ตำรา

เวชศาสตรชมชน

ผชวยศาสตราจารย นายแพทยพนธชย รตนสวรรณ

สำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ 2560

สงวนลขสทธตามกฎหมาย

ก

ตำรา

เวชศาสตรชมชน สำหรบประกอบการเรยนการสอนรายวชา

FCM-111 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 1

(สอนบรรยาย บทท 1-3)

FCM-212 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 2

(สอนบรรยาย บทท 4-5 และ ศกษาชมชน บทท 6)

FCM-313 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 3

(ศกษาชมชน บทท 7-8)

ผชวยศาสตราจารย นายแพทยพนธชย รตนสวรรณ

สำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ

2560

(ปรบปรงลาสดวนท 30 กรกฎาคม พ.ศ. 2560)

สงวนลขสทธตามกฎหมาย

ข

ค

คำนำ (ในการปรบปรงครงท 1)

ตำราเวชศาสตรชมชน ฉบบน ผเขยนไดประมวลจดทำครงแรกเมอ 17 กมภาพนธ 2560 และไดใชประกอบการเรยนการสอนของสำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณในปการศกษา 2559 สำหรบรายวชา FCM-212 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 2 (นกศกษาแพทยรนท 8) และในปการศกษา 2560 สำหรบรายวชา FCM-313 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 3 (นกศกษาแพทยรนท 8) และ FCM-111 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 1 (นกศกษาแพทยรนท 10)

ในการปรบปรงครงท 1 น ผทรงคณวฒสามทาน คอ รองศาสตราจารยสมศกด บตราช หลกสตรสาธารณส ขมหาบ ณฑ ต คณะสาธารณส ขศาสตร มหาว ทยาล ย เฉล มกาญจนานครศร ธรรมราช รองศาสตราจารย นายแพทยวบลย ฤทธทศ คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลยสยาม และ อาจารยวณา ธตประเสรฐ คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช ไดกรณาประเมนคณภาพและใหขอเสนอแนะอนเปนประโยชนเพอการพฒนาคณภาพตำราฉบบน นอกจากน อาจารยวณา ธตประเสรฐ ยงไดกรณาปรบแกไขคำผดทมอยในการจดทำครงแรกใหดวย ผเขยนจงขอกราบขอบพระคณผทรงคณวฒทกทานเปนอยางสง มา ณ โอกาสน

ผเขยนหวงเปนอยางยงวา ตำราเวชศาสตรชมชนฉบบน จะเปนประโยชนตอนกศกษาแพทยชนปท 1-3 มหาวทยาลยวลยลกษณ รวมถงผสนใจทกทาน ผเขยนมความยนดเปนอยางยงหากทานจะโปรดกรณาใหขอเสนอแนะอนจะเปนประโยชนเพอนำไปปรบปรงเนอหาตอไป โดยตดตอท phanchai.ra@wu.ac.th หรอ phanchai@yahoo.com และผเขยนกราบขออภยหากมขอผดพลาดประการใดในตำราฉบบน

ผชวยศาสตราจารย นายแพทยพนธชย รตนสวรรณ

สำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ

30 กรกฎาคม 2560.

ง

จ

คำนำ (ในการจดทำครงแรก)

ตำราเวชศาสตรชมชน ฉบบน ใชประกอบการเรยนการสอนรายวชา FCM-111 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 1 FCM-212 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 2 และ FCM-313 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 3 ของสำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ ผเขยนไดประมวลรวบรวมเนอหามาจากประสบการณการสอนนกศกษาแพทยของมหาวทยาลยวลยลกษณ ตงแตรนท 1 เปนตนมา อยางไรกตาม รากฐานสำคญของแนวทางการเรยนการสอนทงสามรายวชามจดเรมตนมาจากอดตคณบดทงสองทาน คอ รองศาสตราจารย นายแพทยกจประมข ตนตราภรณ และ ผชวยศาสตราจารย แพทยหญงมยร วศนานกร โดยความรวมมอของคณาจารยจากสำนกวชาแพทยศาสตร สำนกวชาสหเวชศาสตรและสาธารณสขศาสตร (ในขณะนน) และสำนกวชาพยาบาลศาสตร ทไดกรณารวมกนจดทำประมวลรายวชาและแผนการสอนตงแตเรมแรก โดยเฉพาะอยางยง รองศาสตราจารย ดร.เพยงจนทร เศวตศรสกล และ รองศาสตรจารยสมศกด บตราช อดตคณาจารยสำนกวชาสหเวชศาสตรและสาธารณสขศาสตร ทไดกรณาวางรากฐานแนวการเรยนการสอนซงกลายเปนจดแขงทสำคญ คอ สามารถศกษาไดครบกระบวนการของการเรยนรทางเวชศาสตรชมชนภายในการศกษาชนปรคลนก 3 ปแรกของการศกษาแพทยทมหาวทยาลยวลยลกษณ กอนทจะไปศกษาในชนคลนกตอไป นอกจากน ผเขยนมความคดเหนสวนตววา ยงมจดแขงอกประการหนง คอ นกศกษาแพทยในชนปรคลนกทมกรอบการคดซงยงไมถกจำกดโดยความรชนคลนก ทำใหสามารถคดสรางสรรคอยางอสระในเรองการปองกนและการสรางเสรมสขภาพตอโรคตางๆ เปนอยางด ผเขยนจงคาดหวงวาประสบการณการเรยนรการดำเนนงานทางเวชศาสตรชมชนอยางครบกระบวนการของนกศกษาแพทยจะเปนรากฐานสำคญของการเปนแพทยตอไปในอนาคต

ผเข ยนขอกราบขอบพระคณคณาจารยท กท าน ซงได ม ส วนรวมทงในการจดทำหลกสตรแพทยศาสตรบณฑต มหาวทยาลยวลยลกษณ ประมวลรายวชาและแผนการสอนทงสามรายวชาน รวมถงคณาจารยรวมสอนรายวชาน อาจารยผ ช วยสอน นกวชาการ นกศกษาแพทยต งแตร นท 1 เป นตนมา เจาหนาทสาธารณสขในชมชน อาสาสมครสาธารณสขประจำหมบาน ผนำชมชน ชาวบานในพนทฝกปฏบตของนกศกษาแพทย และผเกยวของทกทานทมอาจกลาวถงไดทงหมด ณ ทน ซงไดมสวนรวมชวยกนทำใหการเรยนการสอนรายวชานมคณภาพ และสรางบณฑตแพทยทมทศนคต และวธการทำงานทดใหกบชมชน ผเขยนมความยนดเปนอยางยงหากทานจะโปรดกรณาใหขอเสนอแนะอนจะเปนประโยชนเพอนำไปปรบปรงเนอหาตอไป (โดยตดตอไปท phanchai.ra@wu.ac.th หรอ phanchai@yahoo.com) และผเขยนกราบขออภยหากมขอผดพลาดประการใดในตำราฉบบน

ผชวยศาสตราจารย นายแพทยพนธชย รตนสวรรณ

สำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ

17 กมภาพนธ 2560.

ฉ

ช

สารบญ

บทท

เรอง หนา

1

บทนำทางเวชศาสตรชมชน 1

2

สขภาพ 12

3 เครองมอศกษาชมชน 7 ชน: แนวทางการวเคราะหและการใชประโยชนสำหรบนกศกษาแพทย

23

4

การกำหนดประเดนสขภาพทางเวชศาสตรชมชน 41

5

การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพทางเวชศาสตรชมชน 47

6

หลกการจดทำโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชน 55

7

หลกการดำเนนงานโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชน 63

8 หลกการประเมนโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชน 67

ภาคผนวก ตวอยางโครงรางโครงการ

71

ดชนเนอหา 79

ซ

ฌ

สารบญตาราง

ตารางท

หวขอตาราง หนา

1-1

ความแตกตางของแพทยเวชปฏบตทวไป เวชซศาสตรครอบครว และเวชศาสตรชมชน

2

5-1

เกณฑการใหคะแนนอตราความชกของผปวย 49

5-2 เกณฑการใหคะแนนอตราผปวยตาย

49

5-3

เกณฑการใหคะแนนกลยทธในการแกไขปญหา (Strategy) และการเปนนโยบาย

50

5-4

เกณฑการใหคะแนนลำดบความสนใจของชมชน 51

5-5

ตวอยางการใหคะแนนและการจดลำดบความสำคญของปญหา 52

ญ

ฎ

สารบญภาพ

ภาพท

หวขอภาพ หนา

1-1

ปญหาดานสขภาพ และ ปจจจกำหนดสขภาพ

4

1-2

วงจร “เวชศาสตรชมชน” 7

2-1 สขภาพ

14

3-1

ปญหาดานสขภาพ และ ปจจยกำหนดสขภาพ

24

3-2

ตวอยางแผนทตงโตะ 26

3-3

ตวอยางแผนทเดนดน 26

3-4 ตวอยางผงเครอญาต 28

3-5 ตวอยางภาพรวมโครงสรางองคกรชมชน 30

3-6 ตวอยางภาพรวมระบบสขภาพชมชน 32

3-7 ตวอยางปฏทนชมชน 34

3-8 ตวอยางประวตศาสตรชมชน 36

3-9 ตวอยางประวตชวต 37

ฏ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

1

บทท 1 บทนำทางเวชศาสตรชมชน

(Introduction to Community Medicine)

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ 1. บรรยายความหมายของเวชศาสตรชมชนได 2. บรรยายความแตกตางของแพทยสาขาเวชศาสตรชมชน กบสาขาเวชปฏบตทวไป และสาขาเวชศาสตรครอบครวได

3. อธบายแนวคดเรองปญหาดานสขภาพและปจจยกำหนดสขภาพได 4. อธบายเครองมอหลกสำหรบเวชศาสตรชมชนได 5. อธบายบทบาทของแพทยในชมชนได 6. อธบายวงจรเวชศาสตรชมชนได

หวขอ

1.1 ความหมายของ “เวชศาสตรชมชน” (Community medicine) 1.2 ความแตกตางของแพทยสาขาเวชศาสตรชมชน กบสาขาเวชปฏบตทวไป และสาขาเวชศาสตรครอบครว

1.3 แนวคดเรอง “ปญหาดานสขภาพ” (Health-related problems) 1.4 แนวคดเรอง “ปจจยกำหนดสขภาพ” (Health determinants) 1.5 ระบาดวทยา (Epidemiology): เครองมอหลกสำหรบเวชศาสตรชมชน 1.6 แนวคดเรอง “สขภาพ (Health)” กบเวชศาสตรชมชน 1.7 บทบาทภาวะผนำของแพทยในชมชน 1.8 บทบาทของแพทยกบ “สขภาพ” 1.9 กระบวนการหรอวงจร “เวชศาสตรชมชน”

1.9.1 การประเมนและคนหาปญหาสขภาพชมชน (Community assessment) 1.9.2 การวนจฉยปญหาสขภาพชมชน (Community diagnosis) 1.9.3 การวางแผนและจดทำแผนงานหรอโครงการแกไขปญหาสขภาพชมชน

(Community planning) 1.9.4 การดำเนนการแกไขปญหาสขภาพชมชนและการตดตามควบคมกำกบ

(Community intervention) 1.9.5 การประเมนผลการดำเนนงาน (Community evaluation)

1.10 การวเคราะหทายบท

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

2

1.11 สรป

1.1 ความหมายของ “เวชศาสตรชมชน” (Community medicine)

เวชศาสตร ช มชน (Community Medicine) ม ความหมายได หลายประการในตางประเทศ1 โดยอาจนยามวาเปนสาขาวชาทางการแพทยทเกยวของกบการสงเสรมสขภาพของคนในชมชน หรอ เกยวของกบปจจยชวดสขภาะของชมชนและการบรการดแลสขภาพของชมชน หรอ เกยวของกบประชาชนหรอกลมบคคลมากกวาบคคลแตละราย2

อยางไรกตาม เนองจากในประเทศไทย แพทยสภายงไมมการกำหนดใหเวชศาสตรชมชนเปนสาขาความเชยวชาญของแพทย แตเปนรายวชาเรยนของนกศกษาแพทย จงขอนยาม ดงน

“เวชศาสตรชมชน” เปนวชาทวาดวยการแกไขปญหาดานสขภาพของชมชนโดยอาศยองคความรทางการแพทย

เครองมอสำคญในการดำเนนงานทางเวชศาสตรชมชน ไดแก เครองมอศกษาชมชน 7 ชน3 และระบาดวทยา4

1.2 ความแตกตางของแพทยสาขาเวชศาสตรชมชน กบสาขาเวชปฏบตทวไป และสาขาเวชศาสตรครอบครว

โดยทวไปในสาขาการทำงานของแพทย ยงไมไดมการกำหนดสาขาความเชยวชาญของแพทยสาขาเวชศาสตรช มชม แตม การกำหนดเปนสาขาเวชศาสตรป องกน (Preventive medicine) ซงมหลายแขนง ไดแก สาธารณสข ระบาดวทยา เปนตน สวนคำวา “เวชศาสตรชมชน” มกเปนคำทใชในสถาบนการเรยนการสอนนกศกษาแพทย โดยจดทำเปนรายวชาเพอใหนกศกษาแพทยไดฝกปฏบตงานดานสขภาพของชมชน เครองมอในการศกษาสขภาพชมชน กมชอเรยกเฉพาะไปเชนเดยวกน คอ “เครองมอศกษาชมชน 7 ชน” และเครองมอหลกในการแกไขปญหาสขภาพชมชน คอ “ระบาดวทยา” กเปนแขนงหนงของแพทยสาขาเวชศาสตรปองกน อยางไรก ตาม ในท น จะขอกลาวถ งเวชศาสตรช มชนวาเป นสาขาหนงของแพทย เพ อใช เปรยบเทยบกบแพทยสาขาอนๆ ทเกยวของและบทบาทของงานทอาจเหลอมซอนกนอย

ตารางท 1-1 ความแตกตางของแพทยสาขาเวชปฏบตทวไป เวชศาสตรครอบครว และเวชศาสตรชมชน

เวชปฏบตทวไป

เวชศาสตรครอบครว เวชศาสตรชมชน

1 หนวยดำเนนการ

ผปวยแตละราย

ผปวยและครอบครว คนทงชมชน

2 สถานทดำเนนการ

หนวยบรการ หนวยบรการและครอบครว ชมชน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

3

เวชปฏบตทวไป

เวชศาสตรครอบครว เวชศาสตรชมชน

3 โรคทเกยวของ

โรคทพบบอยในชมชน

-โรคเรอรง -โรคทางพนธกรรม -โรคตดตอ -ภาวะแทรกซอน

-โรคระบาด/โรคตดตอ -โรคไมตดตอ

4 องคความรทใช

การตรวจรกษา

- การตรวจรกษา - การปองกน - การควบคมโรค - การฟนฟสภาพ - การดแลโรคเรอรง - จตวทยาครอบครว - สงคมสงเคราะห - การปรบเปลยนพฤตกรรมสวนบคคล

- ระบาดวทยา - การปองกน - การควบคมโรค - การปรบเปลยนพฤตกรรม - การจดการสงแวดลอม - การบรหารจดการแผนงาน/โครงการ

- การประสานงานและความรวมมอ

5 มาตรการหลกดานการปองกน

ขนท 3 และ 4 ขนท 2 และ 3 ขนท 1 และ 2

6 เปาหมายทตองการ

รกษาผปวยหาย

-รกษาผปวยหาย -การดแลตอเนอง -การปองกนและควบคมโรคในครอบครว

-คนในครอบครวมสขภาพด

-คนในชมชนมสขภาพด -ปจจยเสยงดานสขภาพลดลง

-ปจจยเชงปองกนดานสขภาพเพมขน

-ไมเกดโรคระบาดในชมชน -ความชกของโรคเรอรงลดลง

จากตารางท 1-1 จะเหนวา แพทยทงสามสาขามขอบเขตการดำเนนงานแตกตางกน แพทยสาขาเวชศาสตรครอบครว (Family medicine) มขอบเขตการดำเนนงานทกวางขวางเพมเตมจากขอบเขตของแพทยสาขาเวชปฏบตทวไป (General practitioner) แตองคความรหลกยงเปนเรอง “การตรวจรกษา” เหมอนกน เพ ยงแตองคความรของแพทยสาขาเวชศาสตรครอบครวมเพมเตมขนมาในการดแลสขภาพองครวมของคนในครอบครว ไดแก โรคทางพนธกรรม โรคเรอรง การปวยระยะสดทาย สวนแพทยสาขาเวชศาสตรชมชนมขอบเขตและองคความรทใชในการดำเนนงานแตกตางไปจากแพทยทงสองสาขาขางตนอยางชดเจน กลาวคอ ขอบเขตจะ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

