1

u u

T : CHUYN XA CHUYN NAY. (Cu chuyn Trit hc hay Trit trong i sng thng ngy)

Tc gi: BI VN NAM SN. Ngun: Bo IN T SI GN TIP TH MEDIA.

Nm ut bn: 26-05 n 29-12-2010. Giy php s: 631/GP-BTTTT cp ngy 07-05-2010.

Thc hi n ebook: tducchau (ETV) Ngy hon thnh: 04-09-2011 (07-08-Tn Mo, PL 2555)

http://www.e-thuvien.com/forums/

MC LC

T t g i thay s phn

Trit hc trong cuc sng ngy nay

Gp g gia trit hc v cc hnh thc t chc cuc sng

Ch bn ph mi l qun ph?

Socrates v ngh thut i thoi

Ba trong mt: tr thc, nh nhn quyn, trit gia

Ngi tinh thn

Gai nhn hay hoa hng?

Ci d con trng rng

L tt c v khng l g c

Cn bit v c g

Tha bn c qu mn,

Tha bn thn mn,

Platon v vi c thc hi t ng

D ngn hang ng

nim mnh hn c thc ti

Khung ca hp o g v g gi?

Lm th no?

Ti sao?

Ai?

Protagoras v khai minh Hy Lp

Nhng bc thy c mu i

2

Phng chm Gnothi Sauton

T trn nh Acropolis

Ci cht ca Socrates

Cc thy ca mun i, ca mun thy

Hy dm bit! ( t du nguyn tc)

T duy b ngang v t duy b dc

B dc cng c hai chiu!

Aristoteles v s qun tr tri thc

Thanh xut lam

c hnh ca l tr v c hnh ca tnh cch

K i o g n mt trt t

Trit hc v t duy h thng

Mt h thng tuyt i?

Thy cy v thy rng

C th g m u king mt ma?

Nm loi hnh tri thc

C th qun tr c tri thc?

T du v t do: qu trng v con g?

T gii thot khi ci g?

T gii thot bng ci g?

T gii thot i v u?

C n v t do

S g t m iu s g

Bin dch: s tht hay o gic?

Bin dch v bt bin: mt hay hai th gii?

Tnh cch l s phn

u t thit g mi ngi c!

Nhn h thng t chc nng

T l thuyt h thng n iu khin hc

L thuyt h thng: tham vng v vn

H thng: coi ch g t tay!

C khoai thay th rng thng

Nhng m hnh iu khin

Li h thng: ch nhn ho nn nhn

3

Sng mai xo tc th thuy t i!

Gian nan hai ch t do

T t lp n t tr

Gnh nng ca s t do

Bt hoi g v s o

T t do ni tm n t do chnh tr

Nhng k hi sao

T o a t do

T kinh t t do n kinh t th trng x hi

m u tt hn l... cht u!

Quyn ca thiu s: thc o ca t do

Cn c anh hng?

Khng mun lm anh hng

Universitas

Wilhelm Von Humboldt v l tng i hc

Universitas v x hi tri thc

X i nguy : sng trong s hi

Logic ca s sn xut nguy c

Mt cch nhn khc v t nhin

Tri thc trong x hi nguy c

Ch c th hy vng khi bit s!

Mt th gii trt ng ry

Nguyn tc trch nhim

Nguyn tc hy vng?

Ng i ph n thch thc bo quyn

S tm thng ca ci c

Lao ng, to tc v hnh ng

Vita activa

ng tin vo ngu t ng!

Bn ngu tng bt t binh

Ngu tng B lc

Tnh v l

o tro g g

T trong hang ti

4

Con cc ngi

T duy phn bin

Trng lc ca tinh th

Chung quanh nh lut con c

T Francis Bacon

T ting t g

Chia tay thn thoi

Khoa hc nh mt vn sinh tn

Chic knh vn hoa

Cc khoa hc v khoa hc

LTS. Sng , trit l sau l cu ni lun lun ng, v cng l l do v sao khng c thn ng trong lnh vc trit hc. Trong xu hng ton cu ho, cuc sng cng mun mu mun v, nhng khng th hi nhp y v an ton nu khng c kin thc nn v ci ngun t tng th gii. l l do Si Gn Tip Th m chuyn mc Chuy n xa, chuy n nay vo s th t hng tun, do nh nghin cu trit hc, dch gi Bi Vn Nam Sn m trch. C l v bit rng chuyn ti nhng vn trit l nhn sinh hc ba n vi c gi ph thng l iu khng d, ng phi ro n bng mt li dn di... nguyn trang!

T t g i thay s phn

T tng ca chng ta l s phn ca chng ta (Arthur Schopenhauer, 1788 1860)

C l bn ngn trit hc v n kh khan, kh hiu? Bn ngi trit hc v n thng t ra

p t, gio iu? Bn xem thng trit hc v n mng lung, v b? Xin bn hy bnh tm mt cht! Hp nhn vin li, liu kin thc chuyn mn n thun c gip

bn ng vin c h? Bn vn thng phi dng n nhng li c cnh thi! Gii quyt vic lng bng hay n b gii to, chng l ngi ta khng mt pht

thong ngh n khi nim cng bng? Dy bo con ci u c th ch dng n hai th duy nht: cho roi cho vt hoc cho ngt cho bi? Nhn chung, ta vn c trit l

hng ngy ging nh ng Jourdain lun ming lm vn xui m khng t bit y thi!

5

Trit gia Hegel bo rng ta vn c th h hp v tiu ho m khng cn bit n mn sinh l hc. Cng th, ta vn trit l m khng cn n trit hc. Nhng ri dn dn, t cng vic trong i thng, con ngi t cu hi v nhng g tng nh hin nhin. T xa xa, phng ng cng nh phng Ty, bt u c s phn bit gia nhng iu ai ai cng ni vi nhng iu mt s t ngi suy ngm lu di trc khi i n ch xc tn. T , trit hc cng nh mi khoa hc khc khng th khng bc vo nhng thp ng, nu mun c s yn tnh suy ngh, s khch quan nhn nh.

Nhng, tht ra, nhn k li, nhng thp ng y t nhiu u c xy dng nn t nhng bi bm trn gian. Khng, Lo, Pht, Jesus, Socrate nhng nh t tng ln u tin ca nhn loi u l nhng k l hnh, chia s v ln ln trong s phc tp khn cng ca chng sinh. Ri cng dn dn, trit hc li ri khi thp ng, i vo cuc i thc hin

cc s mnh ca mnh C khi thnh cng, c khi tht bi. C khi to phc, c khi gy ho. V, cng v th, n lun phi nhn li chnh mnh, t ph phn, tm con ng khc, phng thc mi

Trit hc trong cuc sng ngy nay

i sng si ng v cuc cnh tranh ton cu u th k 21 cho thy: hn bao gi ht, thnh bi, mt cn ngy nay ph thuc vo sng kin, tng v cc chin lc t duy. Khi th gii ngy cng phng, khi thng tin, s o to v k nng ngy cng n c vi mi ngi, kin thc thng thng khng cn l li th cnh tranh na. Phng php, k c phng php mi, cng khng gip to nn li th. Mng li truyn thng ton cu nhanh chng bin n thnh ti sn chung ca mi ngi!

Vy, chnh tim lc tr tu, vn ho t duy, thi tinh thn c tch lu v tinh luyn ca mt c nhn, mt dn tc, mt nn vn ho mi to nn c s khc bit trong nhng gi pht quyt nh. Chng gip mang li s sng to trn nn tng o l v tnh thc.

Cho n nay, s ganh ua v tng thng ch yu din ra trong lnh vc kinh t. Nhng, s khc bit li ngy cng din ra nhng lnh vc khng ng ti. Kinh t, d quan trng n my, ch l mt phng din ca cuc sng; cht lng sng ch thc khng th quy gin vo phng din kinh t. Do , trit hc c th gip ta c c nhng nhn thc ci thin cht lng cuc sng, ng thi, cuc i v phong cch t duy ca nhng i trit gia cng l nhng gng mu cho ta hc hi trn nhiu lnh vc. Hnh thc cao nht ca thnh tu bao gi cng l mt ngh thut, ch khng phi l khoa hc ngi ni c cu y l Theodore Lewitt, mt tn tui ln trong ngnh tip th!

Minh ho: Hong Tng.

6

Gp g gia trit hc v cc hnh thc t chc cuc sng

iu trc ht cn ni v ngh thut ny: khng th lnh o cng vic hay t chc cuc sng bng trit hc. Trit hc khng phi l cng c, khng phi l phng php ch o, qun l. Lm nh th l yu m nn ti, lm nh th tng l tn vinh n m tht ra l lm hi n v v tnh lm hi chnh mnh. L cng c, n s gii hn chn tri hot ng v bt con ngi ph thuc vo cng c. L phng php, n s bt ngi theo phng php y lm t binh! Tri li, ch c th t trit hc, tc t thi c nui dng bng t duy trit hc: trit hc ging nh nh t vn gip ta c ci nhn su vo hu trng, vo tt c mi hu trng. Do , ta khng n vi trit hc tm ra nhng gii php nhanh chng, nht thi m pht hin nhng con ng xa nay cha bit i n gii php. N l cng vic ca mi ngi, ca ring mi ngi. Chnh trong tinh thn y, trit hc thng c hiu ba trong mt: trit hc nh l khoa hc khai minh, gip xo b nhng o tng, nh kin; trit hc nh l khoa hc iu ho, gip cn i mi li nhn; trit hc nh l khoa hc hnh ng, gip nh hng cho mi la chn, quyt nh.

Vy, ni c th, trit gia lm nhng cng vic g? Tha bn, h lm ging ht nh chng ta ang lm trong mi lnh vc, ch c iu, vi nhng phng tin khc m thi. Nu vin chc nh nc lm vic vi nhng quy nh ca php lut, nh doanh nghip vi ca ci, tin bc, i tc, ngi ch gia nh phi ng u vi nhng lo toan thng nht, tm nhng phng cch v phng tin gii quyt chng, th nh trit hc lm vic vi nhng khi nim v s chim nghim. Nhng bt k ai cng u xoay quanh my cng vic quen thuc m h trng sau y: hiu hu cnh; quyt nh c c s; hnh ng c trch nhim; hot ng c hiu qu; truyn thng r rng, sng thanh thn, hnh phc.

Si Gn Tip Th dnh cho chng ta mt khng gian thn mt hng tun trao i v cc vic lm y, gic trit hc. i khng kh, mi tun chng ta s lm quen vi mt khi nim trit hc hoc vi mt trit gia ni ting. Cu chuyn nghim chnh no cng cn tr nn vui v, v cu chuyn vui v c khi cng cn tr nn nghim chnh. Bn ng th khng? Xin hn gp li tun sau.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Ch bn ph mi l qun ph?

Hai cha con ng ch mt qun ph gia truyn ni ting khng ng vi nhau: ngi cha mun ch tip tc bn ph thi; ngi con, c c nng ng, mun b sung thm

Ta khng n vi trit hc tm ra nhng gii php nhanh chng, nht thi m pht hin nhng con ng xa nay cha bit i n gii php.

7

my mn im tm na. Nhng, b sung ti mc no th qun ph vn cn l qun ph?

Hai cha con v hnh trung ng n mt trong nhng cu hi quan trng nht v cng nhc u nht ca trit hc: ci g kh bin, ci g bt bin? Ci g lm nn bn cht ca mt s vt? Trit hc, t thi c i, cng xut pht t kinh nghim i thng: ci cy vn l ci cy d ma thu lm rng l. Cht ci cy ti mc no th n vn c th hi sinh? Ca tn gc th tuy vn cn b r nhng khng cn l ci cy na. Ci cy b ph hu tn bn th ca n.

Con ngi cng vy. Xem li tm nh lc tui th, ta nhn ra l tui th ca mnh

ch khng phi ca mt a tr khc. Chng no mnh cn xng ti l cn mun ni n ci g khng thay i, khng th ln ln, d tc phai mu! Lp tc, ta vp ngay mt kh khn: ci thc s to nn s vt th khng th dng mt nhn m phi dng u suy ngh. Nhng, suy ngh t ci g? Cng phi t nhng g mt thy tai nghe! Nhng g mt thy tai nghe u l kh bin, v thng, vy c th xem nhng g kh bin, v thng l bn cht ca s vt? Ni th cng c ngha l s vt khng h c bn cht! Song, thc t ci li: khi mua mt mn hng, ta mun mua mt mn hng tht, d ci tht y n su trong mn hng, kh nhn thy. Gia nh, x hi cng th. Sng trong mt gia nh, mt t chc, mt x hi, u phi ai lo phn ny m cn c mt mc tiu chung. Khi mc tiu ny mt i, gia nh, t chc, x hi khng cn l chnh n na. Vy, ta phi c thc v mt ci bn th thng tn th mi c th nhn ra lc no n b e do ch? Hai cch t vn tng phn nh th lm cc trit gia in u trong hn hai ngn nm nay!

phng Ty, Aristoteles l ngi n lc gii quyt vn ny. ng khng nh: bn cht ca s vt l bn th ca n. Vy bn th l g? L ci g nm bn di s vt, l ci g bn vng m nu khng c n, khng cn s vt na. Hy th c hai cp lc bt sau y trong Truy n Kiu theo kiu trit hc:

(1) Thu iu sc so, khn ngoan V duyn l phn hng nhan nh

(2) Tht da ai cng l ngi L no hng rng thm ri chng au!

Cu (1) cho bit c Kiu l nh th no. Nhng, cc c im y khng n nh (c Kiu c khi cng di dt!) v nht l, khng th tn ti c lp m khng gn vi c Kiu. Chng c th thay i, ngha l, khng nht thit c nh th mi (hu vn c Kiu u c v duyn!). V th, Aristoteles bo: Thu Kiu (nh l ci g c bit) l bn th, cn sc so, khn ngoan, v duyn l nhng tu th (accidents, t ngha gc l ngu nhin, tnh c). Nhng cu (2) th khc, con ngi khng th lc th c tht da, lc th khng. Vy n ni ln con ngi l g. Ci khng th thay i y c gi l nhng thuc tnh. Thuc tnh th tt nhin khng tn ti c lp, nhng nhng thuc tnh no thuc v bn cht ca s vt th cng l bn th, thm ch cn l bn th theo ngha cao hn c nhng s vt c bit. Vy, theo

inh ho: Hong Tng

8

Aristoteles, ta c hai loi bn th: ci c bit (Thu Kiu) v ci ph bin (tht da, ngi ) ng gi ci trc l bn th s mt, ci sau l bn th s hai. Tng xong, nhng ri li thy khng n! Vic phn bit y chng r rng cht no. Khi Thu Kiu khen T Hi: Rng: T l ng anh hng!, th nu rt b thuc tnh anh hng i, c cn l T Hi hay ch l mt ngi trng tn?

