doracak per-pergatitjen-e-provimit-te-jurisprudences

KIEAI

Instituti i Kosovës për Integrime Euro AtlantikePrishtinë

2004

DORACAKUPër përgatitjen e provimit të

JURISPODENCES

MANUAL FOR BAR EXAM

A - PROCEDURA ADMINISTRATIVE

LAZIM SALIHU

I - VLEFSHMËRIA E LIGJIT

1. Nocioni, qëllimi dhe rëndësia e procedurës administrative

Me dispozita (ligje, dekretligje, rregullore, vendime etj.) rregullohen shumë sjellje të personavefizikë dhe juridikë në shoqëri. Që të zbatohen këto dispozita është e nevojshme procedurapërkatëse, ndërsa dispozitat të cilat e përmbajnë atë procedurë i quajmë formalo-juridike apo dis-pozita procedurale, ndërkaq dispozitat në të cilat është e rregulluar përmbajtja e vetë marrëd-hënies juridike, që është lëndë e procedurës, i quajmë dispozita materialo-juridike.

Edhe pse këto dy lloje të dispozitave (formalo-juridike dhe materialo-juridike) dallohen,prapëseprapë, ato në praktikë zbatohen bashkërisht. Për të vendosur për të drejtën apo detyrimine caktuar të qytetarit ose të personave të tjerë, si për shembull për të drejtën e ndërtimit tëndërtesës banesore, pagimin e tatimit etj., duhet zbatuar dispozita materialo-juridike, që përmbankushtet sipas të cilave vendoset për të drejtën, përkatësisht detyrimin e caktuar. E tërë kjo proce-durë e organeve të administratës zhvillohet në procedurën administrative.

Me qëllim të zbatimit të drejtë të dispozitave të tilla materiale, janë përcaktuar rregullat e proce-durës administrative, të cilave organet e administratës u përmbahen. Kjo do të thotë se dispozitate procedurës administrative shërbejnë për realizimin e dispozitave materialo-juridike, ngase zbati-mi i dispozitës materialo-juridike nuk mund të bëhet vetvetiu, por atëherë kur organi zhvillonprocedurën dhe në bazë të procedurës të zhvilluar, me vendim konfirmon se a kanë qenë tëplotësuara kushtet për fitimin e ndonjë të drejte, përkatësisht për përcaktimin e ndonjë detyrimi tëpërmbajtur në dispozitat materialo-juridike.

Duke u nisur nga fushat e caktuara të së drejtës, procedurat ndahen në: gjyqësore (civile, penaleetj.), kundravajtëse dhe administrative.

Kështu, rendi dhe sistemi juridik i Kosovës përbëhet prej legjislacionit të ri (të UNMIK-ut dhe tëInstitucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes të Kosovës), por edhe prej legjislacionit të vjetër(të miratuar në periudhën e ish-Jugosllavisë socialiste, si ligje federative, republikane dhe krahi-nore, si dhe aktet nënligjore), që kanë qenë në fuqi më datën 22 mars 1989, e të cilat me rregul-loret e UNMIK-ut nr. 1999/24 dhe 2000/59 konsiderohen ligje të zbatueshme deri nëzëvendësimin e tyre me aktet normative juridike të reja.

Procedura administrative përmbahet në Ligjin për Procedurën e Përgjithshme Administrative(“Gazeta zyrtare e RSFJ-së”, nr. 47/86), i cili, gjithashtu, sipas rregullores së UNMIK-ut nr.1999/24 dhe 2000/59 “Për ligjin në fuqi në Kosovë”, konsiderohet ligj në fuqi, që do të thotë sekëto rregulla të përgjithshme dhe rregullat e procedurës së veçantë për disa fusha të administratës,

579

E drejta administrative

deri në miratimin e legjislacionit të ri, do t’i zbatojnë në punën e tyre edhe institucionet e reja tëpërkohshme të vetëqeverisjes (lokale dhe qendrore) në Kosovë.

Kështu, procedurën administrative e përbëjnë rregullat juridike, me të cilat rregullohet veprimi idetyrueshëm i organeve të administratës kur në çështjet administrative, drejtpërdrejt në zbatimin edispozitave materiale, vendosin për të drejtat dhe detyrimet e personave fizikë apo juridikë. Merregullat e kësaj procedure rregullohen: kompetenca, veprimet procesuale, të drejtat dhe detyrat epersonave që marrin pjesë në procedurë, forma dhe përmbajtja e akteve me të cilat vendoset përtë drejtën apo detyrimin e ndokujt, mjetet e rregullta dhe të jashtëzakonshme juridike kundërakteve të tilla dhe ekzekutimi i tyre.

2. Nocioni “çështje administrative”

Para se të flasim për detyrimin për të vepruar sipas Ligjit për Procedurën e PërgjithshmeAdministrative (më tej: Ligji), është e nevojshme të sqarohet kuptimi i “çështjes administrative”.Sipas ligjit në fjalë (paragrafi 1 i nenit 1) procedura administrative zbatohet në çështjet administra-tive kur vendoset për të drejtat, detyrimet apo interesat e individëve, të personit juridik ose tëpalës tjetër.

Shtrohet pyetja se ç’kuptojmë me shprehjen “çështje administrative”? Kësaj pyetjeje Ligji nuk ijep përgjigje të prerë, andaj në praktikë përdoret nocioni i aktit administrativ, i cili është dhënë nëLigjin për Kontestet Administrative (paragrafi 2 i nenit 6). Ligji për Kontestet Administrative, siakt administrativ e quan atë akt që është nxjerrë nga një organ i administratës në ndonjë çështjeadministrative dhe me të cilin vendoset mbi ndonjë të drejtë apo detyrim të një individi, të njëpersoni juridik ose të një pale tjetër të caktuar. Nga kjo rrjedh se të gjitha punët administrative, tëcilat i kryejnë organet e administratës, nuk janë edhe çështje administrative.

Prandaj, për të qenë një punë administrative çështje administrative në kuptim të këtij ligji, duhet t’iketë tri cilësi:1) të jetë nxjerrë nga organi i administratës,2) të jetë nxjerrë në një çështje të caktuar administrative, përkatësisht në një situatë juridike,3) që me të vendoset për një të drejtë a detyrim të caktuar të një pale të caktuar.

Përveç çështjeve administrative, organet e administratës kryejnë edhe shumë punë të tjera admin-istrative, në mesin e të cilave dallohet grupi i madh i punëve, të cilat zakonisht quhen veprimeadministrative, të cilat dallohen nga çështjet administrative.

Me veprime administrative nënkuptohet mbajtja e evidencave të ndryshme (kadastrale, civile, tati-more etj.) dhe lëshimi i certifikatave dhe dokumenteve të tjera (ekstrakte nga librat amë të të lin-durve, të të kurorëzuarve, të të vdekurve, ekstrakte për gjendjen e pronësisë së tokës etj.).

Veprimet administrative, në shumicën e rasteve, kryhen pavarësisht nga vullneti i disa personave.Kur kemi të bëjmë me dhënien e certifikatave të ndryshme dhe të dokumenteve të tjera në bazëtë evidencës publike apo pas zhvillimit të procedurës, si dhe me mbajtjen e evidencave tëndryshme, personi i caktuar nuk fiton të drejta, përkatësisht detyrime. Ky është dallimi qenësorndërmjet çështjeve administrative dhe të veprimeve administrative. Kështu, p.sh., me veprimeadministrative, palëve u japim dokumente të

580

DORACAKU PËR PËRGATITJEN E PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS

ndryshme, të cilat u shërbejnë për të argumentuar fakte në çështjet administrative, sepse në bazëtë shikimit në evidencën përkatëse apo në bazë të paraqitjes së ekstraktit nga ajo evidencë, paladëshmon ekzistimin ose mosekzistimin e ndonjë argumenti të rëndësishëm për vendimmarrje nënjë çështje të caktuar administrative.

II - PARIMET THEMELORE TË PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

1. Nocioni dhe rëndësia e parimeve themelore

Për zbatimin e drejtë të procedurës administrative është qenësore të kuptuarit e rëndësisë sëparimeve themelore të saja, sepse është detyrë e të gjitha organeve të administratës dhe të institu-cioneve të tjera, kur zgjidhin çështje administrative, që, në zbatimin e normave materialo-juridikedhe të dispozitave përkatëse të procedurës administrative, të cilat rregullojnë disa çështje proce-suale, të nisen nga parimet themelore të procedurës administrative.

Njohja e parimeve themelore të procedurës administrative mundëson zbatimin e drejtë të dispozi-tave materialo-juridike dhe formalo-juridike. Ato duhet të jenë bazë dhe orientim për interpre-timin dhe zbatimin e disa dispozitave të procedurës administrative.

2. Parimet themelore të procedurës administrative

Ligji përmban dymbëdhjetë parime themelore: 1) parimi i ligjshmërisë, 2) parimi i mbrojtjes së tëdrejtave të qytetarëve dhe mbrojtja e interesit publik, 3) parimi i efektivitetit, 4) parimi i vërtetësisëmateriale, 5) parimi i dëgjimit të palëve, 6) parimi i çmuarjes së provave, 7) parimi i pavarësisë nëmarrjen e vendimeve, 8) parimi i së drejtës së ankimit, 9) parimi i formës së prerë të vendimit,10) parimi i ekonomizimit të procedurës, 11) parimi për detyrimin e ofrimit të ndihmës palës sëpainformuar dhe 12) parimi i përdorimit të gjuhëve dhe të alfabeteve.

2.1 Parimi i ligjshmërisë

Parimi i ligjshmërisë (së bashku me kushtetutshmërinë) në shoqëri shpreh idenë e “sundimit të sëdrejtës”, me nënshtrimin e të gjithë individëve, organeve, institucioneve dhe organizatave ndajnormave juridike.Parimi i ligjshmërisë, edhe në Kosovë, paraqet parimin themelor të sistemit të saj juridik në tërësi,pra edhe të procedurës administrative.

Në kuptimin më të gjerë, ligjshmëria konceptohet si harmonizim i të gjitha akteve materiale dhejuridike me ligjin (apo me ndonjë dispozitë tjetër), si aktin më të lartë. Dallohet “ligjshmëria for-male” (harmonizimi me ligjin në pikëpamje të formës të akteve juridike) dhe “ligjshmëria materi-ale” (harmonizimi me ligjin në pikëpamje të përmbajtjes së akteve).

Parimi i lëgjshmërisë është parimi më kryesor i procedurës administrative dhe ai qëndron nëdetyrimin që të gjitha organet e administratës, që veprojnë në çështjet administrative, të vendosinnë bazë të ligjit dhe të dispozitave të tjera të organeve shtetërore (paragrafi 1, neni 4).

581


Parimi i ligjshmërisë në procedurën administrative sigurohet me anë të ankimit dhe të padisë nëprocedurën administrativeo - gjyqësor, si dhe me mjetet e jashtëzakonshme juridike. Kështu,instrumentet për mbrojtjen e këtij parimi janë ankimi në procedurën administrative dhe padia nëprocedurën administrativeo-gjyqësor. Vetëm përjashtimisht, me rregullore të UNMIK-ut apo meligj, në rastet e caktuara, përkatësisht në çështje të caktuara administrative, mund të përjashtohetankimi, përkatësisht kontesti administrativ.

Rastet e paligjshmërisë, kryesisht, renditen në pesë grupe - shkelje: 1) jokompetenca, 2) shkelja edispozitave të procedurës, 3) shkelja e së drejtës materiale, 4) vërtetimi i gabuar apo jo i plotë igjendjes faktike dhe 5) paligjshmëria në qëllim apo kuptim të aktit.

Vendosja jokompetente, në veçanti kur është fjala për kompetencën lëndore, shpie në përvetësimtë autorizimeve të huaja. Dispozitat për kompetencën janë të natyrës imperative, andaj mospërfill-ja e tyre e bën veprimin e organit jo të ligjshëm.

Shkelja e dispozitave për procedurën mund t’i përkasë formës së aktit apo dispozitës e cila rregul-lon procedurën.

Shkelja e së drejtës materiale (ligjit) ekziston kur në çështjen konkrete administrative nuk janëzbatuar dispozitat e së drejtës materiale, të cilat është dashur t’i zbatojë apo kur dispozitat e tillanuk janë zbatuar drejt.

Vërtetimi jo i plotë apo i gabuar i gjendjes faktike ekziston, si edhe në procedurat e tjera, kur tëgjitha faktet vendimtare (relevante) nuk janë vërtetuar në mënyrë të drejtë, përkatësisht kur nukjanë vërtetuar. Vërtetim jo i plotë i gjendjes faktike ekziston kur për këtë flasin faktet apo provat ereja. Ky është rasti edhe kur nga faktet e vërtetuara është dhënë konkluzion i gabuar.

Kemi të bëjmë me joligjshmëra në qëllim dhe në kuptim kur akti është dhënë me qëllim të real-izimit të qëllimit tjetër jashtë asaj që del nga ligji.

2.2 Parimi i mbrojtjes së të drejtave të qytetarëve dhe mbrojtja e interesit publik

Ky parim është i përmbajtur në nenin 5 të këtij ligji dhe ka të bëjë me detyrën e organeve që, merastin e zhvillimit të procedurës dhe të marrjes së vendimit në çështje administrative, palëve t’ubëjnë të mundur që sa më lehtë të mbrojnë dhe të realizojnë të drejtat e tyre, të mos jetë në dëmtë të drejtave të personave të tjerë dhe as në kundërshtim me interesat publike të përcaktuar meligj.

Edhe pse për realizimin e të drejtave të veta kujdeset vetë pala, roli i organit që zhvillon proce-durën nuk është pasiv në të. Kështu, ai ka për detyrë që të kujdeset që pala t’i realizojë të drejtat eveta në mënyrën më të lehtë dhe të shpejtë, por të mos jetë në dëm të personave të tjerë dhe asnë kundërshtim me interesat publike. Interesin publik organi e çmon në kuadër të dispozitavemateriale, të përmbajtura në ligje dhe rregullore të UNMIK-ut, dhe në dispozita të tjera, me tëcilat është përcaktuar ai (për shembull: siguria, rendi dhe qetësia, siguria e njerëzve dhe e pasurisë,mbrojtja e shëndetit, respektimi i kushteve në fushën e ndërtimit, ruajtja e mjedisit jetësor, mbro-jtja e përmendoreve kulturore dhe historike etj.).

582


2.3 Parimi i efektivitetit

Ky parim obligon organet e administratës dhe institucionet e tjera që çështjet administrative t’izgjidhin me sukses dhe shpejt. Parimi i efektivitetit nuk duhet shikuar ndaras nga parimet e tjeratë procedurës administrative.

Me zbatimin e këtij parimi nuk mund të lihet pasdore rëndësia e parimeve të tjera (p.sh. parimi iligjshmërisë dhe i vërtetësisë materiale). Ky parim, bashkë me parimin e ekonomizimit (neni 13),në radhë të parë duhet të shprehet në veprimin racional dhe ekonomik të organit në procedurënadministrative.

2.4 Parimi i vërtetësisë materiale

Parimi i vërtetësisë materiale përbëhet në detyrimin e organit që të vërtetojë gjendjen e drejtë tëçështjes. E kundërta e kësaj është parimi i së vërtetës formale, i cili realizohet me shtjellimin edisa provave (pranimi, deklarata e dëshmitarëve) pa synim për të kuptuar të vërtetën reale.

Ky parim në Ligj përmendet që në nenin 7, në të cilin theksohet qysh në fillim se të gjitha fak-tet duhet të vërtetohen e të cilat janë me rëndësi për marrjen e vendimit të ligjshëm dhe të drejtë,duke u shtjelluar në dispozitat e tjera, si, p.sh.:

- detyrimi që, para marrjes së vendimit, kanë për t’u vërtetuar në mënyrë të saktë të gjitha faktetdhe rrethanat, të cilat janë me rëndësi për të bërë të qartë çështjen dhe mbi të cilat duhet të bazo-het vendimi (neni 135, paragrafi 1);

- personi zyrtar, i cili e udhëheq procedurën, vendos se a duhet apo jo ta argumentojë ndonjëfakt, varësisht nga ndikimi i tij në zgjidhjen e çështjes. Sipas llojit, “natyrës” së faktit, personi zyr-tar cakton se cilat prova do t’i shtjellojë (shikimi i dokumenteve, dëgjimi i dëshmitarëve,ekspertëve, shikimi në vendngjarje, marrja e deklaratave nga palët etj. (neni 160 ,paragrafi 1);- është i lejuar argumentimi se edhe dokumentet publike janë jo të vërteta apo janë të hartuar nëmënyrë të pasaktë (neni 164, paragrafi 2);

- personi zyrtar, i cili udhëheq procedurën, mundet, gjatë tërë procedurës ,të plotësojë gjendjenfaktike dhe të shtjellojë prova edhe për ato fakte të cilat nuk janë paraqitur më herët apo ende nukjanë përcaktuar. Gjithashtu, personi zyrtar, sipas detyrës zyrtare, do të urdhërojë shtjellim të çdoprove, nëse gjen se kjo është e nevojshme për të sqaruar çështjen (neni 136, paragrafët 1 dhe 2);

- organi kompetent merr vendim për çështjen që është objekt i procedurës në mbështetje të fak-teve të vërtetuara në procedurë (neni 202, paragrafi 1).

Shkelja e këtij parimi veçanërisht qëndron në atë se në procedurën administrative nuk përcakto-hen të gjitha faktet vendimtare për zgjidhje të drejtë lidhur me çështjen konkrete administrative.Kjo shihet si në mosshtjellimin e të gjitha provave të nevojshme, ashtu edhe në “rangimin” e tyre(p.sh. këqyrja në vend, si mjet provues, shfrytëzohet në mënyrë të pamjaftueshme; miratohenmendime dhe pëlqime të organeve të tjera pa përqasjen e tyre me elementet e tjera të situatëskonkrete juridike; personi zyrtar nuk është konsekuent në shtjellimin dhe në arsyetimin e provave;nuk ekzaminohen sa duhet provat sipas detyrës

583


zyrtare etj.).

Si shmangie nga ky parim Ligji ka parashikuar dy raste, në të cilat organi mund ta zgjidhë njësituatë konkrete juridike drejtpërdrejt me procedurë të shkurtër (neni 141, paragrafët 2 dhe 4).Në rastin e parë parashikohet mundësia e e zgjidhjes së çështjes me dispozitë në bazë të fakteveapo rrethanave, të cilat nuk janë argumentuar ose kur provat vetëm në mënyrë direkte përcakto-hen, kështu që faktet apo rrethanat duken si të vërteta, ndërsa nga të gjitha rrethanat del se kërke-sa e palës do të zgjidhet pozitivisht, përkatësisht do të pranohet. Në rastin e dytë kemi të bëjmëme ndërmarrjen, në interesin publik, të masave të ngutshme, të cilat nuk mund të shtyhen, ndër-sa faktet në të cilat vendimi duhet të bazohet janë të argumentuara apo, të paktën, ka mundësi aka të ngjarë të argumentohen.

2.5 Parimi i dëgjimit të palëve

Parimi i dëgjimit të palëve shihet në detyrën e organit që zhvillon procedurën që, para dhënies sëvendimit, ta njohë palën me të gjitha faktet dhe rrethanat që janë me rëndësi për dhënien evendimit, në mënyrë që pala të mund të deklarohet për ato fakte dhe rrethana.

Vetëm me ligj apo me rregullore të UNMIK-ut mund të parashikohet mundësia e dhënies sëvendimit pa deklarimin paraprak të palës (neni 8, paragrafi 2). Respektimi i këtij parimi merret nëkonsiderim prej fillimit të procedurës administrative e deri në përfundimin e tij. Ai nuk kufizohetvetëm në dëgjimin e palës mbi objektin e zhvillimit të procedurës, por përfshin edhe të drejtën epalës që të deklarohet për materialin e përgjithshëm të provave dhe të situatës juridike. Që këtëpala të mund ta realizojë, dhe që me kohë të përgatitet, është e nevojshme që me kohë të thirretnë seancë, duke u shënuar lënda për të cilën thirret, si dhe veprimet që do të ekzaminohen.

Parimi i dëgjimit të palëve konkretizohet në shumë nene të këtij ligji, si p.sh.: në nenin 135, para-grafi 1 (t’u bëhet i mundur palëve realizimi dhe mbrojtja e të drejtave dhe e interesave të tyre jur-dike para dhënies së vendimit); në nenin 140 (është detyrë e personit zyrtar ta paralajmërojë palënpër të drejtat e saj në procedurë dhe t’i tregojë për pasojat juridike të veprimeve ose pengesave qënxjerr ajo në procedurë); në nenin 143 (e drejta e palës për të marrë pjesë në procedurën ekza-minues dhe për realizimin e pikësynimit të procedurës të japë të dhëna të nevojshme dhe tëmbrojë të drejtat e veta dhe interesat e mbrojtura me ligj; e drejta e palës për rrëzimin e saktësisësë pretendimeve dhe që për atë qëllim i plotëson dhe shpjegon pohimet e saja, edhe pas seancësme gojë të mbajtur me detyrimin e vënies në dukje të shkaqeve, për të cilat nuk e ka bërë këtë nëseancë.

Për të gjitha këto kujdeset personi zyrtar, nëpërmjet të cilit pala realizon të drejtat e tij, si pjesë-marrës në procedurë. Veçanërisht është parashikuar që organi kompetent nuk do të japë vendimpara se t’i ofrojë palës mundësi që të deklarohet për faktet dhe rrethanat mbi të cilat duhet tëbazohet vendimi. Në nenin 152 është parashikuar detyrimi i lënies së kohës së mjaftueshme përt’u përgatitur palët e thirrura për shqyrtim dhe për të ardhur në kohë dhe pa shpenzime tëjashtëzakonshme. Sipas rregullit, ai afat është tetë ditë. Në nenin 153 është rregulluar detyrimi idhënies për këqyrje të planeve, shkresave ose të lëndëve të tjera personave të thirrur para mbajtjessë seancës.

584


Shmangia nga parimi i dëgjimit të palës është parashikuar edhe në vetë ligjin. Kjo del nga dispozi-ta e nenit 141, paragrafët 2 dhe 4, në të cilët është shtjelluar zgjidhja e çështjes administative nëprocedurën e shkurtër ekzaminuese. Dëgjimi i veçantë i palës nuk nevojitet kur organi vendos nëprocedurën e shkurtër ekzaminuese mbi bazën e të dhënave zyrtare që ka organi apo kur kemi tëbëjmë me ndërmarrjen e masave në interesin publik, që nuk mund të shtyhen, ndërsa faktet mbitë cilat duhet të bazohet vendimi janë të vërtetuara apo janë bërë të besueshme. Pos kësaj, me dis-pozitë mund të parashikohet që çështja e caktuar administrative të mund të vendoset në proce-durën e shkurtër ekzaminuese mbi bazën e fakteve apo të rrethanave që nuk janë provuar plotë-sisht apo me prova vërtetohen vetëm në mënyrë indirekte, kështu që faktet apo rrethanat janëbërë të besueshme. Në këto raste vetëm mund të plotësohet kërkesa e palës.

Shkelja e këtij parimi shprehet në pamundësinë e palës që të deklarohet për faktet dhe rrethanatqë janë me rëndësi për dhënien e vendimit, në veçanti në fazën e realizimit të disa mjeteveprovuese (këqyrja në vend, dëgjimi i dëshmitarit, ekspertit etj.). Ky është shkak për anulimin evendimeve të shkallës së parë. Pos kësaj, në rastin kur pala ka mundësi të deklarohet për faktetdhe rrethanat relevante, kjo konstatohet në shkresë, sepse pala, shpesh, nuk do të deklarohet përndonjë fakt, që nuk del nga shkresat, edhe pse është dashur të bëhet kjo.

2.6 Parimi i çmuarjes së provave

Parimi i çmuarjes së provave qëndron në autorizimin e personit zyrtar që, sipas bindjes së lirë, tëvendosë se cilat fakte do t’i marrë si të provuara.

Ky parim përfshin disa grupe autorizimesh për përsonin zyrtar i cili kryeson procedurën:* të caktojë se cilat dëshmi duhen apo nuk duhen provuar, varësisht nga ndikimi i tyre i mund-shëm në zgjidhjen e çështjes;* që vet të bëjë përzgjedhjen e mjeteve provuese, duke iu dhënë, sipas rrethanave konkrete,rëndësi më të madhe apo më të vogël;* që pavarësisht, sipas bindjes së vet, t’i konsiderojë të provuara apo jo të provuara faktet e veçan-ta.

Çdo fakt mund të provohet me të gjitha mjetet provuese. Si mjet provues mund të përdoret çdogjë që është e përshtatshme për vërtetmin e gjendjes së çështjes dhe që i përgjigjet rastit konkret,siç janë: dokumentet, dëshmitarët, deklaratat e palëve, ekspertët, këqyrja në vendngjarje etj.

Ato fakte nuk mund t’i vrojtojë të izoluara, por është i detyruar të vlerësojë në mënyrë të ndorëz-jegjshme e të kujdesshme të çdo prove veç e veç dhe të të gjtha provave së bashku, si dhe në bazëtë rezultatit të tërë procedurës (neni 9). Kështu, personi zyrtar nuk është i detyruar që të pranojësi provë të plotë deklaratën e dëshmitarit, të ekspertit dhe të pranojë si provë dokumentin privat,certifikatën e lëshuar sipas nenit 172 të këtij Ligji apo deklaratën e palës etj. Mirëpo, organi është idetyruar që të pranojë dokumentin publik si provë, derisa ai apo personi i interesuar në proce-durën përkatës vërteton të kundërtën.

Nga ky parim nuk mund të konkludohet se personi zyrtar është arbitrar në rastin e vlerësimit tëprovave të caktuara, sepse është i detyruar që në arsyetim të vendimit t’i vërë në dukje shkaqet qëkanë qenë vendimtare në vlerësimin e provave (neni 209). Kjo është një nga të metat e shpeshtanë vendimet, sepse, rëndom, arsyetimi nuk

585


përmban vlerësimin e kujdesshëm të çdo prove të veçantë, si dhe lidhshmërinë e tyre të ndërsjellë.Gabimi i dytë, i cili në vlerësimin e provave bëhet shpesh, është pranimi i certifikatave tëndryshme që lëshohen sipas nenit 172 të ligjit, si dokumente publike, edhe pse ato nuk janë tëtilla. Fuqia e tyre juridike është shumë më e dobët sesa e dokumenteve publike. Një situatë tëngjashme kemi edhe te deklaratat e ndryshme që palët apo pjesëmarrësit e tjerë në procedurë ijapin para organeve të tjera dhe jo para organit që e zhvillon procedurën.

2.7 Parimi i pavarësisë në marrjen e vendimeve

Sipas këtij parimi, personi i autorizuar i organit kompetent për zhvillimin e procedurës në mënyrëtë pavarur përcakton faktet dhe rrethanat, e në bazë të fakteve dhe rethanave të vërtetuara zbatondispozitat në rastin konkret (neni 10, paragrafi 2). Zbatimi i parimit të pavarësisë në zgjidhjen eçështjes administrarive përjashton marrjen e udhëzimeve konkrete për atë se si do të zgjidhetçështja konkrete administrative, si dhe në rastin kur eprori e ka kaluar të drejtën e dhënies sëvendimit te personi zyrtar.

Kufijtë e pavarësisë në marrjen e vendimeve janë të caktuara me rregullore të UNMIK-ut, me ligjdhe me dispozita të tjera. Pavarësia në zgjidhjen e çështjes është në lidhje të ngushtë me parimin evlerësimit të lirë të provave, sepse mbi personin zyrtar duhet të ndikojë vetëm gjendja faktike evërtetuar me zbatimin e drejtë të dispozitave.

Andaj, veprimi i organit nuk do të ishte në pajtim me këtë parim, kur ky, në rastin konkret(përveç nëse kjo nuk është urdhëruar me ligj), para zgjidhjes së çështjes administrative i ështëdrejtuar për mendim, orientim apo udhëzim cilitdo organ qoftë. Veprimi i tillë çon nëmospavarësinë e organeve, që do të thotë se, në fakt, çështjen administrative nuk e zgjidh organipërkatës, por një organ tjetër. Kjo ka pasoja negative për përgjegjësinë e organeve në fushën eveprimit administrativ.

2.8 Parimi i së drejtës së ankimit

Ankimi është mjet juridik i parashikuar në çdo sistem juridik demokratik. Me shfrytëzimin e sëdrejtës së ankimit mundësohet ngritja e mekanizmit të kontrollit (përkatësisht rishqyrtimit) tëvendimit, me të cilën paraqitësi i ankimit nuk është i knaqur, prandaj kërkon mënjanimin apondryshimin në dobi të tij.

Ky parim përfshihet në nenin 11 të Ligjit dhe qëndron në të drejtën e palës për ankim kundërvendimit të dhënë në shkallë të pare, nëse me të nuk është i kënaqur. E drejta e ankimit mund tëkufizohet vetëm me ligj, madje vetëm atëherë kur për çështjen në fjalë është sigurar, në ndonjëmënyrë tjetër, mbrojtja e të drejtave dhe e ligjshmërisë (p.sh. në gjykatë). Pos kësaj, ankimi nukmund të bëhet kundër organit të shkallës së parë, nëse nuk ka organ të shkallës së dytë, përveçkur kjo është parashikuar me ligj, përkatësisht tani edhe me rregullore të UNMIK-ut. Në qoftë sekundër vendimit të një organi të tillë lejohet ankimi, me ligjin me të cilin lejohet ankimi parashiko-het edhe organi që do të vendosë në bazë të ankimit.

Që ankimi të mund të bëhet, është e nevojshme të ekzistojë vendimi i shkallës së parë, nëse nukështë fjala për “heshtje të administratës”, kur

586


vendimi nuk është dhënë në afatin e parashikuar, andaj pala mund të bëjë ankim njësoj sikursekërkesa e tij të jetë refuzuar.

Për shkak se, sipas parimit të kompetencës, procedura administrative është dyshkallësh, pala nukka të drejtë ankimi ndaj vendimit të marrë mbi ankimin, por, sipas kushteve të parashikuara meligj, vetëm mund të zhvillojë kontest administrativ.

2.9 Parimi i plotfuqishmërisë së vendimit

Parimi i plotfuqishmërisë së vendimit është i përmbajtur në nenin 12 të Ligjit, sipas të cilit i plot-fuqishëm është ai vendim kundër të cilit nuk mund të bëhet ankim dhe as të ngrihet kontestiadministrativ (vendimi i formës së prerë) e me të cilin pala ka fituar të drejta të caktuara, përkatë-sisht me të cilin palës i janë caktuar disa detyrime. Që të dyja këto kushte duhet të plotësohen(mosmundësia që të bëhet ankim dhe ngritja e kontestit administrativ). Që vendimi të jetë i plot-fuqishëm edhe në aspektin material, është e nevojshme që, pos plotësimit të kushteve për plot-fuqishmërinë formale, të përmbushet edhe një kusht plotësues, i cili ka të bëjë me krijimin,përmes aktit administrativ, të ndonjë të drejte, përkatësisht detyrimi për palën.

Pasojë e plotfuqishmërisë materiale qëndron në pamundësinë e organit që e ka dhënë vendimin eplotëfuqishëm që përsëri t’i hyjë zgjidhjes së tij jashtë rasteve të anulimit, prishjes apo tëndryshimit, që janë parashikuar me ligj. Kështu, plotfuqishmëria materiale e lidh (detyron) vetëorganin që ka dhënë një vendim të tillë, ndërsa plotfuqishmëria formale e lidh (detyron) palën(p.sh., skadimi i afatit për ankim apo padi).

2.10 Parimi i ekonomizimit të procedurës

Sipas nenit 13 të Ligjit, procedura duhet të zhvillohet shpejt dhe me shpenzime sa më të vogladhe duke humbur sa më pak kohë për palën dhe për personat e tjerë që marrin pjesë në proce-durë, por në mënyrë që të grumbullohet çdo gjë që nevojitet për vërtetimin e drejtë të gjendjesfaktike dhe për dhënien e vendimit të ligjshëm dhe të drejtë. Zbatimi i këtij parimi nuk bën tëjetë në dëm të realizimit të qëllimit të procedurës, në veçanti jo në dëm të parimit të vërtetësisëmateriale.

Në parimin e ekonomizimit janë të përmbajtura dy parime: parimi i shpejtësisë dhe parimi i kur-simit. Parimi i shpejtësisë, në një mënyrë, është përfshihet nga parimi i efiktivitetit (neni 6), andaj,për këtë arsye, parimi i ekonomizmit kryesisht shpie në parimin e kursimit, përkatësisht nëkërkesën që procedura të zhvillohet me shpenzime sa më të vogla dhe duke humbur sa më pakkohë, si për palën, ashtu edhe për personat e tjerë, duke përfshirë në këtë rreth edhe personin zyr-tar, si dhe organin në tërësi.

Shprehja e këtij parimi nuk mund të jetë e njëjtë në të gjithë lëmenjtë administrativë, përkatësishtnë të gjitha lëndët administrative dhe as në të gjitha fazat e procedurës. Shikuar në tërësi, ky parimduhet të jetë i pranishëm në tërë procedurën administrative, sepse me zbatimin e tij më lehtëdhe më shpejt dhe me më pak shpenzime arrihet deri te qëllimi i procedurës administrative.

587


2.11 Parimi për detyrimin e ofrimit të ndihmës për palën e painformuar

Ky parim, i përmbajtur në nenin 14 të Ligjit, qëndron në detyrimin e organit që zhvillon proce-durën që të kujdeset që padituria dhe mosinformimi i palës dhe i personave të tjerë, që marrinpjesë në procedurë, të mos jenë në dëm të të drejtave që u takojnë me ligj atyre. Qëllimi i këtijparimi është që pala, me rastin e realizimit të të drejtave që i takojnë me ligj, të mos pësojë ndon-jë dëm për shkak të mosinformimit dhe të paditurisë lidhur me të drejtat sipas procedurës admin-istrative.

Detyrimi i ofrimit të ndihmëspër palën e painformuar nuk ka të bëjë vetëm në udhëzimin e palësnë pikëpamje të normave procedurale, por edhe në pikëpamje të dispozitave materiale. Gjithashtu,personi zyrtar që zhvillon procedurën është i detyruar t’i udhëzojë edhe personat e tjerë, e jovetëm palën (p.sh. udhëzimi i dëshmitarit se cilave pyetje mund të mos u përgjigjet - neni 178,paragrafi 2; udhëzimi i dëshmitarit, ekspertit apo të interpretit për të drejtën e shpenzimeve,përkatësisht shpërblimit - 118 paragrafi 2 etj.).

Zbatimi i këtij parimi nuk mund të jetë i plotë, në qoftë se veprimin e përgjithshëm nuk ia përsh-tat atij dhe parimeve të tjera. Pa organizim dhe pajisje të mirë të zyrave pranuese, të zyrave të ven-dit dhe të zyrave pritëse e të ndihmës juridike, si dhe të radhitjes adekuate të orarit të punës, nukmund t’u ndihmohet pjesëmarrësve në procedurën administrative.

2.12 Parimi i përdorimit të gjuhëve dhe të alfabeteve

Ky parim është i përmbajtur në nenin 15 të Ligjit në fjalë dhe me të palëve dhe pjesëmarrësve tëtjerë në procedurë u garantohet e drejta që të përdorin gjuhën e vet.

Në qoftë se procedura nuk zhvillohet në gjuhën e palës, organi ka për detyrë t’i bëjë të mundurndjekjen e zhvillimit të procedurës në gjuhën e vet. Në të vërtetë, organi ka për detyrë që ta udhë-zojë palën, përkatësisht pjesëmarrësin tjetër, për përdorimin e gjuhës në procedurë, kurse në pro-cesverbal do të shënohet se pala, përkatësisht pjesëmarrësi tjetër, është udhëzuar për këtë të drejtëdhe do të theksohet shënohet daklarata e tij lidhur me udhëzimin e dhënë. Sipas këtij parimi, palëtdhe pjesëmarrësit e tjerë në procedurë, që nuk janë qytetarë të Kosovës dhe nuk zotërojnë gjuhënnë të cilën zhvillohet procedura, kanë të drejtë ta ndjekin zhvillimin e procedurës me anë të inter-pretit (përkthyesit).

2.13 Përdorimi i shprehjes “organ”

Sipas këtij Ligji (neni 16), me shprehjen “organ” që zhvillon, përkatësisht që vendos në çështjetadministrative janë kuptuar organet shtetërore dhe organizatat e bashkësitë vetëqeverisëse, nëqoftë se me këtë ligj nuk është caktuar ndryshe.

Duke pasur parasysh dispozitat e reja të UNMIK-ut, tani me fjalën organ nënkuptohen institu-cionet e përkohshme të vetëqeverisjes (qendrore dhe lokale) në Kosovë, andaj përdorimi i fjalës“organ” në këtë tekst, në të vërtetë, ka të bëjë me institucionet e reja të përkohshme të vetëqev-erisjes në Kosovë.

588


III KOMPETENCA, NDIHMA JURIDIKE DHE PERSONI ZYRTAR

1. Kompetenca në procedurën administrative

1.1 Nocioni dhe rëndësia e kompetencës

Kompetencë është autorizim i organeve për zgjidhje të çështjeve të cakuara juridike.Organet e administratës dhe organizatat e institucionet e tjera që ushtrojnë autorizime publikekryejnë punë të shumta dhe të ndryshme administrative (vendimmarrja administrative, veprimetadministrative etj.). Të gjitha këto organe nuk mund të jenë të autorizuara që t’i zgjidhin të gjithaçështjet administrative nga lëmenjtë e ndryshëm administrativ dhe nuk mund të vendosin për tënjëjtën çështje në shkallë të parë dhe në shkallë të dytë. Andaj, është e nevojshme renditja e çësht-jeve administrative sipas lëmenjve ( të financave, të planifikimit hapësinor, të gjendjes civile etj.),për të cilat edhe themelohen organet e administratës.

Me themelimin e organeve të administratës përnjë lëmë apo për lëmenj të caktuar, përcaktohetparaprakisht e drejta dhe detyra e organit të caktuar të administratës për zgjidhjen e çështjeve tëcaktuara administrative të fushës së administratës për të cilën është themeluar. Vetëm organi kom-petent është i autorizuar të vendosë për çështjen e caktuar dhe ai nuk mund të refuzojë zgjidhjene saj. Prandaj, çdo organ është i detyruar që gjatë tërë procedurës të kujdeset sipas detyrëszyrtare, për kompetencën e vet. Kompetenca nuk mund të ndryshohet me marrëveshje të palëveapo me marrëveshje të organeve dhe të palëve.

Mosrespektimi i dispozitave mbi kompetencën në procedurën administrative bën që në proce-durën me rastin e ankesës së ushtruar edhe në procedurën e anulimit të vendimit sipas së drejtëssë mbikëqyrjes si dhe në procedurën e shpalljes të pavlefshëm të vendimit, në veçanti t’u kushto-het kujdes atyre dispozitave dhe, varësisht nga respektimi i tyre, të vendoset për epilogun evendimit të shkallës së parë.

1.2 Llojet e kompetencës

Varësisht nga kriteret që shërbejnë për radhitjen e çështjeve të ndryshme administrative, dallohentri lloje të kompetencave: 1) kompetenca lëndore, 2) kompetenca tokësore dhe 3) kompetencafunksionale.

Kompetenca lëndore është e drejta dhe detyra e një organi që çështjet e caktuara administrative t’izgjidhë në procedurën administrative, sepse kjo del nga kriteret, bazë e pikënisjes së të cilaveështë natyra e lëndës së çështjes administrative për të cilën bëhet fjalë.

Kompetenca lëndore caktohet me dispozita materiale, me të cilat rrregullohet çështja përkatëse.Sipas nenit 17 të këtij Ligji, kompetenca lëndore për vendimmarrje në procedurën administrativecaktohet me dispozitat me të cilat rregullohet një lëmë i caktuar administrativ apo caktohet kom-petenca e organeve të caktuara. Kështu, për shembull, dispozitat për mbrojtjen në punë, marrëd-hëniet e punës e caktojnë kompetencën e inspektoratit të punës, ndërsa dispozitat për urbanizmincaktojnë kompetencën e inspektoratit urbanistik. Këtë kompetencë, deri diku, e caktojnë edhe dis-pozitat e veçanta mbi organizimin e organeve.

589


Për kufizimin e kompetencës lëndore ndërmjet organeve të administrates, ligji ka përcaktuar rreg-ullin se për zgjidhjen e çështjeve administrative në shkallë të parë janë kompetent organet komu-nale të administratës, nëse me ligj nuk është caktuar kompetenca e organeve të tjera.

Kompetenca tokësore caktohet sipas territorit, përkatësisht rajonit të veprimit të organit. Kjokompetencë shënon rajonin, në të cilin organet e veçanta mund të kryejnë punë nga kompetencae tyre lëndore. Në caktimin e kompetencës tokësore është vendimtar momenti territorial e jo lloji,përkatësisht natyra e punës. Kompetencën territoriale e kanë të gjitha organet. Kompetenca tokë-sore caktohet me dispozitat për ndarjen territoriale dhe me dispozita për organizmin e organevetë caktuara.

Për caktimin e kompetencës tokësore Ligji vë vetëm rregullat plotësuese, të cilat zbatohen nëqoftë se nuk ka një dispozitë tjetër të caktuar dhe të cila e përjashtojnë njëra- tjetrën. Ato rregullapërfshijnë:

- çështjet që kanë të bëjnë me paluajtshmëritë (tokë, ndërtesat etj.), për të cilat kompetencatokësore caktohet sipas vendit ku gjendet sendi, p.sh. lejen për ndërtim e lëshon organi komunalpër ndërtimtari i komunës, në territorin e së cilës gjendet toka, si dhe lokacioni për ndërtim;

- çështjet që kanë të bëjnë me zhvillimin e procedurës lidhur me veprimtarinë e ndonjë organi -sipas vendit të selisë së tyre;

- çështjet që kanë të bëjnë me zhvillimin e veprimeve apo të veprimtarisë profesionale, e cila kry-het apo ka për t’u kryer në një vend të caktuar, sipas selisë së veprimit, përkatësisht vendit ku kry-het veprimtaria;

- çështjet tjera sipas vendbanimit të palës, përkatësisht sipas vendit të vendqëndrimit të tij;

- në qoftë se kompetenca tokësore nuk mund të caktohet sipas asnjërit kriter të përmendur,atëherë ajo caktohet sipas vendit ku është paraqitur shkaku për zhvillimin e procedurës. Ky rreg-ull, në të vërtetë, ka karakter plotësues në krahasim me kriteret e tjera.

Kompetenca funksionale mund të konsiderohet si një nënlloj i kompetencës lëndore, sepse ndih-mon që saktësisht të përcaktohet se cilit organ, që ka kompetencë lëndore, i është vënë në kom-petencë zgjidhja e një çështjeje konkrete administrative. Kjo veçanërisht ka të bëjë me rastet, tëcilat nuk janë të rralla, kur në disa ligje nuk është caktuar organi që do të ishte kompetent përzgjidhje të çështjeve administrative në një lëmë konkret administrativ, p.sh në fushën e ndërtim-tarisë, financës etj., por në ligje vetëm shënohet se këtë e bën “organi kompetent në komunë”,përkatësisht “organi i administratës komunale kompetent për ato çështje”. Në këto raste ndihmo-jnë dispozitat organizative (rregulloret për organizmin e adminstratës së UNMIK-ut, Rregullorjapër Degën Ekzekutive, Rregullorja për Organizimin e Vetëqeverisjes në Komuna, statutet ekomunave dhe aktet etjera komunale për organizimin e administratës komunale), nga të cilatmund të shihen si funksionet që i kryejnë këto organe, ashtu edhe fushat administrative në të cilatkryhen ato funksione. Këto dispozita përcaktojnë edhe çështjen se cili organ konkretisht do tëjetë për zgjidhje të çështjeve administrative në disa fusha të jetës shoqërore, përkatësisht në totheksohet emërtimi i saktë i organit dhe

590


fushëveprimi i tyre.

Ky lloj i caktimit të kompetencës quhet kompetencë negative, sepse asaj i referohemii kur, ngadispozita si dhe nga natyra e lëndës, nuk mund të konkludohet se cili organ ka kompetencë lën-dore për zgjidhjen e një çështjeje të caktuar administrative. Në qoftë se nuk ka organ të caktuarpër atë çështje administrative dhe ai nuk mund të caktohet sipas natyrës së çështjes administrative,atëherë, sipas rregullit mbi kompetencën negative, në shkallë të parë kompetent është organikomunal i administratës për punë të përgjithshme, ndërsa në nivel të Autoritetit Qendror organipër çështje të judikaturës dhe administratës.

1.3 Të përcaktuarit e kompetencës

Nga kuptimi i përgjithshëm i kompetencës rrjedh se kompetenca është e drejtë dhe detyrë e njëorgani për të zgjidhur çështje të caktuara administrative. Sikurse që çështja e themelimit, orga-nizmit dhe e mënyrës së punës së organeve rregullohet me dispozita, gjithashtu edhe kompetencapër çdo çështje administrative duhet të jetë e caktuar paraprakisht me dispozita.

Kompetenca lëndore në procedurën administrative caktohet me dispozita, më së shpeshti, meligjet të cilat rregullojnë një lëmë të caktua administrativ ose tërë fushën administrative. Me fjalëtë tjera, kompetenca lëndore e disa organeve rregullohet me dispozitat materiale të një ose mëtepër fushave të caktuara administrative.

Rregullimi i çështjeve të kompetencës lëndore nuk është e nevojshme të jetëobjekt shtjellimivetëm në dispozitat materiale, por ajo mund të rregullohet edhe me dispozitat e disa llojeve tëorganeve, por edhe me dispozitat organizative. Si shembull për këtë mund të shërbejnë rregullorete UNMIK-ut përi Organizimin e Organeve dhe Zyrave të Pavarura, për Degën Ekzekutive dheRregullorja për Vetëqeverisjen e Komunave në Kosovë, si dhe statutet e komunave dhe rregul-loret lokale të komunës që kanë të bëjnë me organizimin e organeve komunale të administratës,në të cilat janë të numëruara dhe të definuara të gjitha funksionet e organeve të AutoritetitQendror, të organeve të institucioneve të përkohshme vetëqeverisëse dhe të pushtetit lokal dhepërcaktohet fushëveprimi i tyre nga i cili del edhe kompetenca e çdo organi të veçantë.

Siç u theksua, kompetenca tokësore caktohet me dispozitat për ndarjen politiko-territoriale tëkomunave dhe me dispozitat për punën e disa organeve. Zakonisht, kompetenca tokësore eorganeve përputhet me territorin që përfshin komuna, e cila i ka themeluar ato (organet ekomunës kanë kompetencë tokësore në kuadër të rajonit të komunës, të cilat kuvendi i komunës ika obliguar). Për këtë arsye organet e administratës duhet të kujdesen për kufijtë e komunës, e cilai ka themeluar ato.

Me qëllim të respektimit të dispozitave për kompetencën, çdo organi të administratës i është lënëdetyrimi që, sipas detyrës zyrtare dhe gjatë tërë procedurës, të kujdeset për kompetencën e tij lën-dore dhe tokësore. Në qoftë se konstaton se nuk është kompetent për një çështje të caktuaradministrative, organi është i detyruar që parashtresën e palës t’ia dorëzojë, pa shtyrje, organitkompetent dhe për atë ta informojë palën. Nëse nuk mund të konstatojë se cili organ është kom-petent, do të nxjerrë konkluzion për hedhjen poshtë të parashtresës për shkak të jokompetencësdhe do t’ia dorëzojë palës atë.

591


1.4 Kompetenca e presupozuar (presumptive)

Kompetenca lëndore për zgjidhje në procedurën administrative caktohet me dispozitat me të cilatrregullohet fusha e caktuar administrative apo caktohet kompetenca e disa organeve. Ky Ligjpërmban disa rregulla mbi caktimin e kompetencës lëndore, që zbatohen në rastin kur nuk mundkonkludohet me bazë për dispozitat e një fushe të caktuar administrative apo për dispozitat qëkanë të bëjnë me kompetencën e disa organeve, kur nuk mund të konstatohet me saktësi se ciliorgan është kompetent për çështjen konkrete administrative. Andaj, një kompetencë e tillë e cak-tuar quhet kompetenca e presupozuar (presumptive), sepse në këtë mënyrë caktohet vetëmatëherë kur nga dispozitat materiale dhe të tjera nuk mund të përcaktohet kompetenca e organittë caktuar.

Si rregull themelore për përcaktimin e kompetencës lëndore Ligji parashikon se për zgjidhjen eçështjeve administrative në shkallën e parë është kompetent organi komunal i administratës, nësezgjidhja e atyre çështjeve nuk është në kompetencë të organeve të Autoritetit Qendror.

Sipas rregullës për kompetencën negative, në rast se nga dispozitat nuk mund të caktohet kompe-tenca lëndore e organit për zgjidhjen e çështjeve të caktuara administrative dhe kjo nuk mund tëpërcaktohet as sipas natyrës së çështjes, atëherë, për një çështje të tillë administrative është kom-petent organi komunal i administratës për punë të përgjithshme.

Pos rregullave për caktimin e kompetencës lëndore, Ligji përmban edhe rregulla për caktimin ekompetencës tokësore, të cilat janë shtjelluar së bashku me shqyrtimin e asaj kompetence.

1.5 Kufizimi hapësinor i kompetencës

Kompetenca lëndore e organit për zgjidhjen e çështjeve të caktuara administrative, si dhe për kry-erjen e veprimeve të tjera zyrtare është e kufizuar në kufijtë e rajonit të saj. Përjashtimisht, nëqoftë se ekziston rreziku i shtyrjes, ndërsa veprimi zyrtar duhet kryer jashtë kufijve të rajonit tëorganit, organi mund ta kryejë veprimin edhe jashtë kufirit të rajonit të vet, për çka është i detyru-ar që menjëherë ta informojë organin, në rajonin e të cilit ka ndërmarrë atë veprim.

Veprimet zyrtare në ndërtesa apo në objekte e tjera në posedim të institucioneve ushtarake bëhenpas paralajmërimit paraprak të përgjegjësit të ndërtesës, përkatësisht të objektit dhe pas mar-rëveshjes me të.

Kryerja e veprimeve zyrtare në rajonin eksteritorial (ndërtesat e zyrave të shteteve, konsullatave,përfaqësive të organizatave ndërkombëtare etj.) bëhet me ndërmjetësimin e organeve tëAutoritetit Qendror (të UNMIK-ut).

1.6 Kalimi (delegimi) dhe marrja (substitucioni) e kompetencës

Dispozitat për kompetencën janë të natyrës detyruese (ius cogens) dhe duhet të respektohen singa organet që zhvillojnë procedurën administrative, ashtu edhe nga të gjithë pjesëmarrësit etjerë në procedurë. Në mënyrë të theksuar është vënë në dukje se asnjë organ nuk mund tëmarrë çështjen e caktuar administrative nga kompetenca e organit tjetër dhe vetë ta zgjidhë atë,përveç në rastet kur kjo është parashikuar me

592


rregullore të UNMIK-ut apo me ligj dhe sipas kushteve të përcaktuara me atë rregullore apo meatë ligj. Në qoftë se me rregullore të UNMIK-ut apo me ligj është parashikuar se një çështje tëcaktuar duhet ta marrë ndonjë organ tjetër, atëherë e kemi rastin e marrjes (substituimit) të kom-petencës nga një organ në “dobi” të organit tjetër. P.sh., nëse organi komunal i administratës nukdo t’i zbatojë ligjet dhe dispozitat e tjera, organi i Autoritetit Qendror, kompetent për sigurimin ezbatimit të tyre, është i detyruar që drejtpërdrejt apo nëpërmjet organit tjetër të autorizuar t’izbatojë ato dispozita dhe akte të përgjithshme. Në Ligj kjo çështje është shtjelluar te “heshtja eadministratës”, kur organi i shkallës së dytë mundet ta zgjidhë vetë çështjen në vend të organit tëshkallës së parë, sepse ky nuk e ka dhënë vendimin brenda afatit të parashikuar.

Edhe kalimi (delegimi) e kompetencës nga njëri organ te tjetri është i lejuar vetëm në bazë tëautorizimit decidiv ligjor apo me rregullore të UNMIK-ut. Në bazë të Ligjit, organi kompetentpër vendimmarrje mundet, në kushte të caktuara, ta lutë organin tjetër që, në vend të tij të ndër-marrë disa veprime. Kjo në Ligj është shtjelluar si ndihmë juridike, për çka u bë fjalë më sipër.

1.7 Konflikti i kompetencave

Edhe pse kompetenca e organeve për vendimmarrje në procedurën administrative është e rreg-ulluar me shumë dispozita (ligje dhe rregullore të UNMIK-ut për disa fusha të administratës, medispozita për ndarjen politiko- territoriale, me dispozita për organizimin e disa organeve etj.)prapëseprapë, në praktikë ndodh që më tepër organe konsiderojnë se janë kompetent për zgjid-hjen e një çështjeje administrative apo që asnjë organ nuk dëshiron ta “pranojë” kompetencënpër zgjidhjen e një çështjeje konkrete administrative. Këto janë rastet që flasin për lindjen e kon-fliktit të kompetencave.

Në të drejtën administrative konflikt i kompetencasve ndahet në konflikt pozitiv dhe negativ tëkompetencave. Konflikt pozitiv kompetencash kemi atëherë kur dy apo më shumë organeshpallen kompetent për zgjidhje të një çështjeje të njëjtë administrative. Konflikt negativ kompe-tencash kemi në situatën kur dy apo më tepër organe refuzojnë të vendosin për një çështje të cak-tuar administrative.

Ngritja (hapja, nisja, inicimi) e procedurës për zgjidhjen e konfliktit të kompetencave mund tëbëhet me iniciativën e organit dhe në bazë të propozimit të palës së interesuar. Duke pasurparasysh rregullën se çdo organ, sipas detyrës zyrtare, kujdeset për kompetencën e vet lëndoredhe tokësore, rrjedh edhe detyrimi i organit që, posa të konstatojë jokompetencën e vet, të kërko-jë konfirmimin e organit të caktuar për zgjidhjen e konfliktit të kompetencave.

Propozimin për zgjidhjen e konfliktit të kompetencave e paraqet organi që ka vendosur i funditpër kompetencën e vet. Kjo ka të bëjë edhe me konfliktin negativ dhe pozitiv të kompetencave.Kur është fjala për konfliktin pozitiv të kompetencave, atëherë organi, i cili i fundit e shpall vetenkompetent krahas organit që tanimë është duke vendosur për çështjen e caktuar administrative,paraqet propozim për zgjidhjen e konfliktit të kompetencave. Propozimin për zgjidhjen e konflik-tit negativ të kompetencave e paraqet organi të cilit i është dorëzuar lënda nga organi që ështëshpallur jokompetent për atë çështje administrative.

Përveç organeve, propozimin për zgjidhjen e

593


konfliktit të kompetencave mund ta paraqesë edhe pala.Edhe te rastet rastet e konfliktit të kompetencave, organi është i detyruar që në territorin e vet t’ikryejë ato veprime që nuk bën të shtyhen.

2. Ndihma juridike

Ndihma juridike qëndron në ndërmarrjen e disa veprimeve procedurale nga ana e organit që nukzhvillon procedurë, por i ndërmerr ato në bazë të lutjes së organit kompetent. Organi i lutur (iporositur), në kuadër të ndihmës juridike, nuk mund ta vërtetojë gjendjen faktike në vend tëorganit kompetent për zhvillimin e procedurës.

Ndihma juridike kufizohet në kryerjen e disa veprimeve (këqyrja në vend, dëgjimi i dëshmitarëve,ekspertiza, dorëzimi i shkresave zyrtare etj.), që kanë të bëjnë me faktet dhe rrethanat e nevo-jshme në procedurë.

Sipas rregullit, çdo organ kryen veprime zyrtare brenda kufijve të territorit të vet.Organi i administratës, vetëm përjashtimisht, mund të kryejë një veprim juridik edhe jashtë terri-torit të vet, me kusht që të ekzistojë rreziku i shtyrjes dhe për këtë duhet ta informojë organin eadministratës, në territorin e së cilës ka ndërmarrë atë veprim. Në qoftë se nuk ka kushte përkryerjen e një veprim të tillë, i cili duhet kryer jashtë territorit të organit të administratës që zhvil-lon procedurën, atëherë shfrytëzohen rregullat për ndihmën juridike. Kryerja e disa veprimeve tëprocedurës nga ndonjë organ, sipas lutjes (porosisë) së organit që zhvillon procedurën adminis-trative, paraqet dhënie të ndihmës juridike në kuptim të Ligjit.

Të kërkuarit e obligueshëm të ndihmës juridike e kemi në rastin kur, për kryerjen e disaveprimeve në procedurën administrative, që duhet të ndërmerren jashtë territorit të organitkompetent që zhvillon procedurën, ky organ i drejtohet me lutje (porosi) organit të administratës,në territorin e të cilit ka për t’u ndërmarrë veprimi. Rasti i dytë i dhënies së ndihmës juridike ështëtë kërkimi jo i detyruar, sepse organi kompetent për zgjidhjen e çështjes administrative mundetqë, me qëllim të kryerjes më të të lehtë dhe më të shpejtë të veprimit apo shmangies së shpenz-imeve të panevojshme, kryerjen e disa veprimeve në procedurë t’ia besojë organit tjetër përkatëstë autorizuar për ndërmarrjen e veprimit të tillë. Në rastin e dytë, në zbatimin e ndihmës juridikeduhet që, si kritere, të shërbejnë arsyet e ekonomizimit dhe të racionalitetit, ndërkaq rasti i parëështë pasojë që del nga zbatimi i detyrueshëm i dispozitave mbi kompetencën.

Përveç dhënies së ndihmës juridike ndërmjet organeve, ndihmë juridike në procedurën adminis-trative janë të detyruar t’i japin njëri- tjetrit edhe organet dhe subjektet e tjera, të cilat kanëautorizimin publik për vendimmarrje në çështje administrative.

Përjashtimisht, organet mund të kërkojnë nga gjykatat që t’ua dorëzojnë dokumentet që u nevo-jiten për zhvillimin e procedurës administrative. Në qoftë se me këtë gjë nuk pengohet vetë pro-cedura gjyqësor, gjykatat kanë për detyrë të veprojnë në bazë të kësaj kërkese. Gjykata mund tëcaktojë afatin, në të cilin duhet t’i kthehen dokumentet.

Dhënien e ndihmës juridike organeve të huaja ligji e rregullon në veçanti. Si edhe për marrëdhëni-et e tjera ndërmjet shteteve, edhe lidhur me çështjet e dhënies së ndihmës juridike vlejnë dispozi-tat e traktateve ndërkombëtare.

594


Me anë tëndihmës juridike organet duhet që, më lehtë dhe më shpejt, të zbatojnë veprime tënevojshme në procedurën administrative, pa marrë parasysh si dhe ku ato veprime duhet të kry-hen. Ky është shkaku që dhënia e ndihmës juridike është detyrim i organeve. Me qëllim të sjelljesmë me përgjegjësi ndaj këtij detyrimi, me ligj është caktuar edhe afati prej 30 ditëshbrenda të cilitëorgani i lutur është i detyruar të veprojë sipas lutjes brenda kufijve të territorit të vet dhefushëveprimin e vet.

3. Personi zyrtar

3.1 Nocioni person zyrtar

Eprori i organit, në pikëpamje të veprimeve në procedurën administrative, ka të gjitha autorizimetqë i përkasin atij organi. Kur eprori i organit, si person fizik, udhëheq procedurën dhe zgjidhçështje administrative. Ai punon në emër të organit.

Në ligj nocioni “person zyrtar” përdoret në dy kuptime. Në kuptimin e parë, ky nocion përfshineprorin e organit dhe personin zyrtar që është i autorizuar të ndërmarrë veprime në procedurënadministrative para dhënies së vendimit. Kuptimi i dytë është më i ngushtë, sepse, sipas tij, per-soni zyrtar është punëtori profesional (nënpunësi civil) i organit të administratës të cilit eprori iorganit të administratës i ka dhënë autorizime për ndërmarrjen e veprimeve në procedurënadministrative deri në dhënien e vendimit. Edhe pse në kuptimin e gjerë edhe eprori i organitështë person zyrtar (sepse sipas pozitës së tij në çdo kohë mund t’i ndërmarrë të gjitha veprimetnë procedurën administrative, për të cilat janë të autorizuar punonjësit e organit të administratëstë cilët i udhëheq), megjithatë, nocionin “person juridik” në këtë Ligj do ta përdorim në kupti-min e ngushtë, madje kryesisht për arsyen që të bëhet dallimi mes punonjësve profesionalë tëorganeve të administratës dhe të eprorit të organit.

Pas procedurat të zhvilluar dhe vërtetimit të gjendjes faktike, vendimin në çështjen administrativee merr organi kompetent vendimmarrës, përkatësisht në të shumtën e rasteve këtë e bën eprori icili udhëheq organin e administratës. Varësisht nga vëllimi dhe rëndësia e punëve dhe nga orga-nizimi i brendshëm, eprori i organit ka të drejtë ta autorizojë një person tjetër zyrtar të organitqë e drejton që të vendosë në çështje administrative nga llojet e caktuara të punëve. Në këtëautorizim është i përmbajtur edhe autorizimi për zhvillimin e procedurës që i paraprin zgjidhjes sëçështjes administrative, përkatësisht dhënies së vendimit (neni 35).

Përveç të drejtave të eprorit, i cili udhëheq organin, që të japë autorizim për zgjidhje të çështjeveadministrative, përkatësisht për dhënie të vendimit, Ligji mundëson t’i jepet autorizim edhendonjë persont tjetër profesional të organit, të cilin e drejton eprori, për të ndërmarrë veprime nëprocedurë para dhënies së vendimit. Në rast se në këtë autorizim nuk ka kufizime për veprime tëcaktuara, atëherë personi i autorizuar ka të drejtë t@i kryejë të gjitha veprimet në procedurënadministrative, përveç dhënies së vendimit dhe të konkluzioneve të tilla, me të cila bëhet ipamundur zhvillimi i mëtejmë i procedurës.

3.2 Përjashtimi i personit zyrtar

Zhvillimi objektiv dhe i paanshëm i procedurës

595


administrative kërkon nga personi zyrtar, i cili zhvillon procedurën, si dhe nga personat e autor-izuar për zgjidhjen e çështjeve të caktuara administrative, plotësimin e prezumimeve tëmësipërme. Gjithashtu Ligji, përveç që kërkon që personi zyrtar i autorizuar të ndërmarrëveprime në procedurë para dhënies së vendimit, ai duhet të jetë edhe profesional ( me ligj ështëpërcaktuar që për punë në zgjidhjen e çështjeve të thjeshta administrative punëtori duhet të ketëkualifikimin e mesëm përkatës shkollor, ndërsa për punë në zgjidhjen e çështjeve të ndërlikuaraadministrative - kualifikimin përkatës universitar), si dhe duhet të jetë edhe i paanshëm dhe objek-tiv.

Shkaqet për vënien në dyshim të paanësisë së personit të caktuar zyrtar në çështje konkreteadministrative mund të jenë të shumta. Ato mund të shfaqen si në raport me çështjen e caktuaradministrative, ashtu edhe në raport me personin zyrtar dhe disa pjesëmarrës në procedurë, nëveçanti në raport me palën, si pjesëmarrëse më e interesuar në procedurë. Për shkak të mundësisësë ndikimit mbi objektivitetin dhe paanësinë e personit zyrtar, ekzistojnë arsye që përjashtojnëkëtë nga zgjidhja e çështjeve konkrete administrative, të cilat ligji i klasifikon në dy grupe. Grupi iparë i arsyeve i përket përjashtimit të detyrueshëm (obligues) të personit zyrtar, ndërsa i dyti ka tëbëjë me mundësinë jo të obligueshme (fakultative) të përjashtimit.

Në rastin e parë, përjashtimi i personit zyrtar (përjashtimi i detyrueshëm), pa marrë parasysh se aështë i autorizuar të vendosë apo të kryejë vetëm disa veprime ose të gjitha veprimet në proce-durë, pos dhënies së vendimit, Ligji parashikon katër raste:

1) në qoftë se në lëndën për të cilën zhvillohet procedura është palë, i autorizuar bashkë mepalën, përkatësisht bashkobligues, dëshmitar, ekspert, i autorizuar ose përfaqësues ligjor i palës;

2) në qoftë se me palën, me përfaqësuesin ose me të autorizuarin e palës është në gjini gjaku nëvijë të drejtë, kurse në vijë anësore deri në shkallë të katërt përfundimisht, bashkëshort ose nëgjini krushqie deri në shkallë të dytë përfundimisht, edhe atëherë kur martesa të ketë pushuar;

3) në qoftë se me palën, përfaqësuesin ose të autorizuarin e palës është në marrëdhënie të krye-familjarit, birësuesit, të birësuarit ose të kujdestarit dhe

4) në qoftë se në procedurën e shkallës së parë ka marrë pjesë në zhvillimin e procedurës ose nëdhënien e vendimit.

Për arsye të lidhjes së veçantë personale të personit zyrtar me lëndën konkrete administrative, qëdel nga rastet e theksuara, në të gjitha këto raste parashikohet përjashtimi i detyrueshëm i personitzyrtar. Atëherë, ndërpritet procedura dhe përjashtimin lajmërohet organi kompetent vendimmar-rës.

Në rastin e dytë përjashtimi (përjashtimi fakultativ) mund të bëhet në qoftë se ekzistojnërrethanat, të cilat mund ta vënë në dyshim paanësinë e personit zyrtar. Ligji nuk cakton se cilatjanë ato “rrethana të tjera”, të cilat munden, por jo patjetër, të shkaktojnë përjashtimin e personitzyrtar. Në këto rrethana mund të radhiten mosdurimi personal i personit zyrtar me palën, kon-fliketet e tyre të ndryshme, kontestet etj.

596


Sipas Ligjit, në të vërtetë, është evidente se përjashtimi ka të bëjë me personin që është i autor-izuar tëjapë vendim (eprori i organit, personi i autorizuar zyrtar për zgjidhjen e çështjeve admin-istrative nga një lloj i caktuar i punëve etj.), si dhe për personat zyrtarë, të cilët janë të autorizuartë kryejnë disa veprime në procedurë. Përveç këtyre personave zyrtarë, dispozitat e Ligjit për për-jashtimin në mënyrë fakultative zbatohen përshtatshmërisht edhe ndaj procesmbajtësit.

Procedura në rastin e përjashtimit mbi bazën e ekzistimit të shkaqeve të detyrueshme duhet tëzhvillohet pas lajmërimit të personit zyrtar për ekzistimin e tyre. Personi zyrtar, që do të duhej tëvendostelidhur me çështjen e caktuar administrative ose të kryente ndonjë veprim në procedurë,sapo të ketë mësuar për ekzistimin e ndonjërit nga shkaqet e përjashtimit, ka për detyrë ta ndër-presë çdo punë të mëtejshme në lëndë dhe përpërjashtimin ta njoftojë organin kompetentvendimmarrës. Në qoftë se personi zyrtar konsideron se ekzistojnë rrethana të tjera, që e përligjinpërjashtimin e tij, ai do ta njoftojë për këtë të njëjtin organ, duke mos e ndërprerë punën.

Përjashtimin e personit zyrtar mund ta kërkojë edhe pala dhe kjo për shkaqet e theksuara të për-jashtimit, si dhe kur ekzistojnë rrethana të tjera që vënë në dyshim paanësinë e tij. Në kërkesën evet pala duhet t’i vërë në dukje rrethanat për të cilat konsideron se ekziston ndonjëri nga shkaqete përjashtimit. Personi zyrtar, përjashtimin e të cilit e ka kërkuar pala për cilindo shkak të për-mendur në këtë Ligj, nuk mundet të ushtrojë, deri në nxjerrjen e konkluzionit mbi këtë kërkesë,asnjë veprim procedural, përveç atyre që nuk mund të shtyhen.

Organi kompetent vendimmarrës nxjerr konkluzion për përjashtimin. Në konkluzionin për për-jashtim do të caktohet personi zyrtar që do të vendosë, përkatësisht do të ushtrojë veprime tëveçanta procedurale lidhur me lëndën, në të cilën është caktuar përjashtimi. Kundër konkluzionitme të cilin caktohet përjashtimi nuk lejohet ankim. Kjo do të thotë se ankesa lejohet kundër kon-kluzionit me të cilën është refuzuar kërkesa e palës për përjashtim të personit zyrtar.

IV - PALËT DHE PËRFAQËSIMI I TYRE NË PROCEDURËN ADMINISTRATIVE

1. Në përgjithësi për pjesëmarrësit në procedurën administrative

Në procedurën administrative pjesëmarrës kryesorë janë organi dhe pala. Grupi i dytë i pjesëmar-rësve (dëshmitarët, ekspertët, interpretët etj.), mund të paraqiten në procedurën administrativedhe kjo varet nga natyra dhe lloji i çështjes administrative që është objekt i procedurës administra-tive. Proces administrativ nuk ka, në qoftë se nuk e zhvillon organi. Me rregullat për përcaktimine kompetencës lëndore dhe tokësore caktohet se cili organ është kompetent për vendimmarrjelidhur me të drejtat, detyrat apo interesat e individëve, të personave juridikë ose ndonjë paletjetër.

Edhe pse në Ligj, në shumë vende, theksohet se procedurën administrative e zhvillon organi, atënë të vërtetë e udhëheq personi zyrtar i organit, ndërsa në emër të organit vendim merr eprori iorganit ose personi zyrtar të cilin ai e ka autorizuar për zgjidhjen e çështjeve administrative nganjë lloj i caktuar i punëve.

597


Rrethi i pjesëmarrësve të tjerë varet nga lloji i procedurës që zhvillohet në çështjen e caktuaradministrative. Sipas rregullit, në procedurën e shkurtër ekzaminuese merr pjesë vetëm pala,përveç organit kompetent, i cili udhëheqë procedurën, ndërsa rrethi i gjerë i pjesëmarrësve, kurzbatohet procedura e veçantë ekzaminuese. Në procedurën e veçantë ekzaminuese, sipas rregullit,marrin pjesë më shumë palë, dëshmitarë, ekspertë dhe persona të tjerë, sepse mbahen seanca,bëhen këqyrje në vend dhe kryhen veprime të tjera të nevojshme procedurale.

2. Pala

2.1 Nocioni “palë”

Është shumë vështirë të përkufizohet nocioni i palës në procedurën administrative, për shkak tëshumëllojshmërisë së zgjidhjeve administrative në raport me nocionin e palës në procdurat e tjera.Për shkak të kësaj vështirësie, Ligji, në përgjithësi, cakton se palë është personi me kërkesën e tëcilit ngrihet procedura ose kundër të cilit zhvillohet procedura, apo i cili, për mbrojtjen e të drej-tave të veta ose të interesave të veta juridike, ka të drejtë të marrë pjesë në procedurë (neni 49).

Nga kuptimi kështu i përcaktuar, palët në procedurën administrative radhiten në tri grupethemelore:

a) pala aktive - personi sipas kërkesës së të cilit është ngritur procedura, përkatësisht personi i cilinga organi administrativ kërkon realizimin e një të drejte të caktuar;

b) pala pasive - është personi kundër të cilit zhvillohet procedura, përkatësisht të cilit i përcakto-het detyrimi i caktuar;

c) pala e rastit - është personi i cili me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të veta apo të interesavejuridike ka të drejtë të marrë pjesë në procedurën administrative.

Në pikëpamje të numrit të palëve dhe pozitës së tyre, procedura administrative njeh palën nëçështjet njëpalëshe, në të cilat merr pjesë vetëm një palë apo më tepër palë (persona) në pozitë tënjëjtë. Në qoftë se në procedurën administrative paraqiten më shumë palë me interesa tëkundërta, përkatësisht nga pozita të ndryshme, atëherë është fjala për çështje kontradiktore dheshumëpalëshe.

Në rastet kur në emër të organit të pushtetit (lokal apo qendror) paraqiten organe të veçanta, rën-dom në çështje kontradiktore kundrejt disa personave, atëherë të gjitha këto organe (prokuroripublik, avokati publik dhe organet e tjera të pushtetit lokal dhe qendror) kanë, brenda kufijve tëautorizimeve ligjore, të drejta dhe detyrime të palës (paragrafi 1 i nenit 52).

Në procedurën administrative palë mund të jetë çdo person fizik dhe juridik.

Palë në procedurën administrative mund të jenë edhe organet e pushtetit (lokal dhe qendror),njësia afariste e organizatës, qendra e banimit, grupi i personave e të tjerë, që nuk kanë cilësinë epersonit fizik, me kusht që të jenë titullarë të të drejtave dhe të detyrimeve për të cilat vendoset nëprocedurën administrative. Organizata sindikale, gjithashtu, mund të jetë palë, në qoftë se proce-dura administrative shtrihet në ndonjë të drejtë

598


apo interes juridik të punëtorëve të ndërmarrjes.

Organizatat shoqërore dhe shoqatat e qytetarëve, të cilat, sipas aktit të përgjithshëm, kanë përdetyrë të mbrojnë të drejtat dhe interesat e caktuara të anëtarëve të tyre, me pëlqimin e anëtarëvetë vet, në emër të tyre mund të parashtrojnë kërkesë që ka të bëjë me të drejta dhe interesa të tilla,si dhe të hyjnë në procedurën e ngritur me të gjitha të drejtat e palës (neni 51).

2.2 Cilësitë e përgjithshme dhe të veçanta të palës

Që një palë e caktuar të mund të marrë pjesë plotësisht në procedurën administrative dhe që nëatë procedurë të paraqitet dhe të veprojë si palë, duhet t’i plotësojë këto kushte:

a) të ketë aftësi për të qenë palë (aftësia e palës);

b) të ketë aftësinë e kryerjes së pavarur të veprimeve (aftësia procedurale) dhe

c) të ekzistojë lidhja e caktuar e atij personi me çështjen konkrete administrative - me lëndën eprocedurës (legjitimiteti i palës).

Kjo do të thotë se pozitën e palës në procedurën administrative që zhvillohet lidhur me njëçështje administrative mund ta ketë vetëm ai person që i plotëson të tria kushtet bashkërisht(kumulativisht) e jo në mënyrë alternative, përkatësisht një nga kushtet e përmendura.

Meqenëse ekzistimi i palës dhe i aftësisë procedurale përcaktohet sipas kritereve të përgjithshme,këto aftësi mund të përfshihen në kuadër të cilësive të përgjithshme të palës.

Përcaktimi i legjitimitetit të palës është një çështje mjaft e vështirë dhe varet nga ekzistimi iraportit të theksuar ndërmjet personit të caktuar dhe çështjes konkrete administrative, për të cilënvendoset në procedurë. Kjo është një cilësi e veçantë e palës që duhet të përcaktohet në çdo pro-cedurë konkrete administrative dhe është e lidhur për personin e caktuar dhe për lëndën e caktuaradministrative. Kjo cilësi e palës nuk mund të përcaktohet çdoherë paraprakisht, kurse ndonjëherëas gjatë procedurës, por vetëm pas përfundimit të saj. Edhe po të ekzistojë dyshimi ndajlegjitimitetit të palës, një personi të tillë duhet t’i mundësohet pjesëmarrja në procedurë, ndërsagjatë procedurës hulumtohen dhe përcaktohen kushtet për ekzistimin e tij.

2.3 Aftësia e palës

Aftësia e palës në procedurën administrative i përgjigjet aftësisë juridike, që nënkupton aftësinëqë personi i caktuar mund të jetë bartës i të drejtave dhe detyrave të veta. Kjo aftësi epërgjithshme juridike, parimisht, është e barabartë për tërë fushën juridike, në veçanti për tëdrejtën civile dhe administrative.

Aftësinë e përgjithshme juridike, po kështu edhe aftësinë e palës në procedurën administrative,e kanë të gjithë personat fizikë dhe juridikë. Kjo do të thotë se kjo aftësi fitohet që nga lindja evetë personit fizik, përkatësisht që nga themelimi i personit juridik dhe regjistrimi i tij në organinkompetent apo në gjykatë. Në disa raste të pro-

599


cedurës administrative kërkohet aftësia e veçantë juridike, andaj, edhe pse persona të caktuar kanëaftësi të përgjithshme juridike, ata nuk mund të jenë palë në procedurën administrative, sepsenuk kanë aftësinë e veçantë juridike për atë lloj lëndëah (p.sh. shtetasit e huaj nuk mund të jenëpalë në çështje të caktuara administrative).

Gjithashtu, në procedurën administrative mund të paraqiten palët të cilat nuk e kanë cilësinë epersonit juridik. Kështu, palë mund të jenë edhe organet e pushtetit (lokal dhe qendror), njësiaafariste, grupi i personave etj., të cilët nuk e kanë cilësinë e personit juridik. Gjithashtu, palë nëprocedurën administrative mund të jetë edhe organizata sindikale, në qoftë se procedura admin-istrative shtrihet në ndonjë të drejtë apo interes juridik të punëtorëve në ndërmarrje.

Me të gjitha të drejtat e palës, në procedurën administrative mund të paraqiten edhe organizatate bashkësitë dhe shoqatat e qytetarëve, të cilat, sipas akteve të përgjithshme juridike, kanë përdetyrë të mbrojnë të drejtat dhe interesat e caktuara të anëtarëve të vet, kështu që, me pëlqimin eanëtarit të vet dhe në emër të tij, mund të parashtrojnë kërkesa që kanë të bëjnë me të drejta dheinteresa të tilla, si dhe të hyjnë në procedurën e ngritur me të gjitha të drejtat e palës.

Të drejta dhe detyra të palës kanë prokurori publik, avokati publik dhe organet e tjera të pushtetitlokal dhe qendror në rastet kur janë të autorizuar që në procedurën administrative të përfaqëso-jnë interesat shoqërore. Vëllimi i të drejtave dhe detyrave varet nga vëllimi i autorizimeve të për-caktuara me ligj.

2.4 Aftësia (Zotësia) procedurale

Derisa në Ligj përcaktohet rregulla që palë në procedurën administrative mund të jetë çdo per-son fizik dhe juridik, ndërsa sipas kushteve të caktuara edhe subjektet e tjera (neni 50-52), aftësiae plotë procedurale varet nga mundësia që vetë pala të kryejë veprime në procedurën administra-tive (paragrafi 1 i nenit 53).

Në të vërtetë, aftësia procedurale çdoherë parapëlqen edhe ekzistimin e aftësisë juridike, përkatë-sisht të aftësisë së palës. Nuk mundet dikush të jetë procesualisht i aftë e që, njëkohësisht, nëpërgjithësi, të mos mund të jetë palë në procedurën administrative. Është e mundshme të keminjë situatë të kundërt, ngase ndonjë person mund të ketë aftësinë e palës, por të mos ketë edheaftësinë procedurale. Kjo do të thotë se një person i tillë është palë në procedurë, por për shkaktë ekzistimit të disa shkaqeve, ai nuk mund tëi kryejë vetë veprime në procedurën administrative.Këta janë persona të cilët ende nuk janë madhorë (nuk kanë mbushur moshën 18 vjeç, kur fito-het aftësia e plotë afariste procedurale), si dhe personat të cilëve u është marrë aftësia afariste(zotësia për të vepruar) (p.sh. personat mentalisht të sëmurë). Personat e tillë janë palë në proce-durë, por në vend të tyre, veprimet administrative i ndërmarrin përfaqësuesit, të cilët janë tëndryshëm dhe do të shtjellohen në veçanti.

2.5 Legjitimiteti i palës

Në çdo lëndë konkrete administrative organi që zhvillon procedurën është i detyruar të hulumto-jë, pos ekzistimit të kushteve për aftësinë e palës dhe aftësinë procedurale të palëve në procedurë,edhe çfarë është raporti i palëve apo i palës ndaj lëndës procedurale. Ajo marrëdhënie e një per-soni, qoftë ai fizik a juridik, ndaj lëndës së person-

600


it, nga e cila dalin disa të drejta apo interesa juridike, përkatësisht ekzistimi ose mundësia e ekzis-timit të ndonjë të drejte apo detyrimi, i atribuohet legjitimitetit të palës.

Në procedurën administrative askush nuk mund të marrë pjesë pa autorizim në lëndën e huaj,sepse çdoherë hulumtohet se çfarë është raporti i një personi ndaj lëndës së procedurës, përkatë-sisht ekzistimi i legjitimitetit të palës. Në qoftë se, në vend të palës, lajmërohet një person tjetër,atëherë është fjala për përfaqësuesin ligjor apo sipas autorizimit të veçantë. Në të vërtetë, në qoftëse nuk është fjala për përfaqësuesin, ndërsa nuk mund të vërtetohet ekzistimi i interesit juridik,personit të tillë nuk do t’i lejohet pjesëmarrja në procedurën administrative.

Derisa ekzistimi i aftësisë së palës dhe aftësisë procedurale përcaktohet sipas kritereve objektivemë parë të njohura, ekzistimi i legjitimitetit të palës varet nga interesi juridik i një personi. Aiinteres duhet të jetë i vërtetë dhe mund të qëndrojë në të drejtën e palës që të kërkojë ngritjen eprocedurës (dhënia e lejes së ndërtimit, të letërnjoftimit etj.), kur është fjala për legjitimitetin aktivapo është fjala për procedurën që është ngritur sipas detyrës zyrtare, në të cilën përcaktohendetyrimet për personin e caktuar (përcaktimi i detyrimeve të ndryshme tatimore etj.). Në këtë rast,pala ka tjetër pozitë dhe nuk është aktive si në procedurën që zhvillohet lidhur me kërkesën e saj,kështu që, për këtë arsye ky legjitimitet quhet legjitimitet pasiv i palës.

Organi që zhvillon procedurën është i detyruar që, sipas detyrës zyrtare, të kujdeset nëse personiqë paraqitet si palë gjatë tërë procedurës, a mund të jetë palë dhe nëse palën e përfaqëson ose jopërfaqësuesi ligjor. Në qoftë se gjatë procedurës pala vdes, organi mund ta pezullojë ose ta vazh-dojë procedurën dhe këtë do ta vlerësojë varësisht nga karakteri i çështjes administrative, që ështëobjekti i procedurës. Në qoftë se organi vlerëson se, sipas karakterit të çështjes ,procedura nukmund të vazhdohet, atëherë do ta pezullojë procedurën me konkluzion, kundër të cilit lejohetankim i veçantë.

3. Përfaqësimi i palës në procedurën administrative

Siç kemi parë, palë në procedurë është edhe personi që nuk mund të kryejë veprime proceduraledhe kjo është pala e paaftë procedurale. Për palën e tillë, nëse është fjala për person fizik,veprimet procedurale i ndërmarrin, i propozojnë dhe në to marrin pjesë përfaqësuesit e tyreligjorë. Në emër të personave juridikë, në procedurë marrin pjesë përfaqësuesit e tyre ligjorë osepërfaqësuesit e autorizuar. Ky ligj njeh edhe përfaqësuesin e palës me aftësi procedurale, i cilimund të jetë edhe ky palë, me kusht që për atë të marrë autorizim nga pala, prandaj edhe quhet iautorizuar vullnetar. Në rastet e caktuara paraqitet edhe përfaqësuesi i përkohshëm dhe përfaqë-suesi i përbashkët.

Të gjithë përfaqësuesit dhe të autorizuarit në procedurën administrative janë persona fizikë meaftësi veprimi, të cilët kryejnë veprime procedurale në procedurë, por jo në emër të vet dhe nëllogari të palëve të cilat i përfaqësojnë.

Në procedurën administrative dallohen këto lloje të përfaqësimit:

1) përfaqësuesit ligjorë ose të nevojshëm të personave me paaftësi procedurale dhe të personavejuridikë;

2) i autorizuari;

601


3) përfaqësuesi i përkohshëm dhe4) përfaqësuesi i përbashkët.

3.1 Përfaqësuesi ligjor

Përfaqësuesit ligjorë veprojnë për personat që nuk kanë aftësi procedurale dhe për personatjuridikë. Përfaqësuesi ligjor për palën e paaftë në aspektin procedural caktohet në bazë të ligjit apoaktit të organit kompetent të dhënë në bazë të ligjit. Në rolin e përfaqësuesve ligjorë të personavefizikë, më së shpeshti, lajmërohen në procedurat të ndryshme dhe, po ashtu ,në procedurënadministrative, prindërit e fëmijëve të mitur. Ky përfaqësim ligjor mund të pushojë para arritjes sëmoshës madhore te rastet e lidhjes së kurorës apo të marrjes së të drejtave prindërore, ndërsamund të vazhdohet nëse është hequr kujdesi prindëror mbi fëmijët.

Në qoftë se bëhet shkurorëzimi apo anulimi i martesës, gjykata vendos se cilit prej prindërve dot’ia besojë fëmijët për ruajtje dhe edukim, kështu që në këtë mënyrë është vendosur edhe çështja epërfaqësimit të fëmijëve.

Fëmijëve të mitur, të cilët nuk janë nën kujdesin prindëror, organi kompetent i pushtetit lokal përpunët e kujdestarisë, cakton kujdestarin. Ky organ u cakton kujdestarin edhe personave madhorë,të cilët janë privuar tërësisht apo pjesërisht nga aftësia afariste (për të vepruar). Kujdestarët e cak-tuar janë përfaqësues ligjorë në procedurën administrative.

Personat juridikë në procedurën administrative i përfaqësojnë përfaqësuesit e tyre ligjorë,përkatësisht përfaqësuesit. Në qoftë se përfaqësuesi, përkatësisht përfaqësuesi ligjor i personitjuridik nuk është caktuar me ligj apo me akt të organit kompetent të pushtetit, të dhënë në bazë tëligjit, përfaqësuesi, përkatësisht përfaqësuesi ligjor, caktohet me akt të përgjithshëm normativ tëpersonit juridik. Ndërmarrjet, si persona juridikë më të shumtë, i përfaqëson dhe i paraqet organii vetëm afarist (drejtori etj.), përkatësisht kryetari i organit kolegjial afarist, në qoftë se me statutapo me një akt tjetër normativ të ndërmarrjes nuk është caktuar ndryshe.

Përveç këtyre personave, përfaqësimin e ndërmarrjeve mund ta kryejë edhe një apo më shumëpunëtorë me autorizime dhe përgjegjësi të veçanta të ndërmarrjes.

Organi kompetent i kryen veprimet në procedurë nëpërmjet përfaqësuesit të caktuar me ligj.Avokatia publike përfaqëson organet e pushtetit në pikëpamje të të drejtave të tyre pasurore dhetë interesave në procedurën administrative, si dhe në procedurat e tjera. Në raste të tjera, për-faqësimin e organeve e bëjnë eprorët e organeve, përkatësisht personat e caktuar me dispozitatpër themelimin dhe organizmin e organeve.

3.3 I autorizuari

Pala, pra edhe përfaqësuesi i saj ligjor, kanë të drejtë të caktojnë të autorizuarin që do ta përfaqë-sojë në procedurë. I autorizuari nuk mundet, në vend të palës, të kryejë vetëm ato veprime lidhurme të cilat është e nevojshme që vetë pala të japë deklarata. Gjithashtu, vetëm pala mund të japëdeklarata edhe në rastet e tjera krahas të autorizuarit, qoftë me vetiniciativë, qoftë me kërkesë e tëorganit i cili zhvillon procedurën.

602


Pala e pranishme, kur i autorizuari i saj jep deklarata me gojë, mundet t’i ndryshojë apo t’i revoko-jë ato menjëherë dhënies së tyre. Në qoftë se në deklaratat (me shkrim apo me gojë) ndërmjetpalës dhe të autorizuarit të saj ka mospajtime për disa fakte, organi, duke zbatuar parimin evlerësimit të lirë të provave (parimi i bindjes së lirë), pas vlerësimit të ndorëzjegjshëm dhe mekujdes të provave në veçanti dhe të gjithave së bashku, i merr si të vërtetuara faktet dhedeklaratat që janë në pajtim me një vlerësim të tillë.

I autorizuar mund të jetë çdo person qëi ka aftësi të plotë afariste (?), përveç personave të cilëtmerren me pseudoavokati (personat të cilët me kompensim, pa autorizim, japin ndihmë juridike tëçfarëdo lloji). Në qoftë se paraqitet në rolin e të autorizuarit, personit që merret me pseudoshkre-sori, organi, sipas detyrës zyrtare, do t’ia ndalojë përfaqësimin e mëtejshëm dhe për këtë men-jëherëdo ta njoftojë palën. Kundër konkluzionit mbi ndalimin e përfaqësimit mund të ushtrohetankesë e veçantë, e cila nuk e shtyn ekzekutimin e konkluzionit. Edhe avokatët janë të autorizuartë palës, por në procedurën administrative përfaqësimi i tyre nuk është i detyruar si në procedu-rat e tjera.

Autorizimi për përfaqësim mund të jepet me shkrim dhe me gojë në procedurë verbal. Për autor-izimin me gojë bëhet shënimi në lëndë. Autorizimi mund të jepet për tërë procedurën (i plotë)apo vetëm për disa veprime (i pjesshëm - paraqitja e kërkesës për ngritjen e procedurës, paraqitjae ankesës, përfaqësimi në një seancë etj.). Edhe njëri edhe tjetri autorizim mund të kufizohen nëkohë.

Përmbajtja, vëllimi dhe çështjet e tjera lidhur me vlefshmërinë e autorizimit, vlerësohen sipasparimeve të procedurës civile, nëse këto çështje nuk janë të rregulluara me ligj. Për dhënien eautorizimit një avokati është e mjaftueshme që pala apo përfaqësuesi i saj të nënshkruajë autoriz-imin.

Kur autorizimi i jepet personit që nuk është avokat, është e nevojshme prania e dy dëshmitarëve,të cilët do të nënshkruajnë në autorizim. Në qoftë se autorizimi jepet në formë dokumenti privat,dhe dyshohet ndaj rregullsisë së tij, mund të kërkohet të paraqitet autorizimi i vërtetuar.

Me vdekjen e palës, humbjen e aftësisë së saj procedurale apo ndërrimin e përfaqësuesit ligjor,autorizimi nuk pushon. Pasardhësi juridik (trashigimtari) i palës, përkatësisht përfaqësuesi i riligjor i tij, mund ta revokojë autorizimin e mëparshëm.

Personi zyrtar i cili zhvillon procedurën apo kryen disa veprime në procedurë mund të lejojë, për-jashtimisht, që në emër të palës, si të autorizuar të tij, të kryejnë një veprim të caktuar pa autoriz-im anëtarët e familjes së tij, personat në marrëdhënie pune me të apo eprorët e palës, në qoftë sefjala është për persona të njohur dhe nëse nuk ka dyshim për ekzistimin dhe vëllimin e autorizim-it. Në qoftë se personat e tillë paraqesin kërkesë për ngritjen e procedurës apo gjatë procedurësjapin deklarata në kundërshtim me deklaratën e mëhershme të palës, nga ai do të kërkohet që,brenda afatit të caktuar të paraqesë autorizimin në mënyrë plotësuese.

3.4 Përfaqësuesi i përkohshëm

Organi i cili zhvillon procedurën do t’i caktojë palës përfaqësuesin e përkohshëm, në qoftë se këtëe kërkon ngutësia e lëndës dhe nëse procedura

603


duhet të zhvillohet patjetër, në këto raste:

- Në qoftë se pala e paaftë nga ana procedurale nuk ka përfaqësuesin e vet ligjor ose ndonjëveprim duhet të ndërmerret kundër personit vendqëndrimi i të cilit është i panjohur, e i cilinuk ka të autorizuar të vetin. Në këtë rast organi menjëherë do ta informojë për këtë organin ekujdestarisë, ndërsa kur përfaqësuesi i përkohshëm i caktohet personit vendqëndrimi i të cilitështë i panjohur, ai do ta shpallë konkluzionin në mënyrën e zakonshme (afishimi në tabelën eshpalljeve etj.);

- Në qoftë se ndërmarrja, organizata apo institucioni nuk e ka përfaqësuesin ligjor, përfaqë-suesin dhe as të autorizuarin. Përfaqësuesi i përkohshëm për këta persona caktohet, si rregull,nga radha e personave zyrtarë të tyre dhe për këtë, madje pa shtyrje, lajmërohet ndërmarrja,përkatësisht organizata dhe institucioni;

- Kur duhet të kryhet veprimi që nuk mund të shtyhet, kurse pala, përkatësisht i autorizuari apopërfaqësuesi i saj nuk mund të thirren në kohën e duhur. Për këtë gjë pala, i autorizuari osepërfaqësuesi do të njoftohen menjëherë.

Personi i caktuar ka për detyrë ta marrë përsipër përfaqësimin, kurse përfaqësimin mund ta refu-zojë vetëm për shkaqet që janë parashikuar me dispozita të veçanta. Përfaqësuesi i përkohshëmmerr pjesë vetëm në procedurën për të cilin është i caktuar shprehimisht dhe pikërisht gjersa tëmos paraqitet përfaqësuesi ligjor ose përfaqësuesi, përkatësisht vetë pala ose i autorizuari i saj.

3.5 Përfaqësuesi i përbashkët

Përfaqësuesi i përbashkët, si lloj i përfaqësuesit, paraqitet kur në procedurën administrativendeshemi me bashkësi procedurale. Procedura e bashkësisë në procedurën administrative gjenzbatim kur dy ose më tepër palë, në të njëjtën lëndë, paraqiten bashkërisht, në qoftë se me dis-pozitë të veçantë nuk është caktuar ndryshe. Në raste të tilla palët kanë për detyrë të theksojnë secila prej tyre do të paraqitet si përfaqësuese e tyre e përbashkët, në qoftë se nuk kanë vendosur tëcaktojnë të autorizuar të përbashkët.

Organi që zhvillon procedurën ka të drejtë që t’u caktojë me konkluzion palëve që në procedurëmarrin pjesë me kërkesa identike të deklarojnë brenda afatit të caktuar se cila prej tyre do t’i për-faqësojë, apo të emërojnë të autorizuarin e përbashkët, me kusht që këtë të mos e ndalojë dis-pozita e veçantë juridike. Në qoftë se palët nuk veprojnë sipas një konkluzioni të tillë, këtë mundta caktojë vetë organi që zhvillon procedurën, me ç’rast përfaqësuesi, përkatësisht i autorizuari ipërbashkët, e mban këtë status gjithnjë gjersa palët të mos e caktojnë tjetrin. Kundër një kon-kluzioni të tillë palët kanë të drejtë ankimi të veçantë, por ankimi nuk e shtyn ekzekutimin.

Edhe në rastin e caktimit të përfaqësuesit të përbashkët, përkatësisht të autorizuarit të përbashkët,secila palë rezervon të drejtën të paraqitet si palë në procedurë, të japë deklaratë dhe të bëjë nëmënyrë të pavarur ankime si dhe të shfrytëzojë mjete të tjera juridike.

3.6 Ndihmësi profesionist

Ligji parashikon institucionin e ndihmësit profe-

604


sionist, të cilin nuk e njeh as procedura penale, as ajo civile, por as procedurat e tjera.

Ndihmësi profesionist nuk është i autorizuar dhe përfaqësues i palës, por është person profesion-ist, i cili palës i jep vetëm ndihmë profesionale në formë të dhënies së këshillave dhe njoftimeve.Nga një person i tillë kërkohet të ketë dije profesionale lidhur me lëndën në procedurë.

Nga pozita e ndihmësit profesionist shihet se ai vepron pranë palës e jo në vend të saj, përkatë-sisht ai person nuk mund ta përfaqësojë palën.

Organi që zhvillon procedurën do të lejojë, për çështjet për të cilat kërkohet dije profesionale lid-hur me lëndën e procedurës, që pala të sjellë personin profesionist, ndihmësin profesionist, i cilido t’i japë njoftime dhe këshilla, me kusht që të jetë i aftë për të vepruar dhe që të mos merretme pseudoavokati. Shpenzimet e punës së ndihmësit profesionist i heq, sipas rregullit, vetë palapranë të cilit është personi i tillë, i cili ka vepruar me thirrje të saj.

VII - KOMUNIKIMI I ORGANEVE DHE I PALËVE

1. Parashtresat

1.1 Nocioni dhe llojet e parashtresave

Parashtresa është një nga format e komunikimit të palëve dhe të pjesëmarrësve të tjerë meorganet, si dhe arsye për komunikim të organeve me palët dhe me pjesëmarrësit e tjerë në proce-durën administrative. Në bazë të këtij Ligji, me fjalën parashtresë nënkuptojmë kërkesat, formula-rët që shfrytëzohen për përpunimin automatik të të dhënave, propozimet, fletëparaqitjet, lutjet,ankimet, kundërshtimet dhe komunikimet e tjera, me të cilat individët ose personat juridikë,përkatësisht ndërmarrjet u drejtohen organeve (paragrafi 1 i nenit 64).

1.2 Përmbajtja dhe forma e parashtresës

Çdo parashtresë duhet të jetë e kuptueshme dhe të përmbajë çdo gjë që nevojitet, që të mund tëveprohet sipas saj. Ajo duhet të përmbajë sidomos:

* emërtimin e organit të cilit i dorëzohet;

* objektin me të cilin ka të bëjë;

* kërkesën, përkatësisht propozimin;

* kush është përfaqësuesi ose i autorizuar, në qoftë se ky ekziston dhe

* emrin dhe mbiemrin si dhe vendqëndrimin (adresën) e paraqitësit të përfaqësuesit ose të autor-izuarit.

Sipas rregullit, parashtresën e nënshkruan vetë

605


paraqitësi. Përjashtimisht, parashtresën mund ta nënshkruajë në vend të paraqitësit bashkëshorti itij, njëri prej prindërve të tij, i biri ose e bija, ose avokati, i cili sipas autorizimit të palës e ka për-piluar parashtresën. Të gjithë këta persona e kanë për detyrë ta nënshkruajnë në parashtresë emrine vet dhe ta vënë adresën e vet.

Konsiderohet e rregullt parashtresa që është përpiluar në kuptim të rregullave të parashtruara,.Kur parashtresës i mungojnë disa nga elementet e parashikuara në pikëpamje të përmbajtjes oseformës, atëherë kemi të bëjmë me parashtresë jo të rregullt. Varësisht nga natyra e elementeve qëi mungojnë parashtresës, është parashikuar edhe veprimi përkatës i organeve me parashtresat etilla, të cilat do të shtjellohen në veçanti.

1.3 Dorëzimi dhe pranimi i parashtresave

Parashtresat, si rregull, dorëzohen drejtpërdrejt ose dorëzohen me shkrim me anë të postës osekomunikohen me gojë në procesverbal dhe, në qoftë se nuk është parashikuar ndryshe, mund tëdeklarohen edhe telegrafisht. Komunikimet e shkurtëra dhe të ngutshme mund të jepen edhenëpërmjet telefonit, në qoftë se këtë e lejon karakteri i çështjes.

Është rregull që parashtresat t’i dorëzohen organit kompetent për pranimin e tyre. Mirëpo, gjith-monë këto nuk janë ato organe që janë kompetent edhe për zgjidhjen e tyre, gjë që varet nga dis-pozita organizative e organeve. Kështu, p.sh., në disa komuna parashtresat për të gjitha organet eadministratës i pranojnë shërbimet për punë të përbashkëta të atyre organeve, zyrat e pranimit oseshërbimet e tjera të ngjashme.

Gjithashtu, është rregull se parashtresat mund të dorëzohen çdo ditë pune, gjatë orarit të punës.Për parashtresat me gojë, që nuk janë të lidhura me afat ose që nuk janë të ngutshme, mund tëcaktohet që të dorëzohen në orët e caktuara gjatë orarit të punës. Koha për dorëzimin eparashtresave të tilla shpallet nga secili organ në lokalet e tij në një vend të dukshëm.

Organi kompetent për pranimin e parashtresave, përkatësisht të komunikimit gojor ka për detyrëta pranojë parashtresën që i dorëzohet, përkatësisht ta marrë në procesverbal komunikimin gojor.Personi zyrtar që e pranon parashtresën ka për detyrë që edhe, pas kërkesës me gojë të paraqitësit,t’ia konfirmojë pranimin e parashtresës (paragrafi 2 i nenit 66). Mënyra e dhënies së vërtetimitështë e rregulluar me nenin 5 të udhëzimit “Për zbatimin e dekretligjit të punës së zyrës”, sipas tëcilit vërtetimi i lëshohet në shenjën e vulës katërore të pranimit, në të cilën shënohet data edorëzimit, numri në të cilin evidencohet akti, shtojcat eventuale dhe vlera e taksës.

Në pikëpamje të veprimit me parashtresa, për zgjidhjen e të cilave nuk është kompetent organi tëcilit i dorëzohen, përkatësisht i dorëzohen, duhen dalluar dy situata.

Situata e parë paraqitet kur organi drejtpërdrejt i pranon parashtresat nga palët, qoftë parashtresatme shkrim, qoftë ato që diktohen si deklarata në procesverbal (neni 66, paragrafi 3). Në këtë rastpersoni zyrtar ka për detyrë ta paralajmërojë paraqitësin se ai nuk është kompetent për pranimine parashtresës me shkrim dhe ta drejtojë te organi kompetent i pranim-dorëzimit. Në qoftë separaqitësi, megjithëkëtë, kërkon që parashtresa e tij të pranohet, personi zyrtar ka për detyrë tapranojë një parashtresë të tillë, por organi do të nxjerrë konkluzion, me të cilin do të refuzojëparashtresën për shkak të moskompetencës, pa

606


marrë parasysh që e di se cili organ është kompetent për pranimin e parashtresës, përkatësishtnuk ia dorëzon parashtresën e pranuar organit kompetent.

Situata e dytë ka të bëjë me parashtresat që i pranon organi jokompetent me anë të postës (neni66, paragrafi 4). Kur padyshim dihet se cili organ është kompetent, ai do t’ia dorëzojëparashtresën pa vonesë organit kompetent, përkatësisht gjykatës dhe për këtë do ta njoftojë palën.Në qoftë se organi që e ka marrë parashtresën nuk mund të konstatojë se cili organ është kompe-tent për ta shqyrtuar parashtresën, ai do të japë pa vonesë konkluzionin me të cilin do ta refuzojëparashtresën për shkak të jokompetencës dhe konkluzionin do t’ia dorëzojë palës menjëherë.Kundër konkluzionit për refuzimin e parashtresës lejohet ankim i veçantë.

Kështu, në rastin kur pala insiston për pranimin e parashtresës nga organi jokompetent, megjithë paralajmërimin e personit zyrtar, rrjedh konkluzioni për refuzimin e parashtresës për shkaktë jokompetencës, edhe pse organit i është e njohur se cili organ është kompetent për pranimin eparashtresës, gjë që, në njëfarë mënyre, paraqet një lloj sanksioni, sepse pala humb kohë dhe bienë situatën që përsëri ta dorëzojë parashtresën, por tani organit kompetent apo të paraqesëankim kundë konkluzionit me të cilin është refuzuar pranimi i parashtresës.

1.4 Mënjanimi i të metave në parashtresë

Parashtresa mund të përmbajë të meta të ndryshme si në pikëpamje të formës, ashtu edhe lidhurme përmbajtjen. Të metat që nuk pengojnë veprimin në bazë të parashtresës, që e bëjnë tëpakuptueshme ose jo të plotë atë , nuk mënjanohen në këtë fazë të procedurës, por më vonë,nëse paraqitet nevoja. Edhe në rastin kur vërtetohet ekzistimi i të metave të tilla formale qëpamundësojnë ndërmarrjen e veprimeve të mëtejme në procedurë apo kur parashtresa është epakuptueshme ose jo e plotë, këto nuk mund të jenë arsye për hedhjen poshtë të parashtresës, pororgani ka për detyrë të veprojë në mënyrë që paraqitësi t’i mënjanojë të metat e parashtresësbrenda një afati të caktuar.

Kur paraqitësi i parashtresës mënjanon të metat brenda afatit të caktuar, atëherë konsiderohet separashtresa ka qenë në rregull që në fillim. Në qoftë se paraqitësi nuk vepron ashtu dhe për këtëarsye nuk mund të veprohet në bazë të parashtresës, do të konsiderohet se parashtresa nuk ështëparaqitur. Për këtë organi do të nxjerrë konkluzionin, kundër të cilit mund të bëhet ankim iveçantë. Për këtë pasojë paraqitësi do të paralajmërohet posaçërisht në thirrjen për ndreqjen eparashtresës.

Të metat në parashtresë mund të jenë të natyrës së ndryshme. Më së shpeshti paraqiten rastet kurpala në mënyrë joprecize deklarohet në kërkesë për të drejtën që dëshiron ta realizojë, përkatë-sisht kur parashtresa është e pakuptueshme. Përveç kësaj, nxjerrja e konkluzionit për përcaktiminse parashtresa as që është paraqitur mund tëpasojë edhe në rastin kur nuk mund të vërtetohetidentiteti i personit në parashtresën që është dorëzuar në rrugë telegrafike ose kur është marrëkomunikimi telefonik.

1.5 Veprimi në bazë të parashtresës me më shumë kërkesa

Sipas rregullit, çdo parashtresë përmban një kërkesë. Ekziston mundësia që një parashtresë tëpërmbajë edhe më tepër kërkesa të ndryshme, të

607


cilat, sipas natyrës së çështjes, doemos zgjidhen ndaras. Kur parashtresa përmban dy ose më tepërkërkesa të tilla, organi i cili e pranon parashtresën është i detyruar që të marrë në shqyrtimkërkesën, për zgjidhjen e së cilës është kompetent.

Lidhur me kërkesën, për zgjidhjen e së cilës nuk është kompetent, organiqë e ka pranuarparashtresën vepron në kuptim të rregullave të përgjithshme për pranimin e parashtresave për tëcilat nuk është kompetent, përkatësisht ia dorëzon pa vonesë kërkesën, për të cilën nuk ështëkompetent, organit kompetent, përkatësisht gjykatës dhe për këtë e njofton palën. Në qoftë senuk mund të konstatohet se kush është kompetent për ta shqyrtuar parashtresën, organi do tanxjerrë pa vonesë konkluzionin, me të cilin do ta refuzojë pjesën e parashtresës për shkak tëjokompetencës. Konkluzionin do t’ia dorëzojë palës menjëherë dhe kundër tij lejohet ankim iveçantë.

2. Letërthirrja

2.1 Qëllimi, mënyra dhe koha e ftimit

Të pakta janë procedurat administrative që i zhvillojnë organet e në të cilat nuk marrin pjesë mëtepër persona në cilësi të ndryshme (pala, dëshmitari, eksperti etj.). Të gjithë këta persona, në fazatë caktuara të procedurës, duhet të japin deklarata të ndryshmeme gojë, deklarata apo ekspertizapara organit që zhvillon procedurën. Pa pjesëmarrjen e tyre, procedura nuk mund të konsidero-het e përfunduar dhe as që mund të jepet një vendim ose konkluzion përkatës. Pjesëmarrja e tyrenë procedurë sigurohet me anë të thirrjes. Mirëpo, edhe pse organi që zhvillon procedurën është iautorizuar se mund të thërrasë cilindo person, prania e të cilit është e nevojshme në procedurë,sipas vlerësimit të tij e i cili banon në rajonin e saj, prapëseprapë, ekzistojnë përjashtime.

Përjashtimisht, në seancën me gojë mund të thirret personi që banon jashtë zonës së organit qëzhvillon procedurën, në qoftë se me këtë shpejtohet ose lehtësohet procedura, ndërsa ardhja nukshkakton shpenzime të mëdha ose humbje të madhe kohe për të thirrurin. Në qoftë se kushtet ecekura nuk janë plotësuar, atëherë organi shfrytëzon ndihmën juridike të organit tjetër për tëkryer veprime të caktuara procedurale (marrja e deklaratave palëve etj.).

Thirrja bëhet me anë të letërthirrjes. Ndonjë mënyrë tjetër e thirrjes mund të parashikohet medispozita të veçanta. Thirrjet u dorëzohen personave të caktuar, por, përjashtimisht, ato mund tëbëhet edhe përmes thirrjes publike të numrit më të madh të personave (p.sh. regjistrimi në regjis-trat zgjedhorë, obliguesit tatimorë për paraqitje të fletëparaqitjeve etj.). Koha për t’iu përgjigjurthirrjes përputhet me kohën e punës së organeve. Organet janë të detyruara të organizojnë dhekryerjen e këtyre punëve ta bëjnë sipas mënyrës dhe sipas kushteve, sipas të cilave qytetarëve dhepersonave të tjerë në procedurë t’u mundësohet realizimi më i lehtë dhe më i shpejtë i të drej-tave dhe detyrave. Askush nuk mund të thirret që të vijë gjatë natës, përveç në qoftë se është fjalapër masa urgjente dhe që nuk mund të shtyhen.

2.2 Thirrjet dhe përmbajtja e tyre

Duke pasur parasysh rëndësinë e thirrjes, ligji (neni 71) e vë në dukje hollësisht përmbajtjen e esaj. Kështu, në letërthirrje shënohet emërtimi i organit që thërret, emri dhe mbiemri dhe adresa epersonit që thirret, vendi, dita, kur ka mundësi

608


edhe ora e ardhjes së personit të thirrur, lënda për të cilën thirret dhe në çfarë cilësie (si palë,dëshmitar, ekspert etj.), pastaj edhe cilat mjete ndihmëse dhe provuese i thirruri duhet t’i marrëme vete. Në letërthirrje duhet të theksohet nëse personi i thirrur ka për detyrë të vijë vetë osemund ta dorëzojë të autorizuarin se do ta përfaqësojë, pastaj do të paralajmërohet se në rastpengesash për t’iu përgjigjur thirrjes, ka për detyrë ta lajmërojë organin që e ka dorëzuar thirrjen.I thirruri do të paralajmërohet, po ashtu, për pasojat, në qoftë se nuk i përgjigjet thirrjes ose nuklajmëron se nuk ka mundësi të vijë.

Në letërthirrjen për seancën me gojë pala mund të thirret të paraqesë prova me shkrim dheprova të tjera, ndërsa mund të paralajmërohet se mund të sjellë dëshmitarë të cilëve ka ndërmendt’u referohet. Në qoftë se e lejon natyra e çështjes, mund t’i lihet dëshirës së personit të thirrur qënë vend se të vijë vetë, ta dorëzojë, deri në ditën e caktuar, deklaratën e nevojshme me shkrim.

2.3 Detyrimi për t’iu përgjigjur thirrjes

Personi i thirrur ka për detyrë t’i përgjigjet thirrjes. Në rast të pengimit (sëmundjes apo ndonjëshkaku tjetër të arsyeshëm) personi i thirrur ka për detyrë që, menjëherë pas marrjes sëletërthirrjes, ta lajmërojë për këtë organin që e ka dorëzuar atë. Në qoftë se shkaku i pengesës kalindur më vonë, atëherë e lajmëron organin për ekzistimin e saj menjëherë pasië të jetë njoftuarpër këtë shkak. Se cilat janë shkaqet e arsyeshme, përveç sëmundjes, i çmon personi zyrtar, qëështë i autorizuar të ndërmarrë veprime në procedurë. Shkaqet e mospërgjigjes ndaj thirrjesmund të jenë të ndryshme dhe ato zakonisht janë të lidhura me rrethanat në komunikacion dheato të të motit (ngecjet në komunikacion, motit të lig etj.), si dhe nga problemet në familjen engushtë (sëmundja apo vdekja e anëtarit të ngushtë të familjes etj.).

Në qoftë se personi të cilit i është dorëzuar letërthirrja personalisht nuk i përgjigjet asaj dhemungesën nuk e arsyeton, ai mund të sillet me detyrim e, përpos kësaj, edhe të dënohet me gjobë.Këto masa mund të zbatohen me kusht që në letërthirrje të jetë theksuar se ato do të zbatohen nërast të mospërgjigjes ndaj thirrjes. Përveç këtyre masave, personi i thirrur mund të jetë i detyruarqë t’i përballojë shpenzimet që janë krijuar për shkak të mospërgjigjes ndaj thirrjes.

Konkluzioni për sjelljen forcërisht, për caktimin e dënimit ose për pagimin e shpenzimeve, nxirretnga personi zyrtar që zhvillon procedurën. Në qoftë se ky person njëherësh nuk është i autorizuaredhe për zgjidhjen e çështjes administrative, gjë që ndodh më së shpeshti, atëherë ai është idetyruar që konkluzionin për masat ta nxjerrë në marrëveshje me personin zyrtar të autorizuarpër zgjidhjen e çështjes. Kundër këtij konkluzioni lejohet ankim i veçantë.

3. Procesverbali dhe passhënimi

Zhvillimi i ligjshëm i procedurës supozon shënimin (evidentimin) me shkrim të të gjithaveprimeve juridikisht të lidhura (relevante) ose të deklaratave në çdo procedurë, pra edhe në pro-cedurën administrative. Pa gjurmët me shkrim për disa veprime të kryera, çështja administrativenuk do të mund të zgjidhej as në shkallë të parë, aq më pak në procedurën e shkallës së dytë aponë kontestin administrativ. Këto janë vetëm disa prej arsyeve, për të cilat Ligji parashikon pro-cesverbalin dhe passhënimet e veçanta.

3.1 Nocioni, llojet, përmbajtja dhe mënyra e

609


mbajtes së procesverbalit

Procesverbali është pasqyrim zyrtar me shkrim i veprimit të kryer në procedurë dhe i deklaratavetë rëndësishme me gojë të palëve ose të personave të tretë në procedurë.Për seancën verbale ose për ndonjë veprim tjetër të rëndësishëm në procedurë, si dhe përdeklaratat e rëndësishme me gojë të palëve ose të personave të tretë në procedurë, mbajtja e pro-cesverbalit është i domosdoshëm.

Mund të dallohen këto lloje të procesverbaleve në procedurën administrative:

- procesverbali për seancën me gojë;- procesvrbali për disa veprime të rëndësishme në procedurë, të cilat kryhen jashtë seancës me

gojë (marrja në pyetje e dëshmitarëve, ekspertiza, këqyrja në vend etj.);- procesverbali për pranimin e parashtresave me gojë;- procesverbali për votimin (këshillim dhe votim) etj.

Si procesverbal më i rëndësishëm është procesverbali për seancën me gojë, në veçanti kur proce-dura zhvillohet në lëndën për zgjidhjen e së cilës janë të interesuar më tepër persona me interesatë kundërta (çështjet kontradiktore administrative). Procesverbali mund të mbahet në vazhdimësi,përkatësisht njëri pas tjetrit - në mënyrë kronologjike edhe sipas llojeve të tij, ashtu që nga shikimidhe kontrollimi i procesverbalit të mund të kuptohet lehtë ecuria e procedurës që nga fillimi ederi në përfundimin e tij.

Përmbajtja e procesverbalit është caktuar me Ligj (neni 75). Në procesverbal doemos shënohen:

- emërtimi i organit që kryen veprimin,- vendi ku kryhet veprimi,- koha (dita dhe ora) kur kryhet veprimi,- lënda në të cilën kryhet veprimi,- emrat e personave zyrtarë, të palëve të pranishme dhe të përfaqësuesve apo të të autorizuarve

të tyre.

Procesverbali duhet të përmbajë saktësisht dhe shkurtimisht rrjedhën dhe përmbajtjen e proce-durës së veprimit të zbatuar, me ç’rast vëmendja orientohet në atë që i përket vetë çështjes e cilaështë objekt i procedurës. Në qoftë se kanë qenë të përdorura disa dokumente për çfarëdo qëlli-mi, ato doemos vihen në dukje në procesverbal, ndërsa, sipas nevojës, edhe mund t’ibashkëngjiten procesverbalit.

Deklaratat e palëve, të dëshmitarëve, të ekspertëve dhe të personave të tjerë, që marrin pjesë nëprocedurë e që kanë rëndësi për dhënien e vendimit, shkruhen në procesverbal sa më sakt, sipasnevojës edhe me fjalë të tyre. Në procesverbal shkruhen edhe të gjitha konkluzionet që nxirrengjatë veprimit. Me rastin e dëgjimit të dëshmitarit me anë të interpretit, theksohet se në cilëngjuhë i dëgjuari ka folur dhe kush ka qenë interpreti.

Që procesverbali të pasqyrojë me besnikëri veprimet e ndërmarra dhe rrjedhën e tyre, ështëparashikuar të mbahet gjatë vetë ushtrimit të veprimit zyrtar. Në qoftë se veprimi nuk mund tëpërfundojë të njëjtën ditë, do të shkruhet çdo ditë

610


veç e veç në të njëjtin procesverbal ajo që është bërë atë ditë dhe kjo do të nënshkruhet nëformë të rregullt. Kur ndodh ndërprerja e veprimit, shënohet ndërprerja dhe vazhdimi i tij. Medispozita mund të caktohet që procesverbali në çështje të caktuara të mbahet në formë libri osemjetesh të tjera të evidencës.

Procesverbali duhet të mbahet në rregull dhe në të asgjë nuk bën të fshihet. Vendet që u ështëvënë viza deri në përfundimin e procesverbalit duhet të mbeten të lexueshme dhe ato i legalizonme nënshkrimin e vet personi zyrtar që drejton veprimin e procedurës. Personi zyrtar i cili drejtonveprimin e procedurës ka për detyrë që, para se të jetë përfunduar procesverbali, t’ua lexojë atëpersonave të dëgjuar dhe personave të tjerë që marrin pjesë në veprimin e procedurës. Këta per-sona kanë të drejtë që edhe vetë ta këqyrin procesverbalin dhe të bëjnë vërejtjet e veta. Në fund tëprocesverbalit do të theksohet se procesverbali është lexuar dhe se nuk ka pasur asnjë vërejtje apo,në qoftë se ka pasur të tilla, shkurtimisht do të shkruhet përmbajtja e vërejtjeve. Pastaj procesver-balin do ta nënshkruajë personi që ka marrë pjesë në veprim dhe, në fund, do ta legalizojë per-soni zyrtar që ka drejtuar veprimin, si dhe procesmbajtësi, në qoftë se ka pasur të tillë.

Në qoftë se procesverbali përmban dëgjimin e disa personave, secili prej tyre do të nënshkruhetnën pjesën e procesverbalit ku është shkruar deklarata e tij. Në qoftë se janë bërë ballafaqime,pjesën e procesverbalit për këtë do ta nënshkruajnë personat që janë ballafaquar.

Procesverbali që përbëhet nga disa fletë, këto duhet të shënohen me numra rendorë dhe secilënfletë në fund do ta legalizojë me nënshkrimin e vet personi zyrtar që drejton veprimin e proce-durës dhe personi deklarata e të cilit është shkruar në fund të fletës. Plotësimet e procesverbalit tëpërfunduar do të nënshkruhen dhe do të legalizohen përsëri.

Për personat që nuk dinë shkrim-lexim ose nuk mund të shkruajnë, do të nënshkruajë një per-son që di shkrim-lexim, i cili do të vërë nënshkrimin e vet. Ky nuk mund të jetë personi zyrtar qëdrejton veprimin e procedurës dhe as procesmbajtësi. Kur ndonjë person nuk do ta nënshkruajëprocesverbalin ose largohet para përfundimit të procesverbalit, kjo do të shënohet në procesver-bal dhe do të theksohet shkaku për të cilin është refuzuar nënshkrimi.

Procesverbali i veçantë përpilohet kur në procedurën administrative vendos organi kolektiv; përkëshillimin dhe votimin përpilohet procesverbal i veçantë. Kur në procedurën lidhur me ankimin,në shkallë të dytë është vendosur njëzëri, nuk ka nevojë të përpilohet procesverbal për këshillimindhe votimin, po për këtë mund të vihet vetëm passhënimi në dokument.

Përjashtimi i dytë nga rregullat që organet kolektive të përpilojnë procesverbal të veçantë përkëshillim dhe votim, kur në procedurën administrative vendosin lëndë të caktuara, është ai kurnë atë pozitë gjendet Kuvendi apo organi ekzekutiv i pushtetit lokal apo qendror. Edhe në këtërast, këto organe nuk do të mbajnë procesverbal për këshillimin dhe votimin, por konkluzionin emarrë në çështjen administrative do ta shkruajë në procesverbal, ashtu sikurse konkluzionet etjera të këtyre organeve.

3.2 Fuqia provuese e procesverbalit

Procesverbali, i cili është përpiluar në pajtim me ligjin, ka forcën e dokumentit publik.Procesverbali është provë për rrjedhën dhe

611


përmbajtjen e veprimit të procedurës dhe të deklaratave të dhëna, përveç atyre pjesëve të pro-cesverbalit për të cilat personi i dëgjuar ka bërë vërejtjen se nuk janë përpiluar si duhet. Çështjetjetër është vlerësimi i vërtetësisë së deklaratave të futura, p.sh., deklaratave të dëshmitarëve, tëekspertëve dhe të personave të tjerë, si dhe të vetë palëve. E tëra kjo vlerësohet nga personi zyrtarsipas parimit të vlerësimit të lirë të provave. Procesverbali është provë se pala e caktuar (pala,dëshmitari, eksperti etj.) ka dhënë deklaratë, konstatim dhe mendim dhe se kjo është shënuar sak-tësisht.

Edhe pse procesverbali është dokument publik, kjo nuk nënkupton se nuk mund të provohetpasaktësia e konstatimeve për rrjedhën dhe përmbajtjen e veprimit të procedurës, si dhe edeklaratave të dhëna. Lejohet të provohet pasaktësia e procesverbalit, sepse në procedurënpërkatës kjo mund të bëhet edhe për dokumentet e tjera publike.

3.3 Passhënim në akt

Procesverbali patjetër përpilohet në procedurën e seancës me gojë dhe për ndonjë veprim tjetër tërëndësishëm në procedurë si dhe për të gjitha deklaratat e rëndësishme me gojë të palëve dhe tëpersonave të tretë. Kjo nuk do të thotë se veprimet e tjera më pak të rëndësishme dhe deklaratate pjesëmarrësve në procedurë nuk duhen shënuar. Kjo bëhet me anë të passhënimit në akt.

Sipas rregullit të përcaktuar në Ligj (neni 74, paragrafi 2), në vetë dokumentin vihet passhënimi:

- për veprimet dhe deklaratat më pak të rëndësishme të palëve dhe të personave të tretë që nukkanë ndikim esencial në zgjidhjen e çështjes,

- për drejtimin e procedurës,- për komunikimet,- për vrojtimet zyrtare, udhëzimet me gojë dhe konstatimet dhe- për rrethanat që kanë të bëjnë vetëm me punën e brendshme të organit para të cilit zhvillohet

procedura.

Passhënimin e vë në dokument personi zyrtar dhe e vërteton me nënshkrim, duke shënuar datën.Përmbajtja dhe pjesët e tjera të passhënimit varen nga natyra e veprimit që duhet shënuar.Zakonisht passhënimet vihen në dokument mbi ecurinë e lëndës (dorëzimi në punë, vënia elëndës në evidencë, afatore etj.), si dhe për ndërrimet e ndryshme në të dhënat për palët dhepersonat e tjerë (ndërrimi i adresës etj.).

4. Këqyrja e dokumenteve dhe njoftimi për zhvillimin e procedurës

4.1 Këqyrja e dokumenteve

Pala ka të drejtë të këqyrë dokumentet e lëndës dhe, me shpenzimet e veta, të rikopjojë doku-mentet e nevojshme. Këqyrja e dokumenteve nga pala dhe kopjimi nuk janë të kufizuar në kohë,çka do të thotë se kjo mund të bëhet deri në përfundimin e procedurës.

Këqyrja dhe rikopjimi i dokumenteve nuk është e drejtë vetëm e palës, por këtë të drejtë e kaedhe çdo person tjetër, i cili e bën të besueshëm interesin e tij juridik për çështjen. Këtë mund takërkojnë edhe personat juridikë, nëse kanë interes

612


të arsyeshëm. Të gjithë këta persona kanë për detyrë të arsyetojnë ekzistimin e interesit të vetjuridik. Ekzistimi i interesit juridik të këtyre personave vlerësohet më gjerë, pra jo vetëm në raportme lëndën konkrete. Kur nga ana e palëve, të përfaqësuesve të tyre dhe të të autorizuarve këqyr-ja dhe kopjimi i dokumenteve bëhet, sië ndidh rëndom, me qëllim të përgatitjes për veprimetvijuese (seanca, ekspertiza), personat e tjerë, sikurse edhe palët, mund të kërkojnë kopjet e doku-menteve apo këqyrjen me qëllim të shfrytëzimit të atij materiali në procedurën tjetër.

Këqyrja dhe rikopjimi i dokumenteve bëhet nën mbikëqyrje të personit të caktuar zyrtar. Kërkesapër këqyrjen dhe kopjimin e dokumenteve mund të bëhet edhe me gojë. Nga këqyrja dhe kopjimidoemos përjashtohen:

- procesverbali për këshillimin dhe votimin,- referatet zyrtare,- projektet e vendimeve dhe- dokumentet e tjera që mbahen sekret, në qoftë se me këtë gjë do të zbulohej qëllimi i proce-

durës, apo nëse kjo do të ishte në kundërshtim me interesin publik ose me interesin earsyeshëm të njërës palë apo të personave të tretë.

4.2 Njoftimi për zhvillimin e procedurës

Të gjithë personat që kanë të drejtë të këqyrin dhe të kopjojnë dokumentet e nevojshme kanë tëdrejtë të njoftohen për zhvillimin e procedurës. Edhe organet e pushteti e kanë këtë të drejtë.Personat e tjerë, përveç palës, duhet ta bëjnë të besueshëm interesin e vet juridik për lëndën,ndërsa organet e pushtetit duhet të dëshmojnë interesin e tyre. Kundër konkluzionit për refuzimine kërkesës për këqyrje a kopjim të dokumenteve ose për njoftim për zhvillimin e procedurës, lejo-het ankimi i veçantë edhe kur konkluzioni nuk është dhënë me shkrim. Ankimi mund të bëhetmenjëherë, përkatësisht sapo të jetë vendosur mbi kërkesën.

5. Dorëzimi

5.1 Kuptimi dhe rëndësia juridike e dorëzimit

Dorëzimi është veprim i veçantë i organit, me të cilin bëhet dorëzimi i aktit me shkrim - doku-menteve (letërthirrjet, vendimet, konkluzionet dhe dokumentet e tjera zyrtare) personit që i ështëdestinuar akti, i cili vërteton vetë dorëzimin. Qëllimi i dorëzimit është që dokumenti - akti t’i arrijëme kohë personit që i është destinuar, sepse, sipas rregullit, efekti i dokumentit është i lidhur përkohën e dorëzimit të aktit.

Dokumentet të cilat nuk janë dorëzuar, sipas rregullit, nuk mund të krijojnë efekte juridike. Dukepasur parasysh rëndësinë e dorëzimit edhe në procedurën administrative, si edhe në procedurat etjera (p.sh. penale, civile), janë parashikuar disa rregulla për dorëzimin. Rregulla themelore është sedorëzimi i bëhet personit që i është destinuar (dorëzimi personalisht), e vetëm kur kjo nuk është emundshme, dorëzimi bëhet në mënyrë tjetër - të tërthortë.

Dorëzimi i bëhet kryesisht me anë të postës apo me anë të shërbimit të veçantë ose me antë mëshumë organeve (dorëzimi me anë të shërbimit korrier - zakonisht është i përbashkët për të gjithaorganet e administratës komunale). Sipas rregul-

613


lit, dorëzimi bëhet vetëm ditëve të punës - gjatë ditës, ndërsa për shkaqe veçanërisht të rëndë-sishme dorëzimi mund të bëhet edhe të dielën apo në ditë festash zyrtare, si dhe natën, në qoftëse kjo është e domosdoshme dhe nuk mund të shtyhet. Në qoftë se dorëzimi bëhet me anë tëpostës, atëherë mund të bëhet edhe të dielën dhe në ditë festash zyrtare.

Vendi i dorëzimit, sipas rregullit, është banesa, lokali afarist ose punishtja ku punon personi tëcilit duhet t’i bëhet dorëzimi, ndërsa avokatit kjo i bëhet në zyrën e tij të avokatisë. Jashtë këtyrelokaleve dorëzimi mund të bëhet, në qoftë se personit të cilit i bëhet dorëzimi e pranon doku-mentin që i dorëzohet dhe, në qoftë se nuk ka lokale të tilla, personit të tillë mund t’i bëhet dorëz-imi kudo që ndodhet.

Nga rregullat për dorëzimin dallohen tri mënyra themelore të dorëzimit: dorëzimi i tërthortë;dorëzimi medoemos personalisht dhe rastet e veçanta të dorëzimit.

5.2 Dorëzimi i tërthortë

Dorëzimi i tërthortë shfaqet në disa raste dhe për të gjitha ato duhet të plotësohen kushte të cak-tuara.

Kur personi, të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi, nuk gjendet në banesën e vet, dorëzimi bëhet dukeia dorëzuar letrën ndonjërit prej anëtarëve të rritur të familjes së tij e në qoftë se as këta nuk gjen-den, atëherë kujdestarit të shtëpisë ose fqinjit, në qoftë se këta e pranojnë këtë. Anëtarët e rriturtë familjes janë të detyruar ta marrin letrën, ndërsa kujdestari i shtëpisë ose fqinji nuk janë tëdetyruar ta bëjnë këtë pa pëlqimin e tyre. Situatë e njëjtë është kur dorëzimi bëhet në vendin epunës dhe kur nuk gjendet personi të cilit duhet t’i dorëzohet dokumenti, dorëzimi mund t’i bëhetpersonit që është në punë në të njëjtin vend, në qoftë se ai pranon ta marrë dokumentin.

Dorëzimi mund t’i bëhet avokatit edhe duke ia dorëzuar dokumentin personit të zënë me punë nëzyrën e tij. Rastet e cekura të dorëzimit të tërthortë nuk mund të përdoren, në qoftë se dokumentiduhet dorëzuar personit që në të njëjtën procedurë merr pjesë me interes të kundërt, në raportme personin që është shënuar në dokument.

Kur konstatohet se personi të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi mungon dhe se personat të cilëvemund t’u bëhet dorëzimi i tërthortë nuk mund ta dorëzojnë në kohë dokumentin, atëherë ky dot’i kthehet organit që e ka lëshuar, duke shënuar se ku ndodhet personi që mungon. Në qoftë sevendqëndrimi i personit të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi, me gjithë kërkimet e bëra, ka mbetur ipanjohur, organi që e ka lëshuar dokumentin do t’i caktojë këtij personi përfaqësuesin epërkohshëm, të cilit do t’i dorëzojë dokumentin.

Në qoftë se dorëzimi nuk mund të bëhet as personalisht, as në mënyrë të tërthortë, ndërsa nukështë konstatuar se mungon personi të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi, dorëzuesi do t’ia dorëzojëdokumentin organit kompetent të komunës, në territorin e së cilës ndodhet vendqëndrimi i per-sonit të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi ose postës në vendqëndrimin të tij, në qoftë se dorëzimibëhet me anë të postës.

Në dyert e banesës, të lokalit afarist ose të punishtes së personit të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi,dorëzuesi do ta ngjesë komunikimin shkresor se

614


ku ndodhet dokumenti. Në komunikim dhe në vetë dokumentin, që është dashur të dorëzohet,dorëzuesi do të theksojë shkakun e dorëzimit të këtillë dhe ditën kur komunikimi është ngjitur nëderë si dhe do të vërë nënshkrimin e vet. Dorëzimi i tillë konsiderohet i ekzekutueshëm kurkomunikimi të ngjitet në derë. Dëmtimi ose asgjësimi i mëvonshëm eventual i këtij komunikiminuk ka ndikim në vlefshmërinë e dorëzimit. Për dorëzimin e bërë në këtë mënyrë do të njoftohetorgani që ka urdhëruar dorëzimin.

5.3 Dorëzimi medoemos personalisht

Sipas rregullit, gjithmonë tentohet që dorëzimi të bëhet në mënyrën e dorëzimit adresatit (letër-marrësit) personalisht. Kur kjo nuk është e mundshme ( adresati nuk gjendet në banesë, nështëpi, në vendin e punës, ka vendqëndrim të panjohur etj.), atëherë bëhet dorëzimi i tërthortë.Mirëpo, duke pasur parasysh rëndësinë e disa llojeve të dokumenteve (të vendimeve, konkluzion-eve, të letërthirrjeve etj.), si për palën dhe mbrojtjen e interesave të tij juridike, ashtu edhe nëinteresin publik, dorëzimi i dokumenteve të tilla të bëhet personalisht dhe përjashtohet dorëzimi itërthortë. Këto janë rastet e dorëzimit medoemos personalisht.Dorëzimi medoemos duhet t’i bëhet personalisht personit të cilit i destinohet dokumenti në këtotri raste:- kur një dorëzim i tillë është caktuar me ligj ose me ndonjë dispozitë tjetër,- kur që nga dita e dorëzimit fillon të rrjedhë afati që nuk mund të zgjatet dhe- kur këtë e cakton posaçërisht organi që ka urdhëruar dorëzimin.

Konsiderohet se i është bërë dorëzimi presonalisht avokatit edhe me dorëzimin e dokumentit per-sonit në punë në avokatore. Edhe në rastet e dorëzimit medoemos personalisht është e mund-shme që personi të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi personalisht të mos gjendet në banesë, në lokalinafarist, në punishte ose avokatore nuk gjenden as personat që punojnë aty. Në këtë rast, dorëzue-si është i detyruar të njoftojë se kur dhe në cilin vend mund ta gjejë adresatin, kështu që tendonjëri prej personave me anë të të cilëve mund të bëhet dorëzimi i tërthortë (anëtari i rritur ifamiljes, kujdestari i shtëpisë, fqinji, punëtori që punon me adresatin etj.), do t’i lërë njoftiminshkresor që në ditën dhe në orën e caktuar duhet të jetë në banesën e vet, përkatësisht në vendine punës për të marrë dokumentin në dorëzim.

Në qoftë se edhe tentimi i dytë i dorëzimit personalisht është i pasuksesshëm, sepse dorëzuesinuk e ka gjetur adresatin në kohën dhe në vendin e shënuar në lajmërim, dorëzuesi vepron sipasnenit 86 të Ligjit, përkatësisht bën dorëzimin e tërthortë të dokumentit organit kompetent tëkomunës, në territorin e së cilës ndodhet vendqëndrimi i personit të cilit duhet t’i bëhet dorëzimiose postës në vendqëndrimit të tij, në qoftë se dorëzimi bëhet me anë të postës. Dorëzuesi përnjë dorëzim të tillë, përkatësisht për dorëzimin e dokumentit e njofton adresatin duke ngjiturkomunikimin shkresor në dyert e banesës, të lokalit afarist ose të punishtes. Pas këtyre veprimevekonsiderohet se dorëzimi është kryer.

Dorëzimi i dokumentit përfaqësuesit ligjor, të autorizuarit ose të autorizuarit për marrjen e doku-menteve konsiderohet si dorëzim i bërë personalisht palës.

6. Rastet e veçanta të dorëzimit

Në raste të veçanta të dorëzimit bien:

615


1) Dorëzimi përfaqësuesit dhe të autorizuarit ligjor.- Ky lloj i dorëzimit bëhet ashtu siç i bëhetpalës. Në qoftë se pala ka më shumë të autorizuar, mjafton që dorëzimi t’i bëhet njërit prejtyre.

2) Dorëzimi të autorizuarit për pranimin e dokumenteve.- Ky lloj dorëzimit bëhet atëherë kurpala autorizon personin e caktuar të cilit duhet t’i bëhen të gjitha dërgesat për të. Organi qëzhvillon procedurën, menjëherë pasi ta ketë marrë njoftimin nga pala për dhënien e autorizim-it personit të caktuar për pranim të dokumenteve, që nga dita e pranimit të njoftimit, të gjithadërgesat do t’ia dorëzojë të autorizuarit për pranimin e dokumenteve. I autorizuari për pran-imin e dokumenteve ka për detyrë që secilin akt t’ia dorëzojë palës pa vonesë. I autorizuarinuk mund ta përfaqësojë palën në ndonjë veprim tjetër në bazë të autorizimit për pranim tëdokumenteve. Caktimi i të autorizuarit është fakultativ, por ka raste kur mund të jetë i detyru-ar. Caktim të detyruar të të autorizuarit për pranim të dokumenteve kemi në këto raste:

- kur personi zyrtar që drejton procedurën i urdhëron palës që për lëndën e caktuar, në kohëne caktuar, të caktojë të autorizuarin për pranim të dokumenteve, sepse dorëzimi direkt palës,të autorizuarit apo përfaqësuesit ligjor e zvarrit procedurën;

- kur pala ose përfaqësuesi i saj ligjor gjenden jashtë vendit dhe nuk kanë të autorizuarin nëvend, do të thirren me rastin e dorëzimit të parë, që në afatin e caktuar të caktojnë të autor-izuarin për pranimin e dokumenteve, me paralajmërimin se, në qoftë se nuk vepron ashtu,të autorizuarin për pranimin e dokumenteve, përkatësisht përfaqësuesin e përkohshëm do tacaktojë sipas detyrës zyrtare, pas skadimit të afatit të caktuar;

- kur disa palë që marrin pjesë bashkërisht në procedurë me kërkesa të njëjta nuk kanë tëautorizuarin e përbashkët, personi zyrtar që drejton procedurën mund të caktojë cilëndo palësi të autorizuar.

3) Dorëzimi organeve të pushtetit, ndërmarrjeve dhe institucioneve.- Ky lloj i dorëzimit bëhetduke i dorëzuar dokumentin personit zyrtar, përkatësisht personit të caktuar për pranimin edokumenteve, në qoftë se për raste të veçanta nuk është parashikuar ndryshe. Në qoftë sedorëzuesi në orarin e caktuar të punës nuk e gjen personin e caktuar për pranimin e doku-menteve, dorëzimi i dokumenteve mund t’i bëhet cilitdo person që punon në këtë organ,përkatësisht ndërmarrje apo institucion, që gjendet në lokalet e tyre.

4) Dorëzimi personave të tjerë.- Dorëzimi personave dhe institucioneve jashtë vendit dhe person-ave në vend që gëzojnë imunitet diplomatik, dorëzimi iu bëhet me anë të organit përkatëskompetent të UNMIK-ut, me ç’ rast zbatohen traktatet përkatëse ndërkombëtare.

5) Dorëzimi me anë të komunikimit publik-. Dorëzimi me anë të komunikimit publik zbatohet nërastet kur është fjala për një numër më të madh personash, të cilët nuk janë të njohur përorganin apo që nuk dihet ku ndodhen. Në këtë rast dorëzimi do të bëhet me anë të njoftimitpublik në tabelën e shpalljeve të organit që ka lëshuar dokumentin. Konsiderohet se dorëzimiështë bërë pasi të kenë kaluar 15 ditë nga data e afishimit të njoftimit në tabelën e shpalljeve,në qoftë se organi që e ka lëshuar dokumentin nuk cakton ndonjë afat më të gjatë. Dorëzimime anë të komunikimit publik mund të bëhet

616


me anë të shpalljes në gazetë, përkatësisht në mjetet e tjera të informimit publik ose në ndonjëmënyrë tjetër që praktikohet.

6) Refuzimi i pranimit. Ligji ka parashikuar rregulla të veçanta (neni 95) në rastin e refuzimit tëpranimit të dokumentit. Sipas këtyre rregullave, në qoftë se personi të cilit i është dorëzuardokumenti, përkatësisht anëtari i rritur i familjes së tij refuzon pa ndonjë arsye ligjore ta pra-nojë dokumentin ose këtë e bën personi që punon në atë organ, ndërmarrje dhe insititucionose në avokatore, përkatësisht në qoftë se këtë e bën personi të cilin e kanë caktuar për pran-imin e dokumenteve qendra e banimit, grupi i personave të tjerë, dorëzuesi do ta lërë doku-mentin në banesë ose në lokalin ku banon personi përkatës, përkatësisht ku ai punon, osedokumentin do ta ngjesë në derën e banesës apo të lokalit.

7) Ndërrimi i banesës.- Kur pala ose përfaqësuesi i saj ligjor gjatë procedurës ndërron vendban-imin ose banesën, ata kanë për detyrë ta njoftojnë menjëherë organin që zhvillon procedurën.Në qoftë se nuk e bëjnë këtë, ndërsa dorëzuesi, me gjithë kërkimet, nuk mund të mësojëë seku janë shpërngulur, organi do të caktojë që të gjitha dërgesat e mëtejme në procedurë përkëtë palë të bëhen duke i afishuar dokumentet në tabelën e shpalljeve të organit që zhvillonprocedurën. Kur i autorizuari, përkatësisht i autorizuari për pranimin e dokumenteve ndërrongjatë procedurës vendbanimin e vet ose banesën e vet dhe nuk e njofton për këtë organin qëzhvillon procedurën, dorëzimi do të bëhet sikur i autorizuari të mos ishte caktuar fare.

5.5 Fletëdorëzimi dhe gabimet në dorëzim

Fletëdorëzimi është dokument me të cilin vërtetohet se dorëzimi është kryer. Atë e nënshkruajnëmarrësi dhe dorëzuesi i dokumentit. Marrësi do të nënshkruajë dhe do të shënojë vetë me shkro-nja në fletëdorëzim ditën e marrjes. Në qoftë se marrësi nuk di shkrim-lexim ose nuk mund tënëshkruhet, dorëzuesi do ta shënojë në fletëdorëzim emrin e tij dhe ditën e dorëzimit dhe do tëbëjë shënimin përse marrësi nuk e ka vënë nënshkrimin e vet.

Kur marrësi refuzon ta nënshkruajë fletëdorëzimin, dorëzuesi do ta shënojë këtë në fletëdorëzimdhe do të shkruajë me shkronja ditën e dorëzimit; në këtë mënyrë konsiderohet se dorëzimi ështëkryer. Në qoftë se dorëzimi i është bërë ndonjërit prej personave (anëtarëve të rritur të familjes sëtij, kurse në vendin e punës - personit që është në punë në të njëtin vend, personit që punon nëzyrën e avokatisë), dorëzuesi do ta shënojë në fletëdorëzim personin të cilit i është dorëzuardokumenti dhe raportin e këtij personi me personin të cilit duhet t’i bëhet dorëzimi. Dorëzimipërherë dokumentohet me anë të fletëdorëzimit, gjë që vlen edhe në procedurat e tjera. Në qoftëse fletëdorëzimi humbet a shkatërrohet, atëherë dorëzimi mund të argumentohet edhe me mjetetë tjera (me dëshmitarë, me nënshkrim në dokumente të tjera etj.).

Gabimet në dorëzim kanë ndikim, në qoftë se nuk mund të vërtetohet nëse personi të cilit i ështëdedikuar ai dokument me të vërtetë a e ka marrë dhe në cilën ditë e ka marrë. Kur kjo mund tëpërcaktohet, konsiderohet dorëzim në rregull, përndryshe konsiderohet se dorëzimi nuk ështëkryer. Si gabime në dorëzim paraqiten edhe gabimet me rastin e dorëzimit (p.sh. dokumenti idorëzohet personit që nuk mund ta pranojë, si dhe me rastin e plotësimit të fletëdorëzimit - fletë-dorëzimi i palexueshëm, dita jo e qartë e dorëzimit etj.). Në këto raste dorëzimi mund të provo-het edhe me mjete të tjera, por mund të kryhet edhe dorëzimi i sërishëm, që do të ishte i drejtëdhe i sigurt.

617


7. Afatet dhe kthimi në gjendje të mëparshme

7.1 Afatet në procedurën administrative

Sikurse edhe në procedurat e tjera, edhe në procedurën administrative, sipas rregullit, ndërmerrenmë shumë veprime, të cilat kryhen sipas një rendi të caktuar. Të gjitha veprimet që i përkasin njëlënde administrative - çështjes administrative, përbëjnë një tërësi. Që të kryhen të gjitha veprimete nevojshme duhet ditur koha për ndërmarrjen e tyre, si dhe renditja e tyre. Koha në të cilënmund të ndërmerren veprime në procedurë përkufizohen si afat. Me fjalë të tjera, afati mund tëcaktohet si interval kohe, gjatë së cilës mund të ndërmerren disa veprime në procedurë (p.sh. afatiprej 15 ditësh për ushtrimin e ankesës etj.).

