Osmanlı Son Dönem l(urumla:rından

Daru'l Hikmeti'l-İslfımiye'nin Din Eğitimi Ve Üğretimi Alanındaki Faaliyetleri

Activities oflslamic Academy (Daru'l-Hikmeti'l-İslamiye) as . Oı'ıe of the Late Ottoman

Institutions in the field of Religious Education and Training

Zekeriya AKMAN*

Özet

Osmanlı Devfetinin yılalış sürecinde Meşihat Maka­ım 'nu bağlı olarak kımı/muş olan Dônı 'f-Hikmeti '1-isfô­miye faaliyet sıirdiirmıiş olduğu dönemde okulfardaki dili eğitimi ile yakından ifgifenmiştir. Kurum, din eğitimi ver- . mekle olan Medresetü'l- Vaizi11, Medresefii '1-Eimme ve '1-Hulaba ve Medresetii '1-irşiid ile doğnıda11 ilgilenin iş. Bu okullarm miifredat, öğretmen atama/arı, idari ve mali so­rımfarı hakkında çalışmalar yapmış. Bu okullarm yam sı­ra genel eğitim-öğretim kuramiarındaki din eğitiminin iş­leyişi, eksiklerinin giderilmesi ve bu komıda kilap/ar ya­zılması hususımda da çalışmalar yapmış ur. Az sayıda üye­den oluşaıt bir iist kw-ııl niteliğinde olan Diinı '1-Hil..ıııe­li '1-islômiye genel eğitimöğrelim kunımfaruıdaki din eği­timine doğrudan müdahale etmemiş.Fakat kendisine ge­len şikayetleri değerlendirip, bu doğrultuda çalışmalar yapmışflr.

Aualıtar Kelimeler

Osmanlı, Din Eğilimi, Diinı '1-Hil..-ıııeti '1-isliimiye, Medrese

Giriş

Dôru'l-Hilaneti'l-İslôıniye, Osmanlı Devleti'nin yıla­lış sürecinde~ Meşihat Makamı'na bağlı olarak 12 Ağus­tos 1334/1918 de kurulmuş ve 21 Teşrin-i Evvel 1338/ 1922 tarihine kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Kurum dört yıllık çalışmalan süresince kendisine kanunla veril­miş olun görevleri yerine getirmiştir. ı Eğitim alanındaki çalışmalar, biı kurumun faaliyetleri arasında önemli bir yere sahiptir.

*or. inönıl Üniversilesi ilahiyal Fakiiliesi

Abstract

The /slamic academy worked ımder the Higlı Religious Authority, and invo/ved primarify in the religious educa­lion al sclıools during lhe /ast days of Ottoman state. Tlıe foundation ıvas direct Iy intei:ested in the school of preach­ers, the school of inıams and'orators and the school of an­noımcemeııt. lt ıvas also involved in curriculımı, teacher assignments, administrative andjinancial probfems of the­se sc/ıoo/s. Besides, it dea lt witlı implementation of educa­tionaf programs and pub/islıtng oj text books. The lslamic Academy, ıvlıiclı ıvas oj as upreme·council clıaracter. con­sisted oj a few members and it. d id not intervene direct Iy in religious educatio11 in the oiMr sc/ıoo/s providing general education and training. lt only.took care oj the comp/aints brought up and worked toıı·ards resolving the issues ra i sed.

Keywo·rds

Ouoman State, Refigious Educatioll, Dônt '1-Hikmeti '1-islômiye, Madrasalı.

Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye Talimatnômesi'nin 32. maddesine göre; "Ümmetin dini.· terbiyesine ve İsiörn'ın fazı! meziyetlerinin inkişafına çalışmakla görevli olan Dôru'l Hikme, bütün mekteplerde dini iliınierin tedris tarzına, ahlôk ve İslôm şinrının uygulama derecesine agôh olmak ve neticesi hakkında teşebbüslerde bulun­makla mükellef olup bu çerçevede maarif nezôreti ile münasebetlerde bulunarak mütalaa ve kararlarını

Meşihat Makamı'na arz eder." ifadesi ve 33. maddede belirtilen "Dôru'l-Hilaneti'l-İsltlmije;· Medaris Nizamnô~

İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSI, CİLT: 20, SAYI: .1, KIŞ, 2007; SAYFA: 85- 94; ISSN:1300-0373

ZEKERIYA AKMAN

mesi2 mudbince ilmiye medreseleri nde yetişecek olon dini ilimler muallimlerinin tahsil de recesi ve terbiyeleri ile tayin şekillerini murakobe . ede r. •J yetkisine dayo­norak eğitim-öğretim kurumlan ile ilgilenmiştir.

Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye'nin c ılmış olduğu koror­Iara baktığımızda, bunlonn büye ~k bölümünü, eğitim kurumlan ile ilgili olonlar teşkil etmiştir. Dini eğitim veren okullonn yanında, genel r !ğitim kurumlannda okutulan din dersleri hususunda c ,o çeşitli kararlar olon kurum, bunlonn uygulanması hu susundo Maarif işbir­liği yapmıştır. Kurum, bazı okul' .arda okutulan sadece dini dersler ile ilgilen'ir iken, tom omıylo din eğitimi ve­ren bazı okulların idare, müfredc ıt ve bütün ihtiyaçlan­nın giderilmesi hususlorındo, çalışmalar yapmıştır.

Kurumun eğitim ve öğretim ol anında yapmış olduğu faaliyetleri, öncelikle doğrudon idare etmiş olduğu med· reselerden boşlayorak tanı tmo} ·o çalışacağız.

A. Doğrudan İ dan: Ettikleri Eğitim Ve Öğretim Kur ·umları

a. Medresetu'l-Vôizir ı

Dini konularda halkın oyc' ımiatılması ve dini n gerek­lerinin anlatılması monosın a gelen vaaz, isiörn'ın ilk döneminden itibaren var ola n bir görevdir. Bir nevi din tebliği olon bu görevi ya pc ın kişiye vôiz, yapılan bu göreve de vôizlik denilınişti r.4 Bu yönüyle bakıldığında Hz. Peygamberi İslfun dinin in ilk vôizi olarak değerlen­dirmek mümkündür. s Vooı .lar, islôm tarihinin hemen her döneminde dini hüküır ılerin anlatılmasının yanın­do, doğrudon veya doloylı olarak siyasi içerik de taşı· mışlardır. Bazı dönemlerde · yönetim tarzının meşruiyeti­ni halka anlatmak amaayi o vaoz ve hutbelerden yoror­lonılmıştır.6 İnsanlan dini konularda aydınlotmak gibi son derece önemli ve aynı zamonda bilgi ve beceriyi ge­rektiren vôizlik ve bu göı ·evi yapaniann yetiştirilmesi, farklı kurumlarda yapılı ruştır. urorihi süreçte vôizler medreselerin kuruluşuno kadar, cami ve evlerde yetişti­

rilen illimlerden oluşuyo· rdu. Kuruluşundon 1913 yılına kadar medreseler diğer c un görevlileri gibi (Kadı, imam, müezzin) vôizlerin de y etiştirildiği müesseseler olmuş­tur."7 Osmanlı Devletine le Tanzimat'tan sonra eğitim ve

. öğretim kurumlarında başlayan yerıileşmeler çerçeve­sinde, mektep ve medn !Se şeklinde farklı bir uygulamo­ya gidilmiştir. Bu süreç .te yeni kurulan okulların yanın­da, medreseler de var: ııklorını sürdürmüşlerdir. Bu dö­nemde medreseler g~ ;ıel manoda varlıklarını sürdür­mekle birlikte, yopılaı ında bazı yeni düzenlemelere gi­dilmiştir. Medreselerin. genel yapısı içinde yeni bazı eği-

iSLAMİ ARAŞTI Rl\IIALAR DERGiSi 86

tim kurumlan oluşturulmuştur. w1909'do medreseleri ıslah için, Meşihotto kurulmuş olon lslah-ı Medaris Encrımeni, medreselerde ihtisosloşmoyı ön görüp, Tefsir, Fıla'n ve Hadis ... gibi şu belere oyırmış ve programlarını haz ırlomıştı. İşte bu yeni oluşum içerisinde vôizin ve m\!.rşidin yetiştirmeye mahsus bir şube de önemli yer tuı;uyordu. Fakat bu girişim, sonuç elde edilmeden encü­men doğılmıştır."8 Mikinci Meşrutiyet Döneminde İs.lôm o;ini'nin halka en doğru şekilde anlatılması görevini ü·;tlenmiş olon vôizler, bu vazifelerini tom olarak yapa· madıkları için basın-yayında tenkitlere uğromış,voo· z larındaki aksaklıki ann giderilmesi amacıyla nasıl yap· r naları gerektiği ile ilgili fıkirler ileri sürülmüştür."9

