T.C. KLTR BAKANLII YAYINLARI/ 2063 Yaymlar Dairesi Bakanl /

Sanat- Edebiyat Eserleri Dizisi I 162-31

ALEV- BEKTA RLER ANTOLOJS

CLT: il (16. Yzyl)

iSMAIL ZMEN

- 2 Temmuz 1993 gn Sivas Madmak otelinde ad, yobaz dncelilerin yakt dnce ehidlerinin ateten semaha duran ruhlarnn kutsal ansna saygyla sunulur. -

T.C. KLTR BAKANLII YAYINLARI/ 2063 Yaymlar Dairesi Bakanl /

Sanat- Edebiyat Eserleri Dizisi I 162-31

ALEV- BEKTA RLER ANTOLOJS

CLT: il (16. Yzyl)

iSMAIL ZMEN

T.C. KLTR BAKANLII, 1998-ANKARA ISBN 975-17-1940-2 (Takm) ISBN 975-17-1942-9 Kapak Dzeni/ Canan BAYRAM

Alevi-Bektai iirleri antolojisi I [haz.] smail, zmen. - Ankara : Kltr Bakanl, 1998.

5 c. ; 24 cm. - (Kltr Bakanl yaynlar ; 2063. Yaymlar Dairesi Bakanl sanat-edebiyat eserleri dizisi ; 162-31)

ISBN 975-17-1940-2(tk.) I. zmen, smail. II. Seriler: .

811

Birinci Bask, 5.000 Adet

TRK TARH KURUMU BASIMEV -ANKARA, 1998

Szl anlatm geleneine daha ok bal kalrt11 Anadolu edebiyat zn yaad topraklar zerindeki uygarltktan alr. Anadolu uygarlmn yap talarmdan birini oluturan kltr kollarndan biri de iirdir.

"Alevi ve Bektai iirleri Anto/ojisi"ni hazrlayan smail zmen, bir kltr rn olan iirin Seluklu ve Osmanl dnemlerindeki sanatlar arasmda en karmak, en deiik yapda olduunu belirtmektedir. zmen, divan airlerinin de kendi kendini bilme ve anlama bilincinden yoksun olduunu savunmaktadtr. zmen, bu iir geleneinin karsma Alevi ve Bektai iirini koyarak, deiik bir antoloji a/Jmas gerekletirmitir.

Antolojiler, kitap okur/afi iin birer yol gsterici kaynaklardw. Okurlar ulamak istedikleri yazara, esere ve konuya antolojiler sayesinde ularlar. smail zmen'in bu titiz a/Jmas da Alevi ve Bektai iirlerinin dinamik yapsn ve tarihsel srecini okura aktarmas asndan nemli bireserJir.

Bu oylumlu ve zahmetli altmas nedeniyle smail zmen'e, kitab okurla boluturan Yaymlar Dairesi Bakanl'na ve emei geen herkese

teekkrlerimi sunanm.

M. istemihan TALAY Kltr B~kam

NDEKLER

SUNU ....................................................................................................................... . ALEV BEKTA DERKEN .................................................................................... 7 16. YZYILDA ALEV - BEKTA YAZINI ................. ~...................................... 11 BALIM SULTAN...................................................................................................... 15 KALLENDER ELEB .................................................... ;....................................... 23 YEMN..................................................................................................................... 33 SERSEM AL BABA ................................................................................................ 83

MUHYEDDN ABDAL............................................................................................. 87 KUL YUSUF ...... ...... .. .. ...... ............. ... .. . .... .... ... .... ........ ...... ......... ... .. .. .. ....... .... .. ..... .. . 1 1 l

HAKR ..................................................................................................................... 113 HATAY .................................................................................................................... 117 AH .......................................................................................................................... 191 PR SULTAN ABDAL.............................................................................................. 195

SEREZL PR SULTAN ABDAL............................................................................ 285 KUL HMMET ........................................................................................................... 289 KUL BRAHM .......................................................................................................... 323 KUL HSEYN ................................................................................................... :.... 325 PR GAP ABDAL.................................................................................................... 345 HSEYN ( HSEYN ABDAL ) ............................................................................ 347 USUL........................................................................................................................ 351 FUZlJL .... ......... ... .. .... .. ............ ... ...... .. .... .. ... .. .. .. . ..... ......... .... ........ .. ... ... .. ............. ..... 357

RUH-BAGDATLL................................................................................................. 421 viRANi ..................................................................................................................... 429

SEYYD NZAMOLU............................................................................................ 469 AZM......................................................................................................................... 487 HA YDER .... ......... ... .... . ... .. .... .. . . . .. . . . . . ... .... .... . .. .. . . . ... ............ ... . ... .. ... ... .. ..... . .. ... .... .... . 489 SEHER ABDAL ........................................................................................................ 493

KANBER.................................................................................................................. 501 HA y AL BEG. ..... ......... ............ .. .. ...................... ..... . ........ ... . ........... ...... ........... ..... ... . 505 MECZUB ABDAL.................................................................................................... 511

Vlll ALEVi VE BEKTA iiRLERI ANTOWJiSi

KELAM.................................................................................................................... 513 ASKER..................................................................................................................... 517 YETM .............. ;...................................................................................................... 519 SAF .......................................................................................................................... 521

HAYRET.................................................................................................................. 525 FAzILi ................. -..................................................................................................... 535

FAZL ........................................................................................................................ 537 BOSNALI VAHDET BABA ................................................................................... 541

SAN.......................................................................................................................... 549 YETM AL ELEB ...... .............. .... ........ ........................................ .. ................ ...... 553 CAFER..................................................................................................................... 557 KOYUN ABDAL...................................................................................................... 561 TUFEYL" .................................... .............................. .................... ............................ 567 AR .......................................................................................................................... 569 NEMAY ................................................................................................................... 571 HSREV ............ -........................................................................................................ 575

EMS........................................................................................................................ 579 FEYZ HASAN BABA............................................................................................. 583 KUL ADL ....... ............ .......... .......................... ........... ........................................ ...... 585 KUL BAYRAMLI..................................................................................................... 587 MSAL .......................................................... :........................................................... 589 KUL MAZLUM ..... ,.................................................................................................. 593 HSNYE BACI .............................. _......................................................................... 595

KARAFERYEL HASAN......................................................................................... 597 KAZIMI..................................................................................................................... 599 NEBAT.................................................................................................................... 599

HELAK .................................................................................................................... 601 SURUR .................................................................................................................... 603 SLAMDA GZEMCLK TANIMI ve KAYNAKLAR .......................................... 605 TASAVVUF SMLER VE KAVRAMLAR SZL........................................ 613 SZLK.................................................................................................................... 661 KAYNAKA ................. .......... ............................................... .................................. 733

SUNU

nsanlk tarihine kout bir gemie sahip olan "szl yazm" dier yaznlara gre tm genliine, diriliine, gcne, yeniliine karn ok daha yal gzkmektedir. Gerekten de yledir. nsanolunun ilk konumaya balad yarm yamalak szckler, tmceler, sylemeye balad her yerde szl yazn da ba vermeye - retilmeye balad. Szl yazn yalnz ilkel topluluklara ait bir tr saylmamaldr.' En ilkel toplumdan en ileri d-zeyde uygarlam, teknik olanaklara kavumu toplumlara dein szl yazn yerini, ilevini, arln korumutur, halen de korumaktadr. Varlndan, ilevinden, neminden hi bir ey yitirmemitir. yleyse, szHi yazn kiiiimsenemez. lk yaratc kaynak odur;

dnce, duygu rl - plakken ilk kez onun sunduu giysilere, rtlere sarnarak dar kar. Yazl yazn sonra onu cenderesine alr. Yazlara ekillere hapseder. Szl yazn deikendir, diridir, donuk, kat ve skc deildir. Dnce ve duyguyu bulunduu du-rnmdan baka durum ve biimlere sokabilir ve bunu yaparken yeterki yeni halini eklini ona sevdirebilelim, beendirebilelim. Szl yazn deikendir derken bu, durumdan du-ruma gre uei~ir, tutarszdr, gvenihm::z, kargaay sever anlama gelmez. Szl yazn sylenmeyi, tekrar ok sever. Saklanmas yle kolaylar. Dman onun yerini bulamaz,

saklaycs gstermeden. Aslnda tm halklarn yks, bilmediimiz ynleri, nitelikleri hep szl yaznda gizlidir. Oraya girince btn bunlar bulur, grrsnz. Szl yazn!

mzn tarihi yazlmamtr. Elbette hereyin bir tarihi, bir yks, balad ve bittii iki belirsiz nokta arasnda bir yaants ve bunun da bir anlatl ekli vardr. Sylenceler, ma-sallar, destanlar, dualar, byler daha arlkl olarakta yaam dzenleyen, deneyim ve birikime dayal szler, deyiler, anlatlar, iirler szl yazn oluturur. Szl yaznn yara-tc, bekisi, taycs halktr.

Szl yaz hakknda bu ksa aklamadan sonra, Trk toplumunun da szl yazn ye-teneinin yksek ve nitelikli dzeyde olduunu syleyebiliriz. Bunu onun gezgin - gebe bir toplum oluuna balayabiliriz. Trk toplumu iinde Alevi - Bektailerin basklarn, horlama ve itmelerin etkisiyle szl yazna daha ok yer ve nem verdikleri belli. Bu

onlarn belleini daha ok gelitirmi. Sze - saza saygl davranmalarn, sz - saz kut-sallatrmalarn salamtr. Alevi - Bektailer, szl yaznn her trn kolayca kullan-m en nitelikli, olgun yaptlarn szl yaznla vermiler. Szl yaznn ah smail Hatayi ile gerilediini, kalemin, divitin onunla bu yazna girdiini syleyenler varsa da, yaznn

icad ile szl yazn toplumlarda yer yer yazl biime dnmeye balamtr. Zaten bu-nun byle olduunu sylemede de hibir saknca yok. Ben almalarm, dikkatimi daha ok szl yazna ynelttim. Szl yazn sz, fkra, iir, dua, yk, epope, masal - mata!

eklinde oluuyor. Dzyaz (nesir) dediimiz tr, iirin kart durum olarak gryoruz ve biz bunu "uzun sz - szl metin" eklinde vurguluyoruz.

2 A_LEV VE BEKTAi iiRLER ANTOf:OJJSL _______________ _

Bunun da hepsinin en gzel rneklerini - hem de ynla - Alevi - Bektai topluluu belleinde bulabiliriz.

Alevi - Bektai yazn zerine almalarn hite kolay olmadn, konunun gemi zaman iinde geni, ok geni bir alana yaylarak daldn, ou nokta ve yerlerinin ka-

ranlklara gml, dalm, prsm, "yok" durumda olduunu, zerinde resmi ideoloji basksnn srp gittiini, resmi yerlerden, zel kiilerden dkman, belge almaya al

mann aslan azndan nimet almak kadar zor olduunu, bu konuda son yllarda yayn pat-lamas olmasna karn ne yazk ki yaptlarn ounun, birbirinin tekrar durumunda bu-lunduunu zlerek grdm, ardm, aresiz kaldm.

Yeniden baa dndm; Besim Atalay'n 1327'de eski yaz ile yaynlad Alevi -Bektai edebiyat kitabndan, Saadeddin Nzhet Ergun'un 1932'den balayp 1957'1ere kadar yayna sunduu drt ciltlik isimleri bile deiik Alevi - Bektai Nefesleri kitap-larna dndm. Bu kitaplar konunun temeli, nvesi, ilki durumundayd. Abdulbaki Glp -

narl'nn 1963'de yaynlad Alevi - Bektai Nefesleri kitabndan, Ali Rza c'nin (Kadiri Baba'nn) Alevi - Bektai Nefes ve iirleri adl yaptna daldm, bireyler aldm, onlarca, yzlerce kitap, binlerce sayfa gezdim. Doymadm, durmadm. Fuad Kpr'nn

deerli yaptlarndan, yazlarndan klar kaptm. Kyllere, derneklere, ocaklara, yol oullarna, bel oullarna gittim. Eli kalem tutanlardan, saz alp coanlardan, bantlardan, kasetlerden yardm dilendim. Divanlarda, cnklerde gezdim, yattm, kalktm. Nerede bir iek grdysem fotokopisini aldm, yazdm topladm. Fuzuli, Seyyid Nesmi, Hayreti, Hayali, Naili, Nebi, Badatl, Seyrani, Virani, Ruhi. Cahit ztelli'nin, Atilla zkrml'

nn, Rza Zelyut'un, Turgut Koca'larn daha nice nice ustalarn izlerinde yrdm, sayfa sayfa taradm durdum, topladm durdum. Topladkarm ak katlar zerine dktm, ge-ceyi gndze kattm, yolun sonuna yaklatm, 'ta 13. yzyldan kalkp 19. yzyln kapla

rna dein geldim. zaman denizinde 600 yllk yol yrdm. Sona varamadm daha inallah Tanr yardm eder, nasip ederse sona varma niyetindeyim, buuda azimli ve kararlym.

Baz masallarmza yle bir tekerlemeyle girilir: "Az gittik uz gittik, dere tepe dz gittik, alt ay bir gz gittik, bir de gerimize dnp baktk ki ne grelim ancak bir arpa boyu yol gitmemimiyiz" yani yerimizde saymz. Ben de bu kitapta yle mi yaptm. in sonuna doru yaklatka bu sorunun yantnn

"hayr" olmas beni sevindiriyor. Balangta, kitap yayn bolluu iin kolay olduunu sandrsa da, Alevi - Bektai yazn zerine almann ne dein zor olduunu biliyordum:

Konularnn soru ve sorunlarnn gemi zaman iinde (13. yzyldan bu yana) ok geni ve ok uzun bir gemi alana kum taneleri gibi serpildiini, danklktan, ilgisizlikten byk ounun yitip gittiini, kalanlarnda korkup karanlklarda gizlendiini, onlar ta -yan belleklerin artk yorularak ipin ucunu braktn grdke amamak, hayretlere

dmemek olanaksz, onu da biliyorum.