4

ครอบคลม “คนทงชมชน” หรอเปนระดบ “ประชากร” และองคความรหลกทใชเปน “ระบาดวทยา” ไม ใช การตรวจรกษา แมในบางครงอาจตองใชองคความรด านการตรวจรกษาในกระบวนการแกไขปญหาสขภาพของชมชน แตการตรวจรกษากไมไดเปนองคความรหลกของเวชศาสตรชมชน ลกษณะงานดานเวชศาสตรชมชนจงตองมมมมองทกวางขนเปน “ทงชมชน” และพยายามจะลดปญหาสขภาพของชมชน ทง “กอน” เกดโรคและเมอเกดโรคแลวดวย แพทยททำงานในชมชนจงอาจพยายามลดปจจยเสยงดานสขภาพ เชน สภาพแวดลอมทเสยงตอการแพรระบาดของไขเลอดออกเพอปองกนไมใหไขเลอดออกเกดขนในชมชน หรออาจพยายามเพมปจจยเชงปองกนดานสขภาพ เชน การเพมความครอบคลมของวคซน การรณรงคการออกกำลงกายและโภชนาการทดของคนในชมชนเพอปองกนการเกดโรคเรอรงตางๆ

ดงนน แพทยทงสามสาขาอาจใชองคความรทคาบเกยวกนบาง แตองคความรหลกและขอบเขตการดำเนนงานในทงสามสาขานนมความแตกตางกน โดยเฉพาะสาขาเวชศาสตรชมชนทมความแตกตางออกไปอยางชดเจน การระบกำหนดความชดเจนขององคความรหลกและขอบเขตงานในแตละสาขาจงชวยในการดำเนนงานใหมทศทางและเปนไปอยางมประสทธภาพ

1.3 แนวคดเรอง “ปญหาดานสขภาพ” (Health-related problems)

โดยทวไป เมอกลาวถง “ปญหาดานสขภาพ” เรามกจะนกถง “โรค” กลาวคอ ตองเปนโรคหรอมโรคเกดขน จงจะถอวามปญหาสขภาพ แตในปจจบน แนวโนมเรอง “การปองกน” เพอไมใหเกดโรคเปนสงสำคญ เนองจากโรคหลายโรคจะสามารถปองกนไมใหเกดขนได การไมเปนโรคนอกจากจะชวยลดปญหาภาระคาใชจายดานการรกษาพยาบาลทบางครงอาจสงถงเปนหลกลานบาทได เชน การรกษามะเรงบางชนด การปองกนไมใหเปนโรคยงมขอดทประเมนคาไมไดคอ “ความทกข” ในตวมนษยยงไมเกดขน การปองกนไมใหเกดโรค จงมความสำคญมาก

ภาพท 1-1 ปญหาดานสขภาพ และ ปจจยกำหนดสขภาพ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

5

จากภาพท 1-1 การดำเนนการปองกนไมใหเกดโรค คอ การเขาไปจดการเพอลด “ปจจยเสยง” ตอโรคทมอยในชมชน หรอการจดการเพอเพม “ปจจยเชงปองกน” ซงจะชวยใหโรคตางๆ ไมเกดขนไดเชนเดยวกน ทงปจจยเสยงและปจจยเชงปองกนนน อาจเรยกรวมกนวาเปน “ปจจยกำหนดสขภาพ” ดงนน โดยพนฐานของการดำเนนงานทางเวชศาสตรชมชน เราจงตองสามารถระบใหไดอยางชดเจนวา เราจดการกบปจจยกำหนดสขภาพอะไร เพอหวงผลในการปองกนโรคอะไร จงจะถอวาเปนการใชองคความรทางดานการแพทยในการดแลสขภาพของชมชน เชน การกำจดแหลงเพาะพนธลกนำยงลายในชมชน กเพอปองกนโรคไขเลอดออก

1.4 แนวคดเรอง “ปจจยกำหนดสขภาพ” (Health determinants)

หลกการทจะนำมาคนหา “ปจจยกำหนดสขภาพ” ตอโรคใดโรคหนง โดยทวไป เราใชหลก “ปจจยสามทางระบาดวทยา”4 ซงประกอบดวย มนษย (Host) สงททำใหเกดโรค (Agent) และสงแวดลอม (Environment) การปองกนโรคๆ หนงในชมชน จงตองมการจดทำ “กรอบแนวคดการแกไขปญหาสขภาพ” ในการดำเนนงานขนมา โดยใชองคความรทางดานการแพทย การสาธารณสข และระบาดวทยามาประกอบ ทงน เพอจะไดกำหนดกรอบแนวคดใหมความครอบคลมวา มปจจยใดบางทเกยวของกบการเกดโรคนนในชมชน แตละปจจยมขนาดมากหรอนอย ปจจยเหลานนมความเกยวของเชอมโยงกนอยางไร ปจจยใดทสามารถแกไขไดหรอแกไขไมได และปจจยใดเปนปจจยทสำคญทควรดำเนนการในชมชน

1.5 ระบาดวทยา (Epidemiology): เครองมอหลกสำหรบเวชศาสตรชมชน

ระบาดวทยาชวยใหเราทราบถง “การกระจาย” และ “ปจจยกำหนดสขภาพ”4,5 ของชมชน ดงนนโดยทวไป เราจำเปนตองหาการกระจายของปญหาสขภาพในชมชนใหไดกอน แลวคอยคนหาวามปจจยหรอสาเหตใดททำใหมการกระจายเชนนน หากทราบปจจย/สาเหตของการกระจายและเราสามารถลดปจจยเสยงหรอเพมปจจยเชงปองกนนนได ปญหาสขภาพกจะลดนอยลงไปไดในชมชน ขอมลดานการกระจายและปจจยกำหนดสขภาพน สามารถนำมาถายทอดประยกตใชออกมาอยในกระบวนการแกไขปญหาสขภาพชมชนไดตงแต การกำหนดนโยบาย การกำหนดงบประมาณเพอดำเนนการ การจดทำแผนงาน/โครงการ การควบคมกำกบ รวมถงการประเมนผลดวย ระบาดวทยาจงเปนเครองมอหลกทจะชวยใหเรามทศทางการดำเนนงานแกไขปญหาสขภาพในชมชนไดอยางชดเจนและมประสทธภาพ แพทยททำงานดานเวชศาสตรชมชนจงจำเปนตองมความรพนฐานดานระบาดวทยาดวย

1.6 แนวคดเรอง “สขภาพ (Health)”6 กบเวชศาสตรชมชน

ตามนยามในพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 สขภาพม 4 ดาน คอ กาย จต ปญญา และสงคม7 และมความเชอมโยงกนเปนองครวมอยางสมดล แมวาแพทยจะมบทบาทหนาทหลกดานการรกษาโรคทางกายและโรคทางจต แตแพทยกจำเปนตองใหความสำคญกบ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

6

สขภาพดานปญญา กบดานสงคมดวย เนองจาก สขภาพทงสองดานนมผลตอความสำเรจในการรกษาดวยเสมอไมมากกนอย นอกจากน ในสวนของการปองกนการเกดโรค จะมสวนทเกยวของสมพนธอยางแยกไมออกกบสขภาพดานสงคม และดานปญญา หากแพทยตองการผลสำเรจของการปองกน แพทยจำเปนจะตองเขาไปจดการกบปจจยดานสงคมของคนในชมชนดวย เชน การปองกนการเกดโรคไขเลอดออกในชมชน ตองเขาไปจดการสภาพแวดลอมในชมชน โดยตองอาศยความรวมมอจากคนในชมชน ทำใหตองเขาไปเกยวของกบ “ปญญา” ของคนในชมชนดวยจงจะสำเรจได โดยคนในชมชนตองเลงเหนประโยชนและใหความรวมมออยางด สวนการปรบเปลยนพฤตกรรมตางๆ เชน การปรบเปลยนพฤตกรรมดานการออกกำลงกาย หรอดานโภชนาการ คนในชมชนจำเปนตองมสขภาพดานปญญาทมองเหนปญหาเหลาน แยกแยะใหไดวาสงใดมประโยชนหรอเปนโทษ จนสงผลตอการปรบเปลยนพฤตกรรมของเขาเอง การรณรงคใหความรจงตองดำเนนการจนสามารถทำใหคนในชมชนมปญญาหรอมเจตคตทดจนสามารถปรบเปลยนพฤตกรรมใหไดในทสด

1.7 บทบาทภาวะผนำของแพทยในชมชน

แพทยททำงานในชมชน ยอมมภาระงานดานการตรวจรกษาเปนหลก และมกมภาระงานดานนมากจนอาจไมมเวลาไปมองงานดานอนๆ แตหากแพทยสามารถเขาไปมสวนรวมในการจดการตงแต “กอน” การเกดโรคได ภาระงานของแพทยดานการตรวจรกษาทโรงพยาบาลกยอมลดลงได แมวาการจดการกบปจจยกำหนดสขภาพกอนการเกดโรคจะเปนบทบาทหลกของหนวยงานอนๆ กตาม เชน การลดอบตเหตทางการจราจร การจดการเรองสารเคมในพชผลทางการเกษตร การดแลสนขจรจด ภารกจเหลานมกเปนของหนวยงานอนๆ ทตองเขาไปดแลจดการ แตม “ขอจำกด” ใหญ คอ ผทมภารกจเหลานนรวมถงคนในชมชนสงคมทไดผลกระทบ มกมองไมเหนผลเสยหายจากการกอโรคในคนอยางชดเจน จงจำเปนตองอาศยบทบาทของแพทยทไดมโอกาสรกษาผปวยทเกดจากสาเหตเหลานนและไดเหนผลเสยหายโดยตรง ตองเขาไปทำความเขาใจและผลกดนใหคนในชมชนและหนวยงานทเกยวของรวมมอกนจดการปจจยกำหนดสขภาพนนๆ ใหไดผล เพอปองกนไมใหเกดโรคตางๆ ตามมา หากแพทยไมไดใหความสำคญและไมผลกดน คนในชมชนกมกไมเหนความสำคญไปดวย หนวยงานทเกยวของกทำงานไปตามความเคยชน ความสำเรจของการปองกนโรคกขาดประสทธภาพ โรคกเกดขนเปนภาระงานใหแพทยไมสนสด และเหนอสงอ นใด ความทกขของคนในชมชนกย งเก ดขนโดยไมจำเป น และยงส นเปลองงบประมาณดานการตรวจรกษาอยางมากมายอกดวย

แพทยในชมชน จงตองกำหนดบทบาทของตนเอง ใหม “ภาวะผนำ” ดานสขภาพ โดยมงเน นไปทการมส วนรวมและผลกดนดานการจดการกบปจจยกำหนดสขภาพใหประสบความสำเรจ ถาแพทยไมผลกดน แพทยเองกจะรบบทบาทหนกในการตรวจรกษาโรคตางๆ ตอไปไมสนสด

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

7

1.8 บทบาทของแพทยกบ “สขภาพ”

สขภาพม 4 ดานดงกลาวแลว แตสขภาพดานปญญานาจะสำคญทสดในบรรดาสขภาพทง 4 ดาน เนองจาก “ปญญา” เปนความสามารถในการแยกแยะผด ชอบ ชว ด หากทกคนในสงคมมปญญาด สขภาพดานอนๆ กจะดตามไปดวยไมวาดานกาย จต และสงคม เนองจากปญญาเปนตวกำกบจต จตกำกบกาย และกายไปมปฏสมพนธตอกนระหวางบคคลในสงคม อนเปนการกำกบอยางเปนลกโซกนไป แพทยจะเขาไปมสวนในการพฒนา “ปญญา” ของคนในชมชนสงคมไดนน ตวแพทยเองตองมปญญากอน เพราะหากแพทยไมมปญญา กจะขาดความนาเชอถอจากคนอน ทำใหไมสามารถไปโนมนาวใครใหมปญญาได การมปญญาของแพทยจงเปนประเดนสำคญตอการพฒนาสขภาพดานอนๆ ทงของตวแพทยเองและคนอนๆ ในสงคม ดงนน แพทยจำเปนตองม “ความสามารถในการแยกแยะ ผด ชอบ ชว ด” ใหได คอตองปฏบตตนใหเปนตวอยางตอคนในสงคมวา แพทยเปนผมปญญา หากแพทยไมออกกำลงกาย ไมใหความสำคญตอโภชนาการ มงแตการเปน “วตถนยม” หรอขาดปญญาดานอนๆ แพทยทานนนยอมไมสามารถทำใหคนอนๆ มปญญาขนมาได แพทยจงตองตระหนกใหความสำคญและปฏบตใหเหนเปนทประจกษวาเปนผมปญญา จงสามารถ “เปนตวอยาง” และโนมนาวชนำคนในสงคมได แพทยจงจำเปนตองออกกำลงกาย มโภชนาการทด ไมตกหลงอยในวงวนของ “วตถนยม” และม “ปญญา” ในดานอนๆ ดวย

1.9 กระบวนการหรอวงจร “เวชศาสตรชมชน”

แพทยททำงานในชมชน เมอตองการจดการปญหาสขภาพชมชน จำเปนตองใชศาสตรหลายแขนงมาชวยดำเนนการ การจดการปญหาจะเปนวงจรไมสนสด หรอเปน “พลวต” (Dynamic)

ภาพท 1-2 วงจร “เวชศาสตรชมชน”

หมายเหต ประยกตจาก กระบวนการดำเนนงานอนามยชมชน ใน อนามยชมชน เลม 28

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

8

จากภาพท 1-2 ลำดบขนตอนของวงจรโดยทวไปของเวชศาสตรชมชน จะประกอบดวย 1. การประเมนและคนหาปญหาสขภาพชมชน (Community assessment) 2. การวนจฉยปญหาสขภาพชมชน (Community diagnosis) 3. การวางแผนและจดทำแผนงานหรอโครงการแกไขป ญหาสขภาพชมชน

(Community planning) 4. การดำเน นการแกไขป ญหาสขภาพชมชนและการต ดตามควบคมกำก บ

(Community intervention) 5. การประเมนผลการดำเนนงาน (Community evaluation)

1.9.1 การประเมนและคนหาปญหาสขภาพชมชน (Community assessment)

การประเมนและคนหาปญหาสขภาพชมชน เปนการประเมนสภาพทวๆ ไปของชมชน โดยการสำรวจในชวงเวลาหนง เครองมอสำคญทใชในการประเมนสขภาพชมชน คอ “เครองมอศกษาชมชน 7 ชน” ซงจรงๆ แลวมจดประสงคหลก เพอรจก เขาใจ และเขาถงชมชนทแพทยปฏบตงานอย อยางไรกตาม เครองมอทง 7 ชน ยงสามารถนำมาประยกตใชในการคนหาปญหาสขภาพชมชน โดยการคนหาปจจยตางๆ ทเกยวของหรอสงผลกบปญหาสขภาพไดดวย เครองมอทง 7 ชน ประกอบดวย แผนทเดนดน ผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน ระบบสขภาพชมชน ปฏทนชมชน ประวตศาสตรชมชน และ ประวตชวต ขอมลทไดจากเครองมอ 7 ชน นอกจากจะทำใหได “ปญหาดานสขภาพ” ทเปนขอมลเชงปรมาณดาน “โรค” ทเกดขนในชมชนแลว อกสวนหนงจะทำใหได “ปญหาดานสขภาพ” ทเปน “ปจจยกำหนดสขภาพ” กอนการเกดโรคในชมชนดวย ไดแก ขอมลดานสงแวดลอม และขอมลวถชวต ทอาจเปนไดทง “ปจจยเสยง” และ “ปจจยเชงปองกน” ตอการเกดโรคในชมชน

ขนตอนการสำรวจชมชนน จงเปนขนตอนแรกเพอคนหาปญหาสขภาพชมชน โดยไดทงขอมลเชงปรมาณ และขอมลเชงคณภาพ ขอมลทไดเปนขอมลปฐมภม ซงมขอด คอ เปนขอมลททนสมย ถกตองและครบถวนสมบรณ เมอมาผนวกกบขอมลทตยภม ทไดจากหนวยงานดานสขภาพในพนท (ซงมขอจำกดสำคญ คอ อาจไมถกตอง ไมครบถวนสมบรณ และไมทนสมย) กจะทำใหขอมลทจะนำมาใชในการวนจฉยชมชนในขนตอนตอไป มความครอบคลมรอบดานมากยงขน

1.9.2 การวนจฉยปญหาสขภาพชมชน (Community diagnosis)

ในขนตอนการวนจฉยปญหาสขภาพชมชนน มวตถประสงคหลกเพอใหไดปญหาสขภาพชมชนทสำคญทสด โดยอาจวนจฉยใหไดมาเพยง 1-2 ปญหาเทานน เพอนำมาแกไขใหมปญหาลดนอยลง เพราะภายใตทรพยากรทจำกดทำใหไมสามารถแกไขปญหาทกๆ ปญหาทมอยในชมชนได ขนตอนกระบวนการวน จฉ ยเพ อให ได ป ญหาท ม ลำด บความสำคญสงท ส ดน น ตองอาศ ยกระบวนการสำคญ 2 ขนตอน คอ การกำหนดประเดนปญหาทางสขภาพในชมชน และการ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

