Yılı ı Cilt ı ı Sayı: 6, Haziraı:ı/-- t9'8o·

- İÇİI'{DEKİLER -

Prof. Dr. Cengiz ORHONLU Yunanistan'ın Osmanlı Devletine Karşı Takip Ettiği Siyaset. (1866-1885)

Dr. Yusuf H.A.LAÇOGLU Yunanistan'ın Osmanlı Devleti'ne Karşı Takip Ettiği Siyaset (1885-19§2

G. TRAKYA I\1. H . CEMİYETİ Batı Trakya'da Egemenlik Hakkı Kimde? ......

Abdün·ahim DEDE ·. Batı Trakya'da Bir Türk

Köyünün Ölümü: Kaşıkçılar

Nadir DEVLET Dış Türklerde Büyük Nüfus Artışı . .. .. . .. .

Doç. Dr. İsmail Orb.an TÜRKÖZ Kınm Türklerine Yapılan ·

· Zulüm Devam Etmektedir ... .. .

· Hini HAS.t\ ... NDEDİÇ

/

Doğu Dillerinde Yazılan ve Mostardaki Hersek Arşivinde Bulunan Bosna ve Hersek Müslümanlarının Eserleri ............. ..

Erdem YÜCEL Vakıf Üzerine ve Müzelik Eserleri

Prof. Dr. Ayhan SONGAR DeliJ~anlılık Çağı Psikolojjsi . .. . ...

i Safa ÖCAL 1

Dursun Fakili

Prof. Dr. Turan Y AZGAN . .

5- 13

14- 25

26- 34

35- 40

41- 51

52- 72

73- 90

91-108

109-116

117-130

Sosyal Güvenli..~ Açısından Zekat... ... ... ... ... 131-160

Prof. Dr. Turan YAZGAN .

' G İ R'İ ş:

Sosyal yardımlar, . sbsy~l güvenlik tarihinin ikinci mer­halesinde, te~eye uğrayan ~sı;tp.lari tehlikelerin zarar­larmdan ktirtarı;nak bakrınından çok .tesirli · rol oynamış mücısseselerdir. Esas itibariyle dini. ma.hiyet t~şıyan bu yardımlar, yeryüzünde gelmiş geçmiş, tek tanrılı-çok tan­rili bütün cÜ:riıerde çok önemli bir yer işgal ederler 1• Netice iÜba:riyle vasıtalı veya vasıtasiz şe.kilde «ferdi. · tasarruflar» m; tehlikeye uğrayan, dolayısiyle «kazanma gücü»nu ·kay-

. bedip tasarruflarınt ttiketen ve açlık ve sefaletle yüzyü_ze gelıhesi mutlak olan diğe:ı;- fertlere aktarılmasından ibaret­tirler. Bu aktarma, dini .bir emri y~rirı-e · getirme, merha­met, ... gibi duygulara dayanmaktadir. Her .din, değişik inü­esseselerle ve değiŞik şekillerde sosyal yardımlan,n işletil-mesini sağlamıştır. 1 · ·

. Bu incelBmenin· maksadı sosyal yardımları veya sosyal güvenlik tarihç~s'ini 'incelemek değildir. -İslamiyetin sosyal yardmı müesseselerinin, mod~rn sosyal güvenlik ve vergi­cilik aÇılanndan özelliklerini a:ı;-aştırmaktn~.

Türkiye'de sosy.al bilimler, n:eı:~de ise tarih dahil ta­mamiyle batı kaynaklarına dayali olarak .yazılmakta ve okutulmaktadır. Bu yüzden Türk aydınmin çok büyü~ ço­ğunluğu da özel merakı olıp.adıkça . pıilli;dini, sosyal mües-

(1) Batı kaynakfarı; bu bakımdon istisna olon tek dinin Brohmonlzm ol­duğunu iddia eder. Bu dinde insanın insana yardımı yasak olduğu icin: cemiyet kestiara ayrılmıştır.· Gercekten sosyal yardımın olmadığı bir cemiyette cemiyet, sefiller ve diğerlerı olarqk tabokaioro ayrılır. Hin· diston'da kast sisteminin côri olduğu bilinmekle birlikte· bunu Brah­monizme bağlamak yanlış olabilir. Brahmanizm icin isJôm Ansiklope-

/

. disine. bokılobilir. ÇeŞitli değerleri icin ise, Bk Cemi! Meriç; Bir Dünya- · nın Eşiğinde, lstorıb~l 1976. ·

-131-

.... .

seselerini bilmemektedir. Belki bundan daha acı.klı olan husus da bunlan çağdışı kabul ederek P'cŞinden gönlün­

. den ve defterinden, kitabından silm~ olmasıdır.

Milli, dini müesseselere hudutsuz hürmet gösteren, bunlara· gönülden bağiı olan halkımızın da hemen h'?r ke­simi bu müesseseler ha!qında ya yeterli oln;ıayan bilgilere

· veya yanlış bilgilere sahiptir. Şüphesiz bu onların kusuru değildir. Bunun bütün gün~hı. vebali, «Batını.n" Yeniçeri Or­d\lSU» 2 haliıı•a gelmiş Türk aydınınındır ve bu tip aydmı ye­tiştirmekte ısrar eden «T~k ·Eğitim Sistemi,.nindir.

Milli müesseselerimizi öğretmek, sevdirrnek ve saydır­mak bakımından camilerimizin de fonksiyonlarını dpğru

, olarak ve yeterli olarak yıarine getirdiklerini söylemek im­kansızdır. Türk eğitim sistemi ile milletten koparılan «oku-

- muş»lanmızı maalesef camiler kendine çekmek yerinG «itmek» yolunu-büyük ölçüde- &3çme~tedirler. Camileri­ınizde de doğru bilgiyi verecek olanlar· yok denecek kadar az olduğu gibi, doğru bilgiyi vermesi gerekenleriı;ı Cmüder­ris yerine profoasör) zaten cami ile ilgisi kesilmiş bulun­maktadır. Bilindiği gibi camide y-tikseklik..i:fade eden kürsü . ve minbere, eski Türk toplumlarının· en önemli sınıfı olan «ilmiye, sınıfına mensup olanlar çıkabilirdi. Bll;gün imam­lara - hatipiere terkedil·en bu· yerler, ilmiye sınıfı ile cami­nin bağının kopmuş olduğunu göstermektir. Gerçekten de bugün ilmiye sınıfı yeterli dini bilgiye zaten sahip değildir.

Hiç şüphesiz aynı sınıfın ıp.ensubu olarak bu satırların yazannin da bilgileri y-etersiz, ·hatta, köksüzdür. Bu sebep· le bu inceleme fitre ve zekat konusunda bilgi vermek · cü­retinde hiç bir zaman sı:thjp değildir. Bu incelerneyi mo­dern· bir jroı·um denemesi olarak da kabul etmemek gere­kir. Çünkü yorum denemesi yapmak çok daha büyük ve yanlış bir cür'et olur. Bu inceleme, fitre ve zekat hakkın­'daki asgari bilgilerimizin sosyal güvenlik. ve' vergilema açısından. iddiasız olarak gözden geçirilmesinden ibarettir.·

(2) Bu benzetme kıymetli Mü tefekkir Cemi! Meriç' e aittir. Mônôyı, aynı . ya­zarın şu cümlesinde daha açık .o!arak bu Iabiliriz: «Aydınlarımız.' Batı'­nın her hastalığını !tha!e memur bir anonim şirket. Ondokuzuncu asır­

da ithal ett.iğl hastalığın adı buhrandı ... » Cemi! Meriç; Bu ü!ke. istan· bul 1975, S. 74.

-132-

i

KUR'ANDA SOSYAL DAYANIŞMA

Kur'an-ı Kerimde ayni ve nakdi veya manevi transfer­lerle llgili pek çok hüküm y-ar almaktadır. Sayabildiğimiz 'kadariyle en az 88 ayette yer alan bu çeşit transferler,- is­lamiyetin yüce bir din'!oluşunun gereği olduğu gibi Müs­lümanın yüce bir insan, gerçek bir ·ınsan ol;masını da sağ­lamaktadır.

Gen'al olarak bu transferler, bir cemiyet içinde, sosyal da.yanışmayı en geniş şekilde sağlamaktadır. Sosyal daya­nışma; sosyal yardım, sosyal güvenlik, iktisadi yardım ve manevi yardımla sağlanır . . Bunların hepsinin temel öz~l­liğini karşılık beklemeksizin yapılmaları teşkil eder.

Sosyal dayanışma, her Ş'eydEm ·önce manevi yardımlar la, sağlanır. Herhangi bir kimseye karşılık beldemeksizin iyi­lik etmek, tatlı dil-güler yüzle muamele etmek manevi yar~ dımdır. Bunu yapabilmek için bir kimsenin zengin· olması şart değildir. Aynı şekilde manevi yardım yapılan klı:.nsenin yoksul olması da gerekmez. İslamiyette, bir çok ayet- · te insanlar «hayır işlemeye» çağrılmakta, anaya, baba.ya, komşuya, yolcuya, misafire maddi güçten yoksun .olunsa dahi iyilik yapmaları emredilmekte, gönül alınması · ist<im-mektedir. 3 •·

Sosyal dayanışmanın, dolayısiyl·e bir cemiyetin mut­luluğunun en önemli unsuru şüphesiz manevi ya,rdnnlaş­madır. Böyle bir yarclımlaşma için kendisini hazırlayama­mış, nefsinj yenememiş; bunu bir vaz geçilmez alilak kai· desi, her zaman başvurulması gerekli bir, davranış biçimi olarak benimseyemamiş bir ferdin maddi transfer yapması

· (3) Meselô Kur'anın Ikinci suresinin 148. ve 158. ôyetlerinde hayır icin ya­rıŞmaya, farz olmadığı halde hayır işlemeye cocğrılmaktadır. 2j83'te Anaya, babaya, akrabciya, öksüzlere, yoksullara lhsan ye şef­katle muamele edilmesi, bütün insanlara iyi söz söylenmesi em red il· . mektedlr. · 2f177-189·197'de fenalıklardan kaçınmaya Iyiliği Allah'ın bildiğini bil· dirmektedir. , · Sadece ikinci sürede yer olon bu hükümlere diğer sOrelerCıen de pek çok eklemek mümkündür. Nisô, Moide, En'am, A'rof, Tevbe, Yunus, HOd, Yusuf, Nahl, lsro Kehf, Meryem, Tahô, Enbiya, Hocc, Mü'mlnOn, Kasas, Ankebut, Sıbe', Saffot, Fussilet, Ştirô, Côriye, Necm, Rohmôn, Dehr-lhsan, Mutaffifln, Lokmon, Cum'o bunlardandır. Herhangi bir Kur'an tercümesi yonında bilhassa Bk: Ahmet Okuton: l<ur'on-ı Kerfmln Konularına Göre Ayrılmış Türkçe Anlamı; istanbul 1967, S: 614-$19.