Aslnda Alevi - Bektailer zerine son yllarda yazlanlarda grlen yayn patlamas -nn pek de yle nemli bir yenilik, dzeyli bulular getirmediini, birbirlerinin yinelen-meleri biiminde srp gittiini zlerek grdm. ardm, zldm, umarsz yeniden

SUNU 3

baa dndm. Ama yaplanlarn, bu konudaki yaynlarn, gecikmi de olsalar gerekli ve yerinde bir i olduunu sezinledim, anladm.

Diinyamn neresinde hangi zaman blm ve sreci iinde, hangi toplum ve toplu-lukta olursa olsun gzel sanatlar tanm kapsamna giren iir, muski, yontu, resim ve di-

er gzel sanat trleri bu.lunduklar ortam ve koullara baklmakszn kendine zg kimi ilevler yklenerek insanlarn baz gereksinimlerini karlamak zere ortaya kp varlklarn srdrm, seslerini duyurmaya almlardr. Aslnda bu tr sanatlar sessiz seda-sz, ama bamsz bir gzellik iinde alrlar, etraflarm saran gzellik havasn delip amazlar. Bu gzellik onlarn almaz, delinmez rtleridir.

iir de bu gzellik sisi, sessizlii iinde aldar, barr, n, ateini, anlamn samaya, yaymaya urar. iirin bin bir yn, bin bir ilevi, sonsuz konusu, sonsuz g-revleri vardr, biz bunlarn ounu gremeyiz, duyamayz,. bilemeyiz bile.

Tasavvuf sonradan insanln temel dnce biimlerinden biri durumu aamasna gelmeden nce de iletiimcileri yaync derviler araclyla, onlarn abalar sonunda iirin yreine oturarak insanlara, topluluklarn en knden en byne, en rgts-znden en rgtl ve adana dein u ya da bu biim ve grnm altnda girip tutun -maya alarak yaylmtr.

Her ulusun iirinde az yada ok dinsel rnekler bulmak, aama ve dnemler yaad -n sezinlemek her zaman mmkndr. Trk iirinde tasavvuf felsefe ve inancn anlatan ve savunan bu iirler, Ahmet Yesevi'nin "Hikmet"leriyle ilk rnlerini vermi, Mool

aknlaryla Doudan, Batya g eden mutasavvflarla Trkistan'dan, zellikle de Hora-san'dan ayrlarak st ste, gelen savalarn, glerin Anadolu'da dourduu bunalmlara,

karanlklara kar bir sevgi, hogr ve avunma ortam yaratma grevini stlenmitir.

Anadolu'da tasavvuf iiri, zengin Trke ile birleerek XIII. yzylda Yunus Emre gibi byk bir usta kard. Tasavvuf iiri alannda Sait Emre, smail Emre, eyholu

Sat, Ak Paa, Erefolu, Abdurrahim Trsi, Muhyiddin Abdal, Seyyid Nizamolu, mmi Sinan, Himmet, eyh Vefa, Hamid - i Veli, Usuli, Hdai, ftade, Niyazi Msri vb .. niceleri Yunus Emre'nin etkisinde kalarak yzlerce, hatta binlerce iir rn verdi, top-luma syledi, zamana yayd. Gerekte tasavvuf iiri halk iirinin bir koludur, onun ekil ve ilkelerine dayanr. Tasavvufi - zhdl iir, Alevi - Bektai iirinden ayrlr, bu iirde "alay, laubalilik" yoktur. Ak ve heyecan irfanla birlikte yrr, athiyelerde bile ilim ve irfan egemendir (Abdulbaki Glpnarh Trk Tasavvuf fi Antolojisi, 1972, s: XXII). "Melamilik her trl gsteriten, dnya zevki ve kaygsndan uzak kalarak, herkesce k-msenip knanmay gze alarak kendini akla Tann'ya vermeyi, eriyip onunla birlikte

olmay ve bunun cokusuna (vecdine) sevincine (nevesine) ulamay amalar, Melami -Hamzavi iirde varlkta birlik (Vahdet - i vcud) inanc temeldir, hatmi eilimler azdr, Ehi - i Beyt sevgisi ve ia'ya ballk gldr, ounlukla inan gizlenir, tasavvufun b-tn esaslar bu edebiyatta grlr" (Asm Bezirci Trk Halk iiri c. I., s: 25).

Bektailik, gerekte Aleviliin bir koludur, ama Anadolu Aleviliine arlm koy-mu, onu her ~nyle beslemi, kimliini vermitir. Balangta, Babalk ve Ahiliin et-

4 ALEVi VE BEKTAi ilRLERi ANTOLOJiSi

kisinde kalan Bektailik, zamanla iilerden bir ok ii esaslar almtr. Ayrca Batnilik, Caferilik, Hurufilik, Melametilik, Kalenderilik gibi bir ok heterodoks mezhep ve tarikat-

larn etkisinde kalm. slamdan nceki amanlk gibi din ve motiflerle, Anadolu ilk a-ndaki dnce inan akmlaryla, hatta baz noktalarda Hristiyanlk ve Yahudilikten gizli gizli beslenmi, onlardan inan motifleri alm, beenmeyip deitirmi, yeniden yo-

urup, yapmtr. Yzyllarca bu zelliini koruyan Bektailik bu sayede varln don-madan, fosillemeden srdrr. Kaps, bacas, penceresi yeni dncelere, yeni grlere hep ak kalmtr, yobazla yozlua, gerilie, karanla, sevgisizlie, rt rtm, onlar eleyip atmtr. Orta - douda dw-madan gezmitir. Osmanl mparatorluunun geni lke-sinde alkalanm, komu, gezmi yorulmam, 1363'te kurulan Yenierilie girmi, sa-raylara uram, kentlerde kylerde mekan tutmu, varln her yerde inan, iir, fkra,

yaama biimi olarak duyurmutur. Hac Bekta Veli Yenierilerin Piri saylmtr. Za-manla bir ok dallara ayrlm (epniler, Tahtaclar, Abdallar gibi). Trenlerinde (Cemlerinde) iki, oyun, muski ve iir yan yana yiirmtr. Alevi - Bektai halk iiri de Yunus Emre'den kaynaklanr. Ancak bu iirde tasavvufi terimlere pek rastlanmaz. Onlarn yerine; Allah - Ali, at - i aba, ak, ana, aina, ayin - i cem, baba, bac, Balm Sultan, can, cem, civan, dad, dar, dem, didar, dervi, dua, divan, dost, Ehl - i Beyt, er, eren, fani, Fatma, gnl, gl, glbenk, Hac Bekta, Hak, Hasan, Hseyin, ikrar, iman, irfan, irad, kemal, Kerbela, Krklar, ma'uk, mereb, meydan, muhabbet, Muhammed, Mrteza, M-rebbi, mrid, mrvet, nar. Oniki imam, pir. Rab, rehber, sdk, sr, ad, ah - Merdan,

evk, talip, trab, yar, yezdan, zahrn, Zlfikar, zlceial, zulmet vb. gibi sz ve terimler yer alr.

Alevi - Bektai iirinde ilenen konular ounlukla unlardr:

- Allah, Muhammet'le ilgili dinsel tasavvufi konular (lahi, nefes). - Ali'ye, Ehi - i Beyte, Oniki mama ballk (Dvaz imam). - Kerbela atlar, Hazreti Hseyin ve yaknlarnn ehid edilmeleri ve grdkleri ikence, eziyet ve zulmler (Mersiye).

-Bata Hnkar Hac Bekta olmak zere btn pir ve mridlere, din ve tarikat ulu-larna vg, sayg, yerine gre onlardan manevi yardm, mrvet dileme (lahi, deme, de-yi, Nefes ... ).

- Tarikata ballk yollarm retme, gsterme, tarikata arma, zorluklar sap-tama, dinsel konular.

- Tek varlk ve ruh gcyle ilgili devriyeler. - Menkbeler, efsaneler, slam tarihiyle ilgili ykler. - Softalara, zahidlere talamalar, kfrler, eletiriler. - Zamandan yaknmalar.

- nsanlardan, ynetimden, ileri gelenlerden gizli bazen ak ikayetler.

SUNU 5

- Sevda kark konulu nefesler, iki, bade konulu olanlar.

- Ahretle, cennet - cehennemle, meleklerle, glmanlarla ilgi1i ilahiler. - Din d baz konular.

- Sosyal ve kiisel ierikli sorunlar, talamalar.

Zaman iinde, geni ve boyutlu bir mekanda, Alevi - Bektai anlay erevesinde bir ok halk airi yetiti, iirler verdi, yazd, syledi. Kylerc!le, kasabalarda, kentlerde oturdu, yaad ger - gmen oldu, gezdi, tozdu. iir dnyamza renk katt, ~oluk verdi, dilimizi, gnlmz, usumuzu zenginletirdi. Sazn, szm brakmad, kalemi eJine pek

almad, ama alnca da dunnad.

Bizce ne halk iiri, ne de onun bir kolu olan Alevi - Bektai iiri an tamamlama-mtr. Yaamlar, soluklar srmektedir, srecektir de. stlenilen grev henz bitmemitir. nk onlar douran, besleyen kaynaklar koullar ortadadr, lmemi, snmemi ve ortadan kalkmamtr. Duruma, ortama, zamana ve koullara uyarak baz deiiklerle yeni grnmler altnda diri ierikler kazanarak srp gitmektedir halk iiri ve onun baz kol-lan.

te ben bu ar ii stlendim. Yllarm verdim. Topladm, yazdm, izdim. Hatala-rm, eksiklerim, yanllanm, kusurlarm elbette var. Hogryle karlayn demiyorum, yazn eletirin, gn na serin, herkes grsn, nerede olursa olsun, kim yaparsa yapsn yanl mutlaka dzeltilsin, hata rtlmesin, karanlk k dolsun. Her yan aydnlansn.

Tm yardm edenlere selamlar, sayglar, hepinize teekkrler, esenlikler.

1 Ocak 1995, Ankara

ALEV~BEKTADERKEN Alevi ve Bektailer gerek toplumsal tarihlerini, inan yklerini iirlerle yazm, oluturmu bir topluluk. adalar komu topluluklara, toplumun dier kesimlerine gre her ynyle salkl, soluklu, ho grl, yaamlarnda ve inanlarnda katla, biimci-

lie yer vermeyen, ilerlemeye, okumaya, iyilie, gzellie, bara tutkulu, sevgiye, dost-lua bal, ktl, iki yzll sevmeyen, hakszla; iki yzlle kar duran, ger-eklere saygl, ok renkli ok ynl bir topluluk. Yaam gcn inanlarnn derinliinde

sakl evrensel deerlerden almakta. Tanr'y yadsmaz, sever, onunla ili - dldr, konu-ur, yeri gelince eletirir, ona aklna gelen tm sorular yneltir, yant ister. Bylece yan-llar, us d durumlar dile getirir. iirlerinde ilenen konularn ou evrensel kavram-lara dayanr. Somut, gncel sorunlar da iler, yeri ve gn gelince, onlarn iirlerinde pi-reden Tanr'ya dein her konu, her sorun ve durum ilenmi, gndeme getirilmitir. Bu

balamda donukluu, monotonluu, ablonculuu, bir kenara itmitir, diyebiliriz. Onlar evrene, Tanr'ya ve her eye tpk Mehmet Ali Hilmi Baba gibi bakarlar, yle grrler.

Dost cemilin grmeye Her bir azam gz oldu Payine yz srmeye

im d1m yz oldu

*** Her eya bir harf olmu Hem mazruf hem zarf olmu Acep lm - i sarf olmu Bir nokta bin sz olmu

Bu dizeler sanki tm Alevi - Bektai topluluunca sylenmi gibi. Basklar, yadsmalar, horlamalar, srgnler, ikenceler onlar yldrmam, bilei gibi keskinletirmi, bu

grler ok ynl olarak daha da derinletirilmitir. Bu onlarn us baklar, gnl aklardr. Onlar deiik inan ortamlarndan geerken yeni kltrlerden, gr ve bilgilerden yararlanm, onlara srtn dnp yabanc kalmamtr. znde yeniyi, gzeli, doruyu, gerei toplamasn bilmilerdir.

Karanln iinde mama tabakas gibi durmadan akan inanlar, grleri ve tarih-leri kendileriyle bir btn oluturur. Bunlar birbirlerini asla brakmazlar, ayrlamazlar.

Seluklu ve Osmanl yazn, onlara nesnel, yansz ve sevecen bir gzle bakmam, hep dman grm, en ar dille yermi, ezmi ineyip kenara atmtr. Alevi - Bektaileri ou kez yerme, kmseme, aalama, alay konusu etme, yadsma bir gelenek ha-

8 ALEVi \'E BEKTA} iJRLERi ANTOLOJiS

!ine gelmiti. Ama yinede gn, yeri gelince onlardan yararlanmasn, onlar sonuna dein kullanmasn da unutmamlardr. Hatta tm ulusu kastederek:

Trk deil mi Merzifon'un eei Eek deil kpekten de aa

diyerek onlar tmden kmsemi, hor grmlerdir.

Bu irkin bak, hem Seluklularda hem Osmanllarda deimemitir. Ama Alevi -Bektailer bu tr baklara sadece glp gemilerdir.

nanlarnda her eit inanc eritmiler, yeniden tretmilerdir. Geleni gne gibi, okyanuslar gibi yutmu, sindirmilerdir. Bektailerin bu hazmedileri bir asimile deildir, kendi isteiyle birleme, bir olma, yeni bir kiilikte olumadr.

slam dininin deimez yasas saylan eriat bile zaman iinde iin iin deimekte, deimez sanlan kimi kurallarndan tr dnler vermekte, hileyi eriye yolla-

rna sapmaktadr. rnein eyhlislam Ebussuud Efendi eriat ilkelerine dayanarak bo-zay, ray, kahve imeyi yasaklamt. Bu gn en koyu eriat yanllar bile bu yasaklara uymuyor, onlar geerli saymyor, hatta Kur'an - Kerim'e yeni yorumlar getirerek ad, usa aykr kimi eriat kurallarn yumuatmak, geersiz klmak iin Diyanet leri

Bakanl bile bu konuda Komisyon kuracak kadar zorlamalarla karlatn, aa uyum salanmas gerektiini aklamak gereksinimi duyuyor. eriat ilkelerine Alevi -Bektailer uymadklar iin "Heterodoks yol" sayldlar, dinin dna atlmaya, itiJmeye alldlar, bakalm onlar din d sayanlar kimler din d sayacak.