Platon, thy ca Aristoteles, lm ngc li; ng ch quan tm n mt phng din thi. Ch c ci ph bin (ngi, tht da, sc so, khn ngoan) mi l nhng ci duy nht c tht. ng l t s ca thuyt duy tm khch quan, v theo ng, nhng ci ph bin y l thun tu, hon ho, mu mc ch khng nhch nhc khi tr thnh nhng thuc tnh trn gian, v th, chng mt th gii khc, trong khi nhng s vt c bit trn th gian ny ch l nhng bn sao ti tn, m nht ca chng.

Thomas Aquino, i trit gia Kit gio thi Trung c, ng vi Aristoteles l phi xut pht t nhng s vt v bn th trn trn gian ny, nhng cn tm cho chng mt nn tng su hn. Theo ng, khng phi ngu nhin khi s vt c mt bn cht, tc c bn th bn vng. l nh c thng . Nu khng c thng v ch bn vng ca Ngi sng to v duy tr th gii ny, tt c u tan r ht.

Ren Descartes, cha ca trit hc cn i, cng dnh cho thng mt ch ng c bit, nhng c ch khc vi Aquino. Theo ng, ch duy nht thng mi c bn th vnh hng theo ngha tuyt i, cn ton b thc ti chia lm hai loi bn th: bn th c qung tnh (vt cht) v bn th c t duy (tinh thn). Ni con ngi cng th: ngy nay, ta i n bc s khm bnh v i n trng hc, ch khng n cng mt ni l nh c Descartes!

Descartes gp mt i th c hng: Gottfried Wilhelm Leibniz. Leibniz bo rng chnh nhng n t (monad) mi to nn bn cht ca s vt. N khng c ca s, ngha l khng th nhn vo bn trong n, n t tn v khng c g bn ngoi lm thay i n c. Quan trng hn, n t c lc! Lc khng l na l khc. Khng cn phi l nh vt l nguyn t, ta cng tin vo sc mnh ca nng lng nm bn trong lng s vt. Ch cn nhn mt i bng ang vng ln l nhn ra ci g thc y n, ng thi cng l ngun nng lng ca n.

Immanuel Kant thy cc khng nh ca Descartes, Leibniz nghe th hay nhng khng th kim chng c, nn cho rng bn th l ci g ch hin hu trong u c con ngi nh mt phm tr suy ngh v s vt thi, cn bn cht ca s vt l iu khng th nhn bit c.

G. W. F. Hegel ngh n quan h bin chng gia bn cht v hin tng: hin tng l g nu n thiu i ci bn cht; bn cht l g nu n khng trnh hin ra?

Edmund Husserl cho rng, i vi con ngi, khng c ci bn cht no n giu ng sau s vt c, tt c u l nhng g trnh hin cho ta, nn trit hc ca ng c gi l hin tng hc. T , Jean Paul Sartre, mt trong nhng ng t ca ch ngha hin sinh, cho rng hin hu ca con ngi c trc bn cht. Xc nh trc mt bn cht, l hn ch s t do chn la ca con ngi! i vi cc trit gia Anh, nht l David Hume, John Locke, ch c nhng

Sng trong mt gia nh, mt t chc, mt x hi, u phi ai lo phn ny m cn c mt mc tiu chung. Khi mc tiu chung ny mt i, gia nh, t chc, x hi khng cn l chnh n na

9

g tri gic c, o m c mi c thc. Mt t tng c thi i by gi hoan nghnh, v n hon ton tng hp vi phng php ca khoa hc t nhin thi cn i.

th k 20, trit hc v khoa hc lun tm cch thay th khi nim bn th/bn cht qu tru tng bng khi nim chc nng. L thuyt h thng cng vy: s vt c xc nh khng phi t bn cht ca n, m t chc nng ca n trong mt h thng nht nh.

Nhng, nhiu ngi vn cha trn tin vo l thuyt y. H vn c thnh tm hng n mt ci g siu vit hn i thng, v cha con ng ch qun ph vn c tip tc tranh lun.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Socrates v ngh thut i thoi

ng l ngi thy ca phng php lm trit hc v khoa hc. Hn th, ng l tng

i lm lit ca nhn cch: nhn cch ca ngi tr thc ch thc. Vy l, ngay t bui bnh minh ca trit hc, phng Ty c tha hng hai bo vt v gi: cch lm

trit hc v cch sng trit hc.

Ba trong mt: tr thc, nh nhn

quyn, trit gia

Socrates (khong 470 399 trc Cng nguyn) con nh ngho: cha lm gm, m l b m. Ngh ca m (v chc cng ca cha na) thng c v vi phong cch sng ca ng: lm ngi v hun c cho vic i tm chn l. Hc vn uyn bc v tng l mt chin binh dng cm, nhng rt cc ng thy cng vic h sinh tinh thn mi thc l s mnh ng cho ng dng hin trn

i. Socrates khng trit l trong thp ng. ng lang thang gia ch Athens (Hy Lp) bn tho, tranh lun vi thanh nin, vi nhng ngi hc tht v hc gi.

Ti 50 tui mi ci v: b Xanthippe, ni danh (v ng ngha) vi hnh nh mt b v hung d, kh tnh. Khng phi khng c li ca ng: chng mang c ng xu no v nh! Khc vi nhng bin s ng thi bn tr khn kim tin, ng dt khot dy min ph. Khng r b hay ci c c phi v ng cng quyt khng chu thng mi ho gio dc hay khng, nhng chn l sng gi c ng khm ph l: Nn ly v! Gp v hin, bn c hnh phc; gp v d, bn thnh trit gia; ng no cng c li!

10

Th thch thc s n vi Socrates vo nm 399 trc Cng nguyn. ng b t co ti d d thanh nin v bng b thnh thn, b kt n t hnh bng cch ung thuc c. Ngi nh ng m khng b chp m, t co, ln n mi l chuyn l, nhng tht ra, thi , n t hnh cng him v ng c th d dng thot cht bng hai cch: xin cha hoc b trn. Khng th c! Xin cha l phn bi s mnh bo v chn l. B trn l phn bi trch nhim cng dn. Vy, ch c con ng cht: ung dung ung thuc c trc mt bn hu v mn , sau khi cng h m lun trit hc!

Platon, cao ca Socrates, tng thut quang cnh bi trng ny mt cch tht cm ng v nht l ghi li li t bin h bt h ca Socrates trc to m hu th xem l bn tuyn ngn u tin ca tri thc (Socrates t bi n, Nguyn Vn Khoa dch, NXB Tri Thc, 2006). Hy nghe tm tt vi li gii thiu ca dch gi:

Socrate l trit gia u tin, v sng ng ngha vi trit l: Tha qu ng hng, khi no cn cht hi sc, ti s khng ngng sng i trit gia, khuyn nh v khuyn co qu v rng phi t xt mnh v xt ngi, bi v sng m khng suy xt khng ng gi l sng.

Socrates l nh nhn quyn u tin, v ng xc lp t do t duy, t do pht biu, t do sng cuc i mnh chn la, nh mt th quyn con ngi, cao hn bt k b lut ca mt cng ng ngi c th no: Trc s th ny, ti ch cn tha vi qu v: c tr t do cho ti hay khng, khng thnh vn ; Socrates ny s chng bao gi lm chuyn g khc, d phi b mng ngn ln.

Socrates l ngi tr thc u tin theo ngha hin i, v dm tin vo mt th chc nng thin ph: ph phn khng nhn nhng x hi ng ang sng: Tht l sai lm nu qu v ngh rng ch cn git ngi l trn thot li ch trch sng khng suy xt. Cch loi b s kim tra y va bt chnh va bt kh thi, cn cch va chnh ng va d dng l: thay v tm cch bt ming k khc, hy t tu thn sa tnh (sd, tr. 35-36).

Ngi tinh thn

Ta thng bit n cu ni ni ting ca Socrates: Ti bit rng ti khng bit g c v cu chm ngn ng theo ui sut i Hy bit chnh mnh! Nhng, cng hin ln nht ca ng l mang trit hc t tri xung t. Thay v bn chuyn v tr cao xa nh cc bc tin bi, ng quan tm n nhng vn ca cuc sng con ngi. V ng tin rng mi ngi ai ai cng bit l phi, sn sng lm theo l phi nu c thc tnh.

Do , nhim v ca ng khng phi l rao ging, thuyt phc, tri li, bng phng php v k thut t cu hi, gip mi ngi t tm thy l phi, chn l vn cn b che ph bi s m mui. Da theo phng php h sinh ca b m, Socrates tin hnh ngh thut i thoi bng bn bc:

Gi v khng bit nh ngi i thoi ging cho. Ri bng nhng cu hi trng ch (c khi chm bim, ma mai) chng minh rng ngi i thoi tht ra chng bit g!

Ti sao li bt u vi Socrates, ngi cha tng t tay vit mt ch no li hu th? V tuy khng vit ch no, nhng nh c Pht, c Khng phng ng, Socrates l trit gia gy nh hng su m nht ln lch s t tng Ty phng.

11

Khn ngoan l k bit iu mnh khng bit! Khng bit khng ng trch, ng trch l khng chu hc

Tip theo l dng phng php quy np xy dng tng bc ci bit vng chc. l phn tch chnh xc nhng v d c th trong i thng, t rt ra nhng kt lun v nh ngha tm thi.

Bng phng php nh ngha, lm cho nhng khng nh tm thi y ngy cng tinh vi v chnh xc hn.

Sau cng, c c nhng nh ngha r rng, ph qut v vn ang bn.

Phng php i thoi y tr thnh c s cho s pht trin trit hc v khoa hc ca bao th h v sau.

Ta hc c g t Socrates? Bn cnh tm gng chnh trc v dng cm m mi khi nn lng, ta hy nh n cn vng tin vo gi tr ca con ngi, cn c th rt ra my kinh nghim hay:

Bit nghe v bit hi l yu t c bn thnh cng. Nhng, hi khng phi truy bc, bt b m ngi c hi c dp suy ngh v t tr li: cu tr li v gii php l do chnh h tm ra.

Kim tra c ph phn s hiu bit ca chnh mnh.

Nn mng ca i thoi l s trung thc v minh bch, l s tin cy ln nhau: Quan to phi c bn c tnh: lng nghe mt cch l , tr li mt cch r rng, cn nhc mt cch hp l, v quyt nh mt cch v t.

Trnh mi s cc oan: S cc oan bao gi cng to ra s cc oan ngc li. Thi tit cng th, thn th ta cng th, nh nc, quc gia u th c.

Khng cn sng kh hnh (n v ung mi lm cho xc v hn gp nhau!), nhng nn bt dc vng v ng th than qu mc: Dn ht mi ni bt hnh trn i ny li ri chia u cho mi ngi, chc ai cng xin rt phn ca mnh li v vui v b i.

Socrates t bit chng ta nh nhng: Thi, by gi n lc chia tay. Ti cht y, cn cc bn c sng. Nhng ai sng, ai kh, cha bit u y! Socrates yu qu hng, sn sng cht ch khng n b i, nhng lun gi ci nhn ton cu: Ti khng phi l ngi Athens hay ngi Hy Lp, ti l cng dn th gii!

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

ng quan tm n nhng vn ca cuc sng con ngi. V ng tin rng mi ngi ai ai cng bit l phi, sn sng lm theo l phi nu c thc tnh.

12

* Tc gi nhn c nhiu cu hi v kin trao i t bn c, ng nh ta son nhn rng xin cho ng c tr li chung trong mt bi vit s gi ti SGTT trong thi gian sm nht.

Gai nhn hay hoa hng?

Ta th lm quen vi mt trong nhiu khi nim c bn ca trit hc: bn cht v bn

th (SGTT, 2.6.2010), nhng cha chi thy ri m! Mi ngi tr li mt phch, m ton l nhng u c thng ng c! Ta kinh ngc t hi: trit hc bn nhng

chuyn g th v ti sao bn mi khng xong? Trit hc khng th b qua thc mc ny c c ung dung tip tc xc ti.

Ci d con trng rng Cu hi li chnh l c hi n tr li vi chnh bn cht ca mnh: t-phn t. C nhiu chuyn t-phn t, t soi li chnh mnh lm: Trit hc bn chuyn g? Bn nh th no? Ti sao li bn? Ai bn? Cc c im ca t duy trit hc l g?... Ta khng th i tip nu trc ht khng t vn nhng iu y . Hm nay, xin th bn iu th nht: trit hc bn nhng chuyn g (v ti sao bn mi khng xong?)

Ta c th bn v chuyn ny, chuyn kia, t hay nhiu cn k. T hnh thnh nhng ngnh khoa hc ring l, mi ngnh c i tng ca ring mnh. Ranh gii khng hon ton rch ri nhng t nhiu cng c th phn bit c. Tuy c cc mn lin ngnh nh ho-l hay sinh-ho, ta vn mng tng c i khi vt l, ho hc, sinh hc c phm vi ring bit no.

Th phm vi v i tng ca trit hc l g? Phi chng n bn v gii t nhin (hay v tr), v khng gian, thi gian, v i sng con ngi vi nhng nng lc ca n, v v ci g thn linh, siu vit?

Nhng cng c v s nhng chuyn ngnh v cc i tng y ri, no l: v tr hc, khoa hc t nhin, nhn hc, tm l hc v tn gio

13

i vo cc lnh vc y, trit hc ch c th da ct m nghe. Bertrand Russell thng v trit hc nh mt b m c ci d con rt ln, bao cha ht mi ngnh khoa hc, nui ln chng, ri cho chng ra ring vi mn hi mn hu hnh. Cn b m vn mi mi ch cn l b m vi chic d con ngy cng trng rng! Cng trng rng, n cng c th tip tc bao cha nhiu hn! Vy, chc c l n khng bn v nhng i tng y theo ngha hp m ch bn v nhng nguyn l thi: nguyn l ca tn ti, nhn thc v hnh ng, v mi nguyn l, thm ch v nguyn l ti cao! Nhng, c phi l ch trung tm ca n khng?

C nhiu ch tht c bn, nhng khng th gii hn trit hc vo nhng ch vnh cu no c nu khng mun cng bc n hay y n vo ch mu thun. Th th ch cn mt cch nh ngha khc: trit hc khng ch bn v thc ti ni chung, v trt t v nhng nguyn l chi phi trt t y, tc khng ch bn v ci ang tn ti m cn bn v vic c ci ang tn ti, hay, ni tru tng hn, v ci tn ti xt nh ci tn ti, cng nh v s tn ti ca ci ang tn ti.

Thm vo , c l n cng bn v ngha ca tn ti na. t cu hi ngc li c th d tr li hn: trit hc khng bn nhng chuyn g? Tt nhin, khng bn (v khng cn cn bn hay thy mnh tha) v nhng cng vic ca cc khoa hc ring l. Th nhng, bao lu cha chng minh c rng cc khoa hc ring l thc s c th gii quyt c mi vn , th vn cn cn n mt t duy khc vi t duy khoa hc ring l. T duy ny khng cn l tin-khoa hc (nh giai on s khai) m l hu-khoa hc hay siu-khoa hc, trm t v c s, s phn bit v mi quan h ca mi lnh vc tn ti v nhn thc. Khng mt tri thc no khng cn c ti-phn t, v l l do hnh thnh trit hc v khoa hc, trit hc v nhn thc. Vy, tm thi c th kt lun: trit hc c th bn v mi ci v mi ci, v thc ti ln v nhn thc thc ti.