- 13'3-

irnlranslZdır. Mümkün olsa bile bu tür transferler cebı·i transferler olabilir.

Halbuki sosyal yarclımlarda_ pebrilik yoktur. Sosyal da· yanışmayı sağlayan sosyal yardımlar, gönüllü ve karşilık­SIZ olarak verilen ayni veya nakdi değerlerdir. İslamiyetin sosyal yardımlada ilgili hükümleri d-a pek çoktur. İnsan~ lann para ve mallarından ba,şka1arına infak etmeleri, ih­. san etmeleri, sadaka vermeleri, sosyal yardınıı ·ifade et· mektedir. Bazı yerlerde, «yoksullar... için_ h~cayın, ·yok· sulları ... doyurun» şeklinda de sosyal yardım yapılması is­tenilmektedir. 4 Sosyal yardıİn, bir yardımlaşma çeşidi ola­rak daima zenginden fakira doğru bir transferi ifade et­memektedir. Nitekim islamiyette de bazı hallerdıa yoksul olmay~ara ·v~ya yoksul olup olma,dıkları belli edilmek· sizin hısım-akrabaya, komşuya, ·.misafire trarısfer yapıl-1 ması mü.mkün olabilmektedir. Mesela bir çeşme· yaptırmak <hayır işD böyledir. Bu çeşmeden herkes su içecektir. Kur­ban oetinin bir kısmını komşuya ver-mek -fakirlerin hakkı mahfuz- de buna misal teşkil eder. Fakat esas itibariyle sosyal yardım, muhtaç olmayandan muhtaç ··olana doğru bir transferdir. ~

Günümüzde sosyal yardım; bu manalarma ilave ola­rak, işverenlerin çalışanlara, kök ücretlerine bağlı olarak ayırım yapmadan eşit şekilde verdiği ayni vıa nakdi değer­leri de içine alan bir terim haline gelmiştir. Aslında bu du· rum yukarıda söylediklerimizle çelişmemektedir. Çünkü .. sosyal yardım için verenin zengin, alanın muhtaç olması mutlaka şart değildir. Tıpkı manevi yardımlarda olduğu gibi sosyal yardımia.rda da, ınsanlararası sosyal d~yaruş- .

(4) Kelime kelime yapılan Kur'an tercümelerine göre zekôt kelimesi ha­riç, sosyal yardımlario ilgili Kur'ôri Ayetlerının çoğunda sadaka keli­mesi, önemli bir kısmında do nafaka (enfak) kelimesi geçmektedir. Bk. Muhammed Bin Hqmzo; XV. Yüzyıl Boşlarında Yapılmış Kur 'an ·Ter­cümesi; 1. Cilt (Hazırlayan Ahmet Topoloğlu); Istanbul, 1976 SOre 2, Ayet: 254·261·262-265-267-270-272'de nofako; aynı sOre ôyet. 363-364· 271-273·2BO'de de ~odokn kelim"esi geçmektedir. Diğer bircak ôyet1e de aynı kelim"elere rostlanmakto~ır.

(5) Kur'an öyetlerinin bir kısmında sadece nofoka verin, bir kısmında Ise şunlara şunloro nofoko verin ifadeleri geçmektedir. Verileceği yer be­lirtilmlşse bunnların baş_ındo hemen daima yoksullar, muhtaçlar gel­mel<iedlr. Me~elô Bl<. lbid, 2/254 261-262-265-267-270-277'de belirsiz: 263'de 271'de yoksullara 273'de1· yoksullar ve Allah yolunda gÇıçlerl yet-meyeniere verilmesi belirlenmiştir. ·

-134-

manın sağlanması esastır. Ancak işverenlerce yapılan bu çeşit transferierin (çocuk parası, yakacak parası, veya yakacak, yemek panisı veya yemek ... .> sosyal yardım mı yoksa ücretin başka isimdeki bir· parçası olarak faktör ge-liri mi olduğu tartışılal;>ilir. 6

··

Ne çeşit bir transfer. oiursa olsun sosyal yardımın VE­REN insan tipine mahsus bir transfer olduğudur. En sev· dikleri servet unsurlanndap dahi verebilmeyi adet edin· miş insan, müslüman 'tipini temsil eden insandır. Bu· husus birçok ayett'e belirtildiği gibi, pek çok badiste de tesbit ecl.i­lebilir. 7

Sosyal dayanışmanın üçüncü unsuru sosyal güvenlik· tir. jslamiyet, manevi transferlere, sosyal yardırolara ne derece önem vermişse sosyal güvenliğe de aynı d~recede önem vermiştir. Tehlikeye uğrayan insanın, tehlikenin za· rarlanndan kurtarılması sosyal güveiıliği teşkil -eder. İs­lamiyette bu güve~ ZEKAT yoluY..la sağla~maktadir: Ze­katın İslamın beş şartından biri oluşu iSlamiyette sosyal güvenliğin önemini anlamamıza yeter. Bu konu, asıl ko­numuzu teşkil ettiğinderi ilerdeki sahifelıarde derinliğine incelenmeye çalışılacaktır.

Bir cemiyette sosyal da:yamşmayı sağlayan diğer bir unsur iktisadi yardımdır. Her ne kadar transfer, :qıal canın yongası olsa cia başkasına bir kısmını aktarabilmek, son derece insani, islami bir davramş ise de, aslolan muhtaç olınamaktır. Bu sebeple muhtaç hale gelmeyi önleyici yar­dımlar daha mutlu bir cemiyet için şarttırlar·. İşte bunlara iktisadi yardım denir. İş kur'ana yardım etmek, ödü.11ç ver­mek bu pümle_denctir. Desteklenmediği takdirde işi _bozula­cak ve muhtaç hale gelecek olan bir kimseyi bu duruma düşürmeinek, sosyal dayariışmanın en güzel örneklerinden biridir. Tam bir sosyal dayarnşma cemiyeti yaratabilen İs­lamiyet, iktisadi yardımı da emretmiştir. Gerçekten zeka­tın verileceği yerlerden birisi borçli.ılardır. <Tevbe: 60) Gü­nümüzde borçlular, sosyal güvenlik ·mü·esseseleriyle des-

(6) Turan Yozgon; Gelir Dağılım ı_ Açısından Sosyal Güven Ilik; Iktisat FokOl-tes i Yayını, lst. :1975, S: 47-48. '

(7) Bu hadisler Icin Bk. M. Yusuf Kôndehlevi (Çeviren: A. M. Büyükarar. A. ö. Tekin, Ö. F. Harmen) Hadlslerle Hz. l;'eygamber ve Eshabının Ya­şadığı Müslümanlık, istanbul 1974, Cilt: ll, S: 732-846.

- 135 -

tekleyen. bir ülke yoktur. Diğer t~aftan riba ile ·ilgili hü· kümler de dalaylı olarak borçluların korunmasınİ sağla­makta, onların ağır faiz yükü altmda iktisadi hürriyetle­rini kaybederek muhtaç hale gelmelerini ·önleme gayesi gütmektedir. 8 Darda olan borçluya kolaylık gösterilmesi hususundaki ayet de bu -bakımdan çok manalı dır. o

İktisadi yardım, tehlikenin zararı doğmadan, tehlike-. nin kencüsfu·a karşı yapılan: bjr mücadele şeklidir. Bir kim­senin hastalanınadan evveL hastalanmas;m önlemek için tedbir almak ne ise (temizlik, besleme, aşı ... ) insanların iş siz kahnalannı, ·iflcs etmelerini önleyici tedbirleri almak da odur. Her ikisi d·e hem iktisadi açıdan maliyeti düŞürür, hem sosyal açıdan daha sağlam. bir ·cemiyet demektlr. Ger­çekten ·vererİı.liyi . tedavi etmek, veremi önlemekten daha zor daha yüks·ak maliyetlidir. Muhtaç-hale gelenin sürekli ihtiyaçlarını karşılamak, onun işinin bozulmas~ önle-· rnekten daha zor ve daha. pahalıdır. Üstelik veremli bir ce­miyet veya dilenelli bjr cemiyet veremsiz ve. dilencişiz bir cemiyetten daha kötüdür. 10

·

II

SOSYAL GÜVENLİK KAVRAM! VE FİTRE-ZEKAT

Sosyal dayanışmanın sağlaıimasmda en büyük rolü oy­nayan müessese, şüphesiz sosyal güvenliktir.

Günümüzde sosyal güvenlik, kendi iradeleri dışında tehlikeye uğrayan insanların, bu tehlikelerin zararlanndarı. kurtanlma garantisi olarak tarif -edilebilir. Bu basit ve losa tarifin unsurlan teker teker ele alınırsa, fitre ve zekatm modern sosyal güvenlik kavramına yakın değil fakat tıpa tıp uygun' olduklan söylenebilir.

A - TEI-ll.İKEYE UGRAY ANLAR

Sosyaı' güvenlilc, tehlikeye uğrayanlar için söz konusu

(8) Bakara 278-279. Açıklamalar icin Bk. Seyyid· l<utub; Flzıkôl-n ·Kı,ır'an

Kur'anın Gölgesinde) : Mütercimler ı. H. Şeigüler, M. E. Sar9c. B. Kar­lığa) : istanbul 1972: Cilt: 2, S: 134, 139.

(9) Bakara 280. (10) Şu hadis bunu cok güzel ifade etmekteı;lir: «Üsttekl veren el, oıttokr

alan elden üstündür.,

-136 .......

olı:in bir garantidir. Tehlike, insanın iradesi dışmda başına gelen ve onu kazanmaktan alıkoyan her çeşit hadisedir. Gerçekten hastalanan insan, istemiyerek hasta olmuştur ve llastalığı devam ettiği sürece çalışmazsa, kazanamaz. İhtiyarlayan insan, ·malül kal~ insan, işsiz kalan in,san, yetim kalan çocuk, dul kalan kadın h·ap aym durumdadır. Kendi istekleri dışmda çalışma ve kazanma güçle~irıi kay­beden bu insanlar tehlikeye uğramış insaruard.ır. Bunların sosyal güvenliğe ihtiyaçları vardır. Başka bir ifade ile top-

, "I um bu insanların açlık ve sefaletle yüzyüZ'e bırakmamak zoriındadır.