9

จดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชน เมอเสรจสนทงสองขนตอนจะทำใหไดปญหาสขภาพทสำคญทสดของชมชนพนท เพอนำมาจดทำแผนงานหรอโครงการในการแกไขปญหาสขภาพแกชมชนตอไป

1.9.3 การวางแผนและจดทำแผนงานหรอโครงการแกไขปญหาสขภาพชมชน (Community planning)

โดยทวไป “แผนงาน” มกเปนงานทปฏบตเปนประจำทกๆ ป โดยการจดทำเปนนโยบาย เปาหมาย การกำหนดงบประมาณและกจกรรมทชดเจนตอเนอง สวน “โครงการ” เปนงานทดำเนนการเปนครงคราวหรอชวคราว นกศกษาแพทยทฝกปฏบตงานในชมชนจงดำเนนการแกไขปญหาสขภาพในชมชนโดยการทำโครงการ เพราะไมใชเปนลกษณะงานประจำ แตกตองกำหนดไวในโครงการวาไดหวงผลใหเกดผลลพธและผลกระทบอะไรขนบางในชมชนจากการทำโครงการ หวใจของโครงการแกไขปญหาสขภาพชมชน คอ “มาตรการแกไขปญหาสขภาพ” เพราะถามาตรการด จะทำใหการดำเนนงานมโอกาสประสบความสำเรจสง การคดเลอกมาตรการจงมความสำคญมาก การคดเลอกมาตรการจำเปนตองอาศยความเขาใจถงกลยทธในการปองกนและควบคมโรคนนๆ และอาศยการจดทำ “กรอบแนวคดการแกไขปญหาสขภาพ” ทรอบคอบ นอกจากน ยงตองกำหนดมาตรการอยางชดเจนวาจะเปนการปองกน (Prevention) ระดบใดเพอใหเกดประสทธภาพของการทำโครงการทชดเจน เมอเลอกไดมาตรการแลว ในการจดทำโครงการ ตองมการกำหนด “วตถประสงค” ทด เพอใหแสดงผลการดำเนนงานของโครงการออกมาไดอยางเปนรปธรรม สวนรายละเอยดอนๆ ของโครงการมกจะตองจดทำใหสอดคลองกบวตถประสงคทกำหนดไวแลวอยางเหมาะสม

1.9.4 การดำเนนการแกไขปญหาสขภาพชมชนและการตดตามควบคมกำกบ (Community

intervention)

การดำเนนการตามโครงการทจดทำไว จำเปนตองใชทกษะทสำคญหลายอยาง ไดแก การจดการ (Management) การประสานงาน (Coordination) ความรวมมอ (Cooperation) การสอสาร (Communication skill) การประเมนความเสยง (Risk assessment) และยงรวมถงการควบคมกำกบ (Monitoring) ทดดวย การดำเนนงานโครงการใหประสบความสำเรจตามทคาดหวงไวไมไดเปนสงทงายนก การฝกฝนหาประสบการณพฒนาทกษะเหลานจงมความจำเปนสำหรบการทำงานดานสขภาพในชมชน

1.9.5 การประเมนผลการดำเนนงาน (Community evaluation)

การประเมนผลโครงการ ดำเนนการเมอสนสดโครงการแลว โดยทวไปจะประเมนผลเปรยบเทยบกบวตถประสงคทกำหนดไวตงแตตอนแรกในโครงการ วาสามารถดำเนนการไดบรรลวตถประสงคหรอไม หากไมบรรลวตถประสงค จำเปนตองวเคราะหตอไปเพอหาสาเหตหรอปจจย

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

10

ทเกยวของวาเกดจากอะไร เพอจะไดเปนการเรยนรปองกนไมใหเกดขนอกในการทำโครงการลกษณะเชนนอกในอนาคต หรอจะชวยในการประเมนมาตรการททำมาวาลมเหลวอยางไร และพจารณาหามาตรการทมประสทธภาพกวาตอไป หากบรรลวตถประสงคโครงการ กอาจพจารณาตอถงความคมทน และความยงยนของมาตรการทไดทำไปในชมชนจนกวาปญหาจะหมดไป แตโดยทวไป ลกษณะงานดานสขภาพในชมชนมกตองทำไปทกๆ ป อยางตอเนองไมสนสด เพอปองกนไมใหโรคตางๆ เปนปญหาคกคามคนในชมชนนนเอง นอกจากน ในการประเมนผลควรทำในลกษณะการประเม นแผนงาน/โครงการดวย กลาวค อ ประเม นป จจ ยนำเข า (Input) กระบวนการ (Process) ผลผลต (Output) ผลลพธ (Outcome) และ ผลกระทบ (Impact) เพอวเคราะหหาจดออนและจดแขงในการทำโครงการดวย และยงเปนการคาดการณมองเลงไปขางหนาซงเปนผลทเกดขนจากการทำโครงการครงน

1.10 การวเคราะหทายบท

การจดการเรยนการสอนเวชศาสตรชมชนสำหรบนกศกษาแพทยในโรงเรยนแพทยหรอคณะแพทยศาสตรทวประเทศยงไมมรปแบบชดเจนตายตว ขนกบบรบทของแตละแหง แตทสำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ โดยเฉพาะในชนปรคลนกไดยด “กระบวนการ” แกไขปญหาสขภาพชมชนเปนหลก สวน “เนอหา” เปนบทบาทของนกศกษาแพทยไปศกษาคนควาในลกษณะการทำงานกลมภายใตคำแนะนำดแลของอาจารยประจำกลม นอกจากน แมการเรยนการสอน “เวชศาสตรครอบครว” กบ “เวชศาสตรชมชน” จะมเนอหาคาบเกยวทบซอน แตกไดพยายามขบเนน “เนอหาหลก” ของเวชศาสตรชมชนออกมาใหชดเจนและครบกระบวนการ รวมถงการใชองคความรเร อง “การปองกน” ซงทำใหการเรยนการสอนเวชศาสตรช มชนโดยเฉพาะในชนปรคลนก ทนกศกษาแพทยยงไมไดศกษาการดแลรกษาผปวยจรง ไดเกดการเรยนรกระบวนการแกไขปญหาสขภาพชมชนโดยใชแนวคด “การปองกน” ไดอยางมประสทธภาพ เนองจากนกศกษาแพทยยงมอสระในการคดคนกระบวนการทำงานไดโดยไมถกจำกดกรอบการคดของการดแลผปวยในชนคลนก อนถอไดวาเปน “จดแขง” อยางหนงของการเรยนการสอนเวชศาสตรชมชนของมหาวทยาลยวลยลกษณ

1.11 สรป

นกศกษาแพทยจะไดฝกปฏบตในการศกษาเวชศาสตรชมชนในการแกไขปญหาดานสขภาพของคนในชมชน โดยการใชเครองมอสำคญ คอ เครองมอศกษาชมชน 7 ชน และระบาดวทยา ทงน องคความรและกระบวนการศกษาเรยนรม ความแตกตางจากสาขาเวชศาสตรครอบครวอยางชดเจน โดยการศกษาเวชศาสตรชมชนจะเนนการแกไขปญหาใหคนทงชมชน แตในสาขาเวชศาสตรครอบครวจะเนนการดแลสขภาพองครวมระดบครอบครว แนวคดสำคญทใชในการศกษาเวชศาสตรชมชน คอ การปองกนหรอลดปจจยเสยงไมใหเกดโรค การศกษาเวชศาสตรชมชนจำเปนตองศกษาใหเกดความเขาใจในเรอง “สขภาพ” เพราะเมอจบการศกษาเปนแพทย

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

11

จำเปนตองมมมมองและบทบาททสำคญมากกวาการรกษาโรคทางกายหรอทางจตดวย ในดานกระบวนการดำเนนงานทสำคญทางเวชศาสตรชมชน ม 5 ขนตอนตอเนองเปนพลวต คอ การประเมนและคนหาปญหาสขภาพชมชน การวนจฉยชมชน การวางแผน การดำเนนงาน และการประเมนผล.

เอกสารอางอง

1. อมรรตน รตนสร (ผแปล). ตำราเวชศาสตรชมชนในเอเชยตะวนออกเฉยงใต. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : โรงพมพเรอนแกวการพมพ, 2539.

2. ถวลย เบญจวง. บทนำเวชศาสตรช มชน. ใน เวชศาสตรช มชน. พมพครงท 2. สงขลา: ภาควชาเวชศาสตรชมชน คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร, 2540.

3. โกมาตร จงเสถยรทรพย และคณะ. วถชมชน เครองมอ 7 ชน ททำใหงานชมชนงาย ไดผล และสนก. พมพครงท 9. นนทบร: สขศาลา, 2554.

4. พนธชย รตนสวรรณ. ระบาดวทยาและวณโรค. นครศรธรรมราช: โรงพมพเมดทราย, 2551. 5. John M. Last. A Dictionary of Epidemiology. Fourth Edition. New York: Oxford

University Press, 2001. 6. พนธชย รตนสวรรณ. เอกสารประกอบการสอนรายวชา MSS-102 เวชจรยศาสตรและการค ด เช งว พ ากษ สำหร บน กศ กษ าแพทย ช นป ท 1 ห วข อ “ส ขภาพ (Health)”. นครศรธรรมราช: สำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ (เอกสารอดสำเนา), 2555.

7. พระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550.

8. อมาวส อมพนศรรตน. กระบวนการดำเนนงานอนามยชมชน ใน อนามยชมชน เลม 2 (เรณวรรณ หาญวาฤทธ บรรณาธการ). บทท 2. นนทบร: บรษท ยทธรนทร การพมพ จำกด, 2540.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

12

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

13

บทท 2 สขภาพ (Health)

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ 1. บรรยายความหมายของสขภาพได 2. อธบายความสำคญและลกษณะของสขภาพ 4 แตละดานได 3. อธบายบทบาทของแพทยกบสขภาพดานปญญาได

หวขอ

2.1 ความหมายของสขภาพ 2.2 สขภาพดานกาย (Physical health หรอ Physical well-being)

2.3 สขภาพดานจต (Mental health หรอ mental well-being)

2.4 สขภาพดานสงคม (Social health หรอ social well-being)

2.4.1 สงคมทองถน

2.4.2 สถาบนการเมอง 2.4.3 สอ

2.5 สขภาพดานปญญา (Spiritual health หรอ spiritual well-being)

2.6 การวเคราะหทายบท 2.7 สรป

2.1 ความหมายของสขภาพ

ปจจบนกระแสเรอง “สขภาพ” เปนกระแสหลกของคนในสงคมปจจบนทวโลก คนทกคนทเกดมาตางตองการมสขภาพด นกศกษาแพทยทจะจบเปนแพทยในอนาคตอนใกลจงตองทำความเขาใจใหละเอยดลกซงถองแทกบสขภาพ หากพจารณาตามพระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 มาตรา 3 ไดบญญตเรอง “สขภาพ” และ “ปญญา” ไวดงน

“สขภาพ” หมายความวา ภาวะของมนษยทสมบรณทงทางกาย ทางจต ทางปญญา และทางสงคม เชอมโยงกนเปนองครวมอยางสมดล

“ปญญา” หมายความวา ความรทว รเทาทนและความเขาใจอยางแยกไดในเหตผลแหงความด ความชว ความมประโยชนและความมโทษ ซงนำไปสความมจตอนดงามและเออเฟอเผอแผ

เราจงเหนไดวา สขภาพม 4 ดาน และเชอมโยงกนโดยไมแยกสวน หากจะพจารณาวาสขภาพดานใดนาจะสำคญทสด ในความคดเหนสวนตวคดวาสขภาพดานปญญานาจะสำคญทสด

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

14

เนองจากปญญาเปนความสามารถในการแยกแยะผดชอบชวด ปญญาเปนตวกำกบจตใหคดดคดถกอยางแยกแยะได จตเปนตวกำกบกายใหแสดงออกเปนพฤตกรรมทเหมาะสมเพอมปฏสมพนธกบคนอนๆ ในสงคม (ดงรปภาพทแสดง) หากคนทกคนในสงคมมปญญา จตกจะดไปดวย และการแสดงออกทางกายกเหมาะสม การมปฏสมพนธของคนทกๆ คนในสงคมกจะนำมาซงความสขททำใหทกคนสามารถอยรวมกนได ดงนน สขภาพดานปญญาจงสำคญทสด หากคนในสงคมมปญญา สงคมกสงบสข หากคนในสงคมขาดปญญา สงคมกวนวาย โดยธรรมชาตแลวสขภาพทง 4 ดานจะเชอมโยงกนอยางสมดล แยกจากกนไดยาก แตในทน จะนำเสนอรายละเอยดของสขภาพทละดานเพอใหลกซงในดานนนๆ แตในความเปนจรงแลว สขภาพทง 4 ดานไมอาจแยกจากกนไดอยางเบดเสรจเดดขาด

ภาพท 2-1 สขภาพ

2.2 สขภาพดานกาย (Physical health หรอ Physical well-being)

การมสขภาพดานกายทด คงหมายถงอยางนอยตองไมมโรค การไมมโรคจงเปนลาภอนประเสรฐ ดงพระทานวาไว แตเมอไมมโรคแลว รางกายนนกตองแขงแรงสมบรณดวย ในประเดนสขภาพดานกาย จงขอนำเสนอรายละเอยดเปนสองประเดน คอ การไมมโรค และการทำใหรางกายแขงแรงสมบรณ

ประเดนเรองโรค ในตลอดชวตของวชาชพแพทยในอนาคตของนกศกษาแพทยทกคน ตองคลกคลกบสขภาพดานกายนมากทสด เพราะเปนบทบาทหนาทโดยตรงในการดแลรกษาโรค

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

15

ตางๆ ของผปวย และขณะทเปนนกศกษาแพทยกจะไดรบการสอนเกยวกบเรองเหลานมากทสด อาจคดเปนกวารอยละ 80-90 ของรายวชาทเรยนทงหมดในหลกสตร เราอาจแบงโรคทพบบอยๆ ไดเปนกลมหลกๆ เมอตองวนจฉยแยกโรคดงน คอ congenital (โรคทเปนตงแตกำเนด), trauma (โรคท เก ยวก บการบาดเจ บ ), tumor (โรคท เป น เน องอก ), infection (โรคต ดเช อ ) และ autoimmune (โรคดานภมคมกน) เมอผปวยมโรคเหลาน บทบาทหนาทหลกของแพทยคอตองรกษาใหหายขาด ไมกลบมาเปนซำอก แตถารกษาไมหายขาดหรอตองเปนเรอรง แพทยกตองดแลใหเขาเปนโรคนนๆ อยางมอาการนอยทสด มผลแทรกซอนนอยทสด และมคณภาพชวตทดเทาทสามารถจะทำไดเพอใหเขาดำรงชวตตอไปในสงคมใหไดอยางมความสขทสดตามอตภาพ อยางไรกตาม ในทนจะขอไมลงรายละเอยดเพราะนกศกษาจำเปนตองศกษาตอไปดงกลาวแลว

สวนประเดนทสอง เมอไมมโรค รางกายของคนเรากจำเปนตองบำรงดแลใหมสขภาพรางกายแขงแรงสมบรณเสมอ ซงกอาจทำไดไมงายนกในภาวะสงคมปจจบนทมแตความแขงขน เรงรดและเรงรบไปเสยทกอยาง จนอาจทำใหคนเราสวนใหญมกละเลยสขภาพดานกายไปมาก มงแตการใชงานรางกายโดยไมบำรงดแลรกษา จนอาจเปนเหตใหรางกายทรดโทรมและมโรครายรมเราตามมามากมายภายหลงทงโรคทางภมคมกนหรอแมแตมะเรงตางๆ การทำใหรางกายแขงแรงสมบรณด มหลกการงายๆ ทเราไดรำเรยนกนมาตงแตชนประถมศกษา ทประกอบดวยการพกผอนอยางเพยงพอโดยเฉพาะการนอนหลบ (ระหวางการนอนหลบ รางกายของเราจะทำการซอมแซมสวนทสกหรอโดย growth hormone2 การรบประทานอาหารทครบถวนตามหลกโภชนาการ การดมนำสะอาดอยางเพยงพอ และทสำคญคอการออกกำลงกาย สงเหลานดเหมอนงายแตปฏบตไดยากมาก คนทวไปมความรเกยวกบสงเหลานอยางเพยงพอ สอตางๆ กโหมรณรงคกนมากมายในปจจบน แตมสกกคนทสามารถปฏบตไดอยางสมำเสมอ