Elbette her ada, her uzamda insanolu, kendi topranda, kendi tarihinin sreci, izgisi zerinde bir ok inan aamasndan gemitir; bu inan aamalar onun yaama

tarzn, anlayn biimlendiren olu basamaklardr. eriat bu basamaklar krmak sure-tiyle zaman - uzam - toplumlar - dahas giderek tm inananlar korkun bir cendereye sokmaya, dondurmaya, ablonlamaya uramakta, baarl olamaynca da saldrmakta, korkutmakta, tehdit etmekte, yakp ykmaktadr. Alevi - Bektailer us d, yaam ilkele-rine uymaz grdkleri eriat kurallarndan byk ounluunu ilk ba diyebileceimiz dnemlerde itmi, uymam, ayn yolu, ayr yolaktan semitir. Ama bu semenin acla

rn, sanclarn tatmtr, skntlarm yaam hala da yayor, buna karn yolundan, inancndan dnmemi, dn vermemitir. Susmu, gerekeler uydurmu, kendini kurtar-mak iin ibahe (yasaklar karsnda kendini zgr grme) takkiye (saknma, ekinme) yollar yaratmtr. Snni mezheplerle Alevi - Bektai mezhep ve tarikatlarn ayrldklar temel sorun ite bu, eriat ilkelerine uyup uymama noktasnda toplanmaktadr, yoksa di-

er noktalar pek ayrc, blc nitelikte deildir. Yoksa bir toplumun, bir ulusun, hatta giderek uluslarn, toplumlarn sonuta insanln kanl boumalara varan blnmelerine,

ayrlklarna neden olan bu us d, gerek d, a d kurallara saplanarak, onlarn kulu - klesi olmak suretiyle kendi zne bu dein yabanclamalar dnlebilir miydi?

1 Ak mer

ALEV VE BEKTA iiRLERi AlfI'OLOJSI 9

Kendilerinin yoldan itildiini gren Alevi - Bektailer kendi yol ve yolaklarn kura-rak:

Varduumuz illere ol safa gnllere Baba Taptuk manisin Saduk elhamdlillah

dizelerinde Yunus'un zelletirerek syledii gibi kendi mritlerinin, erenlerinin, Tap-duk'larnm grlerini, ilkeierini yaydlar gelitirdiler, onlarla yaadlar. nanla yaantlarn i ie, yan yana getirdiler.

Genelde gzlemlenen udur ki, Anadolu insan kend.i iine kapaldr, saldrgan de-ildir, bardr, reticidir, imeceyi, yardm sever. Dmanl, kini, ksl, blnmeyi, c sevmez. Zaten, insan fgrln, insan birliini kurmaya ynelen, insanlar arasnda ve btn varlk aleminde mutlak ve gerek adaleti tesise calan slam dininin en sekin zellii "Gklerde ve yeryznde ululuun, ancak Allah'a ait olduuna" inanmaktr. (XL V; Casiye, 37); is lam, ululuk taslayanlar en alak kiiler diye niteler, onlara ycelik kaplarnn almasna imkan bulunmadn bildirir (VII, A'raf, 40; XVI; Nahl, 29; XXXIX; Zumer 60., 72)

Genelde Alevi - Bektfi ozanlarnn iirleri eriatla srtmenin, savamn ykle-riyle doludur. Hz. Ali ve soyu ile Oniki imama kar duyulan sevginin, yzyllardr ezilen, gizlenen Alevilik - Bektailik inanlarnn yansmas olarak grlen iirlerinin sergiledii

kimliin bir sorun yaratmas, dnce dnyamzn gndeminde derinlemesine, bilimsel inceleme bekleyen bir konu olarak durmas; Bilim, irfan ve insanlk sevgisi zerine oluturulan Alevilik - Bektaili< yolana inanan insanlarn tmnn:

-- Hak (Allah) - Mu!- ammed - Ali lemesine inanp iman getirmi, islar.un zne (Tasavvufa) balanm olr.alarnm; drt kitab hak bilmelerinin;

- Hakk' ve halk sevmeyi, kimseye zarar vermemeyi, olabildiince "insan kamil" olmaya aba sarfetmeyi, bu dorultudaki retiye inanmay ilke edinmelerinin,

- Hz. Muhammed'in biricik varl olan "Ehi - i Beyte" byk bir sevgi ve saygyla balanm, onlar sevenlere "Tevella", kar durumlara, sevmeyip hiyanet edenlere "Te-berra" okumalarnn;

-- Hakk' kendi zlerinde bulmu, zlerini temizleyip anlatrarak ona srekli "secde" klmamalarnn;

- M'minin gnln ka'be - yi Beytullah (Allah'm evi) saymalarnn; - Temizlik insann kendi zniin artlmasdr; Kendisi temiz olmayan asla bakala-rn temizleyemez inancna sadakatlerinin;

-- Drt kap, krk makama inanmalarnn; Eline Beline - Diline sadk, - Eine -Ana - ine sahip olmay insan olmann temel kural saymalarnn;

-- snneti, yedi farz tam klmalarnn;

10 ALEV VE BEKTAi iiRLER ANTqJ,OJS

- Yetmi iki milleti karde bilmelerinin, Tanr eseri saymalarnn, bunun iin sev-melerinin, saymalarnn, eitlikten kardelikten, drstlkten, doruluktan yana olmalar -

nn sonucudur. - Onlar ki; "Bin defa mazlum olsan bile, bir defa zalim olma" ilkesini herkese ne-

rirler, yaama geirmeye, yaygnlatrmaya urarlar. - Onlar ki; "Kimseye kin, kibir, haset beslemez, buuz etmez, insan gnln incit-

mez, haram yemez, dkt varsa doldurur, alatt varsa gldrr, Allah katna kul hakk" ile gitmeyi yelemez bu kurallara, ta yrekten inanrlar.

Yalnz bir ka rnek verilen tamam genel aktre (ahlak) kurallaryla, slamn temel ilkeleriyle ve zyle uyum iinde olan Alevilik - Bektailik kurallarn Hz. Ali'nin olgun, doruk kiiliinde simgelenmi, secde edilecek dein ycelmi bulan Alevi - Bektailer bu ilkelerin iir dizelerinde yanstldna iten inanrlar:

Aynay tuttum yzme Ali grnd gzme Nazar eyledim zme Ali grnd gzme2

Btn bunlarn yan sra, Alevi - Bektailer yozlua, yobazla, kurulua, ikilie kar durmu, herzaman gerein:::: hakikat'n yannda yer alm, ondan hi mi hi ay-rlmamlardr. Din d saylmalarna da bu gr ve dnceleriyle itenlik dolu inan-

lar, bu dnce dorultusundaki eylem ve davranlarna kar duyulan iftira dolu yanl davranlar, yetersiz tepkiler, haksz karalama ve propagandalar neden olmutur. Onlarn tm tpk Yunus Emre, gibi;

derler yani:

eriat bir gemidir, hakikat deryasdr Ol geminin tahtas her nice muhkem olup Deniz mevci kat'olsa gemi usanasdr

(eriat gemidir, gerek ise onun denizidir, geminin tahtalar ne kadar salam olsa, denizin dalgalar iddetlenince o gemi paralanacaktr).

Yine Yunus Emre:

2 Mehmet Ali Hilmi Baba

eriat edebinden korkann sylemeye Yosa eydeyidm dahi ayruks haber

16. YZYILDA ALEV - BEKTA YAZINI (R) Nasl 13 - 14. yzyllar Alevi - Bektai yaznnn, zellikle de iirinin bir balang

Llnemi ise, 16. yzyl blm de bu yaznn genel olarak doruk noktay bulduu, olgun -!at bir dnemi oluturur. Her nekadar balang evresini biraz daha eskilere gtrmek mmknse de bu inancn tohumlarnn daha sk ekildiFve rnlerini vermeye balad 13. yzyl balang kabul etmek daha doru ve gereki olur. Bizi ilgilendiren, bu yaznn tarihsel sre izgisi ierisinde Alevi - Bektai topluluunun bir tr yazgsn belirle-yen tarihinin toplumsal akna kout bir seyir izleyip izlemedii hususudur. Hatta iz d-

ml bir izgi izleyip izlemediidir. yleyse; biz bunu bir soru biimine dntrerek, yle syleyebiliriz; bu topluluun iiri toplumsal ve inansal yaamn yanstmakta mdr, diye bilecekmiyiz? Bunun iin incelememizi salkl, gereki, derinlemesine bir yol izleyerek srdrmeliyiz, abartmaya, yanlmaya ok az pay ayrmaya dikkat etmemiz, aba gstermemiz gerek.

15. yzyl dnemi bu yazn iin bir susma, kabuuna ekilme deyim yerinde ise, sak lanma - gizlenme dnemidir. Bunun nedeni bir deil bir katr. Bunlar zerinde durulma-snn yarar var m yok mu bu kitabn konusu olmad iin bunlar zerinde pek durmuyo-ruz. Ancak, 15. yzyl Alevi - Bektai iirinin nceki ve sonraki dnemlere gre daha d-

k, verimsiz ve orak olduu bir dnemdir. 15. yzyl Anadolu'suna baktmzda top-lumsal yapnn kntye uradn, bozulduunu, siyasal alkantlarn arttn, eitli dengelerin yer deitirdiini, egemen glerin paralandn, toplumsal glerin bountulu ekilde hzlandn, Mool istilalarnn Osmanllar da, kendilerinden nce Anado-lu'ya egemen olan Seluklu'lar gibi perian ettiini grrz. Btn bunlarn ve daha baka nedenlerin, koullarn etkileriyle dnsel retimin tamamen dtn, gelimek iin yeterli uygun ortamn bulunmadn syleyebiliriz. Alevi - Bektai iiri 15. yzyl gibi

ksr bir dnemden 16. yzyl gibi altn bir a diye bileceimiz verimli bir dneme sramtr. Resmi ideolojinin bask yntemleri, karanlk oyunlar olaanda bu iirin ve gr-

n gelimesini istememektedir. Resmi ideoloji, knt dnemlerinde knty yaratan nedenlerin arasnda Alevi - Bektai inancnn olumsuz etkilerinin de bulunduunu her zaman ne srm genel gvenlik iin onun susturulmas gerektiini ak - kapal her za-man savunmutur. Oysa Alevi - Bektai topluluunun egemen glere kar cephe almas kendisinin bu gler tarafndan yadsnmasndan, horlanmasndan kaynaklanmaktadr. Ba-bailer olayn Alevi - Bektai topluluuna mal ederek Seluklu'larn bu olaydan sonra b-yk g yitirdiini, Mool'lar kasnda dayanaksz kaldn ve bunu bu topluluun iha-neti olarak yorumlamann doru olmadn syleyebiliriz. "Kendisinde hi bir kusur aramayan, kendisini hatasz kabul eden egemen gler bu toplulua ne vermiler ki kar -

_!_~- ALE_V VE BEKTAi iiRLER ANTOLOJiS

ln istiyor" diyenler kmyor. in esas bu soruda yatmaktadr. Biz 13. - 14. yz-yllarda yaayan Alevi - Bektai ozanlarnn yaamlar ve yaptlar hakknda bilgi sahibi deiliz, bunu izleyen yzyllardan amza dein uzanan izgide yaam Alevi - Bektai ozanlarnn da yaamlar ve yaptlar hakknda yeterli bilgiye ve yeterli belgeye sahip bu-lunmuyoruz. Egemen glerin, inan ve ideolojileri yannda olmayan ozanlarn iirlerini, yaamlarn izlemeleri, onlar iten bir devlet yaps ierisindeki organlardan byle bir g-revi yerine getirmesi istenemez, dnlemez, ama kendi rnlerini belgelendiren olum-suz damgas tayan bu kesimin airlerini, yazarlarn sulu grp izlemek, onlara bask yapmak, rettik1erini yakmak, yok etmek de bu grevler arasnda m bulunuyor diye d-

nrsek herhalde hakszlk etmeyiz.

Bu hususlar konumuz d ama olsun yle bir deindik.

16. yzyl Alevi - Bektai edebiyatna baktmzda btn basklara, yasaklamalara ve engellemelere karn bu yaznn hzla gelitiini, kendi iinde birikimini, potansiyel gcn oluturduunu, retimini kaliteli biimde yaptm ve hzla yaylma evre ve ivme-sine girdiini sonrada doruklara trmandn grrz. Bu dnem krsal kesimde yaylmaya balayan Alevi - Bektai iirinin daha ok propaganda, tantm iin ara yapld bir dnemdir. Byk yerleim alanlarnn basksndan ve skclndan kaan Alevi -Bektai topluluu daha ok krsal kesimi tercih etmi, dalk ve ssz yerlere, basknn ve korkunun ulaamayaca dalara, sapalara ekilmitir. Kapal bir toplum haline dnen bu topluluk kendi iinde hzla iirini retmeye, dilini ilemeye, yaamn gzelletirmeye balamtr. 16. yzylda Alevi - Bektai iiri sazyla, szyle bir lk gibi patlam gl bir atlm yapmtr. Resmi ideolojinin egemen olduu snni kesime baktmzda ise, orada yetien ozanlarn kendi zdillerini ilemek yerine Arapa ve Farsa'ya eilim gsterdikleri, rnlerini bu dille verdikleri grlr. Kald ki resmi ideolojinin yanda olan bu ozanlarn saylar bir elin on parman gemez, oysa Alevi - Bektai yaznnda bir ok dev ozan yetimitir. Bunlar arasnda en nemlileri Balm Sultan, Hatay, Pir Sul-tan, Fuzuli, Yemini, Virani, Kul Himmet, Badatl Ruhi, Muhyittin Abdal, Hayreti, Ha-yali, Usuli, Sururi, ahi, Sani, Seher Abdal, Husrev ve Bosnal Vahdedi gibi bir ounun

divanlar olan, orta apn zerinde nitelikli ozanlar olduunu grrz. Bunlarn ne zorluk-larla karlaarak yetitiini dnrsek gnmze dein Alevi - Bektai topluluunda yeri olan, iirleri okunan, sylenen liimsz ozanlar olduklarn daha iyi anlar, grr..

Alevi - Bektai topluluunda "Yedi Ulular" olarak nitelendirilen ve bu topluluk tara-fndan byk sayg gren Fuzuli, Hatayi, Pir Sultan, Yemini, Virani, Nesimi ve Kul Himmet gibi ozanlarn ounluunun kentlerde, bir kann da krsal kesimde yetimi olduklar bir gerektir.

Bunlardan Fuzuli, Yemini ve Virani'nin Farsa ve Arapa dilleriyle veya Osmanlca gibi karma bir dil ile rnlerini verdikleri grlr bunlarca kullanlan adal dile karlk,

krsal kesim ozanlar iledikleri konularda duru Trkeyi yelemilerdir. Halkn benim-semi olduklar bu iki gurubun yaptlarn anlamadan bile zevkle, huuyla dinledikleri yadsnamaz bir gerektir.

ALEV} VE BEKTA/ iRLER~ ANTOWJiSl 13

Aslnda bunlardan Fuzuli bir divan edebiyat airidir. Fuzuli'de egemen olan sevginin inanca dnt, Ali'ye balananlar konunun odana yerletirdii, aslnda dsel bir sevginin soyutlaarak iirleri doldurduu, Fuzuli'nin iirlerinde Azeri azn kulland grlr. Fuzuli Ali soyunu konu edinen "Kerbela atmda" bu olay kendi gnlnce bi-imlendirip, acnn en geni, en derin boyutlarn verir. zellikle "Hadikat - - s Seda" da (Mutluluklar Bahesi) adl eserinde insan olunun ac ekmeye yargl olduu soru-nunu dile getirir, iler.

"Ak imi her ne var alemde lm bir kyl kal imi ancak"

dizelerinde "ak" n bilimden stn olduunu vurgular.: Fuzuli bir gnl eridir, evreni sevgiyle zlemden kurulu bir alandr, rnlerinde duygusalln youn arl vardr. Geri kulland kavramlar dier islam lkelerindeki iirierin de ortak szckleridir, ama Fuzuli'nin onlardan deien yn, ayr.lan taraf konuyu ileyi biimidir.

Fuzuli'nin ok duygulu, ili, ince bululu, yaratc bir ozan olduu, iirine sevginin btn ayrntlarnn sindii herkesin benimsedii bir gerek. Onun btn iirleri zgndr. Bu nedenlerle iirlerindeki hitap biimi, eriatn katlna kar acmaszl onu Alevi -Bektai topluluuna sevdirmitir. Nitekim "Namaz ehline uyma, onlarla durma, oturma, camiye gitme, inanma, vaize uyma, abdest suyunu yzne vurup uykunu karma, dinciler

yalancdr, hrszdr" sulamalarm ieren iirinde olduu gibi dile getirdii ar yergiler, iledii konular, iirindeki gizemli g onu yedi ulular arasna katmtr.

Yedi ululardan biri olan madeddin - Nesimi divan yaznn en olgun rnlerini ver-mitir. Onun derinliini, sz - ses uyumunu baka ozanlarda bulmak kolay deildir. Trke iirleri gibi Farsa iirleri de derin anlaml, srkleyici, varlk birlii anlayn en

akc bir syleyile dile getiricidir. Nesimi bir uyum ozandr. Ona gre yaratl olay, grnmeyen Tanr'sal zden grnr duruma gelen bir fkrmadr. "Emanatio" yaratmak, yoktan var etmek deildir, grnmezken grnr olmaktr. Nesimi'nin iirlerinde ezgiye ynelik bir ses uyumunun egemen olmas, duygusal taknl iledii konular, duygusal balamalar, kart kavramlarn ilenii, sarsc bulular, inili kl duyarllklar okuyan

srkledii iin Nesimi'de Alevi - Bektai topluluunca benimsenmi saygnlk kazanm yedi ulular arasna yk.sellilmitir. Seyyid Nesimi ve iirleri bir nceki dnem ozanlar

arasnda sunulmutur (Bkz. l. cild). Virani, Yemini, Pir Sultan ve Kul Himmet Hz. Ali'ye, ocuklarna, Oniki imam'a

yrekten baldr, bu ballk yzeysel bir eilim deildir, ierikli, derin, iten, zl bir inancn sonucudur. Kendi grleri, zgn bulular dili cokulu, zl ileyileri onlar yedi ulular arasna ykseltmitir. leride sras geldiinde bu ozanlarn yaam ve iirleri zerinde daha geni biimde durulacaktr.

Onaltnc yzyl Osmanl devletinin hzla yaylmasnn, ykselmesinin srd bir yzyldr. Ekonomi tehlike sinyalleri vermeye balam olsa bile, kaynaklar akn, ve-rimini srdrmektedir. Bir ok ayaklanma ateleri yaklm olsa da, devlet egemenliini,

14 ALEV VE BEKTA/ iiRLER ANTOLO . .::._Jl:;:cs'-i --------

varln srdrmekte, bir ok beceriksizliklere karn, sonular yine de olumludur. Ama toplumsal olaylar, ayaklanmalar karsnda salkl zmler getirilmemekte, zora dayal, susturucu, salksz, us d yoliar tercih edilmektedir. Sorunlarn nedenleri aratrlmad, kktenci, doru, ussal zm yollan bulunmad iin devletin yapsn kemirmeye

balayan olaylarn ard - arkas kesilmemektedir. Bunlar devletin yorulmasna, pes etme-sine dein srecektir de. Alevi - Bektailer de bu olaylarn taraf durumundadr, bak

kemie dayannca lk atarak frlamakta, yasal olmayan yollara bavurmakta, yakp ykmaktadrlar. Devlet byle olaylarla uramakta, g harcamakta, toz duman iinde ko-

up durmaktadr.

Alevi - Bektai ozanlar, toplumsal olaylarn aclarn, yaratt ykm ve skntlar Allah - Muhammed - Ali ve oniki imam sevgisiyle sararak, rtlyerek, yaknma bii-minde, bir lk eklinde iirlerinde yanstmakta, kendi bireysel aclarn evrensel nitelie

ulaan "Ehli Beyt" acsyla birletirmekte, yourup szle, sazla topluluklarna sunmak su-retiyle onlarn bilinlerini diri tutmaya almaktadrlar.

Bu yzylda iir bir silahtr, propaganda aracdr, oturma kaynadr, barmadr, saldr klcdr, savunma bayradr. Attr, yaknmadr. Ayn ulusun ocuklarnn dlerinin, kymlarnn, acmaszlklarnn, yanllarnn yksdr, trksdr, iirleri onlarn ackl tarihidir, ibret alnacak niteliklerle dolu bir tarih .... Ama yine de ozann se-sine kulak verelim:

Ben bilmez idim gizli iyan hep sen imisin Tenlerde ve canlarda nihan hep sen imisin Senden bu cihan ire nian ister idim ben Ahir bunu bildim ki cihan hep sen imisin

16. yzylda Alevi Bektai edebiyatnda dzyaz olarak, baz evliyalarn yaants zerine yazlan menkibeler, athiyeler, savunu nitelikteki baz kitap, risale ve yazlara rastlanyorsa da bunlar konumuz dnda kald iin sadece deinmekle yetiniyoruz.

YAAM YKS

BALIM SULTAN (1473 - 1516)

Bektailie bir kurum, tarikat nitelii kazandran Balm Sultan, Hac Bekta Veli'nin torunu olan Mrsel Bali'nin byk oludur. Asl ad Hzr Ball olan Balm Sultan, gerek kitaplarda, gerek nefeslerde Hac Bekta Veli'den sonra en ok sz edilen kiidir. Balm Sultan hakknda saysz denecek kadar aslsz sylentiler karlmtr. Hi bir dayana olmayan sylentiler Osmanl - Safevi ekimesinin doruk aamada olduu yllarda pofik amalarla desteklenmi ve krklenmitir. Balm Sultan ocukluunda hep st yerine bal

verildii iin mahlasn bu olgudan almtr.

Balm Sultan, Hac Bekta Veli'nin ilkelerine gre Bektai yolunun temel kurallarn dzenlemi ve bu yolakta baz reformlar gerekletirmitir. Hac Bekta Veli Dergah'nda hizmet eden dervilerin evlenmemesi kuralm Balm Sultan'm koyduu sylenmekte ise de ilk mcerred dervi Sersem Ali Baba'nn Balm Sultan'n lmnden 36 yl sonra, l 552

ylnda Hacbekta'a gelmesi, bu sylentinin doruluu hususunda kuku yaratmaktadr. Yalnz u yadsnamaz; Balm Sultan hem Bektailiin hemde Anadolu Aleviliinin ekillenmesini, yani ibadet kurallarn iskelet olarak belirleyip Hac Bektai Veli felsefesinin temeli zerine salam bir kurgu ile oturtmutur.

Bilgin ve olgun bir kiilie sahip olan Balm Sultan 1516 da lm ve HaCbekta'da, Hazret avlusunda bulunan zel trbesinde topraa verilmitir (C. Ulusoy, Pir Dergahm-dan Nefesler, sh: 9). Erkannamesi; yolu, erkan, usulu belirleyip, disipline eder.

Bektailik tarihinde nem srasna gre Hac Bekta Veli'den sonra, Balm Sultan yer alr. Bektailiin ikinci kurucusu olarak bilinir. Bu nedele Pir - i Sani adyla anlr. Bu gnk bektailii dzenleyen odur. Yol ve ynteme ilikin, Erkanname veya Kanun - Evliya adl tzk ieriinde bir ilmihal kitab vardr. Bu tzk, Bektailiin eskimesini

nlemi ve yeni kuaklara aktarlmasn salamtr. Bektailikte bir dervie icazet veril -dii zaman, eline de bir Erkanname verilirdi. Bylece kutsal trenlerdeki farkl- iamann nne geilmi, yanl uygulama nlenmi olurdu.

Bir baka gre gre, Balm Sultan; Bektai azizelerinden, Kadnck Ana'nm torun-larndan, Mrsel Gazi veya Mrsel Baba'nn oludur. Annesi Makedonya dukalarndan Dimo adl Tekfur'un kz Prenses Mariya'dr. Bu kutsal kadn, Bektai olduktan sonra,

"Kz Ana" adyla tannmtr. Ona sarn olduu iin "Sar Kz" da derler. Balm Sultan'n asl ad "Hzr" dr. 1428 ylnda Dimetoka'da domutur. Doumdan hemen sonra annesi

16 ALEVi VE BEKTA/ iRLERI ANTOf.!JJiSi --------------

lmtr. Ve kendisine st yerine bal verilmitir. Balla byd iindir ki, "Balm Sul-tan" adyla anlr.

Balm Sultan, Dimetoka'daki Seyyid Ali veya Kzl Deli Sultan dergahnda bulundu. Yabal veya Yabali Baba adndaki azizden inabe ald. Ayn dergahn postniini Yaren Baba'nn lmnden sonra, Postniin oldu. II. Bayezd'm ars zerine (905 H. - 1499 M.) yinda stanbul'a geldi. inili kk'te kinci Bayezd'a nasib verdi. Ondan sonra Di-metoka'ya dnmedi. kinci Bayezd'n buyruu zere Hac Bekta Veli dergah'na gitti, Pir Evi'ni ikinci defa enlendirdi. Krklar meydan'nn dndaki yaplarn ou, Balm Sultan dneminde yaptrld. (927 H. - 1520 M.) ylnda Pir Evi'nde gt. Gmnden iki yl nce, Hac Bekta Veli tekkesinde, ehsuvarolu Ali Bey tarafndan yaptrlan zel trbe-sine gmlmtr. Balm Sultan'n babas Mrsel Gazi, Harmanck'taki Mrsel Baba der-

gah'nda, annesi Kz Ana, Bulgaristan'n Eski Cuma kentinde Kz Ana tekkesinde yatar.

"Baz dergilerde Balm Sultan mahlasl iirler grlmektedir. Bu nefeslerin Balm Sultan'a ait olmad kesindir. Bulgaristan'da yatan Ball Baba'ya aid olma. ihtimali var-dr". (Turgut Koca, a. g. e. sh: 125).

Aratrmac A. Haydar Avc'ya gre, Balm Sultan 1499 ylna kadar Dimotka'da Kzl Deli dergahnda postniin olarak bulunmu, 1500'1 yllarda 2. Beyazt'n ars ze-rine Hac Bekta dergahna gelip posta oturmutur. 1428-1516 yllar arasnda yaamtr. Mrsel Bali'nin oludur. Yusuf Bali ve Balm Sultan ya kardetir, ya da Balm Sultan, YusufBali'nin oludur. (Kalender elebi Ayaklanmas, AAA yaymlar, 1998 s. 42-44)

Bektailik'tarikatna bir kurum nitelii kazandran, onu dzenli bir ocaa dntren bir kii olarak bilinen Balm Sultan (kimi yerde Balum Bal Sultan) iirle uram mi, yoksa bakas yazp onun adna yazya geirmi mi, bu kesinlikle bilinemiyor. Kimi eski

iir dergilerinde bir ka iiri grlyor. iirlerinin, yarat ynnden, baarl olup olma-d deil de, Bektai anlaynn yaylmasnda katks bakmndan zerinde durulmaldr. Balm Sultan adn tayan bu iirlerde egemen konu Ali ile soyuna duyulan sevgi, onlara gsterilen saygdr.

Balm oklar ile sohbet edbdr Bu yola erkine emek verbdr Gidin grn pirim nenle durubdur Pir olduu yerden haber ver imdi.

Bu iirin dili, sylenii eski, salt bir Alevi - Bektai duygusu ierdii ak. Ayrca "bu yola erkana emek verbdr" dizesiyle, Balm Sultan'n Bektailik'e verdii emek, onu kurumlatrmaya almas da gndeme getiriliyor. Bu drtln bulunduu koukta:

ah - i merdin gibi ere tapanm Kim idi bekisi o drt kapunun

Ev iinden bize haber vir imdi.

------"B-'-A __ LIM SULTAN 17

dizeleri ozann Ali'ye balln aklyor. Balm Sultan'n baka bir iirinde geen:

Benim sevdiceim Ali'dir Ali Ali'yi sevenler olmaz m veli Pirimin elinden imiim dolu Ali'yi seversen deme yarama

dizeleri Bektailer arasnda sk sk okunur, yinelenir. (. Z. Eybolu, a. g. e. sh: 122)

GR VE DNCE YAPISI Babn Sultan, Hac Bekta Veli'nin dncelerini grlerini bir inan yola haline getirmitir. Bunun iin Bektailik zerine bilgi vermek, okuru bu konuda aydnlatmak is-tiyoruz.

Bektailik, Hac Bekta Veli'nin dnceleri evresinde oluan dinsel akm ve Balm Sultan'n (. 1516) kurduu tarikat. 13. yzyln ilk yarsnda Anadolu'ya geldii sanlan Hac Bekta, Babai Ayaklanmas'ndan sonra geriye kalan Babailerle, Kalenderi, Haydari, Cami, Ethemi gibi bir ok ii - Batni kesimi bir araya getirerek Bektailiin temellerini

att sabittir.

Bektailik Anadolu'nun Mool istilasna urad, merkezi otoritenin zayflad, halkn kendi rgtlerini kurmaya giritii bir ortamda Ahi rgtyle dayanma iinde gelimeye balad. nceleri bir tarikat yaps tamayan Bektailik, Osmanl Devleti'nin kuruluuyla birlikte hem rgtl bir biim almaya, hem de sivil bir kurum olmaktan kmaya balad. Nedenleri tam bilinmeyen bir sre ierisinde yenierilerle zdeleti ve onlarla birlikte giden derviler araclyla Rumeli'de de yayld. Yenieri Oca'na "Hac Bekta Oca" denmeye baland. 15. yzyl sonlarnda Balm Sultan, BektaiJii belirli bir dzeni, kurallar ve tlenme biimi olan bir tarikat durumuna getirdi. Kurulu d-neminde I. Osman, Orhan ve I. Murad'n desteini gren Bektailik, Osmanl Devleti'nin ideolojik ynden Snni bir izgiye iyice oturmas zerine devlet desteini nemli lde yitirdi. Ama yenieriler arasnda tutulduundan etkisini srdrd. Osmanl Devleti'nin gerileme ve k dneminde Yenierilerin giritikleri ayaklanmalar ve zorbalklar Bek-

tailiin gcn ve saygnln sarst. II. Mahmud, l826'da Yenieri Oca'n ortadan kaldnrken Bektai tarikatn da yasaklad. Bektailer zerinde youn bir bask uyguland Binlerce Yenieri ve Bektai ldrld. Bir ok Nakibendi, Bektai tarikatna girerek, kendi tarikatlarna uydurmaya altlar, ama baanh olamadlar. Abdlmecid dneminde yeniden kendi tekkelerini oluturan Bektailer, kendisi de Bektai olan Abdlaziz dne-minde giderek glendiler ve il. Abdlhamid dneminde eski glerini kazandlar. Cum-huriyet'in kurulmasndan sonra 30 Kasm 1925'te karlan tekke, zaviye ve trbelerin ka-patlmasna ve tarikatlarn datlmasna ilikin yasayla, Bektailik de resmen son buldu.

Dnsel olarak Budaclk, Manicilik, Mazdecilik, Eski Yunan ve Roma dncelerinin etkilerini ve izlerini tayan Bektailik'te amanclk ve Anadolu'nun yerleik inan-

18 ALEV VE BEKTA/ iiRLERi ANTOWJSI

!arnn izleri de ak biimde grlr. Bektailik Ahmed Yesevi, Bayezid Bistami ve Muhyiddin Arabi gibi slam mutasavvflarna da ynelmi ve eitli sistemlerden ald eleri kendi dnce yaps iinde eritmi, kendi kimliini oluturmutur.

Balm Sultan'dan sonra Batnilik, hulfil ve tenash inanc Bektailik iinde iyice yer etmi, bir takm ayin ve trenler ortaya kmtr. Bu nedenle Bektailii "mezhep bak

mndan Caferi, irfan ve felsefe bakmndan Hurufi" olarak tanmlayanlar olmutur. Bekta-ilie sonradan katlan inan ve adetlerden en gze arpanlar erbet yerine arap imek, evlenmemek (mcerredlik), bir ok yasaklar gnah saymamak (ibahilik), hurufilik ve lemeleridir.

Hac Bekta Veli'nin yolu drt kap krk makam temeli zerine kurulmutur. Bu drt kap eriat, tarikat, marifet ve hakikat kaplardr. Bektailer eriat kapsna "bel olu", tarikat kapsna "yol olu", marifet kapsna "il olu", hakikat kapsna da "Atam gk, anam yer" derler.

eriat kaps, islamn ve ehi - i beyt yolunun gereklerine uymaktr. Bu nedenle Bek-tai, dinin yasaklarna uymak ve sayg gstermekle ykmldr. eriat kapsna girenler bel oludurlar.

Tarikat kaps, eyhe balanmaktr. Mrit, tarikata giren yol oluna tarikatn temel-lerini, trelerini retir. Tarikat kapsna girenler elinden, belinden, dilinden dolay bir ha-taya dmemelidir.

Marifet kapsna giren Bektai evrenin srlarn renecektir. Bu kapya giren il olu, hakikat alemine dalacak, mutlak gzellii grecek, evrenin yaratcs Tanr'y tan -yacaktr. Bu aamadaki Bektai bireysellikten kurtulacak, btn insanlar sevecek ve elini insanla uzatacaktr.

Hakikat kapsna ulaan kii olgunlam ilim evrenine ayak basmtr. Bu kapda, aamadan geerek ayne'I - yakin (kesin gereklik), ilme'] - yakin {kesin bilgi) ve hak-ke'l - yakin (Tanr'da yok olma) srlarn renecektir. Bylece evreni tanyacak ve nefsini

arndrarak Tanr'ya kavuacaktr.

Bektailikte drt kap inancna bal olarak drt inan gelitirilmitir. badet, niyaz, adak ve vuslat. badet Tanr birliine inanmay dile getirir. Niyaz yalvarmaktr ve nama-zn yerini almtr. Bektailer bata Hz. Ali olmak zere pirlere srekli yalvarrlar. Adak, dergaha gnderilen koyun ve para gibi armaanlardr. Vuslat ise mutlak gzellik olan

Tanr'ya inanla ulamaktr.

Bektailiin en nemli temellerinden birisi de"tevella" ve "teberra"dr. Tevella Hz. Muhammed'in soyunu sevmek ve Oniki imam' veli, nder kabul etmektir. Teberra ise

bata Yezid ve yandalar olmak zere btn ehl - i beyt dman lan na dman olmak, on -!ardan uzak durmaktr. Tevella nceleri Tanr'y sevmek, O'nda yok olmak, Teberra, Tan-r'dan baka varlklardan, masivadan yz evirmek anlamn ifade etmekteydi.

BAUMSULTAN 19 -----------

Bektailerin kendilerine zg, ayrc kimi gelenekleri de vardr. Bunlardan birisi, byklarn dudaklarnn stne doru uzatmalardr. Buna "mhr" derler. Birbirleriyle karlatklar zaman sa ellerini kalpleri zerine koyar ve baparmaklarn kaldrarak bo-yun keserler. Tokalatklar zaman baparmaklarn birbirine dedirirler, ayn anda eilerek birbirlerinin ellerini perler. Birisi "vakitler ak olsun" derken, br "akn cemal ol-sun glm" karln verir.

Bektai babalar balarna on iki dilimli ta giyerler, gslerine de "teslim ta" adn verdikleri 12 keli kk bir ta takarlard. stlerine hrka giyer, bellerine kemer kuanrlard. Teber ve kekl tayan Bektailerin kendilerine zg sancaklar da vard. En nemli Bektai geleneklerinden birisi de musahiblik, ;yani e tutmadr. Hayatlarnn sonuna dein birbirlerine yardmc olan bu eler "yol kardei" olarak da adlandrlrd.

Bektailie ginnek isteyen kii nce bir sre denenir. Deneme sresini baar ile dolduran kii, "ikrar ayini" denen trenle tarikata girer, baka bir deyile inabe ahr. krar verecek kii iin trenden nce bir rehber, bir de musahib seilir. Rehber, adaya tarikat abdesti aldrr. Bu, simgesel olarak adayn nceki gnahlarndan arnmasn ifade eder. ki rekat namaz kldrdktan sonra l gibi kefene sarlan adaya telkin verilir; daha sonra boynuna "ti - i bend" denilen bir mendil balanarak meydana getirilir. Burada On iki

imam' simgeleyen 12 post vardr ve her birisinin zerine bir b~ba oturmutur. eriye gi-ren aday, rehberinin nclnde drt kapya (eriat, tarikat, marifet, hakikat) selam vere-rek ilerler; bylece drt kapdan gemi olan aday mridin nne getirilir. Mrid sa elini ikrar verecek adayn iki omuzu arasna koyarak "kukusuz bana ba eerek ellerini verenler Allah'a ba eip el vermi saylrlar" (48 / 10) ayetini okuyarak bu elin "pene - i al - i aba" olduunu syler. Boynundaki mendil zlr, kulana "girme girme, dnme dnme, eline, beline, diline sa ol, mridin Muhammed, rehberin Ali" denir. Kefeni

karlr, bylece sembolik olarak yeni yaamna doduu anlatlm olur.

Bu tren srasnda ieride yalnz bir tek kandil yanar. Tren biter bitmez btn kan-diller yaklarak ortalk aydnlatlr. Aday mritten balayarak postlar zerinde oturan b-tn babalarn nne gelir, sayg ile nce postu, arkasndan babann elini per. Giri treni

Bektailiin zellikle Alevilikle i ie girdii Anadolu'da deiik biimler kazanmtr.

Bektailikte be derece vardr. Birinci dereceyi tarikata girmek isteyen talihler oluturur; bunlara "ak" denir. kinci derecede tarikata yeni giren ve kendilerine "muhib" de-nilen kiiler yer alr. Muhibler arasndan dervilik ikrar vererek dervi olanlar da nc dereceyi olutururlar. Drdn derecede babalar yer alr. Belirli bir hizmetten sonra ge-rekli yeterlie ulaan dervie halife tarafndan babalk verilir. Beince ve en yksek dere-cede ise halifeler bulunur. Halifeler talar zerine siyah sark sararlar. Babalar, eer Hz. Muhammed'in soyundan iseler yeil, deillerse beyaz sark sararlar. Derviler ise sark sarmazlar.

Bektailik belli bal iki kola ayrlmtr. Hac Bekta Veli'nin evli ya da bekar ol-duu konusunda ortaya kan bu iki koldan birincisi Hac Bekta'n bekar (mcerred) ya-

20 Al.EVi VE BEKTA iiRLERI ANTOLOJiS

adm ne sren Babagan kolu; ikincisi ise Pir'in evli olduunu kabul eden elebiyan kolududur. ki kol bu basit ayrm yznden adeta birbirine dman olmutur. "Belden gelenler" denen elebiyan kolu Alevilikle kararak daha ok Anadolu'da "yoldan gelen-ler" denen Babaan kolu ise zellikle Rumeli'de yaygnlk kazanmtr.

Balm Sultann "Erkannamesinin" ierii aa yukar biliniyor, ancak aslnn nerde olduuna dair elde herhangi bir bilgi yoktur.

RLERNDEN RNEKLER

El ele tutuup gidelim karde Muhammed Ali'nin yoludur bu yol Cmlemiz bir vcud olalun karde Muhammed Ali'nin yoludur bu yol

Dertliler derdinin pazardr bu Merdane mertlerin asardr bu Gerek erenlerin esrardr bu Muhammed Ali'nin yoludur bu yol

-1-

i Mrid - i kamilden gueyle pendi, Hfzeyle gnlnde her ne kim dedi, Cem olup Erenler meydana geldi, Muhammed Ali'nin yoludur bu yol

Yakup gibi ala, Kenan olasn, Sabret Yusuf gibi, zindan olasn, Kul edip nefsini Sultan olasn, Muhammed Ali'nin yoludur bu yol

Erenler yoluna gitmek byledir, Balum'da mihrab kuldur, kledir,

Derdiini cemet, erenlere ver, Muhammed Ali'nin yoludur bu yol,

(Hasan Glah, a. g. e. sh: 116)

Pend: Sz - Guetmek: Dinlemek - Hlfz: Sakla, tut-Asar: Eserler.

Benim sevdiceim Ali'dir Ali Ali'yi sevenler olmaz m veli Pirimin elinden imiim dolu Ali'yi seversen deme yarama

Hakk' bilmez isen eyleme pazar Bir mnafk ehl - i iman bozar

Mridler olmasa yaralar azar Pirimi seversen deme yarama

-2-i M'min mslim bir araya gelince

Pirlerin elinden dolu alnca Gnah sevab hep anda sorulunca

ah' sever isen deme yarama

Benim yaralarm baldr bal Ak - sadkm cieri dal Balm Sultan Mrsel Bah'nn olu Ali'yi seversen deme yarama

Evvel batan Muhammed'e salavat Arif isen bu manay ver imdi

eriattr tarikattr, marifet Hakikatten bize haber ver imdi

Yahilerle konu yaramazdan ka Ma'rifetin varsa gel gevherin sa Al bu drt kilidi drt kapuyu a Ev iinden bize haber ver imdi

-3-!

BALIM SULTAN 21 ------- ----

Dikensiz develik nereden bitti Bu drt kilid ann dibinde yitti O ne nesne idi cihan yuttu Cihan yutandan haber ver imdi

ah - Merdan gibi ere tapann Kim idi bekisi o drt yapunun Muhammed bekisi o drt kapunun Ev iinden bize haber ver imdi

Babn oklar ile sohbet edbdr : Bu yola erkana emek verbdr Gidin grn pirim nerde durubdur Pir olduu yerden haber ver imdi

Yahi: yi- Yaman: Kt- Yol, Erkan: Eirim, dzen -- Gevher: z - Mari-fet: Ustak, yetenek - mdi: imdi.

Menim t>evdcem Ali'dir Ali Ali'yi sevenler olupdur veli Pirimin destnden nfiettim dolu AH'yi seversen urma zahmma

Hakk'1 tnmaz ile itme pazar Ol minafuk ehl - i iman bozar Niyaz hlmaysar yaralar azar Ali'yi seversen urma zahmma

-4-. Mmin mslim yakin geldkleyin

Pirlern destnden dolu aldklayn Vebal sevab hep onda sorduklayn Ali'yi seversen vurma zahmma

Mecmus. yaramn baldur bal Gerek erenlerin cieri dal Balm Mrsel Bal'nn ol Ali'yi seversen urma zahmma

Not: Bu iirin daha deiik bir varyant yukarya alnmtr. Kimi kitaplarda nakarat dizesi: "Ali'yi seversen deme yarama" eklindedir.

Zahm: Yara - Dest: El - Nfi etmek: mek. - Urma: Vunna

Biz urum abdallaryz Maksudumuz yardr bizim Getik ziynet kabasndan Gencinemiz erdir bizim

-7-,j, Daim klarz biz zan

Harceyleriz elde var Dost yoluna verdik seri Mnkirimiz hiirdr bizim

22 ALEVi VE BEKTAi iRLERi ANTOLOJiSi

Ak blblyz teriz Rah - Hakka yz tutarz Mana gevherin satarz

Mterimiz vardr bizim

stivay gzler gzm, Seb'el mesanidir yzm, Enet - Hakk' syler szm,

Miracmz dardr bizim

Haber aldk Muhammet'ten Gemeyiz zat u sfattan Balm nihan syler Zattan

radimz srdr bizim Dar: Grgde talibin ald durum - Maksud: Erek, stek - Kaba: Giysi - Gen-cine: Hazine - Zar: nilti, At - Har: Diken- Zat: Tanr'nn z - Sfat: Tanr

nitelii. Tanr grnm. - stiva: Hak ile Halkn ara kesiti - Nihan: Gizli -Seb-el mesani: Yedi ayet. Fatiha suresi. Kuran - Kerim'in ilk suresi. Kuran - Ke-rim yorunu:ularnn byk ounluu bu sureyi Kuran'n zeti bilir. Besmeleyle balar.:

Bismillahirrahmanirrahim

''Elhand lillahi rabbil alemine. Errahmanirrahim. Mfiliki yevmiddin. yyake na'bd ve iyyake nesta'in. hdinassratal mstekym. Sratellezine en, amte aleyhim gayril madubi aleyhim veleddalliyn" {Amin).

Anlam: (l - 4) Hamd, alemlerin Rabbi, merhametli olan, merhamet eden ve din gnnn sahibi olan Allah'a mahsustur. (5 - 7) (Allah'm) Ancak sana kulluk eder ve yal-

nz senden yardm dileriz. Bizi doru yola, nimete erdiin kimselerin, gazaba uramayan -larn, sapmayanlann yoluna eritir. (Amin).

- Neciyynllah. Nuh Peygamber'in lakabdr ve "Tanr tarafndan kurtarlm" anla-mna gelir.

- Nevruz. "Yeni gn" demektir. Gnein koyun burcuna girdii ve ilkbaharn balad bu gn, Zerdt dinince en byk bayramdr. Alevi-bektailer Nevruz'u, Hz. Ali'nin doum gn sayarlar.

KALENDER ELEB (CVAN)

(1476 -1528) Hac Bekta Veli soyundan, Mrsel Bali'nin olu ve Balm Sultan'm kk kardei

dir. Kalender elebi genlik yllarn okumak ve iir yazm~kla geirmitir. Sakin yaratl ve air tabiat ile evresine kendini sevdiren bir kiilii vardr. Balm Sultan'n ld ta-rihte 40 yanda olan Kalender elebi, on bir yl Hac Bekta Veli Dergah'nda postniin olarak grev yapmtr. Osmanl kaynaklar Balm Sultan evlatlarndan gsterir. Buna gre Kalender elebi Balm Sultann torunudur (Bknz. Baki z a.g.e. s:l84).

O yllarda Sleyman I (Kanuni) para darl nedeniyle yeni ve ok ar bir toprak vergisi karm, vergiye kar kanlar ar biimde cezalandrmtr. Bu yzden Bozok, Sivas, Mara, Adana, Tarsus Trkmen'leri ayaklanm, bunlara bir o kadar da sipahi ve kyl katlmtr. Bu ayaklanmann banda Kalender elebi vardr. lk etapta stnlk

salayan kymclar tmar'l sipahi'lerin Sadrazam brahim Paa ile anlamalar sonucu bozguna uramlar ve bu yenilginin sonunda Kalender elebi Nurhak dalarnda sadk bendesi Dulkadir beylerinden Veli Dndar ile birlikte idam edilmitir. (22 Haziran 1527)

Deerli aratrmac A. Haydar Avc'ya gre, Balm Sultan ile Kalender elebi karde olamazlar. Alevi kaynaklarna gre Mrsel elebi 89-90 yandayken Balm Sultan'n doduu mantkl bir saptama saylamaz. Kalender elebi, Yusuf Bali'nin oludur. Byk olaslkla, Balm Sultan Kalender elebi'nin amcasdr. Yani Yusuf Bali ile Balm Sultan karde ocuu olurlar. Her ikisi de Seyyid Ali Sultan'm torunudur. (Bknz. Kalender elebi Ayaklanmas, AAA yaymlar, 1998, s.34-42)

Mezar Balm Sultan Trbesi'nin bat ynndeki zel blmdedir.

iirlerinde, Kalender Abdal, ah Kalender, Civan, Civan Kalender, Gen Kalender adlarn kullanmtr. iirlerinde Alevi - Bektai anlaynn btn sorunlarna deinir. zellikle oniki imam zerinde durur, gelenei srdrr. "dn gece seyrimde batin y-znde/ Hnkar Hac Bekta Veliyi grdm" dizeleriyle balayan iiri uzun yllar tekke-lerde, krsal kesimdeki kahvelerde alg eliinde ezgi olarak sylenmitir.

Bilmeyen insan deil billah bu canm kadrini Gitmeden bilmek gerek ruh - i revamn kadrini

dizeleriyle balayan gazelinde yaamn anlam, insann yer yzndeki grevi, insann de-eri; z, sz bilinmeyen kimselere iini amamann, sr vermemenin yarar, kiinin tinsel varlnn nemi zerinde durulur. Kalender elebi iirlerinde Hz. Ali ve soyuna

24 ALEVi VE BEKTA/ iiRLERi ANTOLOJiSi

balln, tarikatta, kiiye ar bir gnl yk dtn belirtir. Eski iir geleneini srdrmtr.

Kalender elebi olay hakknda daha geni aklamalar Turgut Koca'nn Bektai -Alevi air ve Nefesleri kitabnda bulunmaktadr. Turgut Koca'ya gre onaltnc yzyl

Bektai airlerinden olan Kalender elebi'nin yaam hakknda bilgi yoktur. Bununla be-raber, Bektai azizelerinden Kadnck Ana'nn torunlarndan olan ve isyan thmetiyle 1527'de idam edilen Kalender elebi olmas ihtimali vardr. 1522 Moha zaferinden he-men sonra, Anadolu'da "Celali isyanlar" diye tanmlanan bir ok bakaldrlar olumaya

balad. zellikle Adana evresinde birden bire karklklar kt. Sln (skln) Koca ve Baba Zunnun airetleri isyan ettiler. Hseyin Paann kuvvetlerini yendiler. Bu ar-

pmada Baba Zunnun ld, Hseyin Paa yaraland ve ald yaralarn etkisiyle Sivas'ta ld. Bunun zerine Dirindi'de Domuz Olan, Tarsus'ta Yenice Bey de isyanclara katld.

syanclar, Kendilerine bakan olarak, Hac Bekta soyundan olan, Kalender elebi'yi setiler. Bu nedenle, isyan daha da byk boyutlara ulat. iekli, Karacalu, Aka Ko-yunlu, Masadl, Bozoklu airetleri de isyana itirak etti. Sonuta Sadrazam brahim Paa' -nm kuvvetlerine yenildiler. Basz adyla anlan yerde Kalender elebi'nin ba vurularak ldrld.

Kalender elebi ayaklanmasnn olumasnda kkeninin ve bulunduu postniinlik makamnn byk pay vardr. Ayaklanmann kitle taban kyl - ifti kesimiydi, yoksul halkt, geni Trkmen ymlanyd. Elinden dirlii alnm, yoksullua itilmi kk dirlik sahipleriydi. Devlete dlanm, baskyla dzen iinde tutulmaya allan kesimlerdi.

Bunlarn geneli Alevi ve Trkmenlerdi. Ancak silnni kesimden toprak yoksulu eler de bu ayaklanmaya katldlar.

Tarihi brahim Pecevi, "Kalender ah okadar g ve itibar kazand, o kadar kalaba-lk bir topluluun ba oldu ki, bylesi imdiye dek hibir bkaldrcya nasip olmu de-ildi. Ik ve Abdal diye anlan ne kadar inanc ve eylemi bozuk kimseler var idiyse ya-nna toplayip yirmi, otuz bin kadar ekiyadan oluan byk bir ete meydana geldi" der (Peevi Tarihi s: 93).

Yine Peevi Tarihi: Kalender elebinin balaklarn yle anlatr: "Trkmenler arasnda bir ok ksknler vard. nk Trkmen ile Osmanl padiahnca ahnd zaman ok kimselerin tmarlar ellerinden alnm ve bunlar padiah haslarna eklenmiti. ounun sapk inanl Kalender'in ekiyalarma katlmalar bu yzden olmutur" diye olayn nedenlerini saptar.

Tarihi Mneccimba Ahmet Dede olayn toplumsal ve snfsal zn benzer grlerle anlatr.

Tarihi Sadkzade Mehmet Hemdani elebi de ayn yarglara varr. Kalender eiebi ayaklanmas o gne dein Osmanlya kar yrtlen en byk ey-

lemdi. Hareket ekonomik arlkl nedenlere dayarr. Ayaklanma genilii ve zellii iti-baryla tamamen bir kyl ayaklanmasyd. Hareket banda bir Alevi hareketi olarak

------------------. ~------KA_l_E_N_D_E_R~.E!!_L_ ____ _]_~

dodu, geliti. Tarihi kaynaklarn "Iklar" , "Torlaklar", "Kalenderiler", "Abdallar" ve "Mlhidler" dedikleri bu Alevi gruplaryd. Dulkadir Trkmenleri, Tmarl Sipahiler, Snni iftiler, dahas kent ve kasaballarda harekete katldlar. Ayaklanma Krehir - An -kara yresinde patlad. Kanuni isyan nedeniyle Macaristan seferinden erken dnd. Sad-razam brahim Paay grevlendirdi. brahim Paa bin Yenieri, ikibin Sipahiyle Ana-dolu'ya geti, Anadolu ve Karaman Beylerbeyi askerleriyle brahim Paa'ya katldlar. Anadolu Beyler Beyi Behram Paa, Kozova da Tokat yaknlarndaki Cincifte yenildi (27, 5, 1527), Osmanl ordusunun ileri gelenleri ld, Osmanllar iin byk bir yenilgiydi: ordunun tm arl Kalender elebi'nin eline geti "Btn Torlaklar, arlkl silah, hayme ve adrlar edindiler, plak ve perian iken giyindiler, kuandlar, vnlecek giysilerle donandlar" (Solakzade Tarihi H / 155, Ahmet:Refik a. g. e. s: 11)

Bu olaydan sonra Dulkadir'li boylarnn ou Kalender elebi'ye katld. Gc 30 -40 bine kt_ Bu g Osmanl'y akll dnmeye ve nlemler almaya gtrd. brahim

Paa, Kalender elebi'nin glerinin yalnz Alevilerden olumadn saptaynca, yeni bir politika belirledi. Dulkadir oymaklarndan bata Karaal ve Doukz boy beylerine gizlice dirliklerinin verilecei bildirildi. Aynca yolsuzluklarn dzeltilecei di.yuruldu. Halka zulmeden Vali Ferhat Paa ile birok sancak beyi idam edildi. steklerine ulaan dirlik sa-hibi Trkmen beyleri yoksul kyllere ve Alevilere ihanet ederek ayrldlar. Devlete do-yurulan Dulkadirli beyler bakalarn da Kalender elebi'den koparmay stlendiler. zellikle geceleri bir ok insan isyanclardan ayrld_ Kalender elebi'nin yannda 3 - 4 bin Kalenderi kald. ran yolu Hsrev Paa tarafndan kesildi. Kalender elebi Badat'a gitmek iin Sarz - Elbistan yolunu tuttu. Basaz - Basan (Nurhak danda)denilen yerde Kalender elebi'yi politik ynden ypratan brahim Paa'mn adamlar Kalender elebi'yi ve yanndakileri ldrdler. (V. Harnrner Tarihi, s: 315. I The Ottoman Emp. Halil inan-ck s: 182) (Mezhepler Tarihi. Enver Behmen apolyo, s: 335) (Akt. Turgut Koca a. g. e. s: 108) Bylece Osmanl bir ke:: daha amar..:a ulat. Kalender elebinin mr~dlerinden

olduu anlalan ada Koyun Abdal olaya nasl bakyor birde onu dinleyelim: Seni ah'a gider derler, Gel gitme gzel Kalender Atan anan yzn suyun, Terk etme gzel Kalender

*

Hac Bekta degil mi atan, Hnkar Veli degil mi ten Kerbela'da mekan tutan, Gel gitme gzel Kalender

* Sen Hac Bekta gliisn, u aleme dopdolusun Sende bir erin olusun, Gel gitme gzel Kalender

*

Yedilmez oldu yedekler, kurulmaz oldu otaklar Harb oldu kald raklar, Gel gitme gzel Kalender

*

26 ALEV] VE BE;_,IS_'[~ /RLERi t\NTOLD_JS -

Blk blk oldu beler, Dikildi sayvanlar tular Koyun Abdal durmu alar, Gel gitme gzel Kalender

(Bknz. sh: 571) Onaltnc yzylda dzenlenmi bir ok dergilerde, iirlerine rastlanmaktadr. Hece

ve aruz veznini ustalkla kullanmaktadr. Baarl bir airdir. iirlerinde Hurufi inanlar grlr. Olduka kltrl, etkili bir kiilii vardr. Zamannn byk bir blmn oku-makla, deyi sylemekle geirmitir. Deyilerinde ilim, irfan ile uramann hakk bul-mak, benlikten kurtulmak, ksaca insan olmak iin gerekli olduunu belirtir, vurgular.

Dn gece seyrimde batn yznde Hnkar Hac Bekta Veli'yi grdm Elif ta banda nikap yznde

Asl imam nesli Ali'yi grdm

tim ol doludan aklm yitirdim kardm kisvetim ikrar getirdim Menzil gsterdiler getim oturdum Kemend ile bal belimi grdm

-1-

J.. Geti seccadeye oturdu kendi oturdu Cemali nurundan ra uyand

aret eyledi sakiler sundu Bize Hak'tan gelen doluyu grdm

Mrid eteinden tutmuum destim Bu idi muradm iriti kastm Bilmem sarho muyum neyim, ben mestim Erenler verdii doluyu grdm

Kalender Abdal'm koymuum seri kr kurban kestim grdm didar Erenler serveri, gerekler eri Sultan Hac Bekta Veli'yi grdm

Seyr, d, seyran, batm: , lahi sr -Nikah: yz rts - Dest: El - Didar: Yz -- Server: Babu. Dilim: Dolu. - Kisvet: Giysi - riti: Erdi.

-2-Ey gnl ad ol Muhammed Mustafa devrandr

Mereb - i ah - velayet Murteza devrandr Her taraftan hikmetullah sr - r ah oldu zuhur

ah Hasen ah Hseyn'im Kerbela devrandr Talib ol Zeynelaba'ya Bakr'e ihlas ile Ca'fer Kazm Ali Musa Rza devrandr

ah Taki sultan - alem ah Naki ah Askeri Mehdi hem din serveri Al - i aba devrandr Sohbet - i irfana ermez her hasis - i bi haber Bunda smaz nailer bu aina devrandr Zahidin ref oldu zhd kalmad ayruk demi Lacerem sdk u safa mihr vefa devrandr

_______ fSA_~ENDER ELEB 27

Geti hkm - tohm - i Mervan geldi iman askeri Ey Kalender secde kl Al - i aba devrandr

Al - i aha: Hz_ Peygamherin soyu, yani Hz. Muhammed, Hz, Ali, Hz_ Fatma, Hz_ Hasan ve Hz. Hseyn. - Devran: Dnem, Zaman - lahi: Temiz, pak - Ref': Kaldrma- Mihr: Gne- Zahid: Ar sofu -- Zhd": Tamamen kendini ibadete vermek -- Lacerem: Kukusuz, elbette - Tohm- Mervam Yezid soylu.

-3-

Bilmeyen insan deil billah bu cann kadrini Gitmeden bilmek gerek ruh - i rev~n - n kadrini Lfitf - u ihsan eyleyen dar - fena ire mdam La cerem odur bilen dar - ili beka'mn kadrini

Serteser cismini viran etmeyen ta ak ile Bilmemitir gevher - i gene - i nihiln'n kadrini

ekmeyen derd - ti bela v mihnet - hicran gamin Ol ne bilsn derdmend - i natva'nn kadrini

isteme her um - i narnerd ile nadandan kerem Hem yine merdan bilr merd - i Huda'nn kadrini

Bunca devran geldi geti bilmedi mnkir henz Dervi - i biare -i ehi - i duii'nn kadrini

Ey Kalender razm kefetme her na mahreme Deme can bilmez bilirsin bu beyan'n kadrini

Viran: Ykk, ren - Derdmen: Tasal, dertli - Rill-i revan: Akan, coan, dola-an ruh - Gene - i nihan: Sakl hazine - Nadan: Yoz, kt. - Dar - fena: Ge-ici alem, dnya. - U cerem: phesiz, kukusuz - Dar - l - Bekaa: lmszlk yurdu, ahret. - Natvan: Zavall - um: Uursuz - Merd i Huda: Tanr dostu - Raz: Sr- Beyan: Aklama - Kadrini: Deerini - Na - mahrem: Nikah

dmeyen, yabanc - Habbe: Damla - El'ham: Merhametli - Mdam: Daim -Serteser: Batan baa -um: Uursuz.

-4-

Hor bakma fukara'ya sakn ey ehi - i hner Surete etme nazar siret'e bakp ekser Kadir olmazsa da bir habbeye dnyada eer Der erham - fena lfitf - i Huda'ya mazhar Etme dervi - i aba - pu'a hakaretle nazar O da halince fena mlketinin ah - geer

28 Al.EV/_!:". BEKTAi iiRLERi AJVTQf=9.J!.!f_L_ __________ , .... -----.. ------------

Adem - i ftrat - evvelde Huda'y mutaaal Kimisin ah - cihan etti kimisin abdal Kimine sadr nasib etti kimine saff - niiil Bu nashatleri gu et sakn ey nik hisiil Etme dervi - i aba - pu'a hakaretle nazar O da halince fena mlketinin ah - geer

Hnerine nazar et aybn pinhan eyle Kibri ko yanma al alemi seyran eyle Defi gam kl gle bak handan eyle

Hatrn ele a1 lfitf edip ihsan eyle Etme dervi - i aba - pfi'a hakaretle nazar O da halince fena mlketinin iil - geer

Saf dil ol yere ko yzn n ab - revan Kaynayub tekye - i ak ire varup nice zaman Bir bilr ah - u geda kadrini ehi - i irfan Yedi iklime olursan da ah - cihan Etme dervi - i ab. - pu'a hakaretle nazar O da halince fena mlketinin ah - geer Mnkir olma fukaraya yr zfihid zinhar

Rfk ile bak yzne !Otf ile eyle gftiir Fukaradan kopar erbab - velayet her bar Gel Kalender szne eyleme red ile inkir Etme dervi - i aba - pfi'a hakaretle nazar O da halince fena mlketinin ah - geer

Ekser: ok, daha, fazla - Zinhar: Sakn - Zahid: Ar sofu - Zar: Alama -Aba pu: Aba giyen - Geda: Kul - Gftar: Sz -- Bar: Yk - Rfk: Yumu -aklk - Erbab: Uz - Zinhar: Aman ha - Mlket: lke - Pinhan: Gizli.

Allah bir Muhammed Ali Nazar eyle Mri bana

zz - celalin akna ektirme ol zari bana Pirlere niyaz ederiz Yalan dnyay nideriz lrz hasret gideriz Gster ol didar bana

-6-J. Muhammed Ali'dir server

Kapusuna varp yalvar Dileyene muradn ver

rak eyle niiri bana Kalender alar yerinir

Ak hayaliyle srnr Cennet - i ridvan grnr

ol gzelin kaddi bana

Rldvan: Cennet trlerinden birinin ad - Kadd: Boy- Nar: Od, ate-- Izz: De-er, ycelik, giillk -- Celal: Byklk, ululuk - Hm: Kzgnlk.

-----------------------.. _____ .. ___ . ______ f0.LEl'f_DER ELEB/ ____ 29

Dilberin vechine Bismillah oku Gr bu hsn-i hulku sun'ullah oku

ehre - i ruhsaresin Seb'ulmesan Aileme! - esma Kelamullah oku

Ver salevat grse aynn aynm Kalarn hem kudret - i Allah oku

-7-J, Ol beyan - beyyinat - zat - Hak

S'.lret - i insandr eyvallah oku Ger dilers~n ehi - i naci olmaa Ge bu kesretten kitabullah oku

Harf - nutka Cavidan'dan al sebak Asl u fer'i nak - Arullah oku

Fa dad tamdan iste Rabbini Ey Kalender ilm - i ehlullah o~u

AIKLAMA Tanr'nn insan yznde grld, Tanrnn bti.in baarlarnn insan yznde ya-zld, insann kalarnn bile Tann'nn yaratc gcn bildiren birer anlat tadklarn

gsterdii, insann znde Tanr znn bulunduu, insan ile Tanr anlam bakmndanda, gvde bakmdanda bir olduu aktr, ikiside yanyanadr oku. Tanr insann dnda, on-dan ayn deildir. Tanr insan yznde gzellik olarak kendini gsterir. Tanr insanda de-vinme iinde ortaya kan yaratc bir gtr Y eterki oku, okumasn bil.

Ijulk: Yksek ahlak - Sunullah: Tanr'nn san'at - ehreyi ruhsaresi: Yz, Cemali - Beyan - beyyinat: Belgelerin aklad - Ehl - i Naci: Sapklktan kurtulmu topluluk - Kesret: Vesvese, Kuruntu - Cavidan: lmszlk -- Harf -i nutku Cavidan: Faz! - Huruji.'nin Cavidan adndaki kitabn szleri ve harfleri -Sebak: Ders - Asi u ferri: Temel ve ayrntlar - Fa v dad lam: Fadl (eski yaz) Tanr erdemlii -- lm - i ehlullah: Tanr 'nn sekin kullarna illqn ettii gizli ilim - Asl fer'i: Asl yedei.

-8-Her cana kalan serseriye er demesinler Ser vermeyenin ismine server demesinler

Bir kimesnede olmasa ol ak - AJi'den Pes nice ana kafir - i Hayber demesinler

Her can ki eh'i bilmese bu kiver iinde ah kulu deil aker - i Kanber demesinler Gzel grnr i bu gnl her kimi sevse Tahkik budur zge haberler demesinler

Efsane szn syleme ey zahid - i hodbin Sakn ki sana cahil - i ebter demesinler

l.Q___ ALEVi VE BEKTA iiRLERi ANT_QWJiSi ___ _ ----------

Katlanmaz isen sabr edben cevrine yarin Ol bi hnere ak eri rehber demesinler

Ser vermez isem yoluna ah - Kadimin Alemde dahi bana Kalender Demesinler

Efsane: Sylence- Server: nder - ake: Kul, Kle - Kiver: lke -- Hod-bin: Kibirli, gururlu - Ebter: Yaramaz kimse, ocuksuz.

-9-Maden - ikan - kerem ah - Necef J.. Her kime klsa nazar buldu eref

Murtaza'dr kaif - i kenz - l ulfim Hadi - i ilm .. i ilahi men - arcf

Mazhar - Hak kendedr ol ayn - zat Bakasn z hikmetidr her taraf

Kim ki hemdem olmad irfan ile Geti ann sohbeti mr telef

Kazanan ahiret azuun daima Verdi nakdin sfleye her dem selef

Kavi - i Ca'ferle Kalender yol veren Oldurur ah olu ferzend - i halef

Kan: Maden oca, kaynak, z - Kenz: Hazjne - Ulum: Bilimler - Ferzend: Oul, ocuk - Halef: Yerini tutan - ah Necef: Hz. Ali - Azuk: Yiyecek -Telef: Yok olma - Sft: knt, tortu, dknt - Selef: Bir yerde, bir ite bakasndan nce bulunmu - Mazhar: Erime, nail olma, ereflenme.

Mah Muharremde klalm zar ah Hseyn-i Kerbela'mn akna Mminin ah ile figandr kar

ah Huseyn-i Kerbela'nn akna

-10-j,

Muhammed Mustafa yz mah deyu Gruh-u Naci'ye Ali ah deyu

Dnelim talar ile ah deyu ah Hseyin'i Kerbela'nn akna

Hasan-Hseyin dey yalar dkerim Zeynel Abidin'le dalar ykarm Muhammet Bakr'la cefa ekerim

ah Hseyn-i Kerbela'nn akna

Cafer'e can feda Kazn'a kurban Rza-i Taki'den derdime derman Olmuum Naki'nin hkmne ferman

ah Hseyni Kerbela'mn akna

Kalender ol sarda Askeri taht mamlar kuluyum efendim Mehdi Yzseler postumu bozmam bu ahdi

ah Hseyni Kerbela'nn akna

-----------------------------K_A_L_ENDER E/,EB _.ll

Evvel bahar erdi karlar eridi Tat sular dalgaland ou var Yeryzn trl iek brd Daha Balm dalarnn k var

Tat uluaylar buland sular Kimi ah ediyor kimisi gler Kimi vatanndan gurbete salar Bu felein trl trl ii var

-11-j, Blbl alar klar figan zar

Ayrlmaz glnden neylesin han Bana cevretmezdi hublar serveri Aramzda yz kara naki var Ali ile ald aklm hublarn han ntizarda koydu bu garib can Yakt kl eyledi ak odu beni Syndriir gzlerimin ya var

Kalender der daim metheder dilim Muhammed Ali'nin yoludur yolum

Bektaiyim benim maksudum Balm Her kiinin bir kolaya tav var

Tav: Gidi

Kuak: Gerek kam'larn, gerek Bektai babalarnn giyimlerini tamamlayan, dini ve sihri manas olan bir eydir. Hun Trklerinde ve dier Trklerde, zeri altn ve gm

ilemeli, madeni tokal deri kemerler kullanlrd. Bektailiin Hristiyanlkla ilgili bulunmadn gstermee alrken, eski Trkler arasnda kuan ne derece yaygn ve kutlu olduunu gsterdik. Telet ve baz Tatar boylarnda, kamlarn kua da deriden olup, saysz psklleri vardr ve zerinde kemik figrleri grlr. Byle kemerleri,

St-Bozyk evresi Karakeili Yrklerin kadnlarnda ve Urfa (Siverek)dekl Trkeyi unutmu olan Karakeili kadnlarnda da grdk. Kamlarn kulland, iine teheri konan deri kemerlerin benzerine de Aydn'n (Bozdoan) da kylerinden olan Birese'de, Dutaac Kynden olan ihtiyar bir zeybekte rasladk. Seksen ksur yanda at zerinde heykel gibi duran bu zeybein, deri kemeri, siliihlk vazifesini grd gibi, ttn, akmak, ayna vs.de oraya konuyordu. Bektai babalarnn kua da bundan pek

farkl deildir.

Bektai kemeri veya kua "12-14 cm. eninde, 275-300 cm. boyunda, ynden rme bir kuaktr. Hakim renk koyu krmz veya vine r olup kemer boyunca renk eridler halinde, sar, yeil, ve dier renklerden izgiler uzanr. Ba tarafnda deriye dikilmi kemer tokalar olup, bunlarla balanarak bele dolanr. U ksm gen eklinde ve ustalkla rlm veya ilenmitir. Sivri ucu ynden kaln bir kaytan eklinde 30-40 cm. kadar uzar. Bu da bele dolanan ksm arasna sokularak kemer bele tesbit edilmi olur. Kemerler, eskiden spanyol yiin ile rlrm. ok zarif ve sanatl dokunmulan

vardr. Kemer kuanmak (eski deyimle ed balamak, kemer-best olmak) manevi bakmdan olgunluk 'kemal' iareti olarak pek nemli saylr. Eski ftvvet erbab Ahllerde de ed balamak vard. Hz. Ali'nin bizzat kemer kuatt vefakar dostlarndan onyedi zat

vardr ki, bunlar Bektai ve Alevi glbanklerinde 'onyedi kemer-best' diye sk sk geer.

B_______ALEVl VE BEKTAi i!RLER ANTOLOJiS ------ ---

Kemer zel bir trenle oniki imama verilmi, elden ele Hac Bekta Veli Hazretlerine kadar gelmitir. Dervi ve uyarclara da zel bir trenle tekbirlenerek balanr." Eskiden kemer yedi defa balanrm. Bunun ifade ettii mana udur: l- Muhabbet, 2- Hidayet, 3-Hilm, 4- Alak gnlllk, 5- Doruluk, 6- Azamet, 7- Taat.

Bu kuaklarn, kaytandan rlm olanlar da vard. Ayrca, "renkli kuma zerine ham ibriim, veya gm srma ile ilenmi ta tokal kemerler" kullanr oldular. Hak Tealann emri ile Cenab- Cibril bunlar, cennetden alp, Mi'ra gecesinde fahr-i alem efendimize sunmu ve kendi eliyle giydirmiti. Kua, ResUl-i Ekrem'in sa yanndan bellerine kuattlar. Bir ad da "ridii'a-i mbareke" olan bu kuan fahr-i alemden sonra, dier 'emanetlerle birlikte imam Ali'ye getiini anlatan bir Sa' dl 'Fiitvvet-name 'sinde deniyor ki: "Hazret-i Resul-i Zian Rida'a-i mbarekin omuzundan eline ald ve seccadesi zerine elif ekilde brakt ve eyitdi (buyurdular); YQ Ali, bu kuak, ol kuaktr ki Mi'r. gecesi, hazret-i Cebrail karndam, belime balad. Ve beni Hakk hazretine iletti. Ben dahi senin belne kuattm. Bu kuak, drt ke meydana getirecek ekilde balanr ki, h drt ke, drt kitaba, dnyann drt esasna, drt byk melee iaretir" 1

Kemerin, kuan tamamlayc paras, "Cildbend" veya "Cilbend"dir. "Kemer zerine tokal bir kayla balanan, meinden yaplma; kapa n yzne sarkan dikdrtgen eklinde ufak bir kutu gibidir. Alt dz deil, hafif ukurcadr. Kapann d yznde sal sollu Ali ad yazlmtr. (Hz. Ali'nin klc Zlfikar'n resmi ilenmitir.)" st kesine Hasan ve Hseyin'in adlan ve sair Trk ssleme motifleri ilenmitir.

Bektai elbiselerinde cep olmadndan, cep vazifesini bu anta grr. ine, nefes, ttn tabakas, mhr, mendil v .s. konur.

1 Cemalettin Server Revnak.olu, Trk slam Aleminde Tarikatlar Tarihi, Say: 2 (Tarihsiz) s: 9-12 aktaran: Mehmet Erz a.g.e. s: 26.

YEMN Ad Fazl olu Mehmet Yemini olarak bilinirse de, gerek kiilii, doum - lm ta-

rihleri, eserleri, asl ad hakknda yeterli bilgi ve belgeler yok. Ancak Alevi - Bektai ge-leneinde "Yedi Ulular" olarak bilinen Fuzuli - Hatayi - Virani - Pir Sultan - Nesirni - Kul Himmet gibi saygn airler arasnda yer alan Yemini, Onaltnc yzylda yaam, ancak yaam konusunda gvenilir nitelikte hi bir bilgi bulunmamaktadr. Bektai ozan. mr, Tuna rma yrelerinde gemi. Betova'da byk bir dergah olan, Bektai azizelerinden

Akyazl Sultann ardalarndandr. Teskireler, bu airden hi sz etmez. Ancak Demir Baba velayetnamesinde ad: "Hafz Kelam Yemini" olarak geer ki, bundan Kur'an - Kerim'i ezbere okuduu anlalmaktadr. iirlerinde koyu Alevi - Bektai inancm iler. On iki imama gnlden balln dile getirir.

iirleri zellikle Alevi - Bektai toplumu iinde ok yaygn olan Yemini'nin kesin olarak doum ve lm tarihleri bilinmemekle beraber, eserlerinden ve dolayl bilgilerden 15. yzyl sonlar ile 16. yzyln ilk yarsnda yaad sanlmaktadr. Yaants hakknda o alarda yazlm teskirelerde yeterli bilgi verilmemektedir. Asl adnn Ali olduu, Ak-

yazl brahim Dede zaviyesinde hizmet ettii ve "Yemini" mahlasn burada iken yazd iirlerinde kulland sylenir. Yemini'nin iirleri genellikle hece ls ile yazlm ol-makla beraber, baz iirlerinde aruz lsn de hatasz ve ustaca kulland grlr. iirlerinin toplu olarak bulunduu bir divan imdiye dein ele gememitir.

1519'da yazd "Faziletname" (Erdem kitab) adndaki 7300 beyitten oluan man-zum bir eseri bulunmaktadr. Bu Hz. Muhammed ile Hz. Ali'nin erdemlerinden keramet-lerinden, cenklerinden methiye olarak bahseden, Alevilerce kutsal saylan bir kitaptr. Mesnevi tarznda yazlmtr. Yeni yazyla Emek Basmevi tarafndan baslmtr. Fakat bu baskda bir ok imla hatalar bulunmaktadr. Bu iirlerin bir blmnde hurufi temalar ilenmitir. Yemini, Alevi ve Hurufi inancna bal bir ozandr. nsan - Tanr birliinin harflerle aklanabileceine inanr. iirleri Bektailik ile ilgili yazma dergilerde dank halde bulunmakta olup, baz iirleri gazel tarznda yazlmtr.

Gerdi - i carh - felek seyran - a~k Cmle eya tabi - i Ferman - ak Ayn - in kaf - Hak vechindedir Hiisnnii gren olur kurban - ak

dizeleriyle akn niteliklerini, etkinliini, zelliini dile getirirken Yunus Emre'nin anlayna, dncelerine katlr. Arnmann, lmszln ve olgunlamann yolu sayd ak ile Tanr'ya ulaacana iten inanr. iirde sz edildii gibi eski yazda ak (ayn - in -kat) harfleriyle yazlr.

34 ALEVi VE B.KTAi RLERi A!!._!'OWJiJ_I_ ----------

Divan geleneine baldr. Hurufilie yatkn bir eilimi vardr. iirlerinde Fazlullah Hurufi'nin izini srd, onun gr ve dncelerinden esinlendii anlalmaktadr:

Limaaliah'm makam vech - i Fazlullah imi Limenil mlk'n lisam nutk i Fazlullah imi

RLERNDEN RNEKLER

-1-

Her kim ek gtrse Emin - i veHiyete Zulmette kala ermeye em' - i hidayete

Hubb - i habib olanlara ah ola destgir Rah - necata irgre ayn - inayete

Nar - cahim iinde katur kim inanmasa Faz! - Ali hakknda olan bu rivayete

Ahmed katnda ermedi bir ey bu menzile Hayder gibi bu izzete hem bu keramete

Buz ile ism - i Hayder - i inkar eden hare La'net revadr eyla ol ehi - i eaate

Eyler Yemini an seher Ia'net ol seke Kiniyle Al - i Hayder - i sald siyasete

ek: phe, kuku - Zulmet: Karanlk- em': Mum, era - Hubb - i habib: Peygamberi sevmek - Destgir: Elinden tutan, destek olan - Rah - necat: Kurtu-

lu yolu - Nar - Cahim: Cehennem atei -- Faz - Ali: /-iz. Ali'nin erdemlikleri - Buz: Kin, Dmanlk --- Sek: Kpek - Siyasete Salmak: ldrmek - eraat: Ktlk - Reva: Uygun, layk

-2-

Ey sa kfr - i siyah vey ruh - i imanmz Dest - i kudretten yazlm vechine Kur'an'mz

Men nice terk eyleyem hsn cemalin bilmezem nki sensin can iinde can hem cananmz Zahid abid bana der kim seversin hublar Kim ki sevmez hublar oldur bzim eytanmz

Ahsen - i sfirette gsterdi cemalin Ahmed'e Leyle - tl - esrada Fazl - halik - ul - insanmz

Dnyevi m'minlere zindan demitir Mustafa Hak bilr cennet olur vasim ile zindanmz

Enbiya v evliyadr gsteren esrar - din Zlf ka u kirpiinden mu'ciz burhfmmz

Ey Yemini aka ilrn amel arz eyleme Akn sem'ine smaz defter ti divanmz

YEMNi 35

Kfr i siyah: Kesret, okluk - Ruh: Yanak - Ruh -i iman: Birlik, Vahdet. Dest: FJ. - Leyle tl - esra: Mira gecesi. Bu beytte u hadise iaret vardr: "Re-yet Rabbi fi leyletl - mi'rac al - i suretihi abun kafat. Anlam: Mi'rac gecesinde ben, Tanr'y soyutlanm, yce surette grdm." Bu hadisi, nc devre Melami'li-in kurucusu Muhammed Nur da kullanmtr. Sem: itme

-3-

Suretin naknda grdm Faz! - ism - i a'zam Zlf ka u kirpiindedir Sleyman hatemi

Limeallahn hayaalidir yzn vech - i ilah Gsterir mir'at - m'min on sekiz bin alemi

Kim ki sacid olmad hsnn nnde ey sanem Sen an merdOd - i eytan bil deildir ademi

Arif - i nefsolmaymca nefsini bilmez fakih Ger olursa Hayderi v jende - pu - i Edhemi Ey Yemini layyib tahir ulunmaz ~yle bil Her kim imez Saki - i Kevserden ab - zemzemi

AIKLAMA Tanrnn en yce niteliini yznn oyasnda grdm, san, kan, kipriin Sley-

man peygamberin mhrdr, onda btn Tanrlk nitelikleri yazldr. Senin yzn Tanr'dan bir rnektir, inananlarn aynasdr, onsekizbin evreni gsterir. Sana tapmayan senin nnde eilmeyen, kovulmu bir eytandr, sen onu adam sayma artk. (Tasavvufta buna insan zlibtedl kainattr, Evrenin rneidir denilir.)

Suretin nak: Yzndeki ekiller, az, burun, gz, kulak, sa, ka ve kirpikler -Rimeallah: erefli hadis. Asl: "Lime Allah' vakt yesian nebiyyi mrsel ve ta me-/eki mukarrib = Benim, Tanr ile yle anm olur ki; aramza ne peygmberler ne de melekler giremez." anlamndadr. - Sanem: Gzel yz - Merdud i eytan: Ko-

ulmu eytan - Jende p: Yrtk prtk giysiler giymi - Tayyib: yi - Tahir: Temiz - Saki i Kevser: l{z. Ali', yetkin insan, mrid.

_36 __ A_LEV VE Bl}.KTA_JRLER~t/TQLO!_=/S"-1 __ _

-4-

Nebiler serveri nkim Muhammed Mustafa geldi Velayet rehberi sultan Ali - yel - Murteza geldi

Emineyn Saideyn ehideyn eh - i evlad Hasen hulk - Rzfi ile Hseyn - i Kerbela geldi

Zeynelabidin oldu atas al evladn Muhammed bakr u Ca'fer kamuya rehnma geldi

mam - heftmin oldu yakn bil Mfisi - i Kazm mam - hetmin ba'de Ali Musa Rza geldi Taki takva - yi dinin bil esfls hem binasdr Naki devran - alemde kanu derde deva geldi mam - Askeri oklu peder Mehdi - i devrana Huda'nn fazl eriti kr sahib liva geldi

Yemini ehi - i din oldur Ali'yi etmeye inkil.r Veliiyet ehline imam - piva geldi

Server: Babu - Rehber: Klavuz - Emineyn, saideyn, ehideyn: ki emin, iki said, iki ehid (yani Hz. Hasan ve f/z. Hseyin) - Al evlad: Soy ve sop - Hef-tmin: Yedinci - Hetmin: Sekizinci - Takva: KtJtlkten saknmak - Sahip liva: Sancak sahibi - Piva: nder - Devran: Dn , Dnya, zaman.

-=-5-

Her gnl kim nur - i Hak'dan zer gibi saf olmad Bu sratullah iinde ehi - i a'raf olmad

Arif - i nefs - olmak istersen zi.inden vakf ol Arif - i nefs - olann da'vas gzaf olmad

Hayme - i miad - Mfisa'dan haberdar olmayan Ol simurg - Lamekan'n menzili kaf olmad

Nh felek burcunda her kim ehi - i ebrar olmaya Kaf n1n emri iinde nOn ile kaf olmad

Men rellni Faz! - Hak'dan zahir oldu aleme zn bilen bilr Hak'k szm laf olmad Levh - i mahfz - lahidir cemf - i blbeer ol znden bihaber ehl - i insaf olmad

Ey Yemini n Kelamullah - natktr szn Grmeyen ayn - el - yakin bu yolda sarraf olmad

YEMN 37

Zer: Altn - Sratullah: Tanr yolu - Ehi - i a'raf: Tann'nn srlarn sezgi yo-luyla bilenler - Vakf olmak: Hakkyle bilmek - Gzaf: Aslsz temelsiz, kuru g-rlt. - Hayme: adr. - Simurg- lamekan: Mekanszlk kuu - Nh: Dokuz. - Men reani: erefli hadisi