entelektüel sermayenin temel finansal tablolar ...karşısında rekabet avantajı...

www.hakanguclu.com 1

Entelektüel SermayeninTemel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması

Giriş

Günümüzde, belirtileri özellikle son yıllarda teknolojide ve iletişimde meydana gelengelişmelerle iyice artan, bilgi çağı olarak nitelenen yeni bir çağa girdiğimiz artık büyük ölçüdekabul edilmektedir. Bilginin paylaşılması ve geliştirilmesinde yeniçağla birlikte ortaya çıkanolağanüstü gelişmeler pek çok geleneksel doktrinin gözden geçirilmesini zorunlu kılmaktadır.İşletmecilik, yeniçağın etkilerini belki de en çok hisseden alanlardan birisidir. Bilgi, günümüzişletmelerinin en önemli değeri haline gelmiş durumdadır. İşletmeler, sahip oldukları bilgiunsurlarını verimli kullandıkları ölçüde yeniçağın rekabet ortamında ayakta kalabilecekler; bugerekliliği rakiplerinden önce fark edip gerekli düzenlemeleri yaptıkları ölçüde de rakiplerikarşısında rekabet avantajı sağlayabileceklerdir. Bilgi varlıkları yoğun olan işletmeler piyasadadaha önce olmadığı ölçüde değerlenmektedir. Piyasalar artık en yüksek primi işletmelerinçalışanları, ilişkileri ve süreçleri ile oluşan ve entelektüel sermaye olarak adlandırılan bilgialtyapılarına vermektedir.1

Bilişim çağı, işletmeleri fiziksel varlıklardan ziyade bilgi ürünü maddi olmayanvarlıklara sahip olmaya yöneltmektedir. Bu yönelim, müşteri hizmet talebinin toplam talepiçerisindeki ağırlığının artması ve üretim faktörleri içerisinde bilginin önemli hale gelmesi gibihususların yaşanması neticesinde ortaya çıkmıştır. Global dünyanın ortaya koyduğu hızlıdeğişim, kaçınılmaz olarak geleceğe yönelik stratejiler geliştiren işletme yönetimine, yaşanandeğişimi takip ederek gerekli kararları yerinde ve zamanında alma zorunluluğu getirmektedir.Yönetimin, kararlarında ihtiyaç duyduğu bilgilerin muhasebe tarafından üretilmesi, muhasebesistem ve bilgilerinin de bu gelişime paralel şekilde kendisini yenilemesi gereğinidoğurmaktadır.2 Sonuçta, entelektüel sermayeye, yaratıcılığa, buluşçuluğa, öğrenen örgütyapısını oluşturmaya önem veren işletmeler rekabette başarılı olacaktır.3

İşletme hakkında gerekli stratejileri geliştirecek yönetimin bilgi gereksiniminin, tarihimaliyet esasına dayalı ve daha çok maddi varlıklara ağırlık veren bir muhasebe sistem ve busistemce hazırlanan finansal tablolarla karşılanması mümkün değildir. Çünkü mevcutmuhasebenin tarihi maliyet temeline dayalı sunduğu bilgilerle ortaya konulan işletme değeri ilepiyasanın işletmeye biçtiği değer arasında büyük farklar oluşabilmektedir. İşletme değerinidoğru bir biçimde ortaya koyamayan bilgilerle geleceğe yönelik alınacak kararların sorunlaryaratma olasılığı yüksek olacaktır. Dahası söz konusu bilgiler, sadece yöneticilerin geleceğe 1 ERTUĞRUL, Araş. Gör. Murat, “Entelektüel Sermayenin Firma Piyasa Değeri Üzerine Etkisi”,http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=182, Download Tarihi: Mart 2005.2 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”, Bankacılar Dergisi, Sayı:43, 2002, ss. 18-32,http://www.tbb.org.tr/turkce/dergi/dergi43/destan, Download Tarihi: Mart 2005.3 YELKİKALAN, Yard. Doç. Dr. Nazan, “İşletmelerde Toplam Kalite Yönetimi Uygulamasının EntelektüelSermaye Yönelimli Manifestosu”, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=222, DownloadTarihi: Mart 2005.


yönelik kararlarıyla sınırlı kalmayıp, yatırımcılar, kredi kuruluşları, ortaklar gibi bütün çıkargruplarının kararlarını da yakından ilgilendirmekte ve etkilemektedir. İşletme ilgili kararalıcıların doğru hareket etmeleri açısından, işletmelerin kendi bünyelerinde zamanla üretipsahip oldukları, temelini bilgi, enformasyon ve deneyimin oluşturduğu, know-how, patent, telifhakkı, örgüt kültürü ve marka gibi entelektüel değerlerin finansal tablolarda gösterilmesigerekir.4

Bu çalışmanın amacı, bilişim çağını yaşayan işletmelerin sahip oldukları entelektüeldeğerlerin; ne anlama geldikleri, hangi unsurlardan oluştukları, nasıl ölçülebildikleri vesözkonusu değerlerin finansal tablolara nasıl aktarılabileceği konusunu incelemektir. Bununiçin çalışmada ilk önce entelektüel sermaye kavramı üzerinde durulmuş, daha sonra entelektüelsermaye unsurları belirtilerek işletmelerde entelektüel değerlerin bu unsurlar bazında ölçülmesikonusuna değinilmiş, bu konuda yapılan bir çalışma örneği verilmiştir. Çalışmanın sonunda iseözellikle Türkiye’de Tek Düzen Muhasebe Sistemi ile uyumlu bir şekilde, varolan entelektüeldeğerlerin temel finansal tablolara nasıl aktarılabileceği konusu değerlendirilmiştir.

1. Entelektüel Sermaye Kavramının Tanımı ve Açıklaması

Son 25 yıl içinde bilgi ekonomisinde yaşanan patlama sonucu şirketler artık öğrenmeninhayati olduğunu anlamışlar ve böylece stratejik çabalarını somut varlıkların yönetimindensoyut, genelde gizli, entelektüel varlıklarının yönetilmesine doğru kaydırmışlardır. İşletmelerüç tip sermaye kullanarak çalışmalarını sürdürürler. Bunlar; 5

• Fiziksel Sermaye ( fabrika, teçhizat, stoklar vb.)

• Finansal Sermaye ( nakit, yatırımlar, alacaklar vb.)

• Entelektüel Sermaye

Entelektüel sermaye kavramı ilk kez,1969 yılında John Kenneth Galbraith tarafından elealınmıştır. Ancak bilgi toplumunun önem kazanması ile birlikte kavram bu kez Thomas Stewarttarafından gündeme getirilmiş ve şöyle tanımlanmıştır: “İşletmeye rekabet üstünlüğüsağlayacak, çalışanların bildiği her şeydir”.6 Entelektüel sermaye konusunun kavram olarakortaya çıkışı 1960’lı yıllara kadar gitmekle birlikte uygulama alanında ilk örneklerin ortayaçıkışı 1990’lı yılların ikinci yarısına rastlamaktadır. 7

Entelektüel sermaye kavramının ayrıca Hiroyuki Itami’nin Japonya’da 1980 yılındayayınlanan “Mobilizing Invisible Assets” adlı çalışmasında da kullanılmıştır. Bu çalışmada,Itamı görünmeyen varlıkların işletmeler açısından önemine değinmiş ve bu varlıklarındeğerinin belirlenmesi konusunda altyapı oluşmasına katkıda bulunmuştur. Bu tarihtengünümüze entelektüel sermaye kavramının işletme literatürüne girmesini sağlayacak birçokdeneysel ve teorik çalışma yapılmış uluslararası düzeyde sempozyum ve konferanslar (OECD

4 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.5 BİLMEDİK, Filiz, “Entelektüel Sermaye”, http://www.danismend.com/konular/insankaynaklari/inka_entelser,Download Tarihi: Mart 2005.6 YELKİKALAN, Yard. Doç. Dr. Nazan, “İşletmelerde Toplam Kalite Yönetimi Uygulamasının EntelektüelSermaye Yönelimli Manifestosu”.7 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.


Sempozyumu-Amsterdam, 1999, Uluslararası Entelektüel Sermaye Yönetimi Konferansı-Hamilton, Kanada) düzenlenmiştir. 8

Entelektüel sermaye’yi ölçebilmek ve yönetebilmek için öncelikle tanımını iyi yapmakgerekmektedir. Entelektüel sermaye’nin firma değerlemesinde ve hisse senedi piyasası üzerindeetkisinden dolayı, Ekonomik Kalkınma Teşkilatı (OECD)’nin entelektüel sermaye ile ilgili1980‘li yıllardan başlayan ve günümüzde de devam eden çalışmaları bulunmaktadır. Buçalışmalara göre, bir örgütteki iç dinamikleri daha iyi anlamak için entelektüel sermayeüzerinde yoğunlaşmak gerekmektedir. Özellikle bilgiye dayalı sektörler ve hizmet sektöründefaaliyet gösteren firmalarda, firmaların piyasa değerlerinin (market value) defter değerlerinden(book value) daha fazla olduğu görülmektedir (Guthrie, 2000:11). Bir firmanın piyasa değeri,maddi ve gayri maddi varlıklarının toplamından oluşur. Maddi varlıklar finansal sermayekapsamında değerlendirilirken, gayri maddi varlıklar entelektüel sermaye kapsamındadeğerlendirilmektedir. Entelektüel sermaye; oluşumu ve yönetimi ile işletme başarısındakiönemi ve bileşenleri açısından değerlendirildiğinde, geleneksel şerefiye (goodwill) tanımındandaha geniş bir yapıya sahiptir. 9

Entelektüel sermaye kavramını tanımlamadan önce “entelektüel” ve “sermaye”kavramlarının tanımlarını ayrı ayrı ortaya koymak konunun incelenmesi açısından yararlıolacaktır. Entelektüel kelimesi, kaynağı batı dillerine dayanan ve bilim, sanat ve kültüralanlarında yüksek derecede eğitim görmüş kimse, ya da aydın kesimini ifade etmedekullanılan bir kavramdır. Sermaye kelimesi ise, bakış açısına göre farklılık arzetmektedir.Örneğin muhasebe açısından “işletmenin sahip olduğu her türlü iktisadi kıymetlerin kaynağı”,iktisat bilimi açısından, “mal ya da hizmet üretiminde kullanılan üretilmiş üretim araçları”,işletme bilimi açısından, “işletmenin amaçlarına ve üretim çabalarına uygun olarak sahipolduğu tüm maddi ve maddi olmayan varlıkların toplamı” gündelik yaşamda ise, “geçmiştasarrufların sonucu biriken para stoku” nu ifade etmede kullanılmaktadır.10

Hızlı bir şekilde değişime ve gelişime tanıklık eden 20. yüzyılın işletmeciliği kaçınılmazolarak bu iki kavramı bir araya getirmiştir. Bu değişim toplumsal yapı ve aynı zamandaekonomik yapı ile paralel seyir izlemiştir. Sanayi toplumunun ve ekonomisinin genel özelliğiolan somut -maddi- varlıklara –bina, makine, teçhizat, vb.- yönelik verilen önem, bilgitoplumuna ve bu bağlamda bilgi ekonomisine geçişle yerini ağırlıklı olarak bilgi, beceri veiletişim gibi soyut varlıklara bırakmıştır. 11

Geçmişin entelektüel birikimi olan bilginin çağın işletmecilik anlayışında sahip olunansermayenin önemli bir unsuru haline gelmesi, işletmelerde entelektüel olarak ifade edilenmaddi olmayan varlıklara sahip olma, onları kullanma ve yönetme gibi hususları gündemegetirmiştir. İşletmelerin, gerek yerel gerekse global piyasalarda ayakta kalma, mevcut vemuhtemel rakiplerle rekabet etme gibi hususları doğrudan etkileyen unsurlar olmalarımünasebetiyle, gerçekleşen bu değişim ve gelişmelere duyarsız kalmaları mümkün değildir.