Eğer herhangi bir çeşit transfer ödeme (ayni-nakdi, ferden~fe:rde, cemiyet~en ferde, davletten ferde) bu insan­lara gidiyorsa bu transfrler sosyal güvenlikle ilgilidir. Bun­ların dışındaki insanlara yani tehlikeye uğramayimlara:. gİ­diyorsa, bu transferierin mutlaka sosyal güvenliğin dışm­

da tutuimaları g;erekir. Bu bakımdan halen Türk sosyal si­gortasında 25 yıl sigortalı ve sooo gün (14 yıl kadar) prim ödediği için kendilerine aylık bağlananlar, eğer yaşlılık

tehlikesine Hmen, bilhassa tıbben uğramamışlarsa, bunla­rın a.Jdıkları aylık sosyal güvenlik aylığı değildir. O halde bir müessesenin adının sosyal sigorta olması, sosyal gü­venlik teşkilatı içinde yer ·alması, onun sosyal güvenlik müessesesi olması için yeterli değildir. Mutlaka ve mutlaka tehlikeye uğrayan insana eğilmesi gereltir.

Türk sosyal sigortasının yaşlılık aylığı adı altmda öd~­diği her aylık, yukandaki sebeple nasıl sosyal güwnlik aylığı doçğilse; İslıhniyetin bütün yardım müesseseleri de sosyal güvenliğe dahil edilemez.

Kur'an-ı Kerimin birçok yerindoç fakirlere, muhtaçlara, yetiınlere, vermek, jnfalc etmek, ilisan etmek, zekat vermek gibi terimler geçmektedir. 11 Birçok yıerinde ise akraba, komşu. 'yolcu. Allah yolunda gaza eden, fakir, muhtaç, ye­tim ... ve benzerler-i için harcaınak, hayır etmek, haklannı ayırmak. .. gibi terimler geçmektedir. 12 Bunlardan bir kıs­mı daha önca iŞaret ettiğimiz sosyal yardım mahiyeti taşı­·makta, bir lası:;ıı ise sosyal güvenlik manasma gelmekte·

(11) 2j 83 ... otaya, anaya iyilik etmek, hısımlora, yetimlere, misklnlere ...

(12) ·Misal olarak 28/77'de lhsan etmek, 68/18'de fakirin hakkını ayırmak,

16f75'de harcamak 22j36'da yedirmek, 37'de et vermek ...

-137-

dir. Diğer transfer çeşitleriyle birllitte sosyal dayamşmayı temine yönelik bulunmaktaclırlar.

Zekat konusunu inceleyen eserler, hemen hemen itti­fak halinde Zekatın verileceği gruplan, şöyle tesbit etmiş- . 1erdir: 13

·

- Fakirler - Miskinler }

- Zekat üzerinde çalışanlar - Kalpleri islama ısınclırılmak :i,stenenler - Köleler ·· · · · - Allah yolundakiler -Borçlular -Yolcular· Bu tesbit, bu grupların birçoklarını yer yer ifade eden .

pek çok ayetin yanında hepsini birden ifade eden Tevbe · suresinin 60. ayetine dayanniaktaclır. H Bu gruplarm ilk ba­luşta «tehlikeye ugrayanlar»dan teşekkül ettiği açıktır. AU­·cak bu gruplar içinde tehlikey·e uğrama bakımından fark­lılıklar olduğu düşünülebiİir:

a - Birinci olarak «kendi irad~le'rinin dışında tehlike­ye uğrayanlar»ı, ayırt etmemiz icap eder. Bunlar, ne kadar tedbir alİnış olursa olsun, hatta devlet olarak da ne kadar tedbir alınmış oiursa olsun önlenmesi, kaçınılması, kurtu­lunması iiİıkarisız olan veya mümkün olaınıyan tehlikelere uğrayanlarclır: Babası ölen yetim. ihtiyarlayıp iş tı.itamaz hale gelen kimse. doğuştan sakat olan ve para kazanamı­yan kimse, herhangi bir kazaya uğrayıp çalışma güqü· ~be­:diyen eksilen ve ha~ta tamamen yok olan sakat veya ma­lül, hastalanan ve belli bir süre para kazanarnıyan kimse, evin ekm.'eğini kazanan erkeği ölen ve dul kalan kadın, ... Bunlar önlenrp.esi mümkün olmayan veya olamıyçm 'tehli· kelere uğİ-amışlarclır. Bu tehlikeler ise tabii tehİikeler.clir. Allabın nizarnı içinde vardırlar: ölüm, ·kaza, fı.fetler, ·has­talık 15 insanların hayatı, bu dünyada; bu tçlilikele:de mü-

. . ' (13) Yunus Vehbi Yavuz: lslôm'da Zekôt Müessesesi. lst. 1972 S: 241-295. {14) XV. asır başlarındaki Türkçeyle bu guruplar şöyle Ifade edilmişlerdir.

Yoksullar. miskinle_r., Işçiler (yanı zekôt diriciler-toplayıcılor). gönüJI~rı

düzinilmişler (yani peygamtıer zamanında bir bölük kôflr var ldl 1<1. onlara bir ölü zekôt malından virürler ldl .• bunla~ın gönlün düzmek-al­mak-icin). mükatepler, borçlular, Tan~ı yolunda (yani gôzller). yol eri. B k. ML!Ilammed bin Hamza: XV ... age. S: 146, Ayet 60.

(15) Su tehlikeler Icin Bk: Turan Yazgan: Sosyal Sigorta: Iktisat Fak. Yayını: Istanbul .1977, S: 16-~6. ·

-138-

cadele etmekten ibarettir. 1\m.a daima mağlüp olmak ka· deri ile karşı k~rşıyadırlar.

Bu tehlikelerin sonucu fakirlik'tir. Çünkü bu tehlike~

ler biyolojik tehlikelerdir . ve insam Ç~lışma Gucü'nden mahrum bırakır. Eğer ins~m. ailenin geçinıi, bu çalışma

· gücüİı.e bağlı ise: (ki insanların . çok bü~ çoğunluğu iÇin böyle olduğu şüphesizdir) gelir eksilir ve hatta sıfıra düşer. Yani insanlar muhtaç hale gelir. ·

İşte zekatın verilmesi ger ekli ola n fakirler ve miskin­ler, böyle tehlikeler sonueli muhÜtç h~le düşmüş olanlar­dır. Bu manada muhtaçlık bazı insanlar için geçicidir, bazı insatı.J.~r için ise ölünceye kadar sürer . Mesela yeti.m ço­cuk, çalışma çağına gelip iş buluncaya veya kuruncaya ka­dar; jhtiyar ölünceye kadar, hasta iYueşip j.şe başlayınca­ya kadar muhtaç olabilir. O halde fakirlik ve miskinlik in­sanın elinde olan bir sonuç değildir. Bunun için de c.p.lara, transfer gereldr. ··

Burada miskinler kelimesi üzerinde biraz dunnak ge­rekmektedir. 10 Miskinin tehlikeye uğrayan· yani muhtaç olan kimse olduğuna hiç şüphe yoktur. Ancak dilenen mi­dir, dilenmayen veya dilenmekten çekinen midir , yoksa ki­tap ehli gayri müslimlerden muhtaç olanlara mı miskin

· denir, münakaşa edilmektedir. Gayri müslim olup telıli­Ireye uğrayan bir kimse olarak kabul edilirse, şu nokta çok

· öne!l1. kazanmaktaclır: Günümüzde sosy~l güvenlik bir İN-. SAN HAKKI olarak kabul ve tescil edilmiştii". İnsan Hak­

lan Evrensel .Beyannamesi,· BirJeşmiş Milletler Anayasası, hemen hemen bütün milli a·nayasalar ve bu arada bizim 1961 anayasamız da sosyal güve'nliği bir insan hakkı ola­rak kabul etmiştir. Bir ül~edeki vatandaşlar arasmda ayı­run yapmadan, onlardan herhangi bir kendi iradesi dışın­da tehlikeye uğradığı zaman, bu tehlikenin' zararlarında<''l kurtarılması, yani belli bir seviyede geçim imkanına ka­vuşturulması, dünyan,ın ancak XX. yüzyılda düşünebildiği bir husustur . . İsliimiyet ise VII. yüzyılda,gerçekleştirmiştir. Gerçekten Kur'anda fakirlerden ayrı olarak miskinlerden "' b~edlimesi, gayri müslim olup, tehlikeye uğrayanların da sosyal güvenlik haklarının bulunduğunu bilhassa be­lirtmektedir.

~16) Genış öilgi icin Bk. Yunus Vehbi Yavuz: Isiörn'da Zeköt Müessesesi, is­tanbul 1972 S: 242-249.

·- 139 -

1

b- İkinci· olarak çalışma gücü olduğu hald~ de bazen muhtaç hale gelebilen insanları ayırt edebiliriz. Bunlar bi­yolojik değil fakat iktisa,di bir t'ehlikeye uğramış kimseler­dir. İslamiyette bu grup henüz moqern: sosyal güvenlik mü­esseselerinin ulaşamadığı bir genişliğe ve elastj.kiyete ka­vuşturulmuştur. Bu grup· içine işsizler, borçlular, gaziler v-e yolcularla köleler dahil e~ebilir. Herhangi pir sebeple is­temediği halde işinden çi.k;arılan veya işi bozulan bir klı-n­se, çalışma gücü ;mevcut olduğu halde gıal.iri kesilmiştir ve­muhtaç hale düşebilir. Çok açı~ oir şekilde iş buluncaya· veya iş kuruncaya kadar bu iş~izin ihtiyaçlarının esiri ol­m~ktan yani fakirlikten kurtarılması gerekir. Bunların .ak­si halde geçimlerini sürdürmeleri ancak borçla kabildir. Eğer işsizlere, İslam müfessirlerince fakirler grubu· içinde yer verilmiyorsa mutlaka borçlular grubu içind.e sosyal gü-

/' venlik halckına sahip kimseler olarak yer "verilmesi icap eder. Kaldı ki, «iyilik» · için borçlanan ·Ve varlığından buD.u Çideyi?ce çalışma gücü kaldığı halde belli bir geçim s·evi­yesinin altında yaşaı:nalda yüzyüze kalabilecek olan kim­seler de, terılikeye . uğramış s~yılır. Ancak burada· iradi borçlanma tehlike kavrarrum ortadan kaldırmaz. Yeter. ki, ödemek niyetiyle borçlansın fakat istemediği halde ödeye­mez dtıruma düşsün ..

Günümüzd~: askerlik de bir sosyal güverilik tehlikesi sayılmak icap eder. Çünkü eğer ekmeği ·kazanan, askere gittiği ·için, geride bıraktığı aile efradı, muhtaç di.ıruma:. dü­şüyorsa, bu onların irad·esi dışında bir telılikedir. Askere gideni, Allah yohmda olanları içine alan grup dışında mü­talaa edemeyiz. Aynı· şekilde gazi ol~ı.rak askerden dönen ve sonuç olarak çalışmak ve kazaı-ırnak imkanından mah­rum kalanlar da sosyal güvenliğe muhtaçtırlar. 17 Kölelerin durumu ise, hem köleliğin kaldırılınas~ bakımından, bem de 'köleni,n istese de kendi na,m ve hesabına kazanmasının mümkün olmaması açısından önem taşımaktadır. Bunla­ra, bilhassa kölE(likten kurtulabiimelen için zek;ıU verilmesi gerçekten tehlikenin zararının da kendisini d-e ortadan kal­dırabilecek bir sosyal güvenlik tedbiridir.