หากจะลองยกตวอยางโดยพจารณาดานการออกกำลงกาย เราจะเหนวา คนสวนใหญในสงคมขาดการออกกำลงกาย คนทสามารถออกกำลงกายอยางสมำเสมอจนเปนกจวตร อาจมเพยงไมนาจะเกนรอยละ 10 ของคนทงหมด ทำไมจงเปนเชนนน คนทกคนเขาใจวาการออกกำลงกายเปนสงทด แตกไมไดทำ โดยมขออางสารพด เชน ไมมเวลา งานยง เปนตน แตทงหมดกเปนเพยงขออางเทานนเอง เพราะองคประกอบทจะทำใหคนเราออกกำลงกายไดอยางสมำเสมอนนมมากมาย เรมจากคนๆ นนตองใหความสำคญกอน เพราะถาไมใหความสำคญกบการออกกำลงกาย กจะมขออางมากมายดงกลาวแลว ปจจยสำคญตอมาคอการออกกำลงกายแตละอยางจำเปนตองใชเวลาจรงๆ อยางนอย 30-50 นาทตอวน แตยงมเวลาทอาจตองใชในการเดนทางไป-กลบสถานทออกกำลงกาย ไมวาสนามกฬา หรอสถานทออกกำลงกายอนๆ เวลาในการเดนทางจงอาจมากกวาเวลาออกกำลงกายดวยซำไป เชน อาจตองใชเวลาเดนทางไป-กลบถง 1 ชวโมงเปนอยางนอย เปนตน คนทสามารถออกกำลงกายไดอยางสมำเสมอจงตองเปนคนทสามารถบรหารเวลาไดเปนอยางด และตองกำหนดเวลาเฉพาะการออกกำลงกายในแตละวนไวเลย เชน ตอนเยน หรอตอนเชามดของทกวน เปนตน คนทออกกำลงกายจงตองบรหารเวลางานในเวลาทำงานใหได ไมทำงานจนเกนเวลาเปนประจำจนไมมเวลาออกกำลงกาย งานทกอยางจงตองบรหารเวลาใหเสรจอยางม

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

16

ประสทธภาพในเวลาทำงานเทานน เพราะตองเผอเวลาไวออกกำลงกายและพกผอนตอไป นอกจากน ยงมปจจยอนๆ โดยเฉพาะเรองคาใชจายทเกยวของกบการออกกำลงกาย ไมวาจะเปนวสดอปกรณตางๆ ชดเสอผากฬา คาธรรมเนยมหรอคาเชาสถานทสำหรบออกกำลงกายแบบตางๆ คานำมนรถในการเดนทาง โดยทงหมดนอาจตองเสยคาใชจายปละหลกหมนบาทกได ดงนน จะเหนไดวา คนทออกกำลงไดอยางสมำเสมอไดนน จำเปนตองเปนผบรหารเวลา งาน และอาจรวมถงครอบครว และยงตองมการลงทนอกดวย จงไมใชเรองงายนกทคนทวไปจะออกกำลงกายได ตองเปนคนทใหความสำคญจรงๆ เทานน สงนยอมเปนความทาทายอยางมากสำหรบแพทยวา จะทำอยางไรใหคนทวไปในชมชน/สงคมสามารถออกกำลงกายไดอยางสมำเสมอ เพอสงผลใหเกดการปองกนโรคตางๆ ได นนคอ จะทำใหลดภาระงานดานการรกษาโรคลงของแพทยเองไดดวย นอกจากน ถาจะใหประสบความสำเรจ แพทยกตองทำเปนตวอยางกอนคนอนๆ เพราะหากแพทยเพยงแตแนะนำหรอผลกดนคนอนๆ ใหทำ แตแพทยเองไมไดทำ กอาจไมสามารถโนมนาวใจใหคนอนๆ ทำได เพราะอางไดวาแมแพทยยงไมทำเลย

จะเหนไดวา แมพจารณาเรองออกกำลงกายเพยงเรองเดยวกเปนเรองยากทแพทยททำงานในชมชนจะทำใหสำเรจได หากพจารณาถงบรบทอนๆ ไมวาจะเปนเรองโภชนาการทด การพกผอน นำดมสะอาด กเปนเรองยากทงสนทจะทำใหประสบความสำเรจไดในชมชนและสงคม เพอใหคนมสขภาพด และแพทยกตองมแนวคดและการปฏบตใหเปนตวอยางกอนเชนเดยวกน เพอใหคนอนๆ ไดทำตาม

โดยสรป การทำใหสขภาพดานกายด นอกจากจะตองทำใหไมมโรคแลว ยงตองทำใหรางกายมความแขงแรงสมบรณดวย อนเปนงานททาทายของแพทยและทมงานดานสขภาพเปนอยางยง

2.3 สขภาพดานจต (Mental health หรอ mental well-being)

การมจตทสมบรณ กเชนเดยวกบสขภาพดานกาย กลาวคอ จะตองไมเปนโรคทางจตซงจำเปนตองใชวธการรกษาทางดานการแพทย ไมวาจะเปนโรคจตเภท โรคซมเศรา หรอโรคจตอนๆ การไมมโรคทางจตจงเปนพนฐานทสำคญของการมสขภาพจตนนเอง

องคการอนามยโลกไดใหนยามของคำวา สขภาพจต หรอ Mental Health วาคอ ภาวะทสมบรณซงคนๆ หนงในการรบรหรอตระหนกไดถงความสามารถของเขา สามารถจดการกบความเครยดปกตในชวตได สามารถทำงานไดอยางปกตและสามารถมสวนรวมดานตางๆ กบชมชนได3

นอกจากนยงมบางนยามทระบไวดวยวาตองมความสมบรณทางดานอารมณดวย3 หรออาจกลาวไดวาตองมความฉลาดทางดานอารมณ (emotional quotient หรอ EQ) นนเอง โดยตองสามารถปรบตวเขากบคนอนๆ ในครอบครวและชมชนสงคมไดอยางมความสข บางครงอาจเรยกไดวา ความเฉลยวฉลาดทางอารมณ โดยมผใหนยามไววา

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

17

ความเฉลยวฉลาดทางอารมณ คอ ความสามารถทางอารมณ ในการดำเนนชวตอยางสรางสรรคและมความสข การรจกความฉลาดทางอารมณของตนเอง เพอการพฒนา และการใชศกยภาพตนเองในการดำเนนชวตครอบครว การทำงานและการอยรวมกบผอนไดอยางมความสขและประสบความสำเรจ4

หรอหมายถง ความฉลาดทางอารมณ เปนความสามารถในการรบร และเขาใจอารมณทงของตวเอง และของผอน ตลอดจนสามารถปรบหรอควบคมไดอยางเหมาะสมกบสภาพการณ4

คนทมความฉลาดทางดานอารมณตำหรอไมเหมาะสม ไดแก คนทไมมองตนเอง ตนเองไมเคยทำอะไรผดพลาด มแตคนอนเทานนทผดพลาด คนแบบนจงถอวามสขภาพจตทไมด และไมสามารถปรบตวใหดำรงตนอยในสงคมรวมกบคนอนไดอยางมความสข

โดยสรป คนทมสขภาพจตด จงตองไมมโรคทางจตเปนพนฐาน และจำเปนตองมความฉลาดทางดานอารมณทดและเหมาะสมดวย

2.4 สขภาพดานสงคม (Social health หรอ social well-being)

มนษยหรอคน เปนสตวสงคม เนองจากคนแตละคนมความสามารถจำกดไมสามารถทำหนาททกๆ อยางสำหรบตวเองได จงตองแบงหนาทกนทำเพอความอยรอดของตนเอง คนๆ หนงคงไมสามารถปลกขาว ทอผาและตดเสอกางเกง สรางบานทอยอาศย รกษาโรคตางๆ ใหตนเองโดยเฉพาะโรคยากๆ และรายแรงถงแกชวต หรอคดคนและผลตยารกษาโรค คดคนพฒนาและสรางเครองอำนวยความสะดวกตางๆ ในชวต เชน รถยนต ทว คอมพวเตอร เครองบน เปนตน ดงนน คนแตละคนจงมความสามารถและเวลาจำกด ไมสามารถทำทกสงทกอยางใหตนเองไดทงหมด คนจงจำเปนตองอยรวมกนเพอความอยรอด เพอจะไดแบงหนาทกนทำ คนทกคนในฐานะสมาชกคนหนงของสงคมจงตองตระหนกในบทบาทหนาทของตนเอง ทำหนาทของตนเองใหดทสด สงคมกจะดำรงอยและพฒนาได คนแตละคนจงเปนหนบญคณของคนอนๆ ทอยรวมสงคมและรวมโลกใบนดวยกนเสมอ

เมอมนษยหรอคนมาอยรวมกนเปนชมชนหรอสงคม คนแตละคนมกมความเหนแกตวเปนพนฐานสำคญ จงมการเอารดเอาเปรยบกนและแยงชงทรพยากรทมอยอยางจำกดมาเปนของตวเองใหมากทสด ความวนวายกบสงคมมนษยจงเปนสงคกนเสมอ ทำใหสงคมแทบทกสงคมและทกระดบมกมความวนวายไมรจบสน

การมสขภาพดานสงคมหรอสขภาวะดานสงคมทด หรออยางนอยตองเปนสงคมปกตททกๆ คนในสงคมสามารถอยรวมกนไดอยางมความสข จงมกอยในอดมคต และเปนไปไดยากในความเปนจรง อยางไรกตาม ในฐานะทแพทยเปนสวนหนงของสงคม จงจำเปนตองทำความเขาใจบรบทดานสงคมของผปวยและของเราเอง เพอใหผปวยและทกๆ คนสามารถดำรงตนอยในสงคมไดอยางมความสขทสด โดยทวไป สงคมจะปกตสขได เกยวของกบปจจยทจะนำเสนอในทนอยางนอย 3 อยาง คอ สงคมทองถน สถาบนการเมอง และสอ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

18

2.4.1 สงคมทองถน

หากคนในทองถน มความเหนแกตวนอย ตางคนตางชวยเหลอซงกนและกน มการรวมกลมกนเพอทำอาชพหาเลยงครอบครวและสรางความเขมแขงใหกบชมชน ชมชน/สงคมนนยอมมความสข เพราะมรายไดเพยงพอและสมพนธภาพของคนในชมชนกมกเปนไปดวยด แตชมชน/สงคมเชนน มกตองการผนำทองถนทมภาวะผนำ เหนแกประโยชนสวนรวมเปนใหญ และอาจจำเปนตองมความรและวธการจดการชมชนทด ผนำทองถนเหลานอาจนบไดวาเปนปราชญชาวบาน โดยในประเทศไทยมกมปราชญชาวบานอยมากมายกระจายตามทองถนตางๆ และพฒนาสรางความเขมแขงใหกบทองถนตวเองอยตลอดเวลา ตวอยางปราชญชาวบานในจงหวดนครศรธรรมราช เชน นายประยงค รณรงค ชาวตำบลไมเรยง อ.ฉวาง จ.นครศรธรรมราช เปนผไดรบรางวลแมกไซไซ ป 2547 จบการศกษาเพยงชนประถมศกษาชนปท 45 แตสามารถสรางเครอขายชมชนในการจดการราคายางพาราจนชมชนสามารถมสวนในการกำหนดราคายางพาราเองได และยงมผลงานอนๆ อกมากมาย หากชมชนทองถนเขมแขง คนในชมชนยอมมความอยดกนด มสขภาพจตทด โรคภยไขเจบกมนอยลง ทกคนในชมชนกมความสข ชมชนหรอสงคมทองถนจงมบทบาททสำคญมากทสดในการกำหนดใหสขภาพดานสงคมของตนมสขภาวะทด

2.4.2 สถาบนการเมอง

สถาบนการเมองเปนสถาบนทางสงคมอยางหนงทถอไดวาเปนทางการ เพราะมกฎหมายรองรบใหมขนเพอจดการกบทกสงทกอยางในสงคมใหเปนไปดวยความราบรนและใหทกคนในสงคมมความสข การเมองทงในระดบทองถนและระดบชาตจงมความสำคญตอชวตของทกคนในสงคม แตในความเปนจรง การเมองมกไมเปนไปตามเจตนารมณตามทกฎหมายกำหนดไว เพราะนกการเมองทอาสาและไดรบเลอกจากประชาชนมกเขาไปกอบโกยผลประโยชนเขาตวเอง เลนพรรคเลนพวก และไมไดทำประโยชนให ก บประชาชนอยางจรงจงท งในระดบทองถนและระดบชาต หากพจารณาการเมองในระดบชาต กมความสำคญมาก เนองจากจะมบทบาทในการออกกฎหมายทสำคญ และตองจดสรรทรพยากรโดยเฉพาะงบประมาณทมมลคามหาศาล หากมการฉอฉล กจะทำใหรฐและประชาชนตองสญเสยผลประโยชนอยางมาก แทนทจะตกไปอยกบคนหมมากในสงคม กลบไปตกอยกบนกการเมองและพวกพองตนเอง การกำหนดกตกาสงสดของประเทศหรอรฐธรรมนญจงมความสำคญอยางยงในการพฒนาประเทศใหมทศทางทถกตอง แตรฐธรรมนญทใชอยในปจจบน กอาจยงมชองวางหรอขอจำกดอกมากมายททำใหประเทศไมสามารถพฒนาไปไดตามทคนในสงคมคาดหวง

2.4.3 สอ

สอ หรอสอสารมวลชน เปนกลไกสำคญในการพฒนาสงคมและประเทศโดยรวมเปนอยางยง เพราะสอมหนาทในการถายทอดเหตการณหรอความเปนจรงทเกดขนทกอยางในสงคมใหประชาชนไดรบทราบ หากสอไมไดทำหนาทของตนเองอยางถกตองหรอไมมอสระหรอไมเปนกลาง

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

19

อยางแทจรง กจะเสมอนปดหปดตาประชาชนไมใหไดรบขอเทจจรงตางๆ ทเกดขน การฉอโกงทจรตตางๆ ในสงคมกเกดขนโดยไมมใครในสงคมไดรบทราบ สงคมและประเทศชาตกอาจถงกบลมสลายได สอตางๆ สวนใหญทมอยในปจจบนของสงคมไทย กอาจนบไดวายงไมมอสระ ไมเปนกลาง และยงไมทำหนาทของตนเองโดยสจรตตามบทบาทวชาชพของตน ทำใหสงคมไทยยงมความเหลอมลำดานการเขาถงขอมลขาวสาร และไดรบขอมลขาวสารทบดเบยวไมตรงกบความเปนจรง การกำกบตดตามความเปนไปของบานเมองโดยประชาชนจงยงไมดนก การพฒนาประเทศจงยงมอปสรรคอยมาก เนองจากประชาชนยงไมสามารถเขาถงขอมลขาวสารทเปนจรงไดดนก โดยเฉพาะสอโทรทศนทนบไดวาเปนสอทเขาถงประชาชนไดมากทสด แตสอโทรทศนทเรยกวาฟรทวกมแตละครและเกมโชวทไมสรางสรรคปญญาของประชาชนมากนก และยงไมสามารถนำเสนอความเปนจรงออกมาไดทงหมด เพราะสวนใหญเปนสอของรฐนนเอง ภาครฐจงมกกำกบทศทางการนำเสนอใหขอมลขาวสารเปนไปตามทรฐตองการเสมอ ซงสวนใหญมกเปนขอมลทมความจรงไมครบถวนทงหมด การมสอตางๆ โดยเฉพาะสอโทรทศนและรวมถงวทยหรอสอชนดอนๆ ทมความเปนอสระ เปนกลาง และกลาเสนอความจรงจงมความจำเปนมากสำหรบทกสงคม เพอใหประชาชนไดเขาถงและไดรบขอมลขาวสารทเปนจรงอยางครบถวน สามารถควบคมกำกบและตดตามทกเหตการณได จะทำใหสามารถปองกนและควบคมการทจรตในสงคมโดยเฉพาะทเกดขนจากการเมองได สงคมโดยรวมกจะพฒนาไปได คนทกคนในสงคมกจะมความสข

โดยสรป คนจะอยในสงคมทสขภาพหรอสภาวะทดได ขนกบปจจยทเกยวของอยางนอย 3 อยาง คอ สงคมทองถน สถาบนการเมอง และสอ ถาทง 3 ภาคสวนมความเขมแขง คนในสงคมกจะไดรบการจดสรรทรพยากรทมจำกดอยางเปนธรรม โดยไมมการฉอโกง ทกคนกมความสขได

2.5 สขภาพดานปญญา (Spiritual health หรอ spiritual well-being)

จากนยามของคำวา “ปญญา” ตาม พรบ.สขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550 ขางตน โดยสวนตวขอสรปวา ปญญา คอ ความสามารถในการแยกแยะผดชอบชวด และสขภาพดานปญญาเปนสงทสำคญทสดในบรรดาสขภาพทง 4 ดานตามความคดเหนสวนตวดงกลาวแลว