8 EMREM, Öğr. Gör. Dr. A. Erdinç, “Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Değerlendirme Yöntemleri”,http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=245, Download Tarihi: Mart 2005.9 UZAY, Yard. Doç. Dr. Şaban; SAVAŞ, Dr. Orhan, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi: Mobilya SektöründeKarşılaştırmalı Bir Uygulama Örneği”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı:20,Ocak-Haziran 2003, ss. 163-181, http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayı20/uzay, Download Tarihi: Mart 2005.10 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.11 A.g.e.


Yapılan tüm tanımlar dikkate alınarak entelektüel sermaye; mayasını bilgi, beceri,deneyim ve enformasyonun oluşturduğu, işletmenin mevcut ve gelecekteki başarısını doğrudanetkileyen ve rakip firmalarla kıyaslamada konumunu ortaya koyan sahip olduğu bilgi, bilgisistemleri, patent, telif hakları ve lisans anlaşmaları gibi maddi olmayan –soyut- varlıklarınbütünü şeklinde tanımlanabilir.

Bu noktada, literatürde sıkça kullanılan beşeri sermaye kavramıyla entelektüel sermayekavramı arasındaki ilişkiye değinmekte yarar vardır. Beşeri sermaye; “insanlara bilgi, beceri vehüner kazandırmak için yapılan eğitim harcamaları” şeklinde tanımlanmaktadır. Tanımdan daanlaşılacağı üzere beşeri sermaye kavramı ile kastedilen, üretim sürecinde yer alan insanlarınbilgi ve deneyimlerinin geliştirilmesine yönelik yapılan yatırımları ifade etmektedir. Bu ise,entelektüel sermaye unsurlarından insan sermayesinin bir bileşenini oluşturmaktadır.Entelektüel sermaye unsurlarının açıklandığı kısımda da görüleceği üzere entelektüel sermaye,insan sermayesinin yanı sıra, yönetim felsefesi ve örgüt kültürü gibi yapısal sermaye ile müşterisadakati ve dağıtım kanalları gibi müşteri sermayesi gibi unsurlardan meydana gelmektedir. Buyönüyle entelektüel sermaye kavramı, beşeri sermayeyi de içine alacak şekilde fakat ondandaha geniş bir kavram olarak ele alınmaktadır.

Bilişim çağında üretimin belirleyicisi toprak ve sermayeye nazaran bilgidir. Bilgi,üretilen, satılan ve satın alınan bütün mal ve hizmetlerin asıl bileşeni halini almıştır. Bu nedenlebilgiyi bulup geliştirmek, saklamak, yönetmek bireylerin, işletmelerin ve ulusların en önemliekonomik görevi haline gelmiştir. Bu ise entelektüel sermayenin önemini ortaya koymaktadır.İşletmelerin yatırımlarını artan bir biçimde makine, bina, eğitilmemiş insan gücü vebenzerlerinden ziyade, akılsal ürünlere (eğitim, patent, telif hakkı, know-how, ticari sır, bilgi,bilgi işleme vb) ve yaratıcılığa yönelik yapmaları bu hususu destekler niteliktedir. 12

Entelektüel sermaye ile ilgili çalışmaların kuramsal olarak ulaştığı sonuçlar aşağıdakigibi özetlenebilir: 13

• Entelektüel sermaye, işletme bilançosundan tam olarak elde edilemeyen görünmeyenvarlıkların toplamıdır.

• Entelektüel sermaye, işletmelerin rekabet üstünlüğünün kalıcılığının sağlanmasının temelkaynağıdır.

• İşletmenin entelektüel sermayesinin yönetimi önemli bir yönetsel sorumluluktur.

• Entelektüel sermayedeki artış veya azalış entelektüel performans olarak adlandırılabilir veölçülebilir ve görünür hale getirilebilir.

• Entelektüel sermayeyi ölçmek ve görünür hale getirmek için sistematik bir yaklaşım,işletmelerin türüne, büyüklüğüne, yapısına, sahiplerine ve coğrafi yerleşimine bağlıolmaksızın artan bir şekilde değerli hale gelmektedir.

12 A.g.e.13 BİLMEDİK, Filiz, “Entelektüel Sermaye”, http://www.danismend.com/konular/insankaynaklari/inka_entelser,Download Tarihi: Mart 2005.


2. Entelektüel Sermayenin Unsurları

Entelektüel sermayenin unsurları, toplu halde, bir firmanın finansal sonuçlar yaratmayeteneğinin ve firma değerinin ve performansının belirlenmesinde anahtar rolü oynamaktadır.14

İşletmelerde entelektüel sermayeyi oluşturan unsurlara, konuyla ilgilenenler tarafındantemelde aynı temayı işlemekle birlikte değişik adlar kullanılmakta ve bu unsurlar entelektüelsermaye modelleri veya bileşenleri olarak da ifade edilmektedir.15

Aşağıda entelektüel sermaye unsurları, genel kabul gördüğü üzere, insan sermayesi,yapısal sermaye ve müşteri sermayesi olarak üç başlık halinde incelenecektir.

2.1. İnsan Sermayesi

İnsan sermayesi, işletme bünyesinde bulunan insanların bilgi, beceri, yetenek, tecrübe,sezgi ve tutumları gibi beşeri unsurların toplamını ifade eder.16 Yapısal sermayeden farklıolarak, insan sermayesinin sahibi çalışanlardır. İnsan sermayesi, entelektüel sermayeninyenilenebilir parçasını oluşturması, örgütteki yenilikçi-yaratıcı ve değişimci yeteneğin asılkaynağını oluşturması bakımlarından çok önemlidir. 17

İşletmelerin amacı, karlı kullanabilecekleri ölçüde insan sermayesine sahip olmaktır.İnsan sermayesinin özünü buluşçuluk oluşturmaktadır. Bu nedenle bir işletmede çalışaninsanlar zamanlarını ve yeteneklerini büyük ölçüde yenilik getirici faaliyetlere yönelttiğinde,insan sermayesi yaratılmış ve kullanılmış olur. Bu sermayeyi geliştirmek, çalışanlarınfikirlerine önem vermeye ve iş geliştirmeye yönelik önerilerini dinlemeye bağlıdır.

14 UZAY, Yard. Doç. Dr. Şaban; SAVAŞ, Dr. Orhan, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi: Mobilya SektöründeKarşılaştırmalı Bir Uygulama Örneği”.15 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.16 A.g.e.17 UZAY, Yard. Doç. Dr. Şaban; SAVAŞ, Dr. Orhan, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi: Mobilya SektöründeKarşılaştırmalı Bir Uygulama Örneği”.


İçinde bulunduğumuz bilgi çağında işletmelerin temel hedefi insan sermayesini verimlibir şekilde kullanmaktır. İşletmelerin içinde bulunduğu kızgın rekabet ortamı onların sahipoldukları insan sermayesini verimsiz kullanma lüksünü ortadan kaldırmaktadır. Bu nedenleişletmeler, bünyelerinde bulunan insanların tümünü işin içine katmakta ve onların sahipoldukları fikirlerden maksimum düzeyde yararlanma yoluna gitmektedirler. Bünyesindebulunan insanların sahip oldukları bilgilerden en iyi biçimde yararlanmada işletmenin kollektifyeteneği olarak da belirtilen insan sermayesinin bileşenlerini aşağıdaki gibi sıralamakmümkündür;

- Teknik bilgi (know –how),- Eğitim,- Mesleki yeterlilik,- Bilgi üretimine yönelik çalışmalar,- Yetenek/beceri oluşturmaya yönelik çalışmalar,- Girişimcilik coşkusu, mucitlik, kabullenici ve reddedici yetenekler, değişimcilik.

2.2. Yapısal Sermaye

Yapısal sermaye, bir örgüt olarak işletmenin sahip olduğu yöntem ve politikalarbiçiminde kurumsallaştırılmış bilgi teknolojilerden - veritabanları, kayıtlar ve çeşitlibiçimlerdeki belgelemeye, yönetim felsefesinden - örgüt kültürüne, finansal ilişkilerden -patentlere kadar bütün unsurların karışımını ifade eder.18 Diğer bir ifade ile; insan sermayesinindışında kalan ve çalışanlar işten ayrıldıklarında, işletmede kalan bilgi olarak tanımlanmaktadır.Yapısal sermaye unsurları, insan sermayesinin mal ve hizmete dönüşümünü sağlamakta vesürekli olarak işletmede kalmaktadır. Dolayısıyla yapısal sermaye insan sermayesinden dahaönemli olmaktadır.19

Buluşçuluğun temeli bilgiye dayanır. Bilginin ise örgüt içerisindeki insanlar tarafındanüretildiği ve insan sermayenin bir bileşeni olduğu daha önce ifade edilmişti. İşletmelerde insansermayesini oluşturan bilginin önemi küçümsenemez. Fakat insan sermayesini işletme başarısıiçin performansa dönüştürecek kurum ise işletme yönetimidir. İşletme yönetimi ise diğerbileşenleri ile birlikte yapısal sermayeyi meydana getirmektedir. Bu nedenle yapısal sermayeinsan sermayesinden daha önemli olmaktadır.20

İşletmeden işletmeye farklılık arz etmekle birlikte örgüt içerisinde yapısal sermayeyioluşturan unsurları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür;

Entelektüel Mülkiyete İlişkin; Altyapı Varlıkları;- Patentler, - Yönetim felsefesi,

- Telif hakları, - Örgüt kültürü,

- Dizayn hakları, - Yönetim süreçleri,

- Ticari sırlar, - Bilgi sistemleri,

18 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.19 UZAY, Yard. Doç. Dr. Şaban; SAVAŞ, Dr. Orhan, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi: Mobilya SektöründeKarşılaştırmalı Bir Uygulama Örneği”.20 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.