. . {17) Türkiye'de. lstiklôl madalyası sahiplerine ödenen aylıklar gozilerlmlzln

pek coğunun ihtiyac Içinde kıvranarak eksilmelerinden sonra bağla­

nabilmişti. Bk. Turan Yazgan: Türkiye'de Sosyal Güvenilk Sistemi: is­tanbul 1969, (iktisadi Araştırmalar Vakfı).

140-

c Üçüncü grupta, zekat gelirlerinin atahsis»inin mümkün olduğu :kiıı:ıseler yer almaktadır. Dikkat edilirse bunlar, biyolojik veya iktisadi bir tıahlikeye uği·ayanlar de· ğildir: Müellefe·i Kulüp ve zekat~ toplayan memurlar. Her· hangi bir fon meydana geldiği zaman, bu fon tahsis edilen

· gayesi clışıGna sarfedilmemelidir. Bunun önlenmesi son de- ­rece . önem arzeder. Zekat da tahsisi bir vergidir. Nerelere tahsis edileceği belli ediliniştir. Ancak eğer fon, gayeyi ta­hakkuk ettirip artıyorsa artan ··kısmın gelişi güzel harcan­maması icap eder. İşte bu üçüncü grup bir elastikiyeti sağ­layan grup olarak değerlendiril~b;ilir. Bu gruba giren mü­

. elJ~fe-i Kulüp, zekatın asli gayesi dışında ancak insanların · do~u yola getirilmesi, doğru_ yoldan yani İslamiyetten sap­mamaları için harcanabileceğini belirtmektedir. 18 Bunun yanında islamiyete taarruzların yalnız ask!3ri yolO-an olma· clığı _hatırlanırsa, bu' harcamaların .önemi ve yerindeliği da­ha kolay anlaşilir. Zekatı toplayan memurlara gelince, tah- . sisi bir vergi sisteminin böyle bir harcamayı kabul etmesi kadar tabii bir husus düşünülemez. Daha ileride, mod\3rn., sosyal güvenlik temayülierini incelerken bu kon1,lllun öne­mini daha iyi anlamak-mümkün olacaktır.

Zekatın tehlikeye uğrayanlarla .ilgisini araştırırken, ele aldığımız üç grubun hangisine öncıalik vereceğimiz, kendi­

. liğinden ortaya çıkmış pulunmaktadır. Aslında zekatın ve­_ rilebileceği yerleri belirten ayet-i kerime, öncelik sırası ba-kımından İslam alimleri arasmda tartışmalıclır. Zeka.~. ge­liderinin h·er gruba eşit şekilde bölüştürülınesi, hal ve Şı:ırt­lşra göre dağıtılması, verenin arzusuna bağlı olarak dağı­tılması ve sınıfların . ihtiyacına göre sıralanarak dağıtılınası

gibi çeşitli görüşler ortya atılmıştır. 19 Daha önce de beliit­tiğimiz gibi, zekatla ilgili veya genel olarak asosya,l daya-nış~a" müesseseleri ilıa ilgili pek çok hüküm bulunmakta­dır ve bunlardan verilmesi gerekli yeri veya yerleri göste-ren a.yetlerin de pek çoğu umumiy·Btle fakirleri, faldrleri ­miskinleri, muhtaçları, yetimleri, dullan hedef göstermek-

(18) H!Jzreti Ömer devrinde bu guruba . ödemeler durdurulmuştur. B k. Yurius Vehbi Yoyuz _cı ge. S· 259.

(19)' Bu mün'okcışo l cir icin ·sk. lbld. S. 296-'303.

~ i4ı-

1 tedir. 2° Kısaca bizim birinci gruba soktuğumuz manada . tehlikeye uğrayanları hedef almaktadır. Bu durum gerçok bfr. sosyal güvenlik ~av.ramı 'ile karşı karşıya oldugumuzu gösterir.

Umumiyetle tatbikatta, zekatm ferden ferde verilmesi -., halinde·, ön sırayı ~raba içind-eki yoksullann aldığı görül­

mektedir. Kur' anda da hısım: kelimesi sık sık. geçmekte ve gerçek . yoksulu yani tehlikeye. uğrayanı bulmanın yolunu belirtmektedir. Bunun anlar.aı, kimin hasta) kimin dul, ki· min yetim, kimin ihtiyar ... olduğunu önce akrabalarr bi­Ür, dolayısiyle zekat mutlaka ve ;mutlaka tehlikeye uğra­yana gitmiş oiur. İkinci sırada komşurtun yer almasının sebebi de gene, tehlikeye uğrayıp uğramadığını bilmek ve zekatı, iİısanlan uğradıkları tehlikelerin zararlarından kur .. tarmak için vermektedir. Günümüzde, cemiyet çok dina• mik bir bünye kazanmış olduğu, herkesin doğduğU yerden mütemadiyen doyduğu ve doyacağını . tabınin ettiği yere a'ktığı, akrabalıgın ve komşuluğun zayıflayıp çok dantldığı düşünülürse fer~den f>crde zekatın sosyal güyeİıliği sağlı, yacağı veya başka bir ifade ile tehlikeye uğrayanları isa· betle seçmemize imkan bulunamayacağı kolaylıkla kabul edilebilir. Fakat zekat, İslami bir müessese olarak f.erdden devlete, devletten ferde doğru da işleme·si mümkün bır mü­essesedir. Dolayısiyle günümüz şartlarına da uygundur. ·

B - İNSAN HA YSİYETİNE Y ARAŞIR ASGARİ GEÇİM

Sosyal güv"enlikte en önemli husus tehlikeye uğrayan insanların tehlikelerin zararlan:ı;ıdan, insan haysiyetine ya­raşır asgari bir geçim seviyesine kavuşturularak kurtarıl-' malarıdır. Kl:li'an·ı Kerim'de bu seviye YOKStiLLUK çizgi­sinin üstü olarak belirlenmiş, başka hiç bir maddi ölçüye yer ~erilmem'3·k suretiyle ZAMANA ve MEKANA göre de­ğişebileceği gerçeği gün gibi aşikar kılınmıştır. Gerçekten "yoksura. uıuhtaca·:·" verin emri içinde zamana ve me­kan9. p·öre değişmesi g'3reken ·bir asgari geçim seviyesi giz­lidir. Muhtaclık da daha önce belirtrneğe çalİştığımız gibi,

{20) Kaheec ve Muhammed Bir. 1-jamza: XV ••. age. üzerinde yaptığımız In­celemeye göre transfer yerini belirten kelimeler, Kur'onın 48 yerinde gı::cmel<tedir. Bunların 12'si yelimieri hedef olmaktadır. 11 Inde miskin (tercumeye göre) kelimesi geçmektedir. 14 ünde yoksullar kelimesi kul-lanılmaktadır. · · ·

-142-

ifade dışında tehlikeye uğramakla 9rtaya çıkan böir sonuç­tan ibarettir.

Muhtaçlık çizgisinin bittiği yerde varlık veya en azın-" dan insarlın kendi kendine :y'eterlik çizgisinin başlıyacağı şüphesizdir. Ancak bu çizgileri çizmek, günümüzde de son derece önem arzetmekte ve güçlük doğurmaktadİr. :rv1enf~­at gruplan arasında ihtilaf çıkarmayacak bir çizginin çi;;. zilebilmesi Hnkansizdir.

Peygamberimizin hadis-i şeriflerinde, kendi dönemi için bu çizginin çizildiğini görüyoruz: «Beş ukiyye'den az gümüşte, beş zevd'den az devede, beş vesaktan az hububat­ta. zek~t verme miUı:ellefiyeti yoktur>> 21 «Atlarla kölelerin. zekatını affettim. Fakat sizler, her kırk dirhemden bir dir­hem ~ekat verin» :!.2 « ••. altından yirmi diİıara kadar bir şey yoktın:. Serı-İn yirmi Dinar'ın bulurı_duğu ve ü.ZBrinden biİ­yıl geçtiği vakit, ondan yarım dinar zekat vermen gere­kir ... 73 "·Yağmur, ·nehir ve göze sulan He ~er;ıdiliğinden su­la.uan .veya kendiliğffiden sulu olan arazi mahallelerinde­oridcı. bir, hayvanlar ve havuzlar yardımı ile sulanan top­rak mahsulleri.nde ise yirmide bir zekat verilir.» u .

Bu ve benzeri hadisler dikkate alınırsa, · bir devre ait: çizilmiş olan varlıİı: çizgisinin bazı özellikleri · tesbıt edi­lebilir:

- Çeşitli servet' .unsurları zekata tabidir. - Üretim :iekata' tabidir. - Servet unsuru da ofsa zarüri ihtiyaçlar zıakattan is-

tisna edilmiştir.

- Köle, insan olarak .bir servet unsuru, bir mal de~ ğildir. insan zenginliğine basamak yapılamaz. Dolayısiyle· zek!Uım vermek değil, kendisini hür kılma~ icap eder ve· hatta hü::.-riyetini . sağlayabilmek için gerekirse kendisine, zekat verilmel5dir. Nitekim köleleı~in. zek~t verilmesi gere­ken, dolayısiyle tehlikeye uğramış bir grup olduğu daha evvel ü3sbit edilmisti. '

\ -(21) Yunus Vehbi Yavuz: Age. S: 104 (Ayni, Buhari Şerh!, C: tV. S: 283·e

affen).

(22) ibid: S: 105.

(23) ibic! : S: 105 (Abdurrahman ei-Bennô, Feth'ui-Rabbcrni C: VIII, S: 240. otfen).

(24} bid: S: 120 (Nesei, Sünen. C: V, S: 31'e_otteh).