"İkinci Meşrutiyet döneminde vôizlere yönelik r!leştiriler, vôizlerin iyi yetiştirilmesi ve her isteyenin 'kürsüye çılanosının önlenmesi yönünde tedbirlerin alın­ması gerçeğini ortoya koyuyordu. •ıo Bunun yanında dönemin süreli yayınlarında, örnek voozlor yayınlan­mış ve bu şekilde vôizlerinin görevlerini daha iyi yap­malarına gayret edilmiştir. Bu eleştiri ve tartışmaların sonucunda vôiz yetiştirmek için özel bir meslek okulu­nun açılması flloi ortaya çılanıştır. Vôiz yetiştirmek üzere, özel bir medrese kurulmasına yönelik ilk teşeb­

büs, Şeyh Reşit Rıza tarafındon yapılmıştır. Reşit Rıza vôiz yetiştirmek için, daha önce Suriye, Mısır ve Tunus'ta açılmış olon medreseleri n bir benzerinin İston­bul do kurulmasını teklif etmiştir. u Reşit Rızo'nın, yo­ğun bir Arapça eğitimin verilmesini istediği bu medrese­nin kurulması için İstanbul'da yapmış olduğu çalış­molardan sonuç çılanomıştır_ıı İkinci Meşrutiyet döne­minde vooz müessesesine verilen ehemmiyet doğrultu­sunda, Evkaf Nezöreti· tarafından vôizlerin daha iyi ye­tiştirilmesi için Medresetü'l- Vôizin adıyla özel bir med­resenin açılması gündeme gelmiştir. 28 Aralık 1912 tari­hinde Medresetü'l-Vôizin açılmış ve Soğuk Çeşme-Voni Efendi Medresesinde öğretime başlamıştır. Daha sonra Bayezid Med resesi'ne nakledilen bu okul, Evkaf Nezôre­tinin bünyesinde kurulmuştur.13 Eğitim süresi dört yıl olon ve 20- 35 yaş orasındaki öğrencilerin giriş hakkına sahip olduğu bu okulun ilk müdürlüğiine, Mirlivolık'ton

emekli Davut Paşa atanmıştır. Medresenin 6 Şubat 1913 tarihli nizomnômesinde açılış amacı şöyle ifade edil­miştir. uAhkam:ı Aliye-i Kur'ôniyye ve Sünnet-i Seniyye-i Nebeviyye dairesinde mevôiz·i hasene-l içtimaiye icro­sıylo din-i mübin-i İsiörn'ın müessis-i medeniyet ve fazi­let olduğunu cihan-ı insoniyete neşredebilecek erbab-ı kemali yetiştirmektir."t4 Yine 19 Şubat 1914 tarihli Med­resetii'l-Yôizin Nizamnômesinin birinci maddesinde; "Ahkôm-ı Aliye-i Kur'ôniyye ve Sünen-i Seniyye-i

CİLT: 20, SAYI:I, KIŞ, 2007

OSMAN LI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR 'UL-HİKMETİ'L-iSLAMiYE ...

Nebeviyye dairesinde Mekarim-i ahlô.ki.ye'yi ve Din-i Mübin-i İsliim'ın terakkiyar-ı ~edeniyeye hôdim hikem­i celile ve meviiiz-i hasene-i ictimaiyesini neşr ve tômim edecek erbab-ı irşad ve duat yetiştinnek maksadıyla Ev­kof-ı Hümayun Nezdreti Müessesat-ı İlıniye Müdiriyeti' ne merbüt olmak üzere Medrese;tül viii'zin namı ile bir ddru'l-ulum-ı iili tesis edilmiştir.•ıs

Bu amaçlar doğrultusunda yüksek dereceli bir med­rese olarak tesis edilen bu okulda akutulacak dersler; "Tefsir-i Şerif., Hadis-i Şerif, ilmi Kelôm, ilmi Fıkıh, ilmi Usul-i Fıloh, Feraiz, Tarih, Siyer-i Nebi, Coğrafya, Türk­Arap-Fars Edebiyatı. Riyazôt, ilm-i Hey'et, Tabint Bilgisi ve Kimya, Felsefe (Mantık, Ruhbilim, Ahldk, Metafizik, Felsefe ve İsliim Felsefesi Tarihi), Toplum ve Eğitim Bilgisi, Hukuki Bilgiler, İktisat ve Maliye, Sağlık Bilgisi, Beden Eğitimi, Hitabet ve Mev'ize dersleri olarak belir­lenmiştir. "16

Sınavlo öğrenci alınon bu medreseye girecelc olon ki­şinin; sabıkosız. sağlıklı, .organ eksikliği veya kekeme-li­ği olmaması gerekiyordu. Öğrencilerden mezuniyet son­rası ne.ziiretin göstereceği görevde, dört yıl süreyle mec­buri hizmette bulunmolon istenmiştir.l7

Nitelikli vdiz yetiştirmek üzere tesis edilen Medrese­tü'l.Vdizin, kuruluşunu takiben ilk iki yılda, başonlı bir eğitim öğretim verememiştir. Bu boşansızlık okulun ida­resindeki eksiklikler, öğretmenierin tayin ve tespitindeki hatalar ve okul programının, öğrencilerin seviyesinin ü­zerinde ~lmasından koynoklanmıştır.18 Görülen bu ye­tersizliğin giderlimesi için her ne kadar çaba harcan­mışso da, memleketin içinde bulunmuş olduğu savaşlar sebebiyle, kendisiyle hedeflenen amaçlara tam olarak ulaşılamamış. Medresetü'l-Vôizin, 1919 sonlarında. Med­resetü'l Eimme ve'l-Huteba ile birleştirilip Medresetii'l· İrşôd adıyla yeni bir medreseye dönüştürülmüştür. ı9

Medresetü'l-Vdizin, Medresetü'l-İrşôd bünyesine ka­tıldıkton sonra, viiizin şubesi adıyla vaiz yetiştione görevini sürdürmüştür. 1919 yılı sonlannda kurulan Medresetü'I-İrşôd ise, doğrudan Diiru'l-Hikmeti'l-İslômi­ye'ye bağlanmıştır. 12 Ağustos 1918'de faaliyetlerine başlayon Diiru'l-Hikmeti'l-İslômiye'rıin, kuruluşundan hemen sonra 1912'de eğitim-öğretime başlamış olan Medresetü'I-Vôizin ile ligilendiğini gönnekteyiz. Yaptığı­mız araşunnada. Medresetü'l.Viiizin ile ilgili bilgi veren kitap veya mokolelerde, bu okul ile Diiru'l- Hilaneti'l-İs­

ldıniye arasında bir bağlantı olduğuna dair her hangi bi_r kayda rostlomodık. Fakat Diiru'l·Hikmeti'l·İsliimiye' rifu faaliyetlerine baktığımızda, Medresetü'l İrşdd'ın

JOURNAL OF ISLAM lC RESEARCH 87

kuruluşuno kadar ki sürede, Evkof Neziireti'ne bağlı ol­masına rağmen, Medresetü'l-Vôizin'in idaresi, öğretmen ataması, öğrencilerinin sorunlan. ekonomik durumu gibi konularda bu okul ile ilgilendiğini ve hatta kendi­sine bağlı bir kurum derecesinde faaliyetlerinde söz sa­hibi olduğunu gönnelcteyiz. Diiru'l-Hikmeti'l-İsldmiye, 22 Mayıs 1335/~919 tarihinde yapmış olduğu toplantı da; ~Medresetü'l·Vôizin birinci ve ikinci sınıf Edebiyat-ı Arobiye muallimi Maruf Rusafi Efendi bir seneden beri dersine devam etmediği ve vazifesinin Şevket Bey tara­fından vekôleten ifa lolındığı medrese-i mezkure müdü­riy~tind.en bildirilmiş olmakla, mümôileyhin müstafi oddıyla yerine tarih-i mübaşeretinden itibaren Şevket Bey'in tayini münasip olacağı zırnnında makamı Meşi­hat-penohiye tezkire yazılmasına karar verilmiştir."Zll Bu korardan da anlaşılacağı üzere Ddru'l- Hikmeti'l-İslô­miye Medresetü'l-Viiizin'in öğretmen atomolonnda yet­ki kullanmıştır.