- Ticari amblemler, - Ağ sistemleri,

- Hizmetle ilgili amblemler. - Finansal ilişkiler.

2.3. Müşteri SermayesiMüşteri sermayesi, organizasyonun müşteri, tedarikçi ve toplumun geri kalan kesimiyle

ilişkisinin değerini ortaya koyar ve söz konusu kişilerin organizasyona bağımlılıklarını ifadeeder.

Günümüzde işletmelerin temel amacı olan kârı elde edebilmelerinin gerekli araçlarındanbirisi müşteri memnuniyetini sağlamaktır. Tarihi süreç içerisinde bir zamanların üreticininegemenliğine dayanan geleneksel pazarlama anlayışında “ne üretirsem alılar!” felsefesi yerinimüşteri memnuniyeti ve toplumun uzun vadeli çıkarlarını gözetmeye dayalı “neyi, nasıl üretirve ne şekilde sunarsam alırlar?” anlayışına bırakmıştır. Doğal olarak bu anlayış, anidenoluşmayıp toplumsal ve ekonomik gelişmeyle paralel bir seyir izlemiştir.21

Kültürümüzde yer alan “müşteri velinimetimizdir” özdeyişi, müşteri sermayesinin eskiversiyonu olarak bugünkü manada değerini ortaya koyuyor olmalı. İnsanların müşterilere karşıdoğal ve samimi davranıştan uzak müşteri memnuniyetine yönelik rol yapıyor olmalarıişletmelerin sahip oldukları müşteri sermayesinden yeterince istifade edememelerinin birnedeni olarak görülebilir.

Müşteri sermayesinin unsurlarını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür;

- Markalar - İşle ilgili işbirliği- Müşteriler - Lisans anlaşmaları- Müşteri sadakati - İstenen nitelikteki sözleşmeler- İşletme adı - Franchising anlaşmalar- Dağıtım kanalları

3. İşletmelerde Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi Sorunu

İşletmelerin sahip oldukları maddi varlıkların değerlerini tarihi maliyet, yenileme -ikame- maliyeti gibi maliyet ölçüleriyle –küçük farklılıklarla olmakla birlikte- belirlemelerimümkündür. Neticede elle tutulur, gözle görülür varlıklar oldukları için ve gerek edinimindekatlanılan bir maliyetin olması gerekse değerleme anında piyasada alım satımı yapılmasıhalinde belirli bir fiyatının oluşması nedeniyle eskime paylarını da dikkate alarak işletmelerinsözkonusu varlıklara değer biçilmeleri mümkündür.22

Entelektüel sermaye, işletmelerin en değerli varlığı ve belki de en önemli rekabet silahıhaline gelmektedir. Bu durumda en önemli mesele işletmenin neye sahip olduğunu bulması veonu kullanması olmaktadır. Bu derece önemli olan varlıklar gizlidir. Çünkü bilançolardagörünmemektedir. Bu noktada, sahip olduğu öneme karşın bilançolarda görünmeyenvarlıkların ortaya çıkarılması amacıyla ölçülmesi ve raporlanması gündeme gelmektedir.23

21 A.g.e.22 A.g.e.23 ERTUĞRUL, Araş. Gör. Murat, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve Raporlanması”,http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=183, Download Tarihi: Mart 2005.


Entelektüel sermayenin sübjektif varlıklar olması, ölçümünü diğer fiziksel ve finansalvarlıkların ölçümüne göre zorlaştırmaktadır. Entelektüel sermayeyi ölçme değerlemede temelzorluklar: 24

1- Farklı rekabet ortamlarında farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmaların ihtiyaçduyduğu bilgide farklı olacaktır. Bu farklılık bilginin, enformasyonun, maddi olmayanvarlıkların değerlemesini zorlaştırıcı bir etkendir.

2- Bilgi varlıklarının değeri bir durumda fazla olabilirken başka bir ortam veya zamandadeğersiz hale gelebilir. Örneğin finansal bir enformasyon piyasada bunu bilenler tarafından çokdeğerli olabilir. Bu enformasyon bir yayın organında yayınlandığında değeri birdendüşebilir.Bir marka yada özelliğin değerini sürekli korumak özellikle hızlı hareket edenpiyasalarda yada teknolojik değişimin yoğun olduğu piyasalarda zordur.

3- Formal bilgiyi değerlemek (patent, copyright gibi) nispeten kolay olmakla birlikte,formalleşmemiş bilgiyi (örtülü bilgi) değerlemek zordur.

4- Maddi olmayan varlıklar şirketin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olaraktanımlandığında bu farkın ülkeden ülkeye, sektörden sektöre, şirketten şirkete büyük değişimlergöstermesi standart bilgi edinmeyi zorlaştırmaktadır. Teknoloji şirketleri söz konusuolduğunda ise aradaki fark daha da açılmaktadır. Örneğin ; “1997 yılında Business Weektarafından yapılan analizde Microsoft’un maddi varlıklarının değerinin piyasa değerinin sadece%7’si olduğu hesaplanmıştır. Kalan % 93’lük kısım maddi olmayan varlıklardankaynaklanmaktadır” .

5- Muhasebe sistemleri maddi olmayan varlıkları ölçebilecek şekilde dizaynedilmemiştir. Bu durum özellikle ileri teknoloji kullanan ve markanın önemli olduğu tüketimeyönelik endüstrilerde önemlidir.

6- Soyut kavramları temsil edecek somut göstergelerin ortaya konması ve göstergelerinentelektüel sermaye bileşenlerini ölçmede ne derece güvenilir olduğu tereddüt oluşturur.

Entelektüel sermaye ölçümleri ile finansal verileri birbirine karıştırmanın yanlış olacağısöylenebilirse de, bu ölçümü hiç yapmamak daha büyük bir hata olacaktır. Entelektüelsermayeyi yönetmek bu sermayeyi izlemeyi sağlayan ve finansal sonuçlarla ilişkili olan yollarbulmaya bağlıdır. Elde edilen veriler, öncelikle işletme yönetiminin yıldan yıla performansınıdeğerlendirmesine, bir başka deyişle hedeflere doğru ne ölçüde ilerlendiğini belirlemesine veikinci olarak işletmeler arası karşılaştırmalar yapılmasına olanak vermelidir. 25

İşletmelerin sahip oldukları entelektüel sermaye değerlerinin ölçülmesine yönelikmutlak doğruluk taşıdıklarına dair endişeler dile getirilmekle birlikte çeşitli yaklaşımlar veteknikler sunulmaktadır. Bu yaklaşımlardan bir kısmı entelektüel sermayenin bileşenlerine göreölçülmesine, bir kısmı ise, entelektüel sermayenin işletme düzeyinde ölçülmesine yöneliktir.26

Entelektüel sermayeyi ölçmeye yönelik bir çok yol vardır. Bu yolların bir kısmıentelektüel sermaye unsurlarına rakamsal bir değer vermeyi amaçlamaktadır. Söz gelimi daha

24 EMREM, Öğr. Gör. Dr. A. Erdinç, “Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve Değerlendirme Yöntemleri”.25 ERTUĞRUL, Araş. Gör. Murat, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve Raporlanması”.26 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.


önceleri uygulanmaya başlanan “insan kaynakları muhasebesi”, entelektüel sermayenin bubileşenini rakamlandırmaya başlamıştır. Diğer ölçümler ise rakamsal değerler bulmayayönelmemekte, ama bu değere dayanan süreçleri ya da sonuçlarını gerçekten ölçmektedir.Örneğin; 3M ve Hewlett-Packard işletmeleri, insan sermayesinin bir parçası olan yeni buluşyapabilme yeteneğinin fikir verici bir ölçümü olarak, yeni ürünlerin yarattığı satışların oranınıizleyen birçok işletme arasındadır.27

Entelektüel sermayenin gün ışığına çıkarılması, ölçülmesi ve raporlanması işletmelerepek çok açıdan rekabet avantajı sağlayabilir. Entelektüel sermaye ölçümünün işletmeleresağlayacağı belli başlı avantajlar şu şekilde sıralanabilir: 28

1- İşletmenin görünmeyen entelektüel varlıklarının görünür hale getirilmesi, işletmeninfon bulma olanaklarını önemli ölçüde arttıracaktır. İşletmeler, kredi kurumlarına sahip olduklarıentelektüel varlıkları (söz gelimi diğer işletmelere göre yüksek olan bir “işgörenlerininbecerilerini geliştirme hızı”nı) bir teminat olarak gösterebilirler. Özellikle teknoloji alanındagirişimde bulunan küçük işletmeler için entelektüel sermaye, risk sermayesi bulma olanaklarınıarttırabilir.

2- Yüksek piyasa değerine sahip bir işletme, bu yüksek değerin kaynağını yatırımcılarabu şekilde göstermiş olacaktır.

3- Halka açık ya da açılmayı düşünen bir işletmenin entelektüel sermayesini ve bunungelecekte yaratacağı gelir potansiyelini göstermesi, işletmenin hisse senetlerinin fiyatperformansını arttırıcı etki yapacaktır.

4- Halka açık olmayan bir işletme herhangi bir amaçla değerlenirken ölçülmüş veraporlanmış entelektüel sermaye, satıcı işletme için pazarlık unsuru olacak ve satış fiyatınıarttırıcı etki yapacaktır.

5- Yeni ekonomi kurallarına uyum sağlamada, işletmenin rakiplerine karşı ne durumdaolduğunun analiz edilebilmesini, zayıf yönlerinin bulunarak geliştirici çabalara girişilebilmesinisağlayacaktır.

Entelektüel sermayenin bileşenlerine göre ölçülmesi yaklaşımında, entelektüelsermayeyi oluşturan unsurlardan – insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi- herbirinin alt bileşenleri ile birlikte teker teker finansal açıdan ölçülmesi ifade edilmektedir. Ancakbu yaklaşımlar, işletmelerin sahip oldukları entelektüel sermaye düzeyinin belirlenmesi yanındadaha çok entelektüel sermaye performansını belirlemeye ve belirlenen işletme entelektüelsermaye performansını benzer firmalarla kıyaslamaya elverişlidir.

3.1. Piyasa Değeri / Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri/Defter Değeri Oranı, işletmenin dolaşımdaki hisse senetlerinin belli birtarihteki işlem gördüğü piyasa fiyatının, aynı tarihteki hisse senedi başına düşen özsermayepayına bölünmesi suretiyle bulunmaktadır.

27 ERTUĞRUL, Araş. Gör. Murat, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve Raporlanması”.28 A.g.e.


İşletmenin piyasa değeri, dolaşımda bulunan hisse senetlerinin belli bir tarihtekiyatırımcılar tarafından ödenmeye razı olunan tutarıdır. Defter değeri ise, işletmeninbilançosunda yer alan varlıklardan borçların düşülmesi sonucu elde edilen değeridir.

Bu yöntemde işletmenin entelektüel sermayesi, piyasa değerinden defter değeridüşüldükten sonra kalan tutar olarak belirtilmektedir. Örneğin X A.Ş’nin piyasada işlem görenhisselerinin toplam değeri 100 milyar TL ve defter değeri 60 milyar TL ise, X A.Ş.’nin sahipolduğu entelektüel sermaye tutarı 100 milyar – 60 milyar = 40 milyar TL’dir. Aynı zamandaişletmenin entelektüel sermaye performansı 100 milyar / 60 milyar = 1.67’dir. Bu iseişletmenin, varlıklarının yüzde 67’i oranında entelektüel sermayeye sahip olduğunu gösterir.

Yöntem sadece borsada hisse senetleri işlem gören işletmeler için uygulanabilmektedir.Çünkü borsada hisse senetleri işlem görmeyen bir firmanın (tasfiye değerini bulma ve külliyensatın alınması durumları hariç) herhangi bir tarihte piyasa değerini belirlemek kolay değildir.Hesaplanmasında kullanılacak verilerin kolay elde edilmesi, karşılaştırılması ve basitliğiyöntemin avantajını oluşturmaktadır. Buna karşılık, işletmenin piyasa değerinin işletmefaaliyetlerinden bağımsız, sık ve bazen büyük boyutlarda sermaye piyasalarında spekülatifdalgalanmalarda olduğu gibi dış faktörler tarafından etkilenmesi ve özellikle defter değerininçoğu zaman -amortisman ayırma ve kaydetme yöntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle–olduğundan düşük gözükmesi gibi hususları dikkate almaması yöntemin sakıncalarınıoluşturmaktadır.

3. 2. Tobin’in Q Oranı

Tobin’in Q oranı; Nobel ödüllü iktisatçı James Tobin tarafından geliştirildiği için bu ismialmıştır. Yatırım kararlarının tahmin edilmesi için geliştirilmiş olan bu yöntem, işletmeninyatırım kararlarını tahmin etmek için, faiz oranlarından bağımsız olarak, işletme varlıklarınınyerine koyma maliyetlerini kullanmaktadır.

Her ne kadar yatırım kararlarının tahmin edilmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilmişolmakla birlikte Tobin’in Q oranı yaklaşımı işletmenin sahip olduğu entelektüel sermayeninhesaplanmasında da kullanılmaktadır. Tobin’in Q’su işletmenin sahip olduğu fakat diğerişletmelerin sahip olmadığı maddi olmayan varlıklar, diğer bir ifadeyle entelektüel varlıklarnedeniyle yüksek karlar sağlama üstünlüğünü ifade etmektedir. Nitekim elde edilen oranınişletmelerde teknolojiye ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığı ifadeedilmektedir.

Yöntem, piyasa değeri / defter değeri yaklaşımına benzemekle birlikte, ondan farkıvarlıkların defter değeri yerine “yerine koyma değerini” kullanmasıdır. Diğer bir ifadeyle “Q”,işletmenin piyasa değerinin, mevcut varlıkların yerine koyma maliyetine oranıdır.

Örneğin, X A.Ş.’nin piyasa değerinin 200 milyar TL olduğunu, varlıklarının tarihimaliyet değerlerinin 70 milyar, yerine koyma değerlerinin ise 100 milyar olduğu kabul edilirse,Q değeri şu şekilde hesaplanacaktır.

Q = İşletmenin Piyasa Değeri / İşletme Varlıkların Yerine Koyma Değeri

= 200 milyar / 100 milyar

= 2


Q değeri 1’e eşit, 1’den küçük veya örnekte olduğu gibi 1’den yüksek çıkabilir. Oranın1’den yüksek çıkması, işletmenin yüksek değerde entelektüel varlıklara sahip olduğunu ve buvarlıklardan yüksek getiriler elde ettiği anlamına gelmektedir. Q değerinin 1’den küçük çıkmasıdurumunda ise, işletmenin varlık bazında entelektüel sermayeye sahip olmadığını ve varlıklarıngetiri düzeylerinin yerine koyma değerini karşılayamadığı sonucunu ortaya koymaktadır.

Gerek Tobin’in Q oranı yöntemi gerekse bir önceki adımda incelen piyasa değeri /defter değeri oranı yöntemi, aynı sektörde faaliyette bulunan, aynı piyasalara hizmet veren vebenzer türde maddi varlıklara sahip olan işletmelerin maddi olmayan varlıklarınınkarşılaştırılması ve işletmenin entelektüel sermayesinin değerinde yıllar itibariyle gerçekleşendeğişikliklerin karşılaştırılması için uygun görünmektedir. Bununla birlikte yukarıda piyasadeğeri/ defter değeri oranı yönteminde de belirtildiği gibi işletmenin borsada oluşan değerininspekülatif ataklar gibi dış faktörlerden etkilenmesi yöntemin doğru sonuçlar vermesini olumsuzmanada etkileyebilmektedir.

3.3. Maddi Olmayan Varlıkların Değerlerinin Hesaplanması

İşletmelerin bankalardan kredi taleplerine, bankaların kredi limitlerinin ve şartlarınınbelirlenmesinde teminat olarak sahip olunan maddi varlıklara göre hareket etmeleri, bilgi yoğunişletmelerin maddi varlıklar yönünden istenen düzeyde olmamaları nedeniyle istedikleri krediyialmalarına engel oluyordu. Bu nedenle, bilgi yoğun işletmelerin maddi olmayan varlıklarınındeğerlerinin ortaya konması durumunda, kredi konusunda bu işletmelere daha ılımlıdavranılacağı varsayımı ile bu yöntem geliştirilmiştir.29 Amerika’daki NIC şirketindegeliştirilen ve ilk olarak bu şirkette uygulanan söz konusu yöntemin bir diğer adı; NICyöntemidir. 30

Yöntemde maddi olmayan varlıkların değeri, maddi varlıkların getirisi hesaplanarak bugetiriden maddi varlıklara isabet eden kısmın düşülmesi sonucu elde edilmektedir. Buyöntemde sahip olunan maddi olmayan varlıkların değeri 7 adım yardımı ile hesaplanmaktadır.Sözkonusu adımlar hayali bir işletme örneği ile birlikte aşağıda tablo halinde sunulmuştur.

Tablo 1 : Maddi Olmayan Varlıkların Değerlerinin Hesaplanması

Adımlar Yapılacak İşlem X A.Ş. Örneği

1. Adım Üç yıl için ortalama vergi öncesi kar hesaplanır. 100 milyar TL

2. Adım Dönemsonu bilançosunda ortalama maddi varlık değerleri alınırve üç yılın ortalaması hesaplanır.

400 milyar TL

3. Adım Kâr ortalaması, maddi varlıkların ortalama değerine bölünerekmaddi varlıkların getirisi hesaplanır.

% 25

100 milyar / 400 milyar

4. Adım Sözkonusu üç yıl için sektörün maddi varlıklarının getiri oranıbulunur. Eğer işletmenin getiri oranı sektör ortalamasının altındaise bu yöntem uygulanamayacaktır. Hesaplamanın bırakılmasıgerekir.

Sektör ortalamasının %15 olduğu

varsayılmıştır.

5. Adım Getiri fazlası hesaplanır. Sektörün maddi varlık getiri oranı 29 ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel FinansalTablolar Aracılığıyla Sunulması”.30 UZAY, Yard. Doç. Dr. Şaban; SAVAŞ, Dr. Orhan, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi: Mobilya SektöründeKarşılaştırmalı Bir Uygulama Örneği”.


ortalaması ile işletmenin ortalama maddi varlıkları çarpılır. Bubüyüklük, sektördeki ortalama bir işletmenin maddi duranvarlıklardan kazanabileceği tutarı göstermektedir. Daha sonra bubüyüklük, işletmenin birinci adımdaki vergi öncesi karındançıkartılır. Bu değer işletmenin ortalama bir işletmeden ne kadarfazla kâr elde ettiğini gösterir.

40 milyar TL

400 x % 15 = 60

100 – 60 = 40

6. Adım Üç yıl için ortalama vergi oranı hesaplanır ve bu fazla kısımlaçarpılır. Vergi sonrası büyüklüğe ulaşmak için getiri tutarındandüşülür. Bu, maddi olmayan varlıklara ait primdir.

26.8 milyar TL

40 x % 33 =13.2

40 – 13.2 = 26.8

7. Adım Primin net bugünkü değeri hesaplanır. Bunun için işletmeninsermaye maliyeti esas alınarak bu orana bölünebilir. Bu, oişletmenin maddi olmayan varlıklarının hesaplanmış değeridir.

268 milyar TL

X. A.Ş.’nin sermayemaliyetinin % 10

olduğu varsayılmıştır.

Bilgilerin finansal tablolar yardımıyla kolay elde edilmesi ve gerek sektör içindegerekse sektörler arasında diğer iki yönteme göre daha gerçekçi ve karşılaştırılabilir sonuçlarvermesi yöntemin olumlu yönlerini oluşturmaktadır. Yöntemin dezavantajı ise, diğerlerinenazaran karmaşık oluşu ve daha çok zaman alıcı olmasıdır.

