T.C. KLTR BAKANLII YA YINLARI/2064 Yaymlar Dairesi Bakanl Sanat- Edebiyat Eserleri Dizisi/162-31

ALEV- BEKTA.RLER ANTOLOJS

CLT: 111 (17.-18. Yzyl)

SMAIL ZMEN

- 2 Temmuz J 993 gn Sivas Madmak otelinde ad, yobaz dncelilerin yakt dnce ehidlerinin ateten semaha duran ruhlarnn kutsal ansna saygyla sunulur. -

T.C. KLTR BAKANLII YA YINLARI/2064 Yaymlar Dairesi Bakanl Sanat- Edebiyat Eserleri Dizisi/162-31

ALEV- BEKTA.RLER ANTOLOJS

CLT: 111 (17.-18. Yzyl)

SMAIL ZMEN

T.C. KLTR BAKANLII, 1998 -ANKARA ISBN 975-17-1940-2 (Takm) ISBN 975-17-1943-7 Kapak Dzeni/Canan BAYRAM

Alevi-Bektai iirleri antolojisi [haz.] smail zmen. - Ankara : Kltr Bakanl, 1998.

5 c. ; 24 cm. - (Kltr Bakanl yaynlar ; 2064. Yaymlar Dairesi Bakanl sanat-edebiyat eserleri dizisi ; 162-31)

ISBN 975-17-1940-2(tk.) I. zmen, smail. II. Seriler:

811

Birinci Bask, 5.000 Adet

TRK TARH KURUMU BASIMEV-ANKARA, 1998

Szl anlatm geleneine daha ok ba// kalrru Anadolu edebiyat zn yaad topraklar zerindeki uygarliktan alr. Anadolu uygarflmm yap talarmdan birini oluturan kltr kollarmdan biri de iirdir.

"Alevi ve Bektai iirleri Antolojisi"ni haz1rlayan smail zmen, bir kltr rn olan iirin Seluklu ve Osmanl dnemlerindeki sanatlar

arasnda en karmak, en deiik yapda olduunu belirtmektedir. zmen, divan airlerinin de kendi kendini bilme ve anlama bilincinden yoksun

olduunu savunmaktad/f. zmen, bu iir geleneinin karsma Alevi ve Bektai iirini koyarak, deiik bir antoloji almas gerekletirmitir.

Antolojiler, kitap okurlar iin birer yol gsterici kaynaklardr. Okurlar ulamak istedikleri yazara, esere ve konuya antolojiler sayesinde ularlar. smail zmen'in bu titiz altmas da Alevi ve Bektai iirlerinin dinamik yapsm ve tarihsel srecini okura aktarmas asmdan nemli bir eserdir.

Bu oylumlu ve zahmetli a/Jmas nedeniyle lsmai/ zmen'e, kitab okurla buluturan Yaymlar Dairesi Bakanl'na ve emei geen herkese

teekkrlerimi sunanm.

M. stemihan TALAY Kltr Bakam

NDEKLER

SUNU ........................................................................................................................ . GR........................................................................................................................... 5 l 7 - 18. YZ YIL ALEV - BEKTA R ZERNE...................................... 9 17. YZYIL ALEV( - BEKTA R ........................ :.......................................... 10 18. YZYIL ALEV - BEKTA R ................................................................... l l

XVII. YZYIL AIK NESLl ............................................................................................................. 15

PR AL ..................................................................................................................... 17 BEHLL DANA........................................................................................................ 21 HASAN DEDE.......................................................................................................... 23 KUL NESlMi .............................................. .............................................................. 31 GEDA MUSLU ......................................................................................................... 41 KAZAK ABDAL....................................................................................................... 45 CTA YBI BABA ........................................................................................................... 49

DERTL KATIP .............................................................................................. :......... 53 ABDAL....................................................................................................................... 55 BALLI BABA ............................................................................................................ 59 AHU ............................................................................................................................ 61

KASIM ...................................................... .-............................................................... 65 KARARSIZ VEL ..................................................................................................... 69 BUDALA ( KUL BUDALA ) ................................................................................... 71

FAKR EDNA ............................................................................................................ 75 KERM DEDE........................................................................................................... 81 ALOLU ................................................................................................................... 83 KUL HASAN ............................................................................................................ 85 TESLM ABDAL...................................................................................................... 89 KUL MUSTAFA....................................................................................................... 135

Vlll ALEVi VE BEKTAl._/iRLER ANTOLOJJSj

ABDAL OLAN....................................................................................................... 145 AIK (AIK DEDE).............................................................................................. 147 DEDEMOLU ........................................................................................................... 151 YEL ABDAL......................................................................................................... 161

SEYT Y AROLU ................................................................................................... 163 PR MEHMED .......................................................................................................... 165 SMAL....................................................................................................................... 167 KUL DERV . ................. .. .......... ...................................... ........ .. .......................... .. . 69

MSKN AIK........................................................................................................... 171 KOYUNOLU .............................. ............................................................................ 173 CAFEROLU ............................................................................................................ 175

BEDR........................................................................................................................ 177 SKDAR ............................................................................................................... 179

XVIII YZYIL tRi 183 KAVL........................................................................................................................ 197

KAMLi...................................................................................................................... 197 HAMDULLAH ELEB........................................................................................... 199

GZDE ANA.......................................................................................................... 217 NOKSAN ( SMAL ) ........... .......... .............................................. ........... ......... ....... 23 l AIK HltZI (HAFIZ) .............................................................................................. 257

SELM BABA ........................................................................................................... 259 AZBt........................................................................................................................... 263

UZLET BABA......................................................................................................... 269 KATP......................................................................................................................... 271

HKM....................................................................................................................... 273 KARA HAMZA ........................................................................................................ 275

KALB ( DERV KALB)..................................................................................... 277 MiRZA ....................................................................................................................... 283 CA'FER ABDAL....................................................................................................... 285 KASIM DEDE........................................................................................................... 287 FEDAYl ..................................................................................................................... 289 SEYYAH DEDE ...................................................................................................... 295

iiNDEKLER IX

GURB........................................................................................................................ 297 MNRE BACI .. ................... ....................................... .............................................. 303 MAHREMOGLU ....................................................................................................... 305 KUL KR ............................................................................................................... 307 EMMI...................................................................................................................... 311 TAHR .......................................................................................... :.............................. 315

EDAY......................................................................................................................... 323 RUH........................................................................................................................... 325 URY AN ABDAL .............................................................. :.. ..................................... 329

SMAL....................................................................................................................... 331 ARFOLU ....................................................................... :........................................ 335

BEHT ................ ........... ........ .............. .... .... .. ..... ... . ...... ................ ... .. ................. ...... 339 LTF......................................................................................................................... 341 DIMIKI ....................................... .......................................................... .................... 343 NECEF....................................................................................................................... 345 MAHMUDTOOLU .................................................................................................... 347 SKDAR'LI HAM BABA ................................................................................. 349 AIK DERTLl ................................... ........... ....... .................. ........... ......................... 357 KEMTER BABA...................................................................................................... 367 MALATYALI SADIK BABA ................................................................................. 371 AIK BRAHM......................................................................................................... 413

BRAHM ETHEM................................................................................................... 415 VRD DERV........................................................................................................ 417

DERV MEHEMMED ........................................................................................... 419 DUALAR GLBANKLAR BLM................................................................ 449

BEKTALKTE BADETN YER ............. ,............. ............................................ 45 l AYETLER ....... .................. ........ ............ ........ ..................... ......... ............................ ... 452

KELME- TEVHD................................................................................................... 452 SELAMNAMELER ................................................................................................... 454 GLBANK ZERNE ............................ ......... ............................. ................... ........ 456 GLBANK ETLER ....... .............................. .................. .................................... 458 TEKBR ETLER................................................................................................ 488 TERCEMAN ZERNE ........................................................................................... 490 TERCEMAN EITLER ........................................................................................ 490

X ALEV VE BEKTAi iRLER ANTOLOJiSI ---- ---------

A - DUA ZERNE ................................................................................................. 502 NASIL DUA EDiLR ............................................................................................... 504 DUA ETLER ..................................................................................................... 506

B-ALEV- BEKTALERDEDUALAR ............................................................... 516 TELKN ZERNE.................................................................................................... 528

TELKN TRLER ...... .................... .......... ...................................... ......................... 528 ALEV - BEKTALKTE AD VE KURUMLAR ............................................. 540

12 MAM........................................................................................................ 540 14 KEMERBEST (MASUM - i PAK) .......................................................... 541 17 KEMERBEST (Hz. AL EVLADI)........................................................ 542 17 KEMERBEST (HANDAN)...................................................................... 543 12 HZMET SAHPLER............................................................................... 544 12 POST ( BEKTA LKTE ) ..................................... .............................. ..... 544 CEMDE ON K HZMET............................................................................ 545 DRT KAPI VE SMGELER...................................................................... 546 TARKAT GYSLER ................................................................................... 549

TANRININ SM VE SIFATLARI ......................................................................... 550 TASAVVUF KAVRAMLAR VE DEYMi.ER SZLG .......................... 557 SZLK................................................................................................................... 627 KAYNAKA ............................................... .-............................................................. 679;.!

SUNU

Kltr olgusuna bilimsel ynden genel olarak bakldndla ulusal kltrn bir yerel kltiirler alam dizisi olduu griilr.

Ulusal kltrn verimli ve byk bir kaynan olut_uran Tiirk Halk iirinin belli bir blm durumun~ki tasavvuf iiri iinde yer alan Alevi - Bektai iiri bu kaynan en zgn. en etkin, en canl ve en yaygn kollarndan biri olarak yaamaktadr.

Alevi - Bektai topluluu, gnmze dein, sakl tuttuu inan rnleri olan iirlerini hep gz gibi korumu, gnlden gnle aktarmtr. Kuaktan kuaa aktararak, yLyl -larn karanlndan bu gnlere tamtr. Neyse ki, Osmanl dneminde halk iirine, zel-likle de Alevi - Bektai kltrne kar duyulan horlama, itme dncesi Cumhuriyet d-neminde yerini daha scak bir ilgiyle ciddi bir gzlemeye, ulusallama sreci iinde deerlendinne anlayyla ele alnmaya brakmtr. De~letin pek katks olmadan da bu ihin M. Fuad Kprl, Sadeddin Nzhet Ergun, Abdlbaki Glpnarl, Cahil ztelli gibi g-nll uzman aratrmaclarn derinlemesine almalar sonucu, yava yava gn na ktna tank oluyoruz.

Alevi - Bektai iiri, aslnda bir yaknmalar, lklar, szlanmalar zinciridir. Hepsi bi-rer "ikayetname" dir. Halk iirinde olduu gibi bu iirinde byk bir blm, ihmal so-nucu ne yazk ki unutulup gitmitir. Geriye kalanlarn bir ksm ise toplumun bu kesiminin

belleinde, gnlnde yaatlmtr. Szl edebiyatn bir blm olarak aratrmaclar, merakllar tarafndan yazya geirilerek saptanmtr; bir ksm ise Alevi - Bektai toplu-luu iinde yer alan okur - yazar insanlarca yazya geirilerek "cnkh dediimiz defter-lerde, yazma dergilerde korunarak aktarlmaya allmtr. 1928 ylnda, harf devrimin-den nceki yazyla tesbitlerin belgeleri olan bu defterlerin resmi organlar eliyle toplan-

mas salanm ise de bu yetersiz kalm, bunlarn bir ksm maddi kar peinde koanlar araclyla yurt dna karlmtr. Bir ksm zel kiilerce saklanm, onlarn lmleri zerine yitip gitmitir. Bunlarn bir ksm bu iten anlayan aratrmaclarn eline gemi ise de bunlarn bir blm kltrmze hizmet etmeye uraan bu insanlarn yararlanma-sna sunulacak durumda bile deildir. Bunlarn, devletce bir merkezde toplatlarak aratrclarn ve halkn yararna, hizmetine sunulmas gerekir. Ulusal kltrn paha biilmez deerleri olan bu belgeler ulusal kimliimizin gel\ek niteliklerinin saptanmasna azmsanamayacak katklarda bulunacaktr. Artk bu belgeler, yazmalar toplumun maldr, kiilerin saklamasna, gizlemesine gerek yok. Edebiyatmzn gl baheleridir, herkesin gr-mesi, koklamas daha doru, daha gzel olmaz m? Her ey gn na serilse daha iyi olmaz m? Bu iirlerin oluturduu kltrn, kimliin tm ynleriyle tannmas, bilinmesi, gizlisinin - saklsnn kalmamas daha uygun, daha yerinde olmaz m? Ancak, bylece bu

_ __ A_L_Eyi VE BEKTA iiRLERI ANTOLOJiSi

yaznn zellii, kkeni, evrimi, trleri, evreleri, yaps, gidii, rengi, biimleri, tad renilir, sergilenir, bilinir.

Bylece Trk kltr iindeki yeri, ilevi, ynU, katks, deeri belirlenmi olur. Top-lumun gznde, bu topluluun iirindeki, resmi olmayan sakl tarihindeki gizli karanlJk noktalar, soru iaretli blmler, utanlacak yerler kalmaz. Bu adan yalan, iftira ilemez. Herkes gerei grr. Bylece toplumun btn kesimleri arasnda yayn yoluyla iletiim kurularak uurumlar kapatlm, glgeli yerler aydnlatlm olur. Sonrasnda da dostuklar, yaknlklar, kaynamalar balar, sa duyu ne geer, iletiim ivmesi hzlanr. Herkesin gnlndeki birlik - bemberlik, salanr. Uzun yllardr srdrlen sarlk, krlk ve d

manlk yok olur. Ben byle dnyorum, yanlmyorum her halde. ounuzun da bana katlaca kansndaym. Bunlar derinlemesine dnp zmlemeye uraan bir aydn olarak ulusumuza, kltrmze kar zerimize den grevleri, sorumluluk bilinciyle dengeli yerine getirmek insanlk ve yurttalk borcumuz. Hi bir ey bunu durdurmamal, engellememeli, gelecek kuaklar iin bunlar mutlaka yaplmaldr. Salkl yapda dzeyli ve nitelikli bir toplum yaratmak hepimizin devi. Dnyamzda hasta, kendi iinde bln-

m, kesimleri birbirine dman toplumlarn uzun sre yaamas olanakl deil. yleyse lkemiz ve ulusumuzun btnl iinde dosta birlik ve gvenceli yaamak zere birbi-rimize anlayla, ho gryle yaklaalm, sarlalm, kaynaalm. Bizlerin btn abas a-

lmas bunu salamak, gerekletirmek iin olmal.

Bu kitab hazrlarken iir gereinin yan sm btn bunlar da gz nnde tuttum. ki toplum kesiminin, Snni - Alevi insannn srtmelerini, aymazln, samaln, yan-

lln, dourduu aclar, sanclar, sorunlar yaknc durumundaki Alevi - Bektai top-luluunun iirlerinde bunu - yeri geldike_ - saptayarak sergilemeye altm. Bu iin karlatrmal yaplmas daha uygun olurdu. Ama, olmad. Duyulan acdan, sancdan iir iinde bunun anlalaca kansndaym. "Kim haklyd - kim hakszd" sorularna yant aramadm. iirde iin yanln, dorusunu, gereini sizler grn dedim. Sizleri bizden ncekilerin soktuu bataa, girdii sapmaza, dald aymaza sokmak gibi bir niyetim yok~ Gerek konum, bir topluluun yetitirdii ozanlarn rn olan iirlerdir, bu iirlerin ya-

ratt kltrdr. Bunlar sizlere sunmaya altm. Yan durumlar, etkileri vennek gereki-yordu onlar da sundum.

Bu nedenlerle kitap "antoloji" yap ve havasndan uzaklaarak bir "ansiklopedi" ve "szlk" niteliklerini de yklendi. Yine de her cildin bamsz ayr bir kitap olarak nite-lendirilmesi, kalmas iin zen gsterdim. Yararlandm kitaplar her cildin arkasnda

sunduum "kaynaka" da verdim. Alevi - Bektai kltrnn yaratt terimlerin, kavram-larn akamalarn ayr bir blm eklinde sundum. Bunun yan sra yabanc szckler iinde kitaba bir szlk koydum.

Aslnda bu iirler, Alevi - Bektailiin resmi olmayan tarihleridir. Ayn zamanda bu iirler, onlarn aclarnn, atlarnn da tarihidir. Gzyalarndan oluan glcklerdir. Yreklerinde alan ac iekleridir, kan glleridir. Yneticilerin su saydklar, horladk

lar inanlarnn kantlar, belgeleridir. Bu inanc yourduklar, ekillendirdikleri, piirdik-

SUNU 3

leri kredir. Gelecek kuaklara yolladklar mesajdr, bilgidir. Kiiliklerini varlklarn gizledikleri, sakladklar yerdir. Ak kimlikleridir.

Alevi - Bektai iirine, eitli alardan bakmak, yaklamak aratrcya ve okuyucuya bir ok zenginlikler kazandracaktr.

Myerhof "Her insan en az bir kez doar. Onlardan kk bir blm yabanc toplum ya da kltrleri tanyp tantarak ikinci kez doar, bizim gibi insan bilimci olur. Ama biz-lerden ok az. bununla da yetinmeyip, kazand gzlem gc ve deneyimle kendi toplu-munu incelemeye giriir ve nc kez doar. Sizleri, son adm da atp 5nc kez domaya aryorum. Kolay deil ama denemeye deer" (Victor Turner'in On sz Akt., B. Gven, Trk Kimlii, sh: 9) derken, Alevi - Bektai iirinde binlerce doan ve ya-

ayanlar grseydi, daha ok sevinir, daha ok coard. nk kltrel renkliliin binbir eidini, soluklu ve dirisini bu iirde grmek, duymak mmkndr. ana gizli ak en-gel atmayan kltrler l kltrlerdir. -

"Etrak - i bi idrak" n ocuklarnn bir ksmn oluturan Alevi - Bektailer, tarihleri boyunca bu ulu aileden hi kopmadlar. Onlarn bir ksmyla dvrken bile onlarla rettiler, onlarla birlikte oldular, onlarla oturup kalktlar. annayn bu bir karde kavga-syd, hala srp gittiini grdke, zlyoruz, kahroluyoruz. Ama seyretmekten baka elimizden ne geliyor? Hi bir ey ... Oturup bunlar yazmaktan baka ...

nl ressam Gauguin'in dedii gibi "Kimiz, kimleriz biz, nereden gelmiiz, nereye gideriz."

Alt bin yldan beri hemen herkesin herkese kar olduu bir dnyada yaadmz hi bir zaman unutmayalm. Alevi - Bektailerinde bu dnyada yaadklar, bu ortamda var olduklar da bir gerek. Bunlar hi unutmayalm, onlarn yrekli, cokulu iirlerini okurken bile ...

Alevi - B~ktai inancnda temel insan ve Tanr'dr. nancn amac, insan yceltmek, klelik ve kulluktan kurtararak ona doada, evrende, toplumda hakk olan yeri ve staty vermektir. nsan stn deerlerle sslemesinin, ayetlerle, kutsal szlerle, dualarla, dinsel davranlarla doldurmasnn tek nedeni, onu kulluktan, ye~rlere kapanmaktan kurtarmak, Tanr ile kaynatrmaktr. Btn abalarn alunda bu gerein yatt sezinlenmektedir.

te bu iirleri derlerken kaynaklardaki rnekleriyle birer birer karlatrdm. Elver-dii lde ilk kaynaa ya da en yakn olan ikinci ka.ynaa ulamaya altm. Bunu

baarabildiysem kendimi mutlu sayacam. Eksikliklerin, yanllarn eletirilmesini, uya-nlmam dilerim. Yardm dokunan herkese selam.

En derin sayglarmla.

GR En zor dnme tarzlarndan biri de, iirsel dnme biimidir, iirin tadn, gzelli-ini ve dier zelliklerini bozmadan iir iinde dnmek. En zor, en soylu, en gzel d-nme biimidir, Alevi - Bektai ozanlar yaklak 800 yl bu dnme yolunu semiler, yle dnmler, yle sylemiler yle yazmlardr. J-!atta yle yaamlardr. En ok iki hecenin, ikili drtlk kalplarn iinde ergimi, su halindeki demir gibi akp dunnulardr, yorulmam, yaknmam, satrlar boyunca gidip gelmilerdir hep.

Tasavvuf (gizemcilik), Alevi - Bektailerin en ok sevdii dnce yoludur. Biraz da onu krsal renklerle boyam, vidalarn daha da gevetmilerdir. Yaamlarnn, inanlar

nn bir paras haline dntrmlerdir. "Tekke iiri" sapa, kmaz onlar biraz artm ise de ondan syrlmasn, bataa dmeden blnp kmasn bilmilerdir. Ata-trk tekkelerini kapatnca hepsi soluklanm, sevinmi, tekkelere sahip kmamlardr. Onlar ksz kz muamelesi gren kltrlerini ktirtar.:trak lke kltryle, insanlk deerleriyle birletirmek, onlardan vn duymak istemektedirler. Kabilelerin bile kendilerine zg bir kltrleri vardr. Kltr insann doayla olan al veriinden doar. Yaam ko-

laylatrmay amalar.

Sylenceye dayal dnme tarz, bence dnyann en gzel, iirsel dnme biimle-rinden biri saylmaldr. Esnek, kalpsz, mant kuru mantktan uzak, iir ve giz dolu, cokulu ve duygulu, zaman - mekan tanmaz anlatm biimine en elverili bir dnme yolu, kolay, srkleyici, yaln bir yol. Ama basit deil, ok ynl; donuk ve ~ondurucu

deil. Her eyi Tanr'y, evreni bile insanlatrmaya, arndrmaya, durundurmaya amal, ynelik, uygun, elverili. Her trl yozlua, yobazla, yanla, eksiklie, bilgisizlie

kar. Hatay dzeltmeye, doruya, gzele, gercee, yalna varmaya ak; snr, engel ta-nm1yan bir yol. Derine inmeyi, ok ynl grmeyi seviyor. Bu yol kltrlerinde bilimsel kukuculuk bulunmayan Trklerin Fars kltrne hediye ettiklerinin banda gelen bu byk Mevlana'nn, yaptlar ile z Trke yazan Yunus Emre'nin tasavvufi konularda, iirde, dncede, sevgide, manevi alemde ne derece yetkin ve kendilerinden ilerde olduunu vurgulamak iin:

"Hangi manevi adrn nne vardmsa Benden nce gelmi O Trkmen'in izlerini grdm"

dedii sylence olarak gnmze dein gelmitir. Bu sz Mevlana'nn syleyip syle-medii pek nemli deil, ama anlamna, doruluuna, yerindeliine kimse bir ey diye-miyor, diyemez de. Bu kitab hazrlarken her ynyle evrensellik kazanm, tm dinlerin, mezheplerin, tarikatlarn, uluslarn zerinden yine onlara dolaysyla zaman uzam tan-

6 ALEV VE BEKTAi i/RLERi ANTOLOJiSi

makszn insanla seslenen sevgi ve iyilik ozan Yunus Emre'yi Alevi - Bektai iirlerinin onun yannda ok dar kalan erevesi iine almakta hayli tereddt ettim, sknt ektim. Ama sonralar iin iine, derinine indike grdm ki, Alevi - Bektai iiri zaten hepten Yunus Emre iiriymi grdm, kavradm. Trk halk iirini asl temeline oturtan Yunus Emre'dir. Her incelediim ozann dil, biim, konulara bak alarndan ondan kesine ya-kn belirginlemi esinlenmelerinin bulunduunu grdm, saptadm. Alevi - Bektai iirinin, hatta bu iiride iine alan Trk Halk iirinin tkenmez besleyici esin kaynann Yu-nus Emre iiri olduu sonucuna vardm. Yunus Emre sayesinde halk iirimiz, z Trke bir dilin yansra duru, sssz. yapay olmayan bir syleyi edinerek sevgiden rl yo-lunda insancl, barc, scak bir kimlik kazanarak gereki bir yap oluturmak suretiyle yzyllarca ayakta durabilmitir, iletiim salam. varaca yerlere oktan ulamtr. Bylece her yeni bir buluta daha zenginlemesi, yeni veriler elde etmesi gereken ulusal kltrler domadan nce, Trk Halk iiri byle bir ulusal kimlik kazanmtr ..

Fazer, Levy - Bruhl gibi bilginler, ilkel dncenin sylence (mitos) yoluyla ortaya kan zelliklerini "saflk, ocuksuluk, kr inan" gibi tanmlarla belirtiyorlard. O ilkel dnceden bu gnk bilgisayarl dneme nasl geildii, iir, mzik gibi kltr rnleri-nin korunmas ve gelecek kuaklara iletiimi biimlerinin zerinde pek durulmamaktadr. Oysa bu olgu, o kltrn kendisi kadar nemli, zerinde durulmas gereken bir konudur. nk "Zaman dizinsel sra vurgulanmakszn, bir dteki gibi yalnzca belli olaylarn ya-

andnn bildirilmesi" eklinde tanmlanan mitos (sylen) araclyla, ou insan belle-inin gc ve yetenei ile gelecek kuaklara aktarlan szl kltrn byk bir blmn oluturan iir, dua, masal ve mziin aktarlmasnda zaman bakmndan etkilenmeden tm

ayrntlaryla birlikte, iletiimin salanmas nedeni aklanamyorsa en byk tansk (mucize) saylmaldr.

insan mantnn yle ahm ahm nitelikli bir mantk olmad son bilimsel bulgu-larla anlalmtr. Aralarnda ok az ayrcalklar bulunduuna inandmz ilkel insan mant ile ada insan mantnn, matematiksel dnce karsnda allak - bullak ola" ca kesindir. Yani bizden ncekileri ilkel, vahi, bilgisiz saymak bilimin sahteciliidir. Sylencelerle ykl Alevi - Bektai yazm bir de bu adan ele alnp incelenmelidir. Hi bir eye n yargl bakmamak gerek. ada dnceyi bu temel yanlglardan kurtarmak gerek. Szckler araclk yaptrdmz gizemli simgelerdir. Yeter ki onlar kullanmasn bilelim. Claude Levi - Strauss'un dedii gibi "bat dncesi, insan ycelteceim diye, nce doay budam sonra da insan kavramn snrlamaya balamtr" (Yaban d-nce s: 9)

insan "kendi paralanmaz geni an" iinde yaarken yakalamak, btn ynleriyle deer ve rnleriyle ele almak, nitelendirmek gerekir" Alevi - Bektai ozanlar kendi ger-ek deerleriyle, lleriyle, verileriyle sergilenmelidir "Neyse o" ilkesinden hi al

mamaldr.

"Atele su evlendiler, toprak, kayalar, a.:lar ve geri kalan herey onlarn evliliklerinden doldu, Mrekkep bal atele arpt ve yenildi. Ate kaya-

GiRi 1

/arla arpt, kayalar yenildi. Byk talar, kk talarla savat; kk talar yengiyt~ eriti. Kk talar otlarla arptlar, otlar kazand. Otlar agalarla arpp yenildiler, agalar kazand. Aalar sarmaklarla

savap yenildiler, yengi sarmaklarda kald. Sarmaklar rdii, zerin-deki kurtlar oaldka oald, sonra kurtlar insana dnt" (G. Turner s: 6 7 akt. C. L. Strauss, Yaban Dnce s: 247).

Kltr ve uygarlk, insan yaamn kolaylatrmak iin vardr.

Polinezyal'nn dndn gzler nne serdikleriyle bu erimcilik, Alevi - Bektailerin drt ilke retisiyle oluan insan yaplanmasn ~e evrenlerini "Batn aleminde sey-retmelerini" "tm gzelliklerin Tanr'nn birer grnm (tecellisi) eklinde deerlendirilmesi", "Mahabbet arzeden hallerini" grmek zere ''gel gnl mlkine bir nazar eyle" arlarn, Ali - Oniki imam sevgilerinin szcklerle izimini, konum ve durumlarn, na-sl yeniden deerlendirilmesi gerektiini, ciddiye alnmalarn, alay edilmemesini ngr-myor mu? Biz "bu byledir, baka trl olamaz" demiyoruz'. Alevi - Bektai yazmmdaki dnce tarzna baka baka a ve ynlerden baklmasnn uygun olacan dndmz sylemeye alyoruz. Hereye karn ulusal kltrleri ada uygarlklarla buluturmak gerekir. Alevi-Bektai iiri, Trk Halk iirinin zdr, bir blmdr. Bu adan

sayn Prof. Dr. Bedia Akarsu hakl olarak soruyor:

"Kltrsz adalama olabilir mi? Biz bu soruya "Kksz, gemisiz kltr nasl bir ey olur?" sorusunu da ekleyebiliriz. Evet gemi; ama imdinin "hal" in potasnda bi-limin suyuyla yorulan gemi ve imdiki birikim ve veriler. Yalnz gemi hitir, eksik-tir. Elbette "insan bir kltiir varldr" (Erich Rothacker). Konuan, dnen doann, kendinin, doay deitiren, ona egemen olan, deerler yaratan toplumsal ve tarihsel bir

varlktr insan. Doann rn olan baka varlklarn hibirinde bu nitelikler bulunmaz. Kt'ndisi de doann bir rn olan insan, bu nitelikleriyle doay amasn bilmi, her alanda retmi, doaya yeni eyler katm, her eyi yeniden yaratmtr. Tanrsn bile ya-

ratm, ona tapmasn, sayg duyma

!!____ ALE'.J. . .Y~ BEKT~ liRI.ERi ANTOLQ_'./i_S __

nsan, tarih sreci iinde eylem yaparken, savarken, alrken, seviirken, uyur-ken, yemek yerken, su ierken, d grrken ve dnrken grrz. Onlar bu aamalarda eitli ilevler, grnmler iindedirler. Alevi - Bektailerde bu yaam olgular, biimleri iinde bulundular ve bulunacaklardr. Bunu kimse nleyemez. nlemeye kalkanlar baa

rl olamaz, bu olanakszdr. Ama aksini denerler. Binlerce tarihsel rneklerine karn yine de yeni yaam biimlerini eili yollardan denerler. Bizim bunlarla anlatmak istediimiz Alevi - Bektailerin gkten zenbille inmedikleri, onlarnda tarih ve toplum iinde bir yer-leri, grevleri olduudur. Birde yadsnamaz olgu, insanlarn ok ynl yaadklar gere-

idir. iirleri gerek yaamlarnn bir parasdr, iirleri gizlerine alan kaplardr. Onlar-dan girerek bu insanlar tanyalm. Sevginin, dostluun, acnn tadna varalm derim. Ge-lin. yleyse, byk ozanmz Nazm Hikmet'in evrensel nitelikli iirinde belirttii gibi onlarn da insan olduklarn, halk olduklarn unutmayalm:

"Onlar ki toprakta karnca Suda balk,

Korkak, cesur,

ve kahreden

havada ku kadar okturlar;

cahil, hakim

ve ocukturlar

yaratan ki onlardrr, destanmzda yalmz onlarn maceralar vardr."

(Kuvayi Milliye Destan s: 11)

17 ve 18 YZYIL ALEV - BEKTA R ZERNE

GENEL AIDAN XV. yzyldan itibaren Alevi-Bektai iirinde; Yu_nus Emre'den esinlenerek dn

cesi, yaama tarz, insana - evrene bak, dnya gr, felsefesi, din anlay, terimleri, alayc syleyi ve edasyla halk edebiyat iinde tinsel bir topluluun (Alevi - Bektailerin) edebiyat halinde yaplaan bir yazn trnn doduunu l 6. yzyilda en byk yedi ozann yetitirerek doruklara yceldiini, 17. ve 18. yilzylda da bir ok gUzel iirler ya-

ratlmasna karn yeni bir duraklama dnemine girdiini gryoruz.

"Dmanlarmzn en kuvvetlisi iimizdedir" diyen Hz. Muhammed'e ve soyuna g-nlden inanan Yunus Emre bir Tapduk derviiydi ve Babal'dan Barak Baba topluluuna

balyd. Rum Abdallar, Hayderiler, Kalanderiler, Camiler, Ethemiler gibi "Batni zmre-leri" ve bu topluluklarn geleneklerini temsil etmeye balayan Bektailik zellikle Hnkar

Hac Bekta Veli'den sonra ekonomik bir kurum olan Ftvvet yolunun trenlerini benim-seyerek ve zaman iinde gelitirip olgunlatrarak 17. ve 18. yzylda gerek kimliini

somutlatrmak suretiyle Osmanl toplumuna kendisini kabul ettirmitir. Bu topluluklarn inanlarn, grlerini halk iinde yayan halk ozanlar, deyilerini, nefeslerini sylerken Yunus Emre gibi bitmez tkenmez bir kaynaktan esinlenip besleniyorlard. Bu topluluk-lara zg batni inanlarn, tasavvufi ilkelerin, aktresel disiplinlerin, ortodoks - Snni inanca kar alayc eletirilerinin hepsinin ip - ular Yunus Emre'de vard. Hatta Yunus Emre'nin iirlerinde Baballarn bir kolu olan Barakllarn kulland baz terimlere szlere de rastlanmaktadr. Zaten Yunus Emre'nin derinlii, engin duyarll, syleyi ycelii ve

yalnl karsnda hangi trden olursa olsun Trke iir dzenleyen, syleyen ozanlarn ilgisiz kalmalar da dnlemezdi. Bunun bir nedeni de, Alevi - Bektai dncesinin odaklatrd duygusal yalnlktr. Yine bu konuda, Yunus Emre'nin kulland Trke'-nin halkn konutuu Trke'ye ok yakn yaln bir dil olmas onu halk ozanlarnn, Bek-

tai - Alevi airlerinin benimsemelerine neden olarak gsterilebilir. nk resmi yazma dili Arapa- - Farsa - Trke karm, Osmanlca'dan kk bir mutlu aznln dnda kimse bir ey anlamyordu. Byk ounluk bu uydurma dilden habersizdi. Alevi - Bek-tai iirinin iinde yer ald "Halk iiri" denen yazn tr ise, yaln bir Trke ile ortaya

konulmutu. 17. ve 18 yzyl Alevi - bektai iirinde bu daha belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr. Gerekte, 17. yzyl ile 18. yzylda ortaya kan iir rnlerinin biimsellii nceki an zelliklerini de iermekteydi.

17. YZYIL ALEV - BEKTA R

Bu dnem Alevi - Bektai iirinde genel olarak nemli bir yenilik, yeni bir bulu sz konusu deildir. an (17. yzyl dneminin) en nemli ve zellikle en ilgin ozan Ka-zak Abdal'dr. Bu dnem de kimi ozanlarda nceki dnemlerde grlen bir srtme eiliminin belirdii grlr.

zellikle Hasan Dede'nin (Kul Hasan), "Erefolu al haberi" dizesiyle balayan iiri, Erefolu Rumi'nin bir iirine yant nitelii tar. 17. ve 18. yzylda yaayan Alevi - Bek-tai ozanlarnn yaamlar nceki dnemlerde y~am bu toplulua mensup ozanlarn ya-amlar gibi yine karanlklar iindedir, dnsel adan geliim evrelerini aydnlatabilecek hi bir belgeleri yoktur. Sadece kimi yazma dergilere serpitirilmi iirlerinde geen baz olaylar ancak yakalayabiliyoruz.

Ozanlarn yaamlarn konu edinen "Teskire" !erde de bir ka ozann dnda doyu-rucu bilgiler bulunmamaktadr. Kald ki, bu teskerelerde yaam yklerini anlatan airlerin byk ounluu snni inanl, saray evrelerine yakn kimselerdir. Teskire yazarlar, saraya yakn evrelere mensup olduklar iin halkn arasnda yaayan saray ve konaklara sokulmayan Alevi - Bektai airlerine teskirelerinde yer vermi olsalar bile yle dokunup

gemiler, zerlerinde derinlemesine durmamlardr. Bunu, o dnemlerde nlenmi baz Alevi - Bektai ozanlar hakkndaki yorumlardan renebiliyoruz. 17. yzyl Alevi - Bek-

tai yazn nceki dnemde olduu gibi biim ve ierik olarak yeni bir gelime gstere-memitir. Sorunlarn saysnda, toplumsal ilikileri iir konusu edi11mede zgn biriler-leme grlmez. Krsal kesimdeki ozanlarda bile, divan iirine zenmenin younlap be-

lirginletiini, dilin arlatn, bulandn grrz.

Aslnda Alevi - Bektai iiri, bir "Savunmaya gei" belirtileri verir. Bunun balca nedeni Osmanl ynetiminin kalpla~m eriata dayal basks, sulamalar, yasaklamalar,

horlamalar ve hakszlklardJr. Osmanl ynetimi, btn alanlarda gerilemeye, bu gerile-menin dourduu panikleme sonucu halka, marjinal u saydklarna bask yapmaya, kendi gerilemesindeki suu bakalarnda aramaya balamtr. Yeni bir gelime, kendini yenileme, sorunlarn gerek nedenlerini arayp zme hi mi hi usuna gelmez. Osmanl

nn krsal kesimin inanlar srekli olarak yoksullamakta, ar eriat yanls kurulularn gizli basks hzla yaylmakta, tketici medresenin giderlerini Osmanl saray bile karlayamamaktadr. Snni kesimdeki Halveti - Kadiri - Nakibendi gibi eriat yanls kurulular hzla artmakta, toplum zerinde basklarn arttrmakta, her adan ynetimi etkilemek-tedirler. Bunlarn hedefleri yalnz Heteredoks inanlara dayal topluluk mensuplar deildir. Bunlar artk Avrup

ALEV VE BEKTA R ZERNE 11

Osmanlca'dan etkilenmeye, bylelikle halktan kopmaya ve uzaklamaya balamtr. Bu-nun nedenleri o dnem Osmanl toplumundaki retim - tketim ilikilerinde, devletin sosyal yapsnda aranp aratrlmaldr.

17. yzylda, Alevi - bektai iirinde krsal kesimdeki bir: ok Alevi ozannn ah smail'den esinlenen yaln Trkesinin yerini, l, ablon terimlerle, mazmunlarla dolu di-van yaznn yapay, bulank dili almaya baladn gryoruz. alg eliinde sylenen iir bitmeye, yitmeye; aruz lsne dayal algsz, trksz, ezgisiz iir rnleri ortaya kmaya, bunlarda dergilerde unutulup gitmeye balad, bylece iir ilevsiz kald. Yani 17. yzylda Alevi - Bektai iirinin alan darald. Tekke iirine ynelmenin, dnmenin o iire hi bir yarar dokunamazd. Zaten bu iirin hita~tlii krsal kesim halk okur - ya-zar olmad iin yazlan iirlerin unutulup gitmeye hkml duruma dt, iirin l-meye yz tuttuu sylenebilir. Tekke iiri dili ar ve adal bir iirdir, tekke iirine y-nelme daha ok Bektai kesimde oldu. Eski konular ilendi.

Alevi - Bektai iirinin tekke iirine dnmesi, krsal kesimde yaayan halkn Bek-tai yalandan ayrlp yan yolaklara sapmalarna neden olmutur. Bu dnemdeki iirlerin

halkn belleinde pek yer etmedii, sahipsiz kald grlmektedir. iir kltrnn temel elerinden biridir. kltr yaam kolaylatrmak ve gzelletirmek iin vardr. Karanla gmlp kalan kltrler l domu, yararsz kltrlerdir. Alevi-Bektai suni bir kma

zn farkndadr. iirde bir duraklama ve tekrar dnemi yaand.

18. YZYIL ALEV - BEKTA R Bu dnem iinde de Alevi - Bektai iirinin, bir varlk ve ilerleme gstermedii,

adeta yerinde sayd sylenebilir. Divan yazn gelenei kabuu iine giren bu iirde yeni bulular, yeni bir anlay, aray belirtileri grlmez. Zaten, eyh Galib'in dnda, divan iirinde de yle nemli bir atlm, byk bir kprdan grmek olanakszdr, Tekke iiri kmaznda bekleyen Alevi - Bektai iirinin balca konusu, tasavvuftur. Tasavvufta yeni dnceler eklenmesi, yeni yollar bulunmas, yeni aratrma ve incelemeler yaplmas, derinlemesine gidilmesi yerine yzeysel, kalplam erevelerin dna klmadan klasik tasavvuf terimlerinin glgesinde, aruz ls kalplarnda yrmek suretiyle yeni yeni iirler yaJlm ise de bunlarn tama yakn ounluunda bu iirin doruklarndaki cokuyu,

itenlii yaln gzellii, duruluu bulmak olanakszdr. zgn bulular sergileyen soluklu ozanlar yok olmutur artk. Bu iir kavram aktarmacahna dnmtr, yapay bir alana

itilmitir. nmzde duran iir konusu, sorunu yeni ierii bulunmayan, ilevsiz yinele-melerden ibaret bir iirdir artk.

Onun tekke iirinden ayrks yeni bir kimlii yoktur diyebiliriz. air says oktur, ama retim dmtr, kalite dmtr, syleyi verimsizlie dnmtr. Nitelikli iir, aramakla zor bulunur hale gelmitir. Zaten Osmanl ynetimi de her alanda ke doru

hzla gitmektedir. Toplumda, devlet yapsnda bu gidii durduracak hi bir kktenci hare-ket grlmez. Btn kurumlarda zlme, kii hzlanmtr. Bata Mevlevilik olmak zere Rifai, Nakibendi, Kadiri, Uaki vb. tarikatlarda da gericilii ar eriat egemen

_12 __ A_UV._ 1 VE BEKTAi iiRlERi ANTOLOJSi ------------

klma almalar oalmtr. Tekkeler artk birer smr yuvasdr, k yerine karanlk, aymazlk, yobazlk yaratmaktadrlar. Kiiler arasnda doa d yasak ilikiler oalmtr. Toplum deiik kesimlere ayrlmtr. Bu kesimler arasndaki i ba kopmu, dosta ileti-

im durmu, dmanlklar oalmtr. Her alanda ikilik balamtr. Alevi - Bektai iirinde de bu blnmeler grlr. Dil ikiye ayrlmtr. Krsal kesimde yaayan ozanlarn

kulland yaln, cokulu, ili Trke'ye kar, yapay, l Osmanlca adal bir biimde kentli ozanlarn iirlerinde kullanlmtr. Trkenin geliimi rafa kaldrlm, ana dil ke-nara itilerek yazmalarda kullanlmaz olmutur.

Balangtaki tm iyi zelliklerini silen, birer babo soyguncu yata haline dn-en, askeri gcn yitiren, kendini yenilemeyen Yenieri ocaklarnn olumsuz etkileri 17. ve 18. yzyllarda da gndeme getirilmitir. Hac Bekta Veli'ye baland bildirilen, gerekte onunla en ufak bir ilgisi bulunmayan Yenieri Ocaklar, 16. yzyl sonlarna doru birer ykm nedeni yenilikleri durdurma arac olmaya halamtr. Grevi savamakken, sonralar toplumu soymak olan Yenieriler yznden Alevi - Bektai topluluu byk bir ykma uratlm, neredeyse ortadan kaldrlmalar gereken bir ktlk nedeni, kayna saylmak suretiyle canlaryla dergah ve kitaplaryla birlikte kylmlardr. Alevi -Bektai rts altnda soygunu, vurgunu bir yaamsal eylem haline getiren Yenierilerin tm pisliklerini Alevi - Bektailerin zerine ykmakta, Alevi - Bektai dman baz snni kesimlerin yetkilerinin elinde, ou zaman olduu gibi bu olayda da oyuncak haline gelen din adamlar (ulema) epey beceri gstermitir. Bektai tekkelerini birer "ykm yuvas" olarak nitelendirmilerdir. Osmanl ynetimi btn kurumlaryla Alevi - Bektai anlayn ve inancn sulam, yermi, Anadolu'nun krsal kesiminde yakksz saldrlara, sa-tamalara, irkin giriimlere kap amtr. Bu olumsuz, yan tutucu, haksz uygulama ve olanaklar sayesinde Alevi - Bektai yazn iekapal bir nitelik kazanm, ksrlam tekke

iiri gibi bir kmaza saplanmtr. Bu basklar 17. ve 18. yzylda krsal kesimdeki ozan-larn saysnn bile azalmasna neden olmutur.

Osmanl toplumunda bitip - tkenme bilmeyen ayaklanmalar, irili - ufakl i atmalar, ak - gizli srtmeler, gnlk olaan olaylar olarak grlmeye balanmtr. Bunla-

rn izlerine iirlerde rastlanmaktadr:

Yenilikler peinde komaya balayan Avrupa lkelerinde neler olduunun bile far-knda olmayan ynetim, saray kendi keyfini, denetimsiz yaamn srdrm, halkn ze-rindeki basklar younlatrm, yeniliklere kar durmu, Avrupa toplumlarnda olanlar grmezlikten gelmi, dahas onlar bir trl anlayamamtr.

xv. YZYIL R

AIK NESL Ak kimlii, yaam, doum ve lm tarihleri hakknda yeterli bilgi ve belge bulun-mad gibi nereli olduu, asl ad, soyu - sopu konularnda da elimizde hi bir bilgi yok. Sadece iirlerinin dil ve ieriinden 17. ya da 18. yzyl ozanlar arasnda bulunduunu tahmin ediyoruz. Yine iirlerinden Rumeli'de yaad, Bektai tarikatna mensup olduu anlalmaktadr. Duru ve yaln bir syleyii var.

Talib ne durursun dner bu devran Gzn gafletten aabildin mi

Benlii terk edb nefsin ldrb Meskenet yurduna gebildin mi

Cmerdlik edb malna kyb Melamet hrk:asn enine giyib

Dnyann varln yoklua sayb Namus ile ardan geebildin mi

-1-J, Hakikatn sahrasnda yaylayub

nb akn deryasn boylayub u dnya frsatn mizan eyleyb Zahiri batndan seebildin mi Ulu sular takn akar bulanr Sefer arzu eden umman dolanr Ab - hayat emesinden sulanr Muhabbet glnden iebildin mi

Nesli bu dnyaya ayaktan geb Hakikatle konub Hak ile gb Marifet tohumun tarlaya saub

Ektiin hasl biebildin mi

Gelin ey erenler dirlik edelim Kapular ap Seyyid Ali'nin Eksiklikte kalub darda duralm Himmeti de oktur Seyyid Ali'nin

Ne gzel bahar yeillenmi imdi Lalesi snbl alm imdi Abdallar samaha durmular imdi

irindir yerleri Seyyid Ali'nin

-2-

Baba. brahim ehidler eridir Krklar cemiyeti ann yeridir Cansz dvarlar binb yrtr Muhibdir pirleri Seyyid Ali'nin

Nesli Abdal bunu byle syledi Gerek erenlerin medhin eyledi Meded mrvvetle kerem diledi

hsan kim okdur Seyyid Ali'nin

Meskenet : Miskinlik, fakirlik, yoksulluk - Mizan : Ahirette gnahlar, sevaplar lmek iin kurulaca sylenen nitelii ve varl bilinmeyen manevi bir terazi.

16 ALEV VE BEKT~ RLERi ANTOLOJS

l iihud

2 ar Darb

3 - ar Unsur

iLGiL KAVRAMLAR Mahede, Seyretmek. (Tasv.) Hakk' yine Hak'la grmek diye

tanmlanr. ki mertebesi vardr: l. Zati, Kesrette grmek

2. Kesreti zat'ta grmek. Bunlarn birincisine mctneli mfassalda mahede, ikincisine de mufassal mcmelde mahade denir.

Sa, sakal, ka, byk gibi bata-yzde kan kl rtsnn hepsini kesmeye denir. Szck anlam "drt vuru"tur.

Drt unsur, Toprak, Su, Hava, Ate, nsan meydana getiren drt ana madde. Ruh madde deildir, Kiilik madde deildir.

PR AL Yaants ve kimlii hakknda ayrntl bilgi yok. 16- 17. yzylda yaam bir Alevi ozan. Sylentiye gre Pir Sultan Abdal'n olu Seyyit Ali'dir. O da babas gibi Osmanl -

ran olaylarna katlm grnmektedir. Erdebil tekkesine baldr. Bir ok Alevi ayak-lanmasna destek verdii sanlyor.

ah Kalender elebi ayaklanmasna (1527) katld, Kalender elebi ile grt, iirlerinde geen "aholu'nun, Gazi Mehdi'nin, Gzel ah'i" ranl hkmdarlar deil, o dnemlerde Osmanl'ya isyan ettii iin halk ve mridleri arasnda "ah", "Mehdi" ola-rak anlp sevilen ve isyan sonunda ldrlen ah, Kalender elebi olduu da belirtilmek-tedir (A. Haydar Avc, Kalender elebi Ayaklanmas, 1998 s. 78-82).

Mrvvet ykld ahman taht le nasp oldu emvali raht ehitlie erdi yceldi baht Elvan elvan kanlar su gibi alar.

Aadaki komas Osmanllara kar sylenmitir. Kalender elebi olayn anlatt.

Hey Yezit, yanna kalr m sandn Nice intikamlar alnsa gerek Mehdi kar ise nicolur halin Heybetli ksleri alnsa gerek

Gazi Mehdi bir gn Urum'a kar Yezit kalasn, hem burcun ykar On ki imam'n sancan eker

Krmz ta ile salnsa gerek

Sanma ki Osmanl, yanna kalr Tanr'nn aslan ah olu gelir Darb ile elinden tahtn alr Harabende erkan srlse gerek

-1-

J. Yezit gze alm ol gzel ah' Muhammed, Ali'dir onun yarda Ali'm bu dnyaya gelir bir dahi

iiten Yezitler yerinse gerek Bir gn bu dnyann sahibi gelir On ki imam'n hakkn alr Yezider arada hep telef olur Mminlerin hali sorulsa gerek

Pir Ali der, Mehdi cier yan Krmzdr donu, yeil sanca Dzelim, koalm baheli ba Y ezitler aradan srlse gerek

18 Al.EVi VE BEKTAi iiRLERi ANTOWJ/Si

Yezit: (Burada) Osmanllar - Mehdi: On iki imam, kaybolmutur, fakat bir gn dnyay dzene koymak iin geleceine inanlr. - Ks : Byk sava davulu -

Krmz Ta : Kzl Tac'a bak - Darb - ile : Kl ile, sava ile - Harabende : Ykntda - Yardak: Yardmc (ah'a) - Yerinmek: Piman olmak - Dnyann sahibi : Mehdi. Bu nefes, Alevilerin Osmanl ynetiminden nasl nefret ettiklerini,

_ iran Safavi ahlarnn lerini alp Anadolu'da Osmanllarn ynetimine son vermesini nasl umutla beklediklerini gstermesi bakmndan dikkate deer - Telef: Yok olma - Erkan : yol

Yolumu urattm gzel Pirime Bir himmeti keskin erden gelirim

Kardan baknca grnr yurdu Obas enlikli ardan gelirim

Benim ahm meydanlarda gazada Dilerim hak yardm eder bize de Mansur gibi canm versem ezada Kemendim boynumda dardar gelirim

-2- Karmzda koyiitler gaziler

Hoyrat eli deer yaram sJZlar Grcl boranl bizim yazlar

Dalar karlca yerden gelirim

Grnyor slamzn yollar Bir yel eser soldurur mu glleri eker erbet syler dostun dilleri

Bar yank nazl yardan gelirim

Adm sorarsan Ak Ali'yim Dost elinden dolu imi deliyim

Be aynn kan kpkl seliyim ah Kalend~r derler Pirden gelirim

Osman olanlar ettiin bulsun Mekanmz ba dumanl dalar Dilerim Mevladan yardmc olsun

Koyiit er meydannda bu alar

Osmanl oluna gcmz yetmez Bize ettiklerin Yezitler etmez Gzmden obamn hayali gitmez Gnl ,yarasn yoktur bir salar

Gece gndz arrm ol Pire Keremi varola mrveti ere Hak uruna neler geldi bu sere Analar ya dker kuzular alar

-3- Mrvvet ykld ahmn taht

Ele nasip oldu emvali raht ehitlie erdi yceldi baht Elvan elvan kanlar su gibi alar

Osmanl bu dnya sana da kalmaz Zannetme bu kan aholu almaz

Alarm desmallar yam silmez Gz gz olmu yaram yoktur bir balar

Ali'm der senin de yklr tahtn Aksine devreder bir gn ol bahtn Elinden alrlar devletin rahtn Mminler adolur Yezitler alar

PiRAi 19 ---

AIKLAMA Bu iir ieriinden ve havasndan da anlalaca gibi Osmanl imparatorluu, iin-

deki Hristiyan ya da Musevi milletlere gsterdii hogry, ana unsurlarndan biri olan Alevilerden esirgemitir. slam devleti iinde dini muhalefet ya da siyasal bakaldr oda durumundaki Anadolu Alevilii, ran'daki ii'lik, Msr'daki Fatimilik, Hindistan'daki smaili tarikat dein eskidir. Toplum iinde kk salm tutunm~tur. Ancak devlet kaps bu tarikat mensuplarna kapal tutulmaktadr. eitli lkelerdeki adlar belirtilen bu tari-

katlarn ortak yanlar, ehlibeyti sevmeleri ve siyasal otoriteye (devlete) kar direnmeleri-dir. Alevilik zaten ilk kez ortaya knda da bir muhalefet esi olarak grlm, sonuna

deinde bu muhalefetini srdrmtr.

Alevilikte, Hristiyanlk ncesi ok Tanrc inanlarn Orta Asya kkeni amanizm, slam ncesi inan motiflerinin, szgelii abdest suyunun kan olmas, insann ku donuna girmesi, tahta kl olgusu, dvarn, tan yrmesi, eiin, ocan kazn turna kuunun

kutsall, giysilerde etek figr, babaglana (ta), beyaz lmsz al ve Trk slam kltrndeki Hristiyan kaynakl Hzr inanc gibi rituel ve motiflerin yer ald grlr. Baba lyas'n, Geyikli' Baba gibi Anaclolu'yu Trk yurdu yapan yzlerce evliyanm "yar

aman, yar mslman veliler" olduu grlr. rnein: Semah (iki, raks, cem), doan gnee dua ve secde edilmesi, iki rekatlk semah namaznn - kbleye deil - yz yze halka eklinde klnmas, Ramazan orucu yerine gnlk Muharrem orucu tutulmas, Trke dua ile saz geleneinin srdrlmesi, eriat kurallarna uyulmamas gibi kurallarn kk amanizme dayanr. (A. Yaar Ocak - C. Tanyol - N. Birdoan - C. ener B. Gven 'in kaynakada adlan geen kitaplarndaki eitli blmlerden).

Osmanl devleti eriatn kabuu iinde skp daraldka toplumun u ksmlarna vurmay dzeni salama, disipline alma eklinde yorumlayarak halkn inanlarn bahane edip hep eziyet etmi, basky artrm, Alevileri blcli.e srkleyen ortam.ve olgular

yaratmtr.

"Osmanl bu dnya sana da kalmaz Zannetme bu kan aholu almaz"

diyen Pir Ali'nin piri ah Kalender elebi'nin ldrlmesi olay yreini yakmtr. iirinde bu acy byk bir fkeyle yanstmaktadr.

20 ALEVi VE BEKTA/ iiRLERi ANTOLOJS

l - elebi

2 - ile-Hane

3-eli-Ke

4 ille-Niin

LGiL KAVRAMLAR Bu szcn kkeni Moolca Tanr anlamna gelen "alab"

sanlyorsa da doru deildir. Szck bat kaynakldr. Douya sonradan Roma dneminde gemitir. "alab"dan elebinin gelmesi pek inandrc deildir. elebi tarikatlarda, beJli bir aamada bulunan yneticiye denir. Kimi aratrmaclara gre "Mevlana soyundan gelenlere elebi denir" sav ileri srlyorsa da, onun soyundan gelmeyen Bektai eyhlerine de bu ad verilmektedir.

ile evi, tekkelerde (zellikle de Mevlevilikte) binbir gnlk ileyi doldurmaya yarayan zel yer. ilehane iki diz zerine oturabilecek byklktedir. Yani son derece dardr. Bu darack yerde ille ekecek olan kimse ancak iki dizi zerine oturabilecek durumda

kalr. Ayn durumda gnlerce riayzet ve ibadet eder. ilesinin bittiine kara verildikten sonra can illehaneden kartlr. ille sresince oru tutturulur. Erbainde olduu gibi illeye girecek olanda abdestli olur.

Tarikatta gerekli ileyi dolduran ya da ekmekte olan kimse.

ile ekmeye balayan, ilesini srdren kimse, eledpe oturan.

BEHLL DANA Hangi yzylda yaad ve kimlii ile asl ad, doum ve lm tarihleri hakknda

elimizde hi bir bilgi yok. Ancak elde bulunan tek iirinin dil zelliklerine gre, 16. yz-yln sonlaryla 17. yzyln balarnda yaad~n tahmin etmek mmkn. Kald ki, sz konusu iirin zellii nedeniyle dier baz ozanlara da ait olduu ne srlmtr. Yine bu iirin Behll Dana'ya ait olduu Abdlkadir GlpnarJ ve Cahil ztelli tarafndan ne srlmektedir.

Ayrca baz yazarlar tarafndan Behll Dana'nn Semerkand'l olduu, asl adrnm o-ban Ali olup, mezarnn ebinkarahisar'n Rugn kynde bulunduu ne srlmektedir.

Ademi balktan yuurdun yaptn .J, Yapp da neylersin, bundan sana ne Halk ettin insan, saldn cihana Salp da neylersin, bundan sana ne Bakkal msn, teraziyi neylersin

iin gcn yoktur, gnl elersin Kulun gnahn tartp neylersin Geiver suundan, bundan sana ne

Katmn kazann dkver gitsin Mmin olan kullar didara yetsin Emreyle ylana tamuyu yutsun Sndr u atei, bundan sana ne Sefil dtm, bu alemde naarn

Kldan kpr yaratmsn, geerim ol kprden geemezsem, uarm Gei kullarn, bundan sana ne

Behlill Dana' m eydr, cennet yarattn Ncesin .ate - i ak ile yaktn Nicesin ate-i ak ile yaktn Yakp da neylersin, bundan sana ne

Terazi : Gnahlarn tartlmasna dokunuyor - Katran kazan : Cehennemdeki gnahlarn atlaca. ii katran dolu kazan - Ylan : Cehennemin bekisi olan ejderha - Naar: aresiz - Balk: amur - Halketmc: Yaratma.

AIKLAMA

Bu iir, Tanr'nn bir sorgulanmas, sgaya ekilmesidir. nl dnr Sokrates "sor-gulanmayan hayat yaanmaya demez" derken, eski Yunan Tanrlarna kar kt iin lme mahkum edildi, sonunda baldran zehiri ierek ld.

Trk edebiyatnda mizahn nemli bir yeri vardr. Kendine zg, renkli ve zengin bir Osmanl mizah gelenei iinde bu iir, konusu itibaryla arpc, etkin bir grnm sergi-

22 ALEVi VE BE;_KTA iRLERi ANTOLO.J}Si

!emektedir. Gerekte mizahn kkeninde elence ve hogr yatar. Yeryznde, hemen btn alanlar iine alan mizah, yeri - gn gelince Tanr'ya dein uzanr, ama saygszlk etmez, onunla itenlikli biimde konuur, usuna taklan sorular yneltir, yant bekleme-den sorar, durur, eletirir, onun ahsnda yozlua, us d, gerek d dinsel kurallara, ku-rumlara kar kar. Ornta a zihniyetini atamayan toplumlar ve ynetimler bunlara kar

hogrszlklerini srdrrler. Bazanda grmezlikten gelirler. Yangn bytmeden, evresini boaltarak kendi kendine snmesini temine alrlar. eytan hi bir zaman ld-rlemez. yilik karsna dikilir, onu yoldan karmaya, yanla, ktye gtnneye urar,

baarl olduu da oktur. nsan ona kar savar. Tanr'nn yardm, destei ile kazanr. Mizah, ortaada yaygnlk kazanan Aristo mantna kar sava verir. Aslnda bu tr iirler Tanr'dan ok gcn Tanr'dan aldn syleyen baskc, egemen ynetimlere kar, dolayl yollardan saldr ve eletiri niteliindedir. Sa gsterip sol vurmay yeler. yi ie ktnn kavgasnda iyinin yannda yer alan mizah bu iirde olduu gibi Tanr'y da bas-kc, korkutucu zelliklerinden, bylesi yersiz nitelemelerden syrp kurtarmaya alr. Tanr'ya byk alt glmedir bu. Cennet-cehennemle di.ipe dz alay etmektir.

Alevi - Bektai iirinde Tanr ile senli - benli konumak Yunus'dan, Dede Korkut'tan beri srp gelen bir gelenektir. Bu tr iirlerde temel ama, insan yceltmek, kulluktan kartarak Tanr'ya yaklatrmaktr. Btn abalarn bu ana gaye iin olduu tm Bektai yazn ieriinden sezinlenmektedir. Ama tanr'ya varp onunla bir olup lmszle er-mektir. Bu olgu, Tanr'y yadsma saylamaz. Tann'ya daha ok yaklama, O'nunla dost olma, O'na yakn durmadr; bu tr iirleri sululuk, laubalilik eklindeki niteleme dpedz

hakszlktr. Tanr'ya kafa tutan Alevi-Bektai airleri ile bu konu hakknda daha geni bilgi iin deerli aratrmac smet Zeki Eyubolunun "Edebiyatmzda Tanrya Kafa Tutanlar" adl yaptna baklabilir.

HASAN DEDE

Ak Hasan ile kartrlan bu Bekai dedesinin yaam zerine hi bilgi yok gibi.

Mehur halk ozan Erefolu ile (lm. 1469) ayn ada yaad bir iirine dayanlarak ne srlmektedir. Sadettin Nzhet Ergun onu XVI~. yzyl Bekai airleri arasnda saymakladr. Hatta ayn yazar tarafndan Kul Hasan'n, Hasan Dede mahlasyla da iirler syledii belirtilmektedir. (Bektai Kzlba - Alevi airleri, c. 1 2, s. 74)

Aslnda ise, "Hasan, Kul Hasan, Hasan Dede" mahlasl iirlerin gerek sahibinin kim olduunu kestirmek g. Atilla zkrml ise, "Fuad Kprl'nn tantt~ Tamevarl Gazi Ak Hasan'n (XVll. ve XVlll. yy.) iirlerini gerek syleyi gerekse z asndan farkllk lad iin Beklai geleneine uygun bu iirleri, XVI. yzylda Keskin'in kendi adyla anlan Hasan Dede kynde yaam bir Alevi - Bektai byne maletmektedir. Horasan erenlerinden olan Hasan Dede, Bedili airetine mensup bir kk boyla anlan blgeye yerlemi, kurduu tekkede eyhlik yapmtr. Hasan Dede'nin birinci, Ak Ha-san'n ikinci Viyana kuatmasna katlm olmasnn, iki airin kartrlmasna yol at dnlebilir", demektedir (a. g. e. sb: 86) Cahit ztelli'de, Kul Hasan mahlasl bir iirindeki "Sene bin iki yz sekiz syleirler ad ile" dizesine dayanarak Kul Hasan'n 1793'te

yaadn ne srmektedir (Bektai GUeri, s. 362) 1. Z. Eybolu ise Hasan Dede'nin 17. yzylda yaadn Krkkale yresindeki

"Hasan Dede" beldesinde adna makam bulunduunu ne srmektedir (Alevi Bektai Edebiyatl, sh: 197)

Nejat Birdoan "Hasan Dede Kasabas, Hasan Dede" adl zl ve zel incelemesinde Hasan Dede'nin 1603 I 1604 ylnda ldn, 16. yzy1l111 ikinci yarsnda (1562) Hora-san'dan Karaman'a oradan da Kmkkale'nin imdiki Hasan Dede beldesine gelip yerleti~

ini, yol zincirinin Suca Baba- Otman Baba-.Hac Bekta Veli olduunu, Balm Sultan'la grtn, "Eref oAiu al haberi" dizeleriyle balayan "Bahe bizim gl bizdedir". adl mehur iirini Bayrami tarikatna mensup air Erefoiu Ruminin aa1ya alnan iirinden ok, Ankara Valisinin gnderdii bir komulana kar sylemi olabileceini ora yerlilerinden rivayeten aklardn belirtmektedir. (a. g. e. sh: 50) Hasan Dede hakkndaki bir ok sylenceyi saplayan Nejat Birdoan, Hasan Dede'nin din adam olarak bir ok sa-vaa katldm da sylemektedir. 16. yy. ile 17. yzyl balarnda yaayan bata Ercili Emrah olmak zere ayn yzylda yaam halk ve Bektai airlerinin iirlerinde kullanlan dil ve uyak bezenimlerine uygun bulunduu ve benzer zellikleri tad grlmektedir.

zetlersek, Karpuzu Byk Hasan Dede, Gzbyk Hasan Dede, adlaryla anlan o.anmz Krkkale'ye bal Hasan Dede beldesinde yatmaktadr. Hakknda bir ok sy~

24 ALEV} VE BEKTA/ IJRLER.i ANTOLOJIS_i _______________ _

lence vardr. Kasabaya adm vermitir. Trbesi zerindeki kitabede "Yeleci - i eyh Ya-kup. Eazze - i Kiramdan eyh Hasan Fakih. Azimetleri Horasan, Diyar - Karaman h 970 (m. 1562)" yazmaktadr. yleyse, Hasan Dede'nin Anadolu'ya geli tarihi 1562' dir. Ka-raman'a gelmi. orada bir sre kalm, sonra 1578' de imdiki yere gelip yerlemitir. To-

runlarnn elindeki resmi belgelere gre de lm tarihi H. 1012 dir, bu M. 1603 veya 1604'e tekabl eder. Anadolu'da 42 yl kalmtir. Bu tarihlere gre onun. Kanuni ile Mal-kar, Nemce savalarna, 1521 'de Birinci Viyana kuatmasna katldn ileri sren Enver Behnan apolyo ile Yahya Benekay'n bahsettii Kul Hasan, bu Hasan Dede olamaz. Ne-jat Birdoan'da ayn kandadr. (Hasan Dede Kasabas ve Hasan Dede, s: 34)

Beydili airetinin banda 1683'de kinci Viyana kuatmasna katld da kesin de-ildir. Hasan Dede, Hac Bekta Veli Halifelerindendir. Hasan Dede'nin nl "Eref olu al haberi I Bahe biziz gl bizdedir" dizeleriyle balayan deyii, nl ozan ve mutasavvf

"Eref olu Rumi'ye, kar deil de, o dnemlerdeki Ankara Paas Erefolu adndaki bi-rine kzarak sylediini torunlarndan Halil Demirkan ne srmektedir. Eer yukardaki ta-rihleri gerek kabul edersek, Erefolu Rumi'nin biraz tartmal olmakla birlikte lm ta-rihi olan 1469' da bunu dorulamaz. Ancak Hasan Dede'nin Hac Bayram Veli'ye bal Kadiri ozan Erefolu Rumi'nin u:

Tecelli evki didarn, beni mest eyledi hayran, Enelhak. srrn candan ann - n klmazam pinhan

Acep hayran mestem kim biliten bilmezem yari, Gzm her kande kim baksam grnen suret - i Rahman

Benem her dertl derman, benem her madenin kan, Benem ol drr - i bi hemta, benem ol bahr - i bi payan

Bu ay gn, bu yldzlar, bu giceler, bu gndzler Bu yazlar, klar gzler benim emrimdedir yeksan.

rm tenlere bir kez eer dersem "bi izni kum" Yaln ayak ba ak kamusu duralar ryan.

Cihan tlsm bende, benim elimdedir imdi; Benem bu gn bu meydanda, benmdr top ile evgan.

Senem ah bu meydann, benem arh bu devrann, Benem can bu canlarn, benmle diridir her can

Benim ilm - i lednmden hezaran Hzr olur aciz, Benim her bir tecellimde nice bin Musi'ler hayran.

HASAN DEDE 25

Benem Mansur'u dar iden. benem ayar yar iden, Benem her var var iden, benem her giden duran

Deilim oddan u sudan, veya toprak u ya yilden, Ben, irden var idm irden, henz yog idi bu ezman

Grrsn sureta adem, benim emrimdedir alem, Feleklerle melekler hep, bana mahkkumdur ins ti ean.

Sanrsn Erefoluyum, ne Rmiyem, ne zniki Benem ol Daim Baki, grndm sureta insan

iirine kar sz konusu nl iirini seslendii ne srlmektedir. Biz iirlerin diline, sy-leni biimlerine gre Hasan Dede'nin 16. yzyln sonlar ile 17. yzyln banda yaa~ d dncesini paylamaktayz.

RLERNDEN RNEKLER

Erefolu! al haberi, Bahe biziz, gl bizdedir. Biz de Mevlann kuluyuz, Yetmi iki dil bizdedir. Erlik midir, eri yormak? Irak yoldan haber sormak. Cennetteki yedi rmak,

Cokun akan sel bfadedir. Adem vardr, cismi semiz, Abdest ahr olmaz temiz.

Halk dahi - eylemek nemiz, Bilcmle vebal bizdedir.

-1-

.. Kimi sofu, kimi hac, Cmlemiz Hakk'a duac, Resul Ekrem'in tac, Aba, hrka, al bi~ir.

Ar vardr uup gezer, Teni tenden seip gezer, Canan bizden kap gezer, Ar biziz, bal bi.dedir.

Biz erenler gereiyiz, Has bahenin ieiyiz.

Hac Bekta keiyiz, Edep, erkan, yol bizdedir.

Kuldur Hasan Dede' m, kuldur, Manay syleyen dildir. Elif Hakk'a doru yoldur, Cim ararsan, dal bizdedir.

Turgut Koca bu iirin Kul Hasan'a ait olduunu kitabnda belirtir.

26 ALEVi VE BEKTAi /iRLERI ANTOWJiSi

nsan kokulu bu iir, grnte ok kolay anlalr gibi grlmektedir ama pek de yle sanlmasn. Bu iir tasavvufun baz kavramlar ile Alevi - Bektai inancna kar

kanlar yantlayan baz savlar oluturmutur. insan Tanrsal zle birdir, uyum iindedir. Ama trl grntedir. Anlamadan kiiyi bir takm karmak sanlarla yormak, kmazlara ve amazlara drmek doru deildir." insan doyunca ackacan, acknca da do-

yacan bilmez, nn sonunu dnmez" (Ohon Yaztlar). insann znde bir tanr vardr diyen Kul Hasan dncelerini somutlatnnaya alr.

Varlk kavram altnda ne varsa insann zndedir. Kii abdest alp namaz klmakla ne arnr ne de eksikliklerinden kurtulur. Bakalarna su yklemek doru olmaz. Halk

kandran yanh yola gnderen, saptran ona nclk etmeye alanlardr. Gerei renmek isteyen insan anlamaldr. Onun varlnda dmlenen sorunlar, sorular zmeli-dir. Hepimiz Tanr'nn kullaryz, ondan gelir, ona gideriz, onunla zdeiz, herey bizde-dir, bu gerei bilmeliyiz, durunup arnmalyz.

-2-Ben "elest bezmi"nde nu ettim meyi, ! kran geldim yine kran giderim. Kem yanna varan olur mu iyi? Tuyan geldim yine tuyan giderim.

u cihanda ok ey geldi bama, Bildinnedim yaranma, eime, Kendi maslahatm, kendi iime Yeksan geldim, yine yeksan giderim.

Geti mrm, dem srmedim fenada, Ben halimi kime edem ifade, Hikmetinden bahtm olmaz kade,

Piman geldim, yine piman giderim.

Bulamadm ben gibi kalbi mahzunu, Bu aktr syleten u ben mecnunu, Dker oldum didelerden Ceyhun'u, Giryan geldim, yine giryan giderim.

Hasan Dede' m iin harap olursa, Herkes ettu~ini anda bulursa, Bir kefen var o da ksmet olursa, ryan geldim, yine ryan giderim.

Elest Bezmi : Defi/mi mi meclisi anlamna gelir. Ruhlarn toplantsnda Tanr'nm sorusundan ad alan bir meclis - Tuyan: Takn - Yeksan - Yerlebir -Giryan : Afalayan - Maslahat : l, megale, ufra.

-3-Saki ! Gel seninle bade sunalm * ! Glm saki, sun aheste aheste Sub'ha dein kalk muhabbet edelim

Canm saki, sun aheste aheste

Cmle evliyalar bide sundular Ol (Masiva deryas) odan getiler

Krklar da ab u hayat itiler Glm saki, sun aheste aheste

Muhammed Ali'den destur alalm Varp eiAine yzler srelim On iki bahenin gln derelim

Canm saki, sun aheste aheste

HASAN DEDE 27

(Hasan Dede) ak katarn yederken kilikten ,geip bire giderken Bu gn pirimizden destur variken Glm saki, sun aheste aheste

* Sakil sun elinden bade ielim. - Aheste: Yavaa- Subh'a: Sabala. Bade ile ki -Masiva: Evrendeki varlklar.

Ey divane gnl n'oldu? Bilirim amma, ben bilmem ... Syle baa neler geldi? Bilirim amma, ben bilmem ...

Arif gerek fikretmeye, Mabuduna kretmeye,

eyh gerektir zikretmeye Bilirim amma, ben bilmem ...

Efendim, cihanda iptida kula, Tanrnn katnda hidayet gerek. Hidayete eren Mevlasn bula, Hulus - i kalp ile itikat gerek.

-4-J.

-5-

Yol;.erini yormak olmaz, Eik ste durmak olmaz, Yo!su.a yol sormak olmaz, Bilirim amma, ben bilmem ...

. Arif dili olmaz talan, Saf gnlden kmaz yalan, Kimdir giden, kimdir kalan Bilirim amma, ben bilmem ...

J. Hi mahrum kalr m kim ki dese "Hak"? eriat sahibi vahid - i mutlak, Cihana aldanma sen behey ahmak! Mmin olanlara tarikat gerek.

tikat tam et, bulasn iman Hamdolsun Nebi'yye hem ahir zaman Ahlakn dzelt tutasn daman

Tarikata girip olasn kamil, Benim bu cevabm cmleye amil, Herkes eyler ise ilmiyle amil,

Daima yedekte eriat gerek. Kendini bilmeye marifet gerek.

Marifet bulmayan naidir, nai, Dnya v ahrette fenadr ii, Hasan Dede' m farket e ile bei Her zaman kalbinde hakikat gerek.

Bir yavrunun hayalinde gezerim, Ne amel iledin dnyada gnl?

Rzgarn muhalif esti, sezerim Gemin batan kara deryada gnl!

-6-J. Aklarn ii cilvedir, nazdr.

Syle cevabn kamile sezdir. Byle alamann glmesi tezdir, Niin dtn ah feryada gnl!

28 ALEVi VE BEKTA/ iiRlERi ANTOWJSJ

Ne bir bahtm var, ne de yaran var, Lokman olup ne yaram saran var. Dert gnderip dennanru veren var, Gitme baka yere imdada gnl!.

Bakmaz msn u felein bendine? Drptr tuzana, bendine. Kamilin kemali yeter kendine, Ne hacet arifi irada gnl!

Tarikten kar m hi asil dede? Kendime malumdur ettiim nida. Hasan Dede' m der ki "takdir - i Huda Ya niin kartn imdada gnl!

Gnl melul olma, eyleme ah Aka ayrlk ruya gelmitir. Dinle nasihatm hublarn ah, Her dem alayanlar gle gelmitir.

Bir gn arzularsm gonca glleri, Blbl ak elinden dker selleri, Eser, dalgalanr seher yelleri,

Sevdiim zlfn yola gelmitir.

Byle kurgulanm bu yol ezelden, Hep der tomurcuk gle efendim! Haberin var ise ilm - i ezelden Mevladan maksudun dile efendim!

Ey gnl! Aldanma, bu cihan fani nn fikreyle, sonunu tan.

Kiinin ettii kahr m yani Herkes ettiini bula efendim!

-7-,.

-8-J..

Her seher, her seher zar eder blbl, Dilince metheder, sevdiince gl, Hem lale, meneke, karanfil, smbl Cmlesi bu halde yola gelmitir.

Ey sevdiim! canm yoluna feda, Affeyle gnahm, ey Bar - i Huda! Hasan Dede' m daim eyleyip eda,

Ak ile serini vere gelmitir.

Bel balama zamanenin dostuna, At umurun mukadderin stne Nereye uzansa gelir destine, Hak nazar ederse kula efendim!

Gel imdi, eyleyem sana bir takrir, Yok olmaz, ne ise o olur takdir. ister isen eyle bin trl tedbir, Nasip yoksa ginnez ele efendim!

Alimin ilmine aktr varis, Kah Arabi syler, kahi de Faris Hasan Dede' m der ki "manm drst Vermezler rzkm ele efendim!"

Bir zaman anama erlik eyledim, Bir zaman hfzetti pederim benim. Bir zaman b3J>ama avretlik ettim, Bir zaman tad maderim benim.

-9-J, Piyadeyim imdi, yoktur kardeim,

Smm verip sr alacak srdam. Her nereye gitsem size yoldam, Yanmdan ayrlmaz kaderim benim.

Mevlam izin verdi dodum, aneden, Arif olan fehmeyliyor manadan. Vcudumuz gelip geti fenadan, Aktan baka yoktur didanm benim.

- 10-rt blbller, gelmiyor baban, i Sseni smbl yel ald gitti. Yuzbin minnet ile bir ba becerdim,

Ba ben becerdim el ald gitti.

HASAN DEDE 29

Kimi kii irette, kimi mihnette, Kimi ruendedir, kimi zulmette. Hasan Dede' m kusurum yok gayrette Bu lcadarca. imi kaderim benim.

Yzbin minnet ektim, bir dahi gerek, ok mr ister ki bir daha grek. Yari elden ald o zalim felek, Hoyrat. dost bandan gl ald gitti. Nazl yarin kem haberi geliptir, Dostlar alar, dmanlarm glptr, Dediler ki sefil Emrah lptr, Kimi kazma, kUrek, bel ald gitti.

(Ercili Emrah'n bu iirini benzerlikleri sergilemek iin koyduk)

Ak elinden nicedeyim, neyleyim? Medet, helak oldum narn iinde. Neme sevineyim, neme gleyim'? Gonca gller kald harn iinde.

Meyleylemez oldu bana gmanm, Zahir oldu gizli haber nihanm,

Ara direk direk oldu dumanm, Vcudum kl oldu korun iinde.

-11- Derdim ylkland, barm deildi,

Yar ile srdm demler d oldu, Ellere yaz bahar bana k oldu, Gnl mekan tuttu karn iinde.

Hasan Dede' m dedi, "bir mekan eylim, alayp reyaya kart seylim. Yardan ayrlal bkld belin, Kaldm gar - yer ile arn iinde".

Helak : Yok olmak - Nar : Ate - Gar yer : Garip yer - Har : Diken

Acep neden benim zar figanm? Gl yzl cananm dt gnlme Leyi nehar sevdasnda gezdiim, Derdime dermanm diit gnlme.

-12-.

Dosttan cda dtm nic'olur halim? Acep visaline erer mi elim? Lal renk knnz gonca misalim Siimbl reyhann dt gnlme.

Aka naz eden, bak nazlm, Glistana girmi blbl avazlm, Mestane baklm, o ela gzlm

Kalar kemanm dt gnlme. Hasan Dede'm, yanaklar alnan,

Dudaklar erbet, dili batman, Her seher, her seher kp salnan O selvi nianlm dt gnlme.

30 ALEVi VE BEKTAi i/RLERI ANTOLOJiS

Dndr gne yzn, eya mahtaban, * Aklm bamdan sel ald gitti. Yzhin mihnet ile ele getirdim, Yari ben byttm el ald gitti.

-13-J, Sefan ok srdm, ekeyim cevri,

Sana kem bakann yokolsun devri, Bir ahin emsali, bir irin tavr Aklumda uyand, yel ald gitti.

Gnl senden usanmad doymad, Zalim rakip beni benle koymad, Blbller art, yavru duymad, Hasan Dede' m badan gl ald gitti...

* Bu deyi 16. yy. ile 17. yy. balarnda yaayan byk ozan Ercili Emrah'n yukarya aldmz nefis bir komasn artryor.

Cda : Ayr - Visal : Kavuma - Ydkland : oald - Kem : Kt -Mahtaban : Gne yzl - ret : iki.elence - Leyl nehar : Gece - gndz -

Ruen : Aydnlk - Zulmat : Karanlk - Cevri : Haksz/rk, eza - irin: irin'i nl Dou ak masallarndan olan "Ferhat ile irin" yksnn sonunda trajik ekilde lm seen kadn kahraman olarak tanrz. Ferhat ile irin efsanesi zerine Genceli Nizami, Fuzuli gibi nl airler iir (mesnevi), dzyaz biiminde birok eserler yazmlardr. Hatta bu konuda Nazm Hikmet'inde bir piyesi vardr.

KULNESM Edebiyatmzda iki Nesimi vardr. Birincisi Hurufi inanl, Badat'l, Halep'te derisi

yzlen, imamededdin Nesimi'dir. Birinci Nesimi 14. yzylda yaamtr. kinci Nesimi iirlerini daha ok hece lsyle yazmtr. iirlerindeki dil daha yalndr. Ondan ilk kez Cahil ztelli sz etmitir.

Bektai olduunu Kul Nesimi yle dile getirmektedir:

.. Merebidir herkese yaran olur Bektailer Kimse bilmez srlarn seyran olUr Bektailer

Biz tark - Bektaiyiz zikrederiz Hakk' biz Bu Nesimi (H. 807 = M. 1404) ylnda derisi yzlen mehur "Enel Hak= Hak be-

nim" airi, Seyyid Nesimi Sultan deildir. Bu bir halk ozandr. Onyedinci yzylda yaamtr. Saz elde, kee kl~h bata, ky ky dolam bir dervitir. Asl ad Ali'dir. Seyyid Nesimi Sultan'n asl ad ise mer veya imadeddin'dir. iirleri Cahit ztelli tarafndan kitap haline getirilmitir: (Kul Nesimi st.1969).

17. yzyln nl Bektai ve Hurufi airidir. Soyu, 14. yzyln nl airlerinden ve Yunus Emre izleyicilerinden Hacm Sultan'a bal Sait Emre'ye dayanr.

ran Safavi ahlarnca Anadolu zerinde egemenlii salamak yolunda srdrlen si-yasal abalara katlm, bu yzden kovuturmalara uramtr. Sonunun nasl bittiini gsterecek belge niteliinde nefesleri yoktur. Nerede yat.t da bilinmiyor.

Yakn zamanlara dek yaants bilinmediinden Badat'l Nesimi sanlmtr. Uzun yllar alarak, onu aydnla karan rahmetli Cahit ztelli'dir.

Kul Nesimi, Bektai ve hurufdir. Bu yn iirlerinde aka grlmektedir. lyi renim grm, kltrl bir sanatdr. Tasavvuf ve tarikat kurallarn ok iyi bilmekte. ayet-leri iirlerinde ustalkla uygulamaktadr. Aruz ve hece liilerini iyi kullanmtr. Ak ze-rine din d konulan ieren gzel iirleri de vardr.

Bestelenmi nefesleri vardr. Bunlardan gnmze dek gelen kime ne redifli olan pek tannmtr. Yine de kitaba aldmz gldr gl redifli nefes, bu gn de yurdun pek ok yerinde dini trenlerde ve ninni olarak okunmaktadr.

Kul Nesimi bir iirindeki: "kr Hakk'a iyd oldu Katarmz mezid oldu Ceddim Said Emre'dir Nesli de Said oldu"

32 ALEV VE BEKTA iiRLER ANTOWJS

Kul Nesimi bu drtlkte Yunus Emre'nin izleyicisi Said Emre soyundan olduunu syler. Hurufiliin etkisi altndadr. Bu olgu zellikle hemen hemen her Alevi - Bektai

ozannda grlr. Tanr'nn insan gnlnde olduu, insan ve Tanr'nn zdeletii grn iirlerinde sergiler. Nesimi aydnn, bilginin sorumluluunu bir ikilisinde yle ifade eder:

Ey Nesimi can Nesimi bilki Hak aynndadr. Bunca mahlukun vebali ulema boynundadr".

iRLERNDEN RNEKLER -1-

Bu gn ben pirime vardm Pirin cemali gldr gl

Oturmu taht mekana Taht - revan gldr gl

Glden terazi tutarlar Gl gl ile tartarlar Gl alrlar, gl satarlar

ar, pazar gldr gl

Topra gldr, ta gl Kurusu gldr, ya gl Has bahenin iindeki Serv - i revan gldr gl

J. Glden deirmeni dner Onun ile gl dverler Akar ark, ark dner Bendi, pnar gldr giil

Ak gl ile krmZJ gl ift yetimi bir bahede

Baktan hare kar Har, ezhar gldr gl

Gel ha gel Seyyit Nesimi Hak nefesi gldr gln

u ten garip blbln Derd - figan gldr gl

Mridini ven bu nefes, imdi bile yurdumuzun bir ok yerinde, mevlitlerde sylenmektedir. Ayrca ninni olarak da sylendii oluyor.

Hir : Diken - Ezhar : iekler - Revan : Yryen. akan - Cemal : Yz.

Erenler ah'tan gelirler Ali derler pirimize

mamlann kullaryz Mnkir ermez srrmza

Pirimiz Krklar, Yediler Bu yolu onlar kurdular Bize de byle dediler Kanarsan ikrarmza

-2-J. Bildik aslmzdr Adem

Ksmetimiz verdi Hda'm Halifeler basm kadem Ta vurdular serimize

Muhip mridine uydu Arif olan hisse duydu

Mnafklar nice kyd Ti ektiler pirimize

Ate yanar, kazan coar Dalgalanp boydan aar ulesi aleme der

Bakn bizim nurumuza

KUL NES/Mi 33

Nesimi, szn pir zne muhabbet dr Bezirganlar gevher tar Gilne gune anmza

Kadem : Ayak - Ti : Kl. Bu iki msradan anlalan, hkmetin ya da tarikat dmanlarnn pir'ine eziyet etmi, belki de ldrm olduklardr. Nesimi zamannda bu gibi olaylar ok olmaktadr - Gne gine : Trl trl, eit eit.

Yaptmz Kabe'dir * Yktmz kilise

u bizim seyranmz Bir seyrana benzemez

Sleyman'lar iinde Ali bir Sleyman'dr Sleyman'lar bildiler Sleyman'a benzemez

-3-J, A1>9estimiz katlanmak

Namazmz sabretmek Biz bir oru tutarz Ramazana benzemez

Kitabmzda kl var Dalar kadar grnr Biz bir ayet okuruz Bir Kur'an'a benzemez

Kul Nesimi sen seni Mana bilir sylersin Biz bir deniz geeriz Bir ummana benzemez

* Kul Nesimi baz iirlerinde olduu gibi bu kouunda da Kaygusu; Abdal'n ve Yunus Emre'nin etkisinde kald izlenimini vermelr..tedir.

Vahdet kaynandan dolu ienler Kanmtr badeye, arap istemez Hakikat srrna candan erenler

Ermitir mahbuba, mihrap istemez

Bu yolda can yoktur, canan isterler Gnl k!besinde er~ isterler Ademe secdeyi her an isterler

Baka bir ibadet, sevap istemez

Sorma be birader mezhebimizi Biz mezhep bilmeyiz, yolumuz vardr Tutmuuz evvelden ih- selamet

arma meclis-i riyaya bizi

-4-J,

-5-

Ariftir mushaftan dersler okuyan Tevrat', ncil'i ezber okuyan Cemal - i mushaf bir bir okuyan

Almtr ferman Kur'an istemez

Nesimi' yem, akla ziir- i zar olan Ezel ikrarnda ber - karar olan Kiramen kiltibe yar - gar olan

Dmtr defteri, kitap istemez

J.. Bizlerden bekleme zht - ibadet Biz erbet imeyiz, dolumuz vardr. Biz mft bilmeyiz, fetva bilmeyiz

Kyl - kal bilmeyiz, ifta bilmeyiz

34 ALEVi VE BEKTA/ /iRLERi ANTOWJ/Si

Hakikat bahsinde hata bilmeyiz ah - Merdan gibi ulumuz vardr Tevella olmaktr bize alamet Sanma ki samz solumuz vardr

Ey zahit, surete tapma, Hakk' bul ah- velayet'e olmuuz hep kul Baka ey bilmeyiz, Ali'miz vardr

Nesimi, esrar fa etme sakn Ne bilsin ham ervah likasn Hakk'n Hakk' bilmeyene, Hak olmaz yakn Bizim Hak katnda elimiz vardr

Riya: ki yzllk - Rah: Yol - Fa: Aklama - Ervah: Ruh - Vahdet: birlik - mushaf: Sayfalar, Kuran'n blm, cz - Lika: Yz. ehre, grme -tfa : Sndrme - Fetva: Balayc dini buyruk.

Eer sual eder isen srrmdan Cmlemizi var eyledi vanndan Hak yaratt Muhammed'i nurundan Kandilde balkyan nurdan gelrem

Habib'i nurundan yaratt Hda'm Salavat veririm ruhuna mdam Cennetten srld dnyaya Adem

Rdvan'n at ardan gelrem Cebrail eran alr destine Seyretmeye gider dostun iline Hayranm akyan tuti diline Resul'n kurduu yoldan gelrem Kandilde balkyan dostun nurudur

Akl ermez ona, Hakk'n srrdr Din serveri Muhammed'in nurudur Cennette alan glden gelrem

Havva'dr anamz, Adem'dir ata Hakk'n hikmetine akllar yata Cennetin illeri teden te Hu deyip alkalanan selden gelrem

Okuyup yazanda ok Hakk'n ilmi Okuyup yazmayan ne bilsin ilmi Tanr'nn dostudur Musa deil mi Mnacat ettii Tur'dan gel rem

-6-J, Tenimi sorarsan bir kuru tendir

Can onun iinde gevher - i kandr Bu ilim dersidir, bahr - i ummandr Srr kal olduka srdan gelrem

Sfatlar dala, talar atla ns ile cin bir araya katla nsan mantar gibi yerden bitile Aslmz topraktr, yerden gelrem

Mansur ile bile dara takldm Yusuf ile hem kul olup satldm tsa ile am'dan ge ekildim Musa ile bile Tur'dan gelrem Kardalar byle tevil dzdler

Bamaa Ayet - el krs yazdlar Kendi fetvan ile derim yzdler "' Halep ehri derler ardan gelrem Mahkemede sual sordu kadlar Kitaplarn orta yere kodular Sen bu ilmi kimden aldn dediler

stadmdan aldm, pirden gelirim Nesimi' yim ikranmdan belliyim Gerek erenlerin kemter kuluyum Cennet bahesinin gonca glym Mnkir mnafka hardan gelrem

"' Bu drtlkte, Halep ehrinde derisi yzlen Nesimi'nin ldriilmesi olayna deginiyor. MUdam : Daima -.. Kemter : Kt, aag.

KUL NESM/ 3S

-7-Gel beni alatma ahm, Ben sana kullar olaym Gel bana ceylan baklm, Ben sana kullar olaym

Bir gonce blbln idim, Geldim dalnda tmeye anna alatma dmez, Ben sana kullar olaym

Atm zlfn telinden, Zlfn ucu mAh gibi Kesip te yabana atma, Ben sana kullar olaym

Ey Nesimi can nesimi, u derdime bir are kl Ezelden seni severim, Ben sana kullar:olaym

Ger aslm sorarsan ben bir niyazm Sabr ilmi derler yerden gelirim Katre idim imdi ummanlar oldum Artaki kandilden nurdan gelirim

Ben "kal u bela da" buldum izim'i Dndrmedim bir dem Haktan yzm Ate-i akna yaktm zm Halil lbrahimle nardan gelirim

Sual eylerisen benim srrmdan Cmlemizi var eyledi varndan

Yaratt Muhammed Ati nurundan Hak ile hak olan srdan gelirim

Cebrail cera alr eline Seyretmeye gider dostun iline

Hayranm akyan dudi diline Rdvan kap at ardan gelirim

Kadir geceleri frsat sizindir Byle Hak mihman can ele girmez Peygambere yzler srmek bizimdir Gitti bu gnk gn dn ele girmez

Azrail el sunar alr cann Cehteyle burada menzil alasn Nasip olur mu bir daha gresin

Duasn alacak kul ele girmez

-8-J.

-9-J.

Teni sual etme ten kuru tendir Can ann iinde cevher-i kandr Bu ilmin deryas bahri ummandr

Srr kal eyleyen serden gelirim

Mansur ile varp dara ekildim Yusufla kul olup bile satldm

am'da tsa ile ge ekildim Musa ile dahi Turdan getirim

Mahkemede sual sordu kadlar Kitaptan orta yere kodular Sen bu ilmi kimden aldn dediler

Ustadmdan aldm pirden _gelirim

Nesimiyim ikrarmla bileyim Gerek erenlerin kemter kuluyum Ali baAesinin gonca glym

Mnkr mnafka haktan gelirim

Kimler dinler avazn nn Allahn velisi imam soyunu Byle Hak mihmanJ can ele ginnez zn kul eyle iman bulasm

Ey Nesimi sakJn durup oturma Smn sakla nadandan ta gtrme Cehteyle de imann yitinne Ziyedersin iman din ele girmez

36 ALEVi VE BEKTAi l/RLER ANTOWJJSi

-10-Uykudan uyanm ahin baklm* J, Dedim sarho musun syledi yok yok Ak elleri elvan elvan knahm Dedim bayram mdr syledi yok yok Dedim ne glersin dedi nazmdr Dedim kan mdr dedi gzilmdr Dedim ay m dodu dedi yzmdr Dedim ver peyim syledi yok yok

Dedim aydnlk var dedi aynmda Dedim gnahm ok dedi gnlmde Dedim mehtap nedir dedi koynumda 9edim ki greyim syledi yok yok

Dedim vatann m dedi ilimdir Dedim blbl mdr dedi glmdr Dedim Nesimi ah dedi kulumdur Dedim satar msn syledi yok yok

* Bu gzel koma baz deitirmelerle Erzurum'lu Emrah'a da mal edilmitir. Emrah byle gzel iirler yazacak gte delildir. Nesimi'nin adai, Ak Hasan'n da buna benzer bir komas vardr.

- 11-Canm erenlere kurban. Serim meydanda meydanda Btn ikrar canm feda,* Canm meydanda meydanda

Yanarm yoktur dumanm, gnlmde yoktur gmarum Al mahm bala canm, Varm meydanda meydanda

Kellemi koltuuma aldm, Kan ettim kapna geldim Ettiime piman oldum, Serim meydanda meydanda

Yoktur nanm timarm, Yoktur kalbimde gmanm Al malm varla canm, Dilim meydanda meydanda Ol kelp rakiplerden kan, M'mine hulleler biin Ben blblm bir gl iin, Zirm meydanda meydanda

M'min olan olur veli, Veli olan olur gani Nesimi' yem yzn beni, Derim meydanda meydanda

* lkrarm ezelden kadim - Zar : alama - Gman : phe, zan, kuku - Hi : Cennet giysisi - Ser : Ba - Kelle: Ba - Tmar: Hasta - Kelp: t.

-12-Ben yitirdim, ben arann, yar benimdir kime ne Gah girerim z bama, gl dererim kime ne Gih giderim medreseye, ders okurum Hak iin Gih giderim meyhaneye, dem ekerim kime ne

Sofular haram demiler, bu akn arabma Ben doldurur, ben ierim, giinah benim kime ne

Ben meliimet gmleini deldim, taktm enime Ar - u namus iesini taa aldm, kime ne

Sofular secde ederler mescidin mihrabna Yar eii secdegfilum, yz srerim, kime ne

KULNESM 31

Giih karm gkyzne, hkmederim Kaf be Kaf Giih inerim yeryzne, yar severim, kime ne

Kelp rakip byle diyormu, gzel sevmek pek gnah Ben severim sevdiimi, gnah benim, kime ne

Nesimi' ye sordular, ki, yarin ile;ho musun Ho olaym, olmayaym, o yar benim, kime ne *

* Ezgi ile bu gn de sylenmekte olan bu gi.el nefes, nceleri Kul Nesimi tannmad iin Badatl Seyyid Nesimi'nin sanlmtr.

- 13-Ey gnl el aynasna bakmann faydas ne Sermayenden zararn var satmann faydas ne Kendi kadrin bilmeyen dostun kymetin ne bilir Merkebin boynuna cevahir takmann faydas ne

obana ger yaz gerek hem yayda hem gemee oban meclise imam etmenin faydas ne

Kargaya le gerek hem yiye hem ara Kargann nne skker dkmenin faydas ne

Ey Nesimi hasl kendini aleme fa eyleme Kpei hammama sokup yumann faydas ne

Gernee : Gerine - le : le - SUkker : eker

-14-Derdim ondur, n dokuzun demezem ayare men Sekizinde kald aklm, yedisinde avare men Alts mende var iken, beten ekmem eli mi Drtte Hudii ltfederse, te buldum are men

Ey Nesimi, n ikiden gnl hali delildir Ann iin yalvannm gece gndz bir'e men

38 ALEV/ VE BEKTA/ iRi.ER/ ANTOWJiSi

-15-

Hak kendi nurundan vm yaratm, J, Padiah eylemi ilin stne .. Grdm cemalini, salavat verdim,

Sokulmu cvalar serin stne ..

Vallahi Kur'an'dr senin yzlerin, Yasin - i eriftir iki gzlerin (nna Fetehna) dr senin szlerin, (Vedhullah) inmitir dilin stne ..

Dil binay kibriyadr Ykma gnliin kimsenin Esrar - kenzi H~dr Ykma gnln kimsenin

Mminin kalbine eyle zzet ile h'meti Daha enderi Hudadr Ykma gnln kimsenin

-16-J,

Kirpiklerin stte benler dizilir, krarndan dnen, Haktan zlr, Ak gsn stne (Tebbet) yazlr,

(Veems), inmitir kolun stne ..

Seyyid Nesim' dir em'in ras, (Errahman) dr, iki kan aras, Gzel Besmeleyle Elham Suresi Elif Um inmitir Kaddin stne ..

Kalb - i mmin beyt - Hakk'tr Hac - Ekber andadr Belki hak onda bakidir Ykma gnln kimsenin

Ey Nesimi belki hakkn Belki vahdetnamedir Secdegahm Mustafa'dr Ykma gnln kimsenin

Esrar - kenz : Srlar hazinesi - Ender : Az bulunur - Beyt : Ev.

Sefer oldum ayn gare Gider oldum diyarmdan Felek zulmeti ayurdu Beni gl yzl yarimden

lem bir gn, gidem bir gn Tenim trab olsun her gn Gelir muhabbet kokusun Yel estike gubanndan

- 17-J, Senin akn muhabbetin

Yakar beni derunumdan Figanm ara ykseldi Felekler yand ahmdan

Seyyid Nesimi' nin ah Gidenler gelmiyor dahi Yeti ey Kerbela ah Mahrum etme didarndan

Gare: Yere - Gubar: Tor. - Derun: i- Didar: Yt.

KUL NESM/ 39

em'e den pervaneler Gelsin bir hoa yanalm Aka den divaneler Gelsin bir hoa yanalm

- 18-... Varn sylen ol blble

Neden ak olmu gle Ermek istersen ol kl'e Gelsin bi .hoa yanalm

Yanmaktr bizim karmz Harcedelim hep varmz Pervaneler yaranmz Gelsin bir hoa yanalm

Blbl yuvan ykld m Yavrun yere dkld mil lm sana dokundu mu Gelsin bir hoa yanalm

Nesimi dnsn talar Aktalm gzden yalar Hak tanktr hey kardalar Gelsin bir hoa yanalm

AIKLAMA Seyyid Nesi mi ile Kul Nesimi'yi kitabmzn birinci cildinde eitli ynleriyle kar -latrm, Seyyid Nesimi'nin stnlklerini belirtip gsterilmitir. Bu durum Kul Nesimi'-nin baarsz bir ozan olduunun kant saylmamaldr. nk, her ozan kendi ekolnde kendi ortamnda, anda, kendi koullarnda nemli olup, buna gre deerlendirilmelidir.

eriatc akmlarn Allah ve Peygamberden baka otorite tanmad, tek islam devleti bayran tad, ulusculuu benimsemedii, her trl yenilie, gelimeye kar durduu, toplumu donuk islam hukukuna uymaya zorlad ortamlarda yaam bu deerli iki oza-

nmzn Alevi - Bektai kltrne byk katklarnn bulunduu yadsnamaz. Her ikisi de gnllerindeki, daarcklarndaki rnleri, meyveleri bizh:re gndermilerdir. alar te-sinden gelen bu armaanlara gnllerimizi amak, onlar yaatmak, onlarn yakt atete

snmak, aydnlanmak da bize kalm bir ey, Osmanl devleti 300 ya da 600 ylda lkeyi ne islamlatrabilmi ne de Trkletirmitir. A. Toynbee'nin deedii gibi "Osmanl tarihi durdurmaya, zerinde yaad topraklar, ynettii toplumlar deitirmemeye alm

tr." Ama Alevi - Bektai ozanlar bu harekete hep kar kmtr. Bir baka ngiliz tarih-isi olan J. Lewis:'Osmanlmparatorluu bir ayrat, Mustafa Kemal bu ayrac kapatt, derken ite bu zellii vurgulamaktadr.

1 Bade

LGL KAVRAMLAR ki, arap, tasavvufta sevgi (ak), tanrsal sevgi (muhabbet),

tanrsal coku anlamnda sylenir. Tinler (ruhlar) yer yzne inmeden nce tanrsal lkede toplandlar (Bezm-i elest), oras kutsal bir iki yeridir, sevginin kaynadr, insan tinine ilk iki (bade) orada sunuldu. Varln birliinde b~rlemenin verdii manevi tad.

40 ALEVi VE B~!'AI ilRLER ANTOLOJS

2 - Cemid

3 - ile

4 - Cam- Cem

ran sylenelerine gre arabn bulucusu, zmden iki yapmann ncs. Sonradan bir tasavvuf kavram olmutur. Cem'in gnein

olu olduuna inanldndan bu ad almtr. id szc eski Farsada ''gne " demektir. Cem-id gne olan Cem anlamndadr.

Kimi tarikatlarda belli bir sre iekapan vardr. Farsa ile (krk) szcnden gelen bu ilem Bektailikte krk, Mevlevilikte binbir gn idi. Buna ileye girmek, ile karmak da denirdi. Cem'in kadehi, Cem kadehi. ran sylencelerine gre arab bulan Cem adl hkmdardr. Bu nedenle "kadeh" anlamna gelen "cam"

szc onun ansna gsterilen sayg simgesi olarak "cam- cem" biiminde sylenir. Bu "cem" szcnn Arapa "toplanma" anlamna gelen "cem" ile ilgisi yoktur.

GEDA MUSLU (Muslu Geda)

Gerek kimlii, doum ve lm tarihleri bilinmeyen Geda Muslu, ooyedinci yzylda yaamtr. Yenieri oca mensubu olduu bilinmektedir. Cezayir Palanga'snda uzun sre kalmtr. Kzl Deli Sultan dergahndan el aldktan sonra, Yenieri olmas dolay

syla, bir ok yer gezmitir. Saz airlerindendir.

Drdnc Mehmet dneminin nl ozanlar arasnda yer alr. Yaam yks yete-rince aydnlk deil. Ayn mahlas tayan bir ozandan daha sz edilir. iirlerinde Alevi -

Bektai geleneini srdrmtr.

Geda Muslu'nun asl ad, Mslihiddin'dir. Evliya elebi Seyahatnamesinde ondan sz eder. Kayklar Mustafas, Gedik Sleyman adl ozanlarla arkadalk etmitir. Din d

akane tarzda syledii komalar da vardr.

Evliya elebi, iV. Murat dnemi saz airleri arasnda onun da adn sayar. Bir nefe-sinden Cezayir'de yaayan Yenieri airlerinden olduu anlalmaktadr. Alevi - Bektai

inanlar yanstan Geda: Muslu'nun elimizdeki iirlerinin says az olmakla birlikte gl bir air olduu grlmektedir.

lmden sonra baka bir k!Jkta baka bir mahlfik olarak yeniden yaama dnlecei grne inanr. lm bir yok olma diye anlamaz. nancnn temelinde ruhun gvdeden gvdeye geiini savunan lka Anadolu - Hind kkenli bir grn izlerii vardr.

-1-

ol fena mlknn vefas yoktur J, Konan gt nvbet bizim, yol bizim

Belas, kazas, mihneti oktur Murat bizim, istek bizim, hal bizim

Muhammed dininin yoktur eriki Odur alemlerin mlk maliki Tarikmz Hac Bekta tariki

Hrka bizim, nemet bizim, al bizim

Din Muhammed dini girdik gireriz Tarikatte ikrarmz gderiz

Katarmz Hakka doru yederiz Katar bizim, yedek bizim, mal bizim

Biz daneyiz dane gibi biteriz Tebdil olup aslmza yeteriz

Ak ehliyiz glistanda teriz Blbl bizim. glzar bizim, gl bizim

Geda Muslu aydur (ider) niin lrz Evvel ahr asln byle biliriz Biz geriz gah bu mlke geliriz Meyyit bizim, giden bizim, sal bizim

42 ALl}Y VE.BEKTA ilRLERi ANTOLOJS

Tarik: Yol, yolak - Nemet: Yol, usul, tarz - Yedmek: Gtrmek, gtmek -Tebdil : Deime - Glzar : Gl bahesi - Meyyit : l - erik : Ortak -Glistan : Gl bahesi - Aydur: Syler, der - Fena: Geici, lml.

-2-

Bahar eyyam erdi de, adoluben gld dalar, irine gnl verdi de, Ferhat seni deldi dalar

stmzde yce Gani, Daima zikreyle an Ziyaret etmee seni, Ko yiitler geldi dalar

Hi yoktur aklm bamd