Për numrin më të madh të veprimeve në procedurën administrative janë përcaktuar afatet.Varësisht prej mënyrës së caktimit të tyre, dallohen dy lloje të afateve: 1) afatet e caktuara me ligjapo me dispozita të tjera (ligjore) dhe 2) afatet që i cakton personi zyrtar që zhvillon procedurën,varësisht nga rrethanat e rastit dhe me kusht që afatet ligjore të mos jenë caktuar.

Të gjitha afatet e caktuara me ligj janë ligjore (p.sh. afati i ankesës). Afatet që i cakton personi zyr-tar, rëndom janë të lidhura me ndërmarrjen e veprimeve administrative gjatë zhvillimit të proce-durës administrative (afati i seancës, dëshmimit, ekspertizës etj.). Afatet ligjore janë të pazgjatshme(prekluzive). Ato, përjashtimisht, mund të zgjaten, në qoftë se me dispozitën me të cilën janë cak-tuar, është parashikuar një mundësi e tillë. Afatet e caktuara zyrtarisht, përkatësisht afatet e caktu-ara nga personi zyrtar munden, sipas rregullit, të zgjaten sipas kërkesës së personit të interesuar(kërkimi i afatit më të gjatë për përgatitje për seancë, përkatësisht kërkesa për zgjatjen e seancësetj.). Në qoftë se ka shkaqe të arsyeshme, personi zyrtar mund të zgjatë afatin që e ka caktuar mëparë.

Afatet llogariten në ditë, muaj dhe vjet. Në qoftë se afati është caktuar në ditë, dita në të cilënështë bërë dorëzimi ose komunikimi, përkatësisht në të cilën bie ngjarja nga e cila duhet të lloga-ritet kohëzgjatja e afatit, nuk llogaritet brenda afatit, por si fillim i afatit merret dita e parë eardhshme. Afati që është caktuar në muaj, përkatësisht në vjet, përfundon me kalimin e asaj dite,muaji, përkatësisht viti, që, sipas numrit të vet, i përgjigjet ditës kur është bërë dorëzimi osekomunikimi, përkatësisht ditës në të cilën bie ngjarja, nga e cila llogaritet kohëzgjatja e afatit. Nëqoftë se kjo datë nuk ekziston në muajin e fundit, afati përfundon ditën e fundit të atij muaji.

Pra, konsiderohet se parashtresa është paraqitur brenda afatit, në qoftë se para se të ketë kaluarafati, ajo ka arritur në organin të cilit duhej t’i dorëzohej. Këtu është fjala për rastin e dorëzimitdirekt të parashtresës. Përveç dorëzimit direkt, që kryhet gjatë orarit të punës të organeve,parashtresa mund të dorëzohet me postë të porositur ose në rrugë telegrafike. Atëherë dita edorëzimit në postë konsiderohet si ditë e dorëzimit në organin të cilit i është drejtuar.

Për personat të cilëve është hequr liria, dita e dorëzimit të parashtresave në drejtorinë ose në insti-tucionin ku ndodhen ata, konsiderohet si ditë e dorëzimit organit të cilit i është drejtuar. Situatë eveçantë është kur organi kompetent cakton ditën në të cilën do të bëhet shqyrtimi i parashtresësdhe e thërret palën që atë ditë ta dorëzojë parashtresën. Atëherë, pala ka për detyrë që, me kohë,ta paraqesë parashtresën ose ta dorëzojë me postë

618


a në mënyrë tjetër, duke pasur kujdes që kjo të bëhet në ditën e caktuar në shkresa të organit i cilika për detyrë ta marrë në shqyrtim parashtresën. Në këtë rast, me rëndësi është dita e pranimit tëparashtresës nga organi dhe jo dita e dorëzimit.

Lëshimi i afateve mund të krijojë pasoja të dëmshme për personat e interesuar. Në qoftë se ështëfjala për lëshimin e afateve ligjore (prekluzive), pasojë e rregullt është ajo se pala apo personi tjetëri interesuar përjashtohet nga kryerja e veprimit të ometuar (lëshuar). Kur edhe pas kalimit të afat-eve të tilla, parashtresën e dorëzon (p.sh. ankesa), organi kompetent për pranim apo për zgjidhjembi parashtresën e refuzon këtë si të paafatshme, duke mos shqyrtuar përmbajtjen, përkatësishtarsyeshmërinë e saj.

7.2 Kthimi në gjendje të mëparshme

Thelbi i këtij institucioni qëndron në mundësinë juridike të palës që të këthej të drejtën për ndër-marrjen e ndonjë veprimi në procedurë, të cilën e kishte humbur për shkak të lëshimit të afatit tëdhënë procedural. Për të pasur kthim në gjendje të mëparshme kërkohet të ekzistojnë prezumimetë parashikuara me ligj.

Për shkak të pasojave të dëmshme, të mundshme, si apsojë e lëshimeve me rastin e kryerjes sëndonjë veprimi procedural në afatin e caktuar, është parashikuar mundësia e përdorimit të mjetittë veçantë juridik - kthimit në gjendje të mëparshme (restitutio in integrum). Palës e cila, përshkaqe të arsyeshme ka lënë pa kryer brenda afatit ndonjë veprim procedural dhe për pasojë tëkëtij lëshimi është përjashtuar nga ushtrimi i këtij veprimi, do t’i lejohet, me propozimin e saj,kthimi në gjendje të mëparshme.

Kthimi në gjendje të mëparshme lejohet vetëm me propozim të palës. Propozimi për kthimmund të paraqitet në të gjitha fazat e procedurës dhe në të gjitha rastet e lëshimit të afateve. Këtozakonisht janë raste të veçanta të ndodhura në familje (vdekja ose sëmundja e rëndë e befasishmee anëtarit të familjes etj.), apo raste të fatkeqësive elementare, të pengesave të ndryshme nëkomunikacion etj. Zakonisht, sikurse edhe në raste të tjera të ngjashme, edhe në këto raste lejo-het kthimi në gjendje të mëparshme.

Përveç kësaj mundësie, kthimi në gjendje të mëparshme parashikohet edhe kur pala, për mosdijeose për pasojë të gabimit evident, e ka dorëzuar në kohë parashtresën në postë ose ia kadorëzuar drejtpërdrejt organit jokompetent. Gjithashtu, kthimi në gjendje të mëparshme do tëlejohet edhe në rastin kur pala, duke gabuar hapur, e ka kapërcyer afatin, por parashtresa,megjithatë, është pranuar prej organit kompetent jo më vonë se tri ditë pas kalimit të afatit, nëqoftë se pala, për shkak të vonesës do ta humbiste ndonjë të drejtë.

Në propozimin për kthimin në gjendje të mëparshme pala ka të drejtë t’i paraqesë rrethanat përtë cilat ka qenë penguar që ta kryejë në afat veprimin e ometuar (lëshuar) dhe që këto rrethana t’ibëjë të paktën të besueshme. Këto rrethana i vlerëson organi kompetent. Rrethanat të cilat organii ka vlerësuar paraprakisht si të pamjaftueshme për zgjatjen e afatit ose për shtyrjen e seancës, nukmund të jenë vendimtare për propozimin e ri për kthim në gjendje të mëparshme. Në qoftë sekthimi në gjendje të mëparshme kërkohet për shkak se është lënë pa u paraqitur ndonjëparashtresë, propozimi duhet të shoqërohet edhe me këtë parashtresë.Pala mund të kërkojë kthim në gjendje të

619


mëparshme në afat prej tetë ditësh, duke llogaritur nga dita kur ka pushuar shkaku i lëshimit dhenë qoftë se pala ka mësuar më vonë për lëshimin, atëherë nga dita kur ka marrë dijeni për këtë.Nuk mund të kërkohet kthimi në gjendje të mëparshme, po të kenë kaluar tre muaj nga data elëshimit.

Propozimi për kthim në gjendje të mëparshme i paraqitet organit pranë të cilit është dashur tëkryhet veprimi i lëshuar. Ky organ vendos me konkluzion mbi propozimin. Propozimi i paraqiturjo në kohën e duhur do të refuzohet pa procedim të mëtejmë. Në qoftë se faktet, në të cilat ështëbazuar propozimi janë të njohura për të gjithë, organi kompetent mund të vendosë lidhur mepropozimin pa deklarimin e palës kundërshtare. Mirëpo, pala kundërshtare mund të paraqesëankim kundër konkluzionit me të cilin lejohet kthimi në gjendje të mëparshme, por vetëm nëse kyështë lejuar sipas propozimit të paraqitur jo në kohën e duhur apo është i palejueshëm. Në qoftëse është refuzuar propozimi, lejohet ankimi i veçantë ,vetëm në qoftë se konkluzionin e ka nxjerrëorgani i shkallës së parë.

Procedura që është në zhvillim e sipër, nuk ndërpritet në rast të paraqitjes së propozimit përkthim në gjendje të mëparshme, por organi që vendos për të mundet ta ndërpresë përkohësishtprocedurën, gjersa konkluzioni lidhur me propozimin të mos bëhet definitiv. Kur kthimi në gjend-je të mëparshme të jetë lejuar, procedura kthehet në atë gjendje në të cilën ndodhej para ometim-it, ndërsa anulohen të gjitha vendimet dhe konkluzionet që i ka nxjerrë organi lidhur me ome-timin. Për shembull, në qoftë se pala e ka lëshuar afatin për ankim, ndërsa me shfrytëzimin ekthimit lejohet ankimi, organi kompetent ka për detyrë ta anulojë konkluzionin mbi lejimin eekzekutimit, kur është fjala për vendimin e shkallës së parë, i cili ndërkohë është bërë iekzekutueshëm, sepse nuk është paraqitur ankimi.

8. Mbajtja e rregullit

Personi zyrtar që drejton veprimin e procedurës ka për detyrë të kujdeset për mbajtjen e rregullitgjatë punës. Me mbajtjen e rregullit nënkuptohet krijimi i kushteve për punë të papengueshmedhe sigurimi i raportit të nevojshëm të të gjithë pjesëmarrësve në punë ( serioziteti, korrektësia,rregullsia etj.). Që kjo të sigurohet, personi zyrtar është i autorizuar t’i paralajmërojë personat qëpengojnë punën dhe të caktojë se çka nevojitet për të mbajtur rregull. Personat që janë të pran-ishëm në një veprim të tillë të procedurës, pa marrë parasysh cilësinë e tyre (palë, dëshmitarë,ekspertë etj.), nuk bën të mbajnë armë ose mjete të rrezikshme.

Masa e parë për mbajtjen e rregullit është paralajmërimi, i cila mund të bëhet me gojë dhe, sipasvlerësimit të personit zyrtar, mund të futet në procesverbal.

Në qoftë se paralajmërimi nuk ka ndikuar, sepse pala e paralajmëruar edhe më tej pengon punënose sillet në mënyrë të padenjë me rastin e ushtrimit të veprimit të procedurës, personi zyrtarshqipton masën më të rëndë - largimin. Kjo masë mund t’i shqiptohet personit që merr pjesë nëveprimin procedural vetëm pasi të jetë paralajmëruar më parë se do të largohet dhe pasi t’i jenëbërë të njohura pasojat juridike të kësaj mase. Personi zyrtar që drejton veprimin e procedurës dota thërrasë personin që largohet ta caktojë të autorizuarin e vet, në qoftë se ai person është palëqë nuk ka të autorizuar. Në rastin e largimit të të autorizuarit, autorizuesi i të cilit nuk është ipranishëm, ky do ta thërrasë atë person që të cak-

620


tojë të autorizuar tjetër.

Si masë e tretë për prishjen e rendit me rastin e ushtrimit të veprimeve procedurale ështëparashikuar shqiptimi i dënimit me gjobë në të holla. Edhe këtë masë e shqipton personi zyrtar qëdrejton procedurën, por vetëm kur bëhet fjala për prishjen e rëndë të rregullit apo të sjelljes sëvrazhdë, të padenjë, si edhe ndaj personit që me parashtresën e vet shkel rëndë zakonet e sjell-jeve ndaj organit ose personit zyrtar që zhvillon procedurën. Personit që me parashtresën e vetshkel rëndë zakonet e sjelljeve ndaj organit, dënimin në të holla nuk ia shqipton personi zyrtar qëzhvillon procedurën, por organi që zhvillon procedurën, përkatësisht eprori i atij organi apo per-soni që është i autorizuar për zgjidhjen e çështjes administrative.

Shqiptimi i dënimit në para nuk përjashton përgjegjësinë penale ose disiplinore. Kundër kon-kluzionit për dënimin mund të bëhet ankim i veçantë. Ankimi kundër konkluzionit mbi dëniminpër shkak të prishjes së rregullit nuk e shtyn ekzekutimin e dënimit. Kundër konkluzionit përlargimin nuk mund të bëhet ankim i veçantë, por ai konkluzion mund të mohohet në ankiminkundër vendimit.

VI SHPENZIMET E PROCEDURËS ADMINISTRATIVE

1. Kuptimi dhe llojet e shpenzimeve në procedurën administrative

Përgatitja dhe kryerja e cilitdo veprim në procedurën administrative, si dhe kryerja e veprimevetë tjera, ndikon në krijimin e shpenzimeve të ndryshme si te organi që zhvillon procedurën, ashtuedhe te palët dhe personat e tjerë që marrin pjesë në procedurë. Duke u nisur nga parimi i ekon-omizimit, duhet bërë përpjekje që shpenzimet e procedurës administrative të jenë sa më të vogla,pa marrë parasysh se kush i heq ato.

Andaj, shpenzimet mund të ndahen në shpenzime të organit që zhvillon procedurën dhe nëshpenzime të palës dhe të pjesëmarrësve të tjerë në procedurë (dëshmitarët, ekspertët, interpretëtetj.).

2. Shpenzimet e organit dhe të palëve

Në procedurën administrative, si rregull, shpenzimet e veçanta (shpenzimet e udhëtimeve të per-sonave zyrtarë, shpenzimet për dëshmitarë, ekspertë, interpretë, këqyrje në vend etj.) i ngarkohenatij që ka shkaktuar tërë procedurën. Kjo ka të bëjë si mei procedurën që zhvillohet lidhur mekërkesën e palës, ashtu edhe me procedurën sipas detyrës zyrtare. Në të vërtetë, për procedurënqë është ngritur sipas detyrës zyrtare (p.sh. kontrollimi inspeksional i veprimeve hoteliere) vlenrregulla se organi i heq shpenzimet, në qoftë se procedura ka përfunduar në favor të palës (p.sh.në qoftë se inspektori e ka ngritur procedurën kundër ndonjë personi, për shkak se konsideron sebën veprim të palejueshëm, ndërsa në fund konstaton se ai veprim, megjithatë, është i lejueshëm,dhe kjo, sipas rregullit, do të jetë shkak për ndërprerjen e procedurës, atëherë shpenzimet e palëstë krijuara në një procedurë të tillë i heq organi).

Kur në procedurë marrin pjesë dy ose më tepër palë me interesa të njëjta, atëherë, si rregull, çdopalë përballon vetë shpenzimet e veta (shpenzimet e ardhjes, të humbjes së kohës, shpenzimet përtaksa, të përfaqësimit juridik dhe të ndihmës

621


juridike). Në qoftë se në procedurë marrin pjesë më tepër palë me interesa të kundërta, vlen rreg-ulla se pala që ka shkaktuar procedurën dhe në dëm të së cilës ka përfunduar procedura, ka përdetyrë t’ia shpërblejë palës kundërshtare shpenzimet e arsyetuara, që janë krijuar për këtë ngapjesëmarrja në procedurë. Suksesi i pjesshëm i njërës prej palëve në kërkesën e vet, tërheq mevete të drejtën e kompensimit në përpjesëtim me pjesën e kërkesës së vet, me të cilën nuk kapasur sukses. Edhe në procedurat në të cilat marrin pjesë më tepër persona, zbatohet parimi qëpala e cila, nga neglizhenca, i ka shkaktuar palës kundërshtare shpenzime në procedurë, ka përdetyrë që kësaj t’ia kompensojë shpenzimet.

Me qëllim të sigurimit të pagimit të shpenzimeve të posaçme në procedurën administrative,organi që zhvillon procedurën mund të caktojë me konkluzion që pala ta depozitojë një shumë tënevojshme për mbulimin e këtyre shpenzimeve, në qoftë se procedura ngrihet me kërkesë tëpalës, ndërsa mund të parashikohet me siguri se do të shkaktojë shpenzime të posaçme në para nëdorë (lidhur me këqyrjen në vend, ekspertimin, ardhjen e dëshmitarëve etj.). Në qoftë se pala nuke depoziton këtë shumë brenda afatit të caktuar, organi mund të heqë dorë nga administrimi ikëtyre provave ose ta pezullojë procedurën, përveç në qoftë se zgjatjen e procedurës e kërkoninteresi publik.

Në vendimin me të cilin përfundohet procedura, organi që e jep vendimin cakton se kush i heqshpenzimet e procedurës, shumën e tyre dhe kujt dhe në cilin afat i duhen paguar. Deri nëdhënien e vendimit palët kanë të drejtë të paraqesin kërkesë për kompensim të shpenzimeve. Nëvendim theksohet psaçërisht se ai që i heq shpenzimet a duhet t’ia kompensojë shpenzimet palëstjetër. Kur shpenzimet e procedurës i heqin disa persona, shpenzimet midis tyre do të ndahen nëpjesë të barabarta, përkatësisht në përpjesëtim përkatës. Lidhur me shpenzimet, organi mund tënxjerr konkluzion të veçantë, në qoftë se organi nuk vendos me vendim për shpenzimet, gjë qëdo të vihet në dukje në dispozitiv të vendimit për çështjen kryesore.

Shpenzimet e procedurës lidhur me përmbarimin i heq i përmbaruari (personi kundër të cilit zba-tohet përmbarimi), sepse detyrimin e caktuar nuk e ka zbatuar. Në qoftë se këto shpenzime nukmund të arkëtohen prej tij, ato i heq pala, me propozimin e së ciës është zbatuar përmbarimi.

3. Lirimi nga pagimi i shpenzimeve

Organi që zhvillon procedurën mund ta lirojë palën nga pagimi i shpenzimeve tërësisht osepjesërisht, në qoftë se konstaton se ajo nuk mund t’i përballojë shpenzimet pa dëmtuar ushqimine vet të domosdoshëm dhe të familjes së tij. Organi nxjerr konkluzionin për këtë në bazë tëpropozimit të palës, në mbështetje të certifikatës për gjendjen pasurore të saj, të lëshuar ngaorgani komeptent komunal i administratës. Lirimi nga heqja e shpenzimeve ka të bëjë me liriminnga taksat, nga harxhimet e organit që zhvillon procedurën, siç janë shpenzimet e udhëtimit tëpersonave zyrtarë, shpenzimet për dëshmitarë, ekspertë, interpretë, këqyrje në vend, shpallje, etj.,si dhe me lirimin nga depozita siguruese për shpenzimet.

Organi që zhvillon procedurën mund ta prishë gjatë procedurës konkluzionin për lirimin ngaheqja e shpenzimeve, në qoftë se konstaton se nuk qëndrojnë më shkaqet për të cilat pala ështëliruar nga heqja e shpenzimeve.

Kundër konkluzionit me të cilin refuzohet kërkesa

622


e palës për lirimin nga heqja e shpenzimeve, si dhe kundër konkluzionit për anulimin e kon-kluzionit për lirim nga heqja e shpenzimeve, palët mund të bëjnë ankim të veçantë, por ky nuk endalon ekzekutimin e konkluzionit.

VII - NGRITJA E PROCEDURËS DHE KËRKESAT E PALËVE

1. Ngritja e procedurës

Procedurën administrative gjithmonë e ngre organi kompetent për zhvillimin e procedurës. Vetëdorëzimi i parashtresës së palës nuk do të thotë edhe ngritje e procedurës. Çështje tjetër është ajoe fillimit - inicimit të procedurës administrative. Procedura administrative mund të fillojë sipasdetyrës zyrtare ose me kërkesë të palës. Sipas kësaj baze, kemi dy lloje (grupe) të proceduraveadministrative. Në procedurën e ngritur sipas detyrës zyrtare zbatohet parimi i ofisielitetit, ndërsanë procedurën e ngritur me kërkesë të palës zbatohet parimi i palës.

1.1 Procedura administrative sipas detyrës zyrtare

Procedurën administrative sipas detyrës zyrtare do ta fillojë organi kompetent, kur këtë e caktonligji ose dispozita e bazuar në ligj dhe kur vetë organi konstaton ose merr dijeni se, duke marrëparasysh gjendjen faktike ekzistuese, duhet të ngrejë procudurë administrativ për hir të mbrojtjessë interesit publik. Kjo do të thotë se organi ka për detyrë të ngrejë procedurën sipas detyrëszyrtare, në qoftë se janë plotësuar kushtet e parashikuara me dispozita, si dhe kur konstaton osemerr në dijeni fakte, të cilat, së bashku me dijeninë e mëhershme, çojnë në ngritje të procedurës.Në rastin e parë procedura ngrihet kur këtë e cakton ligji ose dispozita e bazuar në ligj, ndërsa nëtë dytin kjo varet nga konstatimi, përkatësisht marrja dijeni për disa fakte të sigurta nga organikompetent.

Gjatë ngritjes së procedurës sipas detyrës zyrtare organi kompetent merr parasysh edhe parashtre-sat, propozimet, fletëparaqitjet etj. të qytetarëve dhe të subjekteve të tjera juridike dhe parala-jmërimet e organeve. Organi ka për detyrë t’i shqyrtojë këto parashtresa dhe t’u përgjigjetparashtresave të tyre, por ata nuk mund t’i konsiderojë palë në procedurë, veçse vetm inicues tëngritjes së procedurës administrative sipas detyrës zyrtare.

Këto parashtresa nuk krijojnë detyrim për organin që të ngejë procedurën kryesisht, në qoftë sesipas gjendjes faktike ekzistuese del se nuk ka baza për ngritjen e procedurës. Për shembull, nëqoftë se një qytetar paraqet ndërtimin e ndërtesës banesore, sepse konsideron se ajo është duke undërtuar pa leje ndërtimi, organi kompetent për punët urbanistiko-ndërtimore e informonparaqitësin e fletëparaqitjes se, për objektin në fletëparaqitje, është lëshuar leja për ndërtim, sepsekëtë e ka konstatuar me kontrollimin e dokumentacionit. Në të kundërtën, i përcakton rrethanat enevojshme për ngritjen e procedurës sipas detyrës zyrtare.

1.2 Procedura administrative sipas kërkesës së palës

Procedurën administrative, në numrin më të madh të rasteve, gjithmonë e ngre organi kompe-tent, në qoftë se është paraqitur kërkesa e palës.

623


Kështu, pra, kërkesa e palës është supozim procedural për ngritje të procedurës. Organi kompe-tent ka për detyrë të shqyrtojë kërkesën si në raport me paraqitësin, ashtu edhe në lidhje mepërmbajtjen e saj. Këto janë kërkesa, vënia e të cilave varet nga vullneti i palëve. Në të shumtën erasteve, fjala është për kërkesa me të cilat kërkohen leje të ndryshme (leje për ndërtim të shtëpisë,për kryerjen e ndonjë veprimtarie të lejueshme etj.), si dhe për realizimin e të drejtave (për pen-sion, për mjekim të sëmundjes etj.).

Krahas shqyrtimit të kërkesës, organi shqyrton kërkesën edhe në pikëpamje të përmbajtjes dhe tëelementeve të tjera që kanë të bëjnë me të gjitha parashtresat dhe kërkesat (shënimi i organit,kërkesa, kush është përfaqësues apo i autorizuar, në qoftë se ekziston, emri dhe mbiemri, adresaetj.). Në qoftë se kërkesa nuk është e plotë, atëherë me të veprohet si edhe me parashtresat e tjera(mënjanohen të metat në afatin e caktuar etj.).

Në qoftë se organi kompetent me rastin e paraqitjes së kërkesës së palës konstaton se, sipas dis-pozitave në fuqi, nuk ka kushte për ngritje të procedurës, do të japë për këtë konkluzion, kundërtë cilit lejohet ankim i veçantë. Të gjitha këto veprime të cilat kryhen para se të lëshohet nëarsyeshmërinë e kërkesës së palës, bëhen në të ashtuquajturin proces paraprak, ndërkaq, në atë, nëtë vërtetë, shqyrtohet rregullsia formale e kërkesës së palës.

Duke pasur parasysh numrin e madh të fushave, në të cilat paraqiten lëndët administrative, janë tëmundshme rastet e transformimit të procedurës së ngritur sipas kërkesës së palës në procedura qëngrhten sipas detyrës zyrtare. Ekzistojnë edhe raste që procedurat mund të ngrihen edhe sipaskërkesës së palës (p.sh. njohja e lehtësimeve tatimore, pranimi i pronësisë mbi tokën e uzurpuaretj.).

Procedura administrative quhet e ngritur sapo organi kompetent ta ketë kryer cilindo veprim meqëllim të zhvillimit të procedurës (p.sh. thirrja e palës ose dëshmitarit me qëllim të marrjes sëdeklaratës). Andaj, për ngritjen e procedurës nuk është e nevojshme nxjerrja e konkluzionit tëveçantë, por është e mjaftueshme që organi të ndërmarrë cilindo veprim, me qëllim të zhvillimittë procedurës në çështjen përkatëse administrative.

1.3 Bashkimi i çështjeve në një procedurë

Bashkimi i çështjeve në një procedurë paraqet zbatim konkret të parimit të ekonomizimit të pro-cedurës, sepse parashikon , në vend të zhvillimit të më shumë procedurave administrative për mëtepër çështje të ndara administrative, mundësinë e zhvillimit të një procedure të vetme në kushtetë caktuara. Këto kushte duhet të jenë plotësuar më parë dhe ato përmblidhen në sa vijon:

- në qoftë se të drejtat dhe detyrimet e palëve bazohen në të njëjtën gjendje faktike apo tëngjashme dhe në të njëjtën bazë juridike,

- në qoftë se organi që zhvillon procedurën lidhur me të gjitha lëndët ka kompetencë lëndore,- në qoftë se është fjala për të drejta apo detyrime të disa palëve.

Zakonisht, si shembull për raste të tilla merret zhvillimi i procedurës së shpronësimit të tokës meqëllim të ngritjes së objekteve të mëdha investive. Në ato raste mund të udhëhiqet një procedurë evetme, edhe pse është fjala për më shumë palë, si pronarë të tokës, sepse janë plotësuar të gjithaparakushtet për këtë (gjendja faktike është e njëjtë

624


dhe e përcaktuar në elaboratin e përbashkët të shpronësimit; organi i njëjtë është kompetent përtë gjitha lëndët; baza juridike është e njëjtë). Këtu kemi të bëjmë me të ashtuquajturin bashkimsubjektiv të çështjeve në një procedurë.

Meqenëse bashkimi i çështjeve në një procedurë zakonisht bëhet kur palët lajmërohen me kërkesatë njëjta apo të ngjashme, me ligj është parashikuar që në të njëjtat kushte një ose disa palë mundtë realizojnë në një procedurë disa kërkesa të ndryshme. Për shembull, një ose disa palë iparaqesin disa kërkesa organit kompetent të komunës për dhënien e pëlqimit urbanistik në njëlokacion të njëjtë. Sipas rregullit, të gjitha këto kërkesa duhen zgjidhur në një procedurë të vetme,sepse nuk mund të jepen disa pëlqime urbanistike për të njëjtin lokacion. Këtu kemi të bëjmë metë ashtuquajturin bashkim objektiv i çështjeve në një procedurë.

Me Ligj parashikohet mundësia e ngritjes së procedurës së vetme, edhe pse palët nuk janë të njo-hura për organin. Kusht për këtë është që personi ndaj të cilit është drejtuar lajmërimi publik,mund të ketë pozitën e palës dhe që të bëhet fjalë për kërkesë të njëjtë qenësore ndaj të gjithëve.Të tilla, në të shumtën e rasteve, janë thirrjet nga fusha e financave, regjistrimi në regjistrat egjendjes civile dhe nga fusha të tjera.

Kur zhvillohet një procedurë apo kur procedura është ngritur me anë të komunikimit publik,secila palë në procedurë paraqitet në mënyrë të pavarur (vetë).

Për bashkimin e çështjeve në një procedurë, organi kompetent do të nxjerrë konkluzion të veçan-të, kundër të cilit mund të bëhet ankim, përveç në qoftë se konkluzionin e ka nxjerrë organi ishkallës së dytë, kundër të cilit nuk mund të bëhet ankim, por mund të ngrihet kontest adminis-trativ.

2. Ndryshimi i kërkesave

Pasi të jetë ngritur procedura, deri në dhënien e vendimit në shkallë të parë pala mund ta zgjerojëkërkesën e paraqitur ose në vend të kërkesës së mëparshme të paraqesë kërkesë tjetër, pavarësishtnëse kërkesa e zgjeruar ose e ndryshuar mbështetet në të njëjtën bazë juridike, me kusht që ajo tëbazohet në gjendjen faktike, që, në thelb, është e njëjtë.

Shfrytëzimi i mundësisë së ndryshimit të kërkesave të palëve kontribuon në zbatimin e parimit tëekonomizimit të procedurës, sepse në vend të paraqitjes së kërkesave të reja, me kërkesat përndryshim ato i realizojnë të drejtat e tyre në procedurën administrative, që tanimë është ngritur.Për shembull, kërkesa për realizimin e të drejtave për pension invalidor ndryshon nga kërkesa përrealizimin e pensionit të pleqërisë, sepse në mënyrë plotësuese është përcaktuar stazhi pensional inevojshëm. Në qoftë se organi që zhvillon procedurën nuk lejon zgjerimin ose ndryshimin ekërkesës, atëherë ai do të nxjerrë konkluzion për këtë, kundër të cilit lejohet ankim i veçantë.

3. Heqja dorë nga kërkesa

Heqja dorë nga kërkesa është e mundshme në të gjitha rastet kur procedura është ngritur lidhurme kërkesën e palës. Në çështjet administrative pala mund të heqë dorë nga kërkesa e vet gjatëgjithë procedurës. Për këtë, pala jep deklaratë para organit që zhvillon procedurën. Pala mund tëheqë dorë nga kërkesa edhe me parashtresë.

625


Derisa organi që zhvillon procedurën nuk nxjerrë konkluzion për pezullimin e procedurës, palamund ta revokoj heqjen dorë nga kërkesa. Lidhur me heqjen dorë nga kërkesa duhet të njoftohetpala kundërshtare, në qoftë se ajo ekziston.

Përjashtimisht, kur procedura të jetë ngritur me rastin e kërkesës së palës, ndërsa pala heq dorënga kërkesa e vet, organi që zhvillon procedurën do të nxjerrë konkluzionin me të cilin pezullohetprocedura. Për këtë do të njoftohet pala kundërshtare, në qoftë se ajo ekziston.Në qoftë se procedura është ngritur sipas detyrës zyrtare, organi mund ta pezullojë procedurëndhe për këtë nuk i nevojitet deklarimi i palës. Mirëpo, në qoftë se procedura në çështjen e njëjtëka mundur të ngrihet edhe në bazë të kërkesës së palës (p.sh. procedura për njohjen e pronësisësipas kërkesës së uzurpimit arbitrar mund të ngrihet sipas detyrës zyrtare dhe sipas kërkesës sëpalës), procedura do të vazhdojë, në qoftë se këtë e kërkon pala, për çka duhet të japë deklaratënë procesverbal ose të paraqesë kërkesë për këtë.

Pala heq dorë nga kërkesa e vet me deklaratën që i jep organit që zhvillon procedurën. Mënyramë e përshtatshme është dhënia e deklaratës me gojë në procesverbal ose me anë të parashtresësme shkrim. Në praktikë shfrytëzohet dhënia e deklaratës me shkrim në parashtresën tanimë tëparaqitur - kërkesë, që nuk është në kundërshtim me ligj.

Në qoftë se pala që ka hequr dorë nga kërkesa e vet pas dhënies së vendimit të shkallës së parë,para kalimit të afatit për ankim, me konkluzionin për pezullimin e procedurës anulohet vendimi ishkallës së parë, nëse me këtë kërkesa e palës është zgjidhur pozitivisht ose pjesërisht pozitivisht.Kur pala ka hequr dorë nga kërkesa e vet pas bërjes së ankimit, por para se t’i jetë dorëzuarvendimi i nxjerrë me rastin e ankimit, me konkluzionin për pezullimin e procedurës anulohetvendimi i shkallës së parë, me të cilin kërkesa e palës është miratuar tërësisht apo pjesërisht, nëqoftë se pala ka hequr dorë tërësisht nga kërkesa e vet.

Pala që ka hequr dorë nga kërkesa ka për detyrë t’i heqë të gjitha shpenzimet e krijuara deri nëpezullimin e procedurës, përveç në qoftë se me dispozita të veçanta nuk është caktuar ndryshe.

4. Pajtimi

Pajtimi është një nga mënyrat e përfundimit të procedurës administrative sipas kushteve të caktu-ara. Kur në procedurë marrin pjesë dy ose më tepër palë me kërkesa të kundërta, personi zyrtarqë kryeson procedurën do të angazhohet gjatë gjithë procedurës që palët të pajtohen tërësisht ose,të paktën, në disa pika kontestuese.

Pajtimi mund të arrihet me nismën e personit zyrtar, i cili drejton procedurën dhe sme kërkesë tënjë apo të disa palëve bashkërisht. Pajtimi nuk është i kufizuar në disa faza të procedurës, pormund të bëhet gjatë tërë procedurës. Kjo do të thotë se pajtimi mund të arrihet deri sa të mospërmbarohet vendimi. Në rastin kur pajtimi bëhet pas dhënies së vendimit, në kushte të caktuarapalët mund tëmerren vesh ndryshe nga ajo që është caktuar me vendim dhe për mënyrën eekzekutimit të vendimit.

Pajtimi mund të jetë i plotë dhe i pjesshëm, gjë që varet nga raporti i tij ndaj objektit të proce-durës. Pajtimi i plotë çon në pezullimin e tërë procedurës, ndërsa pajtimi i pjesshëm vetëm tëpjesës së procedurës që i përket objektit të pajtim-

626


it. Për pjesën e mbetur të çështjes kontestimore procedura vazhdon.

Personi zyrtar,kujdeset sipas detyrës zyrtare për plotësimin e kushteve të pajtimit. Kur për paj-timin janë plotësuar të gjitha kushtet, ai futet në procesverbal. Pajtimi quhet i përfunduar kurpalët, pas leximit të procesverbalit të pajtimit, e nënshkruajnë atë. Kopja e legalizuar e procesver-balit do t’u dorëzohet palëve, në qoftë se e kërkojnë këtë.

Një pajtimi i tillë i përfunduar zëvendëson vendimin në procedurën administrative dhe në bazëtë tij mund të ndërmerret edhe ekzekutimi, sepse pajtimi ka fuqinë e vendimit të ekzekutueshëmtë dhënë në procedurën administrative.

Organi para të cilit është përfunduar pajtimi do të nxjerrë konkluzionin me të cilin, sipas nevojës,do të pezullohet procedura tërësisht apo pjesërisht. Në qoftë se konkluzioni për pezullimin,përkatësisht për vazhdimin e procedurës nuk është në përputhje me pajtimin e përfunduar,kundër konkluzionit lejohet ankim i veçantë.

VIII - PROCEDURA DERI NË DHËNIEN E VENDIMIT

1. Vendi dhe roli i procedurës ekzaminuese në procedurën administrative

Që të mund të mirret vendimi, është e nevojshme të vërtetohen elementet e rastit konkret,përkatësisht të prokurohet lënda e nevojshme faktike. Kjo do të thotë se duhet të vërtetohen tëgjitha faktet dhe rrethanat juridike relevante - edhe ato që shkojnë në favor të palës, edhe ato qëjanë në dëm të saj, në pajtim me parimin e vërtetësisë materiale. Prandaj, organi i cili kryeson pro-cedurën është i detyruar që t’i vërtetojë ato sipas detyrës zyrtare, pavarësisht nëse pala u referoheatyre ose jo.

Pas ngritjes së procedurës administrative rrjedh faza e dytë e saj - procedura ekzaminuese, qëpërfshin të gjitha veprimet dhe masat e ndërmarra prej ngritjes së procedurës administrative derinë dhënien e vendimit në çështjen administrative. Në procedurat e tjera, kjo pjesë e procedurësquhet procedura e të provuarit (në procedurën civil), përkatësisht shqyrtimi kryesor (në proce-durën penale).

Zhvillimi i procedurës ekzaminuese i ka dy detyra: 1) vërtetimin e të gjitha fakteve dhe tërrethanave, të cilat janë të rëndësishme për zgjidhjen e çështjes administrative, dhe 2) t’u mundë-sojë palëve të realizojnë dhe të mbrojnë të drejtat dhe interesat e tyre.

Me qëllim të plotësimit të këtyre detyrave, personi zyrtar që zhvillon procedurën, gjatë tërë pro-cedurës mund të sjellë prova për ato fakte të cilat më parë nuk kanë qenë të paraqitura apo endenuk janë përcaktuar, me qëllim të plotësimit të gjendjes faktike. Personi zyrtar ka për detyrë që,sipas detyrës zyrtare, të urdhërojë paraqitjen e çdo prove, në qoftë se gjen se kjo është e nevo-jshme për sqarimin e çështjes.

Përveç urdhrimit të paraqitjes së provave, personi zyrtar që zhvillon procedurën ka për detyrë qëvetëm sipas detyrës zyrtare të prokurojë dhëna

627


për faktet për të cilat evidencën zyrtare e mban organi kompetent i vendimmarrjes ose një organ,një ndërmarrja a institucion tjetër. Ky rregull është parashikuar me qëllim të përmirësimit të poz-itës së palës në procedurë. Kjo në veçanti vlen për faktet nga librat amë të të lindurve, të tëkurorëzuarve, të të vdekurve etj. Zbatimi i këtij rregulli kërkon më tepër kontakte me shkrim tëorganit dhe angazhim më të madh të personave zyrtarë dhe njëkohësisht zvogëlim të dukshëm tëardhjeve të panevojshme të qytetarëve në shërbime me qëllim të prokurimit të ekstrakteve, certi-fikatave, deklaratave të ndryshme etj.

Zbatimi i këtij parimi nuk shkakton pasivizim të palës, posaçërisht në rastet kur procedura zhvil-lohet lidhur me kërkesën e tij. Në këto raste pala ka për detyrë që gjendjen faktike, mbi të cilën ebazon kërkesën e vet, ta parashtrojë në mënyrë të saktë, të vërtetë dhe konkrete.

Personi zyrtar që kryeson procedurën gjatë gjithë procedurës mund ta plotësojë gjendjen faktikedhe të paraqesë prova edhe për faktet të cilat në procedurën e mëhershëm nuk janë paraqitur osenuk janë vërtetuar ende. Në qoftë se nuk është fjala për fakte të njohura për të gjithë, pala ka përdetyrë që për thëniet e veta të ofrojë prova dhe, mundësisht, t’i paraqesë ato, ndërsa kur pala nukvepron kështu, personi zyrtar do ta thërrasë ta bëjë këtë.

Mbledhjen e të dhënave për faktet për të cilat mbahet evidenca zyrtare, organi e bën drejtpërdrejtnëpërmjet personit të saj zyrtar apo me shfrytëzimin e ndihmës juridike.

Gjatë zhvillimit të veprimeve procedurale, pala jep deklaratën e vet, si rregull, me gojë, ndërsakëtë mund ta bëjë edhe me shkrim. Kjo varet nga vlerësimi i palës. Përjashtimisht, në qoftë seështë fjala për fakte të njohura për të gjithë, pala ka për detyrë që për thëniet e veta të ofrojëprova dhe, mundësisht, t’i paraqesë ato. Në qoftë se vetë pala nuk vepron kështu, personi zyrtarqë kryeson procedurën do ta thërrasë ta bëjë këtë. Kur palës i është urdhëruar apo i është lejuartë paraqesë deklaratën me shkrim, për këtë arsye nuk mund t’i mohohet e drejta që deklaratën evet ta japë edhe me gojë.

Meqë në kuptim të Ligjit (neni 49), në procedurën që tanimë është ngritur, si palë mund të marrinpjesë edhe personat që dëshirojnë, me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të veta ose të interesave tëveta juridike, kurse personi zyrtar që kryeson procedurën do ta studiojë të drejtën e saj për tëqenë palë dhe për të do të nxjerrë konkluzion. Kundër konkluzionit lejohet ankim i veçantë.

Gjithashtu, personi zyrtar që zhvillon procedurën ka për detyrë që, sipas nevojës, ta paralajmërojëpalën për të drejtat e saj në procedurë dhe ta paralajmërojë për pasojat juridike të veprimeve osetë lëshimeve të saja në procedurë.

2. Llojet e procedurës ekzaminuese

Procedura ekzaminuese (procedura deri në dhënien e vendimit) zhvillohet në formë të: 1) proce-durës së shkurtër ekzaminuese apo 2) procedurës së veçantë ekzaminuese

2.1 Procedura e shkurtër ekzaminuese

Procedura e shkurtër ekzaminues zbatohet në rastet kur për vërtetimin e fakteve dhe tërrethanave të nevojshme për zgjidhejn e çështjes

628


nuk nevojitet kryerja e veprimeve të veçanta (deklaratat e dëshmitarëve, prokurimi i dokumenteve,ekspertiza, seanca, këqyrje në vend etj.) Këto janë rastet në të cilat gjendja faktike është mjaft eqartë.

Që të mund të bëhet dallimi se kur duhet zgjidhur çështja administrative sipas procedurës sëshkurtër e kur pas zbatimit të procedurës së veçantë ekzaminuese, në Ligj janë theksuar katërraste kur organi mund të vendosë për çështjen drejtpërdrejt me procedurë të shkurtër, si:

- kur pala në kërkesën e vet ka vënë në dukje fakte ose ka paraqitur prova, mbi bazën e të cilavemund të vërtetohet gjendja faktike apo në qoftë se kjo gjendje do të vërtetohet mbi bazën efakteve të njohura për të gjithë apo të fakteve që janë të njohura për organin;

- kur gjendja faktike mund të vërtetohet mbi bazën e të dhënave zyrtare që ka organi dhe nuknevojitet dëgjimi i veçantë i palës për mbrojtjen e të drejtave apo të interesave juridike të saj;

- kur me dispozitë është parashikuar që çështja mund të zgjidhet mbi bazën e fakteve apo tërrethanave që nuk janë provuar plotësisht apo me prova vërtetohen vetëm në mënyrë direkte,kështu që faktet apo rrethanat janë bërë të besueshme, ndërsa nga të gjitha ato rezulton sekërkesa e palës duhet të plotësohet;

- kur është fjala për marrjen e masave të ngutshme me interes publik, të cilat nuk mund të shty-hen, ndërsa faktet në të cilat vendimi duhet të bazohet janë vërtetuar ose të paktën janë bërëtë besueshme.

2.2 Procedura e veçantë ekzaminuese

Sipas rregullit, procedura e veçantë ekzaminuese zbatohet kur duhet të vërtetohen faktet dherrethanat që kanë rëndësi për shpjegimin e çështjes apo për t’u dhënë mundësi palëve të realizojnëdhe të mbrojnë të drejtat e tyre dhe interesat juridike. Rrjedha e procedurës ekzaminuese cakto-het, sipas rrethanave të rastit të veçantë, nga personi zyrtar që kryeson procedurën, duke respek-tuar dispozitat e këtij Ligji dhe aktet nënligjore që kanë të bëjnë me çështjen për të cilën ështëfjala.

Në kufijtë e autorizimeve të veta, personi zyrtar që kryeson procedurën sidomos:

- cakton se cilat duhet të bëhen veprime në procedurë dhe jep urdhër për zbatimin e tyre,- cakton rendin, sipas të cilit do të kryen veprimet e ndryshme dhe afatet në të cilat do të kry-

hen ato nëse këto nuk janë parashikuar me ligj,- cakton seancat me gojë dhe dëgjimet, si dhe çdo gjë që nevojitet për mbajtjen e tyre,- vendos se cilat prova duhet të paraqiten dhe me të cilat mjete provuese dhe- vendos për të gjitha propozimet dhe deklaratat.

Pala ka të drejtë që në mënyrë aktive të marrë pjesë në procedurë. Ajo ka të drejtë që, deri nëdhënien e vendimit, t’i plotësojë dhe t’i shpjegojë pohimet e veta dhe, në qoftë se këtë e bën pasmbajtjes së seancës me gojë, ka për detyrë ta arsyetojë pse nuk e ka bërë këtë në seancë. Organikompetent nuk do të japë vendimin para se palës t’i jetë dhënë mundësia të deklarohet për faktetdhe rrethanat në të cilat duhet të bazohet vendimi, e për të cilat palës nuk i është dhënë mundësiatë deklarohet.

629


3. Shqyrtimi me gojë

Shqyrtimi me gojë paraqet një ndër veprimet më të rëndësishme në zbatimin e procedurës sëveçantë ekzaminuese. Mbajtja e shqyrtimit me gojë ka dy qëllime: 1) vërtetimin e fakteve dhe 2)ofrimin e mundësive palëve që të mbrojnë të drejtat dhe interesat juridike të tyre. Në shqyrtiminme gojë më së tepërmi gjejnë zbatim parimet e procedurës administrative, duke filluar nga parimii vërtetsisë materiale, dëgjimit të palëve, efektivitetit, ekonomizimit, përdorimit të gjuhëve e derite parimi i dhënies së ndihmës për të tjerët.

Mbajtja e shqyrtimit me gojë nuk është veprim detyrues në të gjitha lëndët, zgjidhjes së të cilave iparaprinë procedura e veçantë ekzaminuese. Në procedurat gjyqësore - penale dhe civile, mbajtjae shqyrtimit parashikohet si veprim i detyrueshëm. Në procedurën administrative, personi zyrtar icili kryeson procedurën, me vetiniciativë apo me propozim të palës, cakton shqyrtimin me gojëdhe atë në çdo rast kur ai është i dobishëm për sqarimin e çështjeve (caktimi fakultativ). Mirëpo,nga Ligji dalin edhe rastet kur personi zyrtar është i detyruar (caktimi i detyrueshëm) të caktojëmbajtjen e shqyrtimit me gojë dhe këtë:

1) në çështjet në të cilat marrin pjesë dy a më tepër palë me interesa të kundërta,2) kur duhet të kryhet këqyrja në vend,3) kur duhet të bëhet dëgjimi i dëshmitarëve apo i ekspertëve.

Vëllimin dhe ecurinë e shqyrtimit me gojë e cakton personi zyrtar që e kryeson procedurën dhe aizhvillohet publikisht. Shmangie nga parimi publik Ligji (neni 150) parashikon përjashtimin e pub-likut gjatë shqyrtimit me gojë ose gjatë një pjese të tij në këto raste:

1) në qoftë se këtë e kërkojnë shkaqet e moralit apo të sigurimit publik,2) në qoftë se ekziston një rrezik serioz dhe i drejtpërdrejtë i pengimit të shqyrtimit me gojë,3) në qoftë se duhet të shqyrtohen marrëdhëniet në një familje dhe 4) në qoftë se duhet të shqyrtohen rrethanat që paraqesin sekret zyrtar, afarist, profesional, shken-

cor ose artistik.

Për përjashtimin e publikut nxirret konkluzion, i cili duhet të jetë i arsyetuar dhe i shpallur publik-isht.

Gjatë komunikimit të vendimit, nuk mund të përjashtohet publiku. Gjithashtu, përjashtimi i pub-likut nuk ka të bëjë me palët, me të autorizuarit dhe me ndihmësit profesionalë të tyre.Gjatë përgatitjeve për mbajtjen e shqyrtimit me gojë, organi që zhvillon procedurën ka për detyrëtë ndërmarrë çdo gjë që nevojitet që shqyrtimi me gojë të kryhet pa zvarritje dhe, mundësisht, pandërprerje dhe shtyrje. Me qëllim të sigurimit të mbajtjes racionale dhe ekonomike të shqyrtimitme gojë, organi ka për detyrë që edhe publikisht ta shpallë mbajtjen e tij.

Shqyrtimi me gojë mbahet, si rregull, në selinë e organit që zhvillon procedurën dhe kur nevojitetkëqyrja në vend jashtë selisë së këtij organi, shqyrtimi me gojë mund të mbahet në vendin ekëqyrjes. Përveç kësaj, shqyrtimi mund të mbahet edhe në ndonjë vend tjetër, kur kjo kërkohetpër shkak të pakësimit të konsiderueshëm të shpenzimeve dhe për shqyrtimin më me themel, tëshpejtë ose më të thjeshtë të çështjes.

630


Në fillim të shqyrtimit, personi zyrtar që kryeson procedurën ka për detyrë të konstatojë se cilëtprej personave të thirrur janë të pranishëm, kurse lidhur me ata që mungojnë të verifikojë nëseletërthirrjet u janë dorëzuar siç duhet. Kur ndokush prej palëve që nuk është dëgjuar ende nuk kaardhur në shqyrtim dhe nuk është vërtetuar nëse letërthirrja i është dorëzuar siç duhet ose jo, per-soni zyrtar që zhvillon procedurën do ta shtyjë shqyrtimin, përveç në rastin kur shqyrtimi me gojëështë shpallur në kohën e duhur me anë të shpalljes publike.

Në qoftë se në shqyrtimin me gojë nuk vjen pala me kërkesën e së cilës është ngritur procedura,megjithëse është thirrur rregullisht, ndërsa nga gjendja e përgjithshme e çështjes mund të supozo-het se pala e ka tërhequr propozimin, organi që zhvillon procedurën do ta pezullojë procedurënme anë të konkluzionit, kundër të cilit lejohet ankim i veçantë. Në qoftë se nuk mund të supozo-het nëse pala e ka tërhequr ose jo propozimin ose në qoftë se procedura që ka interes publikduhet të vazhdohet sipas detyrës zyrtare, personi zyrtar, sipas rrethanave të rastit, do të zbatojëshqyrtimin pa këtë person, ose do ta shtyjë shqyrtimin.

Gjatë procedurës pala paralajmërohet se mund të bëjë vërejte mbi punën që kryhet në shqyrtim,si dhe për pasojat që do të ketë nëse këtë nuk e bën, sepse, nëse nuk bën vërejtje, do të kon-siderohet se nuk ka vërejtje. Organi që vendos për çështjen do t’i çmojë në shqyrtim edhe vërejt-jet e bëra më vonë, në qoftë se këto mund të kenë ndikim në zgjidhjen e çështjes, si dhe në qoftëse nuk janë bërë pas shqyrtimit me qëllim të zvarritjes së procedurës.

Objekti i shqyrtimit ekzaminues duhet të shqyrtohet dhe të konstatohet në mënyrë të plotë. Nëqoftë se objekti nuk mund të shqyrtohet në një shqyrtim, personi zyrtar që kryeson procedurëndo ta ndërpresë procedurën dhe do të caktojë sa më parë vazhdimin e saj. Me rastin e vazhdimittë shqyrtimit me gojë, personi zyrtar që kryeson procedurën do të paraqesë në vija kryesore ecur-inë e shqyrtimit të deriatëhershëm. Për provat me shkrim që paraqiten më vonë nuk nevojitet tëcaktohet përsëri shqyrtimi me gojë, por palës do t’i jepet mundësia të deklarohet lidhur me to.

4. Çështja paraprake

Me rastin e zhvillimit të procedurës, organi mund të ndeshë në ndonjë çështje, pa zgjidhjen e sëcilës nuk mund të zgjidhet çështja kryesore, ndërsa kjo çështje përbën një tërësi juridike më vete,për zgjidhjen e së cilës është kompetente gjykata ose ndonjë organ tjetër (çështja paraprake). Nëkëto raste organi mundet, nën kushtet nga ky ligj, ta shqyrtojë vetë këtë çështje, ose ta ndërpresëprocedurën gjersa organi kompetent të mos zgjidhë këtë çështje.

Pas konstatimit të ekzistimit të çështjes paraprake, organi që zhvillon procedurën mund të veprojënë dy mënyra:

1) në qoftë se konstaton se çështjen paraprake mund ta shqyrtojë vetë dhe të vendosë në bazë tëgjendjes në shkresa apo me zbatimin e provave të nevojshme, do të ndalet në procedurën përçështjen administrative që është objekt i procedurës dhe do të zgjidhë çështjen paraprake,

2) në qoftë se vendos që çështjen paraprake të mos e zgjidhë, por atë duhet ta vendosë organikompetent, atëherë, deri në zgjidhjen e saj, e ndërpret procedurën me konkluzion, kundër tëcilit lejohet ankim i veçantë, përveç në qoftë se konkluzionin e ka nxjerrë organi i shkallës sëdytë.

631


Kur organi që zhvillon procedurën vetë e shqyrton çështjen paraprake, zgjidhja e kësaj çështjejeka efekt juridik vetëm në çështjen në të cilën kjo çështje është zgjidhur. Në çështjen e ekzistimit tëveprës penale ose të përgjegjësisë penale të kryerësit, organi që zhvillon procedurën është i lidhurme aktgjykimin e formës së prerë të gjykatës penale, me të cilin i pandehuri deklarohet fajtor.

Në qoftë se organi e ndërpret procedurën, ndërsa procedura për zgjidhjen e çështjes paraprakeqë mund të zhvillohet vetëm sipas detyrës zyrtare ende nuk është ngritur pranë organit kompe-tent, ai do të kërkojë që organi kompetent ta ngrejë procedurën për këtë çështje. Situatë tjetërkemi në çështjen në të cilën procedura për zgjidhjen e çështjes paraprake ngrihet me rastin ekërkesës së palës; organi që zhvillon procedurën administrative mund t’i urdhërojë me kon-kluzion njërës nga palët që, me qëllim të zgjidhjes së çështjes paraprake, të kërkojë nga organikompetent ngritjen e procedurës, duke i caktuar afatin në të cilin ka për detyrë ta bëjë këtë dhe qëpër kërkesën e paraqitur t’i paraqesë provën, ndërsa do ta paralajmërojë palën për pasojat e ome-timit.

Kur ndodh ndërprerja e procedurës për shak të zgjidhjes së çështjes paraprake pranë organitkompetent, procedura e ndërprerë do të vazhdohet pasi vendimi i nxjerrë për këtë çështje të ketëmarrë formën definitive. Në qoftë se kemi të bëjmë me çështjen të kompetencës gjyqësore,atëherë procedura e ndërprerë do të vazhdohet pas zgjidhjes së plotfuqime të çështjes paraprake.

5. Të provuarit

5.1 Objekti i të provuarit dhe procedura e paraqitjes së provave

Zgjidhjes së çështjes administrative i paraprin vërtetimi i të gjitha fakteve të nevojshme për të.Faktet të cilat shërbejnë si bazë për dhënien e vendimit vërtetohen me prova. Kjo bëhet meparaqitjen e veprimeve përkatëse procedurale, të cilat quhen të provuarit apo paraqitja e provave.

Provat ndahen në të drejtpërdrejtae dhe të tërthorta. Të provuarit e drejtpërdrejtë kemi kur ngaprovat e paraqitura konstatojmë drejtpërsëdrejti ekzistimin apo mosekzistimin e ndonjë fakti.Nga provat e tërthorta së pari vërtetojmë faktin që ajo nuk është në lidhje të drejtpërdrejtë meobjektin e procedurës, andaj nga ekzistimi i saj konstatojmë për ekzistim të faktit relevant juridik.

Si mjet provues do të përdoret çdo gjë që është e përshtatshme për të vërtetuar gjendjet e çështjesdhe që i përgjigjet rastit të veçantë, siç janë: dokumentet, përkatësisht kopja mikrofilmike e doku-mentit ose riprodhimi i kësaj kopjeje, dëshmitarët, deklaratat e palëve, ekspertët, këqyrja në vend.

Nuk do të provohen këto fakte: 1) faktet e pakontestueshme, 2) faktet e njohura për të gjithë dhe3) faktet, ekzistimin e të cilave e supozon ligji.

Nëse ndonjë fakt duhet të provohet ose jo, për këtë vendos personi zyrtar që kryeson proce-durën, varësisht nëse ky fakt mund të ketë ndikim në zgjidhjen e çështjes. Provat, si rregull,paraqiten pasi të jetë konstatuar ç’është kontestuese dhe ç’duhet të provohet lidhur me faktet. Nëqoftë se të provuarit para organit që zhvillon procedurën është i pamundur, lidhet me shpenzimetë mëdha ose me humbje të madhe kohe, të provuarit ose provat e veçanta mund të paraqitenpara organit të lutur (ndihma juridike).

632


5.2 Të provuarit me dokumente

Dokumentet që përdoren si prova në të gjitha procedurat (penale, civile, administrative etj.) nda-hen në: 1) publike dhe 2) private.

Sipas Ligjit (neni 164) publik është ai dokument që i plotëson këto kushte:- të jetë në formë të rregullt,- a ketë lëshuar organi i administratës, gjykata apo organi tjetër i pushtetit në kufijtë e kompe-

tencës së vet apo ndërmarrja dhe institucioni që kryejnë punë në bazë të autorizimeve pub-like.

Dokumentet private i japin apo i përpilojnë personat privatë. Këto mund të jenë deklarata tëndryshme me shkrim për ndonjë ngjarje, kontratat, librat privatë afaristë, procesverbalet përndonjë bisedë private apo marrëveshje etj. Për dallim nga dokumenti publik, saktësia e të cilit nëtërësi presupozohet dhe që vlen derisa pranë organit tjetër nuk dëshmohet ndryshe, me doku-mentin privat provohet, si rregull, kush është hartuesi, përkatësisht nënshkruesi, ndërsa përmbajt-ja e dokumentit vlerësohet sipas rregullave për vlerësimin e provave të tjera (p.sh. deklaratat edëshmitarëve), përkatësisht sipas parimit të vlerësimit të lirë të provave.

Kur në dokument diçka është prishur me vizë, është gërvishtur ose është fshirë, është vënë diçkatjetër ose në dokument ekzistojnë të meta të tjera të jashtme, personi zyrtar që kryeson proce-durën do të çmojë, sipas të gjitha rrethanave, nëse me këtë dhe në ç’masë është pakësuar vleraprovuese e dokumentit ose dokumenti e ka humbur plotësisht vlerën provuese për të vendosurmbi çështjen për të cilën zhvillohet procedura.

Dokumentet që shërbejnë si provë paraqiten nga palët ose ato i merr organi që zhvillon proce-durën. Pala e paraqet dokumentin në origjinal, përkatësisht në kopjen mikrofilmike të dokumentitose si riprodhim të kësaj kopjeje ose në kopjen e legalizuar, ndërsa mund ta paraqesë edhe nëkopjim të thjeshtë.

Kur disa fakte ose rrethana janë vërtetuar më parë në shqyrtimin publik nga organi që ishte përkëtë kompetent (si p.sh. letërnjoftimi, certifikata nga libri amëz), organi që zhvillon procedurëndo t’i marrë këto fakte dhe rrethana si të provuara. Nëse është fjala për fitimin ose humbjen e sëdrejtës, ndërsa ekziston gjasa se këto fakte dhe rrethana janë ndryshuar më vonë ose ato në bazëtë dispozitave të veçanta duhet të provohen në mënyrë të veçantë, personi zyrtar do të kërkojë qëpala të paraqesë prova të veçanta për këto fakte dhe rrethana ose ato do t’i marrë vetë organi.

5.3 Certifikatat

Certifikatat janë një lloj i veçantë i dokumenteve, të cilat u shërbejnë palëve për të provuar faktetë caktuara. Certifikatat nuk lëshohen vetëm me qëllim të provuari të fakteve në procedurënadministrative, por edhe në procedurat e tjera. Me certifikata konstatohen apo vërtetohen fakte tëcaktuara, varësisht nga ajo nëse lëshohen në bazë të evidencës zyrtare apo është e nevojshme tëzbatohet procedura e provave me qëllim të konstatimit të fakteve.

633


Certifikatat për faktet nga evidenca zyrtare. - Këto certifikata, përkatësisht dokumente të tjera(certifikata, vërtetime etj.), organet dhe ndërmarrjet e institucionet tjera që ushtrojnë autorizimepublike kanë për detyrë t’i lëshojnë në të gjitha rastet, kur për faktet e caktuara mbajnë evidencëzyrtare. Kështu, p.sh., organet dhe ndërmarrjet e institucionet që kryejnë autorizime publike mba-jnë numër të madh të evidencave zyrtare: për të hyrat kadastrale të qytetarëve, lindjetn,kurorëzimet, vdekjet, të punësimin, të pensionet etj., andaj për të gjitha këto fakte, me kërkesë tëpalës, kanë për detyrë të lëshojnë certifikata.

Me evidencën zyrtare nënkuptohet evidenca që është themeluar me dispozitë.Me qëllim të lehtësimit të pozitës së palëve, certifikatat dhe dokumentet e tjera mbi faktet për tëcilat mbahet evidenca zyrtare i jepen palës me kërkesën me gojë, si rregull, në të njëjtën ditë kurajo ka kërkuar lëshimin e certifikatës, përkatësisht të dokumentit tjetër, por jo më vonë se brenda15 ditëve, në qoftë se me dispozitat me të cilat është themeluar evidenca zyrtare nuk është caktuarndryshe.

Palët kanë të drejtë të ushtrojnë ankim kur, në afatin e parashikuar, nuk është lëshuar certifikata(heshtja e administratës), si dhe të ngrejnë kontest administrativ.

Në qoftë se organi, përkatësisht ndërmarrja apo institucioni me autorizime publike konsiderojnëse duhet refuzuar kërkesa për dhënien e certifikatës, përkatësisht të një dokumentit tjetër, kanëpër detyrë të japin për këtë gjë vendim të veçantë, ndaj të cilit pala ka të drejtë të paraqesë ankimsikurse edhe ndaj çdo akti tjetër administrativ.

Certifikata për faktet për të cilat nuk mbahet evidenca zyrtare. - Këtë lloj të certifikatave organet,përkatësisht ndërmarrjet dhe institucionet me autorizime publike kanë për detyrë ta lëshojnëvetëm atëherë kur kjo është caktuar me ligj. Certifikata ose një dokument tjetër i lëshuar për fak-tet për të cilat mbahet evidencë zyrtare, nuk e lidh (detyron) organin të cilit i është paraqitur siprovë dhe i cili duhet të vendosë për çështjen. Certifikata apo një dokument tjetër i jepet palës,përkatësisht vendimi për refuzimin e kërkesës merret dhe i jepet palës brenda 30 ditëve nga data eparaqitjes së kërkesës, ndërsa kur nuk veprohet kështu, konsiderohet se kërkesa e palës ështërefuzuar.

5.4 Të provuarit me dëshmitarë

Si edhe procedurat e tjera (gjyqësore, e kundërvajtjes etj.), edhe procedura administrative njeh tëprovuarit me anë të dëshmitarëve. Dëshmitar mund të jetë çdo person që ka qenë i aftë ta vërejëfaktin për të cilin duhet të dëshmojë dhe që është në gjendje që vrojtimet e veta t’i komunikojë.Personi që merr pjesë në procedurë në cilësi të personit zyrtar nuk mund të jetë dëshmitar. Çdoperson që thirret si dëshmitar ka për detyrë t’i përgjigjet thirrjes dhe të dëshmojë në qoftë se mekëtë ligj nuk është caktuar ndryshe.

Dëshmitarët dëgjohen veç e veç, pa praninë e atyre dëshmitarëve që do të dëgjohen më vonë,ndërsa dëshmitari i dëgjuar nuk bën të largohet pa lejen e personit zyrtar që kryeson procedurën.Personi që për shkak të sëmundjes apo të paaftësisë trupore nuk mund t’i përgjigjet thirrjes, do tëpyetet në banesën e vet. Kur dëshmitari nuk e zotëron gjuhën në të cilën zhvillohet procedura, dotë pyetet me anë të interpretit, ndërsa kur dëshmitari është shurdhër, pyetjet do t’i bëhen meshkrim e nëse është memec, do të thirret të

634


përgjigjet me shkrim.

Dëshmitari mund të refuzojë të dëshmojë në këto raste:1) për çështjet e veçanta atëherë kur përgjigja do të paraqiste turp të madh, dëm të madh në

pasuri ose ndjekje penale për të, për gjininë e gjakut në vijë të drejtë, kurse në vijë anësore derinë shkallën e tretë përfundimisht, për bashkëshortin e tij ose për gjininë e bashkëshortit derinë shkallë të dytë, përfundimisht edhe atëherë kur martesa ka pushuar, si dhe për kujdestarinose të kujdesurin, për birësuesin apo të birësuarin,

2) në çështje të veçanta, në të cilat nuk mund të përgjigjej pa e shkelur detyrimin, përkatësisht tëdrejtën e ruajtjes së sekretit afarist, profesional, artistik apo shkencor,

3) për atë që pala ia ka besuar dëshmitarit si të autorizuarit të vet dhe 4) për atë për të cilën pala ose personi tjetër i është rrëfyer dëshmitarit si predikues fetar.

Me qëllim të sigurisë dhe të racionalitetit në zbatimin e procedurës, në veçanti të procedurës sëprovave, Ligji ka përcaktuar masa që mund të zbatohen ndaj dëshmitarëve, si për ata që nuk ipërgjigjen thirrjes për dëshmim, ashtu edhe për ata që i janë përgjigjur thirrjes, por refuzojnë tëdëshmojnë. Konkluzionin për caktimin e dënimit me gjobë e nxjerr personi zyrtar që kryesonprocedurën në marrëveshje me personin zyrtar të autorizuar për të vendosur për çështjen, ndërsapranë organit të lutur - në marrëveshje me eprorin e këtij organi, përkatësisht me personin zyrtartë autorizuar për të vendosur në çështjet e ngjashme.

Pasi t’i ketë dëgjuar dëshmitarët, personi zyrtar që kryeson procedurën mund të vendosë që dësh-mitari të bëjë betimin për thënien e vet. Nuk do të betohet dëshmitari i mitur ose që nuk mund takuptojë në mënyrë të mjaftueshme rëndësinë e betimit. Dëshmitarët memecë që dinë shkrim-lexim betohen duke e nënshkruar tekstin e betimit, ndërsa dëshmitarët e shurdhër do ta lexojnëtekstin e betimit. Kur dëshmitarët memecë ose ata të shurdhër nuk dinë shkrim-lexim, do të beto-hen me anë të interpretit.

5.5 Të provuarit me anë të ekspertëve

Ekspertimi është një mjet provues, me ndihmën e të cilit konstatohen apo vlerësohen faktet meanë të dijes së veçantë profesionale që nuk e disponon personi zyrtar që kryeson procedurën,ndërsa ekspertët janë persona që kanë dije të posaçme profesionale të nevojshme për konstatiminose çmuarjen e fakteve të rëndësishme për zgjidhjen e çështjeve. Për dallim prej dëshmitarëve qëmund të jenë vetëm personat fizikë, ekspertë mund të jenë edhe personat juridikë. Këta, si rregull,janë ata profesionistë që, në radhë të parë, kanë autorizim për dhënie të mendimit rreth çështjevetë degës përkatëse, që caktohen sipas detyrës zyrtare ose me propozimin e palës. Eksperti mundta refuzojë ekspertimin për të njëjtat shkaqe për të cilat dëshmitari mund ta refuzojë dëshmimin evet.

Para fillimit të ekspertimit, eksperti duhet të paralajmërohet se ka për detyrë që objektin ta shqyr-tojë me kujdes dhe që në konstatimin e vet të theksojë saktësisht atë që vë re dhe që konstaton, sidhe që mendimin e vet të arsyetuar ta paraqesë në mënyrë të paanshme dhe në pajtim me rregul-lat e shkencës e të mjeshtërisë. Personi zyrtar që kryeson procedurën i tregon pastaj ekspertitobjektet që ky duhet t’i shqyrtojë.Kur eksperti e paraqet konstatimin dhe mendimin e vet, personi zyrtar që kryeson procedurën,sikurse edhe palët, mund t’i bëjnë pyetje dhe të

635


kërkojnë shpjegime lidhur me konstatimin dhe mendimin e dhënë. Ekspertit mund t’i urdhërohettë bëjë ekspertimin edhe jashtë shqyrtimit me gojë dhe mund të kërkohet që në shqyrtimin megojë ai ta arsyetojë konstatimin dhe mendimin e vet me shkrim. Kur janë caktuar disa ekspertë,këta mund ta japin kostatimin dhe mendimin e vet bashkërisht. Në rastet kur konstatimi dhemendimi i ekspertit nuk janë të qarta apo të plota ose nëse konstatimet dhe mendimi iekspertëve ndryshojnë esencialisht midis tyre ose kur mendimi nuk është arsyetuar sa duhet osenëse shfaqet dyshimi i bazuar ndaj saktësisë së mendimit të dhënë, kurse këto të meta nuk mundtë mënjanohen as me ridëgjimin e ekspertit, ekspertimi do të përsëritet me ekspertë të njëjtë oseekspertë të tjerë, ndërsa mund të kërkohet edhe mendimi i ndonjë institucioni shkencor ose pro-fesional.

Procedura administrative si lloj të veçantë të ekspertizës, si edhe procedurat e tjera, njeh inter-pretët të cilët pjesëmarrësve në procedurë u ndihmojnë që më lehtë të kuptohen. Këto janë rastetkur ndonjëri nga pjesëmarrësit në procedurë nuk e di gjuhën apo shkrimin në të cilën zhvillohetprocedura apo të cilët nuk janë në gjendje që normalisht të kuptohen, për shkak të mungesave tëcaktuara (memec, të shurdhër etj). Meqë interpretët Ligji i vë në pozitë të njëjtë si edhe ekspertëte tjerë, është caktuar që ndaj interpretëve të zbatohen përshtatshmërisht të gjitha rregullat që zba-tohen edhe ndaj ekspertëve.

5.6 Të provuarit me këqyrje në vend

Këqyrja në vend është vrojtimi i drejtpërdrejtë i fakteve dhe rrethanave të rëndësishme përzgjidhjen e çështjeve nga personi zyrtar që kryeson procedurën. Andaj, këqyrja në vend kon-siderohet si një nga mjetet provuese më të rëndësishme dhe më të forta. Për nevojën e tëprovuarit me këqyrje në vend si mjet provues, vendos, sipas bindjes së vet, personi zyrtar që krye-son procedurën. Edhe palët kanë të drejtë të jenë të pranishme gjatë këqyrjes në vend dhe ajomund të bëhet edhe me pjesëmarrjen e ekspertëve.

Këqyrja e sendit, që pa ndonjë vështirësi mund të bihet në vendin ku zhvillohet procedura, do tëbëhet në atë vend, ndryshe ajo bëhet në vendin ku ndodhet sendi.

Zotëruesi ose poseduesi i sendit, i lokaleve ose i tokës që duhet të këqyren ose në të cilat përkatë-sisht mbi të cilat ndodhen sendet e këqyrjes në vend ose nëpër të cilat nevojitet të kalohet, është idetyruar të lejojë të bëhet këqyrja në vend. Kur zotëruesi ose poseduesi nuk lejon të bëhet këqyrjanë vend, do të zbatohen përshtatmërisht dispozitat e këtij ligji që kanë të bëjnë me refuzimin edëshmimit.

5.7 Prova me deklaratën e palës

Deklarata e palës është mjeti më i dobët provues i parashikuar me Ligj. Për këtë, ai përdorimin ekëtij mjeti provues e kufizon, sepse personat zyrtarë që zbatojnë procedurën këtë mjet provuesmund ta përdorin vetëm në raste të caktuara, si:1) në qoftë se për vërtetimin e faktit të caktuar nuk ekziston prova direkte,2) nëse fakti i tillë nuk mund të vërtetohet në bazë të mjeteve të tjera provuese,3) në qoftë se është fjala për çështje me rëndësi të vogël, ndërsa faktin e caktuar do të duhej

vërtetuar me anë të dëgjimit të dëshmitarit që jeton në një vend që është larg nga selia eorganit,

636


4) nëse për shkak të marrjes së provave të tjera, do të vështirësohej realizimi i së drejtës së palës,dhe

5) në qoftë se me ligj është caktuar që fakte të caktuara mund të provohen me anë të deklaratës sëpalës.

Se a mund të konsiderohet si provë e besueshme deklarata e palës, e cila në rastet e përmenduramund të shërbejë si mjet provues, e vlerëson, sipas bindjes së vet të lirë, personi zyrtar i autor-izuar. Para marrjes së deklaratës nga pala, personi zyrtar që kryeson procedurën ka për detyrë taparalajmërojë palën për përgjegjësinë penale dhe materiale që rezulton nga dhënia e deklaratës sërreme.

Kur ekziston dyshim i bazuar se ndonjë provë nuk do të mund të merrej më vonë ose nëseparaqitja e saj do të vështirësohej, me qëllim të sigurimit të provës, kjo provë mund të merret nëçdo gjendje të procedurës e edhe para se të ngrihet procedura. Sigurimi i provave bëhet sipasdetyrës zyrtare ose me propozimin e palës, përkatësisht të personit që ka interes juridik, ndërsaështë kompetent organi që zhvillon procedurën. Për sigurimin e provave nxirret konkluzion iveçantë, ndërsa kundër konkluzionit me të cilin refuzohet propozimi për sigurimin e provave lejo-het ankim i veçantë, i cili nuk e pezullon procedurën.

IX - VENDIMET DHE KONKLUZIONET

1. Nocioni i vendimit në përgjithësi

Vendimi është akt administrativ me të cilin vendoset për lëndën në procedurë, përkatësisht përçështjen kryesore. Me vendim përfundohet procedura e shkallës së parë për çështjen e caktuaradministrative. Lloji i dytë i akteve në procedurën administrative janë konkluzionet. Me kon-kluzion vendoset për të gjitha çështjet, të cilat si dytësore paraqiten lidhur me zbatimin e proce-durës e që nuk vendosen me vendim.

Me konkluzione, në të vërtetë, drejtohet rrjedha e procedurës. Pos dallimeve në pikëpamje tëfiushës për të cilën vendoset me vendim, përkatësisht me konkluzion, ekziston dallimi edhe nëpikëpamje tëdhënies së tyre, sepse vendimin e merr organi, përkatësisht eprori i organit ose per-soni zyrtar i autorizuar për vendimmarrje, kurse konkluzionin e nxjerr personi zyrtar që kryen atëveprim të procedurës, me ç’rast është lajmëruar çështja që është objekt i konkluzionit, nëse me ligjapo me dispozitë nuk është përcaktuar ndryshe. Dallimi tjetër shihet në atë se vendimet, si rregull,kanë formën me shkrim, ndërsa konkluzionet komunikohen me gojë. Në formën me shkrim kon-kluzioni jepet me kërkesë të personit që mund të paraqesë ankim ose kur mund të kërkohet që aitë ekzekutohet menjëherë.

2. Llojet e vendimeve

Vendimet në procedurën administrative mund të grupohen sipas kritereve të ndryshme.Zakonisht përmenden këto lloje të vendimeve.1) vendimet juridikisht të lidhura (varura) dhe vendimet që nxirren në bazë të vlerësimit të lirë

(diskrecionale),

637


2) vendimet me shkrim dhe me gojë dhe vendimet në formë të passhënimt në shkresë,3) vendimet që i merr një organ dhe vendimet që i marrin dy apo më tepër organe në

bashkëpunim,4) vendimet e plota, të pjesshme dhe plotësuese,5) vendimet për çështjen kryesore dhe të përkohshme,6) vendimet që i përkasin një personi, vendimi i përbashkët dhe vendimet gjenerale.

Vendimet e varura janë ato te të cilat, që më parë, është parashikuar se kanë për t’u marrë dhe seçfarë ka për të qenë përmbajtja e tyre. Kjo do të thotë se kur plotësohen kushtet për fitimin endonjë të drejte apo për caktimin e detyrimit, organi kompetent do të japë vendim përkatës,sepseai që më parë është i lidhur me dispozitë për një zgjidhje të tillë. Në qoftë se, p.sh.,ndokush argumenton se i plotëson kushtet për lejimin e ndërtimit, atëherë për këtë do të jepetvendimi përkatës.

Vendimet diskrecionale merren vetëm në çështjet administrative për të cilat kjo është parashikuarme ligj ose me dispozita të tjera të bazuara në ligj. Vlerësimi i lirë apo diskrecional ka të bëjë meautorizimin e organit për të zgjedhur midis disa alternativave, me më tepër zgjidhje që juridikishtjanë të njëjta.

Është rregull që vendimet të jepen me shkrim. Vendimi me gojë, përjashtimisht, mund të merret,në qoftë se kjo është mundësuar me ligj ose me dispozitë të dhënë në bazë të ligjit. Vendimin megojë, ligji e parashikon në rastet kur kemi të bëjmë me ndërmarrjen e masave tejet të ngutshmeme qëllim të sigurimit të rendit publik dhe të sigurisë apo me qëllim të mënjanimit të rrezikutdirekt për jetën dhe shëndetin e njerëzve dhe të pasurisë.Një lloj të veçantë të vendimeve me gojë e përbëjnë vendimet në formë passhënimi në shkresë,e cila përbëhet vetëm nga dispozitivi, në qoftë se shkaqet janë evidente. Në qoftë se pala kërkonvendimin me shkrim, ai duhet t’i jepet.

Vendimet në të shumtën e rasteve i jep një organ - individual apo kolektiv. Vendimet e përbëraose të shumta (vendimet që jepen me bashkëpunimin e dy ose më tepër organeve) përbëhen prejdy ose më tepër akteve. Këto janë rastet e dhënies së së vendimeve :

- të dy ose më tepër organeve,- dhënia e vendimit me pëlqimin paraprak të organit tjetër,- dhënia e vendimit me vërtetimin ose pëlqimin e organit tjetër,- dhënia e vendimit pas marrjes së mendimit.

Kur me vendim është vendosur për të gjitha çështjet që kanë qenë objekt i procedurës, atëherëështë fjala për zgjidhje të plotë, që përbëjnë rastet më të shpeshta. Për dallim nga një vendimi itillë, ligji parashikon edhe vendimin e pjesshëm dhe plotësues.

Me vendimn të pjesshëm vendosen vetëm disa prej pikave të arrira për zgjidhje të një çështjejedhe kur kjo është e përshtatshme. Mundësia e shfrytëzimit të institucionit të vendimit tëpjesshëm gjen zbatim kur një a më tepër palë, në një procedurë, realizojnë disa kërkesa tëndryshme.

Vendimi i pjesshëm, nga aspekti i mjeteve juridike

638


dhe i ekzekutimit, konsiderohet si vendim më vete.

Vendimi plotësues paraqitet në atë situatë procedurale kur organi kompetent nuk ka vendosur mevendim mbi të gjitha çështjet që kanë qenë objekt i procedurës, andaj atë lëshim organi e kor-rrigjon me vendimin plotësues, me të cilin përfshihen vetëm ato çështje që nuk janë përfshirë mevendimin e dhënë. Në qoftë se lënda është shqyrtuar sa duhet, vendimi plotësues mund të jepetpa zbatimin e përsëritur të procedurës ekzaminuese.

Vendimi i pjesshëm dhe ai plotësues mund të merren kryesisht dhe me propozim të palës.

Sipas çështjes kryesore dhe të disa çështjeve apo të marrëdhënieve kontestuese, vendimet ndahennë vendime për çështjen kryesore dhe vendime të përkohshme. Në qoftë se para përfundimit tëprocedurës vlerësohet se është e nevojshme marrja e vendimit me të cilin përkohësisht do të rreg-ullohen çështjet apo marrëdhëniet e caktuara kontestuese, një vendimi i tillë merret si ipërkohshëm dhe në të duhet të theksohet shprehimisht se ai është i përkohshëm.

Organi mund të japë vendim të përkohshëm në bazë të propozimit të palës. Dhënia e vendimit tëpërkohshëm në bazë të propozimit të palës mund të kushtëzohet nga organi kompetent medhënien e sigurisë për dëmin që do të mund të shkaktohej si pasojë e ekzekutimit të këtij vendimipër palën kundërshtare, po qe se kërkesa themelore e propozuesit nuk pranohet. Vendimi ipërkohshëm t, nga aspekti i mjeteve juridike dhe i ekzekutimit, konsiderohesi vendim më vete. Mevendimin për çështjen kryesore që jepet pas përfundimit të procedurës, prishet vendimi ipërkohshëm i dhënë gjatë procedurës.

Në çështjet administrative që i përkasin një numrit më të madh personash të caktuar ka mundësiqë për të gjithë ata persona të nxirret një vendim i përbashkët. Të gjithë ata duhet të përmendennë dispozitiv, ndërsa në arsyetim të vendimit duhet të vihen në dukje arsyet që kanë të bëjnë mesecilin person.

Në rastet kur kemi të bëjmë me çështje që i përkasin një numrit më të madh personash, të cilëtjanë të panjohur për organin, merren vendime gjenerale (të përgjithshme), nga të cilat duhet tëkonstatohet lehtë se për cilët persona bën fjalë vendimi (p.sh. qytetarët ose pronarët e pasurivenë një rrugë të caktuar etj.). Secili prej këtyre personave, mund ta kundërshtojë vendimin gjeneralme ankim, me kusht që nga ankimi mund të konstatohet se vendimi i përket të ankuarit.

3. Marrja e vendimeve

Vendim mund të marrin organet individuale, organet kolegjiale, organet ekzekutive, ndërmarrjetdhe institucionet, kur në kryerjen e autorizimeve të besuara publike vendosin çështje administra-tive.

Kur çështjen administrative e vendos organi individual, vendimin në procedurën administrative emerr eprori i organit, nëse me dispozitën për organizimin e atij organi apo me dispozita të tjera tëveçanta nuk është caktuar ndryshe. Një personi tjetër zyrtar, përveç eprorit, mund të japë vendimnë procedurën administrative, nëse është i autorizuar për vendimmarrje në një lloji të caktuarçështjesh (ndihmësit e eprorit të organit, udhëheqësit e sektorëve të ndryshëm, drejtorët etj.). Atëautorizim e jep eprori i organit.

639


Vendimin në çështjet administrative në organet kolegjiale e merr vetë organi kolegjial, në qoftë seme ligj, përkatësisht me vendim të kuvendit të komunës nuk është caktuar që kryetari i organitkolegjial të japë vendime në procedurën administrative. Organi kolegjial mundet, në bazë tëligjit, të dispozitës së bazuar në ligj apo vendimit të kuvendit të komunës ta autorizojë personinzyrtar të atij organi që të vendosë në çështjet administrative. Personi zyrtar që e ka zhvilluar pro-cedurën, organit kompetent kolegjial i paraqet referatin dhe propozimin e vendimit, në qoftë seme dispozita të veçanta nuk është caktuar që një referat të tillë e paraqet komisioni apo një organtjetër i administratës.

4. Forma dhe pjesët përbërse të vendimit

Çështja e formës dhe e pjesëve përbërse të vendimit ka rëndësi praktike, sepse kemi të bëjmë menjë akt formal nga i cili zakonisht dalin efekte të rëndësishme juridike. Andaj, ligji shprehimishtcakton që secili vendim duhet të titullohet si i tillë, në qoftë se me dispozita të veçanta nuk ështëparashikuar që vendimit të mund t’i vihet edhe ndonjë titull tjetër (në vend me vendim, proceduraadministrative mund të përfundojë me ndonjë leje pune, leje ndërtimi, pëlqim etj.).

Vendimi, si rregull, jepet në formën me shkrim, ndërsa përjashtimisht, në rastet e parashikuara mekëtë ligj ose me dispozita të nxjerra në bazë të ligjit, vendimi mund të jepet edhe gojarisht. Pjesëtpërbërëse të vendimit janë: hyrja, pjesa urdhëruese (dispozitivi), arsyetimi, udhëzimi për mjetinjuridik, emërtimi i organit bashkë me numrin dhe datën e vendimit, nënshkrimi i personit zyrtardhe vula e organit. Në qoftë se vendimi përpunohet në mënyrë mekanogarafike, në vend të nën-shkrimit dhe të vulës mund të përmbajë faksimilen.

Pjesët përbërëse të detyrueshme të hyrjes janë: emërtimi i organit që jep vendimin, dispozita përkompetencën e këtij organi, emri i palës dhe i përfaqësuesit apo i të autorizuarit të saj ligjor, nëqoftë se ky ekziston dhe një shënim i shkurtër për objektin e procedurës.

Sipas legjislacionit aktual në Kosovë, vendimet dhe dokumentet zyrtare të lëshuara nga organet einstitucioneve të përkohsme të vetëqeverisjes në Kosovë, para hyrjes, përmbajnë mbititullin einstitucionit të përkohshëm vetëqeverisës, i cili figuron në pjesën e sipërme në qendër të çdo faqe-je të parë të çdo vendimi apo dokumenti zyrtar në tri gjuhë, të renditura njëri nën tjetrën(anglisht, shqip, serbisht) dhe janë identik sipas formës, madhësisë dhe karakteristikave të tjera tështypit.

Me pjesën urdhëruese (dispozitivin) vendoset për objektin e procedurës në tërësi dhe për të gjithakërkesat e palëve, për të cilat gjatë procedurës nuk është vendosur veç e veç. Pjesa urdhëruese(dispozitivi) duhet të jetë e shkurtër dhe konkrete dhe, po të jetë nevoja, mund të pjesëtohet nëdisa pika, si dhe mund të vendoset edhe për shpenzimet e procedurës, në qoftë se ka pasur të tilla.Kur me vendim urdhërohet kryerja e ndonjë veprimi, në pjesën udhëruese do të caktohet edheafati kur duhet të kryhet ky veprim, ndërsa kur është parashikuar që ankimi të mos e shtyjëekzekutimin e vendimit, kjo duhet të theksohet në pjesën urdhëruese.

Arsyetimi i vendimit përmban: shtjellimin e shkurtër të kërkesës së palëve, gjendjen e vërtetuarfaktike, sipas nevojës edhe shkaqet që kanë qenë vendimtare gjatë çmuarjes së provave, shkaqetpër të cilat nuk është pranuar ndonjëra prej kërke-

640


save të palëve, dispozitat juridike dhe shkaqet të cilat, duke marrë parasysh gjendjen faktike tëvërtetuar, janë marrë për bazë me rastin e marjes së vendimit sikundër është dhënë në pjesën urd-hëruese. Po qe se ankimi nuk e shtyn ekzekutimin e vendimit, arsyetimi duhet të përmbajë edhereferimin në dispozitën që e parashikon këtë. Në arsyetimin e vendimit duhet të arsyetohen edheato konkluzione kundër të cilave nuk lejohet ankimi i veçantë.

Me udhëzimin për mjetin juridik pala njoftohet nëse kundër vendimit mund të bëhet ankim ose tëngrihet kontesti administrativ ose ndonjë proces tjetër para gjykatës. Nëse kundër vendimit mundtë bëhet ankim, në udhëzim theksohet se kujt i bëhet dhe kujt, në cilin afat dhe me sa taksa idorëzohet, si dhe mund të bëhet edhe në procesverbal. Ndërkaq, kur kundër vendimit mund tëngrihet kontesti administrativ, në udhëzim theksohet se cilës gjykatë duhet t’i paraqitet padia dhebrenda cilit afat, ndërsa kur mund të ngrhtet procedura tjetër para gjykatës, përmendet gjykata sëcilës mund t’i drejtohet dhe në cilin afat.

Në qoftë se akti administrativ nuk përmban asnjë udhëzim për mjetin juridik, ai konsiderohet aktme të meta, andaj për palën nuk mund të krijohen kurrfarë pasojash të dëmshme. Në këtë rastpala mundet, duke vepruar sipas dispozitave, të paraqesë ankim ose brenda tetë ditësh të kërkojënga organi që ka marrë vendimin ta plotësojë atë. Në një rast të tillë, afati i ankimit, përkatësisht ipadisë gjyqësore, fillon të ecë nga dita e dorëzimit të vendimit të plotësuar.

Në qoftë se në aktin administrativ është dhënë udhëzim i gabuar, gjithashtu, pala mund të veprojësipas dispozitave në fuqi apo sipas udhëzimit të dhënë, për çka nuk mund të ketë pasoja tëdëmshme. Po ashtu, është e mundshme që organi gabimisht ta udhëzojë palën se ka vend përankim, edhe pse me dispozitat në fuqi kjo nuk është e mundur. Në një rast të tillë afati për ngrit-jen e kontestit administrativ fillon të ecë nga dita e marrjes në dorëzim të vendimit, me të cilinankimi është hedhur poshtë, në qoftë se pala, para kësaj, nuk e ka ngritur kontestin administrativ.

5. Afati për dhënien e vendimit të shkallës së parë

Me ligj janë caktuar dy afate për veprim sipas kërkesave të palëve. Afati i parë prej një muaji, nëqoftë se me dispozita të veçanta nuk është caktuar një afat më i shkurtër, ka të bëjë me rastet kurpara dhënies së vendimit nuk ka nevojë të zbatohet procedura e veçantë ekzaminuese, as nukekzistojnë shkaqet e tjera, për të cilat nuk mund të merret vendimi pa shtyrje (zgjidhja e çështjesparaprake etj.). Rasti i dytë (afati dymujor) vlen për të gjitha rastet e tjera. Në qoftë se kërkesakonkrete e palës nuk zgjidhet dhe vendimi për të nuk i dorëzohet asaj brenda afatit të caktuar,pala ka të drejtë ankimi, sikur kërkesa e saj të ishte refuzuar. Këtu kemi të bëjmë me të ashtuquaj-turin institucion të “heshtjes së administrates”, ndërsa është futur me qëllim të mbrojtjes së palësnë procedurën administrative, sepse, në të kundërtën, organit do t’i mundësohej që me zvarritjene panevojshme, t’u pamundësojë palëve që të realizojnë të drejtat e veta.

6. Ndreqja e gabimeve në vendim

Në qoftë se në vendim janë bërë gabime në emra, numra, në shkrime ose llogaritje, si dhe pasak-tësi të tjera të dukshme në vendim ose në kopjen e tij të legalizuar, gabimet e tilla organi mund t’indreqë me konkluzion, për çka vë shënim në origjinalin e vendimit, por po të jetë e mundur edhenë të gjitha kopjet e legalizuara që u janë dorëzuar palëve. Ndreqja e gabimit passjell efekt juridikqë nga dita kur passjell efekt juridik vendimi që

641


ndreqet. Kundër konkluzionit lejohet ankim i veçantë.

7. Konkluzioni

Me konkluzion vendoset rreth çështjeve që kanë të bëjnë me procedurën (p.sh. konkluzioni përndërprerjen e procedurës, konkluzioni për pezullimin e procedurës, konkluzioni për përjashtimine publikut nga seanca me gojë, si dhe për ato çështje të cilat shfaqen si dytësore lidhur me zba-timin e procedurës, dhe që nuk vendosen me vendim, p.sh., konkluzioni për shpenzimet e proce-durës, konkluzioni për lirimin nga pagesa e shpenzimeve të procedurës etj.).

Me konkluzion, si rregull, drejtohet ecuria e procedurës dhe, meqë procedurën e drejton personizyrtar, i cili në të shumtën e rasteve i kryen të gjitha veprimet procedurale deri në dhënien evendimit, ai zakonisht edhe i nxjerr ato.

Konkluzioni iu komunikohet personave të interesuar me gojë, kurse me shkrim lëshohet mekërkesën e personave që mund të bëjnë ankim të veçantë kundër konkluzionit ose kur mund tëkërkohet menjëherë ekzekutimi i tij.

Kundër konkluzionit mund të bëhet ankim i veçantë vetëm kur kjo është parashikuar shpre-himisht me ligj. Një konkluzion i tillë duhet të jetë i arsyetuar dhe të përmbajë edhe udhëziminpër ankimin. Ankimi bëhet në të njëjtin afat, në të njëjtën mënyrë dhe i drejtohet të njëjtit organsikurse edhe ankimi kundër vendimit.

Gjithashtu, është parashikuar se konkluzionet kundër të cilave nuk lejohet ankim i veçantë, per-sonat e interesuar mund t’i kundërshtojnë me ankim kundër vendimit, përveç në qoftë se ankimikundër konkluzionit me këtë ligj është përjashtuar, ndërsa ankimi nuk e shtyn ekzekutimin e kon-kluzionit, përveç në qoftë se me ligj ose me vetë konkluzionin është caktuar ndryshe.

X - MJETET JURIDIKE

1. Në përgjithësi për mjetet juridike

Mjetet juridike në procedurën administrative mund të ndahen në mjete juridike të rregullta dhe tëjashtëzakonshme.

Mjete të rregullta juridike janë ankimi dhe kundërshtimi, kurse mjete të jashtëzakonshme juridikejanë: përtëritja e procedurës, ndryshimi dhe anulimi i vendimit lidhur me kontestin administrativ,kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë, anulimi dhe prishja në bazë të së drejtës së mbikëqyrjes,prishja dhe ndryshimi i vendimit të formës së prerë me pëlqimin ose me kërkesën e palës, prishjae jashtëzakonshme dhe shpallja e vendimit si të pavlefshëm.

Përveç kësaj ndarjeje, ekziston edhe ndarja e mjeteve juridike në formale dhe jo formale. Të gjithamjetet e cekura juridike të rregullta dhe të jashtëzakonshme janë mjete juridike formale, ndërsamjete juridike joformale, zakonisht, janë parashtresat, ankimet dhe propozimet.

642


2. Mjetet e rregullta juridike

Ankimi është mjet juridik kundër vendimit të dhënë në shkallë të parë, ndërsa kundër konkluzion-it deklarohet ankim i veçantë apo në ndërlidhje të ankimit në vendim. Është rregull epërgjithshme se ankimi mund të paraqitet kundër akteve administrative të shkallës së parë, ndërsakundër akteve administrative të shkallës së dytë nuk është i lejuar ankimi (parimi i dyshkallësisë nëprocedurën administrative).

Të drejtë ankimi, para së gjithash, ka pala. Përveç palës, ankim mund të bëjnë prokurori publik,avokati publik dhe organet e pushtetit, kur janë të autorizuara me ligj, duke bërë këtë kundërvendimit me të cilin është shkelur ligji në dobi të personave të veçantë apo të personit juridik dhenë dëm të bashkësisë. Të drejtë ankimi Ligji u jep edhe personave të tjerë, edhe pse këtë nuk eparashikon në mënyrë direkte, por kjo mund të konkludohet në mënyrë indirekte, gjë që del ngadispozita të tjera të këtij ligji. Këta janë, para së gjithash, personat e interesuar në procedurënadministrative, dëshmitarët, ekspertët, interpretët dhe personat e tjerë, kur me vendimin përçështjen kryesore është vendosur për shpenzimet e procedurës, madje vetëm në pjesën me të cilënvendoset për të drejtën e tyre.

2.1 Kompetenca për të vendosur në bazë të ankimit

Me rregulloren e UNMIK-ut nr. 2000/45 “Për vetëqeverisjen e komunave të Kosovës” janë për-caktuar parimet lidhur me ankesat dhe mbrojtjen juridike. Me nenin 35 të Rregullores në fjalëparashikohet se “çdo qytetar mund të paraqesë ankesë ndaj vendimit administrativ të komunës,nëse ai apo ajo mendon se me atë vendim i janë cenuar të drejtat e tij ose të saj, ndërsa ankesaduhet t’i dorëzohet me shkrim kryeshefit ekzekutiv, brenda afatit prej një muaj, pasi paraqitësi iankesës të ketë mësuar për vendimin. Kryeshefi ekzekutiv ekzekutiv duhet ta rishqyrtojë ligjsh-mërinë e vendimit si dhe procedurën administrative me të cilin është arritur ai vendim, ndërsapala duhet të ofrojë një përgjigje të arsyeshme me shkrim brenda një muaji nga data e pranimit tëankimit”.

Në qoftë se pala nuk është e kënaqur me përgjigjen e kryeshefit ekzekutiv, atëherë, sipas para-grafit 35.3 të nenit 35 të kësaj rregulloreje, parashtruesi i ankesës mund t’i drejtohet PushtetitQendror, i cili e shqyrton ankesën dhe vendos për ligjshmërinë e atij vendimi, ndërsa PushtetiQëndror duhet të marrë vendim brenda një muaji nga koha e pranimit të ankesës në lidhje mevendimin, i cili duhet të arsyetohet me shkrim dhe t’i komunikohet parashtruesit të ankesës dhekryeshefit ekzekutiv. Në qoftë se ankesa ka të bëjë me vendimin e marrë nga kryeshefi ekzekutivapo kundër tij, është parashikuar që ankesa t’i dorëzohet kryetarit të komunës, i cili me rastin ezgjidhjes sipas një ankimt të tillë, i zbaton dispozitat e kësaj Rregulloreje ( paragrafët 35.2, 35.3dhe 35.5 të nenit 35) që vlejnë edhe për kryeshefin ekzekutiv.

Asnjë vendim administrativ nuk mund të ndërrohet në dëm të parashtruesit të ankesës, si pasojë esaj. Gjithashtu, me këtë Rregullore është përcaktuar e drejta e palës që, përveç organeve të caktu-ara të pushtetit, pala mund t’iu drejtohet edhe institucioneve të tjera, përkatësishtOmbduspersonit apo ndonjë gjykate.

643


2.2 Afati për paraqitjen e ankimit

Afati i përgjithshëm për paraqitjen e ankimit është pesëmbëdhjetë ditë, nga dita që vendimi idorëzohet palës. Mirëpo, me dispozita, që rregullojnë fusha të caktuara administrative, mund tëparashikohet edhe afati më i shkurtër apo më i gjatë. Afati për ankim fillon të vlejë ditën eardhshme nga dita kur akti administrativ i është dorëzuar palës. Ankimi i paraqitur pas skadimit tëkëtij afati konsiderohet jo me kohë dhe si i tillë hidhet poshtë me vendim.

Mirëpo, ekzistojnë rastet kur afati për paraqitjen e ankimit nuk zbatohet dhe, në këtë mënyrë, asinstituti i hedhjes poshtë të ankimit të bërë jo me kohë, gjë që ndodh në rastet kur organet kom-petente nuk nxjerrin aktin përkatës administrativ në afatin e caktuar sipas kërkesës së palës.Atëherë, konsiderohet se palës akti administrativ as që i është dorëzuar dhe kjo i jep mundësi asajqë në çdo kohë, pas skadimit të afatit për nxjerrjen e aktit administrativ të paraqesë ankim (ankimkur vendimi nuk është dhënë).

2.3 Veprimi i ankimit

Në pikëpamje të efektit të ankimit në ekzekutimin e vendimit ekzistojnë dy rregulla tëpërgjithshme. Rregulla e parë është se vendimi gjatë afatit të ankimit nuk mund të zbatohet, kursesipas rregullës së dytë, vendimi nuk mund të ekzekutohet deri në dorëzimin e vendimit të dhënënë bazë të ankimit, me kusht që ankimi të jetë paraqitur sipas rregullit.

Veprimi i këtyre rregullave dallohet në pikëpamje të vëllimit të ekzekutimit të vendimit. Në tëvërtetë, derisa me zbatimin e rregullës së parë vendimi nuk mund të ekzekutohet në tërësi, mezbatimin e rregullës së dytë vendimi nuk mund të ekzekutohet vetëm në atë pjesën që ështëkundërshtuar me ankim (vendimi me ankim mund të kundërshtohet edhe në disa pjesë), ndërsapjesët e tjera mund të ekzekutohen pas skadimit të afatit për ankim.

Mirëpo, Ligji parashikon edhe përjashtime nga këto rregulla, përkatësisht njeh raste në të cilatvendimi mund të ekzekutohet si gjatë afatit të ankimit, ashtu edhe pasi ankimi është paraqitur nërregull. Këto raste janë: 1) kur kjo është caktuar me ligj, 2) nëse është fjala për ndërmarrjen emasave urgjente në interesin publik, që nuk mund të shtyhen, ndërsa faktet në të cilat ështëbazuar vendimi janë vërtetuar apo janë bërë të besueshme, 3) nëse për shkak të shtyrjes sëekzekutimit ndonjërës prej palëve do t’i shkaktohet dëm i papërmirësueshëm, në të cilin rast ngapala, në interesin e së cilës zbatohet ekzekutimi, mund të kërkohet sigurim përkatës dhe me këtëtë kushtëzohet ekzekutimin.

2.4 Përmbajtja dhe dorëzimi i ankimit

Përmbajtjen e ankimit Ligji e ka parashikuar në atë mënyrë që ka caktuar elementet e obligueshmedhe jo të obligueshme të tij. Elementet e detyrueshme të ankimit janë: 1) numri dhe data evendimit që kundërshtohet, 2) emërtimi i organit që e ka nxjerrë vendimin dhe 3) në çfarë pikë-pamje pala është e pakënaqur me vendimin. Nga elementet jo të detyrueshme Ligji thekson vetëmarsyetimin e ankimit.

Lidhur me përmbajtjen e ankimit duhen pasur

644


parasysh edhe dispozitat e këtij ligji, që parashikojnë edhe përmbajtjen e parashtresës, sepse anki-mi, në të vërtetë, konsiderohet si parashtresë. Andaj, ligji, duke parashikuar përmbajtjen e ankim-it, nuk është nisur nga ajo që ankimi duhet të përmbajë vetëm elementet e përmendura, por ato,në të vërtetë, janë elemente shtesë të ankimit si parashtresë e veçantë. Kështu, organi, duke evlerësuar rregullsinë e ankimit, duhet të ketë parasysh edhe përmbajtjen e parashikuar tëparashtresës (p.sh. a është ankimi i kuptueshëm, a është i qartë nënshkrimi i paraqitësit të ankim-it etj.), si dhe dispozitat për veprimin me parashtresat formale të parregullta.

Kur është fjala për përmbajtjen e ankimit, duhet pasur parasysh edhe mundësia e ankuesit që nëankim të parashtrojë edhe fakte dhe prova të reja, që nuk janë vërtetuar apo përdorur në proce-durën e shkallës së parë. Në atë rast ankuesi ka për detyrë ta arsyetojë shkakun për të cilin ato nuki ka parashtruar në procedurën e shkallës së parë. Kur në ankim janë parashtruar fakte të reja dheprova të reja, kurse në procedurë marrin pjesë dy ose më tepër palë me interesa të kundërta,ankimit i bashkëngjiten edhe aq kopje sa ka palë të tilla. Në këtë rast organi i dorëzon secilës palëkopjen e vendimit dhe iu lë një afat për t’u deklaruar rreth fakteve dhe provave të reja, ndërsa kyafat nuk mund të jetë më i shkurtër se tetë ditë, as më i gjatë se pesëmbëdhjetë ditë.

2.5 Puna e organit të shkallës së parë lidhur me ankimin

Ligji parashikon mundësinë që mbi ankimin të vendosë, përveç organit të shkallës së dytë, edheorgani i shkallës së parë, përkatësisht organi që ka marrë vendimin që goditet me ankim, pamarrë parasysh se ankimi i paraqitet organit të shkallës së dytë. Puna e organit të shkallës së parëmbi ankimin çdoherë i paraprin punës së organit të shkallës së dytë, ngase organit të shkallës sëparë i lihet mundësia që t’i korrigjojë gabimet e mundshme të bëra gjatë procedurës së shkallës sëparë, si dhe të vërtetojë rregullsinë e caktuar formale të ankimit.

Organi i shkallës së parë shqyrton nëse ankimi është i lejueshëm, i bërë në kohën e duhur dhe ibërë nga personi i autorizuar. Në qoftë se konstaton se ankimi nuk është në rregull në pikëpamjetë përmbajtjes, atëherë ai do të veprojë në mënyrën siç veprohet edhe me parashtresat formale tëparregullta. Kur konstaton se ankimi është i palejueshëm, i bërë jo në kohën e duhur apo nga per-soni i paautorizuar, ai do ta hedhë poshtë atë me vendimin e vet, kundër të cilit pala ka të drejtëankimi.

Në qoftë se organi që ka marrë vendimin konstaton se ankimi është i arsyetuar, ndërsa nuk nevo-jitet të zbatohet procedura e re ekzaminuese, çështjen mund ta vendosë ndryshe dhe me vendimtë ri ta zëvendësojë vendimin që kundërshtohet me ankim. Kundër vendimit të ri pala ka të drejtëankimi. Gjithashtu, nëse organi që ka marrë vendimin konstaton se me rastin e ankimit procedu-ra e zbatuar nuk ka qenë e plotë, ndërsa kjo ka mundur të ketë ndikim në zgjidhjen e çështjes, aimund ta plotësojë procedurën në pajtim me dispozitat e këtij ligji.

Me qëllim të ekonomizimit të procedurës, Ligji organit të shkallës së parë ia ka kufizuar kohën,brenda së cilës duhet të vendosë nëse do të veprojë ose jo mbi ankimin në kufijtë e autorizimevetë përmendura. Me fjalë të tjera, organi i shkallës së parë ka për detyrë që ankimin me të gjithashkresat që i përkasin lëndës, pa vonesë, jo më vonë se brenda pesëmbëdhjetë ditëve nga data kure ka marrë ankimin, t’ia dorëzojë organit kompetent për të vendosur lidhur me të.

2.6 Puna e organit të shkallës së dytë lidhur me

645


ankimin

Në mënyrën e njëjtë dhe me autorizime të njëjta si organi i shkallës së parë, ashtu edhe organi ishkallës së dytë e vlerëson, paraprakisht, rregullsinë e ankimit, si në pikëpamje të përmbajtjes sësaj, ashtu edhe në pikëpamje të lejueshmërisë dhe nëse është bërë me kohë dhe është paraqiturnga personi i autorizuar. Kjo do të thotë se edhe organi i shkallës së dytë e hedh poshtë mevendim ankimin e parregullt, kur organi i shkallës së parë e ka lënë pa e hedhur poshtë atë. Vetëmatëherë kur konstaton se ankimi është në rregull, i hyhet shqyrtimit të tij. Organi i shkallës sëdytë mund ta hedhë poshtë ankimin, ta anulojë vendimin në tërësi ose pjesërisht ose ta ndryshojëatë. Duke anuluar vendimin e shkallës së pare, organi i shkallës së dytë mund të veprojë në dymënyra: 1) ta zgjidhë vetë çështjen (vendim meritor), apo 2) t’ia kthejë lëndën organit të shkallëssë parë për ri-procedim.

Organi i shkallës së dytë do ta vendosë vetë çështjen në të gjitha rastet, përveç kur në procedurëne shkallës së parë faktet janë vërtetuar në mënyrë jo të plotë apo gabimisht, kur janë bërë shkeljethelbësore të rregullave të procedurës dhe kur dispozitivi i vendimit të kundërshtuar është jo iqartë apo në kundërshtim me arsyetimin, ndërsa konstaton se të metat e procedurës do t’i mën-janojë më shpejt dhe në mënyrë ekonomike organi i shkallës së parë. Në këtë rast, pas anulimit tëvendimit lëndën do t’ia kthejë organit të shkallës së parë për riprocedim.

Gjithashtu, kur organi i shkallës së dytë konstaton se vendimin e shkallës së parë e ka marrëorgani jokompetent, pas anulimit ia kthen lëndën organit të shkallës së parë, por jo atij që e kamarrë nxjerrë vendimin, por organit kompetent. Andaj, lënda i kthehet organit të shkallës së parëpër riprocedim, ndërsa në të gjitha rastet e tjera organi i shkallës së dytë e zgjidh vetë çështjen.

Kur organi i shkallës së dytë vendos që, me qëllim të zgjidhjes më të shpejt dhe në mënyrë mëekonomike, lëndën t’ia kthejë organit të shkallës së parë për riprocedim, atëherë ka për detyrë qëme vendim të vetin t’i vërë në dukje organit të shkallës së parë se në ç’pikëpamje duhet të plotë-sohet procedura, kurse organi i shkallës së parë ka për detyrë të veprojë krejtësisht sipas vendimittë shkallës së dytë dhe pa vonesë, jo më vonë se brenda 30 ditëve nga data e marrjes së lëndës, tëjapë vendim të ri, kundër të cilit pala ka të drejtë ankimi.

Ligji parashikon rregullën që organi i shkallës së dytë, me rastin e ankimit, nuk mund ta ndryshojëvendimin në dëm të ankuesit, përveç në rastet në të cilat vendimi mund të anulohet apo të prishetsipas së drejtës së mbikëqyrjes, kur duhet në mënyrë të jashtëzakonshme të prishet apo të shpalleti pavlefshëm (reformatio in peius). Kjo do të thotë se palët në procedurën e shkallës së dytë nukmund të realizojnë më pak të drejta sesa në procedurën e shkallës së parë, përveç në rastetdrastike të punës jo të ligjshme të organit të shkallës së parë.

Organi i shkallës së dytë do të shpallë të pavlefshëm vendimin e shkallës së parë, në qoftë sevërteton se: 1) ai është dhënë për çështjen që i përket kompetencës gjyqësore apo për çështjen përtë cilën as që mund të zgjidhet në procedurën administrative, 2) me ekzekutimin e vendimit dotë shkaktohej vepër e dënueshme sipas dispozitave penale, 3) ekzekutimi i vendimit fare nuk ështëi mundshëm, 4) është dhënë pa kërkesën e palës, në rastin kur kërkesa e palës është shkas përngritjen e procedurës (procedura në bazë të kërkesës së palës), ndërsa pala më vonë nuk ka dhënëpëlqimin për vendim, dhe 5) përmban parregullsi të cilat me dispozitë ligjore janë parashikuar sishkak i pavlefshmërisë.

646


Sa i përket formës së vendimit të shkallës së dytë, ligji udhëzon që edhe ndaj tij zbatohen dispozi-tat e njëjta që kanë të bëjnë me vendimin në tërësi, por në arsyetim duhet të çmohen të gjithathëniet e ankimit, ndërsa nëse ato thënie organi i shkallës së parë i ka çmuar drejt në vendimin evet, organi i shkallës së dytë mund t’u referohet po atyre shkaqeve.

2.7 Afati për dhënien e vendimit në bazë të ankimit

Duke zbatuar me konsekuencë parimin e vet të efikasitetit dhe të ekonomizimit, ligji i urdhëronorganit të shkallës së dytë se ka për detyrë që, sipas ankimit, të japë vendim dhe t’ia dorëzojë palëssa më shpejt që është e mundur, e më së voni në afat prej dy muajve nga dita e dorëzimit tëankimit, ndërsa për organet e institucioneve të përkohshme vetëqeverisëse komunale, sipas rregul-lores “Për vetëqeverisjen e komunave” (neni 35), është përcaktuar afati prej 30 ditësh.

Mirëpo, me dispozita të posaçme, përkatësisht me dispozitat që rregullojnë disa fusha administra-tive, mund të parashikohet edhe një afati më i shkurtër për zgjidhjen sipas ankimit, por jo edheafat më i gjatë. Kështu, afati prej dy muajve, në të vërtetë, është afati i fundit për dhënien evendimit sipas ankimit të palës, përkatësisht ky është afati prekluziv, i cili nuk është e mundshmetë vazhdohet as me dispozita të veçanta. Në qoftë se ndodh që në këtë afat ose në afatin e veçan-të më të shkurtër, organi kompetent nuk jep vendim sipas ankimit (heshtja e administratës),atëherë pala ka të drejtë të kërkojë mbrojtje pranë gjykatës kompetente me anë të kontestitadministrativ. Para ngritjes së kontestit administrativ, pala do të kërkojë më parë nga organi ishkallës së dytë që në afatin plotësues prej 8 ditëve të veprojë sipas ankimit, kurse pastaj mund tëpoaraqesë padi në gjykatën kompetentei dhe të ngrejë kontest administrativ për shkak të “hesht-jes së administratës”.

Dorëzimi i vendimit të shkallës së dytë, si rregull, bëhet nëpërmjet organit të shkallës së parë, pornuk përjashtohet mundësia që organi i shkallës së dytë, vendimin e dhënë sipas ankimit, t’ia dorë-zojë drejtpëdrejt edhe palës, gjë të vetë cilën do ta çmojë sipas bindjes së lirë.

2.8 Karakteri përmbarues, definitiv dhe i formës së prerë i aktit administrativ

Akti administrativ (vendimi ose konkluzioni) i nxjerrë në procedurën administrative mund tëekzekutohet atëherë kur të merr formën e prerë.

Vendimi i shkallës së parë merr formë të prerë:1) me kalimin e afatit të ankimit, në qoftë se ankimi nuk është bërë,2) me t’iu dorëzuar palës, nëse ankimi nuk është i lejueshëm,3) me t’iu dorëzuar palës, nëse ankimi nuk e shtyn ekzekutimin,4) me t’iu dorëzuar palës vendimi me të cilin ankimi hidhet poshtë ose refuzohet.

Vendimi i shkallës së dytë, me të cilin është ndryshuar vendimi i shkallës së parë, merr formën eprerë kur t’i dorëzohet palës. Edhe në këtë vendim mund të lihet afati për ekzekutimin e ndonjëveprimi, dhe kështu ai merr formën e prerë me kalimin e këtij afati, i cili fillon të ecë prej ditëskur ky i dorëzohet palës, por nëse ky afat nuk është caktuar, vendimi merr formën e prerë pasi tëkalojnë 15 ditë prej ditës kur i dorëzohet palës.

647


Bazë për ekzekutim mund të jetë edhe pajtimi, por vetëm kundër personit që ka marrë pjesë nëpajtim.

Konkluzioni merr formë të prerë kur kundër tij nuk mund të bëhet ankim i veçantë, por edhe tekai kundër të cilit mund të bëhet ankimi i veçantë, ankimi nuk e shtyn ekzekutimin e konkluzionit.Kur me ligj ose me vetë konkluzionin është caktuar që ankimi e shtyn ekzekutimin e konkluzionit,konkluzioni merr formën e prerë me kalimin e afatit të ankimit kur ankimi nuk është bërë, e nëqoftë se është bërë ankimi, konkluzioni merr formë të prerë me t’iu dorëzuar palës vendimin metë cilin ankimi hidhet poshtë ose refuzohet.

Definitiv është ai akt administrativ kundër të cilit nuk ka mjet të rregullt juridik në procedurënadministrative. Mjeti i rregullt juridik ndaj aktit administrativ nuk mund të paraqitet për shumëarsye. Në radhë të parë ato janë akte administrative të shkallës së dytë të nxjerra në bazë tëankimeve të palëve. Me akt definitiv administrativ nënkuptohen edhe aktet administrative tëshkallës së parë, kundër të cilave ankimi nuk lejohet. Dhe, në fund, definitiv është edhe ai aktadministrativ i shkallës së parë kundër të cilit pala nuk ka paraqitur ankim në afatin e caktuar.

Andaj, momentet e marrjes së formës së prerë dhe të bërjes definitive të akteve administrativezakonisht ndodhin në të njëjtën kohë.

Është i plotfuqishëm ai vendim që i përmban këto elemente: 1) që kundër tij nuk mund tëparaqitet ankesë dhe as të ngritet kontest administrativ, 2) që me të ndonjë person fiton të drejtatë caktuara, 3) që nuk mund të revokohet lirisht (anulohet, prishet ose ndryshohet), përveç nërastet që janë caktuar me ligj (neni 11).

Vendimi me të cilin personi i caktuar nuk fiton ndonjë të drejtë paraqet akt formalisht të plot-fuqishëm, ndërsa vendimi i cili i plotëson të gjitha kushtet është vendim materialisht i plot-fuqishëm. Plotfuqishmëria formale do të thotë që pala kundër vendimit të plotfuqishëm nukmund të përdorë më mjet juridik (ankim në procedurën administrative, pra as padi në kontestinadministrativ). Kështu, plotfuqishmëria formale e lidh (e detyron) palën. Plotfuqishmërinë for-male mund ta fitojnë vetëm ato vendime me të cilat pala ka fituar të një drejtë të caktuar.Prandaj, ato vendime metë cilat është refuzuar kërkesa e palës, nuk mund të fitojnë plotfuqish-mërinë materiale, që në të vërtetë e lidh (e detyron) organin, sepse vendimin me të cilin pala kafituar një të drejtë të caktuar, organi nuk mund ta anulojë, ta prishë apo ta ndërrojë, përveç nërastet që janë caktuar me ligj.

Plotfushishmëria, si rregull, ka të bëjë me vendimin. Plotfuqishmëri mund të kenë vetëm ato kon-kluzione, kundër të cilave lejohet ankimi i veçantë.

3. Mjetet e jashtëzakonshme juridike3.1 Përtëritja e procedurës

Përtëritja e procedurës është një mjet i jashtëzakonshëm juridik, që mundëson përtëritje të proce-durës së përfunduar me vendim, kundër të cilit nuk ka mjet të zakonshëm juridik në procedurënadministrative ( që është definitiv në këtë procedurë).

Procedura e përfunduar me konkluzioni apo me

648


pajtim, gjithashtu, nuk mund të përtëritet.

Arsyet për përtëritjen e procedurës janë :1) nëse mësohet për fakte të reja ose gjendet apo krijohet mundësia të përdoren prova të reja, të

cilat vetë ose në lidhje me provat e paraqitura dhe të përdorura, do të mund të çonin në njëvendim tjetër, po të ishin paraqitur ose po të ishin përdorur këto fakte ose prova në proce-durën e mëparshme;

2) në qoftë se vendimi është dhënë mbi bazën e dokumentit të rremë apo të thënies së rreme tëdëshmitarit apo të ekspertit ose nëse është si pasojë e ndonjë vepre të dënueshme sipas ligjitpenal;

3) në qoftë se vendimi bazohet në aktgjykimin e nxjerrë në procedurën penal ose në procedurënsipas deliktit ekonomik, ndërsa ky aktgjykim është prishur me formë të prerë;

4) nëse vendimi i favorshëm për palën është dhënë në bazë të thënieve të pasakta të palës, me tëcilat organi që ka zhvilluar procedurën është vënë në lajthim;

5) nëse vendimi i organit që ka zhvilluar procedurën bazohet në ndonjë çështje paraprake, ndërsaorgani kompetent këtë çështje më vonë e ka zgjidhur në pikat thelbësore të saj;

6) nëse në vendimin e dhën ka marrë pjesë personi zyrtar që, sipas ligjit, është dashur të përjash-tohej;

7) nëse vendimin e ka nxjerrë personi zyrtar i organit kompetent, që nuk ka qenë i autorizuar përnxjerrjen e tij;

8) nëse organi kolektiv që ka dhënë vendimin nuk ka vendosur me përbërje të parashikuar medispozitat në fuqi ose nëse për vendimin nuk ka votuar shumica e parashikuar;

9) nëse personit që është dashur të merrte pjesë në cilësinë e palës nuk i është dhënë mundësia tëmarrë pjesë në procedurë;

10) nëse palën nuk e ka përfaqësuar përfaqësuesi ligjor, ndonëse sipas ligjit është dashur ta për-faqësonte;

11) nëse personit që ka marrë pjesë në procedurë nuk i është dhënë mundësia që, sipas kushtevetë parashikuara nga neni 15 i këtij Ligji, ta përdorë gjuhën e vet.

Përtëritjen e procedurës administrative mund ta kërkojë pala, kurse organi që ka dhënëvendimin, me të cilin është përfunduar procedura, mund ta ngrejë përtëritjen e procedurës.

Afatet për përtëritjen e procedurës janë të natyrës subjektive (një muaj mbasi të jetë marrë dijenipër arsyen e përtëritjes, përkatësisht prej ditës kur ajo arsye ka mundur të përdoret (pika 1 deri 11të nenit 249) dhe ato fillojnë të ecin prej ditës kur vendimi është bërë definitiv, përkatësisht prejditës së dorëzimit të tij, kurse afatet e natyrës objektive (afati prej pesë vjetësh) fillojnë të ecinprej ditës kur vendimi t’i jetë dorëzuar palës, pas kalimit të të cilit nuk mund të kërkohet përtërit-ja e procedurësi dhe as që mund të ngrihet kjo sipas detyrës zyrtare. Përjashtim nga ky rregullbëjnë rastet në pikat 2, 3 dhe 5 të nenit 249, kur përtëritja mund të kërkohet, përkatësisht të ngri-het edhe pas kalimit të afatit prej pesë vjetësh.

Propozimi për përtëritje i paraqitet organit, që ka vendosur në shkallë të parë apo organit që kamarrë vendim me të cilin ka përfunduar procedura. Përtëritjen e procedurës administrative mundta kërkojë pala, ndërsa organi që ka marrë vendimin, me të cilin ka përfunduar procedura, mundta ngrejë përtëritjen e procedurës sipas detyrës zyrtare. Lidhur me propozimin vendos organi që eka marrë vendimin me të cilin ka përfunduar procedura.

649


Pas shqyrtimit nëse propozimi është bërë ose jo me kohë, nëse është bërë nga personi i autor-izuar dhe nëse janë bërë të besueshme rrethanat për të cilat kërkohet përtëritja, organi kalon nëvërtetimin e rrethanave, përkatësisht të provave të propozuara në pikëpamje të ndikimit të tyre nëzgjidhjen çështjes konkrete. Në të vërtetë, ai konstaton nëse rrethanat, përkatësisht provat në tëcilat bazohet propozimi, janë të atilla që do të mund të ndikonin në një zgjidhje tjetërfare tëçështjes. Në qoftë se konstaton se rrethanat, përkatësisht provat e propozuara nuk mund të kenëndikim për zgjidhjen e çështjes, do ta refuzojë me vendim propozimin për përtëritjen e proce-durës. Një veprimi i tillë i organeve vlen vetëm në ato raste kur përtëritjen e procedurës epropozon pala apo prokurori publik.

Në rast se propozimi nuk hidhet poshtë me konkluzion ose nuk refuzohet me vendim, nxirretkonkluzioni për lejimin e përtëritjes së procedurës dhe caktohet vëllimi i saj. Përsëriten vetëm atoveprime në të cilat ndikon shkaku i përtëritjes. Kur për propozimin për përtëritje vendos organi ishkallës së dytë, ai do t’i kryejë vetë veprimet e nevojshme në procedurën e përtëritur, ndërsa për-jashtimisht, po qe se gjen se këto veprime do t’i zbatojë më shpejt dhe në mënyrë më ekonomikeorgani i shkallës së parë, do t’i urdhërojë atij që ta kryejë këtë punë.

Mbi bazën e të dhënave të marra në procedurën e mëparshëm dhe në procedurën e përtëritur,lënda zgjidhet në mënyrë meritore (jepet vendimi për çështjen që ka qenë objekt i procedurës).Vendimi i mëparshëm mund të mbetet në fuqi ose të zëvendësohet me një vendim të ri. Në qoftëse vendimi i mëparshëm zëvendësohet me vendim të ri, organi mund ta anulojë ose ta prishëvendimin e mëparshëm.

3.2 Ndërrimi dhe anulimi i vendimit lidhur me kontestin administrativ

Në të njëjtën mënyrë siç i është dhënë mundësia organit të shkallës së parë që, lidhur meankimin e palës, për t’u rehabilituar, përkatësisht për të vepruar sipas ankimit, duke zëvendësuarvendimin e vet, për shkak të gabimeve të bëra gjatë zbatimit të procedurës, po ashtu atij i jepetmundësia që, edhe me rastin e aktit kundër të cilit është ngritur kontesti administrativ, vendimin evet ta ndryshojë ose ta anulojë.

Nga kjo rrjedh se me këtë mjet të jashtëzakonshëm juridik mund të shërbehen si organi i shkallëssë parë, ashtu edhe organi i shkallës së dytë. Qëllimi i këtij mjeti të jashtëzakonshëm juridik ështërealizimi më efikas dhe ekonomik i të drejtave dhe detyrave të palëve në procedurën administra-tive.

Mirëpo, që organi kundër vendimit të të cilit është ngritur kontesti administrativ të mund të zba-tojë këtë mjet të jashtëzakonshëm juridik, duhen plotësuar këto kushte:1) që kundër vendimit të mund të ngrihet kontesti administrativ,2) që kontesti administrativ të jetë ngritur me kohë, përkatësisht në afat prej 30 ditësh nga dita e

pranimit të aktit definitiv administrativ,3) që kontesti administrativ të mos ketë përfunduar,4) që të merren në konsiderim të gjitha kërkesat e padisë, madje për ato shkaqe për të cilat gjyqi

në kontestin administrativ do të mund ta anulonte një vendim të tillë dhe 5) që me ndryshimin apo anulimin e vendimit të mos preket e drejta e cilësdo palë në procedurën

administrative apo e drejta e personit të tretë.

650


3.3 Kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë

Siç e njohin edhe procedurat e tjera (civile, penale etj.) kërkesën për mbrojtje të ligjshmërisë simjet të jashtëzakonshëm juridik, me të cilin, para së gjithash, mbrohet ligjshmëria e akteve admin-istrative, këtë mjet e njeh edhe procedura administrative. Në të vërtetë, prokurori publik , simbrojtës i ligjshmërisë, mund të ngrejë kërkesë për mbrojtje të ligjshmërisë, në qoftë se kon-sideron se me vendim është shkelur ligji. Kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë mund të ngrihet kurjanë plotësuar këto kushte:1) në qoftë se akti administrativ është i plotfuqishëm,2) nëse kundër tij nuk mund të ngrihet kontesti administrativ,3) nëse mbrojtja gjyqësore lidhur me atë çështje administrative nuk është siguruar jashtë kontestit

administrativ, përkatësisht në një procedurë tjetër gjyqësor.

Këto kushte janë të natyrës kumulative, përkatësisht duhet të plotësohen të gjitha. Në mënyrë qëkundër aktit të caktuar administrativ të mund të ngrihet kërkesë për mbrojtje të ligjshmërisë.

Afatet në të cilat mund të shfrytëzohet ky mjet i jashtëzakonshëm juridik janë të natyrës subjek-tive dhe objektive. Afati subjektiv është një muaj, ndërsa afati objektiv është gjashtë muaj. Afatisubjektiv fillon të ecë nga data kur akti t’i jetë dorëzuar prokurorit publik, kurse afati objektivnga data kur ai t’i jetë dorëzuar palës, sepse të gjitha aktet administrative nuk i dorëzohenprokurorit publik. Organi kompetent, duke vendosur mbi kërkesën për mbrojtje të ligjshmërisë,mund ta prishë vendimin e kundërshtuar ose ta refuzojë kërkesën. Kundër vendimit të dhënë nëbazë të kërkesës për mbrojtje të ligjshmërisë nuk lejohet ankimi.

Lidhur me kërkesën për mbrojtje të ligjshmërisë kundër vendimit të dhënë në procedurënadministrative vendos organi i pushtetit qendror. Që është kompetent për çështjen për të cilënbëhet fjalë në vendim, por në qoftë se nuk ka një organ të tillë të administratës, atëherë ky do tëjetë organi ekzekutiv i pushtetit qëndror.

Duke u nisur nga ajo se shkelja e ligjit është e mundshme edhe në dëm të interesit shoqëror,përkatësisht interesit publik dhe në dëm të interesit privat, kërkesën për mbrojtje të ligjshmërisëmund ta ngrejë prokurori publik oficialisht dhe me propozim të palës.

3.4 Anulimi dhe prishja në bazë të së drejtës së mbikëqyrjes

Ky mjet i jashtëzakonshëm juridik (neni 263) njeh katër raste të anulimit dhe një rast të prishjes tëvendimit, që është definitiv në procedurën administrative. Kjo do të thotë se ky institucionmund të zbatohet si kundër vendimeve definitive, ashtu edhe kundër vendimeve të plotfuqishme,sepse edhe vendimet e plotfuqishme janë definitive.

Rastet e anulimit të vendimit janë:1) nëse vendimin e ka dhënë organi që nuk ka kompetencë lëndore, ndërsa nuk është fjala përvendimin të në kompetencën gjyqësore apo në çështjen për të cilën fare nuk mund të vendoset nëprocedurën administrative, sepse vendimet e tilla janë të anulueshme (mjeti i jashtëzakonshëmjuridik për shpalljen të pavlefshëm të vendimit);2) në qoftë se për të njëjtën çështje është dhënë më parë vendim i formës së prerë, në të cilin kjoçështje administrative është zgjidhur ndryshe;

651


3) nëse vendimin e ka dhënë një organ tjetër pa pëlqimin, vërtetimin, lejimin ose mendimin eorganit tjetër, gjë që nevojitet sipas ligjit ose dispozitës tjetër të bazuar në ligj;4) nëse vendimin e ka dhënë organi që nuk ka kompetencë tokësore;5) nëse vendimi është dhënë si pasojë e detyrimit, e shtrëngimit, e shantazhit, e presionit ose endonjë veprimi tjetër të palejueshëm.

Vendimi që është definitiv në procedurën administrative mund të prishet në bazë të së drejtës sëmbikëqyrjes, nëse me të është shkelur haptazi ligji material. Në çështjet në të cilat marrin pjesë dyose më tepër palë me interesa të kundërta, vendimi mund të prishet vetëm me pëlqimin e palëvetë interesuara.

Vendimin mund ta anulojë ose ta prishë, në bazë të së drejtës së mbikëqyrjes, organi i shkallës sëdytë. Në qoftë se nuk ka organ të shkallës së dytë, vendimin mund ta anulojë ose ta prishë organiqë, sipas ligjit, është i autorizuar të ushtrojë mbikëqyrjen e punës së organit që e ka dhënëvendimin. Organi kompetent jep vendimin për anulim e vendimit - sipas detyrës zyrtare, mekërkesë të palës dhe kërkesë të prokurorit publik, kurse vendimin për prishje - sipas detyrëszyrtare ose me kërkesë të prokurorit publik. Vendimi për anulim mund të jepet në afati prej pesëvjetësh, përveç rastit të anulimit për shkak të jokompetencës tokësore, kur aimund të jepet vetëmnë afat prej një viti. Afati prej një viti vlen edhe për prishje të vendimit. Kundër këtyre vendimevenuk lejohet ankimi, por mund të ngrihet kontesti administrativ.

3.5 Prishja dhe ndryshimi i vendimit të formës së prerë me pëlqimin ose me kërkesën e palës

Kur me vendim të formës së prerë pala ka fituar ndonjë të drejtë, ndërsa organi që e ka dhënë atëkonsideron se në këtë vendim nuk është zbatuar në rregull ligji material, mund ta prishë ose tazëvendësojë vendimin për të bërë harmonizmin e tij me ligjin, vetëm nëse pala e cila në bazë tëkëtij vendimi ka fituar një të drejtë jep për këtë pëlqimin dhe në qoftë se me të nuk preket e drej-ta e personit të tretë. Pëlqimi i palës është i detyrueshëm edhe për ndryshimin në dëm të palës tëvendimit të formës së prerë, me të cilin asaj i është caktuar detyrimi.

Kushtet sipas të cilave mund të bëhet zbatimi i këtij mjeti të jashtëzakonshëm juridik janë:1) të jetë fjala për vendim të formës së prerë,2) që pala të ketë fituar me vendim ndonjë të drejtë, përkatësisht t’i jetë caktuar me të ndonjë

detyrim,3) që me vendim të mos jetë zbatuar në rregull ligji material,4) që pala të japë pëlqimin për prishjen, përkatësisht ndryshimin e vendimit dhe 5) që me këtë të mos preket e drejta e personit të tretë. Këto kushte, gjithashtu, janë të karakterit

kumulativ, për çka organi duhe të ketë kujdes rreptësisht.

Me qëllim të mbrojtjes më të madhe të palëve në procedurën administrative, ligji u jep mundësiatyre që edhe ato të kërkojnë zbatimin e këtij mjeti juridik të jashtëzakonshëm, sipas kushteve tënjëjta, siç mund ta bëjë organi sipas detyrës zyrtare.

Prishja e aktit administrativ, me zbatimin e këtij mjeti, nuk i shfuqizon veprimet juridike që i kaprodhuar, domethënë prishja ka efekte vetëm në të ardhmen.Këtë mjet të jashtëzakonshëm juridik më së shpeshti e zbatojnë organet e shkallës së parë, kurseorgani i shkallës së dytë vetëm atëherë kur ai ka

652


zgjidhur çështjen me vendim të vet. Kur ky organ është suprimuar ose ka pushuar të jetë kompe-tent në çështjen për të cilën është fjala, vendimin e merr organi që ishte kompetent për këtëçështje në kohën e dhënies së vendimit.

Kundër vendimit të ri lejohet ankimi vetëm kur këtë e ka dhënë organi i shkallës së parë, pornëse vendimin e ri e ka dhënë organi i shkallës së dytë apo këtë vendim merr organi i shkallës sëparë, ndërsa ai bëhet definitiv, kundër një vendimit të tillë nuk ka vend për ankim, veçse mund tëngrihet kontest administrativ.

3.6 Prishja e jashtëzakonshme

Vendimi i ekzekutueshëm mund të prishet (vepron ex-nunc, përkatësisht prej momentit të nxjer-rjes) në rastet e posaçme të rrezikimit të interesit publik, nëse kjo është e nevojshme me qëllim tëmënjanimit të rrezikut të madh dhe të drejtpërdrejtë për jetën dhe shëndetin e njerëzve, për sigur-inë publike, për qetësnsë publike dhe për rendin apo moralin publik ose për të mënjanuar çrreg-ullimet në ekonomi, nëse kjo nuk do të mund të bëhej me sukses me mjete të tjera, me të cilat dotë prekeshin më pak të drejtat e fituara.

Vendimi mund të prishet edhe vetëm pjesërisht, në masën që nevojitet për ta mënjanuar rrezikunose për t’i mbrojtur interesat e përmendura të përgjithshme shoqërore. Vendimin për prishjen evendimit të ekzekutueshëm, përveç organit që e ka marrë atë, mund ta japë edhe organi i shkallëssë dytë, por nëse nuk ekziston organi i shkallës së dytë, këtë mund ta bëjë organi që, sipas ligjit,është i autorizuar të ushtrojë mbikëqyrjen e punës së organit që ka marrë vendimin.

Pala e cila, për shkak të prishjes së vendimit, pëson ndonjë dëm, ka të drejtën e kompensimitvetëm të dëmit real. Për të vendosur lidhur me kërkesën e kompensimit të dëmit është kompe-tente në shkallë të parë Gjykata Supreme në kontestin e juridiksionit të plotë, për çka përsëri dotë flitet në fushën që ka të bëjë mee kontestin administrativ.

3.7 Shpallja e vendimit si të pavlefshëm

Për dallim prej mjeteve juridike të jashtëzakonshme të përmendura më sipër, për zbatimin e tëcilave kërkohe plotësimi i kushteve të caktuara , në këtë mjet të jashtëzakonshëm këto kushte nukekzistojnë. Në të vërtetë, për shkak të shkeljeve të rregullave, të cilat Ligji i numëron shpre-himisht, organi kompetent, në çdo kohë, mund ta shpallë vendimin si të pavlefshëm. Shkeljet që ipërmend Ligji një për një janë:

- në qoftë se vendimi në procedurën administrative është dhënë në çështjen që i përket kom-petencës gjyqësore ose në çështjen për të cilën fare nuk mund të vendoset në procedurëadministrative,

- kur vendimi me ekzekutimin e vet do të mund të shkaktonte ndonjë vepër të dëmshme sipasligjit penal,

- nëse ekzekutimi i vendimit nuk është fare i mundshëm,- kur organi e ka dhënë vendimin pa kërkesë paraprake të palës, e cila më vonë nuk e ka dhënë

pëlqimin e vet për të shprehimisht ose në heshtje dhe- nëse vendimi përmban ndonjë parregullsi, e cila, sipas ndonjë dispozite ligjore, është

parashikuar si shkak i pavlefshmërisë.

653


Shpallja e vendimit si i pavlefshëm mund të bëhet në çdo kohë sipas detyrës zyrtare ose mepropozim të palës a të prokurorit publik, ndërsa të pavlefshëm e shpall organi që e ka dhënëose organi i shkallës së dytë, por nëse nuk ekziston organi i shkallës së dytë, këtë e bën organi që,sipas ligjit, është i autorizuar të ushtrojë mbikëqyrjen e organit që ka dhënë vendimin. Kundërvendimit me të cilin ndonjë vendim shpallet i pavlefshëm ose refuzohet propozimi i palës a iprokurorit publik për ta shpallur të pavlefshëm vendimin, ankimi është i lejueshëm. Nëse nukekziston organi që vendos lidhur me ankimin, kundër një vendimi të tillë mund të ngrihet drejt-përdrejt kontesti administrativ.

3.8 Pasojat juridike të anulimit dhe të prishjes

Me anulimin e vendimit dhe me shpalljen e tij të pavlefshëm anulohen edhe pasojat juridike, qëdo të mund t’i passillte një vendimi i tillë. Me prishjen e vendimit nuk anulohen pasojat juridikeqë ka passjellë vendimi, por bëhet e pamundur passjellja e mëtejshme e pasojave juridike tëvendimit të prishur.

Organi që mëson për vendimin me të cilin është shkelur ligji, ndërsa shkelja mund të jetë shkakpër përtëritjen e procedurës, përkatësisht për anulimin, prishjen ose ndryshimin e vendimit, ka përdetyrë që për këtë gjë ta njoftojë pa vonesë organin që është kompetent për ngritjen e procedurësdhe për dhënien e vendimit.

XI - EKZEKUTIMI

1. Nocioni i aktit administrativ të ekzekutueshëm

Ekzekutimi është faza e fundit në procedurën administrative. Si rregull, ekzekutohet akti admin-istrativ i nxjerrë me qëllim të realizimit të të drejtave apo të interesave të palëve ose për zbatimin edetyrimeve të tyre.

Kështu, aktet administrative të nxjerra në procedurën administrative ekzekutohen pasi të kenëmarrë formën e prerë, ndërsa për momentet e ekzekutimit të akteve administrative është bërëfjalë në pjesën , në të cilën u shtjelluan vendimi definitiv, formës e prerë dhe plotfuqishmëria.Mirëpo, duhet pasur parasysh se të gjitha aktet administrative nuk janë të ekzekutueshme. Kështu,p.sh., në qoftë se me aktin administrativ është refuzuar kërkesa e palës, atëherë këtu nuk ka çka tëekzekutohet. Gjithashtu, në qoftë se me aktin administrativ në çështjet administrative njëpalëshe, iështë dhënë palës ndonjë e drejtë (p.sh. leja për hapjen e punëtorisë zejtare), gjithashtu, nuk kaekzekutim, sepse kjo është në interesin e tij, për çka ai vetë do të kujdeset, pa intervenimin eorganit kompetent.

2. Llojet e ekzekutimit

Ekzekutimi i akteve administrative, në të vërtetë, zbatohet për të realizuar rivendikimet në paraose detyrimet jomonetare. Rivendikimet në para janë ato që përbëhen në dhënie të caktuara nëformë paraje (p.sh. me aktin administrativ pala ka

654


për detyrë të paguajë një shumë tëcaktuar në EU, në emër të shfrytëzimit të tokës ndërtimore).

Detyrimet jomonetare kanë të bëjnë me kryerjen e ndonjë veprimi apo në përmbajtjen nga kryer-ja e ndonjë veprimi (p.sh. inspektori i ka urdhëruar palës që në afatin e caktuar të mënjanojë tëmetat e vërejtura ose i ka urdhëruar palës të mos bëjë më ndonjë veprim të kundërligjshëm -puna pa leje ndërtimi etj.).

Ekzekutimin me qëllim të plotësimit të detyrimeve monetare e quajmë ekzekutim gjyqësor, sepsepër këtë lloj të ekzekutimit janë kompetente gjykatat, më së shpeshti ato komunale. Vlen tëtheksohet se nga kjo rregull ka edhe përjashtime, në të cilat edhe organet e administratës bëjnëekzekutimin e mjeteve monetare, kur kjo është caktuar posaçërisht me dispozita. Kështu, p.sh.,raste më të shpeshta, në të cilat për palët përcaktohen detyrime monetare me akte administrative,kemi në fushën e tatimeve dhe detyrimet e tilla i ekzekuton organi kompetent për çështje të tatim-it. Gjithashtu, edhe në fushën e doganës, në të cilën kemi raste të panumërta të detyrimeve mon-etare, ku gjithashtu situata është e ngjashme.

Ekzekutimin me qëllim të plotësimit të detyrimeve jomonetare e quajmë edhe ekzekutim adminis-trativ, sepse për një ekzekutim e tillë janë kompetente organet e administratës.

3. Organet kompetente për zbatimin e ekzekutimit administrativ

Siç kemi parë, ekezkutimin administrativ e zbatojnë organet e administratës. Është rregull epërgjithshme se ato janë organet që kanë vendosur në shkallë të parë për çështje të caktuaraadministrative. Kështu, p.sh., në qoftë se inspektori komunal ndërtimor-urbanistik i ka urdhëruarndonjë pale rrënimin e objektit të ndërtuar pa leje dhe, nëse ai nuk vepron sipas aktit me të cilinështë urdhëruar një detyrim i tillë, atëherë këtëë, gjithsesi me plotësimin e kushteve të caktuara, eekzekuton ai inspektor.

Mirëpo, ekziston mundësia që dispozita e veçantë që rregullon një fushë të caktuar të parashikojëqë ekzekutimin administrativ nuk mund ta zbatojë organi i cili ka vendosur në shkallë të parë.Atëherë, ekzekutimin e zbaton organi i administratës që është kompetent për punët e adminis-tratës së përgjithshme, në territorin e të cilit gjendet vendbanimi, përkatësisht vendqëndrimi i tëpërmbaruarit. Kështu,, ky organ paraqitet si organ plotësues, përkatësisht organ subsidiar, kurështë fjala për kompetencat për zbatimin e ekzekutimit administrativ.

4. Procedura dhe mënyra e ekzekutimit të akteve administrative dhe konkluzioni për lejimin eekzekutimit

Ekzekutimi zbatohet kundër personit që është i detyruar ta plotësojë detyrimin (i përmbaruari),gjë që ndodh kryesisht ose me propozim të palës, varësisht nga ajo nëse përmbarimi zbatohet nëinteresin publik apo në interesin e palës. Ekzekutimi gjyqësor zbatohet sipas rregullave për proce-durën gjyqësore ekzekutive, ndërsa ekzekutimi administrativ sipas rregullave të këtij Ligji, në qoftëse ato, me ligj të posaçëm, nuk janë përjashtuar.

Para se të fillohet ekzekutimi administrativ, organi kompetent për zbatimin e ekzekutimit adminis-trativ nxjerr sipas detyrës zyrtare ose me kërkesë të kërkuesit të ekzekutimit konkluzionin përlejimin e ekzekutimit, me të cilin konstatohet se

655


vendimi që duhet të ekzekutohet ka marrë formën e prerë dhe caktohet mënyra e ekzekutimit.Kundër këtij konkluzioni lejohet ankimi që mund t’i paraqitet organit kompetent të shkallës sëdytë.

Me qëllim të zbatimit efikas të procedurës së ekzekutimit, Ligji detyron organet për afatin në tëcilin janë të detyruara të nxjerrin një konkluzion të tillë, por vetëm në çështjet administrative, nëtë cilat procedura është ngritur sipas detyrës zyrtare. Ky afat është 30 ditë, llogaritur nga dita kurvendimi ka marrë formë të prerë, në qoftë se me dispozita të veçanta nuk është caktuar ndryshe.

Në rastet kur ekzekutimin administrativ nuk e zbaton organi që ka nxjerrë aktin administrativ,atëherë ai në aktin administrativ e vë klauzolën se ky vendim ka marrë formën e prerë (vërtetimii ekzekutueshmërisë) dhe ia dorëzon për ekzekutim organit kompetent, me propozimin përmënyrën e ekzekutimit të tij.

