bir sendika tarihi genel is 1962 1980 a trade union history genel is 1962 1980

8/7/2019 Bir Sendika Tarihi Genel is 1962 1980 a Trade Union History Genel is 1962 1980

1/170

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSALIMA EKONOMS VE ENDSTRLKLER

ANABLM DALI

BR SENDKA TARH: GENEL- (1962-1980)

Ykseklisans Tezi

Engin Sezgin

Tez DanmanDo. Dr. Metin zuurlu

Ankara-2006


2/170

NDEKLER

GR 1

BRNC BLM

GENEL-N DOU KOULLARI:

TOPLUMSAL VE HUKUKSAL MRAS

I. CUMHURYET NCES DNEMDE HAREKET 6

A. II. Merutiyet ncesi Dnem 7

B. 1908-1918 Dnemi 9

C. 1919-1923 Dnemi 12

II. CUMHURYET DNEMNDE HAREKET 13

A. 1923-1946 Dnemi 13

1. Yasal dzenlemeler: 13

2. rgtlenme abalar 16

B.1946-1960 Dnemi 18

1. Sendikalar Kanunu ve Sendikalama 20

2. st Birlikler ve Trk-in Kurulmas 22

C. 1960-1970 Dnemi 25

1. 27 May

s Askeri Hareketi 25

2. alma Yaamndaki Yasal Dzenlemeler 27

3. 274 ve 275 sayl Yasalar 29

4. TPin Kurulmas 31

5. Sendika ve i Hareketindeki Gelimeler 32

6. DSKin Kurulmas: 35

I


3/170


4/170

C. alma Hayat ve i Hareketine likin Deerlendirme 67

1. Sar Sendikalar 67

2. i-Memur Ayrm 68

3. kolu Ynetmeliinden Kaynakl Sorunlar 69

D. rgtlenme almalar 70

E. Toplu Szleme almalar 74

F. Eitim almalar 75

G. Grev ve Eylemler 77

1. Kayseri Belediyesi Grevi: 78

2. Malatya Belediyesi Grevi 82

3. orum Belediyesi Temizlikileri Yry 83

4. Manisa Belediyesi ileri Grev ve Yry 86

H. TRK-LE LKLER 87

I. ULUSLARARASI LKLER 94

. VERENLER VE SYAS PARTLERLE LKLER 94

II. TRK-ERSNDEK GENEL- 1969-1975 DNEM 92

A. Sendikal Anlay 92

B. Trkiye ve Dnya DeerlendirmeS: 94C. alma Hayat ve i Hareketine likin Deerlendirme 98

D. rgtlenme almalar 100

E. Toplu Szleme almalar 106

F. Eitim almalar 106

G. Grev ve Eylemler 109

III


5/170


6/170

1

GR

Emek tarihi almalarnn nemli inceleme alanlarndan birisi sendikal tarih

almalardr. Sendikal tarih almalar bir yandan bize zel olarak o sendikal

yapnn tarihsel geliimi ve kkenleri hakknda fikir verirken, dier yandan sendikal

yapnn geliim ve politikalarndaki deiimi de belirleyen dnemin toplumsal,

siyasal ve sendikal koullar hakknda da genel bir bilgi edinmemize olanak

tanmaktadr.

Genel- Sendikas da bu anlamda emek tarihi almalar bakmndan inceleme

konusu olarak nemli bir rnektir. Genel-, gnmzde de sendikal faaliyet

srecinin ierisinde olup, Devrimci i Sendikalar Konfederasyonunun (DSK)

hem ye hem de rgtllk baznda en byk sendikas olma zelliini

tamaktadr. 1962 ylnda kurulan sendika u anda genel hizmetler ikolunda

faaliyet gsteren en eski sendikal rgtlenmedir. Genel-in, 12 Eyll askeri

darbesi ile beraber faaliyetlerine son verilen DSKle beraber faaliyetleri durmu,

DSK davasnn 1991 ylnda beraatle sonulanmas zerine 1992 ylnda

faaliyetlerine yeniden balamtr. Sendikann yeniden faaliyete balad dnemden

ksa bir sre sonra sosyal demokrat belediyelerde alan Belediye- Sendikas

yesi iilerden nemli bir blmn ksa srede bnyesine katmay baarm ve

ikolunda toplu szleme yapma yetkisine sahip sendikadan biri olmutur.

1962 ylnda kurulan sendika, 1975 ylna kadar Trk- yesi olarak kalm,

1969dan 1975e kadar Trk- ierisinde sosyal demokrat sendikaclk hareketin


7/170

2

ncln yapm, 1975 ylnda Trk-ten ayrlm, 1976 ylndan sonra da

DSKe katlmtr. DSKe katldktan hemen sonra sendikann o dnemki Genel

Bakan Abdullah Batrk ayn zamanda DSK Genel Bakan olmutur.

Bu anlamda Genel-in tarihi, Trkiyedeki sendikal hareketin geliim srecine de

tanklk etmektedir. 1980 ncesinin en byk iki konfederasyonu olan Trk- ve

DSK ierisinde Genel-, sendikal g ve politika anlamnda nemli bir etkiye

sahip olmutur.

Bu almada, bugnk Genel-in sendikal anlaynn kkleri, nasl bir deiim

ve geliim gsterdii, Trk- ve DSK ierisindeyken sendikal politikalara etkisi,

zelde belediye ii hareketine, genelde ise Trkiye ii hareketine katklar

incelenmeye allmtr. almada arlkl olarak betimleyici yaklam

benimsenmitir. Akademik alanda ilk olmas nedeniyle bu alma kendisini bir

yanyla birinci el kaynak ve belgelerin derlendii bir alma olarak snrlamtr.

Ayrca alma, kendisini 1980e kadar olan dnemle snrlamtr. 1980 sonras

dnemde yaklak 12 yl sendikal faaliyet srecinden ayr kalan sendikann, 1992

sonras dnemi inceleme konusu dnda braklmtr.

almann birinci blmnde, Genel-iin dou koullarn yaratan, Trkiyede

sendikal hareketin geliimi ve tarihsel kkenleri incelenmeye allmtr. Osmanl

mparatorluunun son dnemlerinden balayarak Anadoluda ii hareketinin ve

mcadelesinin nasl gelitii, sendikal rgtlenmelerin ortaya k, sendikal

anlay etkileyen siyasal, toplumsal ve sendikal olaylar genel hatlaryla ele

alnmtr. Bu blmde arlkl olarak sendika-siyaset-devlet ilikisine

odaklanlarak, sendikal rgtlenmelerin geliiminde siyasal iktidarlarn etkileri


8/170

3

gsterilmeye allmtr. Cumhuriyet ncesi ve sonras dnem, ayr birer blm

bal olarak ele alnm ve kendi ilerinde de ayr dnemler halinde incelenmitir.

kinci blmde, Genel-in kuruluuyla beraber Genel-in rgtlenme alan olan

belediyelerin geliimi ve yaps, belediyelerde istihdamn yaps, belediye ii

hareketi ve sendikal rgtlenmelerin geliimi ve genel hizmetler ikolunun

zellikleri incelenmeye allmtr.

nc blm de Genel-in kurumsal tarihi incelenmitir. Genel-in kurumsal

tarihi ayr alt balkta ele alnmtr. lki; kuruluundan 1969 ylna kadar geen

dnemdir. Bu dnemde Genel-, Trk- ile paralel bir sendikal anlaya sahiptir.

Trk-in kurulmasna da nclk eden Amerikan sendikal anlaynn Genel-in

sendikal izgisine etkileri bu blmde irdelenmeye allmtr.

kinci alt balkta, 1969-1975 yllar arasnda Genel- incelenmitir. Bu dnem

Genel-in daha belirgin olarak sosyal demokrat sendikaclk anlayna sahip

olduu dnemdir. Trk- ile olan ilikilerinde bu anlay farkll zerinden, Trk-

ierisindeki sosyal demokrat anlaya sahip dier sendikalarla ortak hareket

ederek Genel-in Trk-ten ayrlmasna kadar gtrecek ayrmalar yaanmtr.

nc alt balkta, Genel-in DSKe katld dnem ele alnmtr. 1976-1980

yllar aras bu dnemde Genel-in sendikal anlaynn demokratik sol

izgisinden demokratik sosyalizm izgisine dnt grlmektedir. Bu dnem

ayn zamanda Genel- Bakan Batrkn DSK Genel Bakan olduu dnemdir.

Dolaysyla Genel-in tarihi incelenirken bu dnemde ayn zamanda bir ynyle

DSKin tarihi de incelenmi olmaktadr.


9/170

4

Her dnem de sendikann anlayn ve faaliyetlerini anlamamz kolaylatracak

ortak alt balklar etrafnda incelenmitir. Bu balklar; sendikal anlay, Trkiye ve

dnya deerlendirmesi, alma yaam ve ii hareketine ilikin deerlendirmeler,

rgtlenme almalar, toplu szleme faaliyetleri, eitim faaliyetleri, grevler ve

eylemler, uluslararas ilikiler, konfederasyonla ilikiler, iverenler ve siyasi

partilerle olan ilikiler olarak snflandrlmtr. Her dnem iin ayr ayr yaplan bu

incelemeler sendikann anlayndaki deiimi ve faaliyetlerindeki geliimi daha net

grmemize olanak salamaktadr. verenler ve siyasi partilerle olan ilikiler bal

sendikann esas olarak CHP ile olan ilikilerinde younlamtr. Genel-in

kurulduu dnemden balayarak CHP ile olan siyasi ilikileri bugne kadar

kesintisiz olarak devam etmi, bu anlamda siyasi partilerle olan ilikiler bal

altnda esas olarak bu konuya younlamtr.

Bu alma srasnda Genel-in alma raporlar, Genel- Emek Dergileri ve

sendikann dier yaynlar arlkl olarak temel kaynaklar olmutur. Ayrca

sendikann ve DSKin eski yneticileriyle dnemlere ilikin szl tarih almalar

yaplm, almada bunlara da yer verilmitir. Bu sayede yazl materyallere

yansmayan bilgilere de ulalmtr.

Kurumlarn ariv geleneinin ne yazk ki olumam olmas bu alma srasnda da

karlalan en nemli zorluk olmutur. 1980 darbesi sonras dnemde sendikann

birok yaynnn toplatlm olmas, sonraki kayyum ynetiminin de bu konuda

titizlik gstermemi olmas ok sayda yayna ulalmasnda ciddi sorunlar

yaratmtr. Sendikann saklanabilen arivinin ise 1992de sendika yeniden faaliyete

getikten sonra o zamann yneticileri tarafndan ayn zensizlikle korunmam


10/170

5

olmas birok yaynn kaybolmasna neden olmutur. Bu anlamda incelenen

yaynlarn bir blm ktphane ya da eski yneticilerin kiisel arivinden temin

edilebilmitir.

Ayrca alma srasnda sk sk uzun alntlar kullanlmtr. Bu, konunun daha net

anlalabilir olmas asndan bir zorunluluk olarak grlmtr.


11/170

6

BRNC BLM

GENEL-N DOU KOULLARI:

TOPLUMSAL VE HUKUKSAL MRAS

I. CUMHURYET NCES DNEMDE HAREKET

Trkiyede sendikalarn douu, Cumhuriyet ncesinde yaanan gelimelere kadar

uzanr. Osmanl mparatorluunun bakenti olan stanbulda younlaan ve ou

ordunun gereksinimlerini karlamaya dnk fabrikalarda grlen ilk ii

rgtlenmeleri, Avrupada gelien ii hareketinden ok sonra ortaya kmtr.

Kukusuz bu gecikmenin eitli nedenleri vardr. Bu nedenlerin en nemlilerinden

biri, lkenin zerinde kurulduu corafyada yaayan insanlarn neredeyse

tamamnn topraa bal olarak yayor olmasdr.

Osmanl Devleti, zellikle son yllarnda Avrupa devletleriyle ekonomik ve siyasal

alanda sk ilikilere sahip olmasna karn lkede kapitalizm, nfusun byk lde

topraa baml olmas ve feodal bir yap zerinde kurulmu olmas nedeniyle dier

Avrupa lkelerinden ok daha ge gelimeye balamtr.

Sendikal rgtlerin ortaya kmas, hereyden nce, cretli iinin ve ii snfnn

domu olmasn gerektirir. Bu anlamda geleneksel olarak etkin bir ii hareketine

ve gl bir sendikacla sahne olan Bat toplumlarnn en temel zellii,

sanayilemi lkeler olmalardr. Tarihsel olarak sanayi devrimine nclk etmi


12/170

7

bulunan bu lkeler, kapitalist topluma zg snflamann douunu hazrlayan

koullar da en nce yaamtr. Sanayi devrimini ve bu oluuma elik eden yeni

retim ilikilerini ge kurabilen toplumlarda, ii snfnn ve buna bal olarak ii

hareketinin douu ve geliimi de ayn lde ge olmutur.