Servet unsurlan -başka bir ifade ile sermaye- 2leka­ta tabidir. Devrin baŞlıca sermaye unsurları ,da· hadislerde sayılmıştır. Altın. gümüş deve, koyun sığır ... Bunlarda üre:· ti.mde kullanılması veya ktıllarulmaması sonucu dıeğiştir­memektedir . .A.J.tın ve gümüş iktisadi hayata dahil edilsin edilmesin. eğer bir yıl boyunca ferdin net aktifini teşkil et­miş ve belli bir miktarı aşmışsa z~katının verilmesi icap etınektedjr. Buradan çıkarılabilecek sonuç IDDiHAR'ın ön­lenmesi ve varlık ~sur1arinın üretimde kullanılması, belli bir biriitim seviyesinin üstüne çıkınca da, zekatının ~ril­

mesi suretiyle servetin törpülenıne.si ve yayginlaş:r;nasının sağlanmasıdır. ·

Servet unsurunun bizatihi zekata tabi olmayıp, wati­min zekata tabi olması da· mümkündür. İktisadi l;lir gaye ile ssrvet unsurları bir fabrikaya dönüştürüise bu takdirde üretimden zekat vermek icap etmektedir . . Tıpkı tarladan

· değil, mahsulden zekat verilmesi· gibi. Üretimden zekat verilebilmesi için ise üretimin de belli bir seviyeyi aşma,sı '

gerekmekt'.:ldir. Ayrıca üretim teksifi ise yani dış girdiler kullanılarak yapılıyor ise, verilen zekat ı1.isbe.ti de düşri:ıek­tediı·. · Buradan kendi ke~dine üreyen bir hayvancıiıkla, özel olarak yap1lan bir besicilik, sütçülük veya tavukçuluğun

veya fabrika üretiminin veya sulama ve gübreleme yolu ile yapılan entansif ziraatın teşvik edildiğini de çıkarmak

· pek~'ıla mümkündür. Aynı zamanda izdiham, jiğılma ve birikimi önleyip mümkün olduğu kadar faktör bileşimine gitmenin zaruretini de bu hadisler tesbit etmemize imkan verm'.?ktedir.

Görülüyor ki, zekatta hem BtR:tkiM ve· hem de ÜRETİ7 ME göre bir asgari ZENGİNLİK çizgisi çizilmiştir. Birikim yerine üretim, az faktör -"az girdi- kullanarak üretim ye­rine çok faktör çok girdi kullanarak üretim (modern üre­tim) tercih edilmiştir.

Birikimden ve üretimden zekat alınabilmesi için belli bir birikim ve üretim seviyesine ulaşmak gerekmektedir. Bu seviye yoksulluk çizgisinin üstünde bir seviyedir ve

· Kur'anda belirtilmemiş, zaman ve mekana bırakılmıştır . . İslamiy\3tin ilk döneminde ve dört halife devrinde bu

çizgi hadisiere göre tatbik edilmiştir. Çizginin bir ülkedeki hayat standardı ile yakmçian ilgili olduğu, zekatın varlık ve üretime dayalı olmasından kolaylıkla aıilaşılabilir. Bu se~iyede ekonomik gelişmeye paralel olarak d'3vamlı yük-

- · ı44-

selen bir seviyecfu. Zekat bu yükSelişi bütÜD: ·ce"miy~t~- iay~ 'mak gibi son derece önemli bir rol oynamaktaelır. ·_ • : · · ··

Yoksulluk çizgisinin üstünde·· olan bu çizgi, gÜ'nÜtiıü.Z~ ·.-' deki asgari ücret ve asgarf geçim sevtyesi ' gibi ''Çiz'küefdeİı. . farklıclır. Bu farklılık asgari ücretın· ve asg8;H g~Çfuıin :sa-' dece gelire nist.-eÜe ifade edilm.iş çizgiler olm.'asınclandir. Zekc.i.t ise sadec~ üretim (yani gelir) değil, aynı zamanda: ··. vbı.rhkla da iliilidir. Bu sebeple «zenginlik çizgisi,. d~ di- · yebilecc,ğimiz bu asgari hayat standardı çizgisini çizrtııek

Çok daba zordur. · . . yeterlilik çizgisi varlıkla ilgili olarak, :esldye kıyasla çizilamez. Çünkü günümüzde varlık veya serniaye unsur­ları son derece çeşitlenmiştir. Sadece altın, güm~ş ve hay­vandan ibaret d-eğildir. Varlığa dahil taşınır ve taşınroaz mailann bir· k1smı da sermaye malı vasfında değildir_ · Do­layısiyle, sermaye malı vasfında olmayan ve hemen hemen hudutsuz çeşidi olan değerlerin hangileri ve ne kadarı·· ien- · ginlik çizgisinin altında tutulacaktır ve ' çiiglıiin gerçek se­viyesini bulmak için bunlara asgari ne kadar' ·sermaye malı . eklemek gerekecektir? Bu .sorunun cevabı nasıl verilirse verilsin netice itibariyle bir «kabul,deiı. ibarettir.

Konuyu uzun rizun tartışmak daima müm:kündür ve tartışmaya da açmak gerekir. Burada görevimizin bundan ibaret olduğunu zannediyoruz.

· Varlık ·-ı-

A 1----------------------------c

a

·--------------~--~-------~ O . 'B

Gelir

{Şekil 1) Asgari lııayat standardı: BC Asgari Vart,m, OB Asgarı Gelir.

F: ıo

İnsanın asgari . ihtiyaçlarını, ·sadece.· belidi bir gelir se-.. viyesi ne karŞılamaya imk~ yoktur. tnSa.ı:ioğlu ·istihlakin­den arttırdığı gelirinin bir kısmi ile ailesine zaruri olan da· yanıklı tüke~im 'niallannı alır ve ev-bağ sahibi ofuıay~ ça­lışır. O halde bir tek çizgi ile ASG~İ'yi çizmek daima yan­lıştır. Bu.sebepledir ki İslam hukuktihoer·iki asgariyj, birden dikkate almaktadır: OA, varlık unsurlarmda asgap sevi- · yeyi, OB de katma değer veya ge!Jrde asgari seviyeyj l;ıelir­lemektedir.

OA'ye yapılan ilavelerin bir kısmı IDDtiiA.R edilen. değerler olabilir, _bir. kışmı ıjayanıklı tülretim malları <I~ks) bir kısmı da istil;ıdamı mümkün istihsal malları olabilir .. Hangi gruba girerse girsin OA seviyesini geçen varlık un­surlan ZEKAT'a tabi olmaktadır. Gelirden seivete aktarı-· lan (üzerinden bir yıl geçeiü ·ve iktisadi hayata dahil 'edil­meyen altın -gümüş, para, mücevher ... gibi. unsurlar sadece-. zekataAabi olmakla kalmaz, aynı . zamanda gösteriş istih- . l<llürun, israf ve lüksün, sebebini de teşkil eder. Bu ise iıjeal MÜSLüMAN tipinin hayat tarzına ters düşen bir durum­dur.

OA seviyesini aşan ve istihsalde kullanılmayan ve giz.: · li olan bu ·tür. varlık unsurlarına sahip ·olan bir kimsenin geliri sıfır dahi ol.sa, bu insanın zekat vermesi icap etmıek- . tedir. Mesela ihtiyarlık, hastalık, sakatlık, dulluk.:. gibi bir tehlike ile geliri sıfır olan bir kimse OA seviyesim aşan. bir varlığa sahipse kendisine zekat v'er:ilem~yeceği gibi, varlıgım nakde çevirecek (veya trampa) varlığı OA se-

-viyesine düşüneeye kadar ZEKAT borçlusu olmaya da de· · vam edecektir. Yet-er ·ki! OA'yı aŞan varlıktan bir kısmını

. . satrr~akJa OB gelir &aviy~sine tekabül eden bir bedel alına­bilsin. V arlığın gelire, · gelirin v.arlığa Çevrilmesi daima mıın·ı.kün olduğu için· İslam ht.ikukl.ınun ·böyle bir ·içtihada ulaşmış olmasını çÔk ta*ii ~ dokru bu~j_k;, gerekir. Aksi halde evinde veya bank~da birkaç milyon lira parası veya altını olduğu h,al.de. çlilenen _bir ıwrisenin ~lenciliğini meş­ru saymamız icap ederdi. İşte İslam böylf:l bir duruma ce-

. vaz vermemektedir. OA asgari varlık sıninnı çizmekle beraber, geliri sıfır

olan, bir tehlikeye tiğramış insan ~çiı'ı, zekat verme sevi- . yu:> ını teşkil etmemektedir. Geliri sıfır. olanın ·ve· varhğ~ OA olanın zekat alması icap etmektedir .. Çünkü OA her insan . . . . .

--:- 146 .-

. içiri . <~e) asgari varlık .seviy~Sini teşkil etmektedir. Bu varlıktan fedakarlık. -insanın, haysiyeti zedelenmeden­edilemez. Eğer insanın varlığı. AC - OA kadar fazla ise tam sınıra gelmiştir. OC'yi aşan varlık:':Sahipleri zekat borÇlusu OC'nin ·a:ıtındaıti varlı~·~ahipl~ri d\3 zekat alacaklıs~dır. Varlık· · +.

Varlık + GeJtı_ l

ı · C ___ .;..._ _________ Zekôt, Sınırı

... -... - ! ••

A ;:

--------.._,.... . ...,._, .....,_.·.,..~--Asgarı Varlık Sınırı

·O ~------------· -'1---------------Gelir

(Şekil 2) Geliri sıfır olanın zeköt alma 've verme sınırı

Bu . durum1m tam tersi varlığı sıfır, geliri OB ka.dar olan bir ins~ da düşi'ınebiliriz:

Varlık

E

A

o

Asgari Gelir Sı.İuİı -+ '"· .

·~ · ~-::..

B

. ~.

~Gelir+ Varlık

Ze~öt Sınırı

Gelir

· (Şekli 3) Varlığı s;ıfır oıanır. zekôt alma ve verme aının

- !47-

Varlığı sıfır olduğu halde geliri OB kadar: olan bir· kim~ se de zekat borçlusu değildir. Çünkü cemiyet hayatı içinde afle olarak yaşayabilmek için bir talom dayanıklı tüketim mallanna da asgari seviyede sahip olmak icap \3der. ·j!:ğ'er yıllık gelir, OB geçim maliyetini karşıladıktan başka., O.A varlık sevfyesi'i:ıi . de · satın almaya yetip aşıyorsa, bu tak-. . dirde zekat borcu da olacaktır. Böyle olmadığı takdirde, evi, yeri, mobilyası, araoası, tarlası, bağı .... olmayan (dikili ağacı _ bulunmayan}, fakat yıllık geliri lüks bi{ otel~~ lüks bir şeldlde yaşamaya yeten ve gelirinin hiç bir kuruşwıu varlığa aktarmadan tüketip bitiren bir kimseyi zekat borç­lusu saymamamız gerekir. İslami:yet böyle bir hayatı da tasvi:p eti.nemekte. -iddihari ··yasakladığı . kadar, isr~ı ve lüks tüketimi de yasakla~akta ve tasarrufu teşvik etmek­tıedi.r. O halde· bu insanın asgari geçim seviyesini · aşa:n ge­lirini tasarruf etmesi, yurt yuva sahibi olup saglam bir ai­le hayatı içine girmeye çalışması gerekir. Dolayısiyle DA }{adar bir varlığa sahip oluncaya kadar, geliri OC= DA+ .Ac karlar olan bir kimse de zekat vermeyecektir. Yıllık geliri OC'yi aşan kimse bunun OA kadarı ile, mütevazi ge­çim seviyesini sağlıyacak, AC kadan ile OA ya eşit bir as­gari varlığa sahip , ola~ak, artan kısmından da zekat ve-. recektir.

Bu bakış tarzı içinde. geliri . varlığa, varlığı gelire çe­virme imkanının mevcut olduğunu düşünmekteyiz. Aynı şekilde OB yi veya OA yı da }Iıilli para birimine çevirme­miz gerekmekt\3dir. Çok güç gibi görünen bu husus, ayni ekonomi döneminde gerek varlık unsurlarının, gerek tü­ketim inailannın çok az cinste olduğu dqnemde; belirli fi­ziki miktarlarla tesbit edilmiştir. ·'Günümüzde de tıpkı as­gari ücretin tesbiti gibi, asgari geçim ve varlık seviyeleri

· de tesbit edilebilir. Ancak bu husus a.yrı bir konudur. Şim­dilik OA ve OB seviyelerini tesbit e~ mua~n Türk liralan olarak kabul edip variıkla gelir~ ~irleştir~r~k tah­tilimizi sonuçla.nclırabiliriz.

-148. -

Varlık .+ Gelir .· ~

1 ··:~ ..

· Mükeiiefler A---:-. ..,..---_.:.,_ _____ .__ _____ ~--sınır ·

1· . + .

:t . - .. Te~~ye Uğrayanlar

B------------------~-----------------

1 + . ·o----~--------------~: ;~~--------~~~

(Şeltll 4) Asgarı hayat standardı

O, sıfı'r gelir ve varlık çizgisid.ir. OB+AB. insan hay­siyetine yaraşır asgari geçim ~eviyesidir. Bu seviye aile dikkate alınarak ve aile genişliğine bağlı şekilde farldılan-

.. . dırılmalıdır. S_ağlıklı ve çalışan bir aile reisi bu .. seviyeyi sağladığı zaman normal . bir hayat seviy'esine tilaşmış ·de- . mektir. Bu seviyeye ulaşıncaya kadar, insanlardan en azıri­dan sosyal güvenlik vergisi~ alınamaz. Bu seviyenin üstü di~r vergiler bir tarafa zekata tabidir. Bu seviyenin üstü­ne ·çıkmakta iİısanlar hürdürler. G~lirleri arttıkça varlık­ları da ar~abilir. Varlık ıçinde iddihar ve gösterişe yarayan lüks eşyalar tercih ediİİnemelid.ir: Üretime ayrılan serma­ye unsurlan ise aksine .teşVik edilmelidir. Nitekim teksiii ziraatte (traktör, sulama,· gübreleme), zekat daha düşük nisbette olduğu hald~uilretimin. tamamen tabiata terkedil­mesi halinde daha yüksek nisbette ödenmektedir . .

Ancak insanlar, tehlikeye uğrayınca; yıllık toplam J.ti-

:-- 149-

bariyle OA. seviyesini tuttü.ramazlar. önce gelir d~er, bir yıl boyunca çalışamaz. duruma· gelen bir insan~ OB asgari varlık seviyesine düŞer. ·D~ba da uzun sürerse, asgari var­lıktan da ~az geçmek icap .. eder. "İşte bu. vazgeçme duru­muna gelen insana FAKİR 'dene.'Qili_r. Aynı şekilde liiç vnr-

- ·4 ·'-·.

lığı o~ayan ancak AB gelir seviyesi ile yaşayan insan da F AKİRdir. Çünkü zarurl .eşyalardan mahru.nidur. O halde zekat fakirlik çizgisinin üstünde bir · seviyeden itibaren alınıp verilebilmektedir, Böylece insaniann aile; .mal. -mülk ve eşya. sahibi olmaları ~~·ş;vik edilmekte, fakat . harcamals,­nmn her zaman lüks v:e J.!)raftan uzak tutulm,ası sağlan­maktadır.

III

VERGİ AÇlSINDAN ZEKAT- VE FİTRE

Buraya kadar sadece ZEKAT müessesesini, sosyal gü­venlik tarüinin· unsurlanndan, tehlikeye uğrayanlar ve insan haysiyıetine yaraşır asgari seviye açıs!fidan ele al­dık. Sonuç zek&tın tehlikeye uğrayanlara verileceği ve teh­likeye uğrayanlarm belli bir a~gari hayat standardının altına düşec~ğinin kabul edildiği merkezinde ·toplanmış­tır. Bu standardın ise · sadece gelire_ veya sadece varlığa göre değil, her ikisine göre çl.zilen ·ço~ orijinal ve makul bir standart olduğu ortayaJçıkmıştır.

Buraya· kadar fitreden bahsedilmemesinin sebebi, ge­rek fitrenin verileceği tehlikeye uğrayanlar, gerekse ver­mesi ve alması gerekenleri taYin eden asgari hayat s tan­dardı çizgisi.ni:Ö. her ikisinde aynı oluşudur. Bu özelliklerin­den dolayı fitre de zekat .gibi bir sosyal güvenlik müesse-· sesidir. İkisi arasmda~i en önemli fark ise, zekatm. İsla­mm Beş şartından biri olmasma karşılık fitrenin bazı ınez­heplere göre farz bazılanna gör~)se vacip olmasıdır. Hatta bazı ilim adamlanna göre fitre sUn.net kabul edi.lİnişken

. bazılarına göre de zekatla birllkte neshedilmiştir . . 15

Gerek Z\3kat gerek fitre, fertten ferde transfer edildiği · zaman hem: sosyal güvenlik vergts'ı.:veya primi · h~in · de ~ . - . . . (25) Yunus Vehbi Yavuz: Age. S: 189.

- 15.0-

. i,;aZı mahiyetindedir. Fertten devlete transfer edildiği za· . • f"· .

man ise sosyal güvenlik vergisi veya . primi mahiyetleri açıklık ve kesinlik kazanınakÜidır. Bu takdirde devletin telilikeye uğrayanlan nasıl seçeceği, . onlan hangi seviyey~ "kadar· tehlikelerin zararlanndan kurtarac$ daha önct3 tesbit etmeğe çalıştığn::i:ıız ·esa.Slarla belirlenmiştir.

Bilindiği gibi, günümüzde!sosyal güvenlik vergi ve primler yoluyla sağlanmaktadır.-zekat"tam bir VERGi,'·fitre ise hem v-ergi hem prim ·karakteri arzetmektedir. Her iki· sine de vergi olarak baktığım.ı.Z .,thlrdirde kanaatimiice, çok ilgi Çekici _bazı prensipler tesbit edlıebilir.

Gelir ~

·.. ~

Vergi Verenler A

----------------~--------------suur

,1 ,.

·0 -~'----~~----V--er_ID_._AJ __ aru~-rar_'· ----------------(Şekli 5) Menfi Gelir;>Verglsl

A ·.-ZEKAT

a-·Mükellef

. Gerek zekatın gerek fitnmin mükellefleri, eğer şimdi­ye kadar yaptığımız açıklamalar yanlış değilse, en azın­dan İslam ·hukukuna ay kın değilse: · çizme~e çalıştığımız asgari hayat standardı Ç'izgisinin üstünde kalanla:rdır.

·Bilhassa zekat için böy"Je bir çi?:ginin çizilmiş . olduğU, d_aha önce de belirttiğimiz gibi"pek çok hadisl·a sabittir. Bu · çizginin üstünde kalanJ.ann bir Çeşit sosyal güvenlik ver­gisi m ükellefi · olmaları; ., gerek vergilema · prensipleri açı­sından, ge;ıreks·e sosyal iüv.enlik prensipleri açısından son

' . derece uygund':ll'. :Modern' denilen verglleme . prensipleri

-151...:...

için<le d~ d~ima pir !STİSNA haddi söz konusudur. Bu had • . ,.g.elk ·vergisinde asgari geçim indirimi şeklinde uygulan­·maktaciir."' Piğer vergiler ·içinde çeşitli asgari seviyeler çi­~zil~iştir. ~o A.sgari . geçim iİıçiirimi seviyesi .ile fitre ve ze­. kattaki asgari hayat standardı çizgisi birbirinden çok fark-lİdır. Btirada· önemli ·olan herkesin mükellef olınası d~ğil, belirli. bir . ekonomik güc~ ulaşmış olanların vergi m ükel­lefi ~lmasıdır· ki, bu bakımqan, fitre ve zekatta çizilen çiz­giyi Çok daha modern -çok daha makul- saymamız ge­rekir. Çünkü hiç bir mal varlığı olmayan asgari ücr.atu bir . kimseyi vergi ödemeye ·rn.ecbw tutan· b.ugünkü ·sistemimiz, bu insanın ilelebet değil bii:" dikili ağaç, evine bir h~:iı:ı bile almasına imkan vermez. Zira asgari ücret -ailey~ de dik:. kate almadan- insanın -sadece tüketim ilıtiyaçlarım kar­şılamaya yeter askari geliri belirlemektedir. Bupun ta­mamen vergiden müstesna tutulması da maksaclı sağla­me,ya yetmez. İrıSandan vergiyi, belirli · bir varlık birikimi­ne /asgari! sahip olduktan sonra ve belirli bir geliri aş­mak şartiyle almak gerekir. işte bu nokta ancak İslami- · yetin ruhu içinde çizilen Asga;ri hayat standardı- çizgisinin. üstüne çıkabilenleri mükellef saymak suretiyle gerçekleş­titilmiş olmaktadır.

Vergide iletidar prenstbi bakımından ele aldığımız za­man, gerçekten vergi 'ödeme iktidan kanaatimizce, ancak ferdin gelir ve varlığım birlikte müt~laa etmekle · çizile­bilir. I:Iele bu, vergi bir sosyal güvehlik vergisi ise mutlaka varlık ve gelirin beraber eıe a1ınması gerekir. sahibi b-u­lunduğu sosyal meskeni yanan ·bir ail'e. reisinin, ancak or"' talama bir kirayı içine aldığı kabul ve· farz edilen bir as­gari ücretle yeniden ev sahibi olması müinkün olmadığı gibi, aynı·ücrete sahip fakat ev sahibi olan diğer bir kim­seyle aynı vergi ödeme gücüne sa:Qip olduğu da iddia edi­lemez. İşte modern vergileme prensibi içinde düşünilleme­miş veya ·tatbik edilememiş olan bu husus, Z'ekatta çizilen asgari ile tam olarak gerçekleş.tirilmiştir.