Yine Diiru'l-Hikmeti'I-İslıimiye'nin aynı gün yapmış olduğu toplantıda; Medresetü'l.Vôizln'in kôtibi Tevfik E­fendi'den gelen talep görüşülmüştür. Bu tolebe göre, medrese müdüriyetirıin münhal olmasından dolayı, me­zuniyet diplomalonnın kim tarafından mühürleDip onaylanacağı sorulmuştur. Bu tolebe cevaben; medrese­ye asil müdür tayinine kadar, okulun idaresi ve diplo· malann onaylanması hususunda, Kôtip Tevfık Efendi' nin vekôleten görevlendirilmesi karara boğlonmıştır.ıı

Dôru'l-Hikmeti'l-İsliirniye, Medresetü'l-Ydizin'in idari taleplerinin yanında, öğrencilerinin istekleri doğrul­

tusunda d~ kararlar almıştır. 14 Temmuz 1335/1919 ta­rihli toplantı do Medresetü'l-Vilizin son sınıf öğrencisi Ali Haydar Efendi'nin; son imtihanlar neticesine göre · mezun sayılma talebi ele alınıp. bu sonuçlara göre diplo­ma olamayacağı. gelecek ilcmal sınavlarında başanlı olabilmesi halinde kendisine diplama verileceği karon alınmışnr.ıı Bir diğer toplantıda ise; Dôru'l-Hilafeti'l A· liyye Süleymaniye Medresesi giriş sınavlannda başanlı olan üç kişinin, Medresetü'l·Vôizin'e kayıtlannın kabul edilmesi yönündeki talepleri değerlendirilmiş ve bunla­rın okula kabulü hususunda Medresetü'l.Vôizin Müdüri­yeti'ne yazı yazılmıştır. n

Dôru'l-Hikmeti'l-İsliimiye, bu dönem içerisinde, Medrese-tü'l-Viiizin'in sadece eğitim ve idari sorunlan ile alakadar olmamış. okulun mali ihtiyaçlan konusunda da kararlar almıştır. Medresetü'l-Vôizln'in bir losım eş­yasının Meşihat Makamı'na nakli karşılığında verilme­si gereken beş yüz kuruş ncıkliye ücreti için. Evkaf-ı Hü­mayun Nezôreti'ne yazı yazılmıştır.Z-4 Kurumun 18 Ağ us-

VOLUME: 20, NO: 1, WINTER, 2007

ZEKERIYA AKMAN

tos 1335/1919 tarihli toplantısında. Medresetü'l- Vnizin öğrencileri için düzenlenec~ on beş diplomanın, kôğıt parası ve hattat ücreti karşılığı olmak üzere bin kuru­şun. okul mutemedine verilmesi.· Evkaf Nezôreti'nden talep edilmiştir. zs

Medresetü'l-Vôizin'in genel giderlerinin yanında, personelinin maaşlan hususunda da kararlar alan Dô­ru'l- Hikmeti'l-İslômiye, müdür vekili Kôtip Tevfik Efen­di'ye müdür maaşı olan aylık 1500 kuruşun yansının verilmesi kararlaştırılmıştır.26 Dôru'l-Hikmeti'l-İslômi­

ye, Medresetü'l-Vôizin öğrencilerinin bitirme sınavlan ve bunlarda görev yapacak kişilerin tespiti, imtihan ta­rihlerinin belirlenmesi gibi konularda da çalışmalar

yapmıştır. Nitekim 19 Temmuz 1335/1919'da yapılan toplantıda: Medresetü'l-Vôizin son sınıf öğrencilerinin, Bayezid Cami'inde yapılacak mezuniyet sınavlarında, görevli kişilerin hazır bulunmalan hususunun. günlük gazetelere ilan verilerek duyurulması karar!aştırıl­mıştır. Bu sınavda görev yapmak üzere Ders Vekôleti'n· den bir üye talep edilmiş ve bu konunun bilgi mahiye­tinde Evkaf Nezôreti'ne bildirilmesi kabul edilmiştirP

Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye'nin, kuruluşundan itiba­ren Medresetü'l-Vôizin'in Medresetü'l-İrşôd bünyesine katıldığı tarihe kadar, bu okulun idaresi ve çeşitli ihti­yaçların giderilmesi yönünde çok sayıda kararlar aldı­ğını görmekteyiz. Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye'ye böyle bir görevin verildiğine dair özel bir hüküm ile karşılaşma­mamıza r.ağmen. kururnun yazışmaianna ve Karar Def­terine baktığıİnızda, bu görevi üstlenmiş olduğu anlaşıl­maktadır. Medresetü'l.Yôizin, Medresetü'l-Eimmeve'l­Hütebô ile birleştirilip Medresetü'l-İrşad'a dönüştürül­dükten sonra Dôru'l-Hikrneti'l-İslômiye'ye doğrudan

bağlanmış ve bu ),<urum tarafından idare edilmiştir.

b. Medresetü'l-Eirnrne ve'l-Hütebô

İsiörn ve Osmanlı toplumunda önemli bir yeri olan imamlık müessesesine ve bu göreviicra eden imamların yetiştirilmesine, her zaman ehemmiyet verilmiştir. Zira imamlık görevi sadece namaz !aldırmak olarak anlaşıl­mamış, hükümet ile halk arasındaki birçok işe aracılık eden çok işlevli bir vazife, olarak algılarımıştır. Osmanlı döneminde irnamlar: h~lkı dini konularda aydınlat~ak, gerektiğinde öğretmenlik yapmak, evlenme ve boşaılına işlerini yürütmek, nüfus kayıtlarını tutmak gibi, farklı alanlarda görev üstlenmişlerdir.zs İmamlar, bazen de d~vletin duyurulannı halka iletme görevini yapmış· !ardır. Nitekim ilk Türkçe gazete olan Takvim-i Vakaiyi' nin çı.loşı gündeme geldiğinde Alxandre Blocque'nin ver-

iSLAMİ ARAŞTIRMALAR DERGiSi 88

miş olduğu layihada: gazetenin imamlar tarafından halka okunması, teklif edilmiştir.29 Hatipler ise, Cuma ve Baytam namazlannda hutbe okumak suretiyle, halkı dini konularda aydırılatma görevini yürütmüşlerdir.

Osmanlı Devleti'nde İkinci Meşrutiyet dönemine kadar imamlar, genel medreselerde yetişmekte idi. Çoğu zaman imamlar. medreseyi bi tirmed en imamlık görevi­ne başlamışlardır. "İmam atamalannda genelde bu hiz­meti yerine getirmek için yeterli donanırnda, dolayısıy­la dini bilgilere mücehhez ve iyi ahlôk sahibi olmak şart­ları aranmakta, ancak eğitim durumları için belirli bir kural her zaman için söz konusu olmamaktaydı."Jo Os· manlı Devleti'nin son dönemlerinde, İmam yetiştirmek üzere bazı okulların açılması gündeme gelmiştir. "Ma· halle imam ve hatiplerinin eğitimleri için 1882-83 sene­sinde Menşe-i Eimme ve'l·Hutebô adıyla üç adet mektep açılmış olmakla beraber, bunların semereli olmadıklan görülmüştür. 1888 senesinde kabul edilen mahalle imamlarının eğitimleri ve tayinleri ile ilgili yeni nizam­name tatbikatından ötürü de bu mekteplerin kapatıl­

ması dhetine gidilmiştir. •Jı İkinci Meşrutiyet dönemine gelindiğinde, mahalle ve köy imamlannın yetersizliği ve iyi bir eğitimden geçmedikleri, yeterli sayıda imarnın yetiştirilemediği gibi konular yaygın bir şekilde tartışıl­mıştır. Bu dönemde genel medreselerin yeniden düzen­lenıneşi çerçevesinde nitelikli imoıri ve hatip yetiştir­mek amacıyla, 1913 tarihinde, Medresetü'l-Eimme ve'!· Hüteba kurulmuştur.J2 Medresetü'l-Eirnme ve'l-Hütebô' nın eğitim süresinin ve öğrenci sayısının azlığı sebebiyle okuldan ziyade bir yıllık kurs niteliğinde olduğu düşü­

nülebilir.JJ

Medrese: imam hatipler kısmı, ezan ve ilahi kısım ol­mak üzere iki şubeden oluşmaktaydı. Bu okulda okutu­lan dersler, her kısım için ayrı ayrı belirlenmiştir. Buna göre:

İmam ve Hatip Kısmı:

Kur'ôn-ı Kerim Nazariyôtı ve Tatbikatı, Malumdt-ı I<anuniye, I<elôm İlrni, Ahkôm-ı Ni-kôh ve Talak, Hitôbet­i Arabiye Nazariyôtı ve Tatbikatı, Türkçe Hitôbet, Alıkdm-ı ibadet.