A. II. Merutiyet ncesi Dnem

Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ii hareketi zerinde etkili olan

unsurlarn nemli bir blm 1789 Fransz Devrimi ile birlikte Avrupada canllk

kazanan zgrlk, eitlik, kardelik temellerine dayal demokratik dnce ve

oluumlarn bir yansmas olarak ortaya kar. 1789 Fransz Devrimi Avrupay

olduu gibi, son dnemlerinde Avrupa ile ilikileri gelien Osmanl aydnlarn da

yakndan etkilemitir. Bu kesim, 19. yzyln bandan itibaren Osmanl devlet

yapsnda yeniliklerin yaplmas ynnde aba gstermitir. 1808 Sened-i ttifak,

1838 Glhane Hatt Hmayunu, 1839 Tanzimat Ferman, 1856 Islahat Ferman bu

abalarn balca rnekleridir. Bu olaylar bir yandan Batl kapitalist lkelerin

Osmanl topraklarnda ayrcalk elde etmesini, bir yandan da temel hak ve

zgrlklerin btnyle olmasa da ksmen tannmasn ifade etmektedir. (Ik,

1996:13-14)

Osmanlda modern sanayi tesislerin kurulmasnda sarayn ve ordunun ihtiyalarn

karlama amacnn gdld grlmektedir. Ordunun ve sarayn ihtiyacn

karlamak iin kurulan fabrikalar bir yandan da modern anlamda sanayi iisinin

oluumunu salyordu. Tersaneler, baruthaneler, kundura, fes fabrikalar devlet


13/170

8

tarafndan iletilen fabrikalard. Demiryollar yapmnda alan iilerin nemli

ksm ise asker iilerden olumaktayd. Bu anlamda Batdaki klasik ii tipinden

farkl bir ii kitlesi mevcuttu (Akkaya 2002:133).

Osmanl mparatorluunda devletin istihdam ettii askerlerin dnda, sanayinin

cretli emek gereksinimi, tarmsal retim yaparken g eden kyller ile kapitalist

dnyann mallar ile rekabet edemeyip retim aralarn kaybetmi olan zanaatkarlar

zerinden karlanmaktadr (Sencer, 1969:94)

Osmanlmparatorluunda bilinen ilk grev 1863 ylnda Zonguldak kmr madeni

iileri tarafndan gerekletirilmitir. Grev iin o dnemde kullanlan terim tatil-i

egaldir. lk grevin gerekletirildii 1863 ylndan 1876 ylna kadar on alt grev

ve bir grev d eylem gerekletirilmitir. 1877 ylnda tespit edilen bir greve

rastlanmazken, 1878-1880 dneminde ise iilerin on kez greve gittikleri

gzlenmektedir. Yine 1881 ylnda grev yaanmazken, 1882-1906 dneminde otuz

bir adet grevin gerekletirildii grlmektedir. 1907 ylnda ise yine grevlere

rastlanmaz (Akkaya, 2002:138). Bu durum, Osmanlnn yaps ile beraber

incelendiinde grevlerle ekonomik ve siyasal koullar arasnda bir paralellik

olduunu gstermektedir.

Bu dnem gerekleen grevlerin byk ounluunun devlete ait iletmelerde

gerekletii grlmektedir. Bunun balca nedeni, devletin ekonomik iflas

nedeniyle iilerin alacaklarn deyemez duruma dmesidir. (Sencer,1969:149)


14/170

9

Bu dnemde gerekleen grevlerin byk bir ounluunun ekonomik nedenlerden

kaynaklandn grmekteyiz. Grevler ekonomik krizin artmasyla paralel bir art

gstermi, siyasal basknn artmasyla azalm ve istibdat ynetimiyle birlikte

ortadan kalkmtr. Bu dnem gerekleen grevlerin dier bir zellii ise gl ii

rgtlerinin olmaydr. Bu dnemin grevlerinde Osmanl vatanda olmayan

nitelikli yabanc iilerin nemli katks olurken, grevlere Osmanl vatanda

Mslmanlardan katlm olduka snrl kalmtr. Grevcilerin daha ok Ermeni,

Bulgar ve Yahudi iilerden olutuu gzlenmektedir. (Akkaya, 2002:138)

lk ii rgtlenmeleri de bu dnem kurulmaya balanmtr. 1871 ylnda stanbul

Ameleperver Cemiyeti kurulmutur. Ancak bu dernek esasnda hayrseverlerce

kurulmu bir yardm derneidir. Dernein amac fakir iilere din ve milliyet fark

gzetmeksizin i bulmak ve gerekli i aralarn salamaktr. Bildik anlamda ilk ii

rgt ise 1884 ylnda kurulan Amele-i Osmani Cemiyetidir (Osmanl Amele

Dernei). Dernek, daha ok kendisine Paris proletaryasn rnek alarak, bir yandan

iilerin ekonomik mcadelelerini rgtlerken bir yandan da yasad siyasal

faaliyetlerde bulunuyordu. Padiahn istibdat ynetimiyle dernein faaliyetleri

ancak bir yl kadar srebildi. Dernein yneticileri ise yakalan p tutukland.

(imanov, 1990:32)

B. 1908-1918 Dnemi

II. Merutiyetin ilan edildii 23 Temmuz 1908 tarihi ile birlikte Osmanl ii

hareketinde bir ykseliin gerekletii grlmektedir. zellikle Austos ve Eyll

aylarnda birbiri ardna grevler gereklemitir.


15/170

10

1908den sonra gerekleen ilk grev Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan

blgelerine yakn olan demiryolu iileri grevidir. Bununla beraber maden

ocaklarnda, stanbul ve Ankaradaki ttn iletmelerinde de grevler meydana

gelmitir. Bu grevlerde de ekonomik taleplerin nplanda olduu gzkmektedir.

Grevdeki iilerin ortak talepleri, cretlerin arttrlmas ve kt alma koullarnn

dzeltilmesidir. (imanov, 1990: 36-37)

1908 ylnn Austos ve Eyll aylarnda birbiri ardna otuz grevin gereklemitir.

Rumeli demiryollarnn Selanik hattnda balayan grev, ksa srede skp,

Demirkap, Metrovice ve stanbul-Edirne hatlarna da yaylmtr. Bu grevlerin

rgtlenmesinde sendikalar nemli rol oynamlardr.

1908 grevlerinin nemli sonucu olmutur. Bunlardan ilki, ii basnnda

canlanmaya yol amas, ikincisi iileri rgtlenmeye ve sendika kurmaya

yneltmesi, ncs ise siyasi partilerin gndemine, lkede bir ii sorunu

olduunu ve parti programlarnda da bu soruna ynelik politikalarn yer bulmas

dncesini ortaya karm olmasdr. zellikle sosyalist dnceyi savunan parti

ve rgtlerin bu grevlerden sonra canllk kazanmaya balamas nemli bir

gelimedir. (Akkaya, 2002: 139)

Grevlerin giderek yaylmas, II. Merutiyeti ilan eden ttihat ve Terakki ynetimini

harekete geirmi, grevleri etkisizletirmek ve engellemek amacyla yasal

dzenleme yapma yoluna gidilmitir. 8 Ekim 1908 tarihinde Tatil-i Egal

Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkati yrrle konulmutur. Kanun-i

Muvakkat, 9 Austos 1909 tarihinde eitli deiiklikler yaplarak Tatil-i Egal

Kanunu olarak kesinlemitir.


16/170

11

Kanun, greve gitmeyi belirli koullara balayarak etkisizletirmeyi amalarken,

sendikal rgtlenmeyi de nemli lde yasaklamay salayan dzenlemeler

iermektedir.

Tatil-i Egal Kanunu Osmanl Devletinin alanlara ynelik dzenledii ilk metin

olmas asndan nemlidir.

Boratav, kstlayc hkmlerine ramen Tatil-i Egal Kanununun nemli bir rnek

olduuna vurgu yapmaktadr. stibdat ynetiminin sermaye ve emek ilikilerini yok

sayan anlaynn aksine, Kanunun, snf mcadelesi gereini kabul eden ve

sorunu sermayeden yana kstlamalarla zmeyen alan modern, yani kapitaliste

bir dzenleme olduu deerlendirmesini yapmaktadr. (Boratav, 1997: 321)

Kanunla beraber grevler azalmaya balamtr. Sadece 1908 ylnda 138 grev

gereklemi olmasna ramen, Kanunun uygulamaya konduu ilk yllar olan

1909-1913 yllar arasnda 40 grev gereklemitir. 1914 ylnda ise sadece iki

grevin gerekletii grlmektedir.

1909 sonras grevlerin nemli zellii, rgtl iilerin nderliinde gereklemesi

ve ii hareketinin bu grevlerle beraber sosyalist hareketle tanmaya balam

olmasdr. (Akkaya, 2002:140)

Bu dnemde ii hareketi asndan dier nemli bir gelime, Osmanl topraklarnda

ilk kez 1 Mays i Bayramnn kutlanm olmasdr. lk kez 1909 ylnda kutlanan

1 Mays, sonraki yl boyunca da kutlanmaya devam etmi; 1913 ve 1914

yllarnda ise ttihat ve Terakki tarafndan engellenmeye allmtr.


17/170

12

C. 1919-1923 Dnemi

I. Dnya Savandan Osmanl mparatorluunun yenilerek km olmas ile

beraber yeni bir dnem balamtr. lkenin bir yandan igal altna girmesi, dier

yandan da yeni bir lkenin kuruluunu salamaya alan Kurtulu Sava dnemi

tm halkta olduu gibi ii snfnda da siyasal nceliklerin nplana kmasna

neden olmutur.

Bununla beraber sava koullarnn yaratt ekonomik koullar iiler asndan da

artk dayanlmaz bir noktaya gelmitir. 1919 ylnn bandan itibaren yeni bir grev

dalgasnn balam olmasnda sz konusu koullarn nemli bir etkisi vardr. Drt

yllk bu dnemde yirmi iki grev gereklemitir. En fazla demiryolu iileri grev

yapm olup, bu dnemdeki grevlerin on sekizinin stanbulda meydana geldii

grlmektedir. (Gzel, 1993:102)

Bu dnem partilerin ii hareketi zerinde greli olarak en fazla etkili olduu

dnemdir. Sovyetler Birlii ile sava sonrasnda kurulan dostluk ortam, sosyalist

partilerin kurulmas ve gelimesi iin de uygun bir ortam yaratmtr. Bu dnemde

Trkiye i Sosyalist Frkas, Trkiye Sosyalist Frkas, Osmanl Mesai Frkas ve

Mstahsil Sosyalist Frkasnn iiler arasnda etkin olduklar grlmektedir.

(Tokol, 1994:12)

Bu dnemdeki ii rgtlenmelerinde iki eilim ne kmaktadr: Birincisi meslek

ya da iyeri rgtleri, dieri ise genel ii birlikleri kurma abalardr. Hemen

hemen her ikolunda veya iyerinde iyeri dernekleri grmek mmkndr. (Sencer,

1969:265) Genel ii birlikleri kurma abalar ise daha ok siyasal rgtlerin


18/170

13

giriimi olarak gzkmektedir. rnein Trkiye i Sosyalist Frkas, nce tm ii

birlikleri daha sonra da tm sol hareketleri biraraya getirmeye alm ancak sonu

alamamtr. 1919 ylnda kurulan Trkiye i Dernei de 1922 ylnda yine bu

ama iin alm; ancak bu giriimde baarsz olmutur. (Tokol, 1994:13)

Bu dnemde gerekleen ii grev ve gsterilerinde lkenin igal altnda

bulunmasndan dolay siyasal ierikli taleplerin de ne kt grlmektedir. Ayrca

sosyalist rgtlenmelerin bu dnemde ii hareketiyle yakn ba kurmalar da

siyasal taleplerin dile getirilmesinde nemli bir etken olmutur.

II. CUMHURYET DNEMNDE HAREKET

A. 1923-1946 Dnemi

1. Yasal dzenlemeler:

alma yaamndaki dzenlemeler asndan, 17 ubat 1923 tarihinde toplanan

zmir ktisat Kongresi nemli bir olaydr. Kongreye iilerin sunduu i

Grubunun Esaslar balkl rapor, dneme gre olduka ileri talep ve dzenlemeleri

iermektedir. Toplam 34 maddeden oluan bu raporda iiler; sendika hakknn

tanmas, Tatil-i Egal Kanununun yeniden iilerin haklarn tanyarak

dzenlenmesi, gnlk alma sresinin sekiz saat ile snrl tutulmas, kadnlara

doum izni verilmesi, hafta tatili ve yllk cretli izin haklarnn verilmesi gibi ileri

taleplerde bulunmulardr. Kongrenin dier nemli bir yan ise ilk kez ulusal


19/170

14

dzeyde iilerin biraraya gelip sorunlarn tartmas iin bir zemin yaratm

olmasdr. (Akkaya, 2002: 147)

Cumhuriyetin ilanndan sonra 1924 tarihinde Anayasa ve 1926 tarihinde ise

Medeni Kanun yrrle girmitir. Bununla beraber tek parti ynetiminin devam

etmesi ve CHPnin snf esasn reddetme politikas, iilerin rgtlenmesinin bir

engeli olarak durmutur.

