de viris illustribus urbis romae a romulo ad augustumgil/de-viris-illustribus.pdf · de viris...

107
DE VIRIS ILLUSTRIBUS URBIS ROMAE A ROMULO AD AUGUSTUM ABBATIS LHOMOND Paris 1779 ** Franciscus Iavier Gil Chica hanc editionem fecit

Upload: others

Post on 19-Jan-2020

18 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

DE VIRIS ILLUSTRIBUS URBIS

ROMAE A ROMULO AD

AUGUSTUM

ABBATIS LHOMOND

Paris 1779**

Franciscus Iavier Gil Chica hanc editionem fecit

ii

Indice general

1. Romani imperii exordium 1

1.1. Romani imperii exordium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.2. Romulus, romanorum rex primus . . . . . . . . . . . . . . . . 2

1.3. Numa Pompilius, romanorum rex secundus . . . . . . . . . . . 3

1.4. Tullus Hostilius, romanorum rex tertius . . . . . . . . . . . . . 4

1.5. Ancus Marcius, romanorum rex quartus . . . . . . . . . . . . 6

1.6. Lucius Tarquinius, Priscus, romanorum rex quintus . . . . . . 6

1.7. Servius Tullius, romanorum rex sextus . . . . . . . . . . . . . 7

1.8. Junius Brutus, romanorum consul primus . . . . . . . . . . . . 9

1.9. Horatius Cocles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.10. Mucius Scaevola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

1.11. Claelia virgo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.12. Publius Valerius Publicola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.13. Fabii trecenti sex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.14. Aulus Posthumius dictator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.15. Menenius Agrippa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.16. Quinctius Cincinnatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.17. Caius Marcius Coriolanus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.18. Lucius Virginius Centurio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1.19. Caius Licinius Stolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

1.20. Marcus Furius Camillus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

1.21. Titus Manlius Torcuatus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1.22. Publius Decius Publius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1.23. Valerius Corvinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

1.24. Spurius Posthumius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

1.25. Lucius Papirius Cursor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

1.26. Publius Valerius Laevinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1.27. Caius Fabricius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

1.28. Manius Curius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

iii

iv INDICE GENERAL

2. Primum bellum punicum 29

2.1. Appius Claudius Caudex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.2. Caius Duilius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.3. Aulus Attilius Calatinus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.4. Marcus Atilius Regulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.5. Appius Claudius Pulcher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

2.6. Caius Lutatius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3. Secundum bellum punicum 35

3.1. Quintus Fabius Maximus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3.2. Paulus Aemilius et Terentius Varro . . . . . . . . . . . . . . . 38

3.3. Marcus Claudius Marcellus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3.4. Claudius Nero et Marcus Livius Salinator . . . . . . . . . . . . 41

3.5. Publius Cornelius Scipio Africanus . . . . . . . . . . . . . . . 42

3.6. Lucius Scipio Asiaticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

3.7. Publius Scipio Nasica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3.8. Marcus Porcius Cato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

3.9. Titus Quinctius Flaminius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3.10. Lucius Paulus Aemilius Macedonicus . . . . . . . . . . . . . . 55

3.11. Caius Popilius Laenas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3.12. Publius Scipio Aemilianus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4. Tertium Bellum Punicum 61

4.1. Tertium Bellum Punicum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

4.2. Tiberius Gracchus et Caius Gracchus . . . . . . . . . . . . . . 64

4.3. Lucius Mummius Achaicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

4.4. Quintus Metellus Macedonicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

4.5. Quintus Metellus Numidicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

4.6. Marcus Aemilius Scarius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

4.7. Publius Rutilius Rufus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

4.8. Marcus Livius Drusus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

4.9. Caius Marius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

5. Primum civile bellum 75

5.1. Primum civile bellum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

5.2. Lucius Cornelius Sylla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

5.3. Lucius Lucullus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

5.4. Quintus Sertorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

5.5. Cnaeus Pompeius Magnus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

INDICE GENERAL v

6. Secundum civile bellum 85

6.1. Secundum civile bellum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 856.2. Caius Julius Caesar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 866.3. Marcus Cato Uticensis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 896.4. Marcus Tullius Cicero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 916.5. Marcus Brutus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 946.6. Octavius Caesar Augustus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

7. Actiaca pugna 97

7.1. Actiaca pugna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

vi INDICE GENERAL

Capıtulo 1

Romani imperii exordium

1.1. Romani imperii exordium

Proca, rex Albanorum, duos filios, Numitorem et Amulium habuit. Numi-tori, qui natu maior erat, regnum reliquit; sed Amulius, pulso fratre, regnavit,et ut eum sobole 1 privaret, Rheam Sylviam eius filiam Vestae sacerdotemfecit, quae tamen Romulum et Remum uno chapteru edidit. Quo cognito,Amulius ipsam in vincula coniecit, parvulos alveo impositos abiecit in Ti-berim, qui tunc forte super ripas erat effusus; sed, relabente flumine, eosaqua in sicco reliquit. Vastae tum in eis locis solitudines erant. Lupa, ut fa-ma traditum est, ad vagitum accurrit, infantes lingua lambit, ubera eorumori admovit, matremque se gessit. Cum lupa saepius ad parvulos veluti adcatulos reverteretur, Faustulus, pastor regius, rem animadvertit, eos tulit incasam et Accae Laurentiae coniugi dedit educandos. Qui adulti inter pastoresprimo ludicris certaminibus vires auxere, deinde, venando saltus peragrarecoeperunt, tum latrones a rapina pecorum arcere. Quare eis insidiati suntlatrones, a quibus Remus captus est. Romulus autem vi se defendit. TuncFaustulus necessitate compulsus indicavit Romulo quis esset eius avus, quaemater. Romulus statim, armatis pastoribus Albam properavit.

Interea Remum latrones ad Amulium regem perduxerunt, eum accusantes,quasi Numitoris greges infestare solitus esset; Remus itaque a rege Numitoriad supplicium traditus est: at Numitor, considerato adolescentis vultu, haudprocul erat quin nepotem agnosceret. Nam Remus oris lineamentis erat matrisimillimus, aetasque tempori expositionis congruebat. Dum ea res animumNumitoris anxium 2 teneret, repente Romulus supervenit, fratrem liberavit,

1suboles-i: descendencia, linaje2anxius-a-um: acongojado, inquieto, preocupado

1

2 1. Romani imperii exordium

et Amulio interfecto, avum Numitorem in regnum restituit.

Deinde Romulus et Remus urbem in eisdem locis ubi expositi educatiquefuerant condiderunt; sed orta est inter eos contentio uter nomen novae urbidaret, eamque regeret; adhibuere 3 auspicia. Remus prior sex vultures, Romu-lus postea, sed duodecim, vidit. Sic Romulus augurio victor Romam vocavit;et ut eam prius legibus quam moenibus muniret, edixit ne quis vallum tran-siliret. Quod Remus irridens transilivit; eum iratus Romulus interfecit, hisincrepans verbis: ((Sic deinceps malo afficietur quicumque transiliet moeniamea)). Ita solus potitus est imperio Romulus.

1.2. Romulus, romanorum rex primus

Romulus imaginem urbis magis quam urbem fecerat, deerant incolae. Eratin proximo lucus 4 : hunc asylum fecit. Eo statim multitudo latronum pasto-rumque confugit. Cum vero ipse et populus uxores non haberent, legatos advicinas gentes misit, qui societatem connumbiumque peterent. Nusquam be-nigne legatio audita est: ludibrium etiam additum: ((Quidni feminis quoqueasylum aperuistis? Id enim compar foret connubium)). Romulus aegritudi-nem animi dissimulans ludos parat: indici deinde finitimis spectaculum iu-bet. Multi convenere studio etiam videndae novae urbis, maxime Sabini eumliberis et coniugibus. Ubi spectaculi tempus venit, eoque deditae mentes cumoculis erant, tum, dato signo, virgines raptae sunt: et haec fuit statim causabellorum.

Sabini ob virgines raptas bellum adversus Romanos sumpserunt, et cumRomae appropinquarent, Tarpeiam virginem nacti sunt 5 , quae aquae causasacrorum hauriendae descenderat. Huius pater Romanae praeerat arci. TitusTatius Sabinorum dux Tarpeiae optionem muneris dedit, si exercitum suumin Capitolium perduxisset. Illa petiit quod Sabini in sinistris manibus gere-bant, videlicet annulos et armillas. Quibus dolose promissis, Tarpeia Sabinosin arcem perduxit, ubi Tatius eam scutis obrui praecepit. Nam et scuta inlaevis habuerant. Sic impia proditio celeri poena vindicata est.

Romulus adversus Tatium processit, et in eo loco ubi nunc Romanum fo-rum est pugnam conseruit. Primo impetu, vir inter Romanos insignis, nomine

3adhibeo-bui-bitum: dirigir hacia, aplicar4lucus-i: bosque, bosque sagrado5nanciscor-nacti sum: obtener por sorpresa, capturar

1.3. Numa Pompilius, romanorum rex secundus 3

Hostilius fortissime dimicans cecidit; cuius interitu 6 consternati Romani fu-gere coeperunt. Iam Sabini clamitabant: ((Vicimus perfidos hospites, imbelles7 hostes. Nunc sciunt longe aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cumviris)). Tunc Romulus arma ad caelum tollens Iovi aedem vovit, et exercitusseu fore seu divinitus restitit. Proelium itaque redintegratur: sed raptae mu-lieres, crinibus passis, ausae sunt se inter tela volantia inferre; et hinc patres,inde viros deprecatae, pacem conciliarunt.

Romulus cum Tatio foedus percussit, et Sabinos in urbem recepit. Centumex senioribus elegit quorum consilio omnia ageret, qui ob senilem aetatemSenatus vocati sunt. Tres equitum centurias constituit; plebem in tringin-ta curias distribuit. His ita ordinatis, cum ad Caprae paludem exercitumlustraret, subito coorta est tempestas cum magno fragore tonitribusque, etRomulus e conspectu ablatus est: eum ad Deos abiisse vulgo creditum est;cui rei fidem fecit Proculus vir nobilis. Orta enim inter patres et plebem se-ditione, is in concionem processit, et iureiurando affirmavit Romulum a sevisum augustiore forma quam fuisset, eumdemque praecipere ut seditionibusabstinerent, et virtutem colerent. Ita Romulus pro Deo cultus, et Quirinusest appellatus.

1.3. Numa Pompilius, romanorum rex secun-

dus

Successit 8 Romulo Numa Pompilius vir incluta iustitia et religione. Is Cu-ribus oppido Sabinorum accitus est 9 . Cum Romam venisset, ut populumferum religione molliret, sacra plurima instituit. Aram Vestae consecravit, etignem in ara perpetuo alendum virginibus dedit. Flaminem Iovis sacerdotemcreavit, eumque insigni veste et curuli sella ornavit. Duodecim Salios Martissacerdotes legit, qui ancilia quaedam imperii pignora e caelo ut putabant,delapsa, ferre per urbem, canentes et rite saltantes solebant. Annum in duo-decim menses ad cursum lunae descripsit: nefastos fastosque dies fecit: portasIano gemino aedificavit, ut esset index pacis et belli: nam apertus in armisesse civitatem, clausus vero pacatos 10 circa omnes populos, significabat.

6interitus-us: muerte, asesinato))

7imbellis-e: inepto para la guerra, cobarde8succedo-cessi-cessum: aquı llegar en sustitucion de, suceder9accio-ivi-itum: hacer venir, llamar

10pacatus-a-um: en paz

4 1. Romani imperii exordium

Leges quoque plurimas et utiles tulit Numa. Ut vero maiorem institutissuis auctoritatem conciliaret, simulavit sibi cum Dea Aegeria esse colloquianocturna, eiusque monitu se omnia quae ageret facere. Lucus erat quem me-dium fons perenni rigabat aqua: eo saepe Numa sine arbitris se inferebat,velut ad congressum Deae: ita omnium animos religione imbuit, ut fides etiusiurandum, non minus quam legum et poenarum metus cives continerent.Bellum quidem nullum gessit, sed non minus civitati profuit quam Romulus.Morbo extinctus, in Ianiculo monte sepultus est. Ita duo deinceps 11 reges,ille bello, hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta regnavitannos; Numa tres et quadraginta.

1.4. Tullus Hostilius, romanorum rex tertius

Mortuo Numa, Tullus Hostilius rex creatus est. Hic non solum proximo regidissimilis, sed etiam Romulo ferocior fuit. Eo regnante, bellum inter Alba-nos et Romanos exortum est. Ducibus Hostilio et Suffetio placuit, paucorummanibus fata 12 utriusque populi committi. Erant apud Romanos trigeminiHoratii, trigemini quoque apud Albanos Curiatii. Cum eis agunt reges ut prosua quisque patria dimicent ferro. Foedus ictum est ea lege, ut unde victo-ria, ibi quoque imperium esset. Itaque trigemini arma capiunt, et in mediuminter duas acies procedunt. Consederant utrimque duo exercitus. Datur sig-num, infestisque armis terni iuvenes magnorum exercituum animos gerentesconcurrunt.

Ut primo concurso increpuere arma, horror ingens spectantes perstrinxit.Consertis 13 deinde manibus, statim duo Romani alius super alium expirantesceciderunt: tres Albani vulnerati. Ad casum Romanorum conclamavit gaudioexercitus Albanus. Romanos iam spes tota deserebat. Unum Horatium tresCuriatii circumsteterant; is quamvis integer, quia tribus impar erat, fugamsimulavit, ut singulos per intervalla secuturos separatim aggrederetur. Iamaliquantum spatii ex loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens viditunum Curiatium haud procul ab se abesse. In eum magno impetu redit etdum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, ut opem ferant fratri, iam Horatiuseum occiderat. Alterum deinde, priusquam tertius posset consequi, interfecit.

Iam singuli supererant sed nec spe nec viribus pares. Alterius erat intactumferro corpus, et geminata victoria ferox animus. Alter fessum vulnere, fessum

11sucesivamente, uno tras otros, seguidos12? paucorum ... fata13consero-serui-sertum: juntarse, trabar combate

1.4. Tullus Hostilius, romanorum rex tertius 5

cursu trahebat corpus. Nec illud proelium fuit. Romanus exultans male sus-tinentem arma conficit, iacentemque spoliat. Romani ovantes ac gratulantesHoratium accipiunt, et domum deducunt. Princeps ibat Horatius, trium fra-trum spolia prae se gerens. Cui obvia fuit soror, quae desponsa fuerat uni exCuriatiis, visoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa con-fecerat, flere et crines solvere coepit. Movit feroci iuveni animum comploratiosororis in tanto gaudio publico: stricto itaque gladio transfigit puellam, simuleam verbis increpans: ((Abi hinc cum immaturo amore ad sponsum; oblitafratrum, oblita patriae. Sic eat quaecumque Romana lugebit hostem)).

Atrox id visum est facinus patribus plebique; quare raptus est in ius Hora-tius et apud iudices condemnatus. Iam acesserat lictor iniciebatque laqueum.Tum Horatius ad populum provocavit. Interea pater Horatii senex proclama-bat filiam suam iure caesam fuisse; et iuvenem amplexus, spoliaque Curiatio-rum ostentans orabat populum ne se orbum liberis faceret. Non tulit populuspatris lacrymas, iuvenemque absolvit, magis admiratione virtutis, quam iurecausae. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater, quibusdam sacrificiisperactis 14 , transmisit per viam tigillum, et filium capite adoperto velut subiugum misit: quod tigillum sororium appellatum est.

Non diu pax Albana mansit: nam Suffetius, dux Albanorum, cum invidio-sum se apud cives videret quod bellum uno paucorum certamine finisset, utrem corrigeret, Veientes adversus Romanos concitavit. Ipse ab Tullo in au-xilium arcessitus, aciem in collem subduxit, ut fortunam belli experiretur acsequeretur. Qua re Tullus intellecta, dixit clara voce suo illud iussu Suffetiumfacere, ut hostes a tergo circumvenirentur. Quo audito, hostes territi victiquesunt. Postera die Suffetius cum ad gratulandum Tulo venisset, iussu illiusquadrigis religatus est, et in diversa distractus. Deinde Tullus Albam propterducis perfidiam diruit, et Albanos Romam transire iussit.

Roma interim crevit Albae ruinis: duplicatus est civium numerus: monsCaelius urbi additus, et quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus re-giae cepit, ibique deinde habitavit. Auctarum virium fiducia elatus bellumSabinis indixit; pestilentia insecuta est: nulla tamen ab armis quies dabatur.Credebat enim rex bellicosus salubriora militiae quam domi esse iuvenumcorpora; sed ipse quoque diuturno morbo est implicitus: tunc fracti simulcum corpore sunt spiritus illi feroces, nullique rei deinceps nisi sacris ope-ram dedit. Memorant Tullum fulmine ictum cum domo conflagrasse. Tullusmagna gloria belli regnavit annos duos et triginta.

14perago-egi-actus: atravesar de parte a parte, hacer hasta el final, completar

6 1. Romani imperii exordium

1.5. Ancus Marcius, romanorum rex quartus

Tullo mortuo, Ancum Marcium regem populus creavit. Numae Pompiliinepos Ancus Marcius erat, aequitate 15 et religione avo similis. Tunc Latinicum quibus Tullo regnante, ictum foedus erat, sustulerunt animos, et incur-sionem in agrum Romanum fecerunt. Ancus, priusquam eis bellum indiceret,legatum misit qui res repeteret, eumque morem posteri retinuerunt. Id autemhoc modo fiebat. Legatus, ubi ad fines eorum venit, a quibus res repetun-tur, capite velato, ait: ((Audi, Jupiter; audite, fines huius populi. Ego sumpublicus nuncius populi Romani: verbis meis fides sit)). Deinde peragit pos-tulata. Si non deduntur res quas exposcit, hastam in fines hostium emittit,bellumque ita indicit. Legatus qui ea de re mittitur fecialis 16 , ritusque belliindicendi ius fecilae appellatur.

Legato Romano res repetenti superbe responsum est a Latinis; quare be-llum hoc modo eis indictum est. Ancus exercitu conscripto profectus 17 ,Latinos fudit, et oppidis deletis cives Romam traduxit. Cum autem in tantahominum multitudine facinora clandestina fierent, Ancus carcerem in me-dia urbe ad terrorem increscentis audaciae aedificavit: muro lapideo urbemcircumdedit, et Ianiculum montem, ponte sublicio in Tiberim facto, urbiconiunxit. Pluribus aliis rebus intra paucos annos confectis, immatura mortepraereptus, non potuit praestare qualem promiserat regem.

1.6. Lucius Tarquinius, Priscus, romanorum

rex quintus

Anco regnante, Lucius Tarquinius urbe Tarquinia profectus, cum coniugeet fortunis omnibus Romam commigravit. Additur haec fabula: scilicet eiadvenienti aquila pileum sustulit, et super carpentum, ubi Tarquinius sede-bat, cum magno clangore volitans, rursus capiti apte reposuit; inde sublimisabiit. Tanaquil coniux auguriorum perita regnum ei portendi intellexit: ita-que virum complexa iussit eum alta sperare. Has spes cogitationesque secumportantes, urbem ingressi sunt, domicilioque ibi comparato, Tarquinius pecu-nia et industria dignitatem atque etiam Anci regis familiaritatem consecutusest, a quo tutor liberis relictus regnum intercepit, et ita administravit, quasiiure adeptus fuisset.

15aequitatis-is: temple, calma16fetialis-is: relativo a los 20 magistrados que consideraban los casus belli17proficio-feci-fectum: avanzar, hacer progresos

1.7. Servius Tullius, romanorum rex sextus 7

Tarquinius Prisicus bellum cum Sabinis gessit, in quo bello equitum cen-turias numero auxit; nomine mutare non potuit, deterritus, ut ferunt, AcciiNavii auctoritate. Accius, ea tempestate augur inclutus, id fieri posse nega-bat, nisi aves addixissent; iratus rex, in experimentum artis, eum interrogavitfieri ne posset quod ipse mente conceperat: Accius, augurio acto, fieri posserespondit. Atqui hoc, inquit rex, agitabam an cotem illam secare novaculapossem 18 . Potes ergo, inquit augur, et secuisse dicitur. Tarquinius Sabi-nos vicit, et filium tredecim annorum, quod in proelio hostem percussisset,praetexta et bulla donavit, unde haec ingenuorum puerorum insignia essecoeperunt.

Supererant duo Anci filii, qui aegre ferentes se paterno regno fraudatosesse, regi paraverunt insidias. Ex pastoribus duos ferocissimos deligunt adpatrandum facinus. Ei, simulata rixa, in vestibulo regiae tumultuantur. Cumeorum clamor penitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. Primouterque simul vociferari coepit, et certatim 19 alter alteri obstrepere. Cumvero iussi essent invicem dicere, unus ex composito rem orditur; dumqueintentus in eum se rex totus averteret, alter elatam securim in eius caputdeiecit, et relicto telo, ambo foras se proripiunt.

1.7. Servius Tullius, romanorum rex sextus

Servius Tullius matre nobili, sed captiva, natus est. Cum in domo TarquiniiPrisci educaretur, ferunt prodigium visu eventuque mirabile accidisse. Flam-mae species pueri dormientis caput amplexa est. Hoc viso Tanaquil summamei dignitatem portendi intellexit; coniugi suasit ut eum non secus ac liberossuos educaret. Is postquam adolevit, a Tarquinio gener assumptus est; et cumTarquinius occisus esset, Tanaquil, celata eius morte, populum ex superiorichaptere aedium allocuta, ait regem, gravi quidem, sed non letali vulnereaccepto, petere, ut, interim dum convalescit, Servio Tullio dicto audientesessent. Servius Tullius quasi precario regnare coepit, sed recte imperium ad-ministravit.

Servius Tullius aliquod urbi decus addere voluit. Iam tum inclytum eratDianae Ephesiae fanum. Id communiter a civitatibus Asiae factum fama fe-rebat. Itaque Latinorum populis suasit, ut et ipsi Romae fanum Dianae cum

18? Atqui...possem19certatim: a porfıa, con empeno

8 1. Romani imperii exordium

populo Romano aedificarent. Quo facto, bos mirae magnitudinis cuidam La-tino nata dicitur, et responsum somnio datum eum populum summam impe-rii habiturum, cuius civis bovem illam immolasset. Latinus bovem ad fanumDianae deduxit, et causam sacerdoti Romano exposuit. Sacerdos callidus di-xit eum debere prius vivo flumine manus abluere. Dum Latinus ad Tiberimdescendit, sacerdos bovem immolavit. Ita imperium civibus, sibique gloriamvindicavit.

Servius Tullius filiam alteram ferocem mitem alteram habebat. Duo quoqueTarquinii Prisci filii longe dispares moribus erant: Tullia ferox Tarquinio mitinupserat; Tullia vero mitis Tarquinio feroci; seu mites, seu forte, seu fraude,perierunt: feroces morum similitudo coniunxit. Statim Tarquinius superbusa Tullia incitatus, advocato senatu, regnum paternum repetere coepit: qua reaudita, Servius dum ad curiam contendit, iussu Tarquinii gradibus deiectus,et domum refugiens interfectus est. Tullia carpento vecta in forum prope-ravit, virum e curia evocavit, et prima regem salutavit: a quo iussa a turbadecedere, cum domum rediret, viso patris corpore, mulionem evitantem superipsum corpus carpentum agere praecepit. Unde vicus ille Sceleratus dictusest. Servius Tullius regnavit annos quatuor et quadraginta.

Tarquinius Superbus, romanorum rex septimus

et ultimus

Tarquinius superbus regnum sceleste occupavit. Tamen bello strenuus hos-tes domuit. Urbem Gabios in potestatem redegit fraude Sexti filii. Is cum in-digne ferret eam urbem a patre expugnari non posse, ad Gabinos se contulit,patris in se saevitiam querens. Benigne a Gabinis exceptus est, et paulatimeorum benevolentiam fictis blanditiis alliciendo, dux belli electus est. Tum esuis unum ad patrem mitit sciscitatum quidnam se facere vellet. Pater nunciofilii nihil respondit, sed in hortum transiit; ibique inambulans, sequente nun-cio, altissima papaverum capita baculo decussit. Nuncius fessus expectandoredit Gabios. Sextus, cognito silentio patris simul ac facto, intellexit quid ve-llet pater. Primores civitatis interemit, patrique urbem sine ulla dimicationetradidit.

Postea Tarquinius superbus Ardeam urbem oppugnavit. Ibi TarquiniusCollatinus sorore regis natus forte cenabat apud Sextum Tarquinium cumaliis iuvenibus regiis. Incidit de uxoribus mentio: cum unusquisque, suam

1.8. Junius Brutus, romanorum consul primus 9

laudaret, placuit experiri. Itaque equis Romam petunt. Regias nurus 20 inconvivio et luxu deprehendant 21 . Pergant inde Collatiam. Lucretiam Colla-tini uxorem inter ancillas in lanificio inveniunt. Ea ergo ceteris praestareiudicatur. Paucis interiectis diebus, Sextus Collatiam rediit, et Lucretiae vimattulit. Illa postero die, advocatis patre et coniuge, rem exposuit, et se cultro,quem sub veste texerat, occidit. Conclamant vir paterque, et in exitium 22

regum coniurant. Tarquinio Romam redeunti clausae sunt urbis portae, etexilium indictum.

1.8. Junius Brutus, romanorum consul pri-

mus

Junius Brutus, sorore Tarquinii natus, cum eandem fortunam timeret inquam fratri inciderat, qui ob divitias et prudentiam fuerat ab avunculo occi-sus, stultitiam finxit, unde Brutus dictus est. Profectus Delphos cum Tarqui-nii filiis, quos pater ad Apollinem muneribus honorandum miserat, baculosambuceo 23 aurum inclusum Deo donum tulit. Peractis deinde mandatispatris, iuvenes Apollinem consuluerunt quisnam ex ipsis Romae regnaturusesset. Responsum est eum Romae summam potestatem habiturum, qui pri-mus matrem oscularetur. Tunc Brutus perinde 24 , atque casu prolapsus,terram osculatus est, quod ea communis sit mater omnium mortalium.

Expulsis regibus, duo consules creati sunt, Junius Brutus et TarquiniusCollatinus, Lucretiae maritus. At libertas modo chaptera 25 , per dolum etproditionem paene amissa est. Erant in iuventute Romana adolescentes ali-quot, sodales Tarquiniorum. Hi de accipiendis nocte in urbem regibus collo-quuntur, ipsos Bruti consulis filios in societatem consilii assumunt. Sermo-nem eorum ex servis unus excepit: rem ad consules detulit. Scriptae ad Tar-quinium litterae manifestum facinus fecerunt. Proditores in vincula coniectisunt, deinde damnati. Stabant ad palum deligati iuvenes nobilissimi, sed praeceteris liberi consulis omnium in se oculos convertebant. Consules in sedemprocessere suam, missique lictores nudatos virgis caedunt, securique feriunt.Supplicii non spectator modo, sed et exactor erat Brutus, qui tunc patremexuit, ut consulem ageret.

20nurus-us: nuera, aquı, mujer joven21deprehendo-endi-ensum: sorprender, coger, capturar22exitium-ii: desastre, ruina, destruccion23sambuca-ae: especie de arpa24perinde: del mismo modo25En otras versiones aparece como parta, de pario-peperi-partum: parir, dar a luz

10 1. Romani imperii exordium

Tarquinius deinde bello, aperto regnum recuperare tentavit. Equitibuspraeerat Aruns Tarquinii filius: rex ipse cum legionibus sequebatur. Obviamhosti consules erant. Brutus ad explorandum cum equitatu antecessit. Aruns,ubi Brutum agnovit, inflammatus ira: ((Ille est vir, inquit, qui nos patria ex-pulit; en ille nostris decoratus insignibus magnifice incedit 26

)). Tum concitatcalcaribus equum atque in ipsum consulem dirigit: Brutus avide se certaminioffert. Adeo infestis animis concurrerunt ut ambo hasta transfixi ceciderint;fugatus est tamen Tarquinius. Alter consul Romam triumphans rediit. Bruticollegae funus 27 quanto potuit apparatu fecit Brutum matronae ut parentemanno luxerunt.

1.9. Horatius Cocles

Porsenna rex Etruscorum ad restituendum Tarquinios cum infesto exerci-tu Romam venit. Primo impetu Ianiculum cepit. Non usquam 28 alias antetantus terror Romanos invasit: ex agris in urbem demigrant; urbem ipsamsaepiunt 29 praesidiis. Alia urbis pars muris, alia Tiberi obiecto, tuta videba-tur. Pons sublicius 30 iter paene hostibus dedit, nisi unus vir fuisset HoratiusCocles, illo cognomine quod in alio proelio oculum amiserat. Is pro pontestetit, et aciem hostium solus sustinuit, donec pons a tergo interrumperetur:ipsa audacia obstupefecit hostes; ponte rescisso, armatus in Tiberim desiluit,et incolumis ad suos transnavit. Grata erga tantam virtutem civitas fuit;ei tantum agri datum est, quantum una die circumarari potuisset. Statuaquoque in comitio posita est.

1.10. Mucius Scaevola

Cum Porsenna Romam obsideret, Mucius vir Romanae constantiae sena-tum adiit, et veniam transfugiendi petiit, necem regis repromittens. Acceptapotestate, in castra Porsennae venit. Ibi in confertissima turba prope re-gium tribunal constitit. Stipendium tunc forte militibus dabatur: et scribacum rege pari fere ornatu sedebat. Mucius illum pro rege deceptus occidit.Apprehensus et ad regem pertractus, dextram accenso ad sacrificium foculoiniecit; hoc supplicii a rea exigens, quod in caede peccasset. Attonitus miracu-lo rex iuvenem amoveri ab altaribus iussit. Tum Mucius, quasi beneficium

))26incedo-cessi-cessum: avanzar

27funus-eris: funeral28en alguna parte, en algo29saepio-pti-ptum: cerrar, vallar30Puente de estacas construido por Anco Marcio

1.11. Claelia virgo 11

remunerans, ait trecentos, sui similes, adversus eum coniurasse. Qua re illeterritus bellum, acceptis obsidibus, deposuit.

1.11. Claelia virgo

Porsenna Claeliam virginem nobilem inter obsides 31 accepit. Cum eiuscastra haud procul ripa Tiberis locata essent, Claelia deceptis custodibusnoctu egressa, equum, quem sors 32 dederat, arripuit, et Tiberim traiecit.Quod ubi regi nunciatum est, primo ille incensus ira Romam legatos misitad Claeliam obsidem reposcendam. Romani eam excedere restituerunt. Tumrex virginis virtutem admiratus, eam laudavit, ac chaptere obsidum donarese dixit, permisitque ut ipsa quos vellet, legeret. Productis obsidibus, Claeliavirgines puerosque elegit quorum aetatem iniuriae obnoxiam sciebat, et cumeis in patriam rediit. Romani novam in femina virtutem novo genere honoris,statua equestri, donavere. In summa via sacra, fuit posita virgo insidens equo.

1.12. Publius Valerius Publicola

Tarquinius Collatinus se consulatu abdicavit, quod invisum esset populoTarquinii nomen. Itaque consul creatus est Publius Valerius, quo adiutoreBrutus reges eiecerat. Hic tamen, quia in locum Bruti mortui alterum consu-lem non subrogaverat, et domum in alto atque munito loco habebat, in sus-picionem regni affectati venit. Quo cognito, apud populum questus est quodde se tale aliquid timuissent, et misit qui domum suam diruerent. Dempsitetiam secures fascibus, eosque in populi concione submisit, quasi maior populiquam consulis maiestas esset. Gratum id multitudini spectaculum fuit. IndeValerio cognomen Publicolae datum est. Cum quartum consul fuisset, mor-tuus est adeo pauper, ut funeri sumptus deesset. Collectis a populo nummisest sepultus, et annuo matronarum luctu honoratus.