L tt c v khng l g c

Nhng, trit hc u ch bn v ci ang tn ti, n cng c quyn bn v ci tn ti ln ci cha, thm ch, ci khng v ci khng th tn ti na ch! Ni cch khc, xc nh lnh vc ca trit hc l iu cc kh, v bn thn vic xc nh y l mt vn trit hc. Nu khng k n nhng l do ngoi ti, hu nh khng c g c th hn ch hay ngn cm t duy trit hc c, ngoi tr chnh bn thn n!

Tht th, trit hc c th suy tng v mi iu, nhng khng ai c th ngh mt lc v mi iu. Trit hc, trong thc t, lun bit t gii hn chnh mnh. Mt phn do l do khch quan: con ngi, d mun hay khng, suy tng v chn la ch suy tng trong khun kh chn tri kh hu ca mnh. Trit hc ch thc bao gi cng mang tnh lch s v v th, khc bit nhau trong nhng cu tr li vn cng c tnh lch s. Khng xt n nhng l do cng ch n t bn ngoi, chng hn tn gio, chnh tr th bn thn vic t gii hn cng l mt hnh vi trit hc.

Ta c quyn t hi vic t gii hn y c chnh ng khng, nhng khng ai c th qun s hu hn hin nhin ca bn thn con ngi v nng lc nhn thc ca con ngi. Ri n lt phng php t duy cng l mt cch t gii hn, hay, ng hn, t t mnh vo k lut. Phng php l mt s gii hn, nhng n cng cn thit t duy c hiu qu, c trt t. Ch c iu, nu trit hc nh mt quan h vi ci ton th, th c nguy c tr thnh nn

14

nhn ca mt phng php nht nh no . Mt ngi sut i ch quen dng chic ba, mt ngy no t s thy mi vic u ch l nhng ci inh. V chng, trit gia cn mong mun tr thnh ci g nhiu hn mt chuyn vin g ri t lng!

Nu trit hc c th bn v mi vic th n cng bn v bn thn trit hc. Khi nh vt l ri phng th nghim bn v vt l hc, ng khng cn l nh vt l na m tr thnh nh trit hc v vt l hc. V ch c trit gia l mi mi trong nh ca chnh mnh. Ai t cu hi v trit hc ngoi bn thn nh trit hc? V th, bn thn trit hc bao gi cng l trit hc v trit hc, khi trit gia suy t v chnh vic lm ca mnh. Trit gia l nh kin to ng thi l nh kim sot c ngi ca mnh. Ngi ta gi l t duy phn t, t duy t-quy nh, t duy t quyt. Th y bn , trit hc khng c i tng ring nh cc khoa hc ring l, v i tng ca n l tt c hay c th l tt c. L tt c v khng l g c, nn trit hc mi c I. Kant ban cho danh hiu cao qu: chic vng min ca Tinh thn con ngi. Nhng, chic vng min y c kt bng gai nhn ch khng hn bng hoa hng, nh ta s thy.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Cn bit v c g

Mn g cng cn gii lao hung h trit hc! Xin bn c tham d gi ra chi ca

ngi k chuyn Bi Vn Nam Sn, nhn tin ng s c i li trao i cng ngi hm m v nhng kin nhn c.

Tha bn c qu mn,

Mc Chuyn xa chuyn nay mi chp chng c kh nhiu bn c quan tm, khuyn khch, gp , trao i. Mt s an i cho ngi vit, nhng cng buc ngi vit c trch nhim tha r hn na mc ch khng lm dng th gi v s rng lng ca bn c.

Tht thch th v bit n bn Nguyn Vn H lm h cho iu y: Ti ngh y l mt mc hay mt mn nhu mi () Cng

chng by gi u ch cn bit m h cn ngh na. Vng, bit th khng cng, v khng r ta phi sng bao nhiu kip na hc ht ch ngha trong thin h? Bit l ba cm hng ngy. Nhng, nhu lm i vui hn! Ta khng sng trit l m trit l sng, hay t ra, sng vui hn, c hng v hn. Ba cm v mn nhu, i sng v trit

Minh ho: Hong Tng

15

hc u l nhng phn tt yu ca cuc sng: lm sao trit hc vui sng vi cuc i, v cuc i cng ngm ngh, u t cng vi trit hc?

Ngh nhn ra rng mi vic khng n gin nh mi thot nhn. V ngh s buc ta tm ra con ng mi, cch t vn khc, hy vng n gn ci bit hn chng. phng Ty, bi hc v lng trit hc l my i thoi ca Platon, c vit theo phong cch ca Socrates m ta mi lm quen. Ton nhng cu hi tng nh gin d: Dng cm l g? Tnh bn l g? v.v.. Nhng cu hi l g ny cng ngh, cng ri!

Laches, mt tng qun (v th, i thoi mang tn ng), tr li: dng cm l xng ln trong chin trn. Hp qu! Rt lui c khi cng dng cm ch? Th nh n cuc hi binh Tam ip ca Ng Th Nhm v ko pho ra trn in Bin Ph! V li, u phi ch trong chin trn mi c s dng cm?

Vy, vn khng phi l k ra nhng hnh thc biu hin ca n m phi nh ngha bn thn s dng cm! Th xem no: dng cm l s kin nh trong tinh thn chng? Cha chc, v hay ho g s kin nh trong m mui v bo th! L kin nh trong s sng sut chng? t ai gi mt thy thuc tun theo phc iu tr l dng cm c! L s sng sut khi lng trc c nguy c chng? Nguy c l chuyn nht thi, trong khi ci bit ch thc phi vt thi gian ch? Vy n l s tng minh v iu thin v iu c?

Nu th, ly g phn bit n vi nhng c tnh khc? Cuc i thoi lm vo b tc. Ho chng, phi tm cho c mt cch t vn kiu khc: khng th hiu c s dng cm nu xt n nh mt c tnh c lp, v trc khi t c cu hi mi, rc ri hn na: c hnh l g?

i thoi Lysis cng th v khng km. Trong mt giai thoi, c Khng tng phi than hu sinh kh u! khi b cu b Hng Thc bt b. y, Socrates li chu kh i thoi rt di v rt sng phng vi hai bn tr mi mi hai tui: Menesenos v Lysis. Ba ng chu xoay quanh cu hi: Lm sao gi ai l mt ngi bn?.

Theo nh ngha, Socrates ch thy c ba kh nng: th nht, bn l k yu thch mt ai hay mt iu g (v d: yu bng th gi l bn ca bng ). Th hai, bn l ngi yu v c yu, ta gi l tnh bn hay tnh yu gia hai con ngi. Th ba, bn l k c yu. Nhng ri Socrates tm mi cch chng minh rng c ba trng hp u khng n.

Rt cc, Menesenos nh ng vi kt lun ca Socrates: khng th c ci g c gi l ngi bn hay tnh bn c! By gi Lysis mi can thip vo cuc i thoi. Cu phn i: Lm sao c th v l th c khi bo rng khng c tnh bn? R rng c sai lm g y trong lp lun. Socrates khen ngi Lysis c nng khiu trit hc v biu ng tnh vi Lysis.

Nhng, i thoi kt thc , v ng ln Lysis khng cho ta bit sai lm nm u. Vui nht l khi ng bo: Thi, ti mnh bn chuyn khc chi i, lm vic y mt qu! ng n cng vic y li cho ngi c chng ta: phn tch lp lun v pht hin sai lm khng phi d, nhng ai m nhn vic y l t mnh thc s lm trit hc!

Chnh s b tc v nan khiu khch v thch thc ngi c t h i tm gii php. Bn TT Nha (H Ni) bc mnh trc s lng nhng ca cha con ng ch qun ph (SGTT, 2.6.2010) v li thy ngi tng thut c b lng, khng a ra mt kt lun rt ro v r

16

ngha no c, bn t t li vn th tm ly mt cch gii quyt cho mnh. Tha bn, bn trit l ng theo tinh thn v s ch i ca Socrates!

Mt kt lun rt ro v r ngha l l do tn ti ca trit hc. Nhng, n cng l mt chn tri, cng n gn, cng li xa. Thn thnh th khng th. H khng lm ngh thut, v h u bit ci xu l g thy cn thit to nn ci p? H cng khng cn n trit hc, v bn thn h khng thy c vn g c! Ch c chng ta, con ngi hu hn v bt ton, mi lm trit hc, ng theo ngha yu s minh trit (philo-sophia). Yu, v ta khng c sn n ni mnh.

Tha bn thn mn,

Lot bi ny s ln lt xoay quanh my vn thit thc nu ln trc: hiu hu cnh, quyt nh c c s, hnh ng c trch nhim, truyn thng r rng, sng thanh thn, hnh phc. Trong kh nng v khun kh cho php, chng ta cng s ch c tip cn chng nh mt ngi yu, hn l mt k bit. Ti sao yu? Yu th no? Xin dnh cho my bi k tip, vo tun sau.

Cn v khuyt im trong cch trnh by, i khi c phn cng nhc v nhi nht nh bn L Thanh Ton lu , th qu l mt c tt kh sa, bi quen mt nt i ri. Ch xin bt chc c Kiu v ha:

Li vng vng lnh cao Ho dn dn bt cht no c khng!

Xin cm t cc bn.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Platon v vi c thc hi t ng

Vi Platon, nim mnh hn thc ti, v n nh hnh thc ti. Phm cht ch thc v vin kin c cn c l bo bi cho mi s ng x. l thng ip then cht nht m

ng dnh cho hu th.

D ngn hang ng

Cc t nhn b tri cht trong hang ng, mt ch c php nhn thng. Do khng th ca quy, tm nhn ca h b gii hn vo vch hang trc mt. Sau lng h l mt ng la,

17

gia ng la v nhm t nhn l nhng vt th c ging cao qua li ht bng ln vch ng. Cc t nhn khng th thy ng la v nhng s vt y, v, theo thi quen lu ngy, xem cc hnh bng trn vch hang l thc ti. Gi s ta gii thot cho mt t nhn, ngi y khng hn vui mng, tri li, thy au n v b lo mt trc nh sng mt tri. Phi lu lm ngi y mi lm quen vi s tht, nhn ra rng mt tri mi l ngun sng v ngun sinh lc cho vn vt. Thm tha thn phn ca nhng ngi bn t, ngi y tr li hang ng k li s tht. Thay v hoan nghnh, nhng ngi bn t do thi quen dn bin thnh s xc tn, thm ch cung tn phn i kch lit, thm ch cn mun git cht ngi bn tt bng y na. chnh l s phn bi thng dnh cho Socrates, nh ta bit.

Cu chuyn y ni ting vi tn gi d ngn hang ng c Platon k li trong tc phm Cng ho cng ni ting khng km. Cu chuyn mun ni: bit c s tht kh, chu ng c s tht cn kh hn! V th, theo ng, nhim v ca trit gia l phi nhn r thn phn ca con ngi (conditio humana), v ng s cht ni ln s tht. Ny bn Glaucon thn mn, nhng kh khn ca nh nc, vng, ca ton b nhn loi s khng bao gi kt thc, cho ti khi trit gia ln lm vua hoc nhng k t xng l vua hin nay hy tr thnh nhng trit gia ch thc v trung thc. c vng

y ca Platon kh tr thnh hin thc, nhng iu ng mun ni khng v th m mt i gi tr ng suy ngm.

Platon (427 347 trc Cng nguyn) hc tr ca Socrates, thy ca Aristoteles l khun mt trung tm ca trit hc v t tng Ty phng. Alfred Whitehead, trit gia v nh ton hc ni ting ngi Anh thm ch cn bo: ton b lch s trit hc Ty phng khng g khc hn l nhng cc ch cho trit hc Platon. Xut thn qu tc, nhng ng khng chu ni thi c hi ca bn cm quyn Athens. Chng phm ti c ln th nht i vi trit hc khi x t Socrates. Ci cht bi trng y ca ngi thy m nh ng sut i, thi thc ng i tm nhng phng cch nng cao cht lng lnh o. ng lp vin Hn lm, c s gio dc t do u tin phng Ty, o to c nhng ngi hc tr tm c nh Aristoteles. Aristoteles thy ca Alexandre i c lc nh ri b Athens sau cn bin lon, v khng mun qu hng mnh phm ti c ln th hai i vi trit hc! Mi ngi chn mt cch hnh x cho ring mnh, nhng u thng nht nhim v hng u: i tm chn l. Trn con ng y, tr khng nht thit phi phc tng thy. Aristoteles l bng chng. Hy nghe ng ni: Platon l bn ti, nhng ti phi lm bn vi chn l trc !. Bn vi chn l chnh l t nguyn ca ch trit hc trong ngn ng Ty phng: philo-sophia.

nim mnh hn c thc ti

Theo Platon, th gii ch thc gm nhng nim, tc nhng bn cht c gi tr vnh hng

Minh ho: Hong Tng

Khi quyt nh vic g, phi ngh n li ch ca ton cc. V c quan lnh o phi tr thnh ch hin thn cho l tng mi ngi c th tin c.

18

v bt bin, l c s cho th gii kh gic ca chng ta. Chng hn, nhng con vt trn th gian chia s cng mt nim ng vt. D khc nhau v loi, con voi v con kin u l ng vt. nim l tng y ch c hin thc ho mt phn trong th gii kh gic ca chng ta nh nhng bn sao m nht. Khng mt s vt c bit no c th l hin thn trn vn ca nim v n. D tn thnh hay khng, ta cng phi ng rng: cho d c t ti nh cao no i na, vn khng c l do g t mn, ng qun trn thnh tch v khng n lc ci thin n!

Hc thuyt ca Platon v nim, thot nhn c v xa vi v kh tin ngi ta gi ng l ng t ca thuyt duy tm khch quan nhng qu mang li nhiu gi hng th v cho suy ngh:

Ngy nay, khng ai cn c th xem nh nhng yu t hay nhng sc mnh mm! Chnh chng mang li nhng l tng, nhng gi tr hu nh vnh cu con ngi vn ti. Tt la lng trc nhng l tng v gi tr, con ngi ch cn l nhng ng vt thm hi. Socrates sn sng tr gi bng chnh cuc i mnh cho nhng l tng v gi tr y.

Vi Platon, cc nim cng khng phi l nhng sng kin ch quan n t mt ci tm hay mt ci tm v cn c no . Tri li, chng phi l kt qu ca lao ng tr tu, v khng th tm thy chng mt cch d dng trong i thng. Khng mt c quan, t chc hay x hi no c th trng tn m khng tm ra v bo v nhng gi tr ct li.

Khng phi ngu nhin khi Platon cng thy ca mnh l Socrates s dng phng php i thoi v quy np, bi trn bnh din vt cht, s vt thng khng phi ging nh n biu hin. Con ngi phi tm cch cng nhau a chn l ra nh sng, bng con ng thu thp thng tin chnh xc v x l chng bng s kim tra ton din. X hi thng tin ngy nay cng xc nhn yu cu y.

Platon, hn ai ht, tin vo sc mnh kin to ca nhng nim v vo s thng nht gia th gii quan, t duy v hnh ng. V th, ng c bit quan tm n cht lng v phong cch lnh o. Khng c bi bn no c sn iu tit cng vic y c, ngoi vic dy cng xy dng mt vn ho t chc v vn ho c nhn, va bm r trong thc ti, va chp cnh cho tng lai. Ai xem thng nguyn tc ny, s t mnh nh mt lng tin cy ni ngi khc: S bt cng gh gm nht l s cng bng gi to, o c gi.

Platon cng rt tin b trong cch nhn v gii tnh: Ny bn, khng c ngh no ph hp cho ph n ch v h l ph n, cng khng c ngh no l ph hp cho n ng ch v h l n ng. Nng khiu c chia u cho c hai phi.

Con ngi cn l sinh vt c thc trch nhim: Con ngi khng phi c to ra cho ring mnh m cn cho t quc v ng bo ca mnh na, khi phn u v hnh phc ca ngi khc, ta vun bi hnh phc cho chnh mnh.

L tng ca ng trong vic t chc x hi l phi phn tch thc trng chnh xc, ng thi c vin kin cho mt tng lai tt p hn. Khi quyt nh vic g, phi ngh n li ch ca ton cc. V c quan lnh o phi tr thnh ch hin thn cho l tng mi ngi c th tin c. V th, ng vng tin vo sc mnh ca gng mu: Liu ngi ta c th i m m khng noi gng?

19

Tm li, vi Platon, nim mnh hn thc ti, v n nh hnh thc ti. Phm cht ch thc v vin kin c cn c l bo bi cho mi s ng x. l thng ip then cht nht m ng dnh cho hu th.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Khung ca hp o g v g gi?

Trit hc c th l mt s mo him, nhng c mo him khng thi cha phi l ng

lc ch yu. Ngi xa bo rng trit hc bt u vi s kinh ngc. Trit hc hin i li cho rng n bt u vi nhng kinh nghim kh au, nghi ng, tuyt vng, s hi.

Lm th no?

Vng min c kt bng gai nhn l do lnh La M t ln u Cha Gisu ch nho Ngi trc khi hnh hnh. Hnh nh ny cng cn c ngha: s vinh quang no cng phi tr gi bng ni thng kh!

Trit hc cng lun b ch nho: nu i tng ca n l tt c v khng l g c (Gai nhn hay hoa hng, SGTT 16.6.2010) th phng php ca n s l g? Ch l mt phng php chung chung, tr bch bnh theo kiu: Hy suy ngh r rng v mch lc! Hy suy ngh hp lgc!? Cuc tho lun v phng php trong trit hc ko di bt tn, v n khng ch l cuc tho lun v phng php ng m trc ht l cuc tho lun chung quanh mt khi nim ng v phng php! Ngha l, trc ht phi hi: lm sao tin hnh c phng php tm ra mt phng php (nu c!). Qu l mt vng trn

lun qun. Phng php ng nu khng phi t tri ri xung lm sao tm thy c, mt khi n cha c! Do , bn thn vic i tm mt phng php trit hc l mt vn trit hc. Khi trit hc gn b vi mt phng php nht nh no , t n s t ng xem cc nn trit hc cn li (theo phng php khc hoc ang i tm phng php) l cha phi trit hc, khng phi trit hc hay thm ch phn-trit hc. Ri n cng xem c con ng dn n n vi phng php y cha phi l con ng ng n. Lm nh th t khi c c phng php, n mi thc s l trit hc, trong khi qun rng chnh con ng cha c nh hnh trc y mi l ngi m ch thc ca phng php hin nay.

Minh ho: Hong Tng

20

Thm mt kh khn na: bn thn phng php khng th t bin minh cho chnh mnh mt cch c phng php c! Cng nh khng th dng chnh phng php gy ra vn gii quyt vn : con dao sc khng gt c chnh n! Do , cu hi l: i tm mt phng php cho trit hc phi chng cng ging nh mong mun c kin thc trc khi c kin thc, mun hc bi trn cn m khng chu nhy xung nc? Ni khc i, trit hc ch thc c nn mnh b ct cht vo mt phng php nht nh hay phi dm suy t v i din vi nhng g cha chc chn, cha n nh, cha r rng? Nu trit hc khng mun ch l ni sn sinh nhng con vt, n khng nn i con ng Nh Lai i (hu hng Nh Lai hnh x hnh) m phi khai ph, tm ng. Gi cho t tng c trt t, c k lut khng c ngha l ri vo ch ngha hnh thc, tri li, khai ph, tm ng vi thc trch nhim, ngha l, theo s hiu bit v lng tm chn tht ca mnh. Descartes khuyn rng: c kin quyt i theo ng thng s c lc thot khi rng rm. Montaigne th e rng: rng rm bit u qu rng v qu di so vi mt i ngi, do , ta nn i ng vng tho sc ngm nhn bao k hoa d tho v va i va hut so t trn an!

Ti sao?

Ti sao li lm trit hc mt khi n khng phi v cng khng th tr thnh mt khoa hc theo ngha cht ch? N khng phi l mt khoa hc ring l nh, m cng khng phi l mt khoa hc nn tng hay ph qut, khng phi khoa hc ca khoa hc, cng khng phi l s tng hp nhng kin thc khoa hc. Khi trit hc bn v nhng vn nh ngha cuc i, bn cht con ngi hay v ci g siu vit, phi chng ch v t m? Vng, c th, nhng c l y l mt th t m c bit, mt s t m vt ra khi s t m thng nht hay c s t m khoa hc.

Trit hc c th l mt s mo him, nhng c mo him khng thi cha phi l ng lc ch yu. Ngi xa bo rng trit hc bt u vi s kinh ngc. Trit hc hin i li cho rng n bt u vi nhng kinh nghim kh au, nghi ng, tuyt vng, s hi. Ci no cng c l c, nhng phi chng ng lc khin ta lm trit hc cn nm su hn, trong bn tnh ca con ngi? Con ngi l mt sinh vt c bit, lun tra hi, lun i tm ngha, mong mun soi sng cho chnh mnh. Nh th, c ngha: ta suy t trit hc, v ta khng th lm khc c! Tht th, lch s trit hc l lch s ca nhng cu hi, ca nhng cch t cu hi v rt nhiu khi, nhng cch t cu hi m rng bn ng v chn tri ca ta hn c nhng cu tr li. Cu tr li ch thc cho cu hi ch l bc i sau cng ca mt chui di nhng bc t cu hi. Cu tr li ch c gi tr, bao lu n bt r trong vic hi (Martin Heidegger).

Ai?

Trit hc c th l mt s mo him, nhng c mo him khng thi cha phi l ng lc ch yu. Ngi xa bo rng trit hc bt u vi s kinh ngc. Trit hc hin i li cho rng n bt u vi nhng kinh

21

Ai cng c th trit l. Ai cng c th khng cn n trit l g c. Nhng ch mt s t ngi tr thnh nhng trit hc gia (Philosophologen). Mt s t hn na mi xng danh l trit gia. Nhng, khng ai c th trit l m khng thy bn khon, thc mc, au u. Tt nhin, au u, au bng, c au i hay tnh tnh ru r khng lm trit hc! Ngay c khi ang cc k hnh phc hoc v cng bt hnh! Trit hc cn l ci g nhiu hn tri nghim v s kh au hay hnh phc. N trc ht phi l mt hot ng tinh thn, d ban u ch n thun l phn ng. Trit hc khng ch cn s nhy cm m cn cn sc mnh v nng lc ca ch t khng nh, ng u vi nghch cnh: khng phi dn nn, hay thi v ho m thu hiu v n. S kinh ngc hay au kh l s bt u nhng cng c th l s kt thc ca trit hc. Trit hc cn phi b gy tri nghim c nhn v thc ti bng tr tu, bin hin thc thnh kh th bng sc mnh vt thot ca tinh thn.

Ni khc i, t duy trit hc i hi ta phi bit gi khong cch vi chnh mnh, xem xt cc vn c nhn, c bit mt cch ph qut, thot ly khi ci c th bng mt s tru tng ho no . Xin hn ln sau s cp ba c im ca t duy trit hc: t duy v nguyn tc (vt ln khi kinh nghim thng ngy), t duy c h thng v nht l, t duy t do.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Protagoras v khai minh Hy Lp

Protagoras (490 420 trc Cng nguyn) sinh trc Socrates 20 nm k hp ng thng mi ho gio dc vi cu hc tr Euathlus: tr trc mt na hc ph,

na cn li sau khi cu ci thnh cng trc to. Euathlus rt cc tht bi, nn khng chu thanh l hp ng.

Nhng ng thy Protagoras vn c kin i cu phi tr, vi lp lun: nu to x cu thua, ng nhin cu phi tr, nu to x cu thng, tc hp ng c thc hin! Cu hc tr cng khng va: Nu to x thy thua, ng nhin ti khng phi tr, nu to x thy thng, th ti li thua, tc hp ng khng c thc hin!

C cu chuyn na n ta: mt ngi vt c mt t thi. Nh t vn khuyn: Anh c nu gi tht cao, thn nhn ca ngi cht khng mua ca anh th mua ca ai? Ri li khuyn thn nhn: Anh ng di mua gi

cao, hn khng bn cho anh th bn cho ai!

nghim kh au, nghi ng, tuyt vng, s hi.

nh: Hong Tng

22

Giai thoi c th l ba t ny lm cho Protagoras (v nhng tn tui lng danh khc nh Gorgias, Prodicus) b mang ting l nhng nh ngu bin. Nhng, lun im trit hc: bt k vic g cng c th c hai cch nhn tri ngc nhau th li khng th xem thng! Tht ra, ch Sophist nguyn ngha l ngi thng tho mt lnh vc kin thc no y, dch l bin s hay bin gi th sng phng hn. Tri thc l c th dy v hc c. Socrates cng ng nh th, nhng khc nhau c bn ch: Socrates v nht l mn ca ng, Platon, xem vic dy hc ly tin l b i, v chnh cch nh gi ny lm danh cc bin s trong lch s. S ph phn ca Platon cn c tnh thuyt phc hay khng, nu nhn t quan im ngy nay? Platon i lp cch lm n ca phi bin s vi l tng gio ho v v li ca trit hc v khoa hc. Nhng, liu nh khoa hc ch bit sng v khoa hc hay cn phi sng nh khoa hc? Mt cu hi hc ba v dn vt!

C th ni, trong thc t, phi bin s khai mo cho mt phong cch hon ton mi m ca vic truyn b tri thc. Thay ch cho nhng bc trit nhn an bn lc o l nhng nh gio v din gi chuyn nghip. Thay v tp hp quanh mnh mt s t mn tm truyn, cc bin s chiu sinh t! Mt tch cc ai cng d thy: n ph v li dy v hc mang tnh qu tc, c tuyn. Cng c ho trit hc v khoa hc i lin vi vic dn ch ho tri thc, song hnh vi tin trnh dn ch ho cc quan h x hi. Nu mun ngy cng ng ngi tham gia rng ri v mnh m vo i sng chnh tr, x hi, cng c l thuyt phi n c vi qung i qun chng. Bc ngot y xng ng c gi l khai minh Hy Lp, phong tro khai minh u tin phng Ty v phi ht sc vt v mi bng sng tr li trong th k 18, ni danh vi tn gi th k nh sng, a n s ra i ca tng lp tr thc c lp v chuyn nghip.

Nh ni trn, ci g cng c hai mt: ta khng th ph nhn rng vic bin trit hc v khoa hc t mt thin chc (Berufung/calling) thnh mt ngh nghip (Beruf/profession) theo cch dng ch ca nh x hi hc Max Weber n cha khng t nguy c: vic kinh doanh tri thc c th lm phai nho tinh thn trit hc ch thc v km hm sc sng to ca t tng. iu ny qu xy ra th h ca cc bin s hu k, h khng oan khi b mang ting l cc nh ngu bin. Nhng, trong s h, c khng t cc i biu nghim chnh mang tinh thn khai minh sng gi m lch s cn ghi nhn.

u tin phi k n Xenophanes, sinh trc Protagoras 80 nm. Trong x hi c i cn y ry thn linh, m ng dm dt khot t b li t duy thn thoi: Nu con nga, con b bit v, chng s v thn linh ca chng c hnh nga, hnh b! ng va nghi ng nhng kin thc khng xut pht t kinh nghim, va ku i nhn thc l tnh. Khng thua g Karl Popper th k 20, ng cho rng mi tri thc u ch c tnh phng nh v mi l thuyt u cn v c th c ci thin dn dn. Tinh thn hoi nghi khoa hc thc s hnh thnh Protagoras. Cu khu hiu ni ting ca ng: Con ngi l thc o ca vn vt c nhiu ngha. Cch thc m s vt xut hin ra cho ta khng ch ph thuc vo bn thn s vt m cn vo phn ng ca ta trc nhng kch thch ca s vt. ng thc s t c s ban u cho vn nhn thc, mt bc tin quan trng trong t duy trit hc. Th th, con kh, con b cng c th tuyn b chng l thc o ca vn vt chng? Ta khng bit Protagoras c ch trng ch quan ch ngha v tng i lun cc oan nh s ln n gay gt ca Platon khng. Nhng, t ra, ng cho thy rng: khoa hc, k thut ln chnh tr,

Khoa hc l bit thm mt iu g , da vo s nghin cu khch quan, c phng php.

Cn khai minh l bt i mt o tng, da vo c phn on t ch ca mi ngi.

23

lut php, lun l u pht trin theo thi gian, v th cn lm chng thch nghi vi cc iu kin x hi ang khng ngng thay i. Ta khng th no bit c chn l ti hu, v khng nn tin vo ci g t xng l chn l ti hu, bt bin, vy ch c th n lc khng ngng t ti s ng thun, v cng cn khng ngng xt li s ng thun y.

Protagoras v phong tro khai minh Hy Lp khng phi t trn tri ri xung! l kt qu tt nhin ca nhng bin chuyn x hi: s ra i nhng ngnh khoa hc mi m (thi ch yu l s hc vi Herodot, Thukydides, y hc vi Hippocrates, khoa hc t nhin v ngh thut vi Polyklet, Euripides, Perikles) v nht l s tip xc vi cc nn vn ho khc, ngoi Hy Lp. u c s m ca, c s giao lu, c xu hng ton cu ho, khng cn ch ng cho nhng phn truyn c tnh cch tin tri cho d c l thin ti i na (theo kiu cc trit gia trc Socrates t Thales cho n Empedokles) m phi nhng ch cho c phn tch v l tnh ph phn.