Dorudan ii hareketi iin karlm olmasa da sonular asndan dorudan ii

hareketini etkilenmesi ynyle, Takrir-i Skun Yasas nemlidir. Dou Anadoluda

13 ubat 1925 tarihinde balayan isyan sonucunda, Hkmetin grevden ekilmesi

ve yerine kurulan nn Hkmetine geni yetkiler veren Takrir-i Skun Kanunu

maddeden oluurken, yrrl de iki yl ile snrlandrlmtr. Ancak 1927

ylnda sresi tekrar iki yl uzatlarak toplam drt yl boyunca yrrlkte kalmas

salanmtr. Kanunla beraber stiklal Mahkemeleri kurulmu, rgtlenmeler

snrlandrlm, gazeteler kapatlmtr. Hkmet Takrir-i Skun Kanununu her

trl muhalif hareketi bastrmann yasal dayana olarak kullanmtr. (Makal,

1999:161)

Cumhuriyet 1923 ylnda kurulmasna ramen, dorudan alma yaamn

dzenleyecek Kanununun karlmas 1936 yln bulmutur. 1924 ylndan

balayarak be kez kanun tasars hazrlanm, tasarlar zerinde eitli tartmalar

yaanm olsa da karlmas bir trl salanamamtr.


20/170

15

8 Haziran 1936 tarihinde karlan 3008 sayl Kanunu dnemin siyasal

atmosferini yanstan bir metindir. Sz konusu yasa, Tek parti ideolojisiyle beraber

1930lu yllardan itibaren geilen devleti ekonomi politikas anlaynn tm

unsurlaryla birlikte alma yaamna tand, devletin alma yaamnn tm

sorun ve alanlarna tek dzenleyici aktr olarak tanmland bir yasadr. Sendikal

rgtlenmelerden hi bahsetmeyen yasa, grev ve lokavt ise yasaklamaktadr.

Bireysel i ilikileri alannda ise, devletin iiler lehine mdahalelerde bulunmas

benimsenmitir (Akkaya, 2002:153-154). Bylece snf temelli ideolojinin de

kanuni olarak kendisine bir alan bulmasnn nne geilmesi salanmtr.

1940 ylna gelindiinde II. Dnya Savann lkedeki ekonomik ve siyasal

koullar da derinden etkiledii grlmektedir. 18 Ocak 1940 tarihinde karlan

Milli Koruma Yasas yine bu atmosferin bir rn olarak hazrlanm bir yasadr.

Hkmete olaanst koullarda iktisadi ve milli savunmay glendirmek

amacyla geni yetkiler getiren bu yasa ile beraber; alma sreleri uzatlm, kadn

ve ocuklarn almasnn yasak olduu sektrlerde altrlmas yasal hale

getirilmi, cretler yarya yakn drlm, aydnlar ve iiler zerinde siyasi-

polisiye basklar arttrlmtr. Yasa ile ayrca iyerini terk etme yasa getirilmi, bu

yasaya ayk

r

hareket edenlere yapt

r

mlar getirilmitir. 1944 y

l

nda

kar

lan yeni

bir yasa ile de bu yaptrmlar arttrlrken hafta tatili de kaldrlmtr.

(Ik,1996:105)


21/170

16

2. rgtlenme abalar

1923-1946 dnemi ii hareket ve ii rgtlenmeleri asndan pek canl bir dnem

olduu sylenemez. Bu dnem Trkiye alma ilikileri tarihinde ii

rgtlenmelerinin ve ii hareketlerinin en az olduu yllardr. Bunda siyasal,

iktisadi ve hukuksal faktrler yannda, tek parti ynetiminin, nce snflarn

varln kabul etmeme, sonra ii rgtlerini ve hareketlerini kstlama

dorultusunda giderek sertleen ve kemikleen tavr etkili olmutur. (Makal, 1999

:449)

i hareketinin zayf olmasna karn, bu dnemde de eitli ii rgtlenmeleri

grmek mmkndr. Bunlardan biri olan stanbul Umum Amele Birlii, 20 Aralk

1922 tarihinde Trkiye apnda bir sendikalar federasyonu kurmak iin almalar

balatlmtr. Sendika balang olarak tramvay iileri zerinde etkili iken,

sonralar bnyesine eitli ii derneklerini de katmay baarmtr. 26 Ekim 1923

ylnda sz konusu birlik ismini Trkiye Umum Amele Birliine dntrmtr.

Ancak Hkmetin basklarna dayanamayarak faaliyetlerini sona erdirmi, yerine

12 Austos 1924 tarihinde Amele Teali Cemiyeti kurulmutur. Takrir-i Skun

Kanunundan sonra bu rgt de hkmetin eitli dzeylerdeki engellemeleri ile

karlam, Trkiyenin konfederasyon niteliindeki son sendikal rgt de 1928

ylnda Hkmete kapatlmtr (Makal, 1999: 451).

Bu dnemde sendikal rgtlenmelerin dnda, siyasal iktidar tarafndan oluturulan

cemiyet tipi rgtlenmelere de rastlanmaktadr. Bu tr cemiyetlerin amac, tek parti


22/170

17

dneminin bir politikas olan, toplumun deiik kesimlerini olduu kadar iileri de

etki altna almaktr. Dnemin partisi olan Cumhuriyet Halk Frkas tarafndan

1930lu yllarda i Brosu ile Cumhuriyet Halk Frkas Esnaf ve i Birlikleri

Teekklleri Brosu kurulmu, CHP iileri kendisine yakn baz cemiyetlerde

toplamaya almtr. (Makal, 1999: 451- 452)

Bu yllarda sayca az da olsa eitli ii eylemleri gereklemitir. 1923 ylnda 1

Mays kutlamalar yaplrken, Zonguldak ve Erelide 12.000 kadar maden iisi i

gvenliinin salanmas talebiyle greve gitmilerdir. Yine stanbulda ayn yl

Bomonti Bira Fabrikasnda bir protesto eylemi yznden iten atlan iilerin ie

geri alnmas talebiyle iiler greve gitmilerdir. 1924 ylnda stanbulda

dzenlenen 1 Mays gsterisine ise polis ve jandarma mdahale etmi ve iilerin

bir ksm tutuklanmtr. stanbul Ortakydeki ttn ambarndaki kadn iiler

alma koullarn protesto eylemi yapmtr. 1926 ylnda Soma-Bandrma

demiryolunda alan 2000 ii mesai saatlerinin uzatlmasn dilekeyle protesto

ederken, 1927 ylnda stanbul liman iletmesindeki hamallarirket adna almay

reddederek eylem yapmtr. Bu eylem nedeniyle 320 kii tutuklanmtr. (Yavuz,

1998:170)

Kanununun kt 1936 ylna kadar ise, Ankarada basm iileri, Samsun ve

stanbulda ttn iileri, zmirde ise liman iileri grevlerinin gerekletii

grlmektedir. Kanunu ve Cemiyetler Kanununun kmas ile beraber ii

hareketleri ve rgtlenmeleri de olduka snrlandrlmtr. II. Dnya Savann

yaratt ortam ii hareketinde de bir durgunluk dnemini balatmtr.


23/170

18

1945 ylndan itibaren ii hareketinde yeniden bir canlanma yaand

grlmektedir. Kmr ve krom madenlerinde alan iiler gndelik ve i

artlarnn dzeltilmesini isterler. Yine 45.000 ttn iisi adna alma

Bakanlna bavuran ii temsilcileri meslek birliklerinin kurulabilmesi, dk

olan cretlerinin ykseltilmesini talep ederler. Hkmetten gerekli ilgiyi

gremeyince de basn yoluyla protesto mektubu yaynlarlar. (imanov, 1990:131-

145)

B.1946-1960 Dnemi

II. Dnya Savann Hitler faizminin yenilgisiyle sonulanmasnn ardndan,

Avrupa bata olmak zere tm dnyada demokratik sistemler glenmeye

balamtr. Trkiye de bu dneme tek partili rejimden ok partili rejime geerek

ayak uydurmaya almtr. ok partili rejime geilmesiyle beraber birok yeni

parti siyasal hayatta yerini almaya balamtr. Demokrat Parti 1946 ylnda

kurulmu ve bu dnemden 1960lara kadar Trk siyasal hareketini ve beraberinde

ii hareketini nemli lde etkileyen bir siyasi parti olmutur.

10 Haziran 1946 tarihinde 1938 tarihinde karlan Cemiyetler Yasasndaki snf

esasna dayal cemiyet kurmay yasaklayan madde deitirilerek, bu maddedeki

snf kavram kaldrlmtr. Bylece ii sendikalarnn kurulmasnn n

almtr. Yasada yaplan bu deiikliin ardndan hzl bir sendikalama srecinin

yaand gzlenmektedir. Sendikalama hareketlerinin bir ksm kendiliinden

geliirken, bir ksm ise o dnemde kurulan sosyalist partilerin nclnde


24/170

19

gereklemitir. 1946 ylnda kurulan Trkiye Sosyalist Partisi ve Trkiye Sosyalist

Emeki ve Kyl Partisi sendikalarn kurulmasna nclk etmiler; dank,

gsz sendikalar yerine ikolu dzeyinde ve lke apnda faaliyet gsterecek bir

sendikal rgtlenme modelini yaratmaya almlardr. Trkiye Sosyalist Partisi,

kurulacak btn sendikalarn isimlerinin bana Trkiyeyi getirerek bu sendikalar

da Trkiye i Sendikalar Federasyonu ats altnda toplamaya almtr. Ancak

bu abalar amacna ulaamamtr. (Akkaya, 2002: 161)

Hzla yaygnlaan bu sendikalama hareketini CHP iktidar denetim altna almak

iin eitli giriimlerde bulunmutur. CHP, alma Bakanlna yardmc olmak,

Kanununun tatbikatn kolaylatrmak, i randmann arttrmak amacyla CHP

direktiflerine uygun ve CHP parasyla ii dernekleri kurdurmaya almtr.

Dorudan kurulan bu tr derneklere iilerin pek itibar gstermemesi sonucu CHP

bunu dolayl yollardan yapma gayretlerini srdrmtr. (Gngr, 1998b:104)

Bu giriimlerin dnda, kurulan dier partiler zerinde de CHP iktidarnn basks

devam etmekteydi. 16 Aralk 1946 tarihinde, stanbul Skynetim Komutanl

tarafndan Trkiye Sosyalist Partisi ve Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi

merkez ile ubeleri ve mevcut sendikalardan bu partilere bal olanlar ve stanbul

Sendikalar Birliinin faaliyetlerine kapatlarak son verilmitir. (Akkaya,

2002:162) 26 Aralk 1946 tarihinde ise CHPnin kontrolndeki ii dernekleri

yneticileri, Babakanla ektikleri bir telgrafla, hazrlanmakta olan Sendikalar

Kanunu dolaysyla hkmete kranlarn sunmulardr. (TSA, 1998b:104)


25/170

20

1. Sendikalar Kanunu ve Sendikalama

1923 ylnda toplanan zmir ktisat Kongresinde kartlmas ynnde karar

alnmasna ramen, Sendikalar Kanununun karlmas 1947 yln bulmutur.

Sendikalar Kanununun bu kadar gecikmeli olarak kmasnda dnemin siyasal

koullarnn yan sra gl bir ii hareketinin olumay da nemli etken

olmutur.

Nitekim, yasann kmasnda da ii hareketinin glenmesi deil, esas olarak tm

dnyada esen demokratikleme havasnn belirleyici etkisi vardr. Ayrca iktidarn

kurulan ii rgtlerinin faaliyetlerini snrlamak ve kontrol altna alma dncesi

de dier bir etken olarak grlmektedir. (Ik, 1996 :116)

Gerekten de sendikal zgrle ilk kez yer vermesi bakmndan olumlu olmasna

karn, Yasa genel olarak sendikalarn faaliyetlerini nemli lde snrlandran

dzenlemeler getirmektedir.

5018 Sayl Sendikalar Kanunu 20 ubat 1947 ylnda kabul edilmitir. Yasann en

nemli maddesi olan 5. Madde; sendikalarn siyasetle itigal edemeyecekleri,

milliyetilie ve milli menfaatlere aykr faaliyetlerde bulunamayacaklarn hkme

balamtr. Ayn kanunla sendikalarn siyasetle uramalar, siyasi propaganda ve

siyasi yayn faaliyetinde bulunmalar ve siyasi bir rgtn faaliyetlerine katlmalar

da kesin olarak yasaklanmtr. Ayn ikolunda birden fazla sendikann

kurulabilmesi, farkl ilerde alan iilerin bu sendikalardan birine ya da birden


26/170

21

fazlasna ye olabilmeleri dzenlenmitir. Yasa sendika kurma ya da sendikaya ye

olma hakkn 3008 sayl Kanununda belirtilen ii ve iveren tanmlarnn

kapsamna girenlere tanrken, sendikalarn birlikler kurabilmesi ve kurulan

birliklere katlabilmesini de yelerinin te ikisinin onayartna balamtr. Yasa

ile sendikalara grev hakkna ilikin bir dzenleme getirilmezken, Kanununa gre

su saylan grev ve lokavt fiillerine tevikte bulunan veya teebbs eden sendika

yneticilerine yaptrmlar getirilmi, sendikalarn da aydan bir seneye kadar

geici veya devaml olarak kapatlmas hkme balanmtr. Yasa ayrca

sendikalarn denetiminde alma Bakanln yetkili klmtr.