1.13. Fabii trecenti sex

Vexabantur incursionibus Veientium Romani. Tum Fabia gens senatumadit. Consul Fabius pro gente loquitur: ((Vos alia bella curate: Fabios hostesVeientibus date: istud bellum privato sumptu gerere nobis in animo est)).Ei gratiae ingentes actae sunt. Consul e curia egressus, comitante Fabiorumagmine, domum rediit. Manat tota urbe rumor: Fabios ad caelum laudibus

31obses-idis: rehen de guerra32sors-sortis: suerte

12 1. Romani imperii exordium

ferunt; Fabii postera die arma capiunt. Nunquam exercitus neque minor nu-mero, neque clariore fama et admiratione hominum per urbem incessit. Ibantsex et trecenti milites, omnes patricii, omnes unius gentis. Ad Cremeram flu-men perveniunt. Is opportunus visus est focus communiendo 33 praesidio.Hostes non semel fusi pacem supplices petunt.

Veientes pacis impetratae brevi poenituit 34 . Itaque, redintegrato bello,inierunt consilium insidiis ferocem hostem captandi. Multo successu Fabiisaudacia crescebat: cum igitur palati 35 passim 36 agros popularentur, pecora aVeientibus obviam acta sunt; ad quae progressi Fabii, in insidias circa ipsumiter locatas delapsi sunt, et omnes ad unum perierunt. Dies quo id factumest inter nefastos relatus fuit: porta qua profecti fuerant, Scelerata est appe-llata. Unus omnino superfuit ex ea gente, qui, propter aetatem impuberem,domi relictus fuerat. Is genus propagavit ad Quintum Fabium Maximum quiAnnibalem mora fregit.

1.14. Aulus Posthumius dictator

Tarquinius eiectus ad Mamilium Tusculanum generum suum confugerat:cum ille Romanos graviter urgeret, nova Romae dignitas creata est quaeDictatura appellata est, maior quam consulatus. Tunc creatus est magisterequitum, qui dictatori etiam obsequeretur. Aulus Posthumius dictator fac-tus, cum hostibus apud Regillum lacum conflixit, ubi cum victoria nutaret,magister equitum equis frenos detrahi iussit, ut irrevocabili impetu ferrentur:itaque et aciem Latinorum fuderunt, et castra ceperunt. Tarquinius Cumasse contulisse dicitur, in eaque urbe senio et aegritudine esse confectus.

1.15. Menenius Agrippa

Menenius Agrippa concordiam inter patres plebemque restituit: nam cumplebs a patribus secessisset, quod tributum et militiam non toleraret, Agrip-pa vir facundus 37 , ad plebem missus est; qui intromissus in castra nihil aliudquam narrasse fertur: ((Olim humani artus 38 , cum ventrem otiosum cerne-rent, ab eo discordarunt, conspiraruntque ne manus ad os cibum ferrent, nec

33communio: fortificar34? Hostes non... poenituit35palor: dispersarse, ir en desbandada36por todas partes, por doquier37facundus-a-um: elocuente

))38artus-uum: articulaciones, miembros del cuerpo humano

1.16. Quinctius Cincinnatus 13

os acciperet datum, nec dentes conficerent. At dum ventrem domare volunt,ipsi quoque defecerunt, totumque corpus ad extremam tabem 39 venit: indeapparuit ventris haud segne 40 ministerium esse, eumque acceptos cibos peromnia membra disserere 41 , et cum eo in gratiam redierunt. Sic senatus etpopulus quasi unum corpus discordia pereunt concordia valent)).

Hac fabula, Menenius flexit hominum mentes: plebs in urbem regressa est.Creavit tamen tribunos, qui libertatem suam adversus nobilitatis superbiamdefenderent. Paulo post mortuus est Menenius, vir omni vita pariter patribusac plebi carus; post restitutam civium concordiam carior plebi factus. Istamen in tanta paupertate decessit, ut eum populus collatis quadrantibussepeliret, locum sepulcro senatus publice daret. Potest consolari pauperesMenenius, sed multo magis docere locupletes 42 , quam non sit necessariasolidam laudem cupienti nimis anxia divitiarum comparatio.

1.16. Quinctius Cincinnatus

Aequi consulem Minucium atque exercitum eius circumcessos tenebant:id ubi Romae nunciatum est, tantus pavor, tanta trepidatio fuit, quanta siurbem ipsam, non castra, hostes obsiderent: cum autem in altero consuleparum esse praesidii videretur, dictatorem dici placuit, qui rem afflictamrestitueret. Quinctius Cincinnatus, omnium consensu, dictator est dictus. Illespes unica imperii Romani trans Tiberim quatuor iugerum colebat agrum. Adquem missi legati nudum eum arantem offenderint 43 . Salute data invicemredditaque, Quinctius togam propere 44 e tugurio proferre uxorem Raciliamiussit, ut senatus mandata togatus audiret.

Postquam absterso pulvere ac sudore, toga indutus processit Quinctius,dictatorem eum legati gratulantes consalutant, quantus terror in exercitu sitexponunt. Quinctius igitur Romam venit, et antecedentibus litoribus domumdeductus est 45 . Postero die profectus, caesis hostibus, exercitum Romanumliberavit. Urbem triumphant ingressus est. Ducti ante currum hostium duces,

))39tabes-is: aquı debilidad, enfermedad

))40segnis-e: indolente, inactivo, perezoso

))41dissero-sevi-situm: distribuir, diseminar

42locuplex-etis: rico, opulento43offendum-fensi-fensum: aquı encontrar, hallar, tropezarse44propere: de prisa, apresuradamente45? antecedentibus...est

14 1. Romani imperii exordium

militaria signia praelata: secutus est exercitus praeda onustus 46 ; epulae 47

instructae ante omnium domos. Quinctius sexto decimo die dictatura, quamin sex menses acceperat, se abdicavit, et ad boves rediit triumphalis agricola.

1.17. Caius Marcius Coriolanus

Caius Marcius gentis patriciae, a captis Coriolis urbe Volscorum Coriolanusdictus est. Patre orbatus adhuc puer sub matris tutela adolevit. Sortitus 48

erat a natura nobiles ad laudem impetus; sed quia doctrina non accessit, iraeimpotens 49 , obstinataeque pervicaciae fuit. Cum prima stipendia facerecoepisset adolescens, e multis proeliis quibus interfuit nunquam rediit, nisidonatus coroni aliove militari praemio. In omni vitae ratione nihil aliud sibiproponebat quam ut matri placeret: cumque illa audiret filium laudari, autcorona donari videret, tum demum felicem se putabat. Ea oblectanda 50 etcolenda satiari non poterat. Illa cupiente, uxorem duxit: illius in aedibus cumuxore habitavit.

Coriolanum, post victoriam eius opera maxime chapteram 51 , Posthumiusconsul apud milites laudavit: eum militaribus donis onerare voluit; agri cen-tum iugera, decem captivos, totidem ornatos equos, centum boves et argentipondus quantum sustinere potuisset, offerebat. Coriolanus vero nihil ex hisomnibus accepit, praeter unius hospitis captivi salutem et equum. Consulfactus, gravi annona advectum e Sicilia frumentum magno pretio, dandumpopulo curavit, ut plebs agros, non seditiones coleret. Qua de causa damnatus52 ad Volscos concessit 53 , eosque adversus Romanos concitavit. Imperator aVolscis factus, ad quartum ab urbe lapidem castra posuit, et agrum Roma-num est populatus.

Missi sunt Roma ad Coriolanum oratores de pace, sed atrox responsumretulerunt; iterum deinde missi, ne in castra quidem recepti sunt. Sacerdotesquoque suis infulis 54 velati ad eum iverunt supplices, nec magis animum

46onustus-a-um: cargado47epulae-arum: alimentos, manjares48sortior: lograr del destino o de la suerte49incapaz de dominar la ira50oblecto: deleitar, distraer51? post...chapteram52damnatus-a-um: acusado53concedo-cessi-cessum: retirarse, marcharse54infula-ae: lazo de lana blanca y escarlata que los sacerdotes o suplicantes se ponıan en

la cabeza

1.18. Lucius Virginius Centurio 15

eius flexerunt: stupebat senatus, trepidabat populus, viri pariter ac mulieresexitium imminens lamentabantur. Tum Veturia Coriolani mater, et Volumniauxor duos parvos filios secum trahens, castra hostium petierunt. Ubi matremaspexit 55 Coriolanus: ((O patria inquit, vicisti iram meam admotis matrismeae precibus, cui tuam in me iniuriam condono)). Complexus inde suoscastra movit, et exercitum ex agro Romano abduxit. Coriolanus postea aVolscis, ut proditor 56 , occisus dicitur.

1.18. Lucius Virginius Centurio

Anno trecentesimo ab urbe condita, pro duobus consulibus decemviri crea-ti sunt, qui allatas e Graecia leges populo proponerent. Unus ex eis AppiusClaudius virginem plebeiam adamavit, quam cum Appius non posset pretioac spe pellicere 57 , clienti suo negotium dedit, ut eam in servitutem deposce-ret 58 : facile victurus cum ipse esset et accusator et iudex. Lucius Virginiuspuellae pater tunc aberat militiae causa. Cliens igitur virgini venienti in fo-rum iniecit manum, affirmans suam esse servam: eam sequi se iubet; ni faciat,minatur se cunctantem vi abstracturum. Pavida puella stupente, ad clamo-rem nutricis fit concursus. Cum ille puellam non posset abducere eam, vocatin ius ipso Appio iudice.

Interea missi nuncii ad Virginium properant. Is prima luce Romam adve-nit, cum iam civitas in foro expectatione erecta staret. Virginius statim inforuni lacrymabundus et civium opem implorans filiam suam deducit. Ap-pius obstinatum gerens animum in tribunal ascendit, et Virginiam clienti suoaddixit. Tum pater, ubi nihil usquam auxilii vidit; ((Quaeso, inquit, Appi, ig-nosce patrio dolori, sine me filiam ultimo alloqui)). Data venia, pater filiam insecretum abducit. Ab lanio cultrum arripit, et pectus puellae transfigit. Tumferro sibi viam facit, et respersus cruore ad exercitum profugit. Concitatus59 exercitus montem Aventinum occupavit; decem tribunos militum creavit;decemviros magistratu se abdicare coegit 60 , eosque omnes aut morte autexitio mulctavit: ipse Appius Claudius in carcere necatus est.

55aspico-pexi-pectum: mirar, considerar, verter la mirada56proditor-oris: traidor57pellico-lexi-lectum: atraer con halagos, engatusar58deposco-poposci: pedir con insistencia, reclamar59concitatus-a-aum: pronto, rapido; aquı excitado, irritado60cogo-coegi-coactum: aquı forzar, obligar

16 1. Romani imperii exordium

1.19. Caius Licinius Stolo

Fabius Ambustus ex duabus filiabus maiorem Aulo Sulpitio patricio, mino-rem Licinio Stoloni plebeio, coniugem dedit. Aulus Sulpitius tribunus militumerat potestate consulari. Cum in eius domo sorores Fabiae inter se tempussermonibus tererent 61 , forte incidit ut Sulpitius de foro domum se recipe-ret, et eius lictor forem, ut mos est, virga percuteret; minor Fabia moris eiusinsueta 62 id expavit: risus sorori fuit miranti sororem id ignorare. Confusameam cum pater vidisset, sciscitanti confessa est eam esse causam doloris, quodviro plebeio iuncta esset. Consolatur filiam Ambustus, polliceturque eosdemhonores domi propediem 63 visuram quos apud sororem videat. Inde consiliainire coepit cum genero, qui, ubi tribunatum 64 plebis aggressus est, legemtulit ut alter consul ex plebe crearetur. Lex resistentibus patribus lata tamenest, et primus Licinius Stolo consul e plebe factus.

1.20. Marcus Furius Camillus

Cum Marcus Furius Camillus urbem Falerios obsideret, ludi magister plu-rimos et nobilissimos inde pueros, velut ambulandi gratia, eductos, in castraRomanorum perduxit: quibus Camillo traditis, non erat dubium quin Falisci,deposito bello, sese Romanis dedituri essent; sed Camillus perfidiam prodi-toris detestatus: ((Non ad similem tui inquit, venisti; sunt belli sicut et pacisiura: arma habemus non adversus eam aetatem cui etiam captis urbibus par-citur, sed adversas armatos qui castra Romana oppugnaverunt)). Denudarideinde ludi magistrum iussit, eum manibus post tergum alligatis in urbemreducendum pueris tradidit, virgasque eis dedit, quibus euntem verberarent.Statim Falisci, beneficio magis quam armis victi, portas Romanis aperuerunt.

Camillus post multa in patriam merita iudicio populi damnatus exsulatum65 abiit. Urbe egrediens ab Diis precatus esse dicitur, ut si innoxio sibi ea iniu-ria fieret, desiderium sui facerent ingratae patriae quamprimum: neque multopostea res evenit. Nam Galli Senones Clusium Etruriae oppidum obsederunt.Clusini novo bello exterriti ab Romanis auxilium petierunt. Missi sunt Romatres legati, qui Gallos monerent ut ab oppugnatione desisterent. Ex his lega-tis unus contra ius gentium in aciem processit, et ducem Senonum interfecit.

61tero-trivi-tritum: desgastar, rozar; aquı en sentido figurado, gastar el tiempo62insuetus-a-um: no acostumbrado63propediem: de un dıa para otro, dentro de poco64tribunatus-us: dignidad de tribuno65exsulo: estar desterrado

1.20. Marcus Furius Camillus 17

Qua re commoti Galli, petitis in deditionem legatis nec impetratis 66 , adurbem venerunt et exercitum Romanum apud Alliam fluvium ceciderunt diedecimo sexto calendas augusti: qui dies inter nefastos relatus, Alliensis dictusest.

Galli victores paulo ante solis occasum ad urbem Romam perveniunt. Post-quam hostes adesse nunciatum est, iuventus Romana duce Manlio in arcemconscendit; seniores vero domos ingressi adventum Gallorum obstinato 67 admortem animo expectabant. Qui inter eos curules magistratus gesserant, or-nati honorum insignibus in vestibulis aedium eburneis sellis insedere ut cumvenisset hostis, in sua dignitate morerentur. Interim Galli domos patentesingressi vident viros ornatu et vultus maiestate Diis simillimos: cum Galli adeos veluti simulacra, conversi starent, unus ex his senibus dicitur Gallo bar-bam suam permulcenti scipionem 68 eburneum 69 in caput incussisse. IratusGallus eum occidit: ab eo initium caedis ortum est. Deinde ceteri omnes insedibus suis trucidati sunt.

Galli deinde impetum facere in arcem statuunt. Primo, militem qui tentaretviam praemiserunt. Tum nocte sublustri 70 sublevantes invicem et trahentesalii alios in summum saxum evaserunt, tanto silentio ut non solum custodesfallerent, sed ne canes quidem, sollicitum animal excitarent. Anseres non fe-fellere, quibus in summa inopia Romani abstinuerant, quia aves erant Junonisacrae; quae res Romanis saluti fuit. Namque clangore anserum alarumquecrepitu excitus, Manlius vir bello egregius, ceteros ad arma vocans Gallosascendentes deiecit: unde mos iste incessit ut solemni pompa, canis in furcasuffixus feratur; anser vero velut triumphans in lectica et veste stragula 71

gestetur.

Tunc consensu omnium placuit ab exilio Camillum acciri 72 ; missi igiturad eum legati ipseque dictator absens dictus est. Interim fames utrumqueexercitum urgebat: at, ne Galli putarent Romanos ea necessitate ad deditio-nem cogi, multis locis de Capitolio panis iactatus est in hostium stationes.Ea re adducti sunt Galli ut haud magna mercede obsidionem relinquerent.Pactum est pretium mille pondo auri. Nondum omni auro appenso Camillus

66impetro: alcanzar, conseguir67aquı resuelto, decidido68scipio-onis: baston, baston triunfal69eburneus-a-um: de marfil, blanco70sublustris-e: ligeramente iluminado71stragulus-a-um: cubierto, que cubre72accio-ivi-itum: llamar, hacer venir

18 1. Romani imperii exordium

dictator intervenit, collectis Romani exercitus reliquiis; auferri aurum de me-dio iubet, denunciatque Gallis ut se ad proelium expediant. Instruit deindeaciem, et Gallos internecione 73 occidit. Ne nuncius quidem cladis relictus est.Dictator, recuperati, ex hostibus patria, triumphans urbem ingressus est, eta militibus parens patriae, conditorque alter urbis appellatus est.

1.21. Titus Manlius Torcuatus

Titus Manlius ob ingenii et linguae tarditatem a patre rus relegatus fue-rat. Cum audisset patri diem dictam esse a Pomponio tribuno plebis, cepitconsilium rudis quidem et agrestis animi, sed pietate laudabile. Cultro suc-cinctus mane in urbem, atque a porta confestim 74 ad Pomponium pergit:introductus cultrum stringit 75 , et super lectum Pomponii stans, se eumtransfixurum minatur, nisi ab incoepta accusatione desistat. Pavidus tribu-nus, quippe 76 qui cerneret ferrum ante oculos micare, accusationem demisit.Ea res adolescenti honori fuit, quod animum eius acerbitas paterna a pietatenon avertisset, ideoque eodem anno tribunus militum factus est.

Cum postea Galli ad tertium lapidem trans Anionem fluvium castra po-suissent, exercitus Romanus ab urbe profectus est, et in citeriore ripa fluviiconstitit. Pons in medio erat: tunc Gallus eximii 77 corporis magnitudine invacuum pontem processit, et quam maxima voce potuit: ((Quem nunc, in-quit, Roma fortissimum habet, is procedat ad pugnam, ut eventus ostendatutra gens bello sit melior)). Diu inter primores iuvenum Romanorum silen-tium fuit. Tum Titus Manlius ex statione 78 ad imperatorem pergit: ((Iniussutuo)), inquit, ((imperator, extra ordinem nunquam pugnaverim, non, si certamvictoriam videam. Si tu permittis, volo isti belluae ostendere me ex ea fa-milia ortum esse, quae Gallorum agmen ex rupe 79 Tarpeia deturbavit)). Cuiimperator: ((Macte virtute 80

)), inquit, ((Tite Manli, esto: perge, et nomenRomanum invictum praesta)). Armant 81 deinde iuvenem aequales scutumcapit, Hispano cingitur gladio ad propiorem pugnam habili 82 . Expectabat

73internicio-onis: matanza, carnicerıa74enseguida, al instante75stringo-strinxi-strictum: apretar, estrechar, desenvainar la espada76comoquiera que...77eximius-a-um: distinguido, extraordinario78statio-onis: posicion, posicion en la formacion

))79rupes-rupis: muro, penasco, precipicio

))80macte virtute esto: ¡ ea, buen animo!; macte virtute: ¡bravo, muy bien!

81armo: aparejar, equipar, armar82habilis-e: ligero, manejable

1.22. Publius Decius Publius 19

eum Gallus solide laetus et linguam ab irrisu exerens. Ubi constitere interduas acies, Gallus ensem cum ingenti sonitu in arma Manlii deiecit. Manliusvero insinuavit 83 sese inter corpus et arma Galli, atque uno et altero ictuventrem transfodit 84 : iacenti torquem 85 detraxit, quem cruore respersumcollo circumdedit suo. Defixerat 86 pavor cum admiratione Gallos; Romanialacres 87 obviam militi suo progrediuntur, et gratulantes laudantesque adimperatorem perducunt. Manlius inde Torquati nomen accepit.

Idem Manlius, postea consul factus bello Latino ut disciplinam militaremrestitueret, edixit ne quis extra ordinem in hostes pugnaret. Forte filius eiusaccessit prope stationem hostium: is qui Latino equitatui praeerat ubi consu-lis filium agnovit, ((Visne, inquit, congredi mecum ut singularis proelii eventucernatur quantam eques Latinus Romano praestet?)) Movit ferocem animumiuvenis seu ira, seu detractandi certaminis pudor. Oblitus itaque imperii pa-terni in certamen ruit, et Latinum ex equo excussum transfixit, spoliisquelectis in castra ad patrem venit. Extemplo filium aversatus consul militesclassico 88 advocat: qui postquam frequentes convenere: ((Quandoquidem 89

inquit, tu, fili, contra imperium consulis pugnasti oportet ut disciplinam poe-na tua restituas. Triste exemplum, sed in posterum salubre iuventuti eris. I,lictor, deliga ad palum)). Metu omnes obstupuere; sed postquam cervice cae-sa fusus est cruor, in questus 90 et lamenta erupere. Manlio Romam redeuntiseniores tantum obviam exierunt: iuventus et tunc eum et omni deinde vitaexsecrata est.

1.22. Publius Decius Publius

Decius sub Valerio consule tribunus militum fuit. Cum exercitus Romanusin angustiis clausus esset, Decius conspexit editum 91 collem imminentem 92

hostium castris. Accepto praesidio verticem occupavit, hostes terruit, et spa-tium consuli dedit ad subducendum agmen in aequiorem locum. Ipse intem-pesta nocte per medias hostium custodias somno oppressas incolumis evasit.

83insinuo: hacer entrar, introducir84transfodio-fodi-fossum: atravesar85torquis-is: collar86defigo-figi-fixum: aquı, inmovilizar87alacris-e: vivo, gozoso, presto, ligero88classicum-i: toque de trompeta

))89puesto que

90questus-us: queja, gemido, lamento91editus-a-um: elevado, alto92inmineo: elevarse, estar suspendido sobre, cernerse

20 1. Romani imperii exordium

Quare ab exercitu donatus est corona civica, quae dabatur ei qui obsidionecives liberasset. Consul fuit bello Latino cum Manlio Torquato. Tunc cumutrique consuli somnio obvenisset eum populum victorem 93 fore, cuius duxin proelio cecidisset, convenit inter eos, ut is cuius cornu in acie laboraret,Diis se Manibus devoveret 94 : inclinante sua chaptere, Decius se et hostesDiis Manibus devovit. Armatus in equum insiluit, ac se in medios hostesimmisit. Corruit obrutus telis, et victoriam suis reliquit.

1.23. Valerius Corvinus

Bello Gallico, cum Romani in stationibus quieti tempus tererent, Gallusquidam magnitudine atque armis insignis ante alios progressus est; quatiens-que 95 scutum hasta, cum silentium fecisset, unum e Romanis per interpre-tem provocavit, qui secum ferro decernere, Marcus erat Valerius tribunusmilitum adolescens, qui prius sciscitatus consulis voluntatem, in medium ar-matus processit: tunc res visu mirabilis accidisse fertur; nam cum iam manumconsereret 96 Valerius, repente in galea 97 eius corvus insedit in hostem ver-sus. Ales 98 non solum captam semel sedem tenuit, sed quotiescumque 99

certamen initum est, levans se alis, os oculosque Galli rostro et unguibus 100

appetiit. Hostem territum talis prodigii visu, oculisque simul ac mente tur-batum Valerius obtruncat. Corvus e conspectu elatus orientem petit. IndeValerius Corvinus dictus est.

Valerius Corvinus annos tres et viginti natus consul creatus, Samnites bisproelio fudit. Non alias dux militi carior fuit, quia nullus militi familiarior.Omnia inter infimos militum munia 101 haud gravate 102 obibat. In ludo etiammilitari, cum velocitatis viriumque certamina inter se aequales ineunt, Va-lerius ipse cum eis certabat, nec quemquam aspernabatur 103 parem qui seofferret. Semper comis 104 et eodem vultu seu vinceret, seu vinceretur. Cum

93? eum populum victorem94devoveo-vovi-votum: dedicar, consagrar95? agitando96consero-serui-sertum: enlazar97galea-ae: casco98ales-itis: ave, alado, pajaro cuyo vuelo es un presagio99cada vez que

100unguis-is: una101munia-ium: deberes, cargos102a disgusto, a pesar103aspernor: desdenar, despreciar104comis-e: afable, bondadoso

1.24. Spurius Posthumius 21

postea in exercitu orta esset gravis seditio, parsque militum a ceteris defecis-set, et ducem sibi fecisset, adversus eos Valerius dictator missus est: qui ubiin conspectum venit, benigne milites allocutus, extemplo omnium iras per-mulsit, seditionemque compressit: adeo hominum animos conciliat comitasaffabilitasque sermonis!

1.24. Spurius Posthumius

Spurius Posthumius consul cum bellum adversus Samnites gereret, a Pon-tio Thelesino duce hostium in insidias inductus est: is namque simulatostransfugas misit qui Romanos monerent Luceriam Apuliae urbem a Samniti-bus obsideri. Non erat dubium quin Romani Lucerinis bonis ad fidelibus sociisopem ferrent. Luceriam duae viae ducebant, altera longior et tutior, alterabrevior et periculosior. Festinatio breviorem elegit. Itaque cum in insidiasvenissent, qui locus Furculae Caudinae vocabatur, et fraus hostilis apparuis-set, retro viam qua venerant repetunt; at eam hostium praesidio clausaminveniunt: sistunt igitur gradum, et omni spe evadendi adempta, intuentesalii alios diu immobiles silent; deinde erumpunt in querelas adversas duces,quorum temeritate in eum locum erant adducti. Ita noctem tum cibi, tumquietis immemores traduxerunt 105 .

Nec Samnites ipsi quid sibi faciendum in re tam laeta sciebant. Pontius ac-citum patrem Herennium rogavit quid fieri placeret. Is, ubi audivit inter duossaltus clausum esse exercitum Romanum, dixit aut omnes esse occidendos,ut vires frangerentur, aut omnes dimittendos, esse incolumes, ut beneficioobligarentur. Neutra sententia accepta fuit: interea Romani necessitate victilegatos mittunt qui pacem petant. Pax concessa est ea lege ut omnes subiugum traducerentur. Itaque paludamenta consulibus detracta, ipsique primisub iugum missi, deinde singulae legiones: circumstabant armati hostes ex-probrantes 106 illudentesque, Romanis e saltu egressis lux ipsa morte tristiorfuit: pudor fugere colloquia et coetus hominum cogebat. Sero Romam ingres-si sunt et se in suis quisque aedibus abdiderunt. Deliberante senatu de paceCaudina, Posthumius sententiam dicere iussus: ((Turpi sponsione, inquit, quame obstrinxi, non tenetur populus Romanus, quando eius iniussu facta est;nec quidquam ex ea praeter corpus meum debetur Samnitibus. Eis dedite menudum vinctumque: in me unum saeviant 107 ; exsolvam religione populum)).Senatus hanc animi magnitudinem admiratus Posthumium laudavit, eiusque

105?106exprobo: reprobar, recriminar, echar en cara

))107saevio: enfurecerse, mostrarse cruel e inhumano

22 1. Romani imperii exordium

sententiam secutus est. Traditus est igitur Posthumius fecialibus, qui eumad Samnites ducerent. Vestis ei detracta; manus post tergum vinctae sunt;cumque apparitor 108 , verecundia 109 maiestatis, Posthumium laxe vinciret:((Quin tu, inquit ipse Posthumius, adducis lorum, ut iusta fiat deditio?)) Tumubi in coetum Samnitium venit, facta deditione, Posthumius fecialis femurgenu, quanta potuit vi percussit et clara voce ait se Samnitem civem esse,illum legatum: fecialem a se contra ius gentium violatum; eo iustius bellumadversus Samnites fore. Accepta non fuit Samnitibus ista deditio, Posthu-miusque in castra Romana inviolatus rediit.

1.25. Lucius Papirius Cursor

Lucius Papirius, cum dictatorem se adversis ominibus contra Samnites pro-fectum esse sensisset, ad auspicia repetenda Romam regressus est, ac priusQuinto Fabio magistro equitum edixit ut sese loco teneret neu absente semanum cum hoste consereret. Fabius post dictatoris profectionem, oppor-tunitate ductus acie cum Samnitibus conflixit 110 . Neque melius res geripotuisset, si adfuisset dictator. Non miles duci, non dux militi defuit. Vigintimillia hostium eo die caesa traduntur. Haud multo post dictator advenit ple-nus minarum iraeque Statim advocata concione spoliari magistrum equitum,virgasque ac secures expediri 111 iussit. Tam Fabius militum fidem implo-rare coepit. Clamor in tota concione est ortus: alibi 112 preces, alibi minaeaudiebantur. Itaque es in posterum diem est dilata.

Magister equitum noctu clam ex castris Romam profugit, quem dictatoripse secutus est. Vocato senatu iterata contentio est; prehendi Fabium Pa-pirius iussit. Tum Fabii pater ad populum provocavit. Populus Romanus adpreces et obtestationem versus, oravit dictatorem ut veniam adolescentiaeFabii daret. Ipse adolescens eiusque pater procumbere ad genus dictatoriscoepeerunt, iramque deprecari. Tot precibus cessit Papirius.

Is fuit vir non animi solum vigore, sed etiam corporis viribus excellens.Praecipua 113 pedum pernicitas inerat, quae cognomen etiam dedit. Idemcomis et iocorum studiosus. Quadam die inambulans ante tabernaculum,

108apparitor-oris: ordenanza, ayudante109verecundia-ae: respeto, verguenza110confligo-flixi-flictum: confrontar, luchar111preparar las hachas112alibi...alibi...: aquı...alla...113praecipuus-a-um: particular, propio, peculiar

1.26. Publius Valerius Laevinus 23

praetorem Praenestinum, qui per timorem segnius suos in proelium duxerat,vocari iussit, et postquam cum graviter increpuit: ((Lictor, expedi)), inquit,((secures)), et cum praetorem vidisset metu mortis attonitum: ((Agedum, lic-tor)), inquit, ((exscinde radicem hanc incommodam ambulantibus)). Deindepraetorem mulcta 114 dicta dimisit.

1.26. Publius Valerius Laevinus

Tarentinis quod Romanorum legatis iniuriam fecissent, bellum indictumest. Quibus auxilio venit Pyrrhus, rex Epirotarum qui genus ab Achille du-cebat. Contra Pyrrhum missus est consul Laevinus, qui, cum exploratoresregis cepisset, iussit eos per castra Romana circumduci, tumque incolumesdimitti, ut ea quae vidissent Pyrrho renuntiarent. Mox commissa pugna, cumiam hostes pedem referrent, rex elephantos in Romanorum agmen agi iussit;tuncque mutata est proelii fortuna. Romanos vastorum corporum moles, te-rribilisque superadstantium 115 armatorum species turbavit. Equi etiam adconspectum et odorem belluarum exterriti, sessores 116 aut excutiebant, autsecum in fugam abripiebant. Nox proelio finem fecit.

Pyrrhus captivos Romanos summo honore habuit; occisos sepelivit, quoscum adverso vulnere et truci 117 vultu etiam mortuos iacere cerneret, manusad caelum tulisse dicitur cum hac voce. ((Ego talibus viris brevi orbem te-rrarum subegissem)). Deinde ad urbem Romam magnis itineribus contendit118 : omnia igne et ferro vastavit, ad vicesimum ab urbe lapidem castra po-suit. Pyrrho obviam venit Laevinus cum novo exercitu; quo viso rex ait sibieamdem adversus Romanos esse fortunam, quam Herculi adversus hydram,cui tot capita renascebantur, quot praecisa 119 fuerant: deinde in Campa-niam se recepit; missos a senatu de redimendis captivis legatos honorificeexcepit; captivos sine pretio reddidit, ut Romani, cognita iam eius virtute,cognoscerent etiam liberalitatem.