Yöntem, getiri fazlalığının ölçülmesinde kullanılan sektör ortalamasının uç değerlerdenalınması nedeniyle oldukça yüksek veya düşük değerlerin hesaplanmasına neden olabileceği vemaddi olmayan varlıkların net bugünkü değerinin sermaye maliyetince belirlenmesinin gerçeğiyansıtmayacağı bunun yerine yine uç değerler sakıncasını taşımakla birlikte sektörortalamasının alınmasının daha doğru olacağı belirtilerek, eleştirilmektedir.

4. Entelektüel Sermaye Unsurlarını Raporlamaya Dayalı Yaklaşımlar

Kredi kurumlarının, potansiyel yatırımcıların ve işletme ile çalışan tedarikçilerin,işletmeyi bir bütün olarak değerlendirmek istemeleri, Entelektüel Sermaye’nin işletmedüzeyinde ölçülmesini gerekli kılmaktadır. Entelektüel Sermaye’nin işletme düzeyindeölçülmesinde kullanılan piyasa değeri/defter değeri oranı, Tobin’in Q oranı ve maddi olmayanvarlıkların değerinin hesaplanması şeklindeki başlıca üç ölçme yöntemine ön değerlemeyöntemleri adı da verilmektedir. Bu yöntemler işletmeye Entelektüel Sermaye yönetimiolduğunu bildirmeden önce Entelektüel Sermaye’nin gerçekten var olup olmadığını saptarlar.Entelektüel Sermaye’nin bileşenlerini ölçen ikinci kısım yöntemler ise; sürekli değerlendirmeyöntemleri olarak adlandırılmakta olup, bu yöntemler; bir işletmenin birikim varlıklarınınsaptanması, bunların değerlendirilmesi ve performans artırma amacı ile kullanılmasını hedefler.Sürekli değerlendirme yöntemleri; denge skorkartları, soyut varlıkları izleme ve EntelektüelSermaye oranıdır. Çalışmamızda Entelektüel Sermaye tespiti hedeflendiği için öndeğerlendirme yöntemleri aşağıda özetle açıklanmaktadır. Bununla birlikte, genel olarakkullanılan bu yöntemlerin dışında aşağıda yeralan yöntemler de kullanılmaktadır.

1- Technology Broker

2- Patent Değeri Metodu

3- İnsan Kaynakları Maliyeti ve Muhasebesi Metodu

4- Entelektüel Değer Katkı Katsayısı Metodu (VAIC)


5- Maddi Olmayan Varlıklar Monitörü Metodu (Intangible Assets Monitor)

6- Skandia Entelektüel Sermaye Kılavuzu

7- Entelektüel Sermaye İndeksi

8- Balanced Scorecard

Entelektüel sermayenin unsurlarını raporlamaya dayanan yaklaşımlar, yukarıdaaçıklanan finansal verileri kullanan yaklaşımların aksine, entelektüel sermayeye nicel bir fiyatetiketi koymak yerine, işletmenin entelektüel sermayesini oluşturan unsurları bulmayı ve buunsurlarda zaman içinde oluşan gelişmeleri izleyerek, işletme içi ve işletmeler arasıkarşılaştırmalara olanak verecek şekilde raporlamayı amaçlamaktadır. Bu yöntemler, genelliklekonunun önde gelen isimleri tarafından başlangıçta belirli işletmelerde uygulanmıştır. Bununlabirlikte, bu yaklaşımların, işletmenin özel şartları dikkate alınarak her işletmeyeuygulanabileceği belirtilmektedir. 31

5. Entelektüel Sermaye İle Firma Değeri Arasındaki İlişki 32

İşletmelerin bilançolarında görülen fiziksel varlıklarının yanı sıra, bilgiye dayalı olarakortaya çıkan maddi olmayan varlıkları da, firma değerlemesinde somut varlıklar kadar önemtaşır hale gelmiştir. Maddi olmayan varlıkların mobilitesinin, maddi varlıklara oranla yüksekolması bu varlıkların önemini artıran bir unsur olmuş, şirketlerin piyasa değerininbelirlenmesinde maddi olmayan varlıkların paylarında meydana gelen artış, son dönemlerdedaha da hızlanmış ve bu sebeple de firma değerlemesi süreci daha karmaşık hale gelmiştir.

Dünyada finansın duyarlı kitlesini oluşturan topluluklar hisse senedi fiyatı üzerineodaklanmış olup, son dönemlerde hisse senedi fiyatlarıyla entelektüel sermaye arasındakiilişkiyi tanımlamaya çalışmaktadırlar. Günümüzde dünyadaki hisse senedi piyasaları bir bilgişirketinin değerinin büyük ölçüde iki önemli unsura yönelik piyasa beklentileri ve inançlarıçerçevesinde şekillendiğine inanmaktadırlar. Bunlar; firmanın sahip olduğu entelektüelsermayenin miktarı ve firmanın bu entelektüel sermayeyi piyasada kaldıraç etkisi yaratmakamacıyla kullanabilme yeteneğidir. Kaldıraç faktörü, firmanın işletme ve pazarlama stratejileriarasından ticarileştirilebilecek olan yenilikleri seçme ve bunları nakde dönüştürme gücüolduğunu ifade etmektedir.

Entelektüel sermayeyi değerleme yaklaşımı geleneksel muhasebe yaklaşımındanoldukça farklıdır. Muhasebe değerleme yaklaşımında maddi varlıklar ve işleme dayalı fiyatlarvardır. Entelektüel sermaye yaklaşımında ise değerin, yenilikler ve tamamlayıcı işletmevarlıklarından oluşan iki kaynağı bulunmaktadır. Tamamlayıcı varlıklar firmanın yapısalsermayesinin özel bir ifade biçimidir. Söz konusu varlılar; ticari hizmetleri, dağıtım kanallarını,müşteri kanalları ve ilişkilerini, satıcı listelerini tamamlayıcı teknolojileri, ticariorganizasyonları ve organizasyon gücünü kapsamaktadır.

Genel olarak muhasebe yaklaşımında varlıklar doğrudan değerlendirilirken, entelektüelsermaye yaklaşımında yenilikler ve tamamlayıcı işlemler direkt olarakdeğerlendirilememektedirler. Ancak, bir bilgi şirketini değerlemede entelektüel sermaye 31 ERTUĞRUL, Araş. Gör. Murat, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve Raporlanması”.32 ANKARA SANAYİ ODASI, “Entelektüel Sermayenin Firma Değeri Üzerine Etkisi”, Asomedya, Nisan 2003,http://www.aso.org.tr/asomedya/nisan2003/dosyanisan2003, Download Tarihi: Mart 2005.


yaklaşımı, işletme varlıkları yaklaşımına göre daha doğru sonuçlar ortaya koymaktadır.Entelektüel sermaye yaklaşımı ile değerlemede, bir bilgi firmasının entelektüel sermayesi,firmanın değerinin en önemli kaynaklarından birisini oluşturmaktadır Şirketler için değeroldukça geniş bir kavram olup, şirketin maddi varlıklarının değeri firmanın gerçek değerininciddi biçimde altında olabilmektedir. Bilgi şirketlerinin değerine bu noktadan bakabilmek içiniki yol bulunmaktadır. Halka açık bir bilgi şirketinin hisse senetleri vasıtasıyla borsada firmanıncari piyasa değeri belirlenmektedir. Bu değer kimi zaman piyasa kapitalizasyon oranı olarak daadlandırılmaktadır. Piyasa kapitalizasyonu olarak adlandırılan bu değer, piyasayı iki açıdan elealmaktadır. Birincisinde değer kavramı, firmanın bilançosunda yer alan sabit varlıklarındeğerine işaret ederken, ikincisinde değer kavramı içerisine şirketinin sahip olduğu entelektüelsermaye miktarı ve bu entelektüel sermayenin yarattığı kaldıraç etkisi de dikkate alınmaktadır.Burada firmanın sahip olduğu maddi varlıklar entelektüel sermaye karmasının unsurlarındanolan yapısal sermaye içerisinde yer almaktadır. Entelektüel sermaye bağlamında ki değer ise,firmanın yaratacağı yeniliklerden elde edilecek gelirlerle ifade edilmektedir. Bu durumda birhisse senedinin piyasa fiyatı aşağıdaki biçimde tespit edilebilmektedir.

Bu denklem basit bir ifade ile bir firmanın maddi duran varlıklarının değeri ileişletmenin gelecekte elde etmeyi beklediği nakit akışlarının toplamı olarak ifade edilmektedir.

Aynı ilişkiyi entelektüel sermaye bağlamında ele alındığında denklem aşağıdakibiçimde oluşmaktadır

Bir firmanın değerini, firmanın sahip olduğu maddi varlıkların değeri ile sahip olduğuentelektüel sermayenin değerinin toplamı olarak ele almak yanlış olabilmektedir. Çünkü birbilgi firmasının değeri, o firmanın maddi varlıklarının değeri ile entelektüel sermayesitarafından yaratılan nakit akışlarının indirgenmiş değerinin toplamına eşit olmaktadır.Entelektüel sermayeye dayalı işletmelerde entelektüel sermaye, nakit akışları yaratmadakullanılan yenilikleri oluşturmakta ve onları nakde dönüştürerek nakit akışlarının kaynağıolmaktadır.

Firmanın yaratmış olduğu yeniliklerinden kaynaklanan nakit akışları bilgi şirketlerininnakde dayalı önemli değer unsurlarından birisi olmaktadır. Bilgi şirketlerinde firmanın değeri,buldukları yeniliklerden kaynaklanan nakit akışlarından oluşmaktadır. Firmanın entelektüelsermayesindeki yeniliklere ilaveten yeni bir değer unsurunu da birbirlerini tamamlayıcı işletmevarlıkları oluşturmaktadır. Tamamlayıcı işletme varlıkları, ekonomistler tarafından firmanınyapısal sermayesinden farklı olarak ele alınmakta olup, bu varlıklar bilgi işletmelerinin diğerbir kar kaynağını oluşturmaktadır.

Tamamlayıcı işletme varlıklarından gelir elde eden firmaların fiziksel varlıları dagenellikle yüksek miktarlardadır. Bu firmaların elde ettikleri nakit akışları birbirlerinitamamlayan işletme varlıkları ile firmanın entelektüel sermayesinden kaynaklanan yeniliklersonucunda meydana gelmektedir. Bir bilgi firmasının bunlar dışındaki bir diğer bileşeni deyapısal sermayesidir. Buna karşın teoride bu varlıklar bilgi işletmeleri açısından değer kaynağıolarak görülmeseler de değer yaratma bağlamında etkileri büyüktür.