Ezan ve İlahi Kısım:

Kur'ôn-ı Kerim Nazariyôtı ve Tatbikatı, Ahkôm·ı

ibadet, Ezan ve ilahi Nazariyön ve Tatbikatı şeklinde belirlenmiştir. 34

Müfredatı bu şekilde belirlenen okulun, öğrenci ·sayı­sının azlığı dikkat çekicidir. Nitekim Ceride-i İlıniye'de

CiLT: 20, SAYI:!, KIŞ, 2007

OSMANLI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR'UL-HİKMETİ'L-ISLAMİYE ...

· yayınlanan, okulun 1919 senesi yılsonu sınav sonuçlan­na göre; Eiİnme ve Hütaba losınından sınaviara altı kişi katılmış, bunlardan ü_çü başarılı olmuştur. Yine Ezen ve ilahi losınından sınaviara katılan yedi öğrenciden, altısı başanlı olmuştur. Eimme ve Hüteba losınından dört ki­şinin aynı zamanda Ezen ve ilahi losınının sınavianna da katılmasından dolayı, bu okuldan bitinne sınavlan­na giren öğrencilerin toplam sayısının, dokuz olduğu anlaşılmaktadır.Js

Medresetcı'l-Eimme ve'l-Hütebô, Medresetü'l-Ydizin i­le birlikte 1919'da Medresetü'l-İrşdd adıyla yeni bir med­reseye dönüştürülmüş ve Ddru'I-Hikmeti'l·İsldrniye'ye bağlanmıştır.

Dôru'l-Hiikmeti'l-islômiye kuruluşundan itibaren dini konulann bütünüyle aldkadar olduğu gibi, bu yön- • de eğitim veren okullar ile de ilgilenmiştir. Ddru'l-Hik­meti'l- isldrniye'nin Medresetü'I-Eimme ve'l-Hütebd ile il­gili çalışmaları, Medresetü'l-Yôizin'e nispeten daha sınır-lı olmuştur. Bunun nedeni, okulun öğrenci sayısının azlı-

ğı ve bu okuldan gelen taleplerin sınırlı olmasından kay­naklanmış olmalıdır.

Dôru'l-Hikmeti'l-islômiye'nin 17 Haziran 1335/1919 tarihli toplantısında, Medresetü'l-Eimme ve'l-Hütebd Kô­tibi Şevki Efendi'nin kôtiplik görevi yanında, Damat İb­rahim Paşa Camü Müezzinliği de yaptığı ve kendisine sadece müezzin maaşının verildiği şeklindeki talebi de­ğerlendirilmiştir. Neticede, söz konusu kişiye m\iezzinlik maaşının yanı sıra, otuz kuruşluk kôtiplik maaşının da verilmesi kararlaştırılmıştır.36 Diğer bir toplantıda ise; Kôtip Şevki Efendi'nin maaşma zam talebi uygun bulu­narak, talep EvkafNezôreti'ne iletilmiştir.37 Bu medrese lağv edildikten sonra da, a5ıkta kalan personelinin ta­lepleri de Dôru'l-Hikmeti'l-İsldrniye tarafından değerlen­dirilmiş ve bunların yeni görevlere yerleştirilmeleri sağ­lanmıştır.3s

Bu kararlardan anlaşılan, Medresetü'l-Eirnme ve'l­Hütebô personeli, Evkaf Nezôreti'ne bağlı olmalanna rağmen, bu kurum nezdindeki taleplerinin, Dôru'I·Hik­meti'l- İslômjye vasıtasıyla yapıldığıdır. Bu nedenlerle EvkafNezôreti'ne bağlı olan bu medreseyi Dôru'l-Hikme­ti'l-İsldrniye tarafından doğrudan idare edilen bir okul o­larak değerlendirmek mümkün değilsede, ondan bağım­sız olduğu sonucunu çıkartmak da mümkün değildir.

c. Medrese tü '1-İrşôd

: Eykaf Nezôreti'ne bağlı olarak faaliyetlerini sür­düren Medresetü'l-Vôizin ve Medresetü'l-Eimme ve'l- Hü-

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH 89

tebô, 1919 yılında birleştirilerek, Medresetii'l-irşôd adıy­la, yeni bir medreseye dönüştürülmüşlerdir. "Uzunca bir süredir dikkat çeken vd izlerdeki yetersizliğe son vermek, kalifiye imam ve müezzinler yetiştirmek amacıyla"39 kurulan bu medrese, Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye bağ· lanmıştır. Vôizin ve Eimme ve'l-Hiiteba olmak üzere iki şubeden oluşan bu medresenin nizarnnômesinin, her ne kadar Ceride-i ilmiye'de onaylanmak üzere olduğu belir­tilmiş ise de, daha sonra böyle bir nizarnname yayınlan­mamıştır. Böyle bir nizamnômenin kaleme alındığı ve Meşihat Makamı'na gönderildiği, Dôru'l-Hik-meti'l-İslô­miye Karar Defterinde de ifade edilmiş, fakat ne Ceride-i ilmiye'de ne de Dôru'l-Hikmeti'l- İsiörniye kayıtlarında bu nizamnômenin metni verilmemiştir.4o Medresenin vôizin şubesinin tahsil süresi üç, Eimme ve'l-Hüteba los­mınınki ise iki yıl olarak belirlenmiştir. V dizin şubesine her yıl on öğrencinin alınarak, bunlann Dônı'l-Hilôfeti'l­Aliyye Medresesi öğrencileri gibi bütün ihtiyaçlannın giderileceği ve kendilerine aylık yüzer kuruş verileceği belirtilmiştir. Vôizin şubesini bitirenlerin, yüksek okul mezunu sayılacakları ve bu okullardan mezun olanlara tanınan bütün haklardan faydalanabilecekleri ifade edilmiştir. Bu konuda Medresetü'l-İrşôd mezunlanndan birisinin okulun statüsü ile ilgili sorusuna, Dôru'l­Hikmeti'l-İslômiye, okulun mekôtib-i dliyeden sayıla­cağı karannı vermiş ve böyle kabul edilmesi için Maarif Nezôreti'ne yazı yazılmıştır.41 Yine bu şube mezunlann­dan, ruus alanlann, zeyl meşihatlerine, kara ve deniz askeri lotalannın imamlıklarına, vilayet, liva ve kasa­balann vôizliklerine tayin edilmeleri ön görülmüştür. Eimme ve'l·Hiitaba şubesi mezunlannın ise asilleten ve­ya vekôleten imamlık ve müezzinlik görevine atanmala­rı kararlaştınlmıştır.42

Medresetü'l-irşôd'ın kuruluşunda, bu okulda okutu­lacak dersler ise şu şelcilde belirlenmiştir.

Vôizin Şubesi:

Tefsir-i Şerif, Hadis-i Şerif, ilm-i Kelôm, ilm-i Fıkıh, ilm-i Usül-i Fıkıh, Feraiz, Alıkdm-ı Evkôf, Mezôhib-i İsid­miye ve 1\.ıruk-ı Aliye, Edyôn, ilm-i Ahldk, S iyer-i N ebi ve Tarih-i İslôm, Edebiyat-ı Türkiye ve İnşô, Edebiyat-ı Fôri­siye, Tarih-i Felsefe, ilm-i İctima, Hıfzı's-sihha, Hitabet ve Mev'iza.