หากพจารณาตามอดมคตแลว ถาทกคนในสงคมมปญญา คอ รวาอะไรถก อะไรผด อะไรควร อะไรไมควร สงคมกจะปกตสข เพราะคนจะมความเหนแกตวนอยถงนอยทสด จงอาจกลาวไดวา ปญญาทำใหเกดความสข อยางไรกตาม ความสขในทางพระพทธศาสนา แบงไดเปน 2 ระดบ คอ โลกยสข (ความสขทเปนวสยของโลก) และโลกตรสข (ความสขทเหนอกวาระดบชาวโลก)6 โลกตรสขจงเปนหนทางทม งสน พพาน คอ ดบกเลสหรอดบทกขท งปวง แตเปนความสขทเหนอกวาชาวโลกทวไปจะทำได ในทนจ งขอนำเสนอเพยงปญญาทนำไปสโลกยสข ซงเปนความสขทเปนวสยของโลก หรอของคนทวไปปกตในสงคม หากแมทกคนในสงคมมปญญาไดททำใหเกดโลกยสขได สงคมนนๆ กจะมความสขไดอยางแทจรง

สงคมตวอยางในปจจบน คอ ประเทศภฏาน ซงเปนประเทศทประกาศวา จะไมสนใจ GDP (GDP - Gross Domestic Product หรอ ผลตภณฑมวลรวมภายในประเทศ) แตจะสนใจ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

20

GDH แทน (GDH - Gross Domestic Happiness หร อ ความส ข รวมภ าย ในป ระ เทศ )7 ประชาชนมความเหนแกตวนอย แยงชงทรพยากรกนนอย จงนาจะเปนประเทศทเปนอดมคตมากทสดสำหรบการมประชากรทมความสขจากการมปญญา

การพฒนาใหตนเองมปญญา ความสามารถในการแยกแยะผดชอบชวดไดนน อาจไมใชเรองงายนก ถาทกคนมปญญา คอ เหนแกตวนอย สงคมกสงบสข แตสงคมไทยในปจจบน กลบมแตความวนวาย เพราะมกเหนแกผลประโยชนของตน ของกลม ของพรรคพวกตน ยงมองไมเหนถงความถกตองในการลดการบรโภค ลดสะสมวตถ ไมเปนทาสของวตถนยม ไมหลงและไมเปนทาสของเงน คนทมปญญาจงตองเปนเจานายของเงน รจกใชเงนอยางฉลาด มมมมองวาเงนเปนเพยงเครองมอในการดำรงชวต แตไมใชมมมมองในการสะสมเงนทองและความรำรวย ทมแตจะทำใหมการแกงแยง ชงดชงเดนกนไมสนสด หากแมคนเราเพยงลมหลงในทรพยสนเงนทองกถอวามความเหนแกตวอยางมากจนเปนขอจำกดและอปสรรคของการพฒนาสงคมใหมความสขตอไปได สงคมกวนวาย สงคมไทยจงยงคงแบงฝกแบงฝาย ไมวเคราะหถงความสำคญของการพฒนาปญญา แมในระดบโลกยสข เมอไรทคนในสงคมสวนใหญมปญญามองเหนและแยกแยะผดชอบชวดได นนคอ มความเหนแกตวนอย สงคมยอมนำไปสความสขอยางแทจรงและยงยนได

บทบาทของแพทยทเกยวของกบ “ปญญา” ของผปวยหรอคนในชมชนสงคม มอยตลอดการประกอบวชาชพแพทย รวมถงการจดการกบปญญาของคนในองคกรทเกยวของ เพอผลกดนใหองคกรขบเคลอนไปได ตวอยางของแพทยทตองเกยวของกบปญญา ไดแก ในกรณทผปวยไมยอมรบการรกษาตามคำแนะนำของแพทย เชน กระดกหก ผปวยหรอญาตผปวยตองการไปรบการรกษากบหมอพนบาน แพทยกตองมหนาทในการอธบายใหผปวยหรอญาตเขาใจใหไดถงประโยชนหรอโทษทเกดจากการเลอกการรกษาแบบใด หรอกรณเปนไสตงอกเสบ แตผปวยไมยอมผาตด แพทยยอมตองใชความพยายามอยางถงทสดในการอธบายใหเขาใจวาอนตรายจากการไมผาตดคออะไร เปนตน

ตวอยางกรณโรคพษสนขบาหรอโรคกลวนำ (rabies) ในบางชมชนมการเลยงสนขและแมวกนมากมายอยางปลอยปละละเลย แมไมเคยมผปวยโรคพษสนขบาในชมชนนน แพทยในฐานะททราบถงธรรมชาตของโรค ยอมตองแสดงบทบาทภาวะผนำ (leadership) ในการใหขอมลทถกตองและโนมนาวใจใหคนในชมชนเหนความสำคญและหนมาชวยกนเลยงดสนขและแมวอยางรบผดชอบ เพอปองกนโรคพษสนขบาไมใหเกดขนแมสกเพยงรายเดยว

ในประเทศพฒนาแลว มกมแนวทางหรอกฎหมายในการดแลปองกนโรคตดตอทสำคญตางๆ เชน ในสหรฐอเมรกาไดมการคนหาและดแลรกษาผปวยวณโรคกนอยางจรงจง เพราะตระหนกดวาเปนโรคตดตอทอนตรายของสงคม ประเทศพฒนาแลวสวนใหญมกมกฎหมายทองถนในการบงคบการเลยงดสนขอยางรบผดชอบ เพอปองกนไมใหเกดโรคพษสนขบาในชมชน สงเหลานสะทอนถงสงคมอดมปญญาทสามารถแยกแยะไดวาสงใดควรทำ สงใดไมควรทำ หากเปรยบเทยบกบสงคมไทยทไมเอาจรงเอาจงกบทงปญหาวณโรคและโรคพษสนขบา เพราะยงมองไมเหนความสำคญและอนตรายจากทงสองโรค กบงบอกวาสงคมยงขาดปญญาในการมองปญหา

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

21

เพอดำเนนการปองกนแกไขใหไดผลตอไป นจงเปนเพยงตวอยางจากหลายสงหลายอยางทสะทอนไดวา สงคมใดมปญญาหรอไม หรอคนในสงคมมปญญาหรอไม

2.6 การวเคราะหทายบท

โดยทวไป บทบาทของแพทยในดานการรกษาผปวย มกเกยวของกบสขภาพดานกายเปนหลก เพราะแพทยตองดแลโรคทางกายเปนหลก และเกยวของกบสขภาพดานจตบางเมอตองรกษาโรคทางจต สวนสขภาพดานสงคม มกเป นบทบาทของทกคนในสงคม แพทยอาจมจำเปนตองทำหนาท “บทบาทนำ” ในการชนำสงคมเพอการปองกนโรคทสำคญๆ ของชมชน เพราะแพทยเปนผทตระหนกลกซงในความสำคญของโรครายแรงแตละโรคเปนอยางด จงควรแสดงการนำดานนในสงคมได

ประเดนสำคญอกประการหนง คอ สขภาพดานปญญา คำวา “จตวญญาณ” อาจถกใชแทนคำวา “ปญญา” แตผเขยนมความคดเหนวา คำวา “ปญญา” นาจะมความเหมาะสมกวา เนองจากจตวญญาณควรเปนบรบทยอยของปญญา ไดแก จตวญญาณของวชาชพแพทย จตวญญาณของวชาชพคร คำวาจตวญญาณจงเปรยบเสมอนวาเปนบทบาททควรจะเปนของแตละวชาชพหรออาชพ สวนคำวาปญญาเปนความสามารถขนสงของมนษยในการแยกแยะผด ชอบ ชว ด ใหได อนอาจจะกลาวไดวาเปนจตวญญาณของความเปนคนนนเอง คำวา “ปญญา” จงควรมความหมายกวางกวาคำวา “จตวญญาณ”

2.7 สรป

สขภาพเปนภาวะของมนษยทสมบรณ ม 4 ดาน คอ กาย จต สงคม และปญญา สขภาพดานปญญามความสำคญทสด เพราะเปนตวกำกบใหสขภาพอก 3 ดานสามารถดำเนนไปไดอยางถกตอง การพฒนาใหคนในสงคมมปญญา หรอสามารถแยกแยะผดชอบชวดไดจงเปนสงสำคญมาก ในการขบเคลอนทกสงทกอยางในสงคม แพทยจำเปนตองแสดงบทบาทภาวะผนำทเกยวของกบสขภาพดานปญญาของผปวยและคนในชมชน/สงคมอยเสมอ.

เอกสารอางอง

1. พระราชบญญตสขภาพแหงชาต พ.ศ. 2550. 2. http://www.thaimuscle.net/modules.php?name=News&file=print&sid=45 (สบค นขอมลวนท 25 กรกฎาคม พ.ศ. 2554).

3. http://en.wikipedia.org (สบคนขอมลวนท 22 พฤษภาคม พ.ศ. 2554). 4. http://www.moj.go.th/upload/mini103_km/uploadfiles/3267_2988.ppt (ส บค นขอมลวนท 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2554).

5. http://kc.hri.tu.ac.th (Human Resources Institute, Thammasat University) (สบค นขอมลวนท 6 มถนายน พ.ศ. 2554).

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

22

6. http://www.thammapedia.com (สบคนขอมลวนท 11 พฤษภาคม พ.ศ. 2554). 7. http://th.wikipedia.org (สบคนขอมลวนท 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2554).

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

23

บทท 3 เครองมอศกษาชมชน 7 ชน:

แนวทางการวเคราะหและการใชประโยชนสำหรบนกศกษาแพทย

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ 1. บรรยายเครองมอศกษาชมชน 7 ชนได 2. อธบายความสำคญของเครองมอศกษาชมชน 7 ชนได 3. อธบายวธการจดทำเครองมอศกษาชมชนแตละชนได 4. อธบายประโยชนของเครองมอศกษาชมชนแตละชนได 5. จดทำและประยกตใชประโยชนเครองมอศกษาชมชน 7 ชนได

หวขอ 3.1 ความสำคญของเครองมอศกษาชมชน 7 ชน 3.2 หลกการ/แนวคดพนฐานของปญหาสขภาพสำหรบนกศกษาแพทย 3.3 เครองมอชนท 1 แผนทเดนดน

3.4 เครองมอชนท 2 ผงเครอญาต

3.5 เครองมอชนท 3 โครงสรางองคกรชมชน

3.6 เครองมอชนท 4 ระบบสขภาพชมชน

3.6.1 ระบบการแพทยภาคประชาชน

3.6.2 ระบบการแพทยสมยใหม

3.6.3 ระบบการแพทยทางเลอก 3.7 เครองมอชนท 5 ปฏทนชมชน

3.8 เครองมอชนท 6 ประวตศาสตรชมชน

3.9 เครองมอชนท 7 ประวตชวต

3.10 การวเคราะหทายบท 3.11 สรป

3.1 ความสำคญของเครองมอศกษาชมชน 7 ชน

เครองมอศกษาชมชน 7 ชน จากหนงสอ “วถชมชน คมอการเรยนรททำใหงานชมชนงาย ไดผล และสนก” ของ นายแพทยโกมาตร จงเสถยรทรพย และคณะ1 ไดรบความสนใจอยางแพรหลายจากผทำงานดานสขภาพ โดยความคดเหนสวนตวของผเขยนคดวาเปนเครองมอทชวยทำใหกบแพทยและเจาหนาทดานสขภาพสามารถ “รจก เขาใจ และเขาถงชมชน” ทแตละคน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

24

ปฏบตงานอยไดเปนอยางด นกศกษาแพทย (นศพ.) ทจะตองจบออกไปเปนแพทยในอนาคตอนใกล จำเปนตองเรยนรการใชเครองมอชมชน 7 ชนนใหเขาใจอยางถองแท เพอจะใชประโยชนไดอยางเตมท ดงนน นอกจาก นศพ. ตองสามารถจดทำรายละเอยดของเครองมอแตละชนตามสภาพจรงของชมชนใหสมบรณมากทส ดไดแลว นศพ. ยงจำเปนตองมความสามารถในการวเคราะหขอมลทไดจากเครองมอ 7 ชน กลาวคอ ตองสามารถคนหาปญหาตางๆ ทเกยวของกบสขภาพจากเครองมอแตละชน และอธบายกลไกทอาจมสวนทำใหเกดปญหานนๆ ขนมา พรอมทงจดขอเสนอแนะทางออกทเหมาะสมตอไปได เครองมอแตละชนตางกมหลกการวเคราะหและประโยชนแตกตางกนไป นศพ. จงควรวเคราะหเครองมอแตละชนไดอยางเหมาะสม เพอใหไดสภาพปญหาตางๆ ทเกยวของกบสขภาพในชมชน อนจะนำไปสวางแผนศกษาหรอปองกน/แกไขปญหานนๆ ตอไป

3.2 หลกการ/แนวคดพนฐานของปญหาสขภาพสำหรบนกศกษาแพทย

โดยทวไป แพทยจะมความคนเคยกบ “โรค” เพราะเปนวชาชพทใหการรกษาโรคเปนหลก แตในปจจบนมการกลาวถงคำวา “ปญหาสขภาพ” มากขน โดยความหมายสวนหนงจะเปน “โรค” แตอกสวนหนงจะ “ไมใชโรค” แตกอาจเปนสงทเกยวของกบโรค นนคอ เราอาจมงใหความสนใจ “กอนเกดโรค” เพอ “การปองกนโรค” นนเอง ไดแก พฤตกรรมเสยงตางๆ (เชน การดมสราแลวขบรถ การสบบหร การมคนอนหลายคนโดยมเพศสมพนธทไมปลอดภย เปนตน) ปจจยเสยงทางดานสงคม/สงแวดลอม (ไดแก ปญหายาเสพตด ปญหาแหลงสลม ปญหาหญงบรการอาชพพเศษแอบแฝง ปญหาสนขจรจด ปญหามลพษจากการจราจร เปนตน) หรออาจเปนปจจยปองกนโรค (ไดแก ความครอบคลมของวคซน พฤตกรรมการออกกำลงกายทเหมาะสม เปนตน) บางครงเราเรมตนดวยการใหความสนใจกบปญหาทเกยวของกบสขภาพเหลาน โดยพยายามลดปจจยเสยงหรอเพมปจจยปองกนโรค แตในบทบาทของแพทยมความจำเปนอยางยงทตองเชอมโยงปจจยเหลานใหไดวามความเกยวของกบ “โรค” ใด แพทยจงตองบอกหรอระบไดวาการลดหรอเพมปจจยอะไรนนเพอปองกนโรคใด ทงน เพอเปนการเพมเหตผลความจำเปนหรอนำหนกความสำคญในการดำเนนงานเกยวกบปจจยนนๆ ใหประสบความสำเรจนนเอง

โดยสรป “ปญหาสขภาพ” จงมอย 2 สวนใหญๆ คอ “ปจจยเสยง/ปจจยเชงปองกน” และ “โรค” ดงภาพท 3-1 นศพ. จำเปนตองมความคดเชอมโยงระหวาง “ปจจยเสยง/ปจจยเชงปองกน” ตางๆ ทมอยในชมชนกบ “โรค” ทเกดขนหรออาจเกดขนได

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

25

ภาพท 3-1 ปญหาดานสขภาพ และ ปจจยกำหนดสขภาพ

เนอหารายละเอยดในลำดบตอไปน จะเปนแนวทางการวเคราะหและการใชประโยชน

สำหรบเครองมอศกษาชมชนแตละชน โดย นศพ. ควรศกษารวมกบเนอหารายละเอยดของเครองมอชมชนแตละชนในหนงสอ “วถชมชน คมอการเรยนรททำใหงานชมชนงาย ไดผล และสนก” ทงน จะเรยงลำดบเนอหาเครองมอ 7 ชน ดงน แผนทเดนดน ผงเครอญาต โครงสรางองคกรชมชน ระบบสขภาพชมชน ปฏทนชมชน ประวตศาสตรชมชน และ ประวตชวต