Erat Pyrrho utpote magno et forti viro mitis ac placabilis animus. Soletenim magni animi comes esse clementia: eius humanitatem experti sunt Ta-rentini: ei scilicet, cum sero intellexissent se pro socio dominum accepisse,

114multa115superadsto: estar sobre o encima de116sessor-oris: jinete117trux-ucis: aspero, duro, salvaje, furioso, terrible118contendo-tendi-temptum: aquı, dirigirse hacia119praecisus-a-um: truncado, cortado

24 1. Romani imperii exordium

sortem suam liberis vocibus querebantur 120 , et de Pyrrho multa temereeffutiebant 121 , maxime ubi vino incaluerant. Itaque arcessiti ad regem suntnonnulli, qui de eo in convivio proterve 122 locuti fuerant; sed periculum sim-plex confessio culpae discussit 123 . Nam cum rex percontatus 124 fuisset anea quae ad aures suas pervenerant, dixissent: ((Et haec diximus)), inquiunt,((rex; et nisi vinum defecisset, longe plura et graviora dicturi fuimus)). Pyrrhusqui malebat vini, quam hominum eam culpam videri, subridens eos dimisit.Pyrrhus igitur, cum putaret sibi gloriosum fore pacem et foedus cum Roma-nis post victoriam facere, Romam misit legatum Cineam, qui pacem aequisconditionibus proponeret. Erat is regi familiaris magnaque apud eum gratiavalebat. Dicere solebat Pyrrhus se plures urbes Cineae eloquentia, quam ar-morum vi, expugnasse. Cineas tamen regiam cupiditatem non adulabatur:nam cum in sermone Pyrrhus ei sua consilia aperiret, dixissetque se velleItaliam ditioni suae subiicere, respondit Cineas: ((Superatis Romanis, quidagere destinas, O rex?)) ((Italiae vicina est Sicilia)), inquit Pyrrhus, ((nec dif-ficile erit eam armis occupare)). Tunc Cineas: ((Occupata Sicilia, quid posteaacturus es?)) Rex qui nondum Cineae mentem perspiciebat: ((In Africam)),inquit, ((traiicere mihi animus est)). Pergit Cineas: ((Quid deinde, O rex?))Tum denique, ((Mi Cinea)), ait Pyrrhus, ((nos quieti dabimus dulcique otiofruemur)). ((Quin tu)), respondit Cineas, ((isto otio iam nunc frueris?))

Romam itaque venit Cineas, et domos principum cum ingentibus doniscircumibat. Nusquam vero receptus est. Non a viris solum, sed et a mulieri-bus spreta 125 eius munera. Introductus deinde in curiam, cum regis virtutempropensumque in Romanos animum verbis extolleret, et de conditionum ae-quitate dissereret, sententia senatus ad pacem et foedus faciendum inclinabat;tum Appius Claudius senex et caecus in curiam lectica deferri se iussit, ibi-que gravissima oratione pacem dissuasit: itaque responsum Pyrrho a senatuest eum, donec Italia excessisset 126 , pacem cum Romanis habere non posse.Senatus quoque vetuit 127 captivos omnes, quos Pyrrhus reddiderat, ad vete-rem statum redire priusquam bina hostium spolia retulissent. Quare legatusad regem reversus est: quo cum Pyrrhus quaereret qualem Romam comperis-

120queor: quejarse, deplorar121effutio-ivi-itum: charlar, hablar por hablar a tontas y a locas122proterve: con desverguenza o insolencia123? sed...discussit124percontor: indagar, interrogar125sperno-previ-pretum: apartar, rechazar126excedo-cessi-cessum: retirarse127veto-ui-itum: prohibir

1.27. Caius Fabricius 25

set 128 , respondit urbem sibi templum senatum vero consessum regum essevisum.

1.27. Caius Fabricius

Caius Fabricius unus fuit ex legatis qui ad Pyrrhum de captivis redimen-dis venerant. Cuius postquam audivit Pyrrhus magnum esse apud Romanosnomen ut viri boni et bello egregii, sed admodum 129 pauperis, cum praeceteris benigne habuit, eique munera atque aurum obtulit. Omnia Fabriciusrepudiavit. Postero die cum illum Pyrrhus vellet exterrere 130 conspectu sub-ito elephantis, imperavit suis ut bellua post aulaeum 131 admoveretur Fabriciosecum colloquenti. Quod ubi factum est, signo dato remotoque aulaeo repen-te bellua stridorem horrendum emisit, et proboscidem super Fabricii caputsuspendit. At ille placidus subrisit, Pyrrhoque dixit: ((Non me hodie magistua commovet bellua, quam heri tuum aurum pellexit 132

)).

Fabricii virtutem admiratus Pyrrhus, illum secreto invitavit ut patriamdesereret, secumque vellet vivere, quarta etiam regni sui chaptere oblata; cuiFabricius respondit: ((Si me virum bonum iudicas, cur me vis corrumpere? Sinvero malum, cur me ambis 133 ?)) Anno interiecto, omni spe pacis inter Py-rrhum et Romanos conciliandae ablata, Fabricius consul factus, contra eummissus est. Cumque vicina castra ipse et rex haberent, medicus regis noctead Fabricium venit, eique pollicitus est, si praemium sibi proposuisset, sePyrrhum veneno necaturum. Hunc Fabricius vinctum reduci iussit ad domi-num, et Pyrrho dici quae contra caput eius medicus spopondisset. Tunc rexadmiratus eum dixisse fertur: ((Ille est Fabricius qui difficilius ab honestate,quam sol a suo cursu posset averti)).

Cum Fabricius apud Pyrrhum legatus esset, Cineam audivit narrantem es-se quemdam Athenis, qui se sapientem profiteretur 134 , eumdemque dicereomnia quae faceremus ad voluptatem se referenda 135 . Tunc Fabricium ex-clamasse ferunt: ((Utinam id hostibus nostris persuadeatur, quo facilius vinci

128comperio-peri-pertum: descubrir, averiguar129absolutamente, completamente130exterreo-terrui-territum: espantar, amedrentar131aulaeum-i: tapiz, telon

))132pellicio-lexi-lectum: atraer con enganos, seducir

))133ambio-ivi-itum: dar vueltas alrededor, cortejar, rondar a uno pidiendo algo

134profiteor-fessum sum: declarar135omnia ad voluptatem referenda: referirlo todo al placer, tomar el placer como medida

de todo

26 1. Romani imperii exordium

possint, cum se voluptatibus dederint!)) Nihil magis ab eius vita alienumquam voluptas et luxus. Tota eius supellex argentea salino uno constabat,et patella ad usum sacrorum, quae tamen ipsa corneo pediculo sustinebatur.Cenabat ad focum radices et herbas, quas in agro repurgando vulserat 136 ,cum legati a Samnitibus ad eum venerunt, magnamque ei pecuniam obtule-runt; quibus respondit: ((Quandiu cupi ditatibus imperare potero, nihil mihiista pecunia opus erit: hanc ad illos reportate qui ea indigent)).

Caius Fabricius cum Rufino viro nobili simultatem 137 gerebat ob morumdissimilitudinem, cum ille pecuniae contemptor 138 esset, hic vero avarus etfurax 139 existimaretur. Quia tamen Rufinus egregie fortis ac bonus imperatorerat, magnumque et grave bellum imminere videbatur, Fabricius auctor fuit,ut Rufinus consul crearetur: cumque is deinde Fabricio gratias ageret, quodse homo inimicus consulem fecisset: ((Nihil est, inquit Fabricius, quod mihigratias agas, si malui compilari quam venire 140

)). Eumdem postea Fabriciuscensor factus senatu movit, quod argenti facti decem pondo haberet. Fabri-cius omnem vitam in gloriosa paupertate exegit, adeoque inops decessit, utunde dos filiarum expediretur non reliquerit. Senatus patris sibi chapteresdesumpsit, et datis ex communi aerario dotibus eas collocavit.

1.28. Manius Curius

Manius Curius contra Samnites profectus eos ingenibus proeliis vicit con-cione ait. Romam regressus in concione ait ((Tantum agri cepi, ut solitudofutura fuerit, nisi tantum hominum cepissem: tantum porro hominum cepi,ut fame perituri fuerint, nisi tantam agri cepissem)). Ex tam opulenta victo-ris, adeo ditari noluit, ut quam a malevolis interversae pecuniae argueretur,gutto ligneo, quo uti ad sacrificia consueverat, in medium prolato iuraverit senihil amplius de praeda hostili in domum suam intulisse. Legatis Samnitumaurum offerentibus, cum ipse rapas in foco torreret, ((Malo, inquit, haec infictilibus 141 meis esse, et aurum habentibus imperare)). Agri captivi septenaiugera populo viritim 142 divisit: cumque ei senatus iugera quinquaginta as-signaret, plus accipere noluit, quam singulis fuerat datum, dixitque malumesse civem, cui non idem quod aliis satis esse posset.

136vello-velli-vulsum: arrancar137simultas-atis: rivalidad, competicion138contemptor-oris: despreciador139furax-acis: inclinado a robar, rapaz

))140...si malui compilari quam venire”: ”...si prefiero ser robardo a ser vendido

))141fictilia-ium: vajilla de barro

142viritim: por cabeza, por hombre

1.28. Manius Curius 27

Postea Curius consul creatus adversus Pyrrhum missus est: cumque eade causa delectum 143 haberet, et iuniores taedio belli nomina non darent,coniectis in sortem omnibus tribubus, primum nomen urna extractum citariiussit. Cum adolescens non responderet, bona eius hastae subiecit. Tunc illead tribunos plebis cucurrit, de iniuria sibi facta graviter querens, eorumqueopem implorans. At Curius et bona eius et ipsum quoque vendidit, dixitquenon esse reipublicae opus eo cive qui parere nesciret: neque tribuni plebisadolescenti auxilio fuerunt; posteaque res in consuetudinem abiit, ut delectu144 rite acto qui militiam detractaret, in servitutem venderetur. Hoc terroreceteri adacti 145 nomina promptius dederunt.

His copiis Curius Pyrrhi exercitum cecidit, deque eo rege triumphavit. In-signem triumphum fecerunt quatuor elephanti cum turribus suis tum primumRomae visi. Victus rex in Epirum reversus est; sed relicto in urbe Tarentinapraesidio fidem sui reditus fecerat. Itaque cum bellum renovaturus putare-tur, Manium Curium iterum consulem fieri placuit; sed inopinata mors regisRomanos metu liberavit. Pyrrhus enim, dum Argos oppugnat, urbem iamingressus, a iuvene quodam Argivo lancea leviter vulneratus est: mater ado-lescentis anus paupercula cum aliis mulieribus e tecto domus proelium spec-tabat; quae, cum vidisset Pyrrhum in auctorem vulneris suo magno impetuferri, periculo filii sui commota protinus tegulam corripuit, et utraque manuin caput regis deiecit.

143deligo-legi-lectum: elegir, reclutar tropas144delectus-us: eleccion, aquı leva, reclutamiento145adigo-egi-actum: empujar, llevar hacia, obligar

28 1. Romani imperii exordium

Capıtulo 2

Primum bellum punicum

2.1. Appius Claudius Caudex

Appio Claudio consule coeptum est primum adversus Poenos bellum. CumMessanam Siciliae urbem Carthaginienses et Hiero rex Syracusanus obside-rent, Appius Claudius ad Messanam liberandam missus est. Consul primo adexplorandos hostes nave piscatoria, traiecit fretum inter Italiam et Siciliaminteriectum. Ad quem venerunt nuncii ab Hannone Poenorum duce, hortan-tes ad pacem conservandam. Cum vero consul nullas conditiones admitteret,nisi Poeni ab oppugnatione desisterent, iratus Hanno exclamavit se non essepassurum Romanos vel manus in mari Siculo abluere 1 . Non tamen potuitprohibere quin Claudius in Siciliam legionem traduceret, et Poenos Messana,expelleret. Deinde Hiero apud Syracusas victus est. Qui eo periculo terri-tus Romanorum amicitiam petiit, et in eorum societate postea constanterpermansit.

2.2. Caius Duilius

Caius Duilius Poenos navali proelio primus devicit. Is cum videret navesRomanas a Punicis velocitate superari, manus ferreas, quas corvos vocavere,instituit. Ea machina Romanis magno usui fuit nam iniectis illis corvis hos-tilem navem apprehendebant, deinde superiecto ponte in eam insiliebant, etgladio velut in pugna terrestri dimicabant; unde Romanis, qui robore praes-tabant facilis victoria fuit. Inter pugnandum triginta hostium naves captaesunt, tredecim mersae. Duilius victor Romam reversus est, et primus navalemtriumphum egit. Nulla victoria Romanis gratior fuit, quod invicti terra iam

1abluo-lui-lutum: aquı lavar; tambien hacer desaparecer

29

30 2. Primum bellum punicum

etiam mari plurimum possent. Itaque Duilio concessum est ut per omnemvitam praelucente 2 funali 3 et praecinente 4 tibicine a cena publice rediret.

Annibal dux classis Punicae e navi, quae iam capienda erat, in scapham5 saltu se demisit, et Romanorum manus effugit. Veritus autem ne in pa-tria classis amissae poenas daret, civium offensam astutia avertit: nam exilla infelici pugna priusquam cladis nuncius domum perveniret, quemdam examicis Carthaginem misit; qui curiam ingressus: Vos, inquit, consulit Anni-bal, cum dux Romanorum magnis copiis maritimis instructus advenerit, ancum eo confligere debeat? Acclamavit universus senatus: ((Non est dubiumquin confligendum sit)). Tum ille: ((Fecit, inquit, et victus est)). Ita non po-tuerunt factum damnare quod ipsi fieri debuisse iudicaverant. Sic Annibalvictus crucis supplicium effugit: nam eo poenae genere dux, re male gesta,apud Poenos afficiebatur.

2.3. Aulus Attilius Calatinus

Attilius Calatinus consul paucis navibus magnam Poenorum classem su-peravit: sed postea cum temere 6 exercitum in vallem iniquam 7 duxisset, abhostibus circumventus est. Romanos eximia virtus Calpurnii tribuni militumservavit. Is enim ad consulem accessit eique: ((Censeo, inquit, iubeas militesquadringentos ire ad hanc rupem inter medios hostes editam atque asperam,eamque occupare. Futurum enim profecto est ut hostes properent ad occur-sandum nostris militibus, atque ita circa eam rupem atrox pugna fiat: attu interea tempus habebis exercitus ex loco infesto educendi. Alia nisi haecsalutis via nulla est)). Respondit consul: ((Fidum quidem et providum 8 hocconsilium videtur; sed quisnam erit qui ducat quadringentos illos milites adeum locum?)) - ((Si alium)), inquit Calpurnius, ((neminem 9 reperis, me ad hocconsilium perficiendum uti potes. Ego hanc tibi et reipublicae animam do)).

Consul tribuno gratias egit et quadringentos milites dedit. Quos Calpur-nius admonens quem in locum deduceret, et quo consilio: ((Moriamur, inquit,

2praeluceo: hacer brillar delante, aventajar en brillo3funale-is: antorcha4praecino-cecini-cinui: tocar ante o para alguien, presagiar, anunciar5scapha-ae: barca6casualmente; tambien, temerariamente, sin motivo suficiente7iniquus-a-um: desigual, abrupto, escarpado

))8providus-a-um: prudente, cauto, previsor

))9nemo: nadie; ac. neminem, dat. nemini

2.4. Marcus Atilius Regulus 31

commilitones, et morte nostra eripiamus ex obsidione circumventas legio-nes)). Omnes nulla spe evadendi, sed amore laudis accensi proficiscuntur.Mirati sunt primo hostes eam militum manum ad se venire. Deinde ubi cog-nitum est eos ad illam rupem obtinendam iter intendere, adversus illos armaverterunt. Romani repugnant: fit proelium diu anceps 10 . Tandem super-at multitudo: quadringenti omnes perfossi 11 gladiis aut missilibus 12 operticadunt. Consul interim, dum ea pugna fit, se in loca edita et tuta subducit.

Virtuti par fuit Calpurnii fortuna: nam ita evenit ut, cum multis locis sau-cius 13 factus esset, nullum tamen in capite vulnus acciperet. Inter mortuosmultis confossus vulneribus, sed adhuc spirans inventus est: convaluit, sae-peque postea operam reipublicae strenuam navavit 14 . Ei merces egregii fa-cinoris data est corona graminea, qua nulla nobilior corona fuit in praemiumvirtutis belliciae apud populum terrarum principem, et quae ab universoexercitu servato decerni solebat.

2.4. Marcus Atilius Regulus

Marcus Regulus Poenos magna clade affecit. Tunc ad eum Hanno Cartha-giniensis venit quasi de pace acturus 15 , sed revera 16 ut tempus traheret 17

, donec novae copiae ex Africa advenirent. Is ubi ad consulem accessit, exor-tus est clamor, auditaque vox: idem huic faciendum esse quod paucis anteannis Cornelio Romano a Poenis factum fuerat. Cornelius porro per fraudemveluti 18 in colloquium evocatus a Poenis comprehensus fuerat, et in vinculaconiectus. Iam Hanno timere incipiebat, sed periculum callido dicto avertit.((Hoc vos, inquit, si feceritis, nihilo eritis Afris meliores)). Consul tacere iussiteos qui par pari referri volebant, et conveniens gravitati Romanae responsumdedit: ((Isto te metu, Hanno, fides Romana liberat)). De pace non convenit,quia nec Poenus serio agebat, et consul victoriam quam pacem malebat.

Regulus deinde in Africam primus Romanorum ducum traiecit. Clypeamurbem et trecenta castella expugnavit: neque cum hominibus tantum, sed

10anceps-cipitis: de dos caras o cabezas; a. proelium: batalla en dos frentes11perfodio-fodi-fossum: atravesar, herir12missilis-e: arma arrojadiza13saucius-a-um: herido, maltrecho14navo: servir con celo, con ardor15?16realmente, en efecto17traho-traxi-tractum: arrastrar, llevarse consigo; tempus t.: ganar tiempo18como si...

32 2. Primum bellum punicum

etiam cum monstris dimicavit. Nam cum apud flumen Bagradam castra ha-beret, anguis mirae magnitudinis exercitum Romanum vexabat 19 : multosmilites ingenti ore corripuit 20 ; plures caudae verbere elisit 21 ; nonnullosipso pestilentis halitus afflatu 22 exanimavit. Neque is telorum ictu perforaripoterat; quippe qui durissima squamarum lorica omnia tela facile repelleret.Confugiendum fuit ad machinas, et advectis balistis, tanquam arx quaedammunita deiiciendus hostis fuit. Tandem saxorum pondere oppressus iacuit;sed cruore suo flumen et vicinam regionem infecit, Romanosque castra mo-vere coegit. Corium belluae centum et viginti pedes longum Romam misitRegulus.

Regulo ob res bene gestas imperium in annum proximum prorogatum est.Quod ubi cognovit Regulus, scripsit senatui villicum suum in agello 23 , quemseptem iugerum habebat, mortuum esse, et servum occasionem nactum 24

aufugisse ablato instrumento rustico, indeoque petere se ut sibi successor inAfricam mitteretur, ne deserto agro non esset unde uxor et liberi alerentur.Senatus, acceptis litteris, res quas Regulus amiserat publica pecunia redimiiussit: agellum colendum locavit, et alimenta coniugi ac liberis praebuit. Re-gulus deinde crebris proeliis Carthaginiensium opes contudit, eosque pacempetere coegit, quam cum Regulus nollet nisi durissimis conditionibus dare,illi a Lacedaemoniis auxilium petierunt.

Lacedaemonii Xantippum virum belli peritissimum Carthaginiensibus mi-serunt, a quo Regulus victus est ultima pernicie 25 : duo tantum millia ho-minum ex omni Romano exercitu remanserunt: Regulus ipse captus, et incarcerem coniectus est. Deinde Romam de permutandis captivis dato iu-reiurando missus est, ut, si non impetrasset, rediret ipse Carthaginem: quicum Romam venisset, inductus in senatum mandata exposuit, et primum nesententiam diceret recusavit, causatus se, quoniam in hostium potestatemvenisset, iam non esse senatorem. Jussus tamen sententiam aperire, negavitesse utile captivos Poenos reddi, quia adolescentes essent et boni duces, ipsevero iam confectus senectute: cuius cum valuisset auctoritas, captivi retentisunt.

19vexo: atormentar, perseguir, atacar20corripio-ripui-reptum: tomar, arrebatar21elido-elisi-elisum: expulsar violentamente, aplastar, destrozar22afflatus-us: halito, aliento23agellum-i: pequeno campo24nanciscor-nactus sum: alcanzar, obtener por sorpresa, aprovechar la oportunidad25pernicies-ei: ruina, perdicion

2.5. Appius Claudius Pulcher 33

Regulus deinde cum retineretur a propinquis et amicis, tamen Cartha-ginem rediit: neque vero tunc ignorabat se ad crudelissimum hostem et adexquisita supplicia proficisci; sed iusiurandum conservandum putavit. Rever-sum Carthaginienses omni cruciatu necaverunt: palpebris 26 enim resectisaliquandiu in loco tenebricoso tenuerunt; deinde cum sol esset ardentissimus,repente eductum intueri caelum coegerunt; postremo in arcam ligneam in-cluserunt, in qua undique clavi praeacuti eminebant. Ita dum fessum corpus,quocumque inclinaret, stimulis ferreis confoditur, vigiliis et dolore continuoextinctus est. Hic fuit Atilii Reguli exitus ipsa quoque vita, licet per maxi-mam gloriam diu acta, clarior et illustrior.

2.5. Appius Claudius Pulcher

Appius Claudius vir stultae temeritatis, consul adversus Poenos profec-tus est. Priorum ducum consili palam reprehendebat, seque, quo die hostemvidisset bellum perfecturum esse iactitabat 27 . Antequam navale proeliumcommitteret, auspicia habuit: cumque pullarius ei nunciasset pullos non exiree cavea neque vesci irridens iussit eos in aquam mergi, ut saltem biberent,quoniam esse nollent. Quo facto militum animos vana religio incessit: com-misso deinde proelio, magna clades a Romanis accepta est; quorum octomillia caesa sunt, viginti millia capta. Quare Claudius a populo condemna-tus est: ea res calamitati fuit etiam Claudiae consulis sorori; nam cum illaa ludis publicis rediens turba premeretur, dixit: ((Utinam frater meus vive-ret, classemque iterum duceret)), significans optare se ut nimis magna civiumfrequentia minueretur. Ob istam vocem impiam Claudia quoque damnataest.

2.6. Caius Lutatius

Caius Lutatius consul finem primo bello Punico imposuit. Ei in Siciliamadvenienti nunciatum est maximam classem Poenorum ex Africi venire: erantautem quadringentae naves onustae commeatu 28 quem ad exercitum porta-bant, cui in Sicilia praeerat Amilcar Carthagininensis. Dux classis Hannonobilis Poenus cui animus erat naves onere levare, easque deinde acceptis abAmilcare delectis viris complere. At Lutatius optimum ratus praevertere 29

26palpebrae-arum: parpados27iactito: proferir publicamente28commeatus-a-um: convoy, transito, provisiones29praeverto-versi-versum: aventajar, apoderarse de antemano

34 2. Primum bellum punicum

Hannonis adventum, et cum classe gravi suisque oneribus impedita conflige-re, adversus eum ad Aegates insulas cursum intendit: nec longa fuit victoriaemora; nam omnes Carthaginiensium naves brevi aut captae aut depressaesunt. Ingens fuit praeda: Poeni victi pacem postularunt, quae eis hac con-ditione concessa est, ut omnibus insulis quae sunt inter Italiam et Africamdecederent, et certum populo Romano vectigal 30 per viginti annos penderent31 .

30vectigal-alis: impuesto, tributo31pendo-pependi-pensum: aquı entregar, pagar

Capıtulo 3

Secundum bellum punicum

3.1. Quintus Fabius Maximus

Annibal, Amilcaris filius, novem annos natus, a patre aris admotus, odiumin Romanos perenne iuravit. Quae res maxime videtur concitasse secundumbellum Punicum. Nam, Hamilcare mortuo, Annibal causam belli quaerens,Saguntum, urbem Romanis foederatam, evertit 1 . Quapropter Roma missisunt Carthaginem legati, qui populi Romani querimonias 2 deferrent, et Anni-balem mali auctorem sibi dedi postularent. Tergiversantibus Poenis, QuintusFabius legationis princeps, sinu ex toga facto: ((Hic ego, inquit, porto bellumpacemque; utrum placet, sumite)). Poenis bellum succlamantibus 3 , Fabius,excussa 4 toga, bellum dare se dixit. Poeni accipere se responderunt, et quoacciperent animo, eodem se gesturos.

Annibal, superatis Pyrenaei et Alpium iugis, in Italiam venit. Publium Sci-pionem apud Ticinum amnem, Sempronium apud Trebiam, Flaminium apudTrasimenum profligavit 5 . Adversus hostem toties victorem missus, QuintusFabius dictator, Annibalis impetum mora fregit; namque pristinis edoctuscladibus, belli rationem mutavit. Per loca alta exercitum ducebat, neque ulloloco fortunae se committebat: castris, nisi quantum necessitas cogeret, tene-batur miles. Dux neque occasioni rei bene cogeret gerendae deerat, si qua abhoste daretur, neque ullam ipse hosti dabat. Frumentatum exeunti Annibaliopportunus aderat, agmen carpens, palentes excipiens. Ita ex levibus proeliis

1everto-verti-versum: derribar, abatir, destruir2querimonia-ae: queja, demanda3succlamo: responder a gritos, vocear la respuesta4excussus-a-um: pp. excutio, extendido5profligo: derrotar, destruir

35

36 3. Secundum bellum punicum

superior discessit, militemque coepit minus iam aut virtutis suae aut fortunaepoenitere.

His artibus Annibalem Fabius in agro Falerno incluserat; sed ille callidussine ullo exercitus detrimento se expedivit. Nempe 6 arida sarmenta boumcornibus alligavit, eaque principio noctis incendit: metus flammae relucentisex capite boves velut stimulatos furore agebat. Hi ergo accensis cornibusper montes, per silvas huc illuc discurrebant. Romani, qui ad speculandumconcurrerant, miraculo attoniti constiterunt: ipse Fabius insidias esse ratus,militem extra vallum egredi vetuit. Interea Annibal ex angustiis evasit. DeinAnnibal, ut Fabio apud suos crearet invidiam, agrum eius, omnibus circavastatis, intactum reliquit; at Fabius omnem ab se suspicionem propulsavit:nam eumdem agrum vendidit, eiusque pretio captivos Romanos redemit.

Haud grata tamen erat Romanis Fabii cunctatio 7 ; eumque pro cautotimidum, pro considerato 8 segnem vocitabant. Augebat invidiam Minuciusmagister equitum dictatorem criminando illum in ducendo bello tempus tere-re, quo diutius in magistratu esset, solusque et Romae et in exercitu imperiumhaberet. His sermonibus accensa plebs dictarori magistrum equitum impe-rio aequavit. Quam iniuriam aequo animo tulit Fabius, exercitumque suumcum Minucio divisit. Cum postea Minucius temere proelium commisisset, eipericlitanti auxilio venit Fabius. Cuius subito adventu compressus Annibalreceptui cecinit 9 , palam confessus abs se Minucium, a Fabio se victum esse.Eum quoque ex acie redeuntem dixisse ferunt: ((Nubes ista quae sedere in iu-gis montium solebat, tandem cum procella imbrem dedit)). Minucius periculoliberatus Fabium, cui salutem debebat, patrem appellavit, eique deincepsparere non abnuit 10 .

Postea Annibal Tarento per proditionem potitus est. In eam rem tredecimfere iuvenes nobiles Tarentini conspiraverant. Hi nocte per speciem venandiurbe egressi ad Annibalem, qui haud procul castra habebat, venerunt. Eoslaudavit Annibal, monuitque ut redeuntes pascentia Carthaginiensium pecoraad urbem agerent, et praedam veluti ex hoste factam praefecto et custodibusportarum donarent. Id iterum saepiusque ab eis factum, eoque consuetudinisadducta res est, ut quocumque noctis tempore dedissent signum, porta urbis

6naturalmente, ciertamente, conque7cunctatio-onis: lentitud, irresolucion8consideratus-a-um: prudente9receptui canere: tocar retirada

10abnuo-nui-nuiturus: negarse a

3.1. Quintus Fabius Maximus 37

aperiretur. Tunc Annibal eos nocte media cum decem millibus hominumdelectis secutus est. Ubi portae appropinquarunt, nota iuvenum vox vigilemexcitavit. Duo primi inferebant aprum vasti corporis. Vigil incautus, dumbelluae magnitudinem miratur, venabulo occisus est. Ingressi Poeni ceterosvigiles sopitos obtruncant. Tum Annibal cum suo agmine ingreditur. Romanipassim 11 trucidantur. Livius Salinator Romanorum praefectus, cum eis, quicaedi superfuerant, in arcem confugit.

Profectus igitur Fabius ad recipiendum Tarentum, urbem obsidione cinxit.Romanos plurimum adiuvit res levis momenti. Praefectus praesidii Tarentinideperiebat 12 amore mulierculae cuius frater in exercitu Fabii erat. Miles,iubente Fabio, pro perfugi Tarentum transiit, ac per sororem praefecto con-ciliatus, eum ad tradendam urbem perpulit 13 . Fabius vigilia prima accessitad eam chapterem muri quam praefectus custodiebat. Eo adiuvante, Romanimuros inscenderunt. Inde proxima porta refracta Fabius cum exercitu in-travit. Annibal, auditi Tarenti oppugnatione, ad opem ferendam festinavit;cumque ei esset nunciatum urbem captam esse. ((Et Romani, inquit, suumAnnibalem habent: eadem qua ceperamus, arte Tarentum amisimus)). Cumpostea Livius Salinator coram Fabio gloriaretur quod arcem Tarentinam re-tinuisset, diceretque eum sua opera Tarentum recepisse. ((Certe, responditFabius, Tarentum nunquam recepissem nisi tu perdidisses)).

Quintus Fabius iam senex filio suo consuli legatus fuit; cumque in eiuscastra veniret, filius obviam patri progressus est; duodecim lictores pro moreanteibant. Equo vehebatur senex, nec appropinquante consule descendit. Iamex lictoribus undecim verecundia paternae maiestatis taciti praeterierant.Quod cum consul animadvertisset, proximum lictorem iussit inclamare Fabiopatri ut ex equo descenderet. Pater tum desiliens 14 : ((Non ego, fili, inquit,tuum imperium contempsi 15 , sed experiri volui an scires consulem agere)).Ad summam senectutem vixit Fabius Maximus, dignus tanto cognomine.Cautior quam promptior habitus est; sed insita eius ingenio prudentia, belloquod tum gerebatur, aptissima erat. Nemini dubium est quin rem Romanamcunctando restituerit.

11desordenada, indistintamente, por todas partes12depereo-perii-periturus: perecer, morir, morir de amor13perpello-pulli-pulsum: determinar, decidir, inducir a14desilio-silui-sultum: descender, bajar de un salto

))15contemno-tempsi-temptum: despreciar, desdenar

38 3. Secundum bellum punicum

3.2. Paulus Aemilius et Terentius Varro

Annibal in Apuliam pervenerat. Adversus eum Roma profecti sunt duoconsules Paulus Aemilius et Terentius Varro. Paulo solers Fabii cunctatiomagis placebat. Varro autem ferox et temerarius acriora sequebatur consilia.Ambo apud vicum, qui Cannae appellabatur, castra posuerunt. lbi insitamVarronis temeritatem fortuna aliquo levium proeliorum successis aluerat 16 :itaque invito 17 collega aciem instruxit et signum pugnae dedit. Victus caesus-que est Romanus exercitus. Nusquam graviori vulnere afflicta est respublica.Paulus Aemilius telis obrutus cecidit: quem cum media in pugna oppletum18 cruore conspexit quidam tribunus militum: ((Cape, inquit, hunc equum,et fuge, Aemili. Quin tu potius, respondit Paulus, abi, nuncia patribus uturbem muniant, ac priusquam hostis victor adveniat, praesidiis firment: tume patere in hac militum meorum strage expirare)). Alter consul cum paucisequitibus fugit.

