JOACHIM E. BERENDTJoachim-Ernst Berendt 1922’de Berlin’de do¤du. Rahip olan ba-bas› Hitler’e karfl› direnen Protestan Kilisesi’nin önde gelenlerin-dendi ve Dachau’daki toplama kamp›nda öldü. Berendt, 1945’teAlmanya’n›n en büyük radyo-televizyonlar›ndan Südwestfunk’unkurucular› aras›nda yer ald›. Müzik ve felsefe üzerine 33 kitab› ya-y›mlanan yazar›n eserleri 21 dile çevrildi. 1953’te ilk bask›s› ç›kanCaz Kitab›, iki milyonun üzerindeki sat›fl rakam›yla halen dünya-n›n en çok satan müzik kitab› unvan›n› tafl›yor; ABD’deki üniver-site ve yüksekokullarda en çok okutulan caz kitab› olma niteli¤inide koruyor.Berendt, 1964’ten günümüze önemli caz festivallerinden biri olanJazzfest Berlin’in düzenleyicisidir. Dünya çap›ndaki ilk müzik or-ganizasyonu olan ve ilki 1967’de Berlin’de gerçekleflen World Mu-sic Festival’›n, 1970’te Osaka Fuar› çerçevesinde düzenlenenWorld Jazz Festival’›n, 1972’deki Münih Olympia Jazz Festival’›nve 1984’te New York Lincoln Center’da yap›lan World Music or-ganizasyonunun yöneticili¤ini yapm›flt›r. Zeit gazetesinin “moderndünya müzi¤inin babas›” olarak niteledi¤i Berendt’in 75. do¤umgünü onuruna Almanya’n›n en büyük yay›n kurulufllar› televizyonkonserleri yay›mlam›flt›r.1970’lerin ortalar›ndan itibaren duyman›n-dinlemenin önemi vedünyam›z›n sese dayal› karakteri üzerine çal›flmalar›yla öne ç›kt›.Bu anlamda an›lmas› gereken önemli yap›tlar› flunlard›r: NadaBrahma-Die Welt ist Klang (Nada Brahma-Dünya Sestir), Dasdritte Ohr. Vom Hören der Welt (Üçüncü Kulak-Dünyay› Duy-mak), Ich höre-also bin ich (Duyuyorum; Öyleyse Var›m). Ayr›cadünyan›n çeflitli yerlerinde gerçeklefltirdi¤i work-shoplar, seminerve konferanslar da an›lmal›d›r. ‹nsan›n günümüz televizyon kültü-rü içinde görselli¤i öne ç›karmas›n› tek tarafl›l›k olarak de¤erlendi-rir. “Görselli¤in öne ç›kmas› bizim dünya alg›lay›fl›m›z› çarp›t›r vebuland›r›r” diyerek eski kültürlerde insan›n en önemli duyusunungöz de¤il kulak oldu¤una dikkat çeken Berendt, yaflam›n› 2000 y›-l›nda geçirdi¤i bir trafik kazas›nda yitirdi.

Ayr›nt›: 375‘A¤›r’ Kitaplar Dizisi: 12

Caz Kitab›Ragtime’dan Fusion ve Sonras›na

Joachim E. Berendt

Almanca’dan ÇevirenNefle Ozan

Yay›ma Haz›rlayanCan Kurultay

DüzeltiMehmet Celep

Çeviride Kullan›lan MetinlerDas Jazzbuch

Von New Orleans bis in die achtziger Jahre Überarbeitet von Günther HuesmannFischer, 1991The Jazz Book

From Ragtime to Fusion and BeyondÇev.: H. and B. Bredigkeit ile Dan Morgenstern and Tim Nevill

Lawrence Hill Books, 1992

© Fischer Taschenbuch Verlag

Bu kitab›n Türkçe yay›m haklar›Ayr›nt› Yay›nlar›’na aittir.

Kapak ‹llüstrasyonuSevinç Altan

Kapak Tasar›m›Orhan Deliorman

Kapak DüzeniGökçe Alper

Bask› ve CiltMart Matbaac›l›k Sanatlar› (0 212) 321 23 00 (Pbx)

Merkez Mah. Burcu Sok. 6/1 Ka¤›thane-‹stanbul

Birinci Bas›m 2003‹kinci Bas›m 2008

Üçüncü Bas›m 2010Bask› Adedi 2000

ISBN 978-975-539-298-1SERT‹F‹KA NO 16061

AYRINTI YAYINLARIHobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Eminönü - ‹stanbulTel.: (0212) 512 15 00 - 01 - 05 Faks: (0212) 512 15 11

www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr

Joachim E. Berendt

Caz Kitab›Ragtime’dan Fusion ve Sonras›na

K‹TLE VE ‹KT‹DARElias Canetti

‹NSANLI⁄IN MAHREM TAR‹H‹ Theodore Zeldin

RUJ LEKES‹Yirminci Yüzy›l›n Gizli Tarihi

Greil Marcus

B‹Z‹ ‘B‹Z’ YAPAN H‹KÂYELERKendimizi Yaratma Üzerine Bir Deneme

William Lowell Randall

MARKS‹ZM, AHLÂK VETOPLUMSAL ADALET

R. G. Peffer

‹MPARATORLUKMichael Hardt & Antonio Negri

D‹S‹PL‹NAskeri ‹taat Üretiminin Sosyolojisi ve Tarihi

Ulrich Bröckling

HEP YUVAYA DÖNMEKUrsula K. LeGuin

AHLÂK‹ PROTESTO SANATIToplumsal Hareketlerde Kültür,

Biyografi ve Yarat›c›l›kJames M. Jasper

KAMUSAL ‹NSANIN ÇÖKÜfiÜRichard Sennett

KURTLARLA KOfiAN KADINLARVahfli Kad›n Arketipine Dair Mit ve Öyküler

Clarissa Pinkola Estés

C‹NSELL‹⁄‹N TAR‹H‹Michel Foucault

SEKS ‹SYANLARIToplumsal Cinsiyet,

Baflkald›r› ve Rock‘n’rollSimon Reynolds & Joy Press

SÜRÜDEN DEVLETEToplumsal Ba¤ Üzerine

Psikanalitik DenemeEugène Enriquez

ÇOKLUK‹mparatorluk Ça¤›nda Savafl ve Demokrasi

Michael Hardt & Antonio Negri

B‹R AHLÂK KURAMIGenel Etik & Bir Ahlâk Felsefesi &

Bir Kiflilik Eti¤iAgnes Heller

MUTFAK SAVAfiIDamak Zevkinin Jeopoliti¤i

Christian Boudan

‹KT‹SAD‹ ADALET VE DEMOKRAS‹Rekabetten ‹flbirli¤ine

Robin Hahnel

TAR‹H BOYUNCA KENTKökenleri, Geçirdi¤i Dönüflümler ve Gelece¤i

Lewis Mumford

AÇIKLAMALI DÜZÜLKEÇok Boyutlu Bir Macera

Edwin A. Abbott

MET‹N ÇÖZÜMLEMELER‹Yasemin G. ‹nceo¤lu & Nebahat A. Çomak

Diflillik, Güzellik ve fiiddet Sarmal›ndaKADIN VE BEDEN‹

Yasemin G. ‹nceo¤lu & A. Kar

AVRUPA F‹KR‹Anthony Pagden

Ç‹ÇEKLER‹N KÜLTÜRÜJack Goody

“A⁄IR” K‹TAPLAR D‹Z‹S‹

‹nsan bir fleyi sevmeden tan›yamaz.Goethe

Çalmak için sevmen gerekir.Louis Armstrong

Gelene¤e yapabilece¤in en önemli katk›,kendi özgün müzi¤in olan yeni bir müzikyaratmakt›r.

Anthony Davis

Müzikte melodiden, armoniden daha faz-la bir fley var: müzik.

Giuseppe Verdi

Ç e v i r m e n i n n o t u : Caz Kitab›’n› 1991 tarihli Almanca orijinalinden,1992 tarihli gözden geçirilmifl ‹ngilizce bask›s›yla karfl›laflt›rarak çevirdim. ‹n-gilizce bask›daki de¤ifliklik ve ilavelere, daha aç›mlay›c› buldu¤umu ölçüdeTürkçe çeviride de yer verdim. Metindeki dipnotlar› ve köfleli parantez içindeverilen bilgileri ben ekledim. Kitab›n sonunda yer alan diskografiyi hem dahayeni tarihli oldu¤u, hem de daha zengin olan Amerika piyasas›n› esas ald›¤›için ‹ngilizce bask›dan aktard›m. Arkadaki küçük sözlü¤ü olufltururken Feri-dun Çal›fl›r’›n Müzik Dili Sözlü¤ü, Vural Sözer’in Müzik-Ansiklopedik Sözlükve Ahmet Say’›n Müzik Sözlü¤ü adl› kitaplar›ndan ve Jazz dergilerinden yarar-land›m. Akademi ‹stanbul ö¤retim görevlilerinden müzisyen Ömer Selim Gök-sü, çal›flman›n her aflamas›nda müzikal içeri¤i anlamama ve çevirmeme yar-d›mc› oldu Kendisine çok teflekkür ediyorum.

Nefle Ozan6

‹çindekiler

— ÖNSÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

— CAZ ST‹LLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19– 1890’lar - Ragtime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22– 1900’ler - New Orleans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24– 1910’lar - Dixieland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28– 1920’ler - Chicago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30– 1930’lar - Swing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32– 1940’lar - Bebop. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34– 1950’ler - Cool, hard bop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38– 1960’lar - Serbest caz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42– 1970’ler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54– 1980’den sonra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

7

— CAZ MÜZ‹SYENLER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84– Louis Armstrong. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85– Bessie Smith . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93– Bix Beiderbecke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97– Duke Ellington . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100– Coleman Hawkins ve Lester Young . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108– Charlie Parker ve Dizzy Gillespie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115– Miles Davis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126– John Coltrane ve Ornette Coleman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141– John McLaughlin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159– David Murray ve Wynton Marsalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

— CAZIN Ö⁄ELER‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181– Sound ve cümleleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181– Do¤açlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185– Aranjman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190– Blues . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195– Spiritual’ler ve gospel flark›lar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208– Armoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212– Melodi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217– Ritim, swing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

— CAZ ÇALGILARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235– Trompet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235– Trombon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249– Klarnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258– Saksofonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

– Soprano saksofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269– Alto saksofon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275– Tenor saksofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283– Bariton saksofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301– Saksofon gruplar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

– Flüt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308– Vibrafon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313– Piyano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317– Org, keyboard, synthesizer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340– Gitar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351– Bas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368– Davul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382– Vurmal› çalg›lar

(Küba, Brezilya, Afrika, Hindistan ve Bali vurmal›lar›). . . . . . . . . . . . . . . 402– Keman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414– Di¤er çalg›lar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

8

— CAZ fiARKICILARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428– Erkek flark›c›lar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428– Kad›n flark›c›lar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438

— BÜYÜK CAZ ORKESTRALARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451– Fletcher Henderson ve ilk zamanlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452– Goodman dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454– Swing’in siyah krallar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456– Woody ve Stan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459– Bebop’un büyük orkestralar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462– Temel olarak Basie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464– Gil Evans ve George Russell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466– Serbest büyük orkestralar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467– Büyük rock orkestralar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471– Sonsuza dek büyük orkestra: 70’li ve 80’li y›llar . . . . . . . . . . . . . . . 473

— KÜÇÜK CAZ ORKESTRALARI (Caz “combo”lar›) . . . . . . . . . . . . . 480– Swing orkestralar›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482– Bop ve cool. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484– Bütünleflme çabalar›nda var›lan ilk doruklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486– Hard bop’tan serbest caza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488– Ornette ve sonras›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491– 70’li y›llar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492

– Neobop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492– AACM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493– Caz rock ve fusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495

– 80’li y›llar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499– Klasisizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500– Neoklasisizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502– Dünya müzi¤i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503– Serbest funk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505

— B‹R CAZ TANIMINA DO⁄RU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507— D‹SKOGRAF‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514— SÖZLÜKÇE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552

— D‹Z‹N. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558

9

10

Önsöz

Bu kitap 1953’te yay›mland›¤›ndan –ki o zamanlar incecik bir kitapt›–bu yana üç kuflak boyunca caz müzisyenlerine ve cazseverlere efllik et-ti. ‹lkinden sonra üzerinde kaç kez daha çal›fl›ld›¤›n›, kaç kez yenidenbas›ld›¤›n› art›k takip edemez durumday›m. Sadece Almanya’da alt›,Kuzey Amerika’da dört, Latin Amerika ve Fransa’da ikifler kez bas›l-d›; ayr›ca ‹talyancaya, Lehçeye, Yugoslavya ve Hollanda dillerine,Çekçeye, Endonezya diline vb. çevrildi. Toplam bask› adedi 1.5 mil-yon civar›nda verilmektedir. Ancak Sovyetler Birli¤i’ndeki samizdat*

bask› bu say›ya dahil de¤ildir; “yasad›fl›” olarak ç›kar›ld›¤›ndan, bu de-vasa ülkede piyasaya ne kadar sürüldü¤ünü hiç kimse bilmemektedir.

80’li y›llar›n ortas›nda, 80’li y›llar›n caz›n› dikkate alan yeni bir

11

* Samizdat bask›: SSCB’de gizlice ço¤alt›l›p da¤›t›lan, genellikle muhalif yay›nlar. (ç.n.)

bask›n›n daha gerekti¤i anlafl›ld›¤›nda, bunu art›k tek bafl›ma üstlene-meyece¤imi düflündüm. Çünkü otuz y›l boyunca kitab›n yeni bask›lar›üzerinde çal›flan sadece ben de¤ildim, benim kadar bu otuz y›l›n kendi-siydi de. Cool caz, hard bop, serbest caz vb. do¤du¤unda, yeni bas-k›lar› bu yeni stillerin ve müzisyenlerin her birinden do¤rudan etkile-nerek yazm›flt›m. Tecrübe gösteriyor ki, bu tür etkilenimleri gençlerçok daha derinden yafl›yor. Bu nedenle 80’li y›llar›n tarz›n› ve müzis-yenlerini gerçekten içeriden yaflayan bir çal›flma arkadafl› bulmam ge-rekti¤ini –50’li, 60’l› ve 70’li y›llarda yapt›¤›m gibi– düflündüm. Cazelefltirisinin flöyle bir açmaz› var: Ço¤u elefltirmen hisleriyle ve bilgi-siyle sadece tek bir stil üzerinde yo¤unlafl›r ve hayat› boyunca bunun-la idare eder. Oysa duyguyu ve bilgiyi sürekli s›namak, sorgulamak veyenilemek gerekir. Caz elefltirisi ancak müzikle iç içe yaflad›¤› zamandiri kal›r.

Buna bir de yeni çal›flmalar›m nedeniyle –neredeyse 盤›r›ndan ç›k-m›fl olan “seyretmeye dayal› kültür”ümüz karfl›s›nda, “duyma” ile yenibir iliflki kurmak gerekti¤i üzerine çal›fl›yorum–, caza önceki y›llardaoldu¤u gibi zaman ve emek ay›racak durumda olmay›fl›m› eklemek ge-rek.

Bu “caz kitab›”n› gözden geçirecek ve devam›n› haz›rlamay› üstle-necek birisini bulmak zor olmad›: Günther Huesmann’la birlikte çal›fl-t›k. 1957 do¤umlu olan Huesmann 1980’de Südwestfunk’ta çal›flt›¤›mbölümde stajyerdi ve daha o zamanlar müzikal duyarl›l›¤› ve ince sez-gileriyle dikkatimi çekmiflti. Huesmann Köln Üniversitesi’nde ve Ber-lin Teknik Üniversitesi’nde müzik, tiyatro, sinema ve televizyon bilim-leri okumufltu. Köln’ün Alman caz hayat›n›n baflkenti olarak a¤›rl›¤›n›koydu¤u o hareketli y›llarda, yedi y›l boyunca “Kölnischer Rundsc-hau”nun caz elefltirmenli¤ini yapt›. Yurt içinde ve d›fl›nda caz ve mü-zik dergilerinde yay›mlanan say›s›z makalesiyle ve radyo programla-r›yla (Südwestfunk, Westdeutscher Rundfunk, Deutschlandfunk, Hes-sischer Rundfunk’ta) tan›nd›.

Bu kitab›n hedefi, di¤er bask›lar›nda oldu¤u gibi, ragtime ve New Or-leans’tan bugüne dek caz›n tümünü kapsamak. Ancak caz 80’li y›lla-r›n bafl›ndan bu yana öylesine yayg›nlaflt› ki, yaln›zca son on y›l üzeri-ne bafll› bafl›na bir kitap yaz›labilir. ‹ki yüz doksan sayfa olarak do¤anCaz Kitab›, otuz y›lda alt› yüz sayfaya ulaflt›. Yeni müzisyenleri ye-terince tan›tabilmek için, çalg›lara iliflkin bölümü k›saltmak gerekti.Günümüz gözüyle art›k önemli bulunmayan müzisyenler ç›kar›ld›. Yi-

12

ne de her fleyi eksiksiz görmekten hofllananlar›n, kitab›n önceki bask›-lar›na baflvurmas› rica olunur. Ancak kitapta, görebildi¤imiz kadar›yla,stil ve icra tarz› aç›s›ndan belirleyici olan bütün müzisyenlere yer ver-dik.

Bir de dil probleminden söz etmek gerekli: Caz›n bafllang›ç döne-mindeki stillerde hemen hemen her müzisyen kendine özgüdür –onuçal›flma arkadafllar›ndan net olarak ay›rt etmek mümkündür. Chicagostilinin tamam›n› –20’li y›llar›n egemen caz stili!– temsil eden müzis-yen say›s›n›n, bugün tek bir çalg›n›n yorumuna damgas›n› vuran mü-zisyen kadar oldu¤unu düflünün. Bu kadar çok müzisyen ve tarz aras›n-daki ayr›mlar› ifade etmede, dil yeterli olmamaktad›r. Müzik dile k›-yasla çok daha fazla ayr›m ifade edebilir –müzik üzerine yazman›nproblemi de zaten budur.

Birçok müzisyen ayn› anda çok say›da grup içinde yer al›yor. Mü-zisyenler de¤ifliyor, gelifliyor. Yine de bu kadar çok ismin ve olgununüstesinden gelebilmek için, ço¤u sadece tek bir grup ba¤lam›nda anla-t›lacak. Özellikle say›s›z müzisyen isminin yer ald›¤› tenor saksofon,piyano, gitar ve davul bölümlerinde bu durum bizi rahats›z etti. Ancakbundan kaç›nman›n yolunu bulamad›k. Elefltiri ve tarih, genellemeleryapmaks›z›n mümkün de¤il. De¤erli kültür tarihçisi Egon Friedell birzamanlar flöyle söylemiflti: “‹nsan›n yapt›¤› bütün s›n›fland›rmalar key-fi, suni ve yanl›flt›r. Ancak ayn› flekilde s›radan bir ak›l yürütme bilegösterir ki, bu s›n›fland›rmalar yararl›, zorunlu ve her fleyden önce ka-ç›n›lmazd›r; çünkü düflünüfl tarz›m›z do¤ufltan s›n›fland›rma e¤ilimiiçindedir.”

Bu kitab›n belli bir bölümünde ele al›nan bir müzisyen, geliflimininbelirli bir noktas› aç›s›ndan anlat›l›r. Oysa gerçekte insan hayat› birnokta de¤il, bir çizgidir –say›s›z noktan›n bir araya getirdi¤i bir zincir.Ne var ki, çalg› bölümü ba¤lam›nda hep sadece tek bir “nokta” ele al›-nabildi –her müzisyen için tek bir icra tarz›n›, tek bir grubu esas ald›k.Bu aç›dan tercihimiz, müzisyeni elefltirmenlerin ço¤unun uygun gördü-¤ü gruba dahil etmek oldu; baz› müzisyenlerle ilgili olaraksa ideal du-rumu yakalad›k ve müzisyeni, kendisini dahil gördü¤ü grup içine yer-lefltirdik.

Önceki bask›larda da oldu¤u gibi, kitab›n her sayfas› elefltirel ola-rak gözden geçirildi, gerekti¤inde de¤ifltirildi, k›salt›ld› ya da geniflle-tildi, yeniden yaz›ld›. “1980’den sonra”, “David Murray ve WyntonMarsalis “, “Saksofon Gruplar›” adl› bölümler ilk kez bu kitapta yer al-d›. Keyboard’lar› anlatan bölüm de yeni say›labilir. “Ornette Coleman”ve “Miles Davis” konulu bölümlere caz›n 80’li y›llardaki geliflimine

13

paralel olarak genifl eklemeler yap›ld›. Ancak “Ragtime”, “1970’ler”,“Louis Armstrong”, “Duke Ellington” ve “Caz›n Ö¤eleri” gibi bölüm-lerde de önemli eklemeler ve de¤ifliklikler var. Çalg›larla ilgili bölü-mün, “Erkek fiark›c›lar”›n, “Kad›n fiark›c›lar”›n, “Büyük Orkestra-lar”›n ve “ Küçük Orkestralar”›n yaklafl›k üçte biri yenilendi. Ve kitap,Avrupa caz›n› daha ayr›nt›l› ele alarak, tabii ki zamana ayak uydurdu.

Sorun caz› tüm olarak ele almak oldu¤undan –çünkü okuyucu caz›ngeliflimi hakk›nda tam ve bütün olarak fikir sahibi olmal›d›r–, belirlistillerin taraftarlar›n›n ve uzmanlar›n›n pek hoflland›¤› her türlü tekyanl›l›ktan, abartmadan ve fanatizmden kaç›nd›k. “Eklektizm damaktad›yla uyuflmaz” türünden sat›rlar yazanlar, caz›n do¤as› gere¤i eklek-tik bir müzik oldu¤unu unutmufl demektir. Caz melezdir –bafl›ndan be-ri böyleydi, var oldukça da böyle kalacakt›r. Her fleyde oldu¤u gibi caz-da da “safl›k” ile “eklektizm” aras›ndaki ayr›m flurada yatar: Bugün“saf” olarak alg›lad›¤›m›z, o kadar uzun bir zaman önce ortaya ç›km›fl-t›r ki, bafllang›çta ne denli eklektik –ne denli “safl›ktan”tan uzak– oldu-¤u art›k kimse taraf›ndan hat›rlanmaz.

Elefltirmenler böyle bir kitab›n neden Almanya’da ç›kt›¤›n› sordu-lar. Aç›k söyleyeyim: Bilmiyorum. Benim de –birçok Alman gibi– ül-kemle s›k›nt›l› bir iliflkim var. Ancak ABD’de bu soru aç›kça Almanyaiçin de¤il, daha çok Avrupa kastedilerek soruluyor. Neden kitap bizimyafll› k›tam›zda ç›kt›? Bu noktada cevab› biliyorum: Caz ABD’de, cazelefltirisi ise Avrupa’da do¤du. Caz üzerine dikkate de¤er ilk övgüyü1919’da bir ‹sviçreli, orkestra flefi Ernest Ansermet yazd›. ‹lk caz kita-b›n› 1929’da bir Belçikal›, Robert Goffin kaleme ald›. ‹lk caz dergisini30’lu y›llar›n sonunda bir Frans›z, Hugues Panassie ç›kard›. ‹lk caz dis-kografisini 30’lu y›llar›n sonunda yine bir Frans›z, Charles Delaunayhaz›rlad›. Bu dönemde caz Avrupal› sanatç›lar ve entelektüeller aras›n-da ciddiye al›nabilir bir sanat olarak kabul görmüfltü. Hindemith’tenStravinski’ye, Picasso’dan Matisse’e kadar Avrupal› büyük sanatç›larcazla u¤raflt›lar ve eserlerinde onu övgüyle alk›fllad›lar. Buna karfl›ncaz do¤du¤u ülkede uzun bir süre sirk müzi¤inin biraz daha iyi bir tü-rü olarak kabul edildi. ABD’nin kuruluflunun 200. y›ldönümü dolay›-s›yla 1976’da Washington’da düzenlenen “ABD’nin Dünyadaki Duru-mu” bafll›kl› uluslararas› konferansta bile, Amerika’n›n dünya kültürü-ne yapt›¤› en özgün ve en önemli katk›n›n caz oldu¤unu ileri sürdü-¤ümde, tezimi destekleyen bilimciler, sanatç›lar, yazarlar ve entelektü-eller Polonya’dan, Macaristan’dan, Fransa’dan, Almanya’dan, ‹tal-

14

ya’dan, Tayland’dan, Japonya’dan gelenlerdi. Amerikal› bilim adamla-r› ise, her biri ilk olarak Avrupa’da ortaya ç›km›fl olan baflka alanlar›çok daha önemli buluyorlard›.

Ornette Coleman flöyle der: “Amerikal›lar yeni fikirleri resim ya daedebiyattan geldi¤inde ciddiye al›rlar da, neden saksofondan yükseldi-¤inde iplemezler?” Ornette bu sözleri 1982’de söylemiflti. Anlayaca¤›-n›z durum hâlâ ayn›!

John Coltrane 1965’te Amerikan dergisi Down Beat’in düzenledi-¤i ankette –y›l›n en önemli müzisyenlerini saptamak üzere yap›lanönemli bir anket– ilk defa birinci geldi¤inde, kendisine oy veren elefl-tirmenlerin yüzde 64’ü Avrupal›, sadece yüzde 32’si Amerikal›yd›.Evet, Avrupal›lar y›llarca Coltrane için oy vermifl, ancak say›lar› onubirinci yapmaya yetmemiflti. Birkaç y›l sonra, 60’l› y›llar›n sonlar›ndaAACM –Chicago’da avangart müzisyenlerin örgütlendi¤i bir kurulufl–içindeki müzisyenlerin serbest caz›n gelifliminde en önemli ad›m› att›-¤›na dikkat çeken yine Avrupal› elefltirmenlerdi. Ne var ki ancak 70’liy›llar›n sonunda –yani on sene sonra!–, AACM müzisyenlerinin hat›r›say›l›r bir bölümü Down Beat’in elefltirmen anketini kazanabildi.

Albert Ayler, Cecil Taylor, Eric Dolphy, Ornette Coleman, ChickCorea, Lester Bowie, Joseph Jarman, Roscoe Mitchell, Anthony Brax-ton, Pat Metheny, Shannon Jackson ABD’den çok önce Avrupa’da bi-rer y›ld›zd›. Dünyan›n en büyük caz dergisi tahmin edilenin aksineAmerika’da de¤il, Japonya’da, Tokyo’da yay›mlanan Swing Jour-nal’dir. ‹kinci s›rada Uluslararas› Caz Federasyonu’nun Varflova’dayay›mlanan dergisi Jazz Forum gelir. Ve ABD’de de caz elefltirisininönde gelen üç ismi –Leonard Feather, Dan Morgenstern, Stanley Dan-ce– Avrupa kökenlidir. James Lincoln Colliers’in ileri sürdü¤ü, cazelefltirisinin ABD’de do¤du¤u yolundaki tezin (The Reception ofJazz in Amerika –A New View, New York 1988) geçersiz oldu¤u-nu teslim etmek gerekir.

Bu kitab›n bütün bask›lar› yüzlerce caz müzisyeniyle çok yak›n, genel-likle ömür boyu süren bir iliflki sonucunda olufltu. ‹çlerinde ayn› za-manda ö¤retmen olanlar›, kitab› kolej ve üniversitedeki s›n›flar›ndakullan›yorlar: Atlanta’da Marion Brown’dan Wisconsin Üniversite-si’nde Richard Davis’e ve Yale Üniversitesi’nde Anthony Davis’tenSan Francisco’da John Handy’ye kadar. Müzisyenler do¤alar› gere¤ielefltirmenlere ve akademisyenlere flüpheyle yaklafl›r. Gördü¤üm kabu-lü her zaman özel bir ayr›cal›k olarak hissettim; bunun için onlara te-flekkür borçluyum.

15

Hangi alandan olursa olsun, yarat›c› sanatç›lar›n üzerinde birleflti¤ihusus, elefltirmenin temel görevinin elefltirmek de¤il, eserin ne oldu¤u-nu ortaya koymak, anlafl›lmas›na arac›l›k etmek oldu¤udur. Ben de herzaman öncelikli görevin bu oldu¤unu düflündüm. Tabii ki bu kitaptaelefltiri de var; ama bence, her müzisyen için ayr› bir elefltirel de¤erlen-dirme yapmaya niyetlenmek, elefltirmenin kendini dev aynas›nda gör-mesi demektir. Müzisyenler (ve sanatç›lar) elefltirmenleri hep “çok bil-mifl mektepliler” olmakla suçlarlar. (Caz) elefltiri(si) var oldu¤u sürecebu suçlama olacakt›r. Ancak yukar›daki gibi bir niyet, bu suçlamay› bi-le geride b›rakacak türdendir.

Eric Dolphy’ye göre caz “insani müzik”tir. Bu düflünceyi pek çokmüzisyen paylafl›r. Duke Ellington “insanl›k”tan söz etmekten hoflla-n›rd›. Caz, piyanist JoAnne Brackeen’e göre “insani olan› tinsellefltir-mek”tir. E¤er kitab›n sayfalar›nda böyle bir fley hissedilebiliyorsa,mutlu olurum.

Konuyu bilen okuyucu, bu kitab›n bir bafllang›ç kitab› oldu¤unu veotuz y›ld›r bu tarz› ve niteli¤i korudu¤unu dikkate almal›d›r.

Kitapta, caz elefltirisinin ve cazbilimin bugünkü ve uluslararas› ba¤-lamda kabul gören çizgisi içinde yer ald›¤› ölçüde iflin özüne girmeyitercih ettik. Dört yandan f›flk›ran say›s›z “ikincil teoriyi” ise bir kenarab›rakmay› ye¤ledik.

Bu kitap seçmeli olarak da okunabilir. Daha da önemlisi, okuyucubölümleri hangi s›ra içinde okuyaca¤›na kendisi karar verebilir. Örne-¤in “Caz›n Ö¤eleri”, “Büyük Orkestralar” ya da “Küçük Orkestralar”gibi bölümlerle okumaya bafllanabilir. fiark›c›lardan hofllanan, ilgili bö-lümü tercih edebilir, ya da bir enstrüman çalan okuyucu, o enstrüman›nanlat›ld›¤› bölümden bafllayabilir. Stil veya stil yaratan büyük müzis-yenler konusunu en son okuman›n hiçbir sak›ncas› yoktur.

Caz›n ilk dönemlerinde en önemli müzisyenleri saptamak hiç de zorde¤ildi. Ancak 70’li y›llardan bu yana, bir on y›l›n güncel evrimini tekbafl›na temsil eden bir müzisyen art›k yok. Asl›nda örne¤in 80’li y›llariçin Henry Threadgill, James Newton, John Zorn veya Bill Frisell seçi-lebilirdi; ancak 80’li y›llar›n caz›ndaki “muhafazakâr” nitelik, bir yan-dan David Murray, di¤er yandan Wynton Marsalis’in müzi¤inden vearalar›ndaki gerilimin yaratt›¤› atmosferden daha etkileyici flekilde bafl-ka hiçbir yerde duyumsanamaz.

Bu tür bir kitap, kaç›n›lmaz olarak kendisinden önce ç›km›fl eserle-re dayanarak haz›rlanacakt›r. Her fleyden önce Leonard Feather’›n

16