Gjatë zbatimit të procedurës së ekzekutimit administrativ mund të bëhet ankim, i cili ka të bëjëvetëm me ekzekutimin, por me të nuk mund të kundërshtohet rregullsia e vendimit që ekzekuto-het. Ankimi i bëhet organit kompetent të shkallës së dytë dhe në veprimin sipas këtij ankimi zba-tohen rregullat mbi ankimin si mjeti i rregullt juridik dhe ky në pikëpamje të afatit për ankim (15ditë) dhe të organit kompetent për vendosjen mbi ankimin.

5. Shtyrja dhe pezullimi i ekzekutimit

Edhe në procedurën e ekzekutimit të akteve administrative Ligji njeh institucionin e shtyrjes sëekzekutimit dhe atë sipas detyrës zyrtare dhe shtyrjen e detyrueshme. E para ndodh në këtoraste: 1) në qoftë se detyrimi është kryer, 2) në qoftë se ekzekutimi fare nuk është i lejueshëm, 3)në qoftë se ekzekutimi është zbatuar kundër personit që nuk ka detyrim, 4) nëse kërkuesi iekzekutimit ka hequr dorë nga kërkesa e vet,dhe 5) nëse titulli ekzekutiv është anuluar ose prishur.

Përveç kësaj, Ligji, siç u tha, njeh edhe institucionin e shtyrjes së detyrueshme të ekzekutimitadministrativ . Ekzekutimi administrativ do të shtyhet në qoftë se vërtetohet se lidhur me ekzeku-timin e detyrimit lejohet fillimi tij ose në vend të vendimit të përkohshëm që ekzekutohet ështëdhënë vendimi për çështjen kryesore, që dallohet nga vendimi i përkohshëm. Shtyrja e ekzekutim-it lejohet nga organi që e ka nxjerrë konkluzionin për lejimin e ekzekutimit.

6. Mënyra e ekzekutimit administrativ

Ekzekutimi administrativ zbatohet me anë të personave të tjerë ose me anë të shtrëngimit. Me anëtë personave të tjerë, në qoftë se detyrimi i të pçrmbaruarit katë bëjë me zbatimin e veprimit qëmund ta zbatojë edhe ndonjë person tjetër, ndërsa i përmbaruari nuk e zbaton fare ose nuk e zba-ton në tërës atëi, ky veprim do të zbatohet me anë të një personi tjetër, me shpenzimet e të përm-baruarit, i cili duhet të paralajmërohet më përpara për këtë. Në këtë rast organi që zbatonekzekutimin mund t’i urdhërojë me konkluzion të përmbaruarit që të paradepozitojë shumën qënevojitet për pagimin e shpenzimeve të ekzekutimit, ndërsa përllogaritja bëhet më vonë.Konkluzioni për depozitimin e kësaj shume është i ekzekutueshëm.

Ekzekutimi me shtrëngim zbatohet në këto raste: 1) nëse i përmbaruari ka për detyrë të lejojë osetë durojë diçka, ndërsa vepron në kundërshtim me

656


këtë detyrim, 2) nëse objekt i ekzekutimit është veprimi i të përmbaruarit, të cilin në vend të tijnuk mund ta zbatojë ndonjë person tjetër.

Mjetet e ekzekutimit me shtrëngim janë dënimet në të holla (EU) dhe shtrëngimi i drejtpërdrejtë.Organi që e zbaton ekzekutimin më parë do ta paralajmërojë të përmbaruarin për zbatimin emjetit të shtrëngimit, në qoftë se detyrimin e vet nuk e përmbush brenda afatit të caktuar. Kur ipërmbaruari brenda këtij afati ndërmerr ndonjë veprim në kundërshtim me detyrimin e vet, aponë qoftë se afati i caktuar kalon pa sukses, mjeti i shtrëngimit që është paralajmëruar do të zbato-het menjëher dhe njëkohësisht do të caktohet afati i ri për ekzekutimin e veprimit, duke parala-jmëruar një masë tjetër më të rreptë të shtrëngimit.

Mirëpo, në qoftë se ekzekutimi administrativ nuk mund të zbatohet as me anë të personave tëtjerë, as me zbatimin e dënimeve në të holla, ekzekutimi, sipas natyrës së detyrimit, mund të zba-tohet edhe me shtrëngim të drejtpërdrejtë, nëse me dispozita nuk është caktuar ndryshe. Kjo dotë thotë se shtrëngim i drejtpërdrejtë është mjeti i fundit në ekzekutimin e aktit administrativ, gjëqë është në pajtim me parimin themelor në ekzekutim se ai do të zbatohet në atë mënyrë dhe mezbatimin e atij mjeti që për të përmbaruarin është më i butë.

7. Ekzekutimi me qëllim sigurimi

Për sigurimin e ekzekutimit, me konkluzion mund të lejohet ekzekutimi i vendimit edhe para se aitë ketë marrë formë të prerë, nëse pa këtë do të mund të pengohej ose do të mund të vështirëso-hej dukshëm ekzekutimi pasi vendimi të jetë bërë i ekzekutueshëm. Kur është fjala për detyrimetqë ekzekutohen me shtrëngim vetëm me propozimin e palës, propozuesi duhet që rrezikun ngapengimi ose vështërsimi i përmbushjes ta bëjë të besueshëm, ndërsa organi mund ta kushtëzojëme dhënie të sigurimit për dëmin, i cili mund të rezultojë si pasojë e ekzekutimit për palënkundërshtare. Kundër konkluzionit të dhënë me propozimin e palës për ekzekutimin me qëllimsigurimi, si dhe kundër konkluzionit të dhënë sipas detyrës zyrtare, lejohet ankim i veçantë, ndërsaankimi kundër konkluzionit me të cilin është caktuar ekzekutimi me qëllim sigurimi nuk e shtynzbatimin e ekzekutimit.

Ekzekutimi me qëllim sigurimi mund të zbatohet në rrugë administrative ose gjyqësore, varësishtnga lloji i vetë ekzekutimit, përkatësisht varësisht nga ajo se a është fjala për ekzekutim me qëllimtë realizimit të detyrimeve në para apo të detyrimeve jomonetare.

8. Konkluzioni i përkohshëm për sigurimin

Konkluzioni i përkohshëm për sigurimin zbatohet kur ekziston ose, të paktën, është bërë ibesueshëm detyrimi i palës, ndërsa ka rrezik që pala e detyruar, me posedimin e pasurisë, në mar-rëveshje me një person të tretë ose në ndonjë mënyrë tjetër, ta pengojë ose ta vështirësojë duk-shëm ekzekutimin e detyrimit përkatës, organi kompetent për dhënien e vendimit për detyrimin epalës mund të japë konkluzion të përkohshëm para dhënies së vendimit për këtë detyrim me qël-lim sigurimi të ekzekutimit të detyrimit. Me rastin e nxjerrjes së konkluzionit të përkohshëmorgani kompetent ka për detyrë të ketë parasysh mundësinë e zbatimit të ekzekutimit në mënyratë tjera (neni 273) dhe ta arsyetojë konkluzionin.

657


Kur me vendimin e formës së prerë është vërtetuar se juridikisht nuk ekziston detyrimi i palës,për sigurimin e të cilit është dhënë konkluzioni i përkohshëm ose se në ndonjë mënyrë tjetërështë vërtetuar se kërkesa për nxjerrjen e konkluzionit të përkohshëm ka qenë e paarsyetuar,propozuesi, në dobi të të cilit është dhënë konkluzioni i përkohshëm, do t’ia kompensojë palëskundërshtare dëmin që i është shkaktuar nga konkluzioni i nxjerrë, ndërsa për kompensimin edëmit vendos organi që e ka nxjerrë konkluzionin e përkohshëm.

XII. ZBATIMI I LIGJIT

Zbatimi i ligjit dhe i dispozitave të tjera në të ashtuquajturat çështje administrative i nënshtrohet,në parim, dy llojeve të rregullave procedurale: të përgjithshme dhe të veçanta.

Rregullat e përgjithshme administrativo-procesuale, në parim, vlejnë për të gjitha llojet e çështjeveadministrative. Ato kanë karakter të rregullave të përbashkëta dhe, në tërësinë e tyre, formojnëregjimin juridik të procedurës së përgjithshme administrative në sistemin e dhënë shoqëror.

Rregullat e veçanta administrativo-procesuale u përkasin vetëm fushave të caktuara administrative.Veçoritë e atyre fushave dhe nevoja për punë efikase në to, diktojnë edhe disa specificitete nëveprimin e organeve të administratës me rastin e zbatimit të dispozitave. Kështu, veprimi i tyre unënshtrohet normave të veçanta, që janë të ndryshme nga normat e përgjithshme të procedurësadministrative. Me këtë rast, parimisht, vihet edhe raporti i rregullave të përgjithshme dhe tëveçanta të përmendura: ato plotësohen, ashtu që, rregullat e përgjithshme vlejnë vetëm për çësht-jet e parregulluara procedurale në fusha të caktuara. Në këtë kontekst, mund të flitet për karak-terin subsidiar të procedurës administrative në raport me rregullat e veçanta të procedurës admin-istrative.

Organet e Autoritetit Qendror, përkatësisht organet e institucioneve të përkohshme të vetëqev-erisjes në Kosovë, të autorizuara që të kujdesen për zbatimin e dispozitave të procedurës sëpërgjithshme administrative, kanë për detyrë të marrin masa që personat zyrtarë, të cilët punojnënë zgjidhjen në çështjeve administrative, të njihen sa më mirë me këto rregulla. Edhe meKornizën Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme në Kosovë, në pjesën ku janë përcaktuarpërgjegjësitë në fushën e administratës lokale (Kreu 5 paragrafi 5.2), janë parashikuar detyrat einstitucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes, që kanë të bëjnë, përveç tjerash, edhe me: pro-movimin e zhvillimit profesional të shërbimit civil komunal; mbikqyrjen e cilësisë së shërbimitkomunal; gjetjen e mënyrave dhe të mjeteve për aktivitetet e trajnimit nëpër komuna; sigurimin embikëqyrjes ligjore dhe me këshillat për komunat etj.

Gjithashtu, organi i Autoritetit Qendror, përkatësisht organi përgjegjës për administratën publikenë nivelin qendror, për t’u ndihmuar organeve që punojnë në zgjidhjen e çështjeve administrative,sipas Ligjit, është i autorizuar të caktojë formularë përkatës në procedurën administrative(letërthirrjet, fletëdërgesat, procesverbalet në formë librash, vendimet, certifikatat etj.).

Organet e institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes dhe organet e tjera që ushtrojnë autoriz-ime publike, në qoftë se me ligj apo rregullore (të UNMIK-ut) nuk është caktuar ndryshe, autoriz-imin për ndërmarrjen e veprimeve në procedurën

658


administrative mund t’ua japin punonjësve që kanë përgatitje të duhur profesionale. Këto organe,të cilat, në bazë të autorizimit publik, vendosin për çështje administrative, kanë për detyrë tëshpallin, në mënyrë të përshtatshme, se cilët persona zyrtarë janë të autorizuar të vendosin nëçështjet administrative dhe se cilët për ndërmarrjen e veprimeve në procedurën para dhënies sëvendimit.

Eprori që drejton organin e administratës, ka për detyrë të kujdeset që në organin, përkatësisht nëinstitucionin tjetër që ushtron autorizime publike të zbatohen drejtë këto rregulla, sidomos qëçështjet administrative të zgjidhen në afatet e parashikuara; të kujdeset për ngritjen profesionale tëpunëtorëve që punojnë në zgjidhjen e çështjeve administrative dhe, të paktën një herë në vit, tanjoftojë Kuvendin e vet për punën në zgjidhjen në procedurën administrative.

LITERATURA DHE BURIMET JURIDIKE:

1. Prof. Dr. ESAT STAVILECI- Hyrje në shkencat administrative, EBTMM,Prishtinë, 1997

1. Prof. Dr. ARSIM BAJRAMI - E Drejta e Kosovës në transicion - Universiteti i Prishtinës,Prishtinë, 2002

2. Lazim Salihu - Procedura administrative në praktikë (Doracak), Zyra Juridike Ramajli &Partnerët, Prishtinë, 2003

3. Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme Kosovë - Rregullorja e UNMIK-ut nr.2001/9, 15 Maj 2001 për Kornizën Kushtetuese të Vetëqeverisjes së Përkohshme në Kosovë

4. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/45 mbi vetëqeverisjen e komunave në Kosovë5. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/1 mbi administrimin e përkohshëm në Kosovë 6. Rregulloret e UNMIK-ut nr. 1999/24 dhe 2000/59 mbi ligjin në fuqi në Kosovë7. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/19 mbi Degën Ekzekutive8. Ligjet e zbatueshme:

- Ligji i Procedurës së Përgjithshme Administrative- Ligji për Konfliktet Administrative- Dekretligji për Veprimtarinë e Zyrës

659


B - KONTESTI ADMINISTRATIV

Lazim Salihu

I - NOCIONI DHE QËLLIMI I KONTESTIT ADMINISTRATIV

Kontesti administrativ, në të vërtetë, është vazhdim i procesit administrativ. Kur organi kompetente përfundon procesin administrativ dhe kjo ndodh atëherë kur nxjerr aktin administrativ definitiv,kundër të cilit pala e pakënaqur nuk ka mundësi të përdorë mjet të rregullt juridik (ankimin),atëherë lind kontesti mes saj dhe organit kompetent. Kështu, pala ka të drejtë që, në kushte tëcaktuara, të kërkojë që atë kontest ta zgjidhë gjykata kompetente, përkatësisht që gjykata të vërte-tojë ligjshmërinë e aktit administrativ të nxjerrë, me të cilin ajo nuk është e kënaqur.

Andaj, kontesti administrativ është një kontest që ka të bëjë me ligjshmërinë e aktit administrativ,që është krijuar ndërmjet palëve dhe organit kompetent pas përfundimit të procesit administrativ.Kontesti administrativ mund të lindë edhe atëherë kur organi kompetent (prokurori publik,avokati publik etj.), konsideron, sipas ligjit, se me aktin administrativ është shkelur ligji në favor tëpalës dhe në dëm të bashkësisë apo institucionit, andaj kërkon nga gjykata kompetente që këtë tavërtetojë.

II - LLOJET E KONTESTIT ADMINISTRATIV

Ligji për Kontestet Administrative (“Gazeta zyrtare e RSFJ”, nr. 4/77), i cili, sipas rregulloreve tëUNMIK-ut nr. 1999/24 dhe 2000/59 për ligjin në fuqi në Kosovë, konsiderohet ligj i zbatueshëmderisa nuk zëvendsohet me një legjislacion të ri, njeh dy lloje të kontesteve administrative: 1) kon-testin për ligjshmërinë e aktit administrativ, dhe 2) kontestin ei jurisdiksionit të plotë.

Mirëpo, në teori përmenden edhe ndarje të tjera të kontestit administrativ, siç janë: kontestetadministrative objektive dhe subjektive apo kontestet paraprake dhe plotësuese.

1. Kontesti administrativ për ligjshmërinë e aktit administrativ

Është rregull se të gjitha aktet individuale të organeve që kryejnë punë administrative, si dhe aktetindividuale që i nxjerrin ndërmarrjet, institucionet dhe organizatat e tjera që ushtrojnë autorizimepublike, doemos duhet të jenë të bazuara në ligj, përkatësisht në rregullore të UNMIK-ut (parimi iligjshmërisë). Ky parim, i cili ka gjetur përdorim në të gjitha ligjet në fuqi, me të cilat rregullohetçështja e procedurave, është parashikuar edhe në procedurën administrative. Kështu, akti adminis-trativ i nxjerrë në pajtim me këto dispozita, pa marrë parasysh nëse ato janë të natyrës formaleapo materiale, konsiderohet si akt administrativ i ligjshëm.

Mirëpo, me gjithë këto parime dhe përpjekje, ndodh që organet dhe subjektet e tjera, në ushtrim-in e autorizimeve publike, të nxjerrin akte administrative individuale jo të ligjshme, me të cilatvendosin për të drejtat, detyrimet a interesat juridike të individëve, të personave juridikë dhe tëpalëve të tjera në procesin administrativ. Aktet jo të ligjshme mund të nxirren si në procesinadministrativ të shkallës së parë, ashtu edhe në procesin administrativ të shkallës së dytë. Gjykatëskompetente, për këtë arsye, i është dhënë e drejta

660


që, kur vendos mbi padinë e palës, të vërtetojë ligjshmërinë e aktit administrativ, përkatësisht tëmbrojë të drejtat e qytetarëve dhe të palëve të tjera që u janë garantuar me ligj. Gjithsesi duhetbërë dallim në pikëpamje të krijimit (lindjes) të kontestit administrativ lidhur me aktet administra-tive të shkallës së parë, sepse kundër tyre është e mundur të niset kontesti administrativ vetëmatëherë kur ato janë definitive, përkatësisht kur kundër tyre nuk mund të paraqitet mjeti i rregulltjuridik.

Andaj, në kontestet administrative për ligjshmërinë e aktit administrativ objekt kontesti ështëvlerësimi i ligjshmërisë së atij akti dhe jo edhe zgjidhja e çështjes administrative. Kur gjykata kon-staton se akti administrativ nuk është nxjerrë në mënyrë të ligjshme, ajo vetëm do ta anulojë dhedo t’ia dërgojë atë organit apo subjektit tjetër që ushtron autorizime publike, për të vendosur sër-ish me qëllim të mënjanimit të paligjshmërive.

2. Kontesti administrativ i jurisdiksionit të plotë

Për dallim nga kontesti administrativ, tek i cili objekt kontestit është ligjshmëria e aktit adminis-trativ, në kontestin administrativ të jurisdiksionit të plotë objekt kontesti është vërtetimi në tërësii situatës individuale juridike. Kështu, në këtë lloj kontesti administrativ, gjykata nuk kufizohetvetëm në vlerësimin e ligjshmërisë së aktit administrativ, por ka autorizime më të gjera, hyn edhenë përshtatshmërinë e tyre. Me rastin e vërtetimit të situatës së caktuar juridike individuale, gjykatamundet atë ta mbështetë, ta ndryshojë ose ta prishë, përkatësisht gjykata nuk kufizohet vetëm nëanulimin e aktit administrativ dhe kthimin e tij në procedurë të sërishme në organin që e ka nxjer-rë atë, por çështjen juridike e vendos vetë në meritum. Aktgjykimi i gjykatës i nxjerrë në procesinadministrativ të jurisdiksionit të plotë, në tërërsi, e zëvendëson aktin administrativ që është anulu-ar.

Mirëpo, duhet theksuar se kontesti administrativ i jurisdiksionit të plotë nuk mund të zhvillohetnë të gjitha çështjet edministrative dhe për këtë në ligj ekzistojnë kushte të caktuara. Kështu, përshembull, kur gjykata gjen se akti administrativ i kontestuar duhet të anulohet, ajo, në qoftë sekëtë e lejon natyra e çështjes ose në qoftë se të dhënat e procesit japin një bazë të besueshme përkëtë, do të vendosë me aktgjykim për çështjen administrative. Një aktgjykimi i tillë, nëpërgjithësi, e zëvendëson aktin e anuluar administrativ (paragrafi 3 i nenit 42); pas anulimit të aktitjo të ligjshëm, gjykata mund të vendosë edhe për kërkesën e paditësit për kthimin e sendeve osepër dëmshpërblim, vetëm në qoftë se të dhënat e procesit japin një bazë të besueshme për mar-rjen e një vendimi të tillë, ngase, në të kundërtën, paditësin do ta udhëzojë që këtë kërkesë ta real-izojë në seancë në një gjykatë tjetër kompetente.

Ligji për Kontestet (Konfliktet) Administrative njeh disa lloje të kontestit administrativ të juris-diksionit të plotë. I pari është ai në të cilin gjykata, pos që vlerëson ligjshmërinë e aktit administra-tiv, vendos edhe për dëmshpërblimin të shkaktuar me ekzekutimin e aktit administrativ ose përkthimin e sendeve të marra me ekzekutimin e aktit administrativ. Në një rast të tillë, gjykata, kuranulon aktin administrativ për shkak të joligjshmërisë së tij, është e detyruar të shqyrtojë edhekërkesën e paditësit për dëmshpërblim ose për kthimin e sendeve të marra. Mirëpo, që gjykata tëmund të hyjë në shqyrtimin e kësaj kërkese të paditësit, është e nevojshme që të dhënat e procesittë ofrojnë, për një shqyrtim të tillë, bazë të besueshme, sepse, në të kundërtën, gjykata do taudhëzojë paditësin që kërkesën ta realizojë në seancë civile, në nj ëgjykatë tjetër të rregullt.

661


Lloji i dytë i kontestit të jurisdiksionit të plotë është ai në të cilin gjykata vetë e zgjidh çështjenadministrative (zgjidhja meritore). Me qëllim të shkurtimit, përkatësisht të ekonomizimit të proce-sit, gjykatës i është dhënë mundësia që, pas anulimit të aktit administrativ, ta zgjidhë çështjen vetëme aktgjykim, i cili e zëvendëson në tërësi aktin e anuluar.

Mirëpo, edhe në këtë rast ekzistojnë kushte të caktuara që gjykata të mund të veprojë në atëmënyrë, si: 1) që natyra e çështjes ta lejojë këtë dhe 2) që të dhënat e procesit të ofrojnë një bazëtë besueshme për një zgjidhje të tillë.

Aktgjykimi i dhënë në këtë kontest të jurisdiksionit të plotë paraqet bazë për ekzekutim nëmënyrën e njëjtë si edhe të aktit administrativ. Vlen të theksohet se ky lloj i kontestit administra-tiv është më efikas, sesa kontesti që kufizohet vetëm në vërtetimin dhe vendosjen për ligjshmërinëe aktit administrativ, sepse pala i realizon më shpejt të drejtat e veta, ngase çështja administrativepërfundon në gjykatë dhe nuk i kthehet përsëri organit kompetent pë vendosje.

Gjykata në kontestin administrativ mund ta zgjidhë vetë çështjen administrative (zgjidhje meri-tore) edhe në rastin e “heshtjes së administratës”. Në të vërtetë, kur organi kompetent, mekërkesë të palës, nuk nxjerr akt përkatës administrativ brenda afatit të caktuar, i cili do të duhej tëishte definitiv, pala mund të nisë kontest administrativ njësoj sikur kërkesa e tij të ishte vendosurnegativisht. Atëherë, gjykata jep aktgjykimin dhe cakton afatin në të cilin organi kompetent duhettë nxjerrë aktin administrativ. Mirëpo, në qoftë se ai organ, edhe në këtë afat plotësues, nukvepron sipas aktgjykimit, gjykata, krahas plotësimit të kushteve të caktuara, në bazë të kërkesës sëpalës, do tëmarrë vendim i cili e zëvendëson plotësisht aktin administrativ të atij organi.

3. Llojet e tjera të kontesteve administrative

Përveç ndarjes së kontesteve administrative në konteste për ligjshmërinë e aktit administrativ dhekonteste për jurisdiksion të plotë, në teorinë juridike ekziston edhe ndarja në: konteste administra-tive objektive dhe subjektive apo në konteste administrative paraprake dhe plotësuese.

Kontest administrativ subjektiv quajmë atë kontest të cilin e nis personi fizik (individi) apo per-soni juridik, për shkak të shkeljes së të drejtës së vet subjektive, ndërsa kontesti administrativobjektiv është ai kontest që zhvillohet për shkak të shkeljes së të drejtës objektive, përkatësishtpër vërtetimin e ligjshmërisë së aktit administrativ, pa marrë parasysh se për të drejtën e kujtbëhet fjalë.

Kontest administrativ paraprak e quajmë atë kontest të cilin gjykata e zgjidh, ndonëse më parë nëatë çështje administrative nuk ka vepruar organi kompetent (p.sh. “heshtja e administratës”),ndërsa kontesti administrativ plotësues është ai të cilin gjykata e zgjidh pas nxjerrjes së aktitadministrativ në procesin administrativ. Kështu, kontesti për ligjshmërinë e aktit administrativ,gjithmonë, është një kontest administrativ plotësues, ndërsa kontesti administrativ i jurisdiksionittë plotë mund të jetë edhe plotësues edhe paraprak.

662


III - OBJEKTI I KONTESTIT ADMINISTRATIV, ORGANET KOMPETENTE PËR VEN-DOSJE DHE KARAKTERISTIKAT E TIJ

Objekt e kontestit administrativ, siç është theksuar, është vërtetimi i ligjshmërisë së aktit adminis-trativ, me ç’rast duhet pasur parasysh se ligjshmëria e aktit administrativ mund të vërtetohet si nëpikëpamje të zbatimit të së drejtës materiale, ashtu edhe në pikëpamje të zbatimit të së drejtës for-male. Duke vërtetuar ligjshmërinë e aktit administrativ, gjykata kufizohet vetëm në vërtetimin eligjshmërisë së dispozitivit të tij, gjë që do të thotë se nuk vërtetohet ligjshmëria e arsyetimit,sepse ai edhe nuk kontestohet.

Ligjshmëria e aktit administrativ vërtetohet në pikëpamje të zbatimit të drejtë të dispozitave qëjanë zbatuar në rastin konkret (materiale dhe formale), përkatësisht të dispozitave që kanë vlejturnë kohën kur është nxjerrë akti i caktuar administrativ, me përjashtim të disa dispozitave të nxjer-ra më vonë, që kanë fuqinë prapavepruese.

Me vërtetimin e ligjshmërisë së aktit administrativ në pikëpamje të zbatimit të së drejtës materiale,gjykata, në të vërtetë, vërteton në se akti që kontestohet me padi është fare i drejtë ose jo,përkatësisht nëse është zbatuar drejt ligji, dispozita e bazuar në ligj apo ndonjë dispozita tjetër.

Mirëpo, me vërtetimin e ligjshmërisë të aktit administrativ në aspektin e zbatimit të së drejtës for-male, gjykata vërteton rregullsinë e zbatimit të procesit që i ka pri nxjerrjes së aktit administrativ,posaçërisht në pikëpamje të konstatimit të drejtë të gjendjes faktike apo të nxjerrjes së drejtë tëkonkluzionit nga faktet që janë vërtetuar. Gjithashtu, në kuadër të vërtetimit të ligjshmërisë sëaktit administrativ, gjykata vërteton edhe zbatimin e drejtë të dispozitave që kanë të bëjnë mekompetencën për zgjidhjen e çështjes administrative, pa marrë parasysh nëse është fjala për kom-petencën lëndore apo për kompetencën tokësore.

IV - KRIJIMI E KONTESTIT ADMINISTRATIV

1. Mundësia e krijimit së kontestit administrativ

Kontesti administrativ mund të niset vetëm kundër aktteve administrative definitive, të cilat mësë shpeshti janë akte administrative të nxjerra në shkallë të dytë. Kontesti administrativ mund tënisetgritet edhe kundër akteve administrative të nxjerra në shkallë të parë, por vetëm me kusht qëkundër akteve të tilla të mos mund të paraqitet ankim në procesin administrativ, përkatësishtkundër të cilave nuk ka vend për ankim (neni 7).

Ligji për Kontestet Administrative njeh edhe përjashtime nga rregulla se kontesti administrativmund të niset vetëm kundër akteve administrative, në mënyrën e njëjtë siç është përjashtimi përmundësinë e paraqitjes së ankimit kundër akteve administrative të nxjerra në shkallë të parë. Në tëvërtetë, në procesin administrativ një prej kushteve kryesore që ankimi mund të paraqitet kundërakteve administrative në shkallën e parë është edhe ekzistimi i aktit administrativ. Mirëpo, edhe kyligj parashikon mundësinë e krijimit së kontestit administrativ edhe kur nuk ka akt administrativ,përkatësisht kur organi kompetent nuk nxjerr aktin administrativ përkatës lidhur me kërkesën epalës në shkallë të parë, si dhe lidhur me ankimin në shkallë të dytë, gjithsesi në kushtet eparashikuara në këtë ligj (nenet 8 dhe 26).

663


Nga rregullat që kontesti administrativ mund të niset kundër të gjitha akteve administrative, ekzis-tojnë përjashtime kur ai, prapëseprapë, nuk mund të zhvillohet (neni 9), si:* kundër aktit administrativ të nxjerrë në çështjet në të cilat është siguruar mbrojtja gjyqësorejashtë kontestit administrativ;* kundër aktit administrativ të nxjerrë në çështjet në të cilat, sipas dispozitës kategorike të ligjit,nuk mund të zhvillohet kontesti administrativ, përveç kur organi, me rastin e nxjerrjes së aktitadministrativ, i ka kapërcyer kufijtë e kompetencës;* në çështjet rreth të cilave drejtpërdrejt, në bazë të autorizimeve të Kornizës Kushtetuese, ven-dos organi përkatës i institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes të Kosovës.

2. Pala në kontestin administrativ

Palë në kontestin administrativ janë paditësi dhe i padituri, por në kushte të caktuara edhe per-soni i interesuar.

Paditës në kontestin administrativ, si rregull, është person që nuk është i kënaqur me aktin defini-tiv administrativ të nxjerrë në procesin administrativ. Ky person mund të jetë ose individi, oseperson juridik, por mund të jetë edhe organi, personi juridik, organizata, grupi i personave, qen-dra e banuar etj., që konsideron se me aktin administrativ i është shkelur ndonjë e drejtë apondonjë interes direkt personal, i bazuar në ligj.

Individi, si paditës në kontestin administrativ, konsiderohet çdo person fizik që mund të jetë palënë procesin administrativ, e këta janë të gjithë personat fizikë, pa marrë parasysh moshën (aftësiajuridike), përkatësisht pa marrë parasysh se a kanë aftësi që në kontestin administrativ të paraqitennë gjykatë (aftësia procesuale). Sikurse edhe në procesin administrativ, personat fizikë pa aftësiprocedurale (të mitur dhe persona të tjerë që nuk kanë aftësi procedurale) i përfaqësojnë të autor-izuarit e tyre ligjorë (prindërit, kujdestarët dhe birësuesit).

Paditësi, si person juridik, në kontestin administrativ konsiderohet çdo person të cilit rendi juridikia njeh aftësinë e personit juridik, si bazë e të drejtave dhe detyrimeve të caktuara. Këta janë, në tëvërtetë, të gjithë personat e regjistruar në regjistrin publik pranë organit kompetent të caktuar medispozita përkatëse në fuqi, si dhe personat e tjerë, të cilëve sistemi juridik ua njeh cilësinë e per-sonit juridik me vetë themelimin e tyre, pa u regjistruar në regjistrat përkatës publikë.

I paditur në kontestin administrativ është subjekt që ka nxjerrë aktin administrativ, i cili mund tëgoditet me padi. Këta, para se gjithash, janë organe dhe zyra të pavarura të UNMIK-ut, organe tëinstitucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes (organet) dhe subjekte të tjera që ushtrojnë autor-izimeve publike.

Person i interesuar në kontestin administrativ është personi, të cilin anulimi i aktit të kontestuaradministrativ, e dëmton drejtpërdrejt. Një person i tillë, si palë e kundërt në kontestin adminis-trativ, merr cilësinë e palës, përkatësisht të gjitha të drejtat e palës në kontestin administrativ. Kyperson në kontestin administrativ ka interes që akti i kontestuar administrativ të mbetet në fuqi.Pradaj ky gjithmonë gjendet në anën e organit, akti i të cilit kontestohet. Kështu, p.sh., në qoftë seprokurori publik nis me padi kontestin administrativ, me të cilin është shkelur ligji në dobi tëndonjë personi, ai person është palë e interesuar në kontestin administrativ, sepse do të bëjë përp-jekje që një akt të tillë ta mbajë në fuqi, me qëllim

664


të mbrojtes së të drejtës së tij të fituar me një akti të tillë.

3. Mënyra e krijimit së kontestit administrativ - padia

Kontesti administrativ niset me padi, e cila paraqitet brenda afatit prej 30 ditësh, na dita e dërgim-it të aktit administrativ palës që e paraqet atë. Ky afat vlen edhe për organet e autorizuara përngritje të padisë në kontestin administrativ, por nëse atyre nuk iu dërgohet akti administrativ, pad-inë mund t’ia paraqetë brenda afatit prej 60 ditëve, prej ditës së dërgimit të aktit administrativ,palës në favor të së cilëst është nxjerrë ai (neni 23 dhe 24).

Nuk ka kontest administrativ pa padi, çka do të thotë se ai mund të niset vetëm sipas padisë sëpalës, por jo edhe sipas detyrës zyrtare.

Padia mund të dorëzohet drejtpërdrejt ose me anë të postës. Me qëllim të lehtësimit të dorëzimittë padisë, ky ligj parashikon mundësinë që padia të deklarohet edhe me gojë në procesverbal,qoftë pranë gjykatës kompetente për zgjidhjen e kontestit administrati, qoftë pranë cilësdogjykate tjetër të rregullt. Kjo është, në të vërtetë, mënyra e drejtpërdrejtë e dorëzimit të padisë nëgjykatë, por padia drejtpërdrejt mund t’i dorëzohet gjykatës edhe në formën me shkrim. Kurpadia dorëzohet me anë të postës, ajo dorëzohet si dërgesë e porositur (rekomande), sepse si ditëe dorëzimit të një padie të tillë konsiderohet dita e dorëzimit në gjykatë drejtpërdrejt, qoftë megojë në procesverbal, qoftë me shkrim (paragrafi 1 i nenit 25).

Mirëpo, as ky ligj nuk është rigoroz në pikëpamje të përmendjes së organit të cilit duhet t’i dorë-zohet padia. Si edhe procedurat e tjera, edhe kjo mbron palën e painformuar, e cila nga mosdijaapo pa dashje ia dorëzon padinë ndonjë organi tjetër. Kështu, nëse padia nuk i është dorëzuargjykatës, por një organit tjetër, ndërsa i arrin gjykatës kompetente pas skadimit të afatit përparaqitjen e padisë, do të konsiderohet se është paraqitur me kohë, po qe se paraqitja e saj këtijorgani ka qenë si pasojë e mosdijes apo e gabimit evident të paraqitësit (paragrafi 2 i nenit 25).Kështu, p.sh., Ligji i Procedurës së Përgjithshme Administrative përcakton detyrimin për të gjithasubjektet që vendosin çështje administrative që, pa shtyrje, ta dërgojnë padinë për krijimin e kon-testit administrativ në gjykatën kompetente, nëse e marrin me anë të postës atë dhe se për këtë dota lajmërojnë paraqitësin e saj (paragrafi 6, neni 66 i Ligjit të Procedurës së PërgjithshmeAdministrative).

Padia doemos duhet të përmbajë (neni 27) këto të dhëna:- emrin dhe mbiemrin, profesionin dhe vendbanimin, përkatësisht emërtimin dhe selinë e

paditësit, nëse është fjala për person juridik apo për një organ tjetër të autorizuar,- aktin administrativ kundër të cilit është drejtuar padia dhe në cilin drejtim dhe vëllim propozo-

het anulimi i aktit administrativ,- kërkesën e caktuar në pikëpamje të sendit apo të shumës së dëmit të pësuar, në qoftë se me

padi kërkohet kthimi edhe i sendit ose dëmshpërblimi.

Bashkë me padinë duhet të paraqitet edhe nga një kopje e padisë me shtojcën e bashkëngjitur përorganin e paditur dhe për çdo person të interesuar, në qoftë se ka të tillë.

665


4. Heqja dorë nga padia

Paditësi mund të heqë dorë nga padia gjithnjë gjersa të merret vendimi, në të cilin rast gjykatapezullon procedurën me vendim.

Procesi do të ndërpritet edhe në rastin kur organi gjatë kontestit administrativ nxjerr një akt të riadministrativ (p.sh. e ndryshon ose e anulon aktin administrativ që ka të bëjë me kontestin admin-istrativ - neni 26 i Ligjit të Procedurës së Përgjithshme Administrative), me të cilin ndryshohetapo lihet jashtë fuqisë akti i kontestuar administrativ apo kur, në rastin e parashikuar ngaa neni 26i këtij ligji (heshtja e administratës), nxjerr akt të ri administrativ, ndërsa paditësi deklaron se mekëtë apo me aktin e nxjerrë në mënyrë plotësuese është i kënaqur. Në rast se paditësi nuk do tëishte i kënaqur me atë akt, gjykata do ta vazhdojë procesin.

Për dallim prej procesit administrativ, në kontestin administrativ gjykatës nuk i jepet mundësia tëçmojë nëse do ta vazhdojë zhvillimin e kontestit, edhe pse pala ka hequr dorë nga padia, në qoftëse kjo është në interesin shoqëror, përkatësisht në interesin publik. Kjo për arsye se kontestiadministrativ mund të niset dhe të zhvillohet vetëm sipas padisë së palës, por jo edhe kryesisht(sipas detyrës zyrtare) .

5. Veprimi i padisë në ekzekutimin e aktit administrativ

Për dallim prej ankimit në procesin administrativ, padia në kontestin administrativ, sipas rregullit,nuk e ndalon ekzekutimin e aktit administrativ të kontestuar (paragrafi 1 i nenit 17). Mirëpo, kyligj parashikon edhe rastet, si përjashtime, kur padia ka veprim të shtyshëm në pikëpamje tëekzekutimit të aktit të kontestuar administrativ.

Veprimi i shtyshëm i padisë në pikëpamje të ekzekutimit të aktit administrativ mund të jetë idetyruar dhe fakultativ. Veprimin e detyruar padia e ka në rast se ekzekutimi i aktit të kontestuaradministrativ paditësit do t’i shkaktonte dëm të rëndë të pariparueshëm, ndërkaq shtyrja nuk ështënë kundërshtim me interesin publik dhe që me shtyrje nuk do t’i shkaktohej palës kundërshtaredëm i madh i pakompensueshëm. Atëherë organi, akti i të cilit zbatohet, respektivisht organikompetent për ekzekutim (në qoftë se është fjala për aktin e organizatës, që nuk është e autor-izuar për ekzekutim), me kërkesën e paditësit, ka për detyrë ta shtyjë ekzekutimin deri në marrjene vendimit definitiv gjyqësor. Bashkë me kërkesën për shtyrje, duhet paraqitur prova që tregon sepadia është parashtruar. Për çdo kërkesë organi kompetent duhet të marrë vendim jo më vonë setri ditë nga data e dorëzimit të kërkesës.

Organi, akti i të cilit ekzekutohet, përkatësisht organi kompetent për ekzekutim, ka mundësi që,në mënyrë fakultative, por edhe për shkaqe të tjera, ta shtyjë ekzekutimin e aktit të kontestuar derinë marrjen e vendimit definitiv gjyqësor, në qoftë se këtë gjë e lejon interesi publik.

VI - PROCEDURA SIPAS PADISË

Duke u nisur nga specifikat e disa fazave të procesit sipas padisë, dallojmë procesin paraprak dhetë rregullt.

1. Procesi paraprak

666


Në këtë proces konstatohet rregullsia formale e padisë, përkatësisht nëse padia a është paraqiturnë rregull në pikëpamje të përmbajtjes së saj dhe të paraqitjes brenda afatit dhe nëse është elejueshme dhe e paraqitur nga personi i autorizuar. Prandaj, edhe procesi paraprak sipas padisë,në të vërtetë, i ka dy faza. Në fazën e parë të procesit paraprak, padia vlerësohet në pikëpamje tëpërmbajtjes së saj, përkatësisht nëse ajo është ose jo e plotë dhe e kuptueshme, ndërsa në fazëne dytë të procesit paraprak vlerësohet rregullsia e padisë në pikëpamje të paraqitjes së saj në kohë,të lejueshmërisë dhe nëse është paraqitur ose jo nga personi i autorizuar.

Lidhur me padinë e parregullt në pikëpamje të përmbajtes së saj veprohet në të njëjtën mënyrë sime parashtresat e parregullta në procesin administrativ. Në të vërtetë, kur konstaton se padia nukështë e plotë ose është e pakuptueshme, gjykata do ta ftojë paditësin, sipas nevoje, edhe me anëtë një gjykate tjetër ordinare që, brenda një afati të caktuar, t’i mënjanojë të metat e padisë,ndërkaq do ta udhëzojë se ç’duhet të bëjë dhe do ta paralajmërojë për pasojat që do të lindin, nëqoftë se nuk vepron sipas kërkesës së gjykatës. Mirëpo, nëse paditësi, brenda afatit të caktuar, nuki mënjanon të metat e padisë dhe ato janë të atilla saqë e pengojnë punën e gjykatës, kjo do tahedhë poshtë me vendim padinë si të çrregullt, në qoftë se konstaton se akti i kontestuar adminis-trativ është i pavlefshëm.

Padia me kohë vlerësohet si në pikëpamje të paraqitjes së saj brenda afatitit të parashikuar, ashtuedhe në pikëpamje të paraqitjes së saj para kohe. Si padi me kohë konsiderohet ajo që ështëparaqitur brenda afatitit prej 30 ditësh, prej ditës së pranimit të aktit të kontestuar administrativ.Pra, jo me kohë është çdo padi që është paraqitur pas skadimit të këtij afati. Padi e parakohshmekonsiderohet ajo padi që është paraqitur para skadimit të afatit të parashikuar për nxjerrjen eaktit definitiv administrativ, gjë që ndodh më së shpeshti te rasti i “heshtjes së administratës”.

Lejueshmëria e padisë çmohet në pikëpamje të karakterit të aktit që kontestohet me të. Siç ështëtheksuar, kontesti administrativ, me përjashtime të vogla, mund të ngrihet vetëm kundër akteveadministrative, të cilat nxirren në procesin administrativ në formë të vendimeve ose të kon-kluzioneve. Akti administrativ i ka karekteristikat e tija të caktuara, që dalin nga përkufizimi i tij nëkëtë ligj (neni 6); ky, pra, është ai akt me të cilin organi a subjekti tjetër që ushtron autorizimepublike vendos për ndonjë të drejtë apo detyrim tënjë personi të veçantë të caktuar ose të njëpersoni juridik në ndonjë çështje administrative.

Në qoftë se aktit i mungojnë ndonjëri nga këto elementeve, atëherë ai nuk do të mund të kon-siderohet akt administrativ, prandaj kundër një akti të tillë nuk është e mundshme ngritja e kon-testit administrativ, gjë që do të thotë se gjykata, në qoftë se has në një akt të tillë, ka për detyrëta hedhë poshtë atë.

Lejueshmëria e padisë çmohet edhe në pikëpamje të shfrytëzimit të mjetit të rregullt juridik(ankimit) në procesin administrativ. Këtu, para së gjithash, çmohet nëse kundër aktit administrativqë kontestohet me padi ka mundur të paraqitet ankesa ose jo dhe, kur ajo nuk ka mundur tëparaqitet apo është paraqitur jashtë afatit, gjykata gjithashtu do ta hedhë poshtë padinë, sepse njëakt i tillë administrativ nuk konsiderohet akt definitiv administrativ. Gjithashtu, lejueshmëria epadisë çmohet edhe në pikëpamje të ekzistimit të vendimit të formës së prerë, të nxjerrë në kon-testin administrativ për të njëjtën çështje, kur gjykata gjithashtu do ta hedhë poshtë me vendimpadinë.

667


2. Procesi i rregullt

2.1 Procesi deri në nxjerrjen e aktgjykimit

Për dallim prej procesit paraprak, në të cilin çmohet rregullsia formale e padisë në kontestinadministrativ, në procesin e rregullt, në të vërtetë, veprohet sipas padisë dhe vërtetohet ligjshmëriae aktit administrativ, përkatësisht vërtetohet arsyeshmëria e kërkesëpadisë dhe merret vendimipërkatës.

Mirëpo, edhe në këtë fazë të procesit sipas padisë, gjykata mund të vendosë për çështje të caktu-ara, që zakonisht zgjidhen në procedurën paraprake, në qoftë se për një zgjidhje të tillë në atëkohë nuk ishin pjekur kushtet. Përveç kësaj, në këtë fazë të procesit gjykata mund ta anulojë aktinadministrativ edhe pa ia dërguar padinë për përgjigje palës kundërshtare, nëse akti administrativ ikontestuar përmban të meta të atilla thelbësore, që e pengojnë çmuarjen e ligjshmërisë së aktit.Andaj, në qoftë se themi se procedura e rregullt sipas padisë fillon me dërgimin e padisë përpërgjigje palës së paditur, atëherë çmuarja e gjykatës në pikëpamje të ekzistimit të të metave qenë-sore në aktin administrativ, që pengojnë çmuarjen e ligjshmërisë së aktit, do të ishte ndërfazamidis procesit paraprak dhe atij të rregullt në procesin sipas padisë.

Në qoftë se gjykata nuk e hedh poshtë padinë për arsyet e përcaktuara me këtë ligj (nenet 29 dhe30) dhe nuk e anulon aktin sipas neni 31 të këtij Ligji, gjykata do t’ua dërgojë nga një kopje tëpadisë, me shtojcat përkatëse, për përgjigje palës së paditur dhe personave të interesuar, po qe seka të tillë. Palës së paditur i jepet edhe afati në çdo rast të veçantë, brenda të cilit duhet t’i përgjig-jet padisë. Ky afat nuk mund të jetë më i shkurtër se 8 dhe as më i gjatë se 30 ditë. Gjithashtu,brenda afatit të caktuar pala ka për detyrë t’ia dërgojë gjykatës të gjitha shkresat që kanë të bëjnëme lëndën, por nëse pala e paditur, edhe pas kërkesës së dytë, nuk i dërgon aktet e lëndës, apo nëqoftë se deklaron se nuk mund t’i dërgojë ato, gjykata do të vendosë për çështjen edhe pa akte.

Në kontestet administrative gjykata vendos në seancë me dyer të mbyllura, por, përjashtimisht,mund të vendosë të mbahet edhe seanca verbale, në qoftë se konstaton se kjo është e nevojshmepër një sqarim më të mirë të gjendjes, për shkak të ndërlikueshmërisë së çështjes kontestuese. Përtë njëjtat shkaqe, edhe pala mund të propozojë mbajtjen e shqyrtimit verbal.

Për propozimin e palës gjykata vendos sipas bindjes së lirë, çka do të thotë se propozimin mundta miratojë apo ta hedhë poshtë. Në qoftë se kolegji kompetent vendos të mbahet shqyrtimi ver-bal, qoftë sipas vetë iniciativës, qoftë sipas propozimit të palës, kryetari i kolegjit do të caktojëditën e shqyrtimit, në të cilin do të thërrasë palët dhe personat e interesuar, po qe se ka të tillë,ndërsa shqyrtimi mund të shtyhet vetëm për shkaqe të rëndësishme, për të cilën gjë vendoskolegji. Shqyrtimi drejtohet nga kryetari i kolegjit, kurse për shqyrtimin mbahet procesverbali, nëtë cilin përfshihen vetëm faktet dhe rrethanat thelbësore dhe dispozitivi i vendimit; procesverbalinënshkruhet nga kryetari dhe procesmbajtësi.

Për dallim nga rregullat e procedurës administrative në kontestin administrativ, mungesa e palësnga seanca verbale nuk mund të çmohet si heqje dorë nga kërkesa, sepse kjo nuk e pezullonpunën e gjykatës. Për shkak të mungesës së palëve nuk mund të quhet se ato kanë hequr dorë ngakërkesat e tyre, por do të lexohen parashtresat e

668


tyre. Në qoftë se në shqyrtim nuk vjen as paditësi, as pala e paditur, ndërsa shqyrtimi nuk shtyhet,gjykata do ta shqyrtojë kontestin edhe pa praninë e tyre.

Para mbajtjes së shqyrtimit, kolegji cakton raportuesin (relatorin) si anëtar kolegji, i cili gjatëshqyrtimit e merr i pari fjalën dhe parashtron gjendjen dhe esencën e kontestit, duke mos dhënëmendimin e vet. Pas kësaj i jepet fjala paditësit që ta arsyetojë padinë, pastaj përfaqësuesit të palëssë paditur dhe personave të interesuar që t’i arsyetojnë pikëpamjet e tyre.

2.2 Mënyra e zgjidhjes së kontestit

Ligjshmërinë e aktit administrativ të kontestuar gjykata e shqyrton brenda kufijve të kërkesës qëpërmban padia, por vetëm kur për këtë detyrohet nga shkaqet e theksuara në padi. Pas vlerësimittë ligjshmërisë së aktit administrativ të kontestuar, gjykata mund ta pranojë padinë dhe aktinadministrativ të kontestuar ta anulojë apo padinë ta refuzojë si të pabazë.

Padia mund të jetë e pranuar dhe akti i anuluar për të gjitha shkaqet që janë vënë në dukje si arsyepër mohimin e aktit administrativ, e këto janë:

- zbatimi jo i rregullt i ligjit, përkatësisht i dispozitës së bazuar në ligj apo i ndonjë dispozitetjetër të nxjerrë në bazë të ligjit. Këtu bëhet fjalë për dispozitat e karakterit material, me të cilatrregullohen fusha të caktuara administrative, përkatësisht dispozita të atyre akteve të karakteritmaterial. Mirëpo, kur akti administrativ është nxjerrë sipas vlerësimit të lirë, në bazë tëautoritimeve dhe brenda kufijve të autorizimeve të dhëna me dispozitat juridike në pajtim meqëllimin e dhënies së tyre, nuk bëhet fjalë për zbatim të parregullt të dispozitave, prandaj aktinga ky shkak nuk mund të kundërshtohet;

- nxjerrja e aktit administrativ nga organi jokompetent;- zbatimi i parregullt i rregullave të procesit para nxjerrjes së aktit administrativ, në veçanti

gjendja faktike e vërtetuar jo në rregull apo nxjerrja e konkluzionit nga faktet e vërtetuara jonë rregull të gjendjes faktike.

Pra, akti administrativ mund të kundërshtohet si për shkak të zbatimit jo të drejtë të së drejtësmateriale, ashtu edhe për shkak të zbatimit jo të drejtë të së drejtës formale (rregullat e procesit).

Në rastin e anulimit të aktit administrativ, gjykata t mund t’ia kthejë lëndën organit për riprocedimose mund ta zgjidhë vetë çështjen administrative.

Kur gjykata konstaton se kontesti nuk mund të shqyrtohet në bazë të fakteve të vërtetuara nëprocesin administrativ, për shkak se në pikëpamje të fakteve të vërtetuara ekzistojnë kundërthënienë akte, të cilat në pikat thelbësore nuk janë vërtetuar plotësisht, kurse nga faktet e vërtetuaraështë nxjerrë përfundimi jo i drejtë për sa i përket gjendjes faktike ose kur konstaton se në pro-cesin administrativ nuk janë respektuar rregullat e procdurale që do të kishin rëndësi për zgjidhjene çështjes, gjykata do ta anulojë me aktgjykim aktin e kontestuar administrativ. Në një rast të tillë,organi kompetent ka për detyrë të veprojë ashtu sikundër është vendosur në aktgjykim dhe tënxjerrë akt të ri administrativ.

669


Gjykata vetë do ta zgjidhë çështjen (vendosja meritore) në këto raste:

1) në qoftë se zhvillimi i përsëritur i procesit pranë organit kompetent do të shkaktonte përpaditësin ndonjë dëm që do të ndreqej me vështirësi,

2) në qoftë se në bazë të dokumenteve zyrtare ose të provave të tjera në shkresat e lëndës është eqartë se gjendja faktike ndryshon nga ajo që është vërtetuar në procesin administrativ,

3) në qoftë se në të njëjtin kontest është anuluar një herë akti administrativ, kurse organi kompe-tent nuk ka vepruar plotësisht sipas aktgjykimit.

Gjykata çështjen e vendos në meritum, ashtu që vetë vërteton gjendjen faktike, ndërsa mund tëvërtetojë në shqyrtim ose me anë të një anëtari të kolegjit, ose me anë të gjykatës tjetër ordinare,apo me anë të organit tjetër. Në raste të tilla në shqyrtim thirret dhe pala.

2.3 Vendimi i gjykatës në kontestin administrativ

Kontesti administrativ zgjidhet me aktgjykim, i cili shpallet menjëherë pas përfundimit të shqyr-timit verbal bashkë me arsyet më të rëndësishme. Në raste të ndërlikuara, gjykata mund të heqëdorë nga shpallja verbale e aktgjykimit, përkatësisht të aktvendimit, por jo më vonë se brenda 8ditësh duhet të japë aktgjykimin, përkatësisht aktvendimin. Gjithashtu, kur gjykata duhet të vërte-tojë një fakt të atillë për shqyrtimin e të cilit nuk nevojitet një shqyrtim i ri verbal, ndërsa shqyr-timin verbal gjykata e ka përfunduar, ajo mund të japë aktgjykimin edhe pa atë shqyrtim, por jomë vonë se brenda 8 ditësh, nga data kur ta ketë vërtetuar këtë fakt.

Përveç aktgjykimeve, gjykata në kontestin administrativ merr edhe vendime në formë tëaktvendimeve, në veçanti kur vendos për çështje dytësore gjatë procesit (hedhja poshtë e padisë,ndërprerja e procesit etj.).Aktgjykimi, përkatësisht aktvendimi përmban:

emërtimin e gjykatës,- emrin dhe mbiemrin e kryetarit të kolegjit dhe të anëtarëve të kolegjit e të procesmbajtësit,- emërtimin e palëve dhe të përfaqësuesve të tyre,- shtjellimin e shkurtër të objektit të kontestit,- ditën kur aktgjykimi, përkatësisht aktvendimi është dhënë e shpallur,- dispozitivin, i cili duhet të jetë i ndarë nga arsyetimi,- arsyetimin dhe- udhëzimin për ankim.

Aktgjykimin orgjinal, përkatësisht aktvendimin e nënshkruajnë kryetari i kolegjit dhe procesmba-jtësi, ndërsa palëve këto u jepen në kopje të legalizuar.

VII - KONTESTI ADMINISTRATIV NË RASTIN E HESHTJES SË ADMINISTRATËS

Ashtu siç e mbron Ligji i Procedurës së Përgjithshme Administrative palën kur organi kompetentnuk nxjerr, brenda afatit të parashkuar, aktin përkatës administrativ lidhur me kërkesën në rregulltë palës dhe i jep të drejtë që t’i paraqesë ankesë organit të shkallës së dytë sikurse kërkesa e tij tëjetë refuzuar, ashtu edhe kyLligj i mundëson palës të ngrejë kontest administrativ. Kështu, nëqoftë se organi kompetent nuk nxjerr, brenda afatit të caktuar, aktin administrativ, i cili do tëduhej të ishte definitiv, përkatësisht kundër të cilit

670


nuk ka vend për ankim, palës i është dhënë mundësia që, për shkak të një inercioni të tillë tëadministratës, të ngrejë me padi kontest administrativ.

Në praktikë rastet më të shpeshta të zbatimit të këtij instituti kanë qenë, kur organi i shkallës sëdytë lidhur me ankimin e palës nuk ka nxjerrë aktin përkatës administrativ brenda afatit prej 60ditësh, prej ditës së dorëzimit të saj (neni 247 i Ligjit të Procedurës së PërgjithshmeAdministrative), por nuk e ka nxjerrë as brenda afatitin plotësues prej shtatë ditësh prej inter-venimit të palës. Mirëpo, është e mundshme që zbatimi i këtij instituti të bëhet kur “heshtë” edheadministrata e shkallës së parë (neni 218 i Ligjit të Procedurës së Përgjithshme Administrative),por vetëm atëherë kur kundër aktit administrativ të shkallës së parë ankimi nuk është i lejueshëm(për çka kemi folur te procedura administrative).

Siç pamë, kontesti administrativ më së tepërmi fillon kur “hesht” administrata e shkallës së dytëdhe ky do të ishte rasti kur kundër aktit administrativ të shkallës së parë mund të paraqitet ankim.Kështu, për shembull, në qoftë se organi i shkallës së parë nuk nxjerr akt administrativ sipaskërkesës së palës brenda afatit të parashkuar, pala ka të drejtë t’i paraqesë ankim organit tëshkallës së dytë dhe nga ai të kërkojë që t’i urdhërojë organit të shkallës së parë nxjerrjen e aktitadministrativ përkatës ose që vetë organi i shkallës së dytë të nxjerrë aktin administrativ, në qoftëse arsyet e organit të shkallës së parë, për shkak të mosnxjerrjes së aktit, nuk janë të arsyeshme.

Mirëpo, mund të ndodhë rasti, të cilin e ka vërtetuar edhe praktika, që as organi i shkallës së dytëtë mos ndërmarrë kurrfarë masash me kërkesë të palës, në të cilin rast kjo mund të ngrejë kon-testin administrativ, duke kërkuar intervenimin e gjykatës kompetente.

VIII - MJETET JURIDIKE NË KONTESTIN ADMINISTRATIV

Mjete juridike në kontestin administrativ janë mjetet e rregullta juridike dhe mjetet e jashtëzakon-shme juridike. I vetmi mjet juridik i rregullt është ankimi, ndërsa ka më tepër mjete të jashtëza-konshme juridike.

1. Ankimi

Kundër vendimit të nxjerrë në kontestin administrativ, ankimi mund të paraqitet vetëm kur kjo nëçështje të caktuara është parashikuar me ligj.

Pa marrë parasysh se Ligji për Kontestet Administrative nuk ka rregulluar se kush ka të drejtën eparaqitjes së ankimit ndaj vendimeve të nxjerra në kontest administrativ, duhet pasur parasysh se,në të vërtetë, procesi i ankimit është pjesë përbërëse e kontestit administrativ dhe se ankiminmund ta paraqesin të gjithë ata persona për të drejtat dhe interesat e të cilëve është vendosur nëkontestin administrativ. Këta, para së gjithash, janë paditësi, i cili është i pakënaqur me vendimin egjykatës apo me vendimin e gjykatës për refuzimin e padisë dhe organi, vendimi i të cilit në kon-testin administrativ është anuluar, si dhe personat e interesuar, që mund të kenë pozitën e palës nëprocesin administrativ.

Afati për paraqitjen e ankimit ësht 15 ditë, prej

671


datë së pranimit të vendimit gjyqësor.

2. Mjetet e jashtëzakonshme juridike

Mjete të jashtëzakonshme juridike janë:1) Përtëritja e procesit,2) Kërkesa për rishqyrtim të jashtëzakonshëm të vendimit gjyqësor dhe 3) Kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë.

Përtëritja e procesit mund të kërkohet brenda afatit prej 30 ditësh (afati subjektiv), nga data edërgimit të vendimit kundër të cilit pala paraqet kërkesën, me kusht që atë shkak nuk ka mundurta përdorë gjatë procesit. Pasi të kalojë koha prej 5 vjetësh, nga dita kur vendimi ka marrë formëtë prerë, përtëritja nuk mund të kërkohet (afati objektiv). Përtëritjen e procesit pala mund takërkojë me padi, të cilën ia paraqet gjykatës kompetente për vendosje sipas padisë për përtëritjedhe kjo është ajo gjykatë që ka marrë vendimin.

Gjykata do ta përtërijë procesin e përfunduar me aktgjykim apo me aktvendim në bazë tëkërkesës së palës për këto shkaqe:1) në qoftë se pala mëson për fakte të reja apo nëse konstaton ose krijon mundësi të përdorë

prova të reja, në bazë të të cilave kontesti do të mund të zgjidhej në mënyrë më të favorshmepër të, po të ishin shtruar ose përdorur këto fakte, përkatësisht prova në procesin emëparshëm gjyqësor;

2) në qoftë se vendimi i gjykatës ka ardhur si pasojë e veprës penale të gjyqtarit apo të punonjësittë gjykatës ose vendimi është marrë me veprim mashtrues të përfaqësuesit ose të të autorizuar-it të palës, të kundërshtarit të tij ose të përfaqësuesit apo të autorizuarit të kundërshtarit, kurseky veprim përbën vepër penale;

3) në qoftë se vendimi është bazuar në aktgjykimin e dhënë në çështjen penale apo civile, kurse kyaktgjykim është prishur më vonë me vendim gjyqësor të formës së prerë;

4) në qoftë se dokumenti në të cilin bazohet vendimi është fals ose është ndryshuar fals apo nëqoftë se dëshmitari, eksperti ose pala ,gjatë dëgjimit para gjykatës, ka dhënë deklaratë false,kurse vendimi i gjykatës është bazuar në këtë deklaratë;

5) në qoftë se pala konstaton apo krijon mundësi ta përdorë vendimin e mëparshëm të dhënë nëtë njëjtin kontest administrativ;

6) në qoftë se personit të interesuar nuk i është dhënë mundësia për të marrë pjesë në kontestinadministrativ.

Mirëpo, për shkak të rrethanave nga pikat 1 dhe 5, përsëritja do të lejohet vetëm në qoftë se pala,pa faj të vet, nuk ka pasur mundësi që këto rrethana t’i shtrojë në procesin e mëparshëm.

Mbi padinë për përtëritje të procesit gjykata vendos në seancë jopublike, ndërsa për padinë përpërtëritje të procesit veprohet në mënyrë të njëjtë si edhe me padinë e rregullt në pikëpamje tëparaqijtes me kohë, të lejueshmërisë dhe mbi paraqitjen e saj nga personi i paautorizuar.

Padia për përtëritjen e procesit duhet të përmbajë sidomos:- aktgjykimin ose aktvendimin e dhënë në procesin përtëritja e të cilit kërkohet,- bazën ligjore të përtëritjes dhe provat, përkatësisht rrethanat që e bëjnë të besueshëm ekzistimine kësaj baze,

672


- rrethanat nga të cilat rezulton se padia është paraqitur brenda afatitin ligjor dhe me cilën gjë kjoprovohet,- në cilin drejtim dhe në cilin vëllim propozohet ndryshimi i aktgjykimit, përkatësisht i aktvendim-it të dhënë në proces, përtëritja e të cilit kërkohet.

Kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë së vendimit gjyqësor mund të paraqitet kundër vendimeve tëtë formës së prerë të gjykatës. Kështu, kundër vendimit të formës së prerë të gjykatës, e cila nëkontestin administrativ nuk ushtron funksionin e gjykatës më të lartë në Kosovë, prokurori publikmund t’i parashtrojë gjykatës kompetente në Kosovë kërkesë për mbrojtje të ligjshmërisë, nëqoftë se me një vendim të tillë është shkelur ligji në fuqi, një dispozitë tjetër apo akti ipërgjithshëm.

Kërkesën për mbrojtje të ligjshmërisë prokurori publik kompetent mund ta parashtrojë kundërvendimit të kolegjit të gjykatës, i cili në kontestin administrativ ushtron funksionin e gjykatës mëtë lartë në Kosovë, në qoftë se me këtë vendim është shkelur ligji në fuqi, një dispozitë tjetër apoakti i përgjithshëm.

IX - KARAKTERI I DETYRUESHËM I AKTGJYKIMIT

Ligji për Kontestet Administrative shprehimisht përcakton se aktgjykimet e gjykatës në kontestetadministrative janë të detyrueshme për organet. Kur gjykata e anulon aktin, kundër të cilit ka fillu-ar kontesti administrativ, lënda kthehet në gjendjen në të cilën ishte para se të ishte nxjerrë akti ianuluar. Në qoftë se sipas karakterit të çështjes, që ka qenë objekt i kontestit, duhet që, në vend tëaktit të anuluar administrativ, të nxirret një tjetër, organi kompetent ka për detyrë ta nxjerrë pashtytje, jo më vonë se brenda 30 ditësh nga data e dërgimit të aktgjykimit, ndërsa organi kompe-tent, në këtë rast është i obliguar nga pikëpamja juridike e gjykatës, si dhe nga vërejtjet e gjykatëslidhur me procesin.

Në qoftë se organi kompetent, pas anulimit të aktit administrativ e nxjerr aktin administrativ nëkundërshtim me pikëpamjen juridike të gjykatës apo në kundërshtim me vërejtjet e gjykatës lidhurme procesin, kurse paditësi paraqet një padi të re, gjykata do ta anulojë aktin e kontestuar dhe, sirregull, vetë do të vendosë për çështjen me aktgjykim, ndërsa një aktgjykim i tillë e zëvendësonkrejtësisht aktin e organit kompetent. Për një rast të tillë gjykata i raporton organit që ushtronmbikëqyrjen e tij.

Gjithashtu, pala mund të kërkojë nga gjykata që meritorisht ta zgjidhë çështjen edhe në rastin kurorgani, brenda afatit të caktuar (30 ditë), nuk nxjerr aktin e ri administrativ apo nuk nxjerr aktinnë ekzekutimin e aktgjykimit të nxjerrë sipas padisë për shkak të heshtjes së administratës.

Në qoftë se organi kompetent nuk e nxjerr aktin as brenda shtatë ditësh, nga dita e paraqitjes sëkësaj kërkese, pala mund të kërkojë nxjerrjen e një akti të tillë nga gjykata që ka dhënë aktgjykiminnë shkallë të parë. Me këtë kërkesë gjykata do të kërkojë nga organi kompetent njoftimin përshkaqet për të cilat akti administrativ nuk është nxjerrë, ndërsa organi kompetent ka për detyrë tajapë këtë njoftim menjëherë, por jo më vonë se brenda shtatë ditësh. Nëse nuk e bën këtë apo nëqoftë se njoftimi i dhënë, sipas mendimit të gjykatës, nuk e arsyeton moszbatimin e aktgjykimit tëgjykatës, kjo do të japë aktvendimin, i cili kre-

673


jtësisht e zëvendëson aktin e organit kompetent, ndërsa këtë aktvendim gjykata do t’ia dërgojëorganit kompetent për ekzekutim dhe për këtë gjë njëkohësisht do ta njoftojë organin që ushtronmbikëqyrjen.

674


E DREJTA EKONOMIKE

Ferid Gjikolli

Nocioni dhe objekti i së drejtës ekonomike

E drejta ekonomike te ne përfshin kryesisht ate që në botë quhet e drejtë tregtare, duke inkor-poruar edhe pozitën juridike të subjekteve ekonomikë. E drejta ekonomike në botë ka njëdomethënie tjetër nga ajo që ka te ne. Për dallim nga e drejta tregtare, e cila merret me aspektinmikroekonomik të afarizmit ekonomik - me marrëdhëniet juridiko-private në atë afarizëm, e drej-ta ekonomike merret me aspektin makroekonomik të afarizmit ekonomikë - planifikimin, çmimet,financat, devizat, monopolin etj. Mirëpo, as shprehja e drejtë tregtare nuk ka kuptim të njëjtë nëtë gjitha vendet. Kështu, në të drejtën e SHBA-së, me të drejtën tregtare, para së gjithash,nënkuptohet qarkullimi i mallit, prandaj ajo ka një kuptim më të ngushtë nga ai që këtij termi ijepet në Evropë.Megjithatë, e drejta ekonomike është një degë komplekse juridike, që merret me pozitën juridiketë subjekteve ekonomikë dhe me afarizmin e tyre juridik në treg.Objekt i së drejtës ekonomike është afarizmi juridiko-ekonomik i subjekteve ekonomike, kështuqë kjo e drejtë përbëhet nga pjesa statusore e së drejtës ekonomike, që merret me statusin e sub-jekteve ekonomike, dhe nga pjesa e së drejtës së kontratave ekonomike, e cila merret me punët eqarkullimit të mallrave dhe të ushtrimit të shërbimeve në treg.Objekti i së drejtës ekonomike është shumë i gjerë, me prirjen e zgjerimit të mëtejmë të tij nëkuptimin e krijimit të një “të drejte afariste”.

Burimet e së drejtës ekonomike

Ekzistojnë disa burime të së drejtës ekonomike dhe këto janë: ligji dhe dispozitat nënligjore, dokettregtare (afariste), uzansat dhe kushtet e përgjithshme të afarizmit.

a) Ligji dhe dispozitat nënligjore.- janë burime formale dhe heteronome (burime heteronome të sëdrejtës janë ato që i nxjerrin një palë subjektesh, normat e të cilave zbatohen në subjekte tëtjera), të së drejtës ekonomike, në bazë të të cilëave shteti, përmes organeve të veta e rregul-lon juridikisht afarizmin juridiko-ekonomik, përkatësisht disa lëmenj të këtij afarizmi. Ligjiështë një akt i përgjithshëm juridik, të cilin e nxjerr organi i shtetit - Parlamenti në procedurëtë caktuar. Ligji, së bashku me Kushtetutën, u përket burimeve të së drejtës me fuqinë më tëmadhe nga të gjitha burimet e tjera të shkruara.

Ligjet përmbajnë norma kogente (imperative), të cilat janë të detyrueshme për subjektetekonomike, të cilat nuk kanë mundësi t’i ndryshojnë ato me vullnetin e tyre, sepse, në lëmin e sëdrejtës ekonomike, me to mbrohen bazat e rregullimit shoqëror dhe ekonomik të shtetit dhenorma dispozitive, të cilat nuk janë të detyrueshme për palët, sepse ato i autorizojnë subjektetekonomike që marrëdhënet e tyre t’i rregullojnë sipas rregullave të tyre, megjithëse ato, në mar-

675

E drejta ekonomike

rëdhëniet e tyre afariste, mund t’i zbatojnë edhe këto dispozita.Dispozitat nënligjore, po ashtu, janë akte të përgjithshme juridike më të ulëta se ligji dhe ato inxjerrin organet ekzekutive dhe administrative. Ato nxirren në formë dekretesh, rregulloresh,vendimesh, urdhëresash, aktvendimesh dhe udhëzimesh.

b) Doket tregtare (afatriste)- janë burime të veçanta të së drejtës autonome ekonomike (tregtare)të cilat i krijojnë subjektet ekonomike, pavarësisht nga ligjvënësi. Doket tregtare bëjnë pjesë nëburimet autonome (burimet autonome të së drejtës janë ato që i krijojnë vetë subjektet te tëcilat këto burime edhe zbatohen) dhe janë burimet më të vjetra dhe të pashkruara të së drejtësekonomike. Ato kanë lindur në praktikën e afarizmit ekonomik dhe janë në zbatim të gjerëdhe, si të tilla, janë pranuar nga subjektet e afarizmit ekonomik. Për tu zbatuar si burim, dokettregtare duhet të mos jenë në kundërshtim me rendin publik, përkatësisht me normat kogentedhe me rregullat morale, si dhe nuk mund të jenë të pakuptueshme.

Doket tregtare kanë një rëndësi të madhe edhe në tregtinë ndërkombëtare, kështu që LigjiUuniform i Hagës i vitit 1964, në nenin (...) , parashikon: “Palët kontraktuese janë të lidhura medoket, të cilat i kanë pranuar shprehimisht ose heshtazi si dhe në praktikën, e cila është dëshmuarmidis tyre”.

c) Uzansat.- janë doke tregtare të kodifikuara, të cilat i ka mbledhur dhe sistemuar një organizëmi autorizuar - Oda Ekonomike, bursa ose ndonjë organizëm tjetër profesional ekonomik. Pra,përmbajtjen e uzansave e përbejnë doket afariste-tregtare, kështu që edhe ato paraqesin rregul-la të afarizmit, të cilat kanë lindur në praktikën e afarizmit, përveçse tani ato zyrtarisht janëpërcaktuar nga ana e një organizmi kompetent dhe, si të tilla, janë publikuar. Sipas objektit,uzansat mund të jenë të përgjithshme dhe të posaçme. Të përgjithshmet përmbajnë doketregtare që vlejnë për afarizmin ekonomik në përgjithësi, kurse uzansat e posaçme vlejnë përafarzmin ekonomik në disa degë ekonomike ose në tregtinë e disa lloje të mallrave (p.sh.,uzansat e posaçme për tregtinë e drithërave, uzansat e posaçme për ndërtimin, uzansat eposaçme për hotelerinë, uzansat e posaçme të porteve etj.).

d) Kushtet e përgjithshme të afarizmit janë rregulla juridike të përgjithshme, siçpas të cilave janëpërcaktuar paraprakisht të drejtat dhe detyrimet e palëve kontraktuese në disa kontrata tëafarizmit ekonomik. Këto rregulla i përcakton njëra palë(psh. kontratat për sigurimin, kontrata përdërgiminë e energjisë elektrike etj.) ose ndonjë organizëm tjetër, p.sh. Oda Ekonomike ose ndonjëshoqatë ekonomike. Kushtet e përgjithshme afariste i përkasin të ashtuquajturës e drejtë kontrak-tuese ekonomike formulare, në të cilën hyjnë kontratat e ad-hezonit dhe kontratat tipike.

- Kontrata e ad-hezionit(kontratë sipas pëlqimit, qasjes) është një kontratë formulare, përmbajt-jen e së cilës ofertuesi i kontraktimit e ka përcaktuar paraprakisht dhe pavarësisht dhe njëkontratë të tillë e oferton për ta lidhur me pranimin e të gjitha kushteve të propozuara, papranuar kurrfarë ndryshimesh të tyre.

- Kontrata tipike është një kontratë formulare, përmbajtjen e së cilës e ka përcaktuar paraprak-isht ofertuesi i saj, e cila ofrohet dhe lidhet në kushtet ashtu të tipizuar. Kjo kontratë është engjashme me kontratën e ad-hezionit, nga e cila dallon për aq sa ofertuesi i saj lejon disapërjashtime të kushteve të ofruara në kontratë.

676


Marrëdhëniet e së drejtës ekonomike me degët e tjera juridike

Të drejtat kryesore, në të cilat mbështetet e drejta ekonomike dhe me të cilat ka marrëdhënie janë:e dejta civile, e drejta administrative, e drejta e punës dhe e drejta penale.E drejta ekonmike është e lidhur më ngushtë me të drejtën detyrimore, si pjesë të së drejtëscivile, pasi që afarizmi juridiko-ekonomik mes subjekteve ekonomike kryhet kryesisht me kon-trata juridiko-detyrimore. Marrëdhëniet që krijohen mes subjekteve ekonomike janë marrëdhëniedetyrimore, çka do të thotë se në to zbatohen dispozitat e së drejtës detyrimore.E drejta administrative lidhet në disa pika me të drejtën ekonomike. Së pari, organet administra-tive nxjerrin disa akte nënligjore, me të cilat rregullohen çështje të caktuara të afarizmit juridiko-ekonomik. Së dyti, disa punë juridiko-ekonomike mund të jenë të kushtëzuara nga pëlqimi,përkatësisht leja e organit kompetent administrativ. Së treti, afarizmi jridiko-ekonomikë është nënmbikëqyrje inspektuese të organeve kompetente të administratës. Së katërti, disa çështje ngaafarizmi juridiko-ekonomik zgjidhen me procedurë administrative, para organit kompetent admin-istrativ.E drejta e punës ka lidhje me të drejtën ekonomike në pjesën që, në kuadër të së drejtësekonomike, studion pozitën juridiko- punuese të menaxhmentit të ndërmarrjes, si bartës personaltë disa punëve juridiko-ekonomike. Në anën tjetër, e drejta ekonomike, duke u shtrirë në tregun epunës, vë lidhje me të drejtën e punës, e cila i rregullon drejtpërsëdrejti marrëdhëniet në qarkul-limin e fuqisë punëtore.E drejta penale është e lidhur me të drejtën ekonomike, para sëgjithash, në pikëpamje të përcak-timit të veprave penale kundër ekonomisë. Në fakt, disa veprime të veçanta në afarizmin jridiko-ekonomikë janë përcaktuar si vepra penale, kryerësit e të cilave i nënshtrohen përgjegjësisëpenale(cenimi i barazisë në kryerjen e veprimtarisë ekonomke, krijimi i pozitës monopoliste dheshkaktimi i çrregullimeve në treg, përdorimi i paautorizuar i firmës së huaj etj.)

Zhvillimi historik i së drejtës ekonomike (tregtare)

Gjurmët e para të rregullave të së drejtës tregtare i ndeshim në erën e vjetër, pastaj edhe nëMesjetë, por bazat themelore të kësaj dege të drejtësisë i gjejmë në dy aktet juridike që vlenin nëterritorin e Francës. Këto janë: Dekreti përTregtinë Tokësore i vitit 1673, i cili përmbante tëdrejtën tregtare, të drejtën kambiale dhe të drejtën e procedurën e falimentimit dhe Dekreti përTregtinë Detare i vitit 1681, i cili përmbante të drejtën publike dhe private detare. Këto dydekrete kishin rëndësi të madhe rregulluese dhe praktike. Pas triumfit të Revulucionit BorgjezFrancez të vitit 1789 dhe me zhvillimin e kapitalizmit, u krijuan kushte për rregullmin e marrëd-hënieve juridiko-tregtare, kështu që në vitin 1807 u nxor Kodi Tregtar Francez, i cili luajtinjë rolhistorik në zhvillimin e kësaj të drejteje dhe shërbeu si shembull për nxjerrjen e kodeve të tjerategtare. Në vitin 1861 Gjermania kodifikoi të drejtën tregtare që u revidua në vitin 1897. Anglianuk ka nxjerrë kod tregtar, por atje praktikohet e drejta e precedentëve, domethënë, rregullatjuridike të krijuara në praktikën e gjykatave. Precedentët kanë përparësi ndaj ligjit të shkruar. NëSHBA në vitin 1962 u nxor Ligji Uniform për Tregtinë, i cili është i kodifikuar. Edhe Japonia nëvitin 1899 nxori Kodin Tregtar, i cili ka pësuar shumë ndryshime.

Subjektet e së drejtës ekonomike (tregtare)

Subjekte tregtare, sipas së drejtës sonë pozitive, janë shoqëritë tregtare. Kemi pesëforma të

677

E drejta ekonomike

shoqërive tregtare dhe këto janëe: biznesi individual, shoqëritë kolektive, shoqëritë komandite,shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar dhe shoqëritë aksionare. Këto dy të fundit janë korporata.Përveç këtyre, te ne në Kosovë, tani për tani ekzistojnë edhe dy forma të tjera të subjekteveekonomike: ndërmarrjet publike dhe ndërmarrjet shoqërore.

Ndërmarrjet publike

Nuk ka një definicion për përkufizimin e ndërmarrjeve publike, ndërsa e drejta pozitive e përcak-ton vetëm mënyrën e themelimit të tyre, themeluesit, fushëveprimin dhe statusin e tyre. Këtondërmarrje kryejnë veprimtari me interes të përgjithshëm dhe themelohen nga shteti. Qëllimi ithemelimit dhe funksionimit është plotësimi i nevojave publike. Ky interes shfaqet në disaveprimtari: energjetikë, posttelekom, informim etj. Ato kanë cilësinë e personit juridik, pasurinë evet dhe përgjigjen vetëm me pasuri të vet e jo edhe me pasuri të themeluesve të saj. Pozita e tyrejuridike pjesërisht regullohet me Ligjin për Ndërmarrjet, kurse rregullimi detaj i tyre bëhet me dis-pozita të posaçme.

Ndërmarrjet shoqërore

Këto ndërmarrje ushtrojnë veprimtarinë e tyre me kapital shoqëror, përkatësisht me mjeteshoqërore. Për dallim nga shoqëritë tregtare, ndërmarrja shoqërore nuk është e përcaktuar meformën e vetë, por me bazën e veçantë pronësore të afarizmit të vet. Për shkak se nuk ekzistontitullari i pronësisë shoqërore, atëherë si bartës të ushtrimit të të drejtave, të cilat dalin nga kjo edrejtë, paraqiten të punësuarit në një ndërmarrje të tillë. Ata janë bartës të punës me mjete tëafarizmit të ndërmarrjes shoqërore dhe, nga kjo bazë, janë bartës të së drejtës së qeverisjes sëndërmarrjes, e cila shprehet si vetëqeverisje, përkatësisht si vetëqeverisje e punëtorëve. Në një sis-tem të këtillë punëtorët nuk janë pronarë të mjeteve me të cilët punon ndërmarrja shoqërore, asveç e veç e as kolektivisht, por ata nuk janë as pronarë të kësaj ndërmarrjeje. Kjo nuk do të thotëse pozita juridike e ndërmarrjeve shoqërore, si pjesëmarrëse në qarkullimin juridik, është ndryshenga pozita që kanë shoqëritë tregtare. Organet e ndërmarrjes shoqërore janë: Kuvendi, BordiDrejtues, Drejtori i ndërmarrjes dhe Bordi Mbikëqyrës.

Procesi i transformimit të pronës dhe privatizimi i saj

Ndërmarrja shoqërore, si formë jopronësore e ndërmarrjes, nuk i përgjigjet sistemit ekonomik tëmbështetur në ligjshmëritë e afarizmit të tregut, kështu që ajo tani përbën një relikt të sistemitdominant të përparshëm të afarizmit pronësor-shoqëror. Për këtë arsye rekomandohet trans-formimi i këtyre ndërmarrjeve shoqërore. Janë tri forma të transformimit: pronësor, statusor dhei qeverisjes.Transformimi pronësor.- Ky transformim i ndërmarrjes shoqërore qëndron në shndërrimin ekapitalit të saj shoqëror në forma të tjera të pronësisë, përkatësisht në kalimin e mjeteveshoqërore të ndërmarrjes, në tërësi ose pjesërisht, në të drejtën pronësore të tjetrit (me shitjen ekapitalit shoqëror, me rritjen e kapitalit shoqëror, shitjen e ndërmarrjes shoqërore etj.). Ky trans-formim i ndërmarrjeve shoqërore tek ne zbatohet në mënyrën, kushtet dhe procedurën e për-caktuar me Rregulloren e UNMIK-ut për Agjencionin Kosovar të Mirëbesimit nr. 2001/12 të dt.12.06.2002. Kjoj Rregullore parashikon modelin etransformimit - shitjen e ndërmarrjeveshoqërore. Ky model rekomandohet posaçërisht për për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Kjo

678


shitje zakonisht bëhet përmes ankandit publik.Transformimi statusor.- Transformimi pronësor i ndërmarrjeve shoqërore shoqërohet nga trans-formimi i tyre përkatës statusor në formë të ndryshimit të formës së tyre. Ndërmarrja shoqërorepronësore e transformuar e ndryshon formën e vet duke u shndërruar në njerën nga shoqëritë ekapitalit (shoqëri aksionare ose shoqëri me përgjegjësi të kufizuar, varësisht nga ajo nëse ndërmar-rja shoqërore bën emetimin e aksioneve apo i shet kuotat e saja). Kur ndërmarrja shoqëroretransformohet në tërësi në pronësi të dikujt, atëherë kjo ndërmarrje vazhdon punën si ndërmarrjeprivate; nëse transformimi bëhet i i pjesshëm, ndërmarrja vazhdon punën si ndërmarrje mepronësi të përzier.Transformimi i qeverisjes.- Transformimin pronësor dhe statusor të ndërmarrjeve shoqërore eshoqëron transformimi pronarëve të tyre. Sistemin e vetëqeverisjes në një ndërmarrje të tillë ezëvendëson sistemi i qeverisjes së pronarëve. Kjo do të thotë që organet e shoqërisë, në të cilënështë shndërruar ndërmarrja shoqërore formohen në mënyrën dhe sipas përmbajtjes sëparashikuar me ligjin për shoqëritë tregtare, si forma të ndërmarrjeve të pronarëve. Nëse ndër-marrja shoqërore është transformuar në tërësi për nga forma e pronësisë, atëherë Kuvendi i njëshoqërie të tillë të krijuar themelohet si organ i pronarëve të asaj ndërmarrjeje (aksionarët, respek-tivisht investuesit - antarë të shoqërisë).

Atributet kryesore të ndërmarrjeve

Individualitetin e vet në qarkullimin juridik ndërmarrja e ndërton përmes atributeve të veta, tëcilat janë: firma, selia, veprimtaria, librat e afarizmit, libri i regjistrimit dhe aktet e përgjithshme.

- Firma është emërtimi nën të cilin ndërmarrja bën afarizëm. Firma është njëra nga karakteristikate jashtme të ndërmarrjes. Firma shërben për të përcaktuar një ndërmarrjes dhe për ta dalluar atënga ndërmarrjet e tjera. Firmën ndërmarrjes e përbëjnë shenjat, të cilat paraqesin përmbajtjen efirmës. Përmbajtja e firmës përbëhet nga shenjat të detyrueshme dhe jo të detyrueshme. Shenjat edetyrueshme në firmë janë: shenja e llojit të firmës (sh.a., sh.p.k, sh.p. etj.); emri personal i njëritprej anëtarëve të shoqërisë; shenja e veprimtarisë së firmës; emërtimi i ndërmarrjes (emri konkreti saj); selia e ndërmarrjes. Shenjat jo të detyrueshme të firmës janë: shtesat në formëi vizatimeshdhe fotografish; viti i themelimit e të ngjashme. Në firmë nuk lejohet të vihen: të dhëna të pasak-ta, shenja në kundërshtim me moralin, shenjat dhe simbole të shtetësisë. Firma e ndërmarrjesregjistrohet në librin e regjistrimit dhe me këtë regjistrim ajo gëzon mbrojtjen ligjore.

- Selia e ndërmarrjes është element i statusit të saj dhe paraqet pikën e lidhshmërisë së një ndër-marrjeje tëë caktuar për vendin e caktuar në hapësirë. Selia e ndërmarrjes është vendi në të cilinndërmarrja ushtron afarizmin e saj. Selia e firmës regjistrohet në librin e regjistrimeve, kështu qësi seli zyrtare konsiderohet ajo që është regjistruar në librin e regjistrimeve. Selia e ndërmarrjesshënohet në firmën e ndërmarrjes. Ndërmarrja mund ta ndërrojë selinë e saj në mënyrën dhe nënkushtet e përcaktuar me aktin themelor. Ndërrimi i selisë regjistrohet në librin e regjistrimeve.Selia ka rëndësi të shumëfishtë si në aspektin fiskal, ashtu edhe në aspektin afarist, pastaj për cak-timin e kompetencës vendore të gjykatës dhe të organeve administrative te konfliktet e natyrave tëndryshme; caktimin e kompetencës të organit mbikëqyrës të ligjshmërisë së afarizmit të ndërmar-jes; caktimin e vendit të lidhjes së kontratës dhe caktimin e së drejtës meritore që do të zbatohetnë kontratë dhe në punë të tjera juridike.

679

E drejta ekonomike

- Veprimtaria e ndërmarjes nënkupton objektin e saj të afarizmit dhe, si të tillë, të regjistruar nëregjistër.Veprimtaria e ndërmarrjes përcaktohet me aktin e themelimit, përkatësisht statutin endërmarrjes. Ndërmarrja mund të ushtrojë një ose më shumë veprimtari në përputhje me ligjin.Ndërmarrja, edhe pa qenë e regjistruar në libër të regjistrimit, mund të ushtrojë edhe veprimtaritë tjera, në masë më të vogël, të cilat shërbejnë për ushtriminë e veprimtarive të regjistruara.Ndërmarrja mund të bëjë ndryshime përkatëse në funksion të veprimtarisë së saj. Ato ndryshimemund të jenë: vërtetimi i veprimtarisë plotësisht të re (braktisja e të gjtha veprimtarive të deri-atëhershme); zgjerimi i veprimtarisë(përcaktimi i ndonjë veprimtarie të re, duke ruajtur veprimtar-inë ekzistuese) dhe ngushtimi i veprimtarisë (braktisja e ndonjë veprimtarie, duke ruajtur veprim-tarite të tjera), Veprimtaria e ndërmarrjes regjistrohet në librin e regjistrimit, ashtu siç ndodhedhe me çdo ndryshim të saj.

- Librat e afarizmit.- Ndërmarrjet janë të detyruara t’i mbajnë librat e afarizmit, të cilat paraqesinnjë formë të parashikuar të evidencës uniforme dhe të evidencave të tjera lidhur me gjendjen dhelëvizjen e pronës dhe të kërkesave (mjeteve) të kapitalit (detyrimeve sipas burimit të mjeteve) tëhyrave, të dalave dhe të rezultateve të afarizmit të firmave. Këto libra kanë rëndësi të shumëfishtë:së pari, për përcjelljen dhe krahasimin e rezultateve të afarizmit; së dyti, për realizimin embikëqyrjes së afarizmit të firmës; së treti, si mjet dëshmie - ekstraktet e vërtetuar nga librat eafarizmit paraqesin dokumente të besueshme, në bazë të të cilave mund të kërkohet lëshimi i urd-hërpagesës dhe lejimi i përmbarimit; së katërti, librat afariste kanë karakteri të dëshmive publike.Librat afariste, sipas rregullit, mbahen sipas sistemit të dyfishtë kontabël, çka do të thotë se tëgjitha blerjet dhe shitjet regjistrohen njëkohsisht në shumë të njëjtë. në anën e majtë (“ka borxh)të një fature(“kontos”) dhe, në anën e djathtë, (“kërkon”) të faturës tjetër. Saldoja e të gjitharegjistrimeve në anët e majta dhe të djathta të kontove të ndryshme duhet të përputhet, çkamundëson kontrollin e lehtë të rregullsisë së regjistrimit dhe të afarizmit. Ndërmarrja është edetyruar t’i ruajë në mënyrë të rregullt librat e afarizmit dhe dokumentet e kontabilitetit, nga tëcilat disa përherë, disa së paku 10 vjet, përkatësisht 5 vjet, përkatësisht 2 vjet, varësisht nga ajo sepër çfarë librash a dokumentesh është fjala.

- Libri i regjisrimit.- Është një libër publik që ka një rëndësi dhe rol jashtzakonisht të madh,sepse në të shënohen atributet qenësore të ndërmarrjeve; ato mund të bëhen publike dhe t’umundësojnë kështu partnerëve afaristë të njihen me të gjitha dhënat që kanë të bëjnë me qarkul-limin juridik, me partnerët afaristë insolventë, të paqenë, personat e pautorizuar etj. Andaj, libri iregjistrimit mbështetet mbi këto parime: parimin e pubicitetit (është libër publik); të unitetit (nëtërë shtetin mbajtja e tyre është unike); të ligjshmërisë(shënohen vetëm të dhënat e parashikuarame ligj); obligushmërisë së regjistrimit (vlen vetëm për disa shoqëri tregtare, kurse për disa të tjeratregtare është i obligueshëm vetëm regjistrimi i emërit tregtar); të vërtetësisë(krijimi i subjek-tivitetit juridik); të ndërgjegjshmërisë (vërtetësia e të dhënave nga libri vlen vetëm për personat endërgjegjshëm) dhe të prioritetit (ndërmarrja që është regjistruar më herët gëzon mbrojtje ligjorenë rast të ardhjes në konflikt rreth emërtimit të firmës, respektivisht të drejtës së përparësisë sëemërtimit të firmës).

- Aktet e përgjithshme të ndërmarrjeve rregullojnë marrëdhëniet organizative dhe marrëdhëniet etjera të brendshme të subjekteve ekonomike. Ekzistojnë disa lloje të akteve të përgjithshme: statu-

680


ti, rregulloret dhe aktet e tjera të përgjithshme. Këto duhet të jenë në përputhje me ligjin dhe mesvete.

Ruajtja e fhshehtësisë ose e sekretit afarist

Çdo firmë e mirëfilltë i ka sekretet e saj afariste, të cilat duhet t’i ruajë si sekrete, nëse dëshiron tëkëtë sukses në ushtriminë e veprimtarisë së saj. Fshehtësinë afariste e përbëjnë disa dëshmi dhe tëdhëna të përcaktuara si të tilla me vendimin të drejtorisë së firmës. Dhënia e tyre një personi tëpautorizuar do të ishte në kundërshtim me afarizmin e ndërmarrjes dhe do të dëmtonte interesindhe prestigjin e saj afarist. Si sekrete afariste nuk mund të caktohen dëshmitë dhe të dhënat tëcilat, sipas ligjit, janë publike ose dëshmitë dhe të dhënat lidhur me cenimin e ligjit, dokeveafariste dhe parimeve të moralit afarist.

Përfaqësuesit e shoqatës tregtare

Ndërmarrjen e përfaqësojnë: përfaqësuesit, të autorizuarit dhe prokuristët. Ndërmarrjen sipasligjit ose në bazë të statutit e përfaqëson drejtori, nëse me ligj nuk është parashikuar ndryshe.Drejtori i firmës është përfaqësuesi ligjor i saj dhe ai është i autorizuar që, në emër të ndërmar-rjes, e në kuadër të autorizimeve të veta, të lidhë kontrata dhe të kryejë punë të tjera juridike, sidhe ta përfaqësojë ndërmarrjën para gjykatave dhe organeve të tjera. Me statut, respektivishtrregullat e ndërmarjes autorizimet e përfaqësimit mund të kufizohen: në lidhjen e kontratave tëcaktuara (sipas llojit apo vlerës) në kryerjen e punëve të caktuara juridike dhe në lidhjen e kon-tratave dhe kryerjen e punëve të tjera juridike vetëm me pëlqimin e organeve të qeverisjes.Autorizimet e përaqësuesit regjistrohen në librin e regjistrimeve.

I autorizuari është personi të cilit përfaqësuesi i ndërmarrjes ia ka dhënë autorizimin përpërfaqësim të ndërmarrjes. Autorizimi jepet vetëm në kuadër të autorizimeve të drejtorit dhe nëformë të shkruar. Për dallim nga përfaqësuesi, i cili autorizimet për përfaqësim i merr nga ligji dheakti i themelimit, respektivisht statuti, të regjistruar në librin e regjistrimit, - të autorizuarit i mar-rin autorizimet e tyre nga përfaqësuesi ndërmarrjes. Prandaj, autorizimi është dokument meshkrim për përfaqësim, të cilin pushtetdhenësi, me punë juridike, ia jep të autorizuarit. Kemiautorizime të përgjithshme dhe të posaçme, autorizime të afarizmit (të përgjithshme dhe të veçan-ta) dhe autorizime të përfaqësuesit tregtar (të përgjithshme dhe të veçanta).

Përfaqësuesi me prokurë dhe prokuristi

Ligji për Ndërmarrjet sërish adoptoi institucionin e prokurës në sistemin juridiko-ekonomik.Prokura është autorizim, përmbajtja dhe vëllimi i autorizimeve të së cilës janë të përcaktuar meligj. Prokura është udhëheqje e punëve për tjetrin. Si formë e përfaqësimit të ndërmarrjes, proku-ra është autorizimi special dhe më i gjerë tregtar. Dhënia e prokurës regjistrohet në librin eregjistrimit. Bartësi i së drejtës së prokurës quhet prokurist. Prokuristi nuk ka të drejtë t’ia kalojëiprokurën një personi tjetër. Prokura mund të jetë individuale dhe kolektive. Si njëra, ashtu edhetjetra mund t’i jepet një personi ose disa personave.

Kooperativat dhe llojet e tyre

Kooperativat janë formë e organizimit të personave fizikë (kooperativistët), të cilët i realizojnë

681

E drejta ekonomike

interesat e tyre ekonomike, sociale dhe kulturore në bazë të parimeve të vullnetit, reciprocitetitdhe solidaritetit, si dhe të drejtave të barabarta të qeverisjes. Kemi këto lloje të kooperaivave:bujqësore, zejtare, rinore, studentore, kursimore, të konsumatorëve, banesore etj.

Odat Ekonomike (Tregtare)

Odat ekonomike janë asosacione të organizatave ekonomike, detyrë e të cilave është që të puno-jnë në përparimin e ekonomisë, si tërësi, në territorin e veprimit të tyre. Odat janë urë lidhësendërmjet ndërmarrjeve dhe shtetit. Oda është person juridik. Anëtarësimi është i obligueshëm.Odën e administrojnë anëtarët e saj, përmes përfaqësuesve të vet në organët e Odës. Organët eOdës janë: Kuvendi i Odës, Bordi Drejtues, Këshilli Mbikëqyrës dhe Kryetari i Odës. Oda e kaedhe sekretarin.

Konkurenca e lirë

Për funksionimin e tregut të lirë kërkohet që mes të subjekteve ekonomikë të kultivohet konkur-renca e lirë në treg, gjë që do të thotë se ata duhet të hyjnë në konkurrencë për të arritur fitimmë të madh me anë të shitjes së prodhimeve dhe me kryerjen sa më cilësor të shërbimeve, për tëpërfituar sa më shumë konsumatorë dhe për të siguruar pozitë sa më të mirë në treg.Konkurrenca në treg duhet të jetë lojale, domethënë, e ndershme dhe ligjore dhe e mbështeturmbi parimet e moralit afarist dhe doket e mira afariste.

Konkurrenca jolojale

Konkurenca jolojale është veprimi i tregtarit ose i subjektit tjetër ekonomik që është në kundër-shtim me doket e mira afariste dhe me parimet e moralit afarist, gjë që shkakton ose mund t’ishkaktojë dëme tregtarit a subjektit tjetër. Si vepra të konkurrencës jolojale konsiderohen: së pari,përdorimi i shenjave të huaja (përdorimi i emërtimit, firmës, vurratës dhe shenjave të tjeratë huaja,me të cilat krijohet ose mund të krijohet hutii për ndërmarrjen ose për disa prodhime.); së dyti,njollosja(përhapja dhe transmetimi i të pavërtetave për tregtarin tjetër); së treti, reklamamashtruese(shpallja ose ofrimi i mallit, duke vënë në dukje të dhënat të pavërteta për ndërmarrjentjetër); së katërti, korruptimi për dhënien e sekretit afarist ose me dhënien, përkatësisht premtimine dobisë ekonomike të punësuarit në ndërmarrjen tjetër; së pesti, jolojaliteti në aspektin ekushteve të shitjes(zbritja fiktive e çmimeve, fshehja e të metave të mallit etj. Konkurrenca jolojalenuk është e lejueshme, prandaj janë parashikuar masa ligjore për mbrojtjen prej saj, posaçërishtme Kodin Penal të Kosovës, i cili disa prej këtyre veprimeve i ka sanksionuar si vepra penale.

Marrëveshjet monopolistike

Monopoli në afarizmin ekonomik është një gjendja, në të cilën një subjekt ekonomik ose disasish, me marrëveshje, zënë në treg vend sundues në dërgimin (livrimin) e mallit ose shërbimit tëcaktuar, duke përjashtuar konkurrencën nga ajo fushë. Fjala është për monopolin tregtar. Ky llojmonopoli paraqet kufizim të tregut. Për këtë arsye, ky akt ose veprim, me të cilin krijohet osenxitet pozita monopoliste në treg, është kundërligjor. Subjekti ekonomik që vendos ose shfrytë-zon një pozitë monopoliste të tillë është monopolist. Marrëveshja monopolistike është ajo që lid-

682


het mes dy ose më shumë subjekteve mbi kushtet e afarizmit, të cilat synojnë të pengojnë konkur-rencën e lirë. Me këtë marrëveshje zakonisht bëhet ndarja e tregut, kufizohet vëllimi i prodhimittë mallit të caktuar, bëhet shpërndarja e disa burimeve të furnizimit, caktohen çmimet e shitjes,caktohet që qarkullimi i mallit të bëhet vetëm përmes subjekteve të caktuara ekonomike etj. Kjomarrëveshje është e ndaluar me ligj dhe është e sanksionuar si vepër penale me Kodin Penal tëKosovës.

Masat kundër dampingut

Damping do të thotë shitje e mallit në tregun e jashtëm nën çmimin e mallit të njçjtë në tregun evendit. Pra, damping është eksportimi i mallit me çmime më të ulëta se ato në tregun e vendit.Kështu bëhet diskriminimi i blerësve në tregjet e ndryshme përmes çmimeve. Kemi edhe dampin-gun valutor, i cili ka të bëjë me devalvimin e valutës në përqindje më të madhe sesa ajo që do tëishte e nevojshme për përmirësimin e valutës me masa devalvuese.

Luftimi i akteve spekulative në ekonominë e tregut

Spekulimi është fitim i dobisë materiale të pamerituar, duke krijuar çrregullime në aspektin efurnizimit të tregut ose rritjes së paarsyeshme të çmimit. Eshtë kjo një sjellje dhe vepër e pale-jueshme me Kodin Penal të Kosovës. Kemi këto spekulime: së pari, fshehja e mallit; së dyti,kufizimi ose ndalja e shitjes së mallit; së treti, vështërsimi a pamundësimi i blerjes së mallit; sëkatërti, lidhja fiktive e kontratave; së pesti, mosrespektimi i afatit të dërgimit të mallit. Për mbrojt-jen nga aktet spekulative jepet mbrojtja ligjore.

Mbrojtja e pronësisë intelektuale

E drejta intelektuale përfshin krijimtaritë intelektuale, e cila është produkt i krijimtarisë njerëzore.Krijimtaria intelektuale ka aplikim dhe vlerë në prodhimtari dhe në qarkullimin e disa të mirave,mallrave dhe shërbimeve. Mbrojtja e pronësisë intlektuale (industriale) ka për objekt patentat,modelet për shfrytëzim, mostrat dhe modelet industriale, vurratat e fabrikës dhe ato tregtare, vur-ratat shërbyese, emërtimin tregtar dhe shenjat ose emrat e prejardhjes së prodhimeve, si dheluftimin e konkurrencës jolojale. Në kuptim të gjerë, në mbrojtjen e pronësisë interlektuale bënpjesë edhe mbrojtja e sekretit afarist.

Kontrata për koncesionet

Eshtë një instrument i qarkullimit juridik dhe ekonomik, me të cilën realizohet interesi publik.Këtu nuk vlen parimi i konsensualizmit dhe barazisë së palëve. Koncedenti vepron nga pozita epushtetit publik. Dispozitat e rregullave me të cilat përcaktohet përmbajtja e kontratës koncesion-are janë pjesë përbërëse të kontratës. Për këtë kontratë karakteristike është prania e elementevejuridiko-publike, sepse objekti i kontratës është me interes publik. Zgjidhja e kontesteve të shkak-tuara nga realizimi i të drejtave dhe detyrimeve lidhur me palujtshmëritë është në kompetencëeksluzive të gjykatave, kurse për të drejtat dhe detyrimet e tjera mund të përcaktohet kompetencae arbitrazhit. Fjala koncesion rrjedh nga latinishtja dhe do të thotë - leje.

683

E drejta ekonomike

Kontrata për investimin e të drejtave të pronësisë intelektuale

Secila nga këto të drejta mund të jetë një kuotë (pjesë) në formë të kalimit të së drejtës ose nëformë të kalimit të së drejtës së vetë shfrytëzimit, në formë licence të rëndomtë ose eksluzive.

Njohja e rregullave për sigurime multilaterale të agjencisëpër shtetet në zhvillim e vitit 1985 (AMSI)

Grupi i Bankës Botërore (AMSI) në vitin 1985 pati marrë iniciativen që në një mënyrë të bëhetsigurimi i investimeve dhe i kapitalit të investuar në shtetet e jashtme, kështu që shumë vende nëzhvillim i hynë punës për nxjerrjen e dispozitave ligjore, me të cilat rregullohet investimi i kapitalittë huaj në atë mënyrë që stimulon partnerin e jashtëm dhe mundëson të realizohen qëllimet eparashikuara me kontratë. Kjo agjenci, krahas sigurimit të investimeve, ka për detyrë që të stimu-lojë investimet në shtetet në zhvillim, të ofrojë shërbime të kolsantingut dhe të sigurojë informatapër rendet juridike të shteteve në zhvillim. Ajo ka statusin e organizatës së pavarur ndërkom-bëtare, veprimtaria e së cilës është e rregulluar me konventë, me rregulla të së drejtës ndërkom-bëtare dhe me ligjet e shteteve anëtare dhe e ka aftësinë e plotë juridike për të vepruar.

Modeli i Ligjit për Transaksionet e Siguruara

Banka Evropiane për Zhvillim dhe Rindërtim e ka hartuar Modelin e Ligjit për Transaksionet eSiguruara. Si mjete sigurimi për transaksionet e siguruara (kreditë dhe transaksionet e tjera tëinvestimeve) para se gjithash, sigurohen me të drejtën e pengut mbi sende të luajtshme dhe tëpaluajtshme. Iniciativa për Modelin e Ligjit u mor atëherë kur ekspertët e Bankës Evropiane kon-kluduan se mungesa e një kuadri aktesh juridike për zbatimin e të drejtave të pengut dhe shfrytëz-imin e të drejtave të tjera pronësore të mjeteve të sigurimit në shtetet e Evropës së Mesme dheLlindore si dhe në ato të të Azisë së Mesme, po i vë seriozisht në pikëpyetje projektet investuse,në të cilat bankat marrinë pjesë. Kështu, falë kësaj, në disa shtete u nxorën ligje vendore nëmbeshtetje të Ligjit Model për Transaksionet e Siguruara ( Moldavia, Hungaria, Kirgizia), kurse nëtë tjerat ato janë në përgaditje e sipër, (Kazakistani, Rumania, Lituania). Ligji Model para sëgjithash bazohet në sistemin kontinental të së drejtës, por duke i shfrytëzuar në të njëjtën kohëedhe disa zgjidhje të sistemit anglosakson të së drejtës sa i përket taknikës afariste dhe financiarebashkëkohore, duke u mbështetur në parimin e autonomisë së palëve për rregullimin e marrëd-hënieve të tyre lidhur me mjetet e sigurimit dhe të fleksibilitetit maksimal në zgjedhjen e mjetevetë sigurimit nga palët.

Konventa për Ndalimin e Korrupsionit e vitit 1997

Në fund të vitit 1997 u nënshkrua Konventa nga 29 shtete anëtare të OECD-ës dhe 5 shtetejoanëtare, me të cilën është parashikuar si vepër penale dhe është ndaluar dhënia e ryshfetit tëpunësuarëve në sektorin publik në Botën e jashtme. Konventa është në procedurë të ratifikimit.Për hartimin e kësaj Konvente është nisur nga ajo se korrupsioni, me qëllim të fitimit të punëve(investimet e huaja, marrja e koncesioneve) në botën e jashtme, nuk është një element i rëndomtëi transaksionit afarist, por vepër serioze penale. Konventa parashikon detyrimin e shteteve nën-shkruese që në ligjet nacionale të parashikojnë sanksione efikase. Ministria Amerikane e Tregtisëka llogaritur se vetëm në vitet 1994 dhe 1995 firmat amerikane kanë humbur mbi 100 kontrata në

684


botën e jashtme, me vlerë prej 45 miliardë dollarë, për shkak se punët ui janë dhënë konkurentëvenga shtetet e tjera, që janë shërbyer me mjete korrupsioni.

QARKULLIMI I MALLRAVE DHE I SHËRBIMEVE(Kontrata e shitjes)

Qarkullimi juridiko-ekonomik i mallrave dhe i shërbimeve, përkatësisht ushtrimi i veprimtarisëtregtare, që është thelbi i punëve ekonomike, realizohet me anë të kontratave, të cilat përbëjnëpunët më të shpeshta juridiko-ekonomike, mbi të cilat kryesisht bazohet afarizmi ekonomik.Prandaj, kontratat jan punë (veprime) juridike, me të cilat bëhet qarkullimi i mallrave dhe i shër-bimeve në qarkulliminn e mallrave. Pra, malli është send i destinuar për treg.

Kontrata e shitjes

Me kontratën e shitjes shitësi detyrohet që sendin që e shet t’ia dorëzojë blerësit, ashtu që blerësitë fitojë të drejtën e disponimit, përkatësisht të drejtën e pronësisë, kurse blerësi detyrohet qëshitësit t’ia paguajë çmimin. Pra:a) detyrimet e shitësit janë: dorëzimi i sendit, përgjegjësia për të metat materiale dhepërgjegjësia

për të metat juridike;b) detyrimet e blerësit janë: pagimi i çmimit dhe pranimi i sendit.

Dorëzimi i sendit.- Ky është detyrimi themelor i shitësit. Shitësi është i detyruar që sendin t’iadorëzojë blerësit në gjendje të regullt, së bashku me gjërat plotësuese, në kohën dhe vendin eparashikuar me kontratë. Pra, afatin e dorëzimit zakonisht e caktojnë palët kontraktuese. Afati idorëzimit respektohet: së pari, me kalimin e kohës së caktuar; së dyti, me kalimin e datës së caktu-ar dhe së treti, në bazë të termave tregtare.Në mungesë të marrëveshjes së palëve, dorëzimi i sendit të shitur ka për t’u realizuar në vendin nëtë cilin shitësi, në momentin e lidhjes së kontratës, e ka pasur vendqendrimin, respektivisht vendine selisë, kur bëhet fjalë për subjektin ekonomik. Sipas rregullit, shitësi nuke është i detyruar qësendin t’ia dërgojë blerësit, por blerësi duhet të vijë dhe ta marrë sendin me shpenzime dhe nërrezik të vet. Nëse nuk është caktuar vendi i dorëzimit, me pranimin në dorëzim të sendit ngatransportuesi, dorëzimi konsiderohet i kyer.Me dërgim të sendit blerësit nënkuptohen të gjitha ato veprime të cilat shitësi është i detyruar t’indërmarrë sipas kontratës dhe natyrës së veprimit, në mënyrë që blerësi të mund ta pranojësendin ( p.sh., ndarja e sendit nga masa e cila gjendet në depo, shënimi i tij, paketimi dhe thirrjaqë i bëhet blerësit për të ardhur në kohën dhe vendin e caktuar që ta marrë sendin etj.).Blerësi, po ashtu, sipas kontratës dhe natyrës së veprimit, duhet të kryej të gjitha veprimet, për t’ibërë të mundur shitësit ta kryejë dërgimin si dhe ta bëjë pranimin e mallit (p.sh. t’i përgjigjetftesës së shitësit për marrjen e mallit dhe, në kohën dhe vendin e caktuar, ta dërgojë automjetinadekuat për pranimin e mallit).Detyrimi i kontraktuar i shitësit për dërgesën e mallit lidhet me rrezikun e dëmtimit të mallit dheasgjësimin e rastsishëm të mallit që është objekt i kontratës. Deri te dorëzimi i mallit rreziku përkëtë i përket shitësit, kurse nga momenti i dorëzimit, rreziku kalon te blerësi, përveç kur ky i kapasur të ditura të metat e mallit.Varësisht nga fakti nëse afati i dorëzimit është ose jo kusht qenësor i realizimit të kontratës, dal-

685

E drejta ekonomike

lojmë kontratat fikse ose strikte (kur kontrata përmban klauzolë të veçantë, sipas së cilës kontratado të konsiderohet e shkëputur, nëse malli nuk dorëzohet brenda afatit të caktuar) dhe kontrata jofikse ose indikative, ( te të cilat afati i përmbushjes nuk çon në shkëputje të kontratës, porparaqitja e vonesës dhe veprimit të saj është e lidhur me disa prezumime të caktuara). Pra, për t’ukonsideruar një punë fikse, duhet të plotësohen këto kushte: a) afati i përmbushjes së detyrimitduhet të jetë i përcaktuar në mënyrë të rreptë (srikte) dhe b) ekzistimi i shprehjes së qartë tëdëshirës së palëv që puna të konsiderohet e përpiktë ose një karakteri i tillë i punës të rrjedhë padyshim nga rrethanat e veçanta.Ndërkaq te punët jofikse, në rast vonëse në përmbushjen e kontratës, blerësi ka të drejtë të për-dorë këto mjete juridike: të kërkojë përmbushjen e kontratës dhe kompensimin e dëmit si dheshkëputjen e kotratës dhe kompensimin e dëmit.Si rregull, lidhen punët jofikse, kurse ato fikse janë më të rralla.

Përgjegjësia e shitësit për të metat materiale të mallit

Konsiderohet se të metat materiale të mallit ekzistojnë:1. nëse malli nuk i ka cilësitë e duhura për përdorimin e tij të rëndomtë ose për qarkullim,2. nëse malli nuk i ka cilësitë e duhura për përdorim të posaçëm, për për të cilin e ka blerë blerësi

dhe të cilat kanë qenë të njohura për shitësin ose është dashur të jenë të njohura për shitësin,3. nëse sendi nuk i ka cilësitë, respektivisht veçoritë të cilat shprehimisht ose heshtazi janë kon-

traktuar, respektivisht janë parashikuar me ligj dhe4. kur shitësi e ka dorëzuar sendin që nuk është i njëjtë me mostrën ose modelin, përveç nëse

mostra dhe modeli janë treguar sa për informim.Të drejtat e blerësit, në rast të të metave materiale të sendit, janë: të kërkojë realizimin e kontratës,shkëputjen e kontratës, uljen e çmimit dhe, në çdo rast, kompensimin e dëmit.

Garancia për funksionimin normal të sendit të shitur

Kjo garanci parashikohet vetëm për disa produkte teknike (makina, pajime, aparate etj.), kurshitësi i ka dorëzuar blerësit fletëgarancinë, me të cilin garanton funksionimin e drejtë dhe normaltë sendit gjatë një kohe të caktuar. Blerësi ka mundësi, kur sendi nuk funksionon, të kërkojë ngashitësi ose nga prodhuesi që sendin ta rregullojë brenda një afati të arsyeshëm dhe nëse këtë nuk ebën, në vend të tij duhet t’ia dorëzojë sendin që funksionon në rregull.

Përgjegjësia e shitësit për të metat juridike

Shitësi ka për obligim t’i garantojë blerësit se mallin e blerë nuk do t’ia marrë askush. Mirëpo,uzansat e përgjthshme nuk parashikojnë mbrojtje nga evikcioni, kështu që, në këtë rast, zbatohenrregullat e përgjithshme të së drejtës detyrimore.

Detyrimet themelore të blerësit janë: pagimi i çmimit në vendin dhe kohën e caktuar në kontratëdhe pranimi i mallit sipas kontratës.

Konstatimi i sasisë së mallit dhe të drejtat e blerësit (e drejta e objeksioneve (vërejtjeve) ndajsasisë dhe cilësisë së mallit)

686


Për konstatimin e sasisë së mallit janë me rëndësi mënyra, koha dhe vendi i konstatimit të sasisë.Blerësi ka të drejtë objeksioni ndaj sasisë së mallit, nëse konstaton se sasia e dërguar e tij nuk ipërgjigjet sasisë së kontraktuar dhe këtë ai duhet ta bëjë me kohë dhe në mënyrë të sigurt.Mënyra e konstatimit të sasisë së mallit bëhet: me matje fizike, numërimin, krahasim të mostraveetj. Po ashtu, blerësi ka për obligim që, pas pranimit të mallit të dërguar, ta konstatojë cilësinë etij pa u vonuar, d.m.th., nga momenti i pranimit të malli. Këtë kontroll ai mund ta bejë sipas mar-rëveshjes së arritur. Sipas ligjeve krahasuese, kjo bëhet me kontrollime të rëndomta: shikimi profe-sional, nxjerrja e mostrës, analiza kimike etj.Objeksioni ndaj cilësisë është akt i njëanshëm juridik, me të cilin blerësi i shpreh shitësit pakë-naqësinë lidhur me mallin e pranuar, duke ia bërë kështu të ditur shitësit që të mos presë përm-bushjen e kontratës.

Formet e posaçme të kontratave të shitblerjes: sipas objektit dhe përmbajtjes.

Format e veçanta sipas objektit:

1. Kontrata e shitblerjes së pajimeve investive. - Në tregtinë e jashtme, te këto kontrata vlejnëkushtet e përgjithsme, të cilat i ka nxjerrë Komisioni Ekonomik Evropian. Si rregull, këtokontrata lidhen me shkrim. Objekt kontrate janë pjesët e pajimeve investive dhe pajimetinvestive, si një tërësi.

2. Kontrata e shitblerjes së mjeteve transportuese. - Te këto kontrata zbatohen rregulla tëposaçme. Kjo kontratë vlen për anije dhe aeroplanë. Karakteristakat e kontratës janë: dhënia egarancisë, dërgimi i pjesëve rezervë dhe aftësimi i personelit (ekuipazhit) për përdorimin ekëtyre mjeteve.

3. Kontrata e shitblerjes së energjisë elektrike. - Te këto kontrata, si rregull, parashikohet forma eshkruar. Elementet qenësore të kontratës, sipas ligjit, janë: sasia, cilësia e energjisë elektrike,mënyra dhe afatet e dërgimit, vendi i shitjes së energjisë elektrike, mënyra e përllogaritjes dhe epagesës, kohëzgjatja e kontratës, përgjegjësia për mospërmbushje të kontratës dhe rastet kurmund të kfizohet dhe ndalet energjia elektrike.

Trajtat e veçanta sipas përmbajtjes:

1. Shitblerja e specifikuar. - Me rastin e lidhjes së kontrate përcaktohen sasia, lloji dhe çmimi imallit, kurse cilësia dhe asortimani bëhe nmë vonë, sipas specifikimit që e jep blerësi.

2. Shitblerja në pritje. - Me këtë kontratë parashikohet pagimi i çmimit të mallit vetëm pas kalimittë një kohe të caktuar pas dërgimit, brenda afatit dhe në mënyrën e parashikuar në kontratë.

3. Shitblerja prenumerike ose me marrje. - Me këtë kontratë parashikohet që çmimi të paguhetparaprakisht (në total ose me këste). Zakonisht, kjo bëhet për shkak se shitësi ka nevojëurgjentisht për para ose kur blerësi për të nuk është mjaft i njohur ose kur nuk ka mjaft besimndaj aftësisë paguese dhe ndërgjegjëshmërisë së tij

4. Shitblerja sipas mostrës. - Kjo kontratë parashikon detyrimin e shitësit për ta dërguar mallinsipas mostrës, të cilën e jepin njëri apo tjetri. Mostra mbyllet dhe vuloset në mënyrë të veçantë,pasi që malli duhet t’i përgjigjet plotësisht asaj.

687

E drejta ekonomike

Kontrata për ndërmjetësimin

Kontrata për ndërmjetësimin është kontratë e tillë e qarkullimit të mallrave, në bazë së cilës ndër-mjetësuesi detyrohet që palën tjetër - komitentin ta sjellë në kontakt me ndonjë person tjetër tëtretë, me qëllim që komitenti të lidhë me të ndonjë kontratë tër qarkullimit të mallrave. Ështëkarakteristike se kjo është një kontratë e dyanshme me ngarkesë, joformale dhe, zakonisht, ështëkontratë sipas qasjes, kurse urdhëdhënësi detyrohet ta paguajë një provizion të caktuar për ndër-mjetësim.Detyrimet e ndërmjetësuesit janë: gjetja për komintentin e vet të partnerin përkatës afarist, praështë përgjegjës për zgjedhjen e partnerit, çka do të thotë se ndërmjetësuesi është i detyruar tëmbrojë dhe të ruajë,si interesat e komitentit të vet, ashtu edhe interesat e personit të tretë. Pastaj,ndërmjetësuesi ka për detyrë ta ruajë fshehtësinë afariste, domethënë, të gjithë atë që ka mësuarme rastin e lidhjes së kontratës mes komitentit dhe personit të tretë. Si detyrim i veçantë i ndër-mjetësusesit është të mbajë ditarin e ndërmjetësimit. Nëse ka ndodhur lidhja e kontratës me anëtë mostrave, ndërmjetësuesi ka për detyrë t’i ruajë edhe mostrat dhe të kujdeset që ato të mosngatërohen.Ndërmjetësuesi ka të drejtën e provizionit, pa marrë parasysh nëse është lidhur kontrata ose jo.Provizioni caktohet me kontratë. Po ashtu, ai ka të drejtën e kompensimit të shpenzimeve, porvetëm nëse këto janë parashikuar shprehimisht në kontratë.

Kontrata për pëfaqësimin tregtar

Sipas kësaj kontrate, përfaqësuesi tregtar detyrohet që të kujdeset gjithmonë që personat e tretëtë lidhin kontrata me urdhëdhënësin e tij dhe në atë kuptim të ndërmjetësojë midis tyre, si dhe,me të marrë të autorizimit, të lidhë kontrata me persona të tretë, në emër dhe për llogari të urd-hërdhënësit, kurse ky i fundit detyrohet që përfaqësuesit t’ia paguajë kompensimin e caktuar(provizionin e përfaqësimit) Edhe kjo kontratë është joformale, e dyanshme me ngarkesë, e cila mund të lidhet edhe vetëmduke i dhënë urdhër përfaqësuesit tregtar.Detyrimet e pëfaqësuesit janë: që gjatë realizimit të kontratës të paraqitet si ekonomist i mirë, qët’iu përmbahet udhëzimeve të urdhërdhënësit, të lajmërojë urdhërdhënësin për të gjitha ngjarjetme rëndësi, ta mbrojë interesin e urdhërdhënësit, të ruajë fshehtësinë afariste, të mbajë libratafariste, të lëshojë vërttimin për punën e lidhur dhe t’i japë llogari urdhërdhënësit për punët ekryera.Të drejtat e përfaqësuesit tregtar janë: e drejta e provizionit; e drejta e kompensimit të shpenz-imeve të veçanta; e drejta e paradhënies lidhur me shpenzimet, pasi që përfaqësimi është veprim-tari që kryhet në kohë të vazhduar.

Kontrata komisionare

Edhe kjo kontratë është joformale, por rekomandohet të jetë e formës së shkruar. Me të një per-son - komisioneri detyrohet që, me kompensim (provizion), të lidhë kontratë në emër të vet dhepër llogari të tjetrit - komitentit, kurse komitenti detyrohet që komisionerit për këtë t’ia paguajëprovizionin e kontraktuar. Në qarkullimin e mallrave komisonet paraqiten si komisione të shitjes,të blerjes dhe të transportit, të cilat njihen si komisione të rregullta, ku komisioneri përgjigjetvetëm për zgjedhjen e ndërgjegjëshëm të personit të tretë, me të cilin lidh kontratën, por nuk

688


përgjigjet për kompesimin e insolvitetit të atij personi, pra për mosrealizimin e detyrimit nga per-soni i tretë, për dallim prej komisionit me klauzolën star del credere, sipas së cilës komisoneri, nëbazë të kontratës, do ta marrë “garanci” të llojit të vet për përmbushjen e detyrimit të personit tëtretë: komisioneri - shitës se personi i tretë do ta paguajë çmimin, ndërsa komisioneri - blerës sepersoni i tretë do ta dërgojë mallin. Në këtë mënyrë komitenti e fiton debitorin solidar, përveçpersonit të tretë dhe ky është komisioneri qoftë shitës, qoftë blerës.Detyrimet e komisionerit janë: ta zbatojë urdhërin me kujdesin e ekonomistit të mirë, të veprojësipas urdhërave të komitentit, t’i mbrojë interesat e komitentit, ta ruajë mallin e komitentit, tainformojë komitentin për të gjitha faktet dhe rrethanat me rëndësi lidhur me zbatimin e urdhërittë komitentit, t’i japë llogari komitentit për urdhërin e zbatuar, që t’ia dorëzojë komitentit tëgjitha fitimet për punën e kryer.Të drejtat e komsionierit janë: e drejta e provizionit, e drejta e kompensimit të shpenzimeve dhee drejta e pengut.

Kontrata për kontrollin e mallrave

Me këtë kontratë njëra palë - ushtruesi i kontrollit, detyrohet që profesionalisht dhe me paanësita bëjë kontrollin e kontraktuar të mallit dhe për këtë të lëshojë certifikatën (atestin) përkatës,kurse pala tjetër - porositësi i kontrollit, detyrohet që për kontrollin e kryer të paguajë kompen-simin e kontraktuar. Objekt i kontrollit është vërtetimi i identietit të mallit (sasia, cilësia, mënyra epaketimit etj.). Eshtë kontratë joformale.Detyrimet e kontrolluesit janë: zbatimi i urdhërit të komitentit, lëshimi i cerifikatës (atestit), sig-urimi dhe ruajtja e mallit që të mos ndërrohet, ruajtja e mostrës.Të drejtat e kontrolluesit janë: e drejta e provizionit, e drejta e kompensimitt të shpenzimeve, edejta që t’i mundësohet qasja te malli që duhet kontrolluar, e drejta e shpërblimit për instruksionetqë i jep komitentit, e drejta e pengut dhe e retencionit në mallin e kontrolluar për sigurimin epagesës së shpenzimeve.Kontrolluesi ka mundësi t’i kryejë edhe këto punë: të kontrollojë dhe të marrë mallin, të kontrol-lojë mallin me garanci dhetë kontrollojë shërbimet.

Kontrata për magazinimin e mallrave

Me anë të kësaj kontrate magazineri detyrohet ta pranojë, ta strehojë dhe ta ruajë mallin, që itakon palës tjetër dhe të veprojë sipas urdhërave të saj, kurse ajo detyrohet që për këtë t’ia paguajëkompensimin e caktuar - provizionin. Kjo kontratë është reale, e dyanshme me ngarkesë. Mepunët e magazinimit mund të merren vetëm subjektet ekonomike.Detyrimet e magazinerit janë: të publikojë kushtet e përgjithshme në të cilat e merr mallin përstrehim dhe ruajtje, të mbajë librat afaristë, posaçërisht ditarin e magazinimit, të marrë në ruajtjedhe magazinim mallin e ofruar, nëse merret me magazinimin dhe ruajtjen e atij lloji të mallit dhenëse nuk e ka të angazhuar ambientin e magazinës, t’ia kompensojë të gjitha dëmet komitentit,përveç atyre të cilat kanë ardhur si pasojë e të metave vetjake ose fuqisë madhore, ta shesë mallinnë rast urgjence dhe rreziku nga shkatërrimi i tij dhe për këtë sa më shpejt ta njoftojë komi-tentin, t[ cilit t’ia lëshojë t fletëmagazinimin, nëse është fjala për magazinë publike, si dhe tëveprojë sipas urdhërit të komitentit në lidhje me mallin e magazinuar, p.sh., ta sigurojë mallin, që

689

E drejta ekonomike

mallin t’ia dorëzojë personit të tretë etj.Të drejtat e magazinerit janë: e drejta e provizionit për ruajtjen e mallit, e drejta e kompensimit tëshpenzimeve të domosdoshme të shkaktuara nga ruajtja e mallit. Për sigurimin e të drejtave tëveta, respektivisht për pagesën e provizionit dhe të shpenzimeve, magazinierit i përket e drejtaligjore e pengut dhe e retencionit të mallit të depozituar.Kemi disa magazina: magazina doganore, magazina publike, magazina e lirë doganore dhe magaz-ina e konsignacionit.

Kontrata për shpedicionin

Kontrata për shpedicionin është një kontratë e tillë me të cilën shpediteri detyrohet që të ekspe-dojë mallin e palës tjetër - komitentit, kurse ky detyrohet që për këtë shpedituesit t’ia paguajë njëprovizion të caktuar. Kontrata e shpedicionit, sipas rregullit, është kontratë joformale, por nëpraktikë ndodh shpesh që të lidhet me shkrim, për shkak të kompeksitetit të marrëdhënieve qëdalin nga kontrata për shpedicionin. Po ashtu, ajo është kontratë e dyanshme me ngarkesë dhereale. Shpeditori, për transportin e një malli të caktuar, lidh në emër të vet dhe për llogari tëkomintentit, kontratë për transportin dhe kontrata të tjera të nevojshme për kryerjen e transportittë atij malli, si dhe kryen punë dhe veprime të tjera të zakonshme, si, psh., zhdoganimin, magazin-imin, sigurimin e mallit etj.Për nga llojet, kemi shpedicionin e plotë (në rastin kur shpedituesi paraqitet si i pavarur, ashtu qëpërveç punëve të shpedicionit, merr përsipër edhe detyrimin që mallin ta transportojë); shpedi-coni jo i plotë (në rastin kur shpedituesi e merr detyrimin ta ekspedojë mallin dhe të kryejë punëtë tjera të shpedicionit, por pa detyrimin që ai personalisht ta bëjë transportimin e mallit, me ç’rastai lidh kontratë të posaçme për transportin me transportuesin e mallit. Janë të njohura edhemesshpedicioni, nënshpedicioni, shpedicioni fiks dhe grupor (i përbashkët).Detyrimet e shpedituesit janë: të ndërmarrë të gjitha veprimet e nevojshme që ekspedimi i mallittë bëhet pa pengesa, t’ia marrë mallin secilit që i drejtohet për transport, ta ruajë mallin mekujdsin e ekonomistit të mirë, t’i mbrojë interesat e komitentit, të njoftojë komitentin për ecurinëe kryerjes së punës, të cilën ia ka besuar komienti.Të drejtat e shpediterit janë: e drejta e provizionit dhe e kompensimit të shpenzimeve të nevo-jshme dhe të dobishme për komitentin. Për sigurimin e këtyre të drejtave shpedituesi ka të drejtëne pengut dhe të retencionit në mallin e ekspedimit.

Kontrata përi transportin e mallit

Është kontratë me të cilën transportuesi detyrohet që të kryejë me shpërblim transportin e mallitose të pasagjerëve nga një vend në vendin tjetër.Karakteristike te kjo kontratë është ajo që, përveç kontraktuesve, mund të paraqitet edhe personi itretë - pranuesi i dërgesës.Kontrata për transportin është kontratë reale e dyanshme me ngarkesë.Detyra më qenësore e transportuesit është: ta pranojë mallin prej dërguesit, ta transportojë atë

në vendin e kontraktuar, ta ruajë gjatë tërë kohës sa zgjatë transporti dhe t’i plotësojë urdhërat edërguesit ose të pranuesit të mallit dhe, në fund, pas kryerjes së transportit, mallin t’ia dorëzojëpranuesit.Transporti i mallit mund të kryhet me rrugë të ndryshme, kështu që, varësisht nga lloji i trans-portit, ekzistojnë edhe lloje të ndryshme kontratash për transportin (kontrata për transportin

690


hekurullor, kontrata për transportin rrugor, kontrata për transportin detar, kontrata për trans-portin ajror, kontrata për transportin përme lumenjve dhe liqeneve, kontrata për transportin eudhëtarëve dhe kontrata për transportin e përzier). Për çdo kontratë të veçantë të transportit vlenregjimi i posaçëm juridik, p.sh., dispozitat e posaçme të rregullave për transportin hekurullor tëmallit, kurse rregullat e përgjithshme juridike për transportimin e mallit zbatohen në çështjet tëcilët nuk janë rregulluar me një regjim të posaçëm juridik.Kontrata për transportin e mallit me hekurudhë. - Kjo kontratë, përveç karakteristikave tëpërgjithshme të të gjitha kontratave të transportit, ka edhe ato të posaçme: hekurudha ka përobligim ta marrë mallin dhe ta kryejë transportin e tij gjithnjë kur janë plotësuar kushtet ligjore,kushtet e saj janë të njëjta për të gjithë shfrytëzuesit, është kontratë sipas qasjes.Kontrata për transportin hekurudhor merret se është lidhur, kur bëhet dorëzimi i mallit në trans-port dhe dorëzimi në favor të hekurudhës i fletëngarkesës së plotësuar.Detyrimet e hekurudhës janë: ta pranojë mallin për transport, të ofrojë në dispozicion vagonat, tapeshojë ose ta numërojë mallin, ta respektojë rrugën përkatëse transportuese, t’i respektojë afatete transportit të mallit të përcaktuara me ligj, me të arritur të mallt ta njoftojë pranuesin se mallika arritur, ta dorëzojë mallin dhe fletëngarkesën e mallt ashtu sikurse është cekur ai në të, ta ruajëmallin nga humbja dhe dëmtimi, shfrytëzuesit të transportit t’ia kompensojë dëmin që shkaktohetsi pasojë e humbjes dhe asgjësimit të mallit ose tejkalimit të afateve të dërgimit.Detyrimet e dërguesit janë: ta dorëzojë mallin për transportim, ta dorëzojë fletëngarkesën e plotë-suar në mënyrë të rregullt ose sipas kontratës, t’i japë udhëzime hekurudhës kur kjo është e nevo-jshme, t’ia paguajë hekurudhës çmimin e transportit.Të drejtat e hekurudhës janë: arkëtimi i çmimit të transportit, kompensimi i shpenzimeve, e drejtae pengut dh retenconit në mallin e marrë për transportim.

Kontrata për transportin e mallit me linjë detare, - Me këtë kontratë anijetari detyrohet tatrasnsportojë mallin dhe pasagjerët nga porti ngarkues deri te porti i destinimit, kurse pala tjetërkontraktuese (ngarkuesi) detyrohet që anijetarit t’ia paguajë çmimin transportues. Si palë paraqitenanijetari dhe ngarkuesi, respektivisht porositësi i transportit.Kemi dy lloje të kësaj kontrate:1. Kontrata për marrjen e anijes me qira, me të cilën jepet anija në përdorim, duke paguar qiranë,

me qëllim të kryerjes së punëve të lundrimit, për kohë të caktuar, për një ose më shumë udhë-time;

2. Kontrata për punë të lundrimit, e cila ndahet në kontrata për transportin e mallit në det a nëujëra të brendshëm, kontrata për rimorkim në det a në ujëra të brendshëm dhe kontrata përpunët e tjera të lundrimit.

Me konratën mbi transportimin e mallit anijetari detyrohet ta transportojë mallin me anije, kursengarkuesi detyrohet ta paguajë çmimin e transportit.Edhe kjo kontratë është dy llojesh: kontrata për anije dhe kontrata transportuese. E para lidhetpër transportim me tërë anijen ose me një hapësirë të caktuar të anijes, për një apo më shumëudhëtime ose për kohë të caktuar, sipas rregullit, në kuadër të lundrimit të lirë dhe gjithsesi duhettë lidhet me shkrim, kurse e dyta lidhet për transportim të mallrave të ndryshme, në kuadër tëlundrimit në realacione linjore dhe për këtë nuk kërkohet të lidhet me shkrim, por ka të drejtë tëkërkojë dëshmi me shkrim pr lidhjen e kontratës.Vend të posaçëm zë kontrata kohore për tërë anijen (tajm charter), me të cilën anijetari detyrohetqë gjatë kohëzgjatjes së kontratës dhe në kufi të kushteve të kontraktuara, të transportojë mallinnë rrugët dhe linjat të cilat i cakton porositësi i transportimit.

691

E drejta ekonomike

Kontrata për transportimin e mallit përmes linjes detare është joformale dhe, sipas rregullit, lidhetpërmes të autorizuarit dhe është e dyanshme me ngarkesë dhe reale.Detyrimet e anijetarit janë: ta aftësojë anijen për kryrjen e transportit të kontraktuar, ta njoftojëngarkuesin që anija është e përgaditur për ngarkim, ta ngarkojë mallin në anije, nëse ndryshe nukështë kontraktuar, ta lëshojë konosmanin, ta transportojë mallin e pranuar në portin e destina-cionit brenda afatit të kontraktuar.Detyrimet e ngarkuesit janë: me shpenzime të veta dhe në rrezikë të vet të sjellë mallin afër ani-jes, ta bëjë dorëzimin e mallit për transport në sasinë e kontraktuar, duke theksuar llojin dhecilësitë e mallit, ta paguajë çmimin e transportit, nëse bëhet fjalë për lundrim linjor, përndryshe tapaguajë qiranë për anijen.

Kontrata për transprtimin e pasagjerëve. - Me këtë kontratë anijetari merr përsipër detyrimin sedo të transportojë pasagjerin në anije, kurse pasagjeri duhet të paguajë çmimin e transportit.Kontrata mund të lidhet për një kohë të caktuar ose për një numër të caktuar udhëtimesh. Ështëkontratë joformale, pra anijetari i jep pasagjerit biletën e udhëtimit me kërkesë të tij, e cila mundtë lëshohet në emër dhe sipas prurësit. E para nuk mund t’i kalohet një personi tjetër, pa pëlqimine anijetarit, kurse e dyta mund të kalohet, përveç kur udhëtimi tashmë të këtë filluar.Kontrata për transportimin rrugor të mallrave.- Me këtë kontratë tansportuesi detyrohet që mallinta transportojë nga vendi i dërgimit deri në vendin e destinimit dhe atë t’ia dorëzojë pranuesit osepersonit të autorizuar, kurse dërguesi detyrohet ta paguajë çmimin e transportit.Eshtë kontratë joformale, e dyanshme me ngarkesë dhe reale, kështu që ajo konsiderohet e lidhurkur palët kontraktuese pajtohen për elementet qenësore të saj.Detyrimet e transportuesit janë: ta pranojë mallin për transportim nga çdo dërgues; ta ngarkojëmallin në mjetin transportues, nëse nuk është kontraktuar ndryshe; ta mbulojë, ta lidhë mallin dhetë bëjë sigurimet e tjera të tij, nëse këto punë nuk i përkasin dërguesit; të kryejë të gjitha punët etjera, pa të cilat transportimi nuk mund të fillojë.Fletëngarkesën e plotëson dërguesi i mallit dhe atë ia dorëzon transportuesit. Ndërkaq shkarkimine mallit nga mjeti transportues e ka për obligim ta bëjë pranuesi i mallit.Të drejtat e transportuesit janë: arkëtimi i çmimit të transportit, e drejta e pengut dhe e reten-cionit në mall, në rast se dërguesi ose pranuesi nuk e paguan çmimin e transportit.

Konrata për transportimin e mallit në komnikaconin ajror. - Sipas kësaj kontrate, transportuesiajror detyrohet të kryejë transportimin e kontraktuar nga vendi i nisjes deri në vendin destinimit,brenda kohës së kontraktuar, kurse pala tjetër detyrohet që për këtë të paguajë çmimin e kontrak-tuar të transportit.Kemi transportin ndërkombëtar dhe të brendshëm, të lirë dhe të vijave të caktuara, si dhe trans-portin e mallrave, të udhëtarëve dhe të bagazhit.Eshtë kontratë dyanshme me ngarkesë dhe hyn në radhën e kontratave joformale.Dallojmë kontratën për transportimin ajror të mallrave me një transportim ose me më shumëtransportime nga kontrata në kohë të caktuar si dhe kontratën për tërë kapacitetin e aeroplanitose për një pjesë të tij. Këto të fundit i takojnë kontratës për komunikacionin ajror charter, për tëcilën është më rëndësi numri i udhëtimeve dhe i mallit që transprtohet. Kjo kontratë duhet të lid-het me shkrim.Detyrimet e transportuesit janë: ta pranojë për transport mallin e dërguesit dhe porositësit tëtransportimit, nëse disponon kapacitete të nevojshme transportues; të lëshojë fletëngarkesë; tëkryejë transportimin e kontraktuar në mënyrën e kontraktuar; të veprojë sipas urdhëresave të pas-

692


tajme të poseduesit të drejtave të transportimit ajror.Detyrimet e dërguesit janë: t’ia paguajë transportuesit çmimin transportues; t’ia paguajë të githashpenzimet e nevojshme dhe të domosdoshme lidhur me transportiminË t’ia dorëzojë mallin nëambalazhin qëe mbron mallin në masë të duhur; gjatë kohës së transportimit duhet t’ia drëzojëtransportuesit të gjitha dokumentet e nevojshëm të transportit; ta plotësojë fletëngarkesën dhet’ia dorëzojë atë transportuesit.

Kontrata për transportimin e udhëtarëve. - Me këtë kontratë transportuesi detyrohet t’i trans-portojë të gjithë udhëtarët, të cilët posedojnë bileta të rregullta; të lëshojë dëshminë e rregullt tëudhëtimit; të shpallë orarin e transportit dhe të cekë çmimin e drejtimeve të udhëtimit.Transportuesi është përgjegjës kur nuk e kryen detyrimin e tij kontraktues dhe kur shkaktohetvdekja ose lëndimi trupor i pasagjerëve, përveç nëse dëshmon se këto kanë ardhur për pasojë tëveprimit të fuqisë madhore, për fajin e personit të tretë dhe për fajin e vet udhëtarit.Udhëtari ka për obligim: ta sigurojë biletën e rregullt të udhëtimit; t’ia tregojë biletën personitzyrtar me kërkesë të tij; ta përdorë biletën vetëm për relacionin e cekur në të dhe t’i përmbahetrendit të parashikuar të udhëtimit.

Kontrata për menaxhmentin

Sipas kësaj kontrate, pronari i ndërmarrjes ose vetëm ndërmarrja ia beson një personi tjetërmenaxhimin dhe kontrollin e afarizmit të asaj ndërmarrje për një periudhë dhe kompensim tëcaktuar.Menaxhimi i ndërmarrjes më së shpeshti i besohet ndërmarrjes së specializuar për llojin përkatëstë veprimtarisë, pra që ofron dije dhe përvojë në fushën e planifikimit, organizimit, financave,marketingut e të ngjashme, e cila në këtë punë paraqitet si menaxhuese dhe operatore. Ndërmjetkontraktuesve krijohet marrëdhënia afariste. Kjo kontratë paraqet një mjet të përshtatshëm përsigurimin e afarizmit të suksesshëm të ndërmarrjes, kuadrot e së cilës nuk kanë përvojë dhe dije tënevojshme ose në nivel të duhur. Pra, shfrytëzohet dija dhe përvoja menaxhuese e tjetrit, e cilaështë e sprovuar në praktikë.Një ndërmarrjeje të tillë kështu i mundësohet shfrytëzimi i përvojës dhe dijes së huaj për menax-

him, duke u krijuar kështu kushtet për një afarizëm dhe zhvillim më të suksesshëm të saj. Mebesimin e menaxhimit ndërmarrjes së njëjtë menaxhuese nga ana e një numri më të madh ndër-marrjesh krijohet një zinxhiri adekuat i ndërmarrjeve, të lidhura nga aspekti i tillë i afarizmit dhepunës, ghjë që e forcon pozitën e tyre në treg.Kohëzgjatja e kontratës është prej 2-5 vjet, me mundësi përseritjeje. Insistohet në kohëzgjatjenprej 10-20 vjet.

Kontrata për licencën

Me këtë kontratë, dhënësi i licencës detyrohet t’ia kalojë marrësit të licencës, në tërësi ose pjesër-isht, të drejtën e shfrytëzimit të shpikjes, patentës, përvojës dhe dijes teknike, vurratës, mostrësose modelit, kurse fituesi i licencës detyrohet që për këtë t’ia paguajë atij një kompensmin tëcaktuar.Pra, licenca është formë juridike e kalimit të autorizimit për shfrytëzimin - përdorimin e objektittë drejtës së pronësisë industriale, psh., kalimin e së drejtës së shfrytëzimit të modelit të mbrojtur,patentës, vurratës mallore ose shërbyese, dijes dhe përvojës. Te kalimi i së drejtës së pronësisë

693

E drejta ekonomike

industriale ndodh kalimi vetëm i asaj të drejte, kurse me licencë kalohet vetëm njëra prej autoriz-imeve të përmbajtura në të drejtën e pronësisë industriale - autorizimi për shfrytëzimin e objektittë asaj të drejte, ndërsa vetë ajo e drejtë i mbetet pronarit të saj. Kjo kontratë lidhet në kohë tëpacaktuar ose të caktuar prej 5 deri 10 vjet.Kontrata e licencës (licenca e kontraktuar) është formale dhe ajo mund të jetë e rëndomtë,eksluzive dhe e përzier. Licenca e rëndomtë i jep shfrytëzesit të drejtën e shfrytëzimit objektit tëlicencës në përputhje me kontratën , por dhënësi i licencës e ruan të drejtën që licencën për tënjejtin objekt t’ua japë personave të tjerë, përkatësisht ruan të drejtën që shfrytëzojë vetë atë.Licenca eksluzive i jep shfytëzuesit të drejtën eksluzive të shfrytëzimit të objektit të asaj licence,ashtu që dhënësi i licencës nuk ka të drejtë që licencën për të njëjtin objekt t’ua japë personave tëtjerë dhe e as ka të drejtë ta shfrytëzojë vetë objektin e licencës. Licenca e përzier është ajo me tëcilën shfrytëzuesit të licencës i jepet e drejta eksluzive e objektit të licencës në një rajon, kursejoeksluzive në rajonin tjetër. Nëse në kontratën për licencën nuk është përcaktuar lloji i licencës,atëherë konsiderohet se kemi të bëjmë me licencë të rëndomtë.