Annibali victori cum ceteri gratularentur, suaderentque ut quietem ipsesumeret, et fessis militibus daret, unus ex eius praefectis Maharbal, mini-me cessandum ratus, Annibalem hortabatur ut statim Romam pergeret, diequinto victor in Capitolio epulaturus 19 . Cumque Annibali illud consiliumnon probaretur, Maharbal adiecit: ((Vincere scis, Annibal, sed victoria utinescis)). Mora huius diei satis creditur saluti fuisse urbi et imperio. Posterodie, ubi primum illuxit, ad spolia legenda Poeni insistunt. Iacebant tot Ro-manorum millia ut missi fuerint Carthaginem tres modii annulorum, qui exdigitis equitum et senatorum detracti fuerant. Dein Annibal in Campaniamdivertit, cuius deliciis et ipse et exercitus ardor elanguit.

Numquam tantum pavoris Romae fuit, quantum ubi acceptae cladis nun-cius advenit. Neque tamen ulla pacis mentio facta est; immo Varroni ca-lamitatis auctori obviam itum est, et gratiae ab omnibus ordinibus actae,quod de republica non desperasset: qui si Carthaginiensium dux fuisset, te-meritatis poenas omni supplicio dedisset. Dum Annibal Capuae segniter etotiose ageret, Romani interim respirare coeperunt. Arma non erant; detrac-ta sunt templis et porticibus vetera hostium spolia. Egebat aerarium: opessuas senatus libens 20 in medium protulit, patrumque exemplum imitati suntequites. Deerant milites: nomina dederunt quidam adhuc praetextati, id est,

16alo-alui-al(i)tum: nutrir, alimentar17invitus-a-um: forzado, de mala gana18oppleo-plevi-pletum: llenar completamente, colmar19epulor: sentarse a un banquete20voluntariamente

3.3. Marcus Claudius Marcellus 39

iuniores annis septemdecim, qui satis virium ad ferenda arma habere vide-bantur: empti sunt publice et armati servi. Id magis placuit quam captivos,licet minore pretio, redimere.

Cum Annibal redimendi sui copiam captivis Romanis fecisset, decem exipsis Romam ea de re missi sunt; nec pignus 21 aliud fidei ab eis postulavitAnnibal, quam ut iurarent, se, si non impetrassent 22 , in castra redituros.Eos senatus non censuit redimendos cum id parva pecunia fieri potuisset, utmilitibus Romanis insitum esset aut vincere aut mori. Unus ex eis legatise castris egressus, velut aliquid oblitus paulo post reversus fuerat in castra,deinde comites ante noctem assecutus 23 fuerat. Is ergo, re non impetrata,domum abiit. Reditu enim in castra se liberatum esse iureiurando interpre-tabatur. Quod ubi innotuit, iussit senatus illum comprehendi, et vinctumduci ad Annibalem. Ea res Annibalis audaciam maxime fregit, quod senatuspopulusque Romanus rebus afflictis tam excelso esset animo.

3.3. Marcus Claudius Marcellus

Claudius Marcellus praetor Annibalem vinci posse primus docuit. Cumenim ad Nolam Annibal accessisset, spe urbis per proditionem recipiendae,Marcellus instructa ante urbis portam acie cum eo conflixit, et Poenos fudit.Pulsus Annibal exercitum ad Caslilinum parvam Campaniae urbem duxit.Parvum erat in ea praesidium et tamen penuria frumenti efficiebat ut nimiumhominum esse videretur. Annibal primo cives verbis benignis ad portas ape-riendas coepit allicere 24 : deinde cum in fide Romana perstarent, moliri25 portas el claustra refringere 26 parat. Tam ex urbe ingenti cum tumultuerumpunt cohortes duae intus instructae, stragemque Poenorum faciunt. Pu-dor Annibalemab incoepto avertit. Italique relicto circa Casilinum praesidione omissa res videretur, ipse in hiberna Capuam concessit, chapteremquemaiorem hiemis exercitum in tectis habuit.

Mitescente iam hieme, Annibal Casilinum rediit, ubi obsidio continuataoppidanos ad ultimum inopiae adduxerat. Marcellum cupientem obsessis fe-rre auxilium Vulturnus amnis inflatus aquis tenebat; at Gracchus, qui cum

21pignus-oris: garantıa22impetro: alcanzar, conseguir23assequor-secutus sum: alcanzar, llegar a24allicio-lexi-lectum: atraerse, seducir, incitar25molior: maniobrar, maquinar un mal26refringo-fregi-fractum: romper, forzar

40 3. Secundum bellum punicum

equitatu Romano Casilino assidebat, farre ex agris undique convecto com-plura dolia 27 implevit, deinde nuncium ad magistratum Casilinum misit, utexciperet dolia quae amnis deferret. Insequenti nocte dolia medio missa amnedefluxerunt 28 . Aequaliter inter omnes frumentum divisum: id postero quo-que die ac tertio factum est. Re detecta, Annibal, catena per medium flumeniniecta, intercepit dolia. Tum nuces a Romanis sparsae, quae aqua defluenteCasilinum deferebantur, et cratibus excipiebantur. Eo commeatu 29 sociorumnecessitas aliquandiu sublevata est.

Postremo ad id ventum est inopiae, ut Casilinates lora 30 manderent 31

detractasque scutis pelles, quas fervida molliebant aqua, nec muribus alioveanimali abstinuerunt. Quidam ex his avarus murem captum maluit ducentisdenariis vendere, quam eo ipse vesci, leniendae famis gratia. Utrique vendi-tori nempe et emptori, sors merita obtigit nam avaro fame consumpto nonlicuit sui pecuniae frui; emptor vero cibo comparato vixit. Tandem omneherbarum radicumque genus infimis aggeribus muri eruerunt; et cum hosteslocum exarassent, Casilinates raporum semen iniecerunt. Miratus Annibalexclamavit: ((Eone, usque dum ea nascantur, ad Casilinum sessurus sum!))Et qui nullam antea pactionem 32 auribus admiserat, tum demum aequasdeditionis conditiones non repudiavit.

Postea cum Sicilia a Romanis ad Poenos defecisset, Marcellus consul crea-tus Syracusas, urbem Siciliae nobilissimam, oppugnavit. Diuturna fuit obsi-dio; nec eam nisi post tres annos cepit Marcellus. Item confecisset celeriusnisi unus homo ea tempestate Syracusis fuisset. Is erat Archimedes, mirabilisinventor machinarum, quibus omnia Romanorum opera brevi disturbabat.Captis Syracusis, Marcellus eximia hominis prudentia delectatus, utcapitiillius parceretur edixit. Archimedes, dum in pulvere quasdam formas des-criberet attentius, patriam suam captam esse non senserat. Miles praedandicausa a in domum eius irrupit, et minantis voce quisnam esset eum interroga-vit. Archimedes propter cupiditatem illud investigandi quod requirebat, nonrespondit. Qua propter a, milite obtruncatus est. Eius mortem aegre tulitMarcellus, sepulturaeque curam habuit.

27dolium-ii: tonel28defluo-fluxi-fluctum: correr, bajar, precipitarse, ir aguas abajo29commeatus-us: transito, pasaje30lorum-i: correa, atadura31mando-mansi-mansum: mascar, devorar, morder32pactio-onis: pacto, tratado

3.4. Claudius Nero et Marcus Livius Salinator 41

Marcellus, recepta Sicilia, cum ad urbem venisset, postulavit ut sibi triump-hanti Romam inire liceret. Id non impetravit; sed tantum ut ovans ingredere-tur. Pridie 33 iniussu senatus in monte Albano triumphavit; inde ovans mul-tam prae se praedam in urbem intulit. Cum simulacro captarum Syracusarumperlata sunt multa urbis ornamenta, nobiliaque signa quibus abundabant Sy-racusae; quae omnia ad aedem Honoris atque Virtutis contulit; nihil in suisaedibus, nihil in hortis posuit. In sequenti anno iterum Annibalem missusest. Tumulus erat inter Punica et Romana castra, quem occupare Marcelluscupiebat; at prius locum ipse explorare voluit. Eo cum paucis equitibus pro-ficiscitur; sed in insidias delapsus est, et lancea transfixus occubuit. Annibalinventum Marcelli corpus magnifice sepeliri iussit.

3.4. Claudius Nero et Marcus Livius Salina-

tor

Asdrubal frater Annibalis ex Hispania, profectus cum ingentibus copiis inItaliam traiicere parabat. Actum erat de imperio Romano, si iungere so An-nibali potuisset. Itaque Roma profecti sunt duo consules Claudius Nero etLivius Salinator; hic in Galliam Cisalpinam, ut Asdrubali ad Alpibus descen-denti occurreret, ille vero in Apuliam, ut Annibali se opponeret. Fuerant Liviocum Nerone veteres inimicitiae tamen ubi ei collega datus est, iniuriae quamgravissimam acceperat oblitus est; et amicitiam cum eo iunxit, ne propterprivatam discordiam respublica male administraretur. Ea gratiae reconcilia-tione laetus senatus digredientes in provincias consules prosecutus est. Eiporro id in mente habebant, ut uterque in sua provincia hostem contineret,neque coniungi aut conferre in unum vires pateretur.

Inter haec Asdrubal Italiam ingressus, quatuor equites cum litteris ad An-nibalem misit: qui capti ad Neronem sunt perducti. Consul, cognito Asdruba-lis consilio, audendum aliquid improvisum ratus, cum delectis copiis profectusest nocte, et inscio 34 Annibale, paene totam Italiam emensus sex dierum spa-tio ad castra Livii pervenit, amboque collatis signis Asdrubalem apud Senamvicerunt. Caesa sunt eo proelio quinquaginta sex hostium millia. lpse As-drubal, netantae cladi superesset, concitato equo se in cohortem Romanamimmisit, ibique pugnans cecidit. Nero ea nocte, quae pugnam secuta est, pariceleritate qua venerat, in castra sua rediit, antequam Annibal eum disces-sisse sentiret. Caput Asdrubalis, quod servatum cum cura attulerat, proiici

33pridie: el dıa antes, la vıspera34inscius-a-um: que no sabe, ignorante

42 3. Secundum bellum punicum

ante hostium stationes iussit. Annibal, viso fratris occisi capite, dixisse fertur:((Agnosco fortunam Carthaginis)).

3.5. Publius Cornelius Scipio Africanus

Publius Cornelius Scipio nondum annos pueritiae egressus patrem singu-lari virtute servavit: nam cum is in pugna apud Ticinum contra Annibalemcommissa 35 graviter vulneratus esset, et in hostium manus iamiam ventu-rus esset, filius, interiecto corpore, Poenis irruentibus se opposuit, et patrempericulo liberavit. Quae pietas Scipioni postea Aedilitatem petenti favorempopuli conciliavit; cum obsisterent 36 tribuni plebis negantes rationem eiusesse habendam, quod nondum ad petendum legitima aetas esset: ((Si me,inquit Scipio, omnes quirites aedilem facere volunt, satis annorum habeo)).Tanto inde favore ad suffragia itum est, ut tribuni incepto destiterint.

Post cladem Cannensem, Romani exercitus reliquiae Canusium perfuge-rant: cumque ibi tribuni militum quatuor essent, tamen omnium consensuad Publium Scipionem admodum adolescentem summa imperii delata est.Tunc Scipioni nunciatum est nobiles quosdam iuvenes de Italia deserendaconspirare. Statim in hospitium Metelli, qui conspirationis erat princeps, secontulit Scipio; cumque concilium ibi iuvenum de quibus allatum erat, inve-nisset, stricto super capita consultantium gladio. ((Iurate, inquit, vos nequerempublicam populi Romani deserturos, neque alium civem Romanum de-serere passuros; qui non iuraverit, in se hunc gladium strictum esse sciat)).Haud secus 37 pavidi, quam si victorem Annibalem cernerent, iurant omnes,custodiendosque semetipsos Scipioni tradunt.

Cum Romani duas clades in Hispania accepissent, duoque ibi summi im-peratores cecidissent, placuit exercitum augeri, eoque proconsulem mitti; nectamen quem mitterent satis constabat. Ea de re indicta sunt comitia. Pri-mo populus exspectabat, ut qui se tanto dignos imperio crederent, nominaprofiterentur; sed nemo audebat illud imperium suscipere. Moesta 38 itaquecivitas erat, et prope consilii inops 39 . Subito Cornelius Scipio quatuor etviginti ferme annos natus, professus est se petere, et in superiore, unde cons-

35?36obsisto-obstiti: oponerse, resistirse37haud secus...: de la misma manera, no de otra forma38moesta: maesta39inops-inopis: desprovisto, pobre, sin recursos

3.5. Publius Cornelius Scipio Africanus 43

pici posset, loco constitit: in quem omnium ora 40 conversa sunt. Deinde adunum omnes Scipionem in Hispania, proconsulem esse iusserunt. At post-quam animorum impetus resedit, populum Romanum coepit facti poenitere.Aetati Scipionis maxime diffidebant. Quod ubi animadvertit Scipio, advoca-ta concione, ita magno elatoque animo 41 disseruit de bello quod gerendumerat, ut homines cura liberaverit, speque certa impleverit.

Profectus igitur in Hispaniam Scipio Carthaginem novam, qua die venit,expugnavit. Eo congestae 42 erant omnes paene Africae et Hispaniae opes,quibus potitus est. Inter captivos ad eum adducta est eximiae formae adultavirgo. Postquam comperit 43 eam illustri loco inter Celtiberos natam, princi-pique eius gentis adolescenti desponsam fuisse, arcessitis parentibus et sponsoeam reddidit. Parentes virginis qui ad eam redimendam satis magnum auripondus attulerant Scipionem orabant ut id ab se donum reciperet. Scipioaurum poni ante pedes iussit vocatoque ad se virginis sponso: ((Super dotem,inquit quam accepturus a socero es, haec tibi a me dotalia 44 dona accedent));aurumque tollere ac sibi habere iussit. llle domum reversus, ad referendamScipioni gratiam, Celtiberos Romanis conciliavit.

Deinde Scipio Asdrubalem victum ex Hispania expulit. Castris hostiumpotitus, omnem praedam militibus concessit: captivos Hispanos sine pretiodomum dimisit. Afros vero vendi iussit. Erat inter eos puer adultus regii ge-neris forma insigni, quem percunctatus 45 est Scipio quis et cuias esset, et curid aetatis in castris fuisset? Respondit puer: ((Numida sum; Massivam popu-lares vocant: orbus a patre relictus apud avum maternum Numidiae regemeducatus sum: cum avunculo Masinissa, qui nuper subsidio Carthaginiensi-bus venit, in Hispaniam traieci; prohibitus propter aetatem a Masinissa anteproelium inii. Eo die quo pugnatum est cum Romanis, inscio avunculo, clamarmis equoque sumpto in aciem exivi: prolapso equo, captus sum a Roma-nis)). Scipio eum interrogavit velletne ad avunculum reverti? Id vero cuperese dixit puer, effusis gaudio lacrymis. Tam Scipio eum annulo aureo et equoornato donavit, datisque, qui tuto deducerent, equitibus dimisit.

Cum Publius Cornelius Scipio se erga Hispanos clementer gessisset, cir-cumfusa multitudo eum regem ingenti consensu appellavit; at Scipio, silentio

40?41elatus animus: alma noble42congero-gessi-gestum: amontonar, reunir43comperio-peroi-pertum: averiguar, descubrir

))44dotalis-e: relativo a la dote

45percontor (mejor que percunctor) interrogar

44 3. Secundum bellum punicum

per praeconem 46 facto, dixit: Nomen imperatoris, quo me mei milites appe-llarunt, mihi maximum est: regium nomen alibi 47 magnum, Romae intole-rabile est. Si id amplissimum iudicatis quod regale est, vobis licet existimareregalem in me esse animum; sed oro vos ut a regis appellatione abstineatis.Sensere etiam barbari magnitudinem animi, qua Scipio id aspernabatur quodceteri mortales admirantur et concupiscunt.

Scipio, recepta Hispania, cum iam bellum in ipsam Africam transferre me-ditaretur, conciliandos prius regum et gentium animos existimavit. SyphacemMaurorum regem primum tentare statuit. Eum regem totius Africa opulen-tissimum magno usui sibi fore sperabat. Itaque legatum cum donis ad eummisit. Syphax amicitiam Romanorum se accipere annuit 48 , sed fidem necdare nec accipere nisi cum ipso coram duce Romano voluit. Scipio igiturin Africam traiecit. Forte incidit ut eo ipso tempore Asdrubal ad eumdemportum appelleret, Syphacis amicitiam pariter petiturus. Uterque a rege inhospitium invitatus. Cenatum simul apud regem est, et eodem lecto Scipioatque Asdrubal accubuerunt. Tanta autem inerat comitas Scipioni, ut nonSyphacem modo sed etiam hostem infensissimum 49 Asdrubalem sibi conci-liaverit. Scipio, foedere icto cum Syphace, in Hispaniam ad exercitum rediit.

Masinissa quoque amicitiam cum Scipione iungere iamdudum cupiebat.Quare ad eum tres Numidarum principes misit, ad tempus locumque collo-quio statuendum. Duos pro obsidibus retineri a Scipione voluit, remisso ter-tio, qui Masinissam in locum constitutum adduceret. Scipio et Masinissa cumpaucis in colloquium venerunt. Ceperat iam ante Masinissam ex fama rerumgestarum admiratio viri, sed maior praesentis veneratio cepit: erat enim invultu multa maiestas; accedebat promissa caesaries, habitusque corporis noncultus munditiis, sed virilis vere ac militaris, et florens iuventa. Prope at-tonitus ipso congressu Numida gratias de filio fratris remisso agit: affirmatse ex eo tempore eam quaesivisse occasionem, quam tandem oblatam nonomiserat; cupere se illi et populo Romano operam navare 50 . Laetus eumScipio audivit, atque in societatem recepit.

Scipio deinde Romam rediit, et ante annos consul factus est. Ei Siciliaprovincia decreta est, permissumque est ut in Africam inde traiiceret. Qui

46praeco-onis: pregonero, heraldo47en otras partes, en otro lugar48annuo-nui-nutum: indicar por senas, dar a entender49infensus-a-um: hostil, enemigo50operam alicui navare: prestar servicio a alguien

3.5. Publius Cornelius Scipio Africanus 45

cum vellet ex fortissimis peditibus Romanis trecentorum equitum numerumcomplere, nec posset illos statim armis et equis instruere, id prudenti consilioperfecit. Trecentos iuvenes ex omni Sicilia nobilissimos et ditissimos legit,velut eos ad oppugnandam Carthaginem secum ducturus, eosque iussit quamcelerrime arma et equos expedire. Edicto imperatoris paruerunt iuvenes, sedlonginquum 51 et grave bellum reformidabant 52 . Tunc Scipio remisit illisistam expeditionem, si arma et equos militibus Romanis vellent tradere. Laeticonditionem acceperunt iuvenes Siculi. Ita Scipio sine publica impensa suosinstruxit ornavitque equites.

Tunc Scipio ex Sicilia in Africam vento secundo profectus est. Tantus eratmilitum ardor, ut non ad bellum duci viderentur, sed ad certa victoriae prae-mia. Celeriter naves e conspectu Siciliae ablatae sunt, conspectaque breviAfricae littora. Expositis copiis, Scipio in proximis tumulis castra metatusest 53 . lbi speculatores hostium in castris deprehensos et ad se perductos necsupplicio affecit, nec de consiliis ac viribus Paenorum percontatus est; sedcirca omnes Romani exercitus manipulos curavit deducendos: dein interroga-vit an ea satis considerassent quae iussi erant speculari; tum, prandio dato,eos incolumes dimisit. Qua sui fiducia prius animos hostium, quam armacontudit.

Scipioni in Africam advenienti Masinissa se coniunxit cum parva, equitumturma. Syphax vero a Romanis ad Poenos defecerat. Asdrubal Poenorum duxSyphaxque se Scipioni opposuerunt: at Scipio utriusque castra una nocte pe-rrupit et incendit. Syphax ipse captus est, et vivus ad Scipionem pertractus.Quem cum in castra Romana adduci nunciatum esset, omnis, velut ad spec-taculum triumphi, multitudo effusa est: praecedebat is vinctus; sequebaturnobilium Numidarum turba. Movebat omnes fortuna viri, cuius amicitiamolim Scipio petierat. Regem aliosque captivos Romam misit Scipio: Masinis-sam, qui egregie rem Romanam adiuverat, aurea corona donavit.

Haec clades Carthaginiensibus tantum terroris intulit, ut Annibalem exItalia ad tuendam patriam revocaverint: qui frendens 54 gemensque ac vixlacrymis temperans, mandatis paruit. Respexit saepe Italiae littora, semetaccusans quod non exercitum victorem statim a pugna Cannensi Romamduxisset. Iam Zamam venerat Annibal (quae urbs quinque dierum iter a

51longuinquus-a-um: lejano, distante52reformido: temer, resistirse por miedo53metor: delimitar, amojonar, senalar el campamento54frendo-fressum: rechinar los dientes, estar furioso, irritado

46 3. Secundum bellum punicum

Carthagine abest), inde nuncium ad Scipionem misit, ut colloquendi secumpotestatem faceret. Colloquium haud abnuit Scipio. Dies locusque constitui-tur. Itaque congressi sunt duo clarissimi suae aetatis duces. Steterunt ali-quandiu mutua admiratione defixi. Cum vero de conditionibus pacis interillos non convenisset, ad suos se receperunt renunciantes armis rem esse diri-mendam. Proelium commissum est, victusque Annibal cum quatuor tantumequitibus fugit.

Carthaginienses metu perculsi, ad petendam pacem oratores mittunt tri-ginta seniorum principes: qui ubi in castra Romana venerunt, more adulan-tium procubuere 55 . Conveniens oratio tam humili adulationi fuit. Veniamcivitati petebant non culpam purgantes, sed initium culpae in Annibalemtransferentes. Victis leges imposuit Scipio. Legati, cum nullas conditionesrecusarent, Romam profecti sunt, ut quae a Scipione pacta essent, ea pa-trum ac populi auctoritate confirmarentur. Ita pace terra marique chaptera,Scipio, exercitu in naves imposito, Romam reversus est. Ad quem advenien-tem concursus ingens factus est. Effusa non ex urbibus modo, sed etiam exagris turba vias obsidebat. Scipio inter gratulantium plausus triumpho om-nium clarissimo urbem est invectus, primusque nomine victae se gentis estnobilitatus, Africanusque appellatus.

Annibal a Scipione victus, suisque invisus, ad Antiochum Syriae regemconfugit, eumque hostem Romanis fecit. Missi sunt Roma legati ad Anti-ochum, in quibus erat Scipio Africanus, qui cum Annibale collocutus, ab eoquaesivit quem fuisse maximum imperatorem crederet? Respondit AnnibalAlexandrum Macedonum regem maximum sibi videri, quod parva manu in-numerabiles exercitus fudisset. Interroganti deinde quem secundum poneret;Pyrrhum, inquit, quod primus castra metari docuit, nemoque illo elegantiusloca cepit, et praesidia disposuit. Sciscitanti demum quem tertium duceret,semetipsum dixit. Tum ridens Scipio: Quidnam, inquit, igitur tu diceres, sime vicisses? ((Me vero, -respondit Annibal-, et ante Alexandrum et ante Py-rrhum et ante alios omnes posuissem)). Ita improviso assentationis genere,Scipionem e grege imperatorum velut inaestimabilem secernebat.

Decreto adversas Antiochum bello, cum Syria provincia obvenisset LucioScipioni, quia parum in eo putabatur esse animi, parum roboris, senatus bellihuius gerendi curam mandari volebat collegae eius Caio Laelio. Surrexit tuncScipio Africanus frater maior Lucii Scipionis, et illam familiae ignominiam

55procubo: tenderse, extenderse

3.5. Publius Cornelius Scipio Africanus 47

deprecatus est: dixit in fratre suo summam esse virtutem, summum consi-lium, seque ei legatum fore promisit; quod cum ab eo esset dictum, nihil estde Lucii Scipionis provincia commutatum: itaque frater natu maior minorilegatus in Asia profectus est, et tandiu eum consilio operaque adiuvit, donecei triumphum et cognomen Asiatici peperisset.

Eodem bello filius Scipionis Africani captus fuit, et ad Antiochum deduc-tus. Benigne et comiter adolescentem rex habuit, quamvis 56 ab eius patretunc finibus imperii pelleretur. Cum deinde pacem Antiochus a Romanispeteret, legatus eius Publium Scipionem adiit; eique filium sine pretio red-diturum regem dixit, si per eum pacem impetrasset. Cui Scipio respondit:((Abi, nuncia regi me pro tanto munere gratias agere; sed nunc aliam gratiamnon possum referre, quam ut ei suadeam bello absistere, nullamque pacisconditionem recusare)). Pax non convenit; Antiochus tamen Scipioni filiumremisit, tantique viri maiestatem venerari, quam dolorem ulcisci maluit.

Victo Antiocho, cum praedae Asiaticae ratio a duobus Scipionibus repos-ceretur 57 , Africanus prolatum a fratre discerpsit 58 librum, quo acceptae etexpensae summae continebantur, indignatus scilicet ea de re dubitari quaesub ipso legato administrata fuisset, et ad eum modum verba fecit: ((Non estquod quaeratis, patres conscripti, an parvam pecuniam in aerarium retule-rim, qui antea illud Punice auro repleverim, neque mea innocentia potest indubium vocari. Cum Africam totam potestati vestrae subiecerim, nihil ex eapraeter cognomen retuli. Non igitur me punicae, non fratrem meum Asiaticaegazae 59 avarum reddiderunt; sed uterque nostrum magis invidia quam pecu-nia, est onustus)). Tum constantem defensionem Scipionis universus senatuscomprobavit.

Deinde Scipioni Africano duo tribuni plebis diem dixerunt quasi praeda exAntiocho capta, aerarium fraudasset: ubi causae dicendae dies venit, Scipiomagna hominum frequentia 60 in forum est deductus. Iussus causam dice-re, sine ulla criminis mentione, magnificam orationem de rebus a se gestishabuit. ((Hac die, inquit, Carthaginem vici: eamus in Capitolium, et Diissupplicemus)). E foro statim in Capitolium ascendit. Simul se universa con-cio ab accusatoribus avertit, et secuta Scipionem est, nec quisquam praeter

56por mucho que57reposco: reclamar, pedir cuentas58discerpo-cerpsi-cerptum: desgarrar, desgajar, romper

))59gaza-ae: tesoro, riqueza

60frequentia-ae: concurrencia, multitud, tropel

48 3. Secundum bellum punicum

praeconem, qui reum citabat, cum tribunis mansit. Celebratior is dies favorehominum fuit, quam quo triumphans de Syphace rege et Carthaginiensibusurbem est ingressus. Inde, ne amplius tribunitiis iniuriis vexaretur, in Liter-ninam villam concessit, ubi reliquam egit aetatem sine urbis desiderio.

Cum Scipio Africanus Liternii degeret 61 , complures praedonum duces adeum videndum forte confluxerunt. Scipio eos ad vim faciendam venire ra-tus, praesidium servorum in tecto collocavit, aliaque parabat quae ad eosrepellendos opus erant. Quod ubi praedones animadverterunt, abiectis ar-mis, ianuae appropinquant, nunciantque se non vitae eius hostes, sed virtutisadmiratores venisse conspectum tanti viri expetentes; proinde 62 ne gravare-tur 63 se spectandum praebere 64 . Id postquam audivit Scipio, fores reserari65 eosque introduci iussit. Illi postes ianuae tanquam religiosissimam aramvenerati, cupide Scipionis dexteram apprehenderunt, ac diu deosculati sunt:deinde positis ante vestibulum donis, laeti quod Scipionem videre contigis-set, domum reverterunt. Paulo post mortuus est Scipio, moriensque ab uxorepetiit ne corpus suum Romam referretur.

3.6. Lucius Scipio Asiaticus

Lucius Scipio frater Africani infirmo erat corpore; tamen consul, legatofratre, contra Antiochum missus est. Cum in Asiam advenisset, ad duo fermemillia ab hoste castra posuit. Antiochus coepit aciem instruere, nec Scipiodetrectavit 66 certamen. Cum autem duae acies in conspectu essent, coor-ta nebula caliginem dedit, quae nihil admodum Romanis, eadem plurimumregiis nocuit; nam humor gladios aut pila Romanorum non hebetabat 67 ;arcus vero quibus Antiochi milites utebantur, fundasque et iaculorum amen-ta 68 emollierat. Itaque fusus est regis exercitus fugatusque. Ipse Antiochus,cum paucis fugiens, in Lydiam concessit. Tam Asiae urbes victori se dedide-runt. Lucius Scipio Romam reversus, ingenti gloria triumphavit, et Asiaticicognomen accepit.

61dego-egi: pasar el tiempo, vivir62ası pues, por consiguiente63gravor: poner obstaculos o dificultades64praebeo-ui-itum: presentar, ofrecer65resero: abrir las puertas66detrecto: apartar, rechazar, declinar67hebeto: embotar, debilitar68amentum-i: correa aplicada al dardo para lanzarlo

3.7. Publius Scipio Nasica 49

Postea Lucius Scipio simul cum fratre accusatus est acceptae ab Antiochopecuniae, et quamvis contenderet omnem praedam in aerarium fuisse illatam,damnatus tamen est et in carcerem duci coeptus. Tunc Tiberius Gracchus,licet Scipionis inimicus, dixit sibi quidem esse cum Scipione simultatem 69 ,nec se quidquam gratiae quaerendae causa facere; sed non passurum LuciumScipionem in carcere atque in vinculis esse, iussitque eum dimitti. Gratiaeingentes a senatu actae sunt Tiberio Graccho, quod rem publicam privatissimultatibus potiorem 70 habuisset. Missi deinde quaestores in domum Sci-pionis nullum pecuniae regiae vestigium repererunt. Lucio Scipioni collata estab amicis propinquisque ea pecunia qua mulctatus fuerat; eam vero Scipionoluit accipere.

3.7. Publius Scipio Nasica

Publius Scipio Nasica patrui 71 Scipionis Africani filius, cum adolescens ae-dilitatem peteret, manumque cuiusdam civis Romani rustico opere duratam,more candidatorum, apprehendisset, iocans interrogavit eum, num manibussolitus esset ambulare: quod dictum a circumstantibus exceptum ad populummanavit, causamque repulsae Scipioni attulit. Namque omnes rusticae tribuspaupertatem sibi ab eo exprobratam iudicantes, iram suam adversus con-tumeliosum 72 eius dicterium exercuerunt. Quae repulsa nobilis adolescentisingenium ab insolentia revocavit, eumque magnum et utilem civem fecit.

Cum Annibal Italiam devastaret, responsum ab oraculo editum esse ferunt:hostem Italia pelli vincique posse, si mater Idaea a Pessinunte Romam ad-vecta foret, et hospitio apud civem optimum reciperetur. Legati ea de re adAttalum Pergami regem missi sunt. Is legatos comiter acceptos Pessinuntemdeduxit. Quaerendus deinde fuit vir qui eam rite hospitio exciperet. PubliumScipionem Nasicam senatus iudicavit virum esse in tota civitate optimum.Idem consul imperatoris nomen a militibus, et triumphum a senatu oblatumrecusavit, dixitque satis gloriae sibi in omnem vitam eo die quaesitum esse,quo vir optimus a senatu iudicatus fuerat: hoc titulo, etsi nec consulatus, nectriumphus addatur, satis honoratam publii Scipionis Nasicae imaginem fore.

69simultas-atis: rivalidad, competicion, enemistad70potior-ius: mejor, preferible, mas digno o importante71patruus-i: tio paterno72contumeliosus-a-um: denigrante, insultante, degradante

50 3. Secundum bellum punicum

Scipio Nasica censor factus, gravem se ac severum praebuit 73 . Cum equi-tum censum ageret, equitem quemdam vidit obeso et pingui corpore, equumvero eius strigosum 74 et macilentum. ((Quidnam causae est, -inquit censor-,cur sis tu, quam equus pinguior?)). ((Quoniam, -respondit eques-, ego me ipsecuro, equum vero servus)). Minus verecundum visum est responsum, itaquegraviter obiurgatus 75 eques, et mulcta damnatus. Idem Scipio Nasica cumEnnio poeta vivebat coniunctissime. Cum ad eum venisset, eique ab ostioquaerenti ancilla dixisset Ennium domi non esse, Nasica sensit illam dominiiussu dixisse, et illum intus esse. Paucis post diebus cum ad Nasicam venissetEnnius, et eum a ianua quaereret, exclamavit ipse Nasica se domi non esse.Tum Ennius: ((Quid! ego non cognosco, -inquit-, vocem tuam?)) Hic Nasica:((Homo es impudens 76 : ego cum te quaererem, ancillae tuae credidi te dominon esse; tu non mihi credis ipsi)).

3.8. Marcus Porcius Cato

Marcus Porcius Cato ortus municipio Tusculo, adolescentulus priusquamhonoribus operam daret, rure in praediis 77 paternis versatus est, deinde Ro-mam demigravit, et in foro esse coepit. Primum stipendium meruit annorumdecem septemque, Quinto Fabio consule, cui postea semper adhaesit. Indecastra secutus est Claudii Neronis, eiusque opera magni aestimata est inproelio apud Senam, quo cecidit Asdrubal frater Annibalis. Ab adolescentiafrugalitatem temperantiamque coluit. Pellibus haedinis pro stragula 78 vesteutebatur; eodem cibo quo milites vescebatur; aquam in bellicis 79 expeditio-nibus potabat; si nimio aestu 80 torqueretur 81 , acetum; si vires deficerent,paululum vilis 82 vini.

Quaestor 83 Scipioni Africano obtigit, et cum eo parum amice vixit. Namparcimoniae amans haud probabat sumptus, quos Scipio faciebat. Quare, eorelicto, Romam rediit, ibique Scipionis vitam palam et aperte re reprehendit,

73praebeo-ui-itum: presentar, ofrecer74strigosus-a-um: flaco, seco75obiurgo: reprender, reprochar

))76impudens-ntis: desvergonzado

77praedium-ii: hacienda, bienes raıces78stragulus-a-um: que cubre; stragulum-i: cubierta79bellicus-a-um: militar, guerrero80aestus-us: gran calor, ardor81torqueo: aquı, hacer sufrir, atormentar82vilis-e: barato, de bajo precio83quaestor-oris: administrador de bienes publicos; primer escalon en la carrera polıtica

3.8. Marcus Porcius Cato 51

quasi militarem disciplinam corrumperet. Dictitabat 84 illum cum pallio etcrepidis 85 solitum ambulare in Gymnasio, palaestrae operam dare, militumlicentiae indulgere. Quod crimen non verbo, sed facto diluit Scipio. Nam cumea de re legati Roma Syracusas missi essent, Scipio exercitum omnem eo con-venire et classem expedire iussit, tanquam dimicandum eo die terra mariquecum Carthaginiensibus esset, postridie, legatis inspectantibus, pugnae simu-lacrum exhibuit. Tam eis armamentaria, horrea, omnemque belli apparatumostendit. Reversi Romam legati, omnia apud exercitum Scipionis praeclarese habere renuntiarunt.

Eadem asperitate Cato matronarum luxum insectatus 86 est. Scilicet in me-dio ardore belli Punici, Oppius tribunus plebis legem tulerat, qua vetabanturmulieres Romanae plus semuncia 87 auri habere, vestimento varii coloris uti,et iuncto vehiculo in urbe vehi. Confecto autem bello, et florente republica,matronae pristina ornamenta sibi reddi postulabant; omnes vias urbis obside-bant, virosque ad forum descendentes orabant, ut legem Oppiam, abrogarent.Quibus acerrime restitit Cato, sed frustra; nam lex fuit abrogata.

Cato creatus consul, in Hispaniam adversas Celtiberos profectus est. Quosacri proelio vicit, et ad deditionem compulit: eo in bello Cato cum ultimismilitum parcimonia vigiliis et labore certavit, nec in quemquam gravius se-veriusque imperium exercuit, quam in semetipsum. Cum Hispanos ad defec-tionem pronos videret, cavendum iudicavit ne deinceps rebellare possent. Idautem effecturus sibi videbatur, si eorum muros dirueret. Sed veritus 88 ne,si id universis civitatibus imperaret communi edicto, non obtemperarent 89 ,scripsit ad singulas separatim ut muros diruerent, epistolasque omnibus simuleodemque die reddendas curavit. Cum unaquaeque sibi soli imperari putaret,universae paruerunt. Cato Romam reversus de Hispania triumphavit.

Postea Cato censor factus, severe ei praefuit potestati. Nam, et in complu-res nobiles animadvertit, et imprimis Lucium Flaminium virum consularemsenatu movit. Cui inter alia facinora illud obiecit 90 . Cum esset in Gallia Fla-minius, mulierem, cuius amore deperibat, ad cenam vocavit, eique forte inter

84dictito: andar diciendo, repetir a menudo85crepida-ae: sandalias; crepidatus-a-um: con sandalias86insector: perseguir, censurar, no dejar vivir87semuncia-ae: media onza88vereor-veritus sum: respetar, temer89obtempero: obedecer, someterse90obicio-ieci-iectum: exponer, echar

52 3. Secundum bellum punicum

cenandum dixit multos capitis damnatos in vinculis esse, quos securi percus-surus esset. Tum illa negavit se unquam vidisse quemquam securi ferientem,et pervelle id videre. Statim Flaminius unum ex his, qui in carcere detineban-tur, adduci iussit, et ipse securi percussit. Tam perditam libidinem eo magisnotandam putavit Cato, quod cum probro 91 privato coniungeret imperii de-decus 92 . Quid enim crudelius quam inter pocula et dapes ad spectaculummulieris humanam victimam mactare, et mensam cruore respergere?

Cum in senatu de tertio Punico bello ageretur, Cato iam senex delendamCarthaginem censuit, negavitque ea stante salvam esse posse rempublicam.Cum autem id, contradicente Scipione Nasica, non facile patribus persuade-ret, deinceps quoties de re aliqua sententiam dixit in senatu, addidit semper:((Hoc censeo, et Carthaginem esse delendam)). Tandem in curiam intulit ficumpraecocem, et excussa toga effudit: cuius cum pulchritudinem patres admi-rarentur, interrogavit eos Cato quandonam ex arbore lectam 93 putarent?Illis ficum recentem videri affirmantibus: ((Atqui, -inquit-, tertio abhinc diescitote decerptam esse Carthagine; tam prope ab hoste absumus)). Movit eares patrum animos, et bellum Carthaginiensibus indictum est.

Fuit Cato ut senator egregius, ita bonus pater: cum ei natus esset filius,nullis negotiis nisi publicis impediebatur quominus adesset matri infantemabluenti et fasciis 94 involventi. Illa enim proprio lacte filium alebat. Ubialiquid intelligere potuit puer, eum pater ipse in literis instituit, licet idoneumet eruditum domi servum haberet. Nolebat enim servum filio maledicere, velaurem vellicare, si tardior in discendo esset; neque etiam filium tanti beneficii,hoc est doctrinae, debitorem 95 esse servo. Ipse itaque eius ludi magister,ipse legum doctor, ipse lanista fuit. Conscripsit manu sua, grandibus literishistorias, ut etiam in paterna domo ante oculos proposita haberet veteruminstituta et exempla.

Cum postea Catonis filius in exercitu Pompili tiro 96 militaret, et Pompiliovisum esset unam dimittere legionem, Catonis quoque filium dimisit; sed cumis amore pugnandi in exercitu remansisset, Cato pater ad Pompilium scripsit,ut, si filium pateretur in exercitu remanere, secundo eum obligaret militiaesacramento, quia, priore amisso, cum hostibus iure pugnare non poterat.

91probrum-i: verguenza, infamia, ignominia92dedecus: deshonor, verguenza93lectus-a-um: pp. lego, selecto, escogido94fascia-ae: venda, faja, panal95debitor-oris: deudor96tiro-onis: soldado bisono, recluta

3.8. Marcus Porcius Cato 53

Exstat quoque Catonis patris ad filium epistola, in qua scribit se audivisseeum missum factum esse a Pompilio imperatore monetque eum ut caveat neproelium ineat. Negat enim ius esse, qui miles non sit, eum pugnare cumhoste.

Agricultura plurimum delectabatur Cato, malebatque agrorum et pecorumfructu, quam foenore ditescere 97 . Cum ab eo quaereretur quid maxime inre familiari expediret. Respondit, bene pascere. Quid secundum? Satis benepascere. Quid tertium? Male pascere. Quid quartum? Arare. Et cum illequi quaesierat dixisset, quid foenerari? Tum Cato: ((Quid, inquit, hominemoccidere?)) Scripsit ipse villas suas, ne tectorio 98 quidem fuisse perlitas 99 ,atque postea addidit: ((Neque mihi aedificatio neque vas, neque vestimentumullum est pretiosum; si quid est, quo uti possim, utor; si non est, facile careo.Suo quemque uti et frui per me licet: mihi vitio quidam vertunt, quod multisegeo; at ego illis vitio tribuo, quod nequeunt egere)).

Iniuriarum patientissimus fuit Cato. Cum ei causam agenti, protervus 100

quidam, pingui saliva quantum poterat attracta, in frontem mediam inspuis-set, tulit hoc leniter: ((Et ego, -inquit-, o homo! affirmabo falli eos qui tenegant os habere)). Ab alio homine improbo contumeliis proscissus: ((Iniqua,-inquit-, tecum mihi est pugna: tu enim probra facile audis, et dicis libenter;mihi vero et dicere ingratum, et audire insolitum)). Dicere solebat acerbosinimicos melius de quibusdam mereri quam eos amicos qui dulces videantur;illos enim saepe verum dicere, hos nunquam.

Cato ab adolescentia usque ad extremam aetatem inimicitias, reipublicaecausa, suscipere non destitit: ipse a multis accusatus, non modo nullum exis-timationis 101 detrimentum fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit.Quartum et octogesimum annum agens, ab inimicis capitali crimine accusa-tus suam ipse causam peroravit, nec quisquam, aut memoriam eius tardio-rem, aut lateris firmitatem imminutam, aut os haesitatione 102 impeditumanimadvertit. Non ilium enervavit, nec afflixit senectus: ea aetate aderatamicis, veniebat in senatum frequens. Graecas etiam literas senex didicit.Quando obreperet 103 senectus, vix intellexit. Sensim sine sensu aetas in-gravescebat; nec subito fracta est, sed diuturnitate quasi extincta. Annos

97ditesco: enriquecerse98tectorium-ii: revestimiento de estuco99?

100protervus-a-um: desvergonzado, insolente, violento101existimatio-onis: juicio, opinion102heasitatio-onis: perplejidad, torpeza, tartamudeo103obrepo-repi-reptum: acercarse furtivamente, reptar

54 3. Secundum bellum punicum

quinque et octoginta natus excessit e vita.

3.9. Titus Quinctius Flaminius

Titus Quinctius Flaminius filius eius, qui apud Trasimenum periit, consulmissus est adversus Philippum Macedonum regem, qui Annibalem pecuniaet copiis iuverat, Atheniensesque populi Romani socios armis lacessiverat 104

. Contraxerant autem bellum cum Philippo Athenienses haudquaquam dignacausa. Duo iuvenes Acarnanes non initiati 105 templum Cereris cum ceteraturba ingressi sunt. Facile eos sermo prodidit 106 . Perducti ad antistites 107

templi, etsi manifestum erat eos per errorem ingressos, tanquam ob infandumscelus interfecti sunt: Acarnanes suorum nece commoti, ad vindicandos illosauxilium a Philippo petierunt, qui terram Atticam igne ferroque vastavit,urbes complures cepit, Athenas ipsas oppugnavit.

Quinctius exercitu conscripto maturius quam soliti erant priores consu-les profectus, in Graeciam magnis itineribus contendit. Tunc caduceator 108

ab rege venit, locum ac tempus colloquendi postulans. Flaminius victoriaequam pacis avidior, tamen ad constitutum tempus venit in colloquium, pos-tulavitque ut Philippus omni Graecia decederet. Accensus indignatione rexexclamavit: ((Quid victo imperares gravius, Tite Quincti?)) Et cum quidam excircumstantibus oculis aeger adiecisset, aut bello vincendum, aut melioribusparendum esse. ((Apparet id quidem, -inquit Philippus-, etiam caeco)), iocansin eius valetudinem oculorum. Erat quippe Philippus dicacior 109 natura,quam regem decet, et ne inter seria quidem satis risu temperans. Dein, reinfecta, se ex colloquio proripuit. Eum Flaminius bis proelio fudit castrisqueexuit.

Quinctius Flaminius Graeciae veterem statum reddidit ut legibus suis vi-veret, et antiqua libertate frueretur. Aderat ludorum Isthmiorum tempus,ad quod spectaculum Graecia universa convenerat. Tam praeco in mediamarenam processit, tubaque silentio facto, haec verba pronunciavit: ((Senatus,populusque Romanus et Titus Quinctius Flaminius imperator, Philippo regeet Macedonibus devictis, omnes Graeciae civitates liberas esse iubet)). Audita

104lacesso-ivi-itum: acosar, irritar, provocar105initiatio-onis: iniciacion en los misterios religiosos106prodo-didi-ditum: aquı, proclamar, descubrir, revelar107antistes-itis: sacerdote, maestro superior, obispo108caduceatur-oris: legado, parlamentario109dicax-acis: burlon, mordaz

3.10. Lucius Paulus Aemilius Macedonicus 55

voce praeconis, maius gaudium fuit, quam quantum homines possent cape-re: vix satis credebat se quisque audivisse, alii alios intuebantur mirabundirevocatus praeco, cum unusquisque non audire tantum, sed videre etiam li-bertatis suae nuncium averet, iterum pronunciavit eadem. Tum tantus clamorortus est, ut certo constet aves, quae supervolabant, attonitas paventesquedecidisse.

Quinctio Flaminio triumphus a Senatu decretus est. Postea cum PrusiasBithyniae rex legatos Romam mississet, casu accidit ut legati apud Flamini-um cenarent atque ibi de Annibale mentione facta, ex his unus diceret eumin Prusiae regno esse. Id postero die Flaminius senatui detulit. Patres, qui,vivo Annibale, nunquam metu vacui erant, legatos in Bithyniam miserunt,in his Flaminium, qui Annibalem sibi dedi poscerent. A primo colloquio Fla-minii, ad domum Annibalis custodiendam, milites a rege missi sunt. Annibalseptem exitus e domo fecerat, ut semper aliquod iter fugae praeparatum ha-beret. Postquam nunciatum est ei milites regios in vestibulo esse, conatusest postico occulto fugere: ubi vero id quoque obseptum 110 sensit, et omniaclausa esse, hausto, quod sub annuli gemma habebat, veneno absumptus est.

3.10. Lucius Paulus Aemilius Macedonicus

Paulus Aemilius eius qui ad Cannas cecidit filius erat. Consul sortitus estMacedoniam provinciam, in qua Perseus Philippi filius paterni in Romanosodii haeres 111 bellum renovaverat. Cum adversus Perseum profecturus esset,et domum suam ad vesperum rediret, filiolam suam Tertiam, quae tunc eratadmodum parva, osculans, animadvertit tristiculam: ((Quid est, -inquit-, meaTertia, quid tristis es?)). ((Mi pater, -inquit illa-, Perse periit)). (Erat autemmortua catella 112 eo nomine). Tum ille arctius puellam complexus: ((Accipioomen 113 , -inquit-, mea filia)). Ita ex fortuito dicto quasi spem certam cla-rissimi triumphi animo praesumpsit. Ingressus deinde Macedoniam recta adhostem perrexit.

Cum duae acies in conspectu essent, Sulpicius Gallus, tribunus militum,Romanum exercitum magno metu liberavit. Is enim, cum lunae defectio-nem nocte sequenti futuram praesciret, ad concionem vocatis militibus dixit:((Nocte proxima, ne quis id pro portento accipiat, ab hora secunda usque ad

110obsero: cerrar, echar el cerrojo111heres-edis: heredero112catella-ae: perrita

))113omen-inis: augurio, presagio

56 3. Secundum bellum punicum

quartam luna defectura est. Id, quia naturali ordine et statis fit temporibus,et sciri ante et praedici potest. Itaque, quemadmodum nemo miratur lunamnunc pleno orbe, nunc senescentem exiguo cornu fulgere, sic mirum non esteam obscurari, quando umbra terrae conditur)). Quapropter Romanos nonmovit illa defectio; Macedones vero eadem, ut triste prodigium, terruit.

Paulus Aemilius cum Perseo acerrime dimicavit tertio nonas septembris.Macedonum exercitus caesus fugatusque est: rex ipse cum paucis fugit. Fu-gientes persecutus est Aemilius usque ad initium noctis. Tum se in castravictor recepit. Reversum gravis cura angebat quod filium in castris non inve-nisset. Is erat Publius Scipio, postea Africanus deleta Carthagine appellatus,qui decimum septimum tunc annum agens, dum acrius sequitur hostes, inchapterem aliam turba abreptus fuerat. Media tandem nocte in castra rediit.Tunc, recepto sospite 114 filio, pater tantae victoriae gaudium sensit. VictusPerseus in templum confugerat, ibique in angulo obscuro delitescebat 115 :deprehensus, et cum filio natu maximo ad consulem perductus est.

Perseus pulla 116 veste amictus castra ingressus est. Non alias ad ullumspectaculum tanta multitudo occurrit. Rex captivus progredi prae turba nonpoterat, donec consul lictores misit, qui submovendo circumfusos iter ad prae-torium facerent. Paulus Aemilius, ubi audivit Perseum adesse, consurrexit,progressusque paulum introeunti regi manum porrexit: ad genua procumben-tem erexit; introductum in tabernaculum suo lateri assidere 117 iussit. Deindeeum interrogavit qua inductus iniuria bellum contra populum Romanum taminfesto animo suscepisset? Rex, nullo dato responso, terram intuens diu fle-vit. Tum consul: ((Bonum, -inquit-, animum habe: populi Romani clementianon modo spem tibi, sed prope certam fiduciam 118 salutis praebet)).

Postquam Perseum consolatus est Paulus Amilius sermonem ad circums-tantes Romanos convertit: ((Videtis, inquit, exemplum insigne mutationis re-rum humanarum: vobis haec praecipue dico, iuvenes; ideo neminem decet inquemquam superbe agere, nec praesenti credere fortunae)). Eo die Perseusa consule ad cenam invitatus est, et alius omnis ei honos habitus est, quihaberi in tali fortuna, poterat. Deinde cum ad consulem multarum gentium

114sospes-itis: salvo, salvado, fuera de peligro115delitesco-litui: ocultarse, esconderse, ampararse en116pullus-a-um: aquı, de color negro u oscuro; pulla toga: toga negra; tunica pulla: tunica

burda, de gente baja117assideo-sessi-sessum: sentarse al lado de, colocarse cerca de

))118fiducia-ae: confianza

3.10. Lucius Paulus Aemilius Macedonicus 57

legati gratulandi causa venissent Paulus Aemilius ludos magno apparatu fe-cit, lautumque convivium paravit: qua in re curam et diligentiam adhibebat,dicere solitus et convivium instruere et ludos parare viri eiusdem esse, quisciret bello vincere.

Confecto bello, Paulus Aemilius regia nave ad urbem est subvectus. Com-pletae erant omnes Tiberis ripae obviam effusa multitudine. Fuit eius triump-hus omnium longe magnificentissimus. Populus, exstructis per forum tabula-tis in modum theatrorum, spectavit in candidis togis. Aperta templa omniaet sertis 119 coronata thure 120 fumabant. In tres dies distributa est pompaspectaculi. Primus dies vix suffecit transvehendis signis tabulisque; sequentidie translata sunt arma, galeae, scuta, loricae, pharetrae, argentum aurum-que. Tertio die, primo statim mane ducere agmen coepere tibicines, non festossolemnium pomparum modos, sed bellicum sonantes, quasi in aciem proce-dendum foret. Deinde agebantur pingues cornibus auratis et vittis redimiti121 boves centum et viginti.

Sequebantur Persei liberi, comitante educatorum et magistrorum turba quimanus ad spectatores cum lacrymis miserabiliter tendebant, et pueros doce-bant implorandam suppliciter 122 victoris populi misericordiam. Pone 123 filiosincedebat cum uxore Perseus stupenti et attonito similis. Inde quadringentaecoronae aureae portabantur, ab omnibus fere Graeciae civitatibus dono mis-sae. Postremo ipse in curru Paulus auro purpuraque fulgens eminebat, quimagnam cum dignitate alia corporis, tum senecta ipsa maiestatem prae seferebat. Post currum inter alios illustres viros filii duo Aemilii; deinde equitesturmatim, et cohortes peditum suis quaeque ordinibus. Paulo a senatu et aplebe concessum est ut in ludis Circensibus veste triumphali uteretur, eiquecognomen Macedonici inditum.

Tantae huic laetitiae gravis dolor admixtus est. Nam Paulus Aemilius, duo-bus filiis in adoptionem datis, duos tantum nominis haeredes domi retinuerat.Ex his minor ferme duodecim annos natus, quinque diebus ante triumphumpatris, maior autem triduo post triumphum decessit. Erat porro Aemiliusliberorum amantissimus; eos erudiendos curaverat non solum Romana veteridisciplina, sed etiam Graecis literis. Optimos adhibuerat magistros, eorum-

119sertum-i: guirnalda, corona de flores120tureus-a-um: de incienso, relativo al incienso; ?t(h)ure-is: incienso121redimio: coronar, cenir122humildemente, en ademan de suplica123prep. ac.: detras

58 3. Secundum bellum punicum

que exercitiis omnibus ipse interfuerat, cum eum respublica alio non vocaret.Eum tamen casum 124 fortiter tulit, et in oratione, quam de rebus a se gestisapud populum habuit: ((Optavi 125 , -inquit-, ut si quid adversi immineret adexpiandam nimiam felicitatem, id in domum meam potius quam in rem pu-blicam recideret. Nemo iam ex tot liberis superest, qui Pauli Aemilii nomenferat; sed hanc privatam calamitatem vestra felicitas, et secunda fortuna pu-blica consolatur)).

Paulus Aemilius omni Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus erat:tantam in aerarium populi Romani pecuniam invexerat, ut unius imperatorispraeda finem attulerit tributorum; at hic non modo nihil ex thesauris regiisconcupivit, sed ne ipse quidem spectare eos dignatus est. Per alios hominescuncta administravit, nec quidquam in domum suam intulit, praeter memo-riam nominis sempiternam: mortuus est adeo pauper, ut dos eius uxori, nisivendito, quem unum reliquerat, fundo, non potuerit exsolvi. Exsequiae eiusnon tam auro et ebore 126 , quam omnium benevolentia et studio fueruntinsignes. Macedoniae principes, qui tunc Romae erant legationis nomine, hu-meros suos funebri lecto sponte subiecerunt. Quem enim in bello ob virtutemtimuerant, eumdem in pace ob iustitiam diligebant.

3.11. Caius Popilius Laenas

Paulo Aemilio consule, Romam venerunt legati a Ptolemaeo rege Aegypti,qui, pulso fratre maiore, Alexandriam tenebat. Nam Antiochus rex Syriae, perspeciem reducendi in regnum maioris Ptolemaei, Aegyptum invadere conaba-tur. Iam navali proelio vicerat minorem Ptolemaeum, et Alexandriam obside-bat; nec procul abesse videbatur quin regno opulentissimo potiretur. Legatisordidati 127 , barba et capillo promisso, cum ramis oleae ingressi curiamprocubuerunt. Oratio fuit etiam miserabilior quam habitus. Orabant sena-tum ut opem regno Aegypti ferret. Moti patres legatorum precibus, extemplolegationem miserunt, cuius princeps Caius Popilius Laenas, ad bellum interfratres componendum. Iussus est Popilius adire prius Antiochum, deinde Pto-lemaeum, eisque denunciare ut bello absisterent 128 : qui secus fecisset, eumpro hoste a senatu habitum iri.

124casus-us: aquı, circunstancias, desgracia))

125opto: elegir, pero tambien desear algo a alguien o pedir a los dioses126ebor-oris: marfil127sordidatus-a-um: sucio en el vestir, enlutado128absisto-stiti: apartarse, alejarse

3.12. Publius Scipio Aemilianus 59

Prope Alexandriam Antiocho occurrerunt legati, quos advenientes Anti-ochus amice salutavit, et Popilio dextram porrexit; at Popilius suam reginoluit porrigere, sed tabellas, in quibus erat senatusconsultum, ei tradidit,atque statim legere iussit. Quibus perlectis, Antiochus dixit se, adhibitis ami-cis, consideraturum quid faciendum sibi esset. Indignatus Popilius, quod rexaliquam moram interponeret, virga, quam manu gerebat, regem circumscrip-sit; ac: ((Prius, -ait-, quam hoc circulo excedas, da responsum, quod senatuireferam)). Obstupefactus Antiochus, cum parumper 129 haesitasset: ((Faciam,-inquit-, quod censet senatus)). Tum demum Popilius dextram regi tanquamsocio et amico porrexit. Eadem die, cum Antiochus excessisset Aegypto, le-gati concordiam inter fratres auctoritate sua firmaverunt. Clara ea legatiofuit, quod Egyptus Antiocho adempta, redditumque regnum patrium stirpiPtolemaei fuerat.

3.12. Publius Scipio Aemilianus

Publius Scipio Aemilianus Pauli Macedonici filius, adoptione Scipionis Afri-cani nepos, a tenera aetate Graecis literis a Polybio praestantis ingenii viroeruditus est. Ex eius doctrina tantos fructus tulit, ut non modo aequalessuos, sed etiam maiores natu omni virtutum genere superaret. Temperantiaeet continentiae laudem ante omnia comparare studuit, quod quidem tunc dif-ficile erat. Mirum enim est quo impetu ad libidines et epulas iuvenes Romaniet tempore ferrentur. At Scipio contrarium vitae institutum secutus, publi-cam modestiae et continentiae famam est adeptus. Polybium semper domimilitiaeque secum habuit: semper inter arma ac studio versatus; aut corpuspericulis, aut animum disciplinis exercuit.

Scipio Aemilianus primum in Hispania, Lucullo duce, militavit; eoque inbello egregia fuit eius opera. Nam rex quidam barbarus mirae proceritatis130 splendidis armis ornatus, saepe Romanos provocabat, si quis singularicertamine secum vellet congredi. Cumque nemo contra eum exire auderet,suam Romanis ignaviam cum irrisu et ludibrio exprobrabat. Non tulit indig-nitatem rei Scipio, progressusque ad hostem, conserta pugna eum prostravit,pari Romanorum laetitia et hostium terrore, quod ingentis corporis virumipse exiguae staturae deiecisset. Scipio multo maius etiam adiit periculum inexpugnatione urbis, quam tunc obsidebant Romani: nam ipse primus murumconscendit, viamque aliis militibus aperuit. Ob haec praeclare gesta, Lucullus

129por un instante, momentaneamente130proceritas-atis: aquı, estatura

60 3. Secundum bellum punicum

dux iuvenem pro concione laudatum murali corona 131 donavit.

131corona que se concedıa al soldado que primero escalaba las murallas enemigas

Capıtulo 4

Tertium Bellum Punicum

4.1. Tertium Bellum Punicum

Tertio bello Punico, cum clarum esset Scipionis nomen, iuvenis adhuc fac-tus est consul, eique Africa provincia extra sortem data est, ut quam urbemavus eius concusserat, eam nepos evertere 1 . Tunc enim Romani suadenteCatone, deliberatum habebant Carthaginem diruere. Carthaginiensibus igi-tur imperatum est ut, si salvi esse vellent, ex urbe migrarent, sedemque alioin loco, a mari remoto, constituerent. Quod ubi Carthagine auditum est, or-tus statim est ululatus ingens, clamorque bellum esse gerendum, satiusqueesse extrema omnia pati, quam patriam relinquere. Cum vero neque navesneque arma haberent, in usum novae classis tecta domosque resciderunt; au-rum et argentum pro aere ferroque conflatum est; viri, feminae, pueri, senessimul operi instabant: non die, non noctu labor intermissus. Ancillas primototonderunt, ut ex earum crinibus funes facerent; mox etiam matronae ipsaecapillos suos ad eumdem usum contulerunt.

Scipio exercitum ad Carthaginem admovit, eamque oppugnare coepit: quaeurbs, quanquam summa vi defenderetur, tandem expugnata est. Rebus despe-ratis, quadraginta millia hominum se victori tradiderunt. Dux ipse Asdrubalinscia uxore, ad genua Scipionis cum ramis oleae supplex procubuit. Cumvero eius uxor se a viro relictam vidisset, diris 2 omnibus eum devovit; tumduobus liberis dextra laevaque comprehensis, a culmine domus se in mediumflagrantis urbis incendium immisit. Deleta Carthagine, Scipio victor Romamreversus est. Splendidum egit triumphum, Africanusque est appellatus. Itacognomen Africani Carthago capta Scipioni maiori, eadem eversa Scipioni

1everto-versi-versum: derribar, abatir2dirae-arum: imprecaciones

61

62 4. Tertium Bellum Punicum

minori peperit.

Postea Scipio iterum consul creatus, contra Numatinos in Hispaniam pro-fectus est. Ibi multiplex clades priorum ducum inscitia 3 a Romanis acceptafuerat. Scipio, ubi primum advenit, corruptum licentia exercitum ad pristi-nam disciplinam revocavit. Omnia deliciarum instrumenta castris eiecit. Quimiles extra ordinem fuisset deprehensus, eum virgis caedebat: iumenta omniavendi iussit, ne oneribus portandis usui essent: militem quemque triginta die-rum frumentum ac septenos vallos ferre coegit. Cuidam propter onus aegreincedenti dixit: ((Cum te gladio vallare sciveris, tunc vallum ferre desinito)).Ita redacto in disciplinam exercitu, urbem Numantiam obsedit. Numantinifame adacti, se ipsi trucidaverunt. Captam urbem Scipio delevit, et de eatriumphavit.

Scipio censor fuit cum Mummio viro nobili, sed segniore. Tribu movit 4

quemdam, qui ordines ducens proelio non interfuerat. Cumque ille quaereretcur notaretur, qui custodiae causa in castris remansisset, Scipio respondit:((Non amo nimium diligentes)). Equum ademit 5 adolescenti, qui in obsidioneCarthaginis, vocatis ad cenam amicis, diripiendam 6 sub figura urbis Cart-haginis placentam in mensa posuerat: quaerentique causam: ((Quia, -inquitScipio-, me prior Carthaginem diripuisti)). Contra Mummius Scipionis colleganeque ipse notabat 7 quemquam, et notatos a collega, quos poterat, ignomini-ae eximebat. Unde Scipio, cum ei cupienti censuram ex maiestate reipublicaegerere impedimento esset Mummii segnities, in senatu ait: ((Utinam mihicollegam dedissetis, aut non dedissetis!))

In Scipione Aemiliano etiam multa privatae vitae dicta factaque celebran-tur. Caio Laelio familiariter usus est. Ferunt cum eo Scipionem saepe rus-ticatum fuisse, eosque incredibiliter repuerascere 8 solitos esse, cum rus exurbe, tanquam e vinculis evolavissent. Vix audeo dicere de tantis viris; sed itanarratur conchas eos ad litus maris legere consuevisse 9 , et ad omnem animiremissionem 10 ludumque descendere. Mortuo Paulo Aemilio, Scipio cum fra-tre haeres relictus animum vere fraternum in eum ostendit; nam universam

3inscitia-ae: torpeza, inexperiencia4tribu movere: excluir de la tribu o del grupo5adimo-emi-emptum: quitar, arracar a la fuerza6diripio-ripui-reptum: destrozar, desgarrar7noto: aquı, censurar8repuerasco: volver a ser nino9consuesco-suevi-suetum: habituarse, acostumbrarse

10remissio animi: desahogo del alma

4.1. Tertium Bellum Punicum 63

ei haereditatem tradidit quod illum videret re familiari minus quam se ins-tructum. Pariter, defuncta matre, omnia bona materna sororibus concessit,quanquam nulla pars haereditatis ad eas lege pertineret.

Cum in concione interrogaretur quid sentiret de morte Tiberii Gracchi,qui populi favorem pravis largitionibus captaverat, palam respondit cum iu-re caesum videri. Quo responso exacerbata concio acclamavit; tum Scipioclamorem ortum a vili plebecula animadvertens: ((Taceant, -inquit-, quibusItalia noverca 11 est, non mater)). Cum magis etiam obstreperet 12 populus,ille vultu constanti: ((Hostium, -inquit-, armatorum toties clamore non terri-tus, qui possum vestro moveri?)) Tunc constantia et auctoritate viri perculsa13 plebs conticuit 14 . Deinde quasi vim sibi mox inferendam animo praesa-giret, malam sibi rependi 15 gratiam laborum pro republica susceptorum abingratis civibus questus est. Maxima patrum frequentia domum deductus est.

Postridie quam domum se validus receperat, Scipio repente in lectulo exani-mis est inventus. De tanti viri morte nulla habita est quaestio, eiusque corpusvelato capite est elatum, ne livor in ore appareret. Metellus, licet Scipionisinimicus, hanc necem adeo graviter tulit, ut, ea audita in forum advolave-rit, ibique moesto vultu clamaverit: ((Concurrite, cives; moenia urbis nostraeeversa sunt: Scipioni intra suos penates quiescenti nefaria 16 vis illata est)).Idem Metellus filios suos iussit funebri eius lecto humeros subiicere, eisquedixit: ((Nunquam a vobis id officium maiori viro praestari poterit)). Scipio-nis patrimonium tam exiguum fuit, ut triginta duas libras argenti, duas etselibram auri tantum reliquerit.

Cum duo consules, quorum alter inops erat, alter autem avarus, in senatucontenderent uter in Hispaniam ad bellum gerendum mitteretur, ac magnainter patres esset dissensio, rogatus sententiam Scipio Aemilianus: ((Neutrum,-inquit-, mihi mitti placet; quia alter nihil habet; alteri nihil est satis)). Scilicetad rem bene gerendam iudicabat pariter abesse debere et inopiam et avari-tiam. Alioquin 17 maxime verendum 18 est ne publicum munus quaestui 19

))11noverca-ae: madrastra

12obstrepo-pui-pitum: meter ruido, interrumpir con jaleo13percello-culi-culsum: derribar, abatir14conticesco-ticui: callar, enmudecer15rependo-pendi-pensum: pagar, contrapesar, equilibrar

))16nefarius-a-um: impıo, criminal, abominable

17aliquin: de no ser ası, por otra parte18verendus-a-um: respetable, temible19quaestus-us: ganancia, beneficio

64 4. Tertium Bellum Punicum

habeatur, et praeda communis in privatum imperatoris lucrum convertatur.Longe ab hac culpa alienus fuit Scipio; nam post duos consulatus et totidemtriumphos officio legationis fungens, septem tantum servos secum duxit. ECarthaginis et Numantiae spoliis comparare plures certe potuerat; sed nihilolocupletior Carthagine eversa fuit, quam ante. Itaque cum per populi Ro-mani socios et exteras nationes iter faceret, non mancipia eius, sed victoriaenumerabantur, nec quantum auri et argenti, sed quantum dignitatis atquegloriae secum ferret, aestimabatur.

4.2. Tiberius Gracchus et Caius Gracchus

Tiberius Gracchus et Caius Gracchus Scipionis Africani ex filia nepoteserant. Horum adolescentia bonis artibus et magna omnium spe floruit. Adegregiam quippe indolem accedebat optima educatio. Exstant Corneliae ma-tris epistolae, quibus apparet eos non solum in gremio matris educatos fuisse,sed etiam ab ea sermonis elegantiam hausisse 20 . Maximum matronis orna-mentum esse liberos bene institutos merito putabat sapientissima illa mulier:cum Campana matrona, apud illam hospita, ornamenta sua, quae erant illaaetate pretiosissima, ostentaret ei muliebriter, Cornelia traxit eam sermone,quousque a schola redirent liberi; quos reversos hospitae 21 exhibens: ((Enhaec, inquit, mea ornamenta)). Nihil quidem istis adolescentibus neque a na-tura neque a doctrina defuit; sed ambo rempublicam, quam tueri potuissent,impie perturbare maluerunt.

Tiberius Gracchus, cum esset tribunus plebis, a senatu descivit 22 : populifavorem profusis largitionibus sibi conciliavit; agros plebi dividebat, dabatcivitatem omnibus Italicis; provincias novis coloniis replebat: quibus rebusviam sibi ad regnum parare videbatur. Quare convocati patres deliberabantquidnam faciendum esset. Tiberius in Capitolium venit, manum ad caputreferens; quo signo salutem suam populo commendabat 23 : hoc nobilitas itaaccepit quasi diadema posceret. Tum Scipio Nasica, cum esset consobrinusTiberii Gracchi, patriam cognationi 24 praetulit, sublataque dextera procla-mavit: Qui rempublicam salvam esse volunt me sequantur; dein Gracchumfugientem persecutus in eum irruit, suaque manu eum interfecit. Mortui Ti-berii corpus in flumen proiectum est.

20haurio-haussi-haustum: extraer, sacar (aquam haurire)21hospita-ae: huespeda, tanto la que hospeda como la hospedada22descisco-scivi-scitum: abandonar un partido o unos principios23commendo: confiar, recomendar, hacer valer24cognatio-onis: vınculo de sangre, parentesco

4.2. Tiberius Gracchus et Caius Gracchus 65

Caium Gracchum idem furor, qui fratrem Tiberium, invasit: seu vindican-dae fraternae necis, seu comparandae regiae potentiae causa, vix tribunatumadeptus est, cum pessima coepit inire consilia: maximas largitiones fecit;aerarium effudit; legem de frumento plebi dividendo tulit. Perniciosis Grac-chi consiliis, quanta poterant contentione 25 , obsistebant 26 omnes boni, inquibus maxime Piso vir consularis. Is cum multa contra legem frumenta-riam dixisset, lege tamen lata, ad frumentum cum ceteris accipiendum venit;Gracchus animadvertit in concione Pisonem stantem; eum sic compellavit27 , audiente populo Romano. ((Qui tibi constas, Piso, cum ea lege frumen-tum petas quam dissuasisti?)) Cui Piso: ((Nolim quidem, Grache, -inquit-,mea bona tibi viritim dividere liceat: sed si facias, chapterem petam)). Quoresponso aperte declaravit vir gravis et sapiens lege quam tulerat Gracchuspatrimonium publicum dissipari.

Decretum a senatu latum est, ut videret consul Opimius ne quid detri-menti respublica caperet; quod decretum, nisi in maximo discrimine, ferrinon solebat. Caius Gracchus, armata familia, Aventinum occupaverat. Qua-mobrem consul, vocato ad arma populo, Caium aggressus est qui pulsus, duma templo Dianae desilit, talum 28 intorsit, et cum iam a satellitibus Opimiicomprehenderetur, iugulum 29 servo praebuit, qui dominum et mox semetip-sum super domini corpus interemit. Consul promiserat se pro capite Gracchiaurum repensurum esse; quare Septimuleius quidam lancea praefixum Caiicaput attulit, eique aequale auri pondus persolutum est. Aiunt etiam illumprius cervice perforata, cerebroque exempto, plumbum infudisse, quo graviusefficeretur.

Occiso Tiberio Graccho, cum senatus consulibus mandasset ut in eos quicum Tiberio consenserant animadverteretur 30 , Blosius quidam Tiberii ami-cus pro se deprecatum 31 venit; hancque, ut sibi ignosceretur, causam affe-rebat, quod tanti Gracchum fecisset, at quidquid ille vellet, sibi faciendtimputaret. Tum consul: ((Quid? -ait-, si te in Capitolium faces ferre vellet, obse-cuturusne voluntati illius fuisses propter istam quam iactas familiaritatem?))((Nunquam, -inquit Blosius-, id quidem voluisset; sed, si voluisset, paruis-sem)). Nefaria est ista vox; nulla enim est excusatio peccati, si amici causa

25contentio-onis: tension, lucha, rivalidad26obsisto-stiti: resistir27compello: aquı acusar, reprender28talus-i: talon, tobillo29iugulum-i: garganta, cuello30animadverto-rti-rsum: prestar atencion, cuidar de que no, censurar, reprender31deprecor: apartar, tratar de evitar con suplicas

66 4. Tertium Bellum Punicum

peccaveris.

4.3. Lucius Mummius Achaicus

Cum Corinthii adversus Romanos rebellassent, eorumque legatis iniuriamfecissent, Lucius Mummius consul, conscripto exercitu, Corinthum profec-tus est. Corinthii, veluti nihil negotii bello Romano suscepissent omnia ne-glexerant. Praedam, non proelium cogitantes, vehicula duxerant ad spoliaRomanorum reportanda. Coniuges liberosque ad spectaculum certaminis inmontibus posuerunt. Quam vecordiam 32 celerrima poena consecuta est; namproelio ante oculos suorum commisso caesi, lugubre his spectaculum et gra-vem luctus memoriam reliquerunt. Coniuges et liberi eorum de spectatoribuscaptivi facti praeda victorum fuere. Urbs ipsa Corinthus direpta primum,deinde tuba praecinente diruta est: populus omnis sub corona venditus; duxeorum victus domum refugit eamque incendit; coniugem interfecit, et in ig-nem praecipitavit; ipse veneno interiit.

Erat Corinthi magna vis signorum tabularumque pretiosarum, quibus Mum-mius urbem et totam replevit Italiam nihil vero in domum suam intulit: sedharum rerum adeo rudis et ignarus erat Mummius, at, cum eas tabulas Ro-mam portandas locaret, edixerit 33 conducentibus, si eas perdidissent, novasesse reddituros. Una eximii pictoris tabella ludentibus alea militibus alvei vi-cem praestitit. Quae tabella deinde, cum praeda venderetur, ab Attalo regesex millibus nummorum empta est. Mummius pretium admiratus, ex alienoiudicio pulchritudinem tabellae suspicatus est, atque venditionem rescidit ettabellam iussit Romam deferri.

4.4. Quintus Metellus Macedonicus

Quintus Metellus a domita Macedonia dictus Macedonicus missus est ad-versas pseudo-Philippum, hominem humili loco natum qui se Persei regisfilium mentiebatur, eaque fraude Macedoniam occupaverat. Fabulam autemhuiusmodi finxerat: praedicabat se ex Perseo rege ortum, et ab eo fidei cuius-dam viri Cretensis commissum, ut in belli casus, quod tunc ille cum Romanisgerebat, aliquod veluti semen stirpis regiae reservaretur; datum ei insuper li-bellum signo Persei impressum, quem puero traderet, cum ad puberem aeta-tem venisset. Mortuo Perseo, se Adrumeti educatum usque ad duodecimum

32verecordia-ae: insensatez, extravagancia, locura33edico-dixi-dictum: proclamar en voz alta, mandar, ordenar

4.4. Quintus Metellus Macedonicus 67

aetatis annum, ignarum fuisse generis sui, eumque existimavisse patrem a quoeducaretur. Ab eo tandem morti proximo detectam fuisse originem suam, si-bique libellum traditum. Erat praeterea iuveni forma, quae Persei filium nondedeceret 34 . Hunc Metellus bis proelio fudit, et die triumphi ante currumegit.

Postea Quintus Metellus bellum in Hispania contra Celtiberos gessit; etcum urbem, quae erat caput gentis obsideret, iamque admota machina, chap-terem muri, quae sola convelli 35 poterat brevi diiecturus videretur, humanita-tem certae victoriae praetulit. Vir quidam in obsessa civitate nobilis, nomineRethogenes, ad Metellum transierat, relictis in oppido filiis. Irati cives Retho-genis filios Machinae ictibus obiecerunt. Nihil motus periculo filiorum paterhortabatur Metellum ut ne oppugnatione desisteret; at Metellus obsidionemmaluit solvere, quam pueros in conspectu patris crudeli nece interfici: atquehuius mansuetudinis fructum tulit; namque multae aliae urbes admirationehuius facti se sponte ei dediderunt.

Metellus, cum urbem Contebriam viribus expugnare non posset, ad fallen-dum hostem convertit animum, et viam reperit qua propositum ad exitumperduceret. Itinera magno impetu ingrediebatur, deinde alias atque alias re-giones petebat: modo hos occupabat montes, modo ad illos transgrediebatur.Cum interim et suis et hostibus ignota esset causa cur sic sua mutaret con-silia, a quodam amico interrogatus quid ita incertum belli genus sequeretur:Absiste, inquit Metellus, ista quaerere; namque tunicam meam exurerem 36 ,si eam consilium meum scire existimarem. Postquam vero et exercitum suumignorantia et, hostes errore implicavit, cum alio cursum direxisset, subito adContebriam reflexit, eamque inopinatam et attonitam oppressit.

Raram Metelli Macedonici felicitatem multi scriptores concelebrant: ea qui-dem ipsi omnia contigerunt, qua beatam vitam videntur efficere. Fortuna eumnasci voluit in urbe terrarum principe: parentes nobilissimos dedit; adiecitanimi eximias dotes et corporis vires, quae tolerandis laboribus sufficere pos-sent; multa decora in eius domum congessit: nam cum ipse consul, censoretiam augurque fuisset, et triumphasset, tres filios consules vidit, e quibusunum etiam et censorem et triumphantem quartum autem praetorem; tresquoque filias bene nuptas. Hunc autem vitae cursum consentaneus 37 finis ex-

34dedecet-dedecuit: no parecer bien, no estar bien35convello-velli-vulsum: arrancar, destruir, socavar36exuro-ussi-ustum: destrir, quemar37consentaneus-a-um: de acuerdo con, conforme a

68 4. Tertium Bellum Punicum

cepit; nam Metellum ultimae senectutis spatio 38 defunctum, et leni mortisgenere inter oscula complexusque natorum extinctum filii et generi humerissuis, per urbem sustulerunt, et rogo imposuerunt.

4.5. Quintus Metellus Numidicus

Quintus Metellus consul cum Iugurtha Numidarum rege bellum gessit: isa Micipsa adoptatus, duos eius filios fratres suos interfecerat, ut solus Numi-diae imperio potiretur. Micipsa in amicitia et societate populi Romani semperpermanserat. Postquam igitur Romae cognitum est nefarium Iugurthae sce-lus, placuit illud ulcisci. Metellus cum exercitu in Africam navigavit, et cumhoste manus conseruit. Qua in chaptere Jugurtha affuit; ibi aliquandiu certa-tum est, neque hic ullum boni ducis aut militis officium praetermisit. Ceterivero eius milites primo congressu pulsi fugatique sunt; Jugurtha in oppidummunitum perfugit. Paucis post diebus Metellus eum insecutus, iterum proeliofudit: Numidiam vastavit, urbes amplas et munitissimas cepit; quae victoriaei nomen Numidici fecit.

Postea Quintus Metellus censor factus est, eiusque egregia fuit censura, etomnis vita plena gravitatis. Cum ab inimicis accusatus, causam de pecuniisrepetundis diceret, et ipsius tabulae circumferrentur iudicibus inspiciendae,nemo ex illis fuit qui non removeret oculos, et se totum averteret, ne quis-quam dubitare videretur verumne an falsum esset quod ille retulerat in ta-bulas. Cum Saturninus tribunus plebis legem senatus maiestati adversam etreipublicae perniciosam tulisset, Metellus in eam legem iurare noluit, eaquede causa in exilium actus est. Honestum Rhodi secessum 39 invenit ibiquelitteris operam dedit. Ita vir fortissimus de civitate maluit decedere, quamde sententia, eique salus patriae dulcior quam conspectus fuit.

Metelli filius precibus et lacrymis a populo impetravit ut pater ab exiliorevocaretur. Is forte ludos spectabat, cum ei redditae sunt litterae, quibusscriptum erat, maximo senatus et populi consensu, reditum illi in patriamdatum esse. Nihil eo nuncio moveri visus est: non prius e theatro abiit, quamspectaculum ederetur; non laetitiam suam proxime sedentibus ulla ex chapte-re ostendit, sed summum gaudium intra se continuit, parique vultu in exiliumabiit, et fuit restitutus; adeo moderatum inter secundas et adversas res ges-sit animum! Tantus vero ad eum advenientem concursus est factus, ut dies

38spatium-ii: extension, en el espacio o en el tiempo39secessus-us: separacion, retiro, apartamiento

4.6. Marcus Aemilius Scarius 69

totus consumptus sit in gratulationibus illum ad portam urbis excipientium;inde in Capitolium ascendentem, et lares repetentem universa propemodum40 civitas deduxit.

4.6. Marcus Aemilius Scarius

Marcus Aemilius Scaurus nobili familia ortus est, sed paupere. Nam pa-ter eius, quamvis patricius, ob rei familiaris inopiam carbonarium negotiumexercuisse dicitur. Filius ipse dubitavit primo utrum honores peteret, an ar-gentarium faceret; sed cum eloquentia valeret, ex ea gloriam et opes peperit.Consul factus, severum se pro tuenda militari disciplina praebuit; disciplinaeexemplum admiratione dignum referebat ipse in eis libris quos de vita suascripserat. Cum in eo loco ubi posuerat castra, arbor esset maturis fructibusonusta, postridie abeunte exercitu, arbor intactis fructibus relicta est. IdemPublio Decio praetori, quod se transeunte sederet et assurgere iussus nonparuisset, vestem scidit, sellam fregit, et ne quis ad eum in ius iret, edixit.

Marcus Scaurus, ut in tuenda militari disciplina, sic in punienda filii suiingnavia 41 fuit severus. Cum enim in quodam proelio Romani equites pulsi,deserto imperatore, Romam pavide repeterent, in quibus erat ipse Scaurifilius, misit pater, qui ei dicerent se libentius occursurum esse filii in acieinterfecti ossibus, quam visurum reducem reum tam turpis fugae, ideoqueconspectum irati patris degeneri filio esse vitandum, si quid verecundiae inanimo superesset. Non tulit iuvenis. Ignominiae dolorem et moerore confectusinteriit.

Marcus Scaurus, cum esset summa senectute et adversa valetudine, pris-tinum animi vigorem retinuit. Varius quidam patria Hispanus, vetus Scauriinimicus, senem opprimere conatus est. Accusabat eum acceptae ab hosti-bus pecuniae ad prodendam rempublicam. Scaurus nobilissimis iuvenibusinnixus descendit in forum, dataque respondendi facultate, paucis verbis itacausam egit: ((Varius Hispanus ait Marcum Scaurum senatus principem abhoste corruptum esse, et populi Romani imperium prodidisse; Marcus veroScaurus princeps senatus, negat se esse huic culpae affinem: testis nemo est;utri vos potius credendum putatis?)) Qua dicti gravitat periculum intentatum42 propulsavit: nam statim populus accusatorem ab illa actione depulit.

40poco mas o menos41ignavia-ae: apatıa, flojedad, cobardıa42intentatus-a-um: pp. intento: dirigir, amenazar

70 4. Tertium Bellum Punicum

4.7. Publius Rutilius Rufus

Publius Rutilius Rufus vitae innocentia enituit 43 : cum nemo esset incivitate illo integrior, omni honore dignus est habitus, et consul factus. Cumeum amicus quidam rem iniustam aliquando rogaret, et Rutilius constanternegaret, indignatus amicus dixit: ((Quid igitur mihi opus est tua amicitia, siquod rogo non facis?)) ((Immo, respondit Rutilius, quid mihi tua, si propterte aliquid inhoneste facere me oporteat?)) Sciebat quippe vir sanctus tamcontra officium esse amico tribuere quod aequum non sit, quam non tribuereid quod recte possimus; atque si forte amici a nobis postulent quae honestanon sunt. religionem et fidem esse amicitiae anteponendam.

Rutilius tamen in invidiam equitum Romanorum venit quod ab eoruminiuriis Asiam, cui tunc praeerat, defendisset: quare ab eis repetundarum 44

accusatus est. Rutilius, innocentia fretus 45 senatoris insignia non deposuit;iudicibus non supplicavit: ne ornatius quidem causam suam dici voluit, quamsimplex veritatis ratio ferebat; itaque damnatus est, et Mitylenas exsulatumabiit. Illi Asiam petenti omnes huius provinciae civitates legatos miserunt.Hospitio eum, opibus, omni auxilio iuverunt. Cum Rutilium quidam conso-laretur, et diceret instare arma civilia, brevique futurum ut omnes exsulesreverterentur: ((Quid tibi, inquit Rutilius, mali feci, ut mihi peiorem redi-tum optares, quam exitum? Malo patria meo exilio erubescat, quam reditumaereat)).

4.8. Marcus Livius Drusus

Marcus Livius Drusus patre consulari genitus, relictum sibi patrimoniumprofusis largitionibus dissipavit, adeo ut ipse profiteretur 46 nemini 47 se adlargiendum quidquam reliquisse praeter caelum et coenum 48 . Unde cumpecunia egeret, multa contra dignitatem fecit. Tribunus plebis primo senatuscausam suscepit; sed audax et vehemens, ut propositum assequeretur, legesperniciosas tulit: quibus cum Philippus consul obsisteret, ei Drusus in comitioita collum obtorsit, ut plurimus sanguis efflueret e naribus; vique addita

43eniteo-ui: brillar, resplandecer, dignificarse44repetendae-arum: acusacion por apropiacion indebida45fretus-a-um: confiado, seguro46profiteor-profectus sum: declarar47nemini: dat. nemo48caenum-i: cieno, lodo

4.9. Caius Marius 71

contumelia, non cruorem, sed muriam 49 de turdis 50 esse dixit. Philippusenim deliciarum amans turdorumque imprimis 51 edax 52 habebatur. Aliumetiam virum consularem eisdem legibus pariter adversantem ait Drusus se desaxo Tarpeio praecipitaturum.

Nec observantior erga senatum fuit Drusus. Nam cum senatus ad eum mi-sisset ut in curiam veniret: ((Quare, -inquit Drusus-, non ipse senatus ad mevenit in Hostiliam propinquam Rostris?)) Paruitque tribuno senatus: quibusrebus factum est ut Drusus nec senatui, nec plebi placeret. Unde cum e foromagna hominum frequentia stipatus 53 rediret, in atrio domus suae cultellopercussus est; cultellus lateri eius affixus relictus est, auctor vero necis inturba latuit: Drusus intra paucas horas decessit. Quem ne morti quidem pro-ximum ea deseruit superbia, quae eum in exitium impulerat; cum extremumiam redderet spiritum, circumstantium multitudinem intuens: ((Ecquando,-inquit-, amici, similem mei civem habebit respublica?))

Hunc vitae finem habuit iuvenis clarissimus quidem, sed quem sua semperinquietum ac turbulentum fecerat ambitio: ipse queri solitus est sibi uni,ne puero quidem, ferias 54 unquam contigisse 55 ; nam adhuc praetextatusper ambitionem coepit reos iudicibus commendare: laudantur tamen Drusiquaedam facta dictaque. Cum Philippo consuli insidiae pararentur, eiusquevita in maximo esset periculo, Drusus, re cognita, Philippum licet inimicummonuit ut sibi caveret. Extat etiam Drusi vox egregia: cum enim domumaedificaret, promitteretque architectus, si quinque talenta sibi darentur, itase eam aedificaturum ut nemo in eam despicere 56 posset: ((Immo, -inquitDrusus-, decem dabo, si eam ita componas ut quidquid agam non a vicinistantum, sed ab omnibus etiam civivus possit perspici)).

4.9. Caius Marius

Caius Marius humili loco natus militiae tirocinium in Hispania duce Scipio-ne posuit; erat imprimis Scipioni carus ob singularem virtutem, et impigram

49muria-ae: salmuera, salsa50turdus-i: tordo51ante todo, principalmente52edax-acis: voraz, gloton53stipo: apinar, rodear, apretar; stipatus gregibus amicorum: rodeado por apretado tro-

pel de amigos54feria-ae: feria, dıa festivo55contingo-tigi-tactum: tocar, estar en contacto56despicio-spexi-spectum: mirar desde arriba, despreciar

72 4. Tertium Bellum Punicum

ad pericula et labores alacritatem. Scipio, cum inspicere 57 voluisset que-madmodum 58 ab unoquoque 59 equi curarentur, Marii equum validum etbene curatum invenit: quam diligentiam imperator plurimum laudavit. Qua-dam die cum forte post cenam Scipio cum amicis colloqueretur, dixissetquealiquis, si quid Scipioni accidisset, ecquemnam alium similem imperatoremhabitura esset respublica? Scipio, percusso leniter Marii humero, ((Fortassisistum)), inquit. Quo dicto excitatus Marius dignos rebus, quas postea gessit,spiritus concepit.

Marius legatus Metello in Numidia, criminando eum adeptus est consu-latum, et in eius locum suffectus. Bellum Iugurthinum a Metello prosperecoeptum confecit. Iugurtha ad Getulos profugerat, eorumque regem Bocchumadversus Romanos concitaverat. Marius Getulos et Bocchum agressus fudit.Castellum in excelsa rupe positum, ubi regii thesauri erant, non sine multolabore expugnavit. Bocchus bello defessus legatos ad Marium misit, pacemorantes. Sylla quaestor a Mario ad regem remissus, qui Boccho persuasit utIugurtham Romanis traderet. Iugurtha igitur vinctus ad Marium deductusest, quem Marius triumphans ante currum egit, et in carcerem coenosuminclusit, quo cum Iugurtha veste detracta ingrederetur, os diduxit 60 riden-tis in modum et similisque desipienti exclamavit: ((Proh! quam frigidum estvestrum balneum!))

Manus post expeditionem Numidicam iterum consul creatus est, eique be-llum contra Cimbros et Teutones decretum est. Hi novi hostes ab extremisGermaniae finibus profugi, novas sedes quaerebant. Gallia exclusi, in Italiamtransgressi sunt; nec primum impetum barbarorum tres duces Romani sus-tinuerant; sed Marius primo Teutones sub ipsis Alpium radicibus assecutus61 proelio oppressit: vallem fluviumque medium hostes tenebant, unde mi-litibus Romanis nulla aquae copia: aucta necessitate virtus causa victoriaefuit; namque Marius sitim metuentibus ait digitum protendens: ((Viri estis:en illic aquam habebitis)). Itaque tam acriter pugnatum est, tantaque caedeshostium fuit, ut Romani victores de cruento flumine non plus aquae biberent,quam sanguinis barbarorum.

57inscipio-spexi-spectum: mirar atentamente58quem ad modum: como si, de la misma manera que, lo mismo que59unusquisque-unaquaeque-unumquodque: cada uno, cada una, cada cosa60diduco-duxi-ductum: separar en diferentes direcciones, apartar61assequor-secutus sum: alcanzar

4.9. Caius Marius 73

Deletis Teutonibus Caius Marius in Cimbros convertitur: hi ex alia chap-tere Italiam ingressi, Athesim flumen non ponte nec navibus, sed ingestaobrutum 62 sylva transiluerant; quibus occurrit Marius. Tum Cimbri legatosad consulem miserunt, agros sibi suisque fratribus postulantes. Ignorabantscilicet Teutonum cladem. Cum Marius ab eis quaesivisset quos illi fratresdicerent; Teutones nominaverunt. Ridens Marius: ((Omittite, -inquit-, fratres;tenent hi acceptam a nobis terram aeternumque tenebunt)). Legati sensere seludibrio haberi, ultionemque Mario minati sunt, statim atque Teutones ad-venissent. ((Atqui adsunt, -inquit Marius-, decetque vos hinc non discedere,nisi salutatis vestris fratribus)). Tum vinctos adduci iussit Teutonum ducesqui, in proelio capti fuerant.

His rebus auditis, Cimbri castris egressi ad pugnam prodierunt. Mariusaciem ita instituit, ut pulvis in oculos et ora hostium ferretur. Incredibilistrage prostrata est illa Cimbrorum multitudo. Caesa traduntur centum etoctoginta hominum millia. Nec minor cum uxoribus pugna, quam cum virisfuit: illae enim obiectis undique plaustris 63 altae desuper, quasi e turribus,pugnabant lanceis contisque 64 . Victae tamen legationem ad Marium mise-runt libertatem orantes, quam cum non impetrassent, suffocatis 65 elisisqueinfantibus, aut mutuis concidere vulneribus, aut vinculo, e crinibus suis fac-to, ab arboribus iugisque plaustrorum subrectis 66 pependerunt. Ferant unamconspectam fuisse quae pedibus suis duos filios, seipsam vero ex arbore sus-penderat.

62obruo-rui-rutum: cubrir, abrumar63plaustrum-i: carro64contus-i: pica, pertiga65suffoco: estrangular, ahogar66subrigo: levantar, empinar

74 4. Tertium Bellum Punicum

Capıtulo 5

Primum civile bellum

5.1. Primum civile bellum

Tunc Romae primum civile bellum ortum est. Cum enim Sylla consul con-tra Mithridatem regem Ponti missus fuisset, ei Marius illud imperium eri-puit, fecitque ut loco Syllae imperator crearetur; qua re commotus Sylla cumexercitu Romam venit, eam armis occupavit, Mariumque expulit. Marius inpalude aliquandiu delituit 1 ; sed ibi paulo post deprehensus, et, ut erat, nudocorpore caenoque oblitus, iniecto in collum loro 2 raptus est, et in custodiamconiectus. Missus etiam est ad eum occidendum servus publicus, nationeCimber, quem Marius vultus maiestate deterruit. Cum enim hominem ad segladio stricto venientem vidisset: ((Tune, -inquit-, Marium audebis occidere?))Ille attonitus ac tremens, abiecto ferro, fugit. Marius postea, ab eis etiam,qui prius eum occidere voluerant, e carcere emissus est.

Marius accepta navicula in Africam traiecit, et in agrum Carthaginien-sem pervenit. Ibi cum in locis solitariis sederet, venit ad eum lictor Sextiliipraetoris, qui hanc provinciam administrabat. Marius ab eo, quem nunquamlaeserat 3 , aliquod humanitatis officium exspectabat; at lictor decedere eumprovincia iussit, nisi vellet in se animadverti. Torvis oculis eum intuens Ma-rius nullum dabat responsum. Interrogavit igitur eum lictor, ecquid praetorivellet renuntiari. Cui Marius: ((Abi, inquit, nuntia te vidisse Caium Mariumin Carthaginis magnae ruinis sedentem)). Duplici exemplo insigni eum admo-nebat de inconstantia rerum humanarum, cum et urbis maximae excidium 4

1delitesco-lituit: ocultarse2lorum-i: correa, atadura3laedo-laesi-laesum: herir, hacer dano, iniuriar4exidium-ii: caıda, destruccion, ruina

75

76 5. Primum civile bellum

, et viri clarissimi casum ob oculos poneret.

Profecto ad bellum Mithridaticum Sylla, in Italiam rediit Marius effera-tus 5 magis calamitate quam domitus. Cum exercitu Romam ingressus, eamcaedibus et rapinis vastavit; omnes adversae factionis nobiles variis supplicio-rum generibus affecit: quinque dies, totidemque noctes ista scelerum omniumduravit licentia. Hoc tempore admiranda sane fuit populi Romani abstinen-tia: cum enim Marius obiecisset domos occisorum diripiendas, nemo fuit quiullam ex his rem attingeret; quae populi misericordia erat tacita quaedamMarii crudelitatis vituperatio. Tandem Marius senio et laboribus confectus inmorbum incidit, et ingenti omnium laetitia vitam finivit. Cuius viri si expen-dantur cum virtutibus vitia, haud facile dictu erit utrum in bello hostibus, anin otio civibus fuerit infestior: quam enim rempublicam contra hostes virtuteservaverat, eam togatus ambitione evertit.

Erat Mario ingenuarum artium et liberalium studiorum contemptor 6 animus.Cum aedem Honoris de manubus hostium vovisset, spreta 7 peregrinorummarmorum nobilitate artificumque Graecorum peritia, eam vulgari lapideper artificem Romanum curavit aedificandam. Graecas etiam litteras asper-nabatur, quod, inquiebat, suis doctoribus parum ad virtutem prodessent; adidem fortis, validus et adversus dolorem confirmatus. Cum ei varices 8 in cru-re secarentur, vetuit se a alligari. Acrem tamen fuisse doloris morsum 9 ipseostendit; nam medico alterum crus postulanti noluit praebere, quod maioremesse remedii quam morbi dolorem iudicaret.

5.2. Lucius Cornelius Sylla

Lucius Cornelius Sylla patricio genere natus, bello Iugurthino quaestor Ma-rii fuit. Vitam antea ludo, vino, libidineque inquinatam 10 duxerat; quaprop-ter Marius moleste tulit quod, sibi gravissimum bellum gerenti, tam delicatusquaestor sorte obtigisset Eiusdem tamen, postquam in Africam venit, virtusenituit. Bello Cimbrico legatus consulis bonam operam navavit. Consul ipsedeinde factus, pulso in exsilium Mario, adversus Mithridatem profectus est;

5effero: aquı, enfurecerse6contemptor-oris: el que desprecia7sperno-sprevi-spretum: rechazar, desdenar, despreciar8varix-icis: variz, varices9morsus-us: mordisco, laceramiento, escozor; m. doloris: el dolor lacerante

10inquinatus-a-um: corrompido, grosero, innoble

5.2. Lucius Cornelius Sylla 77

ac primum illius regis praefectos duobus proeliis profligavit 11 ; dein trans-gressus in Asiam, Mithridatem ipsum fudit, et oppressisset, nisi adversusMarium festinans, qualemcumque pacem maluisset componere. Mithridatemtamen pecunia multavit; Asia aliisque provinciis, quas occupaverat, decederecoegit, eumque paternis finibus contentum esse iussit.

Sylla propter motus urbanos cum victore exercitu Romam properavit. Eosqui Mario favebant 12 omnes superavit: nihil illa victoria fuit crudelius. Sylladictator creatus novo et inaudito exemplo tabulam proscriptionis proposuit,qua nomina eorum qui occidendi essent continebantur: cumque omnium essetorta indignatio, postridie plura etiam adiecit nomma. Ingens caesorum fuitmultitudo. Saevitiae causam avaritia etiam praebuit, multoque plures prop-ter divitias, quam propter odium victoris necati sunt. Civis quidam innoxius,cui fundus in agro Albano erat, legens proscriptorum nomina, se quoque ads-criptum vidit: ((Vae, -inquit-, misero mihi; me fundus Albanus persequitur!))Neque longe progressus, a quodam agnitus et percussus est.

Depulsis prostratisque inimicorum chapteribus, Sylla Felicem se edicto ap-pellavit: cumque eius uxor geminos eodem chapteru tunc edidisset, puerumFaustum puellamque Faustam nominari voluit. Tum repente, contra omni-um expectationem, dictaturam deposuit, dimissisque lictoribus, diu in forodeambulavit. Stupebat populus eum privatum videns cuius modo tam formi-dolosa 13 fuerat potestas: quodque non minus mirandum fuit, sua ei privatonon solum salus, sed etiam dignitas constitit, qui cives innumeros occiderat.Unus tantum fuit adolescens qui auderet queri, et recedentem usque ad foresdomus maledictis incessere. Cuius iniurias Sylla patienti animo tulit; sed do-mum ingrediens dixit: ((Hic adolescens efficiet ne quis posthac tale imperiumdeponat)).

Sylla deinde in villam profectus, rusticari et venando vitam ducere coepit.Ibi morbe pediculari correptus interiit, vir ingentis animi, cupidus volupta-tum, sed gloriae cupidior; litteris graecis atque latinis eruditus, et virorumlitteratorum adeo amans, ut sedulitatem 14 etiam mali cuiusdam poetae ali-quo praemio dignam duxerit: nam cum ille epigramma ipsi obtulisset, iussitSylla praemium ei statim dari, ea tamen lege ne quid postea scriberet. Ante

11profligo: desbaratar, destruir12faveo-favi-fatum: ser favorable, favorecer, apoyar13formidulosus-a-um: espantoso, terrible14sedulitas-atis: diligencia, aplicacion

78 5. Primum civile bellum

victoriam laudandus, in eis vero quae secuta sunt nunquam satis vituperan-dus: urbem enim et Italiam civium sanguine inundavit. Non solum in vivossaeviit, sed ne mortuis quidem pepercit; nam Caii Marii, cuius, etsi posteainimicus, aliquando tamen quaestor fuerat, erutos 15 cineres in flumen proie-cit. Qua crudelitate rerum praeclare gestarum gloriam corrupit.

5.3. Lucius Lucullus

Lucius Lucullus ingenio, doctrina et virtute claruit. In Asiam quaestor pro-fectus, huic provinciae per multos annos cum laude praefuit. Postea consulfactus ad Mithridaticum bellum a senatu missus, opinionem omnium, quaede virtute eius erat, vicit: nam ab eo laus imperatoria non admodum ex-pectabatur, qui adolescentiam in pacis artibus consumpserat; sed incredibilisquaedam ingenii magnitudo non desideravit tardam et indocilem usus disci-plinam. Totum iter consumpsit chapterim in percontando a peritis, chapterimin rebus gestis legendis. Habebat porro admirabilem quamdam rerum memo-riam; unde factum est ut in Asiam doctus imperator venerit, cum esset Romaprofectus rei militaris rudis.

Lucullus eo bello magnas ac memorabiles res gessit: Mithridatem saepemultis locis fudit, Tigranem regum maximum in Armenia vicit, ultimamquebello manum magis noluit imponere, quam non potuit; sed alioqui 16 peromnia laudabilis, et bello paene invictus pecuniae cupidini nimium deditusfuit, quam tamen ideo expetebat, ut deinde per luxuriam effunderet; itaquepostquam de Mithridate triumphasset, abiecta omnium rerum cura, coepitdelicate ac molliter vivere, otioque et luxu diffluere; magnifice et immensosumptu villas aedificavit, atque ad earum usum mare ipsum vexavit. Nam inquibusdam locis moles mari iniecit, in aliis vero, suffossis montibus, mare interras induxit; unde eum haud infacete 17 Pompeius vocabat Xerxem toga-tum. Xerxes enim Persarum rex, cum pontem in Hellesponto fecisset, et illetempestate ac fluctibus esset disiectus, iussit mari trecentos flagellorum ictusinfligi, et compedes 18 dari.

Habebat Lucullus villam prospectu et ambulatione pulcherrimam, quocum venisset Pompeius, id unum reprehendit quod ea habitatio esset qui-dem aestate peramoena, sed hieme minus commoda videretur; cui Lucullus:

15eruo-rui-rutum: desenterrar, arrancar16por lo demas17de manera graciosa, en broma18compes-edis: grilletes

5.4. Quintus Sertorius 79

((Putasne, -inquit-, me minus sapere quam hirundines 19 , quae advenientehieme sedem commutant?)) Villarum magnificentiae respondebat epularumsumptus: cum aliquando modica ei, utpote soli, cena esset posita, coquumgraviter obiurgavit, eique excusanti ac dicenti se non debuisse lautum para-re convivium, quod nemo esset ad cenam invitatus: ((Quid ais, inquit iratusLucullus, au nesciebas Lucullum hodie cenaturum esse apud Lucullum?))

5.4. Quintus Sertorius

Quintus Sertorius ignobili 20 loco natus, prima stipendia bello Cimbricofecit, in quo honos ei virtutis causa habitus est. In prima adversus Cimbrospugna licet vulneratus, et equo amisso, Rhodanum flumen rapidissimum nan-do traiecit, lorica et scuto retentis. Egregia etiam fuit eius opera bello sociali:dum enim nullum periculum refugit, alter ei oculus effossus est; idque ille nondehonestamentum 21 ori, sed ornamentum merito arbitrabatur: dicebat enimcetera bellicae fortitudinis insignia, ut armillas, coronasve, nec semper necubique gestari; se vero, quotiescumque in publicum prodiret, suae virtutispignus 22 , vulnus scilicet ob rempublicam acceptum in ipsa fronte ostentare,nec quemquam sibi occurrere, qui non esset laudum suarum admirator.

Postquam Sylla ex bello Mithridatico in Italiam reversus, coepit dominari,Sertorius qui chapterium Marianarum fuerat, in Hispaniam se contulit. Ibivirtutis admiratione et imperandi moderatione Hispanorum simul ac Roma-norum, qui in eis locis consederant, animos sibi conciliavit, magnoque exerci-tu collecto, quos adversus eum Sylla miserat duces profligavit. Missus deindea Sylla Metellus a Sertorio fusus quoque ac fugatus est. Pompeium etiam,qui in Hispaniam venerat ut Metello opem ferret, levibus proeliis lacessivitSertorius. Is enim non minus cautus quam acer imperator universae dimi-cationis discrimen vitabat, quod imparem se universo Romanorum exercituisentiret; interim vero hostem crebris damnis fatigabat.

Cum aliquando Sertorii milites pugnam inconsulte 23 flagitarent, nec iameorum impetus posset cohiberi, Sertorius duos in eorum conspectu equosconstituit, praevalidum alterum, alterum vero admodum exilem et imbeci-llum: deinde equi infirmi caudam a robusto iuvene totam simul abrumpi

))19hirundo-inis: golondrina

20ignobilis-e: desconocido, oscuro, humilde21dehonestamentum-i: aquı deformidad; tambien deshonor, infamia22pignus-oris: aquı, prueba23sin reflexion, imprudentemente

80 5. Primum civile bellum

iussit; validi autem equi singulos pilos ab imbecillo sene paulatim velli. Irri-tus adolescentis labor risum omnibus movit; senex autem, quamvis tremulamanu, id perfecit quod imperatum sibi fuerat. Cumque milites non satis inte-lligerent quorsum ea res spectaret, Sertorius ad eos conversus: ((Equi caudae,-inquit-, similis est hostium exercitus: qui chapteres aggreditur, facile potestopprimere; contra nihil proficiet qui universum conabitur prosternere)).

Erat Sertorio cerva candida eximiae pulchritudinis, quae ipsi magno usuifuit, ut obsequentiores 24 haberet milites. Hanc Sertorius assuefecerat 25 sevocantem audire et euntem sequi. Dianae donum esse omnibus persuasit, se-que ab ea moneri quae facto opus essent. Si quid durius vellet imperare, se acerva monitum praedicabat, statimque libentes parebant. Cerva in quadamhostium incursione amissa est ac periisse credita; quod aegerrime tulit Ser-torius. Multis post diebus a quodam homine inventa est. Sertorius eum, quiid sibi nuntiabat, tacere iussit, cervamque repente in locum, ubi ius redderesolebat, immitti. Ipse vultu hilari in publicum progressus, dixit sibi in quietevisam esse cervam, quae perierat, ad se reverti. Tunc emissa ex compositocerva, ubi Sertorium conspexit, laeto saltu ad tribunal fertur, ac dexteramsedentis ore lambit; undo clamor factus, ortaque omnium admiratio est.

Victus postea a Pompeio Sertorius pristinos mores mutavit, et ad iracun-diam deflexit. Multos ob suspicionem proditionis crudeliter interfecit; undeodio esse coepit exercitui. Romani moleste ferebant quod Hispanis magisquam sibi confideret, hosque haberet corporis custodes. In hac animorumaegritudine non deserebant Sertorium, quem necessarium sibi ducem iudica-bant, sed eum amare desierant. Deinde in Hispanos quoque saeviit Sertorius,quod ei tributa non tolerarent ipse etiam Sertorius curis iam et laboribusfessus, ad obeunda ducis munia segnior, ad luxum et libidines declinavit.Quare, alienatis omnium animis, iussa imporatoris contemnebantur; tandemfacta adversus eum coniuratione, Sortorius in convivio a suis est interfectus.

5.5. Cnaeus Pompeius Magnus

Cnaeus Pompeius stirpis senatoriae adolescens, in bello civili se et patremconsilio servavit. Pompeii pater suo exercitui ob avaritiam erat invisus; itaquefacta est in eum conspiratio. Terentius quidam, Cnaei Pompeii contubernalis26 , eum occidendum susceperat, dum alii tabernaculum patris incenderent.

24obsequenter: obedientemente25assuesco: acostumbrarse26contubernalis-is: camarada, companero

5.5. Cnaeus Pompeius Magnus 81

Quae res iuveni Pompeio cenanti nuntiata est. Ipse nihil periculo motus, soli-to hilarius bibit, et cum Terentio eadem, qua antea, comitate usus est. Deindecubiculum ingressus, clam subduxit se tentorio, et firmam patri circumpo-suit custodiam. Terentius tum districto ense, ad lectum Pompeii accessit,multisque ictibus stragula percussit. Orta mox seditione, Pompeius se in me-dia coniecit agmina, militesque tumultuantes precibus et lacrimis placavit,ac suo duci reconciliavit.

Pompeius eodem bello civili chapteres Syllae secutus, ita egit, ut ab eomaxime diligeretur. Annos tres et viginti natus, ut Syllae auxilio veniret, pa-terni exercitus reliquias collegit, statimque dux peritus exstitit. Illius magnusapud militem amor, magna apud omnes admiratio fuit; nullus ei labor tae-dio, nulla defatigatio molestiae erat. Cibi vinique temperans, somni parcus,inter milites corpus exercebat. Cum alacribus saltu, cum velocibus cursu,cum validis lucta certabat. Tum ad Syllam iter intendit, non per loca devia27 , sed palam incedens, tres hostium exercitus aut fudit, aut sibi adiunxit.Quem ubi Sylla ad se accedere audivit, egregiamque sub signis iuventutemaspexit, desiliit ex equo, Pompeiumque salutavit imperatorem: deinceps eivenienti solebat assurgere de sella et caput aperire; quem honorem nemininisi Pompeio tribuebat.

Postea Pompeius in Siciliam profectus est, ut eam a Carbone Syllae inimi-co occupatam reciperet. Carbo comprehensus, et ad Pompeium ductus est.Quem Pompeius, postquam acerbe in eum invectus fuisset, ad suppliciumduci iussit. Tunc ille, qui ter consul fuerat, demisse ac muliebriter mortemextimuit: voce flebili petiit ut sibi alvum 28 levare liceret, sicque brevem mi-serrimae vitae usuram rapuit, donec miles morae impatiens caput in sordidoloco sedentis amputavit. Longe moderatior fuit Pompeius erga Sthenium Si-culae cuiusdam civitatis principem. Cum enim in eam civitatem animadver-tere decrevisset 29 qua sibi adversata fuerat, exclamavit Sthenius, eum iniquefacturum si ob culpam unius omnes plecteret. Interroganti Pompeio quisnamille unus esset, ((Ego, -inquit Sthenius-, qui meos cives ad id induxi)). Tamlibera voce delectatus Pompeius, omnibus et Sthenio ipsi pepercit 30 .

Transgressus inde in Africam Pompeius, Iarbam Numidiae regem, qui Ma-rii chapteribus favebat, bello persecutus est. Intra dies quadraginta hostem

27devius-a-um: desviado, apartado del camino28alvus-i: vientre, entranas29decerno-crevi-cretum: decidir un asunto por discusion o por las armas30parco-peperci-parsurus: respetar, tener consideracion

82 5. Primum civile bellum

oppressit, et Africam subegit adolescens quattuor et viginti annorum. Tumei litterae a Sylla redditae sunt, quibus iubebatur exercitum dimittere, etcum una tantum legione successorem exspectare. Id aegre tulit Pompeiusparuit: tamen, et Romam reversus est. Revertenti incredibilis multitudo ob-viam ivit. Sylla quoque eum laetus excepit, et Magni cognomine appellavit:nihilominus 31 Pompeio triumphum petenti restitit; neque ea re a propositodeterritus est Pompeius; aususque est dicere plures solem orientem adorare,quam occidentem: quo dicto innuebat 32 Syllae potentiam minui, suam verocrescere. Ea voce audita, Sylla iuvenis constantiam admiratus, exclamavit:Triumphet, triumphet.

Metello iam seni et bellum in Hispania segnius gerenti collega datus estPompeius, ibique adversus Sertorium vario eventu dimicavit. In quodamproelio maximum subiit periculum: cum enim in eum vir vasta corporis mag-nitudine impetum fecisset, Pompeius manum hostis amputavit, sed multis ineum concurrentibus, vulnus in femore accepit, et a suis fugientibus desertusin hostium potestate erat. At praeter spem evasit: illi scilicet equum Pom-peii auro phalerisque eximiis instructum ceperant. Dum vero praedam interse altercantes chapteriuntur, Pompeius illorum manus effugit. Altero proe-lio, cum Metellus Pompeio laboranti auxilio venisset, fususque esset Sertoriiexercitus, is dixisse fertur: ((Nisi ista anus 33 supervenisset, ego hunc puerumverberibus castigatum Romam dimisissem)). Metellum anum appellabat, quiais iam senex ad mollem et effeminatam vitam deflexerat. Tandem Sortoriointerfecto Pompeius Hispaniam recepit.

Cum piratae maria omnia infestarent, et quasdam etiam Italiae urbes di-ripuissent, ad eos opprimendos, cum imperio extraordinario missus est Pom-peius. Nimiae viri potentiae obsistebant quidam ex optimatibus, et imprimisQuintus Catulus; qui cum in contione dixisset esse quidem praeclarum vi-rum Cnaeum Pompeium, sed non esse uni omnia tribuenda, adiecissetque:((Si quid ei acciderit, ecquemnam in eius locum substituetis?))

Acclamavit universa contio: ((Te ipsum, Quinte Catule)). Tam honorificocivium testimonio victus Catulus e contione discessit. Pompeius, dispositoper omnes maris recessus 34 navium praesidio 35 , brevi terrarum orbem illa

31con todo, no obstante32innuo-ui-itum: hacer una senal con la cabeza; aquı, dar a entender

))33anus-us: vieja

34recessus-us: lugar apartado o escondido; intimidad del espıritu35disposito praesidio navium, per omnes recessus maris...

5.5. Cnaeus Pompeius Magnus 83

peste liberavit; praedones multis locis victos fudit; eosdem in deditionem ac-ceptos in urbibus et agris procul a mari collocavit. Nihil hac victoria celerius;nam intra quadragesimum diem piratas toto mari expulit.

Confecto bello piratico, Cnaeus Pompeius contra Mithridatem profectusest, et in Asiam magna celeritate contendit. Proelium cum rege consererecupiebat, neque opportuna dabatur pugnandi facultas, quia Mithridates in-terdiu castris se continebat, noctu vero haud tutum orat congredi cum hostein locis ignotis. Quadam tamen nocte Mithridatem Pompeius aggressus est.Luna magno fuit Romanis adiumento: nam cum eam Romani a tergo habe-rent, umbrae corporum longius proiectae ad primos usque hostium ordinespertinebant; unde decepti 36 regii milites, in umbras tanquam in propinquumhostem tela mittebant. Victus Mithridates in Pontum profugit. Adversus eumfilius Pharnaces rebellavit, quia, occisis a patre fratribus, vitae suae ipse time-bat. Mithridates a filio obsessus venenum sumpsit, quod cum tardius subiret,quia adversus venena multis antea medicaminibus corpus firmaverat, a militeGallo volens interfectus est.

Pompeius deinde Tigranem Armeniae regem, qui Mithridatis chapteres se-cutus fuerat, ad deditionem compulit; quem tamen ad genua procumbentemerexit, benignis verbis recreavit, et in regnum restituit, aeque pulchrum esseiudicans et vincere reges et facere. Tandem rebus Asiae compositis in Italiamrediit. Ad urbem venit, non, ut plerique timuerant, armatus, sed demissoexercitu, et tertium triumphum biduo 37 duxit. Insignis fuit multis novis inu-sitatisque ornamentis hic triumphus; sed nihil illustrius visum, quam quodtribus triumphis tres orbis chapteres devictae causam praebuerunt Pompeiusenim, quod antea contigerat nemini, primo ex Africa, iterum ex Europa, ter-tio ex Asia triumphavit, felix opinione hominum futurus, si quem gloriae,eumdem vitae finem habuisset, neque adversam fortunam esset expertus iamsenex.

36decipio-cepi-ceptum: enganar, burlar37biduum-i: espacio de dos dıas

84 5. Primum civile bellum

Capıtulo 6

Secundum civile bellum

6.1. Secundum civile bellum

Postea orta est inter Pompeium et Caesarem gravis dissensio, quod hicsuperiorem, ille vero parem ferre non posset: et inde bellum civile exarsit.Caesar cum infesto exercitu in Italiam venit. Pompeius relicta urbe ac deindeItalia ipsa, Thessaliam petiit, et cum eo consules senatusque omnis: quem in-secutus Caesar apud Pharsaliam acie fudit. Victus Pompeius ad PtolemaeumAlexandriae regem, cui tutor a senatu datus fuerat, profugit; sed ille Pom-peium interfici iussit. Latus Pompeii sub oculis uxoris et liberorum mucrone1 confossum est, caput abscissum, truncus in Nilum coniectus. Dein caputvelamine involutum ad Caesarem delatum est, qui eo viso lacrimas fudit, etillud multis pretiosissimisque odoribus cremandum curavit.

Is fuit viri praestantissimi post tres consulatus et totidem triumphos vitaeexitus. Erant in Pompeio multae ac magnae virtutes, ac praecipue admi-randa frugalitas. Cum ei aegrotanti praecepisset modicus ut turdum ederet,negarent autem servi eam avem usquam aestivo tempore posse reperiri, nisiapud Lucullum, qui turdos domi saginaret 2 , vetuit Pompeius turdum indepeti, medicoque dixit: ((Ergo nisi Lucullus perditus deliciis esset, non viveretPompeius?)) Aliam avem, quae parabilis esset, sibi iussit apponi.

Viris doctis magnum honorem habebat Pompeius. Ex Syria decedens, con-fecto bello Mithridatico, cum Rhodum venisset, nobilissimum philosophumPosidonium cupiit audire: sed cum is diceretur tunc graviter aegrotare, quodmaximis podagrae doloribus cruciabatur, voluit saltem Pompeius eum visere.

1mucro-onis: punta de la espada, arma2sagino: engordar, cebar

85

86 6. Secundum civile bellum

Mos erat ut, consule aedes aliquas ingressuro, lictor fores virga percuteret,admonens consulem adesse: at Pompeius vetuit fores Posidonii percuti, ho-noris causa. Quem ut vidit et salutavit, moleste se ferre dixit, quod eumnon posset audire. At ille: ((Tu vero, inquit, potes, nec committam ut dolorcorporis efficiat ut frustra tantus vir ad me venerit)). Itaque cubans graviteret copioso disseruit de hoc ipso: nihil esse bonum nisi quod honestum esset,et nihil malum dici posse quod turpe non esset. Cum vero dolor interdumacriter eum pungeret, saepe dixit: ((Nihil agis, dolor, quamvis sis molestus;nunquam te esse malum confitebor)).

6.2. Caius Julius Caesar

Caius Julius Caesar nobilissima genitus familia, annum agens sextum et de-cimum, patrem amisit: paulo post Corneliam duxit uxorem, cuius cum pateresset Syllae inimicus, voluit Sylla Caesarem compellere, ut eam dimitteret;neque id potuit efficere. Ob eam causam Caesar bonis spoliatus, cum etiamad mortem quaereretur, mutata veste, noctu elapsus est ex urbe, et quan-quam tunc quartanae 3 morbo laboraret, prope per singulas noctes latebras 4

commutare cogebatur; sic quoque comprehensus a Syllae liberto, vix data pe-cunia evasit. Postremo per proximos suos veniam impetravit, diu repugnanteSylla, qui cum deprecantibus ornatissimis viris denegasset, atque illi pertina-citer contenderent, expugnatus tandem dixit eum, quem salvum tantopore 5

cuperent, aliquando optimatum chapteribus, quas simul defendissent, exitiofuturum, multosque in eo puero inesse Marios.

Caesar, mortuo Sylla et composita seditione civili, Rhodum secedere sta-tuit, ut per otium Apollonio, tunc clarissimo dicendi magistro, operam daret;sed in itinere a piratis captus est, mansitque apud eos quadraginta dies. Itaporro per illud omne spatium se gessit, ut piratis terrori pariter ac vene-rationi esset; atque ne eis suspicionem ullam daret, qui oculis tantummodoeum custodiebant, nunquam aut nocte, aut die excalceatus est. Interim comi-tes servosque dimiserat ad expediendas pecunias quibus redimeretur. Vigintitalenta piratae postulaverant; ille vero quinquaginta daturum se spopondit.Quibus numeratis, expositus est in litore. Caesar liberatus confestim Mile-tum, quae urbs proxime aberat, properavit; ibique contracta classe stantesadhuc in eodem loco praedones noctu adortus, aliquot naves, mersis aliis,

3quartana-ae: fiebre cuartana4latebra-ae: escondrijo, cueva, guarida5tanto, de tal manera, hasta tal punto

6.2. Caius Julius Caesar 87

cepit, piratasque ad deditionem redactos eo affecit supplicia quod illis saepeper iocum minatus fuerat dum ab eis detineretur; crucibus illos suffigi iussit.

Julius Caesar quaestor factus in Hispaniam profectus est; cumque Alpestransiret, et ad conspectum pauperis cuiusdam vici comites eius per iocuminter se disputarent an illic etiam esset ambitioni locus, serio dixit Caesarmalle se ibi primum esse quam Romae secundum. Ita animus dominationisavidus a prima aetate regnum concupiscebat, semperque in ore habebat hosEuripidis, Graeci poetae, versus: Nam si violandum est ius; regnandi gratiaviolandum est: aliis rebus pietatem colas. Cum vero Gades, quod est Hispa-niae oppidum, venisset, visa Alexandri Magni imagine, ingemuit, et lacrimasfudit: causam quaerentibus amicis: ((Nonne, -inquit-, idonea dolendi causaest, quod nihildum memorabile gesserim, eam aetatem adeptus qua Alexan-der iam terrarum orbem subegerat?))

Julius Caesar in captanda plebis gratia, et ambiendis 6 honoribus patri-monium effudit: aere alieno oppressus ipse dicebat sibi opus esse millies ses-tertium, ut haberet nihil. His artibus consulatum adeptus est; collegaque eidatus Marcus Bibulus, cui Caesaris consilia haud placebant. Inito magistra-tu, Caesar legem agrariam tulit, hoc est de dividendo egenis 7 civibus agropublico: cui legi cum senatus repugnaret, Caesar rem ad populum detulit.Bibulus collega in forum venit ut legi ferendae obsisteret, sed tanta commotaest seditio, ut in caput consulis cophinus stercore plenus effunderetur, fas-cesque frangerentur. Tandem Bibulus a satellitibus Caesaris foro expulsus,domi se continere per reliquum anni tempus coactus est, curiaque abstine-re. Interea unus Caesar omnia ad arbitrium in republica administravit: undequidam homines faceti, quae eo anno gesta sunt, non ut mos erat, consulibusCaesare et Bibulo acta esse dicebant, sed Julio et Caesare, unum consulemnomine et cognomine pro duobus appellantes.

Julius Caesar functus consulatu, Galliam provinciam sorte obtinuit. Gessitautem novem annis, quibus in imperio fuit, haec fere. Galliam in provinciaeRomanae formam redegit; Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primusRomanorum ponte fabricato aggressus, maximis affecit cladibus. Britannosantea ignotos vicit, eisque pecunias et obsides imperavit; quo in bello multaCaesaris facta egregia narrantur. Inclinante in fugam exercitu, rapuit e manumilitis fugientis scutum, et in primam aciem volitans, pugnam restituit. In

6ambio-ivi-itum: andar alrededor, hacer la corte, andar alrededor de alguien pidiendoalgo

7egenus-a-um: pobre, necesitado

88 6. Secundum civile bellum

alio proelio aquiliferum 8 terga vertentem faucibus comprehendit, in contra-riam chapterem retraxit, dexteramque ad hostem protendens: ((Quorsum tu,inquit, abis? Illic sunt cum quibus dimicamus)). Quo facto militibus animosaddidit.

Caesar cum adhuc in Gallia detineretur, ne imperfecto bello discederet,postulavit ut sibi liceret, quamvis absenti, secundum consulatum petere;quod ei a senatu est negatum. Ea re commotus in Italiam rediit, armis iniu-riam acceptam vindicaturus, plurimisque urbibus occupatis Brundusium con-tendit, quo Pompeius consulesque confugerant. Tunc summa audaciae facinusCaesar edidit 9 : a Brundusio Dyrrachium inter oppositas classes gravissimahieme transmisit, cessantibusque copiis quas subsequi iusserat, cum ad easarcessendas 10 frustra misisset, morae impatiens, castris noctu egreditur, clamsolus naviculam conscendit obvoluto capite, ne agnosceretur. Mare adversovento vehementer flante intumescebat; in altum tamen protinus dirigi navi-gium iubet; cumque gubernator paene obrutus fluctibus adversae tempestaticederet, ((Quid times? ait: Caesarem vehis)).

Deinde Caesar Thessaliam petiit, ubi Pompeium Pharsalico proelio fudit,fugientem persecutus est, eumque in itinere cognovit occisum fuisse. Tum be-llum Ptolomaeo Pompeii interfectori intulit, a quo sibi quoque insidias pararividebat; quo victo, Caesar in Pontum transiit, Pharnacemque Mithridatis fi-lium rebellantem aggressus, intra quintum ab adventu diem, quattuor veroquibus in conspectum venerat horis, uno proelio profligavit. Quam victoriaeceleritatem inter triumphandum notavit inscripto inter pompae ornamen-ta trium verborum titulo, ((Veni, vidi, vici)). Sua deinceps Caesarem ubiquecomitata est fortuna. Scipionem et Jubam Numidiae regem, reliquias Pom-peianarum chapterium in Africa refoventes 11 , devicit. Pompeii liberos inHispania superavit. Clementer usus est victoria, et omnibus qui contra searma tulerant pepercit. Regressus in urbem quinquies triumphavit.

Bellis civilibus confectis, Caesar dictator in perpetuum creatus agere in-solentius coepit: senatum ad se venientem sedens excepit, et quemdam utassurgeret monentem irato vultu respexit: cum Antonius, Caesaris in om-nibus expeditionibus comes, et tunc in consulatu collega, ei in sella aurea

8aquilifer-eri: el que lleva el aguila de la legion9edo-edidi-editum: hacer salir, engendrar, hacer publico

10arcesso-ivi-itum: llamar, hacer venir11refoveo-fovi-fotum: recalentar, reanimar, revivir

6.3. Marcus Cato Uticensis 89

sedenti pro rostris diadema, insigne regium, imponeret, non visus est eo fac-to offensus 12 . Quare coniuratum est in eum a sexaginta et amplius viris,Cassio et Bruto ducibus conspirationis. Cum igitur Caesar idibus martiis insenatum venisset, assidentem specie officii circumsteterunt, illicoque unus econiuratis, quasi aliquid rogaturus, propius accessit, renuentique togam abutroque humero apprehendit. Deinde clamantem: ((Ista quidem vis est)), Cas-sius vulnerat paulo infra iugulum. Caesar Cassii brachium arreptum graphio13 traiecit, conatusque prosilire aliud vulnus accepit. Cum Marcum Brutum,quem loco filii habebat, in se irruentem vidisset, dixit: ((Tu quoque fili mi!))Dein ubi animadvertit undique se strictis pugionibus 14 peti, toga caput ob-volvit, atque ita tribus et viginti plagis confossus est.