3.3 เครองมอชนท 1 แผนทเดนดน

หลกการเขยนแผนทเดนดน มหลกการงายๆ คอ ตองเดนสำรวจสงเกตพนทตางๆ ดวยตนเองและลงมอเขยนเองตามสภาพความเปนจรงในขณะสำรวจนน อาจใชแผนทตงโตะ (ภาพท 3-2) เปนตนแบบหรอไมกได รายละเอยดควรมขอบเขตของพนททรบผดชอบ (และเขมทศ) บาน (พรอมเลขทบาน) ถนน ซอย ลำคลอง และสงแวดลอมตางๆ ดงตวอยางในภาพท 3-3 ทงน มวตถประสงคหลกเพอสำรวจใหไดสภาพแวดลอมในชมชนทเปนความเสยงหรอเปนปจจยเสยงทางดานสขภาพในชมชน ดงนน เมอ นศพ. เขยนแผนทเดนดนเสรจแลว จงตองสามารถวเคราะหออกมาใหไดวา บรเวณใดหรอพนทใดมความเสยงหรอปจจยเสยงทางดานสขภาพ และทำใหเกดโรคใดขนมาได หลงจากนน กตองจดทำขอเสนอแนะออกมาใหไดวาควรทำอยางไรตอไป เชน เสนอแนะวาตองศกษาเพมเตมเพอใหไดขอมลทชดเจนเพมขน หรอตองวางแผนดำเนนการอะไรตอไปบาง ตวอยางความเสยงหรอปจจยเสยงทางดานสขภาพในชมชน ไดแก

- บรเวณทเผากะลามะพราวใหเปนถานทำใหมควนไฟเปนบรเวณกวาง อาจเปนปจจยเสยงทำใหเกดโรคภมแพทางเดนหายใจตอผอาศยใกลเคยงได

- บรเวณถนนซเมนตลาดชนในหมบานทอาจมความเสยงกบการเกดอบตเหตทางถนนหรอทางการจราจรททำใหเกดการบาดเจบได โดยเฉพาะทอนตรายคอการบาดเจบทเกดกบสมอง

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

26

ภาพท 3-2 ตวอยางแผนทตงโตะ

ภาพท 3-3 ตวอยางแผนทเดนดน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

27

- บรเวณฟารมเลยงสกรทสงกลนเหมนรบกวน อาจเปนปจจยเสยงทางดานสขภาพจตของผอาศยใกลเคยงได เชน นอนไมหลบ หรอเครยด เปนตน

- บรเวณสวนยางพารา ทอาจเปนปจจยเสยงแหลงนำขงทเหมาะสมตอการเพาะพนธยงลายสวนทอาจทำใหเกดการแพรระบาดของโรคบางอยางได เชน ไขปวดขอชคนกนยา เปนตน

- แหลงทงขยะในหมบาน ทอาจเปนปจจยเสยงใหเกดโรคระบาดบางอยางในชมชนได เชน อจจาระรวงจากขยะทเปนแหลงแพรพนธของแมลงวน เปนตน

ดงนน แผนทเดนดนมกจะใหขอมลรายละเอยดสภาพแวดลอมทอาจเปนปจจยเสยงตอการกอโรคบางอยางได เพอนำมาวางแผนลดปจจยเสยงเหลานนตอไป

3.4 เครองมอชนท 2 ผงเครอญาต

การเขยนผงเครอญาตของแตละบาน เพอจะไดทราบวา มความเสยงตอการเกดโรคใดบางในครอบครวทอาจถายทอดทางสายเลอดหรอทางพนธกรรม หรออาจบงบอกวามการแพรกระจายของโรคตดตอบางโรคได เชน โรคเอดส วณโรค โรคเรอน เปนตน นอกจากน ยงอาจชวยบงชถงการวางแผนดแลรกษาผปวยโรคเรอรงตางๆ หรอภาวะทตองใหความชวยเหลอดแลโดยความรวมมอของสมาชกในบาน ไดแก อมพฤกษอมพาต ความดนโลหตสง เบาหวาน ผพการ ผสงอาย เดกเลก เปนตน

ในทางปฏบต การเขยนผงเครอญาต นศพ. ควรใชหลกการและสญลกษณตางๆ ของเวชศาสตรครอบครว เพอใหเปนพนฐานทสำคญตอไปในการศกษาในชนคลนกดานเวชศาสตรครอบครว2 ไดแก ควรวาดขอมลครอบครวอยางนอย 3 ชวอายคน เปนตน ตวอยางการจดทำผงเครอญาต ดงภาพท 3-4

ดงนน นศพ. จงควรวเคราะหออกมาจากแตละบานในความรบผดชอบวามโรคอะไร และจะจำเปนจะตองวางแผนดแลแกไขปองกนอะไรตอไปบาง ซงเปนพนฐานสำคญของการแพทยสาขาเวชศาสตรครอบครวนนเอง แตหากมองในภาพกวางของชมชน กจะสามารถนำขอมลจากทกๆ บานมารวมกนเปนสถานะสขภาพของชมชน และทำใหไดโรคหรอปญหาสขภาพทสำคญ ซงจำเปนตอการวางแผนศกษาหรอดำเนนการปองกนแกไขใหชมชนตอไป ประเดนท นศพ. ควรวเคราะหจากโรคหรอปญหาดานสขภาพในแตละบาน ไดแก

- ผปวยอมพาตจากโรคหลอดเลอดในสมองหรอจากอบตเหตตางๆ นศพ. ควรประเมนสภาพการชวยเหลอตนเองของผปวยวาทำไดแคไหน หรอตองพงพงคนอนแคไหน เชน การเดน การรบประทานอาหาร การขบถายปสสาวะอจจาระ เปนตน และหากจำเปนตองตองการความชวยเหลอจากหนวยงานทเกยวของ ไดมหนวยงานเหลานนเขามาชวยเหลอแลวบางหรอไมเพยงใด

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

28

- ผทเปนเบาหวาน หรอความดนโลหตสง นศพ. ควรใหความสนใจวาเปนมานานกปแลว ไดไปรบยามารบประทานอยางสมำเสมอหรอไม อยางไร การรบประทานอาหารและการปรบเปลยนพฤตกรรมตางๆ เปนไปตามทไดรบคำแนะนำหรอไม เชน การออกกำลงกาย เป นตน การมภาวะเบาหวาน หรอความดนโลหตสงเป นระยะเวลานานอาจบงชวามโอกาสเกดความเสยงตอการเกดภาวะแทรกซอนไดมาก เพราะหลอดเลอดในรางกายอาจถกทำลายไปมาก สวนการรบประทานยาไมสมำเสมอ อาจสงผลใหภาวะแทรกซอนเกดขนไดงายขน

ภาพท 3-4 ตวอยางผงเครอญาต

ดงนน นศพ. จงควรศกษารายละเอยดของโรค/ภาวะตางๆ ทพบในบานทรบผดชอบ เพอจะไดวเคราะหขอมลดานสขภาพใหกบแตละบานอยางละเอยด นำมาซงการวางแผนการดแลและใหคำแนะนำสมาชกในบานของผปวยไดอยางเปนขนตอนและมประสทธภาพ

3.5 เครองมอชนท 3 โครงสรางองคกรชมชน

องคกรตางๆ ในชมชน บงชถงการพฒนาของชมชน ซงสวนใหญจะมสวนเกยวของกบสขภาพไมทางตรงกทางออม ชมชนทมการรวมตวของสมาชกในชมชนเปนอยางด จะชวยทำ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

29

ใหเศรษฐกจในภาพรวมของชมชนมกจะดไปดวย เชน กลมอาชพตางๆ กลมสหกรณ กลมธนาคาร เปนตน การมฐานะทางเศรษฐกจด ยอมสะทอนวาสขภาพดานสงคมกนาจะดไปดวย สขภาพกายและสขภาพจตของคนในชมชนกนาจะดเชนกน เพราะมความกนดอยด โรคตางๆ กควรลดนอยลงไป อยางไรกตาม โรคบางอยางอาจมากบความกนดอยดกได หากขาดการดแลสขภาพทด เชน ภาวะอวน ไขมนในเลอดสง เบาหวาน เปนตน

องคกรชมชนตางๆ อาจแบงเปน 2 แบบ คอ เปนทางการและไมเปนทางการ ความเขมแขงขององคกรทไมเปนทางการอาจมความเขมแขงกวาองคกรทถกจดตงอยางเปนทางการ เนองจาก องคกรทไมเปนทางการมกเกดจากการรวมกลมกนดวยใจทมงมนและทนในทองถนเอง จงมกมความเขมแขงเพราะมความรวมมอรวมใจกนทำและมกมความยงยนและเจรญกาวหนา สวนองคกรทเปนทางการ มกถกจดตงดวยทนของรฐ และเสมอนหนงบงคบใหคนในชมชนทำ เมอหมดทนสนบสนนดำเนนการจากภาครฐ กมกจะลมไปโดยปรยาย หากมเรองผลประโยชนเขามาเกยวของดวยจะยงทำใหองคกรนนๆ ไมสามารถพฒนาไปไดอยางมนคง อยางไรกตาม องคกรทเปนทางการกอาจมความมนคงและพฒนาเจรญตอไปได หากมเจาหนาทภาครฐในขณะนนๆ ไดเอาใจใสดแลอยางจรงจง แตกจะขนอยกบตวเจาหนาทรฐบคคลนนๆ หากถกโยกยายไปทำงานในพนทอน กทำใหการพฒนาในพนทเดมขาดความตอเนองไดเชนเดยวกน

องคกรชมชน อาจเปนองคกรทางดานเศรษฐกจ ดงตวอยางขางตนทกลาวมา หรออาจเปนองคกรทางดานสงคม ไดแก องคกรทางดานศาสนา หรอมลนธตางๆ ทไมแสวงหาผลกำไร กอาจมไดในชมชนและจะสงผลตอการพฒนาชมชนไดเชนเดยวกน เชน กลมรกษปา กลมรกษแมนำ กลมอนรกษสงแวดลอมดานตางๆ เปนตน องคกรเหลานกเปนองคกรท นศพ. ควรเขาไปศกษาเรยนรเชนเดยวกนหากมในชมชนทรบผดชอบ เพราะมผลตอการพฒนาชมชนและสขภาพดานสงคมดวย

การจดทำรายละเอยดของโครงสรางองคกรชมชนของแตละองคกร ควรประกอบดวย ประวตความเปนมา วตถประสงค จำนวนสมาชกปจจบน เงนทนหมนเวยน กจกรรมทสำคญ ความสำเรจ ทศทางในอนาคต และรายละเอยดทสำคญอนๆ เมอจดทำไดครบทกองคกรทมอย กควรจดทำภาพรวมเปนลกษณะแผนภม ดงภาพท 3-5

โดยทวไป หากชมชนใดมการตนตวและรวมตวของประชาชนเปนองคกรตางๆ อยางเขมแขง การทำงานทางดานสขภาพกบชมชนนนๆ กจะเปนไปไดดวยดเชนกน เพราะมกจะไดรบความรวมมอทดจากคนในชมชน โดยเฉพาะโรคทตองอาศยความรวมมออยางมากจากชมชน เชน การปองกนการแพรระบาดของไขเลอดออกหรออหวาตกโรค เปนตน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

30

ภาพท 3-5 ตวอยางภาพรวมโครงสรางองคกรชมชน

3.6 เครองมอชนท 4 ระบบสขภาพชมชน

ระบบสขภาพชมชน อาจแบงไดเปน 3 ระบบ คอ ระบบการแพทยภาคประชาชน ระบบการแพทยสมยใหม และระบบการแพทยพนบาน แตสำหรบในทน ผเขยนจะขอจดใหระบบการแพทยพนบานอยในระบบการแพทยทางเลอก (alternative medicine) ซงหมายรวมตงแตการแพทยพนบาน การแพทยแผนจน การแพทยทเกดจากภมปญญาทองถน การแพทยทใชสมนไพร และการแพทยทกระบบทไมใชการแพทยสมยใหม

3.6.1 ระบบการแพทยภาคประชาชน

โดยทวไป เรามกมงเนนระบบการแพทยภาคประชาชนวาเกยวกบ อสม. (อาสาสมครสาธารณสขประจำหมบาน) เปนหลก อสม. คอ ประชาชนทอาสาเขามารบผดชอบหนาททางดานสขภาพของหมบาน ไดรบการฝกฝนอบรมจากเจาหนาทดานสขภาพของภาครฐ เพอใหสามารถใหคำแนะนำและดแลทางดานสขภาพแกสมาชกในพนทประมาณ 10-15 ครวเรอนตอ อสม. 1 คน อสม. จงเปรยบเสมอนตวเชอมทางดานสขภาพระหวางภาครฐกบประชาชนนนเอง หาก อสม. เขมแขง การดแลดานสขภาพ โดยเฉพาะการปองกนและควบคมโรคตางๆ ในชมชนกจะไดผล แต อสม. จะเขมแขงได กมกตองไดรบการสนบสนนทดจากเจาหนาทดานสขภาพของภาครฐดวย ดงนน ประเดนท นศพ. ควรใหความสนใจ คอ การทำงานของ อสม. มความเขมแขงหรอไมอยางไร โดยการสงเกต หรอสอบถามขอมลจากคนในชมชนกได หาก อสม. มความเขมแขง กจะสงผลอยางมากตอการดแลสขภาพของคนในชมชน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

31

นอกจากน หากชมชนใดมการจดตงศนยสาธารณสขมลฐานชมชน (ศสมช.) โดยมการดำเนนงานหลกโดย อสม. กจะสะทอนใหเหนวา การแพทยหรอสขภาพภาคประชาชนของชมชนนนมความเขมแขง เชน ศสมช. โพธนอยโพธศรสวสด ทบานโพธนอย ต.โพนสง อ.ปทมรตน จ.รอยเอด3

สวนประเดนอนๆ ของการแพทยภาคประชาชน คอ การดแลสขภาพตนเองของประชาชน ไดแก การสรางเสรมสขภาพ กเปนประเดนท นศพ. อาจใหความสนใจเพมเตมได เชน อาหาร การออกกำลงกาย การพกผอน วถชวต เปนตน นศพ. อาจสงเกตไดวา คนในชมชนชอบรบประทานอาหารทมไขมนสง การออกกำลงกายมนอย การขบขมอเตอรไซคโดยไมสวมหมวกกนนอค การเลยงสนขหรอแมวโดยปลอยปละละเลย หรอการมผสงอายจำนวนมากอยบานโดยไมมคนดแล กอาจเปนปจจยเสยงของโรคตางๆ ได

3.6.2 ระบบการแพทยสมยใหม

ประเดนท นศพ. ควรใหความสนใจเกยวกบระบบการแพทยสมยใหม คอ การใชบรการดานสขภาพของคนในชมชนวา ไปใชบรการดานสขภาพทไหนเปนสวนใหญ เพราะอะไร เพอจะไดนำขอมลมาพฒนาแนวคดและชวยในวเคราะหการพฒนาการใหบรการตอไปได นอกจากน ควรใหความสนใจกบระบบการแพทยสมยใหมทนอกเหนอจากของภาครฐดวย นนคอบรการของภาคเอกชนวามหรอไมในชมชน หรอคนในชมชนไปใชบรการภาคเอกชนกนทไหนบาง เชน คลนกแพทยเอกชน รานขายยา เปนตน นศพ. ควรคนหาคำตอบวาการใชบรการดานสขภาพทหนวยบรการตางๆ ไมวาภาครฐหรอเอกชน มเหตผลอะไรททำใหเกดพฤตกรรมเชนนน เชน เพราะบรการของภาครฐไมด หรอเพราะคนในชมชนมฐานะทางเศรษฐกจดจงไปใชบรการภาคเอกชนกนมากเพอความสะดวกไมเสยเวลาทำงาน โดยเฉพาะในภาคใตคอการกรดยางพารา เปนตน นอกจากน บางคนอาจไปใชบรการกบหนวยบรการในตวเมอง โดยไมเคยใชบรการดานสขภาพจากหนวยงานในพนททำใหขาดฐานขอมลบางอยางดานสขภาพของคนในชมชนไดซงอาจสงผลตอทศทางการพฒนาสขภาพในชมชน หรออาจมผลเสยหากมกรณเจบปวยฉกเฉนแลวไมมฐานขอมลสขภาพดานการเจบปวยของคนๆ นนอยในหนวยบรการในพนทเลย นอกจากน ควรหาขอมลรายละเอยดของสทธดานการรกษาพยาบาลของคนในชมชนวามสดสวนแตละสทธเทาไร และโรคทพบบอยในชมชนมโรคอะไรบาง

3.6.3 ระบบการแพทยทางเลอก

ในการศกษาเกยวกบระบบการแพทยทางเลอก บางครงแพทยในพนทหนงๆ อาจพบวาผปวยไปใชบรการจากการแพทยพนบาน หรอการแพทยทใชภมปญญาทองถน แพทยจงตองแสดงบทบาททสำคญตอเรองนดวย บทบาททสำคญของแพทย ไดแก

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

32

- แพทยจำเปนตองเปดใจกวาง ปรบแนวคดในการยอมรบวาอาจใชการรกษาดวยการแพทยสมยใหมรวมกบการแพทยพนบานไดในบางกรณ โดยตองไมปฏเสธโดยสนเชง และแพทยตองวเคราะหใหไดวา กรณใดบางทใชรวมกบการรกษาสมยใหมได