Hangi seviyede ekonomik gücü olanlarİn vergi mükel­lefi sayılması gerektiği hususu, günümüzde, bilhassa Tür­kiye'd•a çok tartışılmaktadır. İslami düşüncenin getirdiği VARLIK da asgariyi dikkate almadan yapılacak vergi re- . forinlarının, MODERN olamıyacağı açıktrr. Bilhassa Mü-

:(26) M. Orha~ Dikmen; Maliye Dersl~rl: lst. 1958, 5: .231-249. ·. . . . :

.--:- 152 -:-

. . .DERNlik uğruna • yüzünü hemen Batıya çevir~nlerin .bunu kavramaian gerekmektedir. . · .· · ·

·b- Mevzu: . . Bilindiği gibi zekat, başta · hadis-i şerifler olmak üz;ere ·

.~k çok .kaynağa gÖre şu değerler üzeriliden alı,nmak­tadır.

- Gi.'unÜş - altın . - Deve, :koyun-keçi, sığır, ~tlar ve diğer. hayvanlar -Toprak mahsulleri (arpa, buğday, mısır .. J -Meyveler -=--- Ziynet eşyası - Maden!er

·._ Defineler - · Ticari malla,r Bu . değerler, Kur'anda. geçen «ma.I, lceliniesinin yoru­

n:iu ile, zamanla gruplanmİşlardır. Mal ke]J:ı;nesi ise «mal­mülk ve servet» manasma gelmektedir. Buna göre zekatta . vergİnin mevzuu «Varlık» tır. Ancak İslam hukukU: bazı varlık . unsurlarının üretimini . ver giy~ tabi tutİnüştur: Top­rlik mahsulİeri, meyv.el~r ... gibi. A?l~nda bu ·tür üı:etimden alman ve o:öşün denilen.vergiyi ve bu verginin üretimin teksili .olması halinde nisbetinin oİı.qa birden yirmicİ-e bire düşmesini dikkate alarak; üretim faktörü olarak sahip olu­nan sermay~ r.naiıarının zekat dışında bırakıldığını ve bun­lar'ın ~n üret!ce:q. şekilde kullanılınasının teşvik edildiğini düşüiınıek mümkündür. Diğer taraftan, ayni ekonominir,ı haltim olduğu bir devirde zirı:ıat sektörünüı} ana sektör ol­dugu· ve hayvancılık ve zirai üretim yap'an işgücüp.ün ver­gisini ayni olarak ödeınesiiliJ:i daha kqlay olacağı dikkate alınarak, sermaye malı., yerine üretill1den bir payın Chay­vancılıkta ana üretim gane hayvandır) verjJmesinin kabul edilmesi, 'riıevzuda'bir değişilclikten çok, öde~ede bir kolay­lık olarak da ,düşünülebilir. Ziraatten 'hareket ederek, . sı­nai üretimin de teşvik redilriıesi ge.rektiği sanayide kullanı­lan sermaye mallarının -da (makine teçhizat dahil) kendi­lerinin değil, üretimin vergilendirileceği kabul edilebilir. · ·Bir başka göruş olarak, ür.etimde kullanılan s-ermaye fak­törünün, Cuger servet unsurlarından ayrı tutulduğu, böy-· lece ~odern vı;:rgiİeme prensiplerinden biri ol~ak kabul' edilen AYIB.MA prensibinin zekatta da geqerli olduğu id­dia· edilebilir. Buna göre, üretimde kullanılan servet unsur­larıyla, tü.ket~mde kullanılan servet unsurlannın farklı ver-. . .. . ... . . .

-153-

·gilendirmeye · tılbf" olduktan başka, teksüt üretim · ·.(.veya fazla girdi kullanımı veya sermaye yoğun teknik) de kul· Janılan servet unsurlan arasmda da farklı vergilendirme · ~öz konusu olmaktadır. O halde A YIRMA prensibini MO­DERN vergilema prensibi olarak takdim eden · maliyeelle­rimiz ZEKA T'ı da bu prensibe uygun bir vergi olarak k'a­bul etmiş olmuyorlar mı? .

Belirli bir tavanı aşan servet ·Unsurlan eğer üretimde kullanılmıyorlarsa kendileri üzerinden, üretimde kullanılı· yorlarsa üretimleri üzerinden vergiye mev.zu teşkil etmek· tedirler. Ancak burada, üretimin gayri safi Üretim olduğu anlaŞılmaktadır. Dış girdilerin kullarulması net üretim\3 ge­çerek vergilendirmeyi değil daha düşük nisbette yergilen­dirrneyi gerektirmekteCii.r. (%10'dan %5'e) Günümüzde, dış girdiler mütemadiyen artmaktadır. Gerek ziraat.ta ge· rekse sanayide .de~am eden bu gelişme, .zıekatta vergi mev­'Zl,lunun yeniden yorumlanması ihtlyacını doğurabilir. Ger­·'Çekte Kur'anda verginin mevzuu ve nis'beti açıkça belirlen· mıamiş olduğuna göre, İslaı;n hukuku zaman ve zemine gö­re bu kaideleri geliştirmiştir . . Bugün ·ana esaslar <ayırma prensibi, girdi kullanılmasının teşviki ... ) sabit tutularak. · vergi mevzuunun ve nisbetinin yenide~ ele alınması düşü- . nülebilir.

Başka bir açıdan, ihtiyaçlarm pek çok çeşitlendiği gü- . n üm üzde, zekatin a~i . olarak verilmesinin de mümkün v& ·. makul olmadığı rahatlıkla söylenebilir. Tehlikeye uğrayan insanlara. tehlikenin zaranndan ~tarılması için, a.rp;ı, koyun ve kumaşın verilmesi artık bunları zarardan kur­tarma manasma gelmez. Devletinde bu türlü bir vergi tah· sili mümkün değildir. O halde ödemelerin· para ile yapı!· ması gerekecektir. Hesabm ayni olarak yapılniası, para de-­ğerindeki değişmelerin hertaraf edilmesine yol açması gibi son derece önemli bir fayda sağlamaktadır. Başka bir ifa­-de ile zekat sabit degerli bir ödem edir: . Nisabı aşan 40 ko· yuna sahip bir çiftçi, bir koyun yerine bunun cari be'deİini ·ödeyecektir. İslam hukuku içinde geliştiril'ep hangi koyun sorusunun cevabı ise artık toplam nisap fazlası varlık de­ğerinin 1/ 40'ı veya ihtiyaca göre tesbit edilecek yeni nis­beti şeklinde olabilir. Tabii bu ·cevap bizim bu satırlarla verebileceğimiz bir husus değildir.

Burada asıl önemli olan, devletten ferde transfer edi­· Iecek ivazm <zekat aynı zamanda bir ivazdır> da sabit d..e-

-154-

ğerli olmasıdır. Başka bir:- ifade ·ne her. yıl çizilecek ·olan nisabm (asgari .hayat standardı çizgisinin) altına düşen . her tehlikeye uğrayanın mutlaka bu seviyeye çıka.r6lma.·

·~ndır. Bu otomatik olarak sosyal güvenlik gelirlerinin satın alma gücünün sabit tutulması demektir. Şu veya bu şekil· deki ayarlamalar.a rağmen emeldilerimizin feryadını bae·· ka şekilde ortadan kaldırmaya imkan yoktur. Bu noktanın fitrede daha bariz olduğunu şimdiden hatırlamakta yarar vardır. ·

Zekat açıs~da:a dikkati çeken diğer bir husus, şüphıesiz zekatın sabit oranlı bir ödeme oluşudur. VergPeme pren· sipleri içinde yer alan MÜTERAK.K.İlik, zekatta ilk bakı:şta yer almamaktadır. Genel olarak 1/40 veya %2.5 luk nisbet, hadisiere dayalı olarak ·günümüze kadar geçerliliğini ko­hımuştur. Bununla. blı:likte servet unsurlarının bazılarında bu nisbetin % 20 olarak uygulandığı da bilinmektedir. Me· sela ister sonradan insan eliylıe kontilmuş olsun, isterse za· ·ten tabiatta mevcut olsun, bulunan defineler ve maden· , . .

ler; başka bir ifade ile yer altı · kayna.klan, kolayca çıkar· tıldığı ve doğrudan . değer ifade ,ettiği takdirde bunların ze­katı % 2.5 değil % 20'dir. A,ncak girdi kullanarak bir üre­tim faaljyeti somi~u değer ifade etmeleri halindıa · bu. nis· bet % 2,5'a düşmektedir. Bu husus, bir· taraftan üretimi

. teşvik sayılabileceği gibi, bir taraftan da varliğin çeşidine göre vergi oranının yükseltilıabileceğini göstennektedir. Aym zamanda hazıra konma ile üretim faaliyetini birbi­rinden vergi nisbeti ile A YIRMA da söz konusudi.ır.

Varbk vergileri.nip, umumiyetle müterakki . olmadığı dikkate alınırsa, bu .bakımdan zekatın modern vergil\:me prensipleriyle ç~liştiği söylenemez. "Gerçekten, varlık ver­gilerinden maksat varlığı yok etmek değil, törpillernek ve yaymak tır. CMali maksat ayn bir ko~udurJ Varlığı yok Btmek, ekonomik açıdan tasarrufu da birlikte yok etmek manasma gelir. Bu ise · insanların hayvanlar gibi bulduk· lan ile hayatlanın sl:irdürmeğe mecbur olmaları demektir. Tasarrufu devl-ete aktaran ve çok sın1rlayan sosyalist re­·jimlerle varlığı sadece törpüleyip yaygınla~tınnak isteyen İslamiyet;i birbirine kanştıranlar için bu noktanın önemi büyüktür. Ancak Müslüman, V ARUK'tan VAZGEÇEN .de· ğil, öbür dünyaya götüremiyeceği şeylerden ibaret olan varlığa KÖLE OLM..,J\ YAN, ona bu dünyada ookçili.k ve onu

-155-

arttırma görevi yüklenmiş insandır. Hem de· «hiç ölmeye~ qekmiş gibi.. çalışma ve tasarrJ,lf etmek. suretiyle ... Görü­lüyor ki İslamiyet İstihsal faktörü de dahil-hiç bir varlık

. · · ınısuruna sahip o]Jnayı engellememiş, aksine bilhassa üre­tim .- tasarruf yoluyla bunlann arttınlmasını teşvik etmiş ve fakat bunlarm -kölesi olmadan bir · kısrn,ını d~ima tehli­keye uğrayan insanlara. veya b\ID-lara aktanlmak · üzere

·. çlevlete devredilmesi~ ~ba<;let saymıştır. ·P:üşünmek gerekir ki, bu sadece bir iBADET değil, İslamın beş şartından biı•idir.

