doracak per pregatitjen e provimit

DORACAK PR PREGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS

BOTIMI I TRET, Prishtin 2008

Mbshtetur nga Qeveria Japoneze

Implementuar nga: UNDP, Kosov Projekti pr Provimin e Jurisprudencs Programi i Sundimit t Ligjit:

Virgjina Dumnica Rrezearta Reka

N bashkpunim me LOGIC PLUS: Besnik Limaj

Botimi shprndahet falas!i

PARATHNIE PR DORACAKUN E TRET T PROVIMIT T JURISPRUDENCS

ParathnieKan kaluar mbi shtat vjet (2001) nga botimi i par n gjuhn shqipe i Doracakut pr prgatitjen e provimit t jurisprudencs. Rndsia e botimit t Doracakut t par konsistoi n mundsimin dhe lehtsimin e dhnies s provimit t jurisprudencs pr kanditatt e shumt q pritnin nj material prej nga do t prgatiteshin pr at provim dhe aftsimi i tyre pr tu inkuadruar n institucionet e drejtsis. Doracaku i dyt pr Provimin e Judisprudencs u ribotua n vitin 2004, si nevoj pr plotsimin, rifreskimin dhe prshtatjen e tij me legjislacionin e ri t paslufts, t miratuar nga Kuvendi i Kosovs, i cili sht koherent me ligjet evropiane, prkatsisht n harmoni me Acquis t UE-s dhe me aplikimin e drejtprdrejt t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe dokumenteve t tjera ndrkombtare, pastaj me rregulloret e reja t UNMIKut me t cilat rregulloheshin shtjet nga fushat e caktuara, q sipas Kornizs Kushtetuese pr Vetqeverisje t Prkohshme n Kosov ishin prgjegjsi e rezervuar pr Prfaqsuesin e Sekretarit t Prgjithshm t Kombeve t Bashkuara. Iniciativa pr botimin e tret t Doracakut pr prgatitjen e provimit t jurisprudencs rrodhi si rezultat i zhvillimeve t ngjarjeve t reja shoqrore e politike q ndodhn pas botimit t dyt t Doracakut, i nxjerrjes s nj numri t madh t ligjeve t spastruara dhe ligjeve t reja, ku bn pjes edheiii

nxjerrja e Ligjit pr provimin e Jurisprudencs nr.02-40 dhe, me veanti, si rezultat i nxjerrjes s Kushtetuts s Republiks s Kosovs. Synimi kryesor i ktij Doracaku sht qartsimi dhe prshtatja e tij me Kushtetutn e Republiks s Kosovs dhe me legjislacionin e nxjerr n baz t saj. Renditja e ktij Doracaku sht br sipas programit t hartuar nga ekspertt teorik (profesor universitar) e praktik (gjyqtar, prokuror dhe avokat) t fushave prkatse, t parapara pr dhnien e provimit t jurisprudencs. sht ky nj prmbledhje e prshtatshme pr tua lehtsuar kandidatve q ti demonstrojn aftsit e tyre teorike n praktik, gjat puns s tyre t ardhshme n gjyqsi, prokurori, avokatur, biznes, e tjera. Marr n prgjithsi, ky Doracak kandidatve pr provimin e jurisprudencs u ofron fond dijesh praktike pr t gjetur prgjigje pr dijen e nxn teorike gjat studimeve universitare. Hartuesit e ktij doracaku jan prpjekur q ta mbulojn tr Programin pr provimin e jurisprudencs, i cili prmban: parimet, struktuat kushtetuese, organizimin aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t drejtn penale (materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale, procedurale, familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); t drejtn tregtare (ekonomike); t drejtn e puns; t drejtn administrative dhe t drejtn ndrkombtare e Evropiane pr t drejtat e njeriut. Pr kandidatt q kan t dhn provimin pr gjyqtar pr kundrvajtje, programi i provimit t jurisprudencs shkurtohet dhe programi i shkurtuar prmban: organizimin aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t drejtn penale (materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale, procedurale,

iv

familjare,

trashigimore,

sendore,

detyrimore);

t

drejtn

tregtare

(ekonomike) dhe t drejtn ndrkombtare Evropiane pr t drejtat e njeriut. As tani, me rastin e botimit t tret t ktij Doracaku, brenda nj periudhe t shkurtr prej shtat vitesh, nuk pretendoj se i njjti sht i prsosur, prandaj do ti isha mirnjohse komunitetit juridik dhe ekspertve t fushave t tjera teorike e praktike t cilt do t tregojn fardo gabimi apo mangsi q sht br n kt Doracak, q t mund t eliminohen n t ardhmn. Mirnjohje Mirnjohje pr botimin e ktij Doracaku i shkon hartuesve t tij dhe UNDPs, i cili e mbshteti profesionalisht dhe financiarisht, me t njjtin prkushtim sikur q ka mbshtetur edhe prgatitjen e korpusit t ligjeve n fushn e drejtsis. Prishtin, m 12 janar 2009 Nekibe Kelmendi, Ministre e Drejtsis

v

PRMBAJTJA: SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCSProf.Dr. Arsim Bajrami dhe Mr.Sc. Xhavit Shala ---------------------1

E DREJTA PENALE (MATERIALE) dhe Shembuj t Prokurorive Ismet Kabashi -----------------------------------------------------63 E DREJTA PENALE (PROCEDURALE) dhe Shembuj Haki Lecaj --------------------------------------------------------177 E DREJTA CIVILE (Pjesa e Prgjithshme, E Drejta Sendore, Familjare dhe Trashigimore) dhe Shembuj t Parashtresave dhe Vendimeve t Gjykats nga: E Drejta Sendore; E Drejta Familjare; E Drejta Trashgimore; Mbrojtja nga Dhuna n Familje Ruzhdi Berisha dhe Atdhe Berisha -----------------------------313

-

E DREJTA DETYRIMORE Mr.Sc. Rifat Zylfiu ---------------------------------------------- 503 E DREJTA E PROCEDURS CIVILE dhe Formulart n Procedurn Kontestimore Adem Vokshi ------------------------------------------------------611 E DREJTA TREGTARE (EKONOMIKE) Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc. Vjosa Osmani -----------775

vi

E DREJTA E PUNS Selim Nikqi ---------------------------------------------------------869 E DREJTA ADMINISTRATIVE Osman Tmava -------------------------------------------------------- 947 E DREJTA NDRKOMBTARE DHE EVROPIANE PR T DREJTAT E NJERIUT Dr. Gjyljeta Mushkolaj -------------------------------------------- 1005

vii

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

ARSIM BAJRAMI & XHAVIT SHALA

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCSKUPTIMI I KUSHTETUTS sht kushtetuta Kushtetuta sht nj nocion i njohur pr opinionin e gjr. Ajo nnkupton aktin m t lart juridiko-politik me t cilin prcaktohen dhe mbrohen vlerat themelore t nj shteti. Pr kushtetuen mund t jepen definicione nga me t ndryshmet, duke filluar nga ato juridike-normative, politike, juridiko-politike, sociologjike, filozofike dhe kndvshtrimet tjera. Pr nevojat praktike t ktij doracaku do t prkufizohemi vetm n disa qasje pr kushtetutn. Prkufizimi kushtetues-juridik, kushtetutn e koncipon si akt suprem juridik, ligj themelor t shtetit, me t cilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera me fuqi m t ult se kushtetuta. Ky prkufizim nnkupton hierarkin juridike dhe eprsin e kushtetuts ndaj ligjeve dhe akteve tjera nnligjore. Piramida juridike e nj shteti sipas hierarikis juridike sht Kushtetuta, Aktet Kushtetuese, Ligji Kushtetues, Amandamentet Kushtetuese, Ligjet, Aktet nnligjore-urdhresat, Dekretet, Udhzimet, Aktet e prgjithshme juridike-statutet dhe Rregulloret. N shtetet ku funksionon shteti ligjor dhe ku respektohet parimi i kushtetutshmris, t gjitha aktet n fuqi nn kushtetutn duhet t jen n pajtueshmri me kushtetutn, prkatsisht me ligjin (parimi i ligjshmris). Prkufizimi politik i kushtetuts, merr pr baz faktin se, kushtetuta paraqet akt t kufizimit t pushtetit, vendosjen e tij n kornizat e sjelljes kushtetuese dhe institucionalizimin e gjitha formave t manifestimit t pushtetit shtetror. Kushtetuta ndrtohet mbi shtylln e parimit t ndarjes1


s pushteteve, pavarsis s tyre dhe funksionimit t parimit t kontrollit reciprok midis pushteteve. Duke kufizuar pushtetin, kushtetuta e shndrron shtetin n nj organizat juridike q funksionon n baz t rregullave kushtetuese. Prkufizimi juridiko-politik sht qasje e plot e dimensionit t kushtetuts dhe nnkupton kushtetutn si akt me t lart juridik, i cili miratohet nga organi m i lart, ose populli pr t mbrojtur vlerat themelore t shtetit dhe pr t kufizuar vet shtetin dhe sjelljen e tij n pajtim me kushtetuten. Qasja juridiko-politike sht e plot dhe shpreh n plotni misionin e kushtetuts n nj shoqri demokratike, si nj instrument i promovimit dhe garantimit t vlerave kryesore t nj shteti demokratik. Kushtetuta si kontrat publike, pr shum teoricient, sidomos sociolog, krijon nj lloj partneriteti midis qytetarve dhe shtetit, t cilt duke arritur plqim pr kushtetutn prcaktojn t drejta dhe detyrat reciproke n funksionimin e shtetit dhe politikave publike. Qytetart, prkatsisht populli si pal kontraktuese legjitimon kushtetutn prmes referendumit dhe i bart sovranitetin shtetit, duke i krijuar atij legjitimitetin demokratik pr ndrtimin dhe ushtrimin e politikave publike. Shteti si pal tjetr kontraktuese, me kushtetut pajiset me tr autoritetin e nevojshm, q t ndrtoj legjislacionin dhe insitucionet e tij legjislative, ekzekutive e gjyqsore dhe t qeverisjes s mir n interes t prgjithshm publik. Kjo teori e koncipon kushtetutn si kontrat sociale dhe sht e pranishme n shtete q zbatojn demokracin e drejtprdrejt (referendare), ku kushtetuta miratohet nga qytetart, dhe ku njmend krijohet nj marrveshje kushtetuese midis qeveris dhe qytetarit me t drejta dhe detyra reciproke. Llojet e kushtetutave Momenti i par me t cilin do t ballafaqohen hartuesit e kushtetuts, sht prcaktimi i llojit dhe modelit t Kushtetuts. Dilemat e para kan t bjn me vllimin e kushtetuts, nj kushtetut e gjat apo e shkurt? N t kaluaren shtetet socialiste kan prqafuar iden e hipertrofis kushtetuese, duke hartuar kushtetuta t gjata t cilat rregullojn n detale jetn dhe me norma t strngarkuara juridike ngulfatin qytetarin dhe lirin e tij. Kto shtete kishin kushtetuta t gjata me nga 500 nene dhe me2


anekse shtes (Kushtetuta e Indis njhet si kushtetuta m e gjat n bot me afr 500 nene dhe 15 anekse). N ann tjetr ka raste t shteteve me kushtetuta t shkurta si jan psh, SHBA-t, ku kushtetuta ka vetm shtat nene n form parimeve kushtetuese, t cilat m von jan plotsuar me 27 amandamente. Prvojat kushtetuese t Kosovs ishin t ndryshme. Kushtetuta e KSA t Kosovs kishte 480 nene, Kushtetuta e Republiks s Kosovs e vitit 1990 kishte 140 nene, Korniza Kushtetuese kishte 14 kapituj. Sa i prket prvojave ndrkombtare shumica e kushtetutave jan t shkurta dhe rregulloj vetm materien kushtetuese, si psh; Kushtetuta e Francs ka 89 nene, Kushtetuta e Italis 139 nene, Ligji Themelor i Gjermanis 141 nene, Kushtetuta e Turqis 160 nene, Kushtetuta e Spanjs 169 nene, Kushtetuta e Sllovenis 174 nene, Kushtetuta e Federats Ruse 137 nene, Kushtetuta e Norvegjis 112 nene, Kushtetuta e Maqedonis 134 nene, Kushtetuta e Kroacis 142 nene, Kushtetuta e Holands 142 nene, Kushtetuta e Austris 148 nene, etj. Me rastin e prcaktimit t vllimit dhe gjatsis s Kushtetuts, hartuesit su-gjerohen t marin parasysh kto fakte relevante siq jan: Kushtetuta duhet t rregulloj vetm vlerat themelore t vendit; Kushtetuta duhet t ofroj garancionet kushtetuese pr lirit dhe t drejtat e qytetarve. Kushtetuta prcakton bazat e funksionimit t institucioneve demokratike. Kushtetuta duhet ti referohet legjislacionit t rregullt n detalizimin e parimeve t saj si dhe Kushtetuta duhet t reflektoj bazn e sistemit ligjor dhe t siguroj mekanizmat adekuat pr mbrojtjen e saj. Dilema kushtetuta e but apo e fort Dilema e dyt pr hartuesit e kushtetuts, ka t bj me at, se a do t hartojn nj kushtetut t ngurt, e cila do t ndryshohet n procedur speciale dhe do t siguroj nj konsensus t gjr, apo nj kushtetut t but q ofron fleksibilitet t mjaftushm n ndryshimin e shpejt? N qoft se hartuesit prcaktohen pr modelin e ngurt t kushtetuts, ata duhet t adoptojn nj procedur t posame t miratimit dhe ndryshimit t saj. Kjo procedur nuk e bn kushtetutn t pandryshushme fare, por pr ndryshimin e saj krkon procedura t ndryshme, t cilat dallojn nga procedurat e rendomta legjislative. Modelin kryesor t Kushtetuts s ngurt e paraqet ajo e SHBA-ve, sepse pr ndryshimin e saj krahas plqimit me 2/3 t t dy dhomave t kongresit, krkon mbshtetje t njejt nga 50 legjislaturat e shteteve3


federale. Edhe Kushtetuta e ish RSFJ-s e vitit 1974 ka prfaqsuar modelin e kushtetutave t ngurta, sepse pr miratimin dhe ndryshimin e saj, krahas Kuvendit Federativ, kan dhn plqimin edhe kuvendet e tet njsive federale, plqim ky q ka nnkuptuar edhe t drejtn e vetos ndaj ndryshimeve kushtetuese. Edhe Projekt Kushtetuta evropiane i takon modelit t ngurt, sepse krkon ratifikimin e 25 shteteve antare t Bashkimit Kushtetues pr hyrjen n fui. Disa rregulla me rndsi pr modelin e kushtetuts s ngurt dhe t but a. Nse hartuesit e draftojn nj model t kushtetuts s ngurt, do t zgjedhin nj nga kto mekanizma pr miratimin dhe ndryshimin e Kushtetuts, siq sht: votimin e kushtetuts me 2/3 e antarve t parlamentit dhe t parlamenteve t njsive federale; votimin e kushtetuts n shtetet federative me plqimin e njsive federale, votimin e kushtetuts n mnyr konsensuale n unionet konfederale si dhe votimin e kushtetuts me shumic t dyfisht, shumicn e deputetve t shumics, dhe shumicen e deputetve t pakics (Shumica Badinter), etj. b. Nse hartuesit do t przgjedhin t draftojn nj kushtetut t but, ata do t ken parasysh se mekanizmi pr miratimin dhe ndryshimin e Kusht- etuts nuk dallon shum nga procedurat e rndomta parlamentare. Kjo nuk nnkupton se procesi kushtetues do t jet krejtsisht i njejt me procesin ligjdhns, por ndryshimet e kushtetuts jan m t shpejta dhe bhen n parlament pr nj koh relativisht t shpejt me nj shumic absolute ose shumic t kualifikuara. N mnyr t veant kushtetutat e buta liberalizojn proceduren e amandamentimit t shpejt, duke ju prshtat ndryshimeve q krkon realiteti i krijuar. Me rastin e draftimit t nj kushtetute t but hartuesit do t prcaktojn se: miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts nuk krkon procedur t veant; miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts bhet nga parlamenti n procedura parlamentare me votim absolut ose t kualifikuar; amandamentimi i kushtetuts sht i shpejt dhe i ngjajshm me procedurat legjislative si dhe miratimi dhe ndryshimi i Kushtetuts nuk mund t pengohet me t drejtn e vetos , s njsive federale, t njers dhom t parlamentit, nga presidenti etj.

4


Kushtetut, fiktive, reale apo pragmatike N t kaluarn n sistemet komuniste, hartuesit e kushtetuts kan qen nn ndikimet politike dhe kan draftuar kushtetuta ideologjike, t cilat kan shrbyer si dekor pr diktatort dhe regjimet shtypse. Ata, n njren an me kushtetut kan proklamuar rendin demokratik, e n anen tjetr kan zbatuar shtypjen, shpeshher n emr t kushtetuts, ose m qllim t mbrojtjes s saj. Pr kta diktator, kushtetuta ka qen e rndsishme vetm pr t ruajtur diktaturn e tyre, ata e kan shkelur at, sa her q ka paraqitur penges pr realizimin e synime t tyre (shembulli i ardhjes n pushtet t Hitlerit dhe Millosheviqit), duke shkelur kushtetutn dhe duke rrnuar at, sa her q ishte penges pr realizimin e qllimeve t tyre. Juristt me kredibilitet t lart moral asnjher nuk do t pranojn t draftojn nj kushtetut fiktive, e cila pasqyron rrejshm relitetin faktik dhe q nuk do t implementohet, ose do t prodhoj praktika diskriminuese n baza t ndryshme etnike, fetare etj. Objektiv parsor i hartuesve duhet t jet hartimin i nj kushtetute reale, q merr parasysh realitetin faktik shoqror t nj vendi, objektivat reale zhvillimore t tij, raportin e forcave shoqrore dhe siguron implementimin e saj n jetn praktike. Hartuesit me rastin e draftimit t do neni t kushtetuts duhet t mendojn, se sa ai prputhet me realitetin, dhe a do t mund t implementohet n praktik. T hartosh nj kushtetut reale, do t thot t jesh i sinqert me qytetart dhe opinion e gjr. Kushtetuta moderne nuk lejon demagogjin politike t konjukturave politike, ajo duhet t shpreh aspirat legjitime t popullit dhe nevojat e tij pr nj shtet ligjor, rend demokratik, prosperitet ekonomik dhe mirqenie publike. Jo rrall hartuesit marrin udhzime t hartojn nj kushtetut realopragmatike. Ata krahas pasqyrimit t realitetit ekzistues japin nj vizion pr t ardhmen e shtetit dhe paraqesin nj udhrrefim se kah deshiron shteti t shkoj n t ardhmen. N ket rast hartuesit jo vetm n preambul (e cila sht tipike pr qasje vizionare), por edhe n pjesen normative mund t normojn kahjet e zhvillimi t ardhshm t vendit. psh. Kosova pretendon t aderoj brenda mekanizmeve euro-atlantik, Kosova do t nnshkruaj dhe bhet pjes e Konventave Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, ose Evropa do t federalizohet me kushtetutn Evropiane etj.

5


A i duhet nj vendi nj kushtetut ideale apo funksionale? Nj kushtetut ideale, apo nj kushtetut funksionale sht nj zgjedhje tjetr pr hartuesit e kushtetuts. Sot edhe pr juristt e rndomt, hartimi i kushtetuts ideale nuk do t ishte i vshtir. Ata pr nj koh t shkurt prmes internetit do t gjejn me dhjetra modele t kushtetutave dhe shum shpejt mund t kompilojn nj kushtetut ideale. Ket mund ta bjn duke kombinuar nenet e caktuar t ktyre kushtetutave, duke marr pjest q ju duken m t mira dhe t hartojn nj kushtetut t re. N ket kontekst ata mund ta marrin Kushtetutn amerikane si nj lidere botrore e kushtetutave, ta prshkruajn at dhe frymen e saj dhe ta shpallin si kushtetut t vendit t tyre. Por, ky do t ishte nj mashtrim, sepse kushtetuta nuk sht nj akt q mund t importohet, ajo duhet ti prshtatet rrethanave specifike t do shteti. Shtetari anglez Uilliem E. Gledstaum, e ka cilsuar Kushtetutn si Sht ang ill edst um, ilsuar usht veprn m t shklqyer q mund t ket nxjerr ndonjher mendja shklqyer ket nxje ndonjh dhe vendosmria njerzore. N nj bot ndryshimesh dhe trazirash, er ndry trazira populli amerikan nuk ka asgj m t vlefshme se kt dokument t lef madh. madh Hartuesit e mir do ti japin prparsi kushtetuts funksionale n raport me ate ideale. Kushtetut e mir dhe ideale pr nj vend sht ajo q shpreh aspiratat legjitime t popullit dhe q siguron nj shtet funksional. Asnj kushtetut, qoft edhe e prkryer e nj vendi nuk mund t prshkruhet dhe t merret nga vendi tjetr. Ky do t ishte nj mashtrim, sepse importimi i kushtetuts s nj shteti, nuk sjell realitetet, shkalln e zhvillimi ekonomik, kulturen politike t atij vendi. Shtrohet pyetja, e ekziston vrtet nj kushtetut ideale? Prgjegjja sht e kjart jo, nuk ka kushtetut dhe shtet ideal, sepse edhe shtetet me tradit t gjat demokratike prballen me konflikte shoqrore dhe konflikte interesash, t cilat n fakt paraqesin ligjshmri t zhvillimit t shoqris dhe prsosjes s demokracis. Pr ket arsye, hartuesit e kushtetuts, duhet t heqin nga vetja kompleksin e gjetjes s kushtetuts ideale, sepse n fakt ajo nuk ekziston. Pr nj shtet, i cili ndodhet n nj transicion demokratik, kushtetut ideale, do t jet ajo q prshpejton ket transicion demokratik dhe q hap prspektivat e zhvillimit ekonomik e demokratik dhe mundson integrimet euro-atlantik. Secili vend dhe shoqri ka veqorit e saj dhe kushtetuta duhet ti shpreh dhe mbroj ato. Kushtetuta e mir krahas6


prvojave kompatibile t shteteve tjera duhet t shpreh karakterin burimor t saj, veqorit social-politike t vendit dhe popullit q i dediktohet. Nisur nga kjo hartuesit duhet t zgjedhin kushtetutn funksionale e burimore, q nuk do t paraqet ndonj zbulim t ri kushtetues, por do ti sintetizoj realitetet faktike dhe objektivat reale t shtetit. Vetm n rastet e tilla ajo do t ishte kushtetuta ideale, t ciln hartuesit e ndrrojn. Roli i Kushtetuts n sistemin juridik Shum konstitucionalist prfaqsojn teorin sipas s cils kushtetuta paraqet nj kontrat e lidhur mes dy palve, qytetarit n njren an dhe shtetit n anen tjetr. Ata pohojn, se shteti dhe qytetaret prmes kushtetuts ndertojn koalicion dhe partneritet duke caktuar t drejtat dhe detyrat reciproke. Qytetart n njren an duke votuar kushtetutn legjitimojn shtetin dhe at e furnizojn me pushtet t mjaftushm pr t udhhequr me punet publike dhe pr mbrojtjen e interesave t prgjithshme. Duke votuar kushtetutn, qytetaret bjn kufizimin dhe institucionalizimin e shtetit dhe mbrohennga arbitrariteti dhe keqprdorimi i pushtetit. N anen tjetr, shteti me kushtetut merr si detyrim t garantoj lirin dhe t drejtat e qytetarve, ti mbroj ato nga abuzimet e shtetit dhe shkeljet e qytetarve t tjer, t siguroj pjesmarrjen e qytetarve n jeten publike dhe t krijoj nj shtet ligjor q ofron siguri personale dhe publike. Atributet e Kushtetuts shprehin rolin dhe funksionin e saj n shoqri. Duke qen akti m i lart juridiko-politik, kushtetuta shquhet me nj varg tiparesh q shprehin tri funksione kryesore t saj: a. t qenurit dokument m i lart juridik, b. akt politik q bn institucionalizimin e pushtetit shtetror dhe demokracis, si dhe c. pakt i lirive dhe t drejtave t njeriut dhe qytetarit. Tiparet kryesore t kushtetuts jan: akti m i lart juridiko-politik i nj shteti; baz e sistemit juridik e politik t nj vendi; ligj themelor me t cilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera juridike; akt q miratohet n procedur t veant parlamentare ose n mnyr t drejtprdrejt neprmjet referendumit; akt q shpreh sovranitetin e popullit dhe t drejtn e tij pr t zgjedhur dhe kontrolluar qeverin; akt i kufizimit t pushtetit shtetror dhe institucionalizimit t tij, akt q prcakton kufizimet kushtetuese t qeveris; akt t cilit duhet ti nnshtrohen t7


gjith, q nga presidenti, e deri te qytetari i rndomt; akt i garantimit dhe mbrojtjes s t drejtave t njeriut dhe qytetarit; baz e demokracis dhe proceseve politike t nj shoqrie. Kushtetuta promovon dhe mbron vlerat fundamentale t nj shteti demokratik. Kto vlera shprehin parimet dhe bazat e organizimit shtetit dhe t ndertimit t rendit demokratik. N epiqendr t do kushtetute sht qytetari dhe t drejtat e tij kushtetuese pr t qen subjekt dhe barts i t gjitha proceseve politike, duke filluar nga e drejta e tij pr t zgjedh dhe pr tu zgjedhur n organet prfaqsuese, e deri t vendosja e drejtprdrejt prmes referendumit pr shtjet m t rndsishme politike t vendit. Gjithashtu, kushtetuta prcakton parimet e funksionimit t nj shoqrie demokratike, t bazuar n parimet e sundimit t ligjit dhe barazis s plot t qytetarve para ligjit. Vlerat q prcakton dhe mbron kushtetuta mundsojn ndertimin e nj shteti demokratik mbi bazn e rregullave demokratike n t gjitha format e manifestimit t tij. Jan katr shtje kryesore q jan objekt i rregullimit t Kushtetuts: prkufizimi i shtetit, prcaktimi i formes s regjimit politik, i sistemit t qeverisjes, organizimit territorial, simboleve t shtetit etj; bazat e sistemit politik, ekonomik dhe social t shtetit (sundimi i ligjit, parimi i barazis dhe mosdiskriminimit, prona dhe ekonomia e tregut, politikat publike ndaj qytetarve etj) dhe lirit dhe t drejtat e qytetarve (standartet nderkombtare e t drejtave t njeriut, njohja dhe mbrojtja e ktyre t drejtave, mekanizmat ligjor, detyrat e qytetarve etj) dhe institucionet demokratike t shtetit (legjislativi, ekzekutivi, gjyqsore, fushveprimi dhe kufizimet reciproke t tri pushteteve, forcat e siguris dhe rendit, ombduspersoni, agjensionet e pavarura, etj. Mnyrat e miratimit dhe ndryshimit t kushtetutave Procesi kushtetutdhns n rradh t par paraqet nj proces politik me t cilin shteti realizon qllimet e caktuara politike. Fillimi i nxerrjs s kushtetuts, vlerat q ajo do t promovoj dhe mbroj, qllimet dhe pretendimet e saj gjithmon manifestojn nj vullnet politik. Ky vullnet politik duhet t manifestoj dshirat legjitime t popullit dhe qytetarve, t cilat manifestohen dhe artikulohen drejtprdrejt ose prmes organeve prfaqsuese. Dimensioni politik i procesit kushtetues manifestohet n disa elemente siq jan: fillimi i procedurs s nxerrjes s Kushtetuts sht nj vendim politik i parlamentit ose organit tjetr; para fillimit t draftimit t8


kushtetuts ndrtohet konsensusi i nevojshm politik pr vlerat q do t promovoj dhe mbroj kushtetuta; miratimi i kushtetuts bhet prmes parlamentit si organ politik, ose nga qytetart n referendum, ku ata drejtprdrejt manifestojn vullnetin politik pr Kushtetutn si dhe procesi i amandamentimit t kushtetuts dhe prcaktimi i kahjeve t reforms kushtetuese paraqet nj vendim politik t institucioneve kompetente. S kndejmi mund t konkludojm, se hartimi i Kushtetuts paraqet nj proces politiko-juridik, me t cilin institucionet dhe lidershipi politik vendosin bazat politike t kushtetuts, kurse ekspertt kushtetues implemendojn kto objektiva, prmes shkrimit profesional t kushtetuts dhe draftimit t nj teksti kushtetues ku artikulohen apiratat e popullit. Sundimi i Ligjit-Shteti i s Drejts Parimi i kushtetutshmris dhe ligjshmris Me kushtetutshmri n kuptimin pozitiv-juridik, nnkuptohet harmonizimi i t gjitha akteve juridike me kushtetutn. Ky aspekt bazohet n hierarkin juridike, me t ciln nnkuptohet harmonizimi, i t gjitha akteve t ulta me ato t larta. Prkufizimi pozitiv-juridik prputhet me kuptimin formal t kushtetuts. Prderisa, kushtetuta n kuptimin formal sht akt m i lart juridik i shtetit, kushtetutshmria sht proces, me t cilin nnkuptohet respektimi i kushtetuts dhe harmonizimi, i t gjitha akteve juridike me aktet, me fuqi m t lart juridike. N kuptimin formal, me kushtetutshmri, kuptohet respektimi i kushtetuts dhe i akteve tjera juridike nga qytetart dhe subjektet tjera t shoqris. Esenca e ktij kuptimi konsiston n zbatimin e kushtetuts si dokument themelor organik i nj shteti, q prcakton kompetencat e degve t ndryshme t pushtetit si dhe kufijt e autoritetit shtetror. Sipas ktij kuptimi, n nj shoqri ekziston kushtetutshmria dhe ligjshmria, nse respektohet kushtetuta dhe ligji, nse jan prcaktuar mekanizmat institucionale pr mbrojtjen e tyre. Kuptimi politik i kushtetutshmris konsiston n rolin e saj, n kufizimin e pushtetit shtetror, kufizimin e funksioneve t organeve dhe institucioneve shtetrore publike, n prcaktimin dhe mbrojtjen e lirive dhe t drejtave t individit dhe qytetarit, etj. Ligjshmria si nocion dhe proces, sht form e kushtetutshmris, e9


bazuar n qeverisjen e s drejts dhe respektimin e ligjit dhe akteve tjera nnligjore. Me ligjshmri kuptohet procesi i harmonizimit t t gjitha akteve dhe veprimeve juridike me ligjin. Edhe ligjshmria mund t vshtrohet n aspekte t ndryshme, por ajo para s gjithash sht proces juridiko-politik, n funksion t ndrtimit t shtetit modern ligjor. Elementet kushtetuese q prcaktojn kushtetutshmerin dhe ligjshmrin Parimi i kushtetutshmris, si baz e rregullimit shoqror dhe politik t shteteve bashkkohore, bazohet n disa parime, nga t cilat po veojm: sistemi shoqror dhe ekonomik i shtetit, bazohet dhe buron nga kushtetuta, e cila sht baz e institucionalizimit politik dhe shoqris; Qeverisja shtetrore e shoqris, prcaktohet me kushtetut dhe i nnshtrohet asaj; Sistemi juridik i shtetit krijohet dhe bazohet n kushtetut, si akti m i lart juridik; T drejtat dhe lirit e qytetarve, prcaktohen me kushtetut dhe ato mund t kufizohen vetm n rastet e prcaktuara me ligj; Kujdesi pr mbrojtjen e kushtetutshmris, sht detyr e organeve shtetrore, e institucioneve politike dhe e bartsve t funksioneve politike; do qytetar, ka t drejt t marr nismn pr mbrojtjen e kushtetutshmris dhe t ligjshmris; N shtetet federative, kushtetuta federative ka prparsi ndaj kushtetutave t shteteve federale; Aktet juridike, pr t cilat nga organi kompetent konstatohen se jan kundrkushtetuese, nuk mund t zbatohen dhe Mbrojtja e kushtetutshmris dhe e ligjshmris sht n kompetenc t gjykatave kushtetuese dhe organeve tjera, t prcaktuara me kushtetut. Ligjshmria bazohet n harmonizimin e sistemit juridik dhe n bazueshmrin e tij n ligj. Ndr parimet kryesore t ligjshmris jan: Parimi i supremacionit t ligjit, ndaj akteve tjera juridike dhe t gjitha kto akte me fuqi nnligjore, duhet t jen n pajtim me ligjin; Parimi i eprsis s ligjit federativ, ndaj ligjeve t njsive federale. Ky parim vlen vetm pr shtetet federative, ku ligjet e njsive federale, nuk mund t jen, n kundrshtim me ligjet federative; Parimi i shpalljes s obligueshme t ligjeve, para hyrjes s tyre n fuqi. Ky parim, nnkupton obligimin e organit q nxjerr ligjet, pr ti botuar ato n publikim t posam (Gazetn Zyrtare) para se t hyjn n fuqi Shpallja dhe publikimi i ligjeve, ka dy qllime kryesore: e para, ti njoftoj qytetart me prmbajtjen e tij dhe e dyta, ti mundsoj organeve kompetente shtetrore prgatitjen pr fillimin e zbatimit t ligjit; Parimi i ndalimit t10


efektit prapaveprues (retroaktiv) t ligjit. Ky parim, do t thot se, ligjet kan efekt q nga dita e miratimit t tyre dhe se marrdhniet juridike, t filluara pas para hyrjes n fuqi t ligjit t ri, zhvillohen dhe prfundojn n baz t ligjit t vjetr. Prjashtim nga kjo, bjn ligjet penalo-juridike, t cilat mund t ken efekt prapaveprues, vetm n rast kur jan m t favorshme pr kryesit e veprave penale, p.sh. nse ligji i ri pr veprn penale prcakton dnimin m t but se ligji i vjetr; Ligjshmria e akteve dhe veprimeve t organeve shtetrore. T gjitha aktet dhe veprimet e ndrmarra nga organet shtetrore dhe institucionet q ushtrojn autorizime publike, duhet t jen n prputhje me ligjin; Procedura e organeve shtetrore pr njohjen e nj t drejte apo pr prcaktimin e ndonj detyrimi, duhet t zhvillohet n baz t ligjit. Ktu nnkuptohet, obligimi i organeve shtetrore, q n afatet e caktuara t ndrmarrin, t gjitha veprimet procedurale pr t mundsuar realizimin efikas t t drejtave t qytetarve; E drejta e pals, q n procedurn para organeve shtetrore, t shrbehet me gjuhn amtare. Ky sht parim ligjor, q duhet t siguroj barazin e t gjith qytetarve para ligjit dhe komunikimin e tyre me organet shtetrore, n gjuhn amtare. Mosnjohja e gjuhs zyrtare, n t ciln zhvillohet procedura, nuk guxon t jet penges pr paln n procedurn para organeve shtetrore. Organet shtetrore, jan t obligueshme q tia lehtsojn prdorimin e gjuhs amtare, e n rast kur kjo gjuh, nuk prputhet me gjuhn zyrtare, duhet ti sigurojm pals prkthyes, gjat tr rrjedhs s procedurs; dhe e drejta e qytetarve pr prdorimin e mjeteve juridike, pr mbrojtjen e t drejtave t tyre individuale dhe kolektive. Me kt parim, nnkuptohet e drejta e qytetarve, pr prdorimin e ankesave dhe t mjeteve tjera juridike, ndaj akteve t organeve shtetrore. LEGJISALATIVI - KUVENDI I REPUBLIKS S KOSOVS Kuvendi n aspektin kushtetues prkufizohet si organ ligjdhns i zgjedhur drejtprdrejt nga qytetaret me drejt vote. Funksioni primar i parlamentit sht ligjvnia, kurse funksione tipike pr t jan edhe prcaktimi i politikave dhe vendimarrja pr shtjet kryesore publike. N Kosov, Kuvendi sht institucion ligjvns i Republiks i zgjedhur 1 drejtprdrejt nga populli. Prbrja dhe mnyra e zgjedhjes s deputetve sht e percaktuar me Kushtetut, neni 64, ku Kuvendi i Kosovs prbhet nga 120 deputet t zgjedhur me votim t fsheht1

Burimi: kushtetuta e Republikes se Kosovs neni 6311


bazuar n listat e hapura. Vendet n kuvend ndahen midis t gjitha partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatve t pavarura, n prpjestime me numrin e votave t vlefshme t fituara n zgjedhjet pr kuvend. N kuadr t ksaj ndarje, 20 vende jane t garantuara pr perfaqesimin e komuniteteve pakice n Kosove. Vendet e rezervuar dhe t garantuara pr komunitete t cilat nuk jan shumic n Kosov, n mnyrn si n vijim: Dhjet (10) ulse do ti ndahen partive, koalicioneve, iniciativave qytetare dhe kandidatve t pavarur t cilt jan deklaruar se prfaqsojn komunitetin serb t Kosovs dhe dhjet (10) ulse do ti ndahen komuniteteve tjera si n vijim: komuniteti rom nj (1) ulse; komuniteti ashkali nj (1) ulse; komuniteti egjiptian nj (1) ulse; dhe nj (1) ulse shtes do ti jepet komunitetit rom, ashkali apo egjiptas, q ka numrin m t madh t votave t prgjithshme; komuniteti boshnjak tri (3) ulse; komuniteti turk dy (2) ulse dhe 2 komuniteti goran nj (1) ulse. Kompetencat e Kuvendit n Kushtetut prcaktohen sipas metods s 3 enumeracionit taksativ . Kushtetuta n mnyr taksative prcakton fushveprimin e Kuvendit dhe jasht kompetencave prekluzive kushtetuese, parlamenti nuk ka prgjegjsi. Pra nuk ka kompetenca t supozuara t parlamentit, por vetm t kompetenca shprehimore t prcaktuara dhe t numruara n mnyr taksative, Kompetencat e parlamentit jan mjaft t gjra dhe fillojn me kushtetudhnien dhe ligjdhnien dhe prfundojn me funksione t gjra zgjedhore.

2

Po aty, neni 64 paragrafi, 1, 2, 3 dhe neni 148 dispozitat transicionale pr kuvendin e kosoves 3 Po aty, Neni 65 Kompetencat e Kuvendit: (1) miraton ligje, rezoluta dhe akte t tjera t prgjithshme; (2) vendos t ndryshoj Kushtetutn me dy t tretat (2/3) e votave t t gjith deputetve t tij, prfshir dy t tretat (2/3) e t gjith deputetve q mbajn vendet e rezervuara dhe t garantuara pr prfaqsuesit e komuniteteve q nuk jan shumic n Kosov; (3) shpall referendum, n pajtim me ligjin; (4) ratifikon traktatet ndrkombtare; (5) miraton Buxhetin e Republiks s Kosovs;(6) zgjedh dhe shkarkon Kryetarin dhe nnkryetart e Kuvendit; (7) zgjedh dhe mund t shkarkoj Presidentin e Republiks s Kosovs n pajtim me kt Kushtetut; (8) zgjedh Qeverin dhe shpreh mosbesimin ndaj saj; (9) mbikqyr punn e Qeveris dhe t institucioneve t tjera publike, t cilat, n baz t Kushtetuts dhe ligjeve, i raportojn Kuvendit; (10) zgjedh antart e Kshillit Gjyqsor t Kosovs dhe t Kshillit Prokurorial t Kosovs, n pajtim me kt Kushtetut; (11) propozon gjyqtart e Gjykats Kushtetuese;(12) mbikqyr politikn e jashtme dhe t siguris; (13) jep plqimin pr dekretin e Presidentit mbi shpalljen e Gjendjes s Jashtzakonshme; si dhe (14) vendos pr shtjet me interes t prgjithshm, t prcaktuara me ligj.12


Kompetenca e kontrollit parlamentar t qeveris Parashtrimi i pyetjeve parlamentare (parashtrimi i pyetjeve pr kryeministrin, ministrat dhe titullart tjer t organeve dhe agjensioneve ekzekutive). Parimi inter partes raporti midis dy palve; deputetit si parashtrues i pyetjes dhe kryeministrit ose ministrit si pal t cils i adresohet pyetja. te pyetja parlamentare nuk lejohet ndrhyrja e pals s tret, nuk ka debat parlamentar dhe mocion t votimit. Interpelanca parlamentare (mocioni i interpelancs ndaj kryeministrit, ministrave dhe titullarve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit). Parimi erga omnesraporti shumpalsh parlamentar, lejon pjesmarrjen e palve t treta n mocion, qoft n mbshtetje ose n kundrshtim t mocionit t interpelancs. Komisionet anketuese-investiguese kan pr detyr t hetojn akuzat pr tejkalim kompetencash ose keqprdorim t funksioneve t organeve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit. Si rregull komisionet anketuese udhheqen nga opozita dhe pas investigimit parlamentar dorzojn raportin hetimor pr shqyrtim dhe miratim parla 4 mentit. Mocioni i mosbesimit t qeveris si dhe fillimi i procedurs dhe 5 ngritja e akuzs ndaj presidentit . Komisionet e Kuvendit jan trupa punues t parlamentit, t cilat ushtrojn funksione t caktuara nga rrethi i fushveprimit t tij. Numri, prbrja dhe funksionet e komisioneve parlamentare prcaktohen me 6 rregulloren e puns s Kuvendit. Grupet parlamentare paraqesin trupat punues t parlamentit, t cilt tubojn deputetet e nj partie politike apo t nj koalicioni politik. Kto grupe ha rmonizojn qndrimet e deputetve t partive politike dhe marrin qndrim pr mnyrn e deklarimit t tyre, kur n seanc t parlamentit vendoset pr shtje t ndryshme politike. Shprndarja e parlamentit paraqet nj institucion parlamentar q nnkupton prfundimin e mandatit t parlamentit para skadimit t mandatit t rregullt pr t cilin sht zgjedhur. Shprndarja e parlamentit vjen si pasoj e rrethanave t caktuara kushtetuese dhe politike, t cilat bllokojn punn e tij, bjn t pamundshm ushtrimin e funksioneve kushtetuese dhe si rezultat i krizave t thella parlamentare, t cilat nuk mund t tejkalohen me mjete tjera politike. Shumica e kushtetutave njohin institutin e shprndarjes s parakohshme dhe prcaktojn4 5

Po aty neni 100 Po aty neni 91 6 Po aty neni 7713


procedurat e shprndarjes. Si rrethana kryesore kushtetuese q ndikojn n shprndarjen e parakohshme jan; konfliktet n mes presidentit dhe parlamentit rreth zgjedhjes s kryeministrit dhe qeveris, votimi i mocionit t mosbesimit t qeveris, mos zgjedhjes s presidenti t Republiks s Kosovs brenda afatit t prcaktuar si dhe krizat e thella 7 parlamentare. SHEFI I SHTETIT Presidenti i Republiks s Kosovs Kushtetutat e prkufizojn shefin e shtetit si kryetar individual t shtetit q prfaqson unitetin e vendit. N kt mnyr sht prcaktuar edhe n kushtetutn e Kosovs. Presidenti sht kreu i shtetit dhe 8 prfaqson unitetin e popullit t Republiks s Kosovs. Ai zgjedhet nga Kuvendi me votim t fsheht. T drejtn pr tu nominuar pr kandidat pr president e ka do shtetas i cili ka mbushur moshn tridhjet e pes (35) vjeq, dhe nse arrin ti siguroj nnshkrimet e t paktn tridhjet (30) deputetve. Kandidatt t cilt kan nga tridhjet nnshkrime hyjn n gar pr tu zgjedhur. Zgjedhja e presidentit bhet me dy t tretat (2/3) e 9 votave t gjith deputetve t Kuvendit. Kandidati i cili i merr dy t tretat (2/3) e votave zgjedhet president i Kosovs. Por, nse asnjri nga kandidatt nuk merr shumicn prej dy t tretave (2/3) n dy votimet e para, organizohet votimi i tret n mes dy kandidatve t cilt kane marre numrin me t larte t votave n votimin e dyte dhe kandidati q merr shumicen e votave t t gjith deputetve, zgjedhet president i 10 Republiks s Kosovs . N raste kur edhe n votimin e tret, asnjri kandidat nuk zgjedhet president, kuvendi shprndahet dhe shpallen 11 zgjedhjet e reja, t cilat duhet t mbahen brenda dyzet e pes (45) dite. Mandati i presidentit sht pes (5) vjet dhe fillon pasi Presidenti t ket dhn betimin para Kuvendit. Gjat mandatit, Presidenti i Republiks s Kosovs gzon imunitet nga ndjekja penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet dhe vendimet brenda fushveprimit t prgjegjsive t 12 Presidentit t Republiks s Kosovs .7 8

Po aty, neni 82, paragrafi 1 dhe paragrafi 2 Po aty, neni 83 9 Po aty, neni 86, paragrafi 4 10 Po aty, neni 86, paragrafi 5 11 Po aty, neni 86, paragrafi 6 12 Po aty, neni 8914


Kompetencat kushtetuese t Presidentit t Republiks s Kosovs jan prcaktuar me nenin 84 t Kushtetuts. Bazuar n Kushtetut, Presidenti i Kosovs prfaqson Republikn e Kosovs brenda dhe jasht; garanton funksionimin kushtetues t institucioneve t prcaktuara me Kushtetut; shpall zgjedhjet pr Kuvendin e Kosovs dhe thrret mbledhjen e par t tij; shpall ligjet e miratuara nga Kuvendi; ka t drejtn e kthimit pr rishqyrtim t ligjeve t miratuara, nse konsideron se jan t dmshme pr interesat legjitime t Republiks s Kosovs ose t nj a m shum komuniteteve t saj. Presidenti t drejtn e rikthimit t nj ligji mund ta shfrytzoj vetm nj her. Ai nnshkruan marrveshjet ndrkombtare n pajtim me Kushtetutn; propozon amendamente pr Kushtetutn; mund t referoj shtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese; udhheq politikn e jashtme t vendit; pranon letrat kredenciale t shefave t misioneve diplomatike t akredituar n Republikn e Kosovs; sht Komandant Suprem i Forcave t Siguris t Kosovs; udhheq Kshillin Konsultativ pr Komunitete; cakton mandatarin pr formimin e Qeveris, pas propozimit t partis politike ose t koalicionit, q prbn shumicn e Kuvendit; emron dhe shkarkon Kryetarin e Gjykats Supreme t Kosovs me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon gjyqtart e Republiks s Kosovs me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon Kryeprokurorin e Shtetit t Republiks s Kosovs, me propozimin e Kshillit Prokuroial t Kosovs; emron dhe shkarkon prokurort e Republiks s Kosovs, me propozimin t Kshillit Prokurorial t Kosovs; emron gjyqtart pr Gjykatn Kushtetuese, me propozimin e Kuvendit; emron Komandantin e Forcave t Siguris t Kosovs, pas rekomandimit t Kryeministrit; s bashku me Kryeministrin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc; vendos pr shpalljen e Gjendjes s jashtzakonshme, n konsultim me Kryeministrin; mund t krkoj mbledhje t Kshillit t Siguris t Kosovs dhe i kryeson ato n kohn e Gjendjes s jashtzakonshme; vendos pr formimin e misioneve diplomatike e konsullare t Republiks s Kosovs, n baz t konsultimit me Kryeministrin; emron dhe shkarkon shefat e misioneve diplomatike t Republiks s Kosovs, me propozimin e Qeveris; emron Kryetarin e Komisionit Qendror t Zgjedhjeve; emron Guvernatorin e Banks Qendrore t Republiks s Kosovs i cili shrben edhe si Drejtor Menaxhues dhe emron antart e tjer t Bordit t Banks; jep medalje, mirnjohje dhe mime, n pajtim15


me ligjin dhe shpall falje individuale, n pajtim me ligjin si dhe s paku nj her n vit i drejtohet Kuvendit t Kosovs prkitazi me fushveprimtarin e tij/saj. Mungesa e Prkohshme dhe Shkarkimi i Presidentit sht e prcaktuar n Kushtetut n ato raste kur posti i presidentit pr arsye t ndryshme mbetet i lire. At here Kryetari i Kuvendit t Kosovs do t shrbej si ush- trues i detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs. n keto raste posti i ushtruesit t detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs, nuk 13 mund t ushtrohet pr nj periudh m t gjat se gjasht (6) muaj. Gjithashtu, Presidenti i Republiks s Kosovs mund t shkarkohet nga Ku-vendi nse ai/ajo sht dnuar pr kryerjen e krimit t rnd; nse nuk sht i/e aft pr t ushtruar prgjegjsit e ktij posti pr shkak t smundjes s rnd ose nse Gjykata Kushtetuese ka prcaktuar se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts. Procedura pr shkarkimin e tij mund t iniciohet nga nj e treta (1/3) e deputetve t Kuvendit, t cilt nnshkruajn nj peticion, i cili shpjegon arsyet pr shkarkim. N rast se peticioni supozon ndonj shkelje t rnd t Kushtetuts, peticioni duhet ti dorzohet menjher Gjykats Kushtetuese, e cila vendos pr kt shtje brenda shtat (7) ditsh nga marrja e peticionit. Ather nse Presidenti sht dnuar pr ndonj krim t rnd ose nse Gjykata Kushtetuese konstaton se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts, Kuvendi mund t shkarkoj Presidentin me dy t tretat (2/3) e votave t 14 t gjith deputetve t tij.

EKZEKUTIVI-QEVERIA Qeveria si organ ekzekutiv paraqitet me emrtime t ndryshme kushtetuese. Ajo determinohet nga tradita shtetrore dhe modeli i funksionimi t qeveris n nj shtet. Mnyra e zgjedhjes dhe format e organizimit t qeveris si organ t pushtetit ekzekutiv n sistemet parlamentare zgjedhet e kontrollohet nga ana e parlamentit. N shumicn e shteteve me sistem parlamentare rol t rndsishm n formimin e qeveris, ka shefi i shtetit, i cili propozon mandatarin (kryeministrin) pr formimin e qeveris. Varsisht nga mnyra e zgjedhjes s qeveris dhe pozita e saj n raport me parlamentin, n13 14

Po aty, neni 90 paragrafi 3 Po aty, neni 91, pragrafi 1,2,316


teorin parlamentare jan t njohura dy modele themelore t funksionimit t qeveris: qeveria parlamentare dhe qeveria q funksionon sipas modelit t kabinetit. Prpos ktyre dy modeleve jan t njohura edhe format tjera t qeveris: qeveria teknike, qeveria e ekspertve, qeveria e shptimit kombtar, qeveria n hije etj. Modelet kushtetuese t qeveris: Qeveri parlamentare quhet ajo e cila formohet dhe funksionon sipas rregullave parlamentare. Kjo qeveri zgjedhet pas zgjedhjeve parlamentare, kur krahas konstituimit t parlamentit t ri zgjedhet edhe qeveria si organ ekzekutiv. Mandati i formimit t qeveris n sistemet parlamentare i takon partis politike, e cila i ka fituar zgjedhjet parlamentare. Kjo parti, n rast se fiton shumicn e mandateve parlamentare, ka t drejt q nga radha e antarve t saj t formoj qeverin. N rastet, kur asnj parti parlamentare nuk ka shumicn e mandateve n parlament, vjen deri t formimi i qeveris s koalicionit midis dy apo m shum partive politike. Qeveria e koalicionit n prbrje t saj ka antar t partive politike t cilat kan hyr n koalicion politik me rastin e formimit t qeveris. Qeveria e kabinetit: Kjo form e funksionimit t qeveris, karakterizohet me pavarsin m t madhe t saj n raport me parlamentin. Edhe pse formalisht emrohet nga parlamenti, qeveria e kabinetit funksionon si organ i pavarur shtetror. Rolin dominues n konstituimin e ksaj qeverie e ka kryeministri, i cili pas marrjes s mandatit nga ana e shefit t shtetit (monarkut apo kryetarit t Republiks) e formon kabinetin e tij nga personat, t cilt i zgjedh personalisht. Qeveria e cila funksionon n form t kabinetit ka fun-ksione t gjra shtetrore dhe politike. Ajo, praktikisht, qeveris me pushtetin shtetror. Autorizimet e parlamentit n drejtim t kontrollit parlamentar t qeveris s kabinetit jan t kufizuara dhe ai, si rregull, nuk mund t shtroj shtjen e votbesimit t saj. Kabineti si organ ekzekutiv formohet sipas rregullave parlamentare. Kjo do t thot se at e formon partia politike e cila gjendet n pushtet. Ky sistem gjen aplikim n shtetet dypartriake, ku rivaliteti politik zhvillohet midis dy partive politike. Partia e cila i fiton zgjedhjet ka t drejt t formoj kabinetin nga radht e saj. Qeveria e ekspertve-teknike: Prpos organizmit t qeveris n form parlamentare dhe t kabinetit, n praktik jan shnuar raste t formimit t t ashtuquajturs qeveri teknike apo e ekspertve. Karakteristik dominuese e ktij modeli t qeveris sht karakteri jashtpartiak i saj. N t vrtet, kjo qeveri nuk formohet dhe funksionon n baz t rregullave parlamentare. At nuk e prbjn pjestart e partis politike17


n pushtet, por ekspertt nga radht e partive t ndryshme politike, prkatsisht ekspert q nuk i takojn asnj partie politike. Mandati i ktyre qeverive sht i kufizuar deri n eliminimin e shkaqeve q kan shkaktuar krizn parlamentare. Qeveria teknike zgjedhet nga parlamenti n baz t marrveshjes dhe plqimit t partive politike parlamentare N praktikn parlamentare qeverit teknike m s shpeshti formohen kur shtetet gjenden n kriz parlamentare, si pasoj e konflikteve ndrpartiake. Qeveria e unitetit kombtar: Sikurse qeveria teknike edhe ky model i qeveris aplikohet n rastet e jashtzakonshme, kur shteti gjendet n kriz t thell politike dhe ekonomike, apo kur sht i prfshir n luft civile dhe ndretnike. Si rrjedh edhe nga vet emrtimi i saj, kjo qeveri ka pr qllim shptimin e shtetit dhe kombit, n rastet, kur rrezikohet substanca e tij ekonomike dhe politike, si rezultat i faktorve t brendshm apo ndrkombtar. Kto rrethana, bjn t pamundshm funksionimin e sistemit kushtetues dhe institucional dhe shtrojn nevojn e formimit t nj qeverie gjithkombtare, t cils i besohet qeverisja e shtetit n rrethana t jashtzakonshme. Kjo qeveri zgjedhet jasht rregullave parlamentare dhe n t hyjn personalitetet m t shquara t nj shteti (kombi). Mandati i ksaj qeverie sht i kufizuar dhe limituar me kohzgjatjen e gjendjes s jashtzakonshme. Pas tejkalimit t ksaj gjendjeje, zakonisht mbahen zgjedhjet e jashtzakonshme parlamentare. Me prfundimin e ktyre zgjedhjeve, i pushon mandati qeveris s shptimit kombtar dhe formohet qeveria parlamentare. Ky model i qeveris sht i rrall n praktik. Qeveria e Republiks s Kosovs Prbrja Qeveris s Kosovs sht prcaktuar me Kushtetut ndrsa organizimi dhe funksionimi saj, mnyra e puns dhe procedurat e vendimmarrjes n Qeveri si dhe bashkpunimi ndrmjet Qeveris dhe institucioneve t tjera t prcaktuara me Kushtetut rregullohen me ligj dhe me rregulloren e Qeve- ris. Qeverin e Kosovs e prbjn Kryeministri, zvendskryeministrat dhe ministrat. Ajo e ushtron pushtetin ekzekutiv n pajtim me Kushtetutn dhe ligj. Qeveria zbaton ligjet dhe aktet e tjera t miratuara nga Kuvendi i Kosovs dhe ushtron veprimtari tjera brenda prgjegjsive t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj.

18


Qeveria ka kto kompetenca t prcaktuar me Kushtetut. Ajo propozon dhe zbaton politikn e brendshme dhe t jashtme t vendit; mundson zhvillimin ekonomik t vendit; propozon Kuvendit projektligje dhe akte t tjera; merr vendime dhe nxjerr akte juridike ose rregullore, t nevojshme pr zbatimin e ligjeve; propozon Buxhetin e Republiks s Kosovs; udhzon dhe mbikqyr punn e organeve t administrats; udhzon veprimtarin dhe zhvillimin e shrbimeve publike; i propozon Presidentit t Republiks s Kosovs emrimet dhe shkarkimet pr shefa t misioneve diplomatike t Kosovs; propozon amendamentimin e Kushtetuts dhe mund t referoj shtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese si dhe ushtron edhe funksione t tjera ekzekutive, t cilat nuk u jan caktuar organeve t tjera qendrore ose 15 vendore . Kryeministri i Kosovs ka kto kompetenca: prfaqson dhe udhheq Qeverin; siguron q t gjitha Ministrit t veprojn n pajtim me politikat qeveritare; siguron zbatimin e ligjeve dhe t politikave t prcaktuara t Qeveris; ndrron antart e Qeveris, pa plqimin e Kuvendit; kryeson Kshillin e Siguris t Kosovs; emron Drejtorin e Prgjithshm t Policis s Kosovs; kshillohet me Presidentin e Republiks s Kosovs mbi shtjet e Inteligjencs; s bashku me Presidentin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc dhe kshillohet me Presidentin pr zbatimin e politiks s jashtme t vendit si dhe kryen 16 edhe pun t tjera, t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj . Pas zgjedhjeve ose kur Kryeministri jep dorheqje ose kur posti i tij/saj mbetet i lir, fillon procedura pr formimin dhe zgjedhjen e Qeveris. Presidenti i propozon Kuvendit mandatarin pr Kryeministr, n konsultim me partin politike ose koalicionin q ka fituar shumicn e nevojshme n Kuvend pr t formuar Qeverin. Kandidati pr Kryeministr, jo m von se pesmbdhjet (15) dit pas emrimit, paraqet prbrjen e Qeveris para Kuvendit dhe krkon miratimin nga ana e tij. N qoft se Qeveria i merr shumicn e votave t t gjith deputetve konsiderohet e zgjedhur. Antart e Qeveris pas zgjedhjes e 17 japin betimin para Kuvendit. Por, nse prbrja e propozuar e Qeveris nuk merr shumicn e votave t nevojshme, Presidenti, brenda dhjet (10) ditsh emron kandidatin15 16

Po aty, neni 93 Po aty, neni 94 17 Po aty. Neni 95, paragrafi 619


tjetr sipas s njjts procedur. Nse as hern e dyt nuk zgjidhet Qeveria, ather Presidenti i Kosovs i shpall zgjedhjet, t cilat duhet t 18 mbahen jo m von se dyzet (40) dit nga dita e shpalljes s tyre. Qeveria pr punn e vet, i prgjigjet Kuvendit, Kryeministri, zvends kryeministrat dhe ministrat mbajn bashkprgjegjsin pr vendimet q merr Qeveria, dhe prgjegjsin individuale pr vendimet q marrin n fushat e prgjegjsive t tyre. Raporti i qeveris dhe Instrumentet e kontrollit parlamentar t qeveris jan: miratimi i buxhetit; raportet periodike t qeveris, pyetjet parlamentare, Interpelanca parlamentare, komisionet anketuese parlamentare, mocioni i vot besimit dhe shkarkimi i qeveris. Pushimi i mandait t qeveris behet me dor heqje e kryeministrit, votimi i mosbesimit t qeveris nga parlamenti dhe shprndarja e parlamentit.

18

Po aty, neni 9520


SISTEMI I DREJTSISParimet kushtetuese t gjyqsorit Pushteti gjyqesor ushtrohet nga gjykatat. Pavarsia e gjykatave garantohet dhe sanksionohet n Kushtetut dhe n legjislacionin e vendit. T gjitha institucionet ( legjislative dhe ekzekutive ) qeveritare dhe t tjera, kan pr detyr t respektojn pavarsin e pushtetit gjyqsore. 19 Gjykatat, gjykojn n baz t Kushtetuts dhe ligjit dhe ky parim sht baz dhe korniz e pavarsis s tyre. Pra, gjykatat realizojn funksionin e tyre n mnyr t pavarur dhe t paanshem nga institucionet dhe subjektet e tjera t percaktuar me Kushtetut dhe ligj. Gjykatat i zgjedhin shtjet q u parashtrohen me paansi, duke u mbshtetur n fakte dhe sipas ligjit, pa kufizime dhe pa qen objekt ndikimesh, nxitjesh, presionesh ose ndrhyrjesh direkte ose indirekte. Ne kuadr t parimeve t prgjithshme t sistemit gjyqsorit hyjn: pavarsia e gjyqsis nga legjislativi dhe ekzekutivi paraqet parakushtin kryesor pr ekzistimin e kushteve pr pavarsin e gjyqsis. Ky parim konsiston n mos varsin e gjykatave nga parlamenti dhe qeveria, dhe n mos ushtrimin e kontrollit politik ndaj puns s tyre; depolitizimi i gjykatave, paraqet nj parim tjetr, pr funksionimin e gjyqsis s pavarur. Gjykatat dhe antart e saj nuk mund t involvohen drejtprdrejt, aktivisht n jetn politike. Pra, brenda organizimit gjyqsor sht i ndaluar do veprim politik, n baza partiake ose n forma tjera t 20 organizimit politik; financimi i pavarur paraqet nj garanci t funksionimit t gjyqsis s pavarur. Kjo nnkupton se, gjykatat duhen t financohen nga nj buxhet i pavarur i tyre, i cili nuk do t jet nn kontroll t prhershm t qeveris, por do t administrohet dhe menaxhohet nga vet gjykata; respektimi i procedurave gjyqsore sht nj kusht tjetr pr ndrtimin e konceptit t gjyqsis s pavarur dhe t shtetit gjyqsor n prgjithsi; zgjedhja e gjyqtarve me afate t gjata, paraqet nj element tjetr t ndrtimit t gjyqsis s pavarur, i cili siguron sigurin juridike t gjyqtarve dhe ushtrimin e funksioneve t19

Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosovs 2008, kapitulli VII, sistemi I drejtesise neni 102 20 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 106.21

SISTEMI KUSHTETUES JURISPRUDENCS

DHE

ORGANIZIMI

I

tyre. Duke qen t zgjedhur pr periudhat e gjata kohore, gjyqtart marrin garanci se do t jen t pavarur nga ndryshimet politike, t cilat pasojn pas do cikli t zgjedhjeve parlamentare. Mnyra e emrimit dhe shkarkimit t gjyqtarve n Kosov sht e prcaktuar me Kushtetut. Gjyqtart i emron, riemron dhe shkarkon 22 Presidenti i Republiks me propozim e Kshillit gjyqsor. Gjyqtart gzojn imunitet nga ndjekja penale, padit civile dhe shkarkimi nga funksioni pr vendimet e marra, votimet e bra, mendimin e shprehur dhe pr veprimet e tjera brenda fushveprimit t detyrave dhe prgjgjsive t tyre. Ata nuk jan mbi ligjin. Gjyqtart mund t shkarkohen nga funksioni pr shkak t dnimit pr nj vepr t rnd penale ose pr mos respektimin e detyrs. N baz t Kushtetuts, pavarsin, paanshmrin e sistemit 23 gjyqsor e siguron Kshilli Gjyqsor i Kosovs. Gjykata Supreme e Kosovs sht autoriteti m i lart gjyqsor. Organizimi, funksionimi dhe 24 juridiksioni i gjykatave rregullohet me ligj . Ky Ligj prcakton rregullat e organizimit dhe funksionimit t Gjykatave, statusin e gjyqtarit, parimet dhe rregullat e gjykimit, paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave, procedurat e veanta, marrjen e vendimeve dhe ekzekutimin e tyre . PROKURORI I SHTETIT Prokurori i shtetit sht institucion i pavarur me autoritet dhe prgjegjesi pr ndjekjen t personave t akuzuar pr ndonj vepr penale 25 ose pr ndonj vepr tjetr, sikurse sht rregulluar me ligj. N prputhje me parimin e akuzativitetit n procedurn penale, kjo procedur, n parim, nuk mund t filloj dhe t zhvillohet, pa iniciativn e prokurorit t shtetit. Nga kjo, mund t konkludohet se, funksioni i ndjekjes penale, i sht besuar subjektit t veant procedural, e ky sht prokurori. Prokurori i shtetit sht institucioni i paanshm dhe vepron n 26 baz t Kushtetuts dhe ligjit.21 22

21

Po aty, neni 105 Po aty, Neni 104 23 Po aty, Neni 108 24 Po aty, neni 103 Ligji pr Gjykatatsht n process t hartimit. Keshtu qe derisa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj, Gjykatat n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze t Rregulloreve t UNMIK-ut. 25 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 109 paragrafi 1. 26 Po aty, neni 109 paragrafi 2.22


Organizmi, kompetencat dhe detyrat e Prokurorit t shtetit rregullohen 27 me ligjin pr Prokurorin. Emrimi i prokurorve t shtetit bhen nga Presidenti i Republiks t 28 propozuar nga Kshilli Prokurorial i Kosovs . Kshilli Prokurorial i Kosovs sht insitucion i pavarur n kryerjen e funksioneve t tij dhe siguron q Prokurori i shtetit t jet i pavarur, profesional, i paanshm. Kshilli prokurorial i rekruton, propozon q ti avancoj, transferoj, dic29 iplinoj prokuroret n menyrn e rregulluar me ligj . Duke pasur parasysh natyrn dhe karakterin e funksionit q kryejn, prokurorit e shtetit jan t lidhura n vij vertikale mes tyre. N ushtrimin e funksionit t ndjekjes s kryesve t veprave penale dhe t veprave t tjera t dnueshme, t caktuara me ligj, prokurori i shtetit prcakton dhe merr masat e nevojshme, n bashkpunim me organet tjera t autorizuara, lidhur me zbulimin e ktyre veprave dhe kryesve t tyre. N pajtim me autorizimet e caktuara n ligj, prokurori orienton procedurn paraprake. Avokati i popullit (Ombudspersoni) Institucioni i Ombudsmanit si mbrojts i t drejtave dhe lirive t individit dhe t personave juridik nga veprimet abuzive t organeve shtetrore dhe t administrats civile, i ka fillet e tij n Suedi, ku u formua pr her t par n vitin 1809. M von, gjat shekullit XX, ky institucion u themelua n shum shtete evropiane dhe n SHBA. Sot, shumica e shteteve antare t Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim Evropian (OSBE), kan t themeluar apo jan n themelim e sipr t institucionit t Ombudsmanit. Ka dallime prej shteti n shtet, sa i prket bazs ligjore t themelimit, organizimit, fushveprimit, kompetencave dhe emrtimit t institucionit t Ombudspersonit. Disa shtete e kan t rregulluar me kushtetut, themelimin e institucionit t Ombudspersonit e disa t tjera, kt e kan rregulluar me ligj t veant. N disa shtete, si n Kanada, Itali, Zvicr dhe n SHBA, nuk ka Ombudsman n nivel nacional, por atje ky institucion ekziton n nivel provincial apo lokal. Shtete t tjera, kt institucion e kan n nivel27

Po aty, neni 109 paragrafi 3 Ligji pr Prokurinsht n process t hartimit. Keshtu qe deri sa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj, Prokurorit n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze t Rregulloreve t UNMIK-ut. 28 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, neni 84 29 Po aty. Neni 110

23


nacional. N disa shtete Ombudsmani, sht emrtuar edhe si avokat i 30 popullit . Avokatin e popullit t Kosovs e zgjedh kuvendi me shumicn e votave t t gjith deputeteve t tije, pr nje mandat pesevjeqar pa t 31 drejt rizgjedhje . Ai pr punn e vet raporton para kuvendit me raport vjetor. Pr t qen efektiv dhe i respektuar nga njerzit, Avokati i popullit sht i pavarur nga institucionet dhe nga proceset politike dhe nuk duhet t jet subjekt i ndrhyrjeve apo influencs, nga ata q mund t ken interes pr rezultatet e hulumtimit t ankesave. Avokati i popullit mbikqyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individit nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta t 32 autoriteteve publike t Kosovs. do institucion ose autoritet tjetr q ushtron pushtet legjitim n Kosov sht i detyruar tiu prgjigjet krkesave t avokatit t popullit dhe tia paraqes atyre t gjitha dokumentacionet dhe informacionet e krkuara n pajtim me ligjin. sht kompetenc kushtetuese e avokatit t popullit t bj rekomandime dhe t propozoj masa, nse vren shkelje t t drejtave dhe lirive t njeriut nga ana e organeve t adminstrats publike si dhe organet e tjera shtetrore. Por nse, rekomandimet pr masat e propozuara nga avokati i popullit nuk merren n konsiderat nga institucionet pr ti prmirsuar dhe evituar shkeljet e t drejtave dhe lirive t njeriut, ai/ajo bazuar n dispozitat kushtetuese ka t drejt q shtjen t referoj n gjykaten 33 kushtetuese . Avokati i popullit t Kosovs gzon imunitet nga ndjekjet penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet ose vendimet q jan 34 brenda fushs s prgjegjsive t avokatit t popullit.

GJYKATA KUSHTETUESE Gjykata kushtetuese sht organ i pavarur i mbrojtjes s 35 kushtetutshmris dhe bn interpretimin prfundimtar t kushtetuts. Ajo sht nje organ i veant kushtetues, t cilit i besohet mbrojtja e kushtetutshmris dhe ligjshmeris. Gjykata kushtetuese n shum vende paraqet mekanizmin kryesor institucional, q n mnyr meritore mbron kushtetutshmrin dhe ligjshmrin dhe siguron parimin e30 31

Arsim Bajrami, vep e cit. fq. Po aty, neni 134, paragrafi 1 32 Po aty, neni 132, paragrafi 1 33 Po aty. Neni 135, paragrafi 3, 4 34 Po aty, neni 134, paragrafi 4 35 Po aty, neni 4, paragrafi 624


sundimit t ligjit n shoqri. Kushtetutat i japin autoritetin e nevojshm kushtetues gjykatave kushtetuese, q t anulojn t gjitha aktet jokushtetuese dhe joligjore, dhe t konstatojn shkeljet e kushtetuts nga autoritetet udhheqse t shtetit. I takon gjykats kushtetuese si autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetuts dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn dhe t vendos nse sht shkelur kushtetuta nga autoritetet publike. Me kushtetut sht prcaktuar se autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetues dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn n Kosov sht Gjykata Kushtetuese. Aktualisht jan t njohura disa forma kushtetese t mbrojtjes s kushtetutshmeris dhe ligjshmeris: a. Mbrojta e kushtetuts nga organi prfaqsues-parlamenti, b. Mbrojtja e kushtetuts nga gjykatat e rregullta-Gjykata Supreme (SHBA), c. Mbrojtja e kushtetuts nga nj organ i veant kushtetues, Kshilli Kushtetues n Franc, d. Mbrojtja e kushtetuts nga ana e gjykatave kushtetuese, e. Mbrojtja dhe interpretimi i kushtetuts nga institucionet dhe mekanizmat ndrkombtare, q zbatohet n vendet me administrim nderkombtar, ku prezenca nderkombtare ka t drejtat prfundimtare n interpretimin e kushtetutave t oktruara t ktyre shteteve, psh. Rasti i Bosnjs, ai i Kosovs me Kornizen Kushtetuese etj. Kompetencat e prgjithshme- Gjykatat kushtetuese kan autorizime t gjra n mbrojtjen e Kushtetuts. Ato bjn kontrollin e prgjithshm t sistemit juridik nga aspekti i pajtueshmris t akteve dhe veprimeve me Kushtetutn. Gjithashtu, gjykatat kushtetuese vlersojn shkeljen e kushtetuts nga ana e institucioneve shtetrore dhe konstatojn plotsimin e kushteve pr shkarkimin dhe largimin nga detyra t zyrtarve t lart shtetror, q nga presidenti, e gjer tek zyrtaret e niveleve t ndryshme. N disa sisteme kushtetuese, gjykatat kushtetuese vlersojn pajtueshmrin kushtetuese t proceseve elektorale, t referendumeve dhe akteve tjera juridike dhe politike. N aspektin e prgjithshm kompetencat e gjykatave kushtetuese mund t ndahe n tri fusha kryesore: Kontrolli i kushtetshmris dhe ligjshmris dhe vlersimi i ekzistimit t pajtueshmris s akteve juridike me kushtetutn dhe ligjin, Kontrolli i ekzistimit t shkeljeve, cenimit, ose mos rrespektimit t kushtetuts nga organet dhe institucionet25


shtetrore, prfshir ktu edhe shkarkimin e zyrtarve t lart shtetror, dhe Kontrolli i kushtetutshmris dhe ligjshmeris s zgjedhjeve, 36 referendumeve dhe akteve tjera juridike e politike. Prbrja, organizimi dhe mnyra e zgjedhjes s gjyqtarve Kushtetuta prcakton prbrjen, organizimin dhe mnyren e zgjedhjes s gjyqtarve t gjykatave kushtetuese. Gjykatat kushtetuese n prbrjen e tyre kan nj numer t kufizuar gjyqtaresh, i percaktuar me kushtetut. Perberja e gjykates kushtetuese e Kosoves sht prej nente (9) 37 gjyqetarve, pr zgjedhjen e tyre krkohen kushtet t veanta, t cilat kan t bjn me pregaditjen profesionale, prvojen e gjat kushtetuese dhe kredibilitetin e lart moral t gjyqtarve. Zgjedhja e gjyqtarve bhet nga dy organe: parlamenti i propozon dhe presidenti i emron pr 38 nje mandat nentevjeqar, pa mundesi vazhdimi . Zakonisht antart e gjykatave kushtetuese zgjedhen pr nj periudh t gjat kohore. Gjykata kushtetuese e Kosovs udhheqet nga kryetari dhe zvendskryetari i gjykats te cilt zgjedhen me votim t fshehet t gjyqtarve t gjykats 39 pr nje mandat trevjeqar. N kt mnyr ata zgjedhin njerin nga antart e gjykats pr kryetar pr nj periudh trevjear. Por, zgjedhja n keto funksione, kryetar apo zevendeskrytar nuk ia zgjate mandatin e gjyqtarit. Gjykata kushtetuese percakton organizmin e vet t brendshem, rregulloren e punes proceset e vendimmarrjes dhe eshtjeve t tjera organizative n pajtim me ligjin. Procedura para gjykats kushtetuese jan speciale dhe dallojn nga rregullat klasike t gjyqsorit. Natyra e kontesteve t kjo gjykat, sht e36 37

Arsim Bajrami, Draftimi I kushtetues, prishtine 2007, fq. Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosves, neni 114 paragrafi 1 38 Po aty, neni 114 paragrafi 2 39 Po aty, neni 114 paragrafi 5 Ligji pr gjykaten kushtetetuesesht n proces t hartimit. Ky ligj do e rregullon organizimin dhe funksionimin e Gjykats Kushtetuese t Republiks s Kosovs, procedurat pr paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave pran Gjykats Kushtetuese, kushtet dhe procedurat pr emrimin dhe shkarkimin e gjyqtarve t Gjykats, kualifikimet tjera prkatse pr emrimin e gjyqtarve t Gjykats Kushtetuese, parimet dhe rregullat themelore procedurale dhe shtje tjera organizative.

26


karakterit t kontestit kushtetuese dhe procedurat gjyqsore jan t veanta, dhe shprehin veorit e natyres kushtetuese t kontesteve. Keshtu qe gjykata kushtetuese vendos vetem pr rastet e ngritura para gjykates n menyre ligjore nga palet e autorizuara siqsht percaktuar me kushtetut. Prcaktimi i objektit t kontestit-padis kushtetuese sht nj proces i vlersimit t pajtueshmris s nj akti, ose veprimi politik me kushtetutn. Ky kontest konsiston n konstatimin e ekzistimit t shkeljes s kushtetuts dhe n anulimin dhe shfuqizimin e nj akt jo kushtetues, ose shpalljen jo kushtetuese t nj veprim t caktuar t organeve dhe institucioneve shtetrore. Mbi bazn e ktyre shkeljeve mund t ngritet nga subjekti i autorizuar nj padi kushtetuese. Objekt i padis kushtetues mund t jen: Aktet ligjore, aktet nnligjore, aktet e prgjithshme normative t parlamentit, Aktet nnligjore t qeveris, dekretet, urdhresat, udhzimet, rregulloret, Aktet nnligjore t presidentit, dekretet, urdhresat, rregulloret, Aktet e prgjithshme t organeve dhe agjencioneve ekzekutive, Aktet e prgjithshme t pushtetit lokal, statutet, rregulloret, etj, Shkeljet dhe mosrespektimi kushtetuts nga zyrtaret e lart, shefi i shtetit, antart e parlamentit n procedurat e revokimit dhe zyrtarve t tjer shtetror, Vlersimi i kushtetutshmris s procesit t zgjedhjeve, zgjedhjes dhe shkarkimit t presidentit nga parlamenti, respektimi i procedurave kushtetuese, vlersimi i kushtetutshmris s referendumeve dhe 40 proceseve tjera t rndsishme, etj. Palt e autorizuara q mund t fillojn procedurn para gjykats kushtetuese shtja e par q parashtrohet t gjykata kushtetuese, ka t bj me prcaktimin e subjekteve q kan t drejt t fillojn proceduren para ksaj gjykate. Propozuesit e autorizuar paraqesin subjekte primare t adresimit t gjykata kushtetuese. Kto subjekte paraqesin organet dhe institucionet kryesore kushtetuese, t cilat jan t detyruara ti drejtohen gjykats kushtetuese pr mbrojtjen e kushtetutshmeris, sa her q n punen e tyre zyrtare ndeshen me dukurit jo kushtetuese dhe jo ligjore. Shumica e kushtetutave parashikojn si detyrime kushtetuese pr organet dhe40

Burimi: kushtetuta e Kosovs neni 11327


institucionet kushtetuese kujdesin pr kushtetutshmri dhe ligjshmri. Rrethi i ktyre organeve dhe institucioneve sht mjaft i gjr dhe prfshin kta propozues t autorizuar; Kuvendi (numri i caktuar t deputetve); Presidenti dhe Qeveria, Gjykatat, Avokati i popullit, Komuna dhe Individt jan t autorizuara t ngrejn shkeljet nga autoritetet publike pr t drejtat dhe lirit e tyre individuale t garantuara 41 me kushtetut . Kur propozuesit e autorizuar parashtrojn krkesen pr vlersimin e kushtetutshmris dhe ligjshmris s nj akti juridik ose veprimi t organeve shtetrore, gjykata kushtetuese do t nis proceduren n mnyr automatike dhe do t konstatoj ekzistimin e bazave t padis kushtetuese. Grupi i dyt i subjekteve, q mund t fillojn procedurn e vlersimit t kushtetutshmris dhe ligjshmris japin t ashtuqujturn iniciativ kushtetuese, e cila i nnshtrohet vlersimit paraprak t gjykats kushtetuese, lidhur me ate se, a ekziston baza e dyshimit pr shkelje t kushtetuts dhe ligjit para se t filloj procedura e vlersimit kushtetues. N kto raste pas marrjes s inciativs, gjykata kushtetuese paraprakisht shqyrton nismn e arritur, dhe nse ajo prmban elementet e nevojshme kushtetuese mund t filloj procedurn e vlersimit. Kjo dallon nga rasti i nisms s procedurs nga propozuesit e autorizuar, t cilt e obligojn n mnyr automatike gjykatn, q t nis procedurn e vlersimit kushtetues. T drejtn e parashtrimit t iniciativs e kan edhe qytetart, t cilt goditen me zbatimin e aktit jo kushtetues dhe jo ligjor. Ata krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t gjykatave kushtetuese. N praktikn e gjyqsis kushtetuese sht shtje e diskutueshme, se a mund qytetart t krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t qytetarve para gjykatave kushtetuese. Lidhur me kt ekzistojn dy praktika kushtetuese; N rastin e par gjykata kushtetuese nuk merret me shkeljet individuale t t drejtave dhe lirive t qytatarve, por vetm me kontrollin e akteve t prgjithshme juridike. Mbrojtjen gjyqsore t t drejtave dhe lirive t qytetarve e bjn gjykatat e regullta dhe organet administrative n procedurat gjyqsore dhe administrative. N rastin e dyt, disa kushtetuta po edhe kushtetuta e Republikes se Kosovs e prcaktojn t drejtn e qytetarve, q t krkojn mbrojtjen e 42 t drejtave t tyre kushtetuese edhe para gjykats kushtetuese . Kjo41 42

Po aty, neni 113, paragrafi 2, 3, 4, 5, 6, 7, Po aty, neni 113 paragrafi 728


praktik bazohet n teorin, se t drejtat e qytetarve jan kategori kushtetuese dhe duhet t gzojn mbrojtje t gjykata kushtetuese. Cilat jan palt n kontestin kushtetues para gjykats kushtetuese Kontesti kushtetues q ka pr objekt vlersimin e kushtetutshmris dhe ligjshmris ka dy pal kryesore; e para, Propozuesin, q mund t jet njeri nga propozuesit e autorizuar apo parashtruesit e inisiativs dhe dyta, Kundrpropozuesi, i cil sht autori i aktit i cili kontestohet ose bartsi i veprimit jokushtetues dhe joligjor. Kjo shpjegohet n kt menyre. Nese kontestohet ndonj ligj pr shkak t mos pajtueshmris me kushtetuten, propozues mund t jet presidenti, qeveria ose ndonj propozues tjetr i autorizuar, kurse kundrpropozues n rastin konkret sht parlamenti si autor i ligjit kontestues. N rastin tjetr, nse objekt i vlersimit kushtetues jan shkeljet e kushtetuts nga zyrtaret e lart, cilsin e propozuesit psh, mund ta ket parlamenti, kurse n cilsin e kundrpropozuesit mund t jet presidenti nse bhet vlersimi i shkeljeve eventuale kushtetuese nga ana e tij. Mnyra e marrjes s vendimeve nga gjykata kushtetuese Gjykata kushtetuese merr vendimet e saj sipas mnyrs s prcaktuar me ligj ose kushtetut. Vendimet e gjykats kushtetuese merren me shumicen e votave t antarve t saj, me prjashtim t disa rasteve kur shprehimisht krkohet shumica e kualifikuar prej 2/3 e votave t antarve t saj, psh, me rastin e vlersimit t ekzistimit t shkeljeve kushtetuese nga shefi i shtetit dhe shkarkimit kushtetues t tij. Vendimet e gjykats kushtetuese merren n form t aktvendimit, n t cilin konstatohet bazueshmria e padis kushtetuese dhe prcaktohet vendimi i gjykats dhe natyra juridike e tij. Pr dallim nga procedurat gjyqsore vendimi i gjykats kushtetuese nuk kumtohet publikisht n seanc t gjykats, por i drgohet palve n kontestin kushtetues. Vendimet e gjykates kushtetuese t Kosovs shpallen n gazeten zyrtare Natyra juridike e vendimeve t gjykats kushtetuese - Vendimet e gjykats kushtetuese jan t detyrueshme pr gjyqesorin dhe t gjith 43 personat dhe institucionet e Kosoves , t forms s prer dhe t zbatueshme q nga momenti i marrjes. Gjyqsia kushtetuese vepron

43

Po aty, neni 116 paragrafi 129


vetm n nj instanc dhe ndaj vendimeve t saja nuk mund t apelohet asnj ankes ose mjet tjetr juridik i rregullt ose i jashtzakonshm. Pr nga natyra juridike vendimet e gjykats kushtetuese mund t ndahen n grupe: a. Vendimet me t cilat anulohet legjislacioni ose akti tjetr juridik, b. Vendimi me t cilin bhet shfuqizimi i nj ligj ose akti juridik dhe c. Vendimi me t cilin konstatohet shkelja e kushtetuts nga autoriteti zyrtar dhe konstatohet plotsimi i kushteve kushtetuese pr shkarkimin e tij, d. Vendimi me t cilin konstatohet jo kushtetutshmeria ose kundrligjshmria e nj procesi elektoral, referendumi, ose shkelja e procedurs pr zgjedhjen dhe shkarkimin e e ndonj 44 titullari t lart shtetror. Anulimi i legjislacionit-Nse gjykata kushtetuese konstaton se nj ligj ose akt tjetr i prgjithshm juridik sht n kundrshtim me kushtetutn dhe ligjin, krahas konstatimit t till, ajo vendos pr anulimin e ktij akti. Anulimi nnkupton, jo vetm shfuqizimin e menjihershm t ligjit ose aktit tjetr t prgjithshm, por edhe anulimin e t gjitha pasojave juridike q ka prodhuar zbatimi i aktit ligjor ose aktit tjetr t prgjithshm juridik q nuk ka qen n pajtim me kushtetuten. Shfuqizimi i legjislacionit- Nse vendimi i gjykats kushtetuese shfuqizon nj ligj ose akt tjetr t prgjithshm juridik, ai pushon t vlej n t ardhmen, por kjo nuk nnkupton edhe anulimin e pasojave q m par ka prodhuar zbatimi i ktij ligj ose akti t prgjithshm. Pra, kjo sht nj mas m e but e konstatimit t shkeljes kushtetuese dhe ligjore, q prodhon efekte juridike vetm ndaj ligjit 45 ose aktit kontestues . Proceduara e ngritjes se shtjes dhe konstatimi i prgjegjsis s presidentit - Nj nga prgjegjsit e veanta t gjykatave kushtetuese sht konstatimi i shkeljeve kushtetuese nga ana e presidentit dhe shkarkimi kushtetues i tij. Kjo vjen n shprehje n proceduren e impimentit, i cili fillohet nga parlamenti, tridhjet deputet apo m

44 45

Po aty, neni 113 dhe neni 116 Po aty, neni 116 paragrafi 230

SISTEMI KUSHTETUES JURISPRUDENCS 46

DHE

ORGANIZIMI

I

shum ose subjekti tjetr i autorizuar ndaj presidentit me padin kushtetuese pr shkelje t kushtetuts. Kushtetutat e shum shteteve prcaktojn tri baza kryesore pr fillimi e impimentit ndaj presidentit; tradhtia ndaj vendit, abuzimi i detyrs zyrtare (keqprdorimet matriale, skandalet morale) dhe shkeljet e rnda t kushtetuts. N procesin e impimentit roli i gjykatave kushtetuese sht vendimtar dhe ato vendosin, se a e ka shkelur presidenti kushtetutn, a ka prgjegjsi politike dhe kushtetuese pr veprimet e tij. Nse gjykata kushtetuese konstaton kto shkelje, ajo bn edhe shkarkimin automatik t presidentit me vendimin e saj. Ky vendim krkon nj votim prej 2/3 t antarve t 47 gjykats. Implementimi i vendimeve t gjykatave kushtetuese- Vendimet e gjykatave kushtetuese jan t detyrueshme pr t gjitha institucionet dhe personat t cilve ju referohen kto vendime. Nse gjykata kushtetuese anulon ose shfuqizon ndonj ligj, parlamenti duhet ti bindet ktij vendimi dhe t filloj procedurat adekuate legjislative pr harmonizimin e legjislacionit. N mnyr t njejt do t veprohet edhe kur jan n pyetje aktet nnligjore t qeveris dhe shefit t shtetit. N rastet kur gjykatat kushtetuese konstatojn shkeljen e kushtetuts nga zyrtaret e lart shtetror, sipas fuqis kushtetuese do t prodhohen pasoja t drejtprdrejta kushtetuese, si psh: shkarkimi i presidentit, anulimi i zgjedhjes s presidentit pr shkaqe t mos rrespektimit t procedurave kushtetuese, revokimi i deputetit, anulimi ose prseritja e zgjedhjeve, referendumeve etj. INSTITUCIONET E PAVARURA - AGJENCIT E PAVARURA Agjencionet e pavarura t Republiks s Kosovs jan institucione t pavarura t krijuara me Kushtetut apo me ligje. Institucionet e pavarura jan subjekte kye t funksionimit t pushtetit, duke garantuar dhe siguruar kontrollin dhe ekuilibrimin si dhe zbatimin e sundimit t ligjit. N Kosov ka disa agjenci dhe institucione t pavarura q kryejn funksione t mbikqyrjes t prcaktuar me ligj.Insitucion i pavarur kushtetues jan: Avokati i Popullit, Auditori i Prgjithshm, Komisioni Qendror iZgjedhjeve, Banka Qendrore e Kosovs dhe Komisioni i 48 Pavarur i Mediave.46 47

Po aty, neni 113, paragrafi 6 Po aty, neni 91 paragrafi 3 48 Po aty, neni 132, neni 136, neni 137 neni 140 dhe neni 14131


Avokati i popullit mbiqkyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individit, nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta t autoriteteve publike. N prmbushjen e funksionit t tyre n monitorimin e institucioneve jan t pavarura, q do t thot se puna e tyre nuk duhet t ndikohet politikisht apo t kontrollohet nga ndonj organ i ekzekutivit. Institucion tjetr i pavarur kushtetues sht Auditori i Prgjithsm i Kosovs, si institucioni m i lart i kontrollit ekonomik dhe financiar. Auditori zgjedhet nga Kuvendit n baz t propozimit t Presidentit t 49 Republiks. Edhe komisioni qendror i zgjedhjeve sht nj institucion i pavarur, i prhershm q prgadit, mbikqyr, drejton dhe verifikon t gjitha veprimet q kan t bjn me procesin e zgjedhjeve e referendumit dhe 50 shpall rezultatin e tyre. Nje institucion tjetr i pavarur n Kosov sht Banka Qendrore e Republiks e cila i prgjigjet vetm Kuvendit t Kosovs. Ajo ushtron kompetencat dhe pushtetin e vet vetm n pajtim me kushtetutn dhe me 51 instrumentet e tjera ligjore t zbatueshme. Organi i pavarur sht edhe komisioni i pavarur i mediave i cili e rregullon spektrin e frekuencave transmetuese n Republikn e Kosovs, licencon transmetuesit publik e privat, prcakton dhe zbaton politikn e 52 transmetimit si dhe ushtron kompetenca t tjera t prcaktuar me ligj. Agjencit e pavarura t Republiks jan institucionet e krijuara nga Kuve- ndi, n baz t ligjeve prkatse, t cilat rregullojn themelimin, funksionimin dhe kompetencat e tyre. Kto i kryejn funskionet n mnyr t pavarura nga do organ ose autoritet tjetr n Kosov. Kushtet themelore q sigurojn pavarsin pr agjencit e pavarura jan: a. Pavarsi financiare53

b. Pavarsi e zgjedhjes/emrimit dhe kohzgjatjeje; c. Pavarsi n vendimmarrje. Kto institucione vazhdojn t zbatojn t gjitha ligjet dhe rregulloret q kan t bjn me financimin publik. Ato pr punn e tyre raportojn49 50

Po aty. Neni 136 paragrafi 1, 2 Po aty, neni 139, neni paragrafi 1 51 Po aty neni 140, paragrafi 1, 2 52 Po aty, neni 141, paragrafi 1. 53 Po aty. Neni 142, paragrafi 1,2.32


dhe jan prgjegjs para Kuvendit t Kosovs. Kuvendi i mbikqyr q organet e pavarura jan duke i prmbushur mandatet e tyre ashtu si parashihet me ligjet n fuqi.

PARIMET THEMELORE T DRAFTIMIT T KUSHTETUTS 1. Prcaktimi i qllimeve q deshiron ti arrij kushtetuta Qllimet e kushtetuts i prcakton kushtetutdhnsi dhe faktort tjer politik q jan aktor t procesit kushtetues. Kushtetutdhns sht organi prfaqsues (parlamenti) q inicon procesin kushtetues dhe q miraton kushtetutn. N rastet kur miratimi i kushtetuts bhet prmes popullit n referendumin kushtetues, kushtetutdhns jan qytetaret dhe populli, por qllimet e procesit kushtetues paraprakisht i cakton parlamenti si organ prfaqsues i popullit. Prcaktimi i qllimeve politike q pretendon ti realizoj nj proces kushtetues, bhet n momentin e pranimit t nisms kushtetuese nga bartsi i ksaj nisme dhe pas konsensusit t arritur n parlament rreth ksaj nisme. Qllimet politike t reforms kushtetuese mund t konsistojn n: themelimin e shtetit dhe realizimin e pavarsis, psh., rasti i Sllovenis, Estonis, Lituanis, Kroacis, Maqedonis, Bosnje e Hercegovins, Kosovs; prmbysja e regjimeve antidemokratike dhe tranzicioni demokratik, psh. Shqipria, Rumania, Hungaria, Bullgaria etj; bashkimin me nj shtet tjetr dhe bartjen e sovranitetit, rasti i bashkimi t Gjermanis, krijimi i Unionit federal ose konfederal, psh. kushtetuta evropiane-federalizimi i Evrops; ndryshimi i sistemit t qeverisjes,psh. kalimi nga qeverisja parlamentare n ate presidenciale; ndryshimi n kompetencat e organeve shtetrore; evitimi i krizave parlamentare dhe krizave politike; implementimi i marrveshjeve nderkombtare pr prfundimin e armiqsive dhe luftrave, rasti i Bosnjes, Maqedonis, Kosovs etj; mbrojta kushtetuese e minoriteteve, psh, Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, Kosova etj si dhe reformat ekonomike, sociale, kulturale etj. Hartuesit e Kushtetuts para fillimit t procesit t draftimit kushtetues marrin porosin politike, pr qllimet dhe pretendimet q synon t arrij kushtetuta. Ata nuk mund ti shmangen ksaj porosie, por kan mandat33


profesional q ate ta implementojn n mnyren sa m efikase dhe adekuate prmes kushtetuts. Qllimet e kushtetuts zakonisht shprehen n preambuln e tekstit t saj, ku theksohen objektivat dhe pritjet kryesore nga kushtetuta. Hartuesit do t prdorin nj gjuh pragmatike n preambul, pr t justifikuar pse nxerret kushtetuta, far synon t arrij ajo, dhe cilat jan pretendimet e saj strategjike pr t ardhmen e vendit. 2. Przgjedhja e modeleve kushtetuese q do t konsultohen T shkruarit e kushtetuts nuk paraqet nj pun shkencore, e as nj vepr akademike. N rradh t par procesi i hartimi t kushtetuts krkon demonstrimin e shkathsive teorike dhe praktike t draftimi t kushtetuts. Kjo krkon ekspert q njohin mir teorin kushtetuese, qasjen krahasuese t instituteve kushtetuese dhe shkathsit praktike, pra aftsin e normimit kushtetues me standardet e plota nderkombtare. Menjher pas marrjes s mandatit politik, antart e Komisionit Kushtetues duhet t przgjedhin modelet e kushtetutave, q do t konsultohen dhe t merren parasysh n procesin e draftimit t kushtetuts. Nuk ka kushtetut plotsisht burimore dhe t veant, dhe sht iluzore pritja q draftuesit do t hartojn nj tekst unikat kushtetues. Por shtrohet pyetja, se cilat modele duhet t przgjedhin hartuesit, cilt faktor prcaktojn kto modele, a sht kjo nj zgjidhje e hartuesve, apo mandat politik t cilin e kan prcaktuar faktoret politik. Nese faktoret politik kan arritur konsensus pr nj republik presidenciale, hartuesit duhet t konsultojn kushtetutat e shteteve presidenciale, nese ata porosisin formn parlamentare do t konsultohen modelet e kushtetutave t ktyre shteteve etj. Mirpo, hartuesit nuk duhet t pajtohen me rolin e tyre krejtsisht teknik. Ata me kompetencen e tyre kushtetuese duhet t przgjedhin modelet sa ma adekuate dhe sa ma kompatibile me vendin e tyre dhe me realitetin faktik. Aftsia e ekspertve konsiston n aftsin e tyre q t bjn przgjedhjen e zgjidhjeve kushtetuese t shteteve t ndryshme, ti prshtatin ato realitetit vendor, duke i modifikuar, dhe ti bjn sa ma funksionale. Nuk ka vetm nj kushtetut q duhet t merret si baz, por duhet t konsultohen m shum modele t m shum vendeve. N przgjedhjen e modeleve hartuesit duhet t marrin pr baz faktet vijuese: suksesin dhe qendrueshmerin e kushtetutave t vendeve q merren si modele; kompatibilitetin kushtetuese t modeleve me34


kushtetutn e vendit; modifikimet e prvojave kushtetuese t vendeve t ndryshme me ralitetin e vendit t tyre; kompatibilitetin e transicionit dhe ndryshimeve kushtetuese midis modeleve t ndryshme; kompatibilitetin e teoris dhe praktikes kushtetuese, gjuhs, terminologjis dhe tradits kushtetuese; faktort tjer krahasues dhe analog q ndikojn n prmbajtjen e tekstit t kushtetuts, etj. Praktika kushtetuese ka vrtetuar se gjetja e modeleve kushtetuese sot sht proces shum i leht. T gjitha kushtetutat e vendeve sot jan n 54 web-faqe dhe ekspertt mund t ken qasje shum t leht . Por sht e pamundur q nj kushtetut t importohet dhe nga ekspertt t konvertohet n kushtetut vendore. Kjo do t ishte nj iluzion i madh profesional e politik, sepse kjo kushtetut nuk do t jet funksionale. Nga modelet e konsultuara kushtetuese mund t merren zgjidhje konkrete kushtetuese dhe ato t integrohen n iden vendore kushtetuese dhe t shprehin dhe plotsojn pritjet vendore pr kushtetuen. Pra, kjo na kthen tek teza jon fillestare-dilema kushtetuta ideale apo funksionale. 3. Plotsimi i standardeve ndrkombtare pr kushtetutn Pr t qen demokratike dhe gjithprfshirse, kushtetuta duhet t plotsoj standardet nderkombtare q jan krijuar dhe q vlejn, qoft sa i prket kushteve t nj procesi demokratik kushtetues, ose prmbajtjes dhe kushteve q duhet ti prmbush kushtetuta e nj vendi demokratik. Standardet kushtetuese nuk jan t kodifikuara n nj tekst t vetm, por ato jan t ngjajshme me standardet legjislative q po krijohen n nivel t Bashkimit Evropian. Hartuesit e kushtetuts duhet ti njohin dhe zotrojn mir standardet evropiane n sferen e legjislacionit dhe t kushtetuts, dhe ti impementojn n mnyr adekuate n procesin e draftimit t kushtetuts. Kushtetuta nuk lejohet t prmbaj zgjidhje q shprehimisht jan ndaluar me konventa evropiane pr t drejtat e njeriut, barazis s qytatarve etj. Po cekim disa standarde evropiane n sferen kushtetuese q duhet t respektohen n procesin e draftimit: respektimi i plot i parimit t mosdiskriminimit; parimi i ndarjes dhe kufizimit reciprok t pushteteve; barazia e qytetarve para ligjit dhe mbrojtja e minoriteteve; raporti i shteti me religjionin; karakteri laik i shtetit; parimi i sundimit t ligjit,sfondi i lirive dhe t drejtave t qytetarve dhe mekanizmat ligjor;54

Burimi: Shih pasqyren nr.3. Adresat elektronike t disa kushtetutave n bot.35


kontrolli civil ndaj policis dhe ushtris; gjyqsia e pavarur; ratifikimi dhe impeementim i Konventave Evropiane pr t drejtat e njeriut; ndalim i torturs; gjykimi i drejt dhe korrekt dhe heqja e denimit me vdekje. 4. Komisioni i Venecias dhe ekspertiza evropian e plotsimit t standardeve kushtetuese N nivelin e Bashkimit Evropian sht themeluar Komisioni i 55 Venecias si nj institucion i specializuar evropian q ofron asistenc dhe konsulenc profesionale kushtetuese shteteve t ndryshme n proceset kushtetutdhnse. Antar t Komisionit jan shtete evropiane, t cilat si antar t ktij institucion kan derguar n ket institucion ekspertet e tyre kushtetuese nga radha e profesorve universitar, gjyqtarve t gjykatve kushtetuese dhe juristve tjer t shquar. Shtetet e Evrops Juglindore, pas prmbysjes s diktaturave komuniste dhe fillimit t nj transicioni kushtetues kan krkuar asistenc profesionale t Komisionit t Venecias, qoft n procesin e draftimit t kushtetutave t tyre t para demokratike, ose gjat implementimit t kushtetutave dhe hartimit t legjislacionit organik. Nj rol t veant ky Komision ka pasur n hartimin e Kushtetuts aktuale t Republiks s Shqipris, duke ofruar asistenc profesionale n fazen e hartimit t kushtetuts prmes kryetarit t saj La Pergola, dhe n fazen e mvonshme duke dhn komente rreth implementimit t kushtetuts. Fushveprimi i ktij institucioni sht shum i gjr dhe prfshin kto angazhime kryesore si: ofron asistencen shteteve me rastin e hartimit t kushtetutave; zhvillon konsulencat profesionale n proceset e implementimit dhe rishikimit t kushtetuts; bn ekspertizen e kushtetutave t vendeve t ndryshme nga aspekti i plotsimit t standardeve nderkombtare; organizimi i seminareve, konferencave kushtuar parimit t kushtetutshmeris dhe ligjshmeris, etj. sht i nj rndsie t veant q Komisioni vendor Kushtetues gjat draftimit, t tekstit t vendos raporte t bashkpunimit me Komisionin e Venecias. Ky bashkpunim n radh t par konsiston n prfshirjen e antarve t ktij Komisioni n konsulencat nderkombtare, trajnimin e antarve t komisionit vendor, organizimin e ndonji tryeze profesionale lidhur me segmentet e caktuara t hartimit t kushtetuts, etj.

55

Shih Pasqyra nr.2, Shtetet antare t Komisionit t Venedikut dhe Pjsmarrsit e saj.36


5. Marrja parasysh e specifikave t vendit, nivelit t zhvillimit social ekonomik e politik Me rastin e draftimit t kushtetuts, hartuesit duhet t marrin parasysh veorit e vendit, t cilit i dediktohet kushtetuta, nivelin e zhvillimit ekonomik, social dhe politik, nivelin e kulturs politike e demokratike dhe atributet tjera identifikuese t shtetit. do her hartuesit duhet t ken parasysh, se si do t duket kushtetuta n implementim, a do t mund t zbatohet, cili sht raporti real i forcave t akterve politik, a siguron implementimin e saj ky raport, sa teksti sht i kuptushm pr opinionin e gjr etj. Prkundrejt faktit se institucionet kushtetuese me modifikimet e caktuara kan tendencen e standardizimit, hartuesit duhet t pretendojn marrjen parasysh t veorive t vendit t tyre dhe modifikimet e institucioneve kushtetuese t vendeve tjera ti prshtasin realiteteve t shtetit t tyre. 6. Trancparenca e procesit draftues kushtetues Procesi kushtetudhns sht me interes t gjr publik. Ai duhet t siguroj transparenc t plot n t gjitha fazat e zhvillimit t saj. Q nga miratimi i nisms kushtetutdhnse, e deri te shpallja e kushtetuts procesi duhet t jet i hapur pr opinionin e gjr dhe t mundsoj kyqjen dhe pjesmarrjen e qytetarve n tr rrjedhen e procesit kushtetues. Si rregull vet shteti siguron transperencen e proceit kushtetues dhe krijon mekanizma pr pjesmarrjen e drejtprdrejt t qytetarve n diskutimin e kushtetuts. Gjat hartimit t kushtetuts, hartuesit duhet t pretendojn nj proces gjithprfshis t hapur pr qytetar, duke krijuar qasje publike t qytetarve n dhnjen e propozimeve, vrejtjeve dhe sugjerimeve pr zgjidhjet e caktuara kushtetuese. Gjat draftimit t kushtetuts, n praktiken kushtetues preferohet q hartuesit t ken nj konfidenc, t mbrohen nga mediat, t mos i shprehin dallimet gjat hartimit dhe mos japin deklarata publike gjer n prmbylljen e procesit t drafitimi. Kjo konfidenc gjat draftimit synon t mbroj hartuesit nga sulmet dhe presionet e opinionit dhe ndikimet tjera, q mund t jen nj lloj presioni i jashtm n punen e tyre. Mirpo, menjher me t prfunduar procesit t draftimit, teksti i kushtetuts duhet t bhet publik dhe t mundsohet informimi i plot i drejt dhe i gjithanshm i publikut t gjr. Praktika kushtetuese tregon nevojen e prmbushjes s kushtetve37


vijuese n sigurimin e transparences s procesit kushtetues: informimi me koh i qytetarve pr prmbajtjen e kushtetuts; krijimi i web-faqes s veqant n t cilen botohet drafti i kushtetuts; dizajnimi i linkut elektronik n web-faqe ku qytetaret japin vrejtjet, kritikat dhe opinionet e tyre pr kushtetutn n prgjithsi dhe nenet e caktuara t saj: organizimi i nj forumi kushtetues, ku qytetart, ekspertet dhe personalitetet tjera publike shfaqin opinionet e tyre pr kushtetuten, botimi i teksitit n mjetet e informimit, shtypin elektronik, televizionet, doracak, broshura etj;debati publik i kushtetuts, seminare, konferencat akademike vendore e nderkombtare, tribunat publike me qytetaret, oraganet e pushtetit t nivelit lokal e qendror dhe format tjera t komunikimit masiv me qytetar;organizimi i emisioneve dhe debateve televizive, ku hartuesit spjegojn kushtetutn dhe japin shpjegime n krkesat e opinionit dhe audiencs s gjr; sigurimi i pjesmarrjes s ak

doracak per pregatitjen e provimit

Documents