- แพทยควรหาชองทางการพสจนทางวทยาศาสตรรวมกบเจาของวธการรกษาทเปนภมปญญาทองถนนนๆ เพอจะไดมนำหนกอธบายกบผปวยไดวาการรกษาเหลานนไดผลเพราะเหตใด

- แพทยและทมงานดานสขภาพตองดแลไมใหม การใชการแพทยพนบานในการหลอกลวงตมตนคนในชมชน

- แพทยมหนาทตองอธบายถงผลดผลเสยของการใชวธรกษาโดยภมปญญาทองถนนนๆ ใหผปวยเขาใจอยางถกตองเพอใหผปวยสามารถตดสนใจและวางแผนการรกษาตอไปได

นศพ. จงควรคนหาวาในชมชนมการแพทยทางเลอกใดบาง และมการใชบรการของคนในชมชนอยางไร นอกจากน บางครงอาจพบวา ผปวยไปหาบรการการแพทยทางเลอกจากพนทอนๆ นอกชมชนทอาศยอยกเกดขนไดบอยๆ เชนกน นศพ. จงควรวเคราะหผลดผลเสยของการแพทยทางเลอกเหลานน เพอฝกแนวคดการพฒนาหรอการรบมอกบเหตการณจรงเมอจบเปนแพทยและออกไปปฏบตงานจรงในชมชนตอไป

ตวอยางภาพรวมระบบสขภาพชมชน ดงภาพท 3-6

ภาพท 3-6 ตวอยางภาพรวมระบบสขภาพชมชน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

33

โดยสรป ในแตละชมชน จะมการผสมผสานระหวางระบบการแพทยภาคประชาชน ระบบการแพทยสมยใหม และระบบการแพทยทางเลอกอยเสมอ แตอาจมสดสวนใดทมความสำคญมากนอยแตกตางกน การทำความเขาใจตามสภาพความเปนจรงของชมชน จะชวยใหทมสขภาพสามารถวางแผนพฒนางานทางดานสขภาพในชมชนไดอยางมประสทธภาพได

3.7 เครองมอชนท 5 ปฏทนชมชน

ปฏทนชมชน อาจแบงไดเปน 2 ลกษณะ คอ ปฏทนทางเศรษฐกจ และปฏทนทางวฒนธรรม/สงคม

ปฏทนชมชนทางเศรษฐกจ โดยทวไปอาชพทกอาชพกจะมป จจยหรอความเสยงบางอยางตอสขภาพอยแลวเสมอ นศพ. จงควรใหวเคราะหวาคนในชมชนประกอบอาชพอะไรกนบาง แตละอาชพมสดสวนเทาใด จากนน นศพ. กไปศกษาหารายละเอยดตอวา อาชพเหลานนมความเสยงหรอปจจยเสยงตอสขภาพอยางไรบาง แลวกกลบมาพจารณาสดสวนของอาชพนนๆ ในชมชน นศพ. กอาจพอคาดประมาณไดวา ผลกระทบจากแตละอาชพมมากหรอนอยเพยงใด อยางไรกตาม ประเดนทควรคำนงถงอยางยงคอ อาชพบางอยางแมเปนสดสวนนอยกอาจมผลกระทบตอสขภาพมาก สวนอาชพททำกนเปนสวนมาก อาจมผลกระทบตอสขภาพนอยกวากได ทงน ขนกบลกษณะของอาชพแตละอยางทมความเสยงหรอปจจยเสยงตอสขภาพไมเหมอนกน

การประกอบอาชพแตละอยางในรอบปปฏทน จงมความสำคญอยางยง เนองจากเมอถงชวงการประกอบอาชพนนๆ กจะทำใหมความเสยงทเกยวของเกดขนได หรอถามการประกอบอาชพอยางใดอยางหนงทงป กจะทำใหมความเสยงบางอยางไดทงปกได

ต วอย าง การประกอบอาช พประมง ม ความเส ยงต อการต ด เช อ HIV (Human Immunodeficiency Virus) เนองจากอาจมการตดสารเสพตดชนดฉดเขาหลอดเลอด และเมอกลบมาขนฝง กอาจมการไปเทยวพกผอนตามแหลงบนเทงตางๆ อนจะยงทำใหการแพรระบาดของ HIV เปนไปไดงายมากขนได นอกจากน กอาจมความเสยงตออบตเหตบางอยางจากการทำประมงนนๆ กได เมอพจารณาตอถงปฏทนหรอรอบของการทำประมง กมกจะพบวา ชวงมรสมจะออกเรอไมได นศพ. กตองทราบวาเปนชวงเดอนใดบาง ชวงนน ลกเรอกจะไมไดออกไปทะเล กตองหาขอมลตอไปวา เขาทำอะไรกนบางหรอมการประกอบอาชพอนใดอกบางในชวงนน เพอคนหาความเสยงตอสขภาพตอไป และชวงไมไดออกเรอน เจาหนาทดานสขภาพกอาจถอโอกาสนเปนชวงรณรงคใหความรเพอปรบเปลยนทศนคตและพฤตกรรมเสยงตางๆ ของลกเรอไปดวยกได

ตวอยางอาชพอนๆ ทอาจมผลกระทบตอสขภาพ ไดแก อาชพเผาถานทอาจสงผลตอโรคภมแพหรอโรคระบบทางเดนหายใจตอผคนทอาศยขางเคยง อาชพทำฟารมเลยงหม ทสงผลตอสขภาพจตของคนขางเคยงจากกลนมลหมได เจาของฟารมจงตองตระหนกถงสงเหลานดวย อาชพทำกรงนก ททำใหเกดฝนไม อาจทำใหเกดโรคภมแพหรอโรคระบบทางเดนหายใจไดเชนเดยวกน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

34

ปฏทนชมชนทางวฒนธรรม/สงคม กมความสำคญตอการวเคราะหความเสยงดานสขภาพบางอยางไดเชนเดยวกน กลาวคอ ชวงใดทคนในชมชน ซงทำงานอยทอนกลบมา หรอมชวงเทศกาลงานประจำป กอาจมความเสยงบางอยางเกดขนได ตวอยาง ไดแก นอกเหนอจากชวงวนหยดยาวปใหมและสงกรานตแลว คนในภาคใตสวนใหญจะกลบบานภมลำเนาในชวงทำบญเดอนสบ การกลบมาในแตละชวง อาจนำโรคตดตอบางอยางกลบมา เชน อจจาระรวง หรอทเคยมไขชคนกนยาระบาดมาแลวกอาจเกดขนไดอกในอนาคต นอกจากน ชวงเทศกาลตางๆ ทมคนจำนวนมากกอาจมการบาดเจบจากอบตเหตทางการจราจรเกดขนไดมาก หรออาจเปนถงอบตเหตหมทมบาดเจบจำนวนมากๆ กได อกตวอยาง คอ เทศกาลทำบญลากพระ ทมกดมสรากน นำมาซงการทะเลาะเบาะแวงของวยรน ทำใหเกดการบาดเจบทมาโรงพยาบาลไดอยเสมอ ทมแพทยและพยาบาลทอยเวรนอกเวลา กตองมการจดเตรยมความพรอมอยเสมอ พรอมจดหาเลอดสำรองใหเพยงพอดวยในชวงเทศกาล

ตวอยางปฏทนชมชน ดงภาพท 3-7

ภาพท 3-7 ตวอยางปฏทนชมชน

โดยสรป ปฏทนชมชนทงทางดานเศรษฐกจ และวฒนธรรม/สงคม จะชวยบงชความเสยง

ทางดานสขภาพบางอยาง โดยเฉพาะการเตรยมพรอมรบมอกบโรคบางอยางทอาจเกดขนไดในบางชวงในชมชน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

35

3.8 เครองมอชนท 6 ประวตศาสตรชมชน

ประวตศาสตรชมชน อาจแบงออกไดเปน 4 ดาน คอ ดานสงคมวฒนธรรม ดานเศรษฐกจ ดานการเมอง และดานสาธารณสข ในจดทำและศกษารายละเอยดของประวตศาสตรชมชนแตละดานใหเขาใจถองแท จะทำใหเขาใจความเสยงหรอปจจยเสยงทอาจเปลยนแปลงไปตามกาลเวลา หรออาจมปจจยบางอยางซงเปลยนแปลงทอาจชวยปองกนปญหาสขภาพขนกได ไดแก องคกรตางๆ ทเขามามาสวนชวยในการปองกนปญหาสขภาพ

ประวตศาสตรชมชนดานสงคมวฒนธรรม เกยวของโดยตรงกบวถชวตของคนในชมชน เมอวถชวตเปลยนไป ความเสยงตอปญหาสขภาพบางอยางอาจเพมมากขนหรอนอยลงกได ตวอยาง ไดแก

-เมอถนนหนทางเขามาในชมชนทำใหการเดนทางสะดวกขน แตกอาจทำใหเกดการบาดเจบจากอบตเหตการจราจรไดมากขน แตกอาจทำใหการเสยชวตจากการคลอดมนอยลง

-การนยมมจานดาวเทยมหรออนเทอรเนตเขามาในชวตปจจบน กอาจทำใหการเขาถงขอมลขาวสารดขน ทศนคตและพฤตกรรมตางๆ กเปลยนแปลงไปดวย การดแลสขภาพตนเองอาจดขนหรอแยลงกไดแลวแตบรบททเปลยนแปลง

-การสรางลานออกกำลงกายหรอเตนแอโรบค กอาจทำใหสขภาพกายและจตดขนกไดจากอดตทไมมสงเหลาน

-ในอดตพนททเคยเปนชายทะเลสวยงาม ตอมาไดมการเปลยนแปลงมดนสะสมงอกออกไปในทะเลทำใหสภาพแวดลอมเปลยนเปนปาชายเลน ทำใหมยงเพมขน กอาจตองคนหาไปวา จะทำใหมโรคระบาดบางเกดขนไดหรอไมในอนาคต วถชวตกตองเปลยนแปลงไปจากมอาชพทำทพกผอนและรานอาหารชายทะเล กตองลมเลกกนไปทงหมด หนไปทำประมงขนาดเลกแทน

ประวตศาสตรชมชนดานเศรษฐกจ อาชพตางๆ ทเปลยนแปลงไปตามกาลเวลา อาจทำใหมรายไดดขน สงผลใหความเปนอยตางๆ ดขน การบำรงรางกายและดแลสขภาพกอาจดขน แตกอาจมความเสยงอนจากการการเปลยนแปลงของอาชพกได ตวอยาง คอ เปลยนจากทำนาไปเปนทำสวนปาลมหรอสวนยาง กอาจทำใหมความเสยงตอโรคชคนกนยาเพมขน หรออาจทำใหดนเสยเพมขน นอกจากน การรกปาเชงเขาเพอปลกพชอยางอนทอาจไมชวยอมนำไดด กอาจทำใหมความเสยงตอดนถลม และเกดการบาดเจบลมตายไดในฤดนำหลาก

ประวตศาสตรชมชนดานการเมอง การเมองทเปลยนแปลงไป โดยทวไปจะทำใหการสงเสรมปองกนโรคตางๆ ดขน เชน มองคกรทเกยวของชวยสงเสรมปองกนโรค สรางลานออกกำลงกาย สถานทพกผอนหยอนใจ แตกขนอยกบความเขมแขงเอาจรงเอาจงขององคกรตางๆ เหลานนดวย องคกรตางๆ เหลานมกเปนองคกรของทางการ เชน องคกรปกครองสวนทองถน (อปท.) โดยอาจมองคกรพฒนาเอกชน (Non-Governmental Organization หรอ NGO) เขามารวมดำเนนการกบองคกรของภาครฐดวยกได

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

36

ประวตศาสตรชมชนดานสาธารณสข การพฒนาเปลยนแปลงของชมชนยอมสงผลตอสขภาพเสมอ การมรานขายยา คลนกแพทยเอกชน กทำใหการเขาถงบรการสขภาพงายขน การมศนยสาธารณสขมลฐานชมชน (ศสมช.) ทเขมแขงกทำใหการดแลสขภาพขนพนฐานและการปองกนควบคมโรคหลายๆ อยางดขน การมหมอเถอนหรอแพทยพนบาน รวมถงการใชสมนไพรตางๆ กทำใหวถการดแลสขภาพมมตทหลากหลายแตกตางกนไปในแตละชมชน การเปลยนแปลงการพงพงระบบการแพทยทางเลอกจากการมระบบการแพทยสมยใหมเขามามอทธพลมากขนในพนท กเปนประเดนประวตศาสตรทางสขภาพทควรสนใจ เพราะโรคบางอยางกอาจหมดไปจากพนท เชน การทำแทงเถอน ภาวะแทรกซอนจากการรกษากระดกหกหรองกดทไมถกตอง โรคทเกดจากการการทำคลอดไมถกตอง เปนตน นอกจากน การมระบบการแพทยสมยใหมเขามา กทำใหปญหาสขภาพหลายอยางลดนอยลงไป เชน โรคทปองกนไดดวยวคซน เปนตน และทำใหการดแลรกษาโรคเรอรงตางๆ ไมวาจะเปนเบาหวาน ความดนโลหตสงทมประสทธภาพดขนและสามารถใหการดแลใกลบานได แทนทจะตองเดนทางไปเฉพาะในโรงพยาบาลใหญ และยงทำใหการคดกรองคนพบโรคเหลานไดเรวขน ความทกขทรมานหรอโรคแทรกซอนตางๆ กลดนอยลงได

ตวอยางประวตศาสตรชมชน ทสรปเปนแผนภมตามลำดบเวลา ดงภาพท 3-8

ภาพท 3-8 ตวอยางประวตศาสตรชมชน

โดยสรป ประวตศาสตรชมชน ทำใหทราบการเปลยนแปลงทสำคญๆ ทอาจมผลตอการ

เปลยนแปลงของปจจยเสยงดานสขภาพและการเกดโรคตางๆ ในชมชนได จะชวยทำใหม

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

37

มมมองเพอการวางแผนพฒนาหรอรบมอกบการเปลยนแปลงของปญหาตางๆ ทางดานสขภาพในชมชนใหมประสทธภาพมากขนได

3.9 เครองมอชนท 7 ประวตชวต

ชวตของบคคลสำคญในชมชนของคนจนและคนทกขคนยาก คนปวย คนเฒาคนแก และกลมผนำ จะทำให นศพ. มความเขาใจอยางลกซงตอความเปนมนษย เขาใจกระบวนการคด และเขาใจกระบวนการแกไขปญหาชวตของคนเหลานได โดยเราอาจนำเอาประสบการณของเขาเหลานมาประยกตใชในชวตประจำวนได บคคลสำคญในชมชนหลายคนมจตสาธารณะอยางแรงกลา เปนตวอยางทดของการทำความดตอชมชนแก นศพ. ไดเปนอยางด อาจทำใหเราไดขอคดของการมจตสาธารณะและความมงมนทำงานและเสยสละเพอชมชนได เมอไดขอมลรายละเอยดประวตชวตมาแลว อาจทำสรปขอมลรายละเอยดเปนแผนภมตามลำดบเวลาดวย เพอใหสามารถดและเขาใจไดงาย ตวอยางประวตชวตทสรปทำเปนลำดบเวลา ดงภาพท 3-9

ภาพท 3-9 ตวอยางประวตชวต

นอกจากน การศกษาประวตชวตบคคลสำคญกยงอาจเกยวของโดยตรงกบสขภาพคอ ประวตการดแลผปวย โดยเฉพาะโรคเรอรง และอาจมความสำคญตอเรองการพฒนาการแพทยทางเลอกหรอภมปญญาทองถนในสวนทเปนประโยชนใหคงอยตอไปหรอนำไปพฒนาตอยอดได

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

38

การจดทำรายละเอยดของประวตชวตผปวย ควรประกอบดวย ชอโรคของผปวย อาการและระยะเวลาทเปนโรค มใครในบานหรอครอบครวเปนโรคนดวยหรอไม สถานทรกษาและวธการรกษาทไดรบ (ยา ผาตด หรอวธอนๆ) ผลการรกษา (ดขน คงท หรอแยลง) การปฏบตตวตอเนองหรอการทำกายภาพบำบด สทธดานการรกษาพยาบาล คาใชจายอนๆ และรายละเอยดอนๆ ทนาสนใจ

ตวอยางประวตชวตผปวย ไดแก -ลกๆ และญาตๆ ไดผลดกนดแลและระดมทนทรพยมาชวยพอทปวยเปนอมพาตรายหนง

มการจดผลดเปลยนเวรเปนคนๆ และหากใครมาอยเวรดแลพอไมไดกจะตองใหการทดแทนเปนตวเงนตามทตกลงกน

- ผปวยอบตเหตทางสมองรายหนง ขยบตวเองและแขนขาไมได ญาตๆ พาไปรกษาแพทยพนบาน เสยคารกษาไปกวาหาหมนบาท ใชเวลารกษาเปนเวลาเกอบครงป โดยญาตกไปเฝาอยทบานของแพทยพนบานนน ไปคอยเกบกวาดบานของแพทยพนบานและดแลเรองอาหารการกนผปวยดวย แตกไมไดผลการรกษาอะไรดขนเลย เสยทงเวลาและเงนคารกษา สดทายกตองกลบมาพงแพทยแผนปจจบ นโดยใชส ทธประกนสขภาพถวนหนา โดยไดร บการรกษาดวยยาและกายภาพบำบดทบาน

-หมอยาสมนไพรคนหนงในชมชน ททำมาชานานหลายสบป มสมนไพรเปนรอยๆ ตว แตเปนทนาเสยดายวาไมมลกๆ หรอญาตๆ คนใดสานตอองคความรน ไมนานกอาจสญหายไปโดยเปลาประโยชน ทงทสมนไพรบางอยางอาจมประโยชนจรงๆ และเปนประโยชนตอวงการดานสขภาพกได

ประวตชวตของผปวยหรอบคคลสำคญทใชภมปญญาทองถนเหลาน ทำให นศพ. ไดเรยนรขอจำกดความทกขยากของญาตๆ และครอบครวของผปวย ทนอกเหนอจากบรบทของการใหบรการทางการแพทยตอผปวย และอาจไดเรยนรถงบรบทของภมปญญาทองถนหรอการแพทยทางเลอกทอาจมประโยชน อนจะนำมาประยกตใชกบการบรการดานสขภาพของเราไดในอนาคต.

3.10 การวเคราะหทายบท

เครองมอศกษาชมชน 7 ชน เปนเครองมอทใชกนอยางแพรหลายสำหรบเจาหนาทดานสขภาพ รวมถง อสม. (อาสาสมครสาธารณสขประจำหมบาน) นกศกษาแพทยจงควรศกษาและใชประโยชนจากเครองมอนใหมากทสด โดยเฉพาะอยางยง การใชประโยชนในการคนหาและกำหนดปจจยเสยงดานสขภาพในชมชน รวมถงการเรยนรดานสขภาพและการวางแผนดำเนนงานในชมชน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

39

3.11 สรป

เครองมอศกษาชมชน 7 ชน นอกจะทำใหแพทยและเจาหนาทดานสขภาพไดรจก เขาใจ และเขาถงชมชนแลว ยงสามารถประยกตใชประโยชนในเรองการคนหาปจจยเสยงตอสขภาพในชมชนไดอกดวย โดยเฉพาะแผนทเดนดน สวนเครองมอชนอนๆ สามารถนำมาประยกตใชประโยชนในการประเมนและดำเนนงานดานสขภาพใหมประสทธภาพไดทกชน.

เอกสารอางอง

1. โกมาตร จงเสถยรทรพย และคณะ. วถชมชน เครองมอ 7 ชน ททำใหงานชมชนงาย ไดผล และสนก. พมพครงท 9. นนทบร: สขศาลา, 2554.

2. กฤษณะ สวรรณภม. แผนภมครอบครว (The Family Genogram). เอกสารอเลกโทรนคส. หนวยเวชศาสตรครอบครวและชมชน ภาควชาเวชศาสตรชมชน มหาวทยาลยสงขลานครนทร. ไม ปรากฏว น เด อนป ท จ ดทำ . https://www.dlfp.in.th/upload/forum/genogram.pdf (สบคนขอมลวนท 8 ก.ค. 2560).

3. http://www.watpotikaram.com/webssm/index.html (สบค นข อม ลว นท 12 ตลาคม 2557).

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

40

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

41

บทท 4 การกำหนดประเดนปญหาสขภาพทางเวชศาสตรชมชน

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ 1. อธบายความสำคญของการกำหนดประเดนปญหาสขภาพเพอการวนจฉยชมชนได 2. อธบายหลกการกำหนดประเดนปญหาสขภาพทางเวชศาสตรชมชนได 3. อธบายวธการกำหนดประเดนปญหาสขภาพชมชนได 4. กำหนดประเดนปญหาสขภาพทางเวชศาสตรชมชนได

หวขอ

4.1 ความสำคญและหลกการกำหนดประเดนสขภาพ 4.2 การกำหนดประเดนสขภาพโดยใชขอมลทตยภม 4.3 การกำหนดประเดนสขภาพโดยใชขอมลปฐมภม 4.4. การกำหนดประเดนสขภาพโดยใชการสงเกต

4.5 การวเคราะหทายบท

4.6 สรป

4.1 ความสำคญและหลกการกำหนดประเดนสขภาพ

การวนจฉยปญหาสขภาพชมชน ประกอบดวย 2 ขนตอน คอ การกำหนดประเดนปญหาทางสขภาพในชมชน และการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชน ในบทนเปนการกำหนดประเดนปญหาทางสขภาพในชมชน แตจะกำหนดเนนรายละเอยดเนอหาในบรบทของการศกษาเวชศาสตรชมชนของนกศกษาแพทย กลาวคอ จะเนนใหกำหนดประเดนจาก “ปจจยเสยง” ดานสขภาพในชมชนโดยใหมความเชอมโยงไปวาจะปองกนไมใหเกด “โรค” อะไร เพราะเปนพนฐานในการฝกคดเชอมโยงของนกศกษาแพทย เพอนำไปใชจรงเมอจบไปทำงานจรงของแพทย

การกำหนดประเดนปญหาสขภาพทางเวชศาสตรชมชน นบวาเปนทกษะเบองตนสำหรบนกศกษาแพทยทตองฝกฝนและจำเปนมากสำหรบการทำงานจรงเมอจบออกไปทำงานเปนแพทย หลกการสำคญอยางหนง คอ นกศกษาแพทยตองสามารถเชอมโยงปญหาโรคตางๆ ทสำคญตามขอมลทมอยวาสมพนธกบปจจยเสยง (หรอสาเหต) ทเกยวของอยางใดหรอไม เพอนำไปสการแกไขปญหาดานสขภาพตอไป ในการทำงานจรงเมอจบออกไปเปนแพทย แพทยจะตรวจผปวยทมารบการรกษา แพทยจงพบทสวนปลายของปญหาคอ “โรค” โรคบางโรคหากมจำนวนผปวยมาก อาจทำใหแพทยเสยกำลงและเวลาในการรกษาไปมากเกนไป แตหากแพทยมแนวคดหรอ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

42

สงสยวา โรคทพบในผปวยจำนวนมากสมพนธกบปจจยเสยงใดบาง และไดลงมอทำการศกษาใหถองแทวามความสมพนธกนจรง การลดปจจยเสยงนนกจะลดจำนวนผปวยดวยโรคทเปนปญหาลงได แตบางครงการทำงานในชมชนของแพทย แพทยอาจพบหรอใหความสนใจตอปจจยเสยงตงตนของปญหาโรคใดโรคหนงกอนกได โดยทโรคยงไมเกด แตหากปลอยใหปจจยเสยงนนดำรงอย อาจทำใหเกดโรคขนมา และอาจเกดผปวยขนเปนจำนวนมากๆ ในชมชนกได การจดการลดปจจยเสยงตงแตโรคยงไมเกด อนถอวาเปนปญหาทเกยวของกบสขภาพ จงเปนแนวคดทสำคญของ “การปองกน” ซงเปนการปองกนขนทหนง (primary prevention) อยางไรกตาม แพทยกตองมความสามารถเชอมโยงหรออธบายไดอยางชดเจนวาปจจยเสยงนนจะทำใหเกดโรคใด ในชวตการทำงานจรงแพทยททำงานชมชนมกจำเปนตองอธบายใหกบคนในชมชนหรอผนำชมชนเขาใจอยบอยๆ วาทำไมตองลดหรอกำจดปจจยเสยงนนเพอปองกนโรคใด เชน แพทยจำเปนตองอธบายวาทำไมตองลดการมเพศสมพนธทไมปลอดภยเพอปองกนการตดเชอเอชไอวและการปวยเอดส ทำไมชมชนตองช วยก นกำจดแหลงเพาะพ นธย งลายเพ อป องก นไข เล อดออก ทำไมชมชนตองควบคมดแลสนขใหไดรบการเลยงดทดอยางมความรบผดชอบของคนเลยงเพอปองกนโรคพษสนขบา เปนตน ดงนน แพทยจงตองใชองคความรทางดานการแพทยทเกยวของในการอธบายใหคนในชมชนใหรและเขาใจวา โรคเอดส โรคไขเลอดออก และโรคพษสนขบามความสำคญอยางไร คนในชมชนจงจะมความร ตระหนกถงความสำคญ จนสามารถเปลยนทศนคต และหนมาใหความรวมมอในการปองกนโรคเหลานนในชมชนใหได การกำหนดประเดนปญหาสขภาพจงอาจเรมดวยโรคแลวกลบไปหาปจจยเสยง หรออาจเรมดวยปจจยเสยงแลวอธบายใหไดวาสามารถปองกนโรคใด นอกจากน การเชอมโยงจากปจจยใหไดวาทำใหเกดโรคใดน

หลกการสำคญอกประการหนง คอ เมอเปรยบเทยบระหวางประเดนปญหาสขภาพทมอยหลายๆ ประเดนนน (ในขนตอนการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพ) เราควรนำโรคมาเปรยบเทยบกบโรค เชน เปรยบเทยบอตราความชกระหวางโรคตางๆ เปนตน เราคงไมสามารถเปรยบเทยบจำนวนผปวยหรออตราปวยหรอความชกของโรคหนงกบปรมาณของปจจยเสยงของอกโรคหนงได เพราะธรรมชาตไมเหมอนกน ทำใหเปรยบเทยบกนไดยาก ตวอยางคอ เราคงไมเปรยบเทยบอตราปวยหรอจำนวนผปวยไขเลอดออกกบจำนวนประชากรสนขทมอยในชมชน แตเราคงตองเปรยบเทยบระหวางอตราปวยของไขเลอดออกกบอตราปวยของโรคพษสนขบาในชมชนนนๆ

การกำหนดประเดนปญหาสขภาพโดยทวไปมวธการหรอแนวทางปฏบต 3 วธดวยกน คอ ใชขอมลทตยภมทมอยแลว ใชขอมลปฐมภมทเกบมาใหม หรอใชวธการสงเกต

4.2 การกำหนดประเดนสขภาพโดยใชขอมลทตยภม

การใชขอมลทตยภมทมอยแลวทสถานบรการดานสขภาพ เชน ทะเบยนผปวย เปนตน นำมาเปร ยบเท ยบก บ เกณฑ ต างๆ ท กำหนดข น โดยกระทรวงสาธารณส ข หร อเกณฑ มาตรฐานสากลทใชกนทวโลก ซงอาจกำหนดโดยองคการอนามยโลกหรอองคการดานสขภาพอนๆ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

43

ทเกยวของ หากขอมลทมอยไมผานตามเกณฑทกำหนด กสามารถกำหนดใหเปนประเดนปญหาสขภาพได เชน องคการอนามยโลกกำหนดเปาหมายสากลของอตราการรกษาหายของผปวยวณโรคเสมหะแพรเชอไวอยางนอยรอยละ 851 หากอำเภอหรอจงหวดใดทำไดนอยกวารอยละ 85 กถอวาเปนประเดนปญหาสขภาพทตองหาปจจย/สาเหตททำใหไมสามารถบรรลเปาหมายสากล แตหากทำไดรอยละ 85 ขนไปกไมเปนประเดนปญหา หรอกระทรวงสาธารณสขไดกำหนดเปาหมายการดำเนนงานปองกนโรคไขเลอดออกไววา ชมชนทสำรวจลกนำยงลาย มคา HI2 (House Index) หรอรอยละของบานทสมสำรวจหาลกนำยงลายถกตรวจพบวามลกนำยงลาย) ไมเกน 10 หากชมชนใดมคา HI เกน 10 กถอวาไมผานเกณฑทกำหนด สามารถเปนประเดนปญหาสขภาพทตองดำเนนการตอไปเชนกน

4.3 การกำหนดประเดนสขภาพโดยใชขอมลปฐมภม

บอยครงเราจะพบวา ขอมลทตยภมทม อยไมครบถวนสมบรณ ไมถกตอง หรอไมทนสมย ทำใหไมสามารถนำมาใชประโยชนในการการเปรยบเทยบกบเกณฑมาตรฐาน จงไมสามารถกำหนดประเดนปญหาสขภาพได เราจงอาจจำเปนตองใชขอมลปฐมภมทไดจากการสำรวจจากการลงพนทเกบขอมลมาใชแทน ขอมลปฐมภมทไดมาอาจมคณลกษณะทแตกตางจากขอมลทต ยภม ของสถานบรการดานสขภาพกได เชน ขอมลผป วยโรคเบาหวาน ท รพ .สต. (โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำบล หรอ เดมคอ สถานอนามย) อาจมเฉพาะผปวยทมารบบรการทรพ.สต. นนเทานน แตจากการสำรวจพบวา ผปวยเบาหวานหลายรายในชมชน อาจไมไดมารบการรกษาท รพ.สต. ดงกลาว แตไปรกษาทโรงพยาบาลในอำเภอ โรงพยาบาลเอกชน หรอคลนกแพทยเอกชนกได ดงนน ขอมลปฐมภมจงมกมความครอบคลมถกตองและทนสมยมากกวาขอมลทตยภม การกำหนดประเดนปญหาสขภาพจงอาจใชขอมลปฐมภมเปนประโยชนได แตควรจะใหมความครอบคลมมากทส ดเพอใหขอมลใกลเคยงความจรงทสด ในการกำหนดประเดนปญหาสขภาพได ควรคำนวณแสดงออกมาในเชงปรมาณ เพอเปนประจกษพยานทชดเจน โดยอาจกำหนดเปนความชก (จำนวนผปวยทมอย) หรอ อตราความชก (คดตอจำนวนประชากรเสยง) ไดแก อตราความชกของเบาหวาน อตราความชกของความดนโลหตสง ทคำนวณจากฐานจำนวนประชาการเสยงแตละโรคในครอบครวทสำรวจทงหมด กอาจใชกำหนดเปนประเดนปญหาสขภาพได

4.4. การกำหนดประเดนสขภาพโดยใชการสงเกต

การสงเกต (observation) เปนอกวธหนงทสำคญมากสำหรบการดำเนนงานทางเวชศาสตรชมชน กลาวคอ โรคบางโรคอาจยงไมมผปวยเลย แตแพทยมความตองการปองกนไมใหโรคนนเกดขนดงกลาวแลวขางตน โดยจากการเกบขอมลจากการสงเกตพบวา ในชมชนมปจจยเสยงตอการเกดโรคนนได กอาจกำหนดใหเปนประเดนปญหาสขภาพขนมาไดเชนกน เชน ในชมชนมสนขทชาวบานเลยงปลอยปละละเลยจำนวนมาก แตไมมผปวยโรคกลวนำหรอโรคพษสนขบา

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

44

(rabies) เลยในรอบ 10 ปทผานมา เรากยงสามารถกำหนดใหเปนประเดนปญหาสขภาพได เนองจากตองแกไขปญหาสนขเพอปองกนโรคพษสนขบานนเอง แตแพทยตองอธบายถงเหตผลความจำเปนวาทำไมจงเลอกประเดนนแมยงไมมผปวย ในตวอยางโรคพษสนขบา อาจตองอธบายถงมตของความสญเสยงบประมาณดานวคซนปองกนโรคพษสนขบาสำหรบคน หรอความรนแรงของโรคทมอตราผปวยตายสงมากถงรอยละ 100 หมายถงเมอปวยหรอมอาการแลวจะเสยชวตทกราย แมในชมชนมสลมทไมมการเลยงสนขแตมการเลยงแมวจำนวนมาก กมความเสยงตอโรคกลวนำหรอโรคพษสนขบานไดเชนเดยวกน ในบางชมชนมแมลงวนจำนวนมากจากการทงขยะและไมกำจดขยะอยางถกตอง อาจนำมาสการระบาดของอหวาตกโรคได กจำเปนตองกำจดขยะเพอลดจำนวนแมลงวน เพอปองกนอหวาตกโรคไมใหเกดขน บางชมชนมยงลายบานจำนวนมากตอนกลางวน จะมความเสยงตอการระบาดของไขเลอดออกได จงมความจำเปนตองรณรงคใหชมชนตระหนกและใหความรวมมอในการกำจดแหลงเพาะพนธยงลายบาน บางชมชนอาจสงเกตวามการขบขมอเตอรไซคโดยไมนยมสวมหมวกนรภยหรอหมวกกนนอค อาจทำใหเกดอบตเหตเปนการบาดเจบทศรษะทรนแรง (severe head injury) ได จงอาจตองใหความสำคญกบการบงคบใชกฎหมายเรองน เปนตน

ดงนน จากขอมลดานสงแวดลอมหรอปจจยเสยงตางๆ ทสงเกต/สำรวