genel uygarlık tarihi (tar116u)

7/25/2019 Genel Uygarlk Tarihi (TAR116U)

1/257

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2964

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1919

GENEL UYGARLIK TARH

Yazarlar

Do.Dr. Hakan SVAS (nite 1, 2)

Yrd.Do.Dr. R. Eser KORTANOLU (nite 3)

Yrd.Do.Dr. Nilgn ELAM (nite 4)

Yrd.Do.Dr. Hayrettin PINAR (nite 5)

Yrd.Do.Dr. Sema ALTUNAN (nite 6)Yrd.Do.Dr. Sedat BNGL (nite 7)

Do.Dr. Zafer KOYLU (nite 8)

Editr

Prof.Dr. Taciser SVAS

ANADOLU NVERSTES


2/257

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrDo.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim TasarmcsDo.Dr. T. Volkan Yzer

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Genel Uygarlk Tarihi

ISBN978-975-06-1621-1

1. BaskBu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 70.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Ocak 2013


3/257

indekiler

nsz............................................................................................................ xi

Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya veEski Msr Tarihi ve Uygarlklar............................................. 2

DNYANIN OLUfiUMU VE LK NSAN TRLER ....................................... 3

ESK MEZOPOTAMYA TARH ................................................................... 5

Mezopotamyann Corafi Yaps ................................................................. 5

Genel Hatlar ile Eski Mezopotamya Tarihi................................................. 6

Smerler, (Erken Hanedanlar Dnemi: M. 2900-2350)............................ 7

Akkadlar (M. 2350-2150)............................................................................ 8

Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi: M. 2112-2000) .............................. 8Assurlular ve Babilliler.................................................................................. 8

Yeni Babil Devleti (M. 612-539)................................................................ 9

ESK MEZOPOTAMYA UYGARLII............................................................. 10

Devlet Ynetimi ............................................................................................ 10

Hukuk ............................................................................................................ 10

Din ................................................................................................................. 11

Sanat ve Kltr.............................................................................................. 12

Yaznn Geliflimi ...................................................................................... 12

Edebiyat ................................................................................................... 13

Bilim ve Sanat ......................................................................................... 13ESK MISIR TARH ...................................................................................... 15

Msrn Corafi Yaps................................................................................... 15

Genel Hatlar ile Msr Tarihi.................................................................. 16

Erken Dnem (1-2. Slaleler: M. 3000-2650) ........................................... 17

Eski Krallk Dnemi (3-8. Slaleler: M. 2650-2134 )................................ 17

Orta Krallk Dnemi (11-14. Slaleler: M. 2040-1640)............................. 18

Yeni Krallk Dnemi (18-20. Slaleler: M. 1550-1070) ............................ 18

Ge Dnem (25-31. Slaleler: M. 712-332) .............................................. 20

ESK MISIR UYGARLII ............................................................................... 20

Devlet Ynetimi ............................................................................................ 20Bilim .............................................................................................................. 21

Yaz ................................................................................................................ 22

Mimari ............................................................................................................ 23

Din ve l Gmme Gelenekleri.................................................................. 26

zet................................................................................................................ 29

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 32

Okuma Paras .............................................................................................. 33

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 33

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 34

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 35

indek i ler iii

1. NTE


4/257

Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlklar....................................... 36ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK) DNEMLER ............... 37

Paleolitik a (Eski Tafl a, Yontma Tafl Devri)(G. 1.000.000-12.000/11.000) ..................................................................... 37Mezolitik a (Epipaleolitik a, Orta Tafl Devri)(G. 12.000-11.000)...................................................................................... 38

Neolitik a (Cilal Tafl a, Yeni Tafl a) (M. 10.000- 5.500) ........... 38Kalkolitik a (Bakr Tafl a) M. 5500-3200/3000 ............................... 41

ANADOLUNUN TUN ALARI ................................................................ 41

lk Tun a (M. 3200/3000-2000) .......................................................... 41Orta Tun a (M.. 2000/1900 -1500/1450)............................................ 43Eski Hitit Devleti ........................................................................................... 44

Son Tun a (M.1500/1450-1200).......................................................... 45Hitit Uygarl ................................................................................................ 45

Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps ...................................................... 45Din ve l Gmme Gelenekleri .......................................................... 46

Mimari ve Sanat............................................................................................. 47

Mimari...................................................................................................... 47Sanat......................................................................................................... 48

Yaz ve Edebiyat............................................................................................ 49

ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI (M. 1200-547/546) ....... 49Ge Hitit Kent Devletleri .............................................................................. 50

Urartu Krall ................................................................................................ 51Frig Krall .................................................................................................... 53Lidya Krall.................................................................................................. 57

zet................................................................................................................ 60Kendimizi Snayalm...................................................................................... 62Okuma Paras .............................................................................................. 63

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 63Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 64


Eski Yunan ve Roma Uygarlklar........................................... 66TUN AI VE EGE..................................................................................... 67Minos Uygarl ............................................................................................. 68Kiklad (Kyklad) Uygarl ............................................................................. 69

Miken (Myken) Uygarl ve Kta Yunanistan............................................. 70ESK YUNAN UYGARLII............................................................................ 71

ESK YUNAN MMARLII............................................................................. 73Tapnaklar...................................................................................................... 73

Olympia Zeus Kutsal Alan ve Zeus Tapna ...................................... 74

Olympia Zeus Tapna .......................................................................... 75Atina ve Akropolis .................................................................................. 75Athena Parthenon Tapna.................................................................... 75

Propylaion ............................................................................................... 76

indek i leriv

3. NTE

2. NTE


5/257

Athena Nike Tapna ............................................................................. 76

Erekhtheion ............................................................................................. 76nemli Kamusal Yaplar............................................................................... 76

Agora........................................................................................................ 76Bouleuterion............................................................................................ 76Prytaneion................................................................................................ 76

Tiyatro...................................................................................................... 77ESK YUNAN HEYKELTRAfiLII.................................................................. 77ROMA UYGARLII ....................................................................................... 79

Roma Kenti ................................................................................................... 79Roma Toplumunda Din ................................................................................ 80

ROMA MMARLII ........................................................................................ 80ROMA HEYKELTRAfiLII VE PORTRE SANATI.......................................... 82

zet ............................................................................................................... 84Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 86Okuma Paras ........................................................................................... .. 87Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 87

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 88Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89

Ortaa Avrupa-Dou Roma (Bizans) Tarihi veUygarl (MS. 4-15. Yzyl) .................................................... 90

ORTAA KAVRAMI VE ERKEN ORTAADA AVRUPA

(5-11. YZYIL) .............................................................................................. 91Ortaa Kavram............................................................................................ 91

Kavimler G ve Sonular......................................................................... 92Frank Devleti ................................................................................................ 92Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem .............................................. 93

Ekonomik Yap: Malikane Sistemi ............................................................... 94ASIL ORTAA (11-14. YZYIL)................................................................. 94

Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Glenmesi: I. Otto ve Bat Romamparatorluu................................................................................................ 94Kilise-Devlet liflkileri ve Cluny Reformu .................................................... 94

ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214).............................................. 95Halk Ayaklanmas ve Magna Carta .............................................................. 96Fransada Capet Hanedan Dnemi ............................................................. 97

Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272) ............................. 97Kentler: Yeniden Doufl ve Tacirler ........................................................... 98

GE ORTAA (14-15. YZYIL) ............................................................... 99Fransa ve ngilteredeki Politik Geliflmeler.................................................. 99Dinsel Geliflmeler.......................................................................................... 100

ORTAA AVRUPASINDA KLTR, SANAT VE MMAR........................ 100Eitim ve retim......................................................................................... 100Dil ve Edebiyat.............................................................................................. 101

Sanat ve Mimari............................................................................................. 101DOU ROMA (BZANS) KAVRAMI VE SYASAL DfiNCES.................. 104

indek i ler v

4. NTE


6/257

Bizans Kavram.............................................................................................. 104

Bizans Siyasal Dflncesi .............................................................................. 104CONSTANTNUS DNEM (ERKEN BZANS DNEM) ............................ 104

Dinsel Sapknlk ve Donatism ..................................................................... 105Teslis (leme) kmaz ve Arianism.......................................................... 1054. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu................................ 106

Kristolojik (san z ile lgili) atflmalar.................................................. 1065.- 6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar)................................... 107

Justinianus Dnemi (527-565) ve Bat Avrupann Yeniden Fethi ............. 107

HERACLEIUS DNEM ................................................................................ 107III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK) ..................... 108

MAKEDONYA HANEDANI DNEM (ORTA BZANS DNEM).............. 109DUKAS HANEDANI DNEM (1059-1081) ................................................. 110

KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185)......................................... 1104. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261) ................................ 111PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM (GE BZANS DNEM) .............. 112DOU ROMA (BZANS)DA KLTR, SANAT VE MMAR ...................... 113

Devlet Ynetimi ............................................................................................ 113Edebiyat ......................................................................................................... 113Eitim ve retim......................................................................................... 114

Sanat............................................................................................................... 115Mimar ........................................................................................................... 116

zet ............................................................................................................... 118

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 121Okuma Paras ........................................................................................... .. 122



slm Tarihi ve Uygarl......................................................... 126SLMYETTEN NCE ARABSTAN............................................................ 127

Yaflam fiartlar ve Din ................................................................................... 127SLMYETN DOUfiU............................................................................... 128

Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Yaflam ....................................... 128Hz. Muhammedin Peygamberlii................................................................ 128Hicret (622).................................................................................................... 129

HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVAfiLAR ............................. 129Bedir Savafl (624) ......................................................................................... 129

Uhud Savafl (625)......................................................................................... 129Hendek Savafl (627) ..................................................................................... 130Hudeybiye Anlaflmas (628).......................................................................... 130

SLMYETN YEN GELfiME DNEM .................................................... 130DRT HALFE DNEM (632-661).............................................................. 131Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634)............................................................. 131

Hz. mer Dnemi (634-644)........................................................................ 131Hz. Osman Dnemi (644-656) ..................................................................... 132

indek i lervi

5. NTE


7/257

Hz. Ali Dnemi (656-661)............................................................................. 132

EMEVLER DNEM (661-750)..................................................................... 133ENDLS EMEV DEVLET (756-1031) ....................................................... 136

ABBAS DEVLET (750-1258) ....................................................................... 137SLM KLTR VE UYGARLII .................................................................. 139Dil ve Edebiyat ............................................................................................ 140

Bilim ve Felsefe............................................................................................. 140Sanat............................................................................................................... 142Mimari ............................................................................................................ 142

zet................................................................................................................ 146Kendimizi Snayalm...................................................................................... 149

Okuma Paras .............................................................................................. 150Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 150


Deiflim ve Etkileflim: Yeniada Avrupa veOsmanl (15-18.Yzyl)............................................................ 152

YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN EKONOMK VESOSYAL DEfiM ........................................................................................ 153

Deiflime Direnifl: Ama Dzenin Devamll............................................ 153retimin Deiflimi ve Burjuvazinin Ykselifli.............................................. 153

Deiflen Aristokrasi ....................................................................................... 154

Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: fli Snfnn Ortaya kfl .......... 154Kapitalizm...................................................................................................... 154

Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri ......................................................... 155Avrupann Yenia..................................................................................... 156YENADA BATI AVRUPANIN DfiNCE YAPISINDA YAfiANAN

DEfiM ....................................................................................................... 157Yeni Dflnce Yapsnn Geliflme Koflullar ................................................ 157

Deiflen Siyasal Yap..................................................................................... 157HMANZM................................................................................................... 158Gerekle dealin eliflkisi ............................................................................. 158

Hmanizmin Ortaya kfl............................................................................ 159RNESANS VE REFORM............................................................................... 160Rnesans........................................................................................................ 160

Reform............................................................................................................ 161Reformcu Dflnrler.................................................................................... 161

Martin Luther (1483-1546) ...................................................................... 161John Calvin (1509-1564) ......................................................................... 162Thomas Mnzer ve Kyller Savafl (1524-1525) ................................. 162

Reformun Sonular....................................................................................... 162AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE AYDINLANMAFELSEFES ...................................................................................................... 163

AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DfiNRLER....................... 164J. Locke (1632-1704) .................................................................................... 164

indek i ler vii

6. NTE


8/257

Montesquieu (1699-1755) ...................................................................... 165

J.J. Rousseau (1712-1778) ...................................................................... 165Voltaire (1699-1778) .............................................................................. 166

Aydnlanma Felsefesinin lkeleri .................................................................. 167DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM ........................................... 168

AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK ...................... 169

Edebiyat ......................................................................................................... 169Sanat ............................................................................................................. 169Mzik ............................................................................................................ 169

OSMANLI VE AVRUPA EL: LETfiM VE ETKLEfiM..................... 170Osmanl Devletinin adafl Avrupann Douflundaki Rol ve Etkisi ...... 170

Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri ....................................................... 171Dou-Bat Arasnda Bir Kpr Olarak Osmanl ........................................ 172

Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas ..................................... 173Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri .............................................. 174Kltrel Etkileflim ......................................................................................... 176

Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi .............................................................. 177

Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi ................................ 178Dini Hoflgr Konusunda Osmanl ve Avrupa .......................................... 179Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileflimi ............................................................. 182

zet ............................................................................................................... 185Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 188

Okuma Paras ........................................................................................... .. 189



Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 194SANAY DEVRM.......................................................................................... 195Dnyada lk Kez Sanayi Devriminin ngilterede Grlmesi ve

Nedenleri ...................................................................................................... 195ngiliz Sanayi Devriminin Ortaya kfl ..................................................... 196Ekonomik, Toplumsal ve Uluslararas liflkiler Bakmndan Sanayi

Devriminin Sonular .................................................................................. 198DEMOKRAS TARH BAKIMINDAN AMERKAN DEVRM....................... 199

Amerikada ngiliz Kolonilerinin Oluflumu ve Amerikan Bamszlk

Savafl ............................................................................................................ 199Amerikan Bamszlk Dflncesinin Oluflumu ve Amerikan

Bamszlk Bildirisinin Demokrasi Asndan Deeri .............................. 202FRANSIZ DEVRM ........................................................................................ 203Fransz Devrimini Douran Toplumsal, Dflnsel ve Ekonomik

Etkenler ......................................................................................................... 203Toplumsal Etkenler ....................................................................................... 203Dflnsel Etkenler ........................................................................................ 204

Ekonomik Etkenler ...................................................................................... 205Fransz Devrimi, Ortaya kfl ve Geliflim Sreci ...................................... 206

indek i lerviii

7. NTE


9/257

nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (26 Austos 1789) ................................. 207

lk Fransz Anayasas (1791) ........................................................................ 208Avrupa Devletleri ve Yeni Fransaya Karfl Tepkiler ................................. 208

Konvansiyon Meclisi ..................................................................................... 209Direktuvar Dnemi ....................................................................................... 209Napolyon Dnemi 1799-1815....................................................................... 209

Fransz Devriminin Avrupadaki Yansmalar ............................................ 2101830 DEVRMLER ........................................................................................ 210Kutsal ttifak (26 Eyll 1815)........................................................................ 211

Drtl ttifak (20 Kasm 1815)...................................................................... 211Fransada Devrim (1830) ve Sonular ....................................................... 211

1848 DEVRMLER ........................................................................................ 2121848 Devrimi ve Avrupa............................................................................... 213

zet ............................................................................................................... 215Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 217Okuma Paras ........................................................................................... .. 218Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 218


20.Yzyldan 21.Yzyla: Savafllar, Barfl veKreselleflme Dnemi............................................................. 220

I.DNYA SAVAfiI VE SONULARI (1914-1918).......................................... 221

Devletleraras Bloklaflma............................................................................... 222l Balaflma/ttifakn Oluflmas (Almanya, Avusturya-Macaristan,

talya 1872-1882) ..................................................................................... 222l Anlaflma/tilaf/Ententenin Oluflmas (Fransa, ngiltere, Rusya1891-1907) ............................................................................................... 222

Savafln Bafllamas ve Geliflmeler.................................................................. 223Bloklara Yeni Katlmalar............................................................................... 223

Osmanl Devletinin Savafla Girifli ................................................................ 223Avrupa Cephelerinde Durum....................................................................... 224Genel Deerlendirme.................................................................................... 225

Trk Kurtulufl Savafl ..................................................................................... 226flgallere Karfl Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatrk) Faktr.............. 226

Yerel Kongre ktidarlar Dneminden Ulusal Meclise ............................... 227

Trkiye Cumhuriyetinin Bamszlk Senedi: Lozan Barfl Antlaflmas...... 228I. DNYA SAVAfiI SONRASI GELfiMELER.................................................. 228

ABD Baflkan Wilson ve 14 lkesi ................................................................ 229ki Savafl Aras Dnem.................................................................................. 231Geici Barfl Dnemi (1919-1929) ................................................................ 231

Rusyada Bolflevik Devrimi/arlktan Sovyet Rusyaya............................... 232talyada Faflizm 1928-1939 ........................................................................... 232

Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm).................................................. 233

Japonya .......................................................................................................... 2341929 Dnya Ekonomik Bunalm ................................................................. 234

indek i ler ix

8. NTE


10/257

KNC DNYA SAVAfiI................................................................................ 235

Savafln Nedenleri.......................................................................................... 235Savafln Bafllamas.......................................................................................... 236

Uzak Dou ve Japonya................................................................................. 236Savafln Sonucu.............................................................................................. 236II. Dnya Savafl Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar......................... 236

Atlantik Demeci/ Bildirisi (14 Austos 1941) .............................................. 237Kazablanka (Casablanca) Konferans (14-24 Ocak 1943)........................... 237

Washington Konferans (12-16 Mays 1943)................................................ 237

Quebec Konferans (11-12 Austos 1943)................................................... 237Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943) ............................................ 237

Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943) ........................................................ 237Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943) .............................................. 238

Dumbarton Oaks Konferans (21 Austos-7 Ekim 1944) ........................... 238Yalta Konferans (4-11 fiubat 1945) ............................................................. 238Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945) .................................. 239II. DNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM........................................... 239

Avrupa............................................................................................................ 239Japonya ve in .............................................................................................. 239Orta Dou...................................................................................................... 239

21. YZYIL VE KRESELLEfiME .................................................................. 240zet................................................................................................................ 243

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 244

Okuma Paras .............................................................................................. 245Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 246


indek i lerx


11/257

nszUygarlk, en genel anlamyla tarihi sre iinde insanlarn nesilden nesile ak-

tardklar dflnce, sanat, bilim ve teknoloji rnlerinin tamamn ifade eder. Ana-

dolu niversitesi uzaktan retim koflullarna gre hazrlanan Genel Uygarlk Ta-

rihi kitab da bafllangtan bugne uygarlk srecini oluflturan temel olay ve olgu-

lar ana hatlaryla sizlere aktarmay amalamfltr. nsan topluluklarnn yeryzn-

deki genifl dalm dikkate alndnda normal bir uygarlk tarihi kitabna girmesi

beklenen pek ok konunun kitap kapsam dflnda brakldn greceksiniz. Bu

kitapta Bat Uygarl olarak tanmlanan kkl uygarln siyasal ve kltrel pano-

ramas, kronolojik bir dzen iinde ana izgileriyle sunulmaktadr.

Kitabn ilk nitesi Bat Uygarlnn temellerinin atld, arlkl olarak Ak-

deniz evresindeki Eskia kltrlerini incelemektedir. Drdnc nite, Ortaa

Avrupas ile Dou Roma (Bizans) mparatorluundaki siyasi, dini, ekonomik vekltrel geliflmeleri incelemektedir. Beflinci nite fetihlerle ran, Kuzey Afrika ve

Anadoluya doru geniflleyen slam devletlerinin siyasi ve kltrel yapsn ana

hatlar ile deerlendirmektedir. Altnc nite Yenia Avrupasna damgasn vuran

Rnesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ile Osmanl arasndaki etkileflimi ve

Aydnlanma an ele almaktadr. Yedinci nite modern Avrupay hazrlayan

Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimini, sekizinci nite ise 20. yzyln en

nemli olaylar I. ve II. Dnya Savafl ile 21. yzyln gncel kavram olan kre-

selleflme konularn iermektedir.

Sekiz niteden oluflan Genel Uygarlk Tarihi ders kitabmzda, konularn genifl-lii dikkate alnarak, ayrntl bilgiler yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmifl-

tir. Her nitenin nnde verilen amalarmz, ancak niteyi ilgiyle ve dikkatle

okuduunuzda daha iyi kavrayacaksnz. Metin ierisinde sra sizde bafll altn-

da, ifllenen konuyla dorudan ilgili sorularla konun pekifltirilmesi amalanmfltr.

nitelerimizde birok kavram ve terim gemektedir. Bu szckler, alarna gre

anlam kazanmaktadr. Her nitede renilmesi istenen kavram ve terimlerin ak-

lamas ilgili sayfada yana knt olarak verilmifltir. Her niteyi okuduktan sonra

nite sonunda verilen kendimizi snayalm sorularn zmelisiniz. zm iin ge-

rekli abay harcadnzda baflar sizinle olacaktr.

Elinizdeki bu kitap, kalabalk bir ekibin uzun soluklu alflmalar sonucundaortaya kmfltr. Bu ekibin oluflturulmas ve alflmasnda her trl olana sala-

yan Anadolu niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Davut AYDINa ve Genel Koor-

dinatr Do. Dr. Mjgan BOZKAYAnn flahsnda kitabn hazrlanmasnda emei

geen tm alflanlara, editr ve yazarlar olarak en iten teflekkrlerimizi sunarz.

Editr

Prof.Dr. Taciser SVAS

nsz xi


12/257

Bu niteyi tamamladktan sonra;Dnya ve canllarn oluflumunu, ilk insan trlerini aklayabilecek,Mezopotamyann corafi yapsn ve Eski Mezopotamya tarihini genel hatla-ryla kavrayabilecek,Eski Mezopotamyann devlet ynetimini, hukukunu ve dinini aklayabilecek,Eski Mezopotamya kltr ve sanatn tartflabilecek,Msrn corafi yapsn ve Eski Msr tarihini genel hatlaryla deerlendirebi-lecek,Eski Msr kltrn ve mimarisini tanmlayabileceksiniz.

indekiler

Dnya Msr nsan Trleri Firavun Mezopotamya Hiyeroglif Yaz lk fiehir Devletleri

Antsal Tapnaklar Yaznn cad Takvim lk Kanunlar Piramitler lk Edeb Metinler Mumyalama

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Genel Uygarlk

Tarihi

DNYANIN OLUfiUMU VE LKNSAN TRLER

ESK MEZOPOTAMYA TARH

ESK MEZOPOTAMYA UYGARLII

ESK MISIR TARH

ESK MISIR UYGARLII

1GENEL UYGARLIK TARH

Dnyann Oluflumu,Eski Mezopotamya veEski Msr Tarihi veUygarlklar


13/257

DNYANIN OLUfiUMU VE LK NSAN TRLEREvrenin yaflnn 15 milyar yl olduu tahmin edilmektedir. 12 milyar yl nce galak-siler, 5 milyar yl nce ise Gnefl sistemimiz Samanyolu galaksisinde oluflmufltur.Dnya, gnefl sistemimizin oluflmasndan 500 milyon yl sonra, 4.5 milyar yl ncegaz ve toz bulutlarndan meydana gelmifltir.

Dnya zerinde tek hcreli canllar yaklaflk 3.6 milyar yl nce, ok hcrelicanllar ise 1.7 milyar yl nce ortaya kmfltr. Gnmzden yaklaflk 570 milyon

yl nce Birinci Zaman (Paleozoyik)da bitkiler ve hayvanlar grlrler. kinci Za-manda (Mezozoyik), gnmzden 230 milyon yl nce dinozorlar, 220 milyon ylnce de memeliler grlmeye bafllar. Bu dnemin sonlarnda yaklaflk 65 milyon

yl nce dinozorlarn soyu tkenmifltir. Drdnc Zaman Pleistosenve Holosen ol-mak zere iki evrelidir. Gnmzden 2 milyon yl kadar nce bafllayan Pleistosendnem 10 bin yl ncesine kadar devam eder ve Paleolitik (Eski Tafl)a bu d-nemde yaflanmfltr. Holosen dnem ise gnmzden 10 bin yl nce bafllar ve g-nmzde hala devam etmektedir.

nsanlarn tafl aletler yapmalaryla gnmzden 2.5 milyon yl nce Paleolitika bafllar. Paleolitik ada insanlar avclk ve toplayclk yapmfllar, av hayvan-larnn peflinde gebe bir yaflam srmfller, maaralar ve kaya alt snaklar gi-bi yerleflmelerde geici srelerle barnmfllardr. Dnemin sonlarna doru, ma-ara duvarlarna yaplan resimler ve kk heykelcikler grlmeye bafllar. Btninsan trleri Paleolitik ada grlmfltr. Paleolitik a Alt, Orta ve st olmak

zere evrelidir. Alt Paleolitik ada (G.. 2.500.000-200.000) homo habilis,homo rudolfensis, homo erectus, homo ergaster ve homo heidelbergensis; OrtaPaleolitik ada (G.. 200.000-40.000) homo neanderthalensis ve homo sapi-ens; st Paleolitik ada (G.. 40.000-12.000) da homo sapiens tr insanlargrlmfllerdir.

Homo habilis, gnmzden 2.5 milyon yl-1.5 milyon yl nce Gney ve DouAfrikada yaflamfl insan trdr. Ortalama 1.3 m. boyundadrlar ve beyin hacimle-ri 590-650 cm3 civarndadr. Homo habilisin kelime anlam becerikli insandr. 2.5milyon yl nce ilk tafl aleti yaptklar iin ilk insan tr olarak kabul edilir. akl

yafllarnn yontulmasyla oluflturulmufl olan ilk tafl aletler (Oldowan Teknolojisi)Af-rikada Tanzanya, Etiyopya ve Malawide bulunmufltur. Homo habilislere benze-

yen ancak daha byk beyine ve difllere sahip olan homo rudolfensisler, 2.5 mil-yon yl - 1.8 milyon yl nce grlen bir baflka insan trdr.

Dnyann Oluflumu, EskiMezopotamya ve Eski Msr

Tarihi ve Uygarlklar


14/257

Homo erectuslar gnmzden 1.9 milyon yl - 100 bin yl ncesine kadar yafla-

yan bir insan trdr. Boylar ortalama 1.60-1.70 m., beyin hacimleri 950-1100 cm3

civarndadr. Bu tr, fosilleri Afrika dflnda bulunan ilk insan trdr. Afrikada ev-

rimlefltikten sonra Asya ve Avrupaya yayldklar kabul edilir. 1.9 milyon yl-1.6milyon yl ncesine tarihlenen homo erectus fosilleri baz arafltrmaclar tarafndan

ayr bir tr olarak kabul edilmekte ve homo ergasterolarak adlandrlmaktadr. Ho-

mo erectuslar iki ucu ifllenmifl damla biimindeki el baltalar (Acheulean-Afllyen

Teknolojisi)yapmfllar, grup halinde rgtl bir biimde avlanmfllar ve atefli ilk de-

fa 1.5 milyon yl nce Afrikada bilinli olarak kullanmfllardr. Konuflabilen ilk in-

sann da homo erectuslar olduklar dflnlmektedir.

Homo heidelbergensislergnmzden 500

bin -200 bin yl nce Avrupa, Asya ve Afrikada

yaflamfl bir insan trdr. Avrupada yaflayan-

larn daha sonra ortaya kacak olan homo ne-

andertalensislerin atalar olduklar kabul edil-mektedir. Homo neandertalensis(neanderthal

insan) gnmzden 200.000-30.000 yl nce-

sinde Avrupa, Yakn Dou ve Orta Asyada ya-

flamfltr. Souk iklime dayankl bir vcut yap-

sna sahiptir ve boyu ortalama 1.55-1.60 mdir.

Beyin hacimleri modern insannki (1350 cm3)

kadar byktr. Bu dnemde yonga tafl aletler

(Mousterian-Musteriyen Teknolojisi)kullanl-

mfltr. l gmme ilk defa Neanderthal nsan

ile bafllar. Neanderthaller llerini anne karnn-daki cenin pozisyonunda (hoker pozisyonu)

gmmfller, lnn yanna bugn flifal bitkiler

olarak bilinen iekli bitkiler koymufllardr. Ne-

andertallerin soyu gnmzden 30.000 yl nce

tkenmifltir.

Homo sapienstr insan, gnmz insan yani modern insandr. Bu insan tr

gnmzden 130.000 yl nce Afrikada, 90.000 yl nce Ortadouda, 40.000 yl

nce de Avrupada yaflamaya bafllamfltr. 50.000-60.000 yl nce Avustralya ve

15.000- 20.000 yl nce Amerika ktalarna kadar yaylmfltr. Homo sapienslerin

boylar uzun vcut yaplar scak iklimde yaflamaya uygun flekilde narindir. Beyin

hacimleri ortalama 1350 cm3tr. Gnmzden 35.000 yl nce Avrupada, Afri-kada ve Avustralyada bu insan tr tarafndan yaplmfl ilk sanatsal rnler orta-

ya kmfltr. Maara duvarlarna yaplan resimler ile tafl, kil, fildiflinden yaplmfl

kadn heykelcikleri (Vens heykelcikleri) ilk sanat rnleridir.

4 Genel Uygarlk Tarihi

Resim 1.1

Acheulean-Afllyenteknolojisinde elbaltas


15/257

ESK MEZOPOTAMYA TARHMezopotamyann Corafi YapsMezopotamya, Yunanca mesos=ara/ortavepotamos=rmakkelimelerinden tretil-mifl iki rmak arasanlamnda bir corafi terimdir. Bu ad kuzeyde Toros Dala-rndan gneyde Basra Krfezine, douda Zagros Dalarndan batda Suriye -lne kadar uzanan alan iin kullanlmaktadr.

51. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Resim 1.2

AltamiraMaarasndanduvar resmi

(Santillana delMar-spanya)

Resim 1.3

Willendorf Vens(Doa TarihiMzesi, Viyana-Avusturya)


16/257

Dicle (diglat) ve Frat (Purattu) nehirleri Dou Anadoludan doar Mezopo-tamyaya hayat verir. Her iki nehir Basra Krfezine 145 km kala birleflir ve fiatt-larap Nehri adyla Basra Krfezine dklr. Eskiada Dicle ve Frat, bugn de-nize dkldkleri noktadan 200 km daha ieride birbirlerinden ayr olarak BasraKrfezine dklmekteydiler. Nehirlerin getirdii alvyon nedeniyle deniz dolmufl,nehirler yatak deifltirip birleflerek fiattlarap Nehrini oluflturmufllardr.

Genel Hatlar ile Eski Mezopotamya TarihiKuzey Mezopotamyada Toroslar ve Zagroslarn etekleri bol yafl alr. yi yafl al-mas nedeniyle Zagros etekleri Paleolitik adan itibaren insanlarn yaflad birblge olmufltur. Gney Mezopotamya ise ldr. Buraya Dicle ve Frat nehirleri be-reket getirir. Sulama kanallar alarak tarm arazileri sulanabilmifltir. Musul yaknla-rnda Paleolitik an bafllarna tarihlenen tafl aletler saptanmfltr. Kk gruplarhalinde yaflayan bu ilk insanlar yaflamlarn kk, brtlen tr bitkiler, yaprak top-layarak ve bazen de bunlara ek olarak byk hayvanlar avlayarak salard. KuzeyIrakta Kk Zap Blgesinde yer alan ve gnmzden yaklaflk 80.000 yl ncesi-ne tarihlenen Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan fia-

nidar Maaras Paleolitik a insanlarnn nemli yaflam alanlardr.Gnmzden 12.000-11.000 yl nce buzul iklimi sona ermifl ve gnmzde-

kine benzer lman bir iklim Mezopotamyaya hakim olmufltur. Bitki ve hayvantrleri oalmfl, insanlar hayvanlar beslemeye ve yavafl yavafl onlar evcillefltir-meye bafllamfltr. Artk maaralarda deil hayvanlarn ve tarma alnacak bitkile-rin, bir baflka deyiflle besin kaynaklarnn yannda geici basit barnaklarda yaflamdevam etmifltir. Bu aa Mezolitikya da Epipaleolitik aad verilir. Paleolitika ve Neolitik a arasnda yer alan Ara/Orta Tafl aanlamndadr. Bu anzelliklerini gsteren kltrler Dou Akdeniz kysnda saptanan Kebarave Na-tufyenkltrleridir.

M. 10.000 yllarnda Neolitik a (Yeni Tafl a ya da Cilal Tafl a)a giri-

lir. Bu ada kalc ilk ky yerleflmeleri kurulmaya bafllar. Bunu retim izler. Bu-day, arpa, bezelye ve mercimek tarm yaplr, koyun, kei, sr, kpek ve domuz


fiekil 1.1

Mezopotamya veyakn evresi


17/257

gibi hayvanlar evcillefltirilir. Mezopotamyada bulunmayan obsidyen Dou Ana-doludan ticaretle getirilir. Ticaretle ilgili olarak ilk mhrler ortaya kar. M.7000lerde kile elle flekil verilerek ilk kez anak mlek yaplmaya ve kullanlma-

ya bafllanr. Bu an nemli yerleflmeleri, Kuzey Mezopotamya snrnda Diyar-bakrda ayn, fianl Urfada Nevali ori, Gbeklitepe ve Kuzey Iraktaki Cermo(Jarmo) dur.

M. 7. binyln sonlarndan M. 6. binyln ilk yarsna kadar yeni anak m-lek tarzlar ve boyama teknikleri geliflti Kuzey Mezopotamyadaki yerleflme yerle-rinden isimlerini alan boyal anak mlek kltrleri Hassuna Kltrve Samar-ra KltrMezopotamyann neolitik kltrlerini temsil eder. M. 5600 de KuzeyMezopotamyada Hassuna Kltrnn yerini Halaf Kltr(M. 5600-5000) ald.Halaf Dneminde insanlar tholos ad verilen ev tiplerini kullanmfllardr. HalafKltrnn bir baflka zellii zarif boya bezemeli anak mlekleridir. Geometrikbezemeler yannda, insan ve hayvan motifleri de kullanlmfltr. Bu kltr Zagros

Dalar ile Akdeniz arasnda kalan tm Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve GneydouAnadoluya yaylmfltr.Kuzey Mezopotamyada Halaf Kltr ile efl zamanl olarak Gney Mezopo-

tamyada ilk buluntu yerinden dolay Ubeydolarak adlandrlan bir baflka kltrgeliflmekteydi. Bu kltr M. 6. binyln sonlarna doru Kuzey Mezopotamyayakadar yaylmfl, tholos tipi evler son bulmufl ve Halaf boyal anak mleinin ye-rini Ubeyd boyal anak mlei almfltr. Ubeyd Kltrnn (M. 5500-4000) ku-zeydeki yaylm snr Elaz-Malatya yresine kadar uzanmaktayd. Ubeyd Dne-minin en nemli mimari zellii Gney Mezopotamyada Ur, Uruk, Ubeyd ve Eri-du gibi kentlerin merkezinde bir tapnak infla edilmesi ve kentlerin bu merkez et-rafnda geliflmesiydi. Bu yerleflim modeli daha sonraki Smer flehirlerinde grlen-

lerin ncs niteliindedir.Blgenin bir sonraki evresi Uruk Dnemi (M. 4000- 3100)dir. Bu dnemde

gneydeki kentler byk oranda geliflmifltir. Nfuslar artmfl, sulu tarm ile dahafazla rn elde edilmeye bafllanmfl; maden, tafl ve kereste gibi ihtiyalar uzak bl-gelerden ticaretle getirtilmifltir. Belli bir ifl kolunda uzmanlaflmfl zanaatkrlar orta-

ya kmfltr. mleki atlyelerinin seri retime getikleri ve retilen mallarnuzak lkelere pazarland grlr. Neolitik adan beri kullanlan bask mhrgelenei yerini silindir mhr tipine brakmfltr. Rahipler tapnaklarnda gl idi-ler. Ekonomik kaytlarn tutulmas gereksinimi sonucunda M. 3200lerde yaz ge-lifltirilmifltir. Ge Uruk Dnemini Gney Mezopotamyada M. 3100lerde CemdetNasr Dnemiizler.

Mezopotamyann nemli Paleolitik a merkezleri hangileridir?

Smerler, (Erken Hanedanlar Dnemi: M. 2900-2350)Smerler, M. 4. binyln sonlarna doru Mezopotamyada grlmfllerdir. K-kenleri tam olarak bilinememektedir ancak ndus kltrnde aranmaktadr. Mezo-potamyann yerli halk olabilecekleri de ileri srlmektedir. Smerler, Erken Ha-nedanlar Dneminde (M. 2900-2350) Gney Mezopotamyada her biri bir kraln

ynetimindeki kent devletlerinde yafladlar. Bunlarn hepsi merkez bir tapnak et-rafnda kurulmufltu ve etraflar bir sur ile evrili idi. evresinde ise kyler bulun-

maktayd. Eridu, Uruk, Ur, Lagafl, Kifl, Nippur, Umma gibi flehir devletleri arasndaUruk lider durumdayd. Bazen kentler birbirleri ile toprak ve su anlaflmazlklar y-


Tholos: ap 3 ile 7 marasnda deiflen yuvarlakplanl, kubbeli bir oda ile buodaya eklenmifl dikdrtgenplanl bir baflka odadanolufluyordu. Balk, kerpi yada tafltan yaplyorlard.

SIRA SZDE

1


18/257

znden atflyorlard. iviyazl belgelere gre M. 3. binyln ortalarnda Kifl Kra-l Mesilim, Lagafl yneticisi Ur-Nanfle, Ur-Nanflenin torunu Eannatum, M. 2360lar-daki ilk yazl reformlar ile tannan Urukagina nemli krallar olarak hkm sr-

mfllerdir. Erken Slaleler Dneminin son yllarnda Umma flehrinin baflndaki Lu-galzaggezi Akkadl Sargona M. 2334te yenilince Mezopotamyada stnlk Ak-kadlara gemifltir.

Akkadlar (M. 2350-2150)Akkadlar, Sami kkenli bir topluluktur. Smerler Dneminde Mezopotamyayagen bu topluluk Smer kltrn benimsemifltir. Akkadlar, kral I. Sargon (M.2334-2279) ve torunu Naram-Sin (M. 2254-2218) zamannda Akdenize kadar b-tn Mezopotamyaya hkim olmufllar ve lkeyi merkez sistem ile ynetmifllerdir.

Ancak M. 2150lerde Zagros Dalarndan inen Gutiler Akkadlar ykmfltr.

Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi: M. 2112-2000)Gney Mezopotamyada Akkadlarn Smer kentleri zerindeki basks ortadankalknca birok Smer kentinde ynetici slaleleri egemenliklerini ilan etmifller-dir. III. Ur Slalesi ile Ur, Lagafl ve Uruk bu kentlerin bafllcalardr. III. Ur Slale-si bu dnemde Akkad gibi bir merkez krallk kurmak ve tm blgeyi denetlemekistemifltir. Douda Elam, kuzeyde Assur lkesi zerinde merkez ynetim kontro-l salamfltr. Yaklaflk 100 yl kadar sren (M. 2100-2000) bu dnmede Ur ken-ti Mezopotamyann en byk siyasi gc olmufltur. III. Ur Slalesinin ynetimi-nin sonu ayn zamanda Smerlerin Mezopotamyadaki ynetimlerinin sonu de-mektir. Daha sonra Mezopotamyaya Smer kkenli olmayan kavim ve slaleleregemen olmufllardr.

Assurlular ve BabillilerIII. Ur Slalesinin kflnden sonra kuzeyde byk bir siyasi g olarak Assur,gneyde ise din ve kltr merkezi olarak Babil ne kmfltr. Anadoluda M.1950-1750 yllar arasnda yaflanan Assur Ticaret Kolonileri anda Assurlu tc-carlar Anadoluya ticaret yapmaya gelmifllerdir. Anadoludaki ana ticaret merkezi(bugn Kayseri il snrlar iindeki Kltepe ren yerinde bulunan) Kanifl/Nefla ken-ti idi. Tccarlar genellikle tun yapmnda kullanlan kalay ve eflitli kumafllar sat-

yorlar, karfllnda da altn ve gmfl alyorlard. Anadolunun yaz ile tanflmas vetarih alara girmesi de yine Assurlu tccarlar sayesinde olmufltur.

M. 2000 yllarnda Arap Yarmadasndan kan Bat Samileri ya da Amurrular,

Mezopotamyaya szarak Smer-Akkad kltrnn etkisi altnda kalp bu kltrbenimsemifllerdir. nceleri eflitli yeni devletlerin olufltuu grlr. Gney Mezo-potamyada ilk olarak ssin Slalesi(M. 1969-1732), daha sonra da Larsa Slale-si (M. 1961-1700) egemen olmufltur. M. 18. yzylda ise Babil Slalesi(M.1830-1595) egemenlik kurmufltur. Babil Slalesinin en nemli kral Hammura-bidir. Hammurabi, lkesinin snrlarn batda Akdenize, douda rana, kuzeydede Toroslara kadar geniflletmifltir. Bu sralarda Anadoluda Eski Hitit Devleti fetih-lere bafllamfl ve sonunda Hitit Kral I. Murflili M. 1595 ylnda Babili alarak EskiBabil Devletine son vermifltir. Daha sonraki dnemlerde Babilde Kassitler etkinolmufltur.

Kuzey Mezopotamyada M.13. yzylda Assur kral I. Salmanasar, Hurri-Mi-

tanni Devletini ykarak Assur egemenliini kesin olarak bafllatmfltr. M. 10. yz-yldan yaklaflk M. 7. yzyln sonlarna kadar sren Assur ynetimine Yeni Assur



19/257

Kralldenmifltir. Bu dnemde youn bir yaylma politikas benimsenmifltir. An-cak Gney Mezopotamyada Babil, egemenliini korumufltur. Babil dflnda Dou

Anadoluda Van Gl ve evresi merkez olmak zere gl bir krallk kuran Urar-

tular ve randaki Medler de bamsz birer g durumundaydlar. Assur birokkrall egemenlii altna ald gibi Msra yaplan byk seferlerle Msr da ya-malamfltr. Yeni Assur Krallnn en genifl snrlara ulaflt dnemde Medler veBabilliler, skitler ile birleflerek Assura savafl amfl ve sonunda Yeni Assur Devle-tinin yklmasna (M.612) neden olmufltur.

Yeni Babil Devleti (M. 612-539)Yeni Assur Krallnn ortadan kalkmasyla liderlik bir kez daha Babillilerin elinegemifl ve Yeni Babil Devleti (Kalde Devleti) (M. 612-539) olarak anlan bir d-nem bafllamfltr. Babil esas nn bu dnemde kazanmfltr. Gnmze kadar ula-flan antsal yaplarn ou bu dnemde kral Nabopolassar ve Nabukadnezar tara-

fndan yaptrlmfltr. Ayrca Babil, Assurun tm topraklarna egemen olmufltur. Na-bukadnezzar, Babili grkemli bir kent hline getirmifltir. Yeni yl flenliklerinde kul-lanlan tren yoluna alan nl fltar Kaps, Babil Kulesi ve dnyann yedi harika-sndan biri olan Asma Baheleri bu dnemde son fleklini almfltr.

M. 6. yzyln bafllarnda Medler ve skitler Dou Anadoluda Urartu Devle-tine son vermifllerdir. randaki iktidar deifliklii ile ortaya kan Persler M. 539

ylnda Babili ele geirmifltir. Mezopotamya, M. 539-331 tarihleri arasnda PersDevletinin bir paras olmufltur. Daha sonra bir sre skender mparatorluunun,Byk skenderin M. 323 ylnda lmnden sonra Selevkoslarn eline gemifl-tir. Romallar Mezopotamyann kuzeybat blmn ksa bir sre (MS. 115-117)egemenlikleri altna almfllardr. MS. 226-640 tarihleri arasnda Sasaniler, son olarak

da MS. 640larda Araplar Mezopotamyaya hkim olmufllardr.

Assurlularn Anadolu ile ticareti hakknda bilgi veriniz.


Resim 1.4

Babil fltar Kaps(Berlin PergamonMzesi)

SIRA SZDE

2


20/257

ESK MEZOPOTAMYA UYGARLII

Devlet Ynetimi

Erken Slaleler Dneminde Smerde kent devletlerinde ynetimin ve brokrasi-nin nasl iflledii tam olarak bilinmemektedir. Ynetimle ilgili En(Bey), Ensi(Va-li) ve Lugal(Kral) gibi unvanlar karflmza kmaktadr. Ensi unvan bafllangta ba-msz yneticileri tanmlamak iin kullanlmaktayd. Ensiler en yksek ynetici,en yksek rahip, en yksek yarg ve en yksek komutand.

Akkad egemenliinde merkez krallk ynetimi grlr. Sargon ve Naram-Singibi gl krallar baflkentten uzak blgelere (Kuzey Suriye ve Anadolu gibi) ya-ma seferleri yaparak topladklar ganimetlerle baflkentin ham madde ihtiyacn kar-fllamfllardr. Daha sonralar ayn ynetim tarz ve yama seferleri yapma gelenei

Yeni Assur Devleti krallarnda da grlmfltr. Naram-Sin, Agadenin Kral, DrtBir Yann Hkmdarve Evrenin Kralgibi unvanlar kullanmfltr. Adnn baflna

tanrlar belirtmek iin konulan iflareti ekletmifl, kendisini Mezopotamyada sadecetanrlara zg olan ift boynuzlu bir bafllkla betimletmifltir. Naram-Sin ile Tanr-Kraldflncesi ortaya kmfltr. Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dnemikrallar da lkelerini mutlak monarfli sistemiyle ynetmifller, lkelerinin topraklar-n eyaletlere blerek bafllarna valiler atamfllardr. Yeni Smer Dneminde deTanr-Kral anlayfl korunmufltur. Hammurabi ise Adaletin Kraldflncesini vurgu-lamfltr. Assurda ise kral, Tanr Assurun yeryzndeki vekilidir.

Mezopotamyada toplum, soylular, sradan vatandafllar, yanaflmalar ve kleler-den oluflmaktayd. Halkn ounluu tarm ve hayvanclkla uraflan iftilerdi. Ay-rca yazclar, gemiciler, balklar, mimarlar, duvarclar, marangozlar, mlekilerde zanaatkrlar oluflturuyordu. Her kentte zengin tccarlar da vard. Halk deiflik

trde toplu ifllerde alfltrlyor ve zorunlu askerlik yapyordu. Kleler ise evlerdeve tapnaklarda kullanlyorlard.

HukukHukuk, toplum dzenini salayan ve devlet gc ile glendirilmifl kurallarn b-tndr. Hukukun bu tanm bize, insanlarn ancak toplum hlinde yaflamaya bafl-ladklarndan ve en ilkel anlam ile bir devlet kurduktan sonra ortaya ktn gs-terir. Tarih alardan nceki toplumlar, her trl hukuki ifllerini gelenek hlinegelmifl kurallara gre yrtyor olmalydlar.

Smerlerde gelenek hukukundan yazl hukuka ilk defa hangi kentte ve ne za-man geildii bilinmemektedir. Smerler her eflit almsatm ifllerini, deifltokufl,

kira, dn verme ve faiz gibi ekonomik hayatn ifllemlerini kil tabletler zerine i-vi yazs ile yazdklar gibi, sosyal hayatn evlenme, boflanma, miras, evlatlk almagibi olaylarn da belgelemifllerdir. Adaletin koruyucusu olarak Gnefl Tanrs(UTU) n kutlamaktaydlar. nk Gnefl, nasl karanlklar aydnlatrsa, tanrnnfaili mehul gizli iflleri de yle aydnlatacana inanyorlard. Adaletin yeryznde-ki temsilcisi hkimlerdi. En byk hkim, baflyarg ise krald. Fakat onun mahke-mede bulunamad hllerde, kraln vekilleri olarak Sukkallerdavalara bakarlard.Mahkemeler tapnan veya flehrin kapsnda yaplrd.

Mezopotamyann eflitli kentlerinde bulunan binlerce tablet arasnda kanunla-rn yazl olduu tabletler veya Hammurabi Kanunlarnda olduu gibi zerine ka-nun maddeleri yazl steller bulunmufltur. Gney Mezopotamya flehirlerinde S-

merler egemen olduklar srece bu kanunlar Smerce yazlmfltr. Fakat Amurru is-tilasndan sonra, Sam dilde yani Akkadca yazlmfllardr. Smerlerde Urukagina ilk



21/257

yazl reformlar ile tannan bir kraldr. Mezopotamyada bugne kadar bulunankanunlar yazlfl srasna gre flunlardr:

I. Smerce Yazl Kanunlar:

a) Urukagina Kanunub) Ur-Nammu Kanunuc) Ana ttiflu Kanunud) Lipit-star Kanunu

II. Akkadca Yazl Kanunlar:a) Eflnunna Kanunub) Hammurabi Kanunlarc) Orta Assur Kanunlar

Btn bu kanunlar standart bir kalp iin-de yazlmfltr. Her kanunun; 1) n sz (pro-log) 2) Maddeler 3) Netice (epilog) olarak

blmden oluflmas gerekiyordu. Smer ka-nunlarnda cezalar daha ok maddi, para ce-zas olduu hlde, Sami kavimlerin kanunla-rnda ar cezalar vard. Taliondenilen Ksa-sa ksas cezasSmerler tarafndan bilinmez,Hammurabi Kanunlarnda ise bu prensibegenifl lde yer verilir.

Smerlerle bafllayan bu kanun forml,daha sonralar M. 2. binylda Hititler ve hat-ta M. 1. binylda braniler tarafndan da kul-lanlmfltr. Eskiada kanun koyucular kt-

lk yapan, vicdansz kiflilerle savaflmaya alflmfllardr. Bunun iin Eski Dou ka-nunlarnda fyat tarifeleri grlr. Serbest meslek sahipleri olan hekim, mimar vb.kiflilerin cretleri saptanr, kiralar dondurulurdu.

DinEski Mezopotamya dini, kaytlar bilinen en eski dindir. Mezopotamyada ok tan-rl bir din anlayfl hakimdi. Smerlerde her flehrin bir tanrs vard: Urukta nan-na, Urda Nanna, Lagaflta Ningirsu, Nippurda Enlil, Babilde Marduk ve Assurda

Assur gibi. O flehirde yaflayan insanlar da tanrnn hizmetkrlar durumundaydlar.Devlet alanlar geniflledike baflkentlerin tanrlar, devletin bafltanrs oluyordu.Tanrlarn saysn tam olarak saptamak mmkn deildir. 600 yeralt ve 600 gk

tanrs olduuna inanlmaktayd. Bunlardan bazlar: An (Akkadca: Anu) Gk tan-rs, Enki (Akkadca: Ea) Su ve yeralt tanrs; Utu (Akkadca: fiamafl) Gnefl Tanrs;nanna (Akkadca: fltar) Aflk ve bereket tanras; Nanna (Akkadca: Sin) Ay tanrs

ve Sami kkenli frtna tanrs Adad. Babilin tanrs Marduk yldzlar, burlar veyl saptayan tanrdr; Dumuzi (Akkadca: Tammuz) Doa tanrsdr.

Tanrlarn bazlar kken olarak hayvan biimli olsalar bile tarihsel dnemde in-san fleklinde gsterilmifllerdir. Tanrlarn da insanlar gibi eflleri ve ocuklarndanoluflan aileleri vard. Tapnak-ev anlamna gelen zigguratlarn altnda yafladklarnainanlrd. Zigguratlar, Smerlerin mimariye kazandrd bir yap tipidir. Smerler-den itibaren belli bir geliflim gstermifltir ve Mezopotamyann en nemli yap tip-lerinden biridir. Birok kentte, bir dizi platform ve zerindeki tapnaktan oluflan

ziggurat bulunmaktayd. Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu, k-tphane ve arfliv ifllevlerini de grmekteydi.


Resim 1.5

Hammurabi

Kanunlarnnyazl olduu stel(Louvre Mzesi-Paris)


22/257

Zigguratlarn planlar benzerdir. Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dikada birleflen merdivenle klmaktadr. Ana tapnak odasnda tanr tasvirleribulunmaktayd. Baflrahibe ayinlerde 30 farkl rtbede rahip ve rahibe yardmc ol-maktayd. Kurban kesme ve dua etme zel tapnm elemanlarn oluflturuyordu. n-sanlar tapacaklar tanry semekte zgrd.

Zigguratlar ilk defa hangi toplum tarafndan infla edilmifltir?

Sanat ve Kltr

Yaznn GeliflimiUruk Dneminin sonlarna doru M. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda en er-ken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar resim fleklindeki (piktografik) iflaretlerdenoluflmaktadr. Yazc avu iine sabilecek bir kil tabletin zerine kareler izer veanlatmak istedii fleyi resimlerle anlatmaya alflrd. Bu yzden de erken kil tab-letlerde ok fazla iflaret bulunmaktayd. rnein Uruk IV tabakasndan bir tabletzerinde 1500den fazla iflaret bulunmaktayd. Yaz yaygnlafltka giderek kl-

mfl ve resim zelliini kaybetmifl ve iflaret kmeleri hline gelmifltir. Bu iflaretlerde iviye benzetildii iin bu yazya ivi yazs denilmifltir. ivi iflaretlerinin her bi-ri bir szce deil, bir heceye karfllk geliyor, hecelerin yan yana yazlmas ile deszckler oluflturuluyordu. ivi yazs, geliflimini M. 3. binyln ortalarna dorutamamlad. lk yazlan belgeler de Smerce yazlmfltr. Mezopotamyada yaznn

yaygnlaflmas sonucunda yazc okullar almfltr. Okullar bafllangta tapnaklar-da bulunmaktayd. Bu okullara Tablet Eviad verilmekteydi. Okuma yazma ren-mek isteyen renciler okula gelirler ve kil paralar zerine ayn heceleri tekrartekrar yazarak yaz yazmay renmeye alflrlard.

ivi yazsn ilk kez bir Alman dilbilim adam olan filolog G. Friedrich Grote-

fend (1775-1853) ksmen zmfltr (1802). Mezopotamya ivi yazsn, birlikte a-

lflt bilim adamlarnn da katksyla zmeyi baflaran ise ngiliz subay Sir Henry


Resim 1.6

Ur zigguratrekonstrksiyonu

SIRA SZDE 3


23/257

C. Rawlinson (1810-1895) oldu. Rawlinson, 1833te Hemedandan Babile giden

kervan yolu zerindeki Behistunda Pers Kral I. Dariusa ait yazt ve kabartmalar

zerinde alflt. Yaztlar, ivi yazsyla Pers, Babil ve Elam dillerinde yazlmfllard.

Rawlinson, Perse metni 1846 ylnda, Babil dilinde yazlmfl metni de, teki dilbi-lim uzmanlaryla iflbirlii yaparak 1857de zd. Elam dilindeki yazt ise Dani-

markal Niels Westergaart 1854te zmflt. zellikle yukardaki bilim insan-

nn youn ve yorucu alflmalar sayesinde, Mezopotamya ivi yazs okunmufltur.

ivi yazs Hellenistik Selevkoslar Dnemine kadar (M. 312-64), astronomiyle il-

gili metinlerde ise MS. 70 ylna kadar kullanlmfltr.

EdebiyatSmerler yazya kavufltuktan sonra, hatralarndaki btn hikyeleri, masallar, ge-

lenekleri, yazya geirmeye bafllamfllard. Smerleri, Babilliler ve Assurlular izle-

mifl ve yazl belge brakma konusunda Smerlerden afla kalmamfllardr. Smer-

ler birok mitoslar, destanlar, ilahiler ve kasideleri manzum olarak yazmfllard.A.Parrot, Yaznn mucidi olan Smerler, edebiyatn da yaratcs olmufllardr.

demifltir. Smer edebiyat gnmz edebiyatlarndaki sembolizm ve teflbih gibi sa-

natlar binlerce sene evvel kullanmfltr.

Smerler konuflan hayvan masallar, ifti almana gibi daha pek ok fantezi

eserler yaratmfllardr. Ancak insanln bu uzak gemiflinde her fley din iin yap-

lyordu. Sanat da edebiyat da dinin emrinde alflyordu.

Smer edeb belgeleri grupta incelenmektedir:

I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa Mitosu, Etana Mitosu), kaside ve atlar.

Tanrlarn insanlarla olan maceralarn anlatan edeb eserlere mitos denir.

Tanrlara veya tanrlaflmfl krallara ll ve kafiyeli olarak yazlmfl vgler

(kaside) arasnda Gnefl ve Adalet Tanrs fiamafla ve sin Slalesinden fl-me-Dagana yazlmfl kasideler rnektir.

II. Epik (Destani) Eserler: Smerler edebiyatn her dalnda lmez eserler yarat-

mfllardr. Destani (epik) fliirin mucidi de Smerlerdir. Smer destanlar Kah-

ramanlk a (Tufan ncesi) krallarnn icraatlarn anlatrlar. Bugne kadar

bu trden Smerce 7 destan bulunmufltur: l) Yaradlfl Destan 2) Glgamfl

Destan 3) Lugalbanda Destan 4) Enmerkar ve Aratta Beyi Destan, 5) Ni-

nurta Destan 6) Kazma Destan

III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yazlmfl ilmi eserler. Almanak, szlk vs.

Bilim ve SanatEski Mezopotamyallar, M. 2. binyldan itibaren arpm cetvelleri, kare, karekk,

kp, 2 ve 16 tabanlarnda logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denk-

lemlerin zmleri, eflitli geometrik flekillerin alan ve hacim hesaplarn yapmfl-

lardr. En erken metinlerde kullanlan say sistemleri ise altmfl tabanl sistemi ie-

rirdi. 60n bleni ok olduu iin sistem, birok hesaplamay basitlefltirmifltir. Bu-

gn de zaman ve a lmlerinde ayn sistem kullanlmaktadr. Babil matematik-

ileri, pi saysn 3 olarak hesaplamalarna karfln bunun tam deerini 3 1/8 (=3.125)

olarak gerek deere (3.142) ok yakn hesaplamfllardr.

Smerler, ayn bir hilalden teki hilale kadar geen tm evrelerini kapsayan s-

re ile tanmlanan ay takvimi kullanmfllardr. Bu sre bazen 29, bazen de 30 gnefl

gn oluyordu. Yl 12 aya blmfllerdi. On iki ayn befl ayn 29 gn, yedi ayn30 gn, dolaysyla bir yl 355 gn sayyorlard. Gnefl ylna gre 10 gnlk fark



24/257

nedeniyle, ylda bir ay yln 13 ay yapyorlard. Osmanllar, Trkiye Cumhuri-

yeti kuruluncaya kadar ay takvimini kullanmfllardr. Araplar hl ay takvimini kul-

lanmaya devam etmektedir.

Smerler, zaman altmfl dakikalk saatlerde len ilk insanlard ve 1 hafta yedignd. Ayn yedisi, ondrd, yirmi biri ve yirmi sekizi hafta sonu kabul edilmiflti.Dolaysyla ilk hafta sonu tatilini bafllatan Smerler olmufltur. Gn kavramn da ilkkez Smerler gelifltirmifltir. Smerler ve Babilliler, gn gndz ve gece olmakzere ikiye ayryor ve 12 ift saate blyorlard. Gn gneflin batmasyla bafllyor-du. Ancak M. 300den sonra mneccim Kidannunun nerisiyle gnn gece ya-rs bafllamas kabul edildi. Smerler ve Babilliler, gndz iin gnefl saatleri yap-mfllard. Ayrca yine gecenin ve gndzn blmlerinin belirlenmesinde su saat-leri de kullanlmaktayd.

Bugnk takvimimizde kullandmz baz ay adlar Eski Mezopotamya ay ad-larndan kalmadr. fiubat ve Eyll Akkad dilinde fiubatu ve Elulu; Nisan ve Tem-

muz Smer dilinde Nisanu ve Dumuzi/Tammuzdur. Haziran Aramiceden gelme-dir. Mart, Mays ve Austos aylarnn isimleri de Latincedir.M. 2. binyldan itibaren gksel olaylar gzlemlenir ve gelecekle ilgili kehanet-

lerde bulunulurdu. M. 700lerde buna dayanarak burlar belirlenmiflti. Babilli as-tronomlar M. 500 lerde gn dnm ve tutulmalarn zamann hesaplayabiliyor-lard. Gk cisimlerinin doduu zamanki konumuna gre insann geleceini tah-min eden yldz fal da ilk kez Babilde bulunmufltur. Ayrca gnefl, ay, yldz ve ge-zegenlerin durumlar nceden tahmin edilerek yllklar yazlmfltr. Astronominingeliflimi din ve mitoloji ile i iedir nk insanlar astronominin bir amac olduu-na inanyorlar ve ona baz din veya mistik unsurlar yklyorlard. rnein tutul-malar ktye iflaretti.

Eski Mezopotamyada hakknda en ok bilgi sahibi olunan bir baflka bilim da-l da tptr. Eski Mezopotamyallara gre hastalklara kt ruhlar ve kt cinlerneden olmaktayd. Kt ruhlar vcuttan kovacak olan ise sihir ve iyilefltirici b-

yyd.Baz hekimler ise hastalklar sihrin yannda iksirler, lapalar, merhemler vecerrahi mdahaleler ile iyilefltirmeye alflmfllardr. Bitki kkleri, saplar, filizleri,

yapraklar, iekleri, insan ve hayvan kemikleri, eflitli hayvan paralar, dflkla-r, organlar ile arsenik, demir oksit, gherile, bakr tozu, cva, kkrt, kire, do-al su ile hazrlanan ilalar ve masaj da hastalklarn tedavisinde kullanlmaktay-d. Doast glere inanld iin tp bilimi geliflememifltir. Asu/a-zu ad veri-len hekimler, eflitli hastalklar iin tedaviler nerirlerdi. Aflipudenilen kifliler iseby ile hastalklar iyilefltirmeye alflrd. Hekimlik sadece rahiplere mahsus

kutsal bir meslekti. Cerrahlk ise bir zanaatt. Cerrahlar, yaralar, kk ve krk gi-bi hastalklar iyilefltirmekle grevliydi. Hekimler gibi sihirle hastalklar iyilefltir-meye alflmazlard.

Ulaflm, madenlerin ifllenmesi, mimarlk, mlekilik, dokumaclk, camclk,dericilik, iftilik, sulama, kanal yapm, suyun depolanmas, kanalizasyon sistemigibi bugnk uygar yaflamn temelini oluflturan teknikler Mezopotamyada geliflti-rilmifltir. Ulaflmda genellikle nehirler ve kanallar kullanlmfltr. Gemilerle BasraKrfezi ve Akdenize seferler yaplyordu. Karadan ulaflmda genellikle katr veeflek kervanlar kullanlrd. M. 2000lerde at, M. 1. binylda ise develer de kul-lanlmfltr. Mezopotamyada tekerlekli aralar M. 3500lerden itibaren kullanl-maktayd. Smerlerin drt tekerlekli ve eflek koflulan savafl arabalar vard. Ayrca

ksa yolculuklar iin de yekpare tekerlekli arabalar kullanlmfltr.



25/257

Teknolojik geliflmeyi gsteren mleki ark,araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap keme-ri ve tonoz, Mezopotamyal toplumlarn uygarla

yaptklar katklardr. Heykeltrafllk Mezopotam-yallar iin nemliydi. En eski insan tasvirleri kiretaflndan yaplmflt. Mezopotamya heykeltrafll

Yeni Smer Dnemi Gudea heykelleri ve Ham-murabi bafl ile stn bir noktaya ulaflmfltr. Ka-bartma sanat rneklerine de erken dnemden iti-baren rastlanmaktadr. Eannatumun AkbabalarSteli, Naram-Sin Kabartmas, Hammurabi Kanun-lar Steli ve Yeni Assur Dnemi savafl ve av kabart-malar, kabartma sanatnn en gzel rnekleridir.

Mezopotamyada Smerlerle bafllayp Yeni Ba-

bil Dnemine kadar grlen zigguratlarn yann-da saray yaplar da mimari adan gzel eserler-dir. Saraylar M. 3. binyln ortalarndan itibarengrlmeye bafllar. Kifl Saray, avlular, holler, tahtsalonlar, oturma birimleri ve depolar gibi pek ok blmden oluflur. Bunun ya-nnda Eflnunna Saray (M. 2000), Marili Zimrilimin Saray (M. 1700), Dur-Kari-galzu (M. 1380), Assur, Ninive ve Babil saraylar dikkat ekicidir.

Eski Mezopotamyada heykel ve kabartma sanat hakknda bilgi veriniz.

ESK MISIR TARH

Msrn Corafi Yaps


Resim 1.7

Yeni SmerDnemine aittafltan oturan

Gudea heykeli(British Museum-ngiltere)

SIRA SZDE

4

fiekil 1.2

Eski Msr haritas(E. Hornung,(2004). MsrTarihi, stanbul, s.11)


26/257

Eski Msr kltr, Nil Vadisinde geliflmifltir. Dar ve birka kilometre genifllikteolan vadi kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki Birinci alayana ka-dar uzanyordu. Msr, kuzeydeki Afla Msr (Nil Deltas) ve gneyde vadi boyun-

ca uzanan Yukar Msr olmak zere iki ayr blmden oluflur. Bat ve douda l-lerle, douda kyya paralel uzanan sradalarla, gneyi alayanlarla kuflatlmfltr.Bu blgede bulunan kayalklar geifli zorlafltrmaktadr. alayanlarn gneyindeise Nubya yer almaktayd. lkenin saldrya en ak blgesini kuzeyi oluflturmak-tadr. klim hemen hemen yaflsz olduu iin, topran verimlilii, tmyle NilNehrinin taflknlarna balyd. Dnyann en uzun nehri olan Nil (6695 km), Vik-torya Gl civarnda ortaya kar Akdenize dklr. Ekvatoral yafllar sonucu NilNehri Mays aynda ykselmeye bafllard ve Temmuz ayndan Ekim ayna kadar va-di zerinden akard. Bu mevsime eski Msrllarca Taflkn (akhet)denirdi. Kasmnbaflnda sular ekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yatana gerilerdi. Nehrin getir-dii miller, nehir yatann iki yanna birikir ve Msrn en verimli tarm topraklar-

n olufltururdu. Topran yeniden ortaya kt bu mevsime Ekim (peret)denirdive ekim faaliyetleri yaplabilirdi. Bu topraktan normal yamurla beslenmifl topraagre drt kat fazla rn alnabilmifltir. Mart ayndan Haziran ayna kadarki d-nem ise Hasat (shemu)mevsimiydi. Herodotos, Msr Nilin bir armaandr.di-

yerek bu nehrin Msr iin tafld hayati nemi vurgulamfltr.

Genel Hatlar ile Msr TarihiMsrda Paleolitik (Eski Tafl a) adan beri insanlar yaflamaktayd. Paleolitikkltrlerin izleri gnmzden 500.000 yl nceye kadar gitmektedir. Bugn vadi-nin yarsndan fazlasn kaplayan Nil Nehri, o dnemde tm vadiyi kaplyor ve da-ha sonralar le dnflecek olan yerlerde insanlarn yaflayabilecei yerleflim alan-

larn evresinde topluyordu. Gnmzden 12000 yl nce Sahrann kuraklaflmasve lleflmesi sonucunda bu blgede avclk ve toplayclkla geinen halklar Del-ta Blgesine ve Nil Vadisine g ettiler. Neolitik ada ve Slaleler ncesi D-nemde Afla Msrda Merimde (M. 5. binyl) ve El-Meadi (M. 4. binyl), Yuka-r Msrda ise Badari Kltr (M. 4400-3800) ve Nagada (I, II, III) Kltr (M.4000-3000) nemli kltrlerdir.

Kylerin birleflmesiyle kabile niteliindeki ynetim birimleri olan nomeleroluflmufltur. Her nomenin bir yerel tanr ya da tanras vard. M. 3400den son-raki yllarda nomeler aralarnda birleflerek Afla Msr Krallve Yukar MsrKrallolmak zere iki krallk oluflturdular.

Yeni Krallk Dneminin baflnda yerleflmifl bir gelenee gre M. 3000 yllarn-

da Menes (=Aha)adl efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr krallklar olduu d-flnlen Afla ve Yukar Msr birlefltirmeyi baflarmfltr. Menesin gerekten yafla-dna iliflkin izler kesinlik kazanmamfltr. lkenin birleflmesinden nceki dnemeait belgeler vardr. O dnemde Gney Msrllarn baflkenti olduu sanlan Hiera-konpoliste Kuzey Msrllarla savaflrken betimlenmifl Akrep adl bir kral gste-ren antlar bulunmufltur. lkenin gerek birlefltiricisinin de onun halefi Narmer ol-duu sanlmaktadr. Hierokonpoliste bulunmufl olan, tapnaa adak olarak sunul-mufl Narmer Levhas ad verilen levhadaki kabartmalarda, Yukar Msrn tacn gi-

yen Kral Narmer Delta Blgesini ele geirip, bir reisi esir alrken betimlenmifltir.Kral, levhann dier tarafnda da Afla Msrn tacn giymifl flekilde resmedilmifltir.



27/257

Erken Dnem (1-2. Slaleler: M. 3000-2650)lk iki slalenin ynetime geldii bu devirde Msrn snrlar gneyde Birinci a-layana kadar uzanmflt. Bu dnemde Msr merkez devlet ynetimi oluflturulmufl

ve yzyllarca kullanlacak olan krallk modeli gelifltirilmifltir. Daha nemli bir ge-liflme, hiyeroglif yaznn gelifltirilmifl olmasdr. Ayrca Msr sanat da klasik biim-lerine kavuflmufltur.

Erken Devirde Eski Msrdaki nemli geliflmeleri maddeler hlinde nasl yazabiliriz?

Eski Krallk Dnemi (3-8. Slaleler: M. 2650-2134 )Eski Krallk Dneminde Msr topraklar gneyde Afla Nubya, Kuzeyde Sina Ya-rmadasna kadar uzanyordu. 3. Slalenin ikinci kral Coser (M. 2630-2611)in

veziri mhotep tarafndan Sakkarada Coser iin yaplan basamakl piramit firavunmezarlarnn ilk grkemli rneidir.

4. Slale byk piramitlerin dnemidir. Eski Krallk Dneminde infla edilennl piramitler o aa Piramitler aadnn verilmesine neden olmufltur. 4. Sla-le firavunlar Keops (M. 2551-2528), Kefren (M. 2520-2494) ve Mikerinos (M.2490-2472)un Gizede yaptrdklar piramitler, Msrn en grkemli antlar olarakkarflmza karlar. 4. slale zamannda heykeltrafllk, kabartma, yazt ve mezar he-diyelerinde de parlak, stn bir sanat anlayfl grlr. 4. ve 5. Slale tarihinin ennemli geliflmelerinden birini, Gnefl Dininin ortaya kmas oluflturur. Msr fira-

vunlar, Rann Olu (Gnefl Tanrsnn Olu=Horus), unvann kullanmaya

bafllamfllardr. 5. Slale zamannda piramitlerin boyutlar klmfltr. Bu slale-den Userkaf (M. 2465-2458) Sakkaradaki basamakl piramidinin karflsnda G-nefl Tanrs Ra iin antsal bir tapnak yaptrmfl ve ondan sonra gelen befl kral dabu tr tapnaklar piramit mezarlarnn yanna yaptrmaya devam etmifllerdir. Buhanedann son krallar zamannda Gnefl Dininin neminde bir azalma olmufl veGnefl tapnaklarnn yapm sona ermifltir.

6. Slalenin son firavunu II. Pepi Dneminde (M. 2246-2152) bir gerilemednemi yaflanmfl 7 ve 8. Slaleler zamannda (M. 2150-2134) bafla geen firavun-lar genelde otoriteyi kaybetmifllerdir. Nubya zerindeki kontrol zayflamfltr.

M. 2134-2040 yllar arasnda 9, 10 ve 11. Slaleler zamannda Birinci Ara D-nemyaflanmfltr. Bu dnemdeki slaleleri kendilerini kral ilan eden valiler kur-

mufllar ve bunlar komflularna da krallklarn kabul ettirmifllerdir.


SIRA SZDE

5

Resim 1.8

Cosere aitbasamakl piramit.Sakkara-Msr


28/257

Eski Krallk Dneminde Msrda yaplan antsal yap tipleri nelerdir?

Orta Krallk Dnemi (11-14. Slaleler: M. 2040-1640)11. Slalenin son iki kral ve 12. Slale zamannda lkede yeniden birlik olufltu-rulmufl ve Teb kenti Msrn merkezi hline gelmifltir. M. 1985 civarnda I. Ame-nemhet (M. 1991-1962)in tahta el koymas ile 12. Slale bafllar. Amenemhet, Or-ta Msrdaki Liflt kentinde yeni bir baflkent kurmufltur. Teb kenti de Yukar Msrn

ynetim merkezi olarak kalmfltr. Amenemhet, firavunun lmnden yani kendilmnden sonra tahtn el deifltirmesini kolaylafltrmak iin, olunu tahta ortakederek yeni bir gelenek bafllatmfltr. Msr tarihinin en baflarl firavunlar arasndagsterilen bu slale zamannda merkez devletin gc daha da artmfl ve yreselbeyler tamamen etkisiz hle getirilmifltir. Firavun III. Senusret (M. 1878-1841)Dneminde Msr o zamana kadarki en genifl snrlarna ulaflmfl, bugnk Su-

dann kuzeyindeki Nubya ele geirilmifl, Libyallarla yaplan savafl kazanlmfltr.Ayrca Girit ve Suriye ile ticaret iliflkileri iine girilmifltir.13. Slale dneminde bafla geen 70 kadar kral ksa srelerle tahtta kalabilmifl-

lerdir. Bu firavunlar Msrn snrlarndaki hkimiyetlerini yavafl yavafl kaybetmeyebaflladlar. M. 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren ve Msrllar tara-fndanyabanc diyarlarn fleflerianlamna gelen Hiksoslarolarak adlandrlan bazgebe kavimler Dou Delta Blgesini iflgal ettiler. Hurri kkenli Hiksoslar 15. S-laleyi kurmufllardr. Dou Deltasnda Avariste kendi baflkentlerini kurmufllardr.

15 ve 17. Slaleler aras (M. 1640-1550) kinci Ara Dnemolarak adlandrlr.Hiksoslar, Msr kltrn hemen benimsediler. Msr tanrs Sethi de tapndklardier tanrlarn arasna kattlar. Bunun yannda Msra gelirken beraberlerinde ko-

flumlu atlar ve yeni zrh eflitleri getirdiler ve bunlar sayesinde Msrllar kolaycamalup ettiler. Ayrca lir ve lavtay da Msrllara onlar tantmfllardr. Hiksoslar D-neminde Msr bir kltrel zenginlik yaflamasna ramen izole bir blgede yaflayanMsrllar, dflardan gelen bu istilaya alflamamfl ve Hiksoslar hi benimseyeme-mifllerdi. M. 1550lerde I. Ahmose (M. 1550-1525), Hiksoslara karfl, onlardanrendikleri atl savafl arabalarn kullanarak savaflt ve sonunda onlar yenerek Fi-listine srd. Nubya zerinde de Msr egemenliini tekrar kurdu.

Firavun Amenemhet krallk sisteminde ne gibi bir yenilik yapmfltr? Orta Krallk Dne-

minin yklmasna hangi kavim neden olmufltur?

Yeni Krallk Dnemi (18-20. Slaleler: M. 1550-1070)Yeni Krallk Dnemi, 18. Slaleden I. Ahmosenin Hiksoslar yenip Msrda siya-sal birlii tekrar kurmasyla bafllar. Hiksos istilas ile sarslan Msrn, Yeni KrallkDnemi firavunlar savaflydlar, pek ok lkeyi fethederek byk bir imparator-luk kurdular. I. Tutmosis (M. 1504-1492), M. 1500lerde kuzeye doru sefer ya-pp Filistin flehirlerini ele geirdi, Suriyedeki Mitanni Devletini malup ederek l-kesinin snrlarn kuzeyde Frat Nehrine, gneyde ise Drdnc fielaleye kadargeniflletti. I. Tutmosisin kz Hatflepsut M. 1473te I. Tutmosisin gerek vrisi ol-duunu iddia ederek taht ele geirdi.

Hatflepsutun vey olu olan gl firavun III. Tutmosis (M. 1458-1425) tahtagetiinde, Filistin ve Suriye zerine en az 17 sefer dzenledi. Frata kadar Suriye

ve Filistini ele geirdi. Nubya zerinde de egemenliini kabul ettirdi.


SIRA SZDE6

SIRA SZDE7


29/257

III.Amenofisin olu IV. Amenofis (M. 1352-1335), M. 1350lerde Msrn ge-leneksel tanrlar yerine Gnefl (Aton)monoteizmini (tektanrclk) yerlefltirerekdinde reform yapmak istemifltir. Bu Gnefle tapma kltyd. IV. Amenofis olan is-

mini Atonun hizmetkranlamna gelen Eknatonolarak deifltirmifltir. Aton iinTeb kentinde ilk tapnak yapld. Baflkent Orta Msrda yeni kurulan Akhetaton(bugnk Tell el-Amarna) kentine taflnd. Burada bir Aton Tapna yapld. Ekna-ton ile ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle dorudan doruya flnla-rn saan gneflin altnda gsterilmifltir.

IV. Amenofisin Gnefli tek tanr olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tep-kisini ekmifl, bu nedenle lke karflkla srklenmifltir. Birok tapnak kapatl-mfl, topraklarn btn kullanm haklar dorudan firavuna devredilmifl, ekonomik

yap bozulmufltur. Ksacas yeni din benimsenmemifltir.M. 1335te Eknatonun lmyle bafla geen Tutankamon dneminde Akhe-

taton flehri tamamen terkedildi ve baflkent Teb flehrine taflnd. Tutankamon, eskiMsr dini olan Amon dinini ve politeizmi (ok tanrcl) geri getirmifltir. Firavun,daha 19 yaflnda iken hastalanarak lmfltr. Krallar Vadisindeki mezar 1922 y-lnda bulunana kadar bozulmadan kalmfltr ve ok zengin mezar armaanlar

iermektedir.I. Ramses (M. 1307-1306) 19. Slalenin kurucusudur. Onun ardllarndan 19.

Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses (M. 1290-1224), Msr lkesininkuzey snr kabul edilen Suriye egemenlii iin Hititlerle mcadele etmifltir. M.1285 ylnda Suriyede Kadefl flehrinde Hitit Kral Muvatalli ile savaflmfltr. TariheKadefl Savaflolarak geen bu savafl sonucunda II. Ramses byk bir zafer kazan-dn iddia etmesine ramen, Hitit kaynaklarna gre yenilgiden flans eseri kurtul-mufl ve savaflta baflar salayamamfltr. M. 1270 ylnda II. Ramses ve Hitit KralIII. Hattuflili arasnda yaplan Kadefl Barfl Antlaflmas, tarihte iki devlet arasnda

yaplan ilk yazl antlaflmadr. Antlaflmaya gre Kuzey Suriye Hititlerde kalmfltr. II.Ramses ayn zamanda III. Hattuflilinin iki kzyla evlenmifl, akrabalk iliflkileri ku-

rulmufltur. II. Ramses ayrca saltanat srasnda yapt bayndrlk faaliyetleri ile dehatrlanr. Delta Blgesinde Per Ramessuda grkemli bir baflkent kurmufltur. Bafl-


Resim 1.9

Firavun Eknaton(IV. Amenofis)(solda), karskralie Nefertiti veocuklar (Taflsunak zerine

ifllenmifltir. NeuesMuseum-Berlin)


30/257

kentte saray ile bafllca tanrlar olan Amon, Ra ve Set tapnaklar vard. Ayrca Tebkentinde Nil Nehrinin bat kysnda etkileyici bir tapnak mezar olan Ramasse-umu, Yukar Msrda nl Abu Simbel Tapnan da yaptrmfltr.

II. Ramsesten sonra lke giderek zayflamfltr. Filistin, Suriye ve Nubya ege-menlii kaybedildi. Libyallarn Msra saldrlar artt. 20. Slalenin son krallarnnhepsi Ramses adn almfllar ve lkenin kt gidiflini durdurmaya alflmfllarsa dabaflarl olamamfllardr. M. 1070de XI. Ramsesin lmnden sonra Teb rahiple-ri merkez otorite karflsnda glerini artrmfllar ve ayrlk hareketlere giriflmifl-lerdir. M. 1070-712 yllar arasnda nc Ara Dnemyaflanmfl ve Msr kk

ynetim alanlarna paralanmfltr.

Ge Dnem (25-31. Slaleler: M. 712-332)Msrda firavunlarn egemenliinin son bulmas sonucunda, M. 8. yzyln orta-larnda Gney Msr, Nubya kkenli Kufliler Hanedantarafndan kontrol edilme-

ye baflland. Bu hanedann krallar kendilerini firavunlarn halefi olarak grmfller-dir. M. 727 ylnda krallar Piankhi, kuzeye doru ilerledi, Delta Blgesini elinegeirerek, 25. Msr Slalesini kurarak egemenliini ilan etti.

Msr, M. 671de Assur Kral Esarhaddon tarafndan ele geirildi. Kufliler gne-ye ekilmek zorunda kaldlar. Assurlularn ana vatanlar uzaktayd. Bu nedenle M-srn konrtroln yerel bir ynetici ile salamak istemifllerdi. Kendilerine Sais ken-tine bal kk bir Delta krallndan Psammetikos adl bir ynetici setiler. Psam-metikos diplomasi ve g kullanarak tm Msrda hkimiyetini kabul ettirerek 26.Slaleyi kurdu. Psammetikos (M. 664-610) Msrn birliini tekrar salamfltr.Soylular, grkemli mezarlara gmlmfller, byk boyutlu tapnaklar infla edilmifl

ve ilk kez byk bir donanma oluflturulmufltur. Ayrca Psammetikos, Yunanl ko-

lonistlerin M. 620 ylnda Sais flehri yaknlarnda Naukratis ticaret kolonisini kur-malarna izin vermifltir.

Firavun Amasis (M. 570-526) zamannda ise Msr son parlak dnemini yafla-mfltr. Amasisin lmnden hemen sonra Persler, M. 525te Kral III. Psammeti-kos komutasndaki Msr ordusunu yenmifl ve Msr bir Pers eyaleti (satraplk) ola-rak kendilerine balamfltr. Persler 27 ve 31. Slaleleri kurmufllardr. M. 332 y-lnda Byk skenderin Msr ele geirmesiyle Pers egemenlii son bulmufltur.lke M. 332-323 tarihleri arasnda Byk skender mparatorluuna, skenderinlmnden sonra komutanlarndan I. Ptolemaios tarafndan kurulan PtolemaioslarDevletine balanmfl, M. 30 ylnda Ptolemaioslar Devletinin Roma tarafndanortadan kaldrlmasndan sonra bir Roma eyaleti hline (Aegyptus) gelmifltir. Bi-

zans Dneminden sonra, MS. 640larda Araplarn eline gemifltir.

ESK MISIR UYGARLII

Devlet YnetimiMsr, dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Firavun szc byk evanlamndadr. Bu szcn kral anlamnda kullanlmas Yeni Krallk Dnemindenitibaren kabul grmfltr. Firavun, tanrlarn yannda gsterilir ancak tanr deildir.Tanrnn yeryzndeki temsilcisidir. Horusu temsil eder, Gnefl Tanrs Rann o-ludur. Orta Krallk Dneminde firavunlarn firavunluunun tanrlar tarafndanonaylanmas gerekir. Yeni Krallk Dnemide yaflayan firavunlar ise tanrsallafltrl-

mfltr. Firavun, tanrnn temsilcisi olarak topraklarn, mallarn ve insanlarn sahibi-dir. Firavun, uyruklarn beslemek, onlarn her trl ihtiyalarn karfllamak, ada-



31/257

leti salamak ve yasalar yapmak ile grevlidir. Ayn zamanda ordunun baflkomu-tandr. Tanrlarn tapnaklarn infla etmek, ayn zamanda da kltlerine nezaret et-mek zorundadr. Firavunun tanrlardan ald meflruiyeti genellikle babadan oula

ya da kardeflten kardefle geer. Erkek vris olmamas durumunda kraliyet ailesin-den bir kzla evlenen erkek kralla sahip olabilirdi.Firavundan sonra en nemli kifli, firavunun yardmcs olan vezirdi. Merkezden

atanan eyalet valileri, kral adna lkeyi yneten vezire karfl sorumluydular. Vezir,ayn zamanda bafl yarglk grevini yrtyordu, ekonomiden, hazineden ve b-tn inflaat faaliyetlerinin denetiminden sorumluydu. 18. Slale krallarndan II.

Amenofis (.. 1427-1401) Dneminden bafllayarak, ynetim sorumluluunu l-kenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylaflmfltr.

Memurlar okuma yazma bilenler arasndan seiliyordu. Tarla snr lme, ver-gi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakarlard. Msr, gl dnemlerde eya-letlere blnerek idare edilmekteydi. Her eyaletin baflnda firavun tarafndan tayin

edilmifl bir vali bulunurdu. Bir baflka snf olan rahipler din gcn ellerinde bu-lunduruyorlard. Memurlar ve rahipler devletin gcn kaybettii zamanlarda n-fuz mcadelelerine giriflmifllerdir.

Memurlar ve rahiplerin altnda ok genifl bir ifti tabakas vard. Mlk ve top-rak daha Eski Krallk Dneminden itibaren devlet mal saylyordu. ifti tabakasounlukla baml durumda

genel uygarlık tarihi (tar116u)

Documents