Yasa bir yandan sendikalar siyasi faaliyetler konusunda snrlarken CHP iktidar

sendikalar kendi siyasi kontrolne almak iin ii brosu kurmutur. Bu bro

zerinde kendisine yakn sendikalarla zel olarak ilgilenilmi, parasal kaynaklar

salanmtr. Denilebilir ki Yasadaki siyaset yasa, yalnzca CHP yanda

olmayan sendikalara uygulanmtr. CHP ise daha ok KTlerde sendikal

rgtlenme gerekletirmek istemitir. Bylece alma hayatnn ii, iveren ve

devlet gibi temel aktr i ie gemitir. (Akkaya, 2002:162-163)

Sendikalar Kanununun kmasndan sonra sendikalarn ve sendikal iilerin

saysnda ciddi bir art gzlenmektedir. 1947 ylnda 49 sendika faaliyet

gsterirken, bu sendikalarn toplam ye says 33.000dir. Bu say sendika yesi

olabilecek iilerin %12sine denk gelmektedir. 1950 ylna gelindiinde ise,

sendika says 88e, sendikal ii says 78.000e, sendikal iilerin oran ise %21e

ykselmitir. 14 Mays 1950 seimlerinde Demokrat Parti iktidar olurken, DPnin


27/170

22

ilk yllarnda sendika ve sendikal ii saysnda nemli artlarn olduu

gzlenmektedir. 1951 ylnda sendika saysnn 137, sendikal ii saysnn 110.000

ve sendikallama orannn ise %26ya ykseldiini alma Bakanlnn 1978

verileri gstermektedir.(Akkaya, 2002:163)

2. st Birlikler ve Trk-in Kurulmas

Sendikalar Kanunu ile beraber hzla yaygnlaan sendikal rgtlenmeler,

beraberinde st birlik oluturulmas tartmalarna ve giriimlerine olanak

salamtr. i hareketinin bir ihtiyac olmasnn dnda, hatta belki de daha

belirleyici bir biimde dsal nedenlerin bu srecin hzlanmasnda belirleyici olduu

sylenebilir. Siyasi iktidarn sendikalar kontrol altna alma gayretleri, bir st birlik

etrafnda bu amalarn daha kolay ve etkili olarak gerekletirebilecekleri en

nemli neden olarak gze arpmaktadr. Bununla beraber DP iktidarnn hayat

bulduu dnemde Trkiye-Amerikan ilikilerinin de yaknlamaya balamas ve

ABDnin ii sendikalarna olan yakn ilgisi de dier nemli bir dsal etken olarak

deerlendirilmelidir.

Bu dnemde ilk olarak CHPnin giriimleriyle 1948 ylnda stanbul i

Sendikalar Birlii kurulmutur. Daha sonra ilki TOLEYS Federasyonu olmak

zere eitli federasyonlarn kurulmaya baland grlmektedir. (TSA,

1998c:325)


28/170

23

1952 ylnn banda Teksifin Genel Kurulunda somut bir adm atlarak, bir

konfederasyon kurulmasnn artk zorunlu bir ihtiya olduu ve bu konuda alma

yrtecek bir tzk komisyonunun kurulmas karar alnd. Hazrlanan ana tzk 6-

7 Nisan 1952 tarihinde Bursada dzenlenen bir toplantyla tartld. Toplantya

yurt genelinden eitli birlik ve federasyonlarn yneticileri katld. Toplantya

gazeteci kimliiyle katlan Kemal Slker konfederasyonun adn Trk- olarak

nerdi ve bu neri kabul edildi. 31 Temmuz 1952 ylnda Konfederasyonun ana

tzn Ankara Valiliine vermesiyle Trk- resmen kurulmu oldu.( Makal,

1999: 279-280)

Konfederasyonun kurulmas balang olarak DP ynetimi tarafndan da olumlu

karlanmtr. Uzunca bir dnem tek parti rejimi olarak devam eden CHP iktidar

karsnda en gl muhalif g olan DP, eitli sendikalarn ve nemli oranda ii

kitlesinin de desteini almtr. Trk- zerinde de iktidar olmann avantajn

kullan p etkide bulunma abalar olmutur. Ancak 1955 ylnda hem Trk-

ynetiminde arlkl olarak CHPli sendikaclarn olmas hem de DPnin ii

haklarna kar cephe alma tutumu DP ve Trk- arasndaki ilikileri germitir.

(Ikl, 1990: 324-325)

DP, 5018 sayl Kanunda bulunan sendikalara siyasal faaliyette bulunma yasan

kullanarak hem ii hareketine hem de Trk-e basklarn arttrmtr. Ayrca

federasyon, birlikler ve konfederasyonlar zayflatmaya alarak, tek tek sendikalar

zerinde hakimiyet kurmaya almtr. 1957 sonras dnemde Konfederasyon

ynetimine partiye yakn kiilerin gelmesi ile ilikiler normallemi, ancak Trk-


29/170

24

te pragmatik politikalar etkili olmu ve siyasal faaliyetin dnda kalma eilimi

artmtr. (Makal, 1999 :281)

Denilebilir ki 1952-1960 aras Trk-, CHP ve DP arasnda sk p kalmtr.

zellikle DP iktidarnn mali basks Trk-i olduka zor durumda brakmtr.

Daha ok siyasal tercihlere gre ayarlanan ceza paralarndan sendikalara ayrlan pay

ilikilerin gergin olduu dnemde iyice kslmtr. O yllarda sendikalarn mali

yaplar asndan bu ceza paralar byk nem tamaktayd. rnein Trk-in bir

yllk faaliyet dnemi iinde ceza paralarndan edindii yardm (26.500-TL), aidat

gelirlerinin (8.177-TL) mislinden fazlayd. (Ikl, 1990: 324)

Bu durum, Trk-in kuruluundan balayarak Amerikan anlayna bal

sendikaclk modeliyle de balantl olarak mali adan Amerikan yardmlarna

ynelmesinde itici g olurken, 1960lardan sonra partiler st sendikaclk

olarak ifadesini bulacak ve etkilerini bugn de srdrecek bir anlayn zemini

olarak gelitii sylenebilir.

Trk- 1960 ylna gelindiinde, 432 ii sendikasnn 215ini, 27 birlik ve

federasyondan 22sini bnyesinde barndryordu. Sendika yesi 282.967 iinin ise

173.770i Trk- bnyesindeydi. Baka bir ifade ile Trk- sendikal iilerin

%62sini temsil ediyordu. (Makal, 1999:281)

Bu dnemde gerekleen ii eylemlerinin pek de fazla olmad grlmektedir. i

hareketinin grece azlnda en nemli sebep 3008 sayl Kanununun grev ve


30/170

25

lokavt yasaklamas, bu ynde giriimde bulunanlara ise para ve hapis cezalar

verilmesini dzenlemesiydi. Bununla beraber bu dnemde de eitli ii eylemleri

gereklemitir.

stanbul Tophane Rhtmndaki ykleme boaltma ilerini yapan 350 iiden 333

18 Temmuz 1946 sabahndan ertesi gn sabahna kadar ilerine gelmemi,

denizyollar iletmesinin cret art talebinin yazl olarak yaplmas karlnda

ii haklarnn korunacan vaat etmesi zerine iiler iba yapmlardr. 17

Mays 1955de Kenan Aslanbeye ait pekli Dokuma Fabrikas iileri cretlerinin

drlmesi zerine greve gitmilerdir. 2 Mart 1956 Ske imento Fabrikasnda

alan ve aydr cret alamadklarn belirten 300 kadar ii toplu olarak i

brakmtr. 10 Kasm 1952de stanbulda iekpazarndaki Vakf han

inaatnda alan iiler cret anlamazl nedeniyle ilerini terk etmi, 26 ii

grev yaptklar gerekesiyle mahkemece yarglanmtr. (Makal, 1999:317)

C. 1960-1970 Dnemi

1. 27 Mays Askeri Hareketi

DP iktidar, tek parti rejiminden bunalm ve halk snflar nezdinde CHP iktidarna

kar ksa srede alternatif bir siyasi g olarak kendisini kantlamtr.

Kuruluundan sonra katld ikinci seimden de birinci parti olarak kmay

baarm, seim sisteminin etkisiyle tek bana iktidar olmutur. 1954 ylnda

yaplan seimlerde de yine ilk parti olurken oylarn da arttrmtr. Bununla beraber


31/170

26

DPyi iktidara tayan halkn talepleri tam olarak karlanmam, aksine bata

iilere verilen szlerden vazgeilmi, muhalif hareketlere kar da bask politikas

yolu seilmitir. 1955 ylndan itibaren yaanan ekonomik krizin de etkisiyle

muhalefet glenmek iin uygun bir zemin bulmaya da balamt. Nitekim 1957

ylnda yaplan seimlerde DP birinci parti olarak kmasna ramen oylarnda

gerileme yaanrken, CHP oylarn ykseltmeyi baarmt. Bu durum karsnda DP

iktidar, bask politikalarn artrm, basna sansr uygulam, muhalif hareket ve

gsterileriddetle bastrmaya almtr.

28-29 Nisan 1960 tarihinde sertleen siyasal basklara karstanbul ve Ankarada

renciler protesto eylemi dzenlediler. Gsterilere gvenlik glerinin sert

mdahalesi ve mdahale srasnda bir rencinin lmesi tepkileri arttrd. 29

Nisanda Ankara SBFde yaplan gsteriye kar da silah kullanlmas, stanbulun

ardndan Ankarada da skynetim ilan edilmesini getirdi. 21 Maysta ise Ankara

Harp Okulu rencileri okullarndan kp gsteri yaptlar.

Bu dnemde CHP, hkmeti drmek iin srekli olarak asker ve brokratlarla

temasn srdryordu.

Bu ortamda birka dnemdir cunta giriimlerinin yaand ordu bnyesindeki bir

grup subay 27 Mays 1960 tarihinde iktidara el koydu. Subaylar, daha nce

hkmet tarafndan emekli edilmek zere zorunlu izne karlan Kara Kuvvetleri

Komutan Cemal Grseli askeri ynetimin bana geirdiler. Askeri ynetim Milli

Birlik Komitesi adn alrken, Anayasa, Meclis ve hkmet feshedildi.


32/170

27

Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes ve DPli dier yneticiler

tutukland. Adnan Menderes, Hasan Polat ve Fatn Rt Zorlu Yksek Adalet

Divannda yarglanarak idam edildi.

ubat 1961de siyasi partilere yeniden faaliyet izni verilirken, hazrlanan yeni

Anayasa 9 Temmuzda halk oylamasna sunularak kabul edildi. 15 Ekim 1961

tarihinde ise genel seimlerin yaplmasyla MBK varlna son vermi oldu. (TSA,

1998c: 511-512)

2. alma Yaamndaki Yasal Dzenlemeler

27 Mays hareketinin ii ve sendikal hareket asndan nemli etkileri olmutur.

Bata Anayasa olmak zere sonrasnda hazrlanan 274 sayl Sendikalar Kanunu ve

275 sayl Toplu Szlemesi ve Grev ve Lokavt Kanunu, sendikal hareketin

gelimesinde yeni bir dnem balatmtr.

1961 Anayasas, daha nceki Anayasalara gre daha demokratik bir ierie sahiptir.

Dier Anayasalardan farkl olarak, Trkiye Cumhuriyeti sosyal hukuk devleti

olarak tanmlanmtr. Ayrca, DP dneminin basklarn srdrd alanlar,

anayasa ile birlikte daha zgr ve demokratik bir ierie kavumutur.

Bu alanlardan biri olan alma yaam konusunda yedi ayr madde dzenlenmitir.

Anayasann 42. maddesi alma hakk ve devini, 43. maddesi alma artlarn,

44. maddesi dinlenme hakkn, 45. maddesi adil creti, 46. maddesi sendika kurma


33/170

28

hakkn, 47. maddesi toplu szleme ve grev hakkn, 48. madde alma ve

szleme hrriyetini dzenlemektedir. (Ik, 1996 :178)

Hi phesiz iiler ve sendikalar asndan Anayasann getirdii en nemli

dzenleme grev ve toplu szleme hakknn Anayasal bir hak olarak ilk kez

tannmasdr. 47. madde bu hakk iler, iverenlerle olan mnasebetlerinde,

iktisadi ve sosyal durumlarn korumak veya dzeltme amacyla toplu szleme ve

grev yapma hakkna sahiptirler. eklinde dzenlemektedir. Toplu szleme ve grev

hakk Anayasada dzenlenmi olmasna karn, gerekli yasalarn karlmas o

kadar abuk olmamtr. Bu ynyle askeri mdahaleyi yapanlarn o dnem ihtiya

duyduu halk desteini salamak iin bu tr dzenlemelere Anayasada yer verseler

de, bu haklarn dzenlenmesinde ardan alan bir tutum ierisine girdikleri

sylenebilir.