Eimme ve'l-Hüteba Şubesi:

Tertil-i Kur' ön-ı Kerim, Fı.loh, Tecvid, Hadis-i Şerif, Ba­zı Suver-i Şerife'nin Tefsiri, ilm-i Vücuh-ı Kıraat, Ahlôk, Hitôbet, Malumdt-ı Kanfıniye, Usul-i inşa, Musiki.43

Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, idaresi kendisine bağla-

VOLUM E: 20, NO: I, WINTER, 2007

ZEKERiYA AKMAN

nan bu medresenin; yönetimi, öğretmen ataması, öğren­cilerinin sorunlan, giderleri gibi birçok sorunuyla ilgi­lenmiştir. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'nin çalışmalanna

baktığımızda, bu medrese ile ilgili olanlar önemli bir yer tutmaktadır. Zira faaliyetleri süresince 273 konuda kararlar alan, Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye'nin bu karar­larnun Jork kadan, Medresetü'l-İrşôd haklondadır. Med­resetü'l- İrşôd ilk kurulduğunda, sadece ·vôiztn şu·be­sinin idaresi, Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye verilmiştir. Dôru'l- Hikmeti'l-İslôrniye,19 Temmuz 1335 tarihinde yapmış olduğu toplantıda; Hütebô şubesinin de kendisi­ne bağlanmasını talep etmiş ve bu konuda şu kararı al­mıştır. "Evkaf-ı Hümayun Nezôreti'nce idare edilmekte olan Medresetü'l-Vôiztn ve Medresetü'l-Eimme ve'l-Hüte­bô'nın nôrnlan Medresetü'l-İrşôd'a kalb edilmek ve bütçeleri şimdilik nezôret-i müşarun-ileyhôda kalmak üzere, bütün levôzımôtı. ile beraber Dôru'l-Hikmeti'l İslôrniye'ye rabtı lüzumuna dair, evvelce kaleme alınan madde-i nizômiye, ol·babtaki esbôb-ı miicibi üzere Ma­kam·ı Meşthat-ı Ulyôya takdim kılınmış. olup, ahiren yalruz Medresetü'l-Vôizln Dôru'l-Hikmeye ilhak olarak, Medresetü'l-Hutebô'nın hariç bırakıldığı ve sadece kad­rosu gönderilmelde ikti fa ol unduğu anlaşılmakla Medre­se-i me.zkfirenin dahi Makôm-ı eelil-i Meşihatpenahiye rabt olunduğunun resmen iş'ar olunmasına dair, Evkôf­·ı Hümayün Nezôret-i Celilesi'ne tezkire-i sarniye-i Me­şilıat-penahi tastirine karar verildi."44 Medresetü'l-İr­şôd'ın ilk kuruluşunda, sadece vôizin bölümü, Dôru'l­Hikmeti'l-İslômiye'ye bağlanmıştır. Hutebô şubesinin, Dôru'l·Hikmeti'l-İslôrniye'ye bağlanmasına dair bu ka­rarda belirtilen yazıya verilen cevabı, Meşihat Arşivi'nde ve kurumun kayıtlannda bulamadık, Fakat sonraki sü­reÇ içerisinde Dôru'I-Hikmeti'l-İslômiye'nin, Huteba şu­besinin idaresi hususunda yetki kullandığım görmekte­yiz. Bu yönde alınmış olan kararlar göstermektedir ki, vôizin ile birlikte, bu şubenin de idaresi Dôru'l-Hikmeti'l­İslôrniye'ye verilrniştir.4s

Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye'nin 1 Eylül 1335/1919 ta­rihli toplantısında, ken~ilerine bağlı olan Medresetü'l­İrşôd, Eimme ve'l-Hutebô şubesinde, Vücuh-ı Kıraat ted­risi yapıldığından dolayı, Evkôf Nezôreti'nce idare edil-

. mekte olan Dôru'l-Huffaz'ın da bu kurumdan aynlıp, kendilerine bağlanması talep edilrniştir.46

Dôru'I-Hikmeti'I-İslômiye'nin Medresetü'l-İrşôd için yapmış olduğu çalışmaların, idari, ekonomik ve eğitim ile alakalı yönlerinin bulunmasından dolayı bunlan ayn ayn değerlendirmenir:, konunun daha iyi tanıtıl­masına katlo sağlayacağı kanaatindeyiz.

İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSi 90

Medresenin İdaresi ve Yapılan Eğitim ve Öğretim ile İlgili Çalışmalar:

Medresetü'l-İrşôd idaresi, idarecilerinin atanmalan, görevden alınmaları, maaşlannın belirlenmesi, Dôru'l­Hikmeti'I-İslômiye'nin onayı ile gerçekleşmiştir. 14 A­ğustos 1335/1919 tarihli Dôru'I-Hikmeti'I-İslômiye top­lantısında, yeni kurulan Medresetü'l-İrşôd'ın müdürlü­ğüne aylık 2500 kuruş maaşla Dersiamdan Yenişehirli Ahmet Şakir Efendi atanmıştır. Müdür yardımalığına ise, aylık 1500 kuruş maaşla Medresetü'l-Vôiztn kôtibi ve müdür vekili Tevfık Efendi atanmıştır. Yine bu toplantı­da medresenin kôtipliğine aylık 1200 kuruş ücretle, Me­katib-i İdadiye mezunlarından Ayetullah Efendi'nin atanması kararlaştırılmıştır.47 Okulun müdürü Ahmet Şakir Efendi'nin vefatından sonra, yerine müdür yar­dımcısı Tevfik Efendi vekôleten atanmıştır. Medresetü'l­irşôd Müdüriyeti'nden yapılan talep doğrultusunda Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye Tevfık Efendi'ye müdür maaşı verilmesini, Evkaf Nezôreti'nden talep etmiştir.48

Dôru'l·Hilaneti'I-İslômiye, almış olduğu bütün ka­rarlarda olduğu gibi, Medresetü'l-İrşôd ile ilgili kararları da, bir üst makam olan Meşlhat'a göndermekte idi. Bu nedenle, medreseye atanacak idareci, öğretmen ve me­murlar öncelikle Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye tarafindan belirlenip, alacakları ücretler tespit edildikten sonra, onay için Meşihat Makamı'na gönderilmiştir. Medrese­tü'!- irşôd kurulduğunda, daha önce var olan öğretmen kadrosunda da önemli değişiklikler yapılmıştır.49

Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, medresenin idareci ata­malannda olduğu gibi, öğretmen ve diğer görevli me­murların tayinlerini de belirlemiştir. Ne kadar öğretme­nin görevlendirileceğine dair, Evkaf Nezôreti'nden alı­nan kadro miktan doğrultusunda, atamalar yapıl­mıştır. so

Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye Karar Defteri'nde, bu med­reseye atanmış olan öğretrnenlerin isimleri ve okutaeak­lan dersler belirtilmiştir. Biz burada bunlardan birkaç örnek vermek ile yetineceğiz. 4 Teşrini Sani 1335/1919 tarihli toplantıda; Medresetü'l-İrşôd Vôizin Bölümü, ikinci sınıfında okutulan felsefe dersine, Muhammed Ali Ayni Bey'in, Fizyoloji dersine, Osman Bey'in, TertU-i Kur'ôn dersine ise Hafız Hasan Efendi'nin tayin olması­na karar veril~ştir.sı

Diğer bir toplantıda ise, Medresetü'l-İrşdd Vôizin şubesi birinci sınıf, İlm-i Kelôm muallimi Kamil Efen­di'nin ve ikinci sınıf İl m-i Kelôm muallimi Hasan Lômi Efendi'nin istifaları nedeniyle, yerlerine Medrese-i Süley-

CİLT: 20, SAYI:!, KIŞ, 2007

'·

OSMANLI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR'UL-HİKMETi'L-İSLAMiYE ...

maniye muallimlerinden Kamil Efendi ve Hoca Nurullah Efendilerin ôsaleten tayinleri '\!ygun görülmüştür. sı

Medreseye yapılan · öğretmen tayinlerinin yanında, istifa, becôyiş ve izin alma taleplerinin kabulüne de Dô­ru'l-Hila:neti'l-İslômiye karar verpıiştir. Nitekim 6 Kô­nün-ı Evvel 1336/1920 tarihinde, Ali Rıza Efendi'nin Medresetü'l·İrşôd Huteba şubesi hitabet dersi muallim­liğinden istifası görüşülüp kabul edilmiş, yerine Dersi­amdan Bekir Efendi'nin tayinine ittifakla karar veril­miştir.53 Medresetü'l-İrşôd Ahlôk muallimlerinden Nu­rullah Efendi'nin, Bulgaristan'a gitmek için i~ ay ·izin talebi kabul edilmiş, yerine Abdurrahman Sami Efen­di'nin vekweti uygun görülmüştür.54 6 Teşrini Evvel 1335/1919 tori.hli kararda ise, Fıkıh muallimi Şevket Efendi ile Kelôm muallimi Fehmi Efendi'nin becôyiş ta­lepleri kabul edilmiştir. ss

Medresetü'l-İrşôd'ın idareci ve öğretmenlerinin ta­yinlerinin yanında, diğer personelinin de talepleri, Dô­ru'l-Hila:neti'l-İslômiye tarafından yerine getirilmiştir.

