ALEVlBEKTA I IRLERI AN L

13.-14.-15. YZYIL

SMAL ZMEN ~ ~~

T.C. KLTR BAKANLIGI

SANAT/ EDEBYAT

- 2 Temmuz 1993 gn Sivas Madmak otelinde ad, yobaz dncelilerin yakt dnce ehidlerinin ateten semaha duran ruhlarnn kutsal ansna saygyla sunulur. -

T.C. KLTR BAKANLIGI YAYINLARI/ 2062 Yaymlar Dairesi Bakanl Sanat - Edehiyat Eserleri Dizisi/ 162-31

ALEV - BEKTA RLER ANTOLOJS

CLT: 1 (13. Yzyldan 16. Yzyla Kadar)

SMAL ZMEN

T.C. KLTR BAKANLIGI, 1998 -ANKARA ISBN 975-17-1940-2 (Takm) ISBN 975-17-1941-0 Kapak Dzeni/ Canan BAYRAM

Alevi-Bektai iirleri antolojisi [haz.] tsmail, zmen. - Ankara : KUltr Bakanl~, 1998.

5 c. ; 24 cm. - (Kltr Bakanl~ yaynlar ; 2062. Yaymlar Dairesi Bakanl~ sanat-edebiyat eserleri dizisi ; 162-31)

ISBN 975-17-1940-2(tk.) I. zmen, smail. II. Seriler: .

811

Birinci Bask, 5.000 Adet

TRK TARH KURUMU BASIMEV -ANKARA, 1998

Szl anlatm geleneine daha ok bal kalm Anadolu edebiyat zn yaad topraklar zerindeki uygarlktan alr. Anadolu uygarlnn yap talarndan birini oluturan kltr kollarndan biri de iirdir.

"Alevi ve Bektai iirleri Antolojisi"ni hazrlayan smail zmen, bir kltr rn olan iirin Seluklu ve Osmanl cjnemlerindeki sanatlar

arasnda en karmak, en deiik yapda olduunu belirtmektedir. zmen, divan airlerinin de kendi kendini bilme ve anlama bilincinden yoksun

olduunu savunmaktadr. zmen, bu iir geleneinin karsna Alevi ve Bektai iirini koyarak, deiik bir antoloji almas gerekletirmitir.

Antolojiler, kitap okurlar iin birer yol gsterici kaynaklardr. Okurlar ulamak istedikleri yazara, esere ve konuya antolojiler sayesinde ularlar. smail zmen'in bu titiz almas da Alevi ve Bektai iirlerinin dinamik yapsn ve tarihsel srecini okura aktarmas asndan nemli bir eserdir.

Bu oylumlu ve zahmetli al!mas nedeniyle smail zmen'e, kitab okurla buluturan Yaymlar Dairesi Bakanlll'na ve emei geen herkese

teekkrlerimi sunarm.

M. stemihan TALAY Kltr Bakam

NDEKLER NDEKLER VII SUNU

GR........................................................................................................................... 9

13 - 15. YZ YIL ALEV - BEKTA R ZERNE 17 A) Genel bir bak ................................................... _. ........................ :................... 17 8) Tasavvuf ve Hurufiliin etkisi ........................................................................ 21 C) Vahdet-i Vcud Felsefesinde nsan ................................................................ 22 D) Melametilerin etkisi ................................................ ........................................ 22 E) Ftuvvet ve tasavvuf ............................................................... .,...................... 25 F) Ahilik ve etkisi ................................................................................................ 26 G) Dnmeler ve etkileri ....................................................................................... 28 H) Sars.nt dnemleri............................................................................................ 28

) slam dininin genel ilkeleri ve etkileri.............................................................. 29 1 - Evren......................................................................................................... 29 2 - Tanr.......................................................................................................... 29 3- Kitap .......................................................................................................... 30 4 - nsan ................................................................................................ :......... 30 5 - Ruh ( tin ) .. ...... ..... . .. .......................... ........... .................... .... ..................... 31 6 - Grev - yetki - sorumluluk........................................................................ 31 7 - Helal - haram ............................................................................................ 31 8 - man.......................................................................................................... 32 9- Kader......................................................................................................... 32

10 - rade - zgrlk......................................................................................... 32 11 - Kadn......................................................................................................... 33 12 - Yontu - Resim - Mzik............................................................................. 34 13 - Yumuaklk - Sertlik Durumu................................................................... 34 14- ki............................................................................................................ 34 15 - Yasaklama - Haram .................... ......................... .... ........ ............. ............ 35 16 - Sonu ......................................................................................................... 35

VIII iiNDEKiLER

HACI BEKTA VEL 39 1 - Yaam yks . . ... . . . .... ....... .. ... .. ............ ..... ... ... .. . ... .. . ... .. .. . . . . . ... . . . .. . . .... .. .. . .. .. . 39 2 - Eserleri . . .. . .. .. . .. .. ... .. ... . . . . . . . . . . ... .. . .. ... ............. .. .. .. ... . .. .... .... .. .. .. . . . . . . . . . ... . . . . . . . .. .. 41 3 - Felsefesi .................................... ............................. .............................. ........ 44 Eserlerinden rnekler' 49

A) iirleri ...................................................................................................... 49 B) Metinler.................................................................................................... 52

1- Makalattan Semeler.......................................................................... 52 il - Kitab - l Fevaid ( Fevaiidname) den Semeler................................ 53

C) Seme Szler............................................................................................ 58

SEYYD AL SULTAN 63 YUNUS EMRE ......................................................................................................... 65

A) Yunus'un Kimlii ............................................................................................ 65 a) Genel Olarak (Tarihi Yaam) .................................................................. 65 b) Sylencelerdeki Yunus Emre.................................................................... 66

2 - Yunus Emre'de nsan Kavram....................................................................... 71 3 - Yunus Emre'de Ak Kavram......................................................................... 75 4- Yunus Emre'de Dost ve Dostluk Kavram...................................................... 76 5 - Yunus Emre'de lm Kavram....................................................................... 80 6 - Yunus Emre'de Dervilik Kavram................................................................. 81

a) Krklar ve Derviler Sylencesi .. ............................. ........................... ... ... 82 b) Yunus Emre'de iirin levi ......... :............................................................ 85 c) Yunus Emre'de Drt Kap, Krk Makam................................................... 87

7 - Yunus Emre'de Dnce ve Mizah Anlay ........... .. ...... ................... .. .. .. ... .. . 90 B) iirlerinden rnekler ...................................................................................... 93 Birinci Blm....................................................................................................... 93

kinci Blm ........................................................................................................ 125

SAD EMRE 183 a) Yaam yks................................................................................................. 183 b) Sylencedeki Yeri ............................................................................................ 184 iirlerinden rnekler............................................................................................ 192

ABDAL MUSA SULTAN ...................................................................................... 203 A - iirlerinden rnekler ..................................................................................... 205 B - Nashatnamesinden .... ... . . .... ..................... .. . . . ......................... .. . . . . ........... ..... .. 207 C - Velayetnamesinden ....................................................................................... 208

iNUt;KLER IX

KAYGUSUZ ABDAL ............................................................................................. 215 1) Yaam Oy ki.isti . ... ... . . .. . . . . . ...... .... ..... .. .. . . . . .. ............ ... . ..... .. .. .. .. .. . ............... .... .. 215

il) Yaptlar ...................................................................................... : .................. 215 III) Edebi Kiilii ................................................................................................ 216

iirlerinden rnekler ...................................................................................... 219 iV) Di.iz Yazlarndan rnekler ............................................................................ 245

SEYYD NESM . ... ....................... ............................ ... .. ......................... ... ............. 249 iirlerinden rnekler ............................................................................................ 260

NEDM .............................................................................. ; ....................................... 397 TEMENNA Y ................................................... ..................... ............... 399 SADIK ABDAL ............. ... .. .......................... .. ......................... ................................. 401

SURUR ...................................................................................................................... 409 KK ABDAL (KEK ABDAL) ................................................................ 413 BARAK BABA .................................................................. .............................. ......... 417

Barak Baba Risalesi ..................................................... .............................. .. ........ 420 GVEN ABDAL (Gen Abdal ) ................................ .......................... ........... 437

EYH BEDREDDN SMAV ....... ... ........................ ... .. ...................................... 443 Kiilik Yaps ........................................................................................................ 445 Varidattan Seme rnekler ..... . . . . . . . . . ...... .. .. .. ........ .. . . . . .. . . ........ .. .. .. .. .. . . . . . . . . ... . ........ 446 VARDAT N TASAVVUF TERMLER SZLG ............ ............... 469 SZLK .................................................................................................................... 497 KAYNAKA ........................................................................................................ ,..... 567

SUNU

Kltrn, uygarln gerek yaratc ve yapclar nitelikli,. kiilik sahibi, disiplinli, geni ufuklu, retici, akll ve alkan insanlardr. Bir insann bu zellikleri edinebilmesi baz eitici, kltrel disiplinlerden ve yollardan gemesini, baz izleri srmesini gerektirir. Btn bu niteliklere sahip olmann yan sra, daha baz yntemleri ve kurallar da bilmek ve kullanmak gerekir.

nl Fransz ozan dnr Andre Breton bilin, bilgi ve nesnellikten szederken, bunlar kazanmak iin temel ilkeyi yle belirler: Dorus, "her gerek edimin temelinde dorunun aratrlmas vardr". (Enquete sur l'amour) der. Rahmetli airimiz Ahmet Hamdi Tanpnar "mesuliyetini tayacan fikrin adam ol, onu kendi uzviyetinde bir aa gibi yetitir"der (Huzur roman sh: 303). Bylece her iki dnr de insanlara gerek "adam olma", nitelikli kiilik kazanma yolunu dm - dz olarak saa, sola sapmadan aka gsterirler. Oysa iin kolayna kap Lucterius gibi sizlerde "Nec minus ergo aute haec quam tu cecidere, cadentque" - "demek ki, senden ncekiler nasl gp gittilerse, senden sonrakiler de yle gp gidecekler" (De Rerum Natura ili. 969.) diyerek halnn drt ucunu suya brakr, haline kreder, iin kolayna kaar, herkesin getii kprlerden geer, sonra da yiter giderdiniz. Elbette ki, bu da bir tr yaama biimidir. Bunu beenmeyenler, dudak bkenler olabilir. Ama u yadsnamaz, byle bir yaamn ne sahibine, ne de bakalarna yarar olur. O dmdz bir izgidir, iz brakmadan silinir gider. Sonradan kimseler anmsamaz. Alyan arayan olmaz. Bir de bunlarn zdd olanlar vardr. Her ey onlarn damgasn tar. Gerek yaratan onlardr. stesek de unutulmazlar, srekli yaar,

savarlar.

Alevi - Bektai iirlerini incelerken elimde olmadan hep bunlar dndm. Onlar-daki yaama gcn, varolma direncini, hayatn scaklna sarllarn, olaylar karsnda

eliklemelerini byle grdm ve yaadm. Genel bir arattrma sonunda bite bu gerekleri grmezl:ikten gelemezdim. Gerek gerekti, ona sayg duymak zorundaydm. Bu bir ay-dndan herkesin bekledii, grmek istedii sormluhk.:tu.

Bizim tasavvuf iirimizin kkleri, Hoca Ahmet Yesevi'r "'Diva.n-h Hikmet"indeki gl demeti iirlerin znde, anlamlar iiinde sakldr:. Ancak, bu iiri, gerek ve gzel iir yapan z Anadolu insan, yaratmtr. Gerekten iir, dod:u ortamu tarih izgisi dnda bir yaratma olarak dnlemez. D kaynaklarn ne denli etkisi altnda kalrsa

kalsn., beni ller iinde kimliini srdrr, beslendii ana kaynaklarn izlerini tar. Her iir, onu yaratan kltrn, sosyal ortamn damgasn tar. Varln byte srdrr. Borlu olduu topluluun, ulusun kimliini, kiiliini byle yanstr. O artk beslendii, doup gelitii alann dnda kalan llerle yorumlanamaz, deerlendirilemez. Ne denli soyut

2 Af,EVi VE BEKTA iiRLER ANTOLOJSi

kavramlardan, gerek tesi imge ve dncelerden oluursa olusun, toprandan ayr, baka yerlerden aktarlm bir yap tayamaz, onlar da tpk aalar, bitkiler gibi, kkle-riyle, yapraklaryla besin, su ve hava alrlar, yle yaar, yle var olurlar.

Bizim ulusun temel esi durumundaki Trkmen'ler de yaklak bin yl nce trl nedenlerle belki de ellerinde olmadan itici gler sayesinde Orta Asya'dan bir yel gibi, deli bir rmak gibi hzla byk bir servene atlarak Anadolu'ya gelmiler, trl alkantlardan sonra buray yurt edinmilerdir. Bunu Yaar Kemal'in iirsel, simgesel ve destans anlatmndan dinleyelim, bir de bu cennet yurda gelilerinin, yerlemelerinin yksn renelim:

"Kalktk Horasandan skn eyledik. Parlar omzumuzda uzun elfeler. Kurt srleri gibi daldk dnyaya, yayldk

marptan marka dek. Krmz yakut gzl, uzun bo-yi.u atlarmz Sind suyuna, Nil suyuna srdk. Memleketler, kaleler, ehirler aldk, devletler kurduk. Harran ovasna, Mezapotamyaya, Arabistan lne, Anadoluya, Kafkas dalarna, geni Rus bozkrlarna, on bin, yz bin kara adrla kartallar gibi indik. Uzun yedi direkli, kei klndan kara

adrlarmz ... Her birisinin ii insan hnerlerinin en byk, en gzel, en ince renkleri, naklaryla ilenmiti. Ya elfelerimiz, ya kllarmz, hanerlerimiz, fildii saplar altn

ileme tfeklerimiz, dibeklerimiz, hrzma gerdanlk, tepeliklerimiz, kilim, kee, ullarmz ... Harran ovasnda ceylanlara karp semah dndk. Ulu

ahinler gibi .... Bir aydnlk su gibi bu topran stnden aktk. Geldik Anadoluda da karmza kt Kayseri

da, Ulu, temiz, lml, yakkl, a batm. Krmz yakut gzl, uzun boyunlu atlarmz ... Harran ovasnda, Mezapotamyada yz bin ulu kartal konmu gibi kl kara adrlarmz. Binlerce kii, ceylanla birlikte semah tuttuk gn gece, krk gn, krk gece ... "

(Yaar Kemal'in Binboalar Efsanesi'nden)

SUNU 3

ite Anadolu'da oluturulan bu yeni kltrn yaratt tarikatlarn en zgr kimliklisi olan bamsz yapdaki Bektailikten ok daha koyu, ok daha banaz, ad bir tarikat durumundaki Nakibendilie dein, btn tasavvuf rlarnn temelinde eski Anadolu

uluslarnn inanlarn, geleneklerini, trelerini buluruz. Yunus Emre'den tutun da gn-mz tarikat ozanlarna dein kullanlagelen tasavvuf deyimlerinin, temel kavramlarn kkeni ilka Anadolu inanlarna dein ular. . . VI. yy. da Thales dncesinde b-tn varlklarn znde "su" yun temel ilke olarak yeraldn biliyoruz. Thales "btn var-

lklarn temel ilkesi sudur" demiti. Onun bu gr " ve min el - mai klli ey'un hay -btn varlklar sudan hayat bulmutur" biimine brnerek slamn ana dnceleri ara-sna kart. Bu nemli bir gerek. Daha sonra Anaksimenes "soluk btn varlklarn z-dr, btn varlklar soluktan tremitir" diyerek "soluu:- havay" temel ilke saymtr. Yine Anadolu'lu Herakleitos "ate" i temel ilke saym, "btn varlk trleri onun deimesi sonucu ortaya kmtr" demitir.Daha sonra gelen Anadolu bilgelerinin izinden y-ri.iyen, komu lkenin ocuu, Sicilyal Empedokles bu ana ilkeye "topra" da katarak

varln temelini "sevgi" ile birletirip, "tiksinme - nefret'in ayrd "su, soluk, ate, toprak olmak zere drttr" gr ekline sokarak bu gr ileri srmtr. slam bu ilkeleri gkten indirmemi, bu yerli kltrlerden almtr.

Oysa, bu kltr cennetinde "kargaa", toplumsal-dinsel hareketlerin her zaman bir zellii olagelmitir. Bu hareketlerin izleyicilerine gven duyulmam ve bask yaplmtr. Bu insanlar, her zaman ma:jinal saylmlardr. Aslnda Anadolu, her zaman mistik ve sa-

va cokunun lkesi olagelmitir. Hatta Balkanlara yerleen Bektailer bile, mnzevi yaam biiminden vazgemilerdir (. Ltfi Barkan). almay, hareketi semilerdir.

Ancak, yine de unutmayalm ki, Tanr insana "kendi kendini bildiin biimde donata-sn diye belli bir kalpta zel hi bir kaltmla bezemedik seni; kendi ustaban, kendi mi-marn olmak erefi senin olsun diye yaptk bunu" (Pico della Mirandola). derken insann tek gerek kltr reticisi olduunu vurgulamaktadr. nsann tek bana kltr

rettii bir gerek. Yine insann, toplu olarak kltr ve uygarlk yaratt da bir gerek. O, yalnz ve birlikte retir, hi durmaz, yorulmaz, usanmaz retir, retir. Onun stnl ve gizi burada sakldr.

iir de hir kltr rndr. Ama u da bir gerek ki, iir ne denli gerekten uzakla-rsa uzaklasn, yine de birtakm temel dncelere dayanmak, onlarla yapsn gi.ilen-dirnek zorundadr. iirin atsn kuran kavramlar, yaratcsnn dncesinde hangi biime brnrse brnsn birer kltr rn olarak kalr. Ti.irk iirinin dokusu iinde yer alan tasavvuf kavram ve geleri arasnda slami olanlar byk ounluktadr. Ama Trk alevilerinin iir, mzik, cem ayini, yaam felsefesi ve inanlar gibi konularda 2 bin yllk bir tarihi gemiin, slamiyet ncesi motiflerin izlerini tadklar da yadsnamaz. iirinde bir tarihi vardr. iir yaamn ve dncenin ta kendisidir.

4 ALEVi VE BEKTAi iiRLERi ANTOLOJS

Seluklu ve Osmanl dnemlerindeki eski Anadolu sanatlar arasnda en karmak, en deiik yap ve grnmde olan iirdir. Dahas eski iirin kulland kavramlar da gerek-ten uzaktr. Trklerin slamiyetten nce vcuda getirdikleri edebiyat, in, Hind, ran etkisiyle meydana getirilen baz nemsiz eviriler ayrk tutulursa, sazla (kopuzla) sylenen halk iirlerinden olumaktadr. Anadolu'ya gelen Trklerin oluturduu Divan iiri kendine zg nitelikler tad halde, halk iiri iinde yer alan Alevi-Bektai iiri daha deiik bir ierik ve grnm sergiler. Bu iir gerekte bir yaam trksdr. Kendi acs iinde kvranp durur, ac ile yatar, ac ile kalkar, umudu, sevinci, sevgiyi hep yaama

yapmtr. Dili halknn dilidir. Arada srada yanl dile eilse de onu bile deitirir, gln kalplara sokar. Alevi - Bektai ozan niin yle yazdn ok iyi bilir. Alevi-Bektai iiri, Trkenin zenginliklerini kefederek, dnce ve duygunun derinliklerine inerek en

karmak kavram ve konular yaln tmcelerle ifade edip iirletirir. Diri olmasnn kayna bu zellikte gizlidir. Alevi - Bektai ozan syledii gibi yaar, yaadn syler, iki yzl, yalanc, kr deildir. Alevi - Bektai iiri itenlikli, coku, lirizm dolu bir btnlk iindedir. Bu iir gerek bir iirdir. Kiilii bamsz bir btnl sergiler. Ak Sleyman Alc (reki Silo) - (1879 - 1956) aaya aldmz dizelerinde yreinden

kopanlar bir btnlk iinde dile getirir, anlatr:

"Seday ak cemalin greli Rzgarlar gibi kendimi kayalara arptm Ateler gibi yandm kl oldum, yittim Sular gibi yzm talara aldm, srdm Yerler gibi inim inim inledim"

Bir iir iinde yeralan kavramn znde, anlamnda, kaynanda yatan olgu ve gerekler ou kez birtakm bilinmeyen ya da imdilik unutulmu gzken belli bir kltr ortamnn rnleridir. Genelde Alevi - Bektai iiri, insana yakndr, bu iirde hep yaanml, snml, tatll, insan yaamna girmenin verdii bir duyguyu kucaklarz, sezeriz. Orada insan sezginin ularnda gezer, umudu acyla kartrr, binlerce iek gezen

arlar gibi durmaz, bal yapar. Akln ortasna etik binasn oturtur. Alevi - Bektai iiri, herkesi, her eyi insanlatrmaya alr. Gerek iir yaamn ve insann iindedir, onu her taraftan sarar, tutucu bir yn yoktur. Bu iirde espirinin tm inceliklerini, zeka

parltlarn hemen grrz. Doaya srtn dnmez. Yeri geldike aalar, iekleri, rzgar, kurdu, kuu kucaklar. Turna sesinin ardna der. Tanry, insan arar. Durmadan yeni deerler yaratr. Anadolu iiri ile, Anadolu dncesi belli bir sreden sonra slam

grnn etkisinde kalmtr, bu etki altnda en az kalan Alevi - Bektai iiri olmutur. O balangcndan bu gne dein byk bir iir umman oluturmutur. Bu sonsuz ummanda yer alan ve XIll. - XIV. ve XV. Yzyllarda retilen Alevi - Bektai iirlerinden setiklerimizi bu kitapta topladk. Bu kitap anlan konuda hazrlamay dndmz be ciltlik yaptn ilkidir. Bunu izleyen ikinci kitap XVI. yzyl; nc kitap XVII. ve XVIll.

yzyl; drdnc kitap XIX. yzyl ve beinci cilt ise XX. yzyl Alevi - Bektai iirinden setiklerimizden olumaktadr. Obin be yz sayfay aan be ciltlik bu oylumlu yaptmza Alevi - Bektai ozanlarnn yaam yklerini, yaptlarndan rnekleri, iirlerde

SUNU 5

geen yabanc kkenli szcklerin iirlerin altnda aklamalarn, kimi iirlerin dz yazyla aklamalarn yaparak, ozanla ilgili sylenceleri alarak Alevi - Bektailik zerine dinsel ve tarihsel bilgiler sunarak, renk katmaya, deiik bir hava vermeye, klasik antoloji

kalbnn dna kmaya, zel terim ve deyimler ile yabanc szcklere ilikin birbirinden ayr szlkleri her cildin sonuna koyarak okuyucuya yardm olmaya, okuyucuyu yldrmadan iirleri sevdirmeye zen ve dikkat gsterdik. Alevi - Bektai inancnn dnce babalar kabul edilen, ancak ozanlk yn bulunmayan kimi yolak byklerine de

kitabmzda yer ayrdk, yaptlarndan rnekler sunduk, bunlarn neden - sonu balantlarn verilere gre aklamaya altk. Kitabmzn:

a) Birinci cildinde, Alevi - Bektai yalann gerek piri ve kurucusu Hnkar Hac Bekta Veli ile ozanlardan olu Seyyid Ali Sultan, Yinus Emre, Said Emre, Abdal Musa Sultan, Kaygusuz Abdal, madeddin Nesimi, Barak Baba ile ozan olmayan eyh Bcdrettin gibi yolun geleceine, ierik ve yapsna k tutan, temeline har koyan, sevgi, dostluk, muhabbet, iyilik, doruluk tohumlar saan gerek yaamlar sylenceler bahesinde gizemlenen bu gllerin kokular, renkleri saylan iirlerini, nutuklarn yaz ve szlerini aldk.

b) kinci cildinde ise, 16. yy. da yaayan ve bu yalan en gl, en yetenekli, en byk ozanlar durumunda ki Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Virani, Yemini gibi tasavvuf felsefesini iirlerinde eriterek bal - sevgi eden, doruluk, iyilik, dostluk, Allah -Muhammed - Ali ve Oniki mamlara ball, muhabbet denizine dntren ozanlar yer almaktadr. Bunlarn yan sra tarikat rgtleyen " ikinci Pir" Balm Sultann yan sra, Fuzuli, Kul Hseyin gibi cokulu lirik, ok ynl airlere de yer verilmi, kitaba bol bol iir rnekleri alnm, okuyucunun, aratrma ve inceleme alannn geniletilmesine zen ve dikkat gsterilmitir.

c) nc cilde gelince, 17. ve 18. yy da yaayan Kazak Abdal, Teslim Abdal, Kul Nesimi gibi zgn deyili, nitelikli altm ozana yer verilmi, bunlarn iirleri bamsz kitaplar halinde imdiye dein yaynlanmad iin bu iirlerin belge niteliinde

bulunmalar gz nnde tutularak hepsinin kitaba konulmasna allmtr. iirlerin yan sra bu cilde mensur iir nitelii tayan glbanklar, dualar, tercmanlar ilevleri de belirtilerek alnmtr.

d) Drdnc cilt ise, 19. yy. Alevi - Bektai airlerini ierir. amzda yaayan bir ok Alevi - Bektai kkenli ozanlara ve iirlerine bu ciltte yer verilmi, Alevi -Bektai iirindeki kkl deiim izleri gsterilmeye allmtr.

e) Beinci ciltte ise; son 20. yzyl Alevi - Bektai airleri ve iirleri alnm, ayrca bu iirlerin yan sra ayr bir blm halinde ezgi, nefes, iir besteleri de verilmitir.

Baz incclemecilerce son dnem Alevi - Bektai iirinin ateist ve ayaklanmaya ar izleri tad ne srlmtr. Aslnda byle bir ey dnlemez. Elbette her toplumdaki deiiklikler, dalgalanmalar, alkantlar zamanla az da olsa iddete kayar, iddeti arabilir. Trk toplumu iinde yer alan Alevi - Bektailerin de byle yasa d arlara ynelmi

olmalar onlarn iddet yanls olduunu gstermez.

6 ALEVi VE BEKTAi iiRLERi ANTOLOJiSi

Aslnda ta batan beri, slamc hareketlerin zndeki iddeti Alevi - Bektai hareket-lerinde itici g olarak gremeyiz. Bunun nedenlerinin banda onlarn sevdikleri kiilerin byk ounluunun iddet sonucu ldrlm olmalar gelir. Alevi - Bektailerin tarihi, gerek bir muhalefetin tarihi saylmaldr. Ancak, srekli muhalefet onlarda gerilim yara-tarak iddeti dourmamtr. Bu derinlemesine aratrlmas gereken bir konudur. Bu onla-

rn politik yaplarndan ok kltrlerinden kaynaklanmaktadr. Yoksa ayn ulusun, ayn toplumun, ayn dinin dier insanlar iddeti yreklerinde byterek tarlarken, Alevi -

Bektailer hep "auyu bal eyleme" yntemini kullanmlardr. iddete, baskya, her trl ktle hep acyarak bakmlardr, ama bilinli biimde eilmemesini, taa kar gl at-masn, inkar iirletirmesini, imana dntrmesini bilmilerdir. Vahdet dncesinin oluumda byk.katklarnn olduu yadsnamaz. Aleviler her devirde iddete arlmlar, ekilmek istenmilerdir. Onlar bazan bu arlara uysalar bile, gnlsz, istemeye is-temeye gitmilerdir.

Gerekten Alevilik byk bir hmanizmadr. Onlara gre, insan sevmek, Tanr'y sevmektir, insana hizmet en byk ibadettir, insan Tanr'nn yeryzndeki imgesidir, ar-

dllardr. Bu tutum ve davran Tanr'y gaibte arayan dinsel domalara kar us'un karmasdr. Metafizik anlaya kar, materyalist bir seimdir. "Beni Adem, enelhak" kuram-lar ile bu rasyonel eylem somutlar. Bu yoksul ve ezilenin yannda yer almadr. Alevilik ve Bektailiin ii bunlarla hak, adalet, yardm, drstlk, sevgi, dostluk ve aydnlk ie-ren grlerle dop - doludur. znde eriata, karanla, yozlua; yobazla, durgunlua

kar kma ve direnme vardr.

Alevi - Bektai iirinde esasl temalardan birisi de "Vahdet"tir, birliktir. En zdlar bile birlie aran bu felsefenin nde gelenleri trab olmu, katre olmu, her yerde ve her eyde Tanr'y grerek onda birlemeyi, onda btnlemeyi zorunlu saymlardr. Dinsel giysilerden bu gr syrdmz zaman karmzda insanlarn birlii, beraberlii, dost-luu kalr. Birbirlerine sevgiyle dostlukla bakmalar, dertte, yazgda, kvanta, sevgide or-tak olmaya, yaknlamaya almalar kalr. Bu ynyle de Alevi - Bektai iiri buram bu-ram insan kokar. 15. yzyl ozanlarndan Erefolu bu gzellii, grnm yle sergiler:

Bu odu su ile toprak Libasn karub dkb Ann vahdet deryasna Girip boylayasm gelr,

zetle; be ciltlik bu kitabmz, Trk kltrnn temel ve nemli bir blmn oluturan Alevi - Bektai kltrnn iir cephesini sergilemeye ynelik bir ama tamaktadr.

Bazlarna gre Alevi - Bektai kltr bir alt kltr olarakda dnlebilir. Ama bence gerek odur ki, bu kltr, Trk kltrnn ana blmlerinden biri, Trk kimliinin ayrlmaz bir parasdr, bayradr, sancadr. Ne dein birbiriyle ekiir, savar grnrlerse de, her iki kltr ve kimlik - tabir caizse - etle trnak gibidir. Bu grmezlikten gelinemez.

SUNU 7

Heteredks sufilik, bir dnem Anadolu'ya egemen olan bir felsefedir. Aslnda Anadolu'da yaayan tm kavimlerin, Orta Asya'dan gelen Trkler'le kurduu dnce -inan - sevgi - kltr sentezi, Anadolu Aleviliinin alt yapsn oluturmaktadr. Bu olgunun st yaps ise, Hallac- Mansur'dan, Muhittin Arabi'den gelen Vahdet- Vcud felsefesidir. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi slamn zne uygun yaam tarz ile yolun manevi ve ilahi boyutunu oluturur. Alevilik slami bir yoldur. Bu dncede yer alan baz geler

"eitli doa kltleri ve Gk Tanr klt gibi eski Trk inanlar ile amanizm, Mazdeizm, Maniheizm, Hristiyanlk gibi eitli zaman ve mekanlarda Trk zmreleri arasnda az ok yer bulmu dinlerin ve hatta ksmen Anadolu inanlarnn kalntlardr" (Ahmet Yaar Ocak, slam Ansiklopedisi s. 374)

Dnce ve felsefe baskya maruz kalnca iir, ark ve oyun (semah) biiminde fkrr. Sazda, szde terennm dnemi balar. Bu bir tr ba kaldrdr.

lke ve ulus birliine, btnlne derinden bal, kltr ve dnceye byk br deer ve nem veren, yetmi milleti karde bilen, kimseye hor bakmayan, sevgiyle, enginlikle yaklaan bu insanlarn gayr resmi tarihleri iirlerinde sakldr. Bir baka syle-

yile, inan tarihlerini iirle sylemi, iirle yazmlardr. Biz bu tarihi sizlerin de yakala-manz nesnel olarak deerlendirmenizi, sonular karmanz istedik. nsan olma, aydn olma hepimize byle sorumluluklar, grevler yklemektedir. te bu kitab yazarken bun-

lar yerine getirmeye altm, abaladm. Ama kucaklamaktr.

Ayrca, Anadolu'da, slam aleminde byk yanklara, dalgalanmalara neden olan he-tcrodoks nitelikli Alevi - Bektai yalann tarihsel sre iindeki izgisini iirlerle ver-menin zorluunu bilerek, bu grevin arln tamaya altm.

Bu kitab hazrlarken yazl, szl yzlerce kaynaa bavurdum, yararlandm. zel-likle Sadettin Nzhet Ergun, Abdlbaki Glpnarl, Cahit ztelli, M. Fuad Kprl, Sa-bahattin Eybolu, Asm Bezirci, Hasan Basri Erk, Cemal zbey, Hasan Basri antay, Mustafa Akda, Hilmi Ziya lken, Mehmet Erz, A. Celalettin Ulusoy, M. erif Frat, Battal Pehlivan, brahim Aslanolu, Bedri Noyan, Turgut Koca gibi rahmetli ve deerli aratrmaclarn yaptlarn kaynak olarak kullandm. Yine deerli kitaplar, aratrmalar

kaynaklarmz arasnda yer alan sayn Rza Zelyut, Musa Seyirci, Ahmet Necdet Szer, Gla z, Ali Yldrm, Ethem Ruhi Flal, Irene Melikoff, John K. Birge, lyas zm, Raki z, Atilla zkrml, Haydar Kaya, smet Zeki Eyubolu, Nejat Birdoan, Mehmet Yaman, Fuat Bozkurt, mer Ulucay, R. Yrkolu, etin Yetkin, Cemal ener, Duran

Al iek, Yusuf ahin, Yaar Nuri ztrk, Ahmet Yaar Ocak, Oral allar, Esad Coan, Ltfi Kaleli, Adil Ali Altay, Niyazi ktem, akir Keeli, Hayati Bice gibi burada adlarn tek tek anamadm dier bir ok yazar, air ve aratrmaclarmzdan, eserlerinden yararlanma konusunda izinlerini almak frsat ve olana bulamadm iin ayr ayr zr diliyorum, kendilerine sonsuz teekkrlerimi, iten ve derin sayglarm sunuyorum. Yine

8 ALEVi VE BEKTAi iiRLERi ANTOLOJiSi

bu konuda bana kitap, iir yollayan ok deerli canlara, zellikle sayn Hdr Demir ve Ahmet Turan Saltk'a ince davranlarndan dolay kranlarJm ar: ediyorum.

Bu oylumlu kitabn hazrlanmasnda elbette hatalarmz, eksiklerimiz var. "En iyisini yapmaya almak" ilkesi her yerde benimsediimiz, gerekletirmeye altmz, uruna

sava verdiimiz bir ilke oldu. Bu genel ilke dorultusunda, inceleme ve aratrmalarmz, youn almalarmz dikkat ve zenle gerekletirmek iin didindim, kl krk yarmaya uratm. Yine de hatalarmn, eksikliklerimin, yanllarmn olduu kesin. Bunun iinde bir ozanmz gibi:

Tvbe Yarabbi hata rahna gittiklerime Bilp ettklerime bilmeyp ettklerime

diyor, hepinizden zrler diliyorum. almamzda baarl olduysak kendimi mutlu saya-cam.

GR Anadolu Aleviliinin temel elerinden biri hogr ve sevecenliktir. Bu konuda

Anadolu Alevileri, Orta Asya'dan Anadolu'ya eski Trk dinlerine ait baz motiflerle, aman kkenli baz gelenekleri de birlikte getirmilerdir. Anadolu Alevilerinin inanlarna her bakmdan damgasn vuran Hac Bekta Veli, Ahmet Yesevi dncesi ile Hallac- Mansur'dan etkilenen Aleviler, dier din ve eilimlere kaf;I daha hogrl ve sevecen olmay bilmilerdir. En el-Hak diyen Hallac- Mansur'un gerek amac tek Tanrl dini

birletirmekti. Hogrsnn temellerinden biri de bu olabilir. Mslmanlkta ise, akl ve insan iradesinin zgr olduunu savunan Mutezile ekol dnceleriyle mensuplarn

hogr ve diyalog ortamna gtrmtr. Tasavvuf dnda aklc Mslman filozoflardan Farabi ve bni Rt Aristo geleneini izleyerek tm insanlarn akl sahibi olmalar nedeniyle eit ve zgr olduklarn belirtmilerdir. Oysa, zgrlk ortamnn ve diyaloun siyasal iktidarlarca salanmad yerlerde almak ve rn vermek olanakszdr. Bu ynyle bni Rt gerekten slamn gneidir. slamda bir baka diyalog dnr de

bni Haldun'dur. Son yzyllardaki aklc ve zgrlk yaklamlar iinde diyalog yanls mslman dnrler hogr ve sevecenlii artrmlar, yanla kar kmlardr.

"Allah'n varsaylan destei, hakkn geldii, batln yok olmaya mahkum olduu" yargs yannda "kul"a sz hakk tanmayan, yaamn en kk birimine girerek onu istedii biimde dzenlemeye alan, totaliter yapdaki eriat devlete, siyasal yapya egemen olduu dnemlerde ortaa karanln, iddeti, devlet terrn girdii her lkede

estirmi, ast astk - kestii kestik olmu, bunun hesabn hi kimse soramam, kar kanlar da acmaszca aslm, yaklm, susturulmu, derileri yzlerek yok edilmilerdir. Btn bunlar "Allah adna" "Allah' emirleri" dorultusunda i gren totaliter, eriat egemenlii olumlu - olumsuz her trl muhalefeti "Allah adna" gerekesiyle ezmi, onlara yaama hakk tanmamtr.

800 yl nce, Halife'nin Horasan valisi ve Mslman ordular komutan Kuteybe bin Mslim tarafndan Baykent, Buhara, Talkan gibi Trkistan kentlerinin yamalanmasnn, hemen hemen btn gen erkeklerin ldrlmelerinin sadece, slamn yaylmas olarak kabul edilmesi gerekci bir tarih anlay saylabilir mi?

Trklerin, Trk yurtlarnn, Arap/ slam ordular tarafndan igali bir vahettir, byk bir trajedidir. Bizim dincilerin iddia ettikleri gibi atalarmz ellerini, kollarn sallaya sallaya, sevine vne, Mslman olmamlardr. Bu mcadele 650 tarihinden 950 - 1000 yllarna dein tam 300 yl srmtr. "Dnm ynelimi" denilen bu dnem de bile Trklerin ancak bir ksm Mslmanlatrlmtr. Bu 300 - 350 yl korkun trajedilerle,

10 ALEVi VE BEKTAi iiRLERi ANTOLOJiSi

aclarla, lmlerle rldr. (Erdoan Aydu, Trklerin Miisliimanlatudmasuu resmi olmayan tarihi -Nasd Mslman oldulf? sh. 31)

"Bu uzun sre iinde Araplar hep saldrgan, Trkler ise yurtlarn igalden kurtarmaya, zgr iradeleriyle benimsedikleri inanlarn korumaya alan mazlum bir halk konumundadr. Arap/ slam saldrlarnn, mevzii talan seferleri olmaktan kp gerek bir igal smrgeletirme politikalarna dnt durum 8. yzyln balarnda Gney Trkistan'da (Ceyhun - Seyhun nehirleri aras) yaananlardr" (a.g.e. s: 31)

Ama tarih boyunca dnya barnn kurulmasnda zgrlk ve hogr temel ilkeler saylmtr. nsanlarn birbirlerinin dnce ve inanlarna sayg gstermesi hogr ile

bakmas byle bir ortamn n koulu olarak karmza dikilir. Yeryznde zaman sreci iinde olmu savalar douran nedenler iinde arlk ekonomik etmenlerde ise de, inan ve gr farkllklarnn da byk bir yer tuttuu yadsnamaz. "Sen benden deilsin" diyerek kavga etmek cehaletin yansmasdr. Karanlk bununla balar. Tm tek tanrl dinler ay111 kkenden gelmektedir. Dinler, mezhepler ve tarikatlar ile deiik eilimler

arasnda diyalog kurarak, adm adm ilerleyerek evrensel bir bar ortamna insanl tamak varken tarihi kan glne dntrmek benimsenecek ve vliinlecek bir davran saylabilir mi? ...

Trklerin trajedisi tarih iinde bitmedi; aclar, sanclar, byk ve korkun kymlar, rgtl terr, talan, gasp karsnda yenik derek 300 yllk mcadele sonunda ksmen de olsa slam kabul eden Trkler, slam lkelerinde iktidarda bulunan, totaliter zorba eriatn muhalifi durumundaki "Kerbela ehitlerinin", Ali taraftarlarnn yazglarnn kendi yazglarna benzediini grerek onlar se".diler, onlarn yanlarnda yer aldlar. Yoksa sanld gibi slamiyete hidayet ak ve cokuyla girmediler. (Trgut Akpuar, Tiirk Tarihinde slamiyet s: 201). Zlum egemen klnd. nsanlar ezildi, yok edildi.

Trkmenler eriat kurallarnn arl karsnda kendi kltrlerini de brakmadan, slami kurallarn ounu kendi inanlaryla badatrmaya alarak yeni yalaklar buldular, yarattlar. Ama bu kez de kendileri gibi dnmeyen iktidara getirdiklerinin, kendi soyundan olanlarn ihanetlerine, basklarna, zulmlerine uradlar, aymazlklarn

gslediler. Hangi dala el attlarsa koptuunu grdler. Ama umutsuzlua dmediler, ylmadlar, inanmadlar, durmadan yeni yeni eyler rettiler. Dnce, inan, sevgi

kavramlarna, saza, sze, yazya sarldlar. Aclarn, aularn bal eylemesini bildiler. zellikle eriatc, yanl yazar ve tarihilerin iddia ettii gibi slamlama Trk kltrne yle byk katklarda bulunmam, kltrde birlii, btnl salayc olamam, Trk kltrnn Arap ve Fars kltr altnda ezilen, yozlaan, kuruyan; kiiliini, niteliklerini, dzeyini, ulusalln yitiren; halkn anlamad, benimsemedii yabanc bir kimlik

kazanmasna, ondan kopmasna, sarayn, kk bir mutlu aznln elinde oyuncak donuk yapay - l bir kltr olarak olumasna neden olmutur. Btn bunlara karn halk, olumsuz her trl duruma, engellere karn yardmsz, desteksiz kalm kendi kltrn,

iirini, dilini yaratmasn, srdrmesini de bilmitir.

GR 11

Alevi - Bektai iiri, tarihsel sre ierisinde, Anadolu ile Rumeli ve evresinde dank biimde yerlemi byk ounluu Trk soyundan gelen, Alevi - Bektai -

Kzlba - Tahtac - Rafzi - Ik - Harbendulu - Batni - Hurufi - Haydari - Caferi -Barakl - Hseyni - Bedreddinli - Tapduklu vb. isimlerle anlan heterodoks mezhep ve tarikatlara mensup topluluklarn aa - yukar 13. yzyl ile 20. yUzyl gibi uzun bir zaman blmnde rettikleri tuuy, ilahi, nefes, deme, tevriye, seyriye, mralama, talama, at, nefes, deyi, mani gibi adlar altnda yazlan, sylenen iirlerden oluur.

Bu iirlerin konular, eitli olmakla birlikte, arlkl olarak Allah - Muhammed -Ali ls ile Ehi - i Beyt, oniki imamlarn, kendilerine yakn ve nemli saydklar ermi - Pir - Mrit - Dede - Baba'larn yaamlarndan kesitleri, onlara kar duyulan byk ve iten sevgiyi, Hz. Ali'nin, Hz. Hseyin'in ve yaKnlarnn ehit edilmelerini ve bunlara benzer yol - yolak ve inanlarla ilgili konular ierir.

Bu iir Trk iirinde hak ettii yeri, ancak Cumhuriyet dneminde alabilmitir. ou, Alevi - Bektai yurttalarn belleinden, eski cnk defterleriyle iir

mecmualarndan, yazma kitaplardan, divanlardan, eitli kaynaklardan sayl aratrmac tarafndan gn na karlm ve bu iirlerde Trk dili olabildiince yaln, ar - duru, her dnemin dil zellikleri korunarak zenle kullanlm, konular byk bir incelikle, hal -kilim, gergef dokunur, oya yaplr gibi titizce ilenmi, espiri, eletiri, alay ihmal edilmemi, ana gre ileri saylacak yap korunmu, ktlklere, banazla, cahillie,

hakszla kar klm, basitlie dlmemi, iirlerin dzeyli, iten, birikime dayal olmalarna byk zen gsterilmitir.

Cumhuriyet dneminde sevecenlik ve hogr gerek anlamyla ve kimliiyle ne kabildi. Baknz Prof. Dr. Hseyin Atay Kur'an'a Gre Aratrmalar, adl yaptnda "Mslman olmayanlara slam dinini zorla kabul ettirmenin Kuran'da ve hadislerde bulunmadn herkes bildii ve kabul ettii halde, Mslman olduktan sonra ona Mslmanln hkmlerini zorla uygulanmann gerektiine inanan hkmeden ve buna gre davranan bulunmaktadr. Bunlar s dnceli ve derinliine bilgi sahibi olmadklarndan halkla beraber ounluu tekil etmektedirler" (s. 32-33) derken sadece dine davetle deil, dinin kurallarna uymada da zorlama olamayacan vurgulayarak

hogry destekler. "Yani, namaz klmaya, oru tutmaya, Hacca gitmeye maddi ya da manevi baskyla zorlamaya kimsenin hakk yoktur. Zorlamaya kalkanlar islamn temel ilkelerine ters dmektedirler" diyen Prof. Dr. Niyazi ktem'de ayn gerei dile getirir. Tarih srecinde Yeseviler, Mevlanalar, Hac Bektalar, Hac Bayram- Veliler, Yunus Emreler, Karacaolanlar, Pir Sultanlar, Hatayiler, Dede Korkutlar karanlk bulutlardan

syrlp, yolumuzu aydnlatr, elimizden tutar, gnlmz ferahlatr, iimizi sevgiyle kla doldurur. te biz bu sevgiyi yaratan n peine dtk, onun izinde kouyoruz, yol alyoruz ve "Hidayete eriyoruz". diyebilmeliyiz.

Gerek slama ulaabilmek, ancak slamn aklc ve sevgiye dayal yorumlarn benimsemekle mmkndr. Aksi takdirde, lke Ortaa karanlklarna dmekten kurtulamaz. " ... Mesela namaz, oru, hac ahsi ve ferdi ibadetlerdendir. nsanlarn bunlar yapmasnda toplum bask yapamaz. Burada toplumdan kasdedilen bakasdr. Bu bakas,

12 ALEV VE BEKTA RLER ANTOLOJS

ha~la bir insan (ana, bala, kar, koca v .s.) idari otorite, siyasi otoritedir" diyen Prof. Dr. Hseyin Atay (a.g.e. s. 34), gerekleri vurgulayarak sergilemektedir. Hkm Allah'la hirlikte tarih verecektir.

Yerinden, yurdundan, kltrnden, inancndan koparlan yzbinler hzla, ou dzensiz olarak deli rmaklar gibi hep Batya doru akmaya, yeni devletler kurum ve

kurulular oluturmaya baladlar. Her topluluk, her g giderken nereye gittiini gnee, aya, yldzlara, ota, kua baka baka nderlerine, pirlerine, babalarna sora sora gidip buldular. Pirlerinin att kseinin dt yere vardlar. Yanan kseiyi dikip yeillendirdiler. Ksei ~< ,,. oldu meyve, yemi verdi. Kendileri gnllerinde, uslarnda topladklarn, biriktirdikicrini sz, iir, yaz olarak sundular. Hogry, sevgiyi, insan

ba gz stnde tuttular. Bar iinde yaayp yarattlar, yozuna yobazna glp getiler, ho karladlar. Bu nedenle ocak onlar iin kutsaldr. Ocak odsuz olmaz, Aile ev kutsaldr. Eik kutsala alan kapdr dediler, inemediler, ptler, sayg duydular.

Araplamadan, Farslamadan zyle oalarak remek, kurmak, oluturmak onlarn ii oldu. Eline, diline, beline, iine, ana, eine sahip olarak yaayacaklard, kltrlerini, aktrelerini, sevgilerini bu ilkeler zerine kurdular. Odaklar oluturdular, kalc yolaklar

yaptlar insana, onu kendisine benzeterek, rnekliyerek Tanr'ya sevgiyle, korkmadan, dosta yanatlar, ktlklere, zulme, kyma kar ktlar, direndiler, savatlar, ldler, ldrdler. Ama biriktirdiklerini, deerlerini sakalllarn daarcklarna, heybelerine,

torbalarna basp doldurarak gelecek kuaklara yolladlar. Zaman - uzam oyunlarndan, snrlarndan, snrlamalardan kendilerini kurtardlar. Zamansz - uzamsz yerlerde yaadlar, oralarda sevdiklerini, Pirlerini, Tanrlarn buldular, onlarla konutular, onlarla yaadlar, sevdiler, sevildiler. Ama durmadan yarattlar, ttler, simgeler onlar iin anlatm anahtarlaryd, szckler yklerinin, rnlerinin yap talaryd. Yeni deerler oluturdular. Oluturuyorlar ve oluturacaklar da. Bunu kimse engelleyemez. Yeterki

onlar kalplara hapsetmeyiniz, yaratmasn, oaltmasn engellemeyiniz. Tanr da kulda onlarn znde. Tanr da onlar, kulda onlar brakn yaasnlar, brakn yaratsnlar, dokunmaynz.

Kitabmzda bunlarn hikayesi vardr, iir olarak, ezgi olarak.

Bunun iin bu kitapta klasik antolojilerin tanm, lleri, snrlar dna ktk. airin yanna, air olmayan, iirin yanna dz yazy koyduk. Hac Bekta, Yunus

Emre'yle Kaygusuz Bedrettin ile yan yana, Barak Baba, Said Emre'yle birlikte.

Bunlar bir araya gelirken; oluturduklar dnceye, yolaa, kltre katklarn; kendilerinin haberleri olmadan ardllarnn, sevenlerinin onlar oraya tamalarn l aldk. rnein eyh Bedrettin afi mezhebinden olduu halde, adn tayan topluluu onu Aleviler, Bektailer denizine tamtr. Varidat'tan esinlenip esinlenmedikleri de belli

deildir Alevi - Bektailerin. Ama onlarla oturup kalkm, sulanm, srlm, ldrlm ve onlarn iinde eriyip lmszlemi, halk olmutur Bedreddinliler. Onun iin onlar da onlarn arasna koyduk.

GRl 13

Asl ad "mer" olan madettin Nesimi de Alevi - Bektailerden bir adm tededir. Ama Alevi - Bektailer onu yedi ululardan (yedi byk ozanlarndan) biri saym, ona yle yer verip sayg duymulardr. Tarih iinde Batnilerin, Hurufilerin de son durak yerleri Alevi - Bektai yola olmutur. Onlarda gereklerini onlarn gerekleriyle

birletirmilerdir. Bunun iin bir araya geldiler. Akla kara gi.bi deil mavi ile sar gibi kaynatlar, kartlar, yeerdiler. Onlar bir araya dnceleri, inanlar, grleri getirdi. Hepsi bir aacn, sevgi aacnn dallar sanki.

Bu kitaba Alevi - Bektailerin Pirlerinden balanmtr. Hnkar Hac Bekta Veli -kim ne derse desin - Anadolu Aleviliinin, Bektailiinin, hcteredoks slami yolaklarn cmlesinin badr. Onu kskananlar olmutur, ama o her yerde, hepsinde grleriyle, tutumuyla, szleriyle, yaantsyla, saygnlyla ksaca hereyiyle hazr ve nazrdr. Onsuz Alevilik dnlemez. O gnetir, dier slami heteredoks yalaklar .onun evresinde gezer, dolar, dururlar. Henz almamtr, daha geilmemitir.

Aslnda Alevi - Bektai yolanda, zellikle, Trkler z kltrlerini oluturmu, onu iir, sz, yaam biimi, yol, felsefe, inan, sevgi, dostluk gibi kavramlara verdikleri somut anlamlarla ok ynl zenginletirmiler, rneklerini olabildiince artrmlardr. kinci kltr durumundan ana kltr dzeyine karmay baarmlardr. slamn znel bir yorumu eklinde tarih sahnesine kan Anadolu Alevilii zamanla skolastik (medresevi)

yapya kar zgrlk, gerek bar yanls, hogrl, sevecen bir grnm kazanarak toplumu kucaklayan, her trl blcle direnen iirleriyle byk bir birikime

ulamtr, giderek kltr zenginliimiz olmutur. Alevi - Bektai iiri, resmi ideolojiye kar bir bakaldrma, en azndan bir direnme nitelii tar. Trkmenlerin kar klarnn bir yansmasdr.

Seluklular hem ran'da hem Anadolu'da egemen olduklar dnemlerde bata Trkmenlere, yani Trklere dayandklar halde, balar selamete knca onlar kendi

yazglaryla babaa brakmlar, onlara yabanclamlar, onlar her anlamda adeta yadsmlardr. zellikle de dillerini brakmlar, edebiyat ve iirde Farsay, resmi yazmalarda da Arapay kullanmlar, yaam tarzlarn da isimleri gibi deitirerek tamamen ran'sal bir yap kazanmaya aba sarfetmilerdir.

Osmanllar kurulu dnemlerinin hemen banda Anadolu'daki Trkmenlerin. Trklerin byk ounluu Alevi inancna bal bulunduu iin politikalarn buna gre ayarlamaya zen gstermeye dikkat etmiler, ama sonralar kendilerine dman olan

Akkoyunlularn (Uzun Hasan), Safavilerin Alevi olular, Anadolu'daki isyanc Trkmen boylarnn ve Tahtaclarn ayn inanca bal bulunmalar ulema ve medresenin ar basklar sonucu ilk dnemde gttkleri olumlu politikadan hzla uzaklaarak politikalarn bir daha hi sapmayacaklar eriat odaa yerletirmilerdir.

Osmanl devletinin kurucusu, Osman Bey'in kaynbabas Ahi eyhi Edebali'nin Osman Gazi'ye yapt nasihatn ieriine baktmzda Osmanllarn bu tteki ikileme

nasl ters dtklerini kolayca ve somut biimde anlayabiliyoruz. Bu nasihat inceleyerek

14 ALEV VE BEKTA RLER ANTOLOJS

622 yllk Osmanl mparatorluu'ndaki padiahlarn yaam, eylem ve uygulamalaryla karlatrmak tarihte yaplan bask, zulm ve keyfilikleri anmsamak yoluyla durumun nasl terse dnm olduunu halkmzn kaderinde, yaamnn 600 yllk blmnde ekilen aclarn, uranlan hakszlklarn hesabn balangtaki nasihatlar dinlemeyerek devleti bataa, kmaza sokanlardan sormak gerektiini dnmemek elde mi?

Gazeteci Sayn Can Kaya isen'in bir Ahi eyhi olan eyh Edebali'nin damadna yapt nasihattan ald blmleri grlerinize sunarak durumu daha nesnel ve daha iyi deerlendirmenize katkda bulunmak istiyoruz.

Baknz eyh Edebali damad Osman Gazi'ye nasl sesleniyor, neler sylyor:

"Oul, nsanlar vardr, afak vaktinde doar, Akam ezannda lrler.

Avun olum, avun, Glsn, kuvvetlisin, akllsn, kelamlsn, Ama; Bunlar nerede, nasl kullanacan bilmezsen fken ve nefsin bir olup, akln yener Sabah rzgarlarnda savrulur gidersin.

Daima sabrl, sebatl ve iradene sahip olasn, Dnya senin gzlerinin grd gibi byk deildir. Btn fethedilememi gizemler, bilinmeyenler, grlmeyenler Ancak senin fazila ve erdemlerinle Gn na kacaktr.

Anan, Atan say. Bereket byklerle beraberdir. Bu dnyada inancn kaybedersen

Yeilken orak olur, llere dnersin.

Ak szl ol, Her sz stne alma. Grdn syleme, bildin bilme. Sevildin yere sk gidip-gelme, Kalkar itibarn, muhabbet olmaz.

kiiye ac: Cahiller arasndaki alime, Zenginken fakir dene,

Hatrl iken itibarn kaybedene. Unutma kil Yksekte yer tutanlar, Aadakiler kadar emniyette deildir.

Hakl olduunda mcadeleden korkma, Bilesin ki; "Atn iyisine doru,

Yiitin iyisine Deli derler ... "

"Ey oul! Beysin ... Bundan sonra fke bize, uysallk sana. Gcengenlik bize, gnl alma sana. Sulamak bize, katlanmak sana. Geimsizlikler, atmalar, uyumsuzluklar, anlamazlklar bize, adalet sana. Kt sz, om az. haksz yorum bize, balamak sana. Ey oul! Bundan sonra blmek bize, btnlemek sana.

engelik bize. uyarmak, gayretlendirmek, ekillendirmek sana. Ey oul! Sabretmesini bil. Vaktinden nce iek amaz. unu da unutma! nsan yaat ki devlet yaasn. Ey oul! Ykn ar, iin etin, gcn kla bal. Allah (C.C.) yardmn olsun!"

(Prof. Dr. Orhan Gven)

Osmanl mparatorluu'nun kurulu dnemlerinde Osmanllar dayandklar Trklerle, Trkmenlerle ilgilerini glendike hzla keserek onlardan uzaklamlar, onlara ikinci

snf yurtta muamelesi yapmaya balamlardr. Bana on iki dilimli krmz balk takan ehlibeyte itenlikle inanan Hac Bayram - Veli'yi yaka paa Edirne'ye gtrerek iki ay

hapsetmiler, onun beyaz balk takmasn, inanlarnn bir ksmn terk etmesini salayarak, Trkmenlerden her ynde uzaklaarak devletlt:rinin "asi - unsuru" olan Trklere, zellikle bunlarn byk blmn oluturan Trkmenlerden dnce ve uygulamada hzla uzaklaarak onlara yabanclamlardr. zellikle de onlarn dillerini, yaam tarzlarn terk etmiler, Osmanlca gibi uyduruk karma, mizahi bir dil yaratarak kltrlerini onunla bina etmeye almlardr. Trk dilinin geliimi ynnde hibir aba

gstermemilerdir. Kendilerini Trk bile saymamlardr. Devirmelere yabanclara daha ok nem ve grev vermilerdir. Devleti onlara teslim etmilerdir. Alevi-Bektai iirini grmezlikten gelmilerdir. Hatta Yenieri ocan 1826 ylnda sndrrken Osmanllar bu yaftay bahane ederek Bektailerin ocana incir dikmeyi de ihmal etmemilerdir, onlar asi saymlardr. Ortada ne asi, ne de bir ayaklanmaya kalkma olmad halde; Bektai

16 ALEVi VE BEKTAi iiRLERi ANTOLOJiSi

yolann btne yaknn, kitaplarn, birikimlerini, tekkelerini yok etmiler, yakmlar, tekkelerdeki, dergahlardaki Bektai ileri gelenlerini, babalarn, dedelerini, dervilerini

acmasz, sorgusuz, sualsiz ldrmler, srmlerdir. Bunlar yetmiyormu gibi dergahlara, tekkelere yzlerce hatta binlerce Nak - Bendi eyhi atayarak Bektai

dncesini, Bektai inancn tamamen ortadan kaldrmaya almlardr. En son olarakta, bu hyanetlerine, l 922'de lkeyi ve ulusu yabanclara satarak en byk hyanetlerini eklemiler, kendileri de ynetimleri gibi bu irkin ykntlar altnda kalarak tarih sahnesinden silinip gitmilerdir.

Giri blmnde sylemeye altklarmz ksaca zetlersek; Anadolu Alevilii bar ve zgrlkdr. Akl ve sevgi sentezidir. Yerleik (mekni, immaman) Tanr anlay Anadolu Alevilerinin temel felsefesidir. Zatn fkrarak sfatlarn ortaya koymas

Alevi-Bektai felsefesinin zdr. Mutlak gerekle bu evrende iletiim kurmak, i ie olmak onlara gre olanakldr. nsann ahlakl davranabilmesi iin bilgi sahibi olmas gerekir. Bilen insan doruyu yanltan ayrr, geree ular. Hallac- Mansur ve Muhittin Arabi'nin sufi hetcredoks yaklam, Alevi kltrn yourmutur. Bu yolda ama yetkinliktir. Alevi Panteisttir. Alak gnlll benimser. Ehlibeyt her eyidir. Alisiz Alevilik dnlemez. O toplumun bir parasdr ve Bezm-i elest'in konuu olmutur. Mira'la yunmutur, Nur-u Muhammed'in vurgunudur; ak hep o ummana dorudur.

iirlerinde bunlar aka grlr. Bunlar yadsmak olanakszdr. nk Alevilik slami bir renktir. nk Alevilik gerek bir olgudur. nk Aleviler bu toplumun ve bu ulusun bin yllk temel geleri, ayrlmaz paralar ve bu vatann sahipleridir.

13. - 15. YZYIL ALEV - BE!':TA R ZERNE

A) GENEL BAKI Ortodoks (sunni) dnyasnn her ynden gelen trl basklarna karn srekli bir

savunma iinde bulunan ve bu savunmasn inanlarnn cokulu rnleri olan iirleriyle srdren, 20. yzyl balarna dein de Trk halk edebiyatnn en nemli bir blmn

oluturan Alevi - Bektai Edebiyat'n en zengin rnekleriyle, en doru biimde, eksiksiz zaman akna gre, kronolojik bir sralama dizgisi iinde sunmay denemek istedik,

dndk bu kitabmzda sizlere sunduk.

in iine girdike grdk ki, resmi ideoloji yalnz onlar basklarla, sktrmalarla, karalamalarla kalmam, aybn arttrdka arttrm, tarih iinde bir ok insanlk suu ilemi; daha nemlisi Alevi - Bektai ozanlarnn, eli kalem tutanlarnn kimliklerini, yaptlarn, seslerini - szlerini - folklorn, hereyini silip atm, yasaklam, yakm,

yazdrmam, yok etmi, inemi, inetmi, ezmi. Horladka horlam.

Ama yaam akyor, tarih yryor, "neden - sonu" gend kural ilemesini srdryor, akn kaynana, yryn seyrine, gemiteki olgularna, neden - sonu hkmlerinin gnmze yansmasna, etkilerine, birikimine ulamak, duru bir aydnlk iinde onlarn hepsini yerli yerinde grmek, saptamak hakkmz olduunu dnyoruz ama ya hepsinin yerinde yeller esiyor, ya da bir avu kl bile kalmam onlarn.

Baknz, elinizdeki kitapta konu edinilen Alevi - Bektai inan ve dncesine yaam, sylenceleri, iir, sz ve eserleriyle damgasn vurmu olan Hnkar Hac Bekta Veli'nin, iirleriyle kendisinden sonra gelen Ak Veysel'e ve daha sonrakilere dein uzanan ozan zincirine bal tm airleri, eli kalem tutanlar iten - zden etkilemi Yunus Emre'nin; hurifi - Batni dnceleriyle Alevi - Bektai inancna arlk koyan, kiiliine daha ok Tanrsal z, anlamsal derinlik, yeni bir bak ve yn, cokulu ses - sz uyumu getiren Seyyid Nesimi ve dier ozanlarn yaamlar, eserleri, gerek dnce ve inan yaplar hakknda sylencelerin dnda yeterli bilgiler, bulgular, kaynaklar yok denecek dein az, olanlarda hem yetersiz, hem inandrclktan uzak. Bunlar bu hale hep resmi ideoloji ve onun marifetlerini, buyruklarn uygulayan, sergileyen resmi rical erkan ve

uaklar sokmu. Yine de, tarih, insanlk ve toplum nnde Alevi - Bektai inan mensuplarn kutlamak, onlara minnet ve kranlarmz sunmak, hepimizin borcudur, devidir. nk baskya, ldrmeye, srgne, hereye karn kltrmzn,

edebiyatmzn doneleri olan o birbirinden gzel iirleri, nefesleri, mziiyle semalarn, ayn cemlerini, kurbanlarn btn ritelleriyle birlikte bozmadan incitmeden zellik ve niteliklerini koruyarak gnmze tayp getirmilerdir. Resmi ideoloji Seyyid

18 ALEV VE BEKTA RLER ANTOLOJS

Nesimi'den, Pir Sultan'dan, Hatai'den, Virani'den ve onlar izleyen binlerce ozandan ve eserlerinden kam, onlar grmezlikten gelmi, en azndan elinin tersiyle itmitir.

Gnl isterdi ki hu kiilHir i.iri.inlerini dorudan ana kaynaklarna inilerek ilk k ekilleriyle son bi.irndi.ikleri biimle birlikte yanyana verebilelim. Ama bu neredeyse olanaksz. Engel engel i.isti.ine, kambur kambur stne.

Devlet, ilgili kurumlar, niversiteler, okullar, vakflar, dernekler, zel kii ve kurulular gnl isterdi ki; kltrmzn bu en son kaynaklarn bulup toplayarak lkenin bir ok yerinde aratrclarn ulaabilecekleri yerlerde sergilesin. Onlardan bu beklenirdi. Olmam, yaplmam. Kltrmz adna herkesten bunlarn yaplmasn istiyoruz, bu bizden gelen temenni ve neri. Tutana akolsun.

Aslnda Alevi - Bektai yazn bir insanlk lnn, bir yaama biiminin, umutsuz -baskc bir dzene kar yaratlan bir yaama sevincinin rndr. Snni yaznn nerede olduu bilinmeyen, dsel bir dnyada yayan sevgilisine karlk; Alevi - Bektai

iirinde ar duygusal, cokulu, scak bir sevgiyle dolu sevgili ise, bandan bir sr trajik (ackl - zc) olay gemi Hz. Ali, onun ei Fatima ve ocuklar Hasan ile Hseyin, oniki imam ile dierleri ve daha sonra gelen yolan ululardr. Aslnda bunlarn hepsi de

yaam, eti kemii olan gerek varlklardr. Alevi - Bektai iirinin aya yerdedir, gerekidir, fantazisi sevgisinin ssdr, cokusudur. D rn deildir. Onun iiri yaamn iindedir, yaam iirinden ayr dnlemez. Oysa suni yaznda byle nesnel bir durum ve yaam yoktur, sunni ozann baars, gerekte yaama ulamasndan deil, dsel dnyasnda dolatrd kuruntu varlklarnn okluuna, onlara koma hzna

baldr. Snni yazn, br dnya atmosferi iinde souk ve korkutucu bir grnm sergiler, sevgisi bile donuktur, teli kopuktur, sesi yoktur. Oysa Alevi - Bektai iiri hep sevgi, coku, yaam, duygu, di.ince ve gerek ile doludur, diridir.

Alevi - Bektai yaznn 13. - 14. - 15. yzyllarda oluan dnemi, bir balangbiimleme - temellendirme dnemidir.

Hac Bekta Veli ve ardllarnn hazrlk yapt, dnsel birikimi hazrlad evreye madettin Nesi mi, Si mavna kads eyh Bedreddin gibi tasavvuf ehli dnrlerde bu byi.ik denize katklarda bulunmulardr. Dinsel sylencelerle gzelletirilen, somutlatrlan, Ehi - i Beyt sevgisiyle bezenen, doruluk, drstlk, iyilik ilkeleriyle tasavvuf dncesi zerine kurulan bu binann ilk ustalar Hac Bekta Veli, Yunus Emre, Said Emre, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal'dr. Bunlar, zellikle de Yunus Emre, sonuna kadar bu yazn her ynden etkilemi ve etkileyecektir. Anadoluda oluan Halk iir dili,

bunlarn ezgisi dorultusunda hzla olumaya, gelimeye balad, hz kesilmeden yle de gitti. Bu yaln dil ile verilen iirlerde dnsel yozlama yoktur. Bu birinci kolun yaln dilinin koutunda, Seyyid Nesimi'nin ban ektii ikinci kol, Arapa - Farsa karm bir dil ile dnsel derinlie, bilgiye arlk vererek olumaya balad. Seyyid Nesimi,

getirdii coku, ses, sz uyumu ve tasavvufi dnceleriyle Alevi - Bektailii btn tarihi yaps iinde inan olarak bryerek; Arapa - Farsa karm dili, biemi, ekli,

ALEVi VE BEKTAi iiRLERi ZERiNE 19

yaps itibarylede Bektai iirlerinin bir blmn batan sona kadar etkileyecektir. Ancak Seyyid Nesimi, krsal kesime pek girmez. Kentlinin de belli ki.iHr dzeyine sahip

olanna seslenir. Ancak onun sesini hepsi ta yreklerinde, uslarnda duyarlar, yaamlarn yle belirlerler.

Aslnda Trk gke yaznnda 13. - 14. yzyl yeterince anlalamamtr. Toplum olarak yeni yerlemelerin, byk g oluumu ve konulandrmalarn youn olduu bir dnemdir. stelik devlet egemenlii henz oturmamtr. Youn kargaa ve avalarn srp gittii bir evredir, acmaszlklarn, hakszlklarn egemen olduu bir dnemdir. Bu dnemin sosyal ansszlklar yannda dil yaps, az deiiklikleri ve dil zellikleri gvenilir biimde de saptanamamtr. Dilde kullanlla~ ses uyumuna uygun imleme (hareke) Trke'nin btn ses inceliklerini verecek durumda deildir. Bu imleme ile ( - - o - u) seslerini kesinlikle birbirinden ayrmak olanakszdr. Burada yazy yazann

(aktarann) konutuu az nem ve arlk kazanr. Yapt aktarann (Azeri, Uygur, Anadolu vb.) azlarndan biriyle yazmas sonucu etkiler, kartrr. lkin yazda kullanlan

az ayrln saptamak gerekir. Az ayrln saptayamazsanz alacanz sonu sizi yanltabilir. Bugn bile bu geerli bir olgudur. zellikle Nesimi'nin u ciltlik divannn yazmlarnda byle yanlgya dld grlr. rnein Yunus Emre'nin iirlerini zgn biimiyle, ozann syledii dil ve azla renme olana kalmamtr. Fuzuli de yle.

13. - 14. yzylda ortaya kan Trke yaptlarn anlalmalarn nleyen bir engelde bilimsel ilkelere dayal yntemli al~malarn yokluudur, yetke boluudur. Ancak dil yaamdan kopuk deildir, ierdii kavramlarla yaam biimlendirir.

Yunus Emre:

Biz sevdik auk olduk, sevildk ma'uk olduk Her dem yeni doaruz bizden kim usanas

derken evre izgilerini ekmektedir. Sonra gelenler bu izgileri geniletmilerdir, yeni eklemeler yapmlardr.

Yine Yunus Emre:

Orucuna gvenme namazna dayanma Cmle taat tak olur naz niyaz iinde Oru namaz gusl hac hcabdr aklara

dizeleriyle katln, yobazln, biimciliin karsna dikilir. nsann zn, gerek deerini orada arar. Tasavvuf zdr, kabuk olamaz.

Alevi - Bektai iirinde, Allah, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ehli Beyt sevgisi, tevella ve tebcrra, yani Ehi - Beyti sevmek, sevenleri sevmek, sevenleri sevenlere dost olmak; sevmiyenleri sevmemek, onlar sevenleri de sevmemek; oniki imam, yolak ulularn, yol erenlerini sevmek, bunlarn yaamlarn, menkbelerini, kerametlerini dile getirmek, onlardan af ve yardm dilemek ilk plandadr. Derin ve geni bir bilgi birikimine

20 ALEV VE BEKTA RLER ANTOLOJS

gereksinim gsteren "Vahdet - i Vcud" inanc ise daha geri plandadr. Yaratla ait devriyeler, mihralamalar, Kerbela faciasna ait mersiyeler, Alevi - Bektai mensuplarna

yaplan ktlkleri ve zulmleri yanstan destanlar, pir, mrid, yol, erenler sevgisiyle dolu nefesler, ilahiler, deyiler yer alr. Etik deerlerle ykl iirler nde gelir.

Bu nefeslerde air, Allah'la, Muhammed'le, Ali" ile Ehlibeytte ili dldr, sohbet eder, konuur, dertleir, yine bu deyilerde, korkudan ok sevgiye dayanan derin, iten ve

cokulu bir inancn yansmas vardr. Bektai sras gelince, Tanr'ya inancnn merkezi, oda olan Ali'ye bile atar, onu eletirir. Varlna inand gcn korkulacak, sevilecek, ekinilecek, hatta taplacak bir g olduunu bilir, ama, sras ve yeri gelince de sitem eder, kulunun nazn ekmesini ister, nazlanr. Bilir ki; o bunlar ho grecek kudrete de sahiptir. Bu tr iirler, ince eletiriyi sevgiyle btnletirir.

Alevi - Bektai, Batni inanlara baldr. eriatla ilgili namaz, oru, hac gibi dini kaytlardan kurtulmutur. Yalnz kendi yolann trelerine, kurallarna sadktr. Ama drt

kapnn (eriat - tarikat - marifet - hakikat) kayt ve kurallar ile krk makamn hak olduunu, uyulmas gerektiini bilirler. ler - beler - yediler - onikiler, krklar kutsaldr. Onlarn yan sra ondrt masum pak, onyedi kemerbestin kutsallna da inanrlar. snneti - yedi farz tam klarlar. Ruhun kalptan kalba geeceine inanrlar. Hz. Ali'nin tm retisine baldrlar, Ali'nin, Muhammed'in kardei, damad, musahibi olduu

inancna dnsz inanrlar. Hz. Muhammed'e ait olduu ileri srlen: "Ben ilmin ehriyim, Ali kapsdr." Ali, "Atei ve cenneti paylatracak olandr"

- "Ey Ali senin tenin benim tenimdir, senin kann benim kanmdr. Kim seni tanrsa beni onurlandrr, her kim seni hor grrse beni hor grr.

- Kaynaklar fkrtan, nehirleri aktan Ali'dir. - Velayet eli Ali'nindir, O mira yolculuunda. - Rabbim bana bni Ebu Talib'in diliyle hitap et. - Musa iin Harun ne ise, Ali de benim iin odur"

gibi szlerin Alevi - Bektai iirlerinde byk izler brakt sylenebilir.

Btn bunlarn yan sra, drt unsur, drt kap ve krk makam anlayn Hnkar Hac Bekta Veli'nin "Makalat" isimli kitabndaki duruma, koullara, yapya uygun biimde benimser kabullenirler: Ama kendisini sktran yobaza manilerle kar kar, sorular sorarlar:

Asllardan asl nedir Usullerden Ctsl nedir eriat gusl su'yla Tarikatte gusl nedir?

der ama yine kendileri bir mani ile bunu yantlarlar:

Tarikat gusl od'la Ma'rifet gusl bad'la Hakikat gusl turab'dr Bilen er ol'd ad'la

Hurufilikte de ustadrlar:

Ademe e noktadr Grdm d noktadr Ademi adem eden harfle be noktadr'

ALEV VE BEKTA RLER ZERNE 21

B) TASAVVUF VE HURFLGN ETKS "Tasavvuf" szc yunanca "sofos" szcnden Arapaya uydurulmutur. Sofos

kendi istekleri sonucu yokluu varla deienler, yalnzl seenler, al tokluktan stn sayanlar, makam ve mevkiden vazgeenler, halk esirgeyen, ke - bye gnl enginliiyle muamele eden, gereksinimi olana varn veren, Tanr'ya dayanan, nefes dileklerini yenen, iyi huylarla huylanan, varlklarn ezeli varlkta, sonradan var olan, kendilerini ve dnyay, ncesiz Tann'da yok eden, vermeyi, ihsan etmeyi verende, ihsan sahibinde; istemeyi istenende yok eden kiilere verilen ad eklinde grmedir. (Al - Luma sh: 11 - 15 Aktaran: A. Baki Glpnarh, 100 Soruda Tasavvuf s. 10)

Baz nl sofulara gre "sofu" sfi kavram yle tanmlanmtr:

- Si.ifiyi hi bir ey bulandrmaz, ama her ey onunla durulur. (Eb Trab'un Nakebi)

- Tasavvuf edepten ibarettir. Her aa ait edep, her hfile ait edep, her makama ait edep vardr. Kim, iinde bulunduu vaktin edeplerine uyum salarsa, erenler derecesine

varr; edebi yitirirse, yaklamak isterse de uzaklar; kabul edilmeyi dilese de reddedilmitir. (Eb - Hafs'ul Haddad).

- Sufi kann dklm gren, maln mbah klan kiidir. Sehl bni Abdullah't Tsteri, lm: 896)

- Tasavvuf varlndan lmen, Tanr ile dirilmendir; yi huydur, iyi huylarn ne kadar oalrsa, tasavvufta her kt ey atlr; ama ondan gzel ve temiz eyler biter; zerinde iyi de, gzel de, kt de gezer. Bulut gibidir sufi; her eye her yere glge salar; yamur gibidir, herkesi sular. Sufiyi, d bezenmi grdn m bilki ii harap olmutur. (Cneyd-i Badadi, lm: 909)

- Grnrde tasavvuf, bir bala bal olmadn halde Allah'la birlikte bulunmandr.

1 Arap ABC'sinde bu harfler (ayn - n - sat) dr. Bunlardaki noktalar toplam betir. Okunuu ise (ak) tr.

22 ALEVi VE BEKTA RLER ANTOLOJSi

- Kendini, Allah'n diledii eye kapp koyvermendir (Smnun). - Tasavvuf, btn olmaz eyleri, bo ileri brakmaktr (Eb - Said'l - A'rabi

lm: 952).

C) VAHDET - VUCUD FELSEFESNN ETKS Hz. Ali bir iirinde:

"Derman sende, ama senin haberin yok; derdin senden ama sen grmyorsun

Kendini kck bir beden sanyorsun; oysa koskoca bir evren drlm iinde

ylesine ap- ak, ap - aydn bir kitapsn ki, gizli eyler onun harfleriyle meydana kmada Darya, kimseye bir gereksinimin yok senin; gnlnde yazlm yazlar her

senin

eyden haber verir sana" 2

derken tasavvuftaki Vahdet - i Vucud felsefesi inancna iaret eder. Bu felsefeye gre, Vahdet - i Vucud'ta insan, ok kk olmakla birlikte byk evren (iki cihan) onun iindedir. te bu iirde bu durum vurgulanmaktadr. Tpk aacn ekirdein iinde sakl olmas gibi. Tanr'nn btn sfatlarna mazhar olan insan yeryznde Tanr'nn ardldr. Ancak bu makama sahip olmak iin, insann insanln bilmesi, insan olmas gerekir. Kendi varlndan geerek Tanr varlyla var olan insann isteni, Tanr istenci olur. nsan bu aamada artk kendisi iin yaamaz, varl evrenlere rahmet olur. Aslnda evren, Tanr sfatlarnn, Tanr adlarnn tecelli alemidir. Ama tecelli (grnm);tecelli edenin ayni olamaz. Gnein gne olamaz ama gne olmasa da olmaz. Aynaya bakan aynada grnen deildir. Ama aynaya baklmazsa bakan onda grnmez. Tasavvuf, insan

artr, gnl pasn siler. Tanr, insann zndedir, ama birlemez.

Evrenler insana oranla nasl bir cesetse ve insan, o cesedin canysa, Hz. Muhammed (s.a.v .) de insanlarn candr, insanlar ona oranla bir cesettir.

Yunus Emre:

Ik ile gelen erenler ier auyu n ider Topua kmayan sular deniz ile sava ider.

derken "her bilgi sahibinin stnde bilen var" ayetini anmsatr (x. sure, 76. ayet). Evren, Tanr'nn yansmasdr, ama Tanr deildir.

D) MELAMETLERN ETKS Melanetiler, tasavvuf iinde tasavvufulara kar kan bir topluluktur. Melametiler Tanr'ya ulamak iin zikrin deil, fikrin rol oynadn savunurlar. Zikir insan hayallere

2 A. Baki Glpnarl, mam Ali Buyruu, Nehc - l Belea ve Hz. Ali Divanndan semeler. sh: 240-241)

ALEVi VE BEKTA/ //RLERi ZERiNE 23

drr. Hatta deli edebilir. Melamet en yksek mertebedir. Melametlikten stn mertebe peygamberliktir. Manevi duraklarn en ycesidir. Her trl ltfa erien sonunda melamete der, varln hiliini anlar, herkese kul olur, herkesle karde kesilir,' su gibidir, rengi yoktur, ekli yoktur, hangi kaba girerse onun rengini ve eklini alr. Kemalini bile noksan grr "Telvin" duradr. Renkten renge geitir Tanr, her an bir baka tecelli gsterir, tecellisinde tekerrr yoktur. O, her gn bir itedir, bir tasarrufta mealindeki (LV / 29) ayetine dayanr. Melametilerin Alevi - Bektai iirine etki ve katklar olduu yadsnamaz. rnein Yunus Emre'nin:

y bana ey diyen benm kamudan yavuz Alnun ay bilrem bu gzlerimi gndz

*

Bu vcudum ehrinde buuk pulhk assum yok Amelm mahallesi serbe - ser kalm ssuz

*

Ben oru namaz in sci idm esridm Tesbih seccade iin dinledm este kopuz

*

Yunus'un bu szinden sen ma'ni anlarsan Konya minaresini gresin bir uvaldz

iirinde ve daha bir ok iirlerinde melametilerin etkileri grlr. Btn iirlerde byle yorum ve aklamalar yaplmaktadr.

te bir rnek: Halveti Tarikatna mensup olan fakat Bektailerce de ok sevilen bir air ve mistik

olan Niyazi Msri tarafndan nerilen bir yorumla birlikte veriliyor 3

ktam erik dalma anda yedim zm Bostan iSi katk der ne yersin kozumu

Yorum: Hakikat arayan eriat bir erik gibi grr, ekicidir fakat ii yenmez serttir, onun iin tarikat dener, o da zme benzer, zm ok faydaldr. Fakat onun da merkezinde talar vardr. Bu nedenle mrit tarafndan, hakikate yneltilir, hakikat ceviz gibidir, sert ve yasaklayc bir d vardr ama ii ok zengindir.

Kerpi koydum kazana poyraz ile kaynathm Ne bu deyp sorana bandm verdim zn

3 Yunus Emre'nin iirlerinin 1921 tarihli ta basks, s. 162. Yorum s. 132'den balayarak sayfa kenarlanndadr. (Bknz. J.K. Birge, Bektailiin Tarihi s: 124-125).

24 ALEVi VE BEKTAi iJRLERI ANTOLOJiS/

Yorum: Tarikat sembolize eden ban meyvesini aratran ve onu poyrazla kaynatmaya kalkan kii mritsiz mistik yaam srdrmeye kalkan kiiden daha aptal deildir.

plik verdim ulhaya sarp yumak etmemi Becit becit smarlar gelsin alsn bezini

Yorum: Ne kadar urarsa urasn, eksikli mrid bir talibi alp da dervi yapamaz.

Bir serenin kanadn krk kanya yklettim ifti dahi ekmedi yle kald kazn.

Yorum: Kanyla seyahat eriatin rettii dsal din bilgisidir. Kanatlarla umak ise tarikatn deneyimi ve irek bilgisidir. eriatin tm gc tarikatta ilerlemeyi salyamaz.

Bir sinek bir kartal kaldrd vurdu yere Yalan deil gerektir ben de grdm tozunu

Yorum: Dardan fakir ve varlksz grnen mtevazi derviin tartma ve etkinlikte tannm dnyevi kiiye stn geldii bilinir. 4

Alevi - Bektai yazn zerinde tasavvuf felsefesinin etkileri, bu yalan olumasna katklar saylmayacak dein oktur. Bir bakma, Alevi - Bektailik yola, tasavvuf dncesi zerine yaplanmtr.

EKL VE L Alevi - Bektai yaznnda Arap kkenli a:uz ls, yerli "hece" ls yannda,

zellikle Seyyid Nesimi ile izleyicileri ve Bektai airlerinin Osmanl edebiyatna yakn duranlar tarafndan kullanlmtr. Genel olarak hece lsnn, onbir (5 + 6); sekiz (4 + 4); yedi (3 + 4) kalplar kullanlmtr.

iirler ou kez drtlklerle yazlmtr. Drtlklerden oluan bu iirlere "ayet, deyi, nutuk, nefes, deme" isimleri verilmitir.

Hz. Ali'yi, Ehlibeyti, oniki imam' takdir eden, ven, adlarn anan iirlere "Dvazdek imam - Dvazman - Duvazde" denilir. Hazreti Hseyin ve Kerbelada ehit den yaknlar iin at ierikli manzum "mersiye" !er yazlmtr. Bunlarda ekil olarak ou kez mersiyelerin klasik ekli kullanlmtr.

Bunun dnda Alevi - Bektai iirinde, yedi heceli ve tek drtlkten oluan maniler de yazlmtr.

Sz yine Yunus Emre'ye brakalm:

4 John ltingsley Birge, Bektailik tarihi sh: 125.

ALEV VE BEKTA RLER ZERiNE 25

Bir nazarda kalmayalm, gel dosta gidelim gnl Hasret ile lmeyelim, gel dosta gidelim gnl

Gel gidelim can durmadan, suret terkini urm~dan Araya dman girmeden, gel dosta gidelim gnl

Bu dnyaya kalmayalm, fanidir aldanmayalm Bir iken ayrllmayalm, gel dosta gidelim gnl

*

Klavuz olgl sen bana, ynelelim dosttan yana Bakmayalm nden sona, gel dosta gidelim gnl

*

Gerek erene varalm, Hakk'm haberin soralm Yunus Emre'yi alalm, gel dosta gidelim gnl

E) FTVVET VE TASAVVUF Bir ok uzman incelemeciler ve din bilginleri "Tarikat" ad verilen kurulularn, s

lam dininin zel veya zgn yorumlarndan doan birer inan kurumlar olmakla kalma-yp bsbtn yeni bir yaama anlay, yeni bir umut kayna olduu grnn benim-semilerdir. Onlara gre, slam dini belli bir anlamda yeterli deildi, btn gereksinmelere karlk vermiyordu. slam dininden kaynaklandn ileri sren, Kur'an'n getirdii inan ilkelerini benimser grnen bu kurulular yani tarikatlar gerekte oktanrc dnemlerden kalma inan varlklarnn slam diniyle kartrlp kaynatrlmasndan oluuyordu. zel-likle de Anadoluda birok yresel inanlar boya deitirip yeni tarikatlarn biimlenme-sine yardmc oluyordu.

1 TANIMI

Grnte bakalarna yk olmamay, kendi elinin emeiyle geinmeyi yaama kural olarak benimseyen kimi tasavvuf kurulularnn mensuplar kk elsanatlaryla (zanaatlarla) urarlard. Bunun sonucu olarak da ftuvvet ad altnda toplanan ura bir-likleri (meslek kurulular) dodu. Ancak ksa bir sre iinde bu kurulular halkn srtndan geinmenin yollarn bulmakta da gecikmediler.

2 - ZELLKLER zellikle x. ve xv. yy.'larda bu kurumlarn hzla bozulmaya balad grlr.

Bozulmadan kalanlar, daha sonralar esnaf loncalar ad altnda anlanlardr. Bunlarn da uzun sre zlerini koruduklar sylenemez. Elimizde bulunan yazl belgelere gre

26 ALEV/ VE BEKTA/ llRLERi ANTOWJiS/

ftuvvet kurulular zamanla bir inan bunalm iine dm, gerek yoldan ayrlmlardr. Nitekim:

yle, grdm ki f'tuvvet ehli mtehayyir olup batla megul oldular ve batla marur olup delalet yoluna kendilerini sebil kldlar hidayeti koyub bid'ate uradlar ve ehvetlerin galib olup bunlara hakim oldu delalet birle ok mal dizdiler, marifet yerine kavga ve ekiler koydular ve gkten inen sofraya haram taam koydular ve miskinlik yerine benlik koydular ve kemii ve yavuz ie varmay f'tuvvet yerine koydular ve taat yerine fesad koydular .. . 5

Yukarya aktarlan blmde ftuvvet denen topluluun yoldan azd, dinden sapt, doruluu brakt, ii de, ekie dkt, almad, varlkl olmak iin bir takm kt eylemlere giritii aktre (ahlak) bakmndan bozulduu, inan bunalm iine

dt ar bir dille aklanmaktadr. Oysa, bir kurulu olarak, ftuvvetin yararl, dzenli, iyilik - sever, inanl olduu savunulmaktadr.

an durumu, bir inan zerine kurulan toplum kurumlarn sarsmakta, ereinden saptrmaktadr. Bu sapmalar yalnz inanlara balamak doru deildir. retim - tketim dengesizliinin gze batacak boyutlara ulat dnemlerde inanlarn da sarsld,

dinkurallarna pek uyulmad, geim bunalmnn ardndan inan bunalmnn geldii aktr. Bu durumun XIII. ve XIV. yy. tarda ok ak bir nitelik kazand, zellikle XIV. yy. dan sonra hzla gelierek btn toplum kesimlerine yayld grlmektedir. Tarikatlar i yaplar iin, ftuvvet kurulularndan, disiplinli ve gizli hareket etmeyi renmiler,

onlarn sanata giri ve ykselilerinde yaptklar ekilsel uygulamalarn etkisiyle yeni tapnma biimleri oluturmulardr.

F) AHLK VE ETKS Tasavvuf denilen, inanla dncenin karmndan, karlkl yorumundan doan akmn, XIV. yy. Anadolusunda bir ura kurumu (meslek kuruluu) oluturduu, Ftuvvet diye anlan akmn buna baland aktr. Bir bakma btn tarikatlar tasavvuftan doan inan kurumlardr. XIII. yy. da ortaya kan, daha sonra gelien Ftuvvet ya da Ahilik belli uralarn younlat kurulular oluturdu. Genellikle

elzanaatlarna dayanan bu ura kurulularnn balarnda bulunan yetkililer pirler, eyhler birer tasavvuf adamdr. Oysa toplum sarsntlarn bu kurulularn balatt

kantlaryla ortadadr.

Tasavvuf ahlaknn zene bezene ortaya koyduu yksek dini ve insani idealler -ftuvvet de onlardan biridir ok defa ap ak bir ahlak nihilizmine kadar dayanan ibiihi

cereyanlarn zoriyle tannmayacak bir kymet alalna, o kadar olmasa bile bsbtn baka bir mana kalbna dklmekten kurtulamamlardr. Daha 13. asr sularnda Mevlilna Celaleddin nilmerdler arasnda ehi - u ftuvvet olanlar ayrd edebilmek iin bir

5 Prof. Dr. Sabri F. lgener, ktisat Fakltesi Mecmuas c: 11, say 1 - 4, s: 39. Yahya Bin Halil, Ftuvvetname, Millet Ktp. No: 90).

ALEVi VE BEKTA/ iiRLER/ ZERiNE 21

hayli kiyaset ve basiret sahibi olmak lazm geleceini iddiaya kadar varmt. Bu yolda yapla gelen tariz ve tenkitlerin en mehuru ve o gn bu gn kendisinden en bahsettireni Gnteriye ait olandr. O da ftuvvetin erkan ve adabn anlatrken, zamannda ahilerin ve

eyhlerin bunlardan gafil olduklarn sylemiti. 6

Ftuvvet kurumunun hangi ilkelere dayandn, ne gibi bir eree yneldiini anlamak iin Slemi'nin (936 - 1021) bu konudaki nl yaptn okumak yeter. 7

Bir inan kurumu olarak, btn erdemleri ierdii sylenen, ftuvvet sonra kanlmas gereken bir nesneye dnm Anadoluda. Birdenbire olmayan bu dnmenin kaynanda yalnz inanlarn yozlamaya yneldii gereinin varl sylenemez, daha baka kkl nedenler de aranmaldr. ~

Anadoluda doan, gelien tarikatlarn birer inan yorumuna dayand biliniyor. Aslnda bu yorumlar da, yaamn belli bir sorununa deinen dnce rnleridir. Tarikatlarn ounda azla yetinme, arla kamama, dnya varlklarna nem vermeme,

mutluluu gvde - d bir evrende arama, btn tutkulardan syrlma, erdemli yaama, saygl olma bg. belli tutumlar gsteren davranlar genel geerlii olan birer gelenek niteliindedir. Bu tutumun znde bir inan sarsntsnn, bir bunalmn bulunduunu sylemeye gerek yoktur. slam dini, yayld yerlerde, toplumun btn sorunlarna

karlk verme durumunda deildi. Yaamn, yrenin yaratt birtakm sorunlar karlksz kalmaktayd. Bunun sonucu ya yeni bir yorum ya da bambaka bir inanca balanmadr. Anadoluda inan bunalmlarnn ortaya k nedenlerinden biri de baskdr. Hangi ada islam dini btn kurumlara uygulanmak istenmi ise yeni bir tarikat ortaya kmtr. Karlalan yeni bir olay, yeni bir durum slam dininin yeniden yorumunu

gerektirmitir. zellikle yeni dnce akmlaryla yzyze gelme, yeni bir uygarlk yaratmasyla karlama islam dinine bal ynetim kurumlarn yeni yorumlar yapmaya doru itmitir.

Tarikat ad verilen kurulular incelendiinde bu durum daha kolay anlalr. Tarikat gerekte bir yaama biimini ieren kurulutur. lgiyle izlenirse, Anadolunun ok varlkl, geimi yolunda, yaamndan mutluluk duyan yrelerinde bu tr inan kurumlarnn pek

yaygn olmad grlr. Byk illerde tarikatlar vardr, ancak gene de bu illerin varlkl yrelerinde deil, yoksul evrelerinde tutunmulardr. Gene ilgiyle incelenirse,

yoksulluu, alakgnll, azla yetinmeyi yaama ilkesi sayan byk tarikat kurucularnn, eyhlerin, pirlerin daha ok yoksul evrelerce benimsendii grlr: Varlkl kimse eyhe, pire inancndan dolay deil de iine geldiinden, karna uygun dtnden bal gibi grnr. Bu durum ok ilgintir. Tasavvuf inancnn kimlerin gnlnde yerletiini, kimlere bir umut kaps olduunu gsterir. XIII. yy. ile XIV. yy. dolaylarnda tasavvuf inanlarnn ok geni yorumlara urayarak, daha ok, Orta

6 Sabri F. lgener. a.g.e. s. 390. 1 Ebu Abdurrahman Muhammed bn'l - Hseyin es - Slemi, Tasavvufta fiituvvet - ev. Sleyman Ate,

1974. s. 121.

28 ALEV/ VE BEKTA/ iiRLERi ANTOLOJiSi

Anadolu ile Bat Anadolu yrelerinde yayldn, oradan Rumeli yakasna getiini grrz. Bu yaylma yalnz Aknc denen topluluk iinde deildir. Anadoludan Rumeli'ye genlerin saylar onlarn yerlilerine oranla ok azdr. Oysa tarikat inancna balananlarn birden bire oaldn, Trklerin konar - ger halknn saysyla pek de badamadn yazl kaynaklarn incelenmesiyle yakndan saptayabiliriz. Yeni alnan lkelerde tarikat

inanlarn yayanlarn, Trklerden olutuunu ileri sremeyiz. Bunlarn ou dnme denen din deitirmi yerlilerdir.

G) DNMELER VE ETKLER nan bunalmnn douunda, yaylmasnda balca nedenin yaama gl, retim

- tketim dengesizlii olduu aktr. Buna daha deiik nitelik tayan baka bir neden de eklenebilir. O da bu dnme denen insanlarn benimsedikleri inanlardr. slam diniyle pek

badamayan bu inanlarla slamn getirdikleri arasnda doan uyumazlk giderek gizli bir inan atmasna yol amtr. Bu atmann alan da insan gnldr. te devlete kar ayaklanmaya dein varan inanlar bir ynetim biimine dntrr gibi grnen olaylarn kaynanda bu vardr. Konar - gerlerin getirdikleriyle yerlilerin yanyana yaama gerekleri budur, ynetici kurul bunu baskyla yrtmektedir. ki inanc

badatrmak iin yaplacak tek i ortak konuyu bulmak, uzlamaya elverili izgiye ulamaktr. Bu i de birden bire, bilinle olmayabilir. Yllarn geiiyle bir takm duygular oluur, inanlar arasnda sivri ularn dzletilmesiyle yaknlamalar, i ie girmeler, kaynamalar balar. Byle bir ortamda ortaya kan eyhin, pirin getirdii yorumla, grle aranan ortak izgi bulunur ki inan gruplar arasnda iletiimi kuranlar "dnme" !erdir. Dnmelerin yeni inan oluumlarna katklar yadsnamayacak dein fazladr.

H) SARSINTI DNEMLERNN ETKLER eyhlerin, pirlerin ortaya k, bir ok kimsenin onlarn evrelerinde toplan gelii

gzel bir toplum olay saylamaz. eyh, pir, dede, rehber gibi inan yayclar toplumun hangi eilimde olduunu gsteren canl belirtilerdir. Genellikle okuyup aydnlanmam, geri kalm yrelerde eyh, pir gibi kiilerin etkili olduklar, insanlar kolaylkla evrelerinde topladklar bir gerek. Bunun balca nedeni toplumun belli bir dnce ilkesine balanamay, inanlarnda kesinlie varamaydr. eyh, pir hangi eilimde olursa olsun, dnceleri ne denli derinlie varrsa varsn, yinede o bir sarsnt dneminin

insandr, bir avunma kaynadr. Olaanst baarlar gsterdikleri, derin konumalar olduu ileri srlen bu tr kiilerin yaamlar, yazlarnda birtakm bilinalt gizliliklerin, insan st anlam derinliklerinin bulunduu sylenir. zellikle MakaHit denen

konumalarnda srekli bir balant, dnce btnl grlmez. Sk sk anlam kaymalar, dnce deimeleri kar ortaya grlr. ems - i Tebrizi'nin Makalat (konumalar) byledir. Bu durum Muhyiddin - i Arabi'de, eyh Attar'da da grlr., Znnun - Msri, Beyazid - i Bistami, Cneyd - i Badadi gibilerde de bu tr dnce dengesizlikleri vardr. Szlerinde bir btnlk, derli topluluk yoktur. Durum Mevlana,

Hac Bekta Veli, Hac Bayram Veli gibi tarikat ulularnn konumalarnda da byledir.

ALEV} VE BEKTA} JIRLERl ZERiNE 29

Ksa bir konumada sk sk anlam kopukluklar, sapmalar, dengesizlikler, tutarszlklar vardr. Douda, ortaada, ok yaygn bir alkanlk daha vardr. Bu da esrar iimi, esrar tutkusudur. Tarikatlarda esrar, afyon imek byk alkanlkt. Boyunlarnda esrar kaba denen, iinde esrar bulunan, bir kap tayan pek ok dervi, eyh vard. yleki bunlarn kitaplara gemi tasvir ad verilen resimleri bile vardr. Bunlar, yansttklar kiinin, eyhin, pirin davrann, tutumunu gsterme bakmndan nemlidir. eyhler, pirlerin davranlarnda, konumalarnda grlen, birer olaanst yetenek biiminde gsterilen bakalklar, mantk ilkelerine aykrlklar esrar iildikten sonraki belirtiler saylabilir. Buna bir de Mevlana gibi byk bir ozann iirlerinde geen esrarla ilgili izlenimleri ekleyebiliriz. Kimi byk Dou ozanlarnn iirlerinde esrarn insan zerindeki etkilerini btn ayrntlaryla anlatan blmleri okumada yarar vaidr. Sarsnt dnemlerinde ba gsteren toplumsal sarsntlar ve onlarn yan etkileri tarikatlar da her ynden etkiler,

yourur, deitirir. Olumlu veya olumsuz etki ve katklarda bulunur.

) SLAM DNNN GENEL LKELER VE ETKLER slam dini, yaamn btn inceliklerine szmay, btn ayrntlarna girmeyi

amalayan, yaamn ve lmn tek egemen gc olmak isteyen bir inan kurumudur. Onun yaamdan ve lmden istedii deimez. Yaamn deimesi, an gidii,

uygarln ilerleyii onu ilgilendirmez. Zaman sana uymazsa sen zamana uy anlamna gelen hadise ve bunun da Kur'an ilkelerine dayandnn ileri srlmesine karn,

uygulandn gren olmamtr. Osmanl devleti tarihi boyunca, btn yeniliklere kar km, en ilkel bir buluu bile eriat aracl ile yasaklamtr. slam dininin genel ilkeleriyle incelendiinde u durumlara nem verdii, gereklemesini istedii anlalr:

1-EVREN

Evren yoktan yaratlmtr, yaratcs, (Allah) tr, bilinmeyen ada yaratlan bu varlk, gene yaratcsnn buyruu ile yok olacaktr. Evren ve onu dolduran varlklar kalc deil gelip geicidir. Evrende yer alan varlk trleri bu tanrsal dzene baldr. Bu grnen evrenin tesinde grnmeyen bir evren daha vardr, asl kalc odur, ger~ek c:.Iu-. Onun dnda ne varsa gelip geicidir. nsanlar geici evren yerine kalc olan evrene

inanmal ve balanmal felsefesi tarikatlar da etkilemitir.

2-TANRI

Evreni ve onu dolduran varlklar, grnmeyen teki evreni yaratan Tanr (Allah) ynetir. Tanr birdir, tektir, ei, benzeri yoktur, domam, dourmamtr, btn

varlklarn gereksedii odur (Kur'an l 12). Tanr bilinmez, ancak onun bilmedii, grmedii, duymad bg. yoktur. Tanr bilir (Alim) grr (Basir) duyar (Sami), yaratcdr (Hallak), yok edicidir (Kahhar), acyp esirgeyicidir (Rahman, Rahim), bilgedir (Hamim), azk vericidir (Razzak), bg. nitelikleri olan ycelerden yce, ululardan ulu bir

varlktr. Onun niteliklerini belirleyen doksandokuz ad vardr (Esma - i Hsna). Tanr lmszdr, ilksiz - sonsuzdur, btn eksiklerden arnmtr, insan aklnn kuvray

30 ALEV/ VE BEKTA/ iiRLER/ ANTOWJ/S/

yeteneini amtr. Tanr yalnz dnlebilir, btnl ile kavranamaz, anlalamaz. nsan ancak Tanr'nn varln, niteliklerini dnebilir, onlar kavrama gcnden yoksundur. Bu Tanr'nn insana verdii bir zellik. Tanr btn ilere, eylemlere, olanlara, olacaklara, gemie, gelecee, grnene, grnmeyene, bilinene, bilinmeyene, yeryzne, ahirete egemendir (Kaadir). Tanr'nn grmedii, bilmedii hi bir ey olamaz. Zaten bu dnlemez de.

Tanr z (Zat') ile ilgili bu nitelikler Kur'an'da sk sk geer. Aa yukar btn sOre'lerde Tanrnn bu niteliklerinden birini ya da birkan bildiren blmler vardr.

3 - KTAP (KUR'AN) Kur'an Tanr emridir, tanr szdr (Kelamullah) gerektir. Tanr onu Peygamber aracl ile btn insanlara bildirmitir. Ona inananlar mslman,. inanmayanlar kafir olur. Kur'an 114 sure 6666 ayetten oluur, bu blmlere ( sure ) denir. Bu blmleri oluturan daha kk blmlere de ( ayet ) ad verilir. Bunlar Tanr szleridir, kesindir, geneldir, deimez, deitirilemez. Kur'an lmszdr. nsanlarn yapmalar gereken btn iler, saknlmas gereken eylemler, davranlar Kur'anda gsterilmitir,

mslmann yapaca ona kesinlikle uymaktr. Kur'an Tanrsal zellik tayan bir yce yasa'dr. Btn mslmanlar onun karsnda eittir. Kur'an tanrsal zellii nedeniyle sayg gsterilmesi gereken bir varlktr, btn bilgiler, bilgelikler, erdemler, ilkeler, kurallar, koullar ondadr, deimez tze odur. Bir mslman iin Kur'an dnda gerek, doru yol yoktur. nsanlar arasndaki ilikiler, evlenme boanma olaylar, kadnlarla ilgili yarglar, mirasn bllmesi, kadn haklar, ocuklar, cariyeler. ana - baba ilikileri Kur'anda gsterilmitir (Kur'an iV).

zetle bir mslmann yapp edecei ne varsa Kur'andadr. Bunlarn kimi kolayca anlalr nitelikte ak, kimi yorumu, aklamay gerektirir biimde kapal, deiik anlamlara gelebilir durumdadr. slam dncesi, slam tzesi bir btndr hepsi Kur'an iindedir. Yorumlar mezhepleri, tarikatlar, dier yollar dourmutur.

4-NSAN nsan yaratlmtr, gene yokolacaktr. lk yaratlan insan Adem, ikincisi, onun

kaburga kemiinden yaratlan diisi, Havva'dr. Btn insanlarn kayna bu ilk yaratlan iki kiidir. lk yaratlan iki insann z balktr. Bu bir tr amurdur, topraktr. Bu nedenle insan topraktandr, gvdesi topraktr. Tanr Adem'i balktan yarattktan sonra ona, canlansn diye, kendi ruhundan flemi, gcnden, znden katm, bylece topraktan yaratlan ilk insan kendisine frlen tanrsal ruhla canllk kazanmtr.

Yaratl olaynda ruh gvdeden ncedir, tanrsal evrende vard. slamn insan anlayn tarikatlar yorumlayarak benimsemilerdir.

ALEV/ VE BEKTA/ iiRLER/ ZERiNE 31

5-RUH

Dindeki genel ilkelere ve zl kurallara gre, gvde lmldr, gvdeden ayrldktan sonra geldii tanrsal evrene, ruhlar lkesine dnecektir. Gvde ryp yok olacak, ancak Tanrnn buyurduu kyamet gn btn ruhlar toplanar~k gvdelerine girecek, btn insanlar yaadklar sre yapp ettiklerinden dolay Tanr katnda yarglanmak zere toplanacaklardr (Maher). Kalkm gn (Kyamet) kanlmaz. gerektir. nsan yapp ettiinin karln bulacaktr. Sulu ise cehennem'e, susuz, arnm, beenilmi,

sevilmi ise cennet'e girecektir. Cehennem ceza, cennet mutluluk yeridir. Mutluluk lkesi olan cennette btn insanlar eittir, gereksinmeler ortadan kalkmtr. Tarikatlar bu

grleri yorumlayarak hazanda deitirerek kabul etmile~ir.

6 - GREV - YETK - SORUMLULUK nsanlar Tanr'nn emirlerinden, Kur'an yarglarndan sorumludur. Yasaklananlar

yapmamak, buyrulanlar yapmak bir inan gereidir. Bu gerekimde belli grevleri ierir. Bunlar islam dininin genel koullardr. Namaz, Zekat, Hac, Oru, Kelime - i ehadet be

koulun dnda bir de Kurban, Cihad (din yolunda sava), dini yayma peygamberin izinden gitme, btn teki peygamberlere, meleklere, kutsal kitaplara (Tevrat, Zebur, ncil), lmden sonra dirilmeye kalkm gnne,(kyamete), cennete, cehenneme, ruhun varlna, hayra ve erre, hereyin Allahtan geldiine, vahy'e inanma vardr bunlar islam dininin yaps gereidir. ( Ament )

slam dinine bal bir kimsenin yapaca i o dinin gerektirdiklerini yerine getirmektir. Bu dnya yaam geici olduundan bir mslmann ona balanmas, onu btn gnlyle sevmesi doru deildir. lml dnyaya karlk lmsz ahiret vardr. Bu lml dnya bir snav yeridir. nsan burada ne yapmsa te dnyada, kalk.m gn,

karsna kacak, kendisinden sorulacaktr. Bu nedenle kiinin Kur'an buyruklarna gre davranmas, geici yeryznde lmsz teki dnyann mutluluuna ulaabilecek

ilemlerde bulunmas gerekir. Cennete girebilmek iin btn yer yz tutkularndan, isteklerinden, sevinlerinden el ekmek, btn varlyla kendisini ahiret ilerine vermek inan gereidir. Bunlar salt yaplacak ilerdir. Savsaklamaya, gzyummaya gelmez. Baz tarikatlar bile ite bu grlerin arl ve etkisi altnda yep - yeni ama, daha derin, doal yaama ters den sapaklara gmlmlerdir.

7 HELAL HARAM slam dininin ilkelerine uyan eyleme kar yasak geerli deildir, toplum anlayna

. ' devlet dzenine gre bu su bile olsa. Islam dininin yasaklad, daha dorusu haram iler vardr ki bunlar bile bile yapma byk sutur. Bunlar Kur'an'n baz yerlerinde adlar sylenerek aklanmtr. (Kur'an V). Bir kimse bunlarn haram deil heat olduunu syler, yasaklara uymazsa sularn en byn ilemi olur, byle birisine kafir denir. Byle bir kimse dinden km saylr. Tanrnn birlii, varlk kavram altnda toplanan btn nesnelerin sonradan yaratlml, gnn birinde gene yok olaca, kyamet

32 ALEV/ VE BEKTA/ iiRLERi ANTOLOJiSi

gnnn kesinlii, llerin dirilmeleri (maher), yarg gnnn gereklii, cennet, cehennem, peygamberler, ruhun gvdeden ayrldktan sonra yaayaca, Adem'in ilk insan olup balktan yaratld, ikinin haram sayl, islam dininin be koulu yasa gibi

ilemler, grevler kesindir. Bunlara kar kan, bunlarn gerek olmadn ileri sren bir kimse Ufir'dir, eriata gre ldrlmesi gerekir. Tarikatlar bu yasaklardan bazlarna yorum yoluyla kar kmlardr.

8-MAN Bilim ne denli akl ilkelerine dayanrsa dayansn iman ile badamayan bir gr ileri

sremez, bununla ilgili bir yorumda bulunamaz. Gerek bilim Kur'an yolunda gitmek, onun yap dediklerini yapmak, yasakladklarndan saknmaktr. Kayna Kur'an olmayan ya da Kur'an yarglarna aykr den bir deneyin, bir buluun gereklii sz konusu edilemez. Kur'an dnda bir gerek aramak da doru deildir. manla elien akl yanl

yoldadr. Tarikatlar bu kurallara kar boyun emiler, bunlara kar duramamlardr.

9- KADER (YAZGI) nsann btn yapp edeceklerini Tanr nceden bilir. Bunlar yazg denen alana girer. nsann bir yazgs (aln yazs) vardr. Btn davranlar ondan kaynaklanr. Bunlar "Lehv - i Mahfuz" denen gizli bir belgede yazldr. Bu belge insann yapp edeceklerini, bana gelecekleri ierir. Bu yazgy (kader'i) kimse deitiremez, kaderde ne varsa o olur, bu ise insan iradesinin baml olduunu, yazgs dna kamayacan gsterir. nsan ancak yazgnn izgileri iinde bamszdr, zgrdr. Yazgy deitirmek, isteneni yapp istenmeyeni yapmamak insann elinde deildir. nsan kul olduundan yazgnn egemenlii

altndadr. zgrl snrldr. Bunun sonucu olarak zgr bir kiilik gelitirmesi olanakszlar, en azndan zayflar.

slam dinine gre yazgnn bulunmadn, btn insanlarn kendi istemlerinin buyruunda olduklarn, bamszlklarn, istem zgrln ileri srmek de eriat kura