Kontrata për know-how-in

Know-how-i është grup dijesh dhe përvojash të caktuara, të zbatueshme në një lëmë të teknikësdhe afarizmit në përgjithësi dhe është produkt i praktikës afariste amerikane, kurse sot është pran-uar në tërë botën e afarizmit. Me kontratën e know - how-it njëra palë detyrohetë ta kalojë dijenapo përvojën afariste në pikëpamje të teknikës a teknologjisë si dhe dijenë afariste dhe financiarete pala tjetër, kurse kjo detyrohet që asaj, për këtë, t’ia paguajë shpërblimin e kontraktuar, në bazëtë shfrytëzimit të fshehtësisë afariste.Know - how-i nuk është rregulluar drejtpërdrejti dhe shprehimisht me ligj, prandaj përmbajtja etij nuk është përcaktuar saktësisht. Se çka do të thotë know-how është një çështje faktike, sepsepërmbajtja e tij mund të jetë e ndryshme rast pas rasti, varësisht në cilën lëmë paraqitet. Në këtëkuptim, know-how-in rregullisht e përbejnë fshehtësit e prodhimit, dokumentacionet teknike,recepturat, udhëzimet për punë, skicat, shemat, rregullat nga përvoja etj. Këto janë dije dhe për-voja të cilat atyre që i zotërojnë ato u sjellin përparësi përkatëse para konkurentëve, që nuk i kanëkëto dijeni dhe përvoja. Know - how-i i caktuar i mundëson poseduesit të dijë se si duhet tëbëhet diçka në prodhim ose në afarizëm në përgjithësi. Know - how-i ka lindur në lëmin eteknikës (know - how-i teknik) dhe zhvillimin e tij në fillim e ka përfaqësuar përcjellësin e domos-doshëm të shpikjes së patentuar. Më vonë ai ka fituar përmbajtje më të pasur dhe kuptim më tëgjerë, duke i tejkaluar suazat të aplikimit të tij në lëmin e teknikës, kështu që ka filluar të paraqitetsi faktor i rëndësishëm në afarizmin ekonomikë, në kuptimin më të gjerë të fjalës. Në këtë mënyrëështë sajuar edhe know - how-i afarist, i cili është i domosdoshëm për organizimin e punës dhe tëafarizmit, afarizmin financiar, afarizmin komercial, marketingun, arsimimin e kuadrove në lëmin eafarizmit e të ngjashme. Kjo punë juridike nuk e gëzon mbrojtje të drejtpërdrejtë juridike, siçështë rasti me shpikjen e patentuar, por ai, në disa përmbajtje, mbrohet veç e veç në bazë të fshe-htësisë afariste të ndërmarrjes. Eshtë kontratë formale.

Kontrata për lizingun

Eshtë një kontratë, sipas së cilës dhënësi i lizingut detyrohet që shfrytëzuesit të lizingut t’ia dorë-zojë për shfrytëzim të përkohshëm ndonjë send (ose grup sendesh), kurse ky detyrohet që

694


dhënësit t’ia paguajë kompensimin e caktuar, me të drejtën që shfrytëzuesi i lizingut, pas skadimittë afatit të lizingut ta blejë atë send ose ta vazhdojë lizingun.Objekt të lizingut janë rendom sendet (pajisjet, pajimet, automjetet etj.). Dhënësi i lizingut, përveçdorëzimit të sendit, ka për obligim edhe mirëmbajtjen, remontin, aftësimin e kuadrit të shfry-tëzuesit të lizingut. Rëndësi të madhe ka lizingu financiar, i cili mundëson kreditimin për furniz-imin e sendit të caktuar.Kemi disa lloje të lizingut dhe këto sipas natyrës së objektit të lizingut:

- lizingun e sendeve të konsumueshme - automjetet, aparatet të amvisnisë,- lizingun investues, që jepet në formë të pajimeve (makinave investive),- lizingun e sendeve të luajtshme dhe të paluajtshme dhe- lizingun e sendeve të përdorura.- Lizingu sipas kohëzgjatjes:

- afatshkurtër dhe - afatgjatë.

- Lizingu sipas pozitës së dhënësit të lizingut:- lizingu që e realizojnë shoqëritë e lizingut,- lizingu i koncerneve dhe- lizingu i prodhuesit financiar.

Kontrata për franshizingun

Është një kontratë me të cilën midis dy subjekteve ekonomik vendoset marrëdhënia afariste përnjë kohë më të gjatë, gjatë së cilës dhënësi i franshizës i jep pranuesit të saj një grup të caktuar tëshërbimeve afariste dhe të drejtave të mbrojtura, të cilat pranuesi i fanshizës ka të drejtë t’i shfry-tëzojë në afarizmin e vetë, në kushtet saktësisht të përcaktuara e me kompensim të kontraktuar.Objekt të franshizës mund të jenë: emri tregtar, vurrata mallore ose shërbyese ose ndonjë shenjëe jashtme, dija dhe përvoja teknike ose afariste, shkollimi i kuadrove të pranuesit të franshizës,konsultimet përkatëse gjatë afarizmit në bazë të franshizës etj. Franshizën, rëndom, ua japin sub-jekteve të tjera ekonomike firmat e suksesshme, të cilat janë të njohura në treg për malra ose shër-bime të caktuara (franshiza prodhuese, tregtare ose afariste). Në këtë mënyrë. krijohet një zinxhir itërë subjektesh ekonomike të lidhur me të njëjtin dhënës të franshizingut, të cilat punojnë nëmënyrë të pavarur, por që njihen në mënyrë unike në treg.Franshizingu afarist më së shpeshti paraqitet në hotelieri, p.sh. : zinxhri e hoteleve të cilët punojnënën një markë të njohur të hotelit - Sheraton, Hilton, Holidey-Inn, Intercontinental etj.); në shër-bimet hoteliere, p.sh., Mc Donald’s, Maxim, Moule de Gateau etj.; në industri, p.sh. Coca Colaetj.; në rrjetin e stacioneve të benzinës, pastrimit kimik, tregtisë së automobilave etj.Dhënia e franshizës shoqërohet edhe nga investimet adekuate të kapitalit në afarizmin e pranuesittë franshizingut.Kjo kontratë përmban në vete shumë elemente të kontratave të tjera: kontratës për licencën, kon-tratës për know - how-in, kontratës për përfaqësimin, kontratës për punën, kontratës për shitjen,kontratës për veprën, kontratës për shoqërinë, kontratës për shërbimet, kontratës për qiranë.

Kontrata për faktoringun

Kontrata për faktoringun paraqet një punë të tillë kredituese - bankare me të cilën klienti ibankës detyrohet të kalojë në bankë (faktorin) kërkesat ekzistuese ose kërkesat e ardhshme që

695

E drejta ekonomike

përmban kontrata për shitjen e mallit, respektivisht të kryejë shërbime që lidhen me blerësin,respektivisht shfrytëzuesin e shërbimeve, kurse banka detyrohet që me provizion dhe kompensimtë shpenzimeve, t’i inkasojë kërkesat dhe, eventualisht, të garantojë inkasimin, si dhe dhe të kredi-tojë klientin.Faktori mund t’i ofrojë klientit të tij edhe shërbime të tjera përkatëse: bën marketingun, hulumtonbonitetin e partnerëve potencialë të komitentit, udhëheq kontabilitetit, drejton kontestet etj. Nëbazë të kontratës për faktoringun, komitenti detyrohet t’i kalojë në bankë të gjitha kërkesat e vetatë cilat i ka ndaj partnerëve në një rajon të caktuar në momentin e lidhjes së kontratës dhe tëcilat krijohen gjatë kohës sa zgjat ajo ( i ashtuquajturi cesion global i kërkesave), kështu që bankae merr rolin e kreditorit sipas atyre kërkesavem për t’i realizuar ato ndaj debitorëve të komitentit.Komitenti ka të drejtë të kërkojë nga banka që prej vlerës së kërkesave të kaluara të paguajë njëpërqindjs së caktuar - diskontin (kamatat e paarritura, shpenzimet e veta dhe provizionin e vet),në momentin e cedimit të kërkesës, me çka banka e krediton komitentin e vetë. Kjo përqindje nëpraktikë sjellet prej 10-25%, varësisht nga shkalla e rrezikut për faktorin. Kontrata rëndom lidhetme afat të gjatë, por ka të bëjë me kërkesa me afat më të shkurtër të arrijtjes (deri në 180 ditë).Kreditimi bëhet për plasmanin e mallit.

Kontrata për forfetingun

Kontrata për forfetingun pëbën një punë të tillë bankare tek e cila banka (forfetuesi) e blen ngakomitenti i saj kërkesën e paarritur në të holla, me një diskont të caktuar, me të cilin ngarkohet aidhe heqë dorë nga regresi ndaj shitësit të një kërkese të tillë, nëse kjo kërkesë mbetet e papaguarnga personi i tretë.Marrëdhënia e forfetingut vendoset mes komitentit dhe bankës me kontratën në fjalë e cila bënpjesë në kontratat e paemëruara të përziera, kontratat autonome të afarizmit ekonomik. Kjo kon-tratë përdoret sidomos në afarizmin ndërkombëtar ekonomik ,si punë në të cilën marrinë pjesëeksportuesi, si komitent, banka e tij dhe importuesi, si debitor i eksportuesit, por në këtë punëmund të marrë pjesë edhe banka e importuesit, e cila quhet bankë korresponduese. Forfetingu katë bëjë me kërkesat që arrijnë për një afat më të gjatë (mbi 180 ditë) në punët afatgjataekonomike, p.sh., livrimi i pajimeve industriale, kryerja e punëve investuese në botën e jashtme etj.Pra, me këtë kontratë komitenti detyrohet t’ia kalojë bankës kërkesën e caktuar, kurse bankadetyrohet ta marrë dhe ta blejë atë kërkesë prej komitentit, duke ulur vlerën e kërkesës për aq saështë diskonti i kontraktuar. Banka merr përsipër rrezikun në rast mosrealizimi të kërkesës dhepër këtë nuk ka të drejtën e kompensimt nga komitenti.

Kontrata për tajm-sheringun

Kontrata për tajm-sheringun (kontratë për shfrytëzimin kohor të objekteve turistike) është njëkontratë, me të cilën shfrytëzuesi i së drejtës fiton të drejtën e shfrytëzimit kohor të objektit turis-tik ( në kuadër të një numri të caktuar vitesh dhe javësh gjatë vitit), në përputhje me destinimine tij dhe ai, krahas detyrimit që organizatës së tajm-sheringut t’ia paguajë çmimin për atë shfrytëz-im kohor, merr përsipër edhe shpenzimet e mirëmbajtjes së objektit të shfrytëzuar. Pra, kontra-ta lidhet nga ana e dy subjekteve për shfrytëzimin kohor të objektit turistik (apartamentet,dhomat, bungalovët, vilat, garazhet, spirancat e jahtave dhe barkave etj.) prej 5 deri 99 vjet, njëose dy herë në vit, për l ose 2 javë.Shrytëzuesi i së drejtës së shfrytëzimit kohor nuk bëhet pronar i objektit turistik, por e fiton të

696


drejtën e plotë të shfrytëzimit dhe të disponimit në përputhje me kontratën. Në anën tjetër, kyështë i detyruar të paguajë një shumë të caktuar të hollash (çmimin), para se të fillojë nga shfry-tëzimi i objektit, dhe shpenzimet periodike të mirëmbajtjes në vazhdim. Mirëpo, në lidhje me këtëkontratë janë të mundshme edhe aranzhmane rë ndryshme kreditore.Organizata e tajm-sheringut ka për detyrë që mjetet e marra nga shfrytëzuesi i objektit turistik t’i

shfrytëzojë për destinime përkatëse dhe ato kanë karakter të mjeteve investuese: investime nëndërtimin, adaptimin, rikonstruktimin e objektit turistik.

Kontrata për kooperimin afatgjatë

Lidhet me qëllim të avancimit të ndarjes së punës dhe të specializimit të prodhimtarisë dheparaqet një formë shumë racionale të afarizmit dhe të punës së përbashkët mes palëve kontrak-tuese, por edhe mes shtetesh të ndryshme, si dhe është një formë shumë e përshtatshme e prod-himtarisë komplekse. Kooperimi, sipas rregullit, mund të bazohet në kooperimin e ndërsjellë,kështu që palët kontraktuese e caktojnë lirisht objektin e kontratës. Objekt i kontratës sëkooperimit mund të jenë punët e ndryshme, si: prodhimtaria e përbashkët, përpunimi produk-teve të caktuara, shitja e përbashkët, furnizimi i përbashkët me pajime dhe teknologji, me materi-ale, me lëndë dhe asortimene të prodhimit, shfrytëzimi i përbashkët i licencës, punët e projektim-it, investimit, montimit etj. Për rëndësinë e kësaj kontrate flet edhe iniciativa e Komisionit tëKombeve të Bashkuara për Evropën, i cili qysh në vitin 1976 nxori rregullat udhëzuese për lid-hjen e kontratave të kooperimit afatgjatë prodhues. Kjo kontratë është formale dhe duhet të lid-het me shkrim.

Kontrata për bashkëpunimin tekniko-afarist

Bëhet me qëllim të ushtrimit të përbashkët dhe më të lehtë të veprimtarisë ekomike mes person-ave juridikë dhe personave të tjerë.Për t’u lidhur kjo kontratat duhet të plotësohen këto prezumime: që bashkëpunimi të bazohet nëarritjet moderne teknike, që ndërrmarrja ekonomike e vendit të jetë e përshtatshme përbashkëpunim tekniko-afarist, që të sigurohet aspekti ekonomik dhe përsosmëria e prodhimtarisë.Me këtë kontratë partnerët obligohen të ndërmarrin reciprokisht një sërë veprimesh kontrak-tuese, sipas kushteve të përcaktuara me kontratë dhe sipas marrëveshjes së caktuar lidhur me real-izimin e bashkëpunimit tekniko-afarist. Kontrata është formale dhe lidhet me shkrim, në kohë tëcaktuar ose të pacaktuar. Me kontratë caktohet objekti i saj - punët që do të kryhen bashkarisht,afati - i caktuar ose pacaktuar, afati i renoncimit, të drejtat, detyrimet dhe mënyra e kompensimittë shpenzimeve të përbashkëta.

Kontrata për angazhimin e kapaciteteve turistike

Kjo kontratë, e cila ndryshe quhet edhe kontratë për alotmanin, është një kontratë e tillë me tëcilën hotelieri detyrohet që, gjatë një kohe të caktuar (p.sh., 1 vit) t’ia lërë në dispozicion agjencisëturistike një numëri të caktuar shtretërish në objektin e caktuar, t’u ofrojë shërbime hotelierepersonave që i dërgon agjencia dhe t’ia paguajë atij një provizion të caktuar. Me këtë kontratëagjencia turistike detyrohet të përkushtohet që t’i plotësojë kapacitetet e angazhuara të hotelieritose ta lajmërojë me kohë atë se nuk është në gjendje ta bëjë një gjë të tillë si dhe t’ia paguajë

697

E drejta ekonomike

çmimin për shërbimet e ofruara, nëse i ka shfrytëzuar kapacitetet e angazhuara hoteliere.

Kontrata për sigurimin dhe risigurimin

Me këtë kontratë kontraktuesi i sigurimit detyrohet që, në bazë të parimit të reciprocitetit dhe tësolidaritetit, të bashkojë një sasi të mjeteve në bashkësinë e sigurimit, kurse bashkësia e sigurimitdetyrohet që, nëse ndodh ngjarja që përbën rasti të sigurimit, t’ia paguajë të siguruarit ose ndonjëpersoni tjetër kompensimin ose shumën e kontraktuar ose të bëjë diç tjetër. Polica e sigurimitështë dëshmi mbi lidhjen e kontratës së sigurimit dhe ajo i përmban të gjitha elementet e kon-tratës. Palë në këtë kontratë është kompania e sigurimeve dhe kontraktuesi i sigurimit.Kontrata e sigurimit është një kontratë e dyanshme me ngarkim, formale dhe sipas qasjes.Kontrata konsiderohet e lidhur kur palët e nënshkruajnë policën e sigurimit ose fletëmbulesën, ecila e zëvendëson përkohsisht atë. Në policë shënohen elementet qenësore të kontratës së sig-urimit dhe ajo paraqet dëshmi të lidhjes së kontratës.Polica duhet të përmbajë këto të dhëna: palët kontraktuese, sendin a personin e siguruar, rrezikune përfshirë me sigurimin, kohëzgjatjen e sigurimit dhe afatet e mbulesës, shumën e sigurimit, pre-minë, datën e lëshimit, nëshkrimin e palëve.Detyrimet e të siguruarit janë: ta bëjë pagesën e premisë brenda afatit të parashikuar në kontratë,t’i paraqesë rrethanat për vlerësimin e rrezikut, të lajmërojë siguruesin për ndryshimet e rrezikut,të marrë masa, sa është e mundur, për të penguar shkaktimin e dëmit, ta lajmërojë siguruesinbrenda një afat sa më shkurtër për ndodhjen e rastit të siguruar.Detyrimet e siguruesit janë: ta njoftojë të siguruarin për kushtet e sigurimit, t’ia dorëzojë atijpolicën e sigurimit, t’ia kompensojë dëmin kur ndodh rasti i siguruar, të bëjë pagimin e shpenz-imeve të detyrueshme dhe të domosdoshme.

Kontrata për ndërtimin

Kryerësi i punëve - ndërtimtari me këtë kontratë detyrohet që personit - investuesit oseporositësit të objektit ndërtimor, t’ia ndërtojë objektin ndërtimor ose të ndërmarrë disa punëndërtimore në objektin ekzistues ndërtimor, me qëllim të rinovimit, përmirësimit ose adaptimit tëtij, kurse pala tjetër detyrohet t’ia paguajë çmimin përkatës. Kjo kontatë është formale dhe lidhetme shkrim. Në teori dhe në praktikë kjo kontratë paraqitet në kuptimin e gjerë dhe të ngushtë tësaj.Në kuptimin e gjerë, kjo kontratë përfshin këto punë: hartimin e programeve investuese dhedokumentacionit teknik për objekte dhe punë; kryerja e të gjitha llojeve të punëve ndërtimore gje-ologjike, minerare, hidroteknike dhe punëve të tjera të ngjashme; kryerja e të gjitha llojeve tëpunëve rreth instalimit, montimit, demontimit, mirëmbajtjes dh remontit të objekteve industriale;lëshimi në qarkullim i pajimeve dhe objekteve të ndërtuara; hartimi i planeve për objekte kom-plete dhe livrimi i pajimeve për ato objekte (inxhinjeringu); ushtrimi i mbikëqyrjes gjatë kryerjes sëpunimeve në objekte; dhënia e ndihmës profesionale në afarizmin e objeteve ndërtimore dhe kry-erja e punëve të tjera lidhur me kryerjen e punimeve investive në botën e jashtme.Në kuptimin e ngushtë, kjo kontratë përfshin këto punë: kryerjen e e punëve ndërtimore, zejtare,të montimit dhe punëve të tjera të lidhura me to si dhe kryerjen e punëve përfundmtare. Kjokontratë është formale dhe lidhet me shkrim.Detyrimet e ndërtimtarit janë: kryerja e punimeve në bazë të kontratës, dorëzimi i objektit, kryerja

698


e punimeve sipas projektit kryesor, respektimi i normave teknike dhe standardeve të ndërtim-rarisë, paraqitja e fillimit dhe e sigurimit të punimeve, mbajtja e ditarit të ndërtimit.Detyrimet e porositësit të punimeve janë: pagimi i çmimit, pranimi i punimeve të kryera, sigurimii dokumentacionit, mbikëqyrja e punimeve.

Kontrata për veprën e autorit (botimit)

Sipas kontratës për botimin e veprës, autori merr përsipër detyrimin që t’ia dorëzojë botuesitveprën e tij me qëllim të publikimit, duke ia kaluar atij tërësisht ose pjesërish ushtrimin e sëdrejtës së autorit, kurse pala tjetër - botuesi, detyrohet që veprën ta shumëzojë, ta publikojë nëmënyrë të rendomtë dhe autorit t’ia paguajë shpërblimin e kontraktuar - honorarin e autorit.Objekt i kontratës konsiderohet vetë publikimi i veprës, e cila pasqyrohet dhe realizohet sipaskontratës së autorit dhe botuesit. Si vepër e autorit nënkptohen: krijintaria përkatëse, krijimtariame përmbajtje shpirtërore, krijimtaria që ka formë të caktuar, krijimtaria origjinale.Detyrimet e autorit janë: t’ia dorëzojë në dorëshkrim veprën botuesit, t’ia kalojë botuesit plotë-sisht a pjesërisht ushtrimin e së drejtës së autorit, të mbrojë botuesin nga evkcionet, në rast sebotuesi e humb veprën, t’ia dorëzoj kopjen e saj.Detyrimet e botuesit janë: botimi dhe shumëzimi i veprës, pagimi i honorarit të autorit, dorëzimi iekzemplarëve gratis autorit, informimi i autorit për shitjen e ekzemplarëve.Kjo kontratë është formale, e dyanshme me ngarkesë, kurse elementet qenësore të saj janë: objek-ti i kontratës, kohëzgjatja e kontratës dhe shpërblimi.

Punët bankare

Afarizmi bankar është veprimtari e veçantë ekonomike, objekt themelor i së cilit është qarkullimi iparasë, por ai përmban edhe disa punë të ngjashme. Punët bankare i kryejnë bankat, por atomund t’i kryejnë edhe organizatat e tjera financiare, në kushte të caktuara. Banka është personjuridik dhe ajo themelohet si shoqëri aksionare. Afarizmi bankar zhvillohet mes bankës dheklientve të saj, që janë persona fizikë dhe juridikë. Kemi banka të specializuara për llojet e caktu-ara të punëve bankare (psh. depozitore, të pengut, hipotekare, eksportuese etj.

Llojet e punëve bankare

Të gjitha punët bankare mund të ndahën sipas asaj se çfarë është pozita e bankës në punë të cak-tuara bankare, në relacion me klientin e saj. Sipas këtij kriteri kemi ndarjen e punëve bankare nëpunë aktive, pasive dhe neutrale. Në punët aktive bëjnë pjesë punët kredituese, kur banka ka poz-itën e kreditorit. Në punët pasive bëjnë pjesë depozitimet bankare, kur banka është debitore e kli-entit të saj. Ndërkaq, në punët neutrale bëjnë pjesë punët shërbyese bankare, kur banka nuk ështëas keditore e as debitore i klientit të saj.

Kontrata për depozitat financiare

Kontrata për depozitat financiare është një kontratë me të cilën banka detyrohet që të pranojë,kurse depozituesi të depozitojë në bankë një shumë të caktuar të hollashe. Në këtë punë bankaështë depozitar. Me këtë kontratë banka e fiton të drejtën t’i disponojë të hollat e depozituara.Banka i hap llogarinë përkatëse klientit të vet, në dobi, respektivisht në barrë të të cilit regjistro-

699

E drejta ekonomike

hen kërkesat, respektivisht borxhet lidhur me atë punë. Kemi depozitat e të hollave pa afatizim,kur, me kërkesë të klientit, banka është e detyruar t’ia kthejë depozituesit të hollat e depozituara.Krahas kësaj, kemi depozitimin e të hollave me afatizim, ku klienti mund t’i disponojë mjetet edepozituara pas afatit të kontraktuar. Detyrimet e bankës janë: ta hapë llogarinë, të bëjëregjistrimin në dobi dhe në ngarkim të klientin, të bëjë pagesa nga llogaria, të lajmërojë për gjend-jen në llogari dhe të paguajë kamatën.

Depozitat e kursimit

Depozita e kursimit është shuma e të hollave të cilën kursimtari- depozituesi ia dorëzon bankëspër kursim në kushtet e kontraktuara. Kemi deponitat pa afatizim dhe të afatizuara. Banka paguanmbi depozitat kamatën e kontraktuar ose të përcaktuar me ligj. Për depozitën banka ia lëshondepozituesitt librezën e kursimit, ndërsa me pranimin e të hollave nga ana e bankës lidhet kjokontratë e cila është kontratë reale. Regjistrimet e vërtetuara në librezë të kursimit janë provë epagesës dhe tërheqjes së të hollave, në raportin midis bankës dhe depozituesit.

Kontrata për llogarinë rrjedhëse

Kontrata për llogarinë rrjedhëse është ajo kontratë në bazë së cilës banka detyrohet që një personit’i hapë llogari të veçantë dhe përmes saj t’i pranojë pagesat dhe të bëjë arkëtimin në kuadër tëmjeteve të tij dhe kredisë së lejuar. Banka ka të drejtë të llogarisë provizionin për shërbimet e kry-era, që i përfshin kjo kontratë, si dhe shpenzimet e posaçme të krijuara lidhur me ato shërbime.Për çdo ndryshim banka është e detyruar të lëshojë certifikatën për gjendjen ekzistuese dhe atët’ia dorëzojë klientit, i cili ka të drejtë të shfaqë objeksionet e veta brenda afatit të parashikuar osebrenda 15 ditësh, kur ky afat nuk është përcaktuar. Certifikata e llogarisë mund të kontestohetbrenda afatit prej një viti, për shkak të gabimeve me shkrim dhe lëshimeve në përllogaritje ose përshkak të dyfishimit të shfirave etj.

Kontrata për sefin

Kontrata për sefin është një kontratë sipas së cilës banka detyrohet t’ia lërë sefin në dispozi-cion shfrytëzuesit për një periudhë të caktuar, kurse shfrytëzuesi detyrohet që për këtë t’ia pagua-jë bankës kompensimin e caktuar. Fjala “sef ” rrjedhë nga fjala angleze “safe”, që do të thotë “isigurt, i mbrojtur, i ruajtur mirë”. Në sef vendosen sende të çmueshme, letra me vlerë, por kurs-esi sende që paraqesin rrezik. Sendet ruhen në trezor ose në kaseta. Sefi ka vetëm një çëlës, tëcilin e mbanë shfrytëzuesi i tij.

Punët bankare kredituese

Kontrata e kredisë

Me këtë kontratë banka detyrohet që shfrytëzuesit të kredisë t’ia lërë në dispozicion një shumë tëcaktuar të të hollave, në kohë të caktuar ose të pacaktuar, me destinim ose pa destinim të caktuar,kurse shfrytëzuesi detyrohet t’ia paguajë bankës kamatën e kontraktuar, kurs shumën e marrë t’iakthejë asaj në kohën dhe mënyrën e përcaktuar në kontratë. Sipas Ligjit për MarrëdhënietDetyrimore, me kontratën e kredisë përcaktohet shuma dhe kushtet e dhënies, shfrytëzimit dhe

700


të kthimit të kredisë. Kjo kontratë është formale, sipas qasjes, e dyanshme me ngarkesë, intuitupersonae, pa marrë parasysh mjetet e sigurimit, të cilat e shoqërojnë si mjete shtesë, sepse simbulesë themelore shërben besimi {latinisht “credo” - të besohet, besimi) ndaj personit të cilit ijepet kredia dhe aftësisë së tij kredituese. Kemi disa lloje të kredisë: sipas destinimit - investive,konsumuese, financiare etj.; sipas afatit të pagesës - kredi afatshkurtëra (deri në një vit), krediafatmesme (deri në pesë vjet) dhe kredi afatgjata (më tepër se pesë vjet).Detyrimet e kreditorit janë: së pari, që, në mënyrën dhe kushtet e parapara në kontratë, t’ia lërë nëdispozicion shfrytëzuesit të kredisë shumën e të hollave të caktuar me kontratë; së dyti, të mbajëpërgjegjësi për vonesën e kryerjes të detyrimit të parë.Detyrimet e shfrytëzuesit të kredisë janë: që kredinë e fituar ta shfrytëzojë sipas destinimit; së dyti,të paguajë kamatën për shfrytëzimin e kredisë; së treti, që, në mënyrën dhe nën kushtet e kon-traktuara, ta kthejë shumën e të hollave që është objekt i kontratës së kredisë.

Kontrata për kredinë në bazë të lënies peng të letrave me vlerë

Shfrytëzuesi i kredisë depoziton në bankë letrat me vlerë për ruajtje dhe sigurimin e kredisë, kësh-tu që kjo kredi bën pjesë në radhën e kredive të mbuluara. Letra me vlerë mbetet në pronësi tëshfrytëzuesit dhe fati i saj varet nga pagesa e kredisë.Detyrimet e bankës janë: të sigurojë ruajtjen me kujdes të letrave me vlerë, të ushtrojë të drejtatdhe detyrimet që dalin nga letra (pagesën e kamatave të arritura dhe të gjitha shumat e tjera qëburojnë nga e drejta e letrave me vlerë, sapo ato të kenë arritur për pagesë); t’ia lërë në dispozi-cion depozituesit shumat e paguara në bazë të letrave me vlerë; t’ia kthejë depozituesitt letrat mevlerë, nëse ai i kërkon ato, (por mund të merren vesh që për të mos i kthyer ato dhe të blehen ngabanka); ta lajmërojë depozituesin për çdo kërkesë të shfaqur nga personat e tretë lidhur me letratme vlerë.Nëse ndodh që depozituesi nuk e kthen kredinë në afatin e parashikuar, letra e depozituara mevlerë do t’i shërbejnë bankës për kompensimin e kërkesës së saj ndaj depozituesitt, si debitor jo irregullt.

Punët e veçanta kredituese

- Kreditë e akceptuara. - Me këtë kontratë banka detyrohet që ta bëjë akceptimin (pranimin) ekambialit që i ofron klienti i saj dhe kalon tek ajo, ahtu që, si akceptuese, banka pranon tapaguajë kambialin në momentin e arritjes së tij për pagesë. Kambialin e akceptuar klienti ibankës mund ta përdorë në mënyra të ndryshme, pra ta eskontojë tek e njëjta bankë ose tenjë bankë tjetër, për të marrë para në dorë apo për ta paguar mallin e blerë ose për të kryershërbime të tjera, nëse atë e indoson mbi kreditorin e vet. Ajo obligohet me kontratë që përklientin e vet të sigurojë mbulesën më së largu në momentin e arritjes së kambialit.

- Kreditë ramburse. - Këto kredi janë një lloj kredish akceptuese që i lejohen importuesit përpagesën e vlerës së mallit, në bazë të dokumenteve të mallrave. Te kjo kredi, e cila shpeshshfrytëzohet në tregtinë ndërkombëtare, importuesi i jep urdhër bankës së vet që ajo vetë(rambursi direkt) t’i lejojë kredinë ramburse, duke i akceptuar importuesit kambialin qëtërhiqet në të. Kambialin e akceptuar banka ramburse ia dërgon bankës së eksportuesit, meurdhrin që t’ia dorëzojë importuesit atë vetëm pasi t’i pranojë nga ai të gjitha dokumentet emallrave dhe dokumentet e tjera (rëndom, fletëngarkesën ose ndonjë dokument tjetër mallorose me vlerë), me të cilat vëreteton se është ekspeduar mallit i kontraktuar. Eksportuesi kam-

701

E drejta ekonomike

bialin mund ta eskontojë dhe të realizojë me të pagesën e tij ose të paguajë pasi kambiali tëketë arritur. Kjo është kredi afatshkurtër.

- Kreditë e avalit. - Këto kontrata janë të ngjashme me kreditë akceptuese, me dallimin se tekëto kontrata banka nuk e akcepton, por e avalon kambialin, të cilin e ka lëshuar klienti i saj,pra, banka është vetëm garant kambialor dhe quhet avalist. Eshtë, po ashtu, kredi afatshkurtër.

- Kreditë e skotnos - Sipas këtyre kontratave, poseduesi i letrës së caktuar me vlerë ia shet atëbankës kreditore, para se ajo të ketë arritur për pagesë, duke ulur një pjesë të vlerës së tyre,pra duke zbritur diskontin. Si objekt të skontos. sipas rregullit, paraqiten letrat me vlerë tëpaarritura, siç janë: kambiali, çeku, varranti, fletobligacionet etj., por, përjashtimisht, ato mundtë jenë qenë edhe të gjitha kërkesat e paarritura. Banka mundet që kërkesat e marra për lejimine kredisë së skontos t’ia shesë një banke tjetër (rëndom bankës qendrore) dhe ky veprimquhet reskontim, por edhe mund t’i paguajë ato në momentin e arritjes. Po ashtu, edhe këtokredi janë kredi afatshkurtëra.

- Kredia e lombardit. - Sipas kësaj kontrate, e cila ka klauzolën për kalim (indosimin e pengut),në bankë depozitohen sende të çmueshme, si: flori, stoli të ndryshme dhe letra me vlerë; kjokontratë duhet të lidhet me shkrim, kurse në përmbajtjen e saj duhet të futen të dhënat lidhurme sendet e çmueshme dhe letrat me vlerë. Banka ka të drejtë t’ia japë këto sende një banketjetër, veprim ky që quhet relombardim. Në bazë të kësaj kontrate banka detyrohet që të lejojëkthimin e sendeve dhe letrave me vlerë pas pagesës së kredisë.

- Kreditë revalvuese ( nga lat.: qarkullim, lëvizje, përseritje).- Ndryshe quhen kredi rotacioni.Janë kredi financiare dhe mund të shfrytëzohen shumfish brenda një afati të caktuar kohordhe deri në limitin e caktuar. Kreditë revalvuese janë të tilla që mundësojnë përseritjenautomatike pas shfrytëzimit të kredisë deri në limitin e caktuar. Pra, specifika më e rëndë-sishme e këtyre kredive është se këto përseriten, d.m.th. pas kthmit të kredisë shfrytëzuesifiton të drejtën që nën kushtet e njëjta përseri ta shfrytëzojë kredinë deri në limitin e caktuar,përkatësisht derisa të skadojë afati i kontraktuar. Numri i përsëritjes së kredisë, sipas rregullit,kontraktohet paraprakisht. Automatizmi i përsëritjes me arritjen e limitit bën që, p.sh., ndër-marrjes importuese të mos i lejohet kredia në tërë shumën, por deri në një limit (kuota eimportimit njëmujor), mirëpo sipas sistemit revolving, transha e re aktivizohet automatikishtkur paraprakja është shfrytëzuar për pagesë.

- Kreditë vinkulare (Lat. për të lidhur).- Janë një lloj kredish të cilat banka ua lejoneksportuesve në bazë të mallit që shërben si mjet sigurimi. Për dallim nga kreditë ramburse,kreditë vinkulare shfrytëzohen për eksportimin e mallrave, të cilat transportohen me komu-nikacion rrugor. Në bazë të kontratës së lidhur për kredinë vinkulare, banka i ofron menjëherënë dispozicion shitësit të mallit, si shfrytëzues i kredisë, një sasi të caktuar të hollash, si rreg-ull, më pak se çmimi i shitjes i mallit, me kusht që shitësi t’ia dorëzojë kopjen e fletëngarkesësdhe dokumentet e tjera të parashikuara në kontratë. Në fletëgarkesë banka vinkulare cilësohetsi dërguese e mallit, kurse pranuese cilësohet banka korresponduese ose shpeditori në vend tëimportuesit. Banka korresponduese, përkatësisht shpeditori nuk mund t’i kalojë te blerësidokumentet mallore, të cilat i ka pranuar nga banka vinkulare, përderisa ky nuk e paguançmimin e shitjes- “pagesa sipas dokumenteve”.

Punët shërbyese bankareAkreditivi

Akreditivi është një instrument pagese, me të cilin banka akredituse (banka e lëshimit) detyrohet

702


që, sipas urdhërit të komitentit, në bazë të dokumenteve të prezentuara në përputhje me kushtet ekontraktuara (apo pa dokumente), të kryejë pagesën ose të autorizojë bankën tjetër (banka korre-sponduese) që t’ia bëjë pagesën personit të tretë (shfrytëzuesit të akreditivit) ose me urdhërin e saj(kalimi i urdhërit) ose sipas urdhërit të komitentit, vetë ajo ose me ndihmën e bankës tjetër, tëpaguajë, të akceptojë ose ta blejë kambialin e tërhequr prej shfrytëzuesit të akreditivit, me kushtqë të jetë vepruar në përputhje me akreditivin e hapur të bankës së lëshimit (bankës akreditive).Akreditivi është një punë komplekse bankare, në të cilën marrin pjesë së paku tre persona (shpeshedhe katër): urdhërdhënësi për hapjen e akreditivit (blerësi i mallit - importuesi në shitblerjenndërkombëtare, investitori i punëve etj.); banka akredituese (sipas rregullit, në vend të urdhërd-hënësit e hap akreditivin në emër të vet dhe për llogari të urdhërdhënësit); shfrytëzuesi i akredi-tivit - shitësi i mallit, eksportuesi-shitësi në shitblerjen ndërkombëtare, kryerësi i punëve etj.) Nëkëtë punë shpesh merr pjesë edhe banka tjetër (ndërmjetësuse-korresponduese) me seli në vendine shfrytëzuesit, e cila mund të ketë rol të ndryshëm, por më së shpeshti paraqitet në rolin ebankës avizuese (banka e cila lajmëron shfrytëzuesin që në llogari të tij është hapur akreditivi tebanka akreditive), te banka e konfirmimit, e cila, përveç bankës akreditive, e merr përsipërdetyrimin e pavarur dhe të drejtpërdrejt të pagesës së akreditivit të shfrytëzuesit të akreditivit(debitor solidar).

Kemi disa lloje të akreditivit dokumentar:

- Akreditivi i revokuar dhe ai i parevokuar.- I pari është akreditivi që nuk e lidhë bankën ndajshfrytëzuesit, pra të cilin banka në çdo kohë mund ta ndryshojë a ta revokojë me kërkesë të urd-hërdhënësit, kurse i dyti është ai të cilin banka nuk mundet as ta ndryshojë, as ta revokojë gjatëkohës sa vlen ai;- Akreditivi i konfirmuar dhe ai i pakonfirmuar.- Kjo ndarje bëhet në raste të tilla kur pagesa

bëhet përmes bankës korresponduese dhe jo përmes bankës së lëshimit të akreditvit.- Akreditivi i kalueshëm dhe ai i pakalueshëm.- I kalueshëm është ai akredtiv tek i cili shfry-

tëzuesi i tij mund t’i japë urdhër bankës (akreditive a të konfirmimit) që t’ia bëjë pagesënshfrytëzuesit tjetër ose shfrytëzuesve të tjerë. Kalimi i akreditivit bëhet në tërësi apo pjesërisht,natyrisht, vetëm nëse ky kalim është parashikuar shprehimisht; në të kundërtën, sipas regullit,akreditivi është i pakalueshëm.

- Akreditivi i ndashëm dhe ai i pandashëm.- Akreditivi i ndashëm është një lloj i tillë i akreditiv-it, një pjesë të të cilit shfrytëzuesi mund ta shfrytëzojë derisa t’i paguhet në tërësi shuma eshënuar në akreditiv, kurse tek akreditivi i pandashëm shfrytëzuesi duhet ta shfrytëzojë përn-jëherë pagesën e shumës së shënuar në akreditiv.

Kontrata për garancitë bankare

Garancitë bankare shërbejnë për sigurimin e përmbarimit të detyrimeve të kontraktuara dhe sig-urimin nga rreziqet e tjera komerciale në vend , por më tepër në tregtinë e jashtme dhe atoparaqesin daklaratën e bankës, me të cilën ajo merr përsipër detyrimin ndaj pranuesit të garancisëse brenda afatit të arritjes do ta përmbushë ndonjë detyrim të debitorit, nëse klienti i saj nuk do tëmund ta përmbushte detyrimin e vet, por duke bërë këtë kur përmbushen kushtet e parashikuaranë garanci.Funksioni i garancisë bankare nuk është përmbushja e detyrimit në vend të debitorit nga ana ebankës, por pranimi i rreziqeve të ndryshme, kur ndonjë punë nuk zhvillohet në rethana dhe

703

E drejta ekonomike

mirëbesim normal. Në krahasim me mjetet e tjera të sigurimit, garancitë bankare kanë përparësi tëdukshme, sepse janë mjete shumë efikase të sigurimit. Me garanci bankare realizohet një shkallëmë e lartë e sigurisë së kreditorëve, që ndikon dukshëm në stabilizimin e marrëdhënieve në tre-gun ndërkombëtar, sepse konsiderohet se bankat, si profisoniste dhe ekonomiste për nga zanati,nuk do të marrin përsipër detyrime për të cilat nuk ekzistojnë kushtet maksimale të mbulesës kun-druall të githa rreziqeve. Prandaj, nga sigurimet reale, ky është ndër mjetet më të përshtatshme,sepse nuk angazhon mjete të caktuara materiale dhe nuk kufizon qarkullimin e tyre, kurse, nëanën tjetër, ky është edhe në aspektin juridik dhe ekonomik mjeti më i sigurt ndër mjetet e tjeraprsonale të sigurimit.Elementet qenësore të garancive bankare janë: caktimi i bankës së urdhërdhënësit dhe kreditorit(shfrytëzuesit të garacisë), caktimi i punës që sigurohet me garanci, shuma e të hollave që duhet tëshënohet në garanci, afati i kohëzgjatjes së garancisë, vendi dhe data e lëshimit të garancisë, nën-shkrimi i personit të autorizuar të dhënësit të garancisë.Garancia bankare rëndom krjohet në lidhje me përmbajtjen e ndonjë kontrate (si, p.sh., kontratëssë shitjes, kontratës për ndërtimin), sikurse e dhe kontrata themelore.Me kontratën për garancinë bankare krijohen tri marrëdhënie: marrëdhënia e urdhërdhënësit dhebankës, marrëdhënia e kreditorit dhe e debitorit dhe marrëdhënia mes bankës dhe shfrytëzuesittë garancisë.Kemi disa lloje të garancive bankare që paraqiten në praktikë, si: garancitë bankare për kthimin eavansit, që paraqiten në të gjitha kontratat në të cilat jepet avansi, por më së shpeshti te kontratapër dërgimin e pajimeve me kredi; garancitë bankare për licitime, sipas të cilave banka detyrohetqë investuesit (shfrytëzuesit të garancisë bankare) t’i paguajë një shumë të caktuar të hollash, nërast se pjesëmarrsi në licitim e ndryshon ose e revokon ofertën e tij gjatë kohës së licitimit osenuk pranon të lidhë kontratë në pajtim me ofertën, të cilën e kishte bërë gjatë licitimit dhe të cilininvestitori e kishte pranuar; garancitë bankare për kryerje të mirë të punëve, sipas të cilave bankadetyrohet t’ia paguajë garancinë personit të tretë, nëse dhënësi i shërbimeve nuk i plotëson nëmënyrë cilësore dhe të regullt detyrimet e veta të përcaktuara në kontratën themelore.

Lëshimi i fletoblgacioneve bankare

Fletobligacionet janë letra të shtypura, të cilat lëshuesi detyrohet që personit i cili është i shënuarnë fletobligacion ose sipas urdhërit të tij, përkatësisht sipas prurësit të fletobligaconit, duhet t’iapagajë në ditën e caktuar shumën e caktuar të fletobligaconit, përkatësisht shumën e kuponit nëradhën e punëve bankare afatgjata, për shkak se afati i kërkesave te fletobligacionet është më igjatë se një vit. Me lëshimin e fletobligacioneve zakonisht bëhet mbledhja e mjeteve të lira finan-ciare, ashtu që lëshuesi do t’iu dorëzojë fletobligacionet vetëm atyre personave të cilët kanëpaguar shumën e caktuar të të hollave, kurse banka detyrohet që shfrytëzuesit të këtij dokmentit’ia paguajë në afatin e caktuar shumën nominale, që është përcaktuar në letër, së bashku mekamatën e caktuar në lidhje me kontratën ose me kontratë.Fletobligacionet mund të lëshohen me emër, sipas urdhërit a sipas prurësit. Këto duhet të përm-bajnë: shënimin se janë fletobligacion; firmën, emrin dhe selinë e lëshuesit, respektivisht emrindhe mbiemrin e shënuesit, regjistruesit të fletobligaconit; konstatimin se fletobligacioni ështësipas prurësit; shumën e të hollave që është parashikuar dhe që është e shënuar në fletobligacion;afatet e pagsës së shumës së tërësishme dhe kamatës; vendin dhe datën e lëshimit si dhe numrin eserisë; faksimilin e nënshkrimit të personave të autorizuar, që bëjnë lëshimin e fletobligacionevenga një pjesë etj. Kurse fletobligacioni që paguhet në këste përbëhet nga dy pjesë: vetë fletobliga-

704


cioni dhe talloni që i përmban kuponat e kamatës (anuitetet).Banka, me rastin e lëshimit të fletobligacionit, mund të paraqitet në tri situata të ndryshme: sikomisionare - të lëshojë fletobligacionet në emër të vetin dhe për llogari të huaj, si përfqësuese -të lëshojë fletobligacionet në emër dhe për llogari të huaj, dhe kur banka lëshon fletobligacionetnë emër dhe për llogari të veten.

Bursat

Bursat janë organizata të specializuara të tregut, të cilat themelohen si shoqëri aksionare përdhënien e shërbimeve lidhur me qarkullimin e mallrave, letrave me vlerë dhe metaleve tëçmueshme si dhe të hollave. Bursat janë institucione të vjetra të së drejtës tregtare, të cilat janëparaqitur qysh në shekullin XV. Konsiderohet se bursa e parë është themeluar në Anvers, në vitin1460, e pastaj në Londër, në vtin 1570 etj.Bursa është një vend a hapësirë e posaçme e tregtimit ku takohen afaristët dhe pesona të tjerë nëkohë të caktuar, në mënyrë që në kushte të caktuara të lidhin ndonjë kotratë për shitje në lëmin eafarizmit a objektit të punës së bursës. Në bursa tregtohet me të holla zhirale - kambiale, çeka, fle-taksione dhe me letra të tjera me vlerë, me deviza, kapital, flori dhe metale të tjera të çmueshme,me mallra dhe derivate financiare (material tregu). Bursat dallohen nga format e tjera të tregut,për shkak se në to, sipas rregullit, nuk ekspozohet malli, por shitja bëhet në bazë të mostrave osemodeleve dhe në bazë të strandardeve të caktuara. Bursat kanë rëndësi të madhe juridike dheekonomike dhe luajnë rolin e rregulluesit të tregut, sepse në to tregtohen, në sasi të mëdha, mallradhe materiale të tjera të tregut, për të cilat çmimet formohen në bursa dhe çdo ditë pune dhe sekështu hartohen listat e kurseve (çmimeve), të cilat dëshmojnë lëvizjen e çmimeve për çdo ditë,me veçanti. Ato kanë rëndësi të madhe për formimin e çmimeve, prandaj thuhet me të drejtë sebursat janë barometër i tregut.Kemi bursa të produkteve (mallrave), në të cilat shiten lloje të ndryshme të produkteve industrialedhe bujqësore, siç janë: drithërat, tekstili, vaji, metalet ( bakri, plumbi, alumini etj.); bursa efektive(financiare), në të cilat shiten dhe blehen efekte të ndrysme tregtare, siç janë: kambiali, çeku, fle-taksionet etj., por tregtohen edhe të holla dhe metale fisnike dhe bursa të përziera, në të cilat treg-tohen të gjitha llojet e materialeve të tregut (mallra, letra me vlerë etj.).

Letrat me vlerë

Kuptimi dhe karakteristikat. - Letrat me vlerë janë dokumente të shkruara, me lëshimin e tëcilave krijohet detyrimi me shprehje të njëanshme të vullnetit. Pra, letra me vlerë është dokumenti shkruar, me të cilin lëshuesi i saj detyrohet ta plotësojë detyrimin e regjistruar në atë dokumenttë poseduesit ligjor të saj. Poseduesi ligjor i letrës me vlerë ka të drejtë të kërkojë prej lëshuesit tësaj të përmbushë detyrimin e shënuar në atë letër me vlerë.Kemi letra me vlerë veç e veç (kambiali) dhe serike (aksioni). Detyrimi që përmban letra me vlerëkrijohet kur lëshuesi i saj ia dorëzon atë shfrytëzuesit. Letrat me vlerë i lëshojnë personat fizikëdhe juridikë (çeku, kambiali), kurse fletëobligacionet dhe aksionet vetëm personat juridikë,ndërkaq disa të tjera vetëm subjektet ekonomike (letrat tregtare, dërgesat tregtare, efektet tregtare,konosmani etj.) Letrat me vlerë lëshohen në përputhje me dispozitat e përgjithshme ligjore

705

E drejta ekonomike

(LMD) dhe në harmoni me dispozitat e posaçme ligjore (LK dhe LÇ).Letra me vlerë mund të përmbajë elementet qenësore të përcaktuara me dispozitat e përgjithshmeligjore (cilësimin e llojit të letrës me vlerë, shënimet për lëshuesin e saj, cilësimin se për këndlëshohet, detyrimin që del nga letra me vlerë, shënimet për kohën dhe vendin e lëshimit dhe nën-shkrimin e lëshuesit të letrës me vlerë etj.). Me dispozita të veçanta ligjore mund të përcaktohenedhe elemente të tjera qenësore për disa letra të posaçme me vlerë, të cilat duhet t’i përmbajë ajo.Dokumenti që nuk përmban elementet qenësore, kështu të përcaktuara, nuk konsiderohet letërme vlerë.Letra me vlerë ka rëndësi të posaçme në afarizmin ekonomik si nga aspekti i sigurimit (grumbul-limit) të mjeteve të nevojshme për afarizëm (p.sh. lëshimi i fletaksioneve, fletobligacioneve etj.) ,ashtu edhe nga aspekti i qarkullimit të mallrave (p.sh.,bartja e fletëmagazinës, konosmanit, fletën-garkesës etj.) Këto janë të rëndësishme edhe si mjete pagese (p.sh. dërgesa tregtare) dhe si mjetetë sigurimit të kërkesës (p.sh. kambiali).Karakteristikat e përgjithshme juridike të letrave me vlerë janë: çdo letër me vlerë është dokumenti shkruar (dokument në aspektin fizik); në pikëpamje të letrës me vlerëm ekziston e drejta mbiletrën (e drejta pronësore mbi letrën me vlerë, e drejta e pengut mbi letrën me vlerë dhe e drejtaqë përmban letra); të drejtat që përmban letra me vlerë janë të natyrës juridiko - civile, kryesishttë natyrës pasurore; e drejta që përmban letra me vlerë është e inkorporuar në vetë letrën, kështuqë kjo e drejtë mund të realizohet vetëm me ekzistimin dhe posedimin e letrës nga e cila del ajo edrejtë.

- Llojet e letrave me vlerë: Kemi disa lloje të letrave me vlerë, si: me emër, sipas urdhërit dhesipas prurësit.Letër me vlerë me emër është ajo, me rastin e lëshimit të së cilës përcaktohet dhe saktësohetshfrytëzuesi duke theksuar emrin e tij në vetë letrën. Debitori gjithnjë është në dijeni se kushështë kreditori i së drejtës që përmban letra. Kjo letër kalohet me cedim dhe indosim gjë që evështirëson qarkullimin e saj, por njëherësh krijon siguri në qarkullim.Letra me vlerë sipas urdhëresës është ajo letër me rastin e lëshimit të së cilës përcaktohet meemër shfrytëzuesi i saj, përveçse ky është i atorizuar që, me urdhëresën e tij, ta caktojë një persontjetër si shfrytëzues të saj. Ky autorizim i shfrytëzuesit të parë mund të jetë i përcaktuar në bazë tëvetë ligjit, p.sh. çeku, kambiali. Kjo letër kalohet me indosim.Letra me vlerë sipas prurësit është ajo letër në të cilën nuk është përcaktuar emri i shfrytëzuesit.Çdo posedues i saj trajtohet edhe si shfrytëzues i saj. Letra me vlerë sipas prurësit mund të jetëedhe ajo letër që përmban klauzolën - “ i paguhet prurësit”. Po ashtu, edhe në bazë të vetë ligjit,p.sh., çeku me emër, i cili i përmban theksimin “ose prurësit”. Kalimi është i thjeshtë -. “prejdore në dorë”.

Kambiali dhe llojet e kambialit

Kambiali është letër me vlerë që i jep të drejtë poseduesit të tij të kërkojë pagesën e shumës së tëhollave që është cekur në të. Kambiali është letër me vlerë, tipike sipas urdhërit.

Kemi kambialin vetjak dhe të tërhequr ose të trasuar.Kambiali vetjak është një kambial sipas të cilit lëshuesi i tij detyrohet që t’ia paguajë personalishtremitentit shumën e cekur në kambial, duke bërë këtë brenda afatit të caktuar ose, sipas urdhërittë tij, ndonjë personi tjetër. Te ky kambial paraqiten vetëm dy persona: lëshuesi i kambialit -trasanti dhe beneficari ose remitenti - shfrytëzuesi i kambialit.

706


Kambiali i trasuar (trahere) me tërheqje është një letër me vlerë, me të cilën lëshuesi i saj (trasanti)i jep urdhër personit të dytë (trasatit) që në kohën e arritjes së kambialit t’i paguajë personit tëtretë (remitentit) ose, sipas urdhërit të tij ,shumën e të hollave që është shënaur në kambial.Kambiali përmban këto elemente qenësore: cilësimin se është kambial, urdhëresën epakushtëzuar, emrin e atij që duhet ta kryejë pagesën (trasatit), përcaktimin e arritjes së pagesës,vendin ku duhet të kryhet pagesa, emrin e atij të cilit ose sipas urdhërit të të cilit duhet të kryhetpagesa (remintentit), përcaktimin e ditës dhe vendit të lëshimit të kambialit dhe nënshkrimin e atijqë e ka lëshuar kambialin (trasantit).Karakteristikat e kambialit janë: është dokument rreptësisht formal; është punë abstrakte juridike;obligimet kambialore janë të natyrës solidare, sepse të gjithë nënshkruesit i përgjigjen poseduesittë kambialit për pagesën e tij; obligimet e nënshkruesve të kambialit janë të mëvetësishme dhevlefshmëria e njërit prej tyre nuk është në varësi nga detyrimi i të tjerëve; objekt i detyrimit kam-bialor mund të jenë vetëm të hollat dhe jo edhe malli ose diçka tjetër.

Veprimet kambialo-juridike

Veprimet kambialo juridike mes pjesëmarësve në kambial krijohen në një sërë punësh juridike, tëcilat lindin gjatë kohës sa vlen kambiali. Veprimet themelore të kamkbialt janë: lëshimi i kambialit;kalimi i kambialit (indosimi); avalimi i kambialit; Paraqitja i kambialit; akceptimi i kambialit (prani-mi për pagesë nga trasati); pagesa e kambialit; protestimi i kambialit; notifikimi i kambialit dheregresimi te kambiali.

Lëshimi i kambialit

Lëshimi i kambalit qëndron në atë që lëshuesi i tij e vë nënshkrimin në vendin e caktuar nëballinën e kambialit. Lëshuesi i kambialit (trasanti), me vënien e nënshkrimit të vet në kambial,bëhet debitor kambialor.Kambiali mund të lëshohet vetëm në formën e caktuar, ashtu që më parë duhet t’i përmbajë tëgjitha elementet e parashikuara me ligj. Nëse mungon njëri prej elementeve të kërkuara të kam-bialit, ai nuk mund të këtë vlerë.Kambiali lëshohet: me shikim, në kohë të caktuar në shikim, në kohë të caktuar prej ditës sëlëshimit dhe në ditën e caktuar.Janë jovalide kambialet në të cilët arritja është përcaktuar ndyshe, si dhe kambiali me më shumëarritje. Kambalin mund ta lëshojë vetëm personi që ka aftësinë e të vepruarit.Kambiali plotësohet me rastin e lëshimit të tij dhe në atë moment në të shënohën elementetqenësore. Por, kambiali mund të lëshohet, edhe pse në momentin e lëshimit nuk shënohen ele-mentet qenësore. Në të vërtetë, kur lëshuesi i kambialit vetëm e nënshkruan blanketin kambialorose kur trasati vetëm e vë nënshkrimin në kambial, atëherë kemi të ashtuquajturin blanko kambial.

Kalimi (indosimi) i kambialit

Kalimi ose indosimi është një deklaratë e poseduesit të kambialit, sipas së cilës ai kërkesën e vetkambialore e kalon mbi një person tjetër. Personi që e bën kalimin quhet indosant (dorëzan),kurse personi mbi të cilin kryhet kalimi quhet indosatar. Bartja zakonisht shkruhet në shpinën ekambialit ose në fletën e cila është e lidhur për të - në alonzh dhe atë duhet ta nënshkruajë

707

E drejta ekonomike

indosanti. Secili kambial, edhe atëherë kur shprehimisht nuk është trasuar sipas urdhërit, mund tëkalohet në bazë të indosamentit. Kambiali, në të cilin trasanti ka shkruar fajlët: “jo sipas urdhërit”ose një shprehje tjetër, që ka domethënie të njëjtë, mund të kalohet vetëm në formë dhe me efekttë kalimit të rëndomt (cesion). Kambiali mund të kalohet (indosohet) edhe mbi vetë trasatin qoftëtë jetë akceptuar ose jo, mbi trasantin ose mbi ndonjë obligues tjetër. Këta persona mund tëindosojnë kambialin edhe më tutje . Indosamenti duhet të jetë i pakushtëzuar dhe çdo kusht qëdo të vihej do të konsiderohej sikur të mos jetë shkruar. Indosamenti i pjesshëm është jovalid.Indosanti përgjigjet që kambiali do të akceptohet dhe paguhet.

Akceptimi i kambialit

Akceptimi i kambialit është deklaratë e trasatit që pranon urdhërin e lëshuesit të kambialit (trasan-tit) që kambialin ta paguajë brenda afatit të arritjes. Trasati mbi nënshkrimin e vetë e vë fjalën: “epranoj” “e pranuar” “e akceptojë” e të ngjashme, që kanë domethënie të njëjtë. Me vënien enënshkrimit trasati bëhet akceptues dhe dorëzan kryesor kambialor. Akcepti mund të jetë i plotë -kur trasati e merr përsipër detyrimin për të paguar në tërësi kambialin ose i pjesshëm - kur trasatipranon pagesën e pjesshme të kambialit. Deri në momentin e akceptimit të kambialit, dorëzankryesor kambialor është trasanti (lëshuesi i kambalit), kurse pas nënshkrimit - akceptanti. Akceptieziston vetëm te kambiali i trasuar dhe ai nuk mund të kushtëzohet. Efekti i kambialt të akceptuarqëndron në atë se trasati që bëhet akceptant detyrohet që, brenda afatit të arritjes, të paguajëshumën e kambialit. Poseduesi i kambialit ka për detyrë që për pagesën e kambialit t’i drejtohet sëpari akceptantit.

Paraqitja dhe pagesa e kambialit

Detyrimi kambialor pushon, sipas rregullit, me pagesën e tij. Poseduesi i kambialit është i detyruarqë t’ia paraqesë kambialin për pagesë debitorit kambialor ditën e arritjes ose më së voni në njerënnga dy ditët e ardhshme që pasojnë ditën e arritjes (paraqitja e kambialit). Te kambiali i trasuardebitor kryesor kambialor është akceptanti, kurse te kambiali vetjak trasanti, të cilëve kambiali iuparaqitet së pari për pagesë. Nëse ata e paguajnë kambialin, atëherë detyrimi kambialor pushonedhe ndaj të gjithë nënshkruesve të tjerë të kambialit. Kjo është e ashtuquajtura pagesë e rregullt.Kur debitori kambialor e kryen pagesën e kambialit, ai ka të drejtë të kërkojë që poseduesi i kam-bialit t’ia dorëzojë shkresën kambialore si dhe ta vërë konstatimin në kambial se ky është paguar.Poseduesi i kambialit nuk ka të drejtë ta refuzojë pagesën e pjesshme të kambialit.Kambiali me të parë është i pagueshëm në momentin e paraqitjes, e cila bëhet brenda afatit prejnjë viti, nga dita e lëshimit, nëse trasanti këtë afat nuk e shkurton ose nuk e zgjat.Arritja e kambialit në kohë të caktuar me të parë llogaritet si sipas ditës së akceptimit, ashtu edhesipas ditës së protestimit.Kambiali që u referohet një ose më shumë muajve të plotë nga dita e lëshimit ose nga shikimiarrin ditën përkatëse të muajit në të cilin duhet të bëhet pagesa.Kur kambiali është i pagueshëm ditën e caktuar në vendin ku nuk vlen kalendari që vlen nëvendin e lëshimit, atëherë ditëe arritjes konsiderohet dita e caktuar sipas kalendarit që vlen nëvendin e pagesës.Intervenimi kambialor është një veprim i tillë sipas të cilit një person ( intervenienti) e akceptonkambialin ose e paguan atë në vend të ndonjërit prej debitorëve të kambialit.Protestimi i kambialit është një veprim kambialor që ndërmerret për t’i ruajtur të drejtat kam-

708


bialore të poseduesit të kambialit dhe ai ngrihet te gjykata kompetente, nëse refuzohet akceptimi apagesa e tij nga personat të cilëve u paraqitet për akceptim ose për pagesë.Notifikimi i kambialit është, po ashtu, një veprim kambialor me të cilin lajmërohen debitorëtkambialorë se poseduesi i kambialit ka bërë protestimin e kambialit te gjykata dhe ftohen ata tëbëjnë përmbushjen e detyrimit kambialor.Regresimi kambialor është një veprim i tillë kambialor që ka të bëjë me kërkesën që secili ngadebitorët të paguajë shumën kambialore, nëse kambiali nuk është paguar ose akceptimi i kambialitështë refuzuar.

Parashkrimi i kërkesave kambialore

Parashkrimi kambialor rëndom ndodh brenda afateve të shkurtëra. Secila padi kambialorekundër akceptuesve parashkruhet në afat prej tre vjetësh, duke llogaritur nga dita e arritjes. Padiakundër indosantëve dhe kundër trasantit parashkruhet një vit pas ngritjes së protestës.Më në fund, paditë e disa indosantëve kundër të tjerëve, si dhe padia e indosantëve kundër trasan-tëve parashkruhen n brend një afati gjashtëmujor, duke filluar nga dita kur indosanti e ka blerëkambialin ose kur ka qenë i paditur.Ndërprerja e parashkrimit ka efekt vetëm kundër atij ndaj të cilit është ngritur padia ose ështëndërmarrë një veprim tjetër, me të cilin ndërpritet parashkrimi.

Çeku

Çeku është një letër me vlerë, lëshuesi i të cilit i jep urdhër pa kusht trasatit (bankës) që t’iapaguajë remitentit ose vetë trasantit shumën e caktuar nga mbulesa e tij te banka. Çeku ështëdokument i shkruar rreptësisht formal, i cili përmban elementet qenësore, siç janë: cëlësimi seështë çek, urdhëresa e pakushtzuar për pagesën e shumës së caktuar të të hollave, emri i atij qëduhet ta kryejë pagesën (trasatit), vendi ku duhet të kryhet pagesa, përcaktimi i ditës dhe vendittë lëshimit të çekut dhe nënshkrimi i atij që e ka lëshuar çekun (trasantit).

- Paraqitja dhe pagesa e çekut.- Paraqitja e çekut për pagesë bëhet me të parë, pra sipas shikim-it. Pasi që është i pagueshëm me të parë, çeku duhet t’i parashtrohet trasatit për pagesë.Paraqitja duhet të bëhet brenda afateve të parashikuara në ligj, p.sh. : nëse çeku është lëshuardhe është i pagueshëm në vendin e njëjtë brenda vendit tonë, ai duhet të paraqitet për pagesënë afatin prej 8 ditësh; nëse vendi i lëshimit dhe vendi i pagimit janë të ndryshme, çeku duhettë paraqitet në afatin prej 15 ditësh; çeku i lëshuar në ndonjë shtet evropian afatin e pagesës eka 20 ditë, por duhet paguar në vendin tonë, kurse afati i pagesës prej 4o dtësh është në rastse çeku është lëshuar në vendet mesdhetare, jashtë Evropës dhe në vendet e Detit të Zi dhe tëAzisë së Mesme; afati prej 70 ditësh parashikohet për pagesën e çekut, i cili është lësuar jashtëEvropës, që duhet të paguhet në vendin tonë. Afatet llogariten nga dita e cila në çek ështëshënuar si ditë e lëshimit të çekut.

- Llojet e çeqeve.- Çeku pagues, sipas të cilit pagesa bëhet me para në dorë; çeku me virman(përllogaritës) shërben për pagesa jo me para në dorë, por për formës kontabël; çeku ikufizuar, po ashtu, nuk paguhet me para në dorë, kurse quhet kështu sepse ka dy vija paralelediagonale në ballinën e tij; çeku certifikues, sipas të cilit banka vërteton se trasanti tek ajo kambulesë dhe se pjesa përkatëse e kësaj mbulese është rezrvuar për pagesën e këtij çeku; çeku i

709

E drejta ekonomike

udhëtarëve u jepet personave që gjenden në rrugë, për të blerë mallra ose për të paguar shër-bime; çeku akreditv përdoret me rastin e blerjes së produkteve të ndryshme dhe çeku doku-mentar, i cili mund të paguhet vetëm me kusht kur bankës i paraqiten disa dokumente malloretë caktuara.

- Ngjashmërit dhe dallimet mes kambialit dhe çekut.- Së pari, kambiali është para së gjithashmjet kredie, respektivisht mjet i sigurimit për kërkesa, kurse çeku është mjet pagese; së dyti,kambiali, përveç në bankë, mund të tërhiqet edhe te ndonjë person tjetër si trasat, kurse çekumund të tërhiqet vetëm në bankë; së treti, kambiali duhet të këtë mbulesë në kohën e arritjes,kurse çeku në kohën e lëshimit; së katërti, kambiali mund të arrijë edhe në afate të tjera, kurseçeku vetëm me të parë dhe së pesti, kambiali nuk mund të revokohet, kurse çeku mund tërevokohet në kushtet e caktuara ligjore (kur skadon afati i pagsës).

- Parashkrimi i çekut.- Afatet e parashkrimit të çeku janë mjaft të shkurtëra. Padia regresive eposeduesit të çekut kundër indosantëve, trasantëve dhe debitorëve të tjerë parashkruhet bren-da gjashtë muajve, pas skadimit të afatit për paraqitje. Paditë e ndërsjella regresive të deb-itorëve të tjerë të çekut parashkruhen gjithashtu brenda një afati gjashtëmujor, por duke llogar-itur nga dita kur debitori e ka paguar çekun ose, nëse këtë nuk e ka bërë, nga dita kur ka qenë idetyruar ta paguajë atë.

Qarkullimi i pagesave dhe qarkullimi i brendshëm i pagesave

Me qarkullim të brendshëm të pagesave nënkuptohet qarkullimi i të hollave dhe i letrave me vlerë,i cili kryhet përmes bankave dhe organizatave të tjera financiare. Qarkullimi i brendshëm i page-save përfshin pagesat që kryhen ndërmjet pjesëmarrësve të vendit të këtij qarkullimi, përmes llog-arive (kontovo) që i mbajnë bankat përkatëse. Për qarkullimin e brendshëm të pagesave kërkohetqë të dy shfrytëzuesit e kësaj mënyre të pagesës, d.m.th., kreditori dhe debitori, ta kenë të hapurllogarinë rrjedhëse ose xhirollogarinë te realizuesi i urdhërit të pagesës. Kjo është një pagesë papara në dorë, e cila quhet pagesë me virman, sepse kryhet me urdhër virmani, si instrumentpagese.Subjekt të qarkullimit të brendshëm të pagesave janë bartësit e qarkullimit të pagesave dhe pjesë-marrësit e qarkullimit të pagesave. Bartësit e qarkullimit të pagesave janë bankat dhe organizatat etjera financiare, kurse pjesëmarrësit në të janë shfrytëzues të shërbimeve, të cilat i kryejnë bartësite qarkullmit të pagesave, siç janë: shoqëritë tregtare, persona të tjerë juridikë dhe qytetarët.Qarkullimi i pagesave të brendshme bëhet kryesisht pa para në dorë, kurse me para në dorë nëekonomi bëhet në raste të posaçme, për shkak të joracionalietit dhe kjo ndodh vetëm te pagesat eimëta ditore që u bëhen qytetarëve.

Instrumentet e pagesave pa para në dorë

Instrumentet e pagesave pa para në dorë janë: urdhëri me virman ose urdhëri për kalim, çeku,instrumentet e përllogaritjes, instrumentet kredituese etj.Urdhëri me virman është një instrument i pagesës pa para në dorë, me të cilin debitori e urd-hëron me shkrim bankën kompetente që nga xhirollogaria e tij të kalojë në xhirollogarinë e kredi-torit shumën e caktuar të të hollave. Urdhëri me virman për pagesë jepet në formularin përkatësdhe duhet të përmbajë këto të dhëna: firmën dhe numrin e xhirollogarisë së dhënësit të urdhërit

710


(debitorit); firmën dhe numrin e xhirollgarisë së kreditorit; dhënien e shumës së të hollave medestinim, shenjën dhe qëllimin e destinimit; vendin dhe datën e lëshimit të urdhërit; nënshkrimindhe vërtetimin e urdhërit.

Urdhëri për pagsë përpilohet në pesë kopje të njëjta. Këto janë: urdhëri për regjistrim,raporti për ngarkimin e debitorit, udhëri për lejimin e rritjes së mjeteve në llogarinë e kreditorit,lajmin-raporti për lejimin e kreditorit dhe vërtetimi që i lëshohet debitorit se e ka kryer pagesën.Urdhëri akceptues është një instrument i pagesave, por në praktikë është edhe instrument i sig-urimit të pagesave të ardhshme. Për këtë arsye në praktikë shfrytëzohet dhënia blanko e urdhërittë akceptuar, pa e përmendur datën e lëshimit dhe shumën e të hollave, e cila është borxh. Kyinstrument pagese nuk është letër me vlerë, nuk mund të kalohet dhe është i parevokushëm, sidhe paraqet deklaratë të debitorit e cila përmban urdhërin për kalimin e mjeteve nga xhirollogariae tij në llogarinë e kreditorit j dhe për marrjen e detyrimit për pagesë, të cilën e nënshkruan dhevërteton keditori dhe që i dërgohet bankës më së largu deri në ditën e arritjes së kërkesës përpagesë.Instrumentet përllogaritëse janë: urdhëri për kompensim, urdhëri për asignim ose cesion.Instrumente kredituese mund të jenë të shumllojshme. Këto janë: kambiali me akceptim, indosimii kambialit, akreditivi me afat të shtyrë të pagesës etj.

Qarkullimi i pagesave me botën e jashtme

Qarkullimi i pagesave me botën e jashtme përfshin të gjitha pagesat mes subjekteve vendore tëqarkullimit të pagesave dhe subjekteve të qarkullimit të pagesave në shtete të tjera. Qarkullimi ipagesave me botën e jashtme mund të realizohet vetëm përmes bankava të autorizuara. Qarkullimi pagesave me botën e jashtme bëhet me transfer devizash, me anë të kompensimit, me anë tëkliringut dhe me anë të formave të tjera të pagesave.

Nocioni dhe llojet e devizave

Me devizë nënkuptohen në veçanti kërkesat në botën jashtme në çfarëdoqoftë valute dhe mbicilëndo bazë. Këto zakonisht janë kërkesa afatshkurtëra. Sipas rregullit, të gjitha pagesat ndërkom-bëtare bëhen me deviza. Janë disa lloje devizash, si: deviza konvertibile dhe jokonvertibile,deviza transferzibile dhe jo transferzibile, deviza të klirinigut dhe të jokliringut.Devizat konvertibile janë ato që nund të konvertohen (shndërrohen) pa kurrfarë kufizimesh nëcilëndo devizë tjetër ose në flori, kurse e kundërta e tyre janë devizat jokonvertibile.Devizat transferzibile janë deviza që mund të përdoren për pagesë jo vetëm në shtetin ku janë nëpërdorim, por edhe në shtete të tjera (devizat e “forta”), kurse e kundërta e tyre janë dvizatjotransferzibile, që njihen me emrin si deviza të “buta”, sepse mund të përdorën vetëm në shtetinku janë mjet pagese.Devizat e kliringut janë deviza transferi i të cilave bëhet përmes kliringut, kurse devizat jo tëkleringut janë deviza transferi i të cilave bëhet me anë të pagesës së lirë.

Valuta

Me nocionin valutë nënkuptohen kartmonedhat. Kjo është monedhë e huaj efektive, përveç tëhollave të jashtme të farkuara, të cilat sipas ligjit konsiderohen si metal i çmuar. Devizat përfshi-

711

E drejta ekonomike

jnë edhe nocionin e valutës. Ndërmjet tyre dallimi qëndron në faktin se deviza është kërkesë afat-shkurtër në ndonjë xhirollogari të caktuar, kurse valuta është monedhë letre ose monedhë e met-altë, me përjashtim të monedhës së florinjtë. Të gjitha pagesat ndërkombëtare, sipas rregullit,paguhen me deviza.

Format e pagesave në botën e jashtme

Qarkullimi i pagesave në botën e jashtme mund të jetë pagesë e lirë devizore, pagesë kliringu dheme anë të kompensimit etj.Pagesa e lirë devizore rëndom kryhet mes subjekteve të qarkullmit të pagesave në shtetet të cilatposedojnë valutë konvertibile. Mjetet e lira devizore janë të lëvizshme. Ato mund të shfrytëzohenpa kufizime, domethënë, pagesa e lirë është si në shtetin ku kanë lindur obligimet, ashtu edhe nështete të tjera. Pagesa realizohet në saje të përllogaritjes devizore - përmes xhirollogarive, të cilat imban banka e një shteti te banka korresponduese në shtetin tjetër.

Kliringu

Kliringu (anglisht “clearing” - përllogaritje, kompensim i kërkesave dhe i borxheve).- Kryhet nëbazë të marrëveshjes mes dy shteteve. Për kliring kërkohet që: kërkesat të jenë financiare, tëjenë të ndërsjella, të arritshme dhe likuide. Kemi kliringun e njëashëm ose të dhunëshëm, i cilizbatohet nga ana e një shteti për subjektet e veta të qarkullimit të pagesave; kliringun bilateral osedypalësh ( mes dy shtetesh, me marrëveshje); kliringu multirateral ose shumpalësh ( mes disashtetesh). Me marrëveshje të kliringut përcaktohet valuta përllogaritëse.Kliringu mund të jetë mallor, i cili përfshin pagesat nga qarkullimi i mallrave; jo mallor, që përf-shin pagesat në qarkullimin e shërbimeve; i përzier, që përfshin pagesat në qarkullimin e mallravedhe kryerjen e shërbimeve dhe total, që përfshin të githa pagesat ndërmjet subjekteve në shtetettë cilat kanë lidhur mes tyre marrëveshjen e kleringut.Kliringu i njëanshëm mund të jetë: i njëanshëm i dhunshëm dhe njëanshëm kontraktues. I pari katë bëjë me kliringun që i referohet punës vetëm me subjektet e qarkullimit të pagesave të njështeti dhe për këtë mund të thuhet se është masë e dhunshme dhe se me këtë, të gjithëimportuesit e mallrave si debitorë, por edhe të gjithë kreditorët në këto punë obligohen t’i realizo-jnë pagesat përmes bankës së autorizuar në shtetin e tyre. I dyti është një lloj i tillë kleringupërmes të cilit bëhet kompensimi në bazë të marëveshjes së dy shteteve. Me këtë marrëveshje atoobligohen që kreditorët dhe debitorët nga këto shtete të gjitha pagesat e tyre të ndërsjella t’i reali-zojnë me anë të kleringut. Pagesa bëhet me valutë vendore. Përparësia e këtij kleringu qëndron nëfaktin se pengohet derdhja e devizave nga një shtet në shtetin tjetër, se pagesa ëstë e lehtë dhe semarrëdhënia debitor - kreditor janë rëndom të drejtpeshuara.

Letrat mallore me vlerë

- Fletëmagazinimi është një letër me vlerë, të cilin e lëshon lënësi i mallit, si dëshmi se e kapranuar mallin përkatës për ruajtje, gjë që e obligon magazinierin se, pas skadimit të ruajtjes,mallin t’ia dorëzojë poseduesit të kësaj letre me vlerë. Fletëmagazinimi përmban të dhënat përlënësin e mallit, përshkrimin e veprimeve manipulative me qëllim të ruajtjes së mallit gjatëmagazinimit, të dhënat e tjera nga kontrata për magazinimin e mallit, numrin e fletë-

712


magazinimit nga libri amë i magazinës dhe shifrën e magazinës ku është lënë malli për ruajt-je, të dhënat për sigurimin e mallti, të drejtat e magazinerit në lidhje me mallin, vendin dhedatën e lëshimit të ftetëmagazinimit s dhe nënshkrimin e magazinierit. Fletëmagazinimi bënpjesë në grupin e letrave tradicionale me vlerë prezantuese, sepse dorëzimi i fletëmagazinimitnë tërësi e zëvendëson dorëzimin faktik të mallit gjatë kalimit të pronësisë së mallit. Lëshohetvetëm në një ekzemplar, por përbëhet nga dy pjesë, të cilat janë të ngjitura, por që mund tëndahen lehtë. Njëra pjesë quhet dëftesë, kurse tjetra varrant dhe përdoret për lënien peng tëmallit të magazinuar me qëllim të kredive dhe huave të marra. Fletëmagazinimi është një letërme vlerë sipas urdhërit dhe kalohet në mënyrë të thejeshtë - dy pjesët së bashku ose secilapjesë veç e veç.

- Fletëngarkesa është një letrër me vlerë dhe shërben si dëshmi e lidhjes së kontratës përtransportimin e mallit, e cila lëshohet në komunikacionin hekurudhor, rrugor, në transportinajror, por mund të lëshohet në vend të konosmanit në transportin ujor me anije në ujërat ebrendshme. Në të gjitha degët e komunikacioit fletëngarkesa në radhë të parë lëshohet si dësh-mi e rëndomtë, por mund të lëshohet edhe si fletëngarkesë bartëse e cila është letër me vlerë.Lëshohet në disa kopje për persona të ndryshëm dhe për funksione të ndryshme. Dërguesi imallit është i detyruar që për çdo dërgesë të dorëzojë fletëngarkesën e plotësuar në formularine transportuesit.. Me vërtetimin e fletëngarkesës me vurratë të transportuesit vërtetohet seështë lidhur kontrata për transportim dhe se transportuesi ka pranuar mallin për transportim.Kemi dy lloje fletëngarkesash: fletëngarkesa e rëndomtë, e cila quhet e pakalueshme dhe eshoqëron mallin gjatë transportit dhe fletëngarkesa e kalueshme, e cila është edhe letër mal-lore me vlerë, që mund të shfrytëzohet për hapjen e akreditivit. Kjo fletëngarkesë është mbiprurësin dhe kalohet me dorëzim të thjeshtë të saj; shërben si dëshmi si për pronësi të mallit.Kalimi i saj është i lejueshëm.

- Dëshmitë në transportin e kombinuar të mallit janë letra mallore me vlerë, që kanë gjetur për-dorim te transportimi i kombinuar - ai i brendshëm dhe ndërkombëtar, gjatë zhvillimit, përsos-jes dhe formave të kooperimit dhe integrimit, sidomos me zhvillimin e kontenjerizmit.

Dëshmia “Network” , te transportimi i kombinuar, parashikon përgjegjësinë për humbjen osedëmtimin e barrës sipas rregullave të konventës përkatëse.Fletëngarkesa “swichback” për transportin e kombinuar parashikon përgjegjësinë në pajtim merregullat e Hagës lidhur me përgjegjësinë e transportuesit në linja detare.Fletëngarkesa e drejtpërdrejtë, krahas transportit të pandërprerë, mund të shfrytëzohet dhe tetransporti i kombinuar.- Konosmani është dëshmi e lëshuar nga anijetari për ngarkesën në bazë të kontratës për trans-

portim të mallit me linjë detare. Në këtë mënyrë vërtetohet se ai ka pranuar mallin e cekurnë këtë dëshmi dhe detyrohet që ta transportojë atë në portin e destinimt. Në bazë të kësajdëshmie të konosmanit, pranuesit i dorëzohet malli në portin e shkarkimit ose në ndonjë porttjetër gjatë rrugës. Konosmani është letër me vlerë që kalohet. Poseduesi i tij ka të drejtën epronës mbi mallin dhe me anë të konosmanit ka mundësi të bëhet konstituimi i pengut.Lëshimit të konosmanit i paraprin kontrata për transportin, pra pa kontratë të lidhur konos-mani nuk mund të lëshohet. Konosmanin, sipas rregullit, duhet ta lëshojë anijetari, pa marrëparasysh se a e transporton mallin me anije të vet apo me anije të huaj.

Konosmani duhet të përmbajë: firmën dhe selinë e anijetarit; emrin dhe të dhënat e tjera përidentitetin e anijes; firmën e ngarkuesit; shenjën sipas “urdhërit”; portin, respektivisht vendde-cidimin ose kohën kur ky vend i decidimit do të përcaktohet; sasinë e barrës sipas numrit të një-

713

E drejta ekonomike

sive (copëve); peshën, vëllimin ose masën e barrës, llojin e saj dhe shenjën që gjendet në të ose nëambalazh sipas dukjes së jashtme, dispozitat për transportimin (çmimin transportues) vendin dheditën e ngarkesës dhe të dhënies së konosmanit. Konsmanin e nënshkruan personalisht anijetariose ndihmësi i tij.Kemi disa lloje të konosmanit: i ngarkuar; i pranuar për ngarkim; i drejtpërdrejtë; i pastër dhe ipapastër; grupor etj.

Konosmani shërben si dëshmi për ekzistimin dhe përmbajtjen e kontratës për trans-portimin e mallit dhe dëshmi se anijetari e ka pranuar mallin, ashtu siç është shënuar në konos-man.

Letrat legjitimuese

- Letrat legjitimuese paraqesin dëshmi me shkrim për një obligim të caktuar për lëshuesin e tyre,por në të cilat nuk është caktuar kreditori, kështu që mund t’i kalohen një personi tjetër. Pra,ato shërbejnë vetëm për legjitimimin e kreditorit ndaj debitorit. Këto letra mund të jenë tëndryshme, si, p.sh., biletat e transportit hekurudhor, të teatrit dhe biletat, triskat dhe dësh-mitë e ngjashme etj.

- Shenjat legjitimuese shërbejnë vetëm si dëshmi se kush është kreditor në marrëdhëniet detyri-more me rastin e dhënies së shenjës legjitimuese, p.sh. letrat e garderobave e të ngjashme, tëcilat shpërndahen zakonisht në copa letrash, metalesh, ose materialesh të tjera, në të cilatështë shtypur numri i sendit të lënë për ruajtje.

- Polica e sigurimit paraqet dëshmi që lëshohet me rastin e lidhjes së kontratës për sigurimin.Ajo përmban këto elemente: palët kontraktuese, sendin e siguruar, rrezikun e përfshir me sig-urim, kohëzgjatjen e sigurimit dhe afatin e mbulesës, shumën e sigurimit ose shenjën se ështësigurimi i pakufizuar, preminë e sigurimit a kontributin, datën e lëshimit të policës dhe nën-shkrimin e palëve kontraktuese.

- Kartela kredituese është dëshmi në bazë të së cilës poseduesi i saj është i autorizuar të kërkojëte shitësit e caktuar ose të dhënësit e caktuar të shërbimeve t’i jepet malli i caktuar ose t’i kry-hen shërbime të caktuar, kurse këta janë të detyruar që ato t’i kryejnë. Kartela nuk mund tëkalohet dhe ajo i ka tri funksione themelore: funksionin pagues, funksionin kreditues dhefunksionin e këmbimit.

714


E DREJTA EKONOMIKE

Asllan Baruti

I. SHOQËRITË TREGTARE

Çështjet që kanë të bëjnë me shoqëritë tregtare, si shoqëri fitimprurësë, që nga themelimi e deri tëpushimi i ekzistimit të tyre, duke përfshirë këtu format e organizimit, administrimin dhe funksion-imin e shoqërive tregtare, si dhe të drejtat, detyrimet dhe përgjegjësitë e organeve, përkatësisht tëthemeluesve - aksionarëve të tyre etj., rregullohen me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2oo1/6, dt.8.2. 2001, për Shoqëritë Tregtare (më poshtë: Rregullore për Shoqëritë Tregtare).Me hyrjen në fuqi të kësaj Rregulloreje, të gjitha subjektet ekzistuese ekonomike në Kosovë, mepërjashtim të ndërmarrjeve shoqërore dhe publike, detyrohen ta harmonizojnë organizimin e tyreme dispozitat e saj. Gjithashtu, në përputhje me po këto dispozita, duhet të bëhet edhe themelimii subjekteve të reja ekonomik në Kosovë.Kjo Rregullore nuk zbatohet për ndërmarrjet ekzistuese shoqërore dhe publike, ngase administri-mi i ndërmarrjeve shoqërore, me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 1999/1, dt. 25 qershor 999 (endryshuar dhe e plotësuar më vonë) për Autoritetin e Administratës së Përkohshme në Kosovë, ikalon në kompetencë UNMIK-ut, ndërsa ndërmarrjet publike vazhdojnë të administrohen edhemë tutje sipas legjislacionit të zbatueshëm në Kosovë . Domethënë, me këtë Rregullore rregullo-hen vetëm çeështjet e shoqërive tregtare private, fitimprurëse.Ndërkaq, regjistrimi i shoqërive tregtare, të regjistruara përkohësisht, në përputhje me rregullorene UNMIK-ut nr. 2000/8, datë 29.02.2000, për Dispozitën për Regjistrimin e Përkohshëm tëBiznesit në Kosovë, si dhe regjistrimi i shoqërive të reja tregtare rregullohen me UrëdhëresënAdministrative të UNMIK-ut, nr. 2002/22, datë 11.10.2002, për Zbatimin e Rregullores sëUNMIK-ut nr.2001/6 datë 08.02.2001, për Shoqëritë Tregtare.

l. PËRKUFIZIMI DHE LLOJET E SHOQËRIVE TREGTARE

Shoqëri tregtare është çdo person (fizik ose juridik) ose grup personash që merren me tregti,përkatësisht që ushtrojnë veprimtari ekonomike (pra, jo vetëm tregtare) me qëllim fitimi.Veprimtari tregtare konsiderohet prodhimi dhe qarkullimi i mallrave dhe ushtrimi i shërbimeve nëtreg nga shoqëritë tregtare me qëllim fitimi, pavarësisht nëse ky qarkullim është deklaruar shpre-himisht ose jo.Shoqëritë tregtare mund të ushtrojnë çdo veprimtari ekonomike të lejuar me ligj.

2. LLOJET E SHOQËRIVE TREGTARE DHE KARAKTERI I TYRE TREGTAR

Llojet e shoqërive tregtare janë: biznesi individual, shoqëria kolektive, shoqëria komandite,shoqëria aksionare dhe shoqëria me përgjegjësi të kufizuar. Këto dy të fundit (shoqëria aksionare

715

E drejta ekonomike

dhe ajo me përgjegjësi të kufizuar) janë korporata.Karakteri tregtar i një shoqërie përcaktohet nga forma ose objekti i saj.Bizneset individuale, shoqëritë kolektive, shoqëritë komandite, shoqëritë aksionare dhe shoqëritëme përgjegjësi të kufizuar janë tregtare për shkak të formës së tyre, pavarësisht se çfarë objektikanë, prandaj ato, pikërisht për këtë arsye, themelohen në çdo lëmë ekonomik, pra jo, siç u thamë lart, vetëm në atë tregtar.Ndonëse anëtarët e organit kompetent drejtues dhe nëpunësit e shoqërive tregtare përpiqen mak-simalisht për të përmbushur qëllimet e shoqërisë së tyre, megjithatë, asnjëri prej tyre nuk përgjig-jet për veprimet ose mosveprimet e veta, po qe se vendimi i marrë për të vepruar ose për të mosvepruar del nga shoqërimi i të dhënave të arsyeshme dhe lidhet me pikësynimet dhe qëllimet eshoqërisë tregtare përkatëse në mënyre racionale.

3. BIZNESI iNDIVIDUAL

3.l.Përgjegjësia e pronarit

Personi fizik i cili ushtron veprimtari tregtare në mënyrë të mëvetësishme, pra jo si përfaqësuesose si nëpunës i një shoqërie tregtare, vepron si biznes individual, përkatësisht si ndërmarrjeafariste individuale. Ky lloj i biznesit mund të ushtrohet vetëm nga personi fizik e jo edhe ngapersoni juridik. Personi fizik, i cili ushtron veprimtari tregtare si një biznes individual, përkatësishtsi një ndërmarrje afariste individuale mban përgjegjësi për të gjitha borxhet e krijuara gjatushtrimit të kësaj veprimtarie me tërë pasurinë e tij, pa kufizime.Pikërisht për këtë, pasuria e pronarit të biznesit individual që ai e përdor me qëllim të ushtrimit tëveprimtarisë tregtare, nuk mund të ndahet nga gjykata ose nga organi i arbitrazhi në çfarëdo pro-cedure: gjyqësore, të arbitrazhit, të falimentimit ose të ekzekutimit të vendimit nga pasuria të cilënai e përdor për qëllime personale, shtëpiake ose familjare. Vetëm përjashtimisht, kjo pasuri mundtë ndahet në njërin nga rastet vijuese:- kur marrëveshja, në të cilën bazohet nxjerrja e padisë përkatëse, e parashikon një gjë të tillë;- kur paditësi bie dakord më vonë për këtë;- kur Rregullorja ose Ligji për ekzekutimin e vendimeve ose për falimentimin parashikon përjash-

timin e një pjese të caktuar të pasurisë.3.2.Statusi juridik i biznesit individual

Biznesi individual nuk është person juridik, pavarësisht nga regjistrimi, pasja e një licence (lejeje)ose emri tregtar.

3.3. Regjistrimi i emrave tregtarë

Personi fizik i cili merret me tregti në formen e një biznesi individual detyrohet që, në doku-mentacionin e regjistrimit, të parashikuar me legjislacionin përkatës të zbatueshëm në Kosovë, tëregjistrojë të gjitha emrat tregtarë, të cilët ai i përdor gjatë ushtrimit të veprimtarisë së tij tregtare.Në rastet kur, pas parashtrimit të kërkesës së regjistrimit, ai përdo emr të tjerë tregtarë, detyrohet,gjithashtu, që edhe këta emra t`i paraqesë në deklaratën e regjistrimit.Regjistrimi i një emri tregtar, në mënyrën e sipërpërmendur, nuk krijon të drejtë marke tregtare,ndonëse përdoruesi i një emri tregtar (që është regjistruar) gëzon të drejtën e përparësisë mbi atë

716


emër tregtar ndaj të gjithë përdoruesve të tjerë (të paregjistruar ose të regjistruar më pas me këtëemërtim). Gjykata mund t`i lejojë përdorimin e emrit tregtar (të regjistruar ose të paregjistruar)një përdoruesi të mëvonshëm, pasi që, paraprakisht, një të drejtë të tillë t’ia ketë pranuar për-doruesit të parë, i cili e ka regjistruar këtë emër tregtar.

4. SHOQËRIA KOLEKTIVE

4.l. Natyra e shoqërisë kolektive, përgjegjësia e ortakëve

Shoqëria kolektive është shoqëri tregtare, e cila themelohet me bashkimin e dy ose më shumë per-sonave fizikë a juridikë (ose të kombinuar) me qëllim të ushtrimit të një veprimtarie tregtare, mefirmë të përbashkët dhe me përgjegjësi kolektive dhe individuale. Personat e bashkuar në këtëmënyrë, me qëllim të themelimit të shoqërisë kolektive, quhen ortakë “të pakufizuar”. Shoqëriakonsiderohet e themeluar nga vetë ekzistenca e një bashkimi të tillë, pavarësisht nëse ortakët eformalizojnë shoqërinë me anë të regjistrimit, marrëveshjes me shkrim ose në ndonjë mënyrëtjetër. Domethënë, formalizimi i themelimit të shoqërisë kolektive në njërën nga këto forma (meregjistrim, marrëveshje me shkrim etj.) është i natyrës fakultative e jo i asaj obligative.Shoqëria kolektive nuk është person juridik, por ajo mund të lidhë kontrata (të krijojë të drejtadhe detyrime ) në qarkullimin juridik, të ketë pasurinë e saj (me të cilën i përballon këto detyrime)dhe të padisë ose të paditet në emër të saj, si dhe në emër të ortakëve të saj, me ç`rast ortakët, përborxhet dhe detyrimet e tjera të shoqërisë, përgjigjen si me pasurinë e përbashkët të shoqërisë,ashru edhe me pasurinë e tyre private.Ndërkaq, e gjithë ajo që u tha më sipër për pronarët e biznesit individual e që ka të bëjë mepamundësinë e ndarjes së pasurisë së pronarit të biznesit individual (në atë për ushtrimin eveprimtarisë tregtare dhe atë për qëllime personale, shtëpiake ose familjare) dhe me regjistrimin eemrave të tyre tregtarë, vlen njëlloj edhe për shoqëritë kolektive.

4.2. Marrëveshja e shoqërisë kolektive

Marrëveshja me shkrim nuk është akt i domosdoshëm për themelimin e shoqërisë kolektive,ndonëse ortakët e kësaj shoqërie, po qe se këtë e dëshirojnë, mund ta lidhin një të tillë. Në rastinkur lidhet marrëveshja me shkrim, ajo i detyron vetëm ortakët - palë të marrëveshjes, e jo edheortakët të cilët nuk janë palë të saj.Parimisht, paletë në marrëveshjen e shoqërisë kolektive kanë të drejtë dhe mund të ndryshojnëçdo dispozitë të Rregullores së UNMIK-ut për Shoqëritë Tregtare, që ka të bëjë me marrëdhënietmes ortakëve, por jo edhe ato dispozita që kanë të bëjnë me të drejtat e palëve të tjera joortake.Kështu pra, çdo dispozitë e Rregullores, e përfshirë në kapitujt III dhe IV, e cila përmban frazën“përveç rastit kur parashikohet ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë” ose ndonjë frazë tjetër tëngjashme, paraqet rregull jodetyruese, përkatësisht “përjashtuese” dhe, si të tilla, këto dispozitamund të ndryshohen me marrëveshje të shoqërisë të lidhur me shkrim nga ortakët, si palë të saj,ndërsa dispozitat e tjera, të cilave u mungon kjo frazë, paraqesin rregulla detyruese dhe ato nukmund të ndryshohen me këtë marrëveshje. Megjithatë, dispozitat jo të detyrueshme tëRregullores për Shoqëritë Tregtare zbatohen si rregulla detyruese në rastet:- kur ortakët nuk e zbatojnë marrëveshjen;- kur marrëveshja është e paefektshme ose - kur marrëveshja nuk rregullon çështjen për të cilën lind konflikti.

717

E drejta ekonomike

Në këto tri raste, dispozitat jo të detyrueshme ose “përjashtuese” të Rregullores në fjalë,paraqesin rregulla detyruese për ortakët si palë të marrëveshjes.

4.3. Kompetencat përfaqësuese të ortakëve

Secili nga ortakët e pakufizuar të shoqërisë kolektive është përfaqësues i ortakëve të tjerë tëshoqërisë për ushtrimin e punëve të zakonshme tregtare të shoqërisë dhe secili ortak ka kompe-tenca që ortakëve të tjerë të shoqërisë tù krijojë obligime monetare lidhur me veprimtarinë ezakonshme tregtare të shoqërisë. Veprimtaria e zakonshme tregtare e shoqërisë nënkupton vetëmato veprime në kuadër të veprimtarisë së shoqërisë me të cilat shoqëria merret. Çdo marrëveshjetjetër e ortakëve që është në kundërshtim me këto kompetenca është e paefektshme ndaj person-ave të tretë joortakë, por e efektshme midis ortakëve të shoqërisë.

4.4. Administrimi i shoqërisë kolektive

Mosmarrëveshjet eventuale që mund të lindin midis ortakëve të shoqërisë kolektive për çështje qëkanë të bëjë me shoqërinë kolektive, zgjidhen me shumicë të thjeshtë votash, po qe se në mar-rëveshjen e shoqërisë kolektive nuk është parashikuar ndryshe. Votimi mund të bëhetme çfarëdol-loj metode (mënyre) me kusht që me të të gjithë ortakëve të shoqërisë t’u sigurohet një njoftim iarsyshëm për votimin lidhur me çështjen e caktuar.Të gjithë ortakët e shoqërisë kolektive gëzojnë të drejtë të barabartë vote dhe administrimi, përveçrastit kur në marrëveshjen e shoqërisë parashikohet ndryshe. Megjithatë, me këtë marrëveshjemund të krijohen klasa të ndryshme ortakësh, mund t’u jepen atyre të drejta të ndryshme votimidhe mund tì mohojnë një ortaku të drejtën për të votuar ose për të marrë pjesë në një mënyrëtjetër në administrimin e shoqërisë.Natyra e veprimtarisë tregtare e shoqërisë nuk mund të ndryshojë pa pëlqimin e të gjithëortakëve.

4.5. Ndarja e fitimit dhe përgjegjësia për humbjet

Çdo fitim i shoqërisë kolektive ndahet ndërmjet ortakëve të saj në pjesë të barabarta, së paku njëherë në vit, përveç rastit kur parashikohet ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë.Çdo ortak i shoqërisë kolektive është i detyruar të japë kontributin e tij për përballimin ebarabartë të humbjeve që rrjedhin nga ushtrimi i veprimtarisë tregtare të shoqërisë, përveç rastevekur parashikohet ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë.Çdo ortak i shoqërisë kolektive është i detyruar të japë kontributin e tij të nevojshëm për të mbu-luar humbjet (sapo këto humbje tì bëhen të ditura ndonjërit prej ortakëve) ndërkaq me rastin eprishjes së shoqërisë, të gjithë ortakët duhet të japin kontribute të barabarta për përmbushjen ekërkesave të personave të tretë dhe për mbulimin e shpenzimeve në një mënyrë tjetër, po qe seme marrëveshjen e shoqërisë nuk parashikohet ndryshe.

4.6. Të drejtat dhe detyrimet e ortakëve ndaj njëri - tjetrit

Përveç rasteve kur parashikohet ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë, ortakët ndaj njëri- tjetritkanë këto të drejta dhe detyrime:

718


- që të mos i bëjnë konkurrencë veprimtarisë tregtare të shoqërisë;- që të mos jenë njëkohësisht ortakë ose aksionarë në një shoqëri tjetër tregtare, e cila është në

konkurencë me shoqërinë kolektive;- që të mos mbajnë pozitë drejtuese ose të kryejnë shërbime administrative në një shoqëri

tregtare, e cila është në konkurencë me shoqërinë kolektive, duke pasur parasysh se si “pozitëdrejtuesë” ose “kryerje e shërbimeve të administrimit” në një shoqëri tregtare konsiderohenrastet kur ortaku merr vendime ose ushtron ndikim në marrjen e vendimeve lidhur meveprimet e shoqërisë tregtare konkuruese;

- që të veprojnë në mirëbesim ndaj ortakëve të tjerë, duke përfshirë detyrimin e dhënies së infor-macionit, ruajtjen e fshehtësisë, shmangien e konflikteve të interesit dhe mosshfrytëzimin emundësive tregtare të shoqërisë;

- që t`i kompensojnë ortakët e tjerë për dëmet e shkaktuara dhe fitimet e humbura, si rrjedhojë eshkeljes së detyrimeve të tij ndaj ortakëve të tjerë;

- që interesat e tij fitimprurëse në shoqëri, duke përfshirë edhe të drejtat e tij për ndarjen efitimit në shoqëri, të mund t`ia kalojë një personi të tretë vetëm me pëlqimin e të gjithëortakëve të tjerë.

Një person mund të bëhet ortak në shoqërinë ekzistuese vetëm me pëlqimin unanim të të gjithëortakëve të kësaj shoqërie. Pranimi i një ortaku të ri nuk ndikon në vazhdimësinë e shoqërisë.Çdo ortak i ri i shoqërisë kolektive ekzistuese merr përsipër përgjegjësitë e kësaj shoqërie nëmënyrë të barabartë me të gjithë ortakët ekzistues, duke përfshirë edhe përgjegjësitë e mëparshme,të krijuara para ardhjes së tij në këtë shoqëri. Çdo marrëveshje tjetër, e kundërt me këtë, është epaefektshme ndaj personave të tretë, por e efektshme (e vlefshme) ndërmjet ortakëve të shoqërisëkolektive.Ortaku që jep dorëheqje ose largohet në një mënyrë tjetër nga shoqëria kolektive, mbetet edhemë tutje përgjegjës për borxhet e shoqërisë, të krijuara para datës së dorëheqjes ose të largimit tëtij nga shoqëria në një mënyrë tjetër.

4.7. Pasuria e shoqërisë kolektive

Shoqëria kolektive mund të zotërojë pasuri me emrin me të cilin ajo ushtron veprimtarinëtregtare ose me çdo emër me të cilin është e regjistruar në përputhje me UrdhëresënAdministrative të UNMIK-ut, nr.2002/22, datë 11.10.2002, për Zbatimin e Rregullores sëUNMIK-ut, nr. 2001/6, për Shoqëritë Tregtare ose me ndonjë rregullore tjetër të zbatueshme nëKosovë.

4.8. Shpërbërja (prishja) e shoqërisë kolektive

Përveç rasteve kur parashikohet ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë, shoqëria kolektive shpër-bëhet (prishet):- me vdekjen e ndonjërit prej ortakëve;- me dorëheqjen ose përjashtimin e një ortaku nga shoqëria;- me likuidimi ose falimentimin e ndonjerit prej ortakëve që është person juridik;- me kalimin e afatit të caktuar në marrëveshjen për themelimin e shoqërisë ose - kur veprimtaria tregtare e shoqërisë bëhet e paligjshme.

Me vdekjen e një ortaku që është person fizik ose me likuidimin e cilitdo ortak që është person

719

E drejta ekonomike

juridik, e tërë pasuria e shoqërisë i nënshtrohet procedurës së përcaktuar me ligj për përcaktimin estatusit ose për caktimin e pasurisë së ortakut të vdekur a të likuiduar. Përveç kësaj, ortakët embetur në shoqëri mund të bien dakord që, në marrëveshje me gjykatën a me një administruestjetër të punëve ose të pasurisë së ortakut të vdekur ose të likuiduar, të themelojnë një shoqëri tëre. Me shpërbërjen (prishjen) e shoqërisë, ortakët gjithashtu mund të bien dakord për cedimin(kalimin) e interesave pasurore të ortakut në pasurinë e shoqërisë.Përveç rasteve kur parashikohet ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë, konsiderohet se ortaku kadhënë dorëheqje nga shoqëria kolektive, kur:- ortaku nuk paguan me kohë kontributin ndaj shoqërisë;- ortaku informon ndonjë ortak tjetër se ai jep dorëheqje nga shoqëria;- ortaku kërkon vullnetarisht mbrojtjen formale nga kreditoret e tij ose gjykohet i paaft për të

shlyer borxhet sipas ligjeve të falimentimit ne fuqi;- ortaku që është shoqëri aksionare apo formë tjetër e korporatës likudohet.

Me shpërbërjen (prishjen) e shoqërisë kolektive nuk shuhen kërkesat (pretendimet) e kreditorëve(si persona të tretë) ndaj ortakëve të kësaj shoqërie dhe as kërkesat e ortakëve (brenda shoqërisë)ndaj njëri-tjetrit.

4.9. Likuidimi vullnetar i shoqërisë kolektive

Shoqëria kolektive mund të likuidohet me vullnetin e ortakëve të saj, përkatësisht me shumicë tëthjeshtë votash të tyre, po qe se në marrëveshje të shoqërisë nuk parashikohet ndryshe. Procedurae likuidimit zbatohet në përputhje me dispozitat e ligjit në fuqi për falimentimin.Sipas këtyre dispozitave, ortakët emërojnë si likuidues një person të tretë të painteresuar, po qe senë marrëveshje të shoqërisë nuk parashikohet ndryshe. Ky likuidues merr titull mbi pasurinë eshoqërisë, me qëllim që të zbatojë procedurën e likuidimit dhe merr të gjitha kompetencat eortakëve. Likuiduesi ka të drejtë të marrë në posedim të gjitha librat e llogarive dhe të dhënat eshoqërisë.Likuiduesi ka për detyrë që, brenda një afati prej njëzet e një ditësh, nga dita e emërimit të tij, tëvendosë:- se a ishtë shoqëria praktikisht në gjendje të paguante, përkatësisht a kishte ajo aftësi paguese

në kohën kur ai filloi të verpojë si likuidues,- se shitja e pasurive të shoqërisë a mund të sjellë të ardhura të mjaftushme për përmbushjen e

kërkesave të vlefshme të të gjithë kreditorëve.

Në qoftë se likuiduesi vlerëson paaftësinë e shoqërisë për të paguar, në kohën kur ai filloi tëveprojë si likuidues ose pamjaftueshmërinë e mjeteve, që do të fitoheshin nga shitja e pasurisë sëshoqërisë, për përmbushjen e kërkesave të vlefshme të të gjithë kreditorëve, ai do të fillojë men-jëherë procedurën e falimentimit në përputhje me Ligjin për falimentimin. Në qoftë se likuiduesinuk është në gjendje të marrë vendimet e sipërpërmendura ose nuk i merr ato brenda afatit tëcaktuar prej njëzet e një ditësh, nga dita e emërimit të tij si likuidues, çështja e likuidimit i kalohetpër gjykim gjykatës kompetente ose organit tjetër kompetent për gjykimin e rasteve të falimentim-it.Ne rast se likuiduesi vlerëson se shoqëria është e aftë për të paguar në kohën kur ai filloi të vepro-jë si likuidues ose që shitja e pasurisë së shoqërisë mund të nxjerrë fitime të mjaftushme përpërmbushjen e kërkesave të vlefshme të të gjithë kreditorëve, likuduesi, jo më vonë së tridhjetë

720


ditë pas ditës së emërimit të tij, do të publikojë në Gazetën Zyrtare të Kosovës, në gjuhën shqipe,serbe dhe angleze, një njoftim mbi emërimin e tij si likuidues, të ngjashëm me njoftimin publikfillestar që kërkohet të publikohet nga likuiduesi në procesin e falimntimit. Njoftimi duhet tëdeklarojë shprehimisht se kreditorët e shoqërisë mund të kërkojnë përmbushjen e kërkesave tëtyre nga ortakët individualë të shoqërisë.Pas publikimit të këtij njoftimi fillestar, likuiduesi do të hartojë një listë të të gjithë pasurisë sëshoqërisë dhe do të zbatojë procedurën e likuidimit në përputhje me ligjin dhe rregullat për fali-mentimin, me kusht që likuiduesi të mos ketë “kompetenca përjashtuesë.” Këto kompetencanënkuptojnë kompetencat për shpalljen e veprimeve tregtare mashtruese ose të paramenduara nëdëm të kreditorëve, me qëllim të kërkimit të rikthimit të pasurisë ose të parave të përdorura nëkëtë veprim tregtar.

5. SHOQËRIA KOMANDITE

5.l.Themelimi, përgjegjësia e ortakëve

Shoqëria komandite është shoqëri tregtare e përbërë nga të paktën një ortak “i pakufizar” (kom-plementar) dhe një ortak “i kufizar” (komanditor). Ortakët “e pakufizar” mbajnë përgjegjësi tëpakufizuar për detyrimet e shoqërisë komandite, ndersa ortakët “e kufizar” mbajnë përgjegjësideri në kufirin e kontributit të tyre të investuar në shoqërinë komandite. Ortakët (“ekufizuar”dhe “të pakufizar”) të kësaj shoqërie përgjigjen edhe në mënyrë tjetër të parashikuar nëRregulloren për Shoqëritë Tregtare.Dispozitat e Rregullores për Shoqëritë Trektare (Kapitulli II) të cilat kanë të bëjnë me shoqëritëkolektive, zbatohen përshtatëshmërisht edhe për shoqëritë komandite dhe ortakët e saj “të paku-fizar”, përveç rastit kur me dispozitat e po kësaj Rregulloreje (Kapitulli V) të cilat kanë të bëjnëme shoqëritë komandite, nuk parashikohet ndryshe. Prandaj, në këtë pjesë të tekstit do të bëhetfjalë vetëm për çështjet karakteristike, si veçori të shoqërive komandite, e jo edhe për çështje tëtjera të përbashkëta për të dyja këto shoqëri (kolektive dhe komandite) ngase për to u bë fjalënë pjesën e tekstit që u kushtohet shoqërive kolektive.Shoqëria komandite themelohet me regjistrimin e aktit të themelimit të shoqërisë komandite nëagjencinë e autorizuar për regjistrimin e shoqërive tregtare. Agjencia lëshon certifikatën eregjistrimit, si provë të pakontestushme për themelimin e shoqërisë komandite. Në qoftë se akti ithemelimit nuk regjistrohet si i tillë, konsiderohet se shoqëria komandite nuk është themeluardhe, në ketë rast, të gjithë personat që kanë investuar kapital ose janë lidhur në një mënyrë tjetërme qëllim të zhvillimit të një tregtie të përbashkët, janë ortakë “të pakufizar” dhe, si të tillë, mba-jnë përgjegjësi të pakufizuar.Ortak “i pakufizuar” ose “i kufizuar” në shoqërinë komandite mund të jetë çdo person (fizik osejuridik). Në qoftë se ortaku i vetëm “i pakufizuar” në shoqërinë komandite është person juridik, aiduhet të themelohet duke u regjistruar në mënyrë të ligjshme, përkatësisht në përputhje me ligjinnë fuqi.Akti i themelimit i shoqërisë komandite duhet të përfshije emrin e plotë dhe adresën e vendba-nimit të secilit ortak “të pakufizuar” që është person fizik, si dhe emërtimin dhe selinë e secilitortak që është person juridik.Shoqëria komandite duhet të mbajë listën e ortakeve “të kufizuar” dhe shumën e kontributit tëtyre të investuar në shoqërinë komandite. Informacionet lidhur me këto të dhëna mund të jepenpa pëlqimin e ortakut “të kufizuar” vetëm sipas urdhërit të gjykatës ose në një mënyrë tjetër të

721

E drejta ekonomike

parashikuar me ligj.Çdo ortak “i kufizuar” detyrohet që derdhjen e plotë të kontributit të tij ta bëjë jo me vonë sëditën e regjistrimit të aktit të themelimit të shoqërisë komandite. Në qoftë se ortaku i kufizuar nuke bën këtë derdhje brenda këtij afati, ortaku”i pakufizuar”, në emër të shoqërisë komandite dhenë emër të të gjithë ortakëve “të kufizuar” të saj, mund të hapë një proces gjyqësor për të detyru-ar ortakun “e kufizuar “që të bëjë pagesën e kontributit të tij në shoqërinë komandite. Ortaku “ikufizuar” që nuk e ka paguar kontributin e tij në shoqërinë komandite deri në ditën e regjistrimittë aktit të themelimit të saj, mban përgjegjësi ndaj shoqërisë komandite për të gjitha shpenzimetqë ka bërë ajo ose ortakët e saj (“të pakufizuar” ose “të kufizuar”) duke përfshirë edhe shpen-zimet për shërbime ligjore.Kapitali themeltar i shoqërisë komandite përbëhet nga kontributet e ortakëve “të pakufizuar”dhe të kufizuar” të investuar në këtë Shoqëri.Ortakët “e kufizuar” detyrohen:- të derdhin kontributin e tyre në shoqërinë komandite, në përputhje me marrëveshjen për

themelimin e saj;- të mos jenë aktivë në ushtrimin e veprimtarisë së përditshme dhe në administrimin e veprim-

tarisë tregtare të shoqërisë komandite;- të mos paraqiten ndaj personave të tretë si ortakë “të pakufizuar” ose si të autorizuar për të

detyruar shoqërinë komandite.Ortakët “e kufizuar”, të cilët i shkelin detyrimet e sipërpërmendura dhe detyrimet tjera që dalinnga dispozitat e Kapitullit V të Rregullores për Shoqëritë Tregtare, që kan të bëjnë me shoqëritëkomndite, mbajnë përgjegjësi për borxhet e shoqërisë komandite sikur të ishin ortakë “të paku-fizuar”.Ortakët “e kufizuar” nuk mund ta detyrojnë shoqërinë komandite, prandaj kreditorët nuk mundtë mbështeten në përfaqësimin e tyre ortakëve “të kufizuar”) për t`i krijuar detyrime, përkatësishtpërgjegjësi kësaj shoqërie. Mirëpo, në qoftë se ortaku “i kufizuar” merret me veprimtari tregtareme qëllim të krijimit të detyrimit për shoqërinë komandite, kjo e fundit mund t`i miratojë këtoveprime. Në qoftë se shoqëria komandite nuk i miraton këto veprime, ortaku, “i kufizuar” mbanpërgjegjësi personale ndaj kreditorit dhe kreditori nuk ka të drejtë të padisë shoqërinë komandite.Përjashtim bën rasti kur shoqëria komandite, me dashje ose nga pakujdesia, i ka lënë të kuptojëkreditorit se ortaku “i kufiuar” ka qenë i autorizuar të detyrojë shoqërinë komandite.Në komunikim me personat e tretë, duke përfshirë edhe ortakët “e kufizuar” të cilët më vonëdëshirojnë të aderojnë në shoqëri, shoqëria komandite paraqitet me emrin (firmën) e saj, e ciladetyrimisht përfshin emrin e shoqërisë komandite, emrin e së paku një ortaku “të pakufizuar” sidhe fjalët “shoqëri komandite”. Po këto të dhëna përfshihen edhe nga marrëveshja dhe statuti ishoqërisë komandite, nga shenjat e saj, nga memorandumi - kokat e shkresave dhe akteve të tjerame të cilat emërtimi i shoqërisë komandite u paraqitet personave të tretë.

5.2. Administrimi i shoqërisë komandite

Shoqëria komandite administrohet vetëm prej ortakëve “të pakufizuar”. Ortakët “e kufizuar” nukmund të marrin pjesë në administrimin e shoqërisë komandite. Nuk konsiderohet se ortaku “ikufizuar” “merr pjesë në administrim” vetëm nga fakti se ai është i punësuar ose ka lidhur njëkontratë me shoqërinë komandite ose pse ai është ndërmarrës i ndonjë veprimi për zbatimin osembrojtjen e të drejtave të ortakëve “të kufizuar”.

722


Ortakët “e kufizuar” nuk mbajnë përgjegjësi ndaj ortakëve “të kufizuar” për pasojat e krijuar ngaveprimi ose mosveprimi i tyre (ortakëve “të pakufizuar”) në qoftë se marrja e vendimit për tëvepruar ose mosvepruar bazohet në të dhëna të arsyeshme dhe, në mënyrë logjike, lidhet me kri-jimin e fitimit të shoqërisë komandite.

5.3. Kalimi i interesave në shoqëritë komandite

Ortaku “i kufizuar” mund t`i kaloje interesat (të drejtat) e tij në shoqërinë komandite vetëm memiratimin (pëlqimin) e të gjithë ortakëve “të pakufizuar”, përveç rastit kur parashikohet ndryshenë marrëveshjen e shoqërisë komandite. Kalimi i të drejtave në shoqërinë komandite përfshinedhe kalimin e të gjitha detyrimeve të ortakut “ të kufizuar” në shoqërinë komandite. Ortakët “epakufizuar” të shoqërisë komandite janë të detyruar që, sipas urdhërit të gjykatës ose të një organitjetër të autorizuar me ligj, t`i mundojnë ortakut “të kufizuar” të shoqërisë komandite kalimin einteresit të tij te një person tjetër.Personi i siguruar, të cilit ortaku “i kufizuar” i ka dhënë mjet sigurimi mbi një interes të shoqërisëkomandite, gëzon të gjitha të drejtat e ortakut “të kufizua” pasi që, për këtë mjet sigrimi, të ketënjoftuar shoqërinë komandite.Me vdekjen e ortakut “të kufizuar”, i cili është person fizik, interesi i tij i kufizuar në shoqërinëkomandite u kalon trashëgimtarëve të tij, përveç rastit kur parashikohet ndryshe në marrëveshjene shoqërisë.Me shpërberjen, falimentimin ose likuidimin e ortakut “të kufizuar”, i cili është person juridik,kalimi i interesit të këtij ortaku”të kufizuar” bëhet në përputhje me dispozitat sipas të cilave ështëbërë shpërbërja, falimentimi ose likuidimi.

5.4. Shpërndarja e fitimit dhe mbulimi i humbjeve

Në shoqërinë komantite fitimi shpërndahet dhe humbjet mbulohen në mënyrë të barabartë ndër-mjet ortakëve “të kufizuar” dhe “të pakufizuar”, përveç rastit kur parashikohet ndryshe në mar-rëveshjen e shoqërisë komandite.

5.5. Shpërbërja (prishja ) dhe falimentimi

Shoqëria komandite shpërbehet (prishet) në momentin kur ajo, në përbërje të saj, nuk ka të pak-tën një ortak “ të pakufizuar” dhe një ortak “të kufizuar”. Ortaku “i kufizuar” nuk ka të drejtë tashpërbëjë shoqërinë komandite, përveç rastit kur parashikohet ndryshe në marrëveshjen eshoqërisë.Me likuidimin e pasurisë së shoqërisë komandite, pasuria neto e shoqërisë, e mbetur pas përbal-limit të të gjitha detyrimeve të saj, u shpërndahet në mënyrë të barabart të gjithë ortakëve “tëkufizuar” dhe “të pakufizuar”, përveç rastit kur parashikohet ndryshe në marrëveshjen eshoqërisë komandite.

6. K O R P O R A T A T

6.l. Koncepti i korporatave

Korporatë është shoqëria tregtare (aksionare ose me përgjegjësi të kufizuar) kapitali themeltar i së

723

E drejta ekonomike

cilës ndahet në një numër të caktuar aksionesh me të njëjtën vlerë nominale.Aksionarët e korporatës nuk mbajnë përgjegjësi për detyrimet e saj. Ata përgjigjen për detyrimete korporatës vetëm deri në kufirin e vlerës së kontributit të tyre të investuar në kapitalin themeltartë korporatës.Korporata është person juridik. Ajo mund të ketë (zotërojë) pasuri në emër të vet. Pasuria e kor-poratës është e veçantë, përkatësisht e ndarë nga pasuria e themeluesve dhe e aksionarëve të kor-poratës. Korporata përgjigjet për detyrimet e veta me tërë pasurinë e saj. Korporata nuk përgjigjetpër detyrimet e themeluesve ose të akionarëve të saj.Aksionarët fillestarë, të cilët nënshkruajnë aksione për korporatën, por nuk e derdhin kontributine tyre në kapitalin themeltar të korporatës, janë bashkarisht dhe individualisht përgjegjës përdetyrimet e korporatës.Aksionet e korporatës mund të përfaqësohen dhe evidentohen nga një dokument që u lëshohetaksionarëve, me regjistrimin në librat e llogarive të korporatës ose me anë të marrëveshjes së lid-hur ndërmjet aksionarëve, në rastin kur korporata themelohet si shoqëri me përgjegjësi tëkufizuar.Një korporatë mund ta themelojnë një ose më shumë persona fizikë ose juridikë dhe të zotërojnëaksionet e saj.

6.2. Shoqëria aksionare dhe shoqëria me përgjegjësi të kufizuar

Koorporata mund të jetë shoqëri aksionare ose shoqëri me përgjegjësi të kufizuar, varësisht ngapërcaktimi në statutin e saj dhe në emërtimin e korporatës.Shoqëri aksionare quhet korporata, pronarët (aksionarët) e së cilës mund t`i transferojnë (kalojnë,bartin) aksionet e tyre pa miratimin (pëlqimin) e aksionarëve të tjerë ose të shoqërisë. Shoqëriaaksionare, në përputhje me kushtet e parashikuara me ligj, mund të bëjë një ofertë publike njënumri të pakufizuar të personave të tretë për nënshkrimin dhe pagimin e aksioneve të saj.Shoqëria aksionare mund të ketë numër dhe kategori të ndryshme aksionarësh. Ajo duhet të har-tojë raporte dhe të bëjë publikime në përputhje me ligjin.Shoqëri me përgjegjësi të kufizuar quhet korporata, aksionet e së cilës shpërndahen vetëm ndërm-jet themeluesve të saj ose ndërmjet personave të tjerë të përcaktuar paraprakisht. Domethënë,shoqëria me përgjegjësi të kufizuar nuk bën ofertë publike për regjistrimin dhe pagimin e aksion-eve dhe as nuk u ofron (në ndonjë mënyrë tjetër) këto aksione një numri të pakufizuar aksion-arësh.Numri i aksionarëve në shoqërinë me përgjegjësi të kufizuar (për dallim nga shoqëria aksionare)është i kufizuar. Ky numër nuk mund të jetë më i madh se 50 (pesëdhjetë). Në të kundërtën, poqe se ky numër i aksionarëve në shoqërinë me përgjegjësi te kufizuara tejkalohet, duhet që njëmbledhje e përgjithshme e aksionarëve të kësaj shoqërie, brenda një viti nga data e tejkalimit të tij:- të marrë vendim për riorganizimin (shndërrimin) e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar në

shoqëri aksionare;- të bëjë ndryshimet përkatëse në dokumentet (aktet) e themelimit të saj dhe - të bëjë regjistrimin e këtyre ndryshimeve në përputhje me ligjin.Në qoftë se shoqëria me përgjegjësi të kufizuar, brenda këtij afati njëvjeçar, nuk vepron sipaskërkesave të mësipërme, mund të likuidohet me procedurë gjyqsore, me kërkesë të personave tëinteresuar (që kanë interes juridik).Aksionari i shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar, i cili dëshiron t`i shesë aksionet e tij, detyrohet që

724


ato së pari t`ua ofrojë aksionarëve të tjerë brenda shoqërisë ose vetë shoqërisë e, pastaj, ato mundt`ua shesë personave të tretë jashtë shoqërisë, por gjithmonë me pëlqimin e shoqërisë, përveçrastit kur parashikohet ndryshe në statutin ose rregulloret e shoqërisë.

6.3. Dokumentet (aktet) e themelimit të korporatës

Dokumentet (aktet) e themelimit të korporatës janë: marrëveshja e themeluesve të korporatës,statuti i korporatës dhe rregulloret e korporatës.Marrëveshja e themeluesve të korporatës përmban dispozita për:- llojet e aksioneve që emetohen nga korporata;- shpërndarjen e këtyre aksioneve ndërmjet themeluesve dhe - të drejtat dhe detyrimet e themeluesve lidhur me themelimin e korporatës.Marrëveshja e themeluesve për themelimin e korporatës quhet e lidhur ditën e nënshkrimit të saj

nga themeluesit dhe mbetet në fuqi deri në ditën e përmbushjes së detyrimeve nga themeluesitpër dhënien (derdhjen) e kontributeve në kapitalin themeltar të korporatës.Statutin e korporatës e miraton mbledhja themeluese. Ky autorizim duhet të përfshihet në mar-rëveshjen e themeluesve .Statuti, si akt themeltar i korporatës, përmban të paktën dispozita për:- emërtimin (firmën) e korporatës;- llojin (formën) e organizimit të korporatës, varësisht nga ajo se a është organizuar si shoqëri

aksionare apo si shoqëri me përgjegjësi të kufizuar;- selinë me adresë të plotë të korporatës;- zyrat dhe degët përfaqësuese, po qe se ka të tilla;- përiudhën e kohëzgjatjes së korporatës, e cila mund të jetë edhe për një kohë të pacaktuar;- qëllimin e themelimit të korporatës, që në përgjithësi mund të përshkruhet si “për çdo qëllim

aktiviteti tregtar të ligjshëm”;- llojin e aksioneve të autorizuara për emetim, vlerën e tyre nominale, numrin dhe të drejtat e

zotëruesve të tyre;- kapitalin themeltar të korporatës, të shprehur në numrin e aksioneve të vlerës së përcaktuar

nominale;- numrin e drejtorëve, emrat dhe adresat e anëtarëve të bordit (kshillit) drejtues fillestar, përveç

rastit kur shoqëria me përgjegjësi të kufizuar, në përputhje me nenin 34.2 të Rregullores përShoqëritë Tregtare, ka më pak se 20 aksionarë, në ç` rast ajo mund të mos ketë bord drejtues,funksionet e të cilit i ushtron mbledhja e përgjithshme e aksionarëve;

- emrat dhe adresat e themeluesve të korporatës dhe - procedurën për ndryshimin e rregulloreve.Përveç dispozitave të sipërpërmendura, statuti i korporatës mund të përbëjë edhe dispozita tëtjera të cilat nuk janë në kundërshtim me Rregulloren për Shoqëritë Tregtare, si dhe dispozita qëpërcaktohen nga po kjo Rregullore.Përveç marrvëshjes së themelusve dhe statutit të korporatës, themelusit e saj mund të miratojnëedhe rregullore me të cilat, në mënyrë specifike, përcaktohen marrëdhëniet ndërmjet aksionarëve,bordit drejtues, nënpunësve të korporatës, si dhe rregullohen në mënyrë më të detajuar aktivitetete korporatës. Me rregullore gjithashtu mund të përcaktohet procedura e mbledhjeve dhe ajo enjoftimeve.Bordi drejtues dhe nënpunësit e korporatës duhet detyrimisht të veprojnë në përputhje mestatutin dhe rregulloret e korporatës.

725

E drejta ekonomike

Statuti dhe rregulloret e korporatës kanë fuqi juridike dhe fuqi zbatuese të një kontrate të lidhurndërmjet korporatës, aksionarëve të saj dhe drejtorëve.Ndryshimet e statutit bëhen në përputhje me kërkesat procedurale të përcaktuara me Rregullorenpër Shoqëritë Tregtare, duke pasur parasysh interesat e pakicës së aksionarëve.Korporata konsiderohet e themeluar në momentin e pranimit të dokumenteve (akteve) të theme-limit për regjistrim nga Zyra e Regjistrimit të Ndërmarrjeve Afariste dhe Emrave të Tyre, tëthemeluar me Urdhëresenë Adminstrative nr.2002/22, datë 11.10.2002, për Zbatimin eRregullores së UNMIK-ut nr.2001/6 për Shoqëritë Tregtare.

6.4. Kapitali themeltar Kapitalin themeltar të korporatës e përbën vlera e përgjithshme nominale e aksioneve të emetuarafillimisht nga korporata, në përputhje me dokumentin (aktin) e themelimit. Kapitali themeltarparaqet vlerën minimale të pasurisë së korporatës, e cila (pasuri) gjithmonë duhet të mbetet nëkorporatë (të jetë e pranishme në korpurat) më qëllim të përballimit të detyrimeve të korporatësndaj kreditorëve të saj. Ai (kapitali themeltar i korporatës) krijohet nga kontributet fillestare tëaksionarëve (aksionet fillestare). Në qoftë se këto aksione fillestare shiten mbi vlerën e tyre nomi-nale, korporatës i zmadhohet vlera monetare e kapitalt të saj themeltar.Kapitalit themeltar për shoqëritë aksionare duhet të jetë të paktën 25.000 (njëzet e pesë mijë) �,ndërsa për Shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar të paktën 2.500 (dy mijë e pesëqind) �. Kjo vlerë ekapitalit themeltar, në të dyja këto raste, mund të shprehet, si ekvivalent, në çdo valutë tjetër qëështë e ligjshme në Kosovë, në kohën e investimit të kapitalit themeltar fillestar nga aksionarët.Për themelimin e bankave, institucioneve financiare dhe organizatave të sigurimit, të cilat organi-zohen si korporata, vlera minimale e kapitalit themeltar mund të përcaktohet ndryshe me ligje dherregullore të tjera, nga përcaktimet e parashikuara në Rregulloren për Shoqëritë Tregtare.Pesëdhjetë për qind e vlerës minimale të kapitalit themeltar të korporatës aksionarët ia paguajnëkorporatës para regjistrimit të saj, ndërsa pjesën tjetër të papaguar të vlerës minimale të kapitalitthemeltar, të deklaruar në aktin e themelimit, aksionarët do t`ia paguajnë korporatës brenda afatitnjëvjeçar, nga dita e regjistrimit të korporatës. Në qoftë se ndonjëri nga aksionarët, brenda këtijafatit njëvjeçar, nuk e ka derdhur kontributin e tij në kapitalin themeltar të korporatës, me doku-mentet e themelimit të korporatës mund të parashikohet që, për këtë mospagës, të caktohet gjobapërkatëse.Aksionarët e shoqërisë aksionare nuk mund të bëjnë asnjë ofertë publike për nënshkrimin eaksioneve, derisa të mos jetë paguar plotësisht kapitali themeltar. Asnjë aksionar nuk mund të liro-het nga detyrimi për pagesën e aksioneve, përveç rastit kur një gjë e tillë lejohet nga gjykata mevendim të saj.6.5. Zmadhimi i kapitalit themeltar

Kapitali themeltar i korporatës zmadhohet:- me rritjen e vlerës nominale të aksioneve ose - me emetimin e aksioneve shtesë ( të reja).Për zmadhimin e kapitalit themeltar të korporatës vendos, me vendim të veçantë, mbledhja epërgjithshme e aksionarëve, në përputhje me nenin 35 të Rregullores për Shoqëritë Tregtare,përkatësisht me dy të tretat e aksioneve të paraqitura në mbledhje.Kapitali themeltar i korporatës mund të zmadhohet vetëm pasi të jenë bërë të gjitha pagesat ekontributeve të aksionarëve, ashtu siç parashikohet në dokumentet e themelimit.Me statut të korporatës, aksionarëve mund t`u jepet e drejta e parablerjes së aksioneve shtesë (të

726


reja) të emetuera nga korporata. Kjo e drejtë e parablerjes mund t`u jepet vetëm aksionarëve tëcilët zotërojnë aksione me të drejtë vote.Së bashku me njoftimin për mbajtjen e mbledhjes së përgjithshme të aksionarëve, në rendin editës të së cilës do të jetë çështja e zmadhimit të kapitalit themeltar të korporatës, dërgohendetyrimisht edhe këto informacione:- arsyetimi për nevojën e zmadhimit të kapitalit themeltar të korporatës, me vlerën e propozuar

për zmadhimin e këtij kapitali;- projekti për ndryshimet e statutit të korporatës lidhur me zmadhimin e kapitalit themeltar të

saj,- shpjegimi për numrin e aksioneve shtesë (të reja) që do të emetohen ose për zmadhimin e

vlerës nominale të aksioneve ekzistuese, varësisht nga mënyra e zmadhimit të kapitalitthemeltar;

- llogaritja e aksioneve të emetuera më parë dhe të drejtat e aksionarëve lidhur me aksionet sht-esë (të reja) që do të emetohen dhe

- propozimi i datës për fillimin dhe mbarimin e periudhës së registrimit për aksionet shtesë (tëreja) të emetuara.

Në qoftë se njoftimet për mbajten e mbledhjes së përgjithshme të aksionarëve, në rendin e ditëstë së cilës ka hyrë edhe çështja e zmadhimit të kapitalit themeltar të korporatës, i mungon ndon-jëra nga informacionet e sipërpërmendura, çdo vendim i kësaj mbledhjeje, për zmadhimin e kapi-talit themeltar, mund të bëhet i pavlefshëm.Menjëherë pas zmadhimit të kapitalit themeltar, përkatsisht pas emetimit të aksioneve shtesë (tëreja) ose pas ndryshimit të vlerës nominale të aksioneve ekzistuese, detyrimisht duhet tëndryshohet dhe plotësohet statuti i korporatës, në tekstin e të cilit do të inkorporohen ndryshimetlidhur me zmadhimin e kapitalit themeltar të saj.Me ligjet ose rregulloret me të cilat rregullohen bankat, organizatat financiare ose ato të sigurimit(të cilat organizohen si korporata) mund të parashikohet një procedurë tjetër për zmadhimin ekapitalit themeltar të tyre, e ndryshme nga procdura për shoqëritë tregtare, që parashikohet meRregulloren për Shoqërite Tregtare.

6.6. Zvogëlimi i kapitalit themeltar

Kapitali themeltar i korporatës zvogëlohet në rastin kur vlera e pasurisë neto e korporatës, pasvitit të dytë ose viteve të tjera vijuese financiare, zvogëlohet dhe bie nën vlerën minimale të kapi-talit themeltar fillestar. Me ketë rast korporata detyrohet të njoftojë ( të shpallë) dhe të rregjistrojëzvogëlimin përkatës të kapitalit të saj themeltar. Në qoftë se vlera e pasurisë neto e korporatës, epërcaktuar në përputhje me Rregulloren në fuqi për llogaritë, është më e vogël se minimumi ikapitalit themeltar fillestar, i parashikuar për shoqëritë aksionare - të paktën 25.000 (njëzet e pesëmijë) � e për shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar të paktën 2.500 (dy mijë e pesëqind) �, korpora-ta likuidohet, përveç rastit kur mund të investohet një kapital i ri i mjaftueshëm, të paktën nëmasën e minimumit të parashikuar të kapitalit themeltar.Kapitali themeltar i korporatës mund të zvogëlohet me vendim të mbledhjes së përgjithsme tëaksionarëve.Kapitali themeltar i korporatës zvogëlohet:- me zvogëlimin e vlerës nominale të aksioneve ose - me zvogëlimin e numrit të aksioneve, duke tërhequr një pjesë të aksioneve të saj të mbetura.Në qoftë se, me gjithë detyrimin që të njoftojë (shpallë) zvogëlimin e kapitalit të saj themeltar,

727

E drejta ekonomike

korporata, përkatësisht mbledhja e përgjithshme e aksionarëve nuk vendos të zvogëlojë këtë kapi-tal ose në një mënyrë tjetër nuk përmbush kërkesat për sigurimin e vlerës minimale të kapitalitthemeltar, konsiderohet se mbledhja ka pranuar paaftësinë paguese të korporatës dhe ka vendo-sur të bëjë likuidimin e saj. Në këtë rast gjykata, në bazë të kërkesës së ndonjërit nga kreditorët ekorporatës, mund të zhvillojë ndaj saj procedurën e falimintimit dhe të shpallë atë të falimentuar.Vendimi për zvogëlimin e kapitalit themeltar të korporatës miratohet në po atë procedurë e cilazbatohet për zmadhimin e kapitalit themeltar të saj.Në qoftë se, pas kalimit të afatit tremujor, nga dita e publikimit të vendimit të korporatës përzvogëlimin e kapitalit të saj themeltar, nuk i dorëzohen korporatës aksionet e tërhequra, ato(aksionet ) bëhen të pavlefshme.

6.7. Themeluesit e korporatës

Themeluesit e korporatës janë personat të cilët marrin përsipër detyrimin për themelimin e korpo-ratës. Për këtë qëllim ata lidhin ndërmjet tyre një marrëveshje me shkrim, me të cillen përcakto-het:- procedura për thmelimin e korporatës;- përgjegjësitë e themelusve ndaj personave të cilët kanë nënshkruar aksionet fillestare të korpo-

ratës dhe - përgjegjësitë e thmeluesve ndaj personave të tretë për detyrimet e krijuara para themelimit të

korporatës.Pas nënshkrimit të kësaj marrëveshjeje nga themeluesit, çdo person që vepron si themelues i pra-non përgjegjësitë e tij (themeluesit) si ndaj themeluesve të tjerë të korporatës, përkatësisht nën-shkruesve të aksioneve, ashtu edhe ndaj personave të tretë jashtë korporatës.Gjatë procesit të themelimit të korporatës, themeluesit e saj duhet të veprojnë në mirëbesim dhetë kenë gjithmonë parasysh interesin më të mirë të korporatës.Themelusit e korporatës mbajnë përgjegjësi kolektive dhe individuale për detyrimet që lindin gjatthemelimit të korporatës dhe para regjistrimit të saj. Për këto detyrime të themeluesve, korporatapërgjigjet vetëm në rastin kur mbledhja e përgjithshme e aksionarëve më vonë i miraton veprimete tyre (themeluesve) nga të cilat dalin këto detyrime.Themeluesit, si aksionarë fillestarë, nuk mund të gëzojnë të drejta dhe privilegje të cilat nuk igëzojnë as aksionarëtë e tjerë të së njëjtës kategori. Ata, si aksionarë të korporatës, që i takojnë sënjëjtës kategori të aksionarëve, janë plotësisht,të barabartë në realizimin e të drejtave, detyrimevedhe përgjegjësive, pa marr parasysh se a janë themelues apo aksionarë të cilët më vonë kanëaderuar në korporatë. Prandaj, themeluesit, si të tillë, pas themelimit të korporatës, nuk kanë kurr-farë roli tjetër në administrimin e korporatës që dallon në të mirë të tyre, nga roli i aksionarëve tëmëvonshëm të së njëjtës kategori. Korporata nuk mund të krijojë ndonjë “mbledhje tëthemeluesve”, ndonjë “bord të themeluesve” ose ndonjë organ tjetër të ngjashëm. Përkundrazi,anëtar i organeve në fjalë ose nënpunës i korporatës mund të jetë çdo aksionar (pa marrë parasyshnëse është apo jo themelues) dhe secili prej tyre mund të zotërojë një shumicë aksionesh.

6.8.Të drejtat dhe detyrimet që dalin nga aksionet

Aksionet e korporatës mund të emetohen vetëm në formë të regjistruar. Korporata nuk mund tëndalojë ose të kufizojë të drejtën e aksionarëve për lënien peng të aksioneve të korportës.

728


Aksionari gëzon të drejtën e votimit, me rastin e vendosjes për lënien peng të aksioneve, përveçrastit kur në marrëveshjen e pengut parashikohet ndryshe.Korporata mund tì lërë peng aksionet e saj vetëm në rastet kur:- aksionet e lëna peng janë shlyer plotësisht ;- numri i përgjithshëm i aksioneve të vetë korporatës, të lëna peng korporatës, nuk përfaqësojnë

më shumë se dhjetë për qind të kapitalit themeltar të korporatës dhe - marrëveshja e pengut miratohet nga bordi drejtues.Korporata nuk mund tì lërë peng aksionet e veta të paemetuera.

Me statut të korporatës mund të parashikohet emetimi i kategorive të ndryshme të aksioneve dhe,në përputhje me të drejtat dhe detyrimet e aksionarëve të parashikuara nga neni 32 i Rregullorespër Shoqëritë Tregtare, mund të përcaktohen të drejtat e secilës kategori të aksionarëve lidhur mevotimin, dividentin, shpërndarjen e pasurisë me shpërbërjen (prishjen) e korporatës ose çështje tëtjera.Me statut të shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar mund të kufizohet numri i aksioneve, vlera epërgjithshme nominale e aksioneve ose numri maksimal i votave që mund të ketë një aksionar.

6.9.Regjistri i aksionarëve

Korporata detyrohet që, jo më vonë se një muaj pas regjistrimit të saj, të krijojë dhe të mbajë njëregjistër të aksionarëve, i cili do të ruhet në vendin e përcaktuar me statut të korporatës.Regjistri i aksionarëve duhet të përmbajë:- numrin rendor të çdo aksioni të regjistruar dhe emrin e çdo aksionari, me datën e fitimit të

aksionit prej tij;- kalimin (trensferimin) e aksioneve nga njëri aksionar tek aksionari tjetër;- emërtimin (firmën) dhe selinë (adresën) e aksionarëve që janë persona juridikë, ashtu siç janë

regjistruar;- vendin e rezidencës (vendbanimit) së aksionarëve që janë persona fizikë;- të dhënat që ka korporata për personat të cilët e kanë njoftuar atë se kanë të drejta të siguruara

në aksione, duke theksuar se a kanë apo jo ata të drejtën e votës për këto aksione;- numrin e aksioneve në pronësi të secilit aksionar, si dhe - të dhëna të tjera.Për mbajtjen e regjistrit të aksionarëve, korporata mund të ngarkojë një bankë, një depozitmarrësose ndonjë agjent tjetër të autorizuar me ligj për mbajtjen e tij.Regjistri i aksionarëve mbahet ( ruhet) në selinë kryesore të korporatës në Kosovë ose në selinëkryesore të agjentit në Kosovë, të angazhuar për mbajtjen e regjistrit. Mbajtësit e regjistrit tëaksionarëve detyrohen që aksionarëve, pengmarrësve të aksioneve dhe aksionarëve të emëruar tùlejojnë shikimin në këtë regjistër.Mbajtësi i regjistrit të aksionarëve detyrohet që, me kërkesë të tyre, tù japë të dhëna nga regjistriçdo aksionari, përfaqësuesit të autorizuar të cilitdo aksionar ose të cilitdo person që ka interesa tësiguruara në aksionet e korporatës.Të dhënat në regjistër të aksionarëve duhet të regjistrohen jo më vonë se tri ditë, nga dita kurtransferuesi ose marrësi i aksionit ose i ndonjë interesi mbi të (aksionin) i dorëzon sekretarit tëkorporatës, përkatësisht agjentit të angazhuar nga korporata për mbajtjen e regjistrit të aksion-arëve:- certifikatat e aksioneve që mbajnë nënshkrimin e transferuesit dhe të dhënat të cilat trensfer-

729

E drejta ekonomike

uesi ia ka transferuar marrësit të aksioneve në fjalë ose - në rastin e aksioneve të paçertifikuara, një deklaratë të bërë nga transferuesi në të cilën ai

deklarohet se i ka transferuar marrësit interesin e tij në aksionet e paçertifikuara.Në qoftë se sekretari i korporatës ose agjenti i saj nuk regjistron ose refuzon të regjistrojë një tëdhënë të tillë në regjistrin e aksionarve, detyrohet që, brenda afatit prej pesë ditësh nga dita ekërkesës, tì dërgojë personit që ka kërkuar regjistrimin shpjegime për refuzimin e këtij regjistrimi.Personi i pakënaqur me refuzimin e regjistrimit të të dhënave në regjistrin e aksionarëve mund tëbëjë një kërkesë në gjykatën përkatësë. Në qoftë se gjykata vendos se regjistrimi është dashur tëbëhet, sekretari ose agjenti detyrohet ta bëjë menjëherë regjistrimin. Ndërkaq, po qe se refuzimifillestar për të bërë regjistrimin shkakton përfshirjen e personit në shpërndarjen e dividenteve,korporata duhet tì japë dividentin këtij personi. Në qoftë se refuzimi fillestar shkaktonmosparaqitjen e tij në mbledhjen e aksionarëve në rrethana të përshtatshme, gjykata mund tì urd-hërojë korporatës të mbajë përsëri mbledhjen e aksionarëve. Megjithatë, personat në fjalë nëasnjë mënyrë nuk mund të përfitojnë në qoftë se ata i kanë paraqitur sekretarit apo agjentit njëcertifikatë të aksionit e cila përmban:- nënshkrimin e transferuesit i cili nuk është krejt identik me nënshkrimin e tij të paraqitur

(deponuar) në regjistër ose- një nënshkrim të bërë në gjuhë të paqartë për transferimin.

6.l0.Të drejtat dhe detyrimet e aksionarëve

Të drejtat e aksionarëve janë:- të marrë një pjesë të tëpricës (si divident) të fituar nga korporata ( neni 38.l. i Rregullores përShoqëritë Tregtare - Shpërndarja e fitimit) në qoftë se mbledhja e përgjithshme e aksionarëve edeklaron dividentin dhe nëse i lejon korporatës ndarjen e tij (dividentit ) të cilin ajo edhe epaguan;- të marrë pjesë në shpërndarjen proporcionale “pro-rata” të pasurisë neto të korporatës merastin e likuidimit të saj, në përputhje me ligjin dhe rregulloret për falimentimin, pengun dhepaaftësinë për të paguar:- të marrë aksione falas me rastin e zmadhimit të kapitalit themeltar të shoqërisë aksionare nëmënyrë që zmadhimi i kapitalit themeltar të mos zvogëlojë vlerën e interesave të tyre në korpo-ratë;- e drejta e parablerjes së aksioneve të emetuara nga korporata, përveç rastit kur parashikikohet

ndryshe nga statuti i saj;- t’ua lërë trashëgim të gjitha aksionet ose një pjesë të tyre personave fizikë dhe juridikë, përveç

rastit kur parashikohet ndryshe nga statuti i shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar;- të shesë ose në një mënyrë tjetër t’ua transferojë aksionet personave fizikë dhe juridikë, përveç

rastit kur parashikohet ndryshe nga statuti i shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar;- të marrë pjesë në të gjitha mbledhjet e përgjithshme të aksionarëve dhe të votojë në mënyrë të

rregullt me rastin e vendosjes për çështje nga kompetenca e saj, përveç kur parashikohetndryshe nga statuti për kategori të veçanta aksionarësh;

- të marrë të gjithë informacionin publikë të nxjerrë nga korporata lidhur me veprimtarinë e saj,duke përfshirë të drejtën e marrjes së dëftesave financiare dhe dokumenteve të tjera, tëparashikuara në Rregulloren për Shoqëritë Tregtare dhe në statutin e korporatës.

Me statut të korporatës mund të kufizohet:- numri i aksioneve të cilin mund ta zotërojë një aksionar;

730


- vlera e përgjithshme nominale e aksioneve dhe - numri maksimal i votave që mund t`i ketë një aksionar.Përveç të drejtave të sipërpërmendura, me statut të korporatës mund të parashikohen edhe tëdrejta të tjera për aksionarët.Aksionet e së njëjtës kategori kanë të drejta të njëjta.Aksionarët detyrohen që aksionet e nënshkruara t`i paguajnë (shlyejnë) në përputhje me mar-rëvëshjen në fuqi për nënshkrimin e aksioneve, Rregulloren për Shoqëritë Tregtare dhe doku-mentet (aktet) e themelimit të korporatës.Konfliktet që mund të lindin ndërmjet aksiorarëve, ndërmjet aksionarëve dhe korporatës, ndërm-jet aksionarëve dhe nëpunësve e drejtuesve të korporatës do të zgjidhen nga gjykata kompetente.Megjithatë, me statut, dokument (akt) tjetër të themelimit ose me marrëveshjen për nënshkrimin eaksioneve, mund të parashikohet që këto mosmarrëveshje të zgjidhen nga arbitrazhi privat ose memetoda të tjera alternative për zgjidhjen e konflikteve.

6.11.Mbledhja për themelimin e korporatës

Mbledhja e themelimit është hap themelor për formimin e korporatës.Mbledhja e themelimit e korporatës mund të punojë dhe, për çështjet nga kompetenca e saj,mund të vendosë në mënyrë të vlefshme, po qe se në mbledhje janë të pranishëm personalishtose të përfaqësuar nga përfaqësuesit e tyre të autorizuar, të gjithë themeluesit e korporatës të për-caktuar në marrëveshjen e themelimit të saj. Kryesuesi i mbledhjes zgjidhet me shumicë votash tëthemeluesve.Mbledhja e themelimit unanimisht vendos:- për themelimin e korporatës dhe - për miratimin e statutit të saj.Mbledhja e themelimit me shumicë të thjeshtë votash vendos:- për zgjedhjen e nëpunësve të korporatës, në përputhje me statutin e saj;- për zgjedhjen e anëtarëve të bordit drejtues fillestar;- për miratimin e vlerësimit të kontributeve në natyrë dhe - për miratimin e kapitalit themeltar - fillestar.

6.l2. Administrimi i korporatës

Funksionet e administrimit në shoqëritë aksionare ndahen ndërmjet mbledhjes së përgjithshme tëaksionarëve, bordit drejtues dhe nëpunësve të saj. E njëjta gjë vlen edhe për shoqëritë mepërgjegjësi të kufizuar, të cilat kanë njëzet ose më shumë aksionarë. Në rastin kur numri i aksion-arëve të kësaj shoqërie është më i vogël se njëzet, me statut të shoqërisë me përgjegjësi të kufizuarmund të parashikohet mundësia e administrimit të shoqërisë pa bord drejtues, në ç`rast mbledhjae përgjithshme e aksionarëve i ushtron edhe funksionet e bordit drejtues.

6.l3. Mbledhja e përgjithshme e aksionarëve

Mbledhjen e përgjithshme të aksionarëve e përbëjnë të gjithë aksionarët të cilët, si të tillë, janërregjistruar në regjistrin e korporatës tridhjetë ditë para ditës së caktuar për mbajtjen e mbledhjes.Mbledhja e përgjithshme e aksionarëve është organi më i lartë drejtues i korporatës, i cili ka në

731

E drejta ekonomike

kompetencë ekskluzive të tij këto çështje:- ndryshimet e statutit të korporatës (për të cilat vendos me shumicë votash “pro” të shumicës së

të gjitha aksioneve të emetuara - fillestare dhe shtesë. Në rastet kur ndryshimi i propozuar istatutit është i pafavorshëm për një kategori të veçantë aksionesh, ndryshimi miratohet meshumicë votash të kategorisë në fjale të aksionarëve);

- zmadhimin ose zvogëlimin e kapitalit themeltar të korporatës ( për të cilin vendos me dy të tre-tat e aksioneve të paraqitura në mbledhje);

- konsolidimin e aksioneve të emetuara e të pashlyera (për të cilin vendos me dy të tretat eaksioneve të paraqitura në mbledhje);

- “ndarjen “e aksioneve të emetuara e të pashlyera ose emetimin e aksioneve shtesë - të reja (përtë cilat vendos me dy të tretat e aksioneve të paraqitura në mbledhje);

- emërimin dhe shkarkimin e antarëve të bordit drejtues të korporatës (të cilat bëhen me shu-micë të thjeshtë votash të aksioneve të praqitura në mbledhje);

- nxjerrjen e rregulloreve të reja ose ndryshimin e rregulloreve ekzistuese (për të cilat vendosetme shumicë të thjështë votash të aksioneve të paraqitura në mbledhje);

- likuidimin e korporatës dhe përbërjen e këshillit të likuidimit (për të cilat vendoset me dy tëtretat e aksioneve të paraqitura në mbledhje);

- vendosjes për zbatimin e ligjeve të falimentimit ose të paaftësisë paguese (për të cilat vendosetme dy të tretat e aksioneve të paraqitura në mbledhje) dhe

- caktimin e ekspertit kontabël të jashtëm të korporatës (i cili bëhet me shumicë të thjeshtëvotash të aksionëve të paraqitura në mbledhje).

Marrja e vendimeve për çështjet që janë në kompetencë eskluzive të mbledhjes së përgjithshme tëaksionareve, të përcaktuar me Rregulloren për Shoqëritë Tregtare dhe statutin e korporatës, nukmund t`i kalohen në kompetencë bordit drejtues ose nëpunësve të korporatës.Korporata mund të veprojë edhe në rastin kur mungon pëlqimi për kërkesat nga njoftimi përmbajtjen e mbledhjes së përgjithshme, me kusht që të sigurojë pëlqimin unanim të aksionarëve tësaj të regjistruar në dokumentin që përmban nënshkrimet e të gjithë aksionarëve.Korporata mban detyrimisht një mbledhje të përgjithshme të aksionarëve, brenda një afati prejnëntëdhjetë ditësh nga dita e mbylljes së vitit fiskal të korporatës (mbledhja e rregullt). Të gjithambledhjet e tjera të korporatës janë mbledhje të jashtëzakonshme dhe mund të thirren nganëpunësit e korporatës, nga shumica e anëtarëve të bordit drejtues ose nga aksionarët të cilëtzotërojnë jo më pak se njëzet për qind të aksioneve me të drejtë vote, të emetuara e të pashlyeratë korporatës.Korporata detyrohet që, të paktën tridhjetë ditë para ditës së mbajtjes së mbledhjes sëpërgjithshme (të rregullt) ose të jashtëzakonshme, të njoftojë për këtë secilin aksionar në adresëne tij të shënuar në regjistrin e aksionarëve. Njoftimi përmban kohën dhe vendin e mbajtjes sëmbledhjes dhe rendin e ditës të saj, në të cillin përfshihen çështjet nga kompetenca eksluzive embledhjes së përgjithshme, e përcaktuar me nenin 35.2 të Rregullores për Shoqëritë Tregtare. Përmbledhjet e jashtëzakonshme të aksionarëve, propozuesi i mbledhjes duhet që, në njoftimin e tijpër mbajtjen e mbledhjes, ta propozojë gjithsesi rendin e ditës.Njoftimi për mbajtjen e mbledhjes u dërgohet: të gjithë aksionarëve të zakonshëm, të cilët i kanëpaguar të gjitha kontributet për aksioet e tyre të nënshkruara; secilit nëpunës të korporatës, secilitanëtar të bordit drejtues dhe aksionarëve të preferuar me të drejtë vote.Krahas këtij njoftimi, shoqëria aksionare duhet të nxjerrë edhe një noftim publik, i cili, jo mëvonë se njëzet e një ditë para ditës së caktuar për mbajtjen e mbledhjes, duhet të publikohet në

732


një gazetë në qarkullim të përgjithshëm në Prishtinë, Kosovë, në gjuhët: shqip, serbisht dheanglisht. Njoftimi duhet të përmbajë kohën dhe vendin e mbajtjes së mbledhjes, si dhe rendin editës të saj. Ky njoftim, në dukje, nuk duhet të jetë ma i voglë së dhjetë për qind e fletës së shty-pur.Mbledhja e përgjithshme e aksionarëve nuk mund të vendosë për çështje që nuk janë përfshirë nërendin e ditës, përveç rastit kur për këto çështje vendoset në mbledhje në të cilën janë të pran-ishëm aksionarët e regjistruar, të cilët përfaqësojnë të gjitha aksionet e korporatës me të drejtëvote. Të gjitha vendimet e marra në një mbledhje të tillë, edhe kur njoftimi nuk është bërë siduhet, janë të vlefshme dhe kanë efekte ligjore. Mbledhja e aksionarëve mund të mbahet nëçfarëdo vendi në Kosovë ose në ndonjë vend të përcaktuar në statutin e korporatës.Mbledhja e aksionarëve nuk mund të punojë dhe, për çështjet nga kompetenca e saj, nuk mund tëmarrë vendime të vlefsheme, në qoftë së në mbledhje nuk është e pranishme, personalisht ose meprokurë, një shumicë e nevojshme. Quhet se kjo shumicë është e pranishme, në qoftë se janë tëregjistruar si të pranishëm, personalsiht ose të përfaqësuar me prokurë, aksionarët që përfaqësojnëtë paktën tridhjetë e tre për qind të aksioneve të korporatës me të drejtë vote, përveç rastit kurparashikohet ndryshe nga statuti i korporatës. Konsiderohet se aksionari ose përfaqësusi i tij meprokurë është i regjistruar si i pranishëm në mbledhje, në qoftë se ai tregon, e korporata veri-fikon, se është i regjistruar në mënyrë të duhur në regjistrin e aksionarëve të paktën tridhjet ditëpara lajmërimit të ditës së mbajtjes së mbledhjes. Mbledhja do të shtyhet po qe se shumica e mjaf-tushme nuk paraqitet mbrenda një kohe të arsyshme nga koha e parashikuar.Në rastin e shtyrjes së mbledhjes, korporata do të thërrasë një mbledhje tjetër, brenda afatit një-mujor nga data e thirrjes së mbledhjes së shtyrë për shkak të mungesës së kuorumit. Mbledhjathirret me dërgimin e një njoftimi të ri. Për këtë mbledhje, shumica duhet të përbëjë njëzet e pesëpërqind të aksioneve të përgjithshme të korporatës me të drejtë vote.Në mbledhjen e aksionarve, me rastin e votimit, një aksionar ka të drejtën e një vote për secilinaksion që ai zotëron ose përfaqëson në bazë të prokurës ose në një mënyër tjetër.Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar mund të ndryshojë me statut të saj këtë kërkesë, por votat easnjërit prej aksionarëve nuk mund të zvogëlohen pa pëlqimin e tij.Secili aksionar, emri i të cilit është regjistruar në regjistrin e aksionarëve, tridhjetë ditë para datëssë thirrjes së mbledhjes së aksionarëve, mund të marrë pjesë në këtë mbledhje personalisht osepërmes një përfaqësuesi të rregullt me prokurë

6.l4.Bordi drejtues

Çdo shoqëri aksionare dhe çdo shoqëri me përgjegjësi të kufizuar, me të paktën njëzet aksionarë,duhet të emërojë dhe të ketë një bord drejtues. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar, me më pak senjëzet aksionarë, mund të prashikojë me statutin e saj që ajo të administrohet pa bord drejtues.Në këtë rast funksionet e bordit drejtues do të ushtrohen nga mbledhja e përgjithshme e aksion-arëve.Bordi drejtues është përgjegjës për veprimtarinë e korporatës.Përveç rasteve kur parashikohet ndryshe me statut ose rregullore të korporatës, e duke përjashtu-ar çështjet të cilat janë në kompetencë eskluzive të mbledhjes së përgjithshme të aksionarëve (neni35.2.i Rregullores për Shoqëritë Tregtare) bordi drejtues ka kompetencë eskluzive që:- të punësojë dhe të shkakrojë nga puna nënpunësit e korporatës;- të miratojë të gjitha marrëveshjet dhe angazhimet e korporatës;- të mundësojë që korporata të blejë aksionet e veta;

733

E drejta ekonomike

- të mundësojë që korporata të marrë borxhe të konsiderueshem nëpërmjet huave ose emetimittë fletobligacioneve dhe instrumenteve të tjera të konvertueshme të borxhit;

- të përcaktojë rrogat e nënpunësve të korporatës;- të përcaktojë mënyrën e administrimit të çdo teprice;- të mbikëqyrë zbatimin e ligjit në fuqi nga korporata lidhur me standardet e llogarive.Në rastin e shoqërisë aksionare, bordi drejtues i saj ka edhe këto kompetenca eskluzive:- të sigurojë që, të paktën një herë në vit, nga një ekspert kontabël i pavarur, të bëhet një kon-

troll financiar mbi librat e llogarive dhe të dhënave të shoqërisë, i cili do tì dërgohet mbled-hjes së përgjithshme të akksionarëve dhe tì mundësohet secilit drejtor dhe nëpunës që të nji-het me këtë raport;

- të sigurojë përgatitjen e pavarur të një raporti vjetor, i cili përmban një deklaratë të kontrollitfinanciar për gjendjen financiare të shoqërisë, të një raporti nga nëpunësit, lidhur me gjendjene veprimtarive dhe të dhëna të tjera që kërkohen nga statuti, rregulloret ose ligji. Raporti nën-shkruhet nga kryetari i bordit dhe të paktën një drejtor tjetër dhe u shpërndahet drejtorëve,nëpunësve dhe aksionarëve.

Anëtarë të bordit drejtues mund të jenë vetëm personat fizikë, duke përfshirë nëpunësit dheaksionarët, të cilëve një e drejtë e tillë nuk mud t’u kufizohet as me statut. Nëpunësit dhe aksion-arët mund të jenë edhe drejtorë. Anëtarët e bordit drejtues, individualisht, nuk mund të detyrojnëkorporatën ndaj personave të tretë, ndonse korporata mund tì miratojë me vonë veprimetjuridike të anëtarit të bordit drejtues, me të cilat (veprime) krijohen këto detyrime, në qoftë sëkëto veprime janë brenda kompetencave të korporatës.Korporata mund të ketë vetëm një bord drejtues. Organe të tjera me të larta se bordi drejtues(me përjashtim të mbledhjes së përgjithshme të aksionarëve) nuk mund të krijohen as nga doku-mentet (aktet) e themelimit, as nga mbledhja e përgjithshme e aksionarëve. Kompetencat që i rez-ervohen bordit drejtues nuk mund tì kalohen mbledhjes së përgjithshme të aksionarëve osenëpunësve, përveç rastit kur një gjë e tillë parashikohet nga statuti ose rregulloret. Bordi drejtuesmund të formojë nënkomisone këshilldhënëse për ta ndihmuar atë në ushtrimin e funksioneve tëtij. Këto nënkomisione nuk mund të kenë ose të ushtrojnë asnjë nga kompetencat e borditdrejtues.Numri i drejtorëve përcaktohet nga statuti i korporatës. Shoqëria aksionare nuk mund të ketë mëpak se tre drejtorë.Mbajtja e mbledhjeve të bordit drejtues dhe plotësimi i vendeve të lira të anëtarëve të borditdrejtues, të zbrazura në kohën ndërmjet dy mbledhjeve të përgjithshme të aksionarëve, rregullo-hen me statut ose rregullore të tjera.Me statut ose rregullore të tjera përcaktohen kushtet për dhënien e dorëheqjes, për shkarkiminose ndërrimin e drejtorit.Drejtori detyrohet të ketë mirëbesim ndaj korporatës, në përputhje me kërkesat e përcaktuara meligj. Ky detyrim përfshin: detyrimin për të vepruar në mirëbesim dhe në përfitim të të gjithë kor-poratës; detyrimin që të ushtrojë kompetencat vetëm për qëllimet e duhura; detyrimin për tëshqyrtuar në mënyrën e duhur çështjet për të cilat do të merret një vendim; detyrimin për tëshmangur konfliktet aktuale ose potenciale të interesave të tij personale dhe atyre të korporatësdhe detyrimin për të ushtruar kujdes dhe aftësi në përmbushjen e funksioneve të tij.Asnjë drejtor nuk mund të mbajë përgjegjësi për ndonjë veprim ose mosveprim të tij, po qe se kyveprim ose mosveprim kryhet në mirëbesim dhe është i bazuar në informacione dhe analiza tëarsyeshme, racionalisht të lidhura me qëllimet e korporatës.

734


6.l5. Nëpunësit

Nëpunësit e korporatës i emëron bordi drejtues i saj. Numri i nëpunësve të korporatës caktohetnë statut. Ky numër nuk mund të jetë me i vogël se dy. Në shoqërinë me përgjegjësi të kufizuarnjë nëpunës ( person fizik) mund të kryejë më shumë se një funksion.Detyrat e secilit nëpunës përcaktohen në statut, rregullore ose udhëzime të veëanta të borditdrejtues. Çdo korporatë detyrimisht emëron një sekretar, i cili, përveç tjerash, ka për detyrëveçanërisht: mbajtjen e regjistrit të aksionarëve; të bëjë njoftimet e nevojshme; të mbajë pro-cesverbalet e nevojshme dhe të dhënat e tjera; të siguruojë mbajtjen dhe zhvillimin (si duhet) tëmbledhjeve të përgjithshme të aksionarëve dhe të mbledhjeve të këshillit drejtues; të vëproje sipërfaqësues i shoqërisë për marrjen e njoftimeve.Të gjithë nëpunësit e korporatës kanë të njëjtat detyrime, sikurse dhe anëtarët e bordit drejtues tësaj.Asnjë nëpunës nuk mban përgjegjësi për ndonjë veprim ose mosveprim të tij, po qe se ky veprimose mosveprim kryhet në mirëbesim dhe është i bazuar në informacione dhe analiza tëarsyeshme, racionalisht të lidhura me qëllimet e korporatës.Nëpunësit e korporatës mund të hyjnë në marrëveshje me persona të tretë në emër të korporatës,në qoftë se:- marrëdhënia e korporatës me një palë të tretë kreditore lind në rrjedhën e zakonshme të

aktivitetit të korporatës;- marrëdhënia e nëpunësit të korporatës me palën e tretë kreditore nuk ka të bëjë me marrëd-

hënie personale dhe - veprimi individual kryhet në rrjedhën e zakonshme të veprimtarisë së korporatës.Nëpunësi i korporatës detyrohet që bordit drejtues të tij t`i paraqesë çdo interes financiar që aimund të ketë me:- konkurentët afaristë të korporatës;- kreditorët kryesorë të korporatës;- furnizuesit kryesorë të korporatës me mallra ose shërbime;- klientët kryesorë të korporatës.“Interesi financiar” i një nëpunësi nënkupton çdo lidhje pronësie, pa kufizime, që ka nëpunësi osendonjëri nga anëtarët e rrethit të tij të ngushtë familjar, me ndonjë nga konkurentët, kreditorët,furnizuesit ose klientët kryesorë të korporatës, të cilat ( lidhje) mund t’i shkaktojnë favorizimendonjërit prej tyre nga marrëdhëniet që nëpunësi ka me korporatën.Informacionin lidhur me interesin financiar nëpunësi detyrohet ta japë në kohën kur merret nëpunë nga korporata ose në kohën kur lind interesi financiar. Mosdhënia eventuale e këtij informa-cioni shkakton përgjegjësinë personale të nëpunësit ndaj korporatës deri në masën e dëmit aktualtë pësuar nga korporata, si pasojë e mosinformimit.Nëpunësit e korporatës kurrsesi nuk duhet të marrin pjesë në veprimtari e cila është në konkur-rencë direkte me vprimtarinë tregtare të korporatës, përveç rastit kur parashikohet ndryshe ngastatuti, rregulloret ose kontrata e punësimit. Nëpunësi që i bën konkurrencë veprimtarisë tregtaretë korporatës, mban përgjegjësi personalisht për dëmet që i shkakton korporatës me këtë konkur-rencë.Çdo nëpunës i korporatës mund të mbajë njëkohësisht më shumë se një pozitë në korporatë,përveç rastit kur parashikohet ndryshe nga statuti ose rregulloret e korporatës. Megjithatë, nëshoqërinë aksionare, asnjë person nuk mund të ketë (të mbajë) njëkohësisht funksionin enëpunësit më të lartë të shoqërisë dhe funksionin e mbikëqyrësit të financave të shoqërisë.

735

E drejta ekonomike

Statuti, regullorja ose bordi drejtues i korporatës mund tìu ngarkojë nëpunësve çdo detyrë që lid-het me korporatën, me përjashtim të detyrave të drejtorëve, që paraqesin kompetenca ekskluzivedhe të patjetërsueshme të bordit drejtues, të parashikuara nga neni 3l.I. i Rregullores për ShoqëritëTregtare.

6.l6. Shpërndarja e fitimit të korporatës

Llogaritja e fitimit dhe e humbjes, me qëllim të dhënies së deklaratave financiare, bëhet në bazë tërregulloreve mbi standardet llogaritare në fuqi. Në rastet kur korporata, sipas rregullave dhe rreg-ulloreve që parashikojnë shpërndarjen e dividentit, realizon fitim, pas pagesës së taksave, asaj(korporatës) i mbetet në pronësi “teprica” dhe korporata mund ta përdorë atë sipas vendimit tëbordit drejtues.Teprica u shpërndahet aksionarëve nga bordi drejtues në mënyrë të barabartë për çdo aksion tësë njëjtës kategori (“dividenti”).Dividenti mund të shlyhet, edhe pse ai është deklaruar nga bordi drejtues, vetëm në rastet kur:- statuti i korporatës e lejon këtë shprehimisht ;- korporata ka aftësi paguese edhe pas shlyerjes së dividentit;- dividenti në tërësinë e tij mund të paguhet nga teprica;- kapitali themeltar është shlyer plotësisht dhe - shlyerja e dividentit nuk do të zvogëlojë kapitalin themeltar.Me “aftësi paguese” nënkuptohet mundësia e korporatës për shlyerjen e plotë të borxheve të sajtë arritshme për tù paguar dhe pasja e një teprice në fletën e bilancit të kontrollit të fundit finan-ciar.“Paaftësia paguese” nënkupton të kundërtën e aftësisë paguese.Në qoftë se korporata, e cila ka aftësi paguese, me shlyerjen e dividentit sillet në gjendje të paaftë-sisë paguese, dividenti do të përcaktohet në përputhje me standardet llogaritare në fuqi.Shlyerja e dividentit, në kundërshtim me rastet dhe mënyrën e përmendur më sipër, ka si pasojëkthimin e vlerës monetare të paguar në emër të dividentit, nga secili aksionar që aktualisht kamarrë dividentin.Bordi drejtues mund të shpallë divident të çfarëdo sasie të ligjshme, përveç rastit kur parashikohetndryshe në statut ose rregulloret e korporatës.Dividenti mund të paguhet vetëm në valutën që është e ligjshme në Kosovë.Aksionarët e regjistruar në regjistrin e aksionarëve, të paktën tridhjet ditë para ditës së mbajtjes sëmbledhjes së bordit drejtues, në të cilën është shpallur dividenti, quhen “aksionarë dividenti tëregjistruar” dhe, si të tillë, ata kanë të drejtë të marrin dividentin.

6.l7.Likuidimi i korporatës

Korporata e themeluar sipas Rregullores për Shoqëritë Tregtare mund tì përmbyllë punët e sajme likuidim.Likuidimi mund të jetë vullnetar dhe jovullnetar.Likuidimi vullnetar zbatohet:- në bazë të vendimit të mbledhjes së përgjishme të aksionarëve dhe- pas përfundimit të përiudhës kohore për të cilën është themeluar korporata ose për arsye të

tjera të përcaktuara shprehimisht në statutin ose në rregulloret e saj.

736


Likuidimi jovullnetar zbatohet:- në bazë të vendimit të gjykatës dhe - në zbatim të ligjeve ose rregulloreve për falimentimin.Likuidimi vullnetar zbatohet në përputhje me dispozitat e Rregullores për Shoqëriit Tregtare,ndërsa likuidimi jovullnetar në përputhje me dispozitat e Ligjit të falimentimit dhe të ligjeve tëtjera. Prandaj, në vijim, së pari do të bëhet fjalë për dispozitat e Rregullores për ShoqëritëTretare, të cilat zbatohen me rastin e likuidimit vullnetar të korporatës e pastaj për dispozitat eLigjit nr.2003/4, datë 14.04.2003, për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridikë nëFalimentim, të cilat zbatohen me rastin e likuidimit jovullnetar të korporatës.Me rastin e likudimit të korporatës në mënyre vullnetare, formohet këshilli i likuidimit të cilin eemëron mbledhja e përgjithshme e aksionarëve. Ky këshill i ka kompetencat e administrimit të tëgjitha organeve të korporatës: të mbledhjes së përgjithshme të aksionareve, të bordit drejtues dhetë nëpunësve të saj.Mënjëherë pas formimit të tij, këshilli i likuidimit depoziton njoftimin për likuidimin vullnetar tëkorporatës pranë Zyrës se Regjistrimit të Ndërmarrjeve Afariste dhe Emërave. Në qoftë se kynjoftim nuk është depozituar dhe nuk është shpallur publikisht të paktën tridhjet ditë para kryer-jes së ndonjë shitjeje të pasurisë së korporatës nga këshilli i likuidimit, siç prashikohet nëRregulloren për Shoqëritë Tregtare, shitja mund të deklarohet e pavlefshme nga gjykata, në bazetë kërkesës së ndonjë kreditori të pashlyer.Njoftimi duhet të shpallet publikisht në gjuhën shqipe, sërbishte dhe angleze dhe duhet të ketëkëtë përmbajtje:- njoftimin që mbledhja e përgjitshme e aksionarëve ka vendosur të likuidojë pasuritë e korpo-

ratës dhe të përmbyllë punët e saj;- datën e këtij vendimi;- vendimin se ku duhet të depozitohen pretendimet (kërkesat) e kreditorëve,dhe- deklaratën se shitja e pasurive të korporatës në dobi të kreditorëve nuk mund të bëhet para se

të kalojnë tridhjet ditë nga data e shpalljes së këtij njoftimi.Këshilli i likuidimit gjithashtu duhet tù dërgojë njoftim me shkrim të gjithë kreditorëve të njohurtë korporatës dhe tì lejojë palët e siguruara që tì marrin pasuritë, të cilat janë mjet sigurimi. Nëqoftë se korporata zotëron pasuri, mbi të cilën palët e siguruara kanë një interes të siguruar,këshilli i likudimit duhet tù japë pasurrinë palëve të siguruara. Pala e siguruar do të shesë ose nënjë mënyrë tjetër do të disponojë pasurinë, në përputhje me ligjet në fuqi për transaksionet e sigu-ruara. Në qoftë se shitja ose mënyra tjetër e disponimit sjell të ardhura meëtë mëdha nga ato qëkorporata i detyrohet palës së siguruar, pala e siguruar duhet tìa këthejë këtë tepricë këshillit tëlikuidimit.Këshilli i likudimit,mbrenda një afati prej tridhjet ditësh nga data e formimit të tij, duhet tì ketëkontrolluar librat e llogarisë dhe dokumentet e tjera të korporatës, si dhe të ketë përpiluar inven-tar të pronave të saj dhe listën e borxheve të saj. Këshilli i likuidimit, gjithashtu, duhëe, të përcak-tojë një mënyrë të arsyeshme nga ana tregtare për shitjen e pasurive të korporatës, kohën dhevendin e shitjes. Shitja mund të jetë publike ose private dhe mund të bëhet në çdo mënyrë tëarsyeshme nga ana tregtare. Korporata detyrohet që personave të interesuar tù ofrojë mundësinëpër inspektimin (kontrollimin) e inventarit të pasurisë dhe të listës së borxheve, të paktën tëtë orënë ditë, për pesë ditë të punës, para ditës së shitjes.Këshilli i likuidimit, brenda një afati prej tridhjetë ditësh nga data e formimit të tij, do të bëjë pub-likimin e një lajmërimi, me masë jo më të vogël se gjysma e faqes, në një gazetë me qarkullim tëpërgjithshëm në Kosovë, në gjuhën shqipe, serbishte dhe angleze. Lajmërimi duhet të përmbajë:

737

E drejta ekonomike

firmën e korporatëse (dhe të gjitha emrat e tjerë tregtarë, të cilët dihen se janë përdorur nga kor-porata); njoftimin lidhur me kohën dhe vendin e shitjes publike ose kohën pas së cilës do të fillojëshitja private; vendndodhjen e inventarit të pasurisë; listën e borxheve, si dhe një deklaratë me tëcilën përcaktohet koha se kur mund të bëhet kontrolli i inventarit të pasurisë dhe i listës së borx-heve. Lajmërimi gjithashtu duhet t` i udhëzojë kreditorët e supozuar ose palët e tjera të intere-suara për mënyrën e paraqitjes së ankesave të tyre.

Këshilli i likuidimit nuk mund të shlyjë asnjë nga pretendimet (kërkesat) që nuk ështëpërfshirë në listën e borxheve. Këshilli i likuidimit duhet të vërtetojë vlefshmërinë e çdo pre-tendimi (kërkese) para se ta përfshijë atë në listën e borxheve. Në rastet kur këshilli i likuidimitrefuzon ankesat e pretenduesve në listën e borxheve, pretenduesit mund t`i drejtohen gjykatës përtë kundërshtuar këtë refuzim.Këshilli i likuidimit nuk mund të shlyjë datën e shitjes të shpallur publikisht.Ai mund të caktojë një datë tjetër për shitjen, po qe se shitja nuk përfundon në datën e shitjes, tëshpallur publikisht.Këshilli i likuidimit do t`i shpërndajë të ardhurat nga shitja e pasurive të korporatës, në përputhjeme prioritetet e shpërndarjes të përcakuar me Ligjin nr. 2003/4, datë 14.04.2003, për Likuidimindhe Riorganizimin e Personave Juridikë në Falimentim.

II. LIKUIDIMI DHE RIORGANIZIMI I PERSONAVE JURIDIKË NË FALIMENTIM

Çështjet që kanë të bëjnë me likuidimin jovullnetar të korporatave dhe të personave të tjerë juridikrregullohen me Ligjin nr. 2003/4, datë 14.04.2003, për Likuidimin dhe Riorganizimin ePersonave Juridik në Falimentim (më poshtë: Ligji për Likuidimin) dhe me Rregullat e Zbatimit tëQeverisë së Kosovës.Për objekt të rregullimit të tij, Ligji për Likuidimin ka përcaktimin e kushteve dhe të proceduravepër likuidimin dhe riorganizimin e personave juridikë në falimentim, të drejtat dhe detyrimet etyre, si pjesmarrës në këto procedura, si dhe të drejtat dhe detyrimet e personave të tjerë, tëprekur nga një procedurë e tillë.Sipas Ligjit për Likuidimin, debitor (detyrës) në procedurën e falimentimit mund të jetë çdo per-son juridik, me përjashtim të: agjencisë qeveritare, biznesit individual, kompanive të sigurimit,institucioneve financiare, siguruesve të pensioneve dhe ndërmarrjeve në pronësi shoqërore dhepublike, ndërkaq gjykatë kompetente për shqyrtimin e rasteve të falimentimit është GjykataEkonomoke e Qarkut (më poshtë: Gjykata).Kundër vendimeve përfundimtare të kësaj Gjykate, që kanë të bëjë me çështjët vendimtare tëadministrimit të rastit të falimentimit, mund të ushtrohet ankesë, e cill nuk e ndërpren ose nukndikon në administrimin e rastit, po qe se Gjykata Supreme nuk urdhëron ndryshe.

1. FILLIMI I PROCEDURËS SË FALIMENTIMIT

Procedura, përkatësisht rasti i falimentimit pranë Gjykatës fillon me paraqitjen e kërkesës meshkrim nga debitori, kreditori ose grupi i kreditorëve, përmbajtja e së cilës përcaktohet ngaQeveria e Kosovës (më poshtë: Qeveria) me Rregullat e saj të zbatimit (më poshtë: Rregullat ezbatimit).Debitori mundëtë paraqesë kërkesë për fillimin e rastit të falimentimit vetëm me pëlqimin e bordit

738


të drejtorëve, përkatësisht të organit udhëheqës, në përputhje me statutin, dokumentin e theme-limit ose me marrëveshjen e ortakërisë, po qe se ai (debitori) është insolvent (pa aftësi paguese)që nënkupton plotësimin e kushteve të përcaktuara me nenin 7.3 (b) të Ligjit për Likuidimin.Sipas kësaj dispozite, debitori është insolvent:- kur ai nuk ka arritur ta paguajë borxhin brenda afatit prej së paku 60 ditësh, nga data e arritjes

së tij për pagim;- kur shuma përgjithshme e borxhit, të cilit i ka kaluar afati i pagesës prej 60 ditësh, tejkalon

shumën prej 5000 � dhe - kur ai në përgjithësi nuk i paguan borxhet e tij brenda afatit të caktuar.Nga ana tjetër, kreditori ose grupi i kreditorëve mund të paraqesin kërkesë për fillimin e rastit tëfalimentimit kundër një debitori të zgjedhur po qe se:- debitori nuk i paguan kreditorit (kreditorëve) kërkues borxhin e arritur për pagesë edhe pas

kalimit të afatit prej së pak, 60 ditësh, nga data e arritjes së tij për pagesë;- shuma e përgjithshme e borxhit të çdo kreditori, të cilit (borxh) i ka kaluar afati i pagesës prej

60 ditësh, tejkalon shumën prej 2000 �;- borxhi nuk është i kushtëzuar as nuk varet nga kontesti i mirëbesimit dhe- debitori në përgjithësi muk i paguan borxhet e tij brenda afatit të caktuar.Gjykata mund të prezumojë se debitori nuk i përmbush (shlyen) borxhet e tij të arritura brendaafatit të caktuar, në qoftë se kreditori paraqet prova të vlefshme, me te cilat provon se borxhi i tiji veçantë nuk është paguar brenda këtij afati. Megjithatë, prezumimi i tillë mund të rrëzohet po qese ofrohen dëshmi të kundërta.

1.1. Forma dhe përmbajtja e kërkesës

Kërkesa e paraqitur nga më shumë se një kreditor nuk mund të tërhiqet pa pëlqimin e të gjithëkreditorëve kërkues. Kërkesa mund të tërhiqet deri në momentin kur ajo (përkatësisht rasti i fali-mentimit ) të pranohet nga Gjykata dhe vetëm atëherë kur Gjykata vërteton se tërheqja nuk edëmton pasurinë.Kërkesa paraqitet në formë të shkruar, me përmbajtje të përcaktuar me Rregullat e zbatimit.Kërkesës i bashkëlidhet deklarimi i debitorit se ajo (kërkesa) është përpiluar në përputhje me dis-pozitat përkatëse të Ligjit për Likuidimin, të cillt kanë të bëjnë me pëlqimin e bordit të drejtorëveose të organit udhëheqës, si parakusht për paraqitjen e saj (neni 7.3 (a) dhe se debitori ështëinsolvent (neni 7.3 (b).

1.2. Njoftimi i regjistrimit

Gjykata e njofton Zyrën e Regjistrimit të Ndërmarrjeve Afariste dhe të Emrave Tregtarë të tyre(më poshtë: Zyra e regjistrimit) dhe Zyrën e Regjistrimit të Pengjeve, për hapjen dhe mbylljen eprocedurës (rastit) të falimentimit, në përputhje me procedurat për sigurimin e informimit, të për-caktuara me Rregullat e ekzekutimit (përmbarimit).Gjykata do ta regjistrojë kërkesën menjëherë pas pranimit të saj, pavarësisht nëse ka apo jokërkesa ndonjë të metë dhe shënon kohën dhe datën e regjistrimit në ballinë. Datë e regjistrimit tëkërkesës është “data e paraqitjes së kërkesës”, ndërsa datë e marrjes së vendimit nga Gjykata përpranimin e kërkesës për fillimin e procedurës së falimentimit është “data e pranimit të rastit”.Në rastet kur kërkesa paraqitet nga debitori, vendimi për pranimin e saj do të merret nga Gjykata,

739

E drejta ekonomike

po qe se:- kërkesa i plotëson të gjitha kushtet ligjore ose - paraqitësi i kërkesës i ka mënjanuar të gjitha të metat ligjore dhe i ka bashkëlidhur kërkesës të

gjithë dokumentacionin e nevojshëm, brenda afatit të caktuar nga Gjykata.Në rastet kur kërkesa paraqitet nga kreditori, vendimi për pranimin e saj do të merret ngaGjykata, në qoftë se:- debitori, brenda afatit të caktuar, nuk ka ushtruar kundërshtim kundër kërkesës së kreditorit

ose - Gjykata merr vendim, me të cilin e hedh poshtë kundërshtimin e kreditorit.

Ndërkaq, në rastet kur : paraqitësi i kërkesës nuk e ka paraqitur kërkesën në formë të shkruar dheme përmbajtje të përcaktuar në Rregullat e zbatimit (neni 8); debitori nuk ia ka bashkëlidhurkërkesës deklaratën, nga e cila del se kërkesa është bërë me pëlqimin e bordit drejtues, organitudhëheqës, në përputhje me statutin, dokumentet e themelimit ose marrëveshjen e ortakërisë(neni 7.3 (a); debitori nuk ka dhënë prova se është insolvent (neni 7.3 (b); paraqitësit e kërkesësnuk u përmbahen ligjeve ose Rregullave të zbatimit, - Gjykata , brenda afatit prej 3 ditësh, ngadata e paraqitjes së kërkesës, mund të marrë vendim, me të cilin do tì përcaktojë saktë të metatdhe do të kërkojë nga paraqitësi i kërkesës që tì mënjanojë ato brenda afatit prej 7 ditësh, ngadata e paraqitjes së kërkesës. Në qoftë se paraqitësi i kërkesës nuk i mënjanon të gjitha këto tëmeta brenda këtij afati, Gjykata do ta hedhë poshtë kërkesën ose, me lutje të paraqitësit tëkërkesës, të parashtruar brenda po këtij afati, Gjykata do të lejojë një afat plotësues, jo më të gjatëse 5 ditë. Afati plotësues lejohet për shkak të ndërlikueshmërisë së rastit ose për arsye të tjeraqenësore.

1.3. Kundërshtimi i kërkesës

Kundër kërkesës së regjistruar të kreditorit, të cilën Gjykata, së bashku me një njoftim përregjistrimin e saj, ia dërgon debitorit, jo më vonë se 1 ditë, nga regjistrimi i kërkesës, debitori ka tëdrejtën e paraqitjes së kundërshtimit me shkrim, jo më vonë se 5 ditë, nga pranimi i njoftimit përregjistrimin e kërkesës.Kundërshtimi, me provat e paraqitura nga palët, do të shqyrtohet nga Gjykata në seancën e saj, qëdo të mbajë jo më vonë se 7 ditë, nga data e pranimit të kundërshtimit. Për ditën, orën dhevendin e mbajtjes së seancës, Gjykata do tì njoftojë të gjitha palët e interesuara, së paku 3 ditëpara mbajtjes së saj.Në këtë seancë, Gjykata do të marrë vendim për hedhjen poshtë të kërkesës, në qoftë se:- Gjykata nuk është kompetente;- kërkesa për fillimin e procedurës së falimentimit është paraqitur nga personat juridikë që nuk

mund të jenë debitorë të falimentimit (neni 4) ose kërkesa nuk është e formës së shkruar(neni 8); kërkesa nuk është paraqitur nga debitori, kreditori ose grupi i kreditorëve (neni 7.2 );kërkesës i ka munguar pëlqimi i bordit të drejtorëve ose i organit udhëheqës (7.3 (a) dhe kërke-sa është paraqitur nga debitori që nuk është insolvent (neni 7.3 (b);

- nuk janë plotësuar kushtet e përcaktuara me Rregullat e zbatimit (neni 8 dhe 9) dhe nuk janëmënjanuar të metat lidhur me njoftimin e Zyrës së regjistrimit dhe Zyrës së pengjeve për hap-jen dhe mbylljen e procedurës së falimentimit (neni 11);

- debitori tashmë i është nënshtruar procedurës së falimentimit;- kërkesat e kreditorve kërkues janë përmbushur plotësisht, që nga koha e sancës kryesore, dhe

740


se, për këtë përmbushje, ekzistojnë dëshmi të mjaftueshme;- kërkuesi nuk ka zotësi për të vepruar;- kërkuesi nuk ka paguar taksat e regjistrimit, të parashikuara me ligjin e zbatueshëm.Në vendimin me shkrim të Gjykatës, me të cilin hidhet poshtë kërkesa, përmenden arsyet e hed-hjes poshtë, duke iu referuar dispozitave përkatëse të Ligjit për Likuidimin. Nga një kopje e këtijvendimi u dërgohet kërkuesit dhe debitorit.Gjykata me vendim miraton ose hedh poshtë kërkesën, jo më vonë se 5 ditë, nga dita e mbajtjessë seancës gjyqësore.

1.4. Sanksionet për kërkesat e palejueshme

Në qoftë se konstaton se kërkesa e kreditorit është paraqitur për shkaqe të palejueshme, Gjykatamund ta detyrojë kreditorin, si paraqitës të kësaj kërkese, që ta shpërblejë debitorin për dëmin eshkaktuar. Ndërkaq, në rastin tjetër, kur Gjykata konstaton se debitori ka paraqitur kërkesë për njëqëllim të padrejtë, përkatësisht me qëllim që të mashtrojë, shpërdorojë ose korruptojë Gjykatënose kreditorët, Gjykata mund ta ndëshkojë debitorin ose anëtarët e veçantë të menaxhmentit tëdebitorit ose të organit drejtues, në përputhje me dispozitat e kreut 11 të Ligjit për Likudimin, qëkanë të bëjë me përgjegjësitë civile dhe penale.

1.5. Pasojat e pranimit të rastit

Pas pranimit të rastit, Gjykata i ndërrmerr këto veprime:- emëron administratorin, në përputhje me nenin 17 të Ligjit për Likudimin;- cakton kohën, datën dhe vendin e mbajtjes së seancës së parë të kreditorëve, jo më vonë se 15

ditë, pas datës së pranimit të rastit;- njofton për emërimin e administratorit dhe për seancën e parë të kreditorëve, në mënyrën e

përcaktuar me Rregullat e zbatimit.Pas caktimit të seancës së kreditorëve, brenda afati prej 10 ditësh, nga data e caktimit të kësajseance, Gjykata mund të caktojë një seancë paraprake gjyqësore, në të cilën do të shqyrtohejgjendja e rastit të falimentimit dhe rezultatet e seancës së kreditorëve. Në seancën përgatitoremund të thirret, për të qenë i pranishëm, debitori ose përfaqësuesi i tij.

1.6. Deklarimi i qëllimit për riorganizim të debitorit

Pa marrë parasysh se kush e ka filluar procedurën, përkatësisht rastin e falimentimit (debitori apokreditori) debitori mund t`i parashtrojë Gjykatës një deklaratë për qëllimin e organizimit të tij, jomë vonë se 20 ditë, nga data e pranimit të rastit. Në qoftë se debitori, brenda këtij afati, nuk e bënnjë gjë të tillë, atëherë administratori (kur beson se riorganizimi është i mundëshëm) mund tëparaqesë deklarimin paraprak të qëllimit për riorganizim, jo më vonë se 5 ditë, pas datës sëparashikuar për paraqitjen e deklarimit të qëllimit për riorganizim nga debitori.Përveç deklarimit paraprak të qëllimit për riorganizim, administratori mund të paraqesë edhedeklarimin përfundimtar të këtij qëllimi, brenda afatit prej 15 ditësh, pas mbylljes së seancës sëparë të kreditorëve.Së bashku me deklarimin e qëllimit për riorganizim, debitori ose administratori do të dorëzojëplanin e riorganizimit, në formë të shkruar dhe me përmbajtje të përcaktuar nga Rregullat e zba-timit.

741

E drejta ekonomike

Në rastet kur deklarimi nuk paraqitet fare nga debitori apo administratori ose kur ai paraqitet, porjo me kohë, do të fillojë procedura e likuidimit, në përputhje me kreun 9 të Ligjit për Likuidimin.Pavarësisht nga qëllimi i deklaruar i debitorit për riorganizim, administratori i emëruar në mënyrëtë rregullt, sipas dispozitave të Ligjit për Likuidimin, do të mbetet në detyrë. Administratori mundtì angazhojë punëtorët e debitorit dhe anëtarët e menaxhmentit të vazhdojnë punën për debitorinnën mbikëqyrjen e tij.Kundër deklarimit të qëllimit për riorganizim qoftë paraprak apo përfundimtar, të paraqitur ngaadministratori, nuk i lejohet e drejta e kundërshtimit asnjë personi.Procedura për riorganizim të debitorit shndërrohet në likuidim (kreu i 9) në rastet kur debitori,me gjithë paraqitjen e qëllimit të tij për riorganizim, nuk është në gjendje të marrë konfirmimine planit për riorganizim ose kur është i paaftë për riorganizim.Ky shndërrim i procedurës bëhet pas paraqitjes së kundërshtimit me shkrim kundër deklarimit tëqëllimit për riorganizim nga debitori, brenda afatit prej 15 ditësh pas paraqitjes së tij. Ky kundër-shtim mund të paraqitet nga administratori, çdo kreditor, grupi i kreditorve ose personi tjetër icilli ka interes juridik. Për kundërshtim vendoset në procedurën e parashikuar me Rregullat ezbatimit.

2. ADMINISTRATORI DHE BORDI I KREDITORËVE

2.1 Emërimi i Administratorit

Administratori emërohet nga Gjykata, jo më vonë se dy ditë pas datës së pranimit të rastit. Parakësaj date Gjykata mundet, sipas detyrës zyrtare ose me kërkesë të palëve, të emërojë një adminis-trator të përkohëshëm, kur për këtë ekziston nevoja e ngutshme për mbrojtjen e pasurisë ngadëmet ose disponimet e palejueshme ose kur ekzistojnë rrethana të tjera që kërkojnë një emërimtë tillë të ngutshëm.Kreditorët, kërkesat e të cilëve arrijnë shumën prej 60 ose më shumë për qind (%) të shumës sëpërgjithëshme të borxhit të papaguar të debitorit (qoftë të siguruar ose të pasiguruar) munden, nëçdo kohë, para fillimit të seancës së parë të kreditorëve, tì paraqesin kërkesë me shkrim Gjykatëspër zëvëndësimin e administratorit të parë me një administrator të zgjedhur nga ata (kreditorët)me kusht që administratori tì plotësojë kushtet e parashikuara me nenin 18 të Ligjit përLikuidimin, sipas të cilit administratori duhet të jetë kompetent, person i ndershëm dhe pa kon-flikt interesi, si dhe tì plotësojë kualifikimet e veçanta të përcaktuara me Rregullat e zbatimit.Gjykata do ta emërojë administratorin e zgjedhur, jo më vonë se 2 ditë pas paraqitjes së kërkesës,në përputhje me procedurat e licencimit, të përcaktuara me Rregullat e zbatimit.

2.2. Shpërblimi dhe shpenzimet e Administratorit

Shpërblimi dhe shpenzimet e administratorit paguhen nga burimet në para të debitorit ose nga tëardhurat e realizuara me shitjen e pasurisë së tij, duke respektuar rendin e përparësisë, të përcaktu-ar me nenin 66 të Ligjit për Likuidimin.Në rastet kur debitori nuk ka ose ka pak pasuri, e cila nuk mjafton për përballimin e shpenzimevetë tilla, administratori do të paguhet nga fondi i veçantë, i përcaktuar me Rregullat e zbatimit.Shuma e shpërblimit duhet te jetë e mjaftueshme, në mënyrë që funksioni i administratorit të jetëtërheqës për personat kompetent. Mënyra e caktimit të shpërblimit të administratorit dhe afatetkohore të pagesës së tij përcaktohen me Rregullat e zbatimit.

742


2.3. Autorizimet e Administratorit

Përveç të drejtave, të përcaktuara me dispozitat e Ligjit për Likuidim dhe Rregullat e zbatimit,administratori ka sidomos këto të drejta:- të marrë menjëherë në posedim pasurinë e debitorit;- të thërrasë seancen e kreditorve dhe ta kryesojë atë;- të fillojë dhe të vazhojë procedurat gjyqësore dhe administrative që kanë të bëjnë me realiz-

imin e të drejtave të debitorit;- të shërbejë si përfaqësues i autorizuar zyrtarisht me pasurinë e debitorit;- të punësojë dhe, me pëlqim të Gjykatës, të mbikëqyrë punën e të punësuarve, vartësve dhe

ekspertëve për administrimin e drejtë të rastit;- të mbyllë llogarinë bankare të debitorit dhe të hapë llogarinë e veçantë të falimentimit në

bankën e lejuar nga Gjykata;- të bëjë pagesën e kreditorëve, sipas kërkesave të miratuara, dhe - të detyrojë debitorin apo përfaqësuesin e caktuar të menaxhmentit të debitorëve, të paraqitet

dhe të ndihmojë në marrjen e inventarit të pasurisë së debitorit.

2.4. Raportimi për shkaqe

Administratori ka për detyrë ta rrisë vlerën e pasurisë, ta mirëmbajë dhe ta mbrojë atë, të kryejëshpejt dhe në mënyrë të bindshme zgjidhjen e rastit, dhe, kur është e duhur, ta administrojë biz-nesin e pasurinë.Me Rregullat e zbatimit administratorit mund tì caktohen detyra të veçanta.Administratori do tì dërgojë Gjykatës, jo më vonë se 30 ditë nga data e emërimit të tij, një raporttë shkurtër me përmbajtje, e cila do të përfshijë:- përshkrimin e shkaqeve primare ose të rrethanave që shpijnë në vështirësi financiare të deb-

itorit dhe - deklaratën lidhur me atë se a beson administratori se ka mundësi të arsyeshme për një riorga-

nizim të suksesshëm.Raporti ka karakter informativ, prandaj përfundimet e tij nuk kanë efekt juridik. Raporti do tùvihet në dispozicion për shikim debitorit, kreditorëve dhe personave të tjerë, me kerkesë të tyre.

2.5. Statusi, përgjegjësia dhe garancia e administratorit

Në ushtrimin e funksionit të tij, administratori është i pavarur dhe ka të drejtë të padisënë emër të tij. Ai nuk mban përgjegjësi personale për humbjet e krijuara, përkatësisht për pasojatose dëmet që dalin nga vendimet e marra ose nga veprimet a mosveprimet e tij, po qe se ai katreguar kujdes dhe zell të zakonshëm në kryerjen e detyrave nga fushëveprimi i tij, në përputhjeme Ligjin për Likuidimin.Administratori detyrohet:- që me kohë dhe me kujdesin e ekonomistit të mirë tì përmbushë detyrimet e tij, në përputhje

me Ligjin për Likuidimin;- që brenda afatit prej 2 ditësh, nga data e emërimit të tij, të depozitojë një shumë parash në

Gjykatë ose të japë një oblogacion (shuma e të cilëve përcaktohet me Rregullat e zbatimit) sigaranci për kryrjen e plotë të detyrave. Depozita do të kthehet apo obligacioni do të anulohet

743

E drejta ekonomike

pas kryerjes së kënaqshme të detyrave nga administratori;- që për punën e tij tì paraqesë Gjykatës raport mujor, përmbajtja e të cilit për caktohet me

Rregullat e zbatimit.

2.6. Kundërshtimi, anëkesa dhe kërkesa me dhunë

Debitori, kreditori ose çdo person tjetër fizik a juridik, që ka interes juridik, ka të drejtë:- të paraqesë kundërshtim me shkrim kundër çdo veprimi të administratorit, me përjashtim të

veprimeve, të cilat ndërmerren gjatë rrjedhës normale të afarizmit të debitorit ose- të paraqesë kërkesë për përmbarim të dhunshëm të çdo veprimi të detyruar, të ndërmarrë nga

administratori në përputhje me Ligjin e Likuidimit.Për kundërshtimin ose kërkesën për përmbarim të dhunshëm vendoset sipas procedurave të për-

caktuara me Rregullat e zbatimit.

2.7. Shkarkimi i administratorit

Gjykata, me vetinciativë ose sipas kërkesës me shkrim të debitorit ose të cilitdo kreditor a të vetëadministratorit, nga e cila (kerkesë) provohet shkaku i mjaftueshëm, mund të shkarkojë adminis-tratorin dhe, në vend të tij, të emërojë administratorin e ri. Administratori i shkarkuar do tëbashkëpunojë me administratorin e ri lidhur me dorëzimin e regjistrave, bartjen e llogarive dheaspektet e tjera të pranim-dorëzimit.Kriteret, në bazë të të cilave vërtetohet ekzistimi i shkaqeve të mjaftueshme për shkarkim, përcak-tohen me Rregullat e zbatimit.Bordi i kreditorëve

2.8. Bordi i kreditorëve

Bordi i kreditorëve përbëhet nga së paku 3, por jo më shumë se 5 kreditorë, të cilët emërohennga gjiri i kreditorëve që kanë kërkesa më të mëdha të siguruara ose pjesërisht të siguruara dhe tëcilët dëshirojnë të vëprojnë si anëtarë të bordit të drejtorëve. Në qoftë se numri i kreditorëve qëduan të vëprojnë si anëtarë të bordit drejtues bie nën 3, atëher nuk themelohet bordi i kredi-torëve.Bordi i kreditorëve ka këto të drejta dhe detyrime:- të marrë kopjen e raportit mujor nga administratori, në të njëjtën kohë kur e merr edhe

Gjykata;- të pranojë njoftime për veprimet e Gjykatës, lidhur me propozimet dhe kërkesat të cilat ndiko-

jnë thelbësisht në të drejtat e kreditorëve;- të thërrasë debitorin ose përfaqësuesin e tij që tù përgjigjet pyetjeve që kanë të bëjnë me kred-

itorin;- të ndërmarrë veprime për anulimin e transaksioneve, të parashikuara në nenin 50 të Ligjit për

Likuidim;- tù dërgojë informacionet e pranuara kreditorëve të cilët nuk janë anëtarë të bordit të kredi-

torëve, dhe - të drejta dhe detyrime të tjera të parashikuara shprehimisht ose në mënyrë të nënkuptuar me

Ligjin për Likuidimin ose me legjislacionin e nxjerrë në përputhje me të.Mbledhjet e kreditorëve dhe të bordit të kreditorëve mbahen sipas proceduarave të përcaktuara

744


me Rregullat e zbatimit.

3. PASURIA E FALIMENTIMIT

Pasuria e falimentimit formohet në momentin e regjistrimit të kërkesës së falimentimit dhe për-bëhet:- nga e gjithë pasuria e debitorit në kohën e paraqitjes së kërkesës si dhe - nga e gjithë pasuria e mbledhur nga administratori në emër të debitorit, gjatë rrjedhjes së proce-

durës ose rrjedhjes normale të biznesit.

Pasuria e falimentimit përbëhet, por nuk kufizohet vetëm në to, nga:- e gjithë pasuria e luajtshme, e paluajtshme, matriale dhe jomateriale, kudo që gjendet, qoftë në

administrim të debitorit, qoftë të personave të tretë;- kërkesat dhe vëprimet juridike të debitorit ndaj personave të tretë;- fitimet nga të ardhurat që arkëtohen prej transfereve të pandershme a të privilegjuara;- trashëgimet dhe fondet e tjera të pranuara brenda 6 muajve nga data e paraqitjes së kërkesës;- qiratë, të ardhurat dhe fitimet që dalin nga përdorimi i të drejtës së pronësisë mbi pasurinë ose

nga veprimet e biznesit të debitorit dhe - të drejtat kontraktuese, licencat ose të drejtat e tjera të përcaktuara me dispozitat në fuqi.Në pasurinë e falimentimit nuk përfshihen “Mjetet e pensioneve ose “ Të Drejtat e fituara”, tëpërcaktuara me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2002/35, për Pensionet në Kosovë.

3.1. Kufizimet e kalimit të pasurisë

Që nga data e paraqitjes së kërkesës për falimentim e deri në emërimin e administratorit, ndalohetshitja, disponimi, kalimi dhe dhënia me qira e pasurisë së debitorit, duke përfshirë çdo kalim përpërmbushjen e detyrimeve ekzistuese ose krijimin e pengjeve a të hipotekave kundër pasurisë sëdebitorit, pa vendim të gjyqit. Të njëjtat ndalesa vlejnë edhe pas emërimit të administratorit, mepërjashtim të shitjes ose kalimit të pasurisë gjatë rrjedhës normale të biznesit, kur biznesi vazhdontë funksionojë.

3.2. Sekuestrimi, vulosja dhe marrja e pasurisë së debitorit

Menjëherë pas emërimit të tij nga Gjykata, administratori do tì ndërmarrë të gjitha masat edomosdoshme për gjetjen, sekuestrimin, vulosjen, ruajtjen dhe mbrojtjen e pasurisë së debitorit.Në këtë drejtim administratori ka këto të drejta dhe detyrime:- tì shesë mallrat që prishen shpejt, në përputhje me procedurat e parashikuara në nenin 62 (a) tëLigjit për Likuidimin;- të shesë pasurinë, mirëmbajtja e së cilës kërkon shpenzime të mëdha, në përputhje me procedu-rat e parashikuara në nenin 62 (b);- ta njoftojë personin e tretë, tek i cili ndodhet në administrim pasuria e debitori, për marrjen epasurisë së debitorit, të cilën ai e posedon ose, sipas gjykimit të tij, përkohësisht ta lërë pasurinë tepersoni i tretë, në rast se pasuria është fizikisht e sigurt dhe është e asyeshme të veprohet kështu;- tì njoftojë gjykatat kompetente për sekuestrimin, vulosjen ose marrjen e pasurisë së debitorit, ecila gjindet jashtë Kosovës.

745

E drejta ekonomike

3.3. Inventarizimi i pasurisë

Brenda afatit prej 45 ditësh nga emërimi i tij, administratori klasifikon dhe bën inventariziminfizik të pasurisë, sipas procedurave të inventarizimit, të përcaktuara me Rregullat e zbatimit. Këtëafat, me kërkesë të administratorit, Gjykata mund ta zgjasë në rastet veçanërisht të rëndësishme,të komplikuara ose kur ekzistojnë rrethanat e arsyeshme për këtë.

3.4. Pasuria në tranzit

Në qoftë se, në kohën e paraqitjes së kërkesës për falimentim, mallrat që i janë shitur debitoritjanë në tranzit, përderisa debitori ende nuk është pronar i tyre, shitësi i mallrave mund të kërkojënga debitori kthimin e mallrave, me kusht që të gjitha shpenzimet e kthimit tì heqë shitësi dhe,ky i fundit, t`ìa kthejë debitorit çdo paradhënie të marrë nga ai. Nga ana tjetër, administratorimund ta marrë mallin e dërguar dhe, nga pasuria, tì paguajë të gjitha shumat e papaguara.

3.5. Agjencia dhe prona e mbajtur në emër të personave te tretë

Në rastet kur debitori është agjent, përkatësisht ndërmjetësues i personit të tretë dhe, si i tillë, iautorizuar për pranimin ose shitjen e pronës së personit të tretë, personi i tretë mund të heqëdorë nga kontrata me agjencinë dhe të kërkojë nga debitori (agjenti, përkatësisht ndërmjetsuesi)kthimin e pronës e cila mbahet në administrim nga debitori, duke i paraqitur administratoritkërkesë me shkrim për kthimin e pronës.Në qoftë se në kohën e paraqitjes së kërkesës për kthimin e pronës nuk është e mundur të kthe-het e gjithë prona ose një pjesë e saj, personi i tretë ka të drejtë të paraqesë ankesë dhe të kërkojëkundërvlerën e pronës, në masën e çmimit të kontraktuar dhe, kur ky çmim nuk është e mundurtë përcaktohet, vlen çmimi i shitjes në kohën e paraqitjes së kërkesës.

4. PUSHTETI ADMINISTRATIV

4.1 Moratoriumi dhe ndërprerja e të gjitha veprimeve

Prej datës së pranimit të rastit të falimentimit ndërpriten të gjitha kërkesat, procedurat dhe çdoveprim tjetër që kanë për qëllim përmbushjen e kërkesave të kreditorëve nga debitori, të tilla si:- proceset gjyqësore dhe veprimet tjera për arkëtimin ose përmbushjen e kërkesave për borxhe,

tatime, ndëshkime a çfarëdo detyrimi tjetër që rrjedh para datës së paraqitjes së kërkesës, mepërjashtim të procedurave të paraqitjes së ankesave të përcaktuara në kreun 9 të Ligjit përLikuidimin, që ka të bëjë me likuidimin;

- çdo veprim për krijimin, ndryshimin, rritjen, përmirësimin ose zbatimin e pengut a tëhipotekës në pasuri të debitorit ose kundër tij dhe

- çdo veprim për realizimin, marrjen ose shitjen e çdo pasurie të debitorit të vënë nën hipotekëose për ushtrimin e kontrollit mbi pasurinë e tij.

Moratoriumi nuk zbatohet:- për veprimet e drejtuara kundër personave të tretë ose dorëzanëve jodebitorë;- për veprimet e drejtuara kundër ortakëve me përgjegjësi të kufizuar, kur debitori është

746


shoqëria me përgjegjësi të pakufizuar ose të kufizuar dhe kur procedurat nuk drejtohen kundërpronës të përfshirë në pasurinë e debitorit;

- për kompensimin e ndërsjellë ndërmjet debitorit dhe kreditorit (neni 49 i Ligjit përLikuidimin);

- për procedurat penale kundër debitorit, organeve të tij udhëheqëse, punëtorëve ose menaxh-mentit;

- për procedurat rregullative ose veprimet, lidhur me parandalimin ose zhdëmtimin e dëmit tëshkaktuar me rrënimin e shëndetit, sigurisë ose ambienti;

- për inspektimet dhe kërkesat për inspektim të bëra nga mbajtësit e hipotekave të regjistruaraose pengjeve të plota (të përsosura).

4.2 Mbrojtja adekuate

Poseduesi i hipotekës dhe i pengut të plotë (të përsosur) përkatësisht kreditori i siguruar gëzojnëmbrojtje gjyqësore, në rastet dhe në mënyrën e parashikuar në nenin 34 të Ligjit për Likuidimin,sipas të cilit:1. Poseduesi i hipotekës së regjistruar mbi pasurinë e paluejtshme, përkatësisht poseduesi i pengut

të regjistruar mbi pasurinë e luajtshme që janë kolateralë të moratoriumit, ka të drejtën embrojtjes përkatëse të interesit të tij të siguruar në ato pasuri, me qëllim të ruajtjes së gjendjesdhe të vlerës së pasurisë, siç ishte në kohën e paraqitjes së kërkesës.

2. Kreditori i siguruar mund t`i paraqesë kërkesë me shkrim Gjykatës për dhënien e një mbrojtjejeplotësues, në rastet kur pasuria, e cila është objekt i hipotekës së regjistruar ose i pengut tëpërsosur ( të plotë) nuk është e mbrojtur në mënyrë përkatëse. Kjo kërkesë mund të bashko-het me kërkesën për ndërprerjen e moratoriumit të parashikuar në nenin 36 të Ligjit përLikuidim.

3. Lidhur me këtë kërkesë Gjykata do të marrë vendim jo më vonë se 20 ditë pas paraqitjes së saj.Në mungesë të kërkesës, moratoriumi do të pushojë për aq kohë sa është e domosdoshme qëkreditori të ushtrojë të drejtat e tij në pasurinë e siguruar.

4. Si mbrojtje përkatëse, Gjykata mund të urdhërojë lehtësitë që kanë të bëjnë me kompensimin(për shkak të rënies së vlerës së pasurisë) deri në nivelin e kësaj rënieje; me dëmshpërblimetpër humbjet; me përmbushjen e kërkesave nga paratë e realizuara nga shitja, përdorimi osetjetërsimi i kolateralit etj.

4.3. Ndërprerja e moratoriumit

Moratoriumi ndërpritet nga Gjykata, me kërkesën me shkrim të kreditorit të siguruar në rastetkur:- interesi i kreditorit të siguruar nuk mund të mbrohet në mënyrën përkatëse;- vlera e pasurisë është më e vogël se shuma e përbashkët e interesit të siguruar, pengjeve ose

pengndaljeve dhe kjo pasuri nuk është e rëndësishme për riorganizim.Moratoriumi ndërpritet nga Gjykata me vendim, jo më vonë se 20 ditë nga data e paraqitjes sëkërkesës me shkrim nga kreditori i siguruar për ndërprerjen e moratoriumit.Në mungesë të kërkesës, moratoriumi do të pushojë për aq kohë sa është e domosdoshme qëkreditori t`i ushtrojë të drejtat e tij në pasurinë e siguruar.

747

E drejta ekonomike

4.4 Ndërprerja e afateve kufizuese

Të gjitha afatet kufizuese për ndërmarrjen e veprimeve juridike kundër debitorit, të ndërprera memoratorium, rifillojnë kur moratoriumi pushon së zbatuari.

4.5. Shërbimet publike

Gjatë procedurës së falimentimit debitorit nuk mund tì shkurtohet e drejta e furnizimit mekorent, gaz natyror, ujë, shërbime telefonike etj. nga ndërmarrjet publike për shkak të mospagimittë borxheve të krijuara nga debitori para fillimit të kësaj procedure. Ndërkaq, administratori dety-rohet ta bëjë pagesën për shërbimet e ofruara, pas fillimit të procedurës së falimentimit, dukedepozituar, për këtë qëllim, një shumë të caktuar parash, sipas kërkesës së ndërmarrjes publike, nënjë bankë komerciale.

4.6. Trajtimi i kontratave të papërmbushura

Në rastet kur kontratat e lidhura nuk janë përmbushur, administratori mund tì refuzojë ose t’ipranojë ato sipas procedurës për refuzimin ose pranimin e kontratave, të përcaktuar me Rregullate zbatimit.Përndryshe, debitori është i detyruar që të bashkëpunojë me administatorin dhe, në përputhje mekontratën e lidhur me të, tì ofrojë shërbime profesionale.

5. PARAQITJA E KËRKESAVE

5.1. Regjistrimi dhe llogaritja e kërkesës

Të gjithat kërkesat paraqiten dhe regjistrohen në përputhje me dispozitën e nenit 42 të Ligjit përLikuidimin dhe me Rregullat e zbatimit.Kërkesat me shkrim, me provat përkatëse, i paraqiten Gjykatës jo më vonë se 60 ditë pas pranim-it të rastit. Kërkesat e paraqitura më parë (gjatë procesit zyrtar të regjistrimit të kërkesave) kon-siderohen valide, në qoftë se ato në pjesën më të madhe përputhen me kërkesat e Ligjit përLikuidimin ose me Rregullat e zbatimit. Po qe se nuk janë të tilla, ato mund të ripërtrihen, pasitë vihen në përputhëshmëri me Ligjin për Likuidimin dhe Rregullat e zbatimit.Kërkesat përfshijnë: borxhin kryesor; kamatat e akumuluara në shkallën e kontraktuar deri nëdatën e paraqitjes së kërkesës; shpenzimet e procedurës civile dhe të përmbarimit deri në datën epranimit të rastit, nëse kështu është kontraktuar nga palët kontraktuese, si dhe pagesat e tjera tëparashikuara me kontratë.Minimumi i informacionit të kërkuar për provën e kërkesës, procedurat për llogaritjen, pranimindhe regjistrimin në Gjykatë dhe krijimi i regjistrit të kërkesave, përcaktohen me Rregullat e zba-timit.

5.2. Kërkesat e siguruara

Kërkesat mund të jenë të siguruara dhe të pasiguruara. Kur të ardhurat e krijuara, ose të ardhuratqë vlerësohen se do të krijohen nga shitja ose kalimi i pronës së siguruar, janë të pamjaftueshmepër përmbushjen e plotë të kërkesës përkatëse të siguruar, pjesa që vlerësohet se ka mbetur e

748


papërmbushur, konsiderohet kërkesë e pasiguruar.Gjykata do tì dërgojë administratorit një kopje të regjistrit të kërkesave,jo më vonë se 10 ditë, ngadata e pranimit të kërkesës së fundit. Administratori do të shqyrtojë vlefshmërinë, vazhdimin dheprioritetin e kërkesave të paraqitura, si dhe të çdo pengu të plotë ose hipoteke të regjistruar dhe,kur gjen arsye të duhura, paraqet kundërshtim përkatës.Regjistri i kërkesave u vihet në dispozicion për inspektim: debitorit, çdo kreditori dhe personi tëinteresuar.Për kundërshtimin e paraqitur me kohë (brenda afatit prej 30 ditësh, nga data e pranimit tëkërkesës së fundit kundër provës së kërkesës) Gjykata do ta njoftojë kreditorin e prekur mekundërshtim dhe do të caktojë seancën gjyqësore, e cila do të mbahet jo më vonë se 7 ditë, ngadita e paraqitjes së kundërshtimit. Për kundërshtimin Gjykata do të marrë vendim jo më vonë se 2ditë, nga data e mbajtjes së seancës. Nëse Gjykata, brenda këtij afati, nuk merr vendim, konsidero-het se kundërshtimi është hedhur poshtë dhe se kërkesa është miratuar.

5.3. Lista përfundimtare e kërkesave

Pas zgjidhjes së të gjitha kundërshtimeve, administratori do të përpilojë dhe, jo më vonë se 10ditë, nga dita e zgjidhjes së kundërshtimeve, do tì dërgojë Gjykatës listën përfundimtare të kërke-save, në të cilën, përveç tjerash, përfshihet shuma dhe statusi i kërkesave, në përputhje me nenin66 të Ligjit për Likuidimin. Lista përfundimtare e kërkesave do tì dërgohet debitorit dhe bordit tëkreditorëve, por në rastet kur nuk ka bord të formuar, lista u dërgohet kreditorëve që posedojnë10 kërkesat më të mëdha të pasiguruara.

5.4. Kompensimi i kërkesave

Kompensimi i kërkesave të ndërsjella ndërmjet debitorit dhe kreditorit lejohet vetëm në rastetdhe në mënyrën e përcaktuar në nenin 49 të Ligjit për Likuidimin, sipas të cilit, kërkesat endërsjella që kanë ekzistuar brenda afatit prej 6 muajsh, para datës së paraqitjes së kërkesës, kom-pensohen dhe nuk do të përfshihen në pasurinë e falimentimit ose në procesin e regjistrimit tëkërkesave, me kusht që njoftimi me shkrim i kompensimit tì jetë dërguar Gjykatës para datës sëfundit për dorëzimin e kërkesave. Ndërkaq, kërkesat që janë paraqitur para datës së dërgimit tëkërkesës, nuk mund të kompensohen me kërkesat që janë paraqitur pas datës së paraqitjes sëkërkesës.

6. VEPRIMET E ANULIMEVE

6.1. Anulimi i bartjeve të caktuara

Gjyjkata mund të anulojë transferet e debitorit, të bëra gjat një viti paraprak, nga data eparashtrimit të kërkesës dhe transferet e bëra pas datës së parashtrimit të kërkesës, nësë verteto-het se bartjet e tilla:- ishin bërë nën vlerën reale;- kanë zvogëluar aktivet e përgjithëshme të pasurisë së debitorit;- ishin ndërmarr me qëllim të dëmtimit të interesave të kreditorëve;- kanë ndodhur pas datës së paraqitjes së kërkesës dhe para emërimit të administratorit.“Transferi”, në kuptimin e sipërpërmendur, nënkupton çdo mënyrë (të drejtpërdrejt ose tërtho-

749

E drejta ekonomike

razi) të tjetërsimit, shitjes, këmbimit, dhurimit, derdhjes së mjeteve, disponimit, dhënies peng osevënies së hipotekës ose të drejtat e tjera.Procedura e anulimit të transfereve përcaktohet me Rregullat e zbatimit, duke pasur parasyshinteresat e pasurisë dhe nevojën e trajtimit të drejtë të kreditorëve, parashikuar nga neni 50.3 (a)dhe (b) të Ligjit për Likuidim

7. RIORGANIZIMI

7.1. Plani i riorganizimit

Riorganizimi i debitorit bëhet në bazë të planit të riorganizimit, i cili detyrimisht duhet të jetë nëformë të shkruar dhe në përputhje të plotë me dispozitat e nenit 51-59 të Ligjit për Likuidimindhe me Rregullat e zbatimit, me të cilat përcaktohen metodat e riorganizimit.Plani i riorganizimit paraqitet nga:

- debitori;- administrastori;- kreditorët që posedojnë së paku 30% të kërkesave të siguruara;- kreditorët që posedojnë së paku 30% të kërkesave të pasiguruara ose- personat që posedojnë së paku 30% të kapitalit në pronësi të debitorit (në formë të aksioneve

ose në formë tjetër të ngjajshme).

Plani i riorganizimit miratohet nga Gjykata jo më vonë se 60 ditë, nga data e pranimit të rastit.Ky afat mund të zgjatet nga Gjykata edhe për 30 ditë, në rastet kur për këtë ekzistojnë rrethanatë përshtatëshme. Mbi 90 ditë afati mund të zgjatet vetëm me pëlqimin unanim të kreditorëve tësiguruar, të bordit të kreditorëve dhe, në rastet kur nuk ka bord të kreditorëve, të kreditorëve qëposedojnë 10 kërkesa më të mëdha të pasiguruara.Shpenzimet lidhur me hartimin dhe dërgimin e planit të riorganizimit, në rastet kur ai nuk propo-zohet nga administratori ose debitori, përballohen nga propozuesi, ndërkaq, në rastet kur aipropozohet nga këta të fundit (administratori ose debitori ) shpenzimet në fjalë përballohen ngapasuria dhe hyjnë në kategorinë e shpenzimeve dhe në rendin e prioriteteve të përcaktuara nënenin 65.1 (b) (5).

7.2. Metodat e riorganizimit

Metodat e riorganizimit caktohen me Rregullat e zbatimit

7.3. Përmbajtja e planit të rioranizimitPlani i riorganizimit duhet të përmbajë të gjitha elementet dhe kriteret e përcaktuara me nenin 54të Ligjit për Likuidimin. Ai duhet të përmbajë informacione të mjaftueshme, në bazë të të cillavekreditorët do të përcaktoheshin, me rastin e votimit.

7.4. Seanca e planit të riorganizimit

Shqyrtimi i planit të riorganizimit dhe votimi nga kreditorët bëhet në seancën gjyqësore, e cilacaktohet jo më vonë se 30 ditë, nga data e paraqitjes së tij. Procedurat për këtë seancë përcakto-hen me Rregullat e zbatimit, ndërsa e drejta e votës, mënyra e votimit, konfirmimi i planit, pasojat

750


e konfirmimit, zbatimi dhe mbikëqyrja e planit, si dhe çështjet e tjera lidhur me të, përcaktohennë nenet 56 dhe 57 të Ligjit për Likuidimin.Seanca gjyqësore për shqyrtimin e planit të riorganizimit dhe votimin për të zgjat, në parim, njëditë, ndërsa, përjashtimisht, kjo seancë zgjat më shumë se një ditë, në rastin kur zgjatja miratohetnga Gjykata, me propozim të kreditorëve të siguruar dhe të pasiguruar, të pranishëm në seancë,të cilët kanë votuar për zgjatjen e seancës më shumë se një ditë.Plani i konfirmuar i riorganizimit e ka forcën juridike të kontratës së re dhe, si i tillë, i detyron tëgjithë pjesmarrësit e tij që tì përmbushin kërkesat e përfshira në të.

7.5. Shkelja e planit të konfirmuar

Për moszbatimin e dispozitave të planit të konfirmuar të riorganizimit, çdo kreditor ose persontjetër i prekur nga ky moszbatim, mund tì paraqesë Gjykatës njoftim për shkeljen e planit nëfjalë. Pas pranimit, Gjykata do tì dërgojë njoftimin debitorit dhe administratorit jo më vonë se 5ditë, nga dita e pranimit të njoftimit dhe do të caktojë seancën për këtë çështje jo më vonë se 10ditë nga dita e paraqitjes së njoftimit.Pas konstatimit të shkeljes së planit të konfirmuar të riorganizimit, Gjykata:- urdhëron me vendim mënjanimin e shkeljes, brenda afatit të caktuar qartë, pas kalimit të të

cilit (po qe se shkelja nuk mënjanohet ) rasti mund të shndërrohet në likuidim;- merr vendim për shndërrimin e rastit në likuidim ;- i lejon debitorit të paraqesë amendamente në plan, të cilat miratohen në po atë procedurë në

të cilën miratohet plani sipas Ligjit për Likuidimin;- merr çfarëdo vendimi tjetër për mënjanimin e shkeljes, në përputhje me Ligjin për Likuidimin

a ligjin tjetër në fuqi.

7.6. Shndërrimi në likuidim

Gjykata merr vendim për fillimin e procedurës së likuidimit, në përputhje me kreun 9 të Ligjit përLikuidimin, në këto raste:- kur nuk është paraqitur asnjë plan i riorganizimit, brenda afatit prej 60 ditësh, nga data e pra-

nimit të rastit, përkatësisht, brenda kohëzgjatjes së po këtij afati edhe për 30 ditë, tëparashikuar në nenin 51.4 të Ligjit për Likuidimin;

- kur nuk është konfirmuar asnjëri nga planet e paraqitura të riorganizimit, pas përfundimit tëseances për shqyrtimin e planit dhe votimin e kreditorve për të, në përputhje me nenin 55 tëLigjit për Likuidimin;

- kur debitori nuk vepron në përputhje me kërkesat e planit të konfirmuar të riorganizimit;- kur nuk është propozuar asnjëri nga vendimet e parashikuara në nenin 58 të Ligjit për

Likuidimin;- kur debitori, brenda afatit prej 20 ditësh, nuk ia paraqet Gjykatës deklaratën për qëllimin e

riorganizimit, në përputhje me nenin 15 të Ligjit për Likuidimin;- kur debitori nuk bashkëpunon me administratorin ose bordin e kreditorve, përkatësisht nuk u

përgjigjet kërkesave të arsyeshme për informim;- kur debitori nuk u përmbahet vendimeve të Gjykatës;- kur debitori kërkon që likuidimi të fillo-

jë dhe nuk ka plan konkurues të propozuar nga personi tjetër.Me shndërrimin e rastit në likuidim, në përputhje me nenin 59 të Ligjit për Likuidimin, hiqetmoratoriumi për të drejtat e kreditorve të siguruar për ushtrimin e të drejtave të tyre në pronën e

751

E drejta ekonomike

siguruar.

8. LIKUIDIMI

8.1. Shitja e pasurisë

Procedura e shitjes së pjesshme ose totale të pasurisë së debitorit zhvillohet nga administratoriose nga një person i emëruar nga ai ose nga një ekspert i punësuar, nën mbikqyrjen e plotë tëadministratorit, në përputhje me dispozitat e kreut 9 të Ligjit për Likuidimin.Shitja do të bëhet me ankand ose me negociata të drejtpërdrejta, përveç rastit kur Gjykata lejonndonjë mënyrë tjetër.Në qoftë se fillimi i procedurës së likuidimit është rezultat i shndërrimit të procedurës së riorga-nizimit, atëherë administratori ka të drejtë ta shesë pronën e siguruar, vetëm me pëlqimin meshkrim të kreditorit, kërkesa e të cilit është e siguruar me pronë.Në qoftë se procedura e likuidimit fillon drejtpërsdrejti, atëherë administratori ka të drejtënekskluzive të shitjës së pronës së siguruar të paluajtshme, brenda afatit prej 90 ditësh, nga data epranimit të rastit, përkatësisht të pronës të luajtshme, brenda afatit prej 60 ditësh. Me këtë rast,moratoriumi i të drejtave të kreditorëve të siguruar, për ushtrimin e të drejtave të tyre mbi pasur-inë e siguruar, i parashikuar në nenin 33 Ligjit për Likuidimin, nuk do të zbatohet, përkatëshishtmoratoriumi do tì hiqet, pa qenë nevoja që, për këtë, Gjykata të marrë vendim. Shitja e pronës sësiguruar nga administratori, pas heqjes së moratoriumit, bëhet vetëm me pëlqimin me shkrim tëkreditorit, kërkesa e të ciliit është e siguruar me pronë. Procedura e shitjes përcaktohet meRregulla të zbatimit.

8.2. Braktisja

Prona me vlerë të parandësishme ose prona që paraqet barrë të rëndë për pasurinë mund të brak-tiset nga administratori pas regjistrimit të vendimit gjuqësor për miratimin e braktisjes. Pas brak-tisjes, prona pushon të jetë pjesë e pasurisë dhe kreditorët e siguruar mund tì realizojnë medetyrim të drejtat e tyre ndaj pronës, në përputhje me ligjin e zbatueshëm. Njoftimi dhe mundësiapër të kundërshtuar braktisjen rregullohen me procedurat e përcaktuara të shitjes me negociata tëdrejtpërdrejta.

8.3 Shitja e jashtëzakonshme e pasurisë

Duke i zbatuar dispozitat e nenit 60 të Ligjit për likuidimin, që kanë të bëjnë me shitjen e pasurisëdhe Rregullat e zbatimit, shitja e jashtëzakonshme e pronës nga administratori do të bëhet nërastet:- kur prona përbëhet nga mallrat që prishen shpejt, për çàrsye edhe propozohet shitja e tyre,

administratori e njofton njëanshëm “ex parte” me “Njoftimin urgjent për shitjen e propozuartë mallrave që prishen shpejt”. Në qoftë se Gjykata, brenda afatit prej 2 ditësh, nga dita e njof-timit, nuk i përgjigjet administratorit, përkatësisht nuk merr vendim për shtyrjen e shitjes sëpropozuar, administratori mund të fillojë shitjen;

- kur shpenzimet e mirëmbajtjes së pronës janë të mëdha dhe, për këtë arsye, propozohet shitjae saj, administratori do ta njoftojë Gjykatën njëanshëm “ex parte” me “Njoftimin urgjent përshitjen e mallrave për shkak të shpenzimeve të mdha”. Në qoftë se Gjykata, brenda afatit prej

752


5 ditësh, nga dita e njoftimit, nuk i përgjigjet administratorit, përkatësisht nuk merr vendim përshtyrjen e shitjes së propozuar, administratori mund të fillojë shitjen.

8.4. Të ardhurat nga shija ose përdorimi i pasurisë

Fitimet e realizuara nga shitja ose shfrytëzimi i pasurisë janë pjesë e pasurisë që mbrohen dhellogariten nga administratori. Të drejtatë nga këto fitime, që dalin nga pengu, pengndalja, hipotekaose ndonjë interes tjetër i siguruar, realizohen në përputhje me ligjin e zbatueshem.

8.5. Shpenzimet e shitjes

Fitimet e realizuara nga shitja e pronës që nuk i nënshtrohet interesit të siguruar do të përdoren,së pari, për mbulimin e shpenzimeve të shitjes e, pastaj, pjesa e mbetur, do të shpërndahet, nëpërputhje me prioritetet e caktuara në nenin 65 të Ligjit për Likuidimin.Fitimet e realizuara nga shitja e pronës, që i nënshtrohet interesit të siguruar, do të përdoren, sëpari, për mbulimin e shpenzimeve të shitjes, pastaj për përmbushjen e kërkesave të siguruara, nëpërputhje me prioritetet e tyre të përcaktuara me ligjin e zbatueshem dhe, së fundi, pjesa e mbe-tur, do të shpërndahet në përputhje me prioritetet e caktuara në nenin 65 të Ligjit për Likuidimin.

8.6. Caktimi i prioriteteve

Në të gjitha rastet e likuidimit, kërkesat e kreditorëve përmbushen sipas kategorisë, me rendin eprioritetit vijues:a) Kërkesat e siguruara, pa shpenzimet e arsyeshme të shitjes, në përputhje me nenin 64.2 të Ligjit

për Likuidimin;b) Kërkesat prioritare, duke përfshirë:

- shpenzimet gjyqësore;- shpenzimet e administratorit;- shpërblimin e administratorit;- shpenzimet administrative të nevojshme për mirëmbajtjen dhe mbrojtjen e pasurisë, duke

përfshirë shpenzimet për veprimet e vazhdueshme të debitorit, pas datës së paraqitjes sëkërkesës;

- shpenzimet e riorganizimit (në rast të riorganizimit);- financimin e riorganizimit dhe kredisë (në rast të dështimit të riorganizimit);- pagesat dhe shpenzimet e personave të angazhuar gjatë kohës së administrimit të rastit dhe - shpenzimet e bordit të kreditorëve.

c) Kërkesat e preferuara, për nëpunësit e papaguar, para kërkesave (kufizuar për pagat dymujore)dhe meditjet ( për person);

ç) Kërkesat e pasiguruara, duke përfshirë kërkesat për pagat që nuk i nënshtrohen trajtimit të pri-oritetit të lartë;

d) Kërkesat e pronarëve të debitorit, aksionarëve, anëtarëve themelues, pjesëmarrësve.Në çdo kategori, kërkesat e siguruara do të përmbushen në përputhje me prioritetet e tyre të për-caktuara me ligjin e zbatueshëm , ndërsa kërkesat e pasiguruara do të përmbushen në bazë “pro-rata”.

8.7. Përmbushja e kërkesave

753

E drejta ekonomike

Kërkesat përmbushen (paguhen) me rendin e prioriteteve sipas kategorisë, të paraqitura më sipër,në përputhje me nenin 65 të Ligjit për Likuidimin.Kërkesat që i përkasin kategorisë pasuese të prioritetit më të ulët përmbushen (paguhen) vetëmpër përmbushjen e plotë dhe të të gjitha kërkesave të kategorisë paraprake më të lartë të prior-itetit.

Në rast se burimet janë të pamjaftueshme për përmbushjen (pagimin) e të gjitha kërke-save të kategorisë së caktuar, kërkesat e kësaj kategorie përmbushen në përpjesëtim me shumën eçdo kërkese.Procedurat për përmbushjen (pagimin) e kërkesave përcaktohen me Rregullat e zbatimit.Kërkesat e paraqitura me vonesë, pas kalimit të afatit të parashikuar për paraqitjen e tyre, mundtë përmbushen (paguhen) pas plotësimit të të gjitha kërkesave të paraqitura me kohë, vetëm nërastet kur shkaqet e vonesës janë mjaft të arsyeshme.

8.8. Fondet rezervë

Mjetet financiare ose pasuria tjetër e mbetur pas përmbushjes (pagimit) të kërkesave në mënyrëne sipërpërmendur mund të vihen mënjanë, në një fond të veçantë në Gjykatë ose të caktohet njëpërfaqësues ligjor a kujdestar për përmbushjen (pagimin ) e:

- kërkesave kontestuese, ende të pazgjidhura nga Gjykata;- kërkesave që duhen të bëhen për shumat që u nënshtrohen pagesave ose riblerjes, kur

kërkohet paraqitja e një dokumenti, certifikate interesi ose dividenti, të tilla siç janë: letrat mevlerë të konvertueshme, fletëobligacionet ose instrumentet e tjera të ngjashme:

- shpenzimeve të ardhshme, lidhur me mirëmbajtjen e pronës së caktuar;- kërkesave të ardhshme që me siguri do të krijohen, por që, në kohën e shpërndajres së

propozuar ose konfirmimit të planit, ato janë të pasigurta.

9. MBYLLJA E RASTIT

9.1. Raporti përfundimtar

Administratori detyrohet që Gjykatës t`i paraqesë raportin përfundimtar.Raporti paraqitet pas përmbushjes së planit, në rastin e riorganizimit ose pas pagimit të kërke-save, në përputhje me shpërndarjen e propozuar, të miratuar në rast të likuidimit.

Përmbajtja e raportit përfundimtar, shpërndarja dhe procedura për zgjidhjen e kundërsh-timeve përcaktohen me Rregullat e zbatimit.

9.2. Mbyllja e rastit

Rasti mbyllet me paraqitjen e kërkesës në Gjykatë për mbylljen e rastit. Kërkesaparaqitet:

- nga administratori, në procedurën e likuidimit, pasi shpërndarja të jëtë plotësuar ose, nëpjesën më të madhe të saj, është realizuar dhe pas miratimit të raportit përfundimtar nga Gjykata;

- nga administratori ose propozuesi i planit, në procedurën e riorganizimit, pasi dispozitat eplanit të jenë zbatuar ose, në pjesën ma të madhe, të jenë realizuar dhe pas miratimit të raportitpërfundimtar nga Gjykata.

754


Rasti mbyllet me kërkesë të administratorit, në çdo fazë të procedurës, kur vërtetohet seresurset nga pasuria janë të pamjaftueshme për mbulimin e shpenzimeve të kërkesave prioritare,sipas prioriteteve të përcaktuara me nenin 65 të Ligjit për Likuidimin. Menjëherë pas vërtetimit tëkëtij fakti, administratori mund t`i paraqesë për miratim Gjykatës raportin përfundimtar dhe, pasmiratimit të tij, Gjykata do të marrë vendim për mbylljen e rastit.

Në qoftë se asnjëri nga kreditorët nuk ka paraqitur kërkesë, brenda aftit prej 60 ditësh, ngadata e pranimit të rastit, të përcaktuar me nenin 42 të Ligjit për Likuidimin, administratorimundet, me konstatimin e këtij fakti, menjëherë t`i paraqesë Gjykatës për miratim raportin për-fundimtar dhe, pas miratimit të tij, Gjykata do të marrë vendim për mbylljen e rastit.

9.3. Pasojat e mbylljes së rastit

Gjatë lkuidimit, pas mbylljes së rastit, debitori, në pikpamje ligjore, konsiderohet i shpërbërë.Gjykata do të marrë vendim për mbylljen e rastit dhe shpërbërjen e kompanisë jo më vonë se 5ditë, pas mbylljes së rastit. Gjykata gjithashtu mund të marrë vendim për heqjen e emrit të kom-panisë së shpërbërë nga regjistri i bizneseve aktive.Në rast riorganizimi, pas mbylljes së rastit,debitori konsiderohet financiarisht i rimëkëmbur dhe mund të vazhdojë veprimtarinë e tij afaristepa kufizime a mbikëqyrje të mëtejshme.

9.4. Shlyerja e borxheve

Pas mbylljes së rastit, të gjitha borxhet e papaguara nga debitori, që rrjedhin para datës sëkërkesës, shuhen në bazë të ligjit dhe çdo veprim për arkëtimin e borxheve të tilla (të shuara)është i ndaluar, përveç rastit kur Gjykata, lidhur me borxhet që duhen kthyer, në përputhje meplanin e konfirmuar të organizimit, nuk urdhëron që ato të kthehen. Kjo nuk ka të bëjë dhe nukndikon fare në detyrimet që rrjedhin, në përputhje me kontratën e dorëzanisë, të lidhur ndërmjetdebitorit dhe palëve të treta ose pjesëmarrësve me përgjegjësi të pakufizuara të debitorit, në rastetkur debitori është shoqëri me përgjegjësi të pakufizuar ose shoqëri me përgjegjësi të kufizuar.

9.5. Lirimi i administratorit

Pas miratimit të raportit përfundimtar, Gjykata merr vendim:- për lirimin e administratorit nga detyra e tij e mëtejme, lidhur me rastin, me përjashtim të zba-

timit të shpërndarjeve përfundimtare nga administratori, që kanë mbetur ende të pazbatuara;- për miratimin e pagimit përfundimtar të çdo takse administrative ose shpenzimi, kur është e

përshtatshme;- për lirimin nga çdo dorëzani ose depozitë, të mbajtur për sigurimin e kryerjes së saktë të

detyrave.Për shkeljet eventuale të dispozitave të Ligjit për Likuidimin, parashikohen dënime përkatëse megjobë dhe burgim, në përputhje me kreun 11 të Ligjit për Likuidimin, i cili ka të bëjë mepërgjegjësitë civile dhe penale.

755

E drejta ekonomike

III. KOOPERATIVAT BUJQËSORE

Me qëllim të zhvillimit të bujqësisë dhe rritjes së produktivitetit të punës së bujqve në Kosovë, meLigjin për Kooperativat e Bujqve, nr.2003/9 ( më poshtë: Ligji) të shpallur me RregulloreneUNMIK-ut, nr. nr.2003/21, datë 23 06.2003, për Shpalljen e Ligjit të Miratuar nga Kuvendi iKosovës për Kooperativat Bujqësore, rregullohet rithemelimi dhe puna e kooperativave të bujqvenë Kosovë.Sipas këti Ligji, Kooperativë e Bujqve (më poshtë: kooperativa) është një entitet ligjor, jofitim-prurëse, e krijuar nga personat fizikë dhe juridikë, të cilët detyrimisht duhet të jenë bujq, të cilët,me pronat e tyre private, kontribuojnë në kapitalin aksionar të Koopërativës. Kooperativa ofronshërbime për anëtarët e saj dhe, së paku, 75% i qarkullimit bruto të kooperativës rrjedh ngaaktivitetet e anëtarëve të saj.Për anëtarët e saj, kooperativa ushtron shërbime që kanë të bëjë me:- furnizimin me impute (matriale) dhe makineri, të domosdoshme për aktivitetet bujqësore të

anëtarëve të saj;- grumbullimin e prodhimeve prjë anëtarëve të saj, për t`i shitur në gjendje natyrore ose të për-

punuara;- kryerjen, në të mirë të anëtarëve të saj, të shërbimeve të domosdoshme për aktivitetet e tyre

bujqësore;- blerjen e makinerisë për përdorim të përbashkët nga anëtarët e saj, për nevojat e tyre bujqësore

dhe - përmbushjen e aktiviteteve në përgjithësi, në emër të anëtarëve të saj, që zgjerojnë aktivitete e

tyre bujqësore dhe vetëm për qëllime të aktiviteteve bujqësore.Kooperativa përbëhet nga anëtarët e saj , përkatësisht perasonat që janë bujq dhe kanë kon-tribuar në kapitalin aksionar. Anëtarët e kooperativës zotohen se do të kryejnë aktivitetin e cak-tuar bujqësor në një kooperativë të vetme.Bujk, në kuptim të Ligjit, është personi fizik, i cili kryen një aktivitet bujqësor, si aktivitet të tijkryesor profesional ose personi juridik, i cili kryen një aktivitet bujqësor, si aktivitet të tij të vetëm.

1. REGJISTRIMI

Të gjitha kooperativat ekzistuese dhe kooperativat që do të themelohen në Kosovë, pas hyrjes nëfuqi të Ligjit, duhen detyrimisht të regjistrohen në Zyrën e regjistrimit të ndërmarrjeve afaristedhe emrave tregtarë të tyre (më poshtë: “Zyrja e regjistrimit”). Bazë për regjistrimin e tyre ështëLigji. Vetëm pas këtij regjistrimi, kooperativa fillon së ekzistuari.Aktivitetet e kooperativës së regjistruar mund të jenë vetëm aktivitetet e përcaktuara në Ligj dhenë statutin e kooperativës, përmbajtja dhe forma e të cilit (statutit) përcaktohet nga Ministria eBujqësis, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (më poshtë:”Ministria”).Kooperativa humb statusin e kooperativës bukqësore, po qe se statuti i saj nuk është në përputh-je me Ligjin dhe udhëzimet administrative.

2. FEDERATA

756


Federata e Kooperativave të Bujqve të Kosovës ( më poshtë: “Federata”) është organ profesional,që vepron i pavarur dhe themelohet nga vetë Ligji.Statuti i Federatës, i cili duhet të jetë në përputhje me Ligjin dhe udhëzimet administrative tëMinistrisë, të nxjerra në përputhje me Ligjin, miratohet nga Kuvendi i Federatës, me pëlqim para-prak të Ministrisë.Antarësimi i kooperativave dhe i Bashkësive të Kooperativave në Federatë bëhet mbi baza vull-netare.Mjetet e Federatës krijohen nga anëtarësia e anëtarëve dhe kontributet e kooperativave dhe tëbashkësive të tyre, kuota e të cilave caktohet nga Kuvendi i Përgjithëshëm. Shuma e tyre përbëntë hyrat e Federatës.Veprimtaria, të drejtat dhe përgjegjësitë e Federatës përcaktohen me statut të saj.

3. KUSHTET PËR THEMELIMIN

Kooperativa themelohet nga së paku 10 bujq, që janë nënshkrues të detyrimeve.

4. KUVENDI THEMELUES

Kuvendi themelues miraton statutin e kooperativës. Në qoftë se statuti është nënshkruar ngathemeluesit më parë (para mbajtjes së Kuvendit themelues) dhe të gjithë anëtarët kanë kontribuarnë kapitalin e përgjithëshëm, nuk është e nevojshme të mbahet Kuvendi themelues.

5. PERSONI JURIDIK

Pavarësisht nga anëtarët e saj, Kooperativa i ka të gjitha të drejtat dhe detyrimet e personit juridik.Ajo ka pronën dhe detyrat e caktura të saj. Është përgjegjëse për pronën e saj dhe për çdo vëprimtë kryer në emër të saj.6. TË DREJTAT DHE DETYRIMET E ANËTARËVE TË KOOPERATIVËS

Anëtari i kooperativës gëzon të drejtën e :- shfrytëzimit të shërbimeve të kooperativës, varësisht nga lloji i aktivitetit për të cilin është anë-

tarësua;- pjesëmarrjes në seancën e Kuvendit të përgjithshëm, me të drejtë vote, pa marrë parasyesh

numrin e aksioneve që ka në pronësi;- merrjes së lëvërdisë së llogaritur, në bazë të kontributit të paguar në kapitalin aksionar, në

masën e përcaktuar me statut;- marrjes së pagesës nga kooperativa, në proporcion me aktivitetet e realizuara me kooperativën

;- shitjes ose të transferit të aksionev të tij, në përputhje me dispozitat e Ligjit dhe të statutit të

kooperativës ;- marrjës së vlerës nominale të aksioneve të tij pas përfundimit të anëtarësisë, me kusht që hum-

bjet e akumuluara të mos tejkalojnë fondet rezervë dhe të mos ketë kufizime të tjera, të për-caktuara në Ligj dhe në statutin e kooperativës.

Anëtari i kooperativës detyrohet:

757

E drejta ekonomike

- të zhvillojë aktivitetet e tij vetëm me kooperativën e bujqve, gjatë periudhës jo më të shkurtër se3 vjet të njëpasnëshme në llojet e aktiviteteve për të cilat anëtari është zotuar, në përputhje mestatutin e kooperativës;

- të kontribuojë në kapitalin aksionar në përpjesëtim me zotimin e tij për aktivitet dhe të paguajëaksionet e veta, në përputhje me kërkesat ligjore dhe kërkesat e parashikuara me statut, ose tëblejë një numër të aksioneve të nevojshme për zotimin e tij për aktivitetë;

- të mbajë përgjegjësi për borxhet e kooperativës deri në shumën që është e barabartë me kon-tributin e tij të investuar në kapitalin aksionar, në rast të paaftësisë paguese.

Statusi i anëtarit të kooperativës fitohet:- gjatë themelimit të koopërativës, me nënshkrimin e kërkesës për anëtarësim, me nënshkrimin e

statutit apo me pjesëmarrjen në kuvendin themelues, në të cilin miratohet statuti;- pas themelimit të kooperativës, përmes kërkesës për anëtarësim dhe deklaratës për pranimin e

statutit të kooperativës, me të cilat nënshkruesi i pranon të gjitha të drejtat dhe detyrimet eanëtarit të kooperativës.

Për pranimin e anëtarit të ri vendos Këshilli drejtues, me vendim të vëçantë, brenda afatit prej 30ditësh, nga dita e pranimit të kërkesës.Kundër vendimit me të cilin refuzohet kërkesa për anëtarësim në kooperativë, mund t`i paraqitetanëkesa Kuvendit të përgjithshëm.Kooperativa mban regjistrin e anëtarëve të kooperativës, në të cilin paraqitet numri i aksioneve, nëpronësi të secilit anëtar, si dhe regjistrin e çdo transferi të aksioneve.Statuti i anëtarit të kooperativës humbet me:- tërheqjen e anëtarit nga kooperativa;- përjashtimin e anëtarit nga kooperativa;- shuarje apo braktisje të veprimtarisë bujqësore të anëtarit që është person juridik;- vdekjen e anëtarit dhe- prishjen e kooperativës, sipas kushteve, mënyrës dhe afateve të përcaktuara me Ligj.

7. KAPITALI AKSIONAR

Kooperativa nuk mund të themelohet e as të ekzistojë pa kapital aksionar.Kapitali i kooperativës përbëhet nga kontributet e anëtarëve të kooperativës dhe mund të jetë indryshueshëm.Zvogëlimi i kapitalit aksionar është i ndaluar me Ligj, në rast se zvogëlimi i tij bie në një masë mëtë vogël se gjysma e kapitalit aksionar më të lartë që nga themelimi i kooperativës.

8. KONTRIBUTET KAPITALE - AKSIONET

Kontributet kapitale mund të jenë në para në dorë ose në natyrë.Kontributi në aktivitet, sipas Ligjit, është i ndaluar.Kontributi në natyrë i investuar gjatë themelimit të kooperativës, vlerësohet me rastin e nën-shkrimit të statutit nga anëtarët themelues ose nga Kuvendi themelues, me rastin e miratimit tëstatutit, ndërsa vlerësimi i kontributit në natyrë gjatë punës së kooperativës, bëhet nga Kuvendi ipërgjithshëm.Anëtarët e kooperativës mbajnë përgjegjësi individuale dhe të përbashkët ndaj personave të tretëpër pranimin e vlerësimit të kapitalit në natyrë, i cili ndryshon nga vlerat e caktuara nga kontrol-luesi i jashtëm financiar.

758


E drejta e anëtarit merr formën e aksioneve.Kapitali ndahet në një numër të caktuar të aksioneve me të njëjtën vlerë nominale prej 10 EURO.

9. KUVENDI I PËRGJITHSHËM

Kuvendi i Përgjithshëm është organi më i lartë i kooperativës. Ai punon dhe, për çështjet ngafushëveprimi i tij, vendos në mbledhje të rregullta ose të jashtëzakonshme.Mbledhja e rregullt e Kuvendit të Përgjithshëm vendos për çështjet të cilat nuk janë në kopetencëtë mbledhjes së jashtëzakonshme të Kuvendit Përgjithshëm ose të organeve të tjera të koopera-tivës.Këshilli Drejtues, duke iu referuar nenit 12 të Ligjit, thërret mbledhjen e Kuvendit tëPërgjithshëm, së paku një herë në vit ose në rastin kur llogaritë e përkohshme tregojnë humbje.Kuvendi i Përgjithshëm mund të thirret edhe nga 25% e anëtarëve të kooperativës.Mbledhja e jashtzakonshme e Kuvendit të Përgjithshëm vendos mbi amendamentet e statutit.Procesverbalet e mbledhjeve të Kuvendit të Përgjithshëm regjistrohen në mënyrë kronologjike nëregjistrin i cili mbahet në zyrën e regjistarave të kooperativës.

10. KONTROLLUESI I JASHTËM FINANCIAR

Ministria er Ekonomisë dhe Financave autorizon individë të kualifikuar që të punojnë si kontrol-lues të jashtëm financiarë dhe i cakton ata të bëjnë kontrollin vjetor financiar për çdo koopera-tivë, i cili (kontrolli) përfshin verifikimet dhe ekzaminimet e parashikuara nga neni 11 të Ligjit.Shpenzimet e kontrollës financiare përballohen nga Ministria për Ekonomis dhe Financa.

11. KËSHILLI DREJTUES

Këshilli Drejtues është organ drejtues i kooperativës, me të gjitha të drejtat drejtuese (menax-huese) të cilat i ushtron në të mirë të kooperativës, brenda kufijve të qëllimeve të kooperativës,me përjashtim të ç;shtjeve nga kompetenca e organeve të tjera të kooperativës dhe kufizimeveligjore në fuqi.Këshilli Drejtues ka këto të drejta:- shqyrton dhe analizon llogaritë vjetore të kooperativës dhe Kuvendit të Përgjithshëm të

Kooperativës, i propozon miratimin e tyre;- zgjedh dhe shkarkon kryetarin, nga gjiri i anëtarëve të Kshillit Drejtues;- cakton anëtarin e kooperativës, i cili do të plotësojë vendin e lirë të anëtarit të Kshillit

Drejtues;- thërret mbledhjet e Kuvendit të Përgjithshëm të Kooperativës dhe përcakton rendin e ditës së

tyre;- emëron drejtorin e kooperativës;- pranon dhe largon anëtarin dhe - lejon huatë, sigurimet reale, garancitë dhe sigurimin e borxheve për personat e tretë.Kshillit Drejtues përbëhet prej së paku 3, por jo më shumë se 9, anëtarëve, të cilët emërohen mestatut ose nga Kuvendi Themelues, me rastin e themelimit të kooperativës ose nga Kuvendi iPërgjithshëm, në mbledhjen e tij të rregullt, për një periudhë prej së paku 3, por jo më shumë se6 vjet.Anëtar i Kshillit Drejtues:

759

E drejta ekonomike

- mund të jetë perconi i cili, gjatë kohës sa është anëtarë i Kshillit Drejtues, nuk mbanpërgjegjësi për ndonjë borxh ndaj kooperativës dhe nuk është i dënuar për ndonjë deliktiekonomik ;

- nuk mund të jetë bashkëshorti-ja, prindërit ose fëmijët e anëtarit të Kshillit Drejtues;- nuk mund të jetë punëtori i kooperativës;- duhet të jetë mbi moshën 18 vjeç.Anëtari i Kshillit Drejtues nuk ka të drejtë të huazojë ose të sigurojë garanci nga kooperativa përpërfitime personale. Ai është përgjegjës personalisht për mospërmbushjen ose shkeljen edetyrimeve të tij ndaj kooperativës ose personave të tretë.Mbledhjet e Kshillit Drejtues i thërret kryetari me vetëinciativë ose me kërkesë të 1/3 së anë-tarëve të Kshillit DrejtuesVendimet dhe procesverbalet e Kshillit Drejtues regjistrohen në mënyrë kronologjike në regjistattë cilat mbahet në zyrën e regjistarave të kooperativës.

12. KRYETARI

Kryetari ka të drejtë të:- përfaqësonjë kooperativën në rast të padive;- zbaton të gjitha vendimet e Kshillit Drejtues, me përjashtim të atyre që i janë besuar drejtorit

dhe - kontrollon punën e drejtorit.

Kryetari mban përgjegjësi ndaj kooperativës ose personav të tretë për shkeljen e detyrave të tij.

13. DREJTORI

Drejtori është përgjegjës për drejtimin (menaxhimin) e përditshëm të kooperativës.Drejtori:- nuk mund të jetë anëtar i kooperativës;- do të ketë kontratë të punës të lidhur me kooperativën;- nuk duhet të jetë i dënuar për vepra penale kundër ekonomise;- nuk mund të ushtrojë, njëkohësisht, edhe ndonjë veprimtari konkurente për veprimtarinë që

ushtron kooperativa.

Funksionet e drejtorit përcaktohen me statut të kooperativës.

14. TË ARDHURAT NETO DHE HUMBJET

Të ardhurat vjetore neto të kooperativës ndahen në bazë të rendit vijues të prioriteteve:- 5% në fondin e rezervës së domosdoshme;- 5% në fondin e rezervës për kompensimin e aksioneve të anëtarëve që tërhiqen nga kooperati-

va;- shumat e parashikuara me statut të kooperativës për fondin rezervë;

760


- shumat e nevojshme për pagimin e interesit mbi kapitalin e paguar të anëtarëve të koperativës;- shumat për pagesën e anëtarëve të kooperativës, në përpjesëtim me aktivitetet e tyre në koop-

erativë;- shumat e mbetura në llogarinë e tepricës dhe humbjeve të akumuluara ose në fondet e tjera

që duhet të ruhen si rezervë.Humbjet vjetore të kooperativës barten në llogarinë e tepricave dhe të humbjeve të akumuluara.Kur kooperativa del me humbje, anëtarët e saj nuk kanë të drejtën e asnjë lëverdie, mbi çfardobaze qoftë ajo: të aksioneve, të ndarjes së fondeve rezervë a të ndonjë pagese ose interesi tjetër.

15. PASURIA NETO - HUMBJET E AKUMULUARA

Në rastet kur pasuria neto e kooperativës, për shkak të humbjeve, bie nën shumën e gjysmës sëkapitalit më të lartë aksionar, të pranuar që nga themelimi i kooperativës, mbledhja e jashtëzakon-shme e Kuvendit të Përgjithëshëm të Kooperativës vendosë për likuidimin e kooperativës ose përmbajtjen e saj. Në qoftë se mbledhja e jashtëzakonshme e Kuvendit të Përgjithëshëm tëKooperativës vendos që kooperativa të mbahet, anëtarët e kooperativës do të kontribuojnë meshumën e nevojshme për arritjen e masës së pasurisë neto të kooperativës në së paku gjysmën ekapitalit aksionar më të lartë të arritur që nga themelimi i kooperativës.Në mungesë të vendimit të Kuvendit të Përgjithshëm të Kooperativës, pala e pakënaqur ose einteresua, ka të drejtë tì drejtohet gjykatës kompetente me kërkesë për likuidimin e kooperativës,mbi të cilën (kërkesë) vendos Gjykata.

16. LIKUIDIMI.

Kooperativa likuidohet::- me kalimin e kohës për të cilën është themeluar, kur kooperativa themelohet për një kohë të

caktuar ose me shuarjen e vëprimtarisë për të cilën është themeluar, po qe se mbledhja ejashëtzakonshme e Kuvendit të Përgjithshëm nuk përcaktohet për ndonjë veprimtari të re;

- me heqjen dorë nga statuti i kooperarivës së bujqve, të miratuar me vota unanime të anëtarëvetë kooperativës në mbledhjen e jashtëzakonshme të Kuvendit të Përgjithshëm;- me vendim gjyqësor, kur numri i anëtarëve të kooperativës bie nën 10, përkatësisht nën mini-mumin ligjor të domosdoëshëm për themelimin e kooperativës ose kur mbledhja e jashtëza-konshme e Kuvendit të Përgjithshëm nuk merr vendim për likuidimin e kooperativës ose përmbajtjen e saj (për shkak të zvogëlimit të pasurisë neto të kooperativës nën gjysmën e kapitalitmë të lartë aksionar të pranuar që nga themelimi i koopërativës) ose kur kooperativa kryenaktivitete, të cilat nuk janë të lejuara me ligj ose kur kapitali nuk është i ndarë në aksione, nëpërputhje me Ligjin.

Gjatë periudhës së likuidimit kooperativa ruan subjektivitetin e saj juridik vetëm për qëllimlikuidimi.Në rastet kur likuiduesit nuk emërohen nga gjykata, ata emërohen nga Kuvendi i Përgjithshëm iKooperativës.Pasuria neto e kooperativës (e cila mbetet pas përballimit të detyrimeve ndaj të gjithë kreditorëvedhe pas pagimit të kontributeve anëtarëve të kooperativës) nuk do tù ndahet anëtarëve të koop-erativës. Kjo pasuri do tì kalohet një kooperative tjetër ose bashkësisë së kooperativave bujqësoreose një organizate tjetër ligjore të kooperativave së bujqve.Kur kooperativa likuidohet për shkak të falimentimit, zbatohen dispozitat e ligjit për falimentimin

761

E drejta ekonomike

dhe jo dispozitat e Ligjit.

16. BASHKIMI - NDARJA

Një ose më shumë kooperativa të bujqve mund të bashkohen në një kooperativë ekzistuese tëbujqve ose ( në rastin kur janë dy ose më shumë kooperativa) mund të themelojnë një koopera-tivë të re të bujqve.Gjithashtu një kooperativë e bujqve mund të ndahet ne dy kooperativa të bujqve, duke i kaluarinteresat e saj te një kooperativë ekzistuese e bujqve ose një kooperativë e re e bujqve.Në rastet kur kooperativa e bujqve pushon së ekzistuari për shkaqet e sipërpërmendura, pasuria ekooperativës u kalohet trashëgimtarëve juridikë të saj.

17. BASHKËSITË E KOOPERATIVAVE TË BUJQVE

Bashkësia e kooperativave të bujqve (më poshtë: Bashkësi) është person juridik i themeluar ngady apo më shumë kooperativa, me qëllim të zgjerimit të aktivitetit të tyre. Ato, me vendimin përbashkimin e tyre, bashkojnë të mirat matriale dhe të drejtat e tyre në bashkësi, me qëllim tëushtrimit të veprimtarisë së caktuar. Si e tillë, Bashkësia regjistrohet në Zyrën e regjistrimit.Vendimi për bashkim merret nga Këshilli drejtues i kooperativës dhe për ketë njoftohet Kuvendi iPërgjithshëm në mbledhjen e tij të rregullt.Në rastet kur kontributet e kooperativave të investuara në Bashkësi, dedikohen për disa veprimtaritë caktuara, me vendimin për bashkim duhet të përcaktohen saktësisht këto veprimtari.Organet qeverisëse të Bashkësisë përbëhen nga përfaqësuesit e kooperativave anëtare, të caktuaranga këshillat drejtuese i tyre.

19. SUBVENCIONET DHE KOMPANITË E BASHKUARA

Kooperativa e bujqve mund të jetë pronare e aksioneve, përkatësisht aksionare e një shoqërietregtare, me anë të blerjes së aksioneve të saj ose me anë të kontributit të kooperativës, të investu-ar në kapitalin aksionar të kësaj shoqërie. Kjo shoqëri tregtare, anëtare e së cilës bëhet kooperati-va, mund të jetë vetëm shoqëri me përgjegjësi të kufizuar dhe jo, pra, edhe shoqëri me përgjegjësitë pakufizuar.

IV. AKTIVITETET E JASHTME TREGTARE

Ligj i zbatueshëm në Kosovë, me të cilin rregullohen aktivitetet e jashtme tregtare, është Ligji nr.2002/6, për Aktivitetet e Jashtme Tregtare, i shpallur me Rregulloren e UNMIK-ut nr.2003/15,datë 12.05.2003, për shpalljen e Ligjit të miratuar nga Kuvendi i Kosovës për Aktivitetet eJashtme Tregtare dhe aktet normative nënligjore, të parashikuara me këtë Ligj, me të cilat, përveçtjerash, sigurohet zbatimi i kërkesave dhe i standardeve të Organizatës Botërore të Tregtisë dhetë Bashkimit Evropian.Ligjit për Aktivitetet e Jashtme Tregtare (më poshtë: Ligji) dhe akteve normative nënligjore tësipërpërmendura u detyrohen të gjitha subjektet publike dhe tregtare në Kosovë, si dhe personate tjerë që ushtrojnë veprimtari tregtare, përkatësisht komerciale me jashtë.

762


Për çështjet e parashikuara në dispozitën e nenit 74 të Ligjit, Qeveria e Kosovës (me poshtë:Qeveria) detyrohet të realizojë një kooperim të ngushtë me UNMIK-un, gjë që është thanë shpre-himisht në po këtë dispozitë të po këtij Ligji.Objekt i rregullimit të këtij Ligji është përcaktimi i parimeve themelore të tregtisë me jashtë; për-caktimi i kushteve, mënyrës dhe procedurave për ushtrimin e punëve të importit dhe eksportit;masat e veçanta tregtare për importin dhe eksportin e mallrave si dhe çështjet e tjera lidhur meaktivitetin e jashtëm tregtar të Kosovës.

1. PARIMET THEMELORE TË TREGTISË ME JASHTË

1.1 Parimi i tregtisë së lirë

Parim themelor i tregtisë me jashtë është parimi i tregtisë së lirë, i cili nënkupton ushtrimin eaktiviteteve tregtare me jashtë, pa kurrfarë restrikcionesh, ndalimesh ose kundërshtimesh.Njëkohësisht, sipas këtij parimi, nuk mund të dëmtohet ose të kundërshtohet aftësia apo e drejtae asnjërit rezident ose jorezident për të marrë pjesë në aktivitetet tregtare me jashtë ose të merretme këto aktivitete. Masa të tilla nuk mund të vihen nga asnjëri autoritet (organ) publik dhe measnjë akt normativ, përveç rastit kur një gjë e tillë parashikohet ose lejohet me Ligj. Në këtë rastQeveria do të (ose mundet) kur për këtë të paraqitet nevoja, të miratojë një akt normativ për për-caktimin e një mase të tillë restriktive, me kusht që çdo masë e tillë (restriktive) të jetë në për-puthje me kriteret e përcaktuara me nenin 4 të Ligjit.Për zbatimin e masave restriktive i vetëmi organ publik kompetent është Ministria er Tregtisë dhee Industrisë ( më poshtë: MTI) ndonse këto kompetenca ajo mund tìa delegojë (në tërësi osepjesërisht) një organi tjetër publik, por gjithmonë duke i siguruar këtij organi që këto kompetencatì ushtrojë në përputhje të plotë me ligjin dhe aktet e tjera normative të zbatueshme në Kosovë.Në rastet kur sipas Ligjit apo ndonjë akti tjetër normativ, të nxjerrë në përputhje me Ligjin, kërko-het importi ose eksporti për zbatimin a kryerjen e një traksaksioni të importit ose të eksportit,organi përkatës lejedhëns i lëshon lejen e kërkuar paraqitësit përkatës të kërkesës, po qe se ajo(kërkesa) nuk refuzohet në përputhje me kushtet, mënyrën dhe afatet e parashikuara me nenet6.3, 6.4 dhe 6.5 të Ligjit.Leja e importit ose e eksportit, e lëshuar në përputhje me këto dispozita të Ligjit, është e pat-jetërsueshme dhe nuk lejohet që ajo tì kalohet një personi tjetër.Me aktin normativ të organit kompetent mund të caktohen kuotat për aktivitetet tregtare mejashtë vetëm në rastet kur një gjë e tillë lejohet shprehimisht me Ligj apo me një akt tjetër norma-tiv. Kuota e caktuar në këtë mënyrë nuk zbatohet, në qoftë se, sipas rrethanave të caktuara, prak-tikisht, është e mundur që të arrihet i njëjti qëllim, përmes detyrimit të pagesave shtesë të llogarit-ura në mënyrë të arsyeshme.Personi, të cilit i është lejuar një kontigjent i kuotës për import ose eksport, nuk ka të drejtë qëlejen tìa kalojë një personi tjetër ose tì lejohet këtij të fundit përdorimi i saj.

1.2. Parimi i trajtimit vendor

Parim tjetër i tregtisë me jasht është trajtimi vendor i mallrave të importuara .Sipas këtij parimi, po qe se me Ligj ose me një akt tjetër normativ të bazuar në Ligj, në mënyrë

763

E drejta ekonomike

të veçantë, nuk është parashikuar ndryshe, Kosova u jep mallrave të importuara po atë trajtim tëcilin u jep prodhimeve vendore, përkatësisht trajtim i cili për mallrat e importuara nuk është mëpak i favorshëm se trajtimi i dhënë prodhimeve të ngjajshme vendore, e që kanë të bëjnë, sido-mos, me shkallën e shfrytëzimit të të gjitha taksave dhe tarifave të tjera të brendshëme dhe metrajtimin që ndikon në shitjen, blerjen, transportimin, përpunimin, shpërndarjen ose shfrytëzimine mallrave.

1.3. Trajtimi i kombit më të faovorizuar

Ndërkaq, parim vijues për mallrat e importuara, është trajtimi i kombit më të favorizuar. Nërastet kur ligji ndërkombëtar kërkon që Kosova të respektojë një marrëveshje ndërkombëtare tëdyanëshme ose të shumanëshme, e cila obligon që Kosovës tì jepet tretmani i kombit më tëfavorizuar për importimin e mallrave që kanë prejardhje nga rajoni apo rajonet e jashtme, atëherëKosovës do tì jepet trajtimi i kombit më të favorizuar për importimin e mallrave të tilla, përveçrastit kur shprehimisht parashikohet ndryshe me Ligj ose me një akt tjetër normativ, të lejuar mepo këtë Ligj.Kur importimi i mallit lejohet në bazë të trajtimit të kombit më të favorizuar, Kosova i jep impor-tit të këtij malli trajtimin i cili është i barabartë me trajtimin më të favorizuar, të cilin Kosova iajep çdo lloji të ngjajshëm të mallit me përiardhje nga çdo rajon i jashtëm. Përparësitë, privilegjetose imunitetet që Kosova i jep çdo malli të importuar, do tì japë, drejtpërsëdrejti dhe në kushtetë njëjta, edhe çdo malli të ngjajshëm që gëzon të drejtën e trajtimit të kombit me të favorizuar.Në qoftë se trajtimi i kombit më të favorizuar kërkohet nga ndonjë dispozitë detyruese e njëmarrëveshjeje të dyanshme ose të shumanshme të zonës së lirë doganore ose të unionit doganorose me një marrëveshje të tillë të përkohshme, që ka për qëllim mbështetjen dhe formimin ezonës së lirë tregtare ose të unionit doganor, do të zbatohen këto marrëveshje dhe jo dispozitat eLigjit ose të aktit tjetër normativ, që kanë të bëjnë me trajtimin e kombit më të favorizuar.Sidoqoftë, mallrat që inportohen në Kosovë detyrimisht duhet tì përmbushin kërkesat dhe stan-dardet teknike për mallrat e importuar, të përcaktuara me Ligj dhe marrëveshjet përkatësendërkombtare, sidomos të atyre që kanë të bëjnë me kushtet sanitare dhe fitosanitare, me normatteknike dhe standardet e prodhimit.Normativat për zbatimin e kërkesave të parashtruara në kushtet, normat dhe standardet e sipërpë-mendura, do të nxirren nga Qeveria, në përputhje me Ligjin

2. LEJET E IMPORTIT

2.1. Rregulla e përgjithshme-Lista e importeve të kontrolluara

Për importin e mallrave në Kosovë, në parim, nuk nevojitet, prandaj edhe nuk kërkohet, leje osendonjë licencë e llojit tjetër, nga cilido organ publik. Përjashtimisht, leja kërkohet për importin emallrave të përcaktuara në Listën e importeve të kontrolluara, të nxjerrë nga Qeveria. Në këtëListë përcaktohen saktësisht llojet dhe kategoritë e mallrave, për importin e të cilave është enevojshme leja. Kjo ngase, me kontrollimin e importit të mallrave të tillë, synohet arritja e qël-limeve vijuese:- të mbrohet nga rreziqet e mundshme ambienti, jeta dhe shëndeti i njerëzve, bimëve dhe kaf-

shëve;

764


- të mbrohet rendi dhe morali publik;- të parandalohen shkeljet e të drejtës së pronës intelektuale;- të mbrohen konsumatorët nga praktikat e rrejshme dhe mashtruese;- të zbatohen dispozitat e marrëveshjeve ndërkombtare të cilat e detyrojnë Kosovën tì zbatojë

ato;- të zbatohen kufizimet për transaksionet e importimeve që kanë të bëjnë me arin;- të sigurohet zbatimi i duhur dhe caktimi i barabartë ndërmjet furnizuesve, përkatësisht

importuesve, të kuotave të importit të vendosura në Kosovë për importin e mallrave të caktu-ar;

- të sigurohet, në përputhje me nevojat e Kosovës, furnizimi më i mirë dhe shpërndarja ebarabartë e mallrave të nevojës së parë, siç janë: mallrat e rralla në tregjet botërore ose në atëtë Kosovës dhe që këto mallra tì nënshtrohen kontrollave të eksportit qeveritar në rajonin ejashtëm të origjinës së mallit të tillë.

2.2. Kriteret për marrjen e lejes së importit

Kriteret e nevojshme për marrjen e lejes së importit për çdo lloj ose kategori të mallrave, të përf-shirë në Listën e kontrollit të importit, përcaktohen me akt normativ nga Qeveria ose, me kërkesëtë saj, nga një apo më shumë organe publike. Këto kritere duhet të janë transparente (të qartadhe të domosdoshme për arritjen e qëllimeve të sipërpërmendur) dhe jo diskriminuese (ndonëse,për arritjen e po këtyre qëllimeve) mund të përcaktohet që leja e importit për llojin e veçantë tëkategorisë ose të llojit të mallit do tì jepet vetëm poseduesit të licencës së veprimtarisë relevante.Importimi i çdo lloji apo kategorie të mallit nuk mund të kufizohet as nga Qeveria, as nga ndonjorgan tjetër publik (me përjashtim të rasteve të parashikuara nga neni 18 i Ligjit, i cili bën fjalë përimportet e ndaluara) para se të jenë përmbushur kriteret e lejes së importit dhe para së të jetëmiratuar dhe zbatuar procedura për lëshimin e saj.

2.3. Importet e ndaluara

Qeveria mund të ndalojë importimin e kategorisë apo të llojit të mallit, të përfshirë në Listën eimporteve të importuara, në qoftë se qëllimet e parashikuara në nenin 16 (a)- (e) të Ligjit, mund tëarrihen (në mënyrë të arsyeshme) vetëm me ndalimin e importit të një malli të kategorisë ose tëllojit të till.Në qoftë se importimi i një kategorie ose llojit të mallit është i ndaluar, asnjë personi, ndërmarrje-je ose kompanie publike nuk do tì lejohet që të importojë mallra të tillë. Importimi i mallit të tillëmund të lejohet nga organi publik vetëm nëse importi i tillë:- është i qartë dhe i domosdoshëm për organin publik që ai të kryejë funksionin e tij legjitim pub-lik;- nuk do të përdoret ose përfshihet në asnjë mënyrë në zhvillimin e cilitdo aktivitet komercial oseekonomik.

2.4. Kufizimet për shfrytëzimin ose disponimin

Në qoftë se për arritjen e qëllimit të caktuar është qartë e nevojshme, leja e importit mund tëpërmbaj kushte të cilat kufizojnë përdorimin ose disponimin e mallit të importuar.

765

E drejta ekonomike

2.5. Lejet për transportet e shumfishta

Një leje e importit (në përputhje me qëllimin që synohet të arrihet me përfshirjen e mallitpërkatës në Listën e importeve të kontrolluara) i lejon poseduesit të saj ( lejes) importimin esasisë së mallit përkatës, të përcaktuar sakëtësisht në çdo kohë, me transporte (dërgesa) të shumë-fishta, brenda një kohe të caktuar, jo më të gjatë se një vit.

2.6. Importet jokomerciale dhe përjashtimet e tjera

Në rastet kur, realisht, nuk rrezikohet qëllimi që synohet të arrihet me importimin e mallrave tëkategorisë ose të llojit nga Lista e importeve të kontrolluara, Qeveria mund të nxjerrë akt norma-tiv, me të cilin përjashton importet e mallrave që i nënshtrohen lejes së importit, po qe se këtoimporte janë të vogla dhe jokomerciale. Çdo akt i tillë normativ do të përcaktojë kriteret transpar-ente, objektive dhe jodiskriminuese që duhet të plotësohen për t’u kualifikuar një përjashtim i tillë.Në qoftë se kategoria dhe lloji i mallit gjindet në Listën e kontrollit të importit, Qeveria mund tënxjerrë akt normativ, me të cilin lejohet importimi i mallit përkatës, pa ndonjë leje importi, nënkëto kushte:- kur qartë thekesohet se importi i mallit përkatës nuk do të futet në tregun e zakonshëm tëKosovës ose - kur qëllimi përkatës, i përcaktuar në nenin 16 të Ligjit, mund të arrihet nësojë, me disa mjete tëtjera efektive. Kjo posaçërisht vlen për mallrat të cilat hynë në zonën e lirë, mallrat e importuara,sipas procedurave të veçanta doganore, për përpunim, mallrat e importuara sipas fletëobligacion-eve doganore.

2.7. Përputhshmëria me kërkesat e Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT)

Përgatitja, miratimi dhe zbatimi i të gjitha kërkesave për leje të importit, kriteret dhe proceduratduhet të jenë detyrimisht në përputhje me dispozitat e Marrëveshjes së OBT- ës mbi Procedurat eLicencimit të Importeve që merrën me licencim joautomatik.

3. MASAT E VEÇANTA TREGTARE

Masat e veçanta tregtare janë: tarifat tatimore anti-doping, masat kundërvepruese dhe masatmbrojtëse.

3.1. Tarifat tatimore anti-doping

Qeveria, në bashkërendim të ngushtë me UNMIK-un, përgatit, miraton dhe zbaton një akt nor-mativ, me të cilin parashikohet vendosja e tatimeve anti-doping për importet e kategorisë apo llojittë veçantë të mallit, që ka prejardhje nga një rajon i veçantë i jashtëm, po qe se vërtetohet se:- mallrat e importuara nga jashtë janë duke u futur në trgun e Kosovës nën vlerën e tyre reale

dhe- importimi i tillë i mallrave është duke shkaktuar ose rrezikon t`i shkaktojë dëm matrial indus-

766


trisë ekzistuese vendore që prodhon mallra të ngjashme ose që realisht vonon themelimin dhengritjen e një industrie të tillë vendore.

Akti normativ me të cilin vendosen tatimet anti-doping duhet të jetë, detyrimisht, në përputhje tëplotë me kërkesat e Marrëveshjes për Implementimin e Nenit VI të Marrëveshjes sëPërgjithshme mbi Tarifat dhe Tregtinë të OBT-ës të vitit 1994. Para miratimit të këtij akti norma-tiv, as Qeveria dhe asnjë organ publik nuk mund të vendos taksa tatimore anti-doping ose masa tëtjera anti-doping mbi asnjë mall të importuar.

3.2. Masat kundërvepruese

Qeveria, në bashkërendim të ngushtë me UNMIK-un, përgatit, miraton dhe zbaton një akt nor-mativ, me të cilin parashikohet vendosja e taksave kundërvepruese për importet e kategorisë apollojit të veçantë të mallit, që ka prejardhje nga një rajon i veçantë i jashtëm, po qe se vërtetohetse:- mallrat e tilla po përfitojnë nga një subvencion i cili, sipas Marrëveshjes së OBT-ës për

Subvencionet dhe Masat Kundërvepruese, është i dënueshëm ose i ndaluar dhe - si pasojë e një volitshmërie të tillë, importet e mallrave të tilla janë duke shkaktuar ose rreziko-

jnë t’i shkaktojnë dëme matriale industrisë vendore, e cila prodhon mallra të ngjajshme ose qërealisht vonon themelimin dhe ngritjen e një industrie të tillë vendore.

Akti normativ me të cilin vendosen taksat kundërvepruese duhet të jetë, detyrimisht, në përputhjetë plotë me kërkesat e Marrëveshjes për Subvencionet dhe Masat Kundërvepruese të OBT-ës.Para miratimit të këtij akti normativ, as Qeveria dhe asnjë organ tjetër publik nuk mund të ven-dosë taksa kundërvepruese mbi asnjë mall të importuar.

3.3. Masat mbrojtsëe

Qeveria përgatit, miraton dhe zbaton një akt normativ, me të cilin parashikohet vendosja e tak-save mbrojtëse për importet e kategorisë apo llojit të veçantë të mallit, pa marrë parasyesh pre-jardhjen, po qe se vërtetohet se:

- mallrat e tilla janë duke u inportuar më sasi të mëdha dhe - këto sasi janë duke shkaktuar ose rrezikojnë t’i shkaktojnë dëme matriale industrisë vendore,e cila prodhon mallra të ngjashme ose mallra drejtpërdrejt konkuruese.

Akti normativ me të cilin vendosen taksat mbrojtëse duhet të jetë, detyrimisht, në përputhje tëplotë me kërkesat e Marrëveshjes së OBT-ës për mbrojtjen . Para miratimit të këtij akti normativ,asnjë masë mbrojtëse nuk mund të vendoset mbi asnjë mall të importuar.

4. MASAT E TJERA QË NDIKOJNË NË MALLRAT E IMPORTUARA

4.1. Masat kufitare për mbrojtjen e pronës intelektuale në kufi

Masat kufitare për mbrojtjen e pronës intelektuale në kufi përcaktohen nga Qeveri me akt norma-tiv, i cili duhet të jetë në përputhje me nenin 26 të Ligjit . Ky akt normativ, i cili duhet të mirato-het në bashkërendim të ngushtë me UNMIK-un, mundëson ndërmarrjen e masave detyrueseligjore në kufi për mbrojtjen e të drejtave të një personi ose të një ndërmarrjeje mbi pronënintelektuale, të shkelura me inportimin e mallrave që shkelin këto të drejta.

767

E drejta ekonomike

Me këtë akt normativ përcaktohet procedura që u mundëson titullarve të të drejtave të tilla që tërealizojnë bashkëpunim me MTI-në dhe organet doganore në Kosovë për realizimin e këtyre tëdrejtave në kufi. Me këto masa detyruese do tù jepet mundësia organeve doganore që tì kon-fiskojnë dhe të disponojnë mallrat me të cilat shkilen këto të drejta.Përveç kësaj, me një akt të tillë normativ do të përcaktohet procedura lidhur me mallrat meshenjë tregtare të falsfikuar dhe me produktet e falsifikuara të së drejtës së autorit. Me këtë akt,gjithashtu, do të përcaktohet mbrojtja përkatëse procedurale e cila siguron që asnjë person, ndër-marrje ose organ publik të mos ketë mundësi të pengojë ose të keqpërdorë tregtinë e ligjshme.Aktet normative të sipërpërmendura duhet të jenë, detyrimisht, në përputhje me kushtet eMarrëveshjes së OBT-së për Aspektet Përkatëse të Tregtisë të të Drejtave Intelektuale.

5. PARIMET THEMELORE PËR EKSPORTIMIN E MALLRAVE

5.1. Trajtimi i kombit më të favorizuar

Trajtimi i kombit më të favorizuar përcaktohet në rastet kur ligji ndërkombëtar kërkon që Kosovatë respektojë një marrëveshje ndërkombëtare të dyanshme ose të shumanshme, e cila obligon qëKosovës tì jepet tretmani i kombit ma të favorizuar për eksportimin e mallrave të destinuara përnjë rajon apo rajone të jashtme të veçanta. Atëherë Kosovës do tì jepet trajtimi i kombit më tëfavorizuar për eksportin e mallrave të tilla, përveç rastit kur shprehimisht parashikohet ndrysheme Ligj ose me një akt tjetër normativ, të lejuar me po këtë Ligj.Kur eksportimi i mallit lejohet në bazë të trajtimit të kombit më të favorizuar, Kosovës i jepet kytrajtimi, i cili është i barabartë me trajtimin e kombit më të favorizuar, që i jepet Kosovës për çdolloj të ngjajshëm të mallit, pa marrë parasyesh destinimin. Përparësitë, privilegjet ose imunitetet qëKosova i jep çdo malli të eksportuar, do tì japë drejtpërsëdrejti dhe në kushte të njëjta edhe çdomalli të ngjajshëm që gëzon të drejtën e trajtimit të kombit me të favorizuar.Në qoftë se trajtimi i kombit më të favorizuar kërkohet nga ndonjë dispozitë detyruese e njëmarrëveshjeje të dyanshme ose të shumanshme të zonës së lirë doganore ose të unionit doganorose me një marrëveshje të tillë të përkohshme, që ka për qëllim mbështetjen dhe formimin ezonës së lirë doganore ose të unionit doganor do të zbatohen këto marrëveshje, e jo dispozitat eLigjit ose të aktit tjetër normativ, që kanë të bëjnë me trajtimin e kombit më të favorizuar.Edhe mallrat që eksportohen nga Kosova, sikundër ato që importohen në Kosovë, detyrimishtduhet tì përmbushin kërkesat dhe standardet teknike për mallrat e eksportuar, me të cilat siguro-het se mallrat që eksportohen nga Kosova nuk janë të një cilësie të dobët. Për arritjen e këtij qël-lim, Qeveria mund të nxjerrë një apo më shumë akte normative, me të cilat parashikohet që disalloje a kategori të mallrave të caktuara të përcillen me cetifikatë përkatëse, me të cilën dëshmohetse ato mallra janë në përputhje me normat e caktuara teknike, me kushtet e caktuara sanitare,fitosanitare dhe standarde të prodhimeve. Këto kërkesa vlejnë në mënyrë të njëjtë për të gjithëprodhuesit dhe eksportuesit përkatës dhe zbatohen në mënyrë jodiskriminuese.

6. LEJET E EKSPORTIT

6.1. Rregull e përgjithshme- Lista e eksporteve të kontrolluara

Për eksportin e mallrave nga Kosovë, në parim, nuk nevojitet, prandaj edhe nuk kërkohet, lejeose ndonjë licencë e llojit tjetër, nga cilido organ publik. Përjashtimisht, leja kërkohet për

768


eksportin e mallrave të përcaktuara në Listën e eksporteve të kontrolluara, të nxjerrë nga Qeveria.Në këtë Listë përcaktohen saktësisht llojet dhe kategoritë e mallrave, për eksportin e të cilaveështë e nevojshme leja. Kjo ngase, me kontrollimin e eksportit të mallrave të tillë, synohet arritja eqëllimeve vijuese:- të ndalohet shkelja e të drejtave mbi pronën intelektuale;- të zbatohen kufizime për transaksionet e eksporteve që kanë të bëjë me arin;- të mbrohen llojete e rrezikuara të bimëve dhe kafshëve;- të mbrohen artikujt që konsiderohen si thesarë kombëtar dhe që kanë vlerë të njohur dhe të

rëndësishme artistike, historike apo arkeologjike;- të zbatohen dispozitat detyruese të marrëveshjeve ndërkombtare;- të zbatohen masat që janë në mënyrë të qarët dhe qenësisht të domosdoshme për kon-

servimin e burimeve të shterueshme natyrore, por vetëm nëse këto masa shoqërohen me kon-trollin e rëndësishem qëveritar ndaj prodhimeve të vendit dhe konsumimit të këtyre resurseve;

- të zbatohen masat e përkohshme me qëllim të sigurimit të furnizimit përkatës minimal tëtregut të vendit me artikuj ushqimorë bazikë dhe themelorë ose me mallra të tjera vitale.Megjithkëtë, kufizimet e eksporteve për qëllime të tilla do të lejohen vetëm në rastet kurprovohet në mënyrë të qartë se masa e tjera të mundshme janë joadekuate ose jopraktike;

- të sigurohet zbatimi i duhur dhe caktimi i barabartë në masën e eksportuesve të kontigjentevetë vendosura nga shteti i huaj ose rajoni i jashtëm me importe të mallrave të tilla.

6.2. Kriteret e nevojshme për marrjen e lejes së eksportit

Kriteret e nevojshme për marrjen e lejes së eksportit për çdo lloj ose kategori të mallrave, tëpërfshirë në Listën e kontrollit të eksportit, përcaktohen me akt normativ nga Qeveria, e cilado tëthemelojë ose do të kërkojë nga një apo më shumë organe publike që të vendosin kritere të cilatduhet tì përmbushë paraqitësi i kërkesës për të marrë lejen e eksportit për një mall të tillë. Këtokritere duhet të jenë transparente (të qarta dhe të domosdoshme për arritjen e qëllimeve të sipër-përmendur) dhe jodiskriminuese (ndonëse për arritjen e po këtyre qëllimeve) mund të përcakto-het që leja e eksportit për llojin ose kategorinë e veçantë të mallit do tì jepet vetëm poseduesit tëlicencës së veprimtarisë relevante.Eksportimi i çdo lloji apo kategorie të mallit nuk mund të kufizohet nga Qeveria, (me përjashtimtë rasteve të parashikuara nga neni 32 i Ligjit, i cili bën fjalë për eksportet e ndaluara) para se tëjenë përmbushur kriteret e lejes së eksportit dhe para së të jetë miratuar dhe zbatuar procedurapër lëshimin e saj.

6.3. Eksportet e ndaluara

Qeveria mund të ndalojë shprehimisht eksportimin e kategorisë apo të llojit të mallit, të përfshirënë Listën e eksporteve të kontrolluara, në qoftë se qëllimet e parashikuara në nenin 30 (a)- (g) tëLigjit, mund të arrihen (në mënyrë të arsyeshme) vetëm me ndalimin e eksportit të një malli tëkategorisë ose të llojit të tillë.Në qoftë se eksportimi i një kategorie ose llojit të mallit është i ndaluar (qoftë parimisht ose nënjë shtet apo rajon të caktuar saktësisht) asnjë personi, ndërmarrjeje ose kompanie publike nukdo tì lejohet që të eksportojë mallra të tillë. Eksportimi i mallit të tillë nga organi publik mund tëlejohet vetëm nësë eksporti i tillë:- është i qartë dhe i domosdoshëm për organin publik që ai të kryejë funksionin e tij legjitim

769

E drejta ekonomike

publik; dhe- nuk bëhet në mbështetje të ndonjë veprimtarie komerciale ose ekonomike.

6.4. Kufizimet për përdorimin ose disponimin e mallrave të eksportuara

Në qoftë se për arritjen e qëllimit të caktuar është qartë e nevojshme, leja e eksportit mund tëpërmbajë kushte të cilat kufizojnë përdorimin ose disponimin e mallit të eksportuar.

6.5. Lejet për transporte të shumfishta

Një leje e eksportit (në përputhje me qëllimin që synohet të arrihet me përfshirjen emallit përkatës në Listen e eksporteve të kontrolluara) i lejon poseduesit të saj ( lejes) tëeksportojë sasinë e përcaktuar saktësisht të mallit përkatës, në çdo kohë dhe me transporte(dërgesa) të shumëfishta, brenda një kohe të caktuar, jo më të gjatë se një vi.

6.6. Transportet jokomerciale dhe përjashtimet e tjera

Në rastet kur, realisht, nuk rrezikohet qëllimi që synohet të arrihet me eksportimin e mallrave tëkategorisë ose të llojit të mallit nga Lista e eksporteve të kontrolluara, Qeveria mund të nxjerrëakt normativ, me të cilin përjashton eksportet e mallrave që i nënshtrohen lejes së eksportit, po qese këto eksporte janë të vogla dhe jokomerciale. Çdo akt i tillë normativ do të përcaktojë kriterettransparente, objektive dhe jodiskriminuese që duhet të plotësohen për t’u kualifikuar një përjash-tim i tillë.

7. MASAT E TJERA QË NDIKOJNË NË MALLRAT E EKSPORTUARA

7.1 Masat kufitare të pronës intelektuale

Masat kufitare të pronës intelektuale përcaktohen nga Qeveria me akt normativ, i cili duhet të jetënë përputhje me nenin 37 të Ligjit. Ky akt normativ mundëson ndërmarrjen e masave mbrojtësenë kufi, me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të një personi ose të një ndërmarjeje mbi pronënintelektuale, të shkelura nga eksportimi i mallrave.Me këtë akt normativ përcaktohet procedura, e cila u mundëson titullarve të të drejtave të tilla qëtë realizojnë bashkpunim me MTI-në dhe organet doganore në Kosovë për realizimin e këtyre tëdrejtave në kufi. Me këto masa detyruese do t`u jepet mundësia organeve doganore që t`i kon-fiskojnë dhe të disponojnë mallrat me të cilat shkilen këto të drejta.Përveç kësaj, me një akt të tillë normativ do të përcaktohet procedura lidhur me mallrat memarkë tregtare të falsfikuar dhe prodhimet e së drejtës së autorit të plagjietuar si dhe mbrojtjapërkatëse procedurale e cila siguron që asnjë person, ndërmarrje a organ publik të mos ketëmundësi të pengojë tregtinë e ligjshme.Aktet normative të sipërpërmendura duhet të jenë, detyrimisht, në përputhje me kërkesat e kon-ventes së OBT-ës për Aspektet Përkatëse të Tregtisë të të Drejtave të Pronës Intelektuale.

8. E DREJTA PËR IMPORT DHE EKSPORT

770


8.1 Importet dhe eksportet jokomerciale

Çdo banor rezident ose jorezident ka të drejt që të importojë dhe eksportojë, për qëllimejokomerciale, mallra që nuk i nënshtrohen kërkesës për leje.Qeveria mund të përcaktojë kushtet me të cilat rregullohen aftësitë e rezidentëve dhe të joreziden-tëve për importimin (neni 21 i Ligjit) dhe eksportimin (neni 37 i Ligjit) pa leje, për qëllimejokomerciale, të mallit i cili, përndryshe, u nënshtrohet kushteve për leje të importit.