Nitekim bu medresede görev yapmış olon kôtip ve hade­melerin tayin, istifa, azil işlemleri Dôru'l-Hikme-ti'!İs­lômiye tarafından yürütülmüş, personelinin izin talep­lerine de cevap verilmiştir. 4 Eylül 1335/1919 tarihinde yapılmış olan toplantıda, Medresetü'l-İrşôd kadrosunda bulunan 450 kuruşluk bir ve 300 kuruşluk iki haderne kodresuno Ahmet Ağa, Hüseyin Ağa ve Sornotyalı Hüse­yin Efendi'nin tayinleri münosip görülmüştür.s6 Diğer bir toplantıda. ise Medresetü'l-İrşôd bademesi iken mem­leketine gidip, terk-i hizmet eden Ahmed Ağanın yerine Mustafa Efendi"~ tayinine karar verilmişt!-r.57

Medresede kôtip olarak görev yapan Ayetullah Efendi'nin, Bulgaristan'a gitmek için izin talebi kabul edilmiş ve yerine vekaıeten atama yapılmıştır. ss Aye-tul­lah Efendi'nin, Bulgaristan'dan izin süresinin bitiminde dönmemesinden dolayı, bobası Dôru'l-Hikmeti'l-İslô­miye'ye müracaat ederek, bu ülkedeki mevcut şortlan gerekçe gösterenniş, oğlunun müstofi sayılrnamasını ta­lep etmiştir. sg

Medresetü'.l-İrşôd öğrencilerinin okula kabulleri, sınav tarihlerinin belirlenmesi, mezuniyet . sonrası çe­şitli görevlere atanmalan gibi konular do, Dôru'l-Hik­meti'Iİslômiye'ı:ıin gündemine alınmıştır. Nitekim Med­resetü'l-İrşôd, Vôizin şubesi talebelerinden Şevki Efen­di'nin Harb-i Umümi dolayısıyla giremediği imtihan­lannın yapılıp, ikinci sınıfa terfii kabul edilmiştir.60 Yine mcg~re~i nedeniyle irntihonlora kotılamamış olan Ah­med Leziz Efendi'nin talebi değerlendirilmiş ve tekrar

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH 91

imtihan edilip başarılı olması halin4e. üçüncü sınıfa kaydına karar verilmiştir.6ı

5 Şubat 1337/1921 tarihinde ise, Medresetü'l-İrşôd müdüriyetinin; ders tatili ve sınav tarihlerinin belirlen­mesini isteyen talebi değerlendirilmiştir. Buna göre der­slerin Recep ayının on beşinde biririlmesi ve imtihan­ların Şubat'ın on beşinde başlayıp yirmisinde sonlan­dmlması uygun görülmüştür.62

Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, Medresetü'l-İrşôd mezun­lannın memuriyetlere atanmalan konusunda do gayret sarf etmiştir. S Kônün-ı Sôni.1336/1920 tarihinde ders ve­kwetinden ve Babı Fetvô makamlanndan memuriyetle­re Medresetü'l-İrşôd mezunlannın tercihen alınması ta­lep edilmiştir.ôJ

Medresenin Mali İhtiyaçlarının Giderilmesine Dair Yapılan Çalışmalar

Medresetü'I-İrşôd'ın idaresinden Dôru'l-Hikrneti'l İslômiye sorumlu iken, mali ihtiyaçlannın giderilmesi EvkafNezôreti'ne bıralalmıştır. Fakat Medrese için bütçe belirlenmesi ve giderlerinin tespiti Dôru'l-Hikmeti'l­İslômiye tarafınd0:n yapılmış, bunun için gerekli olon para, Evkof Nezôreti'nden talep edilmiştir. Dôru'l-Hik­meti'l islômiye, medreseden kendisine intikal eden ihti­yaçlan temin için öncelikle değerlendirme yapıp, kay­nak tespit ettikten sonra, talepte bulunmuştur. Öğren­cilere verilmesi gereken mooşlor, Dôru'l-Hikmeti.'l-İs­lômiye tarafından takip edilmiş, ödemeler geciktiğinde, bunların ödenmesi için kararlar alınmıştır.64 Medrese­tü'l-İrşôd'ın sabun, kömür ve gaz gibi bazı ihtiyaçlan­nın giderilmesine dair, Dôru'l-Hikmeti'I-İslômiye tara­fındon çeşitli zamonlarda kararlar alınmıştır.6s Aynca medresede görev yapan hademelerin elbiselerinin yeni­lenmesi için, 8 Eylül 1335/1919 tarihinde Evkaf Nezôre­ti'ne yazı yazılmıştır. Bunun yanında, öğrencilere elbise temini için de çalışmalar yapılmıştır.66 Yine öğrenciler için gerekli olan ıos adet kitabın alınıp gönderilmesi, 6 Kônün-ı Evvel 1336/1920 tarihinde, Evkof Nezôreti'nden talep edilmiştir.67

Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'nin, çok soyıda karann­dan anlaşılınoktadır ki, Medresetü'l·İrşôd ve öğrencileri­nin ihtiyaçlan, bu kurum tarafından tespit edilip sağ­

lanmıştır.

Dôru'I-Hikmeti'l-İslômiye 21 Teşrin-i Evvell338/1922 tarihinde yapmış olduğu son toplantısında, yine Medre­setü'l-İrşôd'ın sorunlonnı görüşmüş ve bu okulun öğren­cilerinden gelen talepleri değerlendirrniştir. Bu toplantı-

VOLUM E: 20, NO: 1, WINTER, 2007

ZEKERiYA AKMAN

dan sonra bir daha toplanamamış olan Dôru'l-Hilaneti'l­İslômiye'nin Medresetü'l-İrşôd ile münasebeti de böylece bu tarihte sona ermiştir.

Medresetü'l-İrşôd'ın öğrenci sayısı da kendisinden önce kurulmuş olan Medresetü'l-Vôizin ve Med.resetü'l­Eimme ve'l-Hütebô ·gibi istenilen düzeyde olmamıştır. Büyük beklentilerle kurulmuş olan bu medreseleriİı ge­rekli rağbeti görmemeleri ve az sayıda öğrencinin me­zun olmuş olmasının, kanaatimizce önemli bir nedeni de o dönemde yaşanmış olan savaşlardır.6s Nitekim bu okullarakayıt yaptırmış olan bazı öğrenciler, o dönemde yaşanmakta olan savaş gibi zor şartlar nedeniyle, sınav­Iara katılamamışlar ve tekrar imtihan edilmeleri tale­biyle, Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye müracaat etmişler­dif.69 Bütün bu olumsuz şartlara rağmen Medresetü'l-İr­şôd, medreselerin kapatıldığı tarihe kadar varlığını sür­dürmüştür.

B. Genel Eğitim-Öğretim Kurumları İle İlgili Faaliyetleri

Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye faaliyetleri süresince, ken· disine yasa ile verilmiş olan mektep ve medreselerdeki din eğitiminin işleyişini takip etmiştir. Dôru'l-Hilaneti'l· İslômiye 9 Haziran 1335/1919 tarihli toplantmnda, ge· ne! eğitim kurumlarına yönelik kendilerine verilmiş olan görev, şu şekilde açıklanmıştır: ~Dersaadet ve taş·

radaki bi'l-cümle mektepte uliim·ı diniye tedrisôtının ve ahlôk ve şeôir-i İslômiyenin suret·i tatbikinin müra·ka· be altında bulundurulması ve icabı hale göre tedbir itti­lıazı Meşihat-ı İslômiye'ye ait olduğuna ve Makam-ı Me­şihat-ı Ulyô'nın bu görevi Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye ve şuubôtı vasıtasıyla icra eyleyeceğine dair Dôru'l- Hikme­ti'l-İslômiye nizamnôme-i mahsusunun 5. maddesini izahen bir madde-i müteferride kaleme alınması husu­suna karar verildi.*70 Fakat Dôru'l-Hikmeti'l-İshimiye Karar Defteri'nde kaleme alınmasına karar verilen bu maddeyi göremedik. Muhtemelen böyle bir madde yazıl­mamış ve Dôru'l·Hilaneti'l·İslômiye bu görevini okullan ve yapılan eğitimi denetleme şeklinde yapmamış. kendi çalışma yöntemi doğrultusunda gelen şikôyet ve talep­leri değerlendirmek, bunlan gerekli yerlere bildirmek ile yetinmiştir. Araştırmamızın bu bölümünde Dôru'l·Hik· meti'l-İslômiye'nin genel eğitim ve öğretim kurumlan­na yönelik yapmış olduğu faaliyetlerden bazı örnekler vererek bu yöndeki çalışmalannı tanıtmaya çalışacağız.

Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye, kuruluşundan losa bir süre sonra, mekteplerd~ okurulacak Kıraat-ı Kur'ôn dersi için kitap yazılması hususunda bir komisyon teşkiline

ISLAMI ARAŞTIRMALAR DER.GİSİ 92

karar verilmiştir. Buna göre Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye

başkôtibi Akif Bey, Darulfünün Medresesi müderrisi umumisi Ahmet Naim ve Medrese-i Süleymaniye müder· rislerinden Ferit Bey olmak üzere üç kişilik bir komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyon üyelerinin Pazartesi gün­leri Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'de bulunarak çalışmalan­na karar verilmiştir. 1ı

Dôru'l-Hiloneti'l-İslômiye, okuUardaki din dersleri i­çin kitap yazılması yanında, bu derslerin içeriği ve saat­lerinin belirlenmesi yönünde de çalışmalar yapmıştır.

Nitekim Mekatip-i İdôdiye'de, Ulum-ı Diniye derslerine tahsis lolınan vakitlerin, yetersiz olduğuna karar veril­miştir. Bu doğrultuda Bandırma Müftülüğü'nden Dôru'l­Hilaneti'l-İslômiye'ye gelen şikôyet değerlendirilmiştir. Bütün mekteplerde dini ilimierin tedris tarzı, ahlôk ve şeôir-i İslômiye'nin uygulama derecesi konusunda bilgi sahibi olmak ve ona göre teşebbüste bulunma görevinin Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye'ye ait olduğu ifade edilerek, MaarifNezôreti'ne yazı yazılmıştır. Buna göre Mekatip-i İdôdiye ve Sultaniye de dini ilimierin tedrisi için, hafta­da kaç saat tahsis edildiği ve hangi kitaplann okutuldu· ğu Maarif Nezôreti'nden sorulmuştur.n Dôru'l-Hilane­ti'l-İslômiye, genel mekteplerde okutulan Din dersi saat­lerinin azlığını ve öğretmenlerinin yetersizliğini 29 Mart 1335/1919 tarihinde yapmış olduğu toplantıda, günde­mine almış ve bu hususta bazı karari~ vermiştir. Top­lantıda, din derslerinin saatlerinin azlığı, bu derslere gi­ren öğretmenierin iktidarsızlığı ve Fünün-ı Riyôziye ve Hikemiye öğretmenlerinin de konuşmalannda, öğrenci­nin akôidini ifsat edecek tarzda beyanatlar verdikleri tespit edilmiştir. Bu nedenlerle; Ul~m-ı_Dini~ ders_Eat­lerinin yeterli düzeye çıkartılması, öğretmenierin muk­tedir kişilerden seçilmesi, Fen dersi öğretinenlerinin de İslôm akldesini muhafaza eden kişilerden oluşturulması ve öğrencilerin dini alddesini bozacak konuşmalar ya­pan kişilerin engeUenmesi, Maarif Nezôreti'nden talep edilmiştir.73

Dôru'l-Hikrneti'l-İslômiye bu örneklerde de görüldü­ğü gibi okullarda Din eğitimi alanında görmüş olduğu eksikliklerin giderilmesini MaarifNezôreti'nden talep et-· miştir. Bu okullar kendisine bağlı olmadıgı için Dôru'l­Hikmeti'l-İslômiye, görülen eksiklikleri tespit etmek ve değerlendirmek ile yetinmiştir.

Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye, bu okullarda yapılan Din eğitiminin yaru sıra, bunlara yönelik dini ve ahlôki en­dişelerle yapılan şikôyetleri de gündemine almışbr. 3 Teşrin-i Sônl 1335/1919 tarihli toplantıda; bazı mektep­lerde çalışanların, çalgı çalıp içki içtikleri ve çevreyi ra-

CİLT: 20, SAYI:!, KIŞ·, 2007

'.

OSMANLI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR'UL-HİKMETİ 'L-İSLAMİYE . ..

hatsız ettikleri konusu ele alınmış, bu durumun hemen engellenmesi Dôhiliye Nezôreti'nden talep edilmiştir.74

Diğer bir toplantıda· ise kız ve erkek Dôrülfiinfınlan­nın birbirinden aynlıp, ayn binolara taşınmaları takdir edilmiş ve bu hususta İslôınl ôdôp.ve terbiyeye dikkatin önemi vurgulanmıştır. Ayrıca yapılan bu uygulamanın diğer okullar için de örnek alınması hususunda Meşihat Makamı'nın, Medis-i Vükelô ve Maarif Nezôreti nezdin­de girişimde bulunması istenmiştir.75

Dôru'l-Hikıneti'l-İslômiye, eğitim kuruınİanna men­sup öğrencilerden ve personelden kendisine gelen talep­leri de karşılıksız bırakınnmış ve bunların sorunlannın giderilmesine dair girişimlerde bulunmuştur. Dôru'l­Muallimôt-ı Aliyye Medresesindeki eğitimini bitirip he­nüz bir yere tayinleri yapılmayan bir grup taşralı kız öğrencinin, kalacak yerlerinin olmadığı yönünde haber alınmıştır. Mevcut şartların zorluğunu binaen ailelerin­den para alamayan bu öğrenciler için, Maarif Nezôre­ti'ne kaynak aktanlması ve bunların şartlar iyileşinceye kadar medreselerde kalmaları konusunda, gerekli ödene­ğin tahsisi Maliye Nezôreti'nden istenmiştir.76

Dôru'l-Hikıneti'l-İslômiye, kendisine talep geldiği

takdirde bazı okullarda oluşturulan sınav komisyon­larında görev yapması için üye belirlemi ştir. Nitekim bir toplantıda, Medrese-i Süleymaniye'nin giriş imtihanlan için oluşturulacak komisyona, azadan bir kişinin gön­derilmesine karar verilmiştir.n

Sonuç Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye Nizamnômeşi'nde belir­

tilmiş-olan din eğitimine dair çalışmalar yapma görevi­ni, faaliyetleri süresince yerine getirmiştir. Kurumun al­mış olduğu bütrün karariann yazılı olduğu deftere bak­tığımızda din eğitimine dair faaliyetlerin, yapılan çalış­malar arasında önemli bir yere sahip olduğunu görmek­teyiz. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye kuruluşundan sonra, daha önce var olan Medresetü'l-Vaizin, Medresetü'l- Eim­me ve'l·Hutaba'nın işleyişinde yetki üstlenmiştir. Bu o­kullarda okuyan öğrendierin sorunları, öğretmen ata­maları ve okutulan derslere dair kararlar almıştır. 1919 yılında bu iki . medresenin birleştirilmesi ile kurulan Medresetü'l-İrşôd doğrudan Dôru'l-Hikmeti'l- İslômiye· ye bağlanmıştır. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, bu okullar dışındaki eğitim kurumlannda verilmekte olan ·din eği­timine doğrudan müdahale etmemiştir. Genel eğitim kurumlanndaki din derslerinin içeriği ve ders saatleri konusunda kendisine gelen şikôyetleri değerlendirmiş ve görmüş olduğu eksikliklerin giderilmesini Maarif Ne-

JOURNAL OF ISLAM lC RESEARCH 93

zôreti'nden talep etmiştir. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye Ku­rumu, az sayıda üyeden oluşan bir kurul olmasından dolayı, bütün okulları teftiş etmeye veya buralarda ya­pılan eğitim-öğretimin gidişatma müdahale etme şansı­na sahip değildi. Bir üst kurul hüviyetinde olan Dôru'l­Hikmeti'l-İslômiye , ancak kendisine gelen talep ve şikô­yetler doğrultusunda, okullara ve yapılan eğitime mü­dahale etmiştir. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'nin faaliyetle­rine ve almış olduğu kararlara baktığımızda, Osmanli­nın son döneminde okullarda verilmekte olan din eğiti­minde önemli bir etkiye sahip olduğunu görmekteyiz.

2

:ı

4

5

6

7

8

9

DiPNOTLAR

Geniş bilgi için bkz. Zekeriya Akman, Dôru'l·Hikmeti'l·İslômiye Kurumu 1918·1922, Basılmamış Doktora tezi, Ankara, 2006.