Erat Caesar excelsa statura, nigris vegetisque 15 oculis, capite calvo: quamcalvitii deformitatem aegre ferebat, quod saepe obtrectantium 16 iocis essetobnoxia. Itaque ex omnibus honoribus sibi a senatu populoque decretis nonaliud recepit aut usurpavit libentius, quam ius laureae perpetuo gestandae.Eum vini parcissimum fuisse ne inimici quidem negarunt: unde Cato diceresolebat unum ex omnibus Caesarem ad evertendam rempublicam sobriumaccessisse. Armorum et equitandi peritissimus erat; laboris ultra fidem pa-tiens: in agmine nonnunquam equo, saepius pedibus anteibat, capite detecto,sive sol, sive imber esset. Longissimas vias incredibili celeritate confecit, itaut persaepe 17 nuntios de se praevenerit, neque eum morabantur flumina,quae vel nando vel innixus inflatis utribus 18 traiiciebat.

6.3. Marcus Cato Uticensis

Marcus Cato, adhuc puer, invictum animi robur ostendit. Cum in domoDrusi avunculi sui educaretur, Latini de civitate impetranda Romam vene-runt. Popedius Latinorum princeps, qui Drusi hospes erat, Catonem puerumrogavit ut Latinos apud avunculum adiuvaret. Cato vultu constanti negavitid se facturum. Iterum deinde ac saepius interpellatus in proposito persti-tit. Tunc Popedius puerum in excelsam aedium chapterem levatum tenuit,et abiecturum inde se minatus est, nisi precibus obtemperaret; neque hoc

12officio-feci-fectum: obstaculizar, impedir13graphium-ii: estilo, instrumento de escritura14pugio-onis: punal15vegetus-a-um: vivo, agudo, pronto, vigoroso16obtrectatio-onis: maledicencia, murmuracion17muy a menudo18uter-utris: envase para lıquidos o flotador para atravesar un rıo; tambien, hombre

vanidoso

90 6. Secundum civile bellum

metu a sententia eum potuit dimovere. Tunc Popedius exclamasse fertur:((Gratulemur nobis, Latini, hunc esse tam parvum; si enim senator esset, nesperare quidem ius civitatis nobis liceret)).

Cato, cum salutandi gratia ad Syllam a paedagogo duceretur, et in atriocruenta proscriptorum capita vidisset, Syllae crudelitatem exsecratus est;seque eodem esse animo significavit, quo puer alius nomine Cassius, qui tuncpublicam scholam cum Fausto Syllae filio frequentabat. Cum enim Faustusproscriptionem paternam in schola laudaret, diceretque se, cum per aetatemposset, eamdem rem esse facturum, ei sodalis gravem colaphum impegit.

Insignis fuit et ad imitandum proponenda Catonis erga fratrem benevo-lentia. Cum enim interrogaretur quem omnium maxime diligeret, respondit,fratrem. Iterum interrogatus quem secundum maxime diligeret, iterum fra-trem respondit. Quaerenti tertio idem responsum dedit, donec ille a percunc-tando desisteret. Crevit cum aetate ille Catonis in fratrem amor: ab eiuslatere non discedebat; ei in omnibus rebus morem gerebat. Annos natus vi-ginti nunquam sine fratre cenaverat, nunquam in forum prodierat, nunquamiter susceperat. Diversum tamen erat utriusque ingenium: in utroque probimores erant, sed Catonis indoles severior.

Cato, cum frater, qui erat tribunus militum, ad bellum profectus esset,ne eum desereret, voluntana stipendia fecit. Accidit postea ut Catonis fra-ter in Asiam proficisci cogeretur, et iter faciens in morbum incideret: quodubi audivit Cato, licet tunc gravis tempestas saeviret, neque parata essemagna navis, solvit e portu Thessalonicae exigua navicula cum duobus tan-tum amicis tribusque servis, et paene haustus fluctibus tandem praeter spemincolumis evasit. At fratrem modo defunctum vita reperit. Tunc questibuset lacrimis totum se tradidit: mortui corpus quam magnificentissimo potuitfunere extulit, et marmoreum tumulum exstrui curavit suis impensis. Ve-la deinde daturus, cum suaderent amici ut fratris reliquias in alio navigioponeret, animam se prius quam illas relicturum respondit, atque ita solvit.

Cato quaestor in insulam Cyprum missus est ad colligendam Ptolemaeiregis pecuniam, a quo populus Romanus haeres 19 institutus fuerat. Inte-gerrima fide eam rem administravit. Summa longe maior, quam quisquamsperare potuisset, redacta est. Fere septem milia talentorum navibus impo-suit Cato: atque ut naufragii pericula vitaret, singulis vasis, quibus inclusa

19haeres-edis: aquı en el sentido de legatario o sucesor

6.4. Marcus Tullius Cicero 91

erat pecunia, corticem suberis longo funiculo alligavit, ut si forte mersumnavigium esset, locum amissae pecuniae cortex supernatans indicaret. Ca-toni advenienti senatus et tota ferme civitas obviam effusa est, nec erat restriumpho absimilis. Actae sunt Catoni a senatu gratiae, praeturaque illi et iusspectandi ludos praetextato extra ordinem data. Quem honorem Cato noluitaccipere, iniquum esse affirmans sibi decerni quod nulli alii tribueretur.

Cum Caesar consul legem reipublicae perniciosam tulisset, Cato solus, ce-teris exterritis, huic legi obstitit. Iratus Caesar Catonem extrahi curia, et invincula rapi iussit: at ille nihil de libertate linguae remisit, sed in ipsa adcarcerem via de lege disputabat, civesque commonebat ut talia molientibusadversarentur Catonem sequebantur maesti patres, quorum unus obiurgatusa Caesare quod nondum misso senatu discederet: ((Malo, inquit, esse cum Ca-tone in carcere, quam tecum in curia)). Exspectabat Caesar dum ad humilespreces Cato sese demitteret: quod ubi frustra a se sperari intellexit, pudorevictus, unum e tribunis misit qui Catonem dimitteret.

Cato Pompeii chapteres bello civili secutus est, eoque victo exercitus re-liquias in Africam cum ingenti itinerum difficultate perduxit. Cum vero eisummum a militibus deferretur imperium, Scipioni, quod vir esset consula-ris, parere maluit. Scipione etiam devicto, Uticam Africae urbem petivit, ubifilium hortatus est ut clementiam Caesaris experirvetur; ipse vero cenatusdeambulavit, et cubitum iturus, artius diutiusque in complexu filii haesit,deinde ingressus cubiculum, ferro sibi ipse mortem conscivit. Caesar, auditaCatonis morte, dixit illum gloriae suae invidisse, quod sibi laudem servatiCatonis eripuisset. Catonis liberos, eisque patrimonium incolume servavit.

6.4. Marcus Tullius Cicero

Marcus Tullius Cicero equestri genere, Arpini, quod est Volscorum oppi-dum, natus est. Ex eius avis unus verrucam in extremo naso sitam habuitciceris 20 grano similem, inde cognomen Ciceronis genti inditum. Cum idMarco Tullio a nonnullis probro verteretur: ((Dabo operam, -inquit-, ut is-tud cognomen nobilissimorum nominum splendorem vincat)). Cum eas artesdisceret quibus aetas puerilis ad humanitatem solet informari, ingenium eiusita eluxit, ut eum aequales e schola redeuntes medium, tanquam regem, cir-cumstantes deducerent domum: immo eorum parentes pueri fama commoti,in ludum litterarium ventitabant 21 , ut eum viserent. Ea res tamen qui-

20cicer-eris: garbanzo21ventito: frecuentar, venir a menudo

92 6. Secundum civile bellum

busdam rustici et inculti ingenii stomachum movebat 22 , qui ceteros puerosgraviter obiurgabant quod talem condiscipulo suo honorem tribuerent.

Tullius Cicero adolescens eloquentiam et libertatem suam adversus Sylla-nos ostendit. Chrysogonum quemdam Syllae libertum acriter insectatus est,quod dictatoris potentia fretus in bona civium invadebat. Ex quo veritusinvidiam Cicero, Athenas petivit, ubi Antiochum philosophum studiose au-divit. Inde eloquentiae gratia Rhodum se contulit, ubi Molone, rhetore tumdisertissimo 23 , magistro usus est. Qui, cum Ciceronem dicentem audivis-set, flevisse dicitur, quod praevideret per hunc Graecos a Romanis ingeniiet eloquentiae laude superatum iri. Romam reversus, quaestor in Sicilia fuit.Nullius vero quaestura aut gratior, aut clarior fuit: cum in magna annonaedifficultate ingentem frumenti vim inde Romam mitteret, Siculos initio offen-dit; postea vero ubi diligentiam, iustitiam et comitatem eius experti fuerunt,maiores quaestori suo honores, quam ulli unquam praetori detulerunt.

Cicero consul factus Sergii Catilinae coniurationem singulari virtute, cons-tantia curaque compressit. Is nempe indignatus quod in petitione consula-tus repulsam passus esset, et furore amens, cum pluribus viris nobilibus Ci-ceronem interficere, senatum trucidare, urbem incendere, aerarium diripereconstituerat. Quae tam atrox coniuratio a Cicerone detecta est. Catilina metuconsulis Roma ad exercitum, quem paraverat, profugit; socii eius comprehen-si in carcere necati sunt. Senator quidam filium supplicio mortis ipse affecit.Iuvenis scilicet ingenio, litteris et forma inter aequales conspicuus, pravo con-silio amicitiam Catilinae secutus fuerat, et in castra eius properabat: quempater ex medio itinere retractum occidit, his eum verbis increpans: ((Non egote Catilinae adversus patriam, sed patriae adversus Catilinam genui)).

Non ideo Catilina ab incepto destitit, sed infestis signis Romam petens,cum exercitu caesus est. Adeo acriter dimicatum est, ut nemo hostium proeliosuperfuerit: quem quisque in pugnando ceperat, eum, amissa anima, tegebat24 locum. Ipse Catilina longe a suis inter eorum quos occiderat cadavera ceci-dit, morte pulcherrima, si pro patria sua sic occubuisset. Senatus populusqueRomanus Ciceronem patriae patrem appellavit: ea res tamen Ciceroni pos-tea invidiam creavit, adeo ut abeuntem magistratu verba facere ad populumvetuerit quidam tribunus plebis, quod cives indicta causa damnavisset, sedsolitum duntaxat iuramentum praestare ei permiserit. Tum Cicero magna

22stomachum movere: poner de mal humor23disertus-a-um: claro, elocuente24tego-texi-tectum: cubrir

6.4. Marcus Tullius Cicero 93

voce: ((Iuro, inquit, rempublicam atque urbem Romam mea unius opera sal-vam esse)): qua voce delectatus populus Romanus et ipse iuravit verum esseCiceronis iuramentum.

Paucis post annis Cicero reus factus est a Clodio tribuno plebis eadem decausa, quod nempe cives Romanos necavisset. Tunc maestus senatus, tan-quam in publico luctu, vestem mutavit. Cicero, cum posset armis salutemsuam defendere, maluit urbe cedere, quam sua causa caedem fieri. Proficis-centem omnes boni flentes prosecuti sunt. Dein Clodius edictum proposuit,ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur 25 : illius domum et villas incen-dit; sed vis illa diuturna non fuit: mox enim maximo omnium ordinum studioCicero in patriam revocatus est. Obviam ei redeunti ab universis itum est.Domus eius publica pecunia restituta est. Postea Cicero Pompeii chapteressecutus a Caesare victore veniam accepit. Quo interfecto, Octavium haere-dem Caesaris fovit 26 atque ornavit, ut eum Antonio rempublicam vexantiopponeret; sed ab illo deinde desertus est et proditus.

Antonius, inita cum Octavio societate, Ciceronem iamdiu sibi inimicumproscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus fugit in villam quaea mari proxime aberat, indeque navem conscendit, in Macedoniam transitu-rus. Cum vero iam aliquoties in altum provectum venti adversi retulissent, etipse iactationem navis pati non posset, regressus ad villam: ((Moriar, -inquit-,in patria saepe servata)). Mox adventantibus percussoribus, cum servi paratiessent ad dimicandum fortiter, ipse lecticam, qua vehebatur, deponi iussit,eosque quietos pati quod sors iniqua cogeret. Prominenti ex lectica et immo-tam cervicem praebenti caput praecisum est. Manus quoque abscissae: caputrelatum est ad Antonium, eiusque iussu inter duas manus in rostris positum.Fulvia Antonii uxor, quae se a Cicerone laesam arbitrabatur, caput manibussumpsit, in genua imposuit, extractamque linguam acu 27 confixit.

Cicero dicax erat, et facetiarum amans, adeo ut ab inimicis solitus sit appe-llari ((Scurra 28 consularis)). Cum Lentulum generum suum exiguae staturaehominem vidisset longo gladio accinctum: ((Quis, -inquit-, generum meumad gladium alligavit?)) Matrona quaedam iuniorem se, quam erat, simulansdictitabat se triginta tantum annos habere. Cui Cicero: ((Verum est, -inquit-,nam hoc viginti annos audio)). Caesar, altero consule mortuo die decembris

25interdico-dixi-dictum: prohibir, vedar; aqua et igni i. : desterrar26foveo-fovi-fotum: calentar, abrigar, proteger, favorecer27acus-us: aguja para el cabello

))28scurra-ae: bufon, payaso

94 6. Secundum civile bellum

ultima, Caninium consulem hora septima in reliquam diei chapterem renun-tiaverat: quem cum plerique irent salutatum de more: ((Festinemus, -inquitCicero-, priusquam abeat magistratu)). De eodem Canimo scripsit Cicero:((Fuit mirifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu somnum non vide-rit)).

6.5. Marcus Brutus

Marcus Brutus ex illa gente quae Roma Tarquinios eiecerat oriundus, At-henis philosophiam, Rhodi eloquentiam didicit. Sua eum virtus valde com-mendavit: eius pater, qui Syllae chapteribus adversabatur, iussu Pompeiiinterfectus fuerat; unde Brutus cum eo graves gesserat simultates: bello ta-men civili Pompeii causam, quod iustior videretur, secutus est, et doloremsuum reipublicae utilitati 29 posthabuit. Victo Pompeio, Brutus a Caesareservatus est, et praetor etiam factus. Postea cum Caesar superbia elatus sena-tum contemnere, et regnum affectare coepisset, populus iam praesenti statuhaud laetus vindicem libertatis requirebat. Subscripsere quidam primi Brutistatuae: ((Utinam viveres!)) Item ipsius Caesaris statuae: ((Brutus quia regeseiecit, primus consul factus est; hic, quia consules eiecit, postremo rex factusest)). Inscriptum quoque est Marci Bruti praetoris tribunali: ((Dormis, Brute!))Marcus Brutus, cognita populi Romani voluntate, adversus Caesarem cons-piravit. Pridie 30 quam Caesar est occisus, Porcia Bruti uxor consilii consciacultellum tonsorium, quasi unguium resecandorum causa, poposcit, eoquevelut forte e manibus elapso se ipsa vulneravit. Clamore ancillarum voca-tus in cubiculum uxoris Brutus obiurgare eam coepit, quod tonsoris officiumpraeripere voluisset; at Porcia ei secreto dixit: ((Non casu, sed de industria,mi Brute, hoc mihi vulnus feci: experiri enim volui an satis mihi animi essetad mortem oppetendam 31 , si tibi propositum ex sententia parum cessisset)).Quibus verbis auditis, Brutus ad caelum manus et oculos sustulisse dicitur,et exclamavisse: ((Utinam dignus tali coniuge maritus videri possim!))

Interfecto Caesare, Antonius vestem eius sanginolentam ostentans, popu-lum veluti furore quodam adversus coniuratos inflammavit. Brutus itaquein Macedoniam concessit, ibique apud urbem Philippos adversus Antoniumet Octavium dimicavit. Victus acie, cum in tumulum se nocte recepisset, nein hostium manus veniret, uni comitum latus transfodiendum praebuit. An-tonius, viso Bruti cadavere, ei suum iniecit purpureum paludamentum, ut

29utilitas-atis: utilidad, ventaja, provecho30la vıspera

))31oppeto-petivi-petitum: ir al encuentro, afrontar

6.6. Octavius Caesar Augustus 95

in eo sepeliretur. Quod cum postea subreptum audivisset, requiri furem, etad supplicium duci iussit. Cremati corporis reliquias ad Serviliam Bruti ma-trem deportandas curavit. Non eadem fuit Octavii erga Brutum moderatio:is enim avulsum 32 Bruti caput Romam ferri iussit, ut Caii Caesaris statuaesubiiceretur.

6.6. Octavius Caesar Augustus

Octavius Juliae Caii Caesaris sororis nepos, patrem quadrimus 33 amisit. Amaiore avunculo adoptatus, eum in Hispaniam profectum secutus est. Deindeab eo Apolloniam missus est, ut liberalibus studiis vacaret. Audita avuncu-li morte, Romam rediit, nomen Caesaris sumpsit, collectoque veteranorumexercitu, opem Decimo Bruto tulit, qui ab Antonio Mutinae obsidebatur.Cum autem urbis aditu prohiberetur, ut Brutum de omnibus rebus certioremfaceret, primo litteras laminis plumbeis inscriptas misit, quae per urinatorem34 sub aqua fluminis deferebantur; ad id postea columbis usus est: eis nempediu inclusis et fame affectis litteras ad collum alligabat, easque a proximomoenibus loco emittebat. Columbae lucis cibique avidae, summa aedificiapetentes, a Bruto excipiebantur, maxime cum ille disposito quibusdam inlocis cibo, columbas illuc devolare instituisset.

Octavius bellum Mutinense duobus proeliis confecit, in quorum altero nonducis modo, sed militis etiam functus est munere: nam aquilifero graviter vul-nerato, aquilam humeris subiit, et in castra reportavit. Postea reconciliatacum Antonio gratia, iunctisque cum ipso copiis, ut Caii Caesaris necem ulcis-ceretur, ad urbem hostiliter accessit, inde quadringentos milites ad senatummisit, qui sibi consulatum nomine exercitus deposcerent.

Cunctante senatu, centurio legationis princeps, reiecto sagulo 35 , osten-dens gladii capulum 36 , non dubitavit in curia dicere: ((Hic faciet, si vos nonfeceritis)). Cui respondisse Ciceronem ferunt: ((Si hoc modo petieritis Caesariconsulatum, auferetis)). Quod dictum ei deinde exitio 37 fuit: invisus enimesse coepit Caesari, quod libertatis esset amantior.

32avello-velli-vulsum: arrancar, separar33quadrimus-a-um: de cuatro anos de edad34urinator-oris: buzo35sagulum-ii: sayo36capulus-i: empunadura37exitium-ii: ruina, perdicion, destruccion

96 6. Secundum civile bellum

Octavius Caesar nondum viginti annos natus consulatum invasit, novam-que proscriptionis tabulam proposuit; quae proscriptio Syllana longe cru-delior fuit: ne tenerae quidem aetati pepercit. Puerum quemdam nomineAtilium Octavius coegit togam virilem sumere, ut tanquam vir proscribere-tur. Atilius, protinus ut e Capitolio descendit, deducentibus ex more amicis,in tabulam relatus est. Desertum deinde a comitibus ne mater quidem praemetu recepit. Puer itaque fugit, et in silvis aliquandiu delituit. Cum veroinopiam ferre non posset, e latebris exivit, seque praetereuntibus indicavit, aquibus interfectus est. Alius puer etiam impubes, dum in ludum litterariumiret, cum paedagogo, qui pro eo corpus obiecerat, necatus est.

Octavius, inita cum Antonio societate, Marcum Brutum Caesaris interfec-torem bello persecutus est. Quod bellum, quanquam aeger atque invalidus,duplici proelio transegit 38 , quorum priore castris exutus 39 vix fuga evasit;altero victor se gessit acerbius. In nobilissimum quemque captivum saeviit,adiecta etiam supplicio verborum contumelia. Uni suppliciter precanti se-pulturam respondit iam illam in volucrum atque ferarum potestate futuram.Ambo erant captivi pater et filius; cum autem Octavius nollet, nisi uni, vitamconcedere, eos sortiri iussit utri parceretur. Pater, qui se pro filio ad mortemsubeundam obtulerat, occisus est; nec servatus filius, qui prae dolore volun-taria occubuit nece neque ab hoc tristi spectaculo oculos avertit Octavius,sed utrumque spectavit morientem.

Octavius ab Antonio iterum abalienatus est, quod is repudiata Octaviasorore, Cleopatram Aegypti reginam duxisset uxorem: quae mulier cum An-tonio luxu et deliciis certabat. Gloriata est aliquando se centies sestertiumuna cena absumpturam. Antonio id fieri posse neganti magnificam apposuitcenam, sed non tanti sumptus quanti promiserat. Irrisa igitur ab Antonioiussit sibi afferri vas aceto plenum: exspectabat Antonius quidnam esset ac-tura. Illa gemmas pretiosissimas auribus appensas habebat; protinus unamdetraxit, et aceto dilutam absorbuit. Alteram quoque simili modo parabatabsumere, nisi prohibita fuisset.

38transigo-egi-actum: atravesar, concluir39exuo-ui-utum: despojar, desnudar

Capıtulo 7

Actiaca pugna

7.1. Actiaca pugna

Octavius cum Antonio apud Actium, qui locus in Epiro est, navali proeliodimicavit; victum et fugientem Antonium persecutus, Aegyptum petiit, ob-sessaque Alexandria, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, brevi potitusest. Antonius, desperatis rebus, cum in solio regali sedisset regio diademate1 cinctus, necem sibi conscivit 2 . Cleopatra vero, quam Octavius magnoperecupiebat vivam comprehendi triumphoque servari, aspidem sibi in cophinointer ficus afferendam curavit, eamque ipsa brachio applicuit: quod ubi cogno-vit Octavius, medicos vulneri remedia adhibere iussit. Admovit etiam psyllos3 , qui venenum exsugerent, sed frustra. Cleopatrae mortuae communem cumAntonio sepulturam tribuit.

Tandem Octavius, hostibus victis, solusque imperio potitus, clementem seexhibuit. Omnia deinceps in eo plena mansuetudinis et humanitatis. Multisignovit a quibus saepe graviter laesus fuerat, quo in numero fuit Metellusunus ex Antonii praefectis. Cum is inter captivos senex squalidus sordida-tusque processisset, agnovit eum filius eius, qui Octavii chapteres secutusfuerat, statimque exiliens, patrem complexus, sic Octavium allocutus est:((Pater meus hostis tibi fuit; ego miles: non magis ille poenam, quam egopraemium meriti sumus. Aut igitur me propter illum occidi iube, aut illumpropter me vivere. Delibera, quaeso, utrum sit moribus tuis convenientius)).Octavius postquam paulum addubitavisset, misericordia motus hominem sibiinfensissimum propter filii merita servavit.

1diadema-atis: cinta con que se cenıan la frente sacerdotes y reyes2concisco-ivi-itum: decidir, elegir resueltamente3?

97

98 7. Actiaca pugna

Octavius in Italiam rediit, Romamque triumphans ingressus est. Tum bellistoto orbe compositis, Iani gemini portas sua manu clausit quae tantummodobis antea clausae fuerant, primo sub Numa rege, iterum post primum Puni-cum bellum. Tunc omnes praeteritorum malorum obilivio cepit, populusqueRomanus praesentis otii laetitia perfruitus est. Octavio maximi honores a se-natu delati sunt. Ipse Augustus cognominatus est et in eius honorem mensissextilis eodem nomine est appellatus, quod illo mense bellis civilibus finisesset impositus. Equites Romani natalem eius biduo semper celebrarunt: se-natus populusque Romanus universus cognomen Patris patriae maximo con-sensu ei tribuerunt. Augustus prae gaudio lacrimans respondit his verbis:((Compos 4 factus sum votorum meorum; neque aliud mihi optandum est,quam ut hunc consensum vestrum ad ultimum vitae finem videre possim)).

Dictaturam, quam populus magna vi offerebat, Augustus genu nixus deiec-taque ab humeris toga, deprecatus est. Domini appellationem semper exho-rruit, eamque sibi tribui edicto vetuit, immo de restituenda republica nonsemel cogitavit; sed reputans et se privatum non sine periculo fore, et rem-publicam plurium arbitrio commissum iri, summam retinuit potestatem, idvero studuit, ne quem novi status paeniteret. Bene de eis etiam, quos adver-sarios expertus fuerat, et sentiebat et loquebatur. Legentem aliquando unume nepotibus invenit; cumque puer territus volumen Ciceronis, quod manu te-nebat, veste tegeret, Augustus librum cepit, eoque statim reddito: ((Hic vir,-inquit-, fili mi, doctus fuit et patriae amans)).

Pedibus saepe per urbem incedebat, summaque comitate adeuntes excipie-bat: unde cum quidam libellum supplicem porrigens, prae metu et reverentianunc manum proferret, nunc retraheret: ((Putasne, -inquit- iocans Augustus,assem 5 te elephanto dare?)) Eum aliquando convenit veteranus miles, quivocatus in ius periclitabatur 6 , rogavitque ut sibi adesset. Statim Augus-tus unum e comitatu suo elegit advocatum, qui litigatorem commendaret.Tum veteranus exclamavit: ((At non ego, te periclitante bello Actiaco, vica-rium quaesivi, sed ipse pro te pugnavi)); simulque detexit cicatrices. ErubuitAugustus, atque ipse venit in advocationem.

Cum post Actiacam victoriam Augustus Romam ingrederetur, occurrit eiinter gratulantes opifex 7 quidam corvum tenens, quem instituerat haec dice-

))4compos-otis: que es dueno de, en pleno uso de

))5asser-eris: palo, estaca

6periclitor: poner a prueba, experimentar, poner en juego, correr un riesgo7opifex-icis: artesano, obrero, artıfice

7.1. Actiaca pugna 99

re: ((Ave, Caesar victor, imperator)). Augustus avem officiosam miratus, eamviginti milibus nummorum emit. Socius opificis, ad quem nihil ex illa libe-ralitate pervenerat, affirmavit Augusto illum habere et alium corvum, quemafferri postulavit. Allatus corvus verba quae didicerat expressit: ((Ave, Antonivictor, imperator)). Nihil ea re exasperatus Augustus iussit tantummodo cor-vorum doctorem dividere acceptam mercedem cum contubernali. Salutatussimiliter a psittaco 8 , emi eum iussit.

Exemplo incitatus sutor quidam, corvum instituit ad parem salutationem;sed, cum parum proficeret, saepe ad avem non respondentem dicebat: ((Operaet impensa periit)). Tandem corvus coepit proferre dictatam salutationem:qua audita dum transiret, Augustus respondit: ((Satis domi talium salutato-rum habeo)). Tum corvus illa etiam verba adiecit, quibus dominum queren-tem audire solebat: ((Opera et impensa periit)); ad quod Augustus risit, atqueavem emi iussit quanti nullam adhuc emerat.

Solebat quidam Graeculus descendenti e palatio Augusto honorificum ali-quod epigramma porrigere. Id cum frustra saepe fecisset, et tamen rursumeumdem facturum Augustus videret, sua manu in charta breve exaravit grae-cum epigramma, et Graeculo venienti ad se obviam misit. Ille legendo lau-dare coepit, mirarique tam voce quam vultu, gestuque. Dein cum accessitad sellam qua Augustus vehebatur, demissa in pauperem crumenam manu,paucos denarios protulit, quos principi daret; dixitque se plus daturum fuisse,si plus habuisset. Secuto omnium risu, Graeculum Augustus vocavit, eiquesatis grandem pecuniae summam numerari iussit.

Augustus fere nulli se invitanti negabat. Exceptus igitur a quodam cenasatis parca et paene quotidiana, hoc tantum insusurravit: ((Non putabam metibi esse tam familiarem)). Cum aliquando apud Pollionem quemdam cenaret,fregit unus ex servis vas crystallinum: rapi illum protinus Pollio iussit, etne vulgari morte periret, abiici muraenis, quas ingens piscina continebat.Evasit e manibus puer, et ad pedes Caesaris confugit, non recusans mori,sed rogans ne piscium esca fieret. Motus novitate 9 crudetitatis Augustus,servi infelicis patrocinium suscepit: cum autem veniam a viro crudeli nonimpetraret, crystallina vasa ad se afferri iussit; omnia manu sua fregit; servummanumisit, piscinamque compleri praecepit.

8?9novitas-atis: novedad, cosa inesperada

100 7. Actiaca pugna

Augustus in quadam villa aegrotans noctes inquietas agebat, rumpentesomnum eius crebro 10 noctuae cantu; qua molestia cum liberari se vehemen-ter cupere significasset, mites quidam aucupii 11 peritus noctuam prehenden-dam curavit, vivamque Augusto attulit, spe ingentis praemii; cui Augustusmille nummos dari iussit: at ille minus dignum praemium existimans, dicereausus est: ((Malo ut vivat)), et avem dimisit. Imperatori nec ad irascendumcausa deerat, nec ad ulciscendum potestas. Hanc tamen iniuriam aequo animotulit Augustus, hominemque impunitum abire passus est.

Augustus amicitias non facile admisit, et admissas constanter retinuit: im-primis familiarem habuit Maecenatem equitem Romanum, qui ea, qua apudprincipem valebat gratia, ita semper usus est, ut prodesset omnibus quibusposset, noceret nemini. Mira erat eius ars et libertas in flectendo Augustianimo, cum eum ira incitatum videret. Ius aliquando dicebat Augustus, etmultos morte damnaturus videbatur. Aderat tunc Maecenas, qui circumstan-tium turbam perrumpere, et ad tribunal propius accedere conatus est; cumid frustra tentasset, in tabella scripsit haec verba: ((Surge tandem, carnifex));eamque tabellam ad Augustum proiecit, qua lecta, Augustus statim surrexit,et nemo est morte multatus.

Habitavit Augustus in aedibus modicis neque laxitate neque cultu conspi-cuis, ac per annos amplius quadraginta in eodem cubiculo hieme et aestatemansit. Supellex quoque eius vix privatae elegantiae erat. Idem tamen Ro-mam, quam pro maiestate imperii non satis ornatam invenerat, adeo excoluit,ut iure sit gloriatus marmoream se relinquere, quam lateritiam accepisset.Raro veste alia usus est quam confecta ab uxore, sorore, filia, neptibusque.Altiuscula erant eius calceamenta, ut procerior quam erat videretur. Cibi mi-nimi erat atque vulgaris. Secundarium panem et pisciculos minutos et ficusvirides maxime appetebat.

Augustus non amplius quam septem horas dormiebat, ac ne eas quidemcontinuas, sed ita ut in illo temporis spatio ter aut quater expergisceretur. Siinterruptum somnum recuperare non posset, lectores arcessebat, donec resu-meret. Cum audisset senatorem quemdam, licet aere alieno oppressum, arteet graviter dormire solitum, culcitram 12 eius magno pretio emit, mirantibusdixit: ((Habenda est ad somnum culcitra in qua homo qui tantum debebatdormire potuit)).

10creber-bra-brum: espeso, numeroso, abundante11auceps-aucupis: cazador de pajaros12culcita-ae: almohada

7.1. Actiaca pugna 101

Exercitationes campestres equorum et armorum statim post bella civiliaomisit, et ad pilam primo folliculumque 13 transiit: mox animi laxandi cau-sa, modo piscabatur hamo 14 , modo talis nucibusque ludebat cum puerisminutis, quos facie et garrulitate amabiles undique conquirebat. Alea mul-tum delectabatur; idque ei vitio datum est. Tandem afflicta valetudine inCampaniam concessit, ubi remisso ad otium animo, nullo hilaritatis genereabstinuit. Supremo vitae die, petito speculo, capillum sibi comi iussit; et ami-cos circumstantes percontatus est num vitae mimum satis commode egisset;adiecit et solitam clausulam: ((Edite strepitum, vosque omnes cum gaudioapplaudite)). Obiit Nolae sextum et septuagesimum annum agens.

13folliculus-i: saco pequeno, balon14hamus-i: anzuelo