Nitekim ii sendikalarnda da bu rahatszlk artmaya balam, bununla beraber

eitli grevler Anayasann tand bir hak olarak kullanlmaya balanmtr.

Bunlardan en nemlisi Kavel Kablo iilerinin grevidir. Kavel iilerinin grevi

gerekli yasal dzenlemelerin kmas iin bir bask oluturmu, 274 Sayl

Sendikalar Kanunu ve 275 Sayl Toplu Szlemesi ve Grev ve Lokavt

Kanunlarnn 1963 ylnda kmasyla iiler amalarna ulamtr. (Ik, 1996:

179)


34/170

29

3. 274 ve 275 sayl Yasalar

274 Sayl Sendikalar Kanunu ve 275 sayl Toplu Szleme ve Grev ve Lokavt

Kanunu 24.07.1963 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir.

274 Sayl Sendikalar Kanunu, daha nceki 5018 Sayl yasaya gre birok alanda

demokratik dzenlemeler getirmekteydi.

Yasa, sendikaya ye olabilecek ii kapsamn geniletmekteydi. Yasa ile yelikte

ve yelikten ekilmede kiinin yazl bavurusu yeterli bulunmakta idi. Sendikalarn

iyeri ve ikolu dzeyinde kurulabilecei, st birlik olarak da federasyon, birlik ve

konfederasyonlarn esaslar belirtiliyordu. Ayrca sendikalara st kurululara ye

olma serbestlii tannmt.

Sendikalarn faaliyet alanlar olarak, grev ya da lokavta karar verme, bu hareketleri

idare etme, toplu i szlemesi yapma, yardmlama sandklar kurma, kooperatifler

kurma, eitim faaliyetleri yapma gibi konular belirtiliyordu.

Buna karlk ilgili yasada sendikalara yasaklanan faaliyetlerin olduka snrl

tutulduu grlmektedir. Bunlardan en nemlisi, uzunca dnemdir iktidarlarn

sendikalara kar bask arac olarak kullandklar sendika siyaset ilikileri

konusundadr.


35/170

30

Bu konudaki yasaklar; siyasi partilerden yardm alamazlar, siyasi partilere yardm

yapamazlar, onlarn rgt yaps iinde yer alamazlar ve bir siyasi partinin ad

altnda kurulamazlar eklinde olduka dar tutularak dzenlenmitir. (Kutal, 1998

:24)

Yasa ile ayrca sendika temsilci ve yneticilerin sendikal faaliyet ve i gvenceleri

dzenlenmitir.

275 sayl Toplu Szleme ve Grev ve Lokavt Kanunu, Trkiyede bu alanda

dzenlenen ilk yasadr. Daha nce herhangi bir yasal dzenlenmenin olmamas ve

grevlerin yasaklanm olmas, 275 sayl yasann bir btn olarak ii ve sendikal

hareketin kazanm olduu sylenebilir. Bununla beraber eitli snrlama ve

yasaklar ierse de, dnemin siyasal atmosferinin yine yasann ruhuna yansdn

sylemek yanl olmayacaktr. rnein 2822 sayl Yasa ile karlatrldnda,

275, daha sade, demokratik ve az yasak bir nitelie sahiptir.

Yasa ikolu ve iyeri dzeyinde olmak zere iki tr toplu szleme yaplabileceini

hkme balamtr. kolu toplu szlemesi yapabilmek iin; ikolunda kurulu

sendika ya da federasyonun o ikolunda, iyeri toplu szlemesinde ise o iyerinde

alan iilerin ounluunun o sendikaya yelii gerekmektedir. Bu durumdaki

sendika, toplu szleme yapmaya yetkili olduunu duyurmakta, ayn i kolundaki

sendika ya da federasyona yaz ile de bildirmektedir. tiraz olmad koullarda

yetki kesinlemektedir. (Aslan, 1998 :22)


36/170

31

Grev yapma esaslar da olduka ayrntl dzenlenmesine ramen, grev tanm ve

hakk geni tutulmutur. Toplu szleme srecinin sonunda uygulanan menfaat

grevinin dnda, hak grevi de yasada dzenlenmitir. Dayanma grevi dorudan

tanmlanmasa da yasaklar kapsamnda olmad iin dolayl yoldan kullanlabilir bir

hak niteliindedir. (Aslan, 1998:23)

274 ve 275 sayl yasalar ile birlikte Trkiyede sendikal ve ii hareketi asndan

da yeni bir dnem balamtr.

4. TPin Kurulmas

Bu dnemin nemli gelimelerinde birisi de 13 ubat 1961 tarihinde bir grup

sendikac tarafndan Trkiye i Partisinin kurulmasdr. Bu sendikaclardan biri

hari dierleri ayn zamanda DSKi de kuracak sendikaclardr. TP 1960l yllarn

siyasal ve sendikal hayatnda nemli bir yere sahip olmutur.

1960da kurulan Trkiye Sosyalist Partisinin de TPe katlmas ve Mehmet Ali

Aybarn Genel Bakan olmas ile beraber TPin etkinlii artmaya balamtr.

(Akaln, 2000:120)

1965 seimlerinde TP, Trk- tarafndan desteklenmedii ve hatta muhalefetiyle

karlat halde, 15 milletvekili karmay baarmtr. Lastik- Sendikas Genel

Bakan Rza Kuas, Gda- Sendikas genel Bakan Kemal Nebiolu ve Yol-

Genel Sekreteri aban Erik TP listesinden seilen sendikac adaylardr. TPli


37/170


38/170

33

katlmtr. Bu yl ayrca Bakanlar Kurulu tarafndan ilk kez grev ertelemelerinin

yaand bir yl olmutur. (Akkaya, 1998:105-106)

1964 ylnda ayn zamanda Trk- 5. Genel Kurulunu toplamtr. Genel Kurulun

nemi, sonraki yllarda da oka tartlacak olan, partiler st politika ilkesinin

tze girmesidir. Bu ilkenin tze girmesindeki nedenlerden birisi TPin giderek

gelimeye balamas ve TPli sendikaclarn Trk-te yaratt tedirginliktir.

Ancak bu ilkenin esas nedeni Amerikan sendikaclk anlaynn Trk-

zerindeki byk etkisidir. (TSA, 1998c: 334)

1965 yl ii hareketi asndan grece durgun geer. 1966 ylna gelindiinde ii

hareketi yeniden bir canlanma sreci ierisine girer. Bu dnemde gerekleen 39

greve toplam 10.401 ii katlr. Bu grevlerden en nemlisi, Trk- ierisindeki

tartmalar arttran ve DSKin kurulmasna yol aan Paabahe ie ve Cam

Fabrikas greviydi. (Akkaya, 1998: 106)

Paabahe grevinin temelinde Cam- ve Kristal- sendikalar arasnda 1964den

beri sren yetki sorunu yatmakta idi. Cam- sendikas, iki yl yrrlk sreli bir

ikolu toplu i szlemesi imzalamt. yerinde yetkili olan Kristal- sendikas,

imzalanan toplu szlemenin iverenin idari talimatnamesinin kabul olarak

deerlendirmi ve iyerinde yeni bir toplu szleme yapmak istemitir. Kristal-

sendikas yetkisine dayanarak grev karar da almtr. Ancak bu karar Trk-in

abalaryla iki sendikann Trkiye Cam Sanayi ileri Sendikas ad altnda

birlemeleriyle kaldrlmtr. Ancak bu birleme uzun srmemi, 1965 ylnda


39/170

34

Kristal- Sendikas yeniden kurulmutur. Yargtayn iyeri dzeyinde de toplu

szleme yaplaca ynndeki kararnn ardndan, sendika iverene yeniden toplu

szleme yapmak istediini bildirmitir. verenin bu istei kabul etmemesi zerine,

31 Ocak 1966 tarihinde 2200 ii greve gitmitir. (TSA, 1998b: 513)

verenin grevin yasa d olduu ynnde mahkemeye yapt itiraz reddedilmi ve

grev devam etmitir. Grev devam ederken sendikalardan ve iilerden de nemli

destekler gelmeye balamtr. Pek ok iyerindeki iiler nakdi ve ayni olarak

topladklar yardmlar grevci iilere iletmilerdir. Trk- de balangta grevi

desteklediini aklamasna ramen, zamanla grevin bitirilmesi ynnde eitli

giriimlerde bulunmaya balamtr. Kristal-ten ald yetkiye dayanarak, 21

Martta iverenle bir protokol imzalam, grevci iilerin yeni bir szleme yapma

taleplerine ramen, protokolde yeni bir szlemeye gerek olmad belirtilmitir.

Trk-in grevin bitirilmesi ynndeki arlarna uymayan sendika ve iiler

greve devam etmiler, Trk-in tavr nedeniyle de bal sendikalar arasnda

tartmalar balamtr.

Trk-in tavrna ramen grevi destekleyen Trk- 1. Blge Temsilciliinin

dnda, Petrol-, Maden-, Lastik-, Basn- ve Tez-Bro- Paabahe Grevini

Destekleme Komitesi kurmu, ardndan Trk-e bal sendikalardan; Metal-,

imse-, Salk-, Deri-, Likat-, Deniz-, Kimya- ve Ula- Paabahe

grevini desteklediklerini aklamtr. (TSA, 1998b: 514)


40/170

35

Grevin devam etmesi zerine, Bakanlar Kurulu 19 Nisan 1966da grevi, halk

saln tehlikeye drd gerekesiyle bir ay sreyle ertelediini aklar.

Erteleme gerekesinde, grev nedeniyle ie sknts ekildii ve ila fabrikalarnda

penisilin ve antibiyotik imalatnn durduu belirtilmitir. Erteleme karar zerine

sendikann iba yapma arsna balangta iilerin byk bir blm olumlu

yant vermez. ilerin tamamnn iba yapmas 24 Nisan tarihini bulur. (TSA,

1998b: 514)

Trk- ynetimi 7 Aralk tarihinde Paabahe grevinde Trk-in karar ve

prensiplerine aykr tutumda bulunduklar gerekesiyle Onur Kuruluna sevk

edilen sendikalardan Petrol-, Maden-, Lastik- ve Kristal-, Trk-ten geici

olarak ihra etmitir. Bu karar Trk- iindeki tartmalar arttrmtr. Lastik-,

Basn-, Gda- ve Maden- sendikalar Temmuz 1966 tarihinde bir araya gelerek

Sendikalararas Dayanma Konseyini (SADA) kurmulardr. (TSA, 1998b: 514)

SADA, bir anlamda daha sonra kurulacak olan DSKin de ilk admdr.

6. DSKin Kurulmas

Sendikalararas Dayanma Konseyini (SADA) kuran sendikalar, Trk- ile olan

gr ayrlklarnn giderek belirginlik kazanmas zerine yeni bir konfederasyonun

kurulmas kararn alr. Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) adn

alan konfederasyon, Trkiye Maden-i Sendikas adna Kemal Slker, Lastik-i

Sendikas adna Rza Kuas, Basn-i sendikas adna brahim Gzelce, Trkiye

Gda- Sendikas adna Kemal Nebiolu ve Trk Maden- Sendikas adna


41/170


42/170

37

yaratma basksnn ii cretlerini greli olarak yksek tutmadaki roldr. i snf

asndan bu durum, i gvencesinin biraz daha yksek olduu, dolaysyla snf

hareketi bakmndan da daha atak bir snf hareketi ile karlatmz bir dneme

karlk gelir. Fakat, kanaatimizce, bu dnemlendirme bir ar genellemedir ve

eksiktir. Hereyden nce 1970-1980 dnemi hem DSK, hem de Genel- asndan

olduka kritik ve 1960-1970 aras dnemle e tutulamayacak bir neme sahip bir

dnemdir. Dier yandan, ii snf hareketinin olumasnda znel faktrlerin rol

de ayrca deerlendirilmelidir. Bu bakmdan, 1970-1980 aras dnemi ayrca ele

almamzn nedeni, bir yandan sol hareketlerin ii snf hareketi iinde gittike

kitlesellemesi, dier yandan bu gelimenin ii snf hareketinin siyasallamasnda

etkin olmas ile ilgilidir.