Bkz. Medreseleri n yeniden yapılandmiması çerçevesinde 27 Şu­

bat 1910 tarihinde çıkartılmış olan 48 maddeden oluşan bir ni· zamnômedir. Yine 30 Eylül! Ekim 1914 tarihinde ıslah·ı Medaris Nizamnômesi adıyla 27 maddeden oluşan diğer bir nizamnôme çıkanılmışnr. Bu konuda geniş bilgi için balanız; Nesimi Yazıo, "İkinci Meşrutiyetten Cuınhuriyete Din Görevlisi Yetiştiren Ku­rumlar Üzerine Bazı Gözleml~r·. Cin Öğretimi Dergisi, S. 36, An:

kara, Eylül·Ekim 1992, s. 31-33; Recai Doğan,· İkinci Meşrutiyet

Dönemi Eğitim Hareketlerinde Din Eğitim ve Öğretimi". AüiFD, S. 38, Ankara, 1998, s. 413-418; Nesimi Yazıcı,· Osmanlı Dönemi Medreselerinde Fen Bilimlerinin Tedrisaıı Konusunda Bazı Düşün·

celer·. AÜİFD, c. 38, Ankara, 1998. s. 115·119; Nesimi Yazıo, "Os· - manlılann Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabalan Üze­rine Bazı Gözlemler·. Diyanet Dergisi, Ekim·Kasım·Aralık 1991, c. 27, S. 4, s. 66-74; Zeki Salih Zengin, "Kurtuluş Savaşı Döneminde

ve Cumhuriyetin Başlannda Türkiye'de Medreseler ve Din Eğiti­mi" AÜİFD,c. XUII, Ankara, 2002, S. 2 s. 279-280.

Ceride·i İlrniye. S. 41, istanbul, R. Evvel, 1337, s. 1201-1202.

Mehmet F. Bayraklar, Türkiye de Vôizlik. istanbul, 1997, s. 49.

Nesi mi Yazıcı, "Osmaıılılann Son Döneminde Din Görevlisi Yetiş· tirme Çabalan Üzerine Bazı Gözlemler·. Diyanet Dergisi, Ankara,

Eldm·Kasım· Aralık 1991, c. XXVII, S. 4, s. 102.

İsmail Kara, islômcılann Siyasi Görüşleri, İstanbul, 1994, s. 88-9.

Mehmet Faruk Bayraktar, A.g.e., s. 49.

Nesi mi Yazıcı, A.g.m., s. 105.

Recai Doğan, A.g .m., s. 424.

10 Recai Doğan, A.g.m., s. 425.

VOLUM E; 20, NO; I, WINTER, 2007

ZEKERiYA AKMAN

11 Yaşar Sa nka ya, Medreseler ve Modemlfime, istanbul. ı997, s.ı79. ı2 Rfiit Rıza, "Meşrutiyet istanbul'una seyahat ve Dôru'I·İim ve'J.

irşad Projesi", Tre. İrfan ince, istanbul Araştırmalan 5, istanbul, ı998, s. ı67- ı70.

13 Nesimi Yazıo. A.g.m., s. ıos-ı06; Mustafa Ergün, İkinci Mfiruti· yet Devrinde Eğitim Hareketleri, Ankara. ı996, s. 348; Recai Do· ğan. ·osmanlının Son Döneminde Yaygın Din Eğitiminde Vaaz ve Vôizlik", Diyanet ilmi Dergi, c. XXXV. S. ı. Ankara, Ocak-Şubat· Mart ı999, s. ı99.

ı4 Mehmet F. Bayraklar, A.g.e., s.49; Mustafa E'rgün, A.g.e .. s.347. ı5 Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, istanbul, ı983,

s.c308. ı6 Recai Doğan, • İkinci Meşrutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde

Din Eğitim ve Öğretimi", AÜiFD, S. 38, Ankara, ı998, s. 427; Nesi· mi Yazıcı, ·osmanhlann Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme

Çabalan Üzerine Bazı Gözlemler", Diyanet Dergisi. Ankara, E'kim· Kasım-Aralık ı99ı, c. xxvıı. S. 4, s. 49; Recai Doğan, "Osmanlının Son Döneminde Yaygın Din Eğitiminde Vaaz ve Vôizlik", Diyanet ilmi Dergi, c. XXXV, S. ı. Ocak-Şubat-Mart 1999. s. ı99. Aynca Medresetü'l·Vôizin'de okutulan ders programı ve öğretim kadro· su hakkında geniş bilgi için Bkz: Ceride·i ilmi ye. S. 9, istanbul,

R.evvel1333, s. 573·579. 17 Hüseyin Atay, A.g.e., s. 308; Nesimi Yazıcı, ·osmanlılann Son Dö­

neminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabalan Üzerine Bazı Gözlem· ler", Diyanet Dergisi, Ekim-Kasım-Aralık 1991, c.xxvn, S. 4, s.107.

18 "Medresetü'I·Vöizin", Sebilurreşad, c.n. S. 273, istanbul, 2ı Teşrin· i Sôni 1329, s. ı94-195.

19 Nesimi Yazıcı, A.g.m., s. ıı2. 20 Diiru'l·Hikmeti'l-isliimiye Karar Defteri, istanbul Müftülüğü Meşi·

hat Arşivi. Kayıt No:1787. s. 20. 2ı Karar Defteri, s. 21. 22 Karar Defteri, s. 23. 23 Karar Defteri, s. 28. 24 Karar Defteri, s. 22. 25 Karar Defteri, s. 29. 26 Karar Defteri, s. 24.

27 Kara~ Defteri, s. 24. 28 Nesimi Yazıo, A.g.m .• s. ı ı2.; Recai Doğan,· ikinci Meşrutiyet Dö·

nemi Eğitim Hareketlerinde Din Eğitim ve Öğretimi", AÜİFD. S. xxxvnı. Ankara, ı998, s. 428.

29 Nesimi Yazıcı, Takvim-i Vakayi Belgeler, Ankara, ı983. s. 79. · 30 Kemal Beydilli, Osmanlı Döneminde imamlar ve Bir imarnın Gün·

lüğü, istanbul, 2001, s. 4. 3ı Kemal Beydilli. A.g.e., s. 26. 32 Nesi mi Yazıo,A.g.m .. s. ı ı2-ı IS; Recai Doğan. A.g.m., s. 428-429;

Hii.seyin Atay, A.g.e., s. 311·3ı2.

33 Nesimi Yazıo. A.g.m., s. ı ıs. 34 Ceride·i İlmiye, S. 48, istanbul, Zilkade 1337, s. sıs-sı6. 3S Ceride·i İlmiye, S. 48, s. sıs-516; Nesimi Yazıo, A.g.m .. s. ı.ıs. 36 Karar Defteri, s. 22. 37 Karar Defteri, s. 25. 38 Karar Defteri, s. 39. 39 Nesimi Yazıcı, Kamil Miras Hayatı ve Eserleri, Ankara, 2002. s. 23.

40 Ceride·i İlmiye, S. SI, İstanbul, R.Evvel1338, s. ı639, Karar Defte· ri, s. 24.

41 Karar Defteri, s. 34.

İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSi 94

42 Ceride·i ilmi ye, S.Sl, s.ı639-ı64ı; Nesimi Yazıo, A.g.m .. s.ll6·117; Hüseyin Atay, A.g.e .. s. 313-3ı4.

43 Ceride·i ilm.iye, S. 54, istanbul, R.Evvelı338, s. ı639-1641. 44 Karar Defteri, s. 24. 45 Karar Defteri, s. 32. 46 Karar Defteri, s. 32. 47 Karar Defteri, s. 28. 48 Dôru'I·Hikrneti'l·islömiye Müsvedde Defteri, istanbul Müftülüğü

Meşihat Arşivi. Kayıt No: ı786, s. 57. 49 Bu konuda Bkz. Ceride·i İlmiye, S. sı, s. 1640-41. 50 Karar Defteri. s. 31. SI Karar Defteri, s. 38. S2 Karar Defteri, s. 42. 53 Karar Defteri, s. 74. 54 Karar Defteri, s. 91. 55 Karar Defteri, s. 36. 56 Karar Defteri. s. 32. 57 Karar Defteri, s. 34. 58 Karar Defteri, s. 63.

59 Müsvedde Defteri, s. 34. 60 Karar Defteri, s. 36. 6ı Karar Defteri. s. 46.

62 Karar ·Defteri. s. 76. 63 Karar Defteri, s. 44.

64 Karar Defte·ri, s. 59. 65 Karar Defteri, s. 41,66. 66 Karar Defteri, s. 76. 67 Karar Defteri, s. 74.

68 Bu konuda benzer kanaatler için bkz. Hikmet Özdemir, Ulusun Direnişinde Üniversitenin Rolü. Ankara. 2003, s. 14.

69 Karar Defteri, s. 36. 70 Karar Defteri, s. 21. 71 Karar Defte.ri, s. 14. 72 Karar Defteri, s. 18. 73 Karar Defteri, s. ı9. 74 Karar Defteri·, k38:--··

75 Karar Defte·ri, s. ı8. 76 Karar Defteri, s. 52. 77 Karar Defte.ri, s. 26

CİLT: 20, SAYI: I, KIŞ, 2007