Vergiler genel bütçe gelirleri içinde kaybalacağı gib_i, belirli bir gaye içiiı belirli bir v-erg~ de tahsil edi4nesi riıü.m .. kündür. Eğer bir vergi, :p:ıünhasıran sosyal güvenlik gayesine tahsis edil,iyorsa bu tahsisi bir vergidir. Z!'!kat, iş­te ~u tür .tahsisi bir sosyal güvenlik vergisi mahiyetinde- . dir. Daha önce zekatın s~deoe sosyal güvenlik tehlikesine ~ğrayanlara tahsis edilmesinin zaruri olduğunu tesbit et­ıniştik. Bir verginin tahsisi oluşu, onu· sosyal sigort~ primi­ne. çol{ yaklaştırmak~adır.· Diğer tar'aftan be,zı ülkelerde, prim dışında, sosy~l ~venİiğe tansis edilen vergiler de var­dır. Bu tip vergilerin en büyük avantajlan . yüküne katla-· nılmasının kolay oluşu, halka kolayca benimseÜlebilmesi, aşırı ivaz talepl:erini tahdit etmesi ve nihayet Iİıüstakil bir hazLTle teşkiline, dolayİsiyle fon bi.riklıliine inikan verme­sidir. Fon birikimi ise kalkınmakta olan. ülkeler için y'3ni !:ıir yatJrı.m kaynağı yaratm;:ı.sı bakımından Önem arzet­mektedir.

B- FİJ'RE

Fitrenin sosyal güvenlik bakımından zekattan farkı ol­madığını tesbit etmiştik. Vergi veya prim olarak değer.­

lendirdiğimiz zaman ise, belli başl,ı şu özelliklerini belirt­mek mümkündür.

Fitrede mükellef, tıpkı zekatta oldu!iu gibi belirli bir asgari hayat stapdardı çjzgisinin üstünde · kalandıı·. Bu standart İslam hukuku içinde umumiyetle zekat standardı olarak kabul edilmiştir.

Illicak fitre, aile içiıide -hatta daha d0ğru manası ile hane halkı içinde- bir fert için baş başına ödenir. Fitre­nin zeltattan bu farklılığı onu başvergile.rine yakla~tırma.k·-

-156-

taclır. Hane halkı içinde küçük büyük herkes için fitre bor­cunun doğması ise bugünkü sosyal sigorta tatbikatmdan ayrılmaktadır. Fakat hane halkı reisine veya aile reisine transfer edilen Cfertten veya devletten) fitrenin neticede bütün· aile için önem taşıdığı düşünülürse, baş ba~ma prim v-aya vergi kabul. görebilir. Ne var ki, günümüzde eskisin­den çok farklı olarak kalabalık aileler değil,- dar aileler daha zengin, daha müreffehtirler. Bu bakımdan ·fitre yü: künün ailelere dağılışında gelir ve varlık yönünden bir tersUk söz konusudur. Çizilmiş olan asgari hayat standardı eğe'r~ aile veya hane= halkı genişliğini dikkate alıyorsa -ki alması gerektiği açİktır- bu mahzur ortadan kalkmış olur. ·

Fitrede transfer, asgari hayat standardı çizgisinin üs­tündek.ilerden altındakilere doğru <araya devlet girsin gir­mesin) dur. Bu bakımdan da zekattan farkı yoktur. Bu özel­liği fitrenin de tam bir sosyal güvenlik mü\3ssesesi olması sonucunu doğurmakt~clır.

Fitre nisbi olarak değil, mutlak ıniktarlarla belirlenen bir ödemedir. Bu zekattan farkıclır. Aynı zamanda fitreyi mutlak -kademeli- bir sosyal sigorta primine yaklaştır­maktadır. Bilindiği gibi İngiltere'de sosyal sigorta primleri . mutlak miktar ·olarak tahsil edilir. Bizdeki ise nisbidir. Be­İirÜ bir miktar olarak ve kazanca göre değişen seviyelerde prim ödemesi veya fitre, nisbi primiere nazaran daha adil­dir. Gerçekten kazanç seviyesi ll'e olursa olsun herkesten mesela % -10 prim tahsil ettiğiıiıiz zaman, prim yükü nisbi olarak zengine de fakira de aynı ölçüde yansımış Öhir. Hal­btıki alt gelir grubundan bir kimsenin kazancının % ıo'u kendisi için çok mana üade edıerJren, Üst gelir grubundaki-ler için pek mana üade etmeyebilir. . .

Fitre, · k&zanç gruplanna ·göre kademeli bir mutlak primdir. Başka bir üade ile fitre, nisbi olmamakla birlikte müterakkidir. Modern vergilema prensipleri i9inde müte­rakkilik prensfqinin çok önemli bir yer tuttuğu ve teoride daima müdafaa edildiği ise açık bir gerçektir. Böylece her­kesten gü:cü ölçüsünde ödemesi sağlanmakta, bu..rıa kar­şılık tehlikeye uğrayanlar belirli bir asgari hayat standar ­dı çizgisine ulaşmcaya kadar veya bu çizgiye ulaşması için transfer yapıltn"aktadır. Böylece ·bir ·metôt sosyal dayamş· · ma için eli geçer u· -ve güÇlü bir yoldUı•: · :._ · ·

Müterakkiliğin resbitinde çeşitli' nial türleri dikkate

-157 -

.·

alınmaktadır: ArPa. buğday, kuru üzüm, hurma .. ; gibi ... Bunlar kanaatimizce iki bakımdan önem taşımaktadır: ·

Birincisi. gelir gruplannın tayininde, temsil edici tüke­tim maddeleridir. Tüketim kompozisyonu ise gelire bağlı olarak ve zaı;nana göre; mekana göre değişmektedir. Bu­sebeple bu maddeler değişmez maddeler değildir. Mesela Türkiye'de temsil edici' tıiketim maQ.deleri, Arabistan için geçerli olmayabildiği gibi, ıoo yıl evvel geçerli olan tüke­tim maddeleri bugün için önemini kaybetmiş olabilir. Fert kendi Vicdanmda kendi gelir grubunu tems~ edBİı madde­yi kendisi seçmektedir. Bunu seçerken qdeme gücüne göre en. yükse~ yeya -en . düşük ödeme yapmaya vesile · olacak maddeye bakmaktadır.

ikincisi, fitrenin sabi.t değerli b~ ödeme olmasını sağ­lamaktadır. · Fitre ile İslam sosyal güvenlik nizamma geti­ril~n sabit. değer esası son derece önemlidir. GerÇekten so­yıl · eVvel nakdi olarak verilen fitre ile ne kadar, meselıf buğday almabilıhişse,· bugün de nakdi olarak verilecek fit~ m ile o kadar buğ_day ·satın alın~bilecektir. Buna göre ta.: bir caizse fitrede yılda bir defa uygulanan bir ayarlama ~şel mobil-- sistemi mevcuttur. Üstelik, bütç.e kanunu ile ve kat sayı yolu ile parlamento iradesine bağlı olarak ya-. . -pılan keyfi ayarlama yerine burada g-erçek bir ayarlama -fiyatlara göre- söz konusudur. Bugün ülkemizde,-üzerin­de durulan bu konunun, çağdışı denilen süre _içi,nde çağ

ötesi için halledilmiş olmasma dikkat etmek gerekir . . -GerBk fitrenin, gerekse zekatın müşterek özelliği · ola-.

rak zikretmemiz gereken bir .husus da her ikisinin BEY AN usulüne tabi olmasıdır. Fitrede bu husus çok açık bir şe- ­

kilde bellidir. Zira her mükellef kendi ödeme gücünü ken­disi tayin etmektedir ve belirli bir tüketim maddesini esas alarak fitresini ödemektedir. Zekatta· açık servet unsurlan He gizli· servet unsurlan arasmda biraz fark varsa da bu forJ~ bt:\yr-ın usulünü ortadan kaldınnamakta;, halen bu pren­sibin birljkte getirdiği bir yol olarak kontrol'e başvurul­masını ml)Ip.kün kılmaktadır.

SONUÇ

F)t.re ve zekat müesseselerine, sosyal güvenlik ve vergi · açısından baktiğımız takdirde, şu sonuçlara ulaşmış oldu-. ğu.muzu kabul edebiliriz:

- :f58-

_ . Fitre ve zekAt.. sosyal:· güvenliğin finansmanında · v& . tf-J_ılıkeye uğrayan insaniann tehlilrelerin · :z;ararlarından kurtarılmasında tatbiki mümkün ve-mükemmel birer mü-· essesedirler. Modern ver-gilema pr.ensiplerinin hemıen hepsi bu müesseselerin bünyesi içinde mevcuttur. BütUn bunlar­dan öte, Za.nl;ana ve meJrana göre, özü mahfuz <Kur'andaki esaslar) tutu).?i-rak daima . değerlen~esi mümkündür.

Diğer taraftan günümüZde, ABD'de sosyal . güvenlik alamnda ortaya çıkan temayüller, menfi gelir vergisi 27 adı

altında zekat ve fitreden ilham alınarak ortaya çıkmıştır. M~nfi gelir vergisi, bir asgari gelir seviyesi çizgisi çizmek­te ve bu çizginin üStünde gı;ıliri olanların DEVLETE,- devle­tin _de bu çizginin altında geliri olanlara GELİR VERGİS1 ödemesi esasına dayanma~taclır.

Gelir -1-

A ı -------'-----V_e_r_g_i_V_e_r_e-.:-~~e_r __ sınır

Vergi Alanlar o

(Şekli 6) Menfi Gelir Vergisi

OA, asgari gelir seviyesini belirtiyorsa, OA nın üstün­da gıalir sahipleri. devlete vergi verecektir. Geliri OA ara­

. sında kalanlara da <sıfır dahil> devlet vergi verecektrr. Tabüdir ki bir kimsenin gefui, ancak tehlikeye uğradığı: zaman OA dan düş~ olur, patta sıfrra i:İıer.

(27) Guy Perrln: The Futur~ of Social Securlty: lnternotlonal SocJal Secu­rity Review: CapitaHzm and Freedom: Chicago, 1962, ye atfen) şöyle.

demektedir: <Bugünün kalkınmış ülkelerinde. sosyal güvenlik lüiumsuz bir rnüessase olduğu icin değil .fakat köklü ve bilhassa .MENFI GELIR VERGiSI sist~mi gibi milli asgari gelir gerantisi siStemlerine dönüşece­ği icin ortadon kalkacaktır ••• ıı

159-

nende, bütün• dünya sosyal güvenliği b'elki bu yoll~ şağlayacaktır. O zai:İl.an ülkemiz de bu yolu, MODERN ve BATILI ve ÇAGDAŞ: .. yol olarak l?enimsemeye çalı.şacak­tır: Halbuki fitre ve zekat bu çağdaş, modern yoldan daha makuldür. Çünkü yalnız geliri değil, insanı, varlıgı ile bir­likte değerlenqrrip, · her halü.karda asgari bir hayat stand~rdına )!avuşınuş ola~ak yaşatmak imk~nını vermek­tedir.

-160 -