1. 1971 Muhtras

1969 seimleri ile iktidara gelen Adalet Partisi'nin Demokrat Parti'nin devam

olarak grlmesi nedeni ile 12 Mart 1971de gerekleen askeri muhtra, ii

hareketleri ve sendikal rgtler iin yeni bir bask dnemini balatt. Sendikal

haklar kstland. zellikle devrimci sendikal anlay mahkum edildi. Bu dnem

Trk-in de iyice dzen yanls bir tutum sergilemeye balad ve DSKin

rgtsel dinamizminin giderek artt ve ayn zamanda basklara kar younlaan

toplumsal hareketler iinde ii snfnn da iyiden iyiye politize olduu yllar oldu.

Fakat yine de DSK'in askerlerin demokrasinin kurallarn uygulatmak ierikli

muhtrasn Trk-'ten bile nce savunduunu, hatta yazl bir aklama ile bunu

ilan ettiini belirtmekte yarar vardr. Bu durum, kanaatimizce 27 Mays 1960 askeri

darbesinin dnemin genel karakterine uygun olarak ilerici eklinde nitelenmesinin


43/170

38

bir yansmasdr. Ordunun ilerici bir g olarak grlmesinde, o dnemki Trkiye

solunda Kemalizm'in ideolojik etkisinin de pay vardr.

1972'de Skynetim btn grev direni ve toplantlar yasaklad ve izne tabi kld.

1961 Anayasas'nn ngrd temel hak ve zgrlklere nemli kstlamalar

getirilen olaanst bir ara rejim dnemine girildi.

Fahri Korutrk'n Cumhurbakan seilmesinden sonra Babakanla atanan Naim

Talu lkeyi seimlere gtrd ve 14 Ekim 1973 seimleriyle birlikte, partilerst

hkmetlerle yrtlen 12 Mart ara rejimi sona erdi.

2. alma Yaamndaki Yasal Dzenlemeler1967 ubatnda kurulan DSK, ksa srede nemli bir gelime katetmi, iiler iin

bir umut olmutur. Bu nedenle sendikalarn Trkiye apnda faaliyeti iin ikolunda

alan sigortal iilerin en az te birini ye yapmasn zorunlu hale getiren tasar

Meclis alma Komisyonu'ndan hzla geirilmitir. Tasar, CHP'nin Trk-'e bal

sendikac milletvekillerince hkmetin hazrlad yeni sendikalar yasasna

nerilmi ve AP'li ii milletvekillerince de kabul edilmitir (Orun, 1993:17).

Hedef DSK'ti; Dnemin alma Bakan Seyfi ztrk "yaknda DSK'in canna ot

tkanacak" diye ilan etti (Kesge, 2006). Ayn biimde dnemin alma

Komisyonu Bakan Turgut Toker Mays aynda yaplan Trk- Kongresi'nde

tasarnn yrrle girmesinden sonra Trk-'ten baka konfederasyon

kalmayacan aka belirtmitir (Orun, 1993:17).

274 ve 275 sayl kanunlardaki deiiklik giriimi karsnda DSK yaygn bir

kampanya yrtr. Ama kampanya, yasann meclise getirilmesini engelleyemez.


44/170

39

Hkmetle "diyalog"lar da sonu vermez (atak, 2006). Meclis 12 Haziran 1970'te

yasa deiiklii tasarn grp kabul eder.

Sendikalar Kanunu'nda yaplan bu deiiklik, Senato'dan gemesine karn, teknik

bir sorun nedeni ile Meclis'e geri gnderilmitir. Trkiye i Partisi'nin itiraz

zerine Anayasa Mahkemesi itiraz gerekelerini hakl bularak yasa deiikliini

iptal etmitir. tirazn konusu, sendikalarn lke apnda faaliyet yrtmesi iin

gerekli grlen 3'te bir ye artnn sendikalarn rgtlenmesini olanaksz klacak

birekle brnmesi ve bunun yaratt eitsiz koullardr (Kesge, 2006).

3. DSK-CHP likileri

12 Mart dneminde kendisini dzen ii demokratik bir muhalefet olarak yenileyen,

bu yolda kadrolarnn nemli bir ksmn tasfiye eden CHP, kendisini ortann solu

olarak yeniden konumlandrmtr. Ortann solu temel olarak batl sosyal

demokrat parti formlasyonlarna benzer, dier yandan tm dnyada yaygn

uygulama olan sosyal refah devletini ynetmeye talip, egemen bir ideolojidir.

Demokratikleme ad altnda Blent Ecevitin 12 Mart darbesine kar k,

CHPnin kendi geleneksel dayana olan brokrasiye ve onun deerlerine

saldrmas, dier yandan ii snf hareketi ve sendikalarla daha dorudan bir iliki

kurma ynndeki iradesi, CHPnin bu sol konumunu belirleyen temel

zelliklerdir.

Bu dnemde bamsz bir siyasal ynelim belirleyemeyen sol evreler de

CHPnin bu yeni ynelimi ile tam bir uyum gstermilerdir. Bu uyum, 1979 ara

seimlerine kadar srmtr.


45/170

40

Uyumun nedeni olarak, 1975 ylna kadar Trk-te bulunan sosyal demokrat

anlaya sahip sendikalarn bu tarihten itibaren DSKe gemesi de gsterilebilir.

Temel olarak, DSK'in genileme dnemi olarak tanmlayabileceimiz 1971-1975

dneminde iki birbirinden farkl ama belirleyici dalga sz konusudur. Birinci dalga,

1974-1975 ylnda o gne kadar bamsz olarak varlklarn srdren drt

sendikann DSK'e katlmas olmutur. kinci dalga ise, bir nceki blmde szn

ettiimiz Trk-'e bal sendikalarn DSK'e gemesidir (Kesge, 2006).

1971 yl balarnda Trk- ierisindeki sosyal demokrat sendikalarn drd Trk-

Ynetim Kuruluna 1971 Trkiyesinde i Hareketi ve Sendikalarm z: Ortak

Reform Yollar zerine Eletiriler ve Aratrmalar adyla bir rapor sundu.

Raporun altnda, Genel- Sendikas Genel Bakan Abdullah Batrk, Yol-

Sendikas Genel Bakan Halit Msrlolu, Deniz Ula- Sendikas Genel Bakan

Feridun akir n ve Petrol- Sendikas Genel Bakan smail Topkarn

imzalar vard. Trk- iindeki ilk somut ayrma bu raporla birlikte balad.

Drtler Raporu olarak adlandrlan bu eletiri hareketinin ardndan Trk- iindeki

sosyal demokrat sendikalarn muhalefet hareketi devam etti. On iki sendika

(OLEYS, Genel-, Ges-, Tez Bro-, Yol-, Kristal-, Petrol-, Salk-,

Deniz Ula-, Harb-) Trki Hareketi in Sosyal Demokrat Dzen adn

tayan ve kamuoyunda Onikiler Raporu olarak anlan yeni bir rapor hazrladlar.

Trk- ynetimi rapora byk bir tepki gsterdi. Tartmalar byd. leriki

yllarda bu tartmalara dayanlarak Trk-ten kopma ve DSKe katlmalar oldu

(Oleyis, 2006). Fakat bu sendikalarn yneticileri, DSK iindeki Trkiye i

Partisi kkenli sendikaclarn etkisinin krlmasnda da byk rol oynadlar. TP'in


46/170

41

Krtlk propagandas yapt gerekesi ile Temmuz 1971'de kapatlmasnn

ardndan, TP'li yneticiler zaten arkalarndaki parti desteini yitirmilerdi. DSK,

1971 ve 1973 Genel Seimlerinde kendisini ortann solu olarak ilan eden

CHP'den baka bir seenee sahip deildi. Fakat, TP'in yeniden kurulduu 1974

ylndan sonra da 1977 seimlerinde CHP'yi desteklemeye devam etmesi, DSK'li

yneticiler arasnda bir gerilim kayna olmakla birlikte, DSK'in ehresinin

deimesini engelleyememitir. Bu dnemde Milliyeti Cephe dneminin getirdii

terrn ve 1973 dnya ekonomik krizinin Trkiye'ye ge de olsa yansmasnn

yaratt ekonomik darboaz, DSK'in 1973 seimlerinde CHP'ye daha fazla bel

balamasn beraberinde getirmitir.

Ayn biimde 1977-1979 yllar arasnda MC hkmetleri ile birlikte faist

hareketin ykselii, DSK iin bir kez daha 1979 seimlerinde CHP'yi destekleme

karar alnmasn beraberinde getirdi. DSK Ynetim Kurulu 14 Ekim'de yaplacak

ara seimlere ilikin DSK'in taknaca tavr belirlemek iin 3 Ekim'de topland.

Ynetim Kurulu, ye sendikalardan gelen neriler dorultusunda u aklamay

yapt:

Yerli ve yabanc sermaye evreleri faizmi trmandrmak ve seimlerden sonra lkeyi

faizmin kanl karanlna bomak iin ellerinden geleni yapmaktadrlar. eitli ara rejim

sylentileri ve bunu desteklemek zere verilen paral ilanlar, bakan istifalar ve faist

anarinin akl almaz boyutlara karlmas, bunun aralar ve kantlardr. 14 Ekim

seimlerinde faizm, bunun yanda partiler (MHP, CGP, AP, MSP) mutlak yenilmeli ve

geri itilmelidir. Btn bu koullar gz nnde tutan DSK Ynetim Kurulu, 14 Ekim

seimlerinde:


47/170

42

1) Tabannn (gvdesinin) ilerici, demokrat unsurlardan olumas nedeniyle, faizme kar

mcadelede nemli grevler yapabilecek olan CHP'ye oy verilerek desteklenmesini,

2) i snfmz, emeki halkmz kucaklayan siyasal rgtlenmenin henz var

olmadnn bilincinde olarak, sosyalist, ilerici tm partilerin adaylarna da oy verilerek g

katlmasnn faizmle mcadele ilkesine ters dmeyeceini, kamuoyuna duyurmaya karar

vermitir." (DSK, 2006)

4.Sendika ve i Hareketindeki Gelimeler

DSK, 1970'lere 15-16 Haziran Direnii ile Trk-'i sarsm ve zel sektrde hzl

bir rgtlenmeye balam olarak girdi (Aslan, 1998: 85). Ilk direni stanbul'da

Sungurlar ve Trk Demirdkm fabrikalarnda 14 Haziran gecesi balad. 15

Haziran'da ise Kocaeli'de ilk olarak Rabak ve elik Halat fabrikalar direnie geti.

DSK Basn Temsilcisi yapt aklamada 15 Haziran gn 115 iyerinde 75 bin

iinin yry ve gsteriye katlp iba yapmadn ilan etti (Orun, 1993:17).

16 Haziran'da katlm katlanarak artt. Ayn akam Gebze ve stanbul'da skynetim

ilan edildi.

15-16 Haziran, 1967 ylnda TP tarafndan kurulmu olan DSK'in yllk

birikiminin bir sonucudur. Zira, emekiler ylda, zel kesimde o gne kadar

yaanan youn smrye kar kan bir rgtle ilk kez tanm ve yllarn "acsn"

karmaya balamtr. DSK'in, Trk- tarafndan bilinli olarak rgtlenme d

brakt zel sektrde rgtlenmesi ve nemli baarlar elde etmesi sadece sermaye

cephesini deil Trk-'i de telalandrmtr. 15-16 Haziran'n grkemli ii

bakaldrsna yol aan yasal dzenleme de bu kaygnn bir rndr. Sorun basit

bir DSK'i etkisizletirme sorunu olmay p, sermaye birikimini tehdit eden, kar


48/170

43

oranlarn dren, smr orann aaya ekmeye alan bir rgtlenmeyi ve

mcadelesini ortadan kaldrmak sorunudur (Akkaya, 2006).

Trkiye ii snf, tam 51 yllk bir aradan sonra 1 Mays 1976da 1 Mays

yeniden kutlad. 1977 ve 1978 yllarnda da 1 Mays kutlamalar DSK nclnde

gerekletirilir. i snfnn uluslararas birlik, mcadele ve dayanma gn olarak

kutlanan 1 Mays'lar 3 yln ardndan 1979'da yeniden yasaklanacaktr.

Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilen DGM Yasas, MC hkmeti tarafndan

yeniden karlmak istenir. DSK 16 Eyll'de bir gnlk "Genel Yas" eylemi yapar.

Yz binlerce ii i brakr. DSK yeni bir eylem tarz uygulayarak, yzlerce aralk

bir konvoyla stanbul caddelerinde trafii fel eder (DSK, 1996). DGM Direnii

olarak tarihe geen bu olay, DSK'li iilerin siyasallama dzeyini gstermesi

asndan nemlidir.

16 Mart 1978'de stanbul niversitesi'nden kan rencilerin bombal, silahl

saldrya urad ve 7 rencinin ld olay nedeniyle 20 Mart'ta "Faizme htar

Eylemi"ni gerekletirir. Bir saatlik i brakma eylemine 600 bini akn ii katlr

(DSK, 1996).

iler, 1980 askeri mdahalesini paral bir yapda karlamtr. 1980 sonras

dnemde gerek Trkiyede gerekse dnyadaki konjonktrn etkisiyle 1960 sonras

edindii kazanmlar ellerinden alnm, sendikal ii oran dm, sendikalar ve

sendikal iiler zerindeki dorudan ya da dolayl basklar artm, sistemli bir

sendikaszlatrma uygulamas yaanmtr. Tm bu gelimeler sendikal

rgtlenmeyi olumsuz etkilemitir. Bu srete ii snfnn kendilerine ynelen ii

ya da sosyalist partilerle balar zayflamtr (Doan, 2003:24-25).