8.2 Importet dhe eksportet komerciale

Në rezident, i cili është regjistruar në regjistrin e ndërmarrjeve afariste në Kosovë dhe që ka tëdrejtë të ushtrojë veprimtari komerciale (tregtare) automatikisht fiton të drejteë të importojë osetë eksportojë mallra në sasi komerciale dhe për qëllime komerciale. Kjo e drejtë varet nga masatkufizuese dhe ushtrohet në përputhje me këto masa të përcaktuara me Ligj.Këtë të drejtë të importimit dhe të eksportimit të mallrave në sasi komerciale ose për qëllimekomerciale nuk e kanë banorët jorizidentë, si dhe një rezident i cili nuk është regjistruar nëregjistrin e ndërmarrjeve afariste ose nuk ka të drejtë të merret me veprimtari komerciale(tregtare).

V. INVESTIMET E HUAJA

5.l. Trajtimi kombëtar i investimeve të huaja

Të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me investimet e huja në Kosovë, janë të rregulluara meRregulloren e UNMIK-ut nr. 200l/3 për Investimet e Huaja në Kosovë, datë 12. janar 200l.Me këtë Rregullore investimeve të huaja u është dhënë po ai trajtim, të cilin e kanë edhe inves-timet e vendit, që do të thotë se në realizimin e të drejtave, detyrimeve dhe të përgjegjësiveinvestitorët e huaj janë, pa asnjë dallim, plotësisht të barabartë me investitorët vendës.Domethënë, investimeve të huaja u është dhënë trajtim kombëtar (njënacional) që nga themelimi ityre deri në momentin kur ato pushojnë së ekzistuari, duke i përfshirë kushtet e organizimit, tëafarizmit, të transferimit të pasurisë, të blerjes së pasurisë së paluajtshme jobujqësore, të mbrojtjessë aksionarëve, të tatimimit, të themelimit të ndërmarrjeve varëse (degë dhe zyra përfaqësimi) tëzbatimit të ligjit etj.

5.2. Kërkesa për depozitim

Me qëllim të mbledhjes së të dhënave statistikore dhe të identifikimit të investitorëve të huaj dhetë natyrës së investimeve të tyre, investitorët e huaj deponojnë pranë Administratës sëPërkohshme në Kosovë një deklaratë e cila, për nga kërkesat, nuk ndryshon nga deklarata edeponuar nga shoqëritë tregtare vendëse. Qëllimi tjetër i deponimit të një deklarate të tillë ështëqë investitorëve të huaj t’u jepet mundësia që ata të përfitojnë nga statusi i tyre i investitorit tëhuaj.

5.3. Veprimtaria sektoriale e investimeve të huajadhe kufizimi në investimet e huaja

771

E drejta ekonomike

Investitorët e huaj mund të kenë pronësi dhe kontroll të plotë mbi shoqëritë tregtare vendëse nëtë gjithë sektorët e ekonomisë së Kosovës, me përjashtim të sektorëve strategjik ose sektorëve tëtjerë specifikë, me ç`rast detyrohen (si edhe shoqëritë tregtare vendëse) t`i paraqesin kërkesë përlicencim Administratës së Përkohshme të Kosovës. Kjo ngase investitorët e huaj nuk mund tëkenë më tepër se 49% të pronësisë ose të kontrollit mbi shoqëritë tregtare vendëse që janë prod-hues ose shpërndarës të produkteve ushtarake. Ky është i vetmi kufizim.5.4. Mbrojtja e investimeve të huaja nga marrjet

Parimisht, investimet e huaja nuk mund të jenë objekt i marrjes nga Administrata e Përkohshmenë Kosovë ose pasuesi i saj. Përjashtimish, mund të ndodhë një gje e tillë, por vetëm me kom-pensim - shpërblim real të tregut. Administrata e Përkohshme në Kosovë mund të zbato-jë një marrje të tillë ndaj një investimi të huaj vetëm në qoftë se marrja:- kryhet për qëllime të rëndësishme publike;- është mënyrë me e lehtë për të përmbushur një qëllim të rëndësishëm publik;- shoqërohet nga kompensimi i menjëhershëm, i përshtatshëm dhe i efektshëm për investitorin

e huaj.Investitori i huaj, investimi i të cilit ka qenë objekti i marrjes, ka të drejtë të kërkojë një shqyrtimtë menjëhershëm gjyqëor ose administrativ ose një shqyrtim nga autoritete të tjera kompetente, nëpërputhje me Ligjin. Në qoftë se, pas shqyrtimit, kërkesa e investitorit të huaj miratohet, autoritetiqë shqyrton rastin çmon vlerën e kërkesës dhe urdhëron pagesën (kompensimin) e saj brenda njëafati të caktuar. Kompensimi duhet të jetë i barasvlefshëm me vlerën reale të tregut të investimittë huaj menjëherë pas marrjes së tij.Kompensimi bëhet në një valutë të lejueshme për pëdorim dhe ky(kompensim, përveç vlerës realetë investimit të marrë, përfshin edhe kamatën (interesin) me përqindje LIBOR (kursi i ofruar ngaInterbankë në Londër) vjetore për periudhën prej ditës së marrjes së investimit të huaj deri nëditën e pagesës së plotë të kompensimit.

5.5. Zhdëmtimi për humbjet e jashtëzakonshme Në rastet kur investimet e huaja pësojnë humbje nga lufta ose konflikte të tjera ushtarake,

revolucioni, situata të jashtëzakonshme, konflikte ose revolta civile a nga situata të tjera tëngjashme me këto, ato gëzojnë të njëjta të drejta dhe mbrojtje ligjore, sikurse edhe shoqëritëtregtare vendëse.5.6. Garanci për përdorimin e pakufizuar të të ardhurave

Investitorëve të huaj u garantohet e drejta e pakufizuar e përdorimit të investimeve të tyre dhe tëfitimit të krijuar nga ato për çdo qëllim të ligjshme (të lejuar nga ligji). Të gjitha fitimet e ligjshmetë realizuara nga investimi i huaj gjatë ushtrimit të veprimtarisë së caktuar, mund të mbahen ngainvestitori i huaj, pas pagesës së tatimeve dhe detyrimeve të tjera ose të pëdoren, sipas dëshirës sëtij, për çdo gjë (qëllim) tjetër, përfshirë këtu edhe transferimin e të ardhurave në vendin e investi-torit të huaj ose konvertimin në një valutë tjetër në çdo treg vendës ose të huaj.Investimet e huaja i kanë po ato të drejta të cilat i kanë edhe shoqëritë tregtare vendëse lidhur mehapjen e llogarive bankare, valutën në të cilën hapen dhe veprojnë këto llogari dhe transferimin elirë të fondeve të fituara ligjërisht, pavarëisht nga burimi dhe pa vonesë në Kosovë dhe jashtë saj.

5.7. Mbrojtja nga abuzimet e pronësisë intelektuale

772


Administrata e Përkohshme në Kosovë dhe pasuesit e saj janë të detyruar që me përpikëmëri tëzbatojnë legjislacionin në fuqi dhe konventat ndërkombëtare që kanë të bëjnë me mbrojten emarkës (firmës) të drejtën e autorit dhe të patentës.

5.8 E drejta për t`u njohur me informacione publikeËshtë e drejtë e pamohueshme e çdo investitori të hauj që të njihet drejtpërdrejt dhe

hapur me të gjitha ligjet dhe vendimet e gjykatave ose organeve të tjera gjyqësore dhe me çdoinformacion tjetër publik që ka një lidhje racionale me interesat e tyre investuese.

5.9 Mbrojtja nga zbatimi prapaveprues i ligjeve më pak të favorshme

Ligjet, rregulloret, udhëzimet ose aktet e tjera juridike me fuqi ligjore, me të cilat rregullohenkushtet më pak të favorshme për investimet e huaja se ato që ekzistonin në momentin e kryerjessë investimit të huaj, nuk mund të kenë fuqi prapavepruese.

5.10 Ndalimi i favorizimit dhe diskriminimit

Asnjë zyrtar, agjenci, ligj ose autoritet tjetër ligjore nuk mund të diskriminojë (favoriziojë ose dis-favorizojë) investitorët e huaj nga një vend i vaçantë ose t` u japë trajtim special investitorëve tëhuaj në bazë të vendit të tyre të origjinës ose kombësisë.

5.11 Zbatimi i ligjeve në Kosovë

Në Kosovë për investimet e huaja zbatohen po ato ligje të cilat zbatohen për shoqëritëtregtare vendëse, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me:- kërkimin e licencave ose lejeve të tjera për kryerjen e veprimtarive të vaçanta ekonomike;- mbajtjen e librave të veprimtarisë ekonomike dhe regjistrimet, në përputhje me standardet e

kontabilitetit;- kërkesat për sigurimin;- tatimin.

5.12. Aderimi me parimet etike të veprimtarisë ekonomike

nvestitorët e huaj detyrohen që t`i zbatojnë parimet e sanksionuara në:- Konventën për Pastrimin e Parave, Kontrollin, Sekuestrimin dhe Konfiskimin e të Ardhurave

nga Veprimtaria Kriminale (Këshilli i Evropës, Strasburg, 8 Korrik 1990);- Konventën për Luftën kundër Mitëdhënies Nëpunësve të Qeverive të Huaja në Transaksionet

Ndërkombëtare Tregtare (Organizata për Zhvillimin dhe Bashkëpunimin Ekonomik, Paris, 12Nëntor 1997);

- Konventën Penale për Korrupsionin (Këshilli i Evropës, Strasburg, 17 Janar 1999);- Konventën Civile për Korrupsionin (Këshilli i Evropës, Strasburg, 4 Nëntor 1999);Shkeljet eventuale të parimeve nga këto konventa mund të shkaktojnë moslejimin e vazhdimit tëveprimtarisë tregtare në Kosovë.

5. 13 Puna dhe punësimi

773

E drejta ekonomike

Të punësuarit tek investitorët e huaj, pavarësisht nga kombësia, i nënshtrohen legjislacionit nëfuqi në Kosovë.Marrëdhëniet e punës ndërmjet investitorëve të huaj dhe punonjësve të tyre themelohen dhe rreg-ullohen me marrëveshjet e tyre të punës, të cilat nuk mund të vendosin standarde me të ulëta sekërkesat e detyrueshme të Kosovës.Investitorët e huaj kanë të drejtë:- të punësojnë persona juridikë dhe fizikë, vendës e të huaj, për kryerjen e investimeve të tyre

dhe të veprimtarisë së tyre ekonomike;- të punësojnë menaxherë dhe personelë të çdo shtetësie.

5.14 Zgjidhja e mosmarrëveshjeve në investim

Në përputhje me legjislacionin në fuqi, gjykatat në Kosovë janë kompetente për zgjidhjen e mos-marëeveshjeve tregrare që mund të lindin gjatë investimit të huaj, po qe se palët në një investim tëhuaj nuk janë marrë vesh ndryshe, fjala vjen, që mosmarrëveshjet të zgjidhen nga një arbritrazh icaktuar dhe në procedurë të caktuar.Vendimet e gjykatës, përkatësisht të arbritrazhit, janë përfundimtare dhe të zbatueshme, pamundësi të shqyrtimit ose të ankimit tjetër, natyrisht, nëse palët, me marrëveshje të lidhur ndërm-jet tyre, parashikojnë një rregullim të tillë.

774


P R O J E K T L I GJ I

PËR NDËRMARRJET NË KOSOVË*)

*) Edhe pse Projektligji për Ndërmarrjet në Kosovë (më poshtë : Projektligji), ende ndodhet në procedurë tëmiratimit, domethënë, ende nuk është në fuqi, por pritet që së shpejti të miratohet, e shoh të udhës dhe të arsyeshmeqë në këtë moment, së paku të përpiqem t’i vë në dukje vetëm disa nga zgjidhjet më të rëndësishme të këtijProjektligj, të cilat ndryshojnë nga zgjidhjet e Rregullores në fuqi të UNMIK-ut për Shoqëritë Tregtare, nr.2001/6, datë 08.02.2001 (më poshtë: Rregullorja).

I.DISPOZITAT E PËRGJITHSHME

1. Fusha e veprimit të Projektligjit dhe llojet e Ndërmarrjeve

Për dallim nga Rregullorja, e cila emërtohet “Rregullorja për shoqëritë tregtare”,Projektligji emërtohet “Ligji për ndërmarrjet”. Në këtë Projektligj nocioni “ndërmarrje” për-doret si nocion i përgjithëshëm për të tria format e organizimit të subjekteve ekonomike -tregtare:për ndërmarrësit, ortakëritë dhe shoqëritë. Mund të thuhet se këto forma të orga-nizimit në pro-jektligj, për nga përmbajtja, kanë mbetur po ato që ishin të përcaktuara në Rregullore.Ndryshimi është vetëm i natyrës terminologjike, ngase në vend të termit “biznes individual”, tëpërdorur në Rregullore, Projektligji e përdor termin “ndërmarrës”; pastaj, në vend të termit“shoqëri kolektive”, Projektligji e përdor termin “ortakëri e pakufizuar” dhe, në fund, në vend tëtermit “shoqëri komandite”, Projektligji e përdor termin “Ortakëri e kufizuar”. Ndërkaq, emër-timet “shoqërive aksionare” dhe “shoqërive me përgjegjësi të kufizuar” kanë mbetur tëpandryshuara, kështu që edhe në Projektligj, sikundër në Rregullore, përdoren po këto emër-time, edhe pse Projektligji këto dy shoqëri nuk i quan shprehimisht “korporatë”, siç ndodh,përndryshe, në Rregullore.Përsa i përket veprimtarisë së ndërmarrjeve, edhe në Projektligj mbetet përcaktimi ngaRregullorja, sipas të cilit “ndërmarrja mund të ushtrojë çdo aktivitet të përcaktuar me statut qënuk është i ndaluar me ligj “, duke mos kushtëzuar që ky aktivitet të jetë fitimprurës, siç kushtë-zon, përndryshe, Rregullorja.

2. Dokumenti (akti) i themelimit

Si dokument, përkatësisht akt i themelimit të ortakërisë dhe të shoqërisë, të formës së shkruar,Projektligji e parashikon vetëm statutin e jo, pranë tij, edhe marrëveshjen, siç parashikonRregullorja. Është ky një thjeshtësim me të cilin Projektligji mënjanon dyfishimin e panevojshëmtë dokumenteve të themelimit (përafërsisht me të njejtën përmbajtje), në njërën anë, dhekundërthëniet, eventuale, që mund të ndodhin mes tyre, në anën tjetër.

3. Personaliteti juridik

Sipas Projektligjit, të gjitha ortakëritë dhe shoqëritë (me përjashtim të ndërmarrësve), kanë statustë personit juridik, të cilin e fitojnë në datën e regjistrimit të tyre në Zyrën e Regjistrimit, në për-puthje me legjislacionin në fuqi për regjistrimin, i cili mbetet i pandryshuar edhe pas miratimit të

775

E drejta ekonomike

Projektligjit, përkatësisht hyrjes së tij në fuqi.Përkundër kësaj, sipas Rregulloren, status të personit juridik kanë vetëm korporatat (pra,shoqëritë aksionare dhe shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar) e jo edhe ortakëritë (shoqëritë kolek-tive dhe shoqëritë komandite), duke përfshirë këtu edhe bizneset individuale, pa marrë parasyshse a janë regjistruar ato apo jo.

3. Ligji i zbatueshem

Ligj i zbatueshëm, sipas Projektligjit, është një ligji në të cilin ndërmarrja e ka zyrën e saj qen-drore, përkatësisht selinë e saj, e jo vendin ku ndërmarrja e ushtron veprimtarin e saj.Domëthënë, kemi të bëjmë me parimin e vendit të selisë ( jo, pra, ai i vendit të ushtrimit tëveprimtarisë), ngase, me këtë u mundësohet organeve kompetente të kenë më shumë kontroll dhembikëqyrje mbi punën e ndërmarrjeve.

5. Përgjegjësia e anëtarëve themelues

Miratimi i veprimeve të anëtarëve themelues, të kryera para themelimit të ortakërisë ose tëshoqërisë, përkatësisht para fitimit të statusit të personit juridik të shoqërisë, me Rregullorekushtëzohet me miratimin e mëvonshëm të tyre nga mbledhja e përgjithshme aksionarëve.Ndërkaq, me Projektligj këto veprime shndërrohen (me automatizëm) në të drejta dhe detyrime tëortakërisë ose të shoqërisë, sapo ato të kenë fituar statusin e personit juridik.Në rastin kur themeluesit nuk i përmbushin fare detyrimet e tyre për pagimin e kontributeve (nëpara ose në natyrë) ose vonohen në këtë përmbushje, atëherë ata përgjigjen solidarisht dhe indi-vidualisht ndaj shoqërisë për dëmin e shkaktuar. Dëmshpërblimi realizohet me ngritje të padisëpranë gjykatës kompetente nga përfaqësuesi ligjor i ndërmarrjës ose (kur plotësohen kushtet ecaktuara) nga ortakët, aksionarët ose nga kreditorët, brenda afatit prej 3 vjetësh, nga data eregjistrimit të ndërmarrjes.

6. Emri i regjistruar i ndërmarrjes

Projektligji i thjeshton dukshëm dispozitat e Rregullores që kanë të bëjnë me regjistrimin eemrave të ndërmarrjes.Me Projektligj kërkohet që, gjatë ushtrimit të veprimtarisë tregtare, me emër (firmë) të sigurohetindividualizimi i ndërmarrjes dhe dallimi i saj nga ndërmarrjet e tjera, në njerën anë, dhepamundësia që të dhënat që përmban emri ta çorientojnë publikun lidhur me veprimtarinë endërmarrjes.

7. Përfaqësimi

Ndërmarrjet përfaqësohen nga përfaqësuesit ligjorë të tyre, në përputhje me Projektligjin dhestatutin e tyre.Përfaqësues ligjor të ortakërive janë ortakët e pakufizuar, ndërkaq të shoqërive një apo më shumëdrejtorë menaxhues. Këta përfaqësues janë të detyruar që gjithmonë t`i respektojnë kufizimet eautorizimeve të tyre, të parashikuara me statut apo me vendim të organit kompetent të ndërmar-rjes. Megjithatë, këto kufizime (edhe kur janë të njohura) nuk kanë efekt (nuk vlejnë) për person-

776


at e tretë, me përjashtim të rastit kur ndërmarrja provon se personi i tretë kishte dijeni për këtokushtëzime ose kur kjo dijeni, për shkak të rrethanave, nuk mund të mohohet.Veprimet e përfaqësuesit ligjor, me të cilat tejkalohet objekti i veprimtarisë së ndërma-rrjes, janë tëzbatueshme për ndërmarrjen, me përjashtim të rastit kur tejkalojnë autorizimet e dhëna ose tëlejuara me ligj. Ndërmarrja nuk mban përgjegjësi, nëse provon se personi i tretë ka pasur dijenipër veprimin e përfaqësuesit ligjor, me të cilin është tejkaluar objekti i veprimtarisë ose nuk mundtë mohohet dijenia për shkak të rrethanave të qarta. Me këtë rast, njohja e statutit në vetvete nukparaqet provë të mjaftueshme.Formë ligjore e autorizimit është prokura. Me të prokuristi (i pajisuri me prokurë) nuk mund tëautorizohet për ushtrimin e të drejtave dhe marrjen përsipër të detyrimeve , të cilat me Projektligji janë dhënë në kompetencë bordit drejtues të shoqërisë. Prokura është e plotëfuqishme, përkatë-sisht prodhon efekt juridik pas regjistrimit të saj në regjistër. Ajo nuk mund t`i kalohet personit tëtretë nga prokuristi, por mund të revokohet në çdo kohë dhe pa kurrfarë arsyetimi ngaprokurëdhënësi.

8. Detyrimi i mirëbesimit (fiduciar)

Gjatë ushtrimit të të drejtave të tyre të anëtarësisë, ortakët, anëtarët dhe aksionarët janë të detyru-ar të marrin parasyesh në mënyrë të duhur (të përshtatshme) interesat e ndërmarrjes dhe tëortakëve, anëtarëve ose të aksionarëve të tjerë. Po ky detyrim vlen edhe për anëtarët apo drejtorëtmenaxhues dhe anëtarët e bordit drejtues dhe bordit mbikëqyrës. Përveç tyre, Projektligjiparashikon disa detyrime fiduciare të veçanta, si: anëtarët dhe aksionarët kanë të drejta dhedetyrime të njëjta në rrethana (situata) të njëjta dhe trajtohen në mënyrë të barabartë, po qe se meligj apo statut nuk parashikohet ndryshe; të drejtat e informimit të ortakëve të tjerë -jomenaxhues,të anëtarëve dhe aksionarëve nga ortakët, anëtarët dhe drejtorët menaxhues, për punën e ndër-marrjes; përgjegjësitë e anëtarëve dhe aksionarëve, drejtorëve menaxhues dhe anëtarëve të borditdrejtues për detyrimet e ndërmarrjes, me të tërë pasurinë e tyre, në rast të abuzimit të formësligjore të shoqërisë; ndalimi i konkurrencës dhe sekretet (fshehtësitë) tregtare. Së fundi, personi iautorizuar, për të përfaqësuar ose mbikëqyrur ndërmarrjen, nuk mund të lidhë kontratë ose tëhyjë në mërrdhënie të tjera me shoqërinë, përveç kur për këtë janë dakord ortakët e tjerë, anë-tarët e tjerë ose organi menaxhues ose mbikqyrës i ndërmarrjes.

9. Pjesëmarrja e punonjësve

Projektligji, për dallim nga Rregullorja, e cila nuk parasheh një mundësi të tillë , përcak-ton mënyrën dhe rastet e formimit të Këshillit të punonjësve dhe të drejtat dhe detyrimet e tyre.Njëkohësisht përcakton edhe pjesëmarrjen e punonjësve në bordin drejtues dhe në këshillinmbikëqyrës. E gjithë kjo në përputhje me legjislacionin përkatës evropian në fuqi.

II. NDËRMARRËSI

Me Projektligj parashikohen dy lloje të ndërmarrësve, si persona fizikë: ata, veprimt-aria e pavarurekonomike e të cilëve kërkon një organizim të zakonshëm tregtar dhe, për këtë, i nënshtrohendetyrimit të regjistrimit në Zyrën e regjistrimit dhe ata, veprimtaria e pavarur ekonomike e tëcilëve, për shkak të vëllimit të tyre, nuk kanë nevojë për një organ-izim të zakonëshëm tregtar

777

E drejta ekonomike

dhe, për këtë, nuk i nënshtrohen detyrimit të regjistrimit.Kufiri i vëllimit të veprimtarisë së pavarur ekonomike, sipas të cilit kërkohet regjistrimi i

ndërmarrësit, do të caktohet nga Ministria e Tregtisë me rregullore të saj të veçantë.Përndryshe, ndërmarrësi e humb statusin e tij të ndërmarrësit, po qe se e ndërpret ose

është i detyruar të ndërpresë veprimtarinë, me ç`rast fshihet nga regjistri.

III. ORTAKËRITË DHE SHOQËRITË1.Koncepti i përgjithshëm

Përderisa Rregullorja ortakëri i quan shoqëritë kolektive (të themeluara nga vetëm një llojortakësh “të pakufizuar”) dhe shoqëritë komandite (të themeluara nga dy lloje ortakësh: “tëpakufizuar” ose komplementarë dhe “të kufizuar” ose komanditorë), Projektligj këto shoqëri iquan: të parat (ato kolektive) ortakëri të pakufizuara, ndërkaq të dytat (ato komandite) shoqëri tëkufizuara.

Ortakëritë themelohen nga dy ose ma shumë persona, ndërsa shoqërive Projektligji u jepmundësi të themelohen jo vetëm nga dy ose më shumë persona, por edhe nga një person ivetëm ( shoqëri njëanëtarëshe ose njëpersonale).Si ortakëritë, ashtu edhe shoqëritë, sipas Projektligjit, janë persona juridikë dhe këtë cilësi e fito-jnë ditën e regjistrimit të tyre në Zyrën e regjistrimit. Duhet të vihet në dukje se, sipasRregulloren, këtë status (të personit juridik) e kanë vetëm shoqëritë, pra jo edhe ortakëritë.

2. Ortakëria e pakufizuar

a) Struktura financiare

Me Projektligj parashikohet detyrimi i ortakëve themelues (fillestarë) që, me statut të ortakërisë, tëpërcaktojnë kapitalin themeltar të ortakërisë, i cili mund të jetë: me para në dorë (kesh), në natyrë(sende), në të drejta, punë dhe shërbime. Kapitali themeltar i ortakërisë, përkatësisht kontributet eortakëve: në natyrë, të drejta, punë dhe shërbime vlërësohet me marrëveshje të përbashkët të të gjithë ortakëve dhe shprehet në të holla. Në qoftë se mar-rëveshja nuk arrihet, në këtë rast vlerësimi bëhët nga një ekspert i caktuar nga gjykata. Raporti iortakëve ose i ekspertit vlerësuese, detyrimisht i dorëzohet Zyrës së regjistrimit, së bashku me tëdhëna e tjera të nevojshme.Ndërkaq, tërheqja e kontributit, kalimi (transferimi) i tij ose lënia peng mund të bëhet vetëm mepëlqimin e të gjithë ortakëve, gjë që është krejtësisht e natyrshme, ngase, në të kundërtën,ortakëria do të mbetej pa pasuri (kapital).Ortakët kanë të drejtën e pjesëmarrjes së barabartë në shpërndarjen e fitimit dhe shlyerjen e hum-bjeve, po qe se me statut nuk parashikohet ndryshe.

b) Anëtarësia

Në rast të vdekjes së një ortaku, ortakëria e pakufizuar vazhon me trashëgimtarët e ortakut tëvdekur, po qe se një gjë e tillë është parashikuar me statut dhe pranohet nga trashëgimtarët.Kur ortakëria e pakufizuar themelohet për një kohë të pacaktuar, ortaku mund të tërhiqet nëmënyrë të njëanshme, me paralajmërim me shkrim, brenda afatit të paralajmrimit prej 6 muajsh,

778


para përfundimit të vitit të punës, po qe se me statut nuk është parashikuar ndryshe.Ortaku që largohet nga ortakëria e pakufizuar ka të drejtë të marrë prej ortakëve të mbetur atë qëdo ta kishte marrë, sikur ortakëria e pakufizuar të ishte shpërndarë në kohën e largimit të ortakut.Ortaku mund të përjashtohet nga ortakëria e pakufizuar në qoftë se ai, me qëllim ose nganeglizhenca, nuk i kryen detyrat e caktuara me statut ose është pamundësuar kryerja e tyre. Nëkëto raste, megjithatë, shpërndarja e ortakërisë së pakufizuar bëhët me vendim të gjykatës, nëbazë të ankesës së paraqitur nga njëri prej ortakëve.

c) Shpërndarja dhe likuidimi

Ortakëria e pakufizuar shpërndahet: me përfundimin e kohës për të cilën është themeluar; mevendim të ortakëve; me falimentim; me vendim të gjykatës, në rastet e caktuara me ligj dhe nërastin kur ortakëria e pakufizuar, brenda 2 vjetësh, nuk ushtron asnjë aktivitet tregtar.Largimi i vetëm një ortaku nuk shkakton shpërndarjen e ortakërisë së pakufizuar, po qe se mestatut nuk është parashikuar ndryshe.Pas shpërndarjes, ortakëria e pakufizuar likuidohet. Likuidimi nuk zbatohet në qoftë se ortakëtvendosin që llogaritë e ortakërisë së pakufizuar të rregullohen në një mënyrë tjetër dhe nësekundër ortakërisë së pakufizuar nuk është hapur procedura e falimentimit.Dispozitat e Projektligjit që kanë të bëjnë me likuidimin, ndryshojnë nga ato të Rregullores, ngaseProjektligji parashikon rregullat për likuidim të rregullt dhe me procedurë të përshpejtuar tëlikuidimit, ndërkaq që Rregullorja (kur është fjala për likuidimin jovullnetar) i referohet Ligjit përFalimentimin. Dallimi kryesor është se likuidimi kryhet nga ortakët, përkatësisht nga likuidatori qëemërohet nga ata, por, nëse ortakët nuk e emërojnë likuidatorin, atëherë likuidatori emërohet ngagjykata, me kërkesë të njërit prej ortakëve. Kufizimet eventuale të kompetencave të likuidatoritnuk kanë kurrfarë ndikimi (pasoje) për personat e tretë.Në qoftë se nga pasuria e ortakërisë së pakufizuar nuk mund të shlyhen detyrimet ndaj kredi-torëve, ortakët mbajnë përgjegjësi kolektive dhe individuale për përmbushjen e tyre, në përpjesë-tim me dytyrimin e tyre për mbulimin e humbjeve. Me përfundimin e procedurës së likuidimit,ortakëria e pakufizuar, me kërkesë të likuidusit, çregjistrohet (fshihet) nga regjistri.

4. Ortakëria e kufizuar

Këtu bëhët fjalë vetëm për ortakët “e kufizuar” e jo edhe për ata “të pakufizuar”, ngase, për këtatë fundit zbatohen dispozitat e Projektligjit, që kanë të bëjë me ortakëritë e pakufizuara, po qe seme po këto dispozita nuk është parashikuar ndryshe.Është detyrim i ortakut “të kufizuar” që të gjitha kontributet e tij t`ia kalojë, përkatësi-sht trans-ferojë ortakërisë së kufizuar para regjistrimit të saj. Përjashtim bën vetëm rasti kur me statutparashikohet ndryshe. Çdo marrëveshje e ortakëve, që e liron një ortak “të kufizuar” nga detyrimii pagimit të kontributit të tij ose e shtyn afatin e pagesës, është i pavlefshëm për kreditorët.Gjithashtu, i pavlefshëm ndaj kreditorëve është edhe zvogëlimi i kontributit, përderisa ai nukështë regjistruar, përveç rastit kur kreditori ka pasur dijeni për këtë zvogëlim. Edhe nëse zvogëlimiështë regjistruar, ky është i pavlefshëm kundrejt pretedimeve të kreditorëve, të cilat ekzistonin nëkohën e regjistrimit. Nëse ortakut “të kufizuar” i kthehet kontributi, ky quhet kontribut ipapaguar për kreditorët. E njëjta gjë vlen edhe në rastin kur ortaku “i kufizuar” merr pjesën efitimit, ndonëse, për shkak të humbejeve, pjesa e tij e kapitalit (e kontributit) është zvogëluar nëkrahasim me shumën e caktuar me marrëveshje ndërmjet ortakëve.

779

E drejta ekonomike

IV. SHOQËRITË AKSIONARE DHE SHOQËRITË ME PËRGJEGJËSI TË KUFIZUAR

1. Themelimi

Projektligji parashikon mundësinë e themelimit të dy llojeve të shoqërive aksionare:- shoqëritë aksionare me themelim të njëkohshëm ose simultan dhe - shoqëritë aksionare me themelim të njëpasnjëshëm ose suksesiv.

Shoqërit aksionare me themelim të njëkohshëm janë ato shoqëri themelusit e të cilave i porosisinme parapagim dhe i blejnë të gjitha aksionet pa ofertë publike (prospekt ose shpallje) pararegjistrimit të shoqërisë. Këto shoqëri as nuk i regjistrojnë aksionet e tyre në bursë, as nuk tregto-jnë me to në tregun e letrave me vlerë. Megjithatë, aksionet mund të transferohen lirisht (përkatë-sisht të kalohet e drejta e pronësisë mbi to), jasht tregut të letrave me vlerë. Këto shoqëri quhenshoqëri aksionare të hapura. Ndërkaq, po qe se ky transfer i lirë i aksioneve (përkatësisht i kalimittë së drejtës së pronësisë mbi to) jashtë tregut të letrave me vlerë përjashtohet, atëherë këtoshoqëri quhen shoqëri aksionare të mbyllura.Shoqëritë aksionare me themelim të njëpasnjëshëm janë ato shoqëri themeluesit e të cilave bëjnëofertë publike (prospekt ose shpallje) për tù parapaguar për aksione. Këto shoqëri ose i regjistro-jnë aksionet e tyre në bursë, ose përdorin ndërmjetës financiarë (bankat, shoqëritë e shërbimevefinanciare, agjentët ndërmjetës) ose mjete të tjera njoftimi dhe publiciteti për shitjen e aksioneve(shoqëritë publike, shoqëritë e listuara në bursë).Themelimi i njëpasnjëshëm i shoqërisë aksionare, sipas Projektligjit, nuk do të jëtë i mundshëmpërderisa të mos rregullohet me Rregullore të Ministrisë së Tregtisë.Projektligji, gjithashtu, parashikon mundësinë e themelimit të shoqërive aksionare me një aksionardhe, në këtë drejtim, vendos rregulla të reja ( që i mungojnë Rregullores), të cilat janë në përputh-je me legjislacionin përkatës evropian. Kështu, aksionari i vetëm detyrohet që, para regjistrimit tëshoqërisë aksionare, tì paguajë të gjitha kontributet (në para dhe në natyrë) ose, në të kundërtën,të sigurojë një garanci të përshtatshëm për këtë dhe tì paraqesë Zyrës së regjistrimit një certi-fikatë relevante, së bashku me kërkesën për regjistrim.Projektligji shprehimisht ndalon që shoqëria aksionare me një anëtar të themelojë shoqëri të tjera.Për sa u përket shoqërive me përgjegjësi të kufizuar, Projektligji, sikundër edhe Rregullorja, e kufi-zon numrin e anëtarëve të tyre në 50.

2. Kapitali themeltar

Kapitali themeltar i nevojshëm për themelimin dhe fillimin e punës së shoqërive, në Projektligj,për dallim nga Rregullorja, nuk është caktuar në mënyrë fikse. Mundësia e një përcaktimi të tillë ikalohet Ministrisë së Tregtisë që ajo ta bëjë këtë me rregullore të saj, varësisht nga ajo se a do tëjetë themelimi i shoqërisë aksionare i njëkohshëm (simultant), apo i njëpasnjëshëm (suksesiv). Enjëjta gjë vlen edhe për shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar, për themelimin e të cilave kapitalithemeltar nuk mund të jetë më i vogël se shuma e përcaktuar me Rregullore.Përsa i përket kontributit minimal në të holla të çdo aksionari në shoqërinë aksionare, ai ështëekuivalenti i shumës 500 euro, ndërsa në shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar ai nuk mund të jetëmë i vogël se shuma e përcaktuar në regulloren e Ministrisë së Tregtisë.Kontributet e aksionarëve, në të dyja këto shoqëri, mund të jenë: në para, në natyrë (sende) dhe

780


në të drejta që mund të shprehen në të holla. Kontributet nuk mund të përbëhen në punë dheshërbime. Vlerësimi i kontributeve në natyrë, sipas Projektligjit, bëhet nga një a më shumëekspertë të pavarur, të caktuar nga gjykata kompetente, të cilët hartojnë një raport para regjistrimittë shoqërisë. Ndërkaq, sipas Rregullores, këtë vlerësim e bën mbledhja e përgjithshme e aksion-arëve.

3. Aksionet

Aksionet si letra me vlerë, karakteristike për shoqëritë tregtare, llojet e tyre, të drejtat që dalin ngato, transferi (tregtimi) i tyre, si dhe çështjet e tjera, në Projektligj janë të rregulluara në mënyrë mëgjithpërfshirëse dhe më në detaje, sesa në Rregullore.Me qenë se aksionet do të jenë objekt i rregullimit edhe i Ligjit për letrat me vlerë, pastaj i ligjitpërkatës, me të cilin do të rregullohet tregtimi i tyre në tregun e letrave me vlerë (në bursë),komentet më të përafërta për aksionet, si letra të korporatave do të jepen, padyshim, pas mira-timit të tyre.

5. Organet e shoqërisë

Organet e shoqërisë aksionare, sipas Projektligjit, janë:Kuvendi i Përgjithëshëm, si mbledhje e përgjithshme e aksionarve dhe, varësisht nga statuti:a) Bordi Drejtues, si organ i vetëm administrativ, i cili e kryen funksionin e administrimit dhe tëmbikëqyrjes (sistemi njëdrejtimësh) ose b) Bordi Mbikëqyrës dhe drejtorët administrues, të cilët i ndajnë ndërmjet tyre funksionetmbikëqyerse dhe administruese-menaxhuese (sistemi dydrejtimësh).Është e drejtë e shoqërisë aksionare që, me statut të saj, vetë të përcaktohet për njërin nga këtosisteme.Organet e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar janë:- Mbledhja e Përgjithshme dhe - Drejtorët Menaxhues.Në rast se shoqëria me përgjegjësi të kufizuar ka më shumë se 50 punonjës, atëher ajo themelonBordin Drejtues ose Bordin Mbikëqyrës, varësisht nga përcaktimi i saj se a do ta zgjedhë admin-istrimin njëdrejtimësh ose dydrejtimësh.Nga kjo që u tha më sipër del se struktura, forma dhe themelimi i organeve të shoqërive meProjektligj ndryshojnë dukshëm nga ato të përcaktuara me Rregullore.

6. Shpërndarja dhe likuidimi (përveç Falimentimit)

Rastet e shpërndarjes së shoqërive aksionare dhe të atyre me përgjegjësi të kufizuar, tëparashikuara me Projektligj (pa marrë parasyesh se për cilën prej tyre është fjala), janë të njëjta.Nga to vlen të përmendet rasti kur aksionarët, si “pronarë” të shoqërisë, kanë të drejtën eshpërndarjes së shoqërisë me vullnetin e tyre (të shprehur në vendimin e kuvendit tëpërgjithshëm) dhe rasti kur shoqëria shpërndahet përkundër vullnetit të aksionarëve (me vendimtë gjykatës ose të Zyrës së Regjistrimit).Shpërndarja e shoqërisë i nënshtrohet regjistrimit në Zyrën e regjistrimit, që paraqitet nga drejtorimenaxhues ose nga gjykata, sipas detyrës zyrtare (ex officio), kur shpërndarja bëhët me vendim tësaj.

781

E drejta ekonomike

Pas shpërndarjes, shoqëria likuidohet, përveç rastit kur ndaj shoqërisë është hapur procedura efalimentimit.Likuidimi zbatohet me procedurë të zakonshme (likuidimi i zakonshëm) dhe me procedurë tëpërshpejtuar (likuidimi i përshpejtuar).Pas përfundimit të likuidimit, shoqëria çregjistrohet (fshihet) nga regjistri.

6. Grupimet e ndërmarrjeve

Në këtë pjesë të Projektligjit jepen përkufizimet për “ndërmarrjen mëmë” dhe për “ndërmarrjënfilial”, pastaj për “ndërmarrjen amë me shumicë aksionesh” dhe për “ndërmarrjen amë me njëpjesë të konsiderueshme aksionësh”. Përcaktohen, gjithashtu, të drejtat dhe përgjegjësitë e ndër-marrjës mëmë dhe të ndërmarrjës filial. E gjithë kjo në përputhje me legjislacionin përkatësevropian.

7. Ndërmarrjet publike

Projektligji i përkufizon këto ndërmarrje si shoqëri që kryejnë veprimtari tregtare me interes tëpërgjithshëm ekonomik, ku të gjitha aksionet (në mënyr të drejtpërdrejtë ose të tërthortë) mbahennga autoriteti qendror. Për themelimin dhe funksionimin e këtyre ndërmarrjeve, ligj i zbatueshëmështë Projektligji, sipas të cilit, ato do të organizohen si shoqëri aksionare, shoqëri me përgjegjësitë kufizuar ose ortakëri (të kufizuara ose të pakufizuara).Duhet të kihet parasysh se këto ndërmarrje nuk janë fare të rregulluara me Rregullore.

8. Ristrukturimi i ndërmarrjeve

Me termin “ristrukturim” Projektligji nënkupton çështjet statusore të ndërmarrjeve, siç janë:bashkimi, ndarja dhe transformimi i ndermarrjeve. Edhe këto çështje me Projektligj janë rregullu-ar në përputhje me legjislacionin përkatës evropian.

V. DISPOZITAT PENALE

Projektligji, për dallim nga Rregullorja, i parashikon edhe dispozitat penale, me të cilat, për mosre-spektim të akëcilës prej tyre, përcakton përgjegjësinë për vepra penale dhe kundërvajtje adminis-trative.

VI. DISPOZITAT KALIMTARE DHE TË FUNDIT

Me këto dispozita parashikohet zgjidhja, sipas së cilës ndërmarrjet ekzistuese do ta vazhdojnëveprimtarinë e tyre, në mënyrën dhe sipas kushteve të vlefshme në kohën e regjistrimit të tyre dhedetyrohen që, brenda afatit prej një viti, nga dita e hyrjes në fuqi të Projektligjit, ta harmonizojnëorganizimin dhe funksionimin e tyre me dispozitat e Projektligjit. Si pasojë e një mosharmonizimitë tillë vjen çregjistrimi (fshirja) e tyre nga regjistri, pas përfundimit të procedurave të likuidimit.Natyrisht, nëse ndërmarrjet ekzistuese riorganizohen si shoqëri, ato detyrohen të paraqesin provënë regjistër të Zyrës së regjistrimit për sigurimin e kapitalit themeltar, në përputhje me dispozitat eProjektligjit.

782


783

E drejta ekonomike

E DREJTA EVROPIANE

Prof. Dr. Blerim REKA

E DREJTA DHE GJYQËSIA E UNIONIT EVROPIAN

HYRJE

Periudha pas Luftës së Dytë Botërore në Evropë nxori në sipërfaqe një fenomen të ri juridik:supranacionalitetin legal. Filloi të krijohej dhe të funksiononte një e drejtë që dallonte nga e drej-ta klasike shtetërore, sepse ajo as nuk krijohej, as nuk implementohej vetëm nga shteti, por nganjë organizatë mbishtetërore në krijim. Filloi të zbatohet një legjislacion i ri dhe të funksionojë njëgjyqësi e re brenda kornizës evropiane. Fillimisht, Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, (eKëshillit të Evropës), inauguroi jo vetëm katalogun e të drejtave dhe të lirive të garantuara tënjeriut, por edhe mekanizmin e mbrojtjes së tyre kundër shtetit që i shkel ato. Kështu, periudhadeklarative e mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut u pasua edhe nga periudha përm-baruese. Edhe shtetet - deri dje subjekte të pacenueshme të së drejtës ndërkombëtare - filluan tënxirren para gjyqësisë ndërkombëtare, për çështjet të cilat deri dje konsideroheshin “të brend-shme” dhe zgjidheshin brenda juridiksionit gjyqësor vendës. Më vonë, në vitin 1963, me rastin eparë gjyqësor “Van den Loss”, Gjykata Evropiane e së Drejtës, një gjykatë tjetër supranacionale,filloi një praktikë tjetër gjyqësore, brenda së cilës edhe shtetet anëtare të Unionit Evropian mundtë ishin subjekte të vendimeve të saj gjyqësore.Ky fenomen i ri juridik evropian, me kohë krijoi standarde të caktuara juridike për vendet qëdonin t’ui bashkoheshin këtyre strukturave integruese evropiane. Disa shtete madje dokumentet etilla juridike evropiane filluan t’i inkorporojnë edhe si pjesë e sistemit të tyre juridik të brendshëm,me çka filloi i ashtuquajturi “internalizim” i së drejtës evropiane. Edhe Kosova, si në“Preambulën”, ashtu edhe në pjesën normative të “Kornizës Kushtetuese”, (neni.5.7.), njohti jovetëm karakterin e ligjit të aplikueshëm të konventave kryesore evropiane, por, po ashtu, përcaktoiedhe detyrimin për harmonizimin legjislativ të legjislacionit kosovar me standardet e legjislacionittë Unionit Evropian. Ndërkaq bazuar në këtë dispozitë kushtetuese, në mars të vitit 2003, nëKosovë, filloi zbatimi i të ashtuquajturit “mekanizëm përcjellës” për procesin e stabilizim-asocim-it, si një rrugë alternative e harmonizimit të legjislacionit të Kosovës me të drejtën e UE- së.Prandaj, shtjellimi i njohurive themelore për juristët kosovarë, (kandidatë të provimit të jurispru-dencës), për të drejtën dhe gjyqësinë e Unionit Evropian, është vetëm një ndihmesë modeste përaftësimin e tyre në përputhje me standardet juridike të Unionit Evropian.Për dallim nga teksti i së drejtës evropiane i botimit të parë, (2001), ky i fundit përmban edherisitë që sjell për të drejtën e Unionit Evropian, “Kushtetuta për Evropën, e aprovuar më 18qershor të vitit 2004., (hyrja në fuqi e së cilës pritet pas ratifikimit nga ana e 25 vendeve anëare tUnionit Evropian).

785

E drejta e unionit evropian

1. KONCEPTET THEMELORE TË SË DREJTËS DHE TË GJYQËSISË SË UE-së

1.1.Ç’ është e drejta e Unionit Evropian?

E drejta e Unionit Evropian është një degë e re, multidisiplinare dhe dinamike e së drejtës. Natyrae saj juridike mbetet objekt kundërshtimesh , sipas të cilave: “nuk kemi të bëjmë me të drejtën eUE-së”, por më tepër me “politikën dhe institucionet e UE-së”. Mirëpo, mendojmë se ajo,megjithatë, mbetet njëra ndër degët më të reja të teorisë dhe të praktikës juridike. Qoftë si degë eshkencës juridike, qoftë si e drejtë pozitive, ajo ka specifikat e saj, që e dallojnë nga degët e tjera tësë drejtës. Rreth saj edhe sot e kësaj dite ka konfuzion dhe mungesë dijeje të përgjithshme. Madjekontestuesit e karakterit juridik të kësaj dege të së drejtës, bazuar në parimet klasike mbi tëdrejtën shtetërore, sipas së cilës e drejta është “një sistem rregullash shoqërore të sanksionuaranga shteti”, konsiderojnë se e drejta e UE-së nuk do të mund të quhej e drejtë, sepse ato nuk inxjerr dhe nuk i sanksionon shteti, por një organizatë ndërkombëtare e karakterit rajonal.Mirëpo, siç do të shihet në shtjellimet vijuese, pikërisht institucionet ligjvënëse dhe proceduratlegjislative - vërtet specifike, janë themelet e ligjëvënies në UE. Folsom, me të drejtë tërheq vërejt-jen se “pa njohjen e këtyre dy themeleve ligjvënëse të UE-së, është i pamundur formimi i juristittë UE-së”. Thelbi i të kuptuarit të kësaj dege të së drejtës qëndron në fenomenin e suprana-cionalitetit juridik. Supranacionaliteti apo mbishtetërorja, si një autoritet ndërkombëtar që mundtë imponojë vullnetin e tij edhe ndaj shteteve sovrane dhe të pavarura, mbeti njëra ndër çështjetmë të diskutuara në teorinë e së drejtës së UE-së. Autorët ishin ndarë sa i përket (mos)ekzistimittë së drejtës së UE-së, si një e drejtë supranacionale.Kritikuesit e supranacionalitetit dhe, rrjedhimisht, të së drejtës së UE-së u përkisnin ithtarëve tëdoktrinës klasike, sipas së cilës UE- ja nuk është shtet, pra, nuk ka as sovranitetin legjitim qëburon nga demokracia përfaqësuese prandaj, në mungesë të “demosit” dhe si pasojë e këtij defici-ti demokratik, as që mund të nxjerrë, aq më pak ta implementojë, të drejtën.Ndërkaq, mbrojtësit e supranacionalitetit, në përgjithësi, dhe të legjimitetit të së drejtës së UE-së,në veçanti, hedhin poshtë doktrinën klasike të sovranitetit të tipit të Westphalisë, me arsyetimin sendërkohë, ndryshimet e përgjithshme imponuan edhe rinovimin e konceptit klasik të demokracisësë bazuar ekskluzivisht në demos, duke ofruar, pos këtij, edhe legjitimitetin “elitist”, “konkurrues”, “pluralist” apo atë “etatik”, (si një legjitimitet bashkëhor i ndërvarur nga më shumë aktorë dhemë shumë nivele të vendosjes), si bazë për nxjerrjen e së drejtës së UE-së.Pa marrë rolin e arbitrit midis këtyre dy doktrinave dhe duke pasur parasysh edhe vetë kontradik-tat e supranacionalitetit ende të papërfunduar të UE-së, përgjigjen do të mund ta nxjerrim ngapraktika ndërkombëtare e gjysmës së dytë të shekullit XX. Atëherë filloi të krijohej për herë tëparë një “sovranitet” mbikombëtar a supranacional, të cilit i nënshtrohen detyrimisht shtetetanëtare të tij. Me fjalë të tjera, traktatet themeltare të UE-së, si burime kryesore juridike apo i ash-tuquajturi “legjislacion i parë i UE-së” janë drejtpërdrejt të zbatueshme në territorin e shtetit -anëtar, pa nevojën e aplikimit të masave- shtesë administrative. Ato, pra, bëhen pjesë e së drejtëskombëtare të atij vendi me faktin e nënshkrimit dhe të ratifikimit të traktatit. Kështu, e drejta eUnionit Evropian bëri një përjashtim nga doktrina klasike e sovranitetit shtetëror, duke krijuarprecedentin e një sovraniteti mbishtetëror. Si pasojë, rregulloret e UE-së zbatohen drejtpërdrejtnë shtetet anëtare, edhe pse ato nuk i kanë miratuar në parlamentet e tyre kombëtare. UE- jakështu anashkaloi parlamentet kombëtare në disa fusha, me çka “cenoi” idenë tradicionale tësovranitetit. Shembulli i Britanisë së Madhe është mjaftë ilustrativ. Kur ajo, në vitin 1972, për-gatitej t’i bashkohej BEE- së, sikurse edhe çdo shtet tjetër, edhe ajo pranoi detyrimin që dispozi-

786


tat e traktatit (atëherë të Romës, të vitit 1957) duhej t’ i implementonte në të drejtën e vet tëbrendshme, sepse kështu e kërkonte obligimi i “legjislacionit të parë”. Sado që ky fenomen ështërelativisht i ri dhe ky proces i ndërtimit të këtij sovraniteti supranacional është ende i brishtë, ai eshpjegon thelbin e natyrës juridike të së drejtës së UE-së.Pra, mund të thuhet se Unioni Evropian, në përgjithësi, dhe e drejta e tij, në veçanti, paraqesinshembullin e tërheqjes së sovranitetetve kombëtare në të mire të një “sovraniteti” mbikombëtar.Pra, edhe e drejta e UE-së është një sistem i normave juridike. Por ato, për dallim nga degët etjera të së drejtës, nuk i nxjerr një shtet, por një entitet supranacional, i përbërë prej disa shteteshqë vullnetarisht kanë hequr dorë prej një pjese të sovranitetit të tyre shtetëror, në të mirë të kri-jimit të një sovraniteti mbishtetëror. Kjo përmasë supranacionale e UE-së çon edhe në përkufiz-imin e së drejtës së tij si sistem normash të sanksionuara nga autoriteti mbishtetëror, të cilatdetyrimisht i zbatojnë personat fizikë, juridikë dhe vetë shtetet anëtare, (të cilat edhe vetë kanëkaluar pjesërisht sovranitetin e vet mbi këtë autoritet).Vetë karakteri sui generis i Unionit Evropian, si një organizatë supranacionale, parapërcaktonedhe specifikën dhe shumëdimensionalitetin e kësaj të drejte, si një degë e veçantë nga degët etjera klasike të së drejtës. Fakti se kjo e drejtë nuk është e drejtë e një shteti, por e drejtë e një kri-jese supranacionale, mbase, e vështirëson cilësimin e mirëfilltë juridik të saj. Kjo, ndërkaq, nuk domund t’i marrë asaj elementet juridike, ndonëse të llojit të vet. Unioni Evropian nuk është shtet; ainuk ka as kushtetutë e as ligje, por ka akte të tjera juridike me fuqi kushtetuese dhe ligjore, si trak-tatet themeltare dhe rregulloret që luajnë rolin e instrumenteve konstitucionale dhe legale përUnionin e pesëmbëdhjetë vendeve anëtare. Kjo, në përputhje me kriteret dhe termat klasikejuridike dhe sidomos sipas doktrinës tradicionale të sovranitetit shtetëror, ndoshta edhe mund tëduket një non sens, por ky realitet i ri në marrëdhëniet ndërkombëtare, në të cilin vetë shtetetheqin pjesërisht dorë nga sovraniteti i vet kombëtar, në të mirë të një sovraniteti supranacional,po jeton tash një gjysmë shekull, madje me tendencat më të reja, si: monedha unike evropiane,qytetari/ shttësia e UE-së, Kushtetuta e UE-së, federata evropiane, e të ngjashme.Fundja, edhe “Kushtetuta për Evropën”, përdor termin “e drejta e Unionit”, (neni 10), brenda sëcilës përfshihen: “Kushtetuta dhe ligjet e miratuara nga institucionet e Unionit”. Siç do të shohimnë shtjellimet e mëvonshme, këto institucione kryesore të UE-së, edhe sipas Kushtetutës përEvropën, (neni.18 pika.2), janë të njëjta me ato që përcaktoheshin nga traktatet themeltare të UE-së, pra:

1. Këshilli Evropian;2. Këshilli;3. Komisioni Evropian;4. Parlamenti Evropian dhe5. Gjykata Evropiane e së Drejtës

1.2.Ç’është Gjyqësia e Unionit Evropian?

Një element identifikues i së drejtës së UE-së, pa dyshim, është gjyqësia e UE- së, të cilën e për-bëjnë: Gjykata Evropiane e së Drejtës, (ECJ) dhe prej vitit 1988 edhe Gjykata e Instancës së Parë(ICF). Që të dyjat përbëjnë “degën gjyqësore” të UE-së, që është e pavarur dhe e veçantë ngakatër institucionet politike të UE-së, (Këshilli Evropian, Këshilli, Parlamenti Evropian dheKomisioni Evropian). Siç u tha edhe në shtjellimet e mëparshme, Gjykata Evropiane e së Drejtës

787


kishte rolin primar në krijimin e sistemit juridik të UE-së dhe ,në veçanti, në inaugurimin e sëashtuquajturës “doktrinë të efektit të drejtpërdrejtë” të së drejtës së UE-së, me të cilën obligontevendet anëtare t’ i zbatonin drejtpërdrejt, pa përjashtim, rregullat juridike të UE-së në territorin evet. Shumë autorë, (si: Koopmans, Alter, Meunier, etj.) e vlerësojnë këtë gjykatë si “hero të inte-grimit evropian”, sepse praktika e saj gjyqësore, që nga fillimi i viteve gjashtëdhjetë e këndej,imponoi zbatimin e detyrueshëm të së drejtës së UE-së si një të drejtë supranacionale. Prandajedhe “case- law” janë një burim i rëndësishëm i së drejtës së UE-së, për çka do të bëhet fjalë nëveçanti në shqyrtimet e mëvonshme mbi burimet e së drejtës së UE-së. Derisa Traktetetthemeltare rretrgullojnë në vija të përgjithshme Gjykatën Evropiane të së Drejtës, Statuti i kësajgjykate dhe Rregullorja e saj e punës përcaktojnë rregullat e detajizuara mbi statusin e saj,komptenecat, përbërjen, proicedurat para saj, mjetet juridike, etj. (Titujt: I- IV; nenet: 1-57 tëStatutit të GJED dhe Kapitujt: I- XI të Rregullores së punës së GJED).

1.2.1. Kompetencat, Përbërja dhe Procedurat para Gjykatës Evropiane të së Drejtës

Gjykata Evropiane të së Drejtës është kompetente që si degë gjyqësore e UE- së:A. Të vendos në kontestet gjyqësore midis:1. Institucioneve të UE-së dhe shteteve anëtare të UE-së,2. Individëve nga vendet anëtare të UE-së dhe punëdhënësve të tyre, si dhe3. Vendos në çështjet e tjera gjyqësore;B. Të jep mendime lidhur me kompatibilitetin e akteve juridike të UE-së me traktatatetthemeltare të UE-së.Pra, siç mund të shihet, Gjykata Evropiane e së Drejtës ka dy funksione:1. Funksionin gjyqësor, si një lloj “gjykate supreme” e UE-së, (meqë CFI është gjykata e së drejtëssë UE-së e shkallës së parë) dhe2. Funksionin e një gjykate kushtetuese të UE-së.Mund të thuhet se Gjykata Evropiane e së Drejtës është institucioni qendror gjyqësor, i cili ndikoinë krijimin e kësaj dege të veçantë të së drejtës dhe, në përgjithësi, në zhvillimin e një sistemi tëveçantë juridik të UE-së.Me ndryshimet e protokollit të Statutit të ECJ-së, në vitin 1988, (Titulli IV, nenet:44-55), themelo-het edhe Gjykata e Instancës së Parë, (ICF), kështu që sot në UE kemi dyshkallshmërinë gjyqë-sore. Deri në zgjerimin e parë lidor të UE- së: nga 15 në 25 vende antare, (1 maj 2004), ECJ për-bëhej prej 15 gjyqtarëve, nga një të zgjedhur nga çdo shtet anëtar, (me mandat 6-vjeçar), si dhenga 8 avokatë të përgjithshëm, pesë prej të cilëve i emërojnë shtetet më të mëdha të UE-së, kurse3 të tjerë të tjerët. (Titulli I, nenet: 1-8 të Statutit të ECJ). Pas këtij zgjerimi, çdo vend anëtar do tëketë nga një gjyqtar në Gjykatën Evropiane të së drejtës me çka numri i përgjithshëm i gjyqtarëvedo të arrij në 25 sish. Në debatet e viteve të fundit për reformimin e sistemit gjyqësor të UE-së,propozohej krijimi i një gjykate të re të shkallës së parë për aksion të drejtpërdrejtë, kurse ECJ tëtransformohej në Gjykatë të Lartë të së Drejtës Evropiane (EHCJ), si dhe të themeloheshin 4gjykata rajonale të UE-së. Mirëpo Traktati i Amsterdamit nuk lejoi ndryshime në strukturënekzistuese gjyqësore të UE-së, pra mbetën: Gjykata Evropiane e së Drejtës (ECJ) dhe Gjykata eInstancës së Parë (CFI). Pas hyrjes në fuqi të Traktatit të Amsterdamit, vetë Gjykata e së Drejtës eUE-së kishte propozuar të ardhmen e këtij institucioni, me dokumentin e quajtur “E ardhmja esistemit gjyqësor të Unionit Evropian”, me të cilin ishin propozuar ndryshime në proceduratgjyqësore, në kuptim të thjeshtimit të procedurave që nga faza e parë e procedimit gjyqësor.Ndërkaq, në konferencën ndërqeveritare të UE-së gjatë vitit 2000 në prag të Samitit të UE-së në

788


Nicë, njëri prej drejtimeve të propozuara të reformimit institucional ishte edhe ai që kishte tëbënte me Gjykatën Evropiane të së Drejtës.Projekti i Traktatit për krijimin e “Kushtetutës për Europën”, (teksti i të cilit u miratua me kon-sensus nga Konventa Europiane, me 13 qershor dhe 10 korrik të vitit 2003, ndërkaq u aprpvuanga ana e Këshillit Evropian me 18 Qershor të vitit 2004), përcakton se Gjykata e së Drejtës sëUE-së do të përfshijë:* Gjykatën e Lartë dhe* Gjykatat e specializuara. (neni 28)Përbërja, organizimi dhe procedurat para Gjykatës Evropiane të së Drejtës dhe para Gjykatës sëInstancës së Parë rregullohen me Statutin dhe Rregulloren e punës së tyre. Këto gjykata përbëhennga gjyqtarët, avokatët gjeneral, si dhe nga administrata gjyqësore, apo siç quhet regjistri.(nenet: 1-16 të Statutit të ECJ). Për tu nxjerr në rast para këtyre gjykatave, nevojitet kërkesa me shkrim,(aplikacioni) drejtuar regjistrit gjyqësor. (neni 19 i Statutit të ECJ). Kjo kërkesë duhet të përmbajë:emrin e aplikuesit dhe adresën e tij të përhershme, emrin e palës kundër të cilës ushtrohet aplika-cioni, objekti apo lënda e kontestit si dhe arësyetimin e bazës mbi të cilën mbështetet kërkesa përtu inicuar procedura gjyqësore para ECJ. (neni 38 i Rregullores së Punës së ECJ).

1.2.2. Juridiksioni i Gjykatës Evropiane të së Drejtës (ECJ)

Juridiksioni i ECJ shtrihet në tri fusha kryesore:E para, që njihet edhe si “procedim i infingjmentit”, në të cilën ECJ mund të inicojë aksionin

kundër shteteve anëtare, për të vërtetuar nëse ato i përmbushin ose jo detyrimet e veta që dalinnga Traktati i UE-së dhe nga legjislacioni i tij;E dyta, që është kompetencë e ngjashme me juridiksionet e gjykatave kushtetuese në shtetetsovrane, e ky është shqyrtimi i “kushtetushmërisë” apo interpretimi juridik që i bëhet legalitetit tëakteve që miratohen nga organet e UE-së, si: Këshilli, Komisioni Evropian ose ParlamentiEvropian, në përputhje meTraktatin e UE-së.E treta, e cila tashmë u shqyrtua në shtjellimet e mësipërme që kishin të bënin me “vendimet pre-liminare” të ECJ-së në raport me vendimet gjyqësore të gjykatave kombëtare të shteteve anëtare.Ndërkaq, procedura para Gjykatës Evropiane të së Drejtës, ndonëse jo e zakonshme për një pro-cedurë gjyqësore dhe madje më e komplikuar nga ato që zhvillohen para gjykatave kombëtare,shkurtimisht mund të përmblidhet në pesë faza kryesore.Kur një rast vjen para ECJ-së, kjo Gjykatë e UE-së e procedon atë në një procedurë të përcaktuarqartë si vijon:1. Me të pranuar të rastit në këtë Gjykatë, caktohet një avokat i përgjithshëm dhe një gjyqtar-raportues, të cilët duhet të mbledhin informatat që lidhen me rastin në fjalë, si dhe të bëjnë për-gatitjet e domosdoshme për fazat e mëvonshme procedurale;2. Pas kësaj, mbahet një dëshmi publike (“public hearing”), brenda së cilës avokatët që përfaqëso-jnë palët kontestuese paraqesin pikëpamjet e tyre me gojë. Brenda kësaj dëshmie publike, avokatëte përgjithshëm dhe gjyqtarët atyre u bëjnë pyetje, që lidhen me rastin në shqyrtim;3. Pas dëshmisë, avokati i përgjitshëm ia përpilon një raport gjyqtarit raprtues, ku paraqiten pikë-pamjet e tyre, nëse rasti ka të bëjë me të drejtën e UE-së, dhe sugjerojnë gjykimin e tyre;4. Mbi bazën e këtij raporti të avokatit të përgjithshëm, gjyqtari raportues ia paraqet projek-tvendimin gjykatës;5. Në fund Gjykata merr vendimin, në të cilin secili gjyqtar shpreh mendimin e vet rreth tij,kurse vendimi përfundimtar i Gjykatës merret me shumicën e thjeshtë të votave të gjyqtarëve të

789


ECJ-së. Këtu vlen një rend specifik i votimit: gjyqtarët më të rinj votojnë të parët, kurse të funditvotojnë gjyqtarët e vjetër. (Brenda një periudhë prej afër gjysmë shekulli: 1970- 94, numri i rastevetë paraqitura për shqyrtim para ECJ-së ishte shumëfishuar, madje nga 79 sosh në vitin 1970, në279 në vitin 1980; 384 sosh në vitin 1990 dhe 354 në vitin 1994.).

1.2.3. Procedurat para Gjykatës Evropiane të së Drejtës

Sa i përket procedurës para Gjykatës Evropiane të së Drejtës, ajo mund të jetë dy llojëshe: megojë dhe me shkrim, (neni 18 i Statutit të ECJ).Procedura me shkrim konsiston në kërkesën me shkrim, (aplikimin para ECJ); në komunikiminme shkrim të palëve me institucionet e UE- së, vendimet e të cilave kontestohen në këtë proce-durë gjyqësore; pastaj në deklaratat me shkrim të palëve; mbrojtjen me shkrim, përgjigjet si dhe nëdokumentet e ndryshme me shkrim që prezantohen gjatë kësaj procedure. (Titulli II, Kaptina 1,nenet: 37-44 i Rregullores së Punës së ECJ).Procedura me gojë, ndërkaq përmban veprimet orale procedurale para kësaj gjykate siç janë: lexi-mi i raporteve të paraqitura nga gjyqtarët raprotues; dëshmitë para kësaj gjykate, (hearing); dësh-mitë dhe prezantimet e ekspertëve, si dhe këshillat e mbrojtësve.Në procedurën gjyqësore para Gjykatës Evropiane të së Drejtës, shtetet dhe institucionet e UE-së përfaqësohen nga agjenti i emëruar për secilin rast në veçanti; palët nga një avokat mbrojtës,(neni 17 i Statutit të ECJ). Statusin e njejtë të avokatit mbrojtës të palës në këtë procedurë gjyqë-sore e kanë edhe profesorët univetsitar- shtetas të shtetit anëtar të UE- së.Gjykata Evropiane e së Drejtës vendos në seancë të mbyllur, (neni 27 par.1. i Rregullores sëPunës së ECJ, të vitit 1991, të ndryshuar në vitin 1995 dhe 1997; OJ 1991 L 17, p.6. me amen-damenetet e 21 Shkurtit 1995, OJ 1995 L 44, p.61 dhe me amendamentet e 11 marsit 1997, OJ1997 L 103, p.1). Mund të votojë vetëm gjyqtari i cili ka qenë prezent në procedurën gojore,(neni 27 par.2.) Vendimi merret me shumicë votash në formë aktgjykimi, (neni 27 par. 3 iRregullores së Punës së ECJ dhe neni 15 i Statutit të ECJ), dhe ky vendimgjyqsor është validvetëm nëse për të votonin: së paku tre nga pesë gjyqtarët në kolegjin e të pestëve; rrespektivishtsë paku pesë nga shtatë gjyqtarët në kolegjin e të shtatëve. (Me zgjerimin e UE- së në 25 shteteantare, nga 1 maji i vitit 2004, pritet që edhe ky numër i votave të ndryshojë).Vendimi gjyqësor i ECJ përmban: deklarimin se është vendim i ECJ, datën e marrjes së tij, emrine kryetarit dhe të gjyqtarëve që morrën pjesë në vendosje gjyqsore, emri i avokatit gjeneral, emri iregjistrit, (administratorit gjyqsor), përshkrimi i palëve, emri i agjntit, deklarata mbi formën e urd-hërit, përmbledhja e fakteve, deklarata se është dëgjuar me gojë avokati gjeneral, bazat e marrjessë vendimit si dhe vetë vendimi. (neni 63, Kaptina IV e Rregullores së Punës së ECJ). Për dallimnga sistemi gjyqësor i shteteve sovrane, në gjyqësinë e UE- së mjetet juridike që mund ti ushtrojnëpalët kundër vendimeve gjyqësore të Gjykatës së Instancës së Parë, (CFI) apo kundër GjykatësEvropiane të së Drejtës, (ECJ) ndryshojnë. Kundër vendimit gjyqësor të Gjykatës së Instancës sëParë lejohet ankesa, si mjet i rregullt juridik, (Titulli IV, nenet: 110-123 të Rregullores së Punës),por jo edhe kundër vendimit të Gjykatës Evropiane të së Drejtës, e cila siç u tha është instancamë e lartë gjyqësore. Duke ushtruar ankesën kundër Gjykatës së Instancës së Parë, pala e pakë-naqur mund të kërkoj nga Gjykata Evrpiane e së Drejtës që ta hedh poshtë plotësiht apo pjesër-isht, vendimin gjyqësor paraprak të Gjykatës së Instancës së Parë. (neni 113 par.1. i Rregullores sëPunës). Ndërkaq si mjet i jashtëzakonshëm juridik në sistemin gjyqësor të UE- së dhe atë vetëmpërjashtimisht lejohet kërkesa për rishqyrtimin përjashtimor të procedurës, (Kapitulli VI I rregul-lores së Punës së ECJ) dhe atë nga pala e tretë, e cila kosideron se me atë vendim gjyqësor i është

790


prekur ndonjë interes e ajo nuk ka marrë ojesë gjatë procedurës. Në këtë kërkesë pala e tretëduhet të specifikoj vendimin gjyqësor që kontestohet, deklaratën pse vendimi i tillë gjyqësor kon-sidrohet nga ajo si prejudikues, si dhe arësyet për shkak të të cilave pala e tretë nuk ishte në gjend-je të merrte pjesë në procedurën gjyqësore nga e cila ishte marrë vendimi i tillë gjyqësor. (neni. 97i Rregullores së Punës së ECJ).Kjo është në pika të shkurtëra procedura e rregullt gjyqësore para ECJ. Mirëpo me Statustin dheRregulloren e Punës së ECJ përcaktohen edhe procedura të veçanta (Titulli III i Rregullores sëPunës së ECJ) para kësaj gjykate. Të tilla janë:

1. Procedura për suspendimin e veprimeve apo të përmbarimit dhe rreth masave tjera tëpërkohshme, (nenet: 83-90);2. Procedura e interevenimit, (neni 93)3. Procedura rreth çështjeve preliminare, (nenet: 91-92);

1.2.4. Procedura rreth çësthjeve preliminare

Një rëndësi të veçantë për ndërtimin e një sistemi gjyqësor të Unionit Evropian kishte dhe kainstituti i vendimeve preliminare të Gjykatës Evropiane të së Drejtës. Me dispozitat e Traktatit,(nenin 234; ish-neni 177) rregullohet procedura e marrjes së vendimit preliminar nga kjo Gjykatë.Në fakt, kjo dispozitë e Traktatit themeltar të UE-së rregullon marrëdhëniet midis sistemevejuridike kombëtare të shteteve anëtare dhe të atij të Unionit Evropian. Në veçanti kjo rregullonrelacionet e gjyqësisë së një shteti anëtar me atë të Gjykatës Evropiane të së Drejtës.Sipas kësaj dispozite të Traktatit themeltar, Gjykata e së Drejtës e UE-së do të ketë juridiksion përtë marrë vendim preliminar në çështjet që kanë të bëjnë me:a) Interpretimin e Traktatit themeltar të UE-së;b) Interpretimin e validitetit të akteve të institucioneve të UE-së dhe të Bankës QendroreEvropiane,c) Interpretimin e statuteve të organeve që themelohen me aktet e Këshillit.

Nëse njëra nga çështjet e lartpërmendura do të shtrohej para ndonjë gjykate të shteteve anëtare,atëherë ajo Gjykatë do të kërkonte nga Gjykata e së Drejtës e UE-së një vendim preliminar(paraprak). Kur një çështje është shtruar para gjykatës së shtetit anëtar, ndërkaq kundër vendimittë asaj gjykate kanë shteruar mundësitë e ushtrimit të mjeteve juridike, gjykata e atij vendi anëtardo ta shtronte rastin para Gjykatës Evropiane të së Drejtës së UE-së. Me një fajlë, thelb i“vendimeve preliminare” të Gjykatës të së Drejtës së UE-së është që të krijohet një mekanizëmpërmes të cilit gjykatat e vendeve anëtare dhe ajo e UE-së do të angazhoheshin për të gjetur zgjid-hje në rastet kur e drejta e UE-së bie ndesh me të drejtën kombëtare të vendit anëtar të UE-së.Pas ndryshimeve të Traktatit të Amsterdamit (1997), përcaktohen tri tipe të procedurave tëvendimeve preliminare:E para, mbase edhe më e përgjithshmja, është procedura e vendimeve preliminare, që është dhënënë (nenin 234 të) Traktatit dhe kjo procedurë zbatohet ndaj të gjitha kërkesave që kanë të bëjnëme shtyllën e parë ose me Tregun e Përbashkët të UE-së. Meqë për shembujt nga praktika gjyqë-sore e Gjykatës të së Drejtës së UE-së në një fushë të cenimit të rregullave që mbrojnë Tregun ePërbashkët të UE-së, si: konkurrenca jolojale dhe monopolizmi, u bë fjalë më sipër, nuk ka nevojëtë ndalemi më gjatë në tipin e parë të procedurës së marries së vendimeve preliminare.

791


E dyta, është procedurë e re e vendimeve preliminare, e cila zbatohet ndaj shtyllës së tretë: gjyqë-sisë dhe punëve të brendshme. Më konkretisht, kjo procedurë lidhet me dispozitat e Traktatit,(nenet 61- 69 të titullit të ri IV), që kanë të bëjë me vizat, azilin, imigracionin dhe çështje të tjeraqë lidhen me qarkullimin e lirë të personave.

E treta, është, po ashtu, një procedurë e re dhe zbatohet për një pjesë të shtyllës së tretë, si nëbashkëpunimin policor dhe gjyqësor në çështje penale (PJCC). Kjo procedurë e re u inaugura menenin 35 të Traktatit themeltar të Mastrihtit dhe u modifikua me Traktatin pasues të Amsterdamit.(Ndër shembujt e shumtë nga praktika gjyqësore e ECJ-së, lidhur me procedurat e vendimevepreliminare, po cekim këtu vetëm disa sosh: Case 246/80, C. Broekmeulen v. Huisarts RegistratieCommissie[1981]ECR 2311, [1982]1 CMLR 91; Cases: 28-30/62, Da Costa en Schaake NV, JakobMeijer NV and Hoechst-Holland NV v. Nederalndse Belastingadmiministratie[1963]ECR31,[1963]CMLR 224; Case 283/81, Srl CILFIT and Lanificio di Gavardo SpA v. Ministry ofHealth [1982] ECR 3415, [1983] CMLR 472; etj.)

2. SISTEMI JURIDIK I UE-së

Gjatë shqyrtimeve të deritashme, u përmend disa herë nocioni: sistem juridik i UE-së. Lidhur mekëtë çështje shtrohen disa pyetje: a mund të flitet vërtet për një sistem juridik të veçantë të UE-së? Nëse po, në çka bazohet dhe si implementohet ai në praktikë? Këto pyetje diskutohen meprej dekadash brenda qarqeve jo vetëm juridike, por edhe politike evropiane, shpesh edhe nëformë replikash dhe kundërshtimesh të hapta pro et contra njërit apo qëndrimit tjetër. Nëse ikthehemi edhe një herë zhvillimit historik të UE-së, madje nga Bashkimi Evropian për Thëngjilldhe Çelik (ECSC), me Traktatin e Parisit të vitit 1951; pastaj edhe nga dy të tjerat që u krijuan meTraktatin e Romës së vitit 1957, (BEE dhe EVROATOM) do të shihet se deri te Traktati iMastrihtit më tepër kishim një bashkësi ekonomike evropiane, sesa një union politik evropian.Traktati i Mastrihtit i vitit 1991 (1993) mbi Unionin Evropian vetëm hapi një faqe të re të njëintegrimi më të avancuar institucional të ish-BEE- së, me elemente edhe të një unioni të mund-shëm politik e të sigurisë, kurse këtë proces e thelloi më tutje edhe Traktati i Amsterdamit i vitit1997 (1999). Me dy traktatet e fundit të UE-së vetëm u formalizua procesi i unifikimit juridik tëBEE-së, i filluar në vitin 1986- 87, me miratimin e Aktitit Unik Evropian, (SEA). Revidimi mëradikal juridik i Traktatit të Romës të BEE- së u bë më Traktatin e Mastrihtit, me të cilin ishinzgjeruar autorizimet e UE-së ndaj shteteve anëtare; ishin forcuar tendencat federaliste në UE dheishin zgjeruar fushat për të cilat UE- ja kishte kompetencë eksluzive, si: politika sociale, zhvillimi,mbrojtja e mjedisit jetësor, hulumtimi shkencor- teknik, aftësimi i kuadrove, politika e vizave, arsi-mi, mbrojtja e konsumatorëve, komunikacioni, infrastruktura, energjetika, kultura dhe industria.Me gjithë këtë, kundërshtarët e idesë së ekzistimit të një sistemi juridik të UE-së paraqesin argu-mentin se UE- ja, megjithatë, ende nuk e ka cilësinë e personit juridik, por traktatet ndërkom-bëtare me shtetet e tjera joanëtare, në emër të UE-së, i lidh Këshilli.Ndërkaq, ithtarët e idesë për ekzistimin e sistemit juridik të UE-së paraqesin argumentet e proce-sit historik të unifikimit të së drejtës së UE-së. Disa prej tyre theksojnë edhe ekzistimin e “hier-arkisë së normave të komunitetit”. Sipas tyre, ishin tri faza kyçe ato që krijuan sistemin e veçantëjuridik të UE-së:- e para, që konsistonte në harmonizimin e akteve juridike të shteteve anëtare me të drejtën e UE-së;

792


- e dyta, që konsistonte në unifkimin e së drejtës së shteteve anëtare me të drejtën e UE-së;- e treta, që rezultoi me krijimin e së drejtës origjinare të UE-së, e cila sot ka një regjistërimpozant burimesh vetjake juridike, të cilat do të shtjellohen më hollësisht në kreun e veçantë mbiburimet e së drejtës së UE-së.Në favor të sistemit juridik të UE-së është edhe vëllimi mjaft i dendur i akteve të veçanta juridike,që i ka nxjerrë deri më tash UE-ja, duke filluar nga: “Libri i bardhë” (në pesë vëllime), i nxjerrë nëvititn 1984- 85, i cili përmban mbi 300 akte juridike të BEE- së lidhur me masat që duhen zbatuarpër të funksionuar tregu i brendshëm evropian deri në fund të vitit 1992; pastaj rregulloret, drejt-përdrejtivat dhe vendimet e UE-së. Gjithashtu, si argument pro ekzsitimit të sistemit juridik tëUE-së jepet edhe struktura e veçantë e vendimmarrjes me organet e posaçme dhe me mënyrën emarrjes së vendimeve nga Këshilli, Komisioni Evropian dhe Parlamenti Evropian.Ndonëse shumica e vendimeve merret me konsensus, pra edhe me mundësinë e paraqitjes sëvetos nga ndonjë anëtar i UE-së, gjithnjë e më tepër, sidomos pas Traktatit të Mastrrihtit, tëAmsterdamit dhe atij të Nicës, zgjerohet rrethi i fushave për të cilat vendimi mund të merretedhe me shumicë votash. Në këtë kontekst përmendet edhe argumenti i implementimit, pra, izbatimit të detyrueshëm të së drejtës së UE-së në territorin e shteteve anëtare përmes zbatimitdrejtpërdrejt, sidomos pas praktikës gjyqësore të Gjykatës Evropiane të së Drejtës, nga fillimi i tëgjashtëdhjetave.Një tjetër argument për ekzistimin e sistemit juridik të UE-së ofrohet edhe me të ashtuquajturin“regjistër të klauzolave të ndaluara”, që nuk lejohen të stipulohen (njihen) nga shtetet anëtare,nëse ato cenojnë parimet dhe dispozitat e traktateve të UE-së, në dëm të konsumatorëve aponëse me to krijohen pozita monopoliste në tregun e përbashkët evropian. Kjo ndalesë epërgjithshme që nga Traktati i Romës mbi BEE, i vitit 1957, ishte operacionalizuar më tutje gjatëtri dekadave pasuese: 1957- 87 me të ashtuquajturat “Regjistra të tip- përjashtimeve”, që botohennë Fletoren Zyrtare të BEE- së, në pajtim me të cilat kushte apo klauzola kontraktuese të ndalu-ara eliminohet mundësia e shkeljes së traktateve të BEE-së ose interesave të qarkullimit të lirë nëtregun evropian.

2.1. Parimet e së drejtës së UE-së

Mbi çfarë parimesh mbështetet kjo e drejtë? Janë bërë mjaft ndarje të parimeve të së drejtës së Unionit Evropian. Po veçojmë vetëm tri ndarjetkryesore të parimeve të kësaj të drejte.

A. Sipas njerës ndarje, parimet e së drejtës së UE-së ndahen në dy grupe kryesore.1. Në kategorinë e parë të parimeve, të përgjithshme, hyjnë: PARIMET E PËRGJITHSHME TËSË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PUBLIKEKëtu bëjnë pjesë parimet bazë të së drejtës ndërkombëtare në përputhje me Kartën e OKB-ësdhe dokumenteve të saj, të cilat merren për bazë edhe në të drejtën e UE-së. Të tilla janë:- Parimi i vetëvendosjes,- Parimi i sovranitetit,- Parimi i integritetit territorial,- Parimi i mospërzierjes në punët e brendshme të shteteve,- Parimi i bashkëpunimit midis shteteve,- Parimi i respektimit të të drejtave dhe të lirive themelore të njeriut,

793


- Parimi i mosdiskriminimit: etnik, racor, fetar, etj.2. Në kategorinë e dytë të parimeve hyjnë: PARIMET E VEÇANTA TË SË DREJTËS SË UE-së.Këto janë, pra, ato parime që kanë të bëjnë me vetë të drejtën e UE-së dhe të tilla janë parimetmbi të cilat edhe ngrihet e drejta e UE-së:- Parimi i legjitimitetit,- Parimi i legalitetit,- Parimi i supsidiaritetit dhe- Parimi i proporcionalitetit.

B. Një ndarje tjetër e parimeve të së drejtës së UE- së është ajo në: PARIMET - KUSHTE Në këtë grup të parimeve bëjnë pjesë kryesisht kushtet apo kriteret që përcaktohen nga ana eUE- së për shtetet- pretendente për anëtarsim. Ato kryesisht do të mund të grupzoheshin në triparime-kushte:- Parimet e kompatibilitetit politik, (stabiliteti politik, demokracia, të drejtat e njeriut etj.),- Parimet e kompatibilitetit ekonomik, (ekonomia e tregut, transparenca),- Parimet e kompatibilitetit juridik, (kompatibiliteti i legjislacionit kombëtar me atë të UE-së),Për nga rëndësia, për të drejtën e Unionit Evropian prin grupi i dytë i parimeve, sepse ato për-faqësojnë kategorinë “më juridike” të parimeve të kësaj dege të së drejtës së UE-së. Kjo ngase eato janë parime specifike që vlejnë vetëm për të drejtën e UE-së, gjë që dallon atë nga degët etjera të së drejtës.Të tilla parime kryesore të së drejtës së UE-së janë: Legjitimiteti, Legaliteti, Subsidiariteti dheProporcionaliteti.

2.1.1. Legjitimiteti

Njëra prej çështjeve, ndoshta, më të diskutuara në teorinë e së drejtës së UE-së është problemi ilegjitimitetit të kësaj të drejte. Jo pak autorë e kontestojnë “legjitimitetin demokratik” të kësaj tëdrejte, me argumentimin se, pos Parlamentit Evropian, organet e tjera vendimmarrëse të UE-sënuk zgjidhen, por emërohen. Ndërkaq, sikundër dihet, sistemi politik evropian bazohet në mod-elin tradicional të demokracisë përfaqësuese. Si të realizohet ky parim i legjitimitetit demokratik,përkatësisht përfaqësues politik edhe në UE? Apo: nga e nxjerr legjitimitetin kjo e drejtë e UE-së? a) nga baza demokratike, që rrjedh nga përfaqësimi i votuesve, pra nga legjitimiteti demokratik,(faktori: demos) apob) nga baza shtetërore, që rrjedh nga fakti i përfaqësimit të shteteve anëtare, apo, sipas Dellorit, iashtuquajturi legjitimitet etatik, (faktori: shtetet anëtare).Deri në konsolidimin e kësaj strukture të re integruese evropiane, ajo e nxirrte legjitimitetin e vetkryesisht nga vullneti i shteteve për të transferuar aq pjesë të sovranitetit të tyre kombëtar nëstrukturat e reja në krijim të BEE-së, sa ata ishin të gatshëm dhe sa ata vetë e konsideronin tënevojshme. Me fjalë të tjera, kohezioni ekonomik evropian krijoi kushtet për një integrim më tëfuqishëm dhe për një centralizim të sovranitetit të tillë supranacional. Kjo u arrit vetëm pas hyr-jes në fuqi të Traktatit të Mastrihtit. Pra, shtrohet problemi i të ashtuquajturit “deficitdemokratik”, i “deficitit të kontrollit” dhe “deficitit të transparencës” në procedurat legjislative tëUE-së. Ose: nga e nxjerr legjitimitetin demokratik kjo e drejtë, nëse ajo kryesisht bazohet mbi tëashtuquajturin legjitimitet etatik?

794


Kundërshtarët e këtyre kritikave, si kundërargumente për ekzistimin e legjitimitetit demokratik tësë drejtës së UE-së, theksojnë:1. Mbajtjen e zgjedhjeve të drejtpërdrejta për Parlamentin Evropian, si provë të dhënies sëlegjitimitetit demokratik akteve juridike të nxjerra prej tij;2. Transparencën dhe publicitetin gjatë vendosjes me rastin e miratimit të legjislacionit të UE-së,me faktin e publikimit të tyre në Fletoren Zyrtare të UE-sëNdërkaq, kritikuesit shtrojnë kundërargumentet që provojnë se, megjithatë, organi kryesorvendimmarrës në UE nuk është Parlamenti i zgjedhur në zgjedhje të drejtpërdrejta, me votën eqytetarëve të UE-së, por Këshilli, si një institucion ndërqeveritar, i pajisur kryesisht melegjitimitetin etatik, pra të shteteve anëtare.Është vështirë të merret roli i arbitrit midis argumenteve dhe kundërargumenteve për (mos)ekzis-timin e legjitimitetit demokartik të së drejtës së UE-së. Konsiderojmë se që të dyja argumentetkanë peshën e vet, ngase edhe vetë natyra e UE-së është e pashpjegueshme sipas doktrinës klasikepolitike të sovranitetit kombëtar shtetëror dhe të së drejtës që buron prej tij. Si e drejtë e re nëzhvillim e sipër, që ende nuk ka mbushur as gjysmë shekulli të ekzistimit të vet, për të ende nukmund të jepen vlerësime të prera.

2.1.2. Legaliteti

Nëse legjitimiteti i saj (demokratik) mbetet çështje e hapur, çka mund të thuhet për legalitetin siparim i së drejtës së UE-së? Për të plotësuar këtë kusht, pra që e drejta e UE-së të jetë e mbështetur mbi një bazë legale,duhen plotësuar këto kushte:1. Kushtet (kërkesat) substanciale, që janë:- Të brendshme dhe bazohen në dispozitat e traktatit themeltar të UE-së, si burim fundamentaljuridik për rregulloret dhe aktet e tjera juridike që i nxjerrin organet e UE-së. Shtetet anëtare,prandaj, detyrohen të njoftojnë komisionin për hartimin e masave interne që mendojnë t’ i zbato-jnë në territorin e vet, në mënyrë që UE-ja të ketë një pasqyrë mbi legjislacionin në hartim e sipërtë shteteve dhe kompatibilitetin e tyre me të drejtën e UE-së. Shkelja e këtij kushti ishte sank-sionuar edhe me vendimet e Gjykatës Evropiane të së Drejtës, në rastin kur Gjermania kishte ten-tuar të zbatonte masat e saj interne për hyrjen e punëtorëve dhe azilkërkuesve të huaj në territorine vet. (case: Germany v. Commission, 281,285,287/1987;1988) - Të jashtme, të cilat nënkuptojnë aspektet e aktivitetit ndërkombëtar të UE-së, të limituara metraktatin e UE-së, në pjesën për politikën tregtare, si, bie fjala , miratimi i masave antidamping etj.Edhe lidhur me këtë kusht-kërkesë, ECJ me vendimin e saj gjyqësor në “Erta case” rikonfirmoikompetencën ekskluzive të BEE-së në fushën e tregtisë së jashtme të saj me partnerët jashtëBEE- së, me çka kufizoi të drejtën dhe kompetencën e shteteve anëtare që të ndërmerrnin aksiontë pavarur ndërkombëtar në fushat që cenojnë politikën e përbashkët të BEE- së.2. Kushtet procedurale, janë grupi i dytë i kushteve që duhen plotësuar në mënyrë që e drejta eUE-së të ketë themelin legal. Ato nuk i përkasin përmbajtjes pak a shumë politike e juridike, çfarëishin kërkesat substanciale, por më tepër procedurës dhe strukturës së vetë aktit juridik të UE-së.Në këtë kuptim, qenësore është që çdo akt juridik i UE-së, qoftë ky rregullore, drejtpërdrejtivë avendim, duhet çdoherë të përmbajë arsyetimin, se në çka ishin bazuar me rastin e nxjerrjes së tyredhe referimin në traktatin e BEE-së.

795


2.1.3. Subsidiariteti

Nga fillimi i të tetëdhjetave, parimi i subsidiaritetit ishte temë e pashmangshme e debatevejuridike dhe politike evropiane. Për të parën herë ky përmendet në vitin 1975, në Mendimin eKomisonit mbi Unionin Evropian, kurse në Aktin Unik Evropian, të vitit 1987, vetëm në fushëne mbrojtjes së ambientit jetësor. Ndërkaq, gjatë negociatave të Mastrihtit, subsidiariteti a, siçquhej, “koncepti S” ishte shfrytëzuar për të luftuar zbehjen e federalizimit të UE-së. Prandaj nëTraktatin e Mastrihtit (neni 3b), ky parim federalist bëhet parim themelor i UE-së, sipas të cilitdel detyrimi që të veprojë brenda kufizimeve të përcaktuara me këtë traktat. Në fushat që nukbien brenda kompetencave të tij eksluzive, UE mund të ndërmarrë aksion në përputhje me parim-in e subsidiaritetit vetëm nëse:- kjo nuk mund të arrihet me sukses nga vetë shteti anëtar dhe

- do të mund të arrihej më me sukses nga UE..Pra, siç mund të shihet nga një formulim i tillë i supsidiaritetit, ekzistojnë dy limite që e kufizojnëzbatimin e parimit të supsidiaritetit:a) Të kufizuarit vetëm në pushtetin e përcaktuar të UE-së në fushat e përcaktuara me traktat dheb) Në fushat e tjera jashtë kompetencave të pushtetit të përcaktuar me traktat vetëm përjash-timisht, nëse shtetet anëtare nuk ia dalin që me sukses të zgjidhin atë çështje dhe kur UE-ja kamundësi që vetë ta zgjidhë atë me më shumë sukses.Me fjalë të tjera, subsidiariteti, si parim, është inkorporuar me qëllim të realizimit sa më efikas tëqëllimeve të UE-së, përmes instrumenteve të veta juridike.Është e pakontestueshme kompetenca ekskluzive e UE-së në fushat që ia garanton traktati i UE-së dhe në ato fusha nuk lejohet kurrfarë ndërhyrjeje a interference e shteteve anëtare, p.sh., nëfushën e:- qarkullimit të lirë të mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe të personave brenda UE-së;- politikën e përbashkët tregtare;- politikën e përbashkët të transportit;- politikën e përbashkët bujqësore;- politikën e peshkimit të UE-së..Në praktikën gjyqësore të Gjykatës Evropiane të së Drejtës, si në rastin gjyqësor “Erta”, ECJkishte vendosur “mbi kompetencën ekskluzive të BEE- së që prekludon subsidiaritetin”. Sipaskëtij vendimi gjyqësor të ECJ- ës:- BEE- ja dhe shtetet e saj anëtare nuk mund t’ i konkurrojnë njëra- tjetrës në legjislacion, nëfusha të njëjta dhe- kur BEE- ja nxjerr rregulloren për një fushë, shtetet anëtare nuk mund të nxjerrin ligjet e vetaqë mund të jenë në kolizion apo në kundërshtim me këtë rregullore.Prandaj, në marrëveshjen ndërinstitucionale të vitit 1993 për procedurën e implementimit tëparimit të subsidiaritetit, kërkoheshin detyrime nga Parlamenti Evropian, nga Këshilli dhe ngaKomisioni Evropian për përcjelljen e kësaj fushe. Mirëpo, subsidiariteti është diçka më shumë seproblemi i kompetencave ndërmjet UE-së dhe anëtarëve të saj. Ky parim ka të bëjë kryesisht meinaugurimin, pas Traktatit të Mastrihtit, jo aq të parimit të përcaktimit të kompetencës për të ven-dosur në një çështje, sa të parimit të funksionit primar rregullativ të UE-së. Me fjalë të tjera, kyparim përcakton supremacinë e së drejtës së UE-së kundrejt të drejtave të shteteve anëtare. Epamë se Gjykata Evropiane e së Drejtës kishte vendosur në fillim të viteve gjashtëdhjetë mbizbatimin e drejtpërdrejtë të së drejtës së BEE-së në territorin e shteteve anëtare të saj. Kjo edhe ebëri atëherë BEE-në të dallohej nga organzitat ndërqeveritare, duke i dhënë asaj një natyrë speci-

796


fike supranacionale. Me fjalë të tjera, që atëherë ishte inauguruar supremacioni i së drejtës sëBEE- së ndaj të drejtave të shteteve anëtare. Pra, po krijohej një sistem i veçantë juridik i BEE-së, i bazuar në traktatin themeltar të BEE- së dhe shtetet të cilat e kishin nënshkruar atë, i kishinkaluar mbi organizatën, atëherë në krijim, suprancaionale - BEE, pjesët e sovranitetit të tyre, dukepranuar kështu detyrimin që edhe do t’i zbatonin pa kundërshtim aktet juridike të kësaj organizatenë territorin e vet shtetëror. ECJ, pra, kishte marrë qëndrimin e prerë se të gjitha gjykatat eshteteve anëtare duhet patjetër të zbatojnë drejtpërdrejt, pa kusht dhe menjëherë, dispozitat e sëdrejtës së BEE- së në territorin e shtetit të tyre.Parimin e Subsidiaritetit e përcakton shprehimisht si njerin nga parimet themlore të së drejtës sëUE-së edhe “Kushtetuta për Evropën”, (neni 9 pika 3).

2.1.4. Proporcionaliteti

Ky parim, në një mënyrë, është një korreksion i zbatimit të parimit të supsidiaritetit - pa kufizime.Sipas parimit të proporcionalitetit, në të gjitha rastet kur UE-ja intervenon për të rregulluarjuridikisht një fushë të caktuar, ky aksion evropian “nuk duhet të shkojë përtej asaj që është edomosdoshme për t’ i arritur qëllimet e traktatit themeltar”.Pra, vetëm ku është “e domosdoshme” dhe kur kjo “kërkohet”, si një masë e nevojshme e për-caktuar me të drejtën e UE-së, për ta rregulluar më mirë, por gjithnjë duke qenë në përpjesëtimmidis masës së përdorur dhe qëllimit që dëshirohet të arrihet me atë masë. Me një fjalë, ky parimmëton të baraspeshojë masën me efektin e saj dhe të reduktojë deri në minimum efektet even-tuale negative me zbatimin e parimit të subsidiaritetit. Prandaj, në përputhje me parimin e propor-cionalitetit, këto masa të UE-së mund të ndërmeren në fushën që është në kompetencë tështeteve anëtare vetëm nëse: identifikohet një interes relevant për këtë; ekziston vlerësimi para-prak i peshës së këtij interesi; realizimi i këtij interesi nuk mund të arrihet ndryshe dhe kur përkëtë vendoset nga një trup zyrtar dhe me një vendim publik (gjykata).Edhe “Kushtetuta për Evropën”, (neni 9 pika 4), e përcakton parimin e proporcionalitetit sinjërin nga parimet themelore të së drejtës së Unionit Evropian.

2.2. Burimet e së drejtës së UE-së

2.2.1. Nocioni dhe specifikat

Me gjithë kontestimet teorike që i bëhen së drejtës së UE-së dhe natyrës së saj “jojuridike”, rrjed-himisht edhe burimeve të saj, studimet e viteve të fundit gjithnjë e më tepër po konfirmojnë sedhe ky autoritet supranacional nxjerr akte juridike, kompatibile me burimet e degëve të tjera të sëdrejtës.Vetëkuptohet se e drejta e UE-së nuk i ka burimet e së drejtës që i kanë degët e tjera të së drejtës,por burimet e saj të veçanta. Zaten, specifika e së drejtës së UE-së pasqyrohet edhe në burimetspecifike që i ka kjo degë e së drejtës. E drejta e Unionit Evropian, si një “e drejtë shumështre-sore”, që krijohet nga aktorë dhe nivele të ndryshme shtetërore e mbishtetërore, ka edhe burimepak më të veçanta se degët e tjera të së drejtës. Ato dallojnë nga burimet klasike të së drejtës përaq sa dallon edhe vetë e drejta e UE-së nga degët klasike të së drejtës. Ky dallim i burimeve të sëdrejtës së UE-së ka të bëjë si me veçantinë e burimeve të saj materiale dhe formale, ashtu edheme vetë llojet e tyre.

797


Kështu, sipas skemës klasike të dualitetit të burimeve të së drejtës, ato ndahen në:- burime materiale (apo burime-fakte), që janë forcat shoqërore apo shkaqet që e determinojnëlindjen dhe zbatimin e një të drejte dheburime formale (apo burime-akte), që janë vetë normat juridike të detyrueshme për të gjithë.Shtrohet pyetja se ç’është atëherë burimi material dhe ç’është burimi formal i së drejtës së UE-së?Ndonëse, siç u tha shumë herë, ndonëse UE- ja nuk është as shtet dhe as e drejta e saj është edrejtë shtetërore, megjithatë, mund të thuhet se:1. Burim material i së drejtës së UE-së, (si burim- fakt), është vetë procesi i integrimit evropian,fillimisht ai ekonomik e më vonë edhe ai politik. Pra, është vetë vullneti i shteteve anëtare të kësajkrijese të re integruese evropiane për të kaluar mbi këtë organizatë supranacionale pjesë tësovranitetit të vet shtetëror. Burimi material është vetë ekzistimi i UE-së - sot, përkatësisht iBEE- së - dje, si një realitet shoqëror e politik mbishtetëror. Kjo strukturë e re shoqëroresupranacionale, që ekziston prej gati gjysmë shekulli, është, pra, burimi material i së drejtës sëUE-së.2. Burim formal i së drejtës së UE-së, (si burim-akt), është vetë norma juridike, të cilën e nxjerrinorganet dhe institucionet e kësaj strukture integruese supranacionale. Këto norma nuk i nxjerrshteti, por kjo krijesë e re mbishtetërore. Dallimi i burimeve formale të së drejtës së UE-së ngaskema klasike e burimeve formale (kushtetuta, ligji, aktet nënligjore), qëndron në atë se UE- januk nxjerr as kushtetutë, as ligje, por akte juridike krejtësisht të tjera, si: rregullore, drejtpërdrejti-va, rekomandime, pa harruar këtu as traktatet themeltare, që miratohen në konferencat ndërqever-itare të UE-së.

2.2.2. Klasifikimi

Janë bërë shumë ndarje të burimeve formale të së drejtës së UE-së. Por, para se të kalojmë nështjellimin e tyre, mbase do të ishte me vend të bëhet edhe një paraklasifikim i të gjitha akteve tëUE-së:

I. Për nga obligushmëria juridike, në:

A. Burime “juridike”, si norma juridike obligative dhe B. Burime “jojuridike”, ku do të hynin të gjitha aktet e UE-së, që nuk kanë obligueshmëri juridike,por janë më tepër akte të karakterit politik. Në këtë kategori do të hynin:1. Rezolutat, (p.sh. të Parlamentit Evropian),2. Deklaratat (p.sh. të Këshillit),3. Raportet, (p.sh. të PE apo të Komisionit Evropian);II. Për nga rëndësia politike:- Burime fundamentale, (traktatet themeltare të BEE/ UE-së) dhe- Burime të tjera;III. Për nga rëndësia “konstitucionale”:- Burime “kushtetuese”, (traktatet themeltare të BEE/UE-së, deri në miratimin e “Kushtetutës sëUE-së dhe, pas miratimit të saj,- vetë Kushtetuta e UE-së) dhe- Burime “ligjore”, (rregulloret);IV. Për nga niveli detyrimor- juridik:- Legjislacioni i parë, (traktatet themeltare të BEE/UE-së),

798


-Legjislacioni i dytë, (rregulloret; Libri i Bardhë, Tip-përjashtimet; drejtpërdrejtivat; rekomandimet,vendimet; mendimet),- Praktika gjyqësore e ECJ.

Siç mund të shihet nga një klasifikim i tillë i burimeve formale të së drejtës së UE-së, burimi fun-damental, kryesor politik, bazik, domethënë, “kushtetues” i së drejtës së UE-së, që njëkohësishtështë legjislacioni i parë i saj për nga obligueshmëria juridike, është traktati themeltar i BEE- së /UE-së. Mirëpo një kualifikim i tillë teorik për këtë kategori “konstitucionale” të burimeve juridiketë UE-së, si traktate themeltare, ekzistonte deri në vitin 2003. Me përfundimin e punës sëKonventës Evropiane, e cila miratoi projektin e “Kushtetutës për Evropën”, pritet që, me tëmiratuar të kësaj Kushtetute të Unionit Evropian, si burim kryesor i së drejtës së UE-së do të jetëvetë kjo Kushtetutë. Me fjalë të tjera, si “legjislacion i parë i UE-së”, pas miratimit të saj do të jetëKushtetuta e UE-së. Ndërkaq, si legjislacion i dytë, më tepër i karakterit “ligjor”, sipas klasifikimitende në fuqi, (pra ende pa hyrë në fuqi Kushtetuta e UE-së), mbetet rregullorja. Mirëpo pritet qëpas miratimit të Kushtetutës së UE-së edhe këto të pësojnë ndryshime cilësore. Akti më i lartëkonstitucional i UE-së, nga hyrja në fuqi, pritet të inaugurojë edhe “ligjet e UE-së” (neni 32), siburime me rëndësi kyçe juridike. Deri në hyrjen në fuqi të Kushtetutës së UE-së, rregullorjamegjithatë mbetet legjislacion i parë i Unionit Evropian. Mirëpo, po të njëjtën peshë, ndonëse nëkëtë klasifikim është dhënë i fundit, ka edhe praktika gjyqësore e Gjykatës Evropiane të sëDrejtës.

V. Sipas klasifikimit në “Projketkushtetutën për Evropën”, (nenet: 33-36), ndërkaq, si burime të sëdrejtës së UE-së përcaktohen:

1. Akte legjislative

- Ligjet evropiane,- Ligjet- kornizë evropiane,

2. Aktet jo legjislative,

3. Rregulloret e deleguara,

4. Aktet implementuese.

Megjithatë, deri në hyrjen në fuqi të Kushtetutës së Unionit Evropian, në shtjellimet e mëtut-jeshme do t’u përmbahemi burimeve të së drejtës së Unionit Evropian, të përcaktuara me doku-mentet themelore juridike në fuqi- traktatet themeltare të UE-së.

2.2.3. Legjislacioni i parë

Kur flasim për legjislacionin e parë të UE, kryesisht nënkuptojmë traktatet e saj themeltare. Por,në kuptimin e burimit të së drejtës së UE-së, duhen dalluar dy lloje traktatesh:

1. Traktatet themeltare të UE-së2. Traktatet që UE- ja i lidh me palët e treta.

799


Këto të dytat nuk e kanë rëndësinë, peshën dhe rolin e traktateve themeltare, por më tepër janëmarrëveshje ndërkombëtare që UE- ja i lidh me palët e treta. Zakonishtn ato mund të jenë mekarakter tregtar a kooperimi rajonal, (p.sh. me vendet e Mesdheut); me karakter bilateral a multi-lateral, (p.sh., me: WTO, OECD, OKB etj.) ose marrëveshje të UE-së mbi statusin apo anëtar-simin e anëtarëve të rinj në UE, (p.sh., statusi para-anëtarësimit, statusi i stabilizim-asocimit etj.apo pranimi në anëtarësi ).Prandaj, do të përqendrohemi vetëm te traktatet themeltare të BEE/UE-së, si bruime kryesore tësë drejtës së UE-së.Janë pesë traktate themeltare në historikun gati gjysmëshekullor të këtij integrimi supranacionalevropian:

1. Traktati i Parisit mbi Bashkimin Evropian për Thëngjill dhe Çelik (ECSC) i vitit 1951, (1952);2. Traktati i Romës mbi Bashkimin Ekonomik Evropian dhe mbi EVROATOM-in i vitit1957,(1958);3. Traktati i Mastrihtit mbi Unionin Evropian i vitit 1991 (1993) (TEU);4. Traktati i Amsterdamit i vitit 1997 (1999)(ToA) dhe5. Traktati i Nicës, i vitit 2001, (2003).

Këto traktate janë traktate bazë dhe akte më të larta juridike të UE- së, të cilave iu nënshtrohen tëgjitha aktet e tjera juridike të saj. Për ta përgatitur përmbajtjen e një traktati të UE-së, zakonishtthirren konferenca ndërqeveritare, të përfaqësuara nga ministrat e Jashtëm të shteteve anëtare; poashtu, merr pjesë edhe Komisioni Evropian. Në këto konferenca së pari përgatiten dhe diskuto-hen çështjet midis ekspertëve e pastaj projekti i traktateve nga niveli i ekspertëve kalon në niveline miratimit politik në Këshillin Evropian. Si u zhvillua ky proces?

1. Fillimisht, puna brenda këtyre konferencave ndërqeveritare nis me grupin përgatitor të përfaqë-suesve të qeverive të secilit shtet anëtar, të cilët në takimet e tyre të rregullta shtrojnë dhe diskuto-jnë të gjitha çështjet që lidhen me konferencën ndërqeveritare. Zakonisht, këtë grup e përbëjnëpërfaqësuesit e përhershëm të shteteve anëtare në Bruksel.2. Niveli i dytë i punës në këto konferenca ndërqeveritare është ai i Këshillit të Çështjeve tëPërgjithshme, i përbërë nga ministrat e jashtëm dhe ministrat për çështje Evropiane. Ata, nëmbledhjet e tyre mujore, i diskutojnë politikisht çështjet e përgatitura nga grupi përgatitor.3. Pastaj, Këshilli Evropian merr vendimet përfundimtare, në përbërje të shefave të shteteve dhetë qeverive të vendeve anëtare të UE-së.4. Në fund, si rezultat i këtyre konferencave ndërqeveritare, traktati themeltar i UE-së, pas nën-shkrimit nga vendet anëtare, shkon pastaj në ratifikimin kombëtar, në parlamentet nacionale dhevetëm pas ratifikimit nga të gjitha vendet anëtare, hyn në fuqi. Si rezultat i këtyre konferencavendërqeveritare qenë miratuar: Traktati i Romës, Akti Unik Evropian, Traktati i Mastrihtit, ai iAmsterdamit dhe i Nicës. Këso konferencash ndërqeveritare ishin mbajtur, pra, në një cikël disav-jeçar dhe në përfundimin e tyre, ishin miratuar traktatet themeltare.Pra, sado që janë gjithnjë e më të shpeshtë zërat për “një Kushtetutë evropiane”, aktualisht, trak-tatet themeltare të BEE/UE-së mbeten ende “kushtetuta” të UE-së. Ato kanë rëndësinë dherolin e aktit më të lartë politik, kushtetues e juridik për UE- në, ashtu çfarë e kanë kushtetutat nështetet kombëtare. Si burim themelor juridik, traktatet themeltare janë akti më i lartë organik ekushtetues i UE-së nga i cili rrjedhin aktet e tjera juridike të saj. Prandaj këto quhen traktate

800


themeltare.Prandaj, traktatet themeltare të UE-së, quhen edhe “kushtetuta” të UE-së, sepse paraqesin aktinmë të lartë politik, juridik e kushtetues të saj. Ato janë akte themelore juridike dhe konstitucionalepër UE- në. Traktatet themeltare paraqesin themelin juridik të UE-së, me të cilin përcaktohenbazat e:- Parimeve të UE-së,- Organizimit të saj të brendshëm,- Struktutës organike dhe institucionale të saj,- Të drejtat, detyrat dhe kompetencat e organeve të saj.

Nga traktatet themeltare të UE-së burojnë dhe prej tyre nxirren aktet e tjera juridike të UE-së, tëcilat çdoherë duhet të jenë në pajtim me dispozitat e traktatit themeltar. Por, traktati themeltar iUE-së nuk përcakton detyrime vetëm për organet dhe institucionet e UE-së, as vetëm për indi-vidët e shteteve anëtare të tij, por edhe për vetë shtetet nënshkruese të këtyre traktatavethemeltare. Prandaj, jo pa arsye, siç u tha edhe në shtjellimet e mëparshme, nuk lejohet dhe ështëe ndëshkueshme ndërmarrja e masave a veprimeve nga cilido shtet, nëse kjo bie ndesh apo shkelparimet dhe dispoziatat e traktateve themeltare. Jo pa arsye ato quhen “legjislacion i parë”, parë-sor, kushtetutues. Ky dimension i veçantë konstitucional i traktateve themeltare buron nga vetëmënyra e nxjerrjes së tyre. Për dallim nga legjislacioni i dytë, që nxirret në procedurë të rregulltnga organet e UE-së, traktatet themeltare nxirren në një procedurë të jashtëzakonshme, në kon-ferencat ndërqeveritare të UE-së, të cilave i paraprin një proces disavjeçar i negociatave në nivel tëekspertëve dhe hartimi i shumë versioneve të harmonizuara para se projekti i trakatit të marrëmiratimin politik në Samitin e Këshillit Evropian të shefave të shteteve e të qeverive të shteteveanëtare të UE-së. Pra, ashtu si në nivelin shtetëror, kushtetutat miratohen për periudha më tëgjata kohore, po kështu edhe aprovimi i traktateve themeltare të UE-së ndodh: një herë në gjashtëvjet (1951-57); 35 vjet (1957-91), gjashtë vjet, (1991-97), apo katër vjet (1997-2001) .Meqenëse traktatet themeltare janë dokumente vëllimore juridike me mijëra e mijëra faqe tekst,metodologjia e studimit të traktateve themeltare është si vijon:- Përcjell kronologjikisht vazhdimësinë e instituteve të rregulluara me traktate,- Vërej ndryshimet prej traktati në traktat,- Ndrysho dispozitat vetëm aty ku ka risi cilësore.

2.2.4. Traktati i Parisit mbi Themelimin e Bashkësisë Evropiane për Thëngjill dhe Çelik (ECSC,1951)

Ky ishte traktati i parë themeltar, me të cilin u vunë bazat e integrimit institucional evropian. Nëfakt, Traktati i Parisit ishte materializim i idesë së Shumanit për themelimin e BashkësisëEvropiane për Thëngjill e Çelik, projekt ky që, siç parashihej atëherë, do të duhej të përfundontesë realizuari deri në vitin 2002. Pra, siç mund të shihet, vetëm edhe një vit na ndan nga realizimipërfundimtar i këtij projekti embrional të integrimit institucional evropian. Traktatin e kishinnënshkruar 6 shtete: Franca, Gjermania, Italia dhe vendet e Beneluksit: Holanda, Belgjika dheLuksemburgu. Traktati i Parisit përcaktonte themelimin e Bashkësisë Evropiane për Thëngjill eÇelik. Ky entitet, siç përcaktohej, duhej të udhëhiqej nga katër institucionet e përcaktuara me trak-tat:1. Autoriteti i lartë. Ky ishte organi më i lartë i CSCE-së, i përbërë nga 9 të emëruar nga qeveritë

801


e shteteve nënshkruese. Autoriteti kishte pushtetin më të lartë vendimmarrës dhe ekzekutiv, pra,me një fjalë, ai kishte rolin që ka sot Komisioni Evropian.2. Asambleja ishte organi përfaqësues i delegatëve të parlamenteve kombëtare të shteteve nën-shkruese dhe kishte më tepër rol dhe pushtet mbikëqyrës sesa vendimmarrës. Ajo ishte parapri-jëse e Parlamentit të sotëm Evropian.3. Këshilli ishte organi ndërqeveritar i CSCE-së, sepse përbëhej nga përfaqësues të qeverive kom-bëtare të shteteve nënshkruese. Ai kishte rol këshilldhënës dhe më pak vendimmarrës. Këshilli mëtepër luante rolin e një harmonizuesi të aktiviteteve të shteteve anëtare dhe të autoritetit të lartë.4. Gjykata e së Drejtës, si organ gjyqësor i saj.Nga një skemë e shkurtër e kompetencave dhe strukturës së parë institucionale të CSCE-së, sipasTraktatit të Parisit të vitit 1951, del se me traktatin e parë themeltar dominonin tendencatsupranacionale, të mishëruara në pushtetin më të lartë të Autoritetit të Lartë; mbizotëronte frymafederaliste, meqë autoriteti i lartë si organ më i lartë i kësaj krijese ishte mbi Këshillin, si organndërqeveritar.Struktura e vetë tekstit të Traktatit të Parisit ishte e ndarë në: preambulën, (me parimetthemelore); titujt; kapitujt dhe nenet.Në preambulën e Traktatit të Parisit, 1951, veçohen këto parime themelore:1. Qasja evropiane,2. Zhvillimi ekonomik evropian mbi baza të përbashkëta dhe solidare,3. Ngritja e standardit jetësor,4. Zgjidhja dhe zëvendësimi i rivaliteteve të vjetra ndërevropiane,5. Themelimi i Bashkësisë Ekonomike Evropiane në trajtën e ECSC-së.Nga titujt e Traktatit, kryesorët ishin: Titulli I, (Themelimi -neni 1); Detyrat (neni.2); Institucionet(neni 3); Ndalesa e kufizimeve tregtare brenda ECSC-së (neni 4); Statusi i personit juridik (neni 6);Titulli II, (Organet, kompetencat, vendosja -nenet 7- 45); Aktet juridike, (neni 14-15); Vendimet;Rekomandimet; Mendimet; Titulli III, (Dispozitat sociale dhe ekonomike -nenet 46-56; 59-75).

2.2.5. Traktati i Romës mbi BEE dhe Evroatom-in, (EEC,1957)

Pas Traktatit të Parisit, në Konferencën ndërqeveritare të Mesinës, në vitin 1955, ishte arritur mar-rëveshja për të shkuar drejt integrimit më të thelluar dhe më të gjerë ekonomik. Si qëllime krye-sore të këtij plani ishin përcaktuar:1. Themelimi i Bashkësisë Ekonomike Evropiane,2. Integrimi më i fuqishëm ekonomik evropian,3. Krijimi i Tregut të Përbashkët Evropian,4. Zhvillimi i Harmonizuar i Aktiviteteve Ekonomike,5. Heqja e barrierave doganore dhe zbatimi i doganave të përbashkëta.Pra, si qëllim ishte vënë integrimi ekonomik evropian, por jo edhe ai politik. Struktura organiza-tive e BEE-së, sipas Traktatit të Romës, ndryshonte nga ajo që ishte përcaktuar me Traktatin eparë të Parisit, gjashtë vjet më parë. Kështu, sipas Traktatit të Romës, përcaktoheshin këto organe:1. Asambleja,2. Gjykata e së Drejtës e BEE- së, (këto dy organe mbeteshin të përbashkëta dhe ndaheshinmidis ECSC-së dhe BEE- së),3. Këshilli i Ministrave, (organ i ri i BEE- së i veçantë nga ECSC-ja),4. Komisioni, (organ i ri në vend të autoritetit të lartë të ECSC-së).

802


Për dallim nga tendecat supranacionale dhe federaliste të Trakatit të Parisit të vititi 1951, meTraktatin e Romës inaugurohen elemente dhe tendenca ndërqeveritare, sepse Këshilli i Ministravebëhet organi më i lartë vendimmarrës, ndërkohë që me Traktatin e Parisit kishte vetëm një rolkëshilldhënës; Komisioni nuk ka më pavarësi të njëjtë legjislative e ekzekutive, siç e kishteautoriteti i lartë. Po ashtu, bëhet një baraspeshë e pushtetit dhe kompetencave midis Këshillit dheKomisionit.Reformimin më të thellë të këtij Traktati themeltar e kishte bërë: Akti Unik Evropian (SEA), ivitit 1987, prandaj edhe konsiderohej si një “minitraktat” themeltar. Ky akt përbënte revizionin eparë dhe më të rëndësishëm të Traktatit të BEE- së. Ai inauguroi reformën substanciale dhe esen-ciale institucionale të BEE- së. SEA krijoi edhe bazën ligjore për bashkëpunimin politik evropian.Ai formalizoi edhe de jure Këshillin Evropian, si organ të BEE- së. Akti Unik Evropian, poashtu, i dha emërtimin zyrtar Parlamentit Evropian si dhe vendosi si objektiv kryesor krijimin etregut të përbashkët evropian. Gjithashtu SEA zgjeroi dukshëm fushat, në të cilat mund të ven-dosej me shumicë votash në Këshill, si dhe i dha një rol më aktiv dhe më të qartë KomisionitEvropian. Me fjalë të tjera, Akti Unik Evropian riforcoi elementet e humbura supranacionale dhefederaliste të BEE- së, që i kishte Traktati i Parisit i vitit 1951.

2.2.6. Traktati i Mastrihtit mbi UE- në, (TeU, 1991/ 93)

Ky proces reformues jo vetëm juridik, por edhe i mbarë ish- BEE- së, vazhdoi duke u kurorëzuarnë fillim të të nëntëdhjetave në Konferencën ndërqeveritare të Mastrihtit. Pas negociatave në niveltë Konferencës ndërqeveritare, në Këshillin Evropian në Luksemburg, në vitin 1991 ishte prezen-tuar Projekti i Traktatit të ri mbi UE-në, i cili do të aprovohej dhe do të nënshkruhej në Samitin eshefave të shteteve dhe të qeverive të shteteve anëtare, (prej 9 deri më 10 dhjetor të vitit 1991),në Mastriht, ndërkaq u shpall në Fletoren Zyrtare të UE-së në vitin 1992. Traktati i Mastrihtit hyrinë fuqi më 1 nëntor të vitit 1993, pas ratifikimit nga ana e parlamenteve kombëtare të shteteveanëtare.Në rrafshin politik e të sigurisë, UE- ja, edhe pas Mastrihtit, ende nuk krijoi një identiteti tëfuqishëm evropian, pra, ende nuk u arrit një union politik. Mastrihti, ndërkaq, inauguroifuqishëm unionin ekonomik. Për herë të parë në UE ishte realizuar një centralizim i llojit të vetmonetar dhe ekonomik. Qëllimi i Mastrihtit ishte vënia e UE-së nën një kornizë unike institu-cionale. Ky dimension i fuqishëm i centralizimit monetar brenda UE-së, duket se kishte qenë bazëe strukturimit të vetë Traktatit të Mastrihtit. Kjo, me sa duket, u realizua me Traktatin eMastrihtit, i cili edhe në titullin e tij quhej: Traktati mbi Unionin Evropian. Çka përbënte Traktati iMastrihtit mbi Unionin Evropian?Cila ishte struktura e Traktatit të Mastrihtit?Traktati i Mastrihtit përbëhej prej titujve dhe prej një sërë protokollesh shtesë (të viteve: 1992-97).Titujt kryesorë të Traktatit të Mastrihtit janë:- Dispozitat e përbashkëta, të cilat nuk ndryshojnë Traktatin e BEE- së,- Dispozitat që ndryshojnë dispozitat e Traktatit të Parisit, (ECSC), të BEE- së dhe tëEVROATOM- it, pra duke iu referuar shtyllës së parë: (“tri komunitetet evropiane”),- Titulli që konstituon shtyllën e dytë, “CFSP”, apo Politikën e Përbashkët të Jashtme dhe tëMbrojtjes,- Ttitulli që konstituon shtyllën e tretë, “JHA”, apo ndryshe çështjet e Drejtësisë dhe Punët eBrendshme dhe - Dispozitat përfundimtare.

803


Titulli I .- Dispozitat e përbashkëtaKy titull përmban qëllimet dhe parimet themelore të Unionit Evropian, si:1. Progresi Substancial Ekonomik dhe Social,2. Krijimi i Hapësirës Evropiane pa Kufij,3. Kohezioni Social dhe Ekonomik,4. Themelimi i Unionit Ekonomik dhe Monetar (EMU),5. Krijimi i Valutës Unike Evropiane,6. Krijimi i Identitetit Ndërkombëtar të Unionit,7. Qytetari i Unionit Evropian,Titujt II- IV.- Janë dispozitat e Traktatit që ndryshojnë traktatet e Parisit dhe të Romës mbi CSCEdhe EEC, të njohura si shtylla e parë, apo “tri komunitetet”. Traktati i Mastrihtit tash përcakton:- Orarin konkret për krijimin e EMU-së (Unionin Monetar Evropian), EMI (InstitutiMonetar Evropian) dhe ECB (Banka Qendrore Evropiane),- Fusha të reja të kompetencës në UE,- Themelon konceptin e Qytetarit të UE-së,- Krijon Ombdusmanin Parlamentar,- Themelon Komitetin e Rajoneve,- Themelon Gjykatën e Auditorëve.Titulli V.- Inauguron dy shtylla të reja të UE-së: CFPS dhe JHA:Shtyllën e dytë (ose Politika e Përbashkët e Jashtme dhe e Sigurisë e UE-së, (CFSP) dhe Shtyllën etretë (ose Punët e Brendshme dhe Gjyqësia).

1. Politika e Përbashkët e Jashtme dhe e Sigurisë, në përputhje me qëllimet e përcaktuara (nënenin J.1), do të realizohet përmes:- Aksionit të përbashkët- Shumicës së kualifikuar të votave dhe- Asocimit të plotë të Komisionit.Në dispozita e përbashkëta të Traktatit të Mastrihtit thuhet: “Qëllimet që ia përcaktoi vetesUnioni është afirmimi i identitetit të vet në skenën ndërkombëtare, sidomos përmes zbatimit tëpolitikës së përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë, e cila përfshin në afat të caktuar edhe politikëne përbashkët të Mbrojtjes”. (ne.B). Në fakt, forcimi i mbrojtjes së përbashkët të UE-së është risiakryesore e Traktatit të Mastrihtit. Siç do të shihet në shtjellimet e mëvonshme, brenda kësajshtylle të dytë do të funksionojë edhe posti i Sekretarit të Përgjithshëm të UE-së për Politikë tëJashtme, ndërkaq që, sa i përket aspektit të sigurisë së përbashkët, janë në vijim diskutimet për kri-jimin e të ashtuquajturave forca evropiane: EUROCORPS.

2. Çështjet e Drejtësisë dhe Punët e Brendshme (JHA), është një shtyllë e re, e treta, të cilën einauguroi ky traktat. Ideja e Traktatit të Mastrihtit ishte, pra, që të krijohet një kohezion më imadh brenda UE-së dhe një unitet më i lartë në UE në fushën e gjyqësisë dhe të punëve tëbrendshme.Një konkretizim praktik i funksionimit të kësaj shtylle ishte i ashtuquaujturi: “urdhër arrestievropian”, (EAW), i cili hyri në fuqi me 1 janar të vitit 2004, me të cilin obligohen shtetet nën-shkruese anëtare të UE-së që të arrestojnë kriniminelët e vendeve anëtare të UE-së në territorin eshteteve të tjera antare për vepra të rënda penale, si: vrasje, terrorizëm, lëndime të rënda trupore,dhunime, plaçkitje të armatosura, rrëmbime etj.

804


2.2.7. Traktati i Amsterdamit, ToA, (1997/99)

Qëllimet e Konferencës Ndërqeveritare të vititi 1996, që i parapriu Traktatit të Amsterdamit, ishinmjaft modeste: të çohej më tutje reforma e filluar e UE-së, në Mastriht, por pa ndryshimeradikale. Kjo reformë e UE-së ishte fokusuar në tri fusha, të njohura edhe si “Çështjet eAmsterdamit”:1. Numri dhe përbërja e Komisionit Evropian;2. Ripeshimi i votave në Këshillin e Ministrave;3. Zgjerimi i mundshëm i vendosjes me shumicën e kualifikuar të votave.Pas 15 muaj negociatash, Traktati i Amsterdamit u nënshkrua në vitin 1997, kurse hyri në fuqi më1 maj të vitit 1999. Cila ishte struktura e Traktatit të Amsterdamit? Edhe për nga struktura,Traktati i Amsterdamit duket se ishte më i thjeshtë nga ai i Mastrihtit, për të cilin madje thuhej seishte njëri prej traktatave më vëllimore në botë. Po ta thjeshtonim tërë Traktatin e Amsterdamit,në thelb, aty do të mund të veçonim 3 pjesë kryesore:- E para, e cila përmban amendamentet substanciale ndaj Traktatit të Mastrihtit dhe ndajish- traktatave të mëparshme të BEE- së,- E dyta, që, po ashtu, përmban amendamentet, por jo thelbësore, ndaj traktatave tëmëparshme, por më tepër thjeshtëzonte strukturën e Traktatit dhe- E treta, që përmban dispozitat e përgjithshme dhe përfundimtare, si, bie fjala, mënyrëndhe instrumentet e ratifikimit.Duket se Traktati i Amsterdamit ndryshimet më të mëdha i ka bërë në shtyllën e tretë, pra nëçështjet e drejtësisë dhe të punëve të brendshme, madje duke përcaktuar si qëllim të lartë:punësimin dhe hapësirën e lirisë, të sigurisë, të drejtësisë dhe sundimit të ligjit dhe të të drejtave tënjeriut. Njëherësh, Traktati i Amsterdamit këto i normativizoi, si parakusht edhe për anëtarsimineventual të shteteve që pretendojnë integrimin në UE. Sa i përket shtyllës së tretë, Traktati iAmsterdamit inkorporoi ndryshimet e bëra në fushën e qarkullimit të të huajve brenda UE-së meMarrëveshjen e Shengenit, të nënshkruar qysh në vitin 1985, por që kishte hyrë ne fuqi në vitin1995, duke e bërë pjesë integrale të Traktatit. Ajo rregullon çështjet e vizave, azilit, emigrimin dhebashkëpunimin juridik e gjyqësor. Ndryshimet e tjera që vlejnë të veçohen në Traktatin eAmsterdamit janë: barazia e mashkullit dhe femrës, mbrojtja e nivelit të lartë të mjedisit jetësoretj.Traktati i Amsterdamit përcaktoi 5 qëllime kryesore:1. Të vendosë punësimin dhe të drejtat e qytetarëve në thelbin e UE-së;2. Të mënjanojë të gjitha pengesat e lirisë së lëvizjes dhe të forcojë sigurinë dhe të luftojëkrimin Brenda UE-së,3. T’i japë Evropës një zë më të fuqishëm në punët botërore dhe4. Ta bëjë shumë më efikase strukturën institucionale të UE-së, sidomos lidhur me zgjerim-in e Unionit,5. Të forcojë konceptin e qytetarit të UE-së..

Në fushën sociale, me Traktatin e Amsterdamit rikonfirmoheshin të gjitha detyrimet e traktatavetë mëparshme, lidhur me të drejtat sociale, duke iu shtuar atyre edhe dy risi - amendamente:1. Mosdiskriminimin në punë dhe 2. Barazinë më të madhe në mes të mashkullit dhe femrës në punë.

805


Sa i përket sigurisë dhe luftës kundër krimit, traktati i Amsterdamit synonte të krijonte njëhapësirë evropiane për qarkullimin e lirë të njerëzve, mallrave dhe të kapitalit, por edhe të garan-tojë sigurinë për të gjithë qytetarët, duke luftuar të gjitha format e krimit të organizuar, trafikimittë narkotikëve dhe të terrorizmit. Prandaj, Traktati u adresohet këtyre çështjeve në disa dispozitatë reja, të cilat përcaktojnë themelimin e një rrjeti statistikor dhe dokumentues dhe hulumtuesevropian të krimit ndërkufitar për pesë vjetët e ardhshëm. Në këtë mënyrë, Traktati u garantonqytetarëve nivelin e lartë të sigurisë me këto masa:- Bashkëpunimin më të ngushtë midis policive kombëtare dhe autoriteteve doganore meEuropolin dhe rrjetin policor evropian,- Bashkëpunimin më të ngushtë midis të gjitha policive kombëtare dhe midis autoritetevegjyqësore në luftimin dhe parandalimin e racizmit, ksenofobisë, terrorizmit dhe të krimit të orga-nizuar, krimit kundër fëmijëve dhe trafikimit të narkotikëve,- Fillimin e hetimeve të përbashkëta në rastet specifike për llojet e caktuara të krimeve,- Krijimin e ekipeve të përbashkëta për luftë kundër krimeve,- Ekstradimin më të lehtë të kriminelëve midis shteteve anëtare dhe - Standardet e përbashkëta minimale për rregullat dhe për ndëshkimet për krimin e orga-nizuar, terrorizmin dhe trafikimin e narkotikëve brenda UE së.Me Traktatin e Amsterdamit, mbrojtja e mjedisit bëhet një prej qëllimeve kryesore të UE-së,duke përcaktuar disa shkallë të mbrojtjes së tij, si dhe duke vendosur cilësi të re të jetës dhe tëambientit jetësor. Po ashtu, ky traktat përcaktoi eliminimin e kufijve kombëtar dhe forcimin ekufijve të brendshëm të UE-së. Pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Shengenit, në vitin 1985, qëhyri në fuqi në vitin 1995, kjo Marrëveshje u inkorporua në Traktatin e Amsterdamit. Lidhur mekëtë, Traktati përcaktoi bashkëpunimin midis 13 shteteve nënshkruese të Shengenit, duke vendo-sur atë brenda kornizës legale dhe institucionale të UE-së. Komiteti Ekzekutiv i Shengenitzëvendësohet nga Këshilli i Ministrave, kurse Sekretariati i Shengenit inkorporohet nëSekretariatin e Përgjithshëm të Këshillit. Mirëpo, Traktati i Amsterdamit ia njeh natyrën e veçantëBritanisë së Madhe dhe Irlandës, që nuk e kanë nënshkruar Shengenin, por duke iu lejuar atyre tëzgjedhin përparësitë e tij dhe lejoi aranzhmane speciale për Danimarkën. Ndërkaq, nëseMarrëveshja e Shëngenit pranohet, ajo duhet pranuar tërësisht nga secili shtet që planifikon tëanëtarësohet në UE.Përfundimisht, Traktati i Amsterdamit kërkon prej Këshillit të Ministrave që brenda 5 vjetëve, ngahyrja në fuqi e këtij Traktati, të miratojë masat për sigurimin e lirisë së lëvizjes së personave dhetë heqë kontrollet kufitare.Mirëpo, çka ndodh me kufijtë e jashtëm të UE-së, bie fjala, lidhur me emigrimet, azilkërkuesit,etj? Traktati i Amsterdamit, siç u tha edhe më sipër, mëton të krijojë një hapësirë evropiane tëlirisë, të sigurisë dhe të drejtësisë brenda UE-së. Brenda 5 vjetëve, nga hyrja në fuqi e këtijTraktati, shtetet anëtare duhet të ndërmarrin këto masa:a. Heqjen e të gjitha kontrolleve të njerëzve brenda kufijve të brendshëm të UE-së,b.Vendosjen e standardeve dhe procedurave të përbashkëta për kontrollin e njerëzve; rregullat epërbashkëta për viza dhe listat e përbashkëta për shtetin joanëtar, (shteteasit e të cilit patjetërduhet të kenë vizat); formatin unik të vizave; përcaktimin e kushteve në të cilat shtetasit eshteteve joanëtare do të jenë të lirë të udhëtojnë brenda UE-së për tre muaj.Traktati i Amsterdamit përcaktoi kategorinë e qytetarit të UE-së, që është një status personal që imundëson gëzimin e të drejtave civile dhe politike. Koncepti i qytetarit është i lidhur edhe mekonceptin e shoqërisë. Por dilema që shtrohet ndër autorët aktualë të teorisë së të drejtës së UE-së është: “A ekziston një përkufizim për modelin evropian të shoqërisë? A janë qytetarët e

806


shteteve kombëtare evropiane edhe qytetarë të Evropës? Dhe, së fundi, a ekziston “identitetievropian”?” Ndërkaq, jashtë këtyre observimeve filozofike, në rrafshin juridik, “qytetari i UE-së”,si institut juridik, është krijuar me Traktatin e Mastrihtit, me të cilin njihet e drejta e të gjithëqytetarëve të UE-së të votojnë dhe të paraqiten si kandidatë në zgjedhjet lokale në të gjitha shtetetanëtare, si dhe për vendet në Parlamentin Evropian.Sipas Traktatit, çdo person që ka shtetësinë e shtetit anëtar do të jetë edhe qytetar i UE-së. Poashtu, çdo qytetar i UE-së e ka të drejtën e peticionit para Parlamentit Evropian dhe të kërkesëspara Ombdusmanit evropian. Ai, po ashtu, ka të drejtë t’i shkruajë çdo instituucioni të UE-sëdhe secili shtet duhet t’ i respektojë këto parime.Inovacionet e Traktatit të Amsterdamit në fushën e politikës së përbashkët të Jashtme dhe tëSigurisë ishin:1. Së pari, politika e përbashkët e Jashtme dhe e Sigurisë, sipas Traktatit të Amsterdamit,bazohet mbi parimin e integritetit territorial dhe është në përputhje me parimet e Kartës sëOKB-së.2. Shtetet anëtare duhet të thellojnë bashkëpunimin e ndërsjellë dhe të zhvillojnë forma tëreja të solidaritetit politik të ndërsjellë.3. Unioni duhet të jetë i gatshëm t’u përgjigjet detyrimeve humanitare dhe paqeruajtëse.Madje, për këtë janë pajtuar edhe shtetet tradicionalisht neutrale të UE-së.4. Traktati i Amsterdamit sjell inovacione edhe në procesin e vendimmarrjes, duke përcaktu-ar:a. punën në strategjinë e përbashkët,b. drejtimet e përgjithshme të politikës së jashtme,c. aksionin e përbashkët dhed. pozitat e përbashkëta.Traktati përcakton që UE-ja të përfaqësohet në politikën e jashtme, ndryshe nga periudha e kalu-ar, madje nga:- Kryesia e Këshillit,- Komisioni Evropian,- Sekretari i Përgjithshëm i Këshillit, i cili do të veprojë si përfaqësues i lartë i UE-së për politikëne përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë.Në gjyqësinë e UE-së, sipas Traktatit të Amsterdamit, Gjykata e së Drejtës e UE-së merrpërgjegjësinë drejtpërdrejte për të siguruar respektimin e të drejtave të njeriut, në përputhje meKonventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, të vitit 1950, por, po ashtu, ka edhe juridiksion nëfushën e emigracionit, vizave, azilit, kalimit të kufijve dhe në bashkëpunimin penalo-juridik.

2.2.8.Traktati i Nicës, (2001)

Në Nicë të Francës, Këshilli Evropian, në dhjetor të vitit 2000, në konferencën ndërqeveritare qëishte konvokuar me qëllim të ristruktuimit të UE- së në prag të zgjerimit të parë lindor, kishteparaqitur për miratim dy dokumente themeltare:1. Traktatin e ri Themeltar të UE-së dhe 2. Kartën Themelore të UE-së për të Drejtat e Njeriut.Traktati i Nicës ishte aprovuar në shkurt të vitit 2001, ndërkaq pas referendumit të Irlandës, nëqershor të vitit 2001, në të cilin, mbi gjysma e popullsisë i tha- jo, ratifikimit të këtij Traktati,çështja e hyrjes në fuqi e Traktatit të Nicës ishte vërë në pikëpyetje. Mirëpo krerët e UE-së, megjithë “jo- në” irlandeze, këmbëngulin që ky Traktat të miratohet nga shtete anëtare, ashtu siç

807


është, pra pa ndryshime dhe, si i tillë, edhe të ratifikohet nga parlamentet kombëtare, ndërsa hyrjanë fuqi e këtij Traktati u zhbllokua pas ratifikimit edhe nga Irlanda në fillim të vitit 2003. Traktatii Nicës inauguroi një sërë ndryshimesh në mekanizmin vendimarrës, me qëllim të adpatimit nërrethanat e reja, kur UE- ja, nga 15 do të funksiononte si organizatë e 25 shteteve antare.

2.2.9. Legjislacioni i dytë i UE-së

Pos traktateve themeltare, të cilat, siç u pa, janë vërtet burimi kryesor, themelor dhe kornizajuridike e të gjitha burimeve të tjera të UE-së, për çka jo pa arsye quhen edhe “kushtetuta të UE-së”, e drejta e UE-së ka edhe burime të tjera juridike. Madje vetë Traktati (në nenin 249)numëron një për një këto tipe të legjislacionit të komunitetit evropian, siç quhet ndryshe, “legjisla-cion i dytë”. Këtë legjislacion e miratojnë, (vetë apo në bashkëpunim me njëri-tjetrin, në procedu-rat legjislative të UE-së): Këshilli, Komisioni dhe Parlamenti Evropian. Traktati, si legjislacion idytë i UE-së, përcakton:1. Rregulloren,2. Drejtpërdrejtivën,3. Vendimin,4. Rekomandimin dhe5. Mendimin.Këtij paragrafi të Traktatit themeltar të UE-së, ne do t’ia shtonim edhe një burim fort të rëndë-sishëm:6. Vendimet Gjyqësore të Gjykatës Evropiane të së Drejtës.

2.2.10. Rregullorja

Rregullorja është i vetmi burim nga kategoria e të ashtuquajturit legjislacion i dytë i UE-së, që kazbatim të përgjithshëm, pra që obligon të gjitha shtetet anëtare. Madje, ajo fare lehtë do të mundtë quhej edhe “legjislacion i parë”, meqë e vetmja nga të gjitha burimet juridike të UE-së, postraktateve themeltare, ka fuqinë më të lartë obliguese dhe ekzekutive juridike. Kjo ngase rregullor-ja është drejtpërdrejt e zbatueshme sapo të jetë publikuar në Fletoren Zyrtare të UE-së. Hyrja nëfuqi e rregullores precizohet në vetë tekstin e saj, në të cilin saktësisht theksohet data e hyrjes nëfuqi. Me një fjalë, rregullorja në të drejtën e UE-së ka rolin që ka ligji në të drejtën shtetërore, pra,ajo është një akt i përgjithshëm juridik. Prandaj, edhe me rregullore zakonisht normohen masat ezbatimit të përgjithshëm dhe, si të tilla, janë masa normative abstrakte, sepse nuk i drejtohenndonjë subjekti të caktuar, por rrethit më të gjerë të përgjithshëm të detyruesve. Ato, pra, janëdrejtpërdrejt të zbatueshme në territorin e vendit anëtar. Rasti i Britanisë së Madhe është mjaftilustrativ. Kur ajo në vitin 1972 përgatitej t’ i bashkohej BEE- së, anëtarësimi i saj tërhiqte edhepranimin e detyrimeve të përcaktuara me Traktatin e Romës të vitit 1957, që në rrafshin juridiknënkuptonte implementimin e dispozitave të Traktatit në të drejtën e saj të brendshme. Kjoatëherë hapi debatet dhe polemikat midis pozitës dhe opozitës britanike, sepse anëtarësimi i saj nëBEE në rrafshin legjislativ nënkuptonte që rregulloret e BEE- së do të bëheshin ligje në Britaninëe Madhe, pa asfarë masash a pa ndonjë miratim paraprak të Parlamentit të Britanisë së Madhe,(ndërkaq që drejtpërdrejtivat, si akt më i ulët juridik i BEE- së, do të implementoheshin në legjis-lacionin e brendshëm pas një procedure miratuese). Prandaj, me ligjin e saj mbi BEE- në, përcak-tohej: “Të gjitha këtyre të drejtave, autorizimeve, detyrimeve dhe kufizimeve të krijuara meTraktatin e BEE- së, të cilat duhet të jenë në pajtim me Traktatin, pa fuqizim tjetër të mëtejshëm,

808


u jepet efekt ligjor dhe në Britaninë e Madhe ato janë ligje të zbatueshme.Deri më sot, UE-ja kamiratuar mijëra rregullore nga fushat, ndër më të ndryshmet, të cilat, pas miratimit, bëhen pjesë esistemit legjislativ kombëtar të shteteve anëtare dhe, si të tilla, edhe norma imperative të çdoshteti, të cilave nuk mund t’ u bishtnohet, por u duhet përmbajtur dhe duhen zbatuar me për-pikëri. Praktikisht, organet e UE-së, pra, miratojnë rregulloren e caktuar, kurse shtetet anëtareduhet t’ i përmbahen dhe ta zbatojnë atë, duke inkorporuar si pjesë të legjislacionit të vet pozitiv,ndërkaq ,në rast të shkeljes së rregullores prej një shteti të caktuar, Gjykata Evropiane e sëDrejtës, përmes vendimit gjyqësor, e detyron atë shtet që ta zbatojë atë drejtpërdrejt në territorine vet, pa asfarë masash të tjera paraprake administrative. Nga praktika gjyqësore, bie fjala, është injohur rasti para ECJ-ës: “Variola Case”(Case: 34/73), në të cilin Gjykata Evropiane e së Drejtësishte pyetur nga gjykatat kombëtare nëse dispozitat e rregulloreve mund të inkoporoheshin apo tëhynin në rendin juridik të shteteve anëtare përmes masave interne dhe përgjigjja e ECJ-ës kishteqenë si vijon: Zbatimi i drejtpërdrejtë i rregullores nënëkupton që hyrja në fuqi dhe zbatimi i sajështë i pavarur nga çfarëdo mase e së drejtës kombëtare. Shtetet detyrohen të mos i bëjnëobstruksione zbatimit të rregulloreve dhe të rregullave të tjera të së drejtës së UE-së, si dhe tëmos ndërrmarin kurrfarë masash, që mund të ndikojnë në jurisidiksionin e kësaj gjykate.Kur flasim për rregulloret e UE-së, duhet thënë se deri më tash janë bërë disa përpjekje për njëkodifikim a përmbledhje të të gjitha rregulloreve të UE-së, sidomos për ato që kanë të bëjnë lid-hur me mbrojtjen e tregut të përbashkët evropian si dhe me unifikimin e rregullativës doganore.Kështu,në vitin 1985 ishte nxjerrë i ashtuquajturi “Libri i Bardhë”, i cili përmbante të gjitha masatlegjislative që duhej t’i inkorporonin vendet anëtare në legjislacionet e veta kombëtare, me qëllimtë realizimit të projektit të tregut të përbashkët evropian dhe mbrojtjes së tij. Në këtë kontekst tëharmonizimit dhe unifikimit legjislativ në nivel të UE-së, në vitin 1994 ishte nxjerrë KodiDoganor, brenda të cilit ishin harmonizuar të gjitha legjislacionet doganore të vendeve anëtare nënjë tekst unik, si kornizë unike ligjore për procedurat e importit dhe të eksportit të UE-së.

2.2.11. Direktiva

Për dallim nga rregullorja, drejtpërdrejtiva nuk është akt i përgjithshëm juridik i UE-së, respek-tivisht nuk ka veprim dhe nuk krijon detyrime të përgjithshme për një rreth të pacaktuar subjek-tesh, por është akt juridik individual, cili i drejtohet subjektit të përcaktuar saktësisht dhe u lejohetshteteve që vetë të zgjedhin mënyrën e zbatimit të saj. Obligueshmëria e saj, siç mund të shihet,për dallim nga rregullorja, është më e ulët dhe madje edhe mund të jetë objekt i masave internetë shtetit anëtar që, siç u pa edhe në rastin e Britanisë së Madhe, mund të ishin objekt i procedu-rave dhe masave shtesë implementuese të vendit anëtar e jo drejtpërdrejt të zbatueshme, si trak-tatet themeltare dhe si rregulloret e UE-së. Pse u lejua kjo në UE? Drejtpërdrejtivat vendosinpolitikën e UE-së, duke iu lënë, pra, vendeve anëtare që atë ta implementojnë në mënyrën më tëpërshtatshme, sipas sistemeve të veta juridike.Arsyeja qëndron në faktin se, pas ingerencave aq tëmëdha detyruese që iu dhanë rregullores dhe më herët, siç e pamë, traktatave themeltare, dy këtodispozita të natyrës Jus Cogens, pra të zbatimit imperativ, ekzistonte frika e shfaqjes së ndonjëpakënaqësie të shteteve anëtare ndaj një legjsilacioni të tillë aq strikt të UE-së, i cili do të mund t’ikthehej si bumerang tërë procesit të krijimit të legjislacionit të UE-së. Prandaj, ishte drejtpërdrejti-va ajo që, në njëfarë mënyre, zbuti rigjiditetin e detyrimeve ligjore të UE-së, duke fleksibilizuar tëdrejtën e saj, por njëkohësisht, duke ruajtur zhvillimin progresiv të UE-së, pa thyerje të mëdhapolitike. Drejtpërdrejtiva deri te Traktati i Mastrihtit, madje as që publikohej në Fletoren Zyrtaretë UE-së. Drejtpërdrejtiva shfrytëzohet rëndom nga Komisioni Evropian për të legalizuar një

809


veprim të caktuar politik të UE-së. Ajo është instrument kyç i Komisionit Evropian në procedu-rat e vendosjes së marrëdhënieve institucionale me vendet joanëtare që pretendojnë të anëtarso-hen në UE. Kështu, bie fjala, Komisoni Evropian, me drejtpërdrejtivën e shtatorit të vitit 1999,kishte vendosur që të fillonin negociatat për statusin e stabilizim- asocimit me Maqedoninë.