Platon v Aristoteles l cc phn ng lnh mnh trc xu hng ny. H lo ngi trc tinh thn hoi nghi cc oan, nn c gng i tm cn c vng chc cho l tnh khoa hc. Khoa hc l bit thm mt iu g , da vo s nghin cu khch quan, c phng php. Cn khai minh l bt i mt o tng, da vo c phn on t ch ca mi ngi. K t , khoa hc v khai minh i lin vi nhau nh hnh vi bng. C hai ging co v tc thnh cho nhau. Khng c khoa hc, khai minh s sa o thnh ngu bin. Khng c khai minh, khoa hc s ri vo ch m qung, gio iu. L ch th ca nhau, nhng nu khng c Xenophanes, Protagoras th cng khng c Socrates, Platon!

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Nhng bc thy c mu i

to iu kin cho ngi cm trch Chuyn xa chuyn nay c ngh gii lao, k ny GS.BS Nguyn Chn Hng tnh nguyn bn chuyn trit hc vi bn c SGTT theo

ng phong cch quen thuc ca ng: dng tri nghim c nhn, din t ti gin ho gii nhng iu phc tp.

24

Tranh Ci cht ca Socrates, 1787 (Jacques Louis David), bo tng Ngh thut New York.

B nh cm quyn thnh ph Athens kt ti chi b cc v thn, dy d lm h hng lp tr, Socrates phi chn la hoc t b nhng nim tin ca mnh hoc b x lu y hay l cht. ng chn ci cht bng thuc c.

Phng chm Gnothi Sauton

Thnh a Delphi. T th Athens, xe but i khong ba gi th n ngn ni Hy Lp thn thoi Parnassus. Thnh a Delphi nm lng chng ni, im sng u tin ca lch s phng Ty v loi ngi. y l ni th Apollo, thn nh sng, thn vn minh o l, tng trng cho s hi ho v l tr. Trong n Apollo xa kia c b th ca tin tri, thing nht Hy Lp c. Thn truyn t thng qua thnh n Pythia.

Ngi minh trit nht Hy Lp. Chairephon hi thnh n Pythia: C ai ng thi minh trit hn Socrates? Cu tr li gn l Khng. Socrates ni ng ta hn ngi khc ch ng bit s dt nt ca mnh. ng cho bit l hc c phng chm Gnothi Sauton Hy t bit mnh khc trn tng n Apollo. Vt tch n ch cn vi cy ct Doric. Phng php ca Socrates th truyn n mun i. Lc Socrates ch vo khong ba mi, cha thnh danh. Theo ui mc tiu xem ai c th minh trit hn mnh, Socrates t cu hi vi nhng ngi c coi l hin minh ca thnh ph Athens: Ti thy nhng ngi c ting tm th gn nh l nhng ngi thiu st, cn nhng ngi c coi l thp km th li hiu bit hn.

T trn nh Acropolis

25

u y bng dng ngi xa. Ln ti nh Acropolis, ti do quanh n Parthenon ri bng khung ng xung thnh ph Athens. Xa xa trin dc pha nam l vt tch nh ht Dionysus, xy dng tn vinh thn Dionysus, thn ru, thn khoi lc. Cc kch tc gia u tin ca nhn loi ln lt thi ti ti y: Aeschylus ot gii nht 13 ln, Sophocles 24 ln. Euripides nm ln, t hn hai tin bi nhng c mt di sn bi kch qu gi, nghe u Socrates c gip bin son: cc v Thnh Troy, Nng Iphigenia minh ho sng ng s thi ca Homer. Socrates khng b st bui din no ca ngi bn thn Euripides. Nhiu dy gh xp hnh vng cung da vo trin ni thoai thoi ca lng i, t cao xung thp. Phng pht bng dng ngi minh trit nht u y.

Hng ng bc c ngi n Hephaestus vi cc ct Doric gn nh nguyn vn. Nhn gn li, nh v c qung trng Agora ca Athens c, ti nh thy bng dng Socrates chn trn, o h ngc u hi mp mp xui ngc, t cu hi cng nhng ai hng th, cc chng trai tr vy quanh lng nghe. Gn Agora c to n. Hi i nh t nm pha sau.

Ci cht ca Socrates

Mt bc tranh. Thm bo tng Ngh thut New York ti tm cho c bc ho Ci cht ca Socrates do Jacques-Louis David ngi Php v nm 1787 (nh). Ho s lt t khonh khc cui i ca Socrates. Qua phn phi cc sng ti, David lt t s tri bit gia nt im tnh ca Socrates trc s tht sc ca cc t. By mi tui, mnh trn dng kho mnh, ngi t hin nhn ca Hy Lp truyn t li ku gi lng cao thng v s t ch lc i mt vi ci cht. Trit gia tip tc ni lc gi tay cm chn c cn, nt bnh thn v trung thc vi l tng. Gc tri, ng xa l Xanthippe ngi v ra du gi t. Ngi gn u ging, Plato v bnh tnh bun ru. Plato l chng trai tui hai mi chn. Chc ho s mun th hin hnh nh gi dn hn ca mt trit gia. Ngi thi hnh n, m ng quay mt i, tay phi a chn thuc c cho ngi t c bit. Socrates nh ang ni v s bt t ca linh hn, tay tri gi cao, ngn tr ch ln trn, ni tr ng ca nhng linh hn chn thin. Crito ngi cnh ging thn i vut chn ngi bn gi. Nhiu ngi so snh tranh Ci cht ca Socrates vi Nh nguyn Sistine ca Michelangelo. Bc tranh khng v c c khi hi v tnh sng phng. Cu ni cui cng: Crito, ti thiu Asclepius mt con g trng, nh tr gim mn n ny Mn n s c tr, cn chi na khng?. Im lng. Crito vut mt ngi bn thn thit.

Plato k chuyn. Crito, ngi bn thn thit giu sang n bo l sp xp cuc o thot. Socrates hi v sao phi trn i. Li p l yu mn bn, khng bn cht, phi sng nui con khn ln. Socrates khng chu. ng ch ra l lut php khng sai m hi ng xt x sai. Chnh lut php nh ngi cha nui Socrates khn ln, chn la li l tun theo lut php. o thot ha ra l c ti ng cht. Chnh con ngi ch khng phi lut php lm sai. Lc no v u cng theo chn l hng dn iu tt v o c.

Cc thy ca mun i, ca mun thy

Nu ng ri nh t th chc khng c trit gia Plato. Plato dng ngn t ca Socrates, di dng hi p, hi p, hi p. Chng ta hc Socrates t Plato. S pht trin khoa hc

26

v cc tng ci cch chnh tr u xut pht t Plato. Khng c Plato th mi vic s khc i. Ci cht ca Socrates thay i lch s ton th gii.

n th H Ni, ti thng thm ving Vn miu Quc t gim. Ti chim bi thy gio h Khng cng t phi. Khng T dy Tri chi vi tri chi, bt tri vi bt tri, th tri gi (Bit th ni l bit, khng bit th ni l khng bit, y l ngi bit). Thy Tng gii li ca c Khng thnh sch i hc: i hc chi o, ti minh minh c, ti thn dn, ti ch ch thin (Ci hc ca bc i hc l ch lm cho sng ci c, lng thng yu dn, s phn u cho n khi thun thc mi dng).

T xa nhng bc thy ca mun i, ca mun thy nh Khng T v Socrates cng truyn t s minh trit cho con ngi.

GS. BS Nguyn Chn Hng (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

Ngi v ca thin ti

B nh tt v thin ti. Socrates b kt ti ni n cc thn mi v khng knh tn cc thn ca Athens. ng cho bit l nhn c s mc khi v cch hnh x ca mnh. Ngy nay cc nh khoa hc xc nh s mc khi cng ging ni ngn Socrates lm mt s vic c th l triu chng bnh ng kinh nh thu thi dng. Chn on hi cu 2.400 nm sau.

V trit gia cc lm. Tr hn chng nhiu, ch khong bn mi, thuc gia nh sang hn nh chng, mm ming sc bn, nghe k l ngi duy nht ci c Socrates. Mt hm chng ngoi ng tr chuyn vi nhiu ngi th Xanthippe xut hin, trch chng v tch s, b b gia nh, con ci i rch... Socrates chng m xa. Xanthippe in ln gii thng nc vo chng. Socrates chu trn, v Sau sm st th n cn ma. Chng chng lm g, khng em xu no v nh. Tui su mi vn lm v mang bu. ng ngc nhin nu ngi v khng trch c. Nng khng xng tm vi ngi chng. Nhng lm v Socrates khng d.

Hy dm bit! ( t du gu tc)

Khu hiu ca s khai minh l g? Immanuel Kant (1724 1804) h ln bng ting Latinh: Sapere aude!, Hy dm bit! Phi c gan nh th mi thot ra c vng

t hm ca i thng. Phi dm nh th mi thot ra khi s khng trng thnh v li v nht. Li v ngi nhc u v nht v e s quyn uy ca ngi khc, ca

ngi i trc. Tr con ng nhin l cha trng thnh, nhng chnh tr con l k dm bit hn ai ht!

27

Tr con khng ngn ngi hi l g? v ti sao? lun ming. Chng mun i ra ng sau s vt, mun bit cn nguyn ca mi s. Ngi ln thng nht hn tr con, nhng, tt nhin, tinh vi hn.

Khoa hc i tm nguyn nhn v nh lut. Nh khoa hc c l ch nu li nhng cu hi ca tr con mt cch chi tit hn, rc ri hn! Trit hn na, trit hc t ra nhng cu hi c bn v i hi nhng cu tr li c bn, ngha l, c tnh nguyn tc. Theo ngha rng, t duy nguyn tc l t duy tru tng

ni chung. Cn theo ngha hp, n l t duy chuyn tra hi v nhng nguyn tc, gm bn cp : xc nh khi nim, tm bn cht, tm nguyn nhn, v sau cng, tm nguyn tc, k c nguyn tc hay cn nguyn ti hu.

T duy b ngang v t duy b dc

Mun xc nh khi nim, cn ti thiu mt nng lc tru tng ho no t nhng ci c bit rt ra ci chung, ci ph bin. Ci ph bin buc lng phi gt b nhiu nt phong ph trong s vt; n lun l s gin lc, v l ch yu ca n. Khi nim ch bao hm mi con ch, mi loi ch, nhng khng th cho bit nhng c im ring c ca ch ch cng ca ti. Nhng, b li, n gip ngi ta i su hn vo s vt, v s vt c th cn l ci g nhiu hn v b ngoi, hay cn l ci g khc hn iu n bc l ra. Nu khng c s hoi nghi c bn y phn bit gia hin tng v bn cht, gia tn ti v v ngoi v.v, t s khng c trit hc v c khoa hc na. Nhng, c ch khc nhau. Trit hc pht trin mt t duy nguyn tc khng ch theo b ngang, theo ng thng tuyn tnh i t hin tng hay kinh nghim n ch phn loi v ra quy lut nh trong cc ngnh khoa hc, cng khng ch hng n mt t duy tru tng v hnh thc nh trong ton hc. N lm cch khc: tru tng ho theo b dc hay cn gi l t duy siu hnh hc. l mt cch tip cn khc vi thc ti. Bn chm ch m tin v hc c v s cch qun tr v lm sinh si ng tin. Trit gia khng my quan tm n vic y m li hi cc c: Tin l g? Con s l g? Ta say m bao v p v to ra v s ci p, trit gia ng nhn v hi: p l g? Th no mi l p ch thc? Tt nhin, trit gia khng lm cm n chn mt ngi ang vi v trn ng li thay v hi: Xin li, my gi ri? li hi: Thi gian l g?! Nhng, nh bn thy , hai cch hi khc nhau hon ton. Theo thut ng trit hc, cu hi trc thuc v phm vi p dng ca mt khi nim, gi l ngoi din (extension), cu hi sau mi thuc v ni dung thc cht ca khi nim, gi l ni hm (intension). Hu ht cc i thoi ni ting ca Platon u vt v ch lm cho ngi i thoi bit phn bit hai iu y.

Gi mt khong cch vi thc ti trc tip vi chnh mnh, trc sau vn l i hi ti thiu trong t duy trit hc. Tuy nhin, nu khng quay li vi khi im, nu b ri

28

B dc cng c hai chiu!

Bn cnh vic xc nh khi nim v tm bn cht, vic tra hi nguyn nhn cng l c trng ca t duy tru tng. Nhng, y cng c b ngang v b dc. Nh khoa hc hi v ci c trc hay ci u tin, ci khi ng mt chui nhng yu t. T c s phn bit nguyn nhn v kt qu. Nhng, tuy nguyn nhn sinh ra kt qu (chng c th l trc sau hay ng thi!) nhng, v thc cht v v nguyn tc, c hai ng trn cng mt bnh din, l bnh din hin tng ca kinh nghim, tc, vn thuc b ngang, nh con vi trng l nguyn nhn gy bnh tuy kh tm nhng vn nm ngay trong c th ta.

Trit hc y cu hi y n ch trit , m rng chui nhn qu n tn cng hi v nguyn nhn u tin hay ti hu, vt ra khi kinh nghim v hin tng. N c th lm vic y bng hai cch: i tm mt nguyn nhn thuc loi hon ton khc, tc nguyn nhn phi thi gian, lm nn mng cho tt c nhng g trong thi gian. N cng c th i tm ci khng c nguyn nhn, ci nm bn ngoi lut nhn qu, thm ch tra hi v bn thn nguyn tc nhn qu. Trong trng hp , n khng cn l mt nhn thc v nguyn tc na, nhng, nh i tm cu hi trit c tnh nguyn tc vn cn . Trit hc c th m cu hi ny, xem nh l mt th nghim, mt gi nh ca t duy. Trit hc cng c th gc li cu hi ny, thm ch gt b n i v cho rng khng th gii p c. Nhng, d di hnh thc no, cu hi trit v cn nguyn ti hu, v ci ontos on (thc ti ch thc) theo cch ni ca ngi Hy Lp c i vn mi mi l mt cu hi eo ng, nhc nhi. l chiu i ln ca cu hi vt khi kinh nghim, hin tng. Trit hc gi li t duy b dc theo hng i ln ny l t duy siu vit (transcendent).

Cng vt ra khi th gii kinh nghim, hin tng, nhng cn c chiu i xung na, hay ng hn, i li li, gi mt khong cch. T duy nguyn tc c tnh trit v mt khch quan nh trn y cn i lin vi mt t duy cng trit v mt ch quan na. l cu hi theo tinh thn khai minh (Protagoras v khai minh Hy Lp, SGTT, 14.7.2010): yu sch trit v mt khch quan nh th c c s khng? u l nhng iu kin ch quan nhng nhn thc nh th c th c c hoc khng th c c? l cu hi ca s ph phn v t ph phn v nng lc nhn thc ca con ngi. Khng ngc nhin khi Immanuel Kant, ngi ra khu hiu Hy dm bit! cng chnh l ngi dm t ra cu hi tht li y! V ng t cho li t duy t-ph phn y mt tn gi, c nh hng quyt nh n ton b trit hc hin i: t duy siu nghim (transcendental). Siu nghim cng l vt ra khi kinh nghim, nhng khng phi bay bng theo chiu i ln nh siu vit, m l i xung, i li li, t vn. C hai u bt ngun cng mt t cn Latinh: transcendere: vt ra khi.

Qu tht, ta khng th trit trong cu hi khch quan nu khng ng thi trit trong cu hi ch quan. Gi mt khong cch vi thc ti trc tip v vi chnh mnh, trc sau vn l i hi ti thiu trong t duy trit hc. Tuy nhin, nu khng quay li vi khi im, nu b ri kinh nghim v thc ti, mi m vi nguyn tc, trit hc s ch cn l s vin m, mt ht sc sng nh chng dng s Achilles b tch khi lng t m. Gi khong cch khng ng ngha vi sng trn tri.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

kinh nghim thc ti, mi m vi nguyn tc, trit hc ch cn l s vin m, mt ht sc sng.

29

Aristoteles v s qun tr tri thc

Trong lch s c kim, khng c ai tch lu nhiu tri thc trong thi i mnh bng Aristoteles (384-322 tr. CN). Khng ch tch lu, ng cn gp phn quyt nh trong vic

khai sinh ra chng. Tri thc nhiu qu dn ti vic lm sao qun tr n. Ngy nay, vic qun tr tri thc cng quan trng v khng ch t ra cho cc cng ty, x nghip m cho

tng c nhn v c x hi.

Minh ho: Hong Tng

Vn ln nht ca s qun tr tri thc l: nhng thng tin v s kin ch thc s hu ch khi c t trong ton cnh ca mt nhn thc tng hp, ca nhng nhim v, mc tiu ca ngi s dng. u phi l thi thng khi trong hu ht cc nc, nhng think-tank lin tc ra i, khi ngy cng nhiu nhng t chc, x nghip thnh lp b phn chuyn mn vi cc chc danh mi m v qun tr tri thc. Qun tr tri thc tr thnh mt phng php qun l h trng. Mt c nhn, mt x hi cng nht nh s tt hu nu khng bit n n. V n cng ch c t ra mt khi s lng tri thc tr nn qu ln v phc tp. Aristoteles c l l ngi u tin phi gii quyt vn ny, bi hn ai ht, chnh ng to ra n!

Thanh xut lam

Mu xanh t mu chm m ra nhng xanh hn chm, bng t nc m ra nhng lnh hn nc Thanh xut lam nhi thng lam, bng xut thu nhi hn thu ngi xa thng dng cch v von y khen tr hn thy. ng l trng hp ca tr Aristoteles vi thy Platon. Aristoteles l mt vn th s biu ca phng Ty v mt tri thc. Sut hng nghn nm, v nhiu lnh vc, chng hn, sinh vt hc, cho n tn th k 19, phng

30

Ty xem trng nhng li Aristoteles dy rng khng khc g T vit ta, k c nhng sai lm hin nhin!

Hu nh khng c lnh vc khoa hc v ngh thut quan trng no khng c ng quan tm hay gp phn xy dng nn: vt l, ho hc, sinh vt hc, ng vt hc, thc vt hc, tm l hc, chnh tr hc, s hc, o c hc, l lun vn hc, tu t hc v nht l logic hc. Nhng nghin cu bao qut, vt ra khi cc chuyn ngnh th c gi l siu hnh hc, mt mn hc nn tng ca t duy Ty phng. T ng cng tr thnh ting ni thm quyn trong c tn gio v thn hc.

c hnh ca l tr v c hnh ca tnh cch

Tri thc l kinh nghim c t chc. Do , n va xut pht t kinh nghim, va vt ln trn kinh nghim: Ta tin rng vic bit v hiu thuc v ngh thut hn l thuc v kinh nghim, v ta xem ngi nm vng ngh thut l thng thi hn ngi dy kinh nghim, bi chnh s thng thi mi mang li cho con ngi thc o ca tri thc. S d nh vy, l v ngi thng thi bit r nguyn nhn, cn ngi ch c kinh nghim th khng. Ngi c kinh nghim ch bit ci nh th no, trong khi ngi thng thi th bit c ci ti sao na.

V th, ci ti sao hay hc thuyt v nguyn nhn l trung tm ca hc thuyt Aristoteles. Theo ng, mi s bin i v pht trin k cng u c bn nguyn nhn. Th nht l nguyn nhn tc ng, lm pht sinh mt tin trnh. Tin trnh y din tin nh th no, li ph thuc vo hai nguyn nhn khc: c tnh cu to ca n hay nguyn nhn vt cht, v hnh thc bin i ca n hay nguyn nhn hnh thc. Sau cng l nguyn nhn th t: nguyn nhn mc ch, xc nh mc tiu ca tin trnh (theo ngha nguyn nhn v kt qu hay phng tin v mc ch). Mi tin trnh u xu chui vi nhau. Mc ch ca tin trnh ny li l phng tin cho mt tin trnh khc phc v cho mt mc ch khc na. Quan nim c gi l mc ch lun y tt yu phi i n ch gi nh mt nguyn nhn u tin khi ng tt c v mt mc ch ti hu m mi tin trnh u hng v. Nguyn nhn u tin v mc ch ti hu ng nht nh mt vng trn khp kn. Khng ch c con ngi mi bit t ra mc ch, m mi s vt u c mc ch t thn. Mt t tng c o v s nh hng su m n t duy v lch s v tr cng nh lch s con ngi! Hegel rt tn thng t tng ny, trong khi trit hc hin i nghi ng v ph phn n!

Nu ton b gii t nhin l mt s pht trin t ch cha hon thin n ch ngy cng hon thin, th quy lut c bn c rt ra l: t nhin cng nh con ngi lun trong mt din trnh hon thin dn thc hin trn vn ch n hay s mnh ca mnh. Nhng, v con ngi l sinh vt hng n x hi, nn ch c th t ti cp hon thin v hnh phc cao hn trong cng ng vi nhng con ngi khc. Ti nng c nhn ch c th tn ti, pht trin v hon thin trong mt cng ng. Tuy nhin, khc vi th vt, con ngi c nhiu kh nng la chn thi th ti nng ca mnh. Nu th vt thng ch b ngoi cnh chi phi v cn tr, th con ngi cn c th b chnh bn thn km hm v gy hi.

Ta c hai c hnh: c hnh ca l tr v c hnh ca tnh cch. Sng sut l kt hp c c hai trong nhng quyt nh ca mnh.

Aristoteles

31

V th, theo Aristoteles, sng tt v hnh phc, cn phi trnh nhng thi cc. Tin bc, quyn lc va c th hu ch v c gi tr, va c th gy ho cho cng ng, gieo rc s th ch v hu hoi. Xc nh mc ch sng mt cch ng mc trung o l quy tc vng ca o c hc Aristoteles. Khoa hc l thuyt lm vic vi nhng chn l khng th khc c, chng hn, ton hc, vt l hc, logic hc, siu hnh hc. Trong khi , khoa hc thc hnh li lm vic vi th gii nhn sinh, vi nhng g c th thay i v lm khc c. o c hc v chnh tr hc thuc lnh vc ny, v v th, l nim t ho cho s t do v quyn t quyt ca con ngi.

Nh th, theo Aristoteles, ta c hai c hnh: c hnh ca l tr v c hnh ca tnh cch. Sng sut l kt hp c c hai trong nhng quyt nh ca mnh. Nhng quyt nh lm lnh, v li ch nht thi khng t ng l nhng quyt nh tt. Quyt nh tt l khi n mang li li ch cho cng ng v lu di. Mun th, quy trnh ly quyt nh phi tho ng hai tnh cht: khoa hc v nhn bn. Aristoteles khim tn v thit thc hn Platon: hy tp quyt nh sng sut t nhng vic nh! Ta hc c g t Aristoteles cho s qun tr tri thc ngy nay? Xin hn ln sau!

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

K i o g n mt trt t

Mt nm ct, mt o hoa v mt ni nc khc nhau ch no? Nm ct vn ch l nm ct ri, d ta xo trn hay thm bt. Tri li, o hoa l mt h thng, v n gm

nhiu b phn. Vy, bt cm cng l mt h thng? Tha khng, v n thiu c im th hai ca o hoa: cc b phn phi c kt ni thnh mt mng li, theo mt cu

trc nht nh no .

H thng l mt ci ton b mi m, hon ton khc v nhiu hn cc b phn hay cc tiuh thng ca n. Trong khi , ni nc l mt h thng m: n trao i nng lng (nhit) ln cht liu (hi nc) vi mi trng chung quanh. Khng c nhit, n khng bao gi si. Khng thot hi, n s n tung, nh s phn thng gp ca nhng h thng ng, khp kn. S sng, x hi, t duy u l nhng h thng, v th, cn c t duy h thng!

Trit hc v t duy h thng

Minh ho: Hong Tng

32

Trit hc thng c xem l ngh thut ca t duy h thng, thm ch, khng him khi c hiu l vic ngh ra nhng h thng. Tht ra, t duy no t nhiu cng mang tnh h thng, bi n l s ni kt nhng t tng. Trit hc, c chng, ch lm vic y mt cch trit hn, v cht hay v lng. mun y thng th hin hai phng din: ph phn nhng trt t hay nhng h thng hin tn v t cu hi v trt t hay h thng mi ca ci ton b. Trit gia him khi va lng vi nhng trt t hay nhng h thng sn c. Vi h, chng ch l nhng ci v trt t cha c nhn ra m thi. L t duy v ci ton th, trit hc t quan tm n nhng trt t c th, b phn m lun i tm ci trt t bao qut, ph qut, v nhiu khi tng rng mnh tm c!

N lc tm ra hay to ra mt trt t tinh thn khng ch tho mn nhu cu tr tu m cn l mt nhu cu hin sinh. Bt k ai, d l mt k i no, cng cn mt trt t no trong cuc sng. Do , nu t duy l sp t trt t, v trit hc l sp t trt t c bn, ngha l trt t vt ra khi hin tng v c tnh nguyn tc (Si Gn Tip Th, T duy nguyn tc, 28.7), th n lun c xu hng l mt t duy c h thng. bnh din l thuyt, trit hc chng li s hn lon ca nhn thc, tc, t nhiu phi c tnh h thng trong thao tc khng nh, xy dng ln ph nh, ph phn. Trit hc c tnh h thng v nguyn tc, ng thi c tnh nguyn tc mt cch h thng!

Trt t hay h thng c suy tng bng nhiu cch khc nhau v c to ra bng nhiu bc. Phn bit nhng ci khc nhau, tp hp li nhng ci thuc v nhau (theo nhng tiu chun hay nguyn tc nht nh), ri sp xp chng li theo trt t tip din hoc theo trt t ph thuc. T , ta c c nhng trt t hng ngang v hng dc, theo chui hay theo th bc, c tnh phc hp t hay nhiu, v ta gi nhng trt t bn trn v bn di y l nhng h thng. Nhng h thng y (ca t duy hoc ca s vt) c th rt khc nhau, nhng u l nhng ci ton b c sp xp da theo nhng nguyn tc hay nhng yu t ch o no .

Mt h thng tuyt i?

Vn gay go ny sinh khi mt h thng nh th c suy ra bng con ng din dch, tc t mt s hay thm ch t mt nguyn tc duy nht. Nu ton hc vn thng din dch mt cch v hi t nhng tin , th phi chng trit hc nh l vic ngh ra nhng h thng c din dch c th hn nhin suy ra ton b thc ti t mt nguyn tc duy nht? Trit hc c i tm mt cng thc duy nht cho v tr? Mt trt t tuyt i nu c t phi c suy ra t bn thn mt ci tuyt i. Nu lm c iu y, trit hc tr thnh ci bit tuyt i. Th nhng (li nhng!), mt nguyn tc tuyt i nh th liu c th cha ng sn mi ni dung c th c, d cha c gii thch? Thm na, mt nguyn tc tuyt i th khng ch tuyt i v ni dung m cn phi tuyt i sng t ai cng nhn thc c. Trong thc t, mt s hin nhin tuyt i khng c mi ngi thy l hin nhin th ch l mt khng quyt gio iu, v cng nguy hi hn khi dng n ch trch ngi khc l dt nt, v tri. Trong chng mc , mi h thng tuyt i u tim tng tnh khng b! Nh con mt khng th nhn thy chnh mnh, mi h thng t xng l tuyt i u kh c kh nng t ph phn. Hn th, chng d dn n s m qung v b qun thc ti hoc cng bc n vo trong khun kh ca h thng. Nu ta ch c th nhn ci ton b t nhn quan ca ci ti hu hn th mi h thng tuyt i ch c th c duy tr bng s cung tn v s thiu t t.

33

Thy cy v thy rng

Khng th ph nhn rng mt h thng tuyt i l c th suy tng c, thm ch, l mt s tt yu ca t duy. Nhng, khng phi v th m n tr nn kh thi nh c th xy nn mt to nh tin ch, cha kho trao tay. Vy phi chng ta nh rt ra kt lun thc dng rng cn tm gc li tham vng v mt trt t ti hu? Khng ai trong chng ta c thi gian ch i mt h thng hon chnh c, d t duy trit hc bao gi cng mong mun l mt t duy lgc, c phng php, c h thng. Nu c nhng ngi thy cy khng thy rng th vic thy rng m khng thy cy cng khng hn l tri thc m c khi ch lm cho mnh thm m mt. Trit hc, xt v tng v mc ch, l n lc h thng ho, tc l mt s sp xp trt t ton din. Nhng, trong thc hnh, n bao gi cng l mt thnh tu tm thi, khng hon chnh v khng kt thc. Chn tht v dung ho hn khi ta c i su vo nhng nhn thc b phn, ng thi thu lm v gi vng mt ci nhn ton b. Mt trt t tt yu no t n s mang li cho ta. T duy c h thng (nhng khng t tri mnh trong h thng) m ra khng gian cho tnh cht th ba ca t duy trit hc: t duy t do.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

C th g m u king mt ma?

Cng ch t mt ht mm nh b thi nhng ri s c mt cy c th nghn nm hoc

ch l mt chu cc gi l vn th m khng qua ni mt ma. Chng khc nhau tim lc c tp hp v trin khai: cc iu kin ban u gi vai tr quyt nh. Tch

lu tri thc v s qun tr tri thc cng na n nh th.

Tr li vi Aristoteles (Si Gn Tip Th, 4.8.2010). S qun tr tri thc, theo ng, cn c hai iu kin: kin thc c bn ln thng tin cp nht. Tri thc l thuyt l u vo, l c s cho vic tip thu, pht trin nhng tri thc mi v vn dng chng vo vic gii quyt nhng vn ca cuc sng. Khng c tri thc c bn th mi n lc v sau s rt vt v, thm ch v b, khng khc g hoi cng chm bn cho mt ht mm o ut.

Nm loi hnh tri thc

Nu c nhng ngi thy cy khng thy rng th vic thy rng m khng thy cy cng khng hn l tri thc m c khi ch lm cho mnh thm m mt.

34

Trong tc phm o c hc Nichomachus, Aristoteles nu nm c hnh ca t duy, tht ra l nm loi hnh tri thc. Chng b sung cho nhau hn l theo th t cp bc:

1. Episteme: tri thc khoa hc c bn v thun tu, chng hn v ton hc, lgc hc, v cc khoa hc chnh xc khc.

2. Techne: tri thc k nng, hng n hnh ng. Techne lm vic vi nhng s vt lun thay i hn l vi nhng quan h tng i n nh v bt bin nh trong episteme. Techne phn nh bn tnh nng ng ca tri thc, chng hn, cc khoa hc t nhin v x hi.

3. Phronesis: tri thc thc hnh da trn kinh nghim to nn s vt hay hnh ng. Nu Techne c th dy v hc, th phronesis ch c th chia s bng kinh nghim thc hnh c th.

4. Nous: tri thc trc cm. y l loi tri thc c bit, ch ny sinh t s quen

thuc, nhun nhuyn vi hai loi tri thc techne v phronesis. Nng lc trc cm cng cao, con ngi cng d i n nhng t ph, sng to trn c s nhng tri thc vng chc. Nous s chuyn ho thnh episteme khi bin nhng trc cm t trng thi mc nhin thnh tri thc minh nhin.

5. Sophia: sau cng l tri thc l thuyt v nhng chn l ph qut hay nhng nht nguyn l ca trit hc. Mc d Aristoteles cng dnh cho trit hc mt chc nng thc hnh, nhng ng cho rng n ch lm c iu y, bao lu n l l thuyt trc : hnh ng ng, phi bit ci g l ng. ng bc b vic gii hn l tnh v trit hc vo chc nng phng tin. V th, ng nh gi cao thi v cuc sng trong l thuyt (bios theoretikos) nh l li sng hng thng, v v li v xng ng thc s vi phm gi ca con ngi. Tt nhin, ng sau quan nim ny l lng tin vo chn l khch quan vn khng phi do con ngi lm ra m ch c th pht hin v chim ngng. T l thuyt (theoria) nguyn ngha l ngm nhn! Cc th h v sau c th khng hon ton ng vi ng: tri thc ch yu l phc v nhng mc ch thc t, v, hn th, mi tri thc u mang m yu t ch quan. iu ny th hin m hnh mi v t duy khoa hc t thi cn i vi Galileo Galilei (1564 1642) v Immanuel Kant (1724 1804): thay v ngm nhn, tc quan st, m t gii t nhin mt cch y tn knh, con ngi hin i dng th nghim buc t nhin phi tr li bng nhng nh lut ca n. Nhng l cu chuyn khc!

nh minh ho: Hng Nguyn

35

C th qun tr c tri thc?

Peter Drucker l ngi u tin nhn ra vai tr ni bt ngy nay ca ngi lao ng tri thc t nm 1959 v du nhp khi nim x hi tri thc vo nm 1969. Karl Wiig v gn nh ng thi vi ng l Karl-Erik Sveiby, ngi Thu in ra khi nim qun tr tri thc vo nm 1986. Nhng nm 2001, Sveiby vit th cho Wiig: Khi ngh n s sng to, hc tp, chia s (chuyn giao) v s dng tri thc, chng ta hiu n nh mt chui nhng tin trnh x hi v nng ng cn phi c qun tr (). V chng ta khng bit dng t no hay hn l qun tr tri thc. Nhng hm nay, ti rt tic l ti sao chng ta li khng tm c mt cch din t tt hn! Ti sao c s hi tic ? L ra phi ngc li mi phi ch, khi cng ngh thng tin ngy cng pht trin, to thm nhiu thun li cho vic qun tr? L do ch yu c l l v thut ng qun tr (management) qu thi thng n ch so mn. Ngi ta d c cm tng rng qun tr l mt vn n thun mang tnh k thut hay phng php, trong khi k thut hay phng php (techne v phronesis) cng ch l cc b phn ca tri thc! Tht th, qun tr tri thc theo ngha hp gm ba b phn, v mi b phn gm bn chc nng: tip thu tri thc (pht hin, thu thp, nh gi, sng to); t chc v tng tr tri thc (m hnh ho, phn loi, nh v, tch hp); phn phi tri thc (chia s, ti s dng, bo tr, ph bin). So vi s y, t ra c hai loi hnh tri thc rt kh hoc thm ch khng th qun tr: trc cm sng to (nous) v tri thc trit hc vn mang bn tnh t do, vt ra khi mi ro cn (sophia)! l cha ni n mt kch thc khc ca tri thc: kch thc o l. Khng mt k thut qun tr no c th thay th con ngi sng to. V khng mt s thng minh ti tr no c th nh hng con ngi v mt o c c. Con ngi cng hin i cng nh n hai li dn d v cnh bo sau y ca Aristoteles: Ai mun nhn thc ng n th trc phi bit nghi ng ng cch, v iu m ngay c thn linh cng phi b tay: l lm ri th n hn cng mun!

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

T du v t do: qu trng v con g?

Mt n sinh m nhn ti thuyt trnh T duy t do l g? ln mng cu cu:

ai bit, lm n cho mt nh ngha ngn gn gim! Mt hi m: t duy t do l c tm hiu th gii m khng cn theo quy tc no ht!

C hi li: Sao k vy? Tr li: K g u? Phi tm hiu ri mi c quy tc ch!

Khng mt k thut qun tr no c th thay th con ngi sng to. V khng mt s thng minh ti tr no c th nh hng con ngi v mt o c c.

36

T duy v t do, li mt cu chuyn ca qu trng v con g? T n, mi t duy u t do, ch c iu: trong thc t, n thng b cn tr bi th th lc: thn quyn, th quyn v c thi quen ca bn thn ngi t duy. T duy no cng b mt hon cnh nht nh gii hn n, nhng t duy trit hc t ra v bn tnh v hng bao gi cng l mt t duy t do, tc vt khi nhng ngc t tinh thn. Mc d tng i v hu hn, nhng t duy trit hc l v gii hn, vt b ro cn, ngha l, t do trit . Sc mnh ca ch v sc mnh ca t duy thot khi mi cng

ch t tng l linh hn v l sng ca trit hc. Ni ngn: khng th c trit hc nu khng c s t gii phng tm hn. iu y i hi s dng cm, k c s dng cm dn mnh vo ch bp bnh, nghi ng, tht vng.

T gii thot khi ci g?

Ngi ta thng xt s t do hai gic : t do khi ci g v t do c lm g. Trc ht, l t gii thot khi tt c nhng g rng buc t duy, m hng u l khi nhng thi quen v t tng ca nhp sng thng ngy. Qua , c thc mun thot ra khi nhng ni dung v hnh thc t duy quen thuc. Trit hc, v th, trc ht bao gi cng l s ph phn. S ph phn cn c nng ln thnh s ph phn h (Ideologiekritik) nhm bc trn nhng li gii thch th gii m li tr thnh xa l vi th gii v to nn nhng huyn thoi la m. Mc ch l phn bit gia tri thc v ngu tri thc, gia o nh v thc ti, gia c mun v hin thc. Th nhng, bn thn trit gia cng d ri vo th gii o nh, v tnh hay c to ra nhng huyn thoi mi. Do , khi m ra nhng chn tri mi ca t duy, trit hc lun phi phn tnh v t ph phn: t duy ca mnh ch c tnh gi nh, th nghim, v mi vic c th khc so vi iu mnh ngh. T duy t do cn l bit t chnh mnh thnh vn , l lun nh rng mnh phi bit t gii thot khi chnh mnh.

T gii thot bng ci g?

Nu khng xt n nhng tr lc t bn ngoi th trit hc ch c th t gii thot trong t duy v bng t duy. Trit hc da vo sc mnh l chnh, nhng, khng thoi ho thnh nhng khng quyt v bng, n phi bit v nhng gii hn ca chnh mnh, ngha l thn trng v cn nhc. L mt l tnh n vi thc ti mt cch t do, trit hc khng phi l gic tnh c tnh cng c, c gii hay k thut, do , cng ch c th t gii thot hay t thanh lc bng l tnh. Tt nhin, t duy con ngi bao lu cn l t duy ca con ngi khng bao gi l tuyt i t do: ta lun suy tng trong mt chn tri nht nh. Thm na, t duy t do khng phi l t duy tu tin m bao gi cng gn lin vi mt ni dung v phc v cho ni dung y. Nhng, khc vi t duy c gii, cng c hay k thut, t duy trit hc khng i tm nhng phng tin p ng nhng mc tiu v mc ch c th, tri li, i tm chnh nhng mc tiu v mc ch mi m, do n tra hi th, g ca mi ni, k c nhng ch tng nh v vng.

37

T gii thot i v u?

L t tng t gii thot, trit hc thng xut hin trong hnh thc ca s ph nh, thm ch, ca s ph hu. N ph phn, kch khng thng tic nhng nim tin ngy th v gio iu, nhng tri thc tr ngu, nhng hnh thc t tng sai lm. C th ni, bn tnh ca trit hc l khng ngng xt li mi chuyn: khi i tm mt ch da v ch ng vng chc, n o bi v qut ng ngay c ch da v ch ng ca mnh: n lun khng hong nim tin! Nhng, khng ch ph nh, trit hc cn lm cng vic khng nh. Do b iu kin lch s quy nh, trit hc thng phi chp nhn nhng im xut pht tng i. Cu hi no cng bao hm iu khng th hi. S ph phn no cng da trn nhng tiu chun khng th ng thi b ph phn. Trong chng mc , trit hc bao gi cng l nim tin, thm ch l s xc tn n mc gio iu. D ch c tham vng tm hiu thc ti, nhng trong thc t, trit hc khng ch ti to m cn sng to, khng ch m t m cn mang tnh quy phm. Nhiu trit gia khng xy c g nhiu v h ph cha , trong khi nhiu trit gia khc ch thch ph hn l xy! Trit hc cho ta mt hnh nh rt hm h: n lun dao ng gia ph v xy, gia gii huyn thoi v ti lp huyn thoi. Nhiu trit gia bo th li b nghi ng l cch mng, nhiu trit gia tng l cch mng li bo th gio iu! cng l ci gi ca s t do: trit hc l mnh t si hn l mt x s thn tin y sa v mt!

C n v t do

Ni nh Wilhelm von Humboldt (1767 1835), ngi khai sinh nn i hc hin i, c n v t do l con ng ca c nhn i n thnh tu nh cao trong khoa hc. V iu ny cng ng vi t duy trit hc. C n v khng ai lm thay cho h c c. T do v h t la chn v khai quang con ng i ca chnh mnh. Nhng c n khng phi l c c, v t do khng tr thnh tu tin, nu chung quanh h l mt cng ng hc thut ng ngha v sau lng h l mt mi trng x hi v vn ho lnh mnh. l l do ti sao trit hc, khoa hc ch c th m chi ny lc ni no c hai iu kin y.

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

S g t m iu s g

Bin xanh bin thnh rung du trong th gii bn ngoi. V ni con ngi: Trng

sng lu cao bun soi mi tc. Sng nh t m chiu nh sng (L Bch). Ai ai

Khng th c trit hc nu khng c s t gii phng tm hn. iu y i hi s dng cm, k c s dng cm dn mnh vo ch bp bnh, nghi ng, tht vng.

38

cng d chia s v ng vi nhau trong cm thc v s v thng, bin dch ca vn vt. Nhng li khng d nht tr vi nhau: lm sao l gii s bin i v pht trin

khng ngng y?

Bin dch: s tht hay o gic?

Vo bui bnh minh ca t tng Ty phng c s xung t trit gia hai cch nhn. Vi Heraklit (520 450 trc Cng nguyn), ton b thc ti u khng ngng bin i: khng c g vng bn, khng c khi u, khng c mc tiu, khng c s ngng ngh. Ngi ta khng th tm hai ln trong mt dng sng l cu ni ni ting ca ng, v gia hai ln tm, c dng sng ln ta u bin i. i th ca ng l Parmenides, cng sng ng thi vo th k th 5 trc Cng nguyn. Tt nhin, Parmenides cng thy dng sng tri, cng thy bn ma thay i, v thy chnh mnh ngy mt gi i (v c l khn ngoan hn!) Ch c iu: ng xem tt c nhng vic y chng c ngha g. Vi ng, s bin i v pht

trin ch n thun l o gic ca con ngi, v ng sau n, thc ti l bt bin, vnh hng. Khng cn trit l cao xa g, mi ngi trong chng ta lun t nhiu ng v mt pha, tu theo v tr v c li ch ca mnh. Nhn nhim v ci cch, ai cng mun nhn s vic theo chiu hng nng ng v c th bin i c. v tr ngc li, ngi ta lo s trc s bin i, h s mt ch ng v quyn li, mun mi vic cng t thay i cng tt!

Thi i vi s bin dch cng s nh hng n cch nhn v tng lai. Vi ngi ny, ton cu ho l mt c hi ln. Nu cc nn kinh t ngy cng chuyn mn ho, s phn cng quc t cng pht trin th hiu qu tng trng cng nng ng, mang li s thnh vng cho tt c. Ngi khc c ci nhn bi quan: h hnh dung chic bnh th trng th gii l bt bin v con si gi cha vn qut l a!

Bin dch v bt bin: mt hay hai th gii?

Platon l ngi u tin tm cch gii quyt vn do Heraklit v Parmenides li. Tuy ng v pha Parmenides, nhng ng phn bit gia th gii bin dch ca nhng s vt c bit vi th gii bt bin, ch thc ca nhng nim. Chng hn, mt ci cy th thay i, nhng nim v ci cy th vnh cu, bt bin.

Hc tr ng, Aristoteles, v cc trit gia theo phi Aristoteles trong thi trung c, nhn ra s kh khn: nu th gii bao gm v hn nhng thc th bt bin (nhng nguyn t theo phi Demokrit) th s kt hp ca chng thnh nhng s vt c bit l hon ton ngu nhin,

39

khng gii thch c, cn nu th gii bt bin v th gii bin dch tch ri nhau (Parmenides, Platon) th lm sao gii thch c mi quan h gia hai th gii, ngha l, lm sao gii thch qu trnh hnh thnh, pht trin ca s vt m ai cng phi tha nhn? V th, theo Aristoteles, khng th c hai th gii mu thun nhau, tri li, ch c th khm ph bn cht ca s vt thng qua s bin dch: khng c ci kh bin, cng khng th c ci bn cht. Tht d hiu: nu bn cht ca s vt l bn th ca n (Ch bn ph mi l qun ph? , 2.6.2010), tc l ci gi vng v nng ci kh bin, th khng th khng c ci kh bin n gi vng v nng ! C hai phi kt hp vi nhau nh l gia kh th v hin thc. Mi vt khng tri chy v nh nh ni Heraklit, cng khng tnh ti nh ni Parmenides, tri li, chng t bin i v pht trin theo ng bn tnh ca chng, vi v vn kh th. Nhng, khng phi kh th no cng c. Cm hoa trong mt ci cc, thm ch trng hoa trong mt chic giy vn c, nhng khng phi l mc ch ni ti thuc bn tnh ca ci cc, chic giy.