49/170

44

1980 ylna gelindiinde DSK 600.000 yesi ile greli olarak siyasalam bir

sendikal konfederasyondur. nemli bir deneyim ve birikime sahiptir. 12 Eyll

askeri darbesi en byk darbeyi sendikalara, zellikle de DSK sendikalarna vurur.

Bu dnemde karlan Sendikalar Yasas da sendikal rgtlenmenin nn byk

lde kapatmaktadr.


50/170

45

KNC BLM

GENEL-N DOUU: BELEDYECLN VE BELEDYE

HAREKETNN GELM

I. TRKYEDE BELEDYECLN TARHSEL GELM

Cumhuriyet dneminin belediyecilik rneklerinin temellerinin Osmanl

mparatorluu dneminde atlmaya baland grlmektedir. Osmanl

mparatorluunda ilk belediye 1855 ylnda stanbulda kurulmutur. 1868 ylndan

itibaren stanbul dnda da belediyeler kurulmaya balanmtr. (Kele, 1998:110-

114) Trkiyede ilk belediyeler yabanc sermayenin mekan tuttuu stanbul ve

zmir gibi nemli liman kentlerinin yan sra Tuna, Varna, Edirne, Badat, Ankara

gibi ticaret ve tarm merkezi olan kentlerde de kurulmutur. (Gler, 1998:66-67)

Osmanlmparatorluu dneminde balayan belediyeleme srecinin sonucu olarak

Cumhuriyetin ilan edildii tarih olan 1923 ylnda 421 belediye kurulmu

bulunmaktayd. (Gymen, 1983: 2839)

Cumhuriyetle beraber bugnk belediyecilik sisteminin de temeli olan, 1580 sayl

Belediyeler Yasas ve Umumi Hfzshha Kanunu 1930 ylnda karlmtr. Bu

yasa 2005 ylnda karlan Belediyeler Kanununa kadar yrrlkte kalm,

Cumhuriyet tarihinin belediyecilik anlaynn temel esaslarn belirlemitir. 1984

ylnda karlan 3030 sayl Bykehir Belediyeleri Kanunu da byk oranda 1580

sayl yasann ruhuna bal kalarak hazrlanmtr. Bununla beraber 1980 sonras

izlenen genel ekonomik ve siyasal politikalardaki deiiklik belediyecilik


51/170

46

anlaynda da eitli deiimleri yaratmtr. Neoliberal politikalarn egemen

olduu bu dnem belediye modelinde ve belediyecilik hizmetlerinin sunumunda

kamusallktan piyasaya doru bir dnm beraberinde getirmitir.

1950li yllara kadar, kentsel lekte sanayilemenin fazla olmamas, tarmsal

alanda alan ve ikamet eden nfusun fazla olmas ve kentlere gn yaygn

olmamas nedenleri ile belediye saysnda nemli bir art olmamtr. Ancak

1950lerden sonra belediyelerin saylarnda hzl bir art gzlenmektedir. 1920-

1945 yllar arasnda ylda ortalama 6-7 yeni belediye kuruluyorken, 1960-1975

yllar arasnda bu rakam 50lere kmtr. (Gler, 1998: 175)

Belediye politikas esas olarak merkezi ve genel siyasal ekonomik politikalarla

dorudan bal olarak ekillenmitir. Devleti ekonominin benimsedii yllarda

belediyelere de bu ynde grevler atfedilmitir. Belediyeler bir ok kamusal

hizmetleri dorudan kendi eliyle retip hizmet sunumunu gerekletirirken ayn

zamanda bu dnemlerde belediye harcamalarnn %10-15lik ksmlarnn salk ve

sosyal yardm ilevlerine ayrld grlmektedir. (Tekeli, 1978)

1970lerde kentlemenin hzlanmas ile birlikte belediyelerin bte olanaklarn ve

dolaysyla hizmetlerinin artmas gerekirken, durumun tam tersi ynde gelitii de

gzlenmektedir. Belediyeler hem grevler hem de bteleri ynnden bu dnem

klmlerdir. Belediye gelirlerinin genel bte ierisindeki pay 1950de %10,5

iken, 1960da %11, 1970de %6,2, 1980de ise %4,8e dmtr. (Kele, 1998) Bu

durum belediyelerin gelir - gider dengelerini bozmu, bir ok belediye btesi ak

verir duruma gelmitir.


52/170

47

Bununla beraber 1970li yllar Trkiyede yeni bir belediyecilik anlaynn gelitii

yllardr. Sosyal demokratlarn genel seimlerin yan sra balca byk kentlerde de

ilk kez seimleri kazanmalar ile beraber daha nceki dnemlerden farkl

saylabilecek belediyecilik uygulamalar grlmtr. Belediyeler sadece kk

reticilere hizmet gtrmekle yetinmemitir. zellikle yoksul halklarn yaad

gecekondulara ve emekilere ynelik de hizmetlerin gtrlmesinin de

yaygnlat grlmektedir. (Tekeli, 1982) Tabii bu yllarda toplumsal muhalefetin

ve halkn yaamlarna ilikin yeni talepleri daha gl istemekte olduu da gzden

uzak tutulmamaldr.

A. Belediyelerde stihdam

Belediyelerin geliimine bal olarak, belediyelerde bir ii kitlesi de olumaya

balamtr. Ancak belediyelerin mali adan snrllklar, baz grevlerin merkezi

ynetim tarafndan yerine getirilmesi ve belediye saysnn azl nedeni ile

buralarda alan ii says ok dk bir dzeyde kalmtr. Ayrca Osmanl

dneminde beledi grevlerin bir ksmnn halkla birlikte yerine getirilmesi de

istihdamn snrl kalmasnn dier bir nedenidir. Nitekim 1932 ylnda bile

belediyelerde alanlarn says 5.180dir. (Akkaya, 1998: 17-18)

Kentleme srecinin hzlanmas ile beraber belediyelerin artmas; belediyelerde

alanlarn saysnn da artmasna neden olmutur. 1931 ylnda belediye bana

ortalama 10 alan derken, bu say ok partili hayata geildii 1946 ylnda 38e

ykselmi, iktidarn el deitirdii 1950 ylnda 28e dm, 1955 ylnda ise 37ye

ykselmitir. 1960 ylnda ise belediye bana 43 alan dmektedir. Aadaki

tablo, eitli aralklarla belediyelerde alan ii saysn gstermektedir.


53/170

48

TABLO 1: Belediyelerde alan Says

Yllar Maal Memur Daimi cretli Geici cretli Toplam

1932 - - - 5.180

1938 - - - 10.589

1946 4.306 13.591 4.806 22.703

1950 5.977 3.513 8.380 17.870

1955 8.243 13.580 12.418 30.203

1960 9.380 13.580 20.033 42.993

1963 10.123 15.827 13.896 39.846

Kaynak: Fehmi Yavuz (Trk Mahalli darelerinin Yeniden Dzenlenmesi zerine Bir Aratrma,

TODAE Yayn, Ankara, 1966, sf: 117)

1960 ylndan sonra artan belediye saylarna bal olarak belediye istihdamnda da

ciddi artlar meydana gelmitir. Belediyelerde alan cretli ve daimi ii says

1965te 31.822ye, 1970te 39.025e, 1980 ylnda ise yaklak 100.000e

ulamtr.

Belediye istihdamnda alanlarnn stats sorunu belediyelerin kuruluundan

bugne kadar devam eden bir sorun olmutur. Gerek memur ve ii istihdamnn

kendi iindeki stat sorunlar, gerekse ii-memur statleri arasndaki karklk

uzun yllar sorun olarak devam etmitir.


54/170

49

Belediye alanlarn stat sorunu, 1928 ylnda karlan Belediye Memurlarnn

Memurin Kanununun Birinci Maddesinde Mezkur Memurin dadna Dahil Olup

Olmadklarnn Tefsirine Mahal Olmadna Dair Heyeti Umumiye Karar ile

zlmeye allm, belediye memurlarnn devlet memuru olmadna karar

verilmitir. 1930 ylnda Belediye Memur ve Mstahdemleri Hakknda

Nizanname ile belediye memurlar iin ayr bir dzenleme yaplmas ngrlm,

13 Nisan 1943te Resmi Gazetede yaymlanan Belediye Memur ve

Mstahdemleri Hakknda Nizannamesinin Meriyete Vaz Hakknda

Kararnamede belediye memurluu daha net bir biimde tanmlanarak sorun

zlmeye allmtr. 1970li yllara kadar belediye memurluu iki ayr kategori

olarak srm, 1974 ylndan itibaren her iki terim tarihe karm, her ikisini de

kucaklayan memur szc kullanlmaya balamtr. (Gler, 1998: 149)

Ayn ekilde belediye alanlarnn nemli bir blmnn memur saylmas,

belediyelerde ii istihdamnn aznlkta kalmasna neden olmutur. Bu sorun

1970li yllarn ortalarna kadar devam etmi, bu alanda sendikal rgtlenmeler

gelitike belediye alanlarnn ii saylmas ynnde birok yasal ve fiili

giriimlerde bulunulmutur.

1980lere gelindiinde genel ekonomik ve siyasal politikalara bal olarak

belediyelere de yeni bir misyon biilmitir. zal hkmetinin kurulmas ile beraber

zel sektrn tevik edilme politikas, zelletirmeler ve yap-ilet-devret modelleri

uygulamalarndan belediyeler de nasibini alm, belediyeler daha nce kendi eliyle

yrtt birok hizmeti dardan zel sektr eliyle yaptrmaya ynelmilerdir. Bu

dnemden itibaren belediye istihdamnda da belirgin deiikler yaanmaya


55/170

50

balad grlmektedir. Bu uygulamalar i kolundaki sendikalar asndan da en

nemli sorun haline gelmitir.

Belediyelerde ii istihdam 1980li yllarda ortaya kan zelletirme politikasnn

etkisi ile yapsal bir deiiklik yaamtr. irketleme ve ihale uygulamalarnn

yaygnlamas, ii statsnde istihdamn belediye ii ve belediye d olmak

zere iki temel sorun alan haline gelmesine yol amtr. (TODAE, 1999:105)

Belediye ii ii istihdam da yeni olarak srekli ii-geici ii sorunu

yaygnlarken, belediye d ii istihdam ise belediyenin hizmet alanlarnda

faaliyet gsteren irketleme ya da ihale yntemleriyle dolayl istihdam eklinde

ortaya kmtr. Belediyelerde ki sendikal ii istihdam ierisindeki kadn ii

says olduka dktr. Bu durumun en nemli nedeni ii istihdamnn ierisinde

kadn ii saysnn dkldr. Kadnlar belediyelerde esas olarak memur olarak

almaktadr.

B. Belediyelerde i Hareketleri

Belediye iileri saysal ve rgtsel adan ge olumu bir ii kesimidir. Gerek bu

zellii, gerekse mevcut sendikal yasaklar belediye ii hareketinin geliimini de

belirlemitir. Nitekim 1950lere kadar belediye iilerinin herhangi grev ve

eylemine rastlanmamaktadr. Belediye iilerinin bilinen ilk grevi 1952 ylnn

Mays aynda zmirde cretlerine zam isteyen temizlik iilerinin eylemidir. (TB,

1976:172)

Bu dnemde grev hakknn yasak olmas nedeniyle iilerin her trl eylemi grev

kapsamnda deerlendiriliyor, iiler mahkemeye sevk ediliyor ve iten atlyordu.


56/170

51

Bu bask ortam 1961 ylna kadar ii eylemlerinin gelimesini engellemitir. 1961

ylna gelindiinde ise henz mevzuat anlamnda bir deiiklik yaplmam

olmasna ramen, varolan grece zgrlk ortam ii eylemlerinin saysnn da

artmasna olanak salamtr. Nitekim belediye ii hareketinin de greli olarak

canllk kazand grlmektedir. 1961 ylnda Ankara Belediyesi Fen lerinde

alan 450 ii iten atlmalar protesto iin, zmir belediye iileri asgari cretin

yeniden ayarlanmas iin ve Ankara EGO iileri Kanununun uygulanmamas ve

ii haklarnn verilmemesini protesto iin yryler dzenlemilerdir. Ayn yl

Trk-in stanbul Sarahanede grev ve toplu szleme yasalarnn karlmas iin

dzenlemi olduu mitinge de belediye iileri katlmtr. Grev yasas henz

karlmamasna ramen 1962 ylnda Hatay Reyhanl Belediyesi iileri ve zmir

Belediyesi temizlik iileri greve gitmilerdir. Bu grevler grev yasann

kalkmasndan nce gerekletirilen 5 grevden 2si olma zelliini tamaktadr.

(TB, 1976: 112-115 ve Akkaya, 1998:24)

274 ve 275 sayl yasalarn kmasyla beraber tm ii hareketi gibi belediye

iilerinin etkinlii de artmtr. Birok sektrde olduu gibi belediyelerde de toplu

szlemeli alma dzeni sisteminin yerlemesi eitli zorluklarla karlamtr.

Grmelerin anlamazlklarla sonuland iyerlerinde ise artk grev

uygulamalarna bavurulmaya balanmtr. Belediye iilerinin grev hakknn

kazanlmasndan sonra gerekletirdikleri ilk grev, Bursa Belediyesi otobs

ofrlerinin grevidir. 7 Kasm 1963 tarihinde balayan grev, yirmi gn sonra, 27

Kasmda iilerin haklarn almalaryla sonulanmtr. Bu grev Trkiye ii

hareketinin ilk yasal grevidir. (TB, 1976: 152) Belediye iileri; 1963 ylnda bir,


57/170


58/170

53

TABLO 2: Trkiyede ve Belediyelerde Grevlerin Toplam i Eylemlerine Oran

1963-1971 1972-1980

Belediyelerde i Eylemleri (I) 75 187

Belediyelerde Grevler (II) 39 97

II/I (%) 52 51.8

Trkiyede i Eylemleri (III) 761 1.709

Trkiyede Grevler (IV) 561 879

III/IV (%) 73.7 51.4

I/III 9.8 10.9

Kaynak: Akkaya, 1998 :28

C. Belediyelerde Sendikal rgtlenme

1. Yardmlama Sandklar ve Dernekler

Belediyelerde alan iiler sendika yasa olduu dnemlerde dernekler ve

yard

mlama sand

klar

eklinde rgtlenmeye al

m

lard

r. Bu alanda kurulan ilkdernek stanbul Belediyesi Memur ve Mstahdemler Yardm Cemiyetidir.

Yardmlama sand eklinde ileyie sahip rgt, yelerinin lmesi durumunda

geride kalan ailelerine maddi yardm salama amacyla faaliyette bulunuyordu.

1942 ylnda Ankarada Ankara Elektrik ve Hava Gaz letme Messesi Memur

ve Daimi ileri Yardmlama Cemiyeti, stanbulda ETT letmeleri Genel


59/170

54

Mdrl Memur ve Mstahdemleri Yardm Cemiyeti, 1943de stanbulda

Sular daresi Memur ve Mstahdemleri Yardm Cemiyeti, 1944te stanbulda

ETT etmeleri Genel Mdrl ileri Yardm Cemiyeti, zmirde Belediye

Memur ve Mstahdemleriyle Ailelerine Yardm Cemiyeti, 1946da zmirde

ESHOT Umum Mdrl Memur ve Mstahdemleri ve Daimi ileri Yardm

Dernei, anakkalede Belediye Memur ve Mstahdemleri Yardmlama

Cemiyeti kurulmutur. Bu dernekler daha sonra kurulacak olan sendikalarn da

nclleri olarak kabul edilebilir. (Akkaya, 1998 :21)

2. Sendikalarn Kuruluu

1947 ylnda sendika kurma yasann kalkmasyla beraber eitli ikollarndaki

iiler gibi, belediye iilerinin de sendikalar ats ierisinde rgtlenmeye

yneldikleri grlmektedir. Bu sendikalarn balangtaki ortak zellikleri iyeri

sendikalar niteliine sahip olmalardr. Belediye iilerinin kurduu ilk sendika

1947 ylnda, Ankarada Ankara Motorlu Tat Garaj ileri Sendikasdr. 1949

ylnda stanbulda Elektrik, Gaz ve Motorlu Tat ileri Sendikas ve 1950

ylnda zmirde Tat ileri Sendikas kurulmutur. (Slker, 1987:73-84)

Genel Hizmetler ikolunda bu yllardan balayarak birok sendika kurulmutur..

1963 ylnda sz konusu ikolunda faaliyet gsteren sendika says 28, 1968 ylnda

23, 1972 ylnda ise 32 olarak grlmektedir. (TSA,1998a: 449-452)

kolundaki sendikal rgtlenme 1963 ylnda 274 ve 275 sayl yasalarn

kmasndan sonra yaygnlamtr. Ancak belediye bakanlar, alanlarnn

Emekli Sandna bal olduklarn, ii olmadklarn ne srerek sendikalamaya

kar kmlardr. Bu sorun 1971 ylnda ksmen zme kavuturulmutur.


60/170

55

Sendikalama asndan ikolundaki dier bir sorun ise belediyenin farkl

birimlerinin farkl i kollarna bal olmasdr. Bu durumda, farkl birimlerde birden

ok sendika rgtlenebiliyor, bu bir yandan sendikalar aras rekabet yaratrken,

dier yandan grev srasnda belirli iyerlerinde greve klrken dier birimlerinde

baka bir sendika olduu iin greve klmamasna yol aabiliyordu. Bu da

sendikalarn gcn zayflatan nemli bir sorun oluturmakta idi. kollarna ilikin

bu sorun da 1974 ylnda ksmen zme kavuturularak, sendikal rgtlenmenin

ivmesi hzlanmtr.

Fakat ikollarna ilikin farkl birimlerin farkl ikollarna dahil edilmesi sorunu o

dnemki boyutta yaanmasa da halen devam etmektedir. zellikle belediyelerin

hizmetlerini dorudan ya da dolayl olarakirketler eliyle yrtmeye balamas ile

beraber ulam, gda, su, kat atk deerlendirme gibi alanlarda ikolu

tartmalarnn yaanmasn da beraberinde getirmitir. rnein dorudan belediye

iileri ile yrtlen ulam hizmetlerindeki iiler genel hizmetler ikoluna

girerken, belediyenin irket araclyla bu hizmeti grdrmesiyle bu iiler kara

tamacl ikoluna girebilmektedir.

1980 ncesinde ikolunda iki byk sendika bulunmaktadr. Bunlar Genel-

(Trkiye Genel Hizmetlerileri Sendikas) ile BF (Trkiye Belediye Hizmetleri

i Sendikalar Federasyonu)dir.

1962 ylnda stanbulda kurulan Genel- 1975 ylna kadar Trk- yesiydi.

Genel- bu dnemde ikolunda faaliyet gsteren birok iyeri sendikas ve

federasyonu bnyesine katmay baararak i kolunda gl bir sendika olmutur.

1976da DSK yesi olan sendika faaliyetlerini 1980 askeri darbesine kadar


61/170

56

srdrr. Darbe ile beraber faaliyetleri durdurulan sendika, 1992 ylndan itibaren

tekrar faaliyetlerine balar. Bu dnemde zellikle 1989 yerel seimlerinde oy

oranlarn byk lde artrarak pek ok belediyeyi kazanan sosyal demokratlarn

ynetimde olduu belediyelerde alan iileri, ksa srede rgtleyerek ikolu

barajn amtr.

1975 ylnda kurulan BF ise kuruluunun hemen ardndan Trk- yesi olmu,

Trk-in desteiyle belediye iileri ierisinde rgtlenmeye almtr. BF,

1983 ylnda kan 2821 sayl Sendikalar Kanunundan sonra kendisini feshederek

Belediye-e (Trkiye Belediyeler ve Genel Hizmetler ileri Sendikas)

dnrken, BFe bal sendikalar da tzel kiiliklerini sona erdirerek Belediye-

e katldlar.

kolundaki dier sendika olan Hizmet- ise 1979 ylnda kurulmutur. Sendika

1996 yl banda ikolu barajn aarak faaliyetlerine hz vermitir. Bu durumda

1994 ylnda yaplan yerel seimlerde Refah Partisinin nemli sayda belediyeyi

kazanmasnn nemli bir etkisi olmutur.

Bu sendikalar dnda bugn alma Bakanlnn istatistiklerinde ye saylar

%1e ulamayan Kap-Sen, Konut-, Tek Genel-Sen, Yeni Emek- ve Tem--Sen

Sendikalarnn da kaytlar vardr.(SGB Ocak 2006 statistikleri)

Bugn i kolunda esas olarak byk sendika faaliyet gstermektedir. Bunlar

Trk-e bal Belediye-, DSKe bal Genel- ve HAK-e bal Hizmet-

Sendikalardr. kollar ierisinde sendikalama orannn en yksek olduu i

kollarndan birisi Genel iler i koludur.


62/170

57

Bununla beraber 1980 sonrasnda izlenen ekonomik politikalardan en ok etkilenen

kurumlarn banda belediyeler gelmekte ve belediyeler zel irketler araclyla

hizmetleri sunmay tercih etmeye balamlardr. Belediyedeki ii istihdamndaki

azalma irket iilerini rgtleyemeyen sendikalarda ye kaybn yaratm, bu da

sendikal rgtlenmelerin zayflamasna neden olmutur.

Belediye bnyesindeki ii istihdam tipinin de deimesi ile beraber hzla

yaygnlaan vizeli ii uygulamas da sendikal rgtlenmenin nnde ki dier bir

engeldir. Belediyeler bnyesinde kadrolu ve srekli ii istihdamnda srekli bir

azalma yaanmaktadr. Merkezi hkmetlerde kardklar yasalarla belediyeleri

yeni ii istihdam konusunda snrlandrmtr.

kolundaki sendikalamada en belirleyici elerden birisi de Belediye ynetiminin

bal bulunduu partiye gre sendikal tercihlerin deiebilmesidir. kolundaki

sendikal rekabetin ana nedeni olan bu sorun bugn de 3 byk sendika aras nda

btn canllyla devam etmektedir.

D. Genel ler kolu

Trkiyede sendikal rgtlenme bugn ikollar esasna dayanmaktadr. 1980

ncesinde iyeri sendikaclna da olanak salayan mevzuat, 2821 ve 2822 sayl

yasalarn kmas ile sendikalarn yetki alabilmeleri ve toplu szleme yapabilmesi

iin ikollar esasl rgtlenmeyi tek model olarak belirlemitir. Temmuz 1983

tarihinde kabul edilen 2821 sayl Sendikalar Kanunu 28 adet i kolu belirlemitir.

2821 Sayl Sendikalar Kanununun 60. maddesine uygun olarak karlan ikollar

tzne gre genel iler ikolu 28 numaral ikolu olarak belirlenmitir. Tze


63/170

58

gre genel iler belediyelerin 24 sra numaral salk ikoluna giren iler dndaki

belediye hizmetlerine ilikin ilerle bu tzkte yer almayan ilerde, Sendikalar

Kanununa gre ii nitelii tayanlarca yaplan iler olarak tarif edilmektedir.

Genel iler, 24 Temmuz 1964 tarihinde karlan 274 sayl Sendikalar Kanununun

9. maddesi uyarnca hazrlanan kollar Ynetmeliinde ise nce 33 daha sonra

yaplan deiiklikle 34 sral i koluydu. 1972 ylnda deitirilmeden nce, 33

numara sral ikolu iken kapsam Bu ynetmelikte yer almayan ilerde alp da,

Sendikalar Kanununa gre ii niteliini tayanlar ile belediyelere bal otobs,

tramvay, troleybs, metro, tnel ve benzeri iler hari her trl iler olarak

tanmlanmtr.

1972 de yaplan deiiklikle 34 sra numaral ikolunda ise 1580 sayl Belediyeler

Kanunun 15. maddesinde yer alan hizmetlere ait olup, belediye tzel kiiliklerince

dorudan doruya yaplan iler ile bu ynetmelikte yer almayan ilerde alp da

sendikalar kanununa gre ii nitelii tayanlarca yaplan iler olarak

tanmlanmtr.

Bu tanm da 1974de tekrar deitirilerek, 2821 sayl yasadaki haline getirilmi;

Belediyelerin, 29 sra numaral salk ikoluna giren ileri dndaki tm belediye

hizmetlerine ilikin iler bu ynetmelikte yer almayan ilerde alp da Sendikalar

Kanununa gre ii nitelii tayanlarca yaplan iler olarak tanmlanmtr.

kolunda belirlenen tanmlamaya bal olarak iyerlerinin byk ounluu

belediyelerden olumaktadr. Bunun dnda belediyelerin dorudan ya da dolayl

olarak kurdurduklar irketler, temizlik hizmetleri gibi alanlarda faaliyet gsteren

irketler ile konut ve iyerlerinde alan kapclar, genel iler ikolunun kapsam


64/170

59

ierisindedir. kolunda ki sendikalarn rgtlenmeleri de esas olarak belediyelere

dayanmaktadr.

II. GENEL- SENDKASININ KURULUU

Trkiye Genel Hizmetlerileri Sendikas (Genel-) 22 Nisan 1962 ylnda genel

hizmetler ikolunda faaliyette bulunmak zere kuruldu. Sendikann kurulu

almalar, stanbulda Mecidiyeky

bir sendika tarihi genel is 1962 1980 a trade union history genel is 1962 1980

Documents