2.2.12.Vendimi

Edhe vendimi është një akt individual juridik i UE-së, i cili detyron vetëm atë të cilit i drejtohet.Vendimet i merr Komisioni Evropian dhe ai, po ashtu, publikohet në Fletoren Zyrtare të UE-së.

2.2.13.Rekomandimi- Mendimi

Asnjëri prej tyre nuk ka fuqi obliguese juridike, por ato janë më tepër një lloj udhëzimesh tëpërgjithshme të vijave të caktuara të zbatimit të politikës së UE-së në fusha të caktuara. Disa ikonsiderojnë edhe si “burime interpretuese” të së drejtës së UE-së, sepse, në fakt, ato,duke inter-pretuar dokumentet bazë juridike të saj, udhëzojnë, rekomandojnë dhe shprehin mendime përçështje të një fushë të caktuar të UE-së. Mirëpo, ato janë, po ashtu, dokumente mjaft të hapurapër gjykatat kombëtare, të cilat u referohen atyre në raste paqartësie. Edhe ato i lëshonKomisioni Evropian, i cili madje lëshon edhe udhëzime politike për çështje a probleme të caktu-ara nga fushëveprimi i tij.

2.2.14. Praktika gjyqësore e GJED

Siç u tha edhe në shqyrtimet e mësipërme, institucioni ndoshta kyç i UE-së, i cili ruajti forcënkohezive të tij dhe çoi përpara të drejtën e UE-së, ishte pa dyshim Gjykata Evropiane e sëDrejtës. Është kështu sepase ajo, nga fillimi i viteve gjashtëdhjetë, ishte promotori që implemen-tonte edhe praktikisht të drejtën e UE-së, e cila deri atëherë qe kuptuar nga shtetet anëtare sidiçka e padetyrueshme për ta, përkatësisht si një normë që nuk duhej zbatuar detyrimisht në terri-torin e tyre. Apo,siç do të vlerësonte ish-kryetari i Komisionit Evropian, Zhak Dellor: “GjykataEvropiane e së Drejtës kontribuoi shumë në krijimin e një korpusi të rregullave të komunitetitevropian”. Me rastet e para gjygjësore, siç ishin: Loos, në vitin 1963, pastaj Reuners, në vitin 1974,Defrene, në vitin 1975, Zaire, në vitin 1986 dhe shumë të tjera, ECJ vendosi qartë shtyllat e njësistemi jo vetëm legjislativ të UE-së, por edhe të mbarë sistemit unikat juridik të saj, nëpërgjithësi. ECJ, me këto vendime gjyqësore, promovoi autoritetin e saj të pakontestueshëm dhee bëri drejtpërdrejt të zbatueshme të drejtën e UE-së edhe në territorin e shteteve anëtare, pa kur-rfarë mase paraprake administrtive.Si rodhi ky proces unikat ligjvënës? Ç’ është doktrina e efektit të drejtpërdrejtë? Kjo doktrinë e ree së drejtës supranacionale evropiane u ngrit në bazë të praktikës gjyqësore të Gjykatës Evropianetë së Drejtës, (“Case- Law”) në fillim të viteve gjashtëdhjetë. Thelbi i kësaj praktike gjyqësoreqëndronte në të ashtuquajturën doktrinë të efektit të drejtpërdrejtë të së drejtës së BEE-së mbi tëdrejtave kombëtare të shteteve anëtare. Me fjalë të tjera, me vendimet e para gjyqësore tëGjykatës, nga viti 1963 e këndej, u imponua detyrimi absolut për shtetet anëtare që në territorin etyre të zbatojnë këto vendime gjyqësore të BEE- së pa kurrfarë kufizimesh a masash të tjeraadministrative, qoftë edhe kur vendimi gjyqësor është kundër shtetit ku ai duhet zbatuar. Kjopraktikë gjyqësore e ECJ-së inauguroi atëbotë doktrinën e re, atë të efektit të drejtpërdrejtë të nor-mave juridike të UE-së.

810


Rasti i parë gjyqësor që inauguroi këtë dokrinë të re të efektit të drejtpërdrejtë të së drejtës sëBEE- së, ishte rasti Van Gend en Loos (case: 26/62; 1963 ECR 1, CMCRLOS). Shkurtimisht, nëkëtë rast gjyqësor, kompania holaneze ,,Van Gend en Loos,, kishte importuar substanca kimikenga Gjermania në Holandë. Por Holanda e kishte ngarkuar atë me dogana në kundërshtim menenin 12 të Traktatit të BEE-së. Prandaj, kjo kompani ishte ankuar në Dutch Tarif Commisie(Komisoni Holandez i Doganave), i cili e kishte paraqitur rastin në Gjykatën Evropiane të sëDrejtës (ECJ), duke kërkuar sqarime për dy pyetje themelore:- nëse (neni 12) i TBEE-së ka zbatim të drejtpërdrejtë në territorin e një shteti anëtar? - nëse shtetasit e tyre, bazuar në këtë dispozitë të traktatit të BEE- së, mund të kërkojnë mbrojtjegjyqësore të të drejtave të tyre para ECJ-së?- Gjykata Evropiane së Drejtës (ECJ), në vendimin e saj lidhur me këtë rast, kishte konstatuar seBEE-ja po konstituonte një rend të ri juridik të së drejtës ndërkombëtare, i cili u kufizonte

sovranitetin shteteve anëtare të saj;- Subjekt i këtij rendi të ri juridik nuk janë vetëm shtetet anëtare, por edhe individët e tyre- Pavarësisht nga legjislacionet kombëtare, e drejta e BEE- së imponon detyrime për individët,por edhe i mbron të drejtat e tyre;Traktati i BEE- së, prandaj, impononte detyrime si për shtetet anëtare, ashtu edhe për individëtdhe për institucionet e BEE- së.Prandaj, mund të thuhet se rasti gjyqësor “Van Gen en Loos” ishte kthesa që promovoi kon-ceptin e zbatimit drejtpërdrejt të normave juridike të BEE- së në shtetet anëtare dhe, përgjithë-sisht, për ngritjen e një sistemi sui generis juridik të BEE- së. Së bashku me rastet e tjera pasuesegjyqësore (case: Reuners, 2/74; Defrene 43/75; Zaera 12/8), doktrina e efektit të drejtpërdrejtë tësë drejtës së BEE- së në territorin e shtetit të saj anëtar, kumtoi dy mesazhe të rëndësishme poli-tike:- Së pari, ndërkombëtarizoi zbatimin e drejtpërdrejtë të traktateve themeltare të BEE- së në nivelkombëtar, duke fuqizuar kështu drejtpërsëdrejti normën e traktatit të BEE- së në shtetet anëtaredhe- Së dyti, kjo doktrinë e efektit të drejtpërdrejtë të së drejtës së BEE- së, po ashtu, forcoi tenden-cat federaliste brenda BEE- së.Mirëpo, a do të thotë se kjo doktrinë e efektit të drejtpërdrejtë mund të zbatohet në çdo situatëapo për zbatimin e saj duhen plotësuar disa parakushte? Janë katër kushte për zbatimin e drejt-përdrejtë të traktatit të BEE-së në shtetin anëtar:1.Ndalesa e qartë dhe e pakushtëzuar për shtetin anëtar që të pengojë zbatimin e drejtpërdrejtë tënormave të këtij traktati në territorin e atij shteti;2.Detyrimi negativ, pra të përmbajturit e shtetit anëtar nga kufizimi i zbatimit të drejtpërdrejtë tëtraktatit të BEE- së në atë shtet;3. Ndalesa e çfarëdo rezervash nga shteti anëtar që mund të pengojnë zbatimin e drejtpërdrejtëdhe4. Zbatimi i drejtpërdrejtë i traktatit të BEE- së në shtetin anëtar nuk është i varur nga asnjë masëimplementuese e atij shteti.Në përputhje me doktrinën e efektit të drejtpërdrejtë ishte edhe dimensioni i supremacisë sëvendimeve gjyqësore të Gjykatës Evropiane të së Drejtës, me të cilat “invalidoheshin” ligjet kom-bëtare të shteteve anëtare, nëse ishin në konflikt me të drejtën e BEE- së.

Vendimet e Gjykatës Evropiane të së Drejtës janë drejtpërdrejt të zbatueshme në shtetet anëtare,nëse kanë të bëjnë me këto fusha të përcaktuara në traktatet themeltare:

811


- Mosdiskriminimin sa i përket shtetësisë;- Rregullat mbi unionin e lirë doganor;- Mosdetyrimi i brendshëm doganor;- Moskuotimi tregtar në tregun e brendshëm;- Mosdiskriminimi midis shtetasve të ndryshëm të Unionit nga monopolet

shtetërore;- Mosdisksriminimi nacional i lirisë së lëvizjes dhe i punësimit;- Liria e dhënies së shërbimeve jashtë kufijve kombëtarë dhe trajtimi kombëtar i tyre;- Pagesat valutore dhe transferi i kapitalit;- Ndalesat diskriminuese në transport;- Trajtimi i barabartë, pagesa e njëjtë për punën e njëjtë;- Mosdiskriminimi në pjesëmarrjen në kapitalin e ndërmarrjeve.

Gjykata Evropiane e së Drejtës ishte njëri ndër katër institucionet më të vjetra dhe njëri ngaorganet e para të integrimit institucional evropian, i cili qe themeluar me Traktatin e Parisit të vitit1951. Ndërkohë, kompetencat dhe fushëveprimi i saj vazhdimisht ishin avancuar deri në traktatete fundit themeltare të Mastrihtit dhe të Amsterdamit. Në vitin 1988, Gjykatës Evropiane të sëDrejtës i bashkohet edhe CFI a Gjykata e Instancës së Parë, e cila gjykon rastet në shkallë të parë,ndërkaq ECJ mbetet gjykatë e shkallës së dytë e UE-së dhe instanca më e lartë gjyqësore e saj.Gjykata përbëhet nga gjyqtarë dhe nga avokatë të përgjithshëm të zgjedhur nga shtetet anëtare tëUE-së, për çka do të bëhet fjalë më shumë në shtjellimet rreth procedurës para ECJ-ës.Do të përqendroheshim vetëm në disa raste gjyqësore të kësaj Gjykate, për të parë më mirë se satë detyrueshme ishin dhe janë vendimet e kësaj Gjykate për shtetet anëtare të UE-së. Kuptohet,nuk do të shtjellojmë të gjitha vendimet e deritashme gjyqësore të ECJ-së dhe as të gjitha fushatme të cilat ato u morën, por do të marrim vetëm një fushë, si shembull ilustrimi, për të parë efek-tin praktik të vendimeve gjyqësore të ECJ-ës për shtetet anëtare të UE-së. Bie fjala, të marrimvetëm shkeljet e Tregut të Përbashkët Evropian, një vlerë kjo posaçërisht e mbrojtur në UE. Pot’i analizojmë masat, veprimet dhe praktikën monopoliste të kompanive të ndryshme evropianenë këtë treg, do të shohim se Gjykata Evropiane e së Drejtës mori një sërë vendimesh gjyqësorendëshkuese jo vetëm kundër shteteve anëtare, por edhe kundër ndërmarrjeve private të tyre, qëkishin shkelur normat juridike të UE-së në këtë fushë. Pos në rrafshin politik, brenda të cilitKomisioni Evropian mund të ndërmarrë hetime të detajizuara kundër shteteve të dyshuara përcenim të tregut të përbashkët evropian me sjelljet monopoliste dhe konkurrencë jolojale apo mepraktikën damping të tyre, në rrafshin gjyqësor, kundë një praktike të të tillë të palejueshmetregtare merret edhe Gjykata Evropiane e së Drejtës. E tërë praktika gjyqësore e kësaj Gjykate, nërastet e monopolizimit dhe të konkurrencës jolojale në Tregun e Përbashkët Evropian, ështëpërqendruar në dy drejtime kryesore:

a. Në të parin bëjnë pjesë të gjitha vendimet gjyqësore të kësaj Gjykate, që merren me kufizimin epalejueshëm të konkurrencës së lirë në Tregun e Përbashkët Evropian dhe b. Në të dytin, që u referohet marrëveshjeve monopoliste për dominimin e pjesëve a të tërë treguttë përbashkët evropian me mallra a shërbime të caktuara. (Nga moria e vendimeve gjyqësore tëECJ, po veçojmë këtu vetëm disa më karaktersitike: “Chima Chapei Budera, (1969); “Brasserie deHaesht”, (1967); “Henkel Colgate”, (1972); “Colotrans”(1969); “AEF Chemia Farma”, (1969);“Grunding”, (1970); “Omega”, (1970); “Covention Faiance”, (1964); “Julien Van Katwijak,(1970); “Transecean”, (1967); “Agfa Gevaert”, 1970; ECJ: L-no.23/1967;L-no.69/1969;L-

812


no.195/1969; L-no.14/1972;L-no.192/1969;L-no 41/1969; L-no242/1970; L-no.147/1970; L-no.163/1967; L-no147/1970, etj).E përbashkëta e këtyre vendimeve gjyqësore të Gjykatës Evropiane të së Drejtës ishte ajo se, megjithë faktin se ECJ ishte një gjykatë jonacionale, por supranacionale, ajo imponoi zbatimin drejt-përdrejt të së drejtës së UE-së dhe në çështjet konkrete të lartpërmendura ndëshkoi rastet e ndar-jes së Tregut të Përbashkët Evropian, të monopolizimit të tij, të marrëveshjeve mbi kufizimin eqarkullimit të lirë tregtar në të përmes konkurrencës jolojale etj. Në të gjtha vendimet e tilla gjyqë-sore, ECJ pati dy mesazhe të përgjithshme dhe të përbashkëta juridike për cenuesit e së drejtës sëUE-së dhe të tregut unik evropian:1) I shpalli të pavlesfshme të gjitha kontratat e tilla afariste ndërmjet ndërmarrjeve të ndryshmeevropiane, të drejtuara nga arritja e qëllimeve të ndaluara me të drejtën e UE-së, duke shpallurnjëkohësisht pavlefshmërinë juridike të marrëveshjeve të tilla,2) Shqiptoi dënime, të cilat për kohë kur ishin dhënë, silleshin diku prej 1000 - 1.000.000 EQY,varësisht nga pesha, serioziteti i cenimit të Tregut të Përbashkët Evropian dhe nga pasojat qëkishin krijuar cenimet e tilla të këtij tregu për mbarë UE-në.

Ndërkaq, rasti i parë gjyqësor në Gjykatën Evropiane të së Drejtës kundër një qeverie të një vendianëtar ishte aktgjykimi i kësaj Gjykate kundër shtetit të Greqisë dhe dënimi i saj me 20.000 � nëditë, derisa Qeveria e saj të mos mbyllte vendin e plehrave në ishullin Kreta, meqë Athina zyrtare,tetë vjet nuk e kishte zbatuar urdhërin e kësaj Gjykate të vitit 1992, që kërkonte respektimin erregullave të UE-së që kishin të bënin me mbrojtjen e mjedisit jetësor.

2.3. Hyrja në fuqi, shpallja e akteve juridike të UE-së

Derisa traktatet themeltare hyjnë në fuqi brenda afatit të caktuar nga nënshkrimi dhe pas rati-fikimit të tyre nga shtetet anëtare nënshkruese, rregullorja hyn në fuqi në datën e shënuar në vetërregulloren. Rregulloret, meqë kanë zbatim të drejtpërdrejt në shtetin anëtar, ato zbatohendrejtëpërsëdrejti në territorin e shtetit anëtar dhe nuk kërkojnë masa shtesë administrative tështetit për t’i fuqizuar ato. Ndërkaq, te të gjitha aktet e tjera, (si bie fjala direktiva), hyrja në fuqi,pos që është e shënuar në vetë tekstin e saj, i lejon një fleksibilitet shtetit anëtar që të pranojëmasa administrative për fuqizimin e tyre në shtetin anëtar dhe zbatimin brenda territorit të vet.Derisa më parë, në Fletoren Zyrtare të UE-së, (OJ) shpalleshin vetëm traktatet themeltare dherregulloret, pas Aktit Unik Evropian të vitit 1987 dhe sidomos pas Traktatit të Mastrihtit, të vitit1992, në Fletoren Zyrtare të UE-së shpallen edhe: direktivat, rekomandimet dhe mendimet.Projekti i “Kushtetutës për Evropën”, ndërkaq, përcakton se “ligjet evropiane dhe ligjet- kornizëevropiane duhet të nënshkruhen nga ana e Presidentit të Parlamentit Evropian dhe nga ana ePresdentit të Këshillit të Ministrave”, (neni. 38 pika.1.), ndërkaq “rregulloret dhe vendimetevropiane, të cilat nuk janë specifikuar se kujt i adresohen ,duhet të nënshkruhen nga ana ekryetarit të instituciobnit të UE-së që e miraton atë” (neni 38. pika.2.).

813


3. PROCESI LEGJISLATIV NË UE: GJASHTË PROCEDURAT E MIRATIMIT TË SËDREJTËS SË UE-së

3.1. Evoluimi historik i procedurës legjislative brenda BEE/UE-së

Sipas Traktatit të Romës, Parlamenti Evropian nuk kishte ndonjë pushtet legjislativ, por përgatitjetdhe konsultimet i bënte Komisioni, ndërkaq i miratonte Këshilli. Thjesht, procedura legjislativesipas Traktatit të Romës, fillonte me fazën e parë: hartimin e projektit nga ana e Komisionit, i cilipastaj zhvillonte diskutime dhe këshillime me grupet evropiane, në mënyrë që në fazën e dytë nënivel të KOREPER- it dhe të Këshillit, pasi PE vetëm konsultohej, Këshilli merrte vendimin efundit. Kjo procedurë injoruese e PE, u ndryshua me Aktin Unik Evropian, duke e ngritur rolin ePE- së, në procedurën legjislative dhe duke vendosur sistemin e shumicës së kualifikuar të votave,si mekanizëm vendimmarrës në Këshill. Dhe, derisa faza e parë nuk pëson ndonjë ndryshim cilë-sor, në fazën e dytë, propozimit të Komisionit tash i bashkohet edhe qëndrimi ( jo, si më parë,vetëm këshilla ) i PE-së, i cili pastaj shkon në Këshill. Pas kësaj, Këshilli arrin në pozicionin e për-bashkët, të cilin ia kthen PE- së. Në traktatet e mëvonshme ky inkuadrim më i fuqishëm dhe sub-stancial i PE- së në procedurën legjislative është gjithnjë e më i dukshëm, sidomos mebashkëvendosjen, e cila u inaugurua me Traktatin e Mastrihtit dhe u modifikua me atë tëAmsterdamit, ndërkaq propozohet të zgjerohet edhe më tepër me Traktatin e ri themeltar, qëpritet të dalë nga Konferenca e fundit Ndërqeveritare e UE-së, (e vitit 2000), për reforimin insti-tucional para zgjerimit. Me këtë procedurë legjislative, Parlamenti Evropian është bërë njëri prejtre protagonistëve kryesorë ligjvënës në UE.

3.2. Procedurat kryesore legjislative në UE

Pasi shpjeguam evoluimin historik të ecurisë së miratimit të akteve juridike brenda BEE- së gjatëkëtij gjysmë shekulli të fundit, këtu do të paraqesim procedurat kryesore legjislative, secila prej tëcilave veçohet për nga roli dhe autorizimet vendimmarrëse të tre protagonistëve kryesorë:Këshillit, Komisionit dhe Parlamentit Evropian. Në Unionin Evropian njihen gjashtë proceduralegjislative:1. Komisioni vepron vetë,2. Këshilli dhe Komisioni veprojnë vetë,3.Këshilli dhe Komisioni veprojnë në konsultim me PE (procedura konsultative),4. Këshilli dhe Komisoini veprojnë në bashkëpunim me PE (procedura e bashkëpunimit),5. Këshilli, Komisioni dhe PE bashkëvendosin (procedura e bashkëvendosjes),6. Këshilli, Komisioni dhe pëlqimi i PE-së (procedura e pëlqimit).

3.2.1. PROCEDURA E PARË: Komisioni vepron vetë

Kjo është procedurë e rrallë në UE. Në përputhje me Traktatin, Komisioni ka vetvetiu pushtettë nxjerrë legjislacionin pa ndonjë intervenim nga institucione të tjera, sidomos në fushat, si:fuqizimi i direktivave, vendimeve që kanë të bëjnë me relacionet financiare midis shteteve, pastajlidhur me konkurrencën në tregun e telekomunikimeve, etj.

3.2.2. PROCEDURA E DYTË: Këshilli dhe Komisioni veprojnë vetë

814


Kjo procedurë zbatohet në disa fusha, për të cilat Këshilli dhe Komisioni mund të ndërmarrinaksione pa ndonjë intervenim nga PE. Sidomos kjo ndodh në fushat, si: lëvizja e lirë e punë-torëve, e kapitalit, e politikës ekonomike dhe e politikës tregtare.

3.2.3. PROCEDURA E TRETË - KONSULTATIVE: Këshilli, Komisioni në konsultim me PE

Siç dihet, procesi legjislativ më herët kishte përqendruar pushtetin legjislativ te Këshilli dheKomisioni Evropian, kur Komisioni propozonte masat, ndërsa Këshilli duhet t’i votonte, përkatë-sisht t’i miratonte ato në formë norme juridike. Ndërkaq, roli i Parlamentit Evropian ishte vetëmkëshilldhënës, pra konsultativ. Dhe, kjo ka mbetur edhe sot në disa fusha, në të cilat roli i PE- sëende është vetëm konsultativ, pra ai vetëm këshillohet para se Këshilli t’i miratojë masat epropozuara nga Komisioni Evropian. Sidomos kjo vlen për të drejtën për të votuar dhe për tëkandiduar në zgjedhjet lokale: të drejtat qytetare, çështja e tatimit indirekt, vizat, azili, luftimi i for-mave të ndryshme të diskriminimit etj..

3.2.4. PROCEDURA E KATËRT- E BASHKËPUNIMIT: Këshilli, Komisioni në bashkëpunimme PE

Gjatë tri dekadave të fundit, Parlamenti Evropian kishte vetëm një rol konsultativ në procesinlegjislativ të UE-së. Mirëpo, pas ndryshimeve që solli Akti Unik Evropian (SEA, 1987) dhe sido-mos pas Traktatit të Mastrihtit dhe të Amsterdamit, roli i PE- së filloi të avancohet, kurse pozita etij ligjëkrijuese të forcohet, duke i dhënë atij edhe dimensionin e bashkëpunimit me Këshillin dheKomisionin Evropian.Sipas Traktatit (neni 252), kjo procedurë e bashkëpunimit të Këshillit dhe Komisionit me PEështë si vijon:1. Këshilli, duke vepruar sipas propozimeve të Komisionit dhe pas marrjes së mendimit nga PE,miraton POZICIONIN E PËRBASHKËT2. Ky pozicion i përbashkët i komunikohet PE- së, i cili njihet me arsyet e marrjes së këtij pozi-cioni. PE ka 3 muaj afat që të deklarohet rreth këtij pozicioni të përbashkët. Nëse brenda këtijafati 3-mujor nuk deklarohet, Këshilli përfundimisht miraton aktin në përputhje me pozicionin epëbashkët3. Nëse PE REFUZON pozicionin e përbashkët me shumicë absolute votash të deputeteve tëvet, atëherë Këshilli mund ta miratojë aktin vetëm përmes konsensusit. PE brenda tre muajvemund të propozojë edhe amendamentet e veta.4. Ndërkohë, Komisioni, brenda afatit prej 1 muaji nga paraqitja e amendamentet nga PE,duhet të shprehë mendimin rreth këtyre amendamneteve. Pas kësaj, Këshilli mund të miratojëamendamentet me konsensus.5. Këshilli, duke vepruar me shumicë të kualifikuar votash, mundet pastaj të miratojë propozimine riekzaminuar nga Komisioni brenda 3 muajve, në rastet kur PE refuzon pozicionin e përbashkëtose kur paraqet amendamentet e veta.6. Periudha e referuar prej tre muajve mund të zgjatet më së shumti edhe për një muaj, sipas mar-rëveshjes së përbashkët të Këshillit dhe PE.Siç mund të shihet, kjo procedurë i jep një rol më të madh PE- së në procesin legjislativ në UE,sepse krijon efektin e “dy leximeve”. Ndonëse është e ngjashme me procedurën e bashkëvendos-jes, dallimi midis tyre është thelbësor. PE me këtë procedurë të bashkëpunimit ende nuk kishtekompetencën e (bashkë)vendosjes, por vetëm mundësinë e bashkëpunimit. Në procedurën e

815


bashkëpunimit, me gjithë avancimin e funskionit legjislativ të PE- së, fjala e fundit ,megjithatë,ende i mbetej Këshillit. Mirëpo, siç do të shihet në shtjellimet e procedurës së bashkëvendosjes,Këshilli dhe Parlementi Evropian vendosin bashkërisht.Mund të përfundohet se procedura e bashkëpunimit ishte risia më e madhe konstitucionale në sis-temin e Komunitetit Evropian

3.2.5. PROCEDURA E PESTË- E BASHKËVENDOSJES: Këshilli, Komisioni dhe PE-bashkëvendosin, (Procedura sipas nenit.251 të TEU)

Traktati i Mastrihtit inauguroi edhe një procedurë të re dhe mjaft komplekse, e cila forcon mëtutje pushtetin legjislativ të PE- së. Ajo u modifikua më pas me Traktatin e Amsterdamit, ndërkaqme propozimet më të reja të reformës institucionale të UE-së, nga Konferenca e funditNdërqeveritare, e vitit 2000, në Nicë propozohet zgjerimi i mëtejmë i fushave të zbatimit të kësajprocedure.Traktati i Amsterdamit e bëri këtë procedurë “rregull të përgjithshme”. Kjo procedurë ka dy faza,brenda të cilave bëhen “dy lexime”:- “Leximi i parë”, brenda të cilit Komisioni Evropian ia kalon Këshillit dhe Parlamentit Evropianpropozimin e një akti ligjor. PE, me shumicën e thjeshtë të anëtarëve të saj, mund ta amendamen-dojë propozimin e parë. Në përputhje me këtë amendament, Komisioni Evropian modifikonpropozimin e parë, kurse Këshilli e modifikon atë duke marrë pozicioni të përbashkët, me kon-sensus apo madje me shumicën e kualifikuar të votave.- “Leximi i dytë”, kur ky pozicion i përbashkët i Këshillit pastaj i kalohet Parlamentit Evropian.Tash çdo amendamendim i mëtejmë i tekstit mund të miratohet vetëm me shumicën absolute tëanëtarëve të PE- së. Pastaj Komisioni dhe Këshilli i shqyrtojnë sërish amendamentet epropozuara nga PE dhe, nëse nuk pajtohen me to, atëherë kërkohet gjetja e kompromisit, përmestë ashtuquajturit Komision i pajtimit.Kjo procedurë legjislative, pra, mundëson bashkëvendosjen e Këshillit, të Komisionit dhe të PE-së në nxjerrjen e akteve juridike të UE-së. Qëllimi i kësaj procedure është, arritja e tekstit-bashkërisht të miratuar. Parlamenti Evropian kërkon nga Komisioni Evropian hartimin e propoz-imeve të cilat Parlamenti i konsideron të rëndësishme. Me fjalë të tjera, PE fiton edhe të drejtën einiciativës legjislative përmes Komisionit Evropian. Me paraqitjen e propozimit nga KomisioniEvropian: PE- së dhe Këshillit, ky i dyti, siç u tha, vendos për pozicionin e përbashkët vetëm pasmarrjes së mendimit të PE- së. Pastaj pozicioni i përbashkët i miratuar i kthehet PE- së për“lexim të dytë”, pas të cilit PE mund ta miratojë, të formulojë ndryshimet ose edhe të refuzojëpozicionin e përbashkët me shumicën absolute të deputetëve të tij. (Llogaritet se me këtë proce-durë të bashkëvendosjes, pas hyrjes në fuqi të Traktatit të Mastrihtit, pritej të miratoheshin, bren-da vitit, të rreth 80 për qind të akteve juridike të UE-së. Është interesant se ky avancim i rolitlegjislativ të PE-së hasi në aprovim nga opinioni publik i qytetarëve të vendeve anëtare të UE-së:në vitin 1991, mbi 65 për qind të të anketuarve ishin deklaruar për procedurën legjislative tëbashkëvendosjes së PE- së dhe Këshillit, ndërkaq vetëm 15 për qind prej tyre kishin qenëkundër).

Pra, nëse do të mund të skiconim këtë procedurë të bashkëvendosjes së Këshillit, PE- së dhe tëKomisionit në miratimin e legjislacionit të UE-së, ajo do të mund të dukej si më poshtë:

1. Propozimet e Komisionit Evropian i dërgohen bashkërisht Këshillit dhe PE. Këshilli, duke

816


vendosur me shumicë të kualifikuar votash, pas marrjes së mendimit nga PE, mund të miratojëaktin juridik, nëse PE nuk paraqet ndërkohë asnjë amendament ndaj propozimit të Komisionit.2. Në të kundërtën, Këshilli miraton pozicionin e përbashkët, i cili i komunikohet PE, duke enjoftuar atë tërësisht për arsyet e marrjes së atij pozicioni.3. Nëse brenda tre muajve, nga marrja e pozicionit të përbashkët, nuk ka kundërshtime ose nukparaqiten amendamente, akti juridik do të miratohet në përputhje me pozicionin e përbashkët.4. Nëse PE refuzon me shumicë absolute të votave të deputeteve të vet poziconin e përbashkët,akti juridik nuk mund të miratohet.5. Nëse PE propozon amendamente ndaj pozicionit të përbashkët me shumicën absolute tëvotave të deputetëve të vet, atëherë ky amendament iu shpërndahet Këshillit dhe Komisionit, tëcilët detyrohen të japin mendimin e tyre lidhur me të.6. Nëse brenda tre muajve Këshilli miraton me shumicë të kualifikuar votash të gjitha amenda-mentet e propozuara nga PE, akti do të miratohet në formë pozicioni të përbashkët. Në tëkundërtën, nëse Këshilli nuk i miraton amendamentet e PE-së, atëherë Kryetari i Këshillit dheKryetari i PE- së thërrasin mbledhjen e Komitetit Konsultativ brenda gjashtë javëve. Komitetikonsultativ ka numër të barabartë të përfaqësuesve të Këshillit dhe të PE- së dhe ata duhet tëarrijnë një marrëveshje.- Nëse pas gjashtë muaj konsultimesh, Komiteti Konsultativ miraton tekstin e përbashkët, atëherënë periudhën e ardhshme gjashtëjavore Këshilli, me shumicë të kualifikuar dhe PE me shumicëabsolute të votave të deputetëve të tij, duhet ta miratojnë aktin juridik në përputhje me tekstin epërbashkët. Nëse njëri prej tyre dështon në miratimin e këtij akti, ai nuk mund të miratohet.- Gjithashtu, nëse Komiteti Konsultativ nuk arrin të miratojë një tekst të përbashkët, akti ipropozuar nuk mund të miratohet.- Afatet e referuara prej tre muajsh dhe gjashtë javësh mund të zgjaten më së shumti edhe për njëmuaj, respktivisht dy javë.Edhe në këtë procedurë kemi “dy lexime” nga PE- ja:- i pari është kur PE ja i jep mendimin e vet Këshillit, para miratimit të pozicionit të përbashkët,dhe- i dyti është ai kur Këshilli nuk miraton amendamentet e PE-së gjatë leximit të parë.

3.2.6. PROCEDURA E GJASHTË- E PËLQIMIT, ( Këshilli, Komisioni, me pëlqimin e PE-së).

Kjo procedurë është thjeshtim i të gjitha procedurave të mësipërme. Këshilli vendos vetëm paspëlqimit të PEsë, prandaj akti juridik mund të miratohet vetëm pasi të jetë miratuar bashkërishtnga Këshilli dhe PE. Westlake këtë procedurë të pëlqimit dhe përgjithësisht rolin e PE-së në këtëprocedurë e përshkruan me fjalët: “Ajo i mundëson PE një pushtet të pakufizuar të zvarritjes dhenjë pushtet absolut të refuzimit”. Procedura e pëlqimit është inauguruar me Aktin UNIKEvropian SEA në fusha të rëndësishme, si: zgjerimi i anëtarsisë së UE-së, lidhur me marrëveshjetasociuese, pastaj lidhur me masat e kohezionit social dhe ekonomik etj,

817


LITERATURA:

1. Paul Craige & Grainne de Burca: “EU Law”, (Oxford, 1998)2 Paul Craige & Graine de Burca: “Evolution of EU Law”, (Oxford, 1999, pg. 181-183).3 Ralph H. Folsom: “European Union Law”, (St. Paul, 1999)4. P.J.G.KAPTEYN & P. VerLoren van THEMAAT: “Introduction to the Law of the European

Communities”, (London, 1998)5. Bernard RUDDEN & Deick WYAT:”Basic Community Laws”, (Oxford, 1994)6. Simon HIX: “The Political System of EU”, (St. Martrin Press, 1999)7. Philip THODY: “An Historical Introduction to the EU”, (London, 1997)8. European Union Law, (Edited by Frank Emmert, Kluwer Law International, , The Hague,

1999)9. Blerim REKA: “ E DREJTA E UNIONIT EVROPIAN”, (Prishtinë 2000)10. Blerim REKA: “UNMIK as an International Governance with Post- War Kosova; NATO’ s

Intervention, UN Administration, Kosovar Aspirations”, (Logos A, Shkup, 2003)11 . Arta IBRAHIMI: “Institucionet Politike të UE- së; Komisioni Evropian”, (Logos A, Shkup,

2003)12 . Blerim REKA- Arta Ibrahimi: “Studime Evropiane 1 & 2”, (Universiteti i Evropës

Juglindore, Tetovë, 2004)13 . “The Constitution for Europe”, (Adopted by consensus bythe European Convention on 13

June and 10 July 2003, and approved by European Council, 18 June 2004)

818


KËSHILLI I EVROPËS DHE MBROJTJA E TË DREJTAVE TË NJERIUT

Mr.sci Gjylieta Mushkolaj

I. THEMELIMI DHE ORGANIZIMI

Këshilli i Evropës është organizata më e vjetër politike e kontinentit të Evropës. U themelua pasLuftës së dytë Botërore, më datën 5 maj 1949, kur qeveritë e dhjetë shteteve evropiane u takuannë Londër me një mision të madh: që vrasjet, shkatërrimet dhe vuajtjet e njerëzve të mospërsëriten “kurrë më”.Nga një organizatë e përbërë prej dhjetë anëtarësh, Këshilli i Evropës është zhvilluar sot në një

organizatë të vërtetë ndërqeveritare gjithevropiane, me dyzet e pesë shtete anëtare dhe me njështet, Monakon, që pret anëtarësim. Të gjitha shtetet anëtare e kanë për obligim që lirinë, din-jitetin njerëzor dhe mirëqenien e individit ta kenë parim bazë të veprimit të pushtetit. Sot, Këshillii Evropës, si organizatë ndërqeveritare, personifikon zotimin e përbashkët të rreth 800 milionevropianëve për të drejtat e njeriut, demokracinë dhe sundimin e ligjit.Kosova është e lidhur ngushtë me Këshillin e Evropës, me gjithë satusin final të pazgjidhur. Jovetëm prania e Zyrës së Këshillit të Evropës, e hapur në Prishtinë me vendim të Komitetit tëMinistrave, por edhe ndërtimi i sistemit të ri juridik të Kosovës është i bazuar në instrumentet eKëshillit të Evropës. Gjithashtu, ka një rëndësi të veçantë edhe pjesëmarrja, si anëtar vëzhgues, iAsociacionit të Komunave të Kosovës në Kongresin e Autoriteteve Lokale dhe Rajonale.

1. OBJEKTIVAT

Objektivat e Këshillit të Evropës, si organizatë ndërqeveritare, edhe sot janë po aq të rëndësishmedhe relevante, sikurse edhe para gati pesëdhjetë vjetësh, kur kjo organizatë u themelua:

- të mbrojë të drejtat e njeriut, demokracinë pluraliste dhe sundimin e ligjit;- të avancojë vetëdijen dhe të inkurajojë zhvillimin e identitetit dhe diversitetit kulturor të

Evropës;- të gjejë zgjidhje për problemet, me të cilat ballafaqohet shoqëria evropiane, (si: diskriminimi i

minoriteteve, ksenofobia, jotoleranca, mbrojtja e mjedisit jetësor, klonimi i njeriut, sida, droga,krimi i organizuar etj.);

- të ndihmojë në konsolidimin e stabilitetit evropian, duke mbështetur reformën politike,legjislative dhe kushtetuese.

2. VEPRIMTARIA:

Këshilli i Evropës merret me programe të ndryshme nga fusha e të drejtave të njeriut, siç janë:

819

Këshilli i evropës dhe mbrojtja e të drejtave të njeriut

- mbrojtja e të drejtave civile dhe politike nëpërmjet mekanizmit të procedurës individuale tëankesave, të cilat, lidhur me shkeljet e të drejtave të njeriut, mund të shqyrtohen nga Gjykatapër të Drejtat e Njeriut;

- mbrojtja e të drejtave ekonomike dhe sociale nëpërmjet sistemit të monitorimit dhe të për-gatitjes e të paraqitjes së raporteve për obligimet e shteteve, si dhe nëpërmjet sistemit të anke-save kolektive;

- mbrojtja e personave të privuar nga liria nëpërmjet sistemit të vizitave nga ana e Komitetit përParandalimin e Torturës dhe të Ndëshkimeve ose

Trajtimeve Çnjerëzore a Poshtëruese;- mbrojtja e të drejtave të minoriteteve;- puna drejt barzisë së gruas dhe burrit;- ndërmarrja e veprimeve kundër racizmit, ksenofobisë, antisemitizmit dhe jotolerancës;- puna në bashkëpunimin e ngushtë me mediat, lidhur me çështjet që kanë të bëjënë me lirinë e

shprehjes dhe çështje të tjera të të drejtave të njeriut;- avancimi i vetëdijes për të drejtat e njeriut dhe inkurajimi i arsimimit për të drejtat e njeriut

nëpër shkollla dhe midis grupeve profesionale;- puna me organizatat dhe institucionet e të drejtave të njeriut (ombudspersonat, komisionet

nacionale për të drejtat e njeriut etj.).

3. ORGANET

4.1. Komiteti i Ministrave është organ vendimmarrës i Këshillit të Evropës. Ai përbëhet nga min-istrat e jashtëm të dyzet e pesë shteteve anëtare ose nga përfaqësues të tyre diplomatikë të akredi-tuar në Strasbur.

Duke u anëtarësuar në Këshillin e Evropës, shtetet marrin përsipër obligimin t’i pranojnë parimete sundimit të ligjit dhe të drejtën e qytetarëve të tyre për të drejtat dhe liritë fundamentale.Gjithashtu, ato marrin përsipër obligimin që të bashkëpunojnë në mënyrë të sinqertë dhe efek-tive për të arritur një unitet më të madh dhe për të ndihmuar përparimin ekonomik dhe social.Secili shtet anëtar është përgjegjës për respektimin e këtyre zotimeve. Komiteti i Ministrave sig-uron që shtetet të respektojnë zotimet e veta. Në rast të ndonjë shkeljeje serioze, Komiteti iMinistrave mund të suspendojë përfaqësimin e shtetit anëtar përkatës, ta thërrasë atë që të heqëdorë nga anëtarësia apo madje edhe të vendosë pushimin së qeni anëtar i Këshillit të Evropëd tëatij shteti.

Komiteti i Ministrave siguron zbatimin e konventave dhe marrëveshjeve midis shteteve anëtare.Ky është sidomos kritik kur është fjala për tekstet që kanë të bëjënë me të drejtat e njeriut (më irëndësishmi prej të cilëve është Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, pastaj Karta SocialeEvropiane, Konventa Evropiane për Parandalimin e Torturës dhe Konventa Kornizë përMbrojtjen e pakicave kombëtare), duke përcaktuar makinerinë mbikqyrëse. Përgjegjësia eKomitetit të Ministrave ndaj Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut e pasqyron rëndësinë ekësaj Konvente, që është gur themeli i sistemit evropian të mbrojtjes së të drejtave të njeriut.Duke i mbikëqyrur shtetet anëtare në ekzekutimin e aktgjykimeve të Gjykatës Evropiane për tëDrejtat e Njeriut, Komiteti i Ministrave luan rol thelbësor në ruajtjen e kredibilitetit të këtij siste-mi, që është unik në botë.

820


4. 2. Asambleja Parlamentare është organ këshilldhënës i Këshillit të Evropës. Ajo është asamblejamë e vjetër ndërkombëtare parlamentare, e përbërë nga anëtarët e parlamenteve të zgjedhur nëmënyrë demokratike.Anëtarët e Asamblesë Parlamentare zgjidhen nga ana e parlamenteve të shteteve anëtare, nga rad-hët e anëtarëve të vet. Secili shtet, varësisht nga madhësia e popullsisë, përfaqësohet nga delega-cioni që përbëhet nga 2 deri në 18 anëtarë.

4.3 Kongresi i Autoriteteve Rajonale dhe Lokale të Evropës është organ konsultativ që i përfaqë-son autoritetet lokale dhe rajonale.Ky organ i Këshillit të Evropës ka një rol të veçantë në Kosovë. Që në fillim të vendosjes sëMisionit të Kombeve të Bashkuara, Kongresi është pjesë e prezencës ndërkombëtare në Kosovë.Veprimtaria e Kongresit në Kosovë përfshin:- ndihmën për të rekrutuar administratorë ndërkombëtarë për tridhjetë komunat e Kosovës;- ndihmën për të hartuar tekstet ligjore për komunat dhe zgjedhjet;- vëzhgimin e zgjedhjeve komunale;- bashkëpunimin me Komisionin e Venedikut për të studiuar statusin e përkohshëm të Kosovës,

bazuar në Rezolutën e Këshillit të Sigurimit 1244;- organizimin e vizitave për Presidentin e Kongresit dhe sigurimin e dialogut me përfaqësues të

UNMIKut, të OSBEsë, si dhe institucionet vendore të pushtetit;- mbështetjen e iniciativave të Komunave të Kosovës;- ndihmën e OSBE-së për ndërtimin e institutit trajnues të qeversisjes lokale.

II. KONVENTA EVROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT

1. NATYRA JURIDIKE E KONVENTËS

Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore është arritja mëe madhe e Këshillit të Evropës. Është hapur për nënshkrim në Romë më datën 4 nëntor 1950dhe ka hyrë në fuqi në shtator të vitit 1953.Ndryshe nga Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut, edhe pse e hartuar sipas modelit të saj,Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut jo vetëm që e ka formuluar katalogun e të drejtavetë njeriut, por edhe e ka siguruar sistemin e kontrollit për zbatimin e saj. Në të vërtetë, qëllim iKëshillit të Evropës ishte që me këtë Konventë të bëhen hapat e parë për zbatimin e të drejtavetë caktuara, të konstatuara me Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut të vitit 1948.Sipas së drejtës ndërkombëtare, Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut është marrëveshjendërkombëtare. Është hartuar, është lidhur dhe është ratifikuar sipas praktikës dhe rregullave qëvlejnë për marrëveshjet ndërkombëtare. Megjithatë, kjo është vetëm njëra anë e saj. Dispozitat qëi rregullojnë garancitë e të drejtave materiale të njeriut, pra thelbi i Konventës, i ngjanë katalogutkushtetues të të drejtave të njeriut.Që të dy këto aspekte të Konventës duhen marrë në konsideratë së bashku, edhe pse aspekti“kushtetues” i Konventës, me kalimin e kohës, është bërë dominant. Kjo sidomos bie në sy kur ishikojmë parimet e interpretimit. Në të drejtën klasike ndërkombëtare, marrëveshjet ndërkom-bëtare zakonisht interpretohen, duke u fokusuar në mënyrë të kufizuar dhe strikte në interpre-timin e obligimeve të shteteve (travaux préparatories). Përkundrazi, mënyra e interpretimit të dis-pozitave të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut i ngjan plotësisht interpretimit që ebëjnë gjykatat nacionale. Këtu merren parasysh edhe zhvillimet e shoqërisë moderne, kështu që

821


Konventa shikohet si një “instrument i gjallë”. Kjo është gjithashtu një veçori tjetër e karakteritkushtetues të Konventës.

2. PËRMBAJTJA E KONVENTËS

a) Historiku i zhvillimitSipas Konventës së vitit 1950, në rastet kur shtetet kontraktuese kishin pranuar të drejtën individ-uale të ankesës, parashtruesit individual të ankesës (individët, grupet e individëve ose organizatatjoqeveritare) mund të parashtronin ankesa kundër shteteve kontraktuese për shkeljet e pohuara tëtë drejtave të siguruara me Konventë.Në fillim, ankesat kalonin nëpër shqyrtimin paraprak të Komisionit që e përcaktonte pranimin etyre. Nëse ankesat konsideroheshin të pranueshme dhe nuk ishte arritur ndonjë zgjidhje miqësorepër rastin, Komisioni e përpilonte raportin, në të cilin i parashtronte faktet, por edhe shprehtemendimin lidhur me anën ligjore të rastit. Raporti i dërgohej Komitetit të Ministrave.Në rastet kur shteti i paditur e kishte pranuar jurisdiksionin e obligueshëm të Gjykatës, Komisioniose cilido shtet kontraktues i interesuar kishte në dispozicion periudhën prej tre muajsh, pasi qëraporti t’i dorëzohej Komitetit të Ministrave, brenda së cilës mund t’i dorëzonte rastin Gjykatëspër vendosje përfundimtare dhe juridikisht të detyrueshme. Individët nuk kishin të drejtë t’iaparaqitnin rastet Gjykatës.Nëse rasti nuk i paraqitej Gjykatës, Komiteti i Ministrave vendoste se a kishte pasur shkelje tëKonventës dhe, në rastet kur ishte e përshtatshme, i siguronte satisfaksion viktimës. Komiteti iMinistrave ishte gjithashtu përgjegjës për mbikëqyrjen e ekzekutimit të aktgjykimeve të Gjykatës.

b) Zhvillimet e mëpastajme - Protokollet Që nga hyrja në fuqi e Konventës, janë miratuar 12 protokolle të saj. Protokollet nr. 1, 4, 6 dhe 7të Konventës i shtuan edhe më tutje të drejta dhe liri katalogut të siguruar me Konventë, derisaProtokolli nr. 2 ia njohu Gjykatës pushtetin për të dhënë mendime këshilldhënëse. Protokolli Nr.9 iu mundësoi parashtruesve individual të ankesave që t’i paraqesin rastet e tyre para Gjykatës,nëse shteti i paditur ishte ratifikues i Protokollit dhe një gjë e tillë pranohej nga Komisioni iKontrollit. Me Protokollin nr. 11 u ristrukturua makineria e zbatimit të Konventës. Protokolli nr.12 e ndalon plotësisht diskriminimim, për ndryshim nga teksti bazë i Konventës që e ndalondiskriminimin në mënyrë të limituar, respektivisht vetëm sa i përket gëzimit të të drejtave të tjera,mbrojtja e të cilave sigurohet me Konventë. Protokollet e tjera kanë të bëjënë me organizimin dheprocedurën para institucioneve të parashikuara në Konventë.

3. GJYKATA E RE EVROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT

a) Periudha tranzitoreMë datën 11 maj 1994, Protokolli nr. 11 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut u hap përnënshkrime. Me këtë protokoll kërkohej ratifikimi nga të gjitha shtetet kontraktuese të Konventësdhe hyri në fuqi një vit pas ratifikimit të fundit të depozituar, më 1998. Po atë vit, më datën 31tetor 1998, në pajtim me këtië Protokoll, Gjykata e vjetër pushoi së funksionuari dhe më 1 nën-tor, filloi së funksionuari Gjykata e re Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Megjithatë, sipasProtokollit 11, ishte përcaktuar që Komisioni duhet të vazhdonte së funksionuari edhe për një vit,

822


(deri më datën 31 tetor 1999), për t’u marrë me rastet që ishin proklamuar të pranueshme paradatës së hyrjes në fuqi të Protokollit 11.

b) Organizimi i GjykatësGjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut, e themeluar në bazë të Konventës së ndryshuar dhe tëplotësuar me Protokollin nr. 11, përbëhet nga numri i barabartë i gjyqtarëve me numrin e anë-tarëve të shteteve kontraktuese të Konventës. Gjyqtarët zgjidhen nga Asambleja Parlamentare eKëshillit të Evropës me mandat gjashtëvjeçar. Mandati i gjysmës së gjyqtarëve të zgjedhur nëzgjedhjet e para skadon pas tri vjetësh, në mënyrë që të sigurohet që mandati i gjysmës së gjyq-tarëve të përtrihet çdo tri vjet. Mandati i gjyqtarit gjithashtu skadon pasi që ata ta arrijnë moshën70 vjeç.Gjykata Plenare e zgjedh Kryetarin e Gjykatës, dy nënkryetarë dhe dy kryetarë të sektorëve përperiudhën prej tri vjetësh.Sipas Rregullave të Gjykatës, gjykata është e ndarë në katër sektorë, përbërja e të cilëve është efiksuar për tri vjet dhe është e balancuar në pikëpamje gjeografike dhe gjinore, si dhe ka parasyshsistemet e ndryshme juridike të shteteve kontraktuese. Secili sektor kryesohet nga kryetari, ndërsady nga kryetarët e sektorëve janë njëkohësisht nënkryetarë të Gjykatës. Kryetarët e sektorëvendihmohen dhe, kurdo që është e nevojshme, zëvendësohen nga nënkryetarët e sektorëve.Secili sektor ka në përbërje të vet nga një komision prej tre gjyqtarëve, të cilët zgjidhen për njëmandat dymbëdhjetëmujor. Komisionet janë shumë të rëndësishëm për strukturën e re tëGjykatës, meqenëse janë përgjegjëse për punën e filtrimit, i cili në të kaluarën bëhej ngaKomisioni.Brenda çdo sektori, mbi baza të rotacionit, janë themeluar dhomat e përbëra nga shtatë anëtarë,njëri nga të cilët është kryetar sektori dhe tjetri gjyqtar i zgjedhur nga shteti, për të cilin bëhetfjalë në rastin e caktuar. Nëse ky i fundit nuk është anëtar i sektorit, atëherë shërben si anëtar exofficio i Dhomës. Anëtarët e sektorit që nuk janë anëtarë të plotë të Dhomës, janë antëtarë alter-nativë të saj.Dhoma e Madhe, e përbërë nga shtatëmbëdhjetë gjyqtarë, themelohet për një periudhë trivjeçare.Përveç Kryetarit, nënkryetarëve dhe kryetarëve të sektorëve, që janë anëtarëve ex officio, ajo for-mohet në baza të rotacionit nga dy grupe, që ndërrohen çdo nëntë muaj. Këto grupe përbëhennga anëtarë të zgjedhur, në mënyrë që të krijojnë baraspeshë gjeografike dhe t’i reflektojnë traditate ndryshme juridike.

c) Procedura para gjykatësSecili shtet kontraktues ose individ që pohon se është viktimë e ndonjë shkeljeje të Konventës(ankesë individuale), ka mundësi të parashtrojë drejtpërdrejt ankesë para Gjykatës në Strasburg,me të cilën deklaron se njëri nga shtetet kontraktuese të Konventës e ka shkelur ndonjë të drejtëtë siguruar me Konventë.Procedura para Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut është publike. Parimisht, marrja nëpyetje e palëve është publike, nëse Dhoma ose Dhoma e Madhe nuk vendos ndryshe në rast tërrethanave të jashtëzakonshme. Gjithashtu janë publike edhe ankesat dhe dokumentet e tjera që ijanë paraqitur Regjistrit të Gjykatës nga palët.Parashtruesit individual të ankesave mund të parashtrojnë ankesa individualisht, megjithëqë për-faqësimi juridik rekomandohet, madje edhe kërkohet me rastin e marrjes në pyetje ose pasi që tëdeklarohet ankesa e pranueshme. Këshilli i Evropës e ka themeluar një skemë të ndihmës juridikepër parashtruesit e ankesave që nuk kanë mundësi të sigurojnë përfaqësim juridik.

823


Gjuhë zyrtare të Gjykatës janë anglishtja dhe frëngjishtja, por ankesat mund të hartohen në njërënnga gjuhët zyrtare të shteteve kontraktuese. Pasi ankesa të jetë deklaruar e pranueshme, duhet tëpërdoret njëra nga gjuhët zyrtare të Gjykatës, përveç nëse Kryetari i Dhomës ose ai i Dhomës sëMadhe e autorizon vazhdimin e përdorimit të gjuhës, në të cilën është hartuar ankesa.

4. PROCEDURA PËR PRANIMIN E ANKESËS

ç) Kriteri i pranimitProcedura e ankesës, e përcaktuar me Protokollin 11 të Konventës, për herë të parë në historinë etë drejtës ndërkombëtare, themelon të drejtën e individit t’i bëj shtetet përgjegjëse para Gjykatësndërkombëtare për shkeljet e paraqitura të obligimeve të tyre ndërkombëtare. Asnjëherë më parëdhe asnjë procedurë tjetër ndërkombëtare nuk u lejonte individëve qasje të drejtëpërdrejtë në njëgjykatë ndërkombëtare, me pushtet, që jep aktgjykime juridikisht të obligueshme në të drejtënndërkombëtare. Aktgjykimet e Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut ekzekutohen ngaKomisioni i Ministrave.Sipas nenit 34 të Konventës, e drejta e ankesës individuale është tani pjesë e detyrueshme eKonventës, megjithqë ajo mbetet opcionale për territoret e jashtme, “për marrëdhëniet ndërkom-bëtare të të cilave përgjegjës është shteti”.Jurisdiksioni i Gjykatës është i kufizuar. Ankesat mund të merren në konsideratë vetëm nëse iplotësojnë kriteret e pranimit të përcaktuara me nenin 35 të Konventës. Shkurtimisht, kriteret qëdomosdo duhet t’i plotësojë një ankesë janë si më poshtë:- Të parashtrohet nga personi i autorizuar;- Të ketë të bëjë me çështjen e rregulluar me Konventë;- Të ketë të bëjë me periudhën brenda të cilës shteti është i obliguar t’i përmbahet konventës;- Të ketë të bëjë me jurisdiksionin për të cilin shtrihet Konventa;- Të parashtrohet pas shterimit të të gjitha mjeteve juridike të brendshme;- Të jenë shtruara të gjitha argumentet e Konventës në gjykatat e brendshme;- Të parashtrohet brenda 6 (gjashtë) mujash, nga dita e shfrytëzimit të mjetit të fundit juridik të

brendshëm.Duhet theksuar se neni 34 jo vetëm që parashikon detyrimin e shteteve që t’u lejojnë individëve tëparashtrojnë ankesa para Gjykatës Evropiane për të Drejtat e e Nnjeriut, por edhe i detyron ato“që në asnjë mënyrë të mos e pengojnë ushtrimin efektiv të kësaj të drejte”. Kështu, p.sh., nërastin Akdivar v. Turke, Gjykata me aktgjykim ka konstatuar që:Është me rëndësi parësore veprimi efektiv i sistemit të peticionit individual, i parashikuar menenin 25 të Konventës, ((tani ky është neni 35), që parashtruesit apo parashtruesit potencialë tëankesës, të kenë mundësi të komunikojnë lirisht me Komisionin, (tani, Gjykatën), pa iu nënshtru-ar asnjë forme të presionit nga ana e pushtetit që të heqin dorë apo ta ndryshojnë ankesën e tyre.Në këtë rast, parashtruesit e ankesës ishin marrë në pyetje nga policia lidhur me ankesën që iakishin parashtruar autoriteteve të Strasburg-ut, madje në disa raste, marrja në pyetje edhe ishte fil-muar. Nga ata ishte kërkuar që të nënshkruanin deklarata, me të cilat mohohet se i kishinparashtruar ankesë Gjykatës. Gjykata konkludoi se me atë rast ishte shkelur neni 34, pa marrëparasysh faktin se parashtruesit e ankesës ia kishin arritur që t’i drejtohen Gjykatës përkundërsjelljës së atillë të pushtetarëve turq. Megjithkëtë, në rastin Aydin v. Turkey, Gjykata ka theksuarnevojën për provë konkrete dhe të pavarur të ndërhyrjes së pushtetit. (Komisioni kishte konstatu-ar se ekzistonte shkelja e nenit 34 në bazë të faktit se pushtetarët turq nuk ia kishin arritur të sig-

824


uronin asnjë arësyetim të besueshëm për kontaktet që i kishin bërë me parashtruesen e ankesësdhe antarët e familjes së saj.) Me këtë rast, Komisioni kishte marrë vendim, sipas të cilit, në atorrethana, nuk ekzistonte një evidencë e mjaftueshme për të lejuar mundësinë që të konkludohetse:pushtetarët ta kenë kërcënuar ose ta kenë shqetësuar parashtruesen e ankesës ose anëtarët e famil-jes së saj lidhur me rrethanat që ne i kemi shqyrtuar, për ta shtrënguar atë që të heqë dorë apo tandryshojë ankesën ose që të kenë ndërhyrë në ndonjë mënyrë tjetërr në ushtrimin e së drejtës sësaj për peticion individual.Në rastin Cruz Varas v. Sweden, Gjykata ka marrë vendimin, sipas të cilit mossuksesi i pushte-tarëve që të veprojnë në përputhje me Rregullën 39 të indicies, nuk mund të barazohet me shkeljetë nenit 34. ( Rregulla 39 përcakton se Gjykata apo, kur është më e përshtatshme, Kryetari i saj,mund t’ua përcaktojë palëve cilëndo masë të përkohshme, miratimi i së cilës duket i dëshirueshëmpër interesin e palëve apo për mbarëvajtjen e rregullt të procedurës.)

ç) RATIONE PERSONAE — Kush kundër kujt mund të parashtroj ankesëParashtruesi i ankesës.- Sipas Konventës, ankesat mund të parashtrohen nga “cilido person, orga-nizatë joqeveritare ose grup individësh”, që paraqet se është viktimë e shkeljes (neni 34 iKonventës).Kjo do të thotë se Konventa i përfshin personat fizikë, duke i përfshirë këtu fëmijët dhe personate tjerë pa zotësi për të vepruar, (rasti X and Y v. The Netherlands), pa marrë parasysh se a për-faqësohen ose jo nga prindërit e tyre, su dhe grupet e njerëzve, personat juridikë, siç janë kom-panitë, (rasti The Sunday Times v. The United Kingdom), organizatat joqeveritare, (rasti OpenDoor and Dublin Well Woman v. Ireland), institucionet fetare, (rasti Canea Catholic Church v.Greece) dhe partitë politike, (rasti Liberal Party v. The United Kingdom). Shumë nga vendimetkyçe të Komisionit dhe të Gjykatës kanë qenë dhe janë rezultat i rasteve të inicuara nga kompan-itë komerciale, lidhur me veprimtaritë e tyre komerciale.Për të filluar procedurën para Gjykatës, individët a personat juridik, nuk është e domosdoshme tëjenë shtetas të ndonjë shteti antar të Këshillit të Evropës, (rasti Ahmed v. Austria). Megjithatë, kjomund të jetë me rëndësi lidhur me të drejtat e tyre substanciale, sipas nenit 1 të Protokollit 1,(rasti Gasus Dosier- Und Fördertechnik GmbH v. The Netherlands). Ata nuk është e domos-doshme të jenë themeluar (është fjala këtu për personat juridikë) apo të jenë banorë në territorin etij, madje as të jenë fizikisht të pranishëm atje. Madje, nuk është e domosdoshme që ta kenë viz-ituar atë shtet ndonjëherë. Nëse janë të pranishëm, nuk është e domosdoshme të jenë aty nëmënyrë të ligjshme, sipas të drejtës nacionale, (rasti D. v. The United Kingdom).Parashtruesit e ankesës nuk mund të jenë anonimë, por ata kanë të drejtë të kërkojnë që emri ityre të mbetet në konfidencë, megjithqë duhet t’i zbulohen shtetit kundër të cilit bëhet ankesa.Ankesat nuk mund të bëhen nga organet e pushtetit komunal, siç janë komunat ose nga krijesat e

tjera shtetërore. Çështja se çka e përbën një organizatë shtetërore nuk është gjithmonë e qartë. Nërastin Holy Monasteries v. Greece është konstatuar se pasi që parashtruesit e ankesës nuk e kanëushtruar pushtetin shtetëror, ata nuk mund të konsiderohen si krijesa shtetërore. Me atë rastGjykata kishte gjykuar se ata ishin nën mbikëqyrjen shpirtërore të ipeshkvit lokal dhe jo nënmbikqyrjen e shtetit.

Parashtruesit grupor të ankesave. - Të drejtë për të parashtruar ankesë kanë edhe organizatatjoqeveritare dhe grupet e individëve. Kjo i përjashton këshillat e pushtetit komunal, por nuk i për-jashton politikanët në cilësi individuale ose partitë politike, (Liberal Party v. The United Kingdom

825


dhe rasti The United Communist Party of Turkey and Others v. Turkey).Konventa nuk e njeh akcio popularis, domethënë, ankesën e parashruar nga personat e interesuarqë nuk janë vetë viktimë e shkeljës, (X. v. Austria). Si rrjedhojë, organizatat joqeveritare ose gru-pet e individëve nuk mund të parashtrojnë ankesë, thjesht, për të kontestuar një veprim konkret tëndërmarrë nga shteti, si çështje të tyre parimore.Rregulla 45 (2) kërkon që ankesat e parashtruara nga organizatat joqeveritare ose grupet e indi-vidëve të jenë të nënshkruara nga personat e autorizuar për ta përfaqësuar organizatën ose grupin.Në rastet kur grupi nuk ka bazë juridike, (pra kur nuk ka cilësi të personit juridik), Gjykata kërkonqë ankesa të jetë e nënshkruar nga të gjithë antarët.Nëse një shoqatë profesionale parashtron ankesë në ëmër të antarëve të saj, (d.m.th., jo si viktimëe shkeljës së të drejtave të saj), ajo duhet të identifikojç antarët viktimë të shkeljes dhe duhet tëparaqesë vërtetim që është e autorizuar t’i përfaqësojë ata. Nëse nuk ia arrin që të identifikojëantarët, ankesa do të konsiderohet anonime dhe do të hidhet poshtë.Organizatat sindikale dhe organizatat joqeveritare nuk mund të parashtrojnë ankesa në emër tëantarëve të vet, por ato mund të parashtrojnë ankesa kundër veprimeve të sindikatës (rastiSwedish Engine Drivers’ Union v. Sweden) ose vetë organizatës. Kuptohet, ato kanë mundësi t’ipërfaqësojnë antarët e vet.

Viktima. - Neni 34 përcakton që parashtruesi i ankesës domosdo duhet të argumentojë se është“viktimë e shkeljës”. Ekzistojnë tri lloj viktimash: aktuale, potenciale dhe indirekte.Vikltimat aktuale.- Viktimë aktuale është ai person që tashmë është afektuar nga shkelja e pohuar.Me këtë rast nuk është e domosdoshme që të paraqiten fakte për dëmin e shkaktuar. Kjo çështjeka të bëjë me nenin 41.Në rastin Modinos v. Cyprus, vetë ekzistenca e ligjeve që ndalojnë aktet homoseksuale midis per-sonave madhorë, me pëlqimin e tyre, është konkluduar si fakt që e bën parashtruesin e ankesësviktimë, edhe pse ai ende nuk ishte ndjekur konform ligjit dhe qeveria e kishte bërë të qartë senuk do të përdorte atë ligj.Viktimat potenciale.- Viktimë potenciale është ajo që është në rrezik të jetë drejtëpërdrejt e afek-tuar nga një ligj apo akt administrativ. Raste klasike janë rastet e individëve që janë të kërcnuar tëpërjashtohen nga vendi nga ana e autoriteteve të emigracionit, veprime këto që ende nuk janëndërmarrë. Raste të tjera janë, p.sh., dispozitat e ligjeve të sukcesionit, që kanë të bëjënë me fëmi-jët jolegjitim që ende nuk janë në gjendje të trashëgojnë ose legjislacioni që lejon dënime fizike tëfëmijës, i cili në të vërtetë nuk është dënuar, (rasti Campbell And Cosans v. The UnitedKingdom).Viktimat indirekte.- Viktimë indirekte është ajo që drejtpërdrejt afektohet nga shkelja që i bëhetdrejtpërdrejt një personi tjetër. P.sh. antarët e familjes të ndonjë personi të burgosur, të deportuarose të vrarë, (rasti Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. The United Kingdom).

ç) Pala kundër së cilës parashtrohet ankesaPalë të Konventës janë vetëm shtetet, ndaj vetëm shtetet palë të konventës mund të bëjnë shkelje.Në rastet kur një sërë organesh shtetërore janë përgjegjëse për shkelje, nuk është e domosdoshmetë identifikohet se cili nivel i shtetit është përgjegjës, për t’u përmbushur kjo kërkesë, (rasti Fotiand Others v. Italy).Ankesat nuk mund të parashtrohen lidhur me sjelljen e personave ose institucioneve private dheGjykata vazhdimisht e përsërit faktin se ajo nuk është “gjykatë e shkallës së katërt,” pra nuk mundtë veprojë si gjykatë e apelit ndaj vendimeve të gjykatave nacionale, (rasti Winterwerp v. The

826


Netherlands). Megjithatë, kjo nuk do të thotë se veprimet apo mosveprimet e aktorëvejoshtetëror janë plotësisht jasht fushëveprimit të juridiksionit të Konventës. Shtetet duhet të sig-urojnë që liritë dhe të drejtat e mbrojtura me Konventë janë të garantuara në mënyrë efektive,(rasti Young, James and Webster v. The United Kingdom). P.sh. ,në rastin Plattform Ärtze furdas Leben v. Austria, Gjykata ka konstatuar që shtetet domosdo duhet të ndërmarrin masa të për-shtatshme për t’i mbrojtur demostruesit nga ndërhyrja e personave privat, që kanë për qëllim tëprishin mbarëvajtjen e demostratave.

ç) RATIONE TEMPORIS - Kufizimet kohore me rastin e parashtrimit të ankesave Sipas nenit 35, ankesat duhet të parashtrohen brenda gjashtë muajsh, nga dita e marrjes sëvendimit përfundimtar nga autoriteti nacional.

Gjykata mund t’i shqyrtojë vetëm ankesat që pohojnë se shteti i ka shkelur obligimet eveta të përcaktuara me Konventë. Shtetet mund të trajtohen përgjegjëse vetëm për shkeljet që janëbërë pasi që ato i kanë marrë përsipër këto obligime, do të thotë pasi ta kenë ratifikuarKonventën.

d) RATIONE LOCI - Vendi ku është bërë shkeljaShtetet mund të jenë përgjegjëse vetëm për shkeljet që bëhen brenda jurisdiksionit të tyre.Gjithçka që ndodh në territorin e tyre, natyrisht, që ndodhë brenda juridikionit të tyre. Mirëpo, tëgjitha ngjarjet që ndodhin jashtë territorit të tyre nuk janë automatikisht jashtë juridiksionit të tyre.Në rastin Piermont v. France, Gjykata ka konstatuar se nuk kishte ndodhur shkelje e nenit 2 tëProtokollit 4, meqenëse Polinezia frënge duhet shikuar si territor i veçantë sipas nenit 5 (4) tëProtokollit 4. Komisioni kishte konstatuar se përjashtimi i një individi nga ambasada nuk përbënshkelje të nenit 3 të Protokollit 4, meqenëse ambasada nuk konsiderohet “territor” sipas qëllimevetë asaj dispozite, (rasti V. v. Denmark), derisa refuzimi i vizës nga ana e zyrës diplomatike jashtëvendit është çështje brenda juridiksionit të shtetit, (rasti Amkrane v. The United Kingdom).Test vendimtar për juridiksionin është fakti nëse ushtron ose jo shteti de facto kontroll mbi ngjar-jet në fjalë. Në rastin Loizidou v. Turkey, Gjykata ka konstatuar që Turqia mund të ushtrontekontroll efektiv mbi rajonin e Qipros Veriore dhe prandaj mund të jetë përgjegjëse për shkeljet qëjanë bërë atje, me gjithë faktin se ai territor ishte jashtë territorit shtetëror turk.

dh) RATIONE MATERIAE - Lidhur me çka mund të parashtrohet ankesaQë nga momenti kur Protokolli 11 ka hyrë në fuqi, shtetet nuk kanë më mundësi të përjashtojnëtë drejtën e individit për të parashtruar ankesë lidhur me cilindo protokoll që ato e kanë ratifikuar.Sipas sistemit të vjetër, një gjë e këtillë nuk ishte e garantuar.Gjykata mund t’i shqyrtojë vetëm ankesat lidhur me liritë dhe të drejtat që i përfshin Konventa.Meqenëse Gjykata nuk mund t’i gjykojë çështjet që janë plotësisht jashtë sferës së Konventës;është me rëndësi që të studiohet me vëmendje Kapitulli 12, në mënyrë që të vendoset nëse çësht-ja për të cilën parashtrohet ankesa është e arsyeshme.

4. SHTERJA E MJETEVE JURIDIKE VENDORE

Shterimi i mjeteve juridike vendore është një ndër aspektet më të rëndësishme procedurale. Sipasnenit 1 të Konventës, shtetet janë të obliguara të sigurojnë liritë dhe të drejtat e përcaktuara metë, për çdo person mbrenda juridiksionit të vet. Ky obligim nënkupton ekzistimin e bazës juridikepër t’i siguruar ato të drejta. Ky obligim fundamental, i përcaktuar me nenin 1, është i ngritur në

827


nivel më të lartë me nenin 13, i cili kërkon që “ëdokush, kur i shkilen liritë dhe të drejtat e përcak-tuara me këtë Konventë, do të ketë mundësi të parashtrojë mjete juridike para organeve tëpushtetit nacional...”. Me këto dispozita nënvizohet se përgjëgjësia parësore për sigurimin e këtyretë drejtave qëndron mbi institucionet shtetërore. Roli i Gjykatës Evropiane është vetëm të inter-venojë në rast se shteti palë e Konventës dështon ta bëj këtë gjë.

Nga kjo rrjedh se ankesat nuk duhet t’i parashtrohen gjykatës para se të shterojnë tëgjitha mjetet juridike të brendshme.

III. TË DREJTAT E MBROJTURA ME KONVENTË DHE ME PROTOKOLLET E SAJ

1. OBLIGIMET NEGATIVE DHE POZITIVE TË SHTETEVE

Neni 1 përcakton se shtetet do t’i sigurojnë, secilit brenda juridiksionit të vet, të drejtat dhe liritë epërcaktuara me Konventë. Edhe pse shkelja e nenit 1 nuk mund të jetë bazë për t’iu ankuarGjykatës Evropiane, ky nen duhet të shqyrtohet në hollësi me rastin e çdo ankese, meqenëse mekëtë nen shteteve u përcaktohen obligime negative dhe pozitive. Shteteve u ndalohet të ndërhyjnënë të drejtat dhe liritë e mbrojtura, përveç në rastet kur vetë Konventa e lejon një gjë të tillë.Megjithatë, disa të drejta, siç janë ato të përcaktuara me nenin 3, janë absolute dhe shtetet nëasnjë rrethanë nuk kanë të drejtë të përdorin torturën ose ndëshkimet a trajtimet çnjerëzore aposhtëruese, përmes asnjë organi shtëtror. Disa të drejta dhe liri të tjera mund të kufizohen dhenjë veprim i tillë të arsyetohet, por barra i mbetet shtetit për të arsyetuar një kufizim të tillë. P.sh.,sipas nenit 8, shteti nuk mund të ndërhyjë në jetën e familjes dhe secila ndërhyrje automatikishtdo të konsiderohet shkelje e Konventës, nëse nuk arsyetohet sipas nenit 8, paragrafit 2.Për Gjykatën Evropiane është joqenësore se cili organ shtetëror ka bërë shkelje të Konventës.Nëse del nga legjislacioni i brendshëm se institucioni i paditur është institucion shtëtëror, përveprimet e atij institucioni është automatikisht përgjegjës shteti.Nëse shteti është i obliguar të sigurojë ndonjë gjë, siç është p.sh. arsimimi sipas Protokollit 1,neni 2, ai nuk mund të lirohet nga ky obligim, duke ia deleguar këtë ndonjë institucioni privat.Prandaj, ai mbetet drejtpërdrejt përgjegjës për sjelljet e institucionit privat dhe shkeljet e mund-shme të Konventës me përdorimin e masave të caktuara disiplinore në shkolla private, (rastiCostello-Roberts v. The United Kingdom.Përgjegjësitë e shtetit sipas nenit 1 nuk kanë për qëllim vetëm ta obligojnë shtetin të përmbahetnga ndërhyrja në jetën private dhe familjare të personit. Në rastin Marckx v. Belgium, Gjykatakishte konstatuar që, përveç këtij obligimi parësor negativ, ekzistojnë edhe obligime pozitive tënatyrshme për respektimin efektiv të jetës familjare. Në atë rast kjo do të thoshte se mungesa enjohjes së barazisë së plotë të fëmijës së lindur nga prindër të pamartuar nga ana e legjislacionitbelg, ishte shkelje e nenit 8.Neni 1 i obligon shtetet të sigurojnë që ligjet e tyre, të cilat mundësojnë sjellje që mund të shkak-tojnë shkelje të Konventës, të shpallen të paligjshme. Në rastin Young James and Webster v.United Kingdom, Gjykata kishte konstatuar se ishte bërë shkelje e nenit 11, i cili përcaktonte tëdrejtën për të mos iu bashkuar sindikatave, nëse ligji lejonte përjashtim nga puna për një refuzimtë tillë. Shteti ishte përgjegjës për faktin se ligji i tij i brendshëm e konsideronte të ligjshëm për-jashtimin e atillë nga puna. Se a kërkon neni 1 që një sjellje e tillë e paligjshme të konsiderohet

828


shkelje civile apo penale, varet nga natyra e rastit.Në rastin X. & Y. v. Netherlands, Gjykata ka konstatuar që sanksioni civil ishte i pamjaftueshëmpër t’i mbrojtur të drejtat e e personit të moshës madhore me të meta nervore, që kishte qenë vik-timë e sulmit seksual.Obligimi pozitiv për të siguruar që të drejtat dhe liritë e mbrojtura me Konventë i gëzojnë tëgjithë personat brenda juridiksionit të shtetit nuk plotësohet vetëm duke siguruar që legjislacioni ibrendshëm është në përputhje me Konventën. Ky obligim qëndron edhe në në atë që shteti tësigurojë që individët të kenë qasje efektive në gjykatë, nëse të drejtat dhe liritë e tyre kontestohen,e në raste të caktuara individëve duhet t’u sigurohet edhe ndihma juridike, nëse është e domos-doshme.Megjithatë, në përgjithësi, shteti nuk mund të konsiderohet përgjegjës për aktet e individëve pri-vatë. Një vrasje a plaçkitje e paparashikuar, e bërë nga ndonjë kriminel, nuk mund ta bëjë shtetintë përgjigjet në bazë të nenit 2 ose 8 ose të nenit 1 të Protokollit 1. Por, shteti duhet të ndërmarrëtë gjitha masat e duhura për të siguruar që individët privatë të mos i shkelin të drejtat e mbrojturatë të tjerëve. Në rastin Plattform Ärtze fur das Leben v. Austria, Gjykata kishte vendosur që shtetidomosdo duhet të ndërmarrë hapa të nevojshëm, në mënyrë që të pengojë demonstruesitkundërshtarë të ndërhyjnë në demonstrata paqësore. Në rastin Osman v. The United Kingdom,Komisioni kishte konstatuar që shteti e ka për obligim të ndërmarrë masa të përshtatshme për tëmbrojtur fëmijën në rrezik nga mësuesi me çrregullime mentale, si dhe në rastin K.L. and Othersv. The United Kingdom Komisioni, kishte konstatuar që ta pranojë rastin nën nenin 3 dhe qëkishte të bënte me dështimin e pushtetit lokal për të mbrojtur fëmijët e keqtrajtuar nga prindërit etyre.

2. E DREJT NË JETË

Neni 2 i përcakton obligim pozitiv shtetit që të mbrojë të drejtën për jetë dhe gjithashtu e siguronlistën e plotë të situatave kur vrasja mund të lejohet. Me fjalë të tjera, me këtë nen individi mbro-het nga marrja arbitrare e jetës nga ana e shtetit, por me këtë nen nuk vëhet jashtë ligjit dënimigjyqësor me vdekje. Për ta përmirësuar këtë gjë, Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës nëvitin 1985 e ka miratuar Protokollin nr. 6, me të cilin anulohet dënimi me vdekje në kohë paqeje.Asambleja Parlamentare vazhdon të paraqetë propozime për ndalim të plotë të dënimit me vdek-je si në kohë paqeje, ashtu edhe në kohë lufte.Gjykata Evropiane i ka pranuar disa ankesa që kanë të bëjnë me mbrojtjen e të drejtës për jetën,sipas Konventës Evropiane për të Drejtat e Njerut. Shembujt më të këqinj të marrjes sëpaarsyeshme të jetës paraqiten gjatë kohës së luftës dhe gjatë trazirave qytetare; në të kaluarënkanë kjo ka shkaktuar konteste gjyqësore ndërshtetërore nën Konventën Evropiane. Në rastingjyqësor të filluar nga Qiproja kundër Turqisë, pas intervenimit turk në pjesën veriore të Qipros,në korrik dhe gusht të vitit 1974, Komisioni kishte konstatuar që atje ishin bërë vrasje tëpaligjshme në shkallë të gjerë, vendim ky që ishte mbështetur pa rezervë nga Komiteti iMinistrave. Në rastin tjetër gjyqësor McCann and others v. The United Kingdom, Gjykata kishtekonstatuar se vrasja e tre terroristëve, anëtarë të IRA-s, të dyshuar në pjesëmarrje në misionin evendosjes së një bombe, paraqet marrje të paarsyeshme të jetës. Derisa Gjykata kishte refuzuarpadinë se vrasjet ishin të paramenduara, ajo e kishte kritikuar kontrollin dhe organizimin eveprimit të forcave të sigurimit.

829


3. NDALIMI I TORTURËS DHE I NDËSHKIMEVE A TRAJTIMEVE ÇNJERËZOREDHE POSHTËRUESE

Neni 3, me të cilin ndalohet tortura dhe ndëshkimet e trajtimet çnjerëzore dhe poshtëruese,paraqet një të drejtë të patjetërsueshme sipas nenit 15 të Konventës. Sikurse edhe te neni 2,Gjykata në një nga aktgjykimet e saj, (rasti Ahmed v. Austria), kishte konsideruar se “ky nen ruannjë ndër vlerat themelore të shoqërive demokratike të Këshillit të Evropës, ndaj duhet të interpre-tohet në mënyrë precize. Ndërsa tortura dhe trajtimi çnjerëzor nënkuptojnë sulm fizik dhe dhunëtë panevojshme, trajtimi poshtërues nënkupton sjelljen që ka për qëllim ta bëjë viktmën të vuajëdhe të poshtërohet.Në rastin gjyqësor Ireland v. The United Kingdom, Gjykata kishte konstatuar se keqtrajtimi dom-sodo duhet:të përmbajë së paku një shkallë minimale mizorie, në mënyrë që të përfshihet me nenin 3. Për nganatyra e gjërave, vlerësimi i këtij minimumi është shumë relativ, pra ky varet nga rrethanat e rastit,si: kohëzgjatja e trajtimit, efektet e tij fizike dhe psikike, ndërsa në disa raste edhe nga gjinia,mosha dhe gjendja shëndetësore e viktimës.Më tutje, Gjykata i kishte përkufizuar këto tri kategori të keqtrajtimit si më poshtë:Tortura: trajtim i paramenduar çnjerëzor, që shkakton vuajtje serioze dhe mizore.Trajtimi çnjerëzor: trajtim që shkakton vuajtje fizike dhe mentale.Trajtimi poshtërues: trajtim që i ngjall viktimës ndjenjë të frikës, ankthit dhe të inferioritetit, që eposhtëron viktimën dhe mund ta shkatërrojë rezistencën fizike dhe morale të saj.

Sa i përket ndëshkimit trupor, Gjykata ka konstatuar që ndëshkimi trupor, si pjesë e dënimitpenal, është i barabartë me ndëshkimin poshtërues, ndaj edhe me të bëhet shkelje e nenit 3.

a) Kushtet gjatë mbajtjes në burgNeni 3 paraqet një obligim shumë më të madh për shtetet sa u përket të burgosurve, sesa vetëmthjesht përmbajtja nga ndëshkimi fizik. Edhe në rastet kur të burgosurit janë totalisht jokoopera-tiv, shteti nuk lirohet nga obigimi i vet i parashikuar nga neni 3. Përveç kësaj, shtetet e kanë përdetyrë që të shqyrtojnë në mënyrë të vazhdueshme përgatitjen dhe organizimin e burgjeve, nëmënyrë që të sigurojnë shëndetin dhe mirëqenien e të burgosurve, në pajtim me “kërkesat e rreg-ullta dhe të arsyeshme të mbajtjes në burg”.Gjykata është treguar e aftë që të dënojë në mënyrë të drejtpërdrejtë sjelljen e policisë nacionale,në rastet kur të burgosurit janë ankuar për keqtrajtim. Në rastin Ribitsch v. Austria, parashtruesi iankesës kishte argumentuar që ishte goditur nga policia, derisa mbahej në paraburgim, në mënyrëqë të shtrëngohej të pranonte veprën për të cilën ishte akuzuar. Qeveria nuk kishte kontestuar sez. Ribitsch i kishte marrë plagët derisa ishte në paraburgim. Në këtë rast, Gjykata kishte konklud-uar se ishin shkelur të drejtat e parashtruesit të ankesës konform nenit 3, meqenëse Qeveria eAustrisë nuk kishte qenë në gjendje të siguronte asnjë arsyetim bindës për plagët që i kishtemarrë parashtruesi i ankesës. Gjykata kishte theksuar që:Sa i përket personit të privuar nga liria, çdo përdorim i forcës fizike, që nuk ishte bërë në mënyrëstrikte i domosdoshëm për shkak të sjelljës së tij, e cenon dinjitetin njerëzor dhe, në parim, ështëshkelje e të drejtës së parashikuar me nenin 3 të Konventës.

830


5. E DREJTA PËR LIRI DHE SIGURI TË PERSONIT

Kjo e drejtë është e mbrojtur me nenin 5 të Konventës. Rastet më të hershme të paraqitura nëStrasburg, kishin të bënin me mbrojtjen e të drejtës për liri dhe siguri. Nga 10.000 rastet e para,gati një e treta vinin nga individët e privuar nga liria. Neni 5 ka të bëjë me mbrojtjen e lirisë fizikedhe, në veçanti, me lirinë nga arresti apo ndalimi (burgosja arbitrare). Me këtë dispozitë garanto-hen të drejtat e caktuara procedurale, si e drejta për t’u informuar menjëherë për arçsyen earrestit, e drejta për të dalë para gjyqtarit pa vonesë, si dhe e drejta për një procedurë përmes sëcilës gykata me shpejtësi mund të vendosë lidhur me ligjshmërinë e arrestit, ndalimin (burgosjen)apo vazhdimin e ndalimit.Komiteti për parandalimin e torturës, gjatë vizitave që u bëri shteteve, nuk ka ngurruar asjëherë

që t’i theksojë këto të drejta procedurale jo vetëm sa i përket mbrojtjes jurdike apo mungesës sëkësaj mbrojtjeje, por edhe sa i përket zbatimit të ligjit në praktikë.Shembujt e rasteve më të rëndësishme të konstatuara sipas nenit 5 janë si më poshtë:- BOZANO V. FRANCE, 1986.- Sipas vendimit të Gjykatës, rrethanat në të cilat është bërë

arresti dhe deportimi i ankuesit nga Franca në Zvicër, e bëjnë arrestin të paligjshëm dhe nëkundërshtim me të drejtën për siguri të personit.

- BROGAN AND OTHERS V. THE UNITED KINGDOM, 1988. - Sipas vendimit tëGjykatës, mbajtja e parashtruesit të ankesës, sipas legjislacionit mbi parandalimin e terrorizmitpër periudhën që i tejkalon 4 ditë, pa konstatuar fare ligjshmërinë e ndalimit, e shkel të drejtëne personit që pa vonesë dhe menjëherë të merret në pyetje nga gjyqtari.

- DE WILDE, OOMS AND VERSYP V. BELGIUM, 1970/71. - Sipas vendimit të gjykatës,procedura që u ishte lejuar parashtruesve të ankesës për të kontestuar ligjshmërinë e ndalimittë tyre, nuk iu kishte mundësuar atyre që si duhet dhe me te gjithat garancitë e nevojshmne t’ipërdornin mjetet juridike përkatëse për ta kontestuar privimin e tyre të gjatë nga liria, prejshtatë muaj deri në një vit e nëntë muaj.

6. E DREJTA PËR GJYKIM TË DREJTË DHE TË PAANSHËM

E drejta për gjykim të drejtë dhe të paanshëm si në procedurën civile, ashtu edhe në atë penale,është e garantuar me nenin 6 të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut. Është kjo e drejtapër shkeljen e së cilës parashtruesit e ankesës para Gjykatës Evropiane më së shumti ankohen.Koncepti i gjykimit të drejtë dhe të paanshëm përbëhet nga shumë elemente. Thelbi i kësaj tëdrejtë qëndron në “gjykimin e drejtë, të paanshëm dhe publik, brenda kohës së arsyeshme dhenga ana e gjykatës së pavarur dhe të paanshme, të krijuar me ligj.”Neni 6 gjithashtu përmban:- parimin e prezumimit të pafajsisë derisa fajësia të vërtetohet me prova,- të drejtën e të pandehurit të disponojë një kohë dhe mjete adekuate për ta përgatitur mbrojt-

jen,- të drejtën që të mbrohet personalesht ose të ketë ndihmë juridike,- të drejtën që të ftojë dëshmitarë, si dhe- të gëzojë pa pagesë ndihmën e përkthyesit, nëse është e nevojshme.

Një çështje e rëndësishme për Komisionin dhe Gjykatën, që nga fillimi i punës, ka qenë kohëzg-jatja e procedurës civile dhe procedurës penale në shtetet anëatre të Këshillit të Evropës. Një

831


numër shumë i madh vendimesh kundër shteteve anëtare kishte të bënte më çështjen e kohëzgjat-jes së procedurave. Me këtë rast është me rëndësi të përmendet Italia, si një vend të cilit, për tëndalur fluksin e ankesave para Këshillit të Evropës lidhur me kohëzgjatjen e procedurës, i ështëdashur të shqyrtojë një numër dispozitash të Kodit të Procedurës Civile dhe të Kodit tëProcedurës Penale.Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut siguron mbrojtje të mëtejshme të rëndësishme përçështjen e gjykimit të drejtë dhe të paanshëm. Neni 13 parashikon të drejtën e pçërdorimit tëmjetit efektiv juridik për shkeljet e paraqitura të Konventës. Në fakt, nëse nuk ekziston mundësiapër mjet efektiv juridik në të drejtën e brendshme, kjo gjë mjafton për të konsiderohet se ekzis-ton shkelje e Konventës. Shteti kontraktues i Konventës Evropiane domosdo duhet të sigurojëmundësinë e shfrytëzimit të mjeteve juridike efektive për shkeljet e pohuara të Konventës.Të drejtat e tjera, që janë të lidhura me çështjen e gjykimit të drejtë, janë këto:* Neni 7 - liria nga legjislacioni penal prapaveprues,* Protokolli nr. 7, neni 2 - e drejta e ankesës në çështje penale,* Protokolli nr. 7, neni 3 - kompensimi për dënimin e gabueshëm dhe* Protokolli nr. 7, neni 4 - e drejta e personit për të mos u gjykuar ose dënuar dy herë për

veprën e njëjtë penale.

Shembujt më të rëndësishëm të rasteve të konstatuara sipas nenit 6 janë këto:KONIG V. GERMANY, 1978 - Gjykata mori vendim lidhur me shkeljet që kishin të bënin mekohëzgjatjen e procedurës në kontestin për heqjen e të drejtës për të udhëhequr klinikën dhe përtë ushtruar profesionin e mjekut, procedurë që kishte zgjuar gati 10 vjet në të njëjtën shkallë.MILASI V. ITALY, 1987 - Kontesti kishte të bënte me kohëzgjatjen e procedurës penale prejdhjetë vjetësh në të njëjtën shkallë.AIREY V. IRELAND, 1979 - Gjykata kishte marrë vendim, sipas të cilit parashtruesit të ankesësiu kishte mohuar e drejta për qasje efektive në gjykatë, meqenëse asaj nuk i ishte siguruar ndihmae avokatit në procedurën e ndarjes, atëherë kur kjo gjë ishte më se e nevojshme.ALLENET DE RIBEMONT, 1995 - Me aktgjykim, gjykata konstatoi që disa deklarata publike tëbëra nga Ministri i Punëve të Brendshme dhe nga disa zyrtarë të lartë të policisë rreth fajësisë sëparashtruesit të ankesës, derisa ai ishte i ndaluar, përbënin shkelje të parimit të prezumimit tëpafajsisë.

7. LIRIA E SHPREHJES, MENDIMIT, E NDËRGJEGJES DHE E RELIGJIONIT

Liria e shprehjes, e mbrojtur me nenin 10 të Konventës, konsiderohet si një ndër shtyllat edemokracisë. Ajo është kusht qenësor për gëzimin e shumë lirive dhe të drejtave të tjera dhe ështëshprehje e realizimit të lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe religjionit, liri këto të mbrojtura menenin 9. Në aktgjykimin e rastit Handyside v. The United Kingdom, të vitit 1976, Gjykata evropi-ane e përkufizon lirinë e shprehjes në këtë mënyrë: “Liria e shprehjes u referohet jo vetëm infor-macioneve apo ideve që pranohen pozitivisht ..., por edhe atyre që fyejnë, alarmojnë ose e shqetë-sojnë Shtetin ose ndonjë pjesë të popullsisë... Kjo do të thotë se çdo “formalitet”, “kusht”,“restriksion” apo dënim i përcaktuar në këtë sferë, domosdo duhet të jetë në përpjesëtim meqëllimin legjitim që dëshirohet të arrihet”.Gjykata Evropiane ka gjykuar shumë raste që kishin të bënin me këtë të drejtë. Një ndër rastet mëtë famshme ishte rasti Sunday Timesv v. The United Kingdom i vitit 1979. Ky rast kishte të bënte

832


me ndalesën nga gjykata të publikimit të një artikulli në gazetën Sunday Times, derisa gjykimiishte duke vazhduar. Artikulli kishte të bënte me zbulimin e faktit se shumë foshnja vuanin ngadefekte të lindjes, meqenëse nënat e tyre gjatë shtatzënësisë kishin marrë ilaçin thalidomide.Gjykata Evropiane kishte konstatuar me aktgjykim se ndalesa e botimit ishte shkelje e lirisë sëshprehjes, meqenëse artikulli i Sunday Times-it ishte me interes publik legjitim dhe se publikukishte të drejtë ta dinte përmbajtjen e tij, edhe pse gjykimi ishte duke vazhduar. Për shkak të këtijaktgjykimi, e drejta angleze që e rregullonte çështjen e mosbindjes ndaj gjykatës ishte ndryshuar.Rastet e tjera që kishin të bënin me lirinë e shprehjes përfshijnë:- Humbjen e disa të drejtave nga fusha e lirisë së shprehjes, të përcaktuara në Belgjikë për kolab-

oracion me forcat okupuese, (De Beckker v. Belgium, 1962);- Kritika dy gjyqtarëve të jurisë në Greenland, Danimarkë (Barfod v. Denmark, 1989);- Shpifjet ndaj nëpunësve publikë në Islandë, (Thorgeir Thorgeirson v. Iceland, 1992);- Restriksionet në dhënien e këshillave agjencive në Irlandë lpër sigurimin e informacioneve për

gratë shtatzëna lidhur me mundësitë e abortit në Britani të Madhe, (Open Door and DublinWell Woman v. Ireland, 1992);

- Refuzimi i dhënies së lejës një kompanie që merrej me elektronikë që t’i shfaqte publikut njëprogram nga një televizion i huaj, i marrë me antenë satelitore private, (Autronic AG v.Switzerland, 1990);

- Dënimi penal për fyerjen e Qeverisë për shkak të shkuarjes së një artikulli, me të cilinvëmendja e publikut është përqëndruar në vrasjet dhe sulmet e bëra nga grupe të armatosurambi qytetarët baskë. Në artikull ishte pohuar që këto grupe ishin duke vepruar pa u ndëshkuarfare dhe se Qeveria ishte përgjegjëse për këtë gjë, (Castells v. Spain, 1992).

Megjithatë, Konventa përcakton që liria e shprehjes përmban edhe detyra dhe përgjegjësi dhemund t’u nënshtrohet kufizimeve të ndryshme, “të domosdoshme për shoqërinë demokratike”.Gjykata Evropiane në mënyrë strikte i ka zbatuar këto kufizime. Për shembull, në rastinHandyside v. The United Kingdom, të vitit 1976, Gjykata kishte konstatuar që shteti kishte pasurarsye për ta ndaluar publikimin “The Little Red School Book,” një libër arsimi seksual, që kon-siderohej “publikim i pahijshëm”, duke pasur parasysh efektet që mund t’i kishte te lexuesit e rinj.

8. E DREJTA E ARSIMIT

E drejta e arsimit është përcaktuar me nenin 2 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane për tëDrejtat e Njeriut dhe rëndësia e kësaj të drejte është vërtetuar edhe me aktgjykimin e rastitKjelsden, Busk and Pedersen v. Denmark (1976), në të cilin theksohet shprehimisht se “arsimiështë qenësor për ruajtjen e ‘shoqërisë demokratike’...”Në kuadër të kësaj të drejte, një ndër rastet më të njohura të konstatuara nga Gjykata Evropiane etë drejtave të njeriut ishte Cambell and Cosans v. The United Kingdom,1982, që kishte të bënteme rrahjen e nxënësve në shkollat shtetërore. Gjykata Evropiane, jo vetëm që kishte konstatuarqë rrahja ishte kundër të drejtave të prindërve që fëmijët e tyre të edukohen sipas bindjeve të tyrefilozofike, por edhe kishte konstatuar që përjashtimi nga shkolla i njërit prej fëmijëve, që kishterefuzuar ta pranonte rrahjen, ishte shkelje e të drejtës së tij për arsim. Rezultat i këtij aktgjykimiishte heqja e dënimit trupor në shkollat shtetërore në Britani të Madhe.Një rast tjetër i konstatuar nga Gjykata në vitin 1967, “Rasti gjuhësor i Belgjikës”, kishte të bënteme diskriminimin për sa i përket mundësisë së shkolllimit fillor të fëmijëve frankofonë, të cilëtnuk mund të shkolloheshin në gjuhën frenge në rajonet e tjera të afërta.Në fushën e arësimit, çështje të ndryshme janë shqyrtuar nga Këshilli i Evropës, duke përfshirë:

833


- Dhunën dhe zgjidhjen e konflikteve në shkolla;- Maltretimin në shkolla;- Edukimin për tolerancë dhe mirëkuptim reciprok;- Historinë pa urrejtje - parandalimin që historia të keqpërdoret për të inkurajuar ndjenja të

nacionalicmit antagonist dhe superioritet kulturor dhe racor;- Arsimimin për mirëkuptim ndërkulturor;- Arsimimin për vlera demokratike;-Gjuhët moderne për komunikim.

Në këtë kontekst, Këshilli Evropian ka miratuar një varg masash, me të cilat është njour dheështë pranuar rëndësia e arsimit në shkollë dhe jashtë saj. Rëndësi veçanërisht të madhe në këtëdrejtim i kushtohet punës në arsimimin për të drejtat e njeriut.

9. E DREJTA E SHFRYTËZIMIN TË PAPENGUAR TË PASURISË

Një prej çështjeve më të vështira, me të cilën janë ballafaquar kohët e fundit shtetet e EvropësLindore dhe Qendrore, është çështja e restituimit të pronës dhe nevoja që të merren parasyshkërkesat e ndryshme të ts drejtës së pronësisë.Neni 1 i Protokollit nr. 1 të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut e mbron të drejtën eshfrytëzim të papenguar të pasurisë a të drejtën e pronësisë.Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut i ka konstatuar një mori rastesh që kanë të bëjnë measpekte të ndryshme të fushës së të drejtës së pronësisë. Këtu më poshtë do të numrohen disanga rastet më të njohura të shqyrtuara nga Gjykata:- Rasti HOLY MONASTERIES V. GREECE, 1974, që kishte të bënte me marrjen e pronës së

kishës greke dhe shndërrimin e saj në pronë shtetërore;- Rasti LITHGOW AND OTHERS V. UNITED KINGDOM, 1986 që kishte të bënte me

kompensimin e pronarëve të aksioneve për pronën e nacionalizuar;- Rasti LOIZIDOU V. TURKEY, 1995, që kishte të bënte me restriksionet në qasjen ndaj

pronës në Qipron Verior;- Rasti DARBY V. SWEEDEN, 1990, që kishte të bënte me obligimin për t’i paguar tatim

kishës;- Rasti INZE V. AUSTRIA, 1987, që kishte të bënte me dhënien e një ferme fëmijës legjitim,

duke diskriminuar fëmijën e lindur jashtë martesës.

10. E DREJTA E ZGJEDHJEVE TË LIRA

Një ndër qëllimet qendrore të Këshillit të Evropës është që të mbrojë dhe të avancojë demokrac-inë pluraliste. Pa zgjedhje të lira, nuk mund të ketë demokraci. Në rastin Mathieu Mohin andClerfayt v. Belgium, konstatuar nga Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut në vitin 1987,Gjykata e kishte interpretuar në këtë mënyrë të drejtën e zgjedhjeve të lira: “E drejta e zgjedhjevetë lira ka një rëndësi parësore ..., meqenëse e mbron parimin karakteristik të demokracisë.”

Që të dy këta organizma - Gjykata Evropiane dhe Komisioni Evropian për të Drejtat eNjeriut e kanë theksuar rëndësinë e mbajtjes së zgjedhjeve të lira në intervale të arsyeshme dheme votim të fshehtë, (Protokolli Nr. 1, neni 3).

834


11. E DREJTA E PUNËS

Neni 1 i Kartës Sociale Evropiane përcakton se shtetet palë domosdo duhet “të pranojnë si njëprej qëllimeve dhe përgjegjësive të tyre parësore, arritjen dhe ruajtjen e një niveli mundësisht samë të lartë të punësimit, duke synuar arritjen e punësimit të plotë.”Shumica e dispozitave të kësaj Karte kanë për qëllim të mbrojnë jo vetëm të drejtën e punës,duke përfshirë edhe ndihmën për ngritje profesionale, por gjithashtu edhe kushtet në të cilatnjerëzit punojnë dhe në të cilat ata janë të punësuar.Këto përfshijnë:- Neni 2, par. 1: Orët e arsyeshme ditore dhe javore të punës;- Neni 2 par. 2: Festat publike me pagesë;- Neni 2, par. 3: Pushimin vjetor me një minimum prej dy javësh;- Neni 2, par.5: Pushimin javor;- Neni 3: Rregullat e sigurisë dhe shëndetësisë në punë;- Neni 3 i Protokollit shtesë: Pjesëmarrjen në përcaktimin dhe në përmirësimin e kushteve të

punës dhe mjedisit të punës;- Neni 4: Kompensimin e drejtë, duke përfshirë të ardhurat e njëjta (për gra dhe burra), për

punë me vlerë të njëjtë, shkallë më të lartë kompensimit për punë jashtë orarit dhe të drejtënpër një afat të arsyeshëm të njoftimit për ndërprerje të punësimit dhe

- Neni 1, par.4 dhe nenet 9, 10 dhe 15, par 1: Ndihmën për ngritje profesionale.Duhet theksuar se Karta Sociale Evropiane parashikon edhe mbrojtje të veçantë për kategoritë ecaktuara të punëtorëve që janë në pozitë më të disfavorshme dhe më të dobët në tregun epunës.Me të, një mbrojtje e veçantë u është siguruar fëmijëve (neni 7). Me Kartën SocialeEvropiane, mosha minimale për t’u pranuar në punë përcaktohet mosha 15 vjeç dhe një moshëmë e pjekur për punët që konsiderohen të rrezikshme dhe të dëmshme për shëndetin. Komiteti iPavur i Ekspertëve këtë dispozitë të Kartës e ka interpretuar ashtu që të kuptohet se puna nukbën t’i privojë fëmijët nga shkollimi, se fëmijët gjatë periudhës së shkollimit nuk duhet të puno-jnë më gjatë se gjysma e pushimit shkollor dhe se numri i orëve të punës gjatë vitit shkollor duhettë jetë i limituar shprehimisht. Më tutje, Karta Sociale Evropiane garanton paga dhe pagesa tëdrejta për punëtorë të rinj dhe fillestarë në punë, të drejtën e pushimit minimal vjetor me pagesëprej 3 javësh për punëtorë nën 18 vjeç dhe ndalon, me disa përjashtime, punën e natës për punë-torët më të rinj se 18 vjeç.Neni 15 i Kartës Sociale parashikon një mbrojtje të veçantë edhe për persona të hendikepuar,duke i ndihmuar ata të bëhen pjesë e fuqisë punëtore nëpërmjet trajnimit profesional dhe reha-bilitimit.Karta Sociale siguron mbrojtje të veçantë edhe për nënat, në mënyrë që të garantoj barazinë midisburrit dhe të gruas, duke përcaktuar me nenin 8 minimumin prej 12 javësh të pushimit të lindjesme pagesë. Sipas Kartës Sociale të reviduar, kjo periudhë është zgjatur në 14 javë.Me nenin 18 dhe 19, Karta Sociale evropiane i rregullon edhe të drejtat e punëtorëve migrues, tëcilët në të shumtën e rasteve janë të diskriminuar në punësim. Me këto dispozita rregullohen tëdrejtat e punëtorëve migrues në çështjet, si: kompensimi, kontratat kolektive dhe tatimet, meç’rast ata nuk mund të diskriminohen në raport me punëtorët vendas.Këshilli Evropian e ka miratuar edhe një Konventë për të mbrojtur punëtorët migrues,Konventën Evropiane për Statusin Juridik të Punëtorëve Migrues, që ka hyrë në fuqi më datën 1maj 1983. Dispozitat e kësaj Konventë përfshijnë aspektet qenësore të gjendjes juridike të punë-torëve migrues dhe, në veçanti, pranimin në punë, lejet e punës dhe të qëndrimit, bashkimin e

835


familjes, vendosjen, kushtet e punës dhe të drejtat sindikale, transferin e kursimeve, siguriminsocial dhe kthimin në vendlindjet e tyre.

12. E DREJTA E MBROJTJES SOCIALE

Karta Sociale Evropiane përban një numër dispozitash, me të cilat rregullohen aspekte tëndryshme të së drejtës së mbrojtjes sociale, si :* Të drejtën e mbrojtjes shëndetësore ;* Të drejtëm e sigurimit social dhe* Të drejtën e ndihmës sociale dhe shëmdetësore si dhe të shërbimeve sociale.E drejta e mbrojtjes shëndetësore. - Sipas interpretimit të Komitetit të Pavarur të Ekspertëve,neni 11 i Kartës Sociale Evropiane parashikon se është detyrë e shteteve që të krijojnë përkujdesjeshëndetësore për tërë popullatën. Kjo, sipas tyre, përfshin mbrojtje të veçantë për nënat, fëmijëtdhe për personat në moshë të thyer, parandalimin dhe diagnostifikimin e sëmundjeve, ndërtimin enjë sistemi për arsim shëndetësor dhe programe adekuate të vaksinimit.E drejta e sigurimit social. - Neni 12 i Kartës Sociale Evropiane kërkon nga shtetet që të themelo-jnë dhe të mbajnë sistem të sigurimit social dhe të bëjënë përpjekje për ta avancuar atë në nivelmë të lartë. Këshilli Evropian ka ndërtuar edhe mekanizma të tjerë për të inkurajuar shtetet që tëndërtojnë sisteme adekuate të sigurimit social. Instrumentet më të rëndësishme në këtë drejtimjanë: Kodi Evropian i Sigurimit Social, i nënshkruar me 16 prill 1964, që ka hyrë në fuqi nga data17 mars 1968, dhe Konventa Evropiane për Sigurim Social me Marrëveshjen Suplementare përzbatimin e saj.

13. MBROJTJA E TË DREJTAVE TË PAKICAVE KOMBËTARE

Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut siguron mbrojtje minimale për pakicatkombëtare. Në tekstin e saj, pakicat kombëtare vetëm përmenden në pjesën me të cilën rregullo-het mbrojtja nga diskriminimi (neni 14). Megjithatë, Këshilli i Evropës, që në ditët e hershme tëtij, në një numër rastesh e ka rishikuar çështjen e pakicave kombëtare. Ky interes i Këshillit tëEvropës është avancuar sidomos në dhjetëvjeçarin e fundit.Sot, mbrojtja e pakicave kombëtare është çështje qendrore e Këshillit të Evropës. Ndaj, një ndëraktivitetet e rëndësishme të kësaj organizate ndërqeveritare është edhe zhvillimi i standardevendërkombëtare, juridikisht të detyrueshme për shtetet anëtare.

Një ndër arritjet më të mëdha të Këshillit të Evropës në këtë drejtim është Konventa Kornizëpër Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare, e miratuar m datën 10 nëntor 1994 nga Komiteti iMinistrave të Këshillit të Evropës. Konventa Kornizë u hap për nënshkrime më datën 1 shkurt1995 dhe hyri në fuqi më datën 1 shkurt 1998.

Edhe pse kjo Konventë nuk është instrumenti i parë i Këshillit të Evropës për mbrojtjen e paki-cave kombëtare, kjo është më gjithpërfshirësi në këtë fushë. Më herët, në tetor të vitit 1992, bren-da kornizës institucionale të Këshillit të Evropës, është miratuar Karta Evropiane për GjuhëtRajonale dhe Minoritare. Me këtë Konventë inkurajohen shtetet palë që të mbrojnë gjuhëtrajonale dhe minoritare, megjithëse nuk u siguron asnjë mbrojtje atyre që i flasin ato gjuhë.

836


Konventa Kornizë për Mbrojtjen e Minoriteteve është instrumenti i parë multilateral, juridikisht idetyrueshëm, që i dedikohet mbrojtjes së pakicave kombëtare. Me këtë dokument bëhet e qartëqë mbrojtja e minoriteteve është pjesë integrale e mbrojtjes së të drejtave të njeriut.

Për nga natyra e vet, Konventa Kornizë dallon nga konventat e zakonshme. Në njërën anë, ajoështë Konventë, meqenëse është instrument juridikisht i obligueshm i të drejtës ndërkombëtare.Në anën tjetër, termi “kornizë” tregon që parimet e përfshira në këtë instrument nuk janë drejt-përdrejt të zbatueshme në vendimet juridike të brendshme të shteteve kontraktuese, por duhet tëzbatohen nëpërmjet legjislacionit nacional dhe politikës së përshtatshme qeveritare. Natyraspecifike e këtij instrumenti përpunohet në pjesën e dytë të Konventës Kornizë, që kryesisht përf-shin dispozita të tipit programor.

Përveç Preambulës, Konventa Kornizë përmban 32 nene dhe është e ndarë në 5 pjesë. KjoKonventë nuk e bën përkufizimin e termit “pakicë kombëtare”, meqenëse në këtë fazë ishte epamundur të arrihej pajtueshmëria midis shteteve anëtare të Këshillit të Evropës për të përku-fizuar se çka nënkuptohet me termin “pakicë kombëtare”.

Në pjesën e parë shtrohen parimet e përgjithshme, duke përfshirë parimin që mbrojtja e pakicavekombëtare dhe e personave që u takojnë pakicave kombëtare është pjesë mbrojtjes ndërkom-bëtare të të drejtave të njeriut. Në këtë pjesë gjithashtu përcaktohet që secili person që i takonndonjë pakice kombëtare është i lirë të zgjedhë që të trajtohet apo jo si pjesëtar i pakicës kom-bëtare dhe, me këtë rast, i është e garantuar të mos jetë i diskriminuar nga një gjë e tillë.

Pjesa e dytë është pjesa më e rëndësishme operative e Konventës Kornizë, meqenëse përfshin dis-pozita që përcaktojnë parime më specifike. Këto parime përfshijnë një spektër të gjerë të çësht-jeve, si:- Mosdiskriminimin;- Përparimin e barazisë efektive;- Përparimin dhe ruajtjen e kulturës, religjionit, gjuhës dhe traditave;- Lirinë e tubimit, organizimit kolektiv, të shprehjes, mendimit, ndërgjegjes dhe religjionit;- Qasjen në media dhe përdorim të tyre;- Arsimin;- Kontaktet dhe bashkëpunimin ndërkufitar;- Pjesëmarrjen në jetën ekonomike, kulturore dhe sociale;- Ndalimin e asimilimit të dhunshëm.

Pjesa e tretë përfshin dispozita të ndryshme rreth interpretimit dhe zbatimit të Konventëskornizë.Pjesa e katërt i përmban dispozitat për monitorimin e zbatimit të Konventës Kornizë.Pjesa e pestë përmban dispozita përfundimtare, të modelit të konventave dhe marrëveshjeve tëtjera të lidhura brenda kornizës institucionale të Këshillit të Evropës.

837


Literatura në gjuhën shqipe që gjendet në QJK:

Gruda, Zejnullah: Mbrojtja ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut I-II, 2000Gruda, Zejnullah: Mbrojtja ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut I-II, 2000Komiteti Shqiptar Helsinkit, Të Drejtat e Njeriut, një sfidë e përhershme për Këshillin e EvropësNovicki, Marek Antoni: Gurët Udhërrëfyes, Jurisprudenca e Gjykatës Europiane të të Drejtave tëNjeriutKompilacion aktgjykimesh të Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut

Dokumente të Këshillit të Evropës:

Këshilli i Evropës, Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut, 1990Council of Europe, Protokolli Nr. 11 i Konventes për Mbrojtjen e të Drejtave të njeriut dheLirive ThemeloreKëshilli i Evropës, Karta Sociale Evropiane dhe Protokolli saj suplementarKëshilli i Europës, Konventa Evropiane për Parandalimin e Torturës, të Trajtimit Johuman oseDegradues dhe të Dënimit, 1987Council of Europe, Introduction to the Framework Convention for the Protection of NationalMinorities (Albanian translation ), 1998Këshilli i Europës, Rregullat evropiane të burgut

Informacionet per Keshillin e Evropës që gjenden në Internet në gjuhën shqipe:

http://www.coe.int/al/portal/default.aspçL=ALhttp://www.echr.coe.int/BilingualDocuments/ApplicantInformation.htm#Albanian

838


Mbrojtja ndërkombëtare e të drejtave të njeriut

Mr.sc Iliriana Islami-

1. Kuptimi themelor i të drejtave të njeriut

Lënda “Të drejtat e njeriut” shtron shumë çështje, që nuk janë as të thjeshta, as të qarta. Të drej-tat e njeriut, për nga natyra e tyre, janë politike dhe, si të tilla, kërkojnë vullnet politik për t’i zbat-uar dhe qasje kritike publike për t’i njohur dhe për t”i mbrojtur. Shtetet kanë për detyrë të qev-erisin sipas rregullave ligjore dhe t’i respektojnë të drejtat dhe liritë e çdo qytetari. Nga ana tjetër,qytetarët duhet të jenë përherë vigjilentë dhe të insistojnë për transparencë dhe përgjegjësi ngaana e Qeverisë.

Në kuptimin më të përgjithshëm, të drejtat e njeriut kuptohen si e drejtë personale. Ështëkërkesë e secilit që të ushtrohet e drejta deri në atë shkallë sa të mos pengohet tjetri për të ushtru-ar të drejtën e vet. E drejta është imanencë e qenies njerëzore, që plotëson përditshmërinë njerë-zore dhe është esenciale për ta mbajtur njeriun gjallë në mënyrë të njëjtë sikurse edhe shëndeti.Pra, mund të thuhet se të drejtat e njeriut apo kërkesa ligjore e secilit njeri ekziston nga vetë fakti itë qenit qenie njerëzore - viza -viz shtetit.

Themeli filozofik i konceptit të të drejtave të njeriut paraqitet në demokracinë liberale të EvropësPerëndimore, traditë e cila ngërthen në vete filozofinë greke, romake, traditën Judo-Kristiane,Humanizmin dhe Reformizmin si dhe periudhën e Iluminizmit. Ndërkaq, demokracitë parla-mentare të Evropës Perëndimore janë trashëgimtare të drejtpërdrejta të kësaj tradite. Shtetet tëcilat kanë trashëguar këtë filozofi politike e kanë përhapur traditën edhe në pjesët e tjera të botës.Disa e kanë absorbuar një pjesë të saj, po në shkallë të ndryshme dhe në tërësi të pakomplemen-tuar.

Konceptin themelor të të drejtave të njeriut mund të paraqesim ne mënyrë më të thjeshtuar, sivijon:

1. Individi gëzon një autonomi të gjerë të të drejtave, të përcaktuara me ligj.2. Të drejtat e individit mund të cenohen vetëm nga autoritetet publike, (agjentët shtetërorë), të

cilët ushtrojnë funksione publike për shtetin dhe në emër të shtetit.3. Nëse, pra, autoritetet publike, (agjentët shtetërorë), cenojnë të drejtat e njeriut, atëherë individi

ka të drejtën e kërkesës së plotfuqishme për realizimin e së drejtës, (ankesës), së tij. Individikërkesën mund ta bëjë përmes mjeteve efektive juridike, që i duhen dhënë atij për realizim e sësë drejtës së tij.

Konceptin e tillë të thjeshtuar mund ta ilustrojmë me një shembull praktit, duke bërë dalliminndërmjet veprimeve të tjera dhe akteve, të cilat konsiderohen shkelje a ndërhyrje në të drejtat e

839

Mbrojtja ndërkombëtare e të dejtave të njeriut

njeriut.P.sh., personi A ushtron të drejtën e pronësisë mbi pronën e tij, pra ushtron të gjitha të mirat dheinteresat qe rrjedhin nga prona e tij. Personi B, i cili eshte fqinj i personit A e pengon atëvazhdimisht, duke i thënë: “Tani e tutje nuk mund të kalosh në pjesën lindore të rrugës, sepse mëpengon për të dalë në pjesën kryesore të rrugës”. (Pjesa kryesore e rrugës është e ngjitur metokën e fqinjit A dhe fqinji B nuk ka rrugëdalje tjetër). Shtrohet pyetja se a trajtohet çështja esipërpërmëndur si cenim i të drejtave të njeriut? (Përgjigjja: Nuk shtrohet drejtpërsëdrëjti si cenim i të drejtave të njeriut; këto janë konteste civilendërmjetë dy individëve (personave), të cilat zgjidhen në gjykatë.Po në rast se individi nuk do të ketë mundësi ankese, për shkak se nuk ka qasje në gjykatë aposepse kontestet e tilla nuk i zgjidh gjykata ose kërkesa refuzohet a priori, në mungesë të person-elit, apo me justifikime të tjera, atëherënjë çështje tillë shtrohet si cenim i të drejtave të njeriut.

Në rastin e dytë, tek e njëjta situatë, personi B, përveç që e kërcnon fqinjin, ai më pas edhe e vretatë. Tani shtrohet pyetja se si mund të bëhët dallimi i të drejtave të njeriut nga vepra penale e cilaekziston në këtë rast.?Edhe të drejtat e njeriut, edhe vepra penale kanë në vetvete elementin e keqbërjes. Akti kriminalështë akt i kryer nga një a më shumë persona dhe ai është i dëmshëm për shoqërinë dhe ndalo-het me ligjet e brendshme të një shteti. Ndërkaq, cenimi i të drejtave të njeriut bëhet nga shtetinëpërmjet agjentëve të tij, (siç janë: policia, forcat e aramatosura dhe çdo person tjetër që vepronnë emër të autoritet shtetëror), kundër individit.

Në rastin e tretë, oficeri policor, sapo lajmërohet se fqinji ka vrarë fqinjin, menjëherë ia vë pran-gat personit B dhe e dërgon në një vend të mbyllur për tri ditë. Në këtë rast shtrohen çështjet ecenimit, apo ndërhyrjes në të drejtat e njeriut, pasi që personit B nuk i bëhet e ditur menjëherë secila vepër i ngarkohet. (Standardet ndërkombëtare kërkojnë që personi të njoftohet për veprën ecila i ngarkohet dhe udhëzohet për të drejtat që i takojnë). Po ashtu, shtrohet këtu edhe çështja eqëndrimit në qeli për tri ditë, pa kontaktuar me avokatin dhe organin kompetent.

Më sipër thamë se, kur individi kryen vepër penale, ai arrestohet, akuzohet për veprën e kryer dhegjykohet në gjykatë. Mirëpo, kush e gjykon shtetin, apo agjentët e tij, për cenim të të drejtave tënjeriut?Edhe në këto raste gjykata bën ndriçimin e rastit dhe ajo ëdoherë dhe në çdo rast konsiderohetmbrojtëse tradicionale e lirive dhe të drejtave të njeriut.

Nëse në Gjykatë bëhet ndriçimi i rasteve, atëherë a mund ta gjykojë gjyqtari, p.sh., Presidentin apoKryeminsistrin e vendit?Po, gjithsesi. Prandaj, është e domosdoshme që pushteti shtetëror i shtetit të ndahet në Qeveri(ekzekutivi), që si organ duhet të jetë i ndarë prej Parlamentit (legjislativit të shtetit), gjë qëndikon në pavarësinë e gjykatave (gjyqësori). Pra, pushteti nuk është i përqendruar te një person aorgan, gjë që bën të mundshëm që secili të jetë i barabartë para ligjit. Ky është thelbi i procesitdemokratik.Në fakt, edhe në kohën e paraqitjes së saj (1215), Magna Karta Libertatum ka pasur një qëllim -kufizimin e pushtetit të monarkut dhe krijimin e barazisë formale.

Mirëpo, nëse nuk ekziston kjo ndarje e pushtetit, atëherë kush mund ta gjykojë një shtet të tillë?

840


Në situatën e tanishme nuk ka mjete për fuqizimin e së drejtës ndërkombëtare përmes një procesiligjor. Kombet e Bashkuara mund t’i imponojnë, përmes Asamblesë së Përgjithshme, sanksioneekonomike një vendi. Pra gjeinden metoda të tjera të cilat nuk përfshijnë intervenimin me forca tëarmatosura, po nëse shkelja e këtyre të drejtave vazhdon deri në skajshmëri, atëherë mund tëndërmerren edhe hapat e tillë.

Qeveritë e shteteve tanimë janë duke u vetëdijësuar se duhet të adoptojnë një standard të mirë përrespektimin e të drejtave të njeriut. Në të kundërtën, niveli i ulët i respektimit të të drejtave tënjeriut është shumë i turpshëm për qeveritë. Një pasqyrë e tillë dëmton keq imazhin e një vendi; isjell dëme biznesit dhe kjo bën që standardi i mirëqenies së atij vendi të jetë i ulët. E gjithë kjoshtronl nevojën për një vetëdijsim të popullatës lidhur me këtë fushë. Që të krijohet një vetëdi-jësim i tillë Konferenca Botërore në Vienë paraqiti sloganin:

Të Drejtat e Njeriut - Njihi, Kërkoji dhe Mbroji!

Edukimi i popullatës, informimi i saj për atë që ndodh brenda dhe anekënd botës, e vë nëvështirësi shtetin për të mohuar me kredibilitet që të ketë qenë i njohur me standardet e tilla dhekjo bën që komuniteti ndërkombëtar të veprojë.

2. Intervenimi i Bashkësisë Ndërkombëtare për shkak të shkeljeve fundamentale të të drejtave tënjeriut

Bashkësia ndërkombëtare ka bërë përpjekjet e para që të legjitimojë ndërhyrjen ndërkombëtare nërastet kur shteti cenon rëndë të drejtat e individëve, të cilët gjenden nën pushtet të tij, posaçërishtkur persekutoheshin grupe të caktuara etnike.

Prandaj, që nga shekulli i nëntëmbëdhjetë, e drejta ndërkombëtare ka zhvilluar doktrinën elegjitimitetit të “intervenimit humanitar” në rastet kur shteti kryente veprimet më të tmerrshmendaj subjekteve të tij, sidomos kur ato ishin aq të rënda sa edhe konsideroheshin të paimagjin-ueshme për “vetëdijen e njerëzimit”. Edhe pse qëndrimi sipas të cilit “sovraniteti i pakufizuar”qëndronte si koncept themelor në raportet mes shteteve, intervenimet e para nga bashkësiandërkombëtare në raste të tilla ndikuan që koncepti i “sovranitetit absolut” të shtetit të zbehet,kur shtrohej çështja e shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut.

Interevnimi është përdorur në disa raste kundër Perandorisë Osmane: më 1827, kur ndodhninmasakrat mbi popullin grek; intervenimi është përdorur edhe kur 12.000 kristianë ishin masakruarnga trupat jo të rregullta otomane në territorin e sotëm të Bullgarisë. Qysh atëherë politikani lib-eral Gladstone i Britanisë së Madhe “pati sukses në promovimin e disenjimit të politikës sëjashtme për mbështetjen e lirisë së popullit të Bullgarisë”.

Mendohej se ky proces duhej të respektohej, por edhe të praktikohej, mirëpo ai ecte shumëngadalshë Pas Luftës së Parë Botërore, u lidhën disa traktate për mbrojtjen e të drejtave tëminoriteteve me Lidhjen e Kombeve, si garantuese e tyre. Lidhja e Kombeve kishte përqendrim tëvazhdueshem në çështjet humanitare si dhe në disa aspekte të të drejtave të njeriut. Ndërkaq, akt ivërtetë ndërkombëtar për të drejtat e njeriut të asaj kohe konsiderohet Konventa kundërSkllavërisë e vitit 1926, e cila hyri në fuqi një vit më pas.

841


Sidoqoftë, Lidhja e Kombeve nuk mundi të punonte shumë në krijimin e standardeve për mbrojt-jen e të drejtave të njeriut, sepse ende ishin mjaft të zëshme forcat që ishin për një zbatim tërreptë të doktrinës së “sovranitetit nacional”, gjë që përjashtonte mundësinë e gjykimit dhe tëkritikës së trajtimit të grupeve të ndryshme nga qeveritë e tyre.

Doktrina e “sovranitetit nacional” u shkonte për shtat: SHBA-së ku në atë kohë dominontediskriminimi racial, dhe BRSS-ës, që ishte një shtet totalitar, policor. Nga ana tjetër, një pjesë emadhe e shteteve të Evropë Perëndimore kishin kolonitë e tyre nëpër pjesë të ndryshme të botës.Një ambient i tillë ndërkombëtar ngadalësonte çdo zhvillim të shpejtë të proceseve në mbrojtjen etë drejtave të njeriut.

Doktrina e rreptë e “sovranitetit nacional”, bënte të pamundur çfarëdo kritike të ligjeve në fuqitë shtetit, me të cilat bëhej shkelja e këtyre të drejtave. Formalisht, ato konsideroheshin tëpaligjshme, prandaj edhe nuk pati ndonjë ndërhyrje (intervenim) gjatë persekutimit të armenëvenga Turqia dhe as të hbrenjve nga ana e Rusisë. Gjatë këtyre ngjarjeve, për fat të keq, deklaratatpolitike ishin mjeti i vetëm i reagimit.

Ndërsa tani, zhvillimi i të drejtës ndërkombëtare po shkon drejt gjetjes së formave të reja dhekonsolidimit të mekanizmave dhe koordinimit të tyre në mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Njësynim i tillë i OKB-ës u bë realitet pas Luftës së Ftohtë, duke mos përjashtuar këtu as interven-imin, si mjet i fundit. Këtë e dëshmoi edhe intervenimi në Kosovë në bazë të faktit se “ ishinshkelur të drejtat fundamentale të njeriutr”, se “emergjenca dhe katastrofa humanitare” kërkojnëveprime të shpejta për “parandalim të konfliktit” dhe “ndërhyrje për zgjidhjen e tij” .

Prandaj, mund të thuhet se mbrojtja ndërkombëtare e të drejtave të njeriut shërben për të garan-tuar të drejtat individuale, që janë “praktike dhe efektive” dhe jo “teorike apo iluzore”.

3. Standardet ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të njeriut nga viti 1945

Mbrojtja ndërkombëtare e të drejtave të njeriut pësoi transformim rrënjësor pas Luftës së DytëBotërore, pas tragjedisë së paparë që kishte përjetuar një numër i madh popujsh. Pas përfundimittë Luftës, Fuqitë Fituese u përcaktuan të hartojnë koncepte të reja të së drejtës ndërkombëtare,për të bërë sa më pak të mundshme përsëritjen e gjërave të tilla. Në këtë drejtim u krijuanmekanizmat e parë, përkatësisht organizatat e para ndërqeveritare, siç janë: Kombet e Bashkuara,Këshilli i Evropës dhe Organizata e Shteteve Amerikane.

Karta e OKB-ës përcakton qëllimin dhe objektivat, pushtetin dhe strukturën organizative. Nëmes tjerash ,sa i përket qëllimit të Organizatës, neni 1(3) përcakton:Promovimin dhe respektimin e të drejtave të njeriut dhe të lirive fundamentale për të gjithë, padallim përkatësie racore, të seksit, gjuhës a religjionit.

Edhe pse Karta e OKB-ës është një traktat ndërkombëtar, sipas së drejtës ndërkombëtare, dheka statusin e traktatit multilateral. Të drejtat dhe liritë fundamentale u përmblodhën dhe u formu-luan në aktin e parë të nxjerrë nga OKB-ja në formë të Deklaratës Universale, e cila u nxor më

842


1948. Njëherësh, me nxjerrjen një e akti të tillë, adoptohet edhe normativizimi i universalitetit tëtë drejtave të njeriut.

Dokumenti i tillë u quajt “Deklaratë”, duke konsideruar se nuk tentohej krijimi i ligjeve të reja,por deklarimi se të drejtat e njeriut kane ekzistuar dhe janë njohur edhe me herët në të drejtënndërkombëtare, por janë cenuar gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Në të njëjtën kohë, edhe pse Deklarata kishte një rëndës fundamentale, ajo u përket “ligjeve tëbuta”, d.m.th., nuk ka mekanizëm të obligueshëm për shtetet. Prandaj, Komisioni për të Drejtat eNjeriut i Kombeve të Bashkuara menjëherë vazhdoi punën në hartimin e dy pakteve, në mënyrëqë ato të bëhen juridikisht të obligueshme për shtetet anëtare të OKB-ës. Si përfundim, më 1954ato ishim të gatshme dhe pritej ratifikimi i tyre nga ana e shteteve. Njëri pakt kishte të bënte metë Drejtat Civile e Politike dhe Pakti tjetër kishte të bënte me të Drejtat Ekonomike Sociale eKulturore.

E gjithë kjo ka ndikuar që përmes traktateve multilaterale, shtetet sovrane të detyrohen të siguro-jnë respektimin e të drejtave të njeriut brenda territorit të tyre, por edhe më gjerë. Pra, Paktet esipërpërmednura përcaktojnë obligimet e shumë qeverive lidhur me veprimin dhe mosveprimin etyre, por edhe limitet e shtrirjes së ushtrimit të pushteti shtetëror nga ana e tyre.

Nga e gjithë kjo rezulton se doktrina e “sovranitetit nacional” është kufizuar në dy aspekte:1. Mënyra si i trajton një shtet qytetarët e vet është një çështje legjitime e së drejtës ndërkom-bëtare;2. Tani ekziston një standard më superior, i themeluar nga vetëdija e përgjithshme, që mund tëpërdoret për gjykimin e ligjeve nacionale dhe sjelljeve aktuale të shteteve sovrane brenda territorittë tyre, gjatë ushtrimit të pushtetit të brendshëm;3. Mund të konsdierohet se ligji ndërkombëtar po rangohet në hierarkinë e ligjeve, ndoshta edhembi “kushtetutat nacionale”

Me rëndësi të veçantë është fakti se të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, si asnjëhërë më parënë historinë e njerëzimit, nuk trajtohen si çështje të sovranitetit të brendshëm të shteteve. Atotanimë përcaktohen me akte të ndryshme të organizatave ndërkombëtare dhe mbrohen prej tyre.

4. Traktatet ndërkombëtare si burim i së drejtës së brendshme

Kur një shtet është palë e së drejtës ndërkombëtare në bazë të traktatit ndërkombëtar, i cili kahyrë në fuqi pas nënshkrimit dhe ratifikimit, shtrohet pyetja si mund të bëhen dispozitat e njëtraktati të tillë pjesë e së drejtës së brendshme të këtij shteti?Kjo pyetje nxjerr në shesh raportin ndërmjet ligjit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar, që çdo-herë ka ngjallur debate të thella dhe të gjata mes pasuesve të dy shkollave të ndryshme, të cilëtanojnë nga qasja “moniste”, përkatësisht nga qasja “dualiste”.

Dualistët shohin të drejtën e brendshme dhe atë të jashtme si dy të drejta të veçanta dhe të ndara,të cilat kanë burime të ndryshme, rregullojnë fusha dhe raporte të ndryshme, të cilat janë tëndryshme edhe në thelbin e tyre. Sipas tyre, në gjykatat e vendit e drejta ndërkombëtare është

843


inferiore ndaj së drejtës së vendit. Po sipas tyre, nëse e drejta ndërkombëtare bëhet pjesë e sëdrejtës së vendit, ajo bëhet pjesë e saj vetëm sepse inkorporimi i saj është vendosur sipas sëdrejtës së brendshme. Zakonisht, e drejta ndërkombëtare bëhet pjesë e së drejtës së brendshmëduke nxjerrë ligje të veçanta nga ana e Parlamenit të atij shteti dhe duke harminizuar atë me stan-dardin ndërkombëtar. Një ligj i tillë është “Human Rights Act” i nxjerrë nga Britania e Madhe.

Monistët, në anën tjetër, konsiderojnë se ekziston vetëm një sistem, duke konsideruar se e drejtandërkombëtare është superiore dhe përfaqëson rregullat më të larta të një sistemi, të cilat ia bëjnëtë pamundur shtetit shmangien nga obligimi për të zbatuar ligjin ndërkombëtar në nivel të vendit.

Në rast se e drejta ndërkombëtare inkorporohet në të drejtën e brendshme të një shteti, pa nxjer-rë paraprakisht një legjislacion specifik, pjesët të cilat në mënyrë eksplicite duhet të hyjnë në fuqinjihen si “vetekzekutuese”. Kushtetutat e disa shteteve mundësojnë që disa dispozita të sëdrejtës ndërkombëtare të jenë vetekzekutuese. Disa shtete kanë shkuar edhe me larg dhe ato jovetëm e kanë bërë të drejtën ndërkombëtare vetekzekutuese, por për nga rangimi, e konsiderojnëatë superiore ndaj të gjithë legjislacionit të së drejtës së brendshme.

Nëse shohim të drejtën e zbatueshme në Kosovë, sipas Rezolutës 1244, Kornizës Kushtetuese,Rregullores 24, 25 të UNMIK-ut, do të vëmë re se e drejta ndërkombëtare është e aplikueshmenë të drejtën tonë dhe ka efekt të drejtpërdrejtë.

Këtë mund ta shohim sipas ilustrimit që vijon

LIGJI I ZBATUESHËM DHE TË DREJTAT E NJERIUTHierarkia e ligjeve në Kosovë, sipas Administratës Civile të Kombeve të Bashkuara

KËSHILLI I SIGURIMIT TË KB, REZOLUTA # 1244UNMIK/REG/2000/59 - MBI LIGJIN E ZBATUESHËM NË KOSOVË

LIGJIUshtrimi i funksionit publik

1.1

RREGULLORJA E UNMIK-utInstrumentet subsidiare

LIGJET më 1989 [Kushtetuta 1974 dhe PNCP?]

KEDNPNCPPNESK

844


[Në ushtrimin e funksioneve publike nga zyrtarët publik, standardet e të drejtave të njeriut duhettë respektohen]

S’KA DISKRIMINIM

Ndalimi i diskriminimit arbitrarPërjashtime

nëse ka zbrazëti në ligjin ‘89:1989 - 1999 Ligji

nëse është në harmoni me standardet për të drejtat e njeriut

1.4

në rastet penale:

LIGJI 1989 - 1999

Dispozita më të favorshme sipas ligjit ‘89-99

KAPITULLI 1.1

Përjashtim kapitujt (1.2) dhe (1.4)

KAPITULLI 1.3

E mbështetur nga kapitulli1.4

KEDN-Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut PNCP- Pakti Civil dhe PolitikPNESK-Pakti Ekonomik Social dhe Kulturor

5. Mekanizmat rajonalë të mbrojtjes së të drejtave të njeriut

Përpos mekanizmave ndërkombëtarë të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, nëse flasim për fazën erealizimit konkret, kemi edhe mekanizma rajonalë. Për arritjet në mbrojtjen e të drejtave të njeri-ut duhet të përqendrohemi në Kshillin e Evropës dhe Konventën Evropiane për të Drejtat eNjeriut. Kjo Konventë është një mekanizëm efektiv që i jep mundësi individit të ballafaqohet meQeverinë e shtetit për shkak të ligjeve diskriminuese apo për zbatimin e tyre diskriminues nga

845


shteti përkatës.

Konventa është pjesë e domosdoshme në kuadër të kushteve për anëtarësim në Kshillin eEvropës. Pranimi i Konventës, e drejta e peticionit individual dhe juridiksioni i GjykatësEvropiane janë obligim politik për anëtarësimin në Këshill. Anëtarësimi në Këshillin e Evropësështë rritur dukshëm që nga shpërbërja e Bashkimit Sovjetik dhe RFJ.

6. Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut

Statuti i Këshillit të Evropës kërkon që çdo anëtar i saj “të pranojë parimet e sundimit të sëdrejtës, pra palët marrin përsipër detyrimin që, brenda juridiksionit të tyre, të sigurojnë të drejtatdhe liritë e individëve, të parashikuar në Konventë “. Prandaj, mbrojtja e të drejtave të njeriutështë një çështje fundamentale në rolin e Këshillit të Evropës.

Konventa ndahet në dy pjesë: pjesa e parë numëron të drejtat substanciale të mbrojtura nga trak-tati, ndërsa pjesa e dytë shqyrton çështjet procedurale, siç janë krijimi dhe përbërja e GjykatësEvropiane dhe rregullat e paraqitjes së ankesave.

Si e tillë, Konventa edhe më tej mbetet instrumenti më i avancuar i këtij lloji. Ajo ka gjeneruarjurisprudencën më të sofistikuar dhe më të detajizuar. Kontributi i Konventës është ipadiskutueshëm sa i përket jurisprudencës së mbrojtjes ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Poashtu, ajo ka bërë edhe interpretimin e të drejtave të veçanta, të cilat i mbron dhe ka zhvilluarkonceptet kyçe të zbatimit të përgjithshëm, p.sh., pariminin e proporcionalitetit, pastaj i ka dhënëkuptimin termit “e drejtë” dhe ka bërë një zhvillim në qasjen e interpretimit të traktateve për tëdrejtat e njeriut, në pergjithësi. Konventa ka kontribuar, po ashtu, edhe në fusha të tjera të sëdrejtës ndërkombëtare, posaçërisht sa i përket të drejtës dhe mënyrës së funksionimit të gjykatavendërkombëtare.

7. Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut

Ekzistimi i Gjykatës mbështetet në nenin 19 të Konventës, sipas të cilit, krijimi i Gjykatës mundë-sohet në mënyrë që të “sigurohet mbikëqyrja” e detyrave të shteteve që kanë sipas Konventësdhe protokolleve shtesë.

Funksioni i Gjykatës është të pranojë ankesat, të vendosë nëse ato janë ose jo të aplikueshmedhe, nëse po, vendos për çështjen kryesore. Vendimet gjyqësore janë të detyrueshme. Për mëtepër, marrja e vendimit lidhur me cenimin e Konventës i mundëson Gjykatës, (sipas nenit 41),të urdhërojë shtetin t’i paguajë aplikantit kompensimin e arsyeshëm dhe shpenzimet.

Administrimi i punës së Gjykatës është përgjegjësi primare e Kryetarit, në mungesë të të cilit, kjo ikalon zëvendësit të tij. Numri i gjyqtarëve në Gjykatë është aq sa është edhe numri i shteteve tëcilat e kanë ratifikuar Konventën.

846


Gjyqtarët zakonisht zgjidhen për një periudhë gjashtëvjeçare, me mundësi rizgjedhjeje. Sidoqoftë,ata duhet të pensionohen në moshën 70 vjeç.

8. Proceduara e paraqitjes së aplikacionit

Sipas nenit 24, çdo palë mund të paraqesë aplikacion kur konsideruar se i është cenuar e drejta eparashikuar në Konventës dhe duke u nisur nga fakti se Konventa është ratifikuar nga shtetipërkatës. Sipas nenit 25 të Konventës, aplikuesi ose aplikuesit potencialë kanë mundësi të komu-nikojnë lirisht me Komisionin, pa qenë subjekte, në çfarëdo forme, të presionit nga autoritetetapo të shtërnguar të terheqin a të ndryshojnë ankesën e tyre.

a). Shterimi i mjeteve efektive juridike sipas ligjeve të vendit

Paraqitja e padisë mund të bëhet vetëm pasi pala t’i ketë shteruar të gjitha mjetet efektive sipaslegjislacionit vendor. Sipas nenit 1 të Konventës, shtetet kanë për obligim të sigurojnë të drejtatdhe liritë e të gjitha subjekteve brenda juridiksionit të tyre. Ky obligim përfshin detyrën që shtetitë sigurojë një kornizë ligjore për të mbrojtur këto të drejta. Obligimi fundamental sipas nenit 1është argumentuar me nenit 13, i cili kërkon: “Secili person, të cilit i janë cenuar të drejtat dheliritë e përcaktuar në Konventë, duhet të ketë mjet efektiv për mbrojtjen e tyre para autoritetit tëvendit”.

Këto dispozita nënvizojnë përgjegjësinë primare të institucioneve shtetërore për të mundësuar sig-urimin dhe gëzimin e të drejtave të të gjithëve që përfshihen në juridiksionin e tyre. Ndërkaq,Gjykata Evropiane është aty që të intervenojë, kur mbrojta në shtetin përkatës ka dështuar.

Neni 35 përmban rregullat e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, sipas të cilave proceduranuk mund të inicohet para tribunalit ndërkombëtar para se të provohet çdo mundësi sipas tëdrejtës së vendit. Prandaj Gjykata mund të merret me çështjen pasi të kenë shteruar të gjithamjetet efektive të vendit. Kjo dispozitë është hartuar në mënyrë që, së pari, shteteve t’u jepetmundësia për ta zgjidhur çështjen sipas së drejtës së tyre; së dyti, t’u jepet mundësia praktikegjykatave të vendit për t’i administruar provat faktike në mënyre normale dhe, së treti, të uletngarkesa e Gjykatës Evropiane.

- Mjetet juridike duhet te jenë efektive, (jo rekomandime nga Bordi i Vizitorëve, Ombudsmanietj.).- Mjetet juridike duhet të jenë pjesë e procesit normal, duke përfshirë përdorimin normal të mjetitjuridik, pra duhet të shfrytëzohen vetëm mjetet e rregullta juridike, (p.sh., kërkesa ex gratia përkompensim të dëmit a për rishqyrtim të procedurës nuk konsiderohen mjete të rregullta juridike).- Nëse ka më shumë se një mjet efektiv juridik, nga individi nuk kërkohet të provojë më shumë senjë nga ato mjete.

b). Afati gjashtëmujor

Koha e paraqitjes së kërkesës fillon të ecë nga dita e marrjes së vendimit përfundimtar në pro-cesin e shterimit të mjeteve efektive të vendit në lidhje me çdo ankesë. Pra, kjo është dita në tëcilën aplikanti ose avokati i tij janë informuar për vendimin final. Në fakt, merret data e njoftimit

847


të avokatit, sepse aplikanti mund të jetë i informuar më vonë.Nëse nuk ka mjete efektive juridike, afati ecën nga data e aktit ose e mosveprimit apo nga data enjohjes së atij akti ose nga koha e paraqitjes së mjetit efektiv nga ana e aplikantit.

Rrethanat e veçanta që suspendojnë afatin. - Vetëm rrethanat e forcës madhore (vis major) mundta suspendojnë ecjen e afatit.- Sëmundja dhe gjendja jo e mirë psiike nuk janë pranuar si kriter për suspendimin e afatit.- Izolimi i personit nuk është element i mjaftueshëm që të suspendojë afatin, përveç në rastet kurprovohet që kontakti me jashtë ka qenë i pamundur.- Mosnjohja e Konventës është rrethanë e pamjaftueshme për të suspenuar afatin.- ç) Paraqitja e ankesës

Paraqitja a aplikacioni mund të bëhet me letër ose me fax. Në mënyrë që të pengohet ecja e afatitsipas rregullës së afatit gjashtëmujor, çfarëdo letre preliminare duhet të përmbajë një paraqitje tëshkurtër të fakteve dhe ankesën, në mënyrë që përmbajtja e saj të jetë e dukshme.Ndërsa aplikacioni relevant dhe i plotë që pason më vonë duhet të përmbajë të gjithë doku-mentacionin relevant, (kopjet - jo origjinalin, posaçërisht kopjet e vendimeve gjyqësore nëgjykatën e vendit, që kanë të bëjnë me mjetet juridike të përdorura).Paraqitja e aplikacionit të plotë nuk duhet të kalojë afatin gjashtëjavor, i cili është përcaktuar përshkaqe praktike, duke penguar procedurën e regjistrimit.Përfaqësuesi ligjor duhet të ketë autorizim të nënshkruar nga aplikanti, i cili autorizon avokatinpër përfaqësim para Komisionit.

d). Ndërhyrja në të drejta duhet të jetë e bazuar

T pabazuara konsiderohen:- Ankesa e pabazuar apo e pambështetur me materialin që dorëzohet;- Faktet ndaj të cilave ankohet, nëse nuk konsiderohen ndërhyrje në gëzimin e ndonjë të drejte;- Ndërhyrja e cila ka bazë në Konventë, por provat dëshmojnë ndryshe, ( p.sh., kur fëmija mer-

ret nga prindërit, konsiderohet ndërhyrje, mirëpo provat mbështesin qëndrimin e gjykatës sëvendit se është e domosdoshme të mbrohet e drejta e fëmisjës).

- Aplikanti ka pushuar te jetë viktimë

e). Jokompatibiliteti

Jokompatibiliteti Ratione Temporis

- Kur ankesa ka të bëjë me ngjarjet të cilat janë paraqitur para se shteti kontraktues ta ketë pran-uar të drëjtën e peticionit individual sipas nenit 25.