Khng nh c mt mc ch ni ti trong nhng s vt khng do con ngi lm ra l mt iu gy tranh ci, trong khi ta d ng rng con ngi t t ra mc ch cho chnh mnh. Th nhng, iu ny li tingi nh phi c tnh c nhn v s t do. Nu ci cy khng tt yu s m hoa kt tri v cn phi ph thuc vo nhiu yu t bn ngoi, th nhng mc ch ca con ngi cng khng d dng thnh tu. S t do ca con ngi cng ng thi l s t do n nhn tht bi.

C l chnh yu t bt an trc s bin dch v pht trin t do v khng th lng trc c ny ca th gii v con ngi lun thi thc nhiu trit gia i n quan nim v s tin nh v tt yu. n u thi cn i, Spinoza (1633 1677), i trit gia H Lan, cho rng khng c g l ngu nhin trong th gii c. Tt c u l s tt yu t nhin. Lp lun ca ng: thng c mt trong tt c, v bi thng l hon ho, nn tt c u tin ln theo mt con ng duy nht.

T tng ny c nh hng su m n ton b trit hc c in c. Ton b thc ti l mt ci i thng nht, v s bin dch l mt tin trnh v i, c lp vi ch ca nhng con ngi c bit.

Tnh cch l s phn

Heraklit v tin trnh bin dch ca v tr nh mt ngn la bt dit, nhng khng phi l hn n, v trt t. C mt tnh quy lut no gia cc mt i lp chi phi tin trnh pht trin. Nhn ra l o t nhin (Logos) ny l mc tiu ti cao ca con ngi khng bin mnh thnh bt lc v v ngha. S bin dch l thch thc hng ngy hng gi i vi con ngi, v, v lu di, n tr thnh mt nhim v vn ho. Mt vn ho t chc th ch vi s bin dch nht nh s tht bi, v n i ngc li nguyn tc t nhin c bn: Khng c g bn vng ngoi s bin dch. Con ngi khng th hon ton chi phi tin trnh bin dch, nhng t ra, vn c th t quyt nh v phn ng ca mnh, trong tinh thn nhn nh thng thin. Heraklit: Bit nhiu cha c ngha l hiu. Hiu l bit ch i iu ta khng h ch i. V th, tnh cch ca ta l s phn ca ta.

Con ngi khng th hon ton chi phi tin trnh bin dch, nhng t ra, vn c th t quyt nh v phn ng ca mnh, trong tinh thn nhn nh thng thin.

40

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

u t thit g mi ngi c!

c bi t duy h thng (K i no cng cn mt trt t, SGTT 11.8), bn c L

Trn Ngang gi n ngi vit cu hi rt hay: Ngi ta thng dng t li h thng ch nhng trc trc trong qun l d liu hay qun tr mng. i vi nhng

vn x hi bc xc, cc vn thuc v qun tr th, qun tr t nc hay qun tr cng ty, ngi ta hay quy kt nguyn nhn: l do li h thng!

C quan h no khng gia phng php t duy h thng v li h thng? V phng php t duy h thng trong trit hc c gip ch g cho vic khc phc tnh trng li h thng nu trn?

Tha bn, khng ch c quan h m cn c quan h rt mt thit gia phng php t duy h thng v li h thng, bi theo ngha rng, li h thng khng g khc hn l nhng sai lm tiu biu khi ta khng hiu v i ngc li t duy h thng! Li trong h thng l li cc b, c th khc phc c. Cn li h thng th i ta phi thay i t duy. Xin dnh hai k ta cng tm hiu vn ny. Trc ht, cn bn r hn v h thng v t duy h thng, trc khi chn bnh v tr bnh cho n.

Nhn h thng t chc nng

Ci gh ngi, bng n chiu sng, x nghip sn xut v bn hng. t c cc mc ch y, ta c th tm cc gii php c chc nng tng t, v u nht thit c gh mi ngi c! Vy, h thng khng phi l thc th cht cng m l s tp hp (ch khng ch l s cng dn) nhng b phn mt cch c t chc v c m t theo chc nng. Do c im t chc ca n, h thng tng phn vi mi trng: n va ht vo trong lng n mt s yu t ca mi trng, va y mt s yu t khc ra khi n. Quan h h thng mi trng l tng h. Khng th c h thng m khng c mi trng. Ngc li, mi trng khng tn ti c lp, m ch c trong quan h quy chiu vi mt h thng. V v mi trng l phc tp, v t chc, nn ngi ta thng quan nim rng h thng l mt t chc nhm gim thiu s phc tp. y chnh l iu ng lu : v mi trng ch c khi c quy chiu vi mt h thng, nn chnh h thng s xc nh mi trng l g. Chng hn, h thng lm nng hay lm lnh quy gin mi trng vo ba tr s duy nht: nng qu,

41

lnh qu, va phi. N khng quan tm n nhng tr s khc: cn phng t gin my iu ho y l ln hay b, p hay xu, thnh th hay nng thn, hng ty hay hng ng, sch hay bn, n o hay yn tnh Cc yu t y khng quan trng, v m cu to ca h thng ny tuyt nhin khng nhn ra chng. Do , mt h thng cng phc tp th cng bao hm c nhiu kh nng, v cng c th phn ng nhiu cch. iu y ph thuc vo t chc bn trong ca h thng. Tuy nhin, phc tp n my, trong mt h thng vn l trong mt ci lng. Mt h thng khng th hnh dung mi trng nm bn ngoi t chc c th ca n c mt mi ra sao i vi nhng h thng khc. Ch ng ngoi h thng, ta mi thy c rng mi trng cng c cu trc ho. Nh th, mt trong nhng ngun gc gy ra li h thng nm ngay trong bn tnh ca h thng!

T l thuyt h thng n iu khin hc

Vo nhng nm 40 th k 20, Ludwig von Bertalanffy (1901 1972) l ngi u tin xy dng l thuyt h thng th p dng khi nim h thng vo cho lnh vc sinh hc. Du nhp s h thng mi trng, ng xem sinh th hu c vi s trao i thng xuyn v cht liu, nng lng v thng tin vi mi trng xung quanh l nhng h thng m, khc v cht vi nhng h thng khp kn ca vn ng c gii.

R. Maturana v F. J. Varela tip thu v m rng s h thng mi trng ny bng hng lot khi nim mi: t t chc, t quy chiu, t gii hn, t nhn thc v t pht trin.

C Bertalanffy v Maturana u phn bit cc h thng sinh hc, m, vi cc h thng c gii, khp kn, vn l lnh vc chuyn bit c tnh k thut ca mn iu khin hc (cybernetics), bt ngun t l thuyt t ng ho c gii t thi Descartes. Nhng, nu Descartes cng th gii thch nhng tin trnh sinh hc ni con ngi (h thng tun hon, h hp) mt cch c gii th mn iu khin hc hin i c nhng bc tin vt bc. Thnh cng vang di ca n l tr tu nhn to (ta nh n Deep Thought, my tnh nh c vua ni ting!), m phng nhng nng lc c th ca con ngi nh nng lc nhn thc. iu khin hc hin i (vi Norbert Wiener, 1894 1964) khng ch hon thin l thuyt t ng ho c in m cn vt tri pht kin mi m v nguyn tc: cc tin trnh c xc nh v iu khin t mc tiu ch khng cn t con ng dn n mc tiu ( cng l ngun gc ca ch iu khin trong iu khin hc). Nu k thut t ng ho c in ch c th m phng nhng h thng khp kn, khng c quan h tng tc vi mi trng, th k thut iu khin hc hin i m phng c nhng h thng m, c tng tc v thch nghi vi nhng nh hng v hon cnh bn ngoi, ngha l, gia mc tiu v tin trnh c mt mt h thng phn hi v iu chnh. S m phng tnh hng ch ca h thng hu c th hin tin trnh lin tc th v sai, ch khng i thng mt mch ti mc tiu nh trc mt cch my mc.

L thuyt h thng: tham vng v vn

Theo ngha rng, li h thng khng g khc hn l nhng sai lm tiu biu khi ta khng hiu v i ngc li t duy h thng! Li trong h thng l li cc b, c th khc phc c. Cn li h thng th i ta phi thay i t duy.

42

Tham vng ca l thuyt h thng l mun gii thch mi loi h thng, t h thng t nhin n h thng nhn to (nh chnh tr, x hi, php lut, kinh t) k c nhng h thng tm l, xc cm, ngha c th ca con ngi ( thc, t thc, tri thc, ngn ng, truyn thng) bng con ng thun tu c gii, do , l thuyt h thng c khi c ng nht ho vi iu khin hc. Liu tham vng y c chnh ng khng, v phi chng vn c mt s d bit khng th vt qua gia nng lc t gic v cc m hnh c gii l iu khng th bn y. iu khng th ph nhn l nh hng mnh m ca n ang lan trn hu nh trn mi lnh vc: y hc, tm l hc, x hi hc, tri thc lun, kinh t hc v qun tr x nghip Li h thng, do , l thch thc cn phi gii quyt i vi bn thn l thuyt h thng, ng thi l nguy c i vi chng ta, nhng ngi hng ngy hng gi ang sng bn trong v vn nhng h thng, ng thi phi tip cn, thu hiu v x l chng. Xin hn tun sau vi nhng loi hnh h thng v nhng li h thng tiu biu. (cn tip)

Bi Vn Nam Sn (Ngun Bo in t Si Gn Tip Th Media)

H thng: coi ch g t tay!

Khng ai c th sng bn ngoi nhng h thng. Chng dy c, bao ph v chi phi cuc sng ca ta, t h thng sinh hc, h thng t nhin n h thng x hi T duy

h thng gip ta bit tun th nhng quy tc h thng, ci thin nhng h thng sn c, pht trin cc h thng mi v phng trnh nhng li h thng tiu biu. Ta d mc li

h thng, v bn thn h thng l mt con dao hai li.

C khoai thay th rng thng

T v vn nhng h thng, ngi ta thng phn thnh ba loi: h thng tnh, h thng ng v mng li.

H thng tnh c nhn nh ci g dn tri trong khng gian vi nguyn tc t chc ring bit. Ni sn phm nhn to (v d: mt x nghip), nguyn tc t chc nm bn ngoi: nh doanh nghip hoch nh v thnh lp n. Nhng khi c thnh lp, n li ging mt sn phm hu c, c nguyn tc t

chc bn trong t vn hnh.

Mt nguyn tc phn loi khc l phng php sp xp cc b phn ca h thng. Trc ht l nguyn tc thng nht nh trong nhiu h thng quen thuc. l trt t th bc, c hnh chp nhiu tng nh mt cy thng. Da theo , ta phn bit gia loi, ging, nhnh, phn

Minh ho: Hong Tng

43

nhnh nhm sp xp th gii t nhin. Phng php thng nht y cng c th mang tnh bin chng: khng cho hai yu t i lp trit tiu nhau, cn c mt yu t th ba gi vai tr trung gian, tng hp, nhng u nhm mc ch bo tn v nng cao tnh thng nht y ln.

Khc vi nguyn tc t chc thng nht theo th bc ni trn, t duy hu hin i ngh n nhng nguyn tc t chc tng tc, chp nhn s c mt ca nhiu nguyn tc, xem trng nhng hnh thc t chc mang nhiu tnh dn ch hn. Khi Gilles Deleuze v Guattari hai trit gia Php ng i c t tn cho tc phm ni ting ca mnh l Mille Plateaux (Nghn cao nguyn), hai ng khng cn mun ni n mt cao nguyn hay mt nh cao duy nht na m n hng nghn cao nguyn cao bng nhau. Hnh chp nhiu tng ca cy thng c thay th bng hnh nh c khoai m r ra mi pha! N chng li trt t th bc, khng chp nhn mt trung tm duy nht, tri li ch trng a trung tm, hay ng hn, phi trung tm thc s mang tnh cht ca mng li kt ni ngy cng lan to. T duy ni mng dn thay th t duy h thng hay c hai b sung cho nhau nh th no l cu chuyn ang nng bng tnh thi s v cu tr li s n t thc t cuc sng.

Nhng h thng tnh ni trn s tr thnh nhng h thng ng khi ta xt thm yu t thi gian. By gi chng tr thnh nhng h thng lin tc hoc bt lin tc. C h thng lin tc v hn v lng nh nhng dy s; c h thng lin tc v hn v cht nh cc tin trnh ngy cng phc tp (v d: cc nn vn minh) hoc ngy cng n gin (v d: n gin ho th tc hnh chnh, d trong thc t bao gi kt qu cng ngc li!) Trong khi , nhng h thng lin tc hu hn l nhng h thng hng ch v nhng h thng tun hon. im chung ca h thng hng ch v h thng tun hon l khp kn, hu hn. Trong h thng trc, ci khi u bao hm ci kt thc, v ci kt thc vn cn chu tc ng ca ci khi u. Trong h thng sau, ci kt thc li l ci khi u mi, nh con rn cn ui. Trong khi , nhng h thng bt lin tc l nhng h thng tin ho, mang tnh t bin, c nh hng (tin b) hoc khng c nh hng (khng c s tin b, ch c s thay i). Bit h thng no thuc v loi hnh v nguyn tc t chc no v chng kt hp vi nhau ra sao l iu kh khn, phc tp hn thot nhn!

Nhng m hnh iu khin

Bn cnh s phn loi kh tru tng y, ta cng c th nhn din cc h thng thng qua cc m hnh iu khin hc: m hnh vng hi tip (v d: ci t lnh; c ch t iu chnh thn nhit; tng hay gim sn xut v lao ng tu thuc u ra ca sn phm); m hnh chng trnh ho (v d: ci my git; qu trnh trng thnh ca sinh vt); m hnh bit hc hi ci mi thng qua phng php th v sai hay phng php phn x c iu kin. V sau cng, l m hnh t t chc, c nng lc t bo tn, ti sinh sn v tin ho.

Li h thng: ch nhn ho nn nhn

Ta d mc li h thng, v bn thn h thng l mt con dao hai li.

44

Nh ni, li h thng bt u t ch ta khng xc nh c hoc xc nh khng chnh xc loi hnh, nguyn tc t chc v m hnh iu khin ca h thng m ta mun tm hiu hay xy dng. Nhn chung, ngi ta thng k ra cc li h thng ch yu sau y:

i mt chn: thit k h thng theo kiu c canh, khng d li