Firmanın gelirlerini tahmin etmede kullanılan formüle bu üç unsur yani; firmanınyeniliklerinden ya da entelektüel sermayesinden kaynaklanan kazançlara bağlı olan karlar,firmanın tamamlayıcı varlıklarından kaynaklanan karlar ve son olarak da firmanın yapısalsermayesinden kaynaklanan kazançlar dahil edilmelidir.


Bu formül hakkında birbirinden farklı yorumlar yapılabilir. Firmanın maddi varlıklarıele alınıp formüle edildiğinde değerin iki katı biçiminde alındığı şeklindeyorumlanabilmektedir. Bilgi firmalarının çoğunda maddi duran varlıkların firma değerininküçük bir kısmını oluşturdukları düşünülmektedir. Bu sebeple bazı firmalarca bu denkliğemaddi duran varlıkların ilave edilmesi de genellikle firma değerini çok fazla etkilememektedir.Firma değerinin büyük kısmını maddi duran varlıkların oluşturduğu firmalarda ise, buvarlıklardan kaynaklanmayan kazançlar konusunda daha dikkatli olunmalıdır.

Konuyla ilgili olarak yapılan ikinci yorum, hisse senetlerinin fiyatını ve entelektüelsermayeden kaynaklanan gelir unsurlarının olumlu yönde etkilemek isteyen firmalaryatırımcılara ve finansal analistlere daha fazla önem vermelidirler. Çünkü bu unsurlar değeryaratma da temel taşları oluşturmaktadırlar.

Üçüncü bir yorum da, değer yaratma kaynağı olarak yapısal sermayesindenkaynaklanan kazançları girmiyorsa hisse senedi piyasası bu firmayı bir bilgi şirketi olarak görmediğinin farkına varmaktadır. Gerçekten de hisse senedi piyasası kazançlarını genelvarlılarından sağlayan firmaları bilgi şirketi olarak görülmemektedir.

6. Entelektüel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması 33

Finansal tablolar, bir kurumun varlık ve kaynak yapısı, faaliyet sonuçları, dönem karınınoluşumu ve kullanımı gibi konularda bilgiler ihtiva edecek şekilde muhasebe ilkelerine uygunolarak düzenlenen tablolardır. Finansal tabloların düzenlenme amacı, sözkonusu finansaldurum, faaliyet sonucu ve diğer hususların işletme ile ilgili çıkar gruplarının istifadesinesunulması ve ilgililerin işletme hakkına kanat sahibi olmalarının sağlanmasıdır. Bilindiği üzeretemel finansal tablolar bilanço ve gelir tablosundan meydana gelmektedir. İşletme değerinin birbütün olarak görülebilmesi için entelektüel değerlerin bilançolara aktarılması gerekir. Aşağıdaentelektüel değerlerin bilançoda gösterilmesi ile maddi olmayan varlıklardan elde edilenkarların gelir tablosuna yansımasının nasıl olabileceği üzerinde durulmuştur.

İşletme ile ilgili karar alacak çıkar gruplarında doğru bir kanaatin hasılı ve alınacakkararların yerindeliği şüphesiz finansal tabloların doğru bilgiler ihtiva edecek şekildedüzenlenmesine bağlıdır. Bugünkü biçimini 1868 yılında alan bilançonun bilişim çağındaişletmenin gerçek durumunu ortaya koyduğuna şüphe ile bakılmakta ve eleştirel sesleryükseltilmektedir. Bilişim çağında işletmelerde sabit varlıklardan daha çok bilginin değer ifadeetmesi, doğal olarak maddi varlıklara dayalı oluşturulan bilançoların, bilginin değerini ortayakoymada yetersiz kaldığı görüşünü ortaya çıkarmaktadır.

Çıkar gruplarının söz konusu bilgi ihtiyacının doğru bir şekilde karşılanabilmesi için,işletmenin bir bütün olarak değerlendirilerek gerek maddi varlıkların gerekse maddi olmayan(entelektüel) varlıkların bilançolarda gerçek değerleri ile sunulması gerekir. Bunun içinişletmenin sahip olduğu entelektüel varlıkların değerlerinin ölçülerek (gerek entelektüelsermaye unsurları bazında gerekse işletmenin bir bütün olarak değerlendirilmesi bazında)bilançolarda sunulması, hem işletme gerçek değerinin tespiti hem de işletme hakkında kararalıcıların kararlarının doğruluğu açısından kaçınılmazdır.

33 ÖNCÜ, Yard. Doç. Dr. Saime "Muhasebe Bakış Açısı İle Entelektüel Sermaye”, T.C. Anadolu ÜniversitesiYayınları, No: 1100; İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayınları, No:151, Eskişehir 1999 ve ÇIKRIKÇI, Prof.Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel Sermayenin Temel Finansal Tablolar AracılığıylaSunulması”.


Daha önce de ifade edildiği üzere işletmelerin sahip oldukları entelektüel sermayeunsurları, insan sermayesi, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi olarak üçe ayrılmaktaydı.Sözkonusu entelektüel sermaye unsurlarının işletmelerde maddi olmayan varlıklar olarakbiçimlenmiş halini, patentler, know-how, markalar, şerefiye ve lisans anlaşmaları gibi değerleroluşturmaktadır.

Varolan muhasebe sistemi ile işletmelerin sahip oldukları maddi olmayan varlıkların birkısmı ölçülüp aktifleştirilmekte, bir kısmı direkt gider olarak kaydedilmekte bir kısmı iseölçülememekte ve finansal tablolara yansıtılamamaktadır.

Entelektüel sermayenin muhasebeleştirilmesi ise üç temel değişimi gerekli kılmıştır;

1- İnsan yeteneklerine, bilgi temeline ve teknolojik kapasiteye yapılan yatırımlarıyönetmek için daha iyi araçlara gereksinim,

2- Entelektüel sermayelerini artıran işletmeler ile azaltan işletmeler arasındaki farkıortaya koyabilecek muhasebe ölçülerine gereksinim,

3- Uzun dönemde insan yeteneklerine, bilgi temeline ve örgütün teknolojik kapasitesineyapılan yatırımın getirisini ölçebilme gereksinimi.

Bilindiği üzere Türkiye’de 1994 yılında Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği ileyürürlüğe giren Tekdüzen Hesap Planı’nda maddi olmayan varlıklar 26 numaralı MaddiOlmayan Duran Varlıklar hesap sınıfında 260 Haklar Hesabı, 261 Şerefiye Hesabı, 262 Kuruluşve Örgütlenme Giderleri Hesabı, 263 Araştırma ve Geliştirme Hesabı, 264 Özel MaliyetlerHesabı şeklinde yer almaktadır.

Yukarıda da görüldüğü gibi belirlenen hesaplar işletmelerin entelektüel varlıklarınıntamamını bilançoda gösterilmesine imkan tanımamakta, varolan unsurlar ise işletmenin kendibünyesinde bilgi ve tecrübe gibi değerlere dayanarak oluşturduğu değerlerden ziyade bir bedelkarşılığında dışarıdan satın aldıkları kıymetlerin izlenmesine imkan vermektedir. Temelmantığı vergicilik açısından ilgili varlık için ödenen bedelin birden fazla yıllarda gideredönüştürülmesine dayanan sistemin, sahip olunan entelektüel varlıkların izlenmesine cevapvermede yetersiz kaldığı görülmektedir.

Yine yukarıda yer alan Şerefiye Hesabına değinmekte yarar vardır. Çünkü çoğu insanşerefiyeyi işletmenin sahip olduğu entelektüel sermaye olarak algılamaktadır. Bu algılamatamamen yanlış olmamakla birlikte doğruyu da yansıtmamaktadır. Belirtilen Tebliğde ŞerefiyeHesabı için “bir işletme devralınırken katlanılan maliyet ile sözkonusu işletmenin rayiç bedellehesaplanan net varlıklarının (öz varlık) değeri arasındaki olumlu farkların izlenmesindekullanılır. Şerefiye hesaplanırken rayiç bedelin tespit edilmemesi halinde, net defter değeri esasalınır” şeklinde bir açıklamaya yer verilmiştir.

Genel manada entelektüel sermaye, şerefiye olarak –yani bir işletmenin piyasa değeri iledefter değeri arasındaki fark- olarak algılansa dahi bu değer faaliyetine devam eden işletmenindeğerini değil satın alınan bir işletmenin şerefiyesini ortaya koymaktadır. Satın alındığı tarihtehesaplanan şerefiye değeri işletmenin entelektüel varlık değerini –yaklaşık veya uzak olarak –ortaya koymuş olsa dahi, faaliyetlerle birlikte işletme tarafından üretilen bilgiyi, geliştirilensüreci, yönetici başarısını ve maddi olmayan varlıklar cinsinden yaratılan diğer katma değerleri


göstermekten uzak kalmaktadır. Bu ve benzeri nedenlerle şerefiye hesabının işletmenin sahipolduğu entelektüel varlıkları tam anlamıyla yansıtmadığı ortaya çıkmaktadır.

Diğer taraftan yine maddi olmayan duran varlıklar hesap sınıfında yer alan 263Araştırma ve Geliştirme Giderleri Hesabı için “ işletmede yeni ürün ve teknolojileroluşturulması mevcutların geliştirilmesi ve benzeri amaçlarla yapılan her türlüharcamalardan, aktifleştirilen kısmının izlendiği hesaptır” şeklinde açıklamalara yerverilmiştir. Oysa gelinen noktada işletmelerin personeli için yapmış oldukları eğitimharcamalarının gelecek dönemlerde işletmeler için fayda yaratacağı ifade edilerek sözkonusuharcamaların direkt gider yazılmayıp aktifleştirilmesi gerektiği yönünde fikirler beyanedilmektedir.

Yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı üzere bugün işletmeler için hazırlananbilançolar işletmenin gerek gerçek değerini ortaya koymada gerekse işletmelerin sahipoldukları entelektüel varlıkların (bir bütün olarak maddi olmayan varlıkların) değerlerinigöstermede yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu sorunun en azından bugün giderilebilmesi içinTek Düzen Hesap Planında boş bırakılan hesapların da kullanımı ile aşağıda yapılacakaçıklamalar doğrultusunda giderilmesi sözkonusu olabilir.

265 Entelektüel Varlıklar Hesabı X

502 Entelektüel Sermaye Hesabı X

Yukarıda yapılan kayıt sonrası sözkonusu değerler bilançoya aşağıdaki gibi aktarılabilir.

Aktif .......... A.Ş.’nin 31.12.... Tarihli Bilançosu Pasif

I. Dönen Varlıklar III. Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar

II. Duran Varlıklar IV. Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar

E – Maddi Olmayan Duran Varlıklar V. Özkaynaklar ..... A –Ödenmiş Sermaye

6 – Entelektüel Varlıklar 1 – Sermaye

2 – Ödenmemiş Sermaye (-)

3 – Entelektüel Sermaye

Örneğin işletmeler dönem sonlarında piyasa değerlerini Piyasa Değeri – Defter Değeriyönteminde olduğu gibi hesaplayarak, ortaya çıkan farkın ne kadarının bilançoda yer almasıgereken maddi olmayan varlık olarak belirledikten sonra hesap planında boş bırakılan 265 ve266 numaralı hesapları kullanarak izleyebilirler. İşletmelerde, sahip olunan entelektüel varlıkdeğerleri unsurlar bazında ölçülebiliyorsa her unsurun ayrı ayrı takibi mümkün olabilir5. Eğerunsurlar bazında ölçülemiyorsa işletme bütününü dikkate alan bir hesaplamayla tek bir hesapismi altında “entelektüel varlıklar” olarak tablodaki gibi kayıt yapılabilir.

31.12..


Bilançonun bu şekilde düzenlenmesinden sonra sahip olunan entelektüel varlıklarbilançonun altında unsurlar şeklinde dipnotlarda açıklanabilir. Şu anda otuz adet bilançodipnotu bulunmaktadır. Otuz birinci dipnot olarak sözkonusu değerlerin açıklanmasının,muhasebe düzeni açısından sakınca yaratmayacağı söylenebilir.

Entelektüel varlıklarla ilgili hesaplamaların, konsolide finansal tablo hazırlamamantelitesinde olduğu gibi, bilanço tarihinde veya ihtiyaç duyulduğu anda yapılarak kayıtlaraalınması ve bilançoda gösterilmesi mümkündür. Olayın bu şekilde takip edilmesi, dönemleritibariyle entelektüel varlık değerlerindeki değişikliği de takibe imkan verecektir. Yıllaritibariyle artışlar ilgili hesaplara gösterildiği biçimde (265 Entelektüel Varlıklar Hesabı borçlu,502 Entelektüel Sermaye Hesabı alacaklı), azalışlar ise ters çevrilmek suretiyle (502Entelektüel Sermaye Hesabı borçlu, 265 Entelektüel Varlıklar Hesabı alacaklı)muhasebeleştirilebilir.

Bilançonun bu şekilde düzenlenmesinde faaliyet dönemine ilişkin finansal kârınhesaplanmasında sorun ortaya çıkabilir. Çünkü bilanço esasına göre vergilendirilecek kazanç,dönemsonu özsermayesi ile dönem başı özsermayesi arasındaki olumlu farka dönem içindeçekilen değerlerin eklenmesi, eklenen değerlerin ise düşülmesi sonucu bulunur. Bu sorungerekli düzenlemeler yardımıyla giderilebilir. Örneğin entelektüel değerlerin bilançoyaaktarıldığı ilk yılda özsermaye, entelektüel değerler dikkate alınmadan hesaplanabilir.

Diğer taraftan işletmeler gelir tablolarında yer alan kazançlarının üzerinde vergiödedikleri için doğal olarak entelektüel varlıkların vergisini de ödemiş olmaktadırlar. Çünküsözkonusu karın bir kısmı maddi varlıklara isabet ederken bir kısmı ise entelektüel varlıklaraisabet etmektedir. Maddi olmayan varlıkların hesaplanması yönteminde hayali bir işletme içinverilen örneğe bakıldığında bu olgu rahatlıkla görülebilir. Tablo’da işletmenin ortalama karı100 milyar olmakta ve bu kardan işletmenin sahip olduğu entelektüel değerlere isabet edenkısmı 26,8 milyar olarak ortaya çıkmaktadır.

Bu nedenle işletmelerin düzenledikleri gelir tablolarında da sözkonusu hesaplamalaryardımıyla elde edilen karın ne kadarının maddi varlıklardan ne kadarının entelektüelvarlıklardan elde edildiği hesaplanarak gelir tablosunda aşağıdaki gibi gösterilebilir.

Dönen Karı veya Zararı xx

Vergi Karşılığı (xx)

Net Kar xx

Maddi Varlıklardan x

Entelektüel varlıklardan x


7. Entelektüel Sermaye Tablosu34

İşletmelerin entelektüel sermayelerini anlamlı bir şekilde muhasebeleştirmek için yenibir değer ölçme çerçevesine ve yeni finansal muhasebe ve yönetim muhasebesi kavramlarına veuygulamalarına gereksinim vardır.

CICA (Canadian Institute of Certified Accountants), AICPA (American Institute ofCertified Public Accountants) ve IFAC gibi uluslararası muhasebe örgütleri entelektüelsermayenin yönetilmesi ve raporlanması için çalışmalar yürütmektedir. Entelektüel sermayeninmuhasebe modellerine nasıl dahil edileceğinin araştırılması için çalışma gruplarıoluşturulmuştur.

ABD’de SEC (Securities of Exchange Commission) tarafından yapılan birsempozyumda, işletmenin gelecekte yapmayı tasarladığı tasarladığı yenileme ve geliştirmeçalışmaları hakkında işletmenin çalışmalarını görebilmek için finansal raporlara ekler şeklindebazı açıklamaların yapılması gerektiği ortaya konulmuştur. ABD’de yakın bir zamanda SEC’inişletmelerin yıllık faaliyet raporlarına “Entelektüel Sermaye Tablosu” ek olarak konulmasınızorunlu tutacağı beklenmektedir. Dolayısıyla finansal raporların mevcut yapısını bozmadaneklerde bilgi sağlanması önerilmektedir.

Avrupa Komisyonu, Washington’daki Brooking Enstitüsü ve diğerleri finansalraporlamanın alternatif şekillerini araştırmakta, işletmelerin maddi olmayan varlıklarınıyönetmedeki başarısını görebilmek için “Entelektüel Sermaye Tablosu” üzerindedüşünmektedirler. Bu model mevcut muhasebe gelenekleriyle sınırlandırılmayacak, ancakgeleneksel muhasebe disiplini ve denetimine konu olacaktır.

“Entelektüel Sermaye Tablosu”, işletmelere hangi maddi olmayan varlıklara sahipolduklarını, neyi satın aldıklarını, onların tablo tarihindeki değerini gösterme fırsatısağlayacaktır. Gelecek dönemlerde bunların nasıl yönetildiğini gösterme fırsatı verecektir.“Entelektüel Sermaye Tablosu” bilançoya ek olarak sunulacaktır. Piyasa değeri ile defter değeriarasındaki cari mevcut farkı tamamen açıklamakta yeterli olmasa bile en azından finansaltablolarda kapsanmayan şirket değerinin bir kısmına yönelik bilgi sağlayacaktır.

“Entelektüel Sermaye Tablosu”nda yer alan maddi olmayan varlıklar, markalar,patentler, müşteri veri tabanları alış sözleşmeleri, formül ve tarifler, yazılım ve bilgi sistemleri,dağıtım ağları vb. şekilde çok çeşitli olabilir. İşletme bunları her yıl bu tabloda raporlamalıdır.Bu liste, entelektüel sermayenin yeni kaynakları geliştikçe ve onları belirlemek ve ölçmek içinkullanılan teknikler daha sofistike hale geldikçe düşebilir.

“Entelektüel Sermaye Tablosu”, işletmelere maddi olmayan varlıkları sunmada onlarınmaddi varlıklarmış gibi taklit edilmesi yerine açıkça ve ayrı olarak sunabilme olanağıverecektir. İşletmenin maddi olmayan varlıkları üzerindeki hakları zaman içerisinde izlenecekve ortaklar yönetimin başarısını ve katkısını göreceklerdir.

34 ÖNCÜ, Yard. Doç. Dr. Saime "Muhasebe Bakış Açısı İle Entelektüel Sermaye”.


8. Entelektüel Sermaye Açısından İMKB Şirketleri Üzerinde Yapılan BirÇalışma35

Bilgi çağı işletmelerinde fiziksel varlıklar önemini yitirip, fiziksel olmayan varlıklarönemini arttırmıştır. Ancak geleneksel muhasebe sistemi ve muhasebe raporları bu fizikselolmayan varlıkları bilgi kullanıcılarının dikkatine sunmakta yetersiz kalmaya başlamıştır.Ancak özellikle halka açık işletmelerde finansal tablolarda yer alamayan fiziksel varlıklarailişkin bilginin yatırımcılar tarafından başka kaynaklardan elde edilerek işletmenin piyasadeğerini etkilemektedir. Bu çalışmada, entelektüel sermaye unsuru olabilecek, ancak finansaltablolarda yer almayan unsurların, finansal oranların hisse senedi getirisini açıklama gücünüarttırıp arttırmayacağı araştırılmıştır.

Çalışmada İMKB-100’de işlem gören işletmelerin entelektüel sermaye unsuruolabilecek değişkenler 29 soruluk bir anket yardımıyla toplanmıştır. Bu ankete 28 işletmecevap vermiştir. Öncelikle bu işletmelerin 2001 yılındaki finansal oranları ile bu işletmelerinhisse getirileri arasında R2 cinsinden ilişkinin gücü bir regresyon yardımıyla ölçülmüştür.Ardından finansal oranlara, anket yoluyla elde edilen değişkenler de ilave edilerek kurulanikinci regresyondaki karşımıza çıkan R2 ile önceki R2 arasında fark olup olmadığı incelenmiştir.

Elde edilen bulgular ışığında, entelektüel sermaye unsurlarının hisse senedi getirilerininaçıklamada finansal oranlara ilave bir katkı sağlamadığı yönündeki H0 hipotezi reddedilmiştir.Bunun anlamı entelektüel sermaye ile ilgili değişkenlerin muhasebe bilgilerine ilave katkısağladığı şeklindedir. Entelektüel sermaye unsurları ile hisse senedi getirilerini açıklamakamacıyla yapılan çalışmada, aralarında istatistiki olarak anlamlı bir ilişki olduğu tespitedilmiştir. Yani yatırımcılar, işletmelerin entelektüel varlıkları hakkında sahip oldukları bilgiyihisse senedi fiyatlarına yansıtmaktadır. Dolayısıyla, hisse senedi getirileri işletmelerin sahipolduğu entelektüel sermayeden etkilenmektedir. Bu ise, yatırımcıların bilançolarda ve diğermali tablolarda görünmeyen daha başka şeylere yani “görünmeyen varlıklar”a ciddi ölçüdedeğer verdiklerini göstermektedir.

Sermaye piyasalarının oldukça sığ olması ve işletmelerin borsada oluşan değerininspekülatif değişimler sonucu, dış faktörlerden etkilenmesine rağmen kullanılan yöntemin böylebir sonuç vermesi, konunun önemini bir kere daha ortaya koymaktadır. Günümüz yatırımcılarıve yöneticileri, muhasebe biliminin ortaya koyamadığı, elle tutulmaz ve gözle görülmezvarlıklara giderek daha fazla önem vermeye başlamışlardır. Çalışmanın sonucuna bakarakentelektüel sermayenin, hisse senedi fiyatlarının değerlendirilmesinde yatırımcılara önemlibilgiler sağladığı, işletme sahiplerinin ve yöneticilerin entelektüel sermayenin öneminikavradığını ve firmaya katma değer yarattığını fark etmeleri açısından önemli bir yol katedildiğini söylenebilir.

35 YILDIZ, Yard. Doç. Dr. Birol; TENEKECİOĞLU, Berrin, “Entelektüel Sermayenin İşletmelerin Piyasa değeriÜzerindeki Etkisi ve İMKB 100 İşletmelerinde Görgül Bir Çalışma”, http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/14-01,Download Tarihi: Mart 2005.


9. Sonuç

Entelektüel sermaye günümüzde özellikle bilgi yoğun endüstrilerde işletmeler içinönemli bir varlık durumuna gelmiştir. Aynı zamanda entelektüel sermaye işletmelerin uzunvadeli hedeflerinin gerçekleştirilmesinde kilit rolü olan stratejik varlıklardır. Bu nedenlefinansal ve fiziksel varlıkların yönetimine gösterilen ilginin entelektüel sermaye varlıklarınınyönetimine de gösterilmesi gerekir.

Etkin bir yönetim için de entelektüel sermaye varlıklarının ölçülmesi ve performansınındeğerlendirmesi gerekir. Bu konuda literatürde sınırlı sayıda da olsa ölçme – değerlendirme veraporlama yöntemi bulunmaktadır. Bu metotlarının her birinin kendine göre üstün ve zayıftarafları bulunmakla birlikte en iyi bu metottur demek doğru bir yaklaşım olmaz. Ancakmetotların temel handikabı entelektüel sermayenin subjektif varlıklardan oluşmasıdır.Bu durumölçme-değerlendirmeyi ve entelektüel sermayenin işletme muhasebe sistemlerinde görünmesinizorlaştırmaktadır.Bu konuda bazı uzmanlar entelektüel sermayenin muhasebe kayıtlarındagörünmesinin çokta gerekli olmadığı ancak performansının değerlendirilmesinin gerekliğiüzerinde durmaktadırlar.

İşletmelerde faaliyet süreçleri boyunca üretilen, temelini bilgi ve deneyimin oluşturduğuişletmenin rakipleriyle farkını ortaya koyan ve bazen işletmeyi diğer işletmelerden bir adımönde kılan, entelektüel sermaye olarak nitelendirilen maddi olmayan –soyut- varlıklar 20.yüzyılişletmeciliğinin dikkat çeken yönünü oluşturmaktadır. Günümüzde işletmeler maddivarlıklardan ziyade bilgiye, bilgi sistemlerine, bilgi teknolojilerine yönelik yatırımlarayönelmektedirler. Gelinen noktada maldan ziyade hizmete yönelik müşteri talebi bu hususugerekli kılmaktadır6.

İşletmelerde varolan entelektüel değerler, işletme çalışanları tarafından üretim süreçleriboyunca, gerek bireysel bazda insan boyutunda gerekse, örgüt kültürü ve yönetim süreçleri gibikurumsal düzeyde zamanla ve çeşitli gelişmeler neticesinde ortaya çıkmaktadır. Entelektüelsermayenin somut şeklini işletmelerde elde edilen know-how, patent, lisans anlaşmaları, sahipolunan markalar, işletme adı ve müşteri sadakati gibi değerler ortaya koymaktadır.

Belirtilen entelektüel değerlerin işletme düzeyinde ölçülmesi soyut varlıklar olmalarınedeniyle kolay değildir. Bununla birlikte gerek unsurlar bazında gerekse işletme düzeyindeölçülmesine yönelik geliştirilmiş çeşitli yöntemlerin bulunduğunu belirtmek mümkündür. Buyöntemlerden entelektüel sermayeyi işletme düzeyinde ele alan Piyasa Değeri/ Defter Değeri,Tobin’in Q oranı ve Maddi Olmayan Varlıkların Değerlerinin Hesaplanması yöntemleribulunmaktadır. Gerek Piyasa Değeri / Defter Değeri yönteminde gerekse Tobin’in Q oranıyönteminde işletmenin sahip olduğu entelektüel sermaye düzeyinin ölçülmesindeki esas,işletmenin piyasada oluşmuş cari değeri ile defter değeri arasındaki farkın ortaya konmasıdır.Tobin’s Q oranını bu manada farklı kılan hesaplamada defter değerini değil de varlıklarınyerine koyma değerlerini kullanmasıdır. Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus,yöntemlerde ele alınan verilerin sermaye piyasalarında oluşan işletme değerleri olması veTürkiye gibi gelişmekte olan ülke sermaye piyasalarında bazen spekülatif ataklar gibi dışfaktörler nedeniyle işletme değerinin olması gerekenden farklı düzeylerde gerçekleşmesidir.


Belirtildiği gibi söz konusu yöntemlerin bir takım sakıncalar taşımalarına rağmenyinede mevcut verilerle işletmenin sahip olduğu entelektüel değerlerin ölçülmesi ve temelfinansal tablolar aracılığıyla sunulması gerekir. Bilindiği üzere, finansal tabloların düzenlenmeamacı işletme ile ilgili çıkar gruplarının bilgi gereksinmelerinin tam ve doğru bir biçimdekarşılanmasını sağlamaktır. Bu amacı gerçekleştirmek için işletmenin sahip olduğu maddivarlıklar gibi entelektüel değerler diye nitelendirilen maddi olmayan varlıkların da gerçeğeyakın değerleriyle en azından temel finansal tablolar (bilanço- gelir tablosu) aracılığıylasunulması gerekir. Türk Tekdüzen Muhasebe Sistemi içerisinde, finansal tablo dipnotlarındanda faydalanmak yoluna gidilerek entelektüel değerlerin temel finansal tablolarda yer almasısağlanmalıdır. Çünkü çağın gereklerine uygun muhasebe anlayışının; işletmelerin sahipoldukları fiziksel varlıkların yanı sıra entelektüel değerlerin de yönetilmesi ve izlenmesine,standart ölçülerde ölçülüp raporlanmasına, denetlenmesine, hem yönetime hem de müşteriler,ortaklar ve yatırımcılar gibi diğer çıkar gruplarına alacakları kararlarda önerilerdebulunmalarına imkan sağlayacak biçimde değişmesi gerekmektedir.


KAYNAKÇA

ACAR, Doç. Dr. Durmuş; DALŞAR, Öğr. Gör. Hüseyin, “Entelektüel SermayeninÖlçülmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı”,http://www.caterisparibus.net/arsiv/d_acar, Download Tarihi: Mart 2005.

ANKARA SANAYİ ODASI, “Entelektüel Sermayenin Firma Değeri Üzerine Etkisi”,Asomedya, Nisan 2003,http://www.aso.org.tr/asomedya/nisan2003/dosyanisan2003, Download Tarihi:Mart 2005.

BİLMEDİK, Filiz, “Entelektüel Sermaye”,http://www.danismend.com/konular/insankaynaklari/inka_entelser, DownloadTarihi: Mart 2005.

ÇIKRIKÇI, Prof. Dr. Mustafa; DAŞTAN, Arş. Gör. Abdülkerim, “Entelektüel SermayeninTemel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulması”, Bankacılar Dergisi, Sayı:43,2002, ss. 18-32, http://www.tbb.org.tr/turkce/dergi/dergi43/destan, DownloadTarihi: Mart 2005.

EMREM, Öğr. Gör. Dr. A. Erdinç, “Entelektüel Sermayeyi Ölçme ve DeğerlendirmeYöntemleri”, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=245,Download Tarihi: Mart 2005.

ERTUĞRUL, Araş. Gör. Murat, “Entelektüel Sermayenin Firma Piyasa Değeri ÜzerineEtkisi”, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=182, DownloadTarihi: Mart 2005.

ERTUĞRUL, Araş. Gör. Murat, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi ve Raporlanması”,http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=183, Download Tarihi:Mart 2005.

ÖNCÜ, Yard. Doç. Dr. Saime "Muhasebe Bakış Açısı İle Entelektüel Sermaye”, T.C.Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 1100; İktisadi ve İdari Bilimler FakültesiYayınları, No:151, Eskişehir 1999,

UZAY, Yard. Doç. Dr. Şaban; SAVAŞ, Dr. Orhan, “Entelektüel Sermayenin Ölçülmesi:Mobilya Sektöründe Karşılaştırmalı Bir Uygulama Örneği”, ErciyesÜniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı:20, Ocak-Haziran2003, ss. 163-181, http://iibf.erciyes.edu.tr/dergi/sayı20/uzay, Download Tarihi:Mart 2005.

ÜÇ, Araş. Gör. Mustafa, “Entelektüel Sermaye ve Unsurları”,http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=581, Download Tarihi:Mart 2005.

YELKİKALAN, Yard. Doç. Dr. Nazan, “İşletmelerde Toplam Kalite YönetimiUygulamasının Entelektüel Sermaye Yönelimli Manifestosu”,http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=222, Download Tarihi:Mart 2005.

YILDIZ, Yard. Doç. Dr. Birol; TENEKECİOĞLU, Berrin, “Entelektüel Sermayeninİşletmelerin Piyasa değeri Üzerindeki Etkisi ve İMKB 100 İşletmelerindeGörgül Bir Çalışma”, http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/14-01, DownloadTarihi: Mart 2005.

entelektüel sermayenin temel finansal tablolar ...karşısında rekabet avantajı...

Documents