Jokompatibiliteti Ratione Personae

- Përfshin ankesën kundër shtetit, i cili nuk e ka nënshkruar Konventën ose Protokollin rele-vant,

- Ankesën kundër personave për të cilët shteti nuk është përgjegjës,

848


- Kur aplikanti nuk është viktimë e ngjarjeve a masave mbi të cilat është e bazuar padia.

Jokompatibiliteti Ratione Materiae

- Kur personi bazohet në të drejtën që nuk është e përfshirë në Konventë,- Kur ankesa e personit bie jashtë konturave të të drejtave të posaçme të përfshira.

9. Kush mund të paraqesë padinë

Çdo person, organizatë joqeveritare a grup individësh, të cilët konsiderojnë se janë viktima tëndërhyrjes në të drejtat e tyre apo edhe personat e tjerë, (shoku i afërm, avokati, përfaqësuesi iNGO-së që ka autorizim të veprojë, duke specifikuar vullnetin e aplikantit të përfaqësohet ngapersoni në fjalë).

Ankesat nuk duhet të jenë anonime, por mund të kërkohet që emrat të mbeten konfidencialë,edhe pse ata duhet çdoherë t’i zbulohen shtetit përkatës.Organet komunale apo koorporatat publike, të cilat kryejnë punë zyrtare, nuk mund të paraqesinaplikacion.

Konventa nuk lejon actio-popularis, pra çdoherë kërkohet që pala të jetë viktimë e drejtpërdrejtëose e tërthortë e shtetit, si rrjedhojë e cenimit të Konventës.

a) Kontaktet preliminare me Zyrën e Regjistrimit

Gjykata e re ka edhe Zyrën e regjistrimit, fillimisht e përbërë nga avokatët e Komisionit tëSekretariatit dhe regjistrit të Gjykatës së vjetër. Tani Sekretariati e menaxhon aplikacionin si mëposhtë:Dosja e përkohshme hapet me çdo ankesë, letër të re. Ajo i kalohet Njësisë së avokatëve që bënekspertizën relevante qoftë gjuhësore, qoftë ligjore. Sekretariati informon aplikantin për çdo pjesëtë munguar dhe, sipas rregullës së përgjithshme, rasti nuk regjistrohet përderisa nuk dërgohet igjithë dokumentacioni. Sekretariati, po ashtu, është i autorizuar t’ia tërheqë vëmendjen aplikantitpër sa u përket problemeve të pranimit. Lidhur me pikat që i paraqet Sekretariati, edhe në rastetkur aplikanti nuk pajtohet, gjithmonë duhet të kthehet përgjigjja.Për rastet e papranueshme, Komitet i përbërë prej tre anëtarëve konstaton se rasti nuk i përketkategorisë për të cilën pretendohet.

b) Regjistrimi i aplikacionit dhe emërimi i raportuesit

Sapo të jetë regjistruar rasti, procedura vazhdon para Komisionit. Shpejtësia me të cilën bëhetekzaminimi i parë varet nga shteti përkatës, ( prej 3 deri në 18 asnjëherë muaj). Shqyrtohen mepërparësi ato raste që kanë të bëjnë me çështje serioze të shëndetit ose me përfshirje të fëmijëvenë to. Për shqyrtimin e rastit caktohet edhe një raportues, anëtar i Komisionit, i ngarkuar përparaqitje para Komisionit, kur vjen radha i ekzaminimit. Identiteti i raportuesit nuk zbulohetasnjëherë.Është raportuesi ai që, me ndihmën e avokatit i cili caktohet për rastin në fjalë nga Sekretariati,bën propozimin para Komisionit. Propozimi ka të bëjë me procedurën, vendimet dhe raportet që

849


zbatohen në lidhje me rastin.

c) Ekzaminimi nga Komiteti

Anëtarët e Komisionit duhet të pajtohen unanimisht që propozimi të zbatohet. Nëse Komitetinuk e pranon propozimin, atëherë ai i paraqitet njërës nga dhomat e Gjykatës, në sesion plenar.

d) Ekzaminimi para Gjykatës

Para Gjykatës së re, rastet të cilat nuk hidhen poshtë në Komitet ekzaminohen para njërës ngakatër dhomat e Gjykatës.

dh) Komunikimi me Qeverinë përkatëse

Sipas procedurës së Komisionit, kur rasti i komunikohet Qeverisë përkatëse, parashtrohen pyetjerreth çështjeve kyçe.Aplikantit i dorëzohen vërejtjet e Qeverisë në mënyrë që të kthejë përgjigjen. Duhet të kundërsh-tohet çdo argument që ka të bëjë me kriterin e pranimit, qoftë për mosshterim të të gjitha mjetevejuridike në afatin prej gjashtë muajsh, qoftë kur nuk ka bazë në Konventë.

e) Paraqitja e fakteve

Gjykata është kompetente të marrë në shqyrtim provat dhe të dëgjojë dëshmitarët. Ndërkaq, nërastet kur shihet se nuk është bërë një hetim faktik relevant në nivel të vendit dhe nëse ka mos-marrëveshje për faktet themelore, Gjykata është e detyruar të dëgjojë dëshmitarët. (Rasti iAkdivarit kundër Turqisë përbën serinë e parë të rasteve që janë hetuar nga misioni për zbulimine fakteve).

ë) Shqyrtimet me gojë

Kjo ndodh rrallë para Komisionit, ngaqë shumica e rasteve të pranuara nga Gjykata është vendo-sur në bazë të paraqitjes me shkrim nga palët. Shqyrtimet me gojë bëhen vetëm në rastet kurparaqiten fakte të reja ose kur, sipas pikëpamjeve të Qeverisë, ato kanë efekte themelore në fushatë rëndësishme të drejtësisë a të praktikës.

f) Vendimi për pranim

Sikurse edhe te rasti i Komisionit, kur Gjykata e deklaron rastin të papranueshëm, nuk ka dis-pozita për ankesë. Ndërkaq, kur rasti pranohet, marrëveshjet dhe procedura e rregullt vazhdojnë.

g) Procedura e arritjes së marrëveshjes

Komisioni informon të dy palët kur ua dërgon vendimin e pranimit, sipas të cilit sqaron se ështënë dispozicion të tyre të asistojnë në arritjen e marrëveshjes. Kur ekziston mundësia për të arriturnjë marrëveshje të përkohshme për çështjen kryesore, kjo u komunikohet palëve në rrugë rreptë-sisht konfidenciale.

850


Kur arrihet marrëveshja, Komisioni harton raportin që i dërgohet Komitetit të Ministrave dhe aibëhet publik. Në përgjithës,i palëve u lihet mundësia që të rregullojnë pagesën e kompensimit sidhe vlerësimi për shpenzimet e tyre.Nëse marrveshja nuk arrihet, negociatat asnjëherë nuk bëhen publike dhe rasti vazhdon.

gj) Vlerësimi meritor i vendimit

Pala shtetërore ose Komisioni, në emër të aplikantit, mund të kërkojnë interpretimin e vendimitbrenda tri vjetësh, nga data e dhënies së tij.Pala shtetërore ose Komisioni, në emër të aplikantit, mund të kërkojnë, po ashtu, revizionin evendimit brenda gjashtë muajve, llogaritur nga koha kur është njohur fakti, i cili, për nga natyra etij, ka mundur të ketë ndikim vendimtar dhe ka qenë i panjohur si për Gjykatën, ashtu edhe përpalën ose Komisionin.

10. Monitorimi i ekzekutimit

Sipas nenit 54, Komiteti i Ministrave e mbikëqyr ekzekutimin e vendimit gjyqësor. Roli i tij ështëtë shohë se çfarë veprimi është ndërmarrë nga Qeveria lidhur me cenimet e tilla. Kur rastiparaqitet në agjendat e tij, ai fton shtetin që ta informojë për masat e ndërrmara dhe çështjaautomatikisht konsiderohet si çështje në agjendë për një interval jo me të shkurtër se gjashtëmuaj. Kur Komiteti është i kënaqur me punën e Qeverisë, ai nxjerr rezolutën, duke shënuar poz-itën dhe duke deklaruar se ka ushtruar funksionin ashtu siç është paraparë.

11. Ndihma juridike-procedura

Rregullat e procedurës së Komisionit imponojnë kriterin e domosdoshëm financiar, në rast tëmjeteve të pamjaftueshme. Nuk ekzistojnë rregulla të shkruara lidhur me atë se ç’ janë mjetet epamjaftueshme, prandaj edhe Komisioni ndjek një qasje fleksibël. Për prezantim gjatë seancës sëshqyrtimit, në përgjithësi, paguhen mëditja dhe shpenzimet për një përfaqësues ligjor. Nëpërgjithësi, aplikantëve u hiqen shpenzimet për pjesëmarrje. Aplikantëve, të cilët e perfaqësojnëveten e tyre, vetëm du t’iu rimbursohen shpenzimet. Asnjë kërkesë nuk mund të bëhet për orët nëemër të mëditjeve. Aplikanti mund të përfaqësohet nga avokati ose çdo person tjetër që ështëbanor i njërit nga shtetet anëtare të Këshillit të Evropës.12. Interpretimi i Konventës mbi të Drejtat e Njeriut - Parimet

a) Subsidiariteti

Organet e Konventës janë trupa mbikëqyrës dhe subsidiarë të sistemit nacional, të cilatmbikëqyrin mbrojtjen e të drejtave të njeriut.Sipas nenit 1 të Konventës, shtetet kontraktuese kanë marrë përsipër që të “sigurojnë brendajuridiksionit të tyre të drejtat dhe liritë”, të parashikuara në Konventë.Neni 13 impononon detyrimin e shtetit që të lejojë mjete juridike për ata që konsiderojnë se kanëtë bëjnë me ndërhyrje në të drejtat e tyre, sipas Konventës. P.sh., gruaja, burri i së cilës është për-jashtuar nga territori i shteteve sipas ligjeve të emigracionit që mund të cenojnë Konventën, duhettë ketë mjet efektiv juridik, sipas ligjit të vendit, me të cilin mund të shqyrtojë ligjshmërinë e për-jashtimit të burrit të saj. Ndërkaq, sipas nenit 26, i cili kërkon shterimin e mjeteve të vendit, si

851


parakusht, reflekton faktin se ardhja në Strasbourg është kuptuar si mjet i fundit.

b) Instanca e katërt

Organet e Konventës nuk do të konstatojnë që vendimi, p.sh., besimi i fëmijës njërit prind, kaqenë, në fakt, një vendim korrekt, por do të vlerësojnë se mënyra e vendimmarrjes dhe imple-mentimi kanë dështuar në njëfarë mënyre të mbrojnë të drejtën prindore.( P.sh., në një rast nëAngli, babai ankohet se është ndërhyrë në të drejtën e tij familjare, kur fëmija i moshës 7 vjeç iështë besuar për kujdestari nënës, e cila ishte norvegjeze për nga origjina dhe e cila tani jeton nëNorvegji me një burrë tjetër dhe fëmijet e tij. Babai ankohet se fëmija duhej t’i ishte besuar atijdhe të jetonte në Angli së bashku me dy vëllezërit e vet më të rritur, siç ishte mësuar deri atëherë.Sipas tij, vendimi me të cilin fëmija i ishte besuar nënës, ka cenuar nenin 8 të KonventësEvropiane, “ E Dejta për Familje”. Sipas dokumentacionit dhe raporteve të studimit, të cilat ishinbërë nga zyrtarët e Mirëqenie Sociale, dilte se fëmija ishte ambientuar shumë mirë dhe kalonteshumë mirë në mjedisin e ri. Analiza më e hollësishme e nenit 8 të Konventës për të Drejtat eNjeriut interpreton se “familja” nuk ka vetëm kuptimin e të jetuarit së “bashku”, po familje kon-siderohet edhe ajo kur anëtarët e familjes jetojnë në vende të ndryshme të botës. Në fakt, ngaanaliza e dokumentacionit të cilën e dërgoi ankuesi rezultonte se mënyra e marrjes së vendimit nëinstancën nacionale (vendore) ishte shumë korrekte dhe mbështetej në shumë raporte të deta-jizuara nga nëpunësit e Mirëqenies Sociale. Po ashtu, edhe vetë mundësia që i ishte lënë babasëpër ta vizituar djalin e tij pa ndonjë pengesë, sa herë të dëshironte, përveç gjatë kohës së shkollëskur atij do t’i pengonte në mësim, tregonte se mënyra e marrjes së vendimit dhe implementiminuk ia cenonin aspak të drejtën atënore ankuesit. Prandaj, Konventa nuk merret me ato raste kurpala është e pakënaqur me vendimin vetëm sepseai është marrë në disfavor të tij).

c) Margjina e çmuarjes së lirë - e drejta e diskrecionit

Interpretohet në rastet kur nuk ekziston një koncept uniform, p.sh. moral, dhe është pranuar seka një numër zgjidhjesh ose qasjesh të mundshme në fusha të caktuara.Kontura e margjinës së çmuarjes së lirë do të ndryshojë sipas kontekstit. Sipas organeve tëKonventës, e drejta e diskrecionit, me rastin e vendosjes për një çështje konkrete, duhet të jetëmjaft e gjerë, si p.sh., në fushën e sigurisë nacionale, çështjen e transseksualizmit a të AIDS-it. Nëpraktikë ky koncept përdoret si mjet që i lejon shtetit liri veprimi në vlerësimin se çfarë i nevojitetshoqërisë dhe me cilat mënyra mund të realizohen më së miri ato kërkesa. Në një mjedis multikul-turor, në Evropën me tradita të ndryshme lokale, Konventa nuk mundet dhe nuk duhet tëimponojë uniformitet apo njëllojtësi.

ç) Konceptet autonome

Gjykata mbron qëndrimin se termat e përfshirë në Konventë janë koncepte autonome dhe ështëe lirë të vlerësojë aplikimin e tyre në situata të veçanta, në sistemet nacionale. Kjo përfshin kon-ceptin “e të drejtave dhe obligimeve civile”, “ngarkimin me vepër penale”, “ dëshmitarin” etj.Këto koncepte do të determinojnë konturat e së drejtës së garantuara me Konventë dhe shtetetkontrakatuese nuk mund t’i kufizojnë ato me klasifikim formal dhe përkufizime në të drejtën evendit.

852


d) Efektiviteti

Konventa është një sistem i mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Kjo bën që ajo të ketë rëndësi tëposaçme, sepse këto të drejta janë praktike dhe efektive e jo teorike dhe iluzore.

dh) Kufizimet e rrepta

Sipas praktikës së rasteve a precedentit, është potencuar rëndësia e lirisë fizike të personit, kursepërjashtimet janë posaçërisht të limituara, siç janë ato që parashikohen nga neni 5 paragrafi 1.Nëse paraburgimi nuk bënë pjesë brenda kësaj kategorie, (nëse përcaktohet si kufizim) e nukmund të arsyetohet sipas nenit 5, edhe pse qëllimi ka mundur të jetë i mirë.

e) Ligjshmëria

Sundimi i së drejtës është një nga parimet kyçe të Konventës, prandaj është përcaktuar që shtetimund të ndërhyje në të drejtat e njeriut a të rregulloj liritë e tyre për të vepruar për qëllimelegjitime specifike, por nëse vepron, duhet të veprojë sipas ligjit.

ë) Proporcionaliteti

Konsiderohet interpretimi më dominant që përfshin tërë Konventën. Kërkon relacion tëarsyeshëm mes qëllimit që ndiqet dhe mjeteve të përdorura. Po ashtu, përdoret si test i gjetjes sëbaraspeshës mes interesit të aplikantit dhe interesave të komunitetit. Shumë çështje sillen rrethkonfliktit ndërmjet pozitës së individit dhe të mirave të masës së përgjithshme të shoqërisë apo,siç mund ta quajmë ndryshe, qëllim legjitim objektiv. Me anë të proporcionalitetit mund të ekza-minohet nëse individët e caktuar kanë pasur barrë më të madhe sesa ka qenë e nevojshme për tëarritur qëllimin legjitim objektiv shoqëror. A thua kjo barrë, sipas së drejtës së brendshme, proce-durat dhe format e ndërmarra nga shteti, kanë arritur nja baraspeshë të drejtë në raportin individ-shoqëri. Pasi që Konventa nuk i përcakton standardet ideale, ajo duhet t’i përgjigjet rastit konkret.(P.sh., nëse individi shpronësohet për intres të përgjithshëm shoqëror, por nëse në atë pronë nukndërtohet asgjë për një kohë të gjatë, shtrohet cështja e proporcionalitetit - sa është dëmtuar indi-vidi për një interes legjitim objektiv dhe a është arritur baraspesha që parashihet me Konventë ?).

i) Detyrimet pozitive

Dispozitat e Konventës imponojnë kryesisht detyrime negative ndaj shtetit që të rezervohet nëmarrjen e hapave që i cenojnë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Mirëpo, në praktikëngjyqësore të drejtat janë interpretuar në atë mënyrë që të imponojnë edhe detyrime pozitive ndajshteteve. Pra, shtetet duhet të mos ndërhyjnë në të drejta, por njëherësh duhet edhe të ndër-rmarrin hapa për mbrojtje e të drejtave dhe gëzimin e tyre.

13. Aplikimi ne Gjykatën Evropiane të Strasburgut.

A mundemi ne në Kosovë të parashtrojmë peticione individuale?Në bazë të Ligjit të Zbatueshëm të Kosovës, Rezolutës 1244, e sipas Kornizës Kushtetuese,Rregullores 24, 25, Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut është ligj i aplikueshëm në

853


Kosovë. Kosova ende nuk e ka nënshkruar e as ratifikuar Konventën, prandaj, parimisht, nuk katë drejtë të paraqesë padi në Gjykatë. Mirëpo nëse bëjmë një analizë të Ligjit të Zbatueshëm(standardeve ndërkombëtare) dhe “juridiksionit” nga praktika gjyqësore e Gjykatës Evropiane,mund të vijmë në përfundim se, përjashtimisht, edhe ne kemi të drejtë të paraqesim padi.Pra, a duhet të paraqesim peticion individual vetëm në ato raste kur të drejtat tona, që përfshihennë Konventë, cenohen nga agjentët shtetërorë të shteteve që janë anëtare të K.E.² apo, së paku,të provojmë të paraqesim padi për çështje të caktuara, dhe t’i lihet Gjykatës Evropiane të bëjëinterpretimin e rasteve konkrete?

Paraqitja e padisë mund të bëhet në bazë të nenit 1 të Konventës, e cila përkufizon lidhjen qëduhet të ekzistojë midis një personi dhe një shteti anëtar, me qëllim që të zbatohet Konventa.Personi në fjalë duhet të ndodhet brenda “juridiksionit “të shtetit anëtar përkatës, me ç’rastGjykata “juridiksionin nuk e kufizon me elementin territorial”. Sipas kësaj dispozite. krijohetdetyrimi i shteteve të respektojnë të drejtat e njeriut në territorin ku “ato ushtrojnë efektivishtpushtetin e tyre”, ( duhet të nënvizohet - pushtetin efektiv). Pra, detyrimi për respektimin dhembrojtjen e këtyre të drejtave nuk është i kufizur vetëm në territorin e Palëve të LartaKontraktuese, (term që përdoret për shtetet që e kanë ratifikuar Konventën), por Palët e LartaKontraktuese mund të bëhen përgjegjëse edhe për shkak të veprimeve të autoriteteve të tyre, tëkryera brenda ose jashtë kufijve kombëtar, që sjellin pasoja jashtë territorit të tyre.

Ky interpretim është bërë në rastin Loizdou v Turqia. Në çështjen Loizdou kundër Turqisë,ankuesja që jetonte në jug të Qipros, ankohet për mohimin e shfrytëzimit të të drejtave mbipasurinë e saj, (neni 1 Protokolli 1), dhe ndërhyrje në këto të drejta që ajo i gëzonte në Qipron eVeriut para pushtimit turk të kësaj pjese të Qipros.Gjatë tërë procesit Qeveria turke përpiqej ta mohonte përgjegjësinë e shtetit lidhur me atë për çkaishte bërë ankesa, duke mbrojtur mendimin se forcat e saj të armatosura po vepronin nëbashkëpunim të plotë me autoritetet e ashtuquajtura “të pavaruara dhe autonome të RepublikësTurke të Qipros Veriore”, të cilat ishin të pavarura në administrimin dhe kontrollin e territorit.

Ishte më se e qartë se ushtria, politika dhe veprimet, të cilat ushtroheshin në pjesën veriore tëQipros ishin dhe kishin të bënin drejtpërdrejt me agjentë shtetërorë të Turqisë. Prandaj në rast tëndërhyrjes në të drejtat e personave me veprime dhe politika të tilla, ato duhen përfshirë brenda“juridiksionit” të Turqisë sipas kuptimit të nenit 1 të Konventës. Si rrjedhojë, ato krijojnëpërgjegjësi, përkatësisht detyrimin e Turqisë për t’i siguruar ankueses të drejtat dhe liritë eparashikuara në Konventë, duke përfshirë edhe pjesën veriore të Qipros.

Pra, përgjegjësia e një Pale Kontraktuese mund të lindë edhe në ato raste, kur, si pasojë eveprimeve ushtarake, qoftë të ligjshme, qoftë të paligjshme, ajo ushtron kontroll të efektshëm nënjë zonë jashtë territorit kombëtar të saj. Gjykata nuk merret me çështjen nëse ushtrimi i pushtetitefektiv në një territori është i ligjshëm apo i paligjshëm, por me faktin se mbasi territori kontrollo-het nga forcat e armatosura të atij shtetit, kjo krijon detyrimin për respektimin e të drejtave tënjeriut në atë territor.

Sipas një analogjie të tillë, në Kosovë ekziston një situatë, në të cilën forcat e KFOR -it ushtrojnëpushtet efektiv. Për më tepër, trupat e KFOR-it janë agjentë shtetërorë të shteteve anëtare tëKshillit të Evropës, të cilat janë të detyruara të respektojnë, sipas “juridiksionit”, të drejtat dhe lir-

854


itë e qytetarit në vendet ku ushtrojnë pushtet efektiv. Duke u nisur nga vetë Rezoluta, e cilambështetet mbi parimet dhe qëllimet e Kartës, ndërsa, siç kemi thënë më lart, një nga qëllimet eKartës është edhe “promovimi dhe respektimi i të drejtave të njeriut”, si dhe nga një numër fak-torësh të tjerë, mund të themi se standardet ndërkombëtare aplikohen edhe ndaj KFOR-it.

Nisur nga fakti se Konventa duhet të interpretohet si diçka praktike dhe efektive dhe dukemundësuar jetësimin e saj, Kshilli për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut ka paraqiturpadinë e parë kundër KFOR-it francez, përkazësisht rastin Behrami kundër Francës. Në këtë rastshihet se KFOR-i ka dështuar në “mbrojtjen pozitive”,si bazë për interpretimin e Konventës, tëcilën e përmendem më lart. Behrami ishte baba i dy fëmijëve, të cilët kishin rënë në një fushë mebomba-kasetë të paeksploduara, që ishin hedhur nga NATO-ja gjatë kohës së bombardimeve nëKosovë, Njëri nga fëmijët kishte vdekur, ndërsa tjetri, së bashku me gjashtë shokë të tjerë, ishtelënduar rëndë. Përgjegjësia e KFOR-it qëndron në faktin se, edhe pse kishte qenë i njofuar përkëtë fushë të minuar, nuk kishte ndërrmarrë asnjë veprim për deminimin e saj, (ndonëse sipasRezolutës 1244, deminimi parashikohet në kuadër të paragrafit 9 (c,d,e) dhee as kishte vënë ndon-jë shenjë paralajmëruese për rrezikun. Për më tepër, Gjenerali i KFOR-it, i njoftuar për këtëfushë, kishte deklaruar: “Kemi proritete të tjera”)³.

Shtrohet pyetja: a duhet të shterojmë ndonjë mjet efektiv juridik para se të paraqitemi nëGjykatën Evropiane? Sipas Rregullores 2000/47, “ KFORI dhe UNMIKU, prona dhe pasuritë e tyre, janë të liruar ngaçfarëdo procesi gjyqësor”.4 Kjo Rregullore, parashikon mundësinë e paraqitjes së padisë nështetin përkatës të KFOR-it, ndërsa me nenin 7 është themeluar edhe Komisioni i Kërkesave përzhdëmtim të palëve në “rastet e dëmtimit, lëndimeve personale, sëmundjes a vdekjes”, të shkaktu-ara jashtë domodoshmërisë operacionale, e që është treguar jo shumë i efektshëm5.

Meqenëse Konventa Evropiane kërkon dhe përcakton ( nenit 6(1) që realizimi i suksesshëm idrejtësisë dhe të drejtave të njeriut mund të arrihet vetëm përmes hyrjes ose aksesit në gjykatë,realizimi i të drejtave të njeriut në Kosovë nëpërmjet komisioneve ad hoc, nuk është zgjidhje e asrealizim i mirëfilltë i drejtësisë. Nga ana tjetër edhe procedurat e komplikuara administrative përrealizimin e një të drejte shkaktojnë cenim të së drejtës.

Lidhur me realizimin e së drejtës në rastet e “imunitetit”, Gjykata Evropiane ka dhënë mendiminedhe në rastin e “Imunitetit të Agjencisë Evropian për Hapësirën” (ESA) nga Juridiksioni gjer-man. Në këtë rast Komisioni gjeti se “pengesat juridike në paraqitjen e kontestit para Gjykatësgjermane, përkatësisht imuniteti i ESA, është i lejueshëm, përderisa sipas Konventës ekziston njëmbrojtje juridike ekuivalente”.Komisioni shqyrtoi mundësinë e cenimit të nenit 6(1) të Konventës, duke potencuar se çdo kufiz-im i së drejtës së aksesës në gjykatë duhet të ndjekë “qëllimin legjitim dhe se duhet të ekzistojë njëraport i arsyeshëm i proporcionalitetit mes mjeteve që jepen dhe qëllimeve që realizohen”.(Theksi i vënë në tekstin e proporcionalitetit).

Prandaj mund të themi se qytetarët e Kosovës janë lënë pa ndonjë akses në mjet efektiv; po ashtu,edhe pa akses në mjet efektiv alternativ për realizimin e të drejtave kundër akteve të KFOR-itpara gjykatave të tyre. Nëse procedurat e realizimit të drejtësisë për shterimin e mjeteve juridikejanë shumë të komplikuara në shtetin që ka juridiksionin eksluziv, atëherë nuk mbetet tjetër për-

855


pos që Gjykata Evropiane të bëjë interpretimin e rasteve konkrete.

Raste të tjera të ngjashme që mund të paraqiten në Gjykatën Evropiane janë paditë ndaj KFOR-it, sidomos kur nuk respektohet neni 5, që ka të bëjë me heqjen e lirisë të personit, së cilësKonventa i ka kushtuar një rëndësi të veçantë. Ndërkaq, Gjykata Evropiane ka bërë një intepre-tim mjaft të gjerë të nenit 5 dhe nenit 6 dhe jurisprudenca e krijuar ne këtë drejtim bën avancimine drejtësisë në shkallë të lartë.

856


E DREJTA E PUNËS

Adil Fetahu

HYRJE

Në këtë periudhë të tranzicionit, nepër të cilën po kalon Kosova, është normale të ndodhinndryshime të shpejta të legjislacionit në të gjitha fushat. Ne, sigurisht, nuk jemi të kënaqur medinamikën e këtyre ndryshimeve. Megjithatë, në disa segmente ka lëvizje në drejtim të miratimit tëligjeve të reja, të cilat UNMIK-u po i quan rregullore.Sa i përket konceptit të tekstit për pjesën nga E drejta e punës, lënda është konceptuar ashtu që tëudhëzojë kandidatët për institutet dhe burimet kryesore: subjektet, statusin, të drejtat, detyrimetdhe përgjegjësitë, kontratat, karakteristikat në veprimtari të ndryshme, mbrojtjen në punë orga-nizimin sindikal.

NOCIONI DHE ELEMENTET E SË DREJTËS SË PUNËS

E drejta është një sistem i normave shoqërore, me të cilat rregullohen: statusi juridik, pozita, tëdrejtat, detyrimet, marrëdhëniet shoqërore, ekonomike,sociale, politike, familjare dhe marrëdhëni-et e tjera ndërmjet qytetarëve dhe subjekteve të tjera, në bazë të të cilave ndërtohet dhe mbrohetrendi shoqëror i caktuar. Marrëdhëniet (juridike) ndërmjet njerëzve dhe subjekteve të ndryshmeqëndrojnë në liri, të drejta, detyrime dhe përgjegjësi të caktuara me norma juridike. Ato normapërmbajnë sanksione, ndërsa shteti është faktori që siguron zbatimin e normave të së drejtës sëcaktuar. Për shtetin e së drejtës, e drejta njëkohësisht përbën bazen dhe kufijtë e veprimit tëorganeve të pushtetit shtetëror. Zbatimi (i së drejtës) qëndron në kryerjen e veprimeve të cilat icakton (imponon) ligji ose në përmbajtjen (moskryerjen) e veprimeve të cilat ligji i ndalon.Në jurisprudencën klasike, e drejta ndahet në dy grupe normash kryesore, përkatësisht në dy degëtë veçanta: në të drejtën private dhe në të drejtën publike, pastaj ato ndahen në degë të së drejtësdhe në institute juridike. Kjo ndarje bëhet në bazë të kriterit të të drejtave dhe interesave të cilatmbrohen me norma juridike.E drejta private, me të gjitha degët e saj, i rregullon dhe sanksionon marrëdhëniet ndërmjet shte-tasve (qytetarëve). Ndërkaq, e drejta publike me degët e saj, i rregullon marrëdhëniet e organeveshtetërore ndërmjet tyre.Në teorinë juridike ka pikpamje dhe dilema të ndryshme se a i përket e drejta e punës së drejtëspublike apo asaj private. Po ashtu, në teori shtrohet pyetja e ndryshimit ndërmjet së drejtës sëpunës dhe së drejtës civile.Ndonëse si aktivitet fizik dhe mendor, puna është e vjetër sa edhe vetë njeriu, e drejta e punës,

me emrin e tanishëm, është një degë relativisht e re e së drejtës, e cila ka marrë karakter të përzi-er: edhe publik edhe privat. Po ashtu, e drejta e punës gërshetohet edhe me të drejtën civile, varë-sisht nga rasti dhe nga çështja konkrete. Ndodh kështu ngase disa raste e situata bien vetëm në tëdrejtën e punës, e disa të tjera i takojnë edhe së drejtës civile (psh. pagat, ndalesat, kreditë, dëmsh-

857

E drejta e punës

përblimet).

Nocioni dhe elementet e së drejtës së punës

E drejta e punës është një degë e së drejtës, e cila përkufizon institute dhe përmban norma mbi:a) parimet e prgjithshme të organizimit të punës dhe rregullimit të marrëdhënies së punës; b)themelimin dhe ndërprerjen e marrëdhënies së punësË c) mbrojtjen në punë; ç) sistemin e tëdrejtave dhe obligimeve në punë; d) sistemin e përgjegjësisë disiplinore dhe materiale në punë; dh)realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave në punë e në lidhje me punën; e) institute të tjera në lidhjeme punën dhe marrëdhëniet e punës.Institutet, standardet dhe normat e së drejtës së punës janë ndryshuar dhe avancuar gjat kohës,krahas zhvillimit dhe ndryshimeve të sistemeve shoqërore dhe ekonomike. Edhe në Kosovë, edrejta e punës ka pësuar ndryshime në etapa të ndryshme të zhvillimit, krahas ndryshimeve qëjanë bërë në sistemin politik dhe ekonomik. Kjo e drejtë u është përshtatur karakterit dhekushteve të zhvillimit të marrëdhënieve në prodhim dhe tipit të pronës mbi mjetet e prodhimit.Me norma të detyrueshme të Ligjit të Punës përcaktohen elementet kryesore të së drejtës sëpunës, kurse me ligje të veçanta, me kontrata kolektive dhe me akte të tjera nënligjore rregullohenmë hollësisht çështjet e tjera në marrëdhëniet juridike të punës. Mirëpo, shumësia e akteve, me tëcilat rregullohen marrëdhëniet e punës, parashtron domosdonë e hierarkisë dhe pajtueshmërisë sëakteve heteronome dhe atyre autonome, kështu që të krijohet një sistem unik i së drejtës së punës.Karakteristikë e kësaj hierarkie është se me aktet më të ulëta mund të parashikohen të drejta mëtë mëdha, por kurrsesi nuk mund të parashikohen të drejta më të pavolitshme për punëtorët sesaato që janë parashikuar me aktet më të larta juridike.

Subjektet e së drejtës së punës

E drejta e punës, si degë e veçantë e së drejtës pozitive, është shumë konkrete, statusore, individ-uale, e dalluar për nga profesionet, kategoritë, hierarkia. Për nga shtrirja, ajo është shumë eksten-zive, duke përfshirë një numër të madh të punëtorëve në të gjithë sektorët dhe prek fushat poli-tike, ekonomike, sociale, juridike, familjare etj. Megjithatë, e drejta e punës nuk i përfshin të gjithapunët individuale, të cilat kryhen në raporte e rrethana të ndryshme (punët e bujqëve individualë,artizanateve, tregtarëve të imët etj), por vetëm ato punë të cilat kryhen në marrëdhëniet ndërmjetpunëtorëve e pundhënësve. Punëdhënësit dhe punëmarrësit janë subjekte në marrëdhënietjuridike të punës. Të drejtat, obligimet dhe përgjegjësitë e tyre janë të caktuara me shumë normaautonome dhe heteronome të së drejtës së punës. Marrëdhëniet kryesore ndërmjet punëdhënësvee punëmarrësve rregullohen me ligjet të cilat i miraton shteti dhe kjo i jep karakterin publik sëdrejtës së punës. Mirëpo, ato marrëdhënie rregullohen edhe me kontrata, qofshin ato kolektiveose individuale, pastaj me statute, rregullore, marrëveshje dhe vendime të dyanshme, ndonjëherëedhe të njëanshme, të palëve. Siç thotë profesori Kudret Çela (profesor i së drejtës së punës nëUniversitetin e Tiranës), e drejta e punës nuk është një kod ideal i drejtësisë sociale. Sepse, kjovaret nga oferta dhe kërkesa, brenda të cilave ka konflikte interesash. Prandaj, shteti krijon stan-darde, norma, rregulla dhe sanksione, me të cilat i rregullon marrëdhëniet ndërmjet punëtorëve epunëdhënësve dhe i mbron të drejtat dhe interesat e ligjshme të palëve në konflikt.E drejta e punës si një përmbledhje e normave juridike mbi marrëdhëniet individuale dhe atokolektive në punë dhe nga puna, rregullon lidhjen, ndryshimin dhe ndërprerjen e marrëdhënies së

858


punës dhe të drejtave që burojnë nga ajo marrëdhënie. Përmbajtja e atyre marrëdhënieve shfaqetnë forma, procedura dhe teknika të ndryshme. Të drejtat dhe obligimet e subjekteve nga marrëd-hënia e punës janë kategori dinamike, të cilat shkojnë paralel me zhvillimin e përgjithshëmekonomik, shoqëror, teknik, teknologjik etj. Ato të drejta dhe obligime nuk zbatohen gjithëherëme kohë dhe në mënyrën e parashikuar, prandaj edhe lindin mosmarrëveshje, kontradikta intere-sash dhe konteste të punës e në lidhje me punën.Rëndësia e kësaj dege të së drejtës po vjen duke u rritur. Në të gjitha fakultetet juridike mësohet silëndë e veçantë dhe e obligueshme. Në qeveritë e gati të gjitha shteteve ekzistojnë ministri tëpunës, e në shumë shtete ka edhe gjykata të punës, kurse në kuadër të OKB-ës ekziston një agjen-ci e veçantë për këtë degë të së drejtës - Organizata Ndërkombëtare e Punës, (për këtë më gjërë-sisht do të bëhet fjalë më poshtë).

E drejta e punës në korpusin e të drejtave dhe lirive të njeriut

Rregullimi bashkëkohor i lirive dhe të drejtave të njeriut fillon me Kartën e Kombeve tëBashkuara, e nënshkruar në San-Francisko më 26 qershor 1945, e cila ka hyrë në fuqi më 24 tetor1945, (kjo datë shënohet si Dita e Kombeve të Bashkuara). Një ndër katër qëllimet e Kombeve tëBashkuara, të përcaktuara me atë Kartë, është që të zhvillojnë bashkpunim ndërkombëtar, dukezgjidhur probleme ndërkombëtare të karakterit ekonomik, social, kulturor ose humanitar, dukenxitur dhe përkrahur respektimin e të drejtave të njeriut dhe të lirive themelore për të gjithë, padallim race, gjinie, gjuhe ose feje, (neni 1 paragrafi 3). Në Kreun IX - Bashkëpunimi ekonomikdhe shoqëror ndërkombëtar, (neni 55-56), Karta ka përcaktuar se me qëllim që të krijohen kushtete qëndrueshmërisë dhe mirëqenies së nevojshme, për të siguruar ndërmjet kombeve marrëdhëniepaqësore e miqësore të mbështetura mbi parimin e barazisë së të drejtave dhe të vetëvendosjes sëpopujve, Kombet e Bashkuara janë për:a) ngritjen e nivelit të jetesës, zënien e plotë me punë, krijimin e kushteve të përparimit dhe zhvil-limit ekonomik e social;b) zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare ekonomike, sociale, shëndetësore dhe problemeve tëtjera të lidhura me to, për bashkëpunim kulturor e arsimor;c) respektimin e përgjjithshëm dhe efektiv të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore për tëgjithë, pa dallim race, gjinie, gjuhe e feje, (neni 55).Të gjithë anëtarët (e KB- a.f.) zotohen të ndërmarrin veprime të përbashkëta ose të veçanta nëbashkëpunim me këtë Organizatë ,(të KB-a.f.), për të arritur qëllimet e shpallura në nenin 55.Me Kartën e KB të drejtat e njeriut, ndër të cilat është edhe e drejta e punës, kanë marrë karakteruniversal ndërkombëtar, kurse tri vjetë më vonë, me Deklaratën Universale të të Drejtave tëNjeriut, (10.XII.1948), vetëm sa vërtetohen e përforcohen këto të drejta e liri.Më vonë, në vitin 1966, Asambleja e Përgjithshme e KB ka miratuar edhe dy akte (pakte) tërëndësishme ndërkombëtare, me të cilat në mënyrë më të hollësishme janë përpunuar të drejtatdhe liritë e proklamuara në Deklaratën Univerzale. Fjala është për Paktin Ndërkombëtar për tëDrejtat Ekonomike, Sociale e Kulturore dhe Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhePolitike. Të dy këto pakte kanë hyrë në fuqi në vitin 1976 dhe kanë karakter obligues për të gjithavendet nënshkruese që të garantojnë dhe mbrojnë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, nëmesin e të cilave është edhe e drejta për punë, paga, mosdiskriminim e çështje të tjera.Përderisa Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike merret më shumë me ato të drej-ta, për të drejtën e punës, Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturoreka rëndësi më të madhe, sidomos nenet 6, 7, 8 të të tij. Sipas këtyre dispozitave, shtetet palë të

859

E drejta e punës

Paktit njohin të drejtën për punë, e cila përfshin të drejtën që ka secili person për të fituarmundësinë të sigurojë jetesën me një punë të zgjedhur ose të pranuar lirisht; ato (shtete) marrinmasa të përshtatshme për të mbrojtur këtë të drejtë. Masat të cilat do t’i marrë secili nga shtetetanëtare për të siguruar ushtrimin e plotë të kësaj të drejte duhet të përfshijnë orientimin dheformimin teknik e profesional, përpunimin e programeve të politikave dhe të teknikave të përsh-tatshme për sigurimin e një zhvillimi të vazhdueshëm ekonomik, shoqëror e kulturor dhe njëpunësim të plotë produktiv, në kushte të atilla që t’iu garantojë individëve gëzimin e lirivethemelore politike dhe ekonomike. Shtetet anëtare (palë) të këtij Pakt njohin të drejtën që ka seciliperson për të gëzuar kushte pune të drejta e të favorshme, të cilat sigurojnë në mënyrë të veçantë:një shpërblim të tillë që si minimum t’u sigurojë të gjithë punonjësve një page të drejtë dhe shpër-blim të barabartë për punë të njëjtë, pa kurrfarë dallimi (diskriminimi); një jetë të denjë për vetedhe për familjen; sigurinë dhe higjenën e punës; mundësi të njëjta për t’u ngritur në punën e tyrederi në shkallën më të lartë; orar të kufizuar të punës; pushime me pagesë dhe shpërblime tjera.Po aty parashikohet liria dhe e drejta e punëtorëve për t’u anëtarësuar në sindikata, si dhe e drejtae sindikatave për të vepruar lirisht dhe për të formuar federata e konfederata kombëtare endërkombëtare.Përveç akteve të përmendura, janë miratuar edhe shumë akte - konventa e protokolle të tjeramultinacionale e rajonale, me të cilat, po ashtu, garantohen dhe mbrohen të drejtat dhe liritëthemelore të njeriut. Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut, të cilën e ka miratuar Këshilli iEvropës në vitin 1950, me disa amendamente të mëvonshme, jo vetëm se garanton dhe mbron tëdrejtat dhe liritë themelore, (para së gjithash ato civile dhe politike), por krijon edhe institucionedhe procedura për mbikëqyrjen e realizimit dhe të mbrojtjes së të drejtave (Komisioni dheGjykata për të Drejtat e Njeriut në Strasburg).Në bazë të dokumenteve të përmendura, janë miratuar pastaj edhe akte-konventa të tjera tëveçanta, ndërsa për lëndën e drejta e punës janë me rëndësi të veçantë konventat e OrganizatësNdërkombëtare të Punës dhe Karta Sociale Evropiane, Konventa për Eliminimin e të GjithaFormave të Diskriminimit etj. Të gjitha ato akte i përshkon evoluimi i të drejtave natyrore të njeri-ut. Se sa janë popullarizuar këto akte ndërkombëtare, dëgjohet çdo ditë kur u referohen konven-tave edhe njerëz të cilët kurrë nuk kanë pasur rastin ta lexojnë asnjë tekst të tyre!Të drejtat e njeriut, të caktuara (e të garantuara) me dokumentet e përmendura ndërkombëtare,mund të klasifikohen në dy grupe themelore: (a) të drejtat civile e politike dhe (b) të drejtatekonomike, sociale dhe kulturore - me të gjitha nënvanriantet e tyre.E drejta e punës bën pjesë në grupin e të drejtave ekonomike e sociale, por ndonjëherë gërsheto-het edhe me të drejtat civile.

BURIMET E SË DREJTËS SË PUNËS

E drejta e punës ka dy lloje të burimeve të rregullimit: burime të jashtme (ndërkombëtare) dheburime të brendshme (kombëtare). Kjo nuk don të thotë se këto dy lloje burimesh duhet të jenëtë ndryshme. Përkundrazi, burimet e brendshme duhet të jenë në përputhje me parimet dhe stan-dardet e burimeve të jashtme, (me konventat, protokollet, rekomandimet). Edhe harmonizimi iburimeve të brendshme gjithnjë e më tepër po bëhet kusht për pranimin dhe aderimin e shtetevenë organizmat e caktuar ndërkombëtarë, si anëtare të tyre.

860


Burimet e jashtme të së drejtës së punës - konventat e ONP

Ndarja ndërkombëtare e punës, migrimi i fuqisë punëtore prej një vendi në tjetrin, veprimi, zhvil-limi dhe përhapja e kompanive multinacionale në shtete dhe kontinente me sisteme shoqërore-ekonomike dhe me shkallë të zhvillimit që ndryshon shumë prej një vendi në tjetrin, pastaj ten-denca e klasës punëtore për të përmirësuar kushtet e punës dhe pozitën e vet, kanë ndikuar që,në planin ndërkombëtar, të bëhet njëfarë unifikimi i së drejtës së punës. Ky unifikim ka pasurparasysh kërkesat objektive të kohës dhe të kushteve të caktuara. Në këtë drejtim, rolin më tërëndësishëm e ka luajtur Organizata Ndërkombëtare e Punës, si asgjenci e specializuar e OKB-ës.Prej themelimit të vet, (në vitin 1919), kjo organizatë deri më tash ka miratuar më se 360 akte qëi përkasin së drejtës së punës, qofshin ato konventa, rekomandime a protokolle, për çështje,veprimtari dhe fusha të ndryshme të së drejtës së punës. Këtu po përmendim vetëm disa ngakonventat:1. Konventa nr.2, në Lidhje me Papunësinë (1921),2. Konventa nr.4 (dhe ajo nr.89 ) në Lidhje me Punën e Grave në Ndërrimin e Natës (1921,

përkatësisht 1951),3. Konventa nr.5 (dhe nr.123) për Caktimin e Moshës Minimale për Punësim në Industri dhe në

Miniera (1921, repektivisht 1966),4. Konventa nr.18 (dhe Nr.42) për Kompensimin e Punëtorëve për Sëmundjet Profesionale (1927,

përkatësisht 1936),5. Konventa nr.29 (dhe nr.105) mbi Punën e Detyruar (1932, përkatësisht 1959),6. Konventa nr.47, për Uljen e Orëve të Punës në 40 orë në javë (1957),7. Konventa nr.48, për Krijimin e Skemës Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të Drejtave të

Invalidëve dhe Sigurimet Sociale të të Moshuarëve, të të Vejave dhe Jetimëve (1938),8. Konventa nr.52 (dhe nr.132) për Lejet Vjetore të Paguara (1939, përkatësisht 1970),9. Konventa nr.6 (dhe Nr.86) për Kontratën e Punës për Punëtorët Vendas (1948, përkatësisht

1953),10. Konventa nr.81 (dhe Rekomandimi 89) për Inspektimin e Punës në Industri e Tregti (1950),11. Konventa nr.87, për Liritë Sindikale dhe Mbrojtjen e të Drejtave Sindikale (1950),12. Konventa nr.88, për Organizimin e Shërbimit të Punësimit (1950),13. Konventa nr.97, për Migrimin për Punësim (1952),14. Konventa nr.98 ,për të Drejtën e Organizimit dhe Negociatat Kolektive (1951),15. Konventa nr.100, për Barazinë e Pagave të Burrit dhe Gruas për Punë të Njëjta (1953),16. Konventa nr.102 (dhe Nr.117) për Standardin Minimal të Sigurimit Social (1955, përkatësisht

1964),17. Konventa nr.111, Kundër Diskriminimit në Punësim dhe Profesion (1960),18. Konventa nr.122, për Politikën e Punësimit (1966),19. Konventa nr.144, për Negociatat Tripalëshe për Zbatimin e Standardeve Ndërkombëtare të

Punës (1976),20. Konventa nr.148, për Mbrojtjen në Punë (1979),21. Konventa nr.151, për Marrëdhëniet e Punës në Sektorin Publik (19891),22. Konventa nr.154, për Marrëveshje Kolektive (1983),23. Konventa nr.155, për Mbrojtjen e Shëndetit në Punë (1983),24. Konventa nr.168, për Nxitjen e Punësimit dhe Mbrojtjen Kundër Papunësisë (1991).Përmbledhja e të gjitha këtyre akteve përbën një sistem të tërë të burimeve heteronome të sëdrejtës ndërkombëtare të punës, sistem ky që mund të konsiderohet si një kodeks ndërkombëtar i

861

E drejta e punës

punës. Me parimet dhe normat e ktyre konventave e rekomandimeve rregullohen pothuasje tëgjitha elementet më kryesore të së drejtës së punës: punësimi, mosha, kushtet e punës, orari ipunës, pagat, pushimet, mbrojtja në punë, liritë dhe të drejtat sindikale, mbrojtja e veçantë e fem-rave, rinisë dhe invalidëve, mbrojtja shëndetësore, politika dhe sigurimet sociale, orientimi dherehabilitimi profesional e çështje të tjera.Në Asamblenë e Organizatës Ndërkombëtare të Punës marrin pjesë përfaqësuesit e punëtorëve,të punëdhënësve dhe të qeverive të shteteve anëtare. Prandaj, konventat e saj, në njëfar mënyreparaqesin kontrata kolektive ndërkombëtare tripalëshe dhe janë të obligueshme për vendet të cilati ratifikojnë ato. Disa vende i zbatojnë ato drejtpërsëdrejti (konventat e ratifikuara), ndërsa shumi-ca e vendeve zbatimin e bëjnë permes harmonizimit të ligjeve të brendshme me standardet dhenormat e konventave. Në Kosovë organet gjyqësore dhe organet e UNMIK-ut janë të detyruarat’i zbatojnë drejtpësëdrejti konventat ndërkombëtare, të cilat janë të përmendura në Rregullorennr.1999/24 për Ligjin në Fuqi në Kosovë dhe ato të përmendura në Kornizën Kushtetuese përVetëqeverisjen e Përkohshme në Kosovë ose në ndonjë rregullore tjetër të UNMIK-ut.Përpos konventave, ONP ka nxjerrë edhe një numër të madh të rekomandimeve, si instrumentetë karakterit joobligues. Me to vetëm u sugjerohet shteteve anëtare të ndërmarrin masa ligjore oseadministrative për të rregulluar në mënyrë më të plotë dhe më të mirë ndonjë çështje tëparashikuar në konventë. Rekomandimi praktikisht është një plotësim i konventës, por që nuk kakarakter obligues, por vetëm interpretues. Mirëpo, duke pasur parasysh subjektet të cilat marrinpjesë në miratimin e rekomandimeve, shtetet anëtare kanë njëfar obligimi moral dhe, zakonisht,edhe i zbatojnë rekomandimet.Duke marrë parasysh sistemet e ndryshme dhe shkallën e ndryshme të zhvillimit shoqëror dheekonomik të vendeve anëtare, është e kuptueshme se konventat, në njëfar mënyre, janë kompro-mis ndërmjet atyre vendeve, prandaj ato përmbajnë më pak norma kogente (të obligueshme) dhemë shumë parime, në kuadër të të cilave duhet të rregullohet e drejta e punës brenda secilit vend.Në këtë kontekst, edhe pse Kosova nuk është anëtare e OKB-ës as, pra nuk është nënshkruese ekonventave ndërkombëtare, megjithatë po bëhen përpjekje që ligjet e reja të jenë në përputhje meparimet, normat dhe standardet e akteve juridike ndërkombëtare. Kjo është aq më e kuptueshmederisa Kosova, edhe ashtu, është nën administrimin e OKB-ës dhe organizma të ndryshëmndërkombëtarë kanë zyra e përfaqësi të tyre në Kosovë. Një zyrë të tillë e ka në Prishtinë edheOrganizata Ndërkombëtare e Punës, e cila ofron ndihmë teknike e profesionale për harmonizimine legjislacionit të punës në përputhje me konventat e ksaj organizate.Sipas statutit të ONP, shtetet anëtare janë të obliguara për çdo vit t’i paraqesin kësaj organizateraport detaj përkitazi me legjislacionin e punës dhe zbatimin e tij në praktikën kombëtare.Organizatat e punëtorëve (sindikatat) dhe organizatat e punëdhënësve mund t’i paraqesin ByrosëNdërkombëtare të Punës kundërshtim (ankesë) kundër shtetit anëtar, i cili nuk e ka siguruar zba-timin e konventës së caktuar. Bashkimi i Sindikatave të Pavarura të Kosovës ia ka paraqitur nëvitin 1991 Byrosë Ndërkombëtare të Punës në Gjenevë një ankesë kundër RSFJ, për shkeljedrastike të parimeve dhe të normave të konventave ndërkombëtare të punës në dëm të punë-torëve shqiptarë: përjashtimin në masë nga puna në bazë të diskriminimit nacional dhe politik.Pas shqyrtimit të asaj ankese, një komision i ekspertëve të Byrosë erdhi në Kosovë për të vërtetu-ar saktësinë e ankesës dhe gjendjen faktike. Në raportin e vet të hartuar me t’u kthyer pas vizitësnë Kosovë, Komisioni kishte konstatuar dhe argumentuar se ndaj punëtorëve shqiptarë nëKosovë janë zbatuar masa diskriminuese, për të cilat duhet kompensuar dëmi i shkaktuar. Mirëpo,asokohe ‘Jugosllavia’ ishte në shpërbërje e sipër, kështu që pa u caktuar suksesori i saj, nuk mundtë vazhdonte procedura mbi ankesën, ngase nuk kishte kujt t’i adresohej detyrimi. BSPK-ja dhe

862


Qeveria e Kosovës e kanë atë padi dhe raport si një argument të mirë për të kërkuar herëdokurëkompensimin e dëmit që u shkaktuar punëtorëve kosovarë. Nga kjo kërkesë nuk duhet hequrdorë asnjëherë, por përkundrazi, duhet të aktualizohet në mënyrë institucionale, përmes organiz-mave përkatëse të Kosovës dhe atyre ndërkombëtare.

Karta Sociale EvropianeKarta Sociale Evropiane mund të konsiderohet si një plotësim i Konventës Evropiane të tëDrejtave të Njeriut, për sa u përket të drejtave ekonomike e sociale të punëtorëve dhe të qyte-tarëve në përgjithësisëi. Ndonëse këtë Kartë e ka miratuar Këshilli i Evropës (në Torino, më1961), në përmbajtjen dhe miratimin e saj ka kontribuar shumë Organizata Ndërkombëtare ePunës, me standardet që përmbajnë konventat e kësaj organizate.Karta Sociale Evropiane, si kontratë ndërshtetërore e shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, qëka hyrë në fuqi më 1965, me dy protokollet e saj (1988 dhe 1991), garanton një mbrojtje gjith-përfshirëse të të drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore. Në kartë dhe protokolle janë përfshirë23 të drejta e parime themelore, të cilat më tutje janë zbërthyer në 80 nënstandarde të atyre tëdrejtave si dhe obligimet e shteteve anëtare. Karta dhe sidomos Protokolli i vitit 1991, ka përcak-tuar edhe mekanizmat dhe organet e kontrollit të zbatimit të të drejtave të caktuara e të pranuaranga shtetet anëtare. Karta ka përcaktuar këto të drejta themelore:1. Të drejtën në punë,2. Të drejtën për kushte të arsyeshme të punës,3. Të drejtën për kushte të sigurta e të shëndosha të punës,4. Të drejtën për pagë të drejtë,5. Të drejtën për organizim,6. Të drejtën për negociata kolektive,7. Të drejtën e fëmijëve dhe të rinjve për mbrojtje të veçantë,8. Të drejtën e grave të punësuara për mbrojtje të veçantë,9. Të drejtën për orientimin profesional,10. Të drejtën për arsimimin profesional,11. Të drejtën për mbrojtjen shëndetësore,12. Të drejtën për sigurimin social,13. Të drejtën për shfrytëzimin e shërbimeve sociale,14. Të drejtë për ndihmë sociale dhe mjekësore,15. Të drejtën e personave me të meta fizike ose psikike për arsimim profesional dhe rehabilitim

social,16. Të drejtn e familjes për mbrojtje sociale, juridike dhe ekonomike,17. Të drejtën e nënës dhe fëmijës për mbrojtje sociale dhe ekonomike,18. Të drejtën për t’u marrë me aktivitete (punë) të paguara në territorin e palëve tjera,19. Të drejtën e punëtorëve migrantë dhe të familjeve të tyre për mbrojtje dhe ndihmë,20. Të drejtën e mundësisë dhe orientimit të barabartë në lëmin e punësimit dhe të profesionit, pa

diskriminim në bazë të gjinisë,21. Të drejtë për informim dhe zhvillim,22. Të drejtë e pjesëmarrjes për caktimin dhe përmirësimin e kushteve të punës dhe të ambientit,

dhe23. Të drejtën e personave të moshuar për sigurim social.

Këto të drejta e parime më tutje shkoqiten dhe zbërthehen në disa nënstandarde, të cilat i përm-

863

E drejta e punës

ban teksti i Kartës Sociale Evropiane, (për t’u njohur më hollësisht me përmbajtjen e Kartës -shih tekstin autentik të Kartës dhe të protokolleve të saj ose nga libri: E drejta Ndërkombëtare ePunës, nga Hava Bujupi-Ismaili).

Burimet e brendshme të së drejtës së punës

Në marrëdhëniet juridike të punës, përpos ligjeve të përgjithshme (themelore) mbi marrëdhëniet epunës, aplikohen edhe ligje të veçanta për veprimtari e shërbime të veçanta, si dhe marrëveshje ekontrata kolektive e individuale, pastaj akte autonome (rregullore, urdhëresa etj.) të organevepërkatëse ose të punëdhënësve.Në kushtet aktuale, Kosova qeveriset në bazë të Rezolutës së Këshillit të Sigurimit të OKB-ës,nr.1244/1999, nëpërmjet përfaqësuesit special të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-ës, siautoriteti më i lartë i pushtetit ligjislativ dhe ekzekutiv në Kosovë.Në qoftë se lëmë mënjanë dispozitën e pikës 11 (j) të Rezolutës, në të cilën thuhet se ‘’Këshilli iSigurimit vendos që përgjegjësitë kryesore të pranisë ndërkombëtare civile të përfshijnë... të mbro-jë dhe të lartësojë të drejtat njerëzore’’, kjo Rezolutë nuk përmban asnjë dispozitë të veçantë sa ipërket së drejtës së punës, prandaj as nuk praqet kurrfarë burimi të kësaj të drejte.As Korniza Kushtetuese për Vetëqevrisjen e Përkohshme në Kosovë nuk paraqet ndonjë burim tësë drejtës së punës. Ajo nuk përmban asnjë normë të veçantë që i dedikohet së drejtës së punës.Në kreun e katërt, ku përcakton të drejta të veçanta për komunitetet dhe anëtarët e tyre, çështjene punësimit e përmend në kontekst të të ashtuquajturit diskriminimi pozitiv. Kështu, në pikën4.4.d., ka përcaktuar se “kmunitetet dhe anëtarët e tyre kanë të drejtë të gëzojnë mundësi tëbarabartë në lidhje me punësimin në organet publike në të gjitha nivelet”. Në pikën 4.5. (fjalia edytë) përcakton se “institucionet e përkohshme sigurojnë gjithashtu një përfaqësim të drejtë tëkomuniteteve për punësimin e tyre në organet publike në të gjitha nivelet”. Vetëm këto dy fjali tënjëanshme, nuk mund të jenë burim i së drejtës së punës, sado që janë burim i garancisë së traj-timit madje edhe të privilegjuar të anëtarëve të komuniteteve të pakicave kombëtare në Kosovë.Mirëpo, Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme në Kosovë mund të merret siburim i së drejtës së punës, për faktin se kur bën fjalë për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut,ato i mbështetë në standardet dhe në aktet juridike ndërkombëtare, të përmendura në Kreun etretë të Kornizës, me nëntitullin: Të drejtat e njeriut. Në atë pjesë Korniza përcakton se të gjithëpersonat (nuk e përdor emërtimin shtetas as qytetarë, por persona), në Kosovë gëzojnë, pa diskri-minim të asnjë lloji dhe në barazi të plotë, të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. - Institucionete përkohshme të vetëqeverisjes respektojnë dhe sigurojnë standardet e pranuara në arenënndërkombëtare të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, duke përfshirë ato të drejta dhe liri tëparashtruara në:(a) Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut,(b) Konventën Evropiane për Mborjtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe

Protokollet e Saj,(c) Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike të Njeriut dhe Protokollet e Saj,(ç) Konventën për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racial,(d) Konventën për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit të Gruas,(dh) Koventën për të Drejtat e Fëmijëve,(e) Kartën Evropiane të Gjuhëve Rajonale dhe Minoritare dhe(ë) Kornizën e Konventës së Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Minoriteteve Kombëtare.

864


Dispozitat për të drejtat dhe liritë e parashtruara në këto instrumente aplikohen në Kosovë drejt-përsëdrejti, si pjesë e kësaj Kornize Kushtetuese.

Prej kësaj del se e drejta e punës në Kosovë sot më tepër mund të gjejë mbështetje në burimet(standardet dhe aktet) ndërkombëtare, sesa në burime të brendshme heteronome. Madje asKorniza Kushtetuese nuk mund të konsiderohet si akt i brendshëm, kombëtar i Kosovës, ngaseatë nuk e ka miratuar populli as institucionet legjitime të Kosovës, por administrata ndërkom-bëtare, edhe pse vlen vetëm për Kosovën.

Legjislacioni i punës në Kosovë

Reforma e legjislacionit të punës, me një koncept të ri të marrëdhënies së punës është imponuarnë procesin e përgjithshëm të reformave të nisura në Kosovë. Hartimi, miratimi dhe zbatimi ilegjislacionit të punës kërkon një punë të madhe dhe aktivitet të ndërlikuar normativ të të gjithëpartnerëve socialë dhe organeve shtetërore. Nuk është punë e lehtë të rregullosh, të zbatosh dhetë mbikëqyrësh të gjitha marrëdhëniet ndërmjet subjekteve të së drejtës së punës, në raportet etyre përkitazi me punësimin, punën, marrëdhëniet e punës, mbrojtjen në punë dhe të gjitha mar-rëdhëniet e tjera ekonomike e sociale që lidhen me të drejtën e punës dhe ngjarjet e ndërlikuaralidhur me to. Kërkohet njohje e mirë e teknikës së hartimit të ligjeve (nomoteknika) të shkurtëra,të qarta në pikëpamje gjuhësore e logjike, të sakta, të zbatueshme për situata të ndryshme dhe tëharmonizuara me dispozitat heteronome të brendshme e të jashtme. Cilësia e ligjeve nuk ështëvetëm kusht i rregullimit të marrëdhënieve të brendshme, por është kusht për qasje edhe në orga-nizmat e ndryshme ndërkombëtare. Prandaj, edhe për legjislacionin e punës nuk janë të interesuarvetëm punëtorët e punëdhënësit, por për llojet dhe vëllimin e të drejtave, obligimeve dhepërgjegjësive të subjekteve të së drejtës së punës interesohen edhe organet e pushtetit shtetërordhe shumë subjekte e organizma të ndryshëm ndërkombëtarë (Këshilli i Evropës, OrganizataNdërkombëtare e Punës, Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar etj.). Këta organizmandërkombëtarë edhe ofrojnë ndihmë, qoftë financiare qoftë me ekspertë, për hartimin e ligjeve nëharmoni me standardet demokratike.

Ligji Themelor i Punës në Kosovë

Burimi kryesor i brendshëm i së drejtës së punës në Kosovë është Rregullorja e UNMIK-ut,Nn.2001/27, dt. 8 Tetor 2001, për Ligjin Themelor të Punës në Kosovë, (në tekstin e mëtejshëmdo ta quajmë vetëm: Ligji). Ky Ligj paraqet vetëm një kornizë juridike e përshtatur me parimetdhe standardet ndërkombëtare të së drejtës së punës. Në shumë segmente, ai ndryshon substan-cialisht nga rregullimi i mëparshëm i marrëdhënies së punës. Një rregullimi i tillë pretendon t’ushkojë përshtat nevojave dhe kërkesave të ekonomisë së tregut dhe pronarëve të kapitalit.Reforma e legjislacionit të punës është imponuar në procesin e përgjithshëm të reformave tënisura në Kosovë, kurse rregullimi i marrëdhënies së punës është një nga marrëdhëniet më krye-sore në ekonomi dhe në shoqëri.Ligji ka gjithsejt 28 nene. Disa prej këtyre neneve kanë përmbajtje abstrakte dhe të panevojshmepër këtë Ligj, si, bie fjala, neni 2 - ndalimi i të gjitha formave të diskriminimit; neni 4 - ndalimi ipunës së dhunshme ose të detyruar; neni 5 - e drejta për organizim dhe për ujdi kolektive; neni 8- mbrojtja nga aktet e ndikimit. Çështjet e përmendura janë shumë më hollësisht të rregulluara meaktet përkatëse ndërkombëtare, disa prej të cilave janë përcaktuar në Kornizën Kushtetuese si akte

865

E drejta e punës

që zbatohen drejtpërdrejt, d.m.th.., janë bërë si burim i brendshëm juridik i së drejtës së punës.Që në fillim, (neni 1 par.2), është potencuar se me këtë Ligj nuk rregullohet marrëdhënia e punëspër punët që kryhen në shërbimin publik, (administratë, shëndetësi, arsim, shkencë, kulturë etj.-a.f.), në UNMIK, në KFOR dhe në zyrat e përfaqësitë e qeverive të huaja ose të organizatavendërkombëtare e qeveritare, (të cilat veprojnë në Kosovë-a.f.). Ndonëse secila rregullore eUNMIK-ut e potencon ndalimin e diskriminimit në fushën që rregullon, edhe ky Ligj, (neni 2 dheneni 7), ndalon të gjitha llojet e diskriminimit në punë.Ligji përcakton se personat nën moshën 15 vjeç nuk mund të punësohen. Ndërkaq, ata nënmoshën 18 vjeç mund të punësohen vetëm në punë të lehta, të cilat nuk e dëmtojnë shëndetinose zhvillimin e tij ose nuk e pengojnë atë të ndjekë mësimin në shkollë. Ligji lejon hapësirë tëgjerë të organizimit sindikal dhe organizimeve të tjerë të punëtorëve e të punëdhënësve, si dhebashkimin dhe anëtarësimin e tyre në nivel kombëtar e ndërkombëtar, me kusht që të regjistrohendhe të veprojnë në përputhje me ligjet në fuqi në Kosovë. Në pjesën e cila rregullon lidhjen emarrëveshjeve kolektive (neni 6), Ligji parashikon tri nivele të marrëveshjes (kontratës) së tillë: nënivel të Kosovës; në nivel të degës dhe në nivel të ndërmarrjes dhe për të tri nivelet parashikonvetëm dy subjekte kontraktuese: punëdhënësit dhe punëmarrësit, duke mos e parashikuar edheQeverinë si partnere ose si subjekt në marrëveshjen (kontratë) kolektive. Duke marrë parasysh seQeveria është punëdhënës për punonjësit e shërbimeve publike, pagat e të cilëve paguhen ngabuxheti, shtrohet pyetja se kush do ta lidhë kontratën kolektive me sindikatat e këtyre punon-jësve? Natyrisht këtu Qeveria paraqitet në rol të dyfishtë: edhe si partner social, palëe nënshkruesee kontratës kolektive, edhe garantuese e zbatimit të ligjeve dhe kontratave.Marrëveshja duhet të jetë e shkruar dhe për një afat jo më gjat se 3 vjet. Marrëveshja kolektive

regjistrohet në Ministrinë e Punës dhe ajo vlen (vetëm) për ata punëdhënës dhe punonjës të tyretë cilët marrin detyrime nga marrëveshja. Ligji nuk e sqaron se çfarë do të ndodhë me ata punëd-hënës e punëtorë të cilët nuk janë të organizuar në shoqata a sindikata? Më tutje, (neni 9), Ligjipërcakton se punëdhënësi dhe punonjësi janë palë (subjekte) në marrëdhënien e punës dhe jeppërkufizimet se çka nënkupton me emërtimin punëdhënësi e çka me emërtimin punonjësi. Në tënjëjtin nen përcakton se çka nuk konsiderohet marrëdhënie pune. Kontrata e punës lidhet nëformë të shkruar, nënshkruhet nga punëdhënësi dhe punonjësi dhe mund të jetë për kohë tëpacaktuar ose për kohë të caktuar. Kontrata duhet të përmbajë emrat dhe adresat e subjekteve,emërtimin e vendit të punës, përshkrimin e përmbajtjes kryesore të vendit të punës, orarin, fondine orëve, fillimin, pagën themelore dhe kohëzgjatjen e kontratës. Kontrata individuale nuk duhet tëpërmbajë dispozita me kushte më pak të favorshme për punëtorin, sesa ato të caktuara me Ligjose me kontratë kolektive. Kontrata e punës shkëputet për shkaqet e parashikuara me Ligj, memarrëveshjen e të dy palëve ose në mënyrë të njëanshme. Ligji numëron këto shkaqe të shkëput-jes së kontratës së punës (neni 11): a) në rast të vdekjes së punëtorit, b) në bazë të marrëveshjesme shkrim ndërmjet palëve, c) në raste të rënda të sjelljes së keqe të punëtorit, d) për shkak tëmospërmbushjes së kënaqshme të detyrave të punës nga ana e punëtorit, e) me skadimin ekohëzgjatjes së punësimit dhe ç) sipas fuqisë ligjore. Ligji përmend disa nga sjelljet e këqija, tëcilat merren si shkak i ndërprerjes së kontratës së punës. Si rast i fuqisë ligjore konsiderohet kurpunëtori, për shkaqe shëndetësore, nuk mund të kryejë më punën në të cilën është punësuar,ndërsa punëdhënësi nuk ka tjetër punë adekuate për ta caktuar. Ligji fare nuk e përmend ndërpre-rjen e kontratës së punës sipas fuqisë ligjore, kur punëtori mbush moshën e caktuar për pension(65 vjeç). Ndoshta për shkak se çështjen e pensionimit e rregullon një ligj tjetër. Shkëputja e kon-tratës së punës parashikohet edhe për shkak të ndryshimeve ekonomike, teknologjike ose organi-zative të ndërmarrjes, gjë që më përpara quhej tepricë teknologjike. Ligji këtu bën një kualifikim

866


të situatë, dhe prej kësaj nxjerr disa konsekuenca për punëdhënësin dhe “të drejta” për punëtorët.Në rast se për këto shkaqe largohen prej punës të paktën 50 punëtorë, konsiderohet si largim nëshkallë të gjerë dhe në raste të tilla punëdhënsi ka disa obligime ndaj punëtorëve të tillë: duhet t’injoftojë së paku tre muaj para ditës së shkëputjes së kontratës, ta njoftojë Entin e punësimit përkëtë largim, të kufizojë punën jashtë orarit, të kufizojë pranimin e punëtorëve të rinj, të bëjë risis-temim të brendshëm të punëtorëve, të ofrojë riaftësim professional, të marrë parasysh punën,efektet dhe situatën e secilit punëtor dhe, në fund, t’iu paguajë një kompensim, varësisht ngastazhi i punës, por maksimumi nuk kap shumën mbi pesë paga mujore.Në rast se punëdhënësibrenda dy vjetësh ka nevojë për punëtorë të atij profili, në kushte të kualifikimeve të njëjta, për-parësi kanë punëtorët e larguar nga puna. Natyrisht, këto nuk vlejnë për rastet kur ndërmarrjashuhet në bazë të procedurës së falimentimit.Çështja e pagave, sipas Ligjit. Përcaktohet ashtu që ato të paguhen çdo muaj, personalisht ose per-mes transferit te banka e autorizuar, duke i dhënë punëtorit dëftesën e pagesës. Ligji parashehpagesë të njëjtë si për femrat, ashtu edhe për meshkujt, po qe se kryejnë punë të njëjtë. Parasheh,po ashtu, mundësinë e pagës në natyrë, mirëpo kjo mënyrë e pagës, për fat të mirë, nuk ështëduke u praktikuar, ngase do të mund të keqpërdorej. Një dispozitë krejtësisht e pavend është ajombi caktimin e pagesës minimale nga ana e Ministrisë së Shërbimeve Publike. Sipas mendimittonë, do të kishte logjikë që pagat për sektorin e shërbimit civil t’i caktojë Qeveria, ndërsa pagatpër punonjësit në ekonomi të caktohen me kontrata kolektive dhe aso individuale. Për sektorin eekonomisë Qeveria, në marrëveshje me partnerët socialë (me komunitetin e biznesit/OdënEkonomike) dhe me sindikatën ,do të duhej të caktonte pagën minimale, ndërsa për pagat mbiato minimale dhe shpërblimet e tjera, ekonomia të jetë e lirë t’i rregullojë vetë marrëdhëniet mepunonjësit.Ligji cakton se orari i plotë i punës është 40 orë në javë. Punonjësit në poste joudhëheqëse çdoorë pune mbi 40 orë në javë, i njihet si punë jashtë orarit dhe ajo punë paguhet me rritje 20% osekompensohet me pushim. Puna jashtë orarit nuk mund të zgjatë më shumë se 20 orë në javë apo40 orë në muaj. Puna ndërmjet orës 22 dhe 05 konsiderohet si punë e ndërrimit të natës dhe ajopaguhet, po ashtu, e rritur për 20%. Personat nën moshën 18 vjeç ose ata me të meta apo gratështatzëna në muajin e tretë e tutje, nuk lejohet të punojnë më shumë se 40 orë në javë ose nëndërresën e natës.Minimumi i pushimit vjetor, me pagesë, është caktuar 18 ditë pune për çdo vit kalendarik, dukellogaritur nga një ditë e gjysmë pushim për çdo muaj kalendarik. Kjo vlen vetëm për vitet e tjerapasi që punëtori të ketë mbushur një vit kalendarik në punë, ngase për vitin e parë të punës punë-torit i takojnë (vetëm) 12 ditë pushimi vjetor me pagesë, përkatësisht nga një ditë pushim për çdomuaj pune. Si rregull, pushimi vjetor duhet të shfrytëzohet gjat vitit kalendarik, për të cilin jepet,por jo më vonë se deri më 31 janar të viti që pason. Nuk është e lejueshme që pushimi të kom-pensohet me ndonjë pagesë, përveç në rastet kur shkëputet kontrata e punës.Pushimi me pagesë i lehonisë është caktuar në minimum 12 javë pas lindjes së fëmijës. Kjo do tëthotë se për kohën para lindjes nuk pranohet pushim i paguar i lehonisë. Pagesën e kompensimitpër pushimin e lehonisë e bën punëdhënësi, jo më pak se dy të tretat e pages së punëtores. Përraste të tjera familjare (lindje, martesa, vdekje, e të tjera), ligji nuk e cakton pushimin, përveçseparasheh se kjo fushë rregullohet me marrëveshje ndërmjet punëdhënësit e punëtorëve. Ndërsapër pushimin pa pagesë, Ligji ia lë punëdhënësit të caktojë atë, varësisht nga nevojat e punëtoritdhe mundësitë e punëdhënësit. Punëtorit i takon kompensimi i pagës gjatë pushimit mjekësorvetëm për rastet kur ai pushim merret për shkak të fatkeqësisë në punë ose të sëmundjes profe-sionale. Për lëndimet ose sëmundjet e tjera që nuk janë shkaktuar në punë, punëdhënësi nuk është

867

E drejta e punës

i detyruar t’i paguajë kompensimin.Përgjithësisht, ky Ligj nuk është kurrfarë arritje shkencore a profesionale dhe ka shumë zbrazëtijuridike, të cilat vështirë se do të mund t’i plotësojë praktika gjyqësore e Kosovës, e cila edheashtu është aq e brishtë. Ligji, duke mëtuar t’i bëjë një “vardisje” ekonomisë së tregut, nuk arringjëkundi, vetëmse pasqyron realitetin tonë kosovar dhe, si i tillë, është i paqëndrueshëm për njëkohë më të gjatë. Gjithsesi, duhet të bëhen ndryshime e plotësime substanciale ose të miratohetnjë ligj krejtësisht i ri, i cili do të rregullonte në mënyrë më adekuate të drejtat në punë dhe ngamarrëdhënia e punës, gjithnjë duke pasur parasysh parimet dhe standardet ndërkombëtare, si min-imum në këtë lëmë, por duke shkuar më tej në avancimin e atyre standardeve. Ministria e Punësdhe Mirëqenies Sociale e ka përgatitur një projekt të ri të Ligjit të Punës. Ky projekt ishte objektdebati në një tubim të mbajtur në Brezovicë më 26-27 Shkurt 2004. Në atë debat u dhanë shumëvërejtje e sugjerime, të cilat do të duhej të përfshiheshin në propozimin e ligjit gjatë procedimit tëmëtejshëm deri në miratim nga Kuvendi i Kosovës.Ligji në fuqi, duke braktisur konceptin e mëparshëm të marrëdhënies statusore të punës, të

garantuar nga shteti, kësaj marrëdhënie i ka dhënë karakterin kontraktues ndërmjet punëdhënësite punëtorëve, me njëfarë mbrojtje minimale që u garantohet me ligj. Është lënë hapësirë e gjerëpër rregullimin e marrëdhënies së punës me kontrata kolektive të niveleve të ndryshme, por edheme kontrata individuale ndërmjet punëdhënësit e punëtorit.

Rregullore nr. 2001/19 për Degën e Ekzekutivit në Institucionet e Vetëqeverisjes së Përkohshmenë Kosovë dhe nr. 2001/36, për Shërbimin Civil të Kosovës

Në legjislacionin e punës të të gjitha vendeve praktikohet që për shërbimin civil dhe sektorë tëndryshëm të shërbimeve publike të miratohen ligje të veçanta, me të cilat rregullohen marrëdhëni-et e punës dhe kushtet specifike në ato lëmë. Prej kësaj ka rrjedhë edhe kategorizimi në punëtordhe nëpunës (të administratës shtetërore), që si emërtime përdoren gati në të gjitha legjislacionet epunës të vendeve të ndryshme.Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-ës ka nxjerrë dhe ka shpallur dy rregul-lore dhe një urdhëresë administrative për Shërbimin Civil të Kosovës, me të cilat, në njëfarëmënyre, përcakton përbërjen, funksionimin dhe përgjegjësitë e degëve të ekzekutivit në institu-cionet e përkohshme të vetëqeverisjes në Kosovë dhe suazat e punësimit dhe të punës nëShërbimin Civil të Kosovës.Rregullorja rr.2001/19,dt.13 Shtator 2001, ka përcaktuar degët e ekzekutivit: kabinetin e kryemi-nistrit, ministritë, agjencitë ekzuekutive, zyrën këshilldhënëse të komuniteteve, komisionin përemërime të larta. Ndërkaq, rregullorja nr.2001/36 për Shërbimin Civil në Kosovë (22 dhjetor2001), bashkë me Urdhëresën Administrative nr.2003/2, (dt. 25 Janar 2003), për Zbatimin eRregullores Nr.2001/36, jep përkufizimin e nocioneve të përdorura dhe sqaron se lidhur mecilat kategori të nëpunësve civilë zbatohet kjo Rregullore. Rregullorja nuk përfshin personat ezgjedhur ose të emëruar (deputetë, ministra, këshilltarë politikë, dhe kategori të tjera të caktuaranë atë Rregullore). Rregullorja në fjalë më tepër përcakton parimet bazë, sipas të cilave do tëudhëhiqet Shërbimi Civil në punën e vet, në kontaktet me qytetarët, me kolegët, me zyrtarët, mepublikun. Ato parime (neni 2) janë: trajtimi i barabartë i të gjithëve para ligjit, neutraliteti politikdhe objektiviteti, sinqeriteti, ndershmëria, transparenca, merita, mosdiskriminimi, karakteri

868


shumetnik Sa u përket kushteve të punësimit, avancimit, përgjegësisë disiplinore e të tjera, të nëpunësve tëShërbimit Civil, Rregullorja këtë fushë e “delegon” në akt më të ulët - urdhëresë administrative.Ajo ka përcaktuar se vendet e lira të punës plotësohen në bazë të shpalljes publike, ndërsa mar-rëdhënia e punës lidhet me kontratë për një periudhë kohore deri në tri vjet, me mundësi tëvazhdimit të kontratës. Nëpunësit e Shërbimit Civil kanë të drejtë të jenë anëtarë të partive poli-tike, por duhet të përmbahen nga angazhimi i tyre në aktivitetet të cilat rrezikojnë paanësinë nëpunë. Ata mund të jenë edhe anëtarë të sindikatave, mirëpo nëpunësit e disa shërbimeve nuk kanëtë drejtë të bëjnë grevë (shërbimi policor, shërbimet emergjente, ato të burgjeve). Pjesë përbërësee Rregullores është Kodi i Sjelljes, në të cilin janë përcaktuar rregullat e mirësjelljes së nëpunësvetë shërbimit civil. Parashikohet formimi i një Këshilli të pavarur të mbikëqyrjes së shërbimit civilnë nivel të Kosovës. Anëtarët e Këshillit (7 veta) i emëron PSSP në përbërje të caktuar që pasqy-ron karakterin multietnik. Këshilli ka kompetenca të vendosë lidhur me ankesat e paraqiturakundër organeve të cilat kanë marrë vendimin për punësimin e nëpunësve të Shërbimit Civil.Rregullorja përcakton procedurën e ankimit dhe autorizimet Këshillit.Rregullorja për Shërbimin Civil e parashikon edhe një Komision për “emërime të larta”, të cilin eemëron PSSP në përbërje prej tre anëtarëve ndërkombëtarë dhe tre qytetarëve eminentë tëKosovës, me mandat për dy vjet dhe me mundësi të vazhdimit edhe për dy vjetë tjera.Kompetenca e këtij Komisioni është emërimi i udhëheqësve në poste të larta publike. Sipas rreg-ullit, mbledhjen e Komisionit e kryeson Kryeministri, ndërsa në mbledhje merr pjesë edhe min-istri në ministrinë e të cilit duhet të shërbejë kandidati i emëruar. Vendimit të komisionit përemërime në poste të larta duhet t’i paraprijë puna e një jurie (si komision i konkursit), e cila, paskryerjes së procedurave të caktuara dhe intervistimit të kandidatëve, ia propozon dhe rekoman-don Komisionit një listë prej tre kandidatësh më të merituar, për ta ta emëruar njërin prej tyre nëpostin e shpallur.Shpallja e vendeve të lira të punës në Shërbimin Civil, rekrutimi, kushtet, përzgjedhja, caktimi nëvende të punës, puna provuese, trajnimi, avancimi, pagat, orari i punës, pushimet mjekësore dhepushimet e tjera, sjellja dhe përgjegjësia në punë si dhe çështje të tjera për punësim, punë dhemarrëdhënie të punës në Shërbimin civil, - janë të përcaktuara me Urdhëresën Administrativenr.2003/2, dt.25 Janar 2003, për Zbatimin e Rregullores së UNMIK-ut nr.2001/36. UrdhëresaAdministrative përcakton kushtet, rregullat, procedurën e rekrutimit (punësimit), aftësimit profes-sional, avancimit, orarin e punës, pushimet, përgjegjësinë dhe çështje të tjera lidhur me punën dhemarrëdhëniet e punës në Shërbimin Civil. Kjo urdhëresë ka karakter të aktit të përgjithshëm dheështë e detyrueshme për Shërbimin Civil të Kosovës. Si akt i përgjithshëm që përpunon zbatimine aktit më të lartë, Urdhëresa Administrative, (siç do të duhej të vlente edhe për të gjitha ligjetdhe aktet e tjera të përgjithshme), do të duhej të ishte në harmoni dhe konsistente me aktet më tëlarta.Për t’u njohur dhe zbatuar kushtet specifike, të drejtat, detyrimet dhe përgjegjësitë e punonjësve

në administratë, gjyqësi, arsim, shkencë, kulturë, shëndetësi, sport e veprimtari të tjera publike,duhet të lexohen dhe zbatohen rregulloret, përkatësisht ligjet përkatëse të atyre degëve e veprim-tarive.

Ligji për Siguri në Punë, Mbrojtje të Shëndetit të të Punësuarëve dhe Ambientit të PunësMbrojtja në punë nënkupton tërësinë e masave dhe aktiviteteve juridike, organizative, teknike dheshëndetësore për parandalimin e lëndimeve, aksidenteve dhe sëmundjeve profesionale në punë enë lidhje me punën.

869

E drejta e punës

Kuvendi i Kosovës ka miratuar Ligjin nr.2003/19, datë 9 Tetor 2003, për Siguri në Punë, Mbrojtjenë Punë, Mbrojtje të Shëndetit të të Punësuarëve dhe Ambientit të Punës. Këtë lLgj e ka shpallurPSSP me Rregulloren nr.2003/33, dt.6.XI.2003. Qëllimi i caktuar me këtë ligj është të parandalo-hen lëndimet në punë, sëmundjet profesionale dhe të mbrohet mjedisi i punës. Kjo në Ligj shtro-het si detyrë e punëdhënësve dhe është pjesë integrale e organizimit dhe procesit të punës. Ështëcaktuar kategoria e personave të cilët gëzojnë të drejtën e mbrojtjes së përgjithshme dhe asaj tëveçantë në punë. Ky Ligj nuk ka të bëjë me pjesëtarët e Trupave Mbrojtëse të Kosovës (TMK-së),Shërbimit Policor të Kosovës (ShPK-së) dhe Shërbimit të Zjarrëfikësve.Ligji ka parashikuar themelimin e Këshillit Nacional të Mbrojtjes në Punë, i cili përbëhet nga për-faqësues të shtetit (?), të punëdhënësve e të punëmarrësve. Ligji ka përcaktuar obligimet dhepërgjegjësitë e punëdhënësit (neni 2) dhe të drejtat dhe përgjegjësitë e punëtorit (punëmarrësit)(neni 3) dhe veçmas mbrojtjen e kategorive të veçanta më të rrezikuara (të rinjtë, gratë shtatzëna,personat me aftësi të kufizuara). Caktohen masa dhe krijimi i kushteve të mbrojtjes në punë ngauji, ajri, drita, zjarri, elektriciteti, zhurma, dridhjet, substancat kimike. Me akte nënligjore, në paj-tim me ligjin dhe me standardet përkatëse, Ministria e Punës i përkufizon më hollësisht kushtet,masat, mënyrën dhe mjetet e mbrojtjes në punë. Ligji parashikon masa ndëshkimore (gjoba) prej100 deri 35.000 � për punëdhënësit të cilët nuk i zbatojnë masat e caktuara të mbrojtjes në punë.Është një risi e këtij Ligji, kur është fjala është për ndalimin dhe sanksionimin e pirjes së duhanitnë lokale të mbyllura, në të cilat punojnë dy a më shumë punëtorë.Për punëdhënësit është caktuar afati prej gjashtë muajve për sigurimin e kushteve të mbrojtjes nëpunë, të caktuara me ligj, ndërkaq nuk është caktuar afati deri kur ministri i Punës duhet të nxjer-rë aktet nënligjore nga ky lëmë. Duke marrë parasysh se ligji është shumë i mangët në përcaktimine kushteve, mjeteve dhe standardeve të mbrojtjes në punë, është joreale të pritet kryerja eobligimit ligjor nga punëdhënësit dhe mbrojtja efikase në punë, çfarë synon ligji. Madje, edhesikur rregullativa të ishte e kompletuar dhe perfekte, është e nevojshme të mbahen trajnime përnjë edukim lidhur me kulturën dhe përgjegjësinë individuale dhe shoqërore të subjekteve në mar-rëdhëniet e punës, për zbatimin e ligjit dhe të sistemit të mbrojtjes në punë.

Ligji për Inspektoratin e Punës në Kosovë

Punët e mbikëqyrjes së zbatimit të ligjit të punës dhe të ligjeve të tjera, të cilat kanë të bëjnë memarrëdhëniet në punë, kushtet e punës, mbrojtjen në punë dhe çështje të tjera në punë e në lidhjeme punën, i kryen organi komptent i pushtetit shtetëror, i caktuar me ligj të veçantë - Ligji përInspektoratin e Punës. Në lëmin e së drejtës së punës, inspektimi bëhet duke i shikuar aktet epërgjithshme dhe ato individuale, si dhe kushtet dhe mënyrën e punës së subjekteve juridike oseatyre fizike të mbikëqyrura. Inspektorët janë të autorizuar dhe të detyruar të ndërmarrin masaadministrative, me qëllim që gjendjen e konstatuar dhe veprimtarinë e subjekteve të mbikëqyrurata vënë në përputhje me ligjet dhe aktet e tjera.Në kushtet tona kosovare të tranzicionit nga një sistem në tjetrin, në prani të një vakuumi tëmadh juridik të rregullimit të marrëdhënieve të punës, kur të drejtat në punë dhe nga marrëdhëniae punës shkilen në mënyrat më të ndryshme, roli i Inspektoratit të Punës është edhe më i madh senë vendet me traditë të sundimit të ligjit. Nuk është e mjaftueshme vetëm të kemi institucionin einspektoratit, por ai duhet të jetë i organizuar mirë dhe efikas. Një inspektorat efikas mund tëkontribuojë shumë që puna joformale (jolegale, puna në të zezë) të vihet në binarë ligjorë. Kemipërshtypjen se Inspektorati i Punës do të gjente shkelje të ligjeve të punës te secili subjekt që dota kontrollonte, si në sektorin shoqëror-publik, ashtu edhe në sektorin privat. Me veprime paran-

870


daluese dhe me një politikë adekuate ndëshkimore, Inspektorati i Punës do të kontribuonte që t’iumbrohen të drejtat shumë punëtorëve, por edhe t’i detyronte punëtorët dhe punëdhënësit tëpaguanin obligimet e tyre tatimore e të kontributeve të caktuara me ligj.Kuvendi i Kosovës e ka miratuar Ligjin nr.2002/9 (dt.19.12.2002) për Inspektoratin e Punës nëKosovë. Ligji është aq i shkurtër dhe i mangët, saqë vihet në dyshim nëse ia ka vlejtur fare mira-timi i një ligji të tillë. Sepse, për aq sa rregullon ky ligj special, tashmë ka qenë e rregulluar edheme Ligjin Themelor të Punës (neni 24-25).Sikurse edhe ligjet e tjera të Kosovës, Ligji për Inspektoratin e Punës nuk ka të bëjë me subjetetdhe vendet e punës brenda UNMIK-ut, zyrave ose misioneve të qeverive të huaja dhe organi-zatave qeveritare e joqeveritare, të cilat punojnë në Kosovë. Një inspektim i mirë do ishte shumë inevojshëm edhe tek ato subjekte, ngase edhe atje ka shkelje drastike të të drejtave të punëtorëve.Mirëpo, inspektimi i atyre subjekteve është jashtë kompetencës së Inspektoratit të Punës tëKosovës.Duke përcaktuar fushëveprimin e Inspektoratit të Punës, ligji i përmendur ka përcaktuar seautoriteti i Inspektoratit të Punës do të zbatohet në mënyrë unike për të gjitha vendet e punës,pavarësisht se cilat dispozita ligjore janë në fuqi e që kanë të bëjnë me kushtet e punës, mbrojtjennë punë dhe ruajtjen e shëndetit të punëtorëve në përgjithësi. Kjo nënkupton se Inspektorati iPunës do të kontrollojë si sektorin privat, ashtu edhe atë shoqëror dhe shtetëror të ekonomisë etë shërbimeve publike. Inspektorati i Punës themelohet (është themeluar) në kuadër të Ministrisësë Punës dhe Mirëqenies Sociale. Inspektorati i Punës përbëhet nga kryeinspektori, të cilin eemëron Qeveria me propozimin e Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale,dhe inspektorët tëcilët kryejnë funksionin e tyre në tërë (?) Kosovën. Ky Inspektorat bashkëpunon dhe nashkëren-don punën edhe me inspektoratet e tjera: tatimore, shëndetësore, policinë etj. Ligji ka përcaktuarautorizimet e kryeinspektorit (neni 4) dhe të inspektorëve të punës (neni 5), për sa u përketveprimeve, kontrollit, urdhërave, vendimeve, gjobave, procedurave të ankesës, raportimeve dheçështjeve të tjera lidhur me kontrollin e zbatimit të ligjeve në lëmin e punës.

Përgjegjësia e punëtorëve dhe e punëdhënësve

Marrëdhëniet e punës janë si të gjitha marrëdhëniet e tjera ndërmjet njerëzve, me të gjitha speci-fikat që ka. Në ato marrëdhënie lindin probleme, mosmarrëveshje, konflikte, të cilat duhet tëzgjidhen sipas rregullave të caktuara. Problemet, konfliktet dhe kontestet, të cilat lindin në mar-rëdhëniet e punës jo vetëm shkaktojnë dëme ekonomike, por ato shpeshherë i keqësojnë dheacarojnë edhe marrëdhëniet ndërmjet njerëzve.Përgjegjësia në punë mund të jetë përgjegjësi disiplinore dhe përgjegjësi materiale. Këto dy lloje tëpërgjegjësisë kanë të bëjnë me shkeljen e detyrave në punë (nga ana e punëtorit) apo me shkeljene të drejtave të punëtorit (nga ana e punëdhënësit). Ndërmjet punëtorëve e punëdhënësve apondërmjet vetë punëtorëve mund të paraqiten edhe incidente të tjera me karakter kundravajtjeje,vepre penale apo delikti ekonomik, por ato nuk janë objekt i së drejtës së punës.Me fillimin e punës, punëtori merr përsipër obligime dhe përgjegjësi për kryerjen e punëve dhe tëdetyrave të caktuara. Përgjegjësia në punë përcaktohet me ligj, me kontratë kolektive, me akteautonome dhe me kontratën e punës.Rregullorja e UNMIK-ut nr.2001/27, për Ligjin Themelor të Punës, përgjegjësinë disiplinore eparashikon vetëm në kontekst të shkëputjes së kontratës së punës (neni 11.2). Sipas kësaj dis-pozite, kontrata e punës shkëputet nga punëdhënësi në rastet e rënda të sjelljes së keqe ose tëpërmbushjes së pakënaqshme të detyrave të punës nga punonjësi. Raste të rënda të sjelljes së keqe

871

E drejta e punës

janë: kundërshtimi i paarsyeshëm për kryerjen e detyrave të caktuara me kontratën e punës; vjedh-ja, shkatërrimi, dëmtimi ose shfrytëzimi i paautorizuar i pasurisë së punëdhënësit; zbulimi i fshe-htësive afariste; përdorimi i drogave dhe i alkoolit në punë dhe sjellja e natyrës tepër të rëndë, passë cilës do të ishte e paarsyeshme të pritet vazhdimi i marrëdhënies së punës më tej. Ndërkaq,përmbushja e pakënaqshme e detyrave të punës përfshin sa vijon: mungesën e paarsyeshme ngapuna dhe gabimet e përsëritura, të cilat, sit ë tilla (veç e veç), nuk janë të mjaftueshme për taarsyetuar largimin nga puna, por ato me përsëritjen e shpeshtë dhe peshën e tyre çrregullojnëecurinë normale të marrëdhënies së punës. Rregullorja nuk parashikon ndonjë procedurë asorganet disiplinore për shqiptimin e masave. Parashikon vetëm se punëdhënësi do ta njoftojëpunëtorin me shkrim ose me gojë për qëllimin e tij për ta ndërprerë kontratën e punës, duke itreguar shkaqet e shkëputjes së kontratës. Në rast se punëtori është anëtar i ndonjë sindikate, katë drejtë që në takimin me punëdhënësin të jetë i pranishëm edhe një përfaqësues i sindikatës.Ndonëse ligji nuk e ka përcaktuar, masat disiplinore për përgjegjësinë në punë i shqipton drejtori,përkatësisht eprori. Për vërtetimin e përgjegjësisë dhe shqiptimin e masave disiplinore, mund tëformohet komision i veçantë, por kjo nuk është e obligueshme sipas Ligjit në fuqi.Sikur në të gjitha aspektet, edhe në aspektin e përgjegjësisë disiplinore dhe materiale në punë,Ligji Themelor i Punës është shumë i mangët. Besojmë se këtë vit Kuvendi i Kosovës do të mira-tojë një ligj të ri të punës, i cili do jetë më i kompletuar.Për punonjësit e Shërbimit Civil të Kosovës, të caktuar me Rregulloren e UNMIK-ut, nr.2001/36,për Shërbimin Civil të Kosovës, në shtojcë të asaj Rregulloreje është dhënë një listë me rregullat emirësjelljes në Shërbimin Civil. Ajo përmban 11 rregulla të mirësjelljes, me të cilat cakton stan-dardet minimale të sjelljes së nëpunësve civilë:1 - të kryejnë detyrat e tyre në mënyrë të arsyeshme, të ndershme, të paanshme dhe në pajtim me

ligjin,2 - të kryejnë punët në mënyrë të shpejtë, me kurtoazi, me mirësjellje, me dashamirësi dhe pa

paragjykime ose neglizhencë,3 - të mos e keqpordorin funksionin e tyre zyrtar për përfitime personale apo për përfitime të të

tjerëve,4 - mjetet publike t’i përdorin në mënyrë të ligjshme, efikase dhe vetëm sipas autorizimeve të

organit të punësimit (punëdhënësit) për të cilin punojnë,5 - nuk përdorin dhe nuk japin informata që kanë fituar në bazë të pozitës së tyre zyrtare,6 - nuk duhet të paraqesin gabimisht apo t’i keqpërdorin informatat ose të bëjnë orvajtje për

mashtrime,7 - nuk pranojnë nga asnjë person apo subjekt tjetër të holla, dhurata, mikpritje apo ndihma lid-

hur me detyrat zyrtare dhe kontaktet e bëra, përveç nga organi i punësimit për të cilin puno-jnë,

8 - nuk duhet ta pengojnë politikën e veprimit të zyrtarëve të zgjedhur,9 - respektojnë të drejtat dhe liritë e njeriut dhe të drejtat e komuniteteve,10-zbatojnë udhëzimet e udhëheqësve të tyre, përveç nëse këto udhëzime janë në kundërshtim

me dispozitat ligjore, të drejtat dhe liritë e njeriut ose të drejtat e komuniteteve,11-nuk marrin pjesë në kurrfaër aktiviteti politik dhe publik që mund të rrezikojë ose që duket se

mund të rrezikojë paanësinë e tyre.

Urdhëresa Administrative e Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm, nr.2003/2, datë 25Janar 2003, për zbatimin e Rregullores nr.2001/36, përmban një kapitull lidhur me sjelljen dhedisiplinën e nëpunësve të Shërbimit Civil (nenet 27-29), ndërsa në kapitullin vijues përcakton

872


masat dhe procedurën disiplinore për shkeljet e Kodit të sjelljes, duke e zgjeruar listën e sjelljevepër të cilat mund të shqiptohen masat e caktuara (neni 30). Parashikohen pesë lloje të masave disi-plinore: vërejtja me gojë; vërejtja me shkrim; ndalesa e rritjes së rrogës deri në një vit; ulja e poz-itës; ndalimi i avancimit deri në tri vjetë dhe ndërprerja e kontratës së punës. Udhëzimiparashikon edhe procedurën dhe organet disiplinore.Pavarësisht nga përgjegjësia disiplinore, puëtori mund të përjashtohet prej punës edhe në rast se,për shkak të përgjegjësisë penale, paraburgoset a shkon në vuajtje të dënimit dhe kështu, për fajine vet, mungon nga puna.As Rregullorja për Ligjin Themelor të Punës, as Rregullorja për Shërbimin Civil nuk bëjnë asnjëfjalë për përgjegjësinë materiale të punëtorit ose punëdhënësit, prandaj kjo çështje mbetet të rreg-ullohet me ndonjë ligj tjetër, me kontratë kolektive ose me akt autonom të punëdhënësit apo qërastet dhe kontestet e kësaj natyre të zgjidhen sipas parimeve dhe rregullave të përgjithshme tëpërgjegjësisë për dëmin. Sipas parimit të përgjithshëm të përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar,përgjegjësia ekiston kur dëmi është shkaktuar me qëllim apo nga pakujdesia ekstreme. Në tëdrejtën e punës është e njohur edhe përgjegjësia regresive. Kjo do të thotë se kur punëtori nëpunë i shkakton dëm një personi të tretë, e kur atë dëm e ka paguar punëdhësi, ai ka të drejtë tëkërkojë nga punëtori përgjegjës kompensimin (regresimin) e dëmit të paguar.

Mbrojtja e të drejtave nga marrëdhënia e punës

Në marrëdhëniet juridike të punës, të krijuara ndërmjet punëtorit e punëdhënësit, të dy palët mar-rin përsipër të drejta, obligime dhe përgjegjësi reciproke. Në ato marrëdhënie nuk zotëron gjith-monë një klimë mirëkuptimi reciprok. Si palë më e dobët në ato marrëdhënie, punëtori ballafaqo-het me shkelje të shpeshta të të drejtave në punë dhe nga marrëdhënia e punës. Shkeljet më tëshpeshta të të drejtave individuale të punëtorit qëndrojnë në caktimin e pagave, transferimin prejnjë vendi të punës në tjetrin, detyrimin për të punuar përtej orarit të punës, largimin ose përjash-timin nga puna, të drejtat e sigurimeve sociale dhe çështje të tjera, kur veprohet në kundërshtimme ligjin dhe kontratën e punës. Kështu edhe lindin mosmarrëveshjet dhe konfliktet individualendërmjet punëtorit kundrejt punëdhënësit apo personit të autorizuar nga punëdhënësi. Ndodh qëlindin edhe mosmarrëveshje ose konflikte kolektive të një grupi a një kategorie të punëtorëvekundrejt palës tjetër (punëdhënësit). Edhe pse Ligjit Themelor i Punës parashikon gjoba të kon-siderueshme për rastet e shkeljes së të drejtave të punëtorëve, kjo për shkak të mungesës së efika-sitetit të organeve kompetente, fare pak ose aspak nuk është zbatuar në praktikë. Prandaj, mbetetqë vetë punëtorët ose sindikatat e tyre të angazhohen për mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve.Po qe se ndërmjet palëve nuk ka mirëkuptim, gatishmëri dhe vullnet të mirë për zgjidhjen paqë-sore të konfliktit të interesave, mbetet që realizimi dhe mbrojtja e të drejtave të kërkohet në pro-cedurën dhe afatet e parapara me ligj dhe me kontratë kolektive apo atë individuale, para organevetë caktuara. Në këtë kptim, punëtori ka të drejtë të paraqesë kërkesë apo kundërshtim (ankim)brenda kolektivit ku punon. Kërkesa bëhet për realizimin e ndonjë të drejte, ndërsa kundërshtimipër mbrojtjen e ndonjë të drejte a për luftimin e padrejtësisë. Po qe se punëtori është i pakënaqurme vendimin e personit a të organit kompetent të punëdhësit, ai ka mundësi që realizimin dhembrojtjen e të drejtave ta kërkojë edhe nga organet dhe institucionet jashtë kolektivit të vet: tekInspektorati i Punës, Ombudspersoni ose te gjykata. Në raste të caktuara me kontratë, mbrojtja etë drejtave mund të kërkohet edhe përmes një arbitrazhi. Mbrojtja gjyqësore mund të kërkohetvetëm pasi që të kenë shteruar mundësitë e mbrojtjes interne tek organet e punëdhënësit. Kjo nukka të bëjë me kërkesën për intervenimin e Inspektoratit të Punës apo të Ombudspersonit.

873

E drejta e punës

Në mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve, sidomos të drejtave kolektive të një numri më të madhapo të një kategorie të punëtorëve, një rol të rëndësishëm mund ta luajë edhe sindikata, kur ajoështë e organizuar mirë dhe ka krijuar besim dhe prestigj te punëtorët dhe nëpunësit, por edhe tepunëdhësit.

Të drejtat dhe liritë sindikale

Sindikatat janë organizata shoqërore të pavarura, të krijuara në bazë të vullnetit të lirë të punë-torëve. Qëllimi themelor i tyre duhet të jetë përfaqësimi dhe mbrojtja e të drejtave dhe interesaveekonomike, sociale dhe profesionale të punëtorëve, në radhë të parë të anëtarëve të vet. Sindikatazhvillon veprimtarinë e vet në përputhje me ligjet në fuqi.Sindikatat janë rezultat i industrializimit, ngase para tij nuk ka pasur palë të kundërta në marrëd-hëniet e punës. Sepse, zanatliu në punëtorinë e vet, apo bujku në tokën e tij kanë qenë edhe punë-torë edhe punëdhënës (të vetvetes). Zhvillimi industrial e ka ndarë funksionin e udhëheqjes ngapuna e drejtpërdrejtë dhe kështu ka krijuar kategorinë e punëdhënësve e të punëtorëve, si palë tëkundërta, me interesa të ndryshme në marrëdhëniet ndërmjet tyre.Kushtet e vështira të punës dhe pozita e rëndë e punëtorëve kanë ndikuar në krijimin esindikatave, si formë e organizuar e punëtorëve për mbrojtjen efikase të lirive, të drejtave dheinteresave ekonomike e sociale të tyre. Kështu, sindikalizmi u zhvillua në një lëvizje të gjerë plu-raliste, të shumëllojshme. Organizimi dhe veprimi sindikal gjat kohës u është përshtatur kushtevedhe ndryshmeve shoqërore, ekonomike dhe politike, duke insistuar që demokracia politike tëkalojë edhe në fushën ekonomike e sociale.Sindikatat organizohen mbi baza dhe në nivele të ndryshme: lokale, kombëtare dhe ndërkom-bëtare, duke ia përashtatur organizimin një veprimi sa më efikas për arritjen e qëllimeve. Jo vetëmpunëtorët i kanë sindikatat e tyre. Edhe punëdhënësit organizohen në shoqata (esnafe) me emratë ndryshëm, të veprimtarive dhe niveleve të caktuara. Në këtë mënyrë organizatat e punëtorëve(sindikatat) dhe organizatat e punëdhënësve bëhen partnerë socialë për të zhvilluar negociata, përt’i zgjidhur mosmarrëveshjet dhe për të lidhur marrëveshje (kontrata) kolektive për sektorë,lëmenj, veprimtari dhe nivele të ndryshme. Marrëveshjet a kontratat kolektive të lidhura ndërmjetpërfaqësuesve të punëtorëve dhe përfaqësuesve të punëdhënësve janë akte për marrëdhënietkolektive të punës. Në hierarkinë juridike, ato janë nën nivelin (fuqinë) e ligjit dhe patjetër duhettë jenë në pajtim me ligjin. Ndërkaq, ato kanë fuqi mbi vendimet dhe mbi kontratat individuale,ashtu që kontrata individuale nuk bën të përmbajë kushte dhe të drejta më pak të favorshme përpunëtorin se ato që i përmban kontrata kolektive. Në këtë hierarki ekziston një karakteristikë seme aktin e nivelit më të ulët mund të parashikohen të drejta më të mëdha, sesa në aktin e nivelitmë të lartë, por nuk mund të parashikohen të drejta më të ulëta, më të pafavorshme për punëtorinsesa parashikon akti më i lartë.Liritë dhe të drejtat sindikale janë objekt trajtimi i shumë konventave dhe rekomandimeve tëOrganizatës Ndërkombëtare të Punës: Konventa nr. 87 për Liritë dhe të Drejtat Sindikale,Konventa nr.98 - për të Drejtën e Organizimit të Negociatave Kolektive, Konventa nr.154 - përNxitjen e Marrëveshjeve Kolektive etj.Rregullorja e UNMIK-ut për Ligjin Themelor të Punës, duke i marrë standardet nga konventatndërkombëtare, ua ka kushtuar një hapësirë të konsiderueshme lirive dhe të drejtave të organizim-it dhe veprimit sindikal, negociatave dhe marrëveshjeve (kontratave) kolektive (nenet 5, 6,7, 8).Punëtorët dhe punëdhënësit kanë të drejtë të themelojnë dhe t’i bashkohen organizatës të cilënata e zgjedhin lirisht, pa kurrfarë leje paraprake, të lidhen në federata e konfederata kombëtare e

874


ndërkombëtare, në pajtim me rregullat, statutet dhe vendimet e tyre. Ata i zgjedhin organet, për-faqësuesit, administratën, formulojnë programet e punës dhe zhvillojnë veprimtarinë e tyre papengesa. Ato, për të fituar subjektivitetin juridik, vetëm janë të detyruara të regjistrohen nëMinistrinë e Punës e të Mirëqenies Sociale, duke ia bashkëngjitur kërkesës për regjistrim një kopjetë statutit dhe regjistrin me adresat e personave përgjegjës për udhëheqjen dhe administrimin esindikatës.Përfaqësuesit e sindikatave kanë një rol të rëndësishëm, por edhe përgjegjësi për mbrojtjen e tëdrejtave dhe interesave të punëtorëve. Ata duhet të zhvillojnë negociata të mundimshme me për-faqësuesit e punëdhënësve dhe të Qeverisë, derisa të arrihet marrëveshja kolektive për kontratënkolektive.Në praktikën e konfliktit të interesave ndërmjet punëtorëve e punëdhënësve, si kundërmasë egrevës është i njohur veprimi i punëdhënësve, d.m.th., i përjashtimit masiv të punëtorëve ngapuna (‘lock-out’) apo mbyllja e një a më shumë fabrikave, punishteve, ndërmarrjeve. Këtoveprime, edhe pse nuk janë të lejueshme, ndërmerren për të bërë presion mbi punëtorët, nëmënyrë që t’i detyrojnë ata t’i pranojnë kushtet që ofrojnë punëdhënësit për marrëveshjet kolek-tive.

Pjesëmarrja e punëtorëve në qeverisje

Çështja e pjesëmarrjes së punëtorëve në qeverisje të ndërmarrjes (punëdhënësit), në teorinë dhenë praktikën e së drejtës së punës shikohet në mënyra të ndryshme. Në vende të ndryshme, kjoçështje është rregulluar në mënyra të ndryshme. Atje ku punëtorët kanë arritur një organizim tëmire dhe kanë krijuar sindikata të forta, jo vetëm që kanë arritur të sigurojnë pjesëmarrje në qev-erisjen e ndërmarjes, veçse të drejtat e tyre mund t’i realizojnë edhe përms sindikatës.Përfaqësuesit e zgjedhur të punëtorëve marrin pjesë në organet e menaxhimit të ndërmarrjes(këshilla, komitete, borde), kur merren vendime të rëndësishme për punën dhe zhvillimin e ndër-marrjes.Te ne, vetëm në ndërmarrjet shoqërore, të cilat funksionojnë ende punëtorët marrin pjesë në qev-erisjen e tyre, ndonëse edhe në ato ndërmarrje qeverisjen ua ka uzurpuar Agjencia Kosovare eMirëbesimit, duke “ua zënë frymën edhe punëtorëve edhe ndërmarrjeve”. Në sektorin privat, rolii punëtorëve në qeverisjen e ndërmarrjes është i papërfillshëm. Në atë sektor rolin dhe funksionine menaxhimit dhe të qeverisjes e kanë pronarët e mjeteve të punës. Kjo do të jetë kështu njëkohë, derisa bizneset të kuptojnë rolin e punëtorëve. Sepse, nuk është mire që punëtorët të elimi-nohen krejtësisht nga funksioni i qeverisjes. Duhet gjetur forma adekuate për pjesëmarrjen e për-faqësuesve të punëtorëve në qeverisjen e ndërmarrjes, sepse kjo do të ishte në interes të ndërsjel-lë. Sigurisht, pjesëmarrja e punëtorëve në qeverisjen e ndërmarrjeve do t’i ulte tensionet ndërmjetpunëtorëve e punëmarrësve, do të ndikonte në realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave të punë-torëve dhe do të krijonte qetësi sociale dhe kështu edhe një punë më efikase. Ka edhe mendimese pjesëmarrja e përfaqësuesve të punëtorëve në qeverisje e dobëson pozitën negocuese tësindikatave në marrëveshjet kolektive, për arsye se përfaqësuesi i tillë do të mbante anën evendimeve të organeve të qeverisjes e jo të kërkesave të sindikatës. Natyrisht, kjo nuk duhet të jetëarsye për përjashtimin total të punëtorëve nga funksionet e qeverisjes së ndërmarrjeve, sidomosnë ndërmarrjet që kanë numër më të madh të punëtorëve.

E drejta e punës dhe procesi i privatizimit

875

E drejta e punës

Procesi i privatizimit, si një nga reformat kryesore që po zhvillohet në vendet e tranzicionit, kanjë ndikim qenësor në pozitën dhe statusin e punëtorëve e të punëdhënësve në marrëdhëniet etyre të ndërsjella në të drejtën e punës. Me këtë proces ndërrohet struktura pronësore mbi mjetete prodhimit dhe ndryshojnë raportet punëdhënës-punëmarrës. Punëtorët të cilët në ndërmarrjet epronës shoqërore kanë pasur pozitë dhe status të garantuar të punëtorit të përhershëm dhe përmsorganeve vetëqeverisëse kanë marrë vendime të rëndësishme për tërë aktivitetin dhe shpërndarjene fitimit, me kalimin e mjeteve në pronësi private e humbasin rolin vendimmarrës dhe statusin egarantuar të punës së përhershme.Procesin e privatizimit në Kosovë e zbaton Agjencia Kosovare e Mirëbesimit, si një organ ipavarur i UNMIK-ut. Me Rregulloren 2002/12, për Themelimin e Agjencisë Kosovare tëMirëbesimit janë caktuar statusi, detyrat dhe kompetencat e Agjencisë. Ndërkaq, me aktin e quaj-tur Politikat Operative, (që kohët e fundit është bërë shkas për ndërprerjen e procesit të priva-tizimit), janë përcaktuar tri modele të privatizimit të ndërmarrjeve shoqërore (në ndërmarrjetshoqërore këtu nënkuptoj edhe ndërmarrjet publike, pasiqë edhe ato punojnë me mjete të pronë-sisë shoqërore). Modeli më i preferuar i AKM-ës është i ashtuquajturi “spin-of ”. Ky model dhekjo metodë e privatizimit nënkupton nxjerrjen e aseteve funksionale të ndërmarrjes dhe formimine ndërmarrjes së re, e cila pastaj i shitet investitorit të interesuar. Mjetet e fituara nga shitja e ndër-marrjes së re në tender, deponohen në xhirollogari të veçantë, në një bankë të besueshme për sig-uri. Nga këto mjete paguhen borxhet e ndërmarrjes së vjetër dhe kërkesat eventuale pronësore.Ndërmarrja e vjetër likuidohet ose shkon në procedure të falimentimit.Politikat operative parashikojnë “spin-offin” e thjeshtë dhe atë special. “Spin-offi” special ka tëbëjë me ndërmarrje të mëdha me më tepër se 1000 punëtorë, të cilat kanë një rëndësi strategjike.Shitja e ndërmarrjes me “spin-off ” të veçantë nënkupton edhe kushte specifike që kërkohen t’ipërmbushë invesititori: paraqitja dhe zbatimit i planit të biznesit, mbajtja e punëtorëve në punëetj.Metoda tjetër e privatizimit, që, si duket, do të jetë metoda më e përhapur dhe do të përfshijënumrin më të madh të ndërmarrjeve shoqërore, është metoda e likuidimit ose e falimentimit tëndërmarrjes, nga e cila nuk mund të formohet një ndërmarrje e re funksionale. Pasojat e këtijmodeli të privatizimit janë se të gjithë punëtorëve iu ndërpritet marrëdhënia e punës, sipas fuqisëligjore, pa kurrrnjë garanci të ndonjë të drejte ekonomike apo sociale. Me zbatimin e kësaj metodetë privatizimit, do të mbeten pa punë një numër i madh i punëtorëve të ndërmarrjeve shoqërore,të cilët, dorën në zemër, edhe ashtu nuk kanë pasur ndonjë levërdi nga kjo marrëdhënie, derisanuk kanë marrë farë pagash për të qenë.Në modelin tjetër të privatizimit - modeli i qiradhënies afatgjatë (koncesion), numri më i madh ipunëtorëve do të duhej të mbeten në punë në ndërmarrjen e dhënë me qëra, mirëpo kjo varetnga kushtet e kontraktuara ndërmjet AKM-ës dhe qëramarrësit si dhe nga suksesi i afarizmit tëvetë ndërmarrjes.Me Rregulloren nr.2003/13 për Transformimin e së Drejtës së Përdorimit të Pronës sëPaluajtshme Shoqërore, është parashikuar se 20% e fitimit nga shitja e ndërmarrjes shoqërore dot’iu ndahet me përparësi punëtorëve legjitim. Deri më tash punëtorët kosovarë nuk kanë marrëkurrfarë beneficionesh nga procesi i privatizimit. Edhe ashtu, në procesin e privatizimit punëtorëtdhe pensionistët kosovarë kanë qenë më të diskriminuarit nga të gjithë punëtorët e vendeve, tëcilat e kanë zbatuar privatizimin.Procesi i privatizimit në Kosovë ka filluar me shumë vonesë të pajustifikueshme; ka filluar nëgjysmën e dytë të vitit 2003, ndërsa në tetor të atij viti u ndërpre, për shkak të destruksioneve të

876


qeverisë serbe tek organizmat ndërkombëtarë, por edhe të qëndrimit proserb të disa udhëheqësvendërkombëtarë në Agjencinë Kosovare të Mirëbesimit. Pasojat e ndërprerjes së këtij procesi do tëjenë të pariparueshme, për shkak se kjo ka krijuar një pasiguri juridike për investuesit potencialë.

Rregullorja, nr.2001/35, për Pensionet në Kosovë

E drejta e sigurimit social, në përgjithësi, dhe e drejta e sigurimit pensional, në veçanti, kanë njëtrajtim të rëndësishëm në normat juridike dhe standardet kombëtare e ndërkombëtare. Kjo edrejtë është objekt garantimi edhe me kushtetuta dhe ligje sistemore, por edhe me aso të veçanta.E drejta e pensionit, si e drejtë origjinere pasurore personale, fitohet në bazë të punës individuale,ndarjes dhe deponimit në fonde të caktuara të kontributit të punëtorit e të punëdhënësit, gjatëmarrëdhënies së punës, sipas kushteve të caktuara me ligj.Vala e reformave që ka përfshirë vendet në tranzicion nuk e ka lënë pa përfshirë edhe segmentin epensioneve. Ky segment ka pësuar ndryshime radikale edhe në Kosovë. Në të vërtetë, meRregulloren e UNMIK-ut, nr. 2001/35, për Pensionet në Kosovë, është bërë një shkëputje totalenga sistemi i mëparshëm i pensioneve.Rregullorja aplikon një sistem të sigurimit pensional qeveritar (publik) dhe privat. Ndërkaq,parashikon tri forma (shtylla) të pensioneve:- pensionin bazë,- pensionin e bazuar në kontribute të obligueshme dhe- pensionin plotësues.Dy format e para janë të obligueshme për punëtorët dhe punëdhënësit, ndërsa forma e tretë ështëmbi baza vullnetare.Pensioni bazë, si formë e obligueshme, u paguhet të gjithë qytetarëve të Kosovës, me banim tëpërhershëm në Kosovë, të cilët kanë arritur moshën 65 vjeç. Kjo moshë vlen për të dy gjinitë.Pensioni bazë paguhet nga mjetet e buxhetit të Kosovës. Administrata e pensioneve ështëthemeluar në kuadër të Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale. Shumën e pensionit bazë ecakton Kuvendi i Kosovës, ndërsa mjetet sigurohen në buxhetin e Kosovës.Sipas Ligjit (të Kuvendit të Kosovës), nr.2002/1, për Metodologjinë e Caktimit të Lartësisë sëPensionit Bazë në Kosovë dhe Caktimin e Datës për Sigurimin e Pensionit Bazë, kjo skemë epensionit ka filluar të zbatohet prej 1 korrikut 2002, në shuma mujore nga 28 � për çdo pension-ist. Caktimi i kësaj shume kinse është mbështetur në vlerën e kalorisë minimale të shportës ushqi-more për nevojat ditore për një person, që të arrijë 2100 kalori në ditë.Për vitin 2003 shuma e pensionit bazë ishte 35 �, ndërsa për vitin 2004 është caktuar shuma në 40� në muaj.Forma e dytë e obligueshme e sigurimit pensional është pensioni i kursimeve individuale. Për këtëformë të sigurimit pensional është themeluar Fondi (trusti) i kursimeve pensionale në Kosovë, siperson juridik i pavarur. Detyrë themelore e Fondit është administrimi dhe menaxhimi i mjetevenë llogaritë individuale për pensionet e bazuara në kursime individuale. Fondi e ka për detyrë t’iruajë dhe të angazhojë mjetet në investime të sigurta, me qëllim të rritjes së tyre. Rregullorja2001/35 ka përcaktuar detyrat e Fondit, organet e qeverisjes, autorizimet, arkëtimin e mjeteve,llogaritë individuale, ruajtjen e mjeteve, kushtet e investimit të tyre, pagesën e pensioneve ngamjetet e kursimeve individuale dhe çështje të tjera të kësaj skeme. Mjetet për sigurimin pensional,sipas kësaj shtylle, arkëtohen përmes kontributeve të obligueshme. Secili punëtor i punësuar që ka

877

E drejta e punës

mbushur moshën 18 vjeç duhet të paguajë 5% të rrogës së tij të tërësishme në llogari individualenë Fondin e pensioneve të kursimeve individuale. Po ashtu, punëdhënësi është i detyruar tëpaguajë 5% të nivelit të rrogës së punëtorit. Këto janë kontribute të obligueshme. Ndërkaq, edhepunëtori, edhe punëdhënsi mund të paguajnë plus 10% të shumës së rrogës së punëtorit, si kon-tribut vullnetar plotësues, në llogari të punëtorit.Në rast se paguhen rroga më të vogla se rroga minimale (!?), atëherë kontributi i obligueshëm përsigurim pensional paguhet në shkallën 5% të shumës së rrogës minimale. Rregullorja kaparashikuar që, në rast se rrogat paguhen në natyrë (mallra), kontributi për pension paguhet nëshkallën 5% të vlerës së mallit në treg.Llogaria individuale është pronë e personave përkatës. Ajo prone nuk mund të lihet peng, tëndalet, të transferohet as të tjetërsohet në ndonjë mënyrë tjetër. Mirëpo, shfrytëzimi i mjeteve ngaajo llogari është e kushtëzuar me arritjen e moshës së pensionit. Vetëm në rast se punëtori ështëbërë i paaftë për punë, mjetet mund t’i tërheqë para se ta mbushë moshën e pensionit, kurse nërast të vdekjes së punëtorit, paratë nga llogaria e tij mund t’i tërheqë familja.Ministria e Financave, me miratimin e PSSP, lidh kontratë me personin juridik të autorizuar, i cilimbledh kontributet e sigurimit të obligueshëm pensioal. Kjo Ministri bën edhe kontrollin embledhjes së kontributeve, ashtu siç kontrollon mbledhjen e tatimit. Ndërkaq, Fondi i pensioneveme konkurs (tender) ndërkombëtar zgjedh bankën ose fondin e licencuar, i cili do t’i mbajë mjetete grumbulluara. Rregullorja përcakton hollësisht kushet që duhet t’i përmbushë mbajtësi imjeteve, si dhe detyrat e tij.Forma a shtylla e tretë e sigurimit pensional është një formë plotësuese vullnetare e kontributit tëpunëtorëve dhe punëdhënësve. Punëdhënësi mund të formojë fond plotësues pensioni për punë-torët e vet, ndërsa edhe punëtorët mund të blejnë pension plotësues nga kompania e caktuar oset’i depozitojnë mjetet vullnetare (si kursime) te një bankë e licencuar.Pagesa e kontributeve të obligueshme për pension ka filluar të zbatohet në mënyrë të diferen-cuar,në dy data të ndryshme: punëdhënësit që janë agjenci shtetërore (shërbimi civil), ndërmarrjeshoqërore-publike dhe kompani të mëdha me 500 e më shumë punëtorë kanë filluar të paguajnëkontribute prej 1 marsit 2002, ndërsa të gjithë punëdhënësit e tjerë dhe të vetëpunësuarit kanë fil-luar të paguajnë kontributet prej 1 mars 2003. Ndërkaq, kontributet vullnetare kanë mundur tëpaguhen edhe para këtyre datave.

Pozita e pensionistëve të mëparshëm

Me aktet dhe veprimet për rrënimin dhe suprimimin e autonomisë dhe organeve legale e legjitimetë Kosovës, prej vitit 1989 Serbia i futi nën regjimin e masave të dhunshme të gjitha organet dheinstitucionet e superstrukturës shoqërore, si dhe të gjitha ndërmarrjet ekonomike, të cilat pastaj iintegroi me subjektet e Serbisë. Nga të gjjitha subjektet, në të cilat i zbatoi masat e dhunshme,Serbia plaçkiti pasurinë e tyre. Kështu ndodhi edhe me fondet e sigurimeve sociale. Në fondin esigurimit pensional-invalidor, i cili asokohe quhej Bashkësia Vetëqeverisëse e Interesit të SigurimitPensional dhe Invalidor, Kuvendi i Serbisë më 26.XI.1990 i futi masat e dhunshme, ndërsa më1.VI.1992 e suprimoi tërësisht atë fond. Tërë pasurinë e luajtshme dhe të paluajtshme dhe tëgjitha të drejtat dhe detyrimet e Fondit të Kosovës i mori Fondi Republikan i Sigurimit Pensionaldhe Invalidor i Serbisë. Ky Fond i Serbisë një kohë iu pagoi pensionet pensionistëve kosovarë,ndonëse me vonesa për disa muaj, ashtu që për çdo vit u mbetej borxh atyre nga dy ose tri pen-sione mujore. Ndërkaq, prej vitit 1998 Fondi i Serbisë e ndërpreu pagesën e pensioneve për pen-

878


sionistët shqiptarë, me “arsyetimin” se nuk ka mundësi të komunikimit të lirë në Kosovë. Që prejatëherë, pensionistëve shqiptarë nuk u janë paguar pensionet e tyre. Sipas evidencës së kompeten-tëve, në muajin dhjetor të vitit 1998 në Kosovë kanë qenë 89.135 pensionistë, prej të cilëve rreth27.000 ishin serbë e malazez. Pensionistët shqiptarë të atëhershëm dhe ata të cilët në ndërkohë iplotësonin kushtet për pension, nuk kanë marrë pensionet e tyre të merituara. Ndërkaq, pension-istët e nacionalitetit serb e malazez të Kosovës i kanë marrë rregullisht pensionet e tyre ngaSerbia, ndërsa ata që e kanë mbushur moshën 65 vjeç marrin edhe “pensionet” nga buxheti iKosovës.Skema e re e caktuar me Rregulloren 2001/35 ua njeh të drejtën e “pensionit” bazë prej1.VII.2002 të gjithë qytetarëve të Kosovës, të cilët kanë mbushur moshën 65 vjeç, pa marrëparasysh se a kanë qenë në marrëdhënie pune ndonjëherë dhe a kanë paguar kontribute apo jo.Në këtë mënyrë, jo vetëm se pensionistët e vërtetë janë dëmtuar materialisht, por shumë pension-istë invalidorë, të cilët janë pensionuar në moshë më të re, nuk e gëzojnë as këtë “të drejtë”.Sot pensionistët e moshuar dhe ata invalidorë janë kategoria më e rrezikuar dhe më e diskrimin-

uar në Kosovë. Kontributet e tyre shumëvjeçare për pensionet janë tretur në pakthim. Në tëgjitha shtetet e rajonit, në të cilat janë bërë reforma, skemat e reja pensionale janë aplikuar vetëmpër pensionistët e ardhshëm, kurse pensionistëve ekzistues nuk u janë shkurtuar të drejtat e fitu-ara, ndërkaq në Kosovë pensionistëve ekzistues u është mohuar statusi dhe u janë shkelur të drej-tat e fituara të pensionit. Pushteti i UNMIK-ut e ka bërë një mëkat të madh ndaj kësaj kategoriesociale, duke mos bërë asnjë përpjekje për mbrojtjen dhe realizimin e të drejtave të tyre.

879

E drejta e punës

SHEMBUJ AKTESH JURIDIKE NGA MARRËDHËNIA E PUNËS

880


Shembulli i kontratës së punës

Punëdhënësi_________________________(nr.i regjistr.të subj.afariste)

Data_____________Vendi____________

Në mbështetje të nenit 10 të Rregullores së UNMIK-ut, nr.2001/27, dhe nenit____ të Kontratës(së përgjithshme-të veçantë kolekive) “Gazeta zyrtare e Kosovës” nr____., palët kontraktuese, sisubjekteve të marrëdhënies juridike të punës, lidhin këtë

KONTRATË PUNE

E lidhur ndërmjet:(1) _____________________________________________________________

(emri, adresa dhe numri i regjistrimit të punëdhënësit)të cilin e përfaqëson_______________________________ .(në tekstin e mëtejshëm: punëd-hënësi), nga njëra anë, dhe(2) ________________________________________________ (në tekstin e mëtejshëm:punëmarrësi), (emri e mbiemri, profesioni dhe adresa e punëtorit)nga ana tjetër.

Neni 1Punëdhënësi i ofron, ndërsa punëmarrësi pranon të themelojë marrëdhënie juridike të punës mepunëdhënsin, për kohë të pacaktuar (alternativë: për kohë të caktuar deri më ...............), me orar tëplotë (alternativë: me orar jo të plotë) të punës, nga ......orë pune në javë, dhe caktohet në vendine punës__________________________________________________________.Punët kryesore të këtij vendi të punës janë :_________________________________________________________________________________________________..(përshkrimi i shkurtër i punëve dhe detyrave të vendit të punës)Punëmarrësi është i detyruar të kryejë edhe punë të tjera, për të cilat ka përgatitje profesionaledhe aftësi pune, për të cilat e urdhëron personi i autorizuar i punëdhënësit.

Neni 2Punëmarrësi është i detyruar të fillojë punënmë_______________________________________

(data, muaji, viti)Po qe se punëmarrësi nuk e fillon punën ditën e caktuar, pa e paralajmëruar punëdhënësin përarsyet, do të konsiderohet se, me dëshirën e vet, e ka shkëputur këtë kontratë në mënyrë të njëan-shme.

Neni 3Punëmarrësi do të kryejë punët dhe detyrat në

881

E drejta e punës

_________________________________________(adresa e objektit, lokacion, vendi)

Punëmarrësi është i njoftuar dhe pajtohet se, gjatë kohës së punës, mund të caktohet të punojëedhe në një tjetër vend pune, sipas nevojave të procesit të punës dhe kushteve të caktuara me ligj,përkatësisht me kontratë.

Neni 4Puna provuese zgjatë deri më_______________________________________________________.

(data, muaji, viti; nëse nuk parashikohet puna provuese, ky nenhiqet)

Neni 5Orari i plotë i punës efektive është 40 orë pune në javë.Gjatë javës punohet ______.ditë pune.Orari ditor i punës fillon në orën ______. dhe përfundon në orën ______ Brenda orarit ditor të punës është llogaritur edhe pauza prej ______.minutash.Punëdhënësi mund ta ndryshojë orarin ditor të punës.

Neni 6Punëmarrësi ka të drejtën e pushimit vjetor në kohëzgjatje prej ..... ditë pune, për çdo vit kalen-darik të punës.Po qe se gjat vitit kalendarik punëmarrësi ka vetëm disa muaj pune, për çdo muaj pune i takonnga një ditë e gjysmë pushim.

Neni 7Paga themelore mujore (çmimi i punës) për punëmarrësin, për këtë vend pune, caktohet nëshumën prej _____. (dhe me shkronja: .____________________.) euro në muaj, për normën eplotë të orarit të punës dhe rezultate të kënaqshme në punë.Për punë jashtë orarit të plotë të punës, punë gjatë ndërresës së natës ose ditëve të festavezyrtare, paga për një orë pune shtohet për 20%.Pagesa bëhet çdo muaj, për muajin paraprak, përmes xhirollogarisë së punëmarrësit, te banka eautorizuar.Përveç pagës themelore nga paragrafi i mësipërm, punëmarrësi ka të drejtën e shtesave, kompen-simeve dhe pagesave të tjera që bëhen në pajtim me Ligjin dhe me kontratën kolektive.Në rastë transferimi në tjetër vend pune, realizon pagën e parashikuar për punët që i kryen në atëvend pune.

Neni 8Punëdhënësi obligohet të sigurojë dhe të zbatojë mjetet dhe masat e mbrojtjes në punë, sipas nor-mativave dhe masave të parashikuara me ligj, me kontratë kolektive dhe me akte të tjera nën-ligjore.Punëmarrësi është i detyruar t’iu përmbahet masave të caktuara të mbrojtjes në punë.

Neni 9

882


Punëdhënësi obligohet t’i paguajë të gjitha kontributet e parashikuara me ligj dhe me kontratëkolektive për sigurimn shëndetësor, pensional dhe invalidor të punëmarrësit.

Neni 10Punëdhënësi dhe punëmarrësi i pranojnë të gjitha të drejtat, obligimet dhe përgjegjësitë e caktuarame ligj, me kontratë kolektive dhe me këtë kontratë.Për kontestin eventual të moszbatimit të kësaj kontrate, palët kontraktuese e pranojnë kompe-tencën e Gjykatës Komunale ............................

Neni 11Secila palë mund ta shkëputë këtë kontratë në mënyrë të njëanshme, sipas kushteve dhe rasteve tëcaktuara me Ligj dhe me kontratë kolektive, duke paralajmëruar palën tjetër së paku një muaj parase ka ndërmend ta ndërpresë kontratën.

Neni 12Në asnjë rast, dispozitat e kësaj kontrate uk mund të jenë më pak të favorshme për punëmarrësin,se dispozitat e Ligjit ose të kontratës kolektive, për sa u përket të drejtave dhe kushtevenë marrëd-hënien juridike të punës.Për rastet e paparashikuara në këtë kontratë, zbatohen drejtpërdrejt dispozitat përkatëse ligjore,përkatësisht ato të kontratës kolektive.

Neni 13Palët kontraktuese janë marrë vesh edhe për këto të drejta dhe obligime të veçanta, që nuk janënë kundërshtim me dispozitat e akteve më të larta: __________________________________________________________________________________________________________________..

Neni 14Pasi palët kontraktuese u njoftuan për përmbajtjen e saj, kjo kontratë u nënshkrua në ..... kopjeautentike, nga të cilat secilës palë i mbeten nga dy sosh.

* * *

Punëmarrësi, Punëdhënësi,................. .......................

_____________*)Kontratës së punës ndërkohë mund t’i shtohet ndonjë klauzolë, për ta ndryshuar ose plotësuar

atë. Kjo bëhet me një aneks kontrate ( shih shembullin në vijim).

883

E drejta e punës

Shembulli i aneksit të kontratës së punës

P u n ë dh ë n ë s i

(elementet e tjera si te kontrata)

A N E K SI KONTRATËS SË PUNËS

Kontrata e punës nr.__________lidhur më datë _______________ ndërmjet:____________________________________________________________.,dhe

(emri, adresa, numri i regjistrimit të punëdhënësit).______________________________________________________________.,

(emri e mbiemri, profesioni dhe adresa e punëmarrësit)

(në tekstin e mëtejshëm: k o n t r a t a), ndryshohet dhe plotësohet me sa vijon:

Neni _____paragrafi _____i kontratës plotësohet, ashtu që pas presjes/pikës shtohet kytekst:_________________________________________________________________________________________________________________________

Neni _____paragrafi ____ i kontratës ndryshohet, ashtu që pas presjes/pikës.... hiqet teksti‘__________________________________________________________ __________________________ndërsa në vend të tij shkruhet ky tekst: “_______ _____________________________________________________________________”

(3) Pas nenit _______ shtohet neni i ri .___, i cili do të ketë këtë përmbajtje:‘_____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________

(4) Ndryshimet dhe plotësimet e bëra me këtë aneks kontrate hyjnë në fuqi prej momentit të nën-shrkimit të këtij aneksi nga të dy palët kontraktuese.

__________________________________( Vendi dhe data e bërjes së aneksit)

Punëmarrësi, Punëdhënësi,____________ .____________________

884


Shembull i vendimit përshkëputjen e kontratës së punës

Emri i firmës:________________

Numri:_______________________

Data....:_______________________.

Vendi..:_______________________

V E N D I M (ose lajmërim)PËR SHKËPUTJEN E KONTRATËS SË PUNËS

I

E shkëpus kontratën e punës nr. _______datë ________________, e lidhur me Punëmarrësin

.____________________________________________________________, për shkak se (të dhënat si në kontratë)

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________ .(shëno sa më detajisht shkaqet e shkëputjes së kontratës).

II

Në bazë të këtij vendimi (alternativë: lajmërimi) mbi shkëputjen e kontratës së punës, punëmar-rësit i ndërpritet marrëdhënia e punës me punëdhënësin. Marrëdhënia e punës ndërpritet për-fundimisht më datë __________________

IIIKundër këtij vendimi (alternativë: lajmërimi), punëmarrësi ka të drejtë ankese (altern. -kundërshti-mi), në afat prej 15 ditësh, pas marrjes në dorëzim.Ankesa/kundërshtimi i paraqitet _________________________________________________

(emërtimi i organit, të cilit i paraqitet ankesa/kundërshtimi)

885

E drejta e punës

A r s y e t i m i

Kontrata e punës nga pika e parë e këtij vendimi shkëputet për shkak se

.________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________(shëno sa më qartë shkaqet e shkëputjes së kontratës)

Me rastin e themelimit të marrëdhënies së punës, punëmarrësit i janë bërë të njohura mundësitëdhe shkaqet e parashikuara me ligj për shkëputjen e kontratës. Me veprimet e përshkruara mësipër, janë përmbushur kushtet ligjore për ndërprerjen e marrëdhënies së punës, përkatësisht përshkëputjen e kontratës së punës.Udhëzimi për ankesë: Punëmarrësi mund t’i paraqetë punëdhënësit ankesë, brenda afatit prej 15ditësh, për mbrojtjen e të drejtave të tij, nëse konsideron se me këtë vendim i janë shkelur ato.

Për punëdhënësin,_________________

U dërgohet:PunëmarrësitKontabilitetit të punëdhënësitArkivit të punëdhënësit

886


Shembulli i ankesës së punëtorit

NDËRMARRJES - SHOQËRISË ______________________________________________(emri i plotë i punëdhënësit)

_________________________________________________(selia e punëdhënësit)

L ë n d a: Ankesa e punëmarrësitKundër vendimit të punëdhënësit.

Me vendimin (alt.lajmërimin) nr. ____datë _________, punëdhënësi në mënyrë të njëanshme e kashkëputur kontratën e punës nr._____ datë _________, dhe më ka komunikuar ndërprerjen emarrëdhëniaës së punës përfundimisht më datë _____________

Shkëputjen e kontratës punëdhënësi e ka bërë me arsyetimin se gjoja unë paskam bërë shkelje tërëndë të obligimeve nga marrëdhënia e punës.

Vendimi (lajmërimi) mbi shkëputjen e kontratës dhe ndërprerjen e marrëdhënies së punës nuk kaas mbështetje faktike, as juridike, ngase unë nuk kam kryer shkeljet që më ngarkohen, prandajnuk qëndrojnë shkaqet dhe nuk janë përmbushur kushtet e parashikuara me ligj dhe me kontratëkolektive për shkëputjen e kontratës së punës. Në mungesë të këtyre shkaqeve dhe kushteve,ndërprerja e kontratës së punës është në kundërshtim me ligjin dhe, si e tillë, është e palejueshmenë të drejtën e punës.

Paligjshmërinë e shkëputjes së kntratës së punës e vërtetoj me këto fakte dhe arsye:__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________ .

Nga sa u tha më sipër, propozoj që të shqyrtohet kjo ankesë dhe të pranohen argumentet e thek-suara në të, ashtu që vendimi (lajmërimi) mbi shkëputjen e kontratës së punës të prishet.

.____________________________ P u n ë m a rr ë s i,(vendi dhe data) ___________________________________....

(emri e mbiemri/nënshkrimi)

__________________________________.adresa e plotë)

________________________*) Në rast se ankesa refuzohet

shih shembullin e padisë në gjykatë.

887

E drejta e punës

Shembulli i padisë

GJYKATËS KOMUNALE .______________________________________________(selia e gjykatës)

____________________________________________......(prapë selia e gjykatës)

Paditësi ____________________________________________________________(emri e mbiemri dhe adresa e punëmarrësit)

I padituri:____________________________________________________________(emri dhe adresa e punëdhënësit; shënimet nga kontrata e punës)

P A D Ipër anulimin e vendimit mbi shkëputjen e kontratës së punës

Me vendimin e vet përfundimtar, nr._______ datë .__________, i padituri e ka shkëputur nëmënyrë të njëanshme kontratën e punës, të cilën e kishte lidhur me paditësin, nr_________ datë._________, kinse për shkak të shkeljes së rëndë të detyrave/disiplinës në punë dhe nga marrëd-hënia e punës.

Provë: Vendimi i të paditurit, nr.___datë._____

Kundër këtij vendimi, brenda afatit të lejuar, kam paraqitur ankesë, të cilën paditësi e ka refuzuar.

Provë: - Kopja e ankesës, datë ____________.- Kopja e vendimit mbi refuzimin eankesës, nr_________, datë _________

I padituri nuk i ka marrë parasysh argumentet e theksuara në ankesë se zënka në vendin e punësnuk paraqet shkelje të rëndë të detyrave as të disiplinës në punë, për të cilën do të mund të ndër-pritej marrëdhënia e punës.Prandaj, propozoj që gjykata, pasi të shqyrtojë provat që ndodhen në shkresat e lëndës dhe tëdëgjojë dëshmitarët e propozuar, të marrë

V e n d i m

(1) Vërtetohet se vendimi i të paditurit për shkëputjen e kontratës së punës së paditësit,nr._____datë _______, është i kundërligjshëm, dhe se marrëdhënia e punës paditësit nukmund t’i ndërpritet sipas atij vendimi.

(2) Detyrohet i padituri që paditësin ta këthejë në punë, brenda afatit prej 8 ditësh.(3) Detyrohet i padituri që paditësit t’ia kompensojë pagën, të cilën do ta realizonte sikur të kishte

punuar, për periudhën prej_______________deri më _________, në shumën _______euro,

888


me kamatë ligjore ______%, prej ditës së arritjes për pagesë të secilës pagë mujore, e deriditën e pagesës defintivive sipas këtij vendimi të gjykatës.

(4) I padituri detyrohet t’ia kompensojë paditësit edhe shpenzimet e procedurës së këtij kontestigjyqësor, në shumën .________euro, brenda afatit prej 8 ditëve, pasi ky vendim të jetë bërë iplotfuqishëm.

Prishtinë, më ______________________ P a d i t ë s i,

889

E drejta e punës

Literatura :

- Rregullorja e UNMIK-ut, nr.2001/27, për Ligjin Themelor të Punës në Kosovë- Rregullorja e UNMIK-ut, nr.2001/36, për Shërbimin Civil të Kosovës- Urdhëresa Administrative e UNMIK-ut, nr.2003/2, për Zbatimin e Rregullores Nr.2001/36

për Shërbimin Civil në Kosovë- Rregullore e UNMIK-ut, nr.2001/35, mbi Pensionet në Kosovë,- Urdhëresë Administrative nr.2003/7, për Zbatimin e Rregullores Nr.2001/35 mbi Pensionet

në Kosovë,- Ligji (i Kuvendit të Kosovës) nr.2003/19, për Sigurinë në Punë, Mbrojtjen e Shëndetit dhe

Ambientit të Punës- Ligji (i Kuvendit të Kosovës) nr.2003/4, mbi Inspektoratin e Punës së Kosovës- Ligjet (e Kuvendit të Kosovës) për lëmi të veçanta,- Rregulloret e UNMIK-ut për lëmin e gjyqësisë,- Konventat Ndërkombëtare të Punës (Përmbledhje, Tiranë 1998),- Karta Sociale Evropiane,- Përmbledhje Aktesh Ndërkombëtare - Të Drejtat e Njeriut (Tiranë, 1993),- E Drejta e Punës I dhe II, nga prof.dr Kudret Çela, Tiranë 2000,- E Drejta Ndërkombëtare e Punës, nga Hava Bujupaj-Ismaili, Fakulteti Juridik Prishtinë, 2000,- Vendime e publike të praktikës gjyqësore të vendit dhe të huaj.

890


DORACAK PËR PËRGATITJEN EPROVIMIT TË

JURISPODENCËS

BOTUESINSTITUTI I KOSOVËS PËR INTEGRIME EURO ATLANTIKE

KIEAI, Prishtinë

PËR BOTUESINProf. Dr..Blerim REKA

REDAKTOREVirgjina Dumnica

LektorSabri Mehmeti

Faqosja dhe Pregadtija kompjuterikeJonuz Zyberi

Design i KopertinësRilind Reka

U shtyp në shtypshkronjënRILINDJA, Prishtinë

2004

doracak per-pergatitjen-e-provimit-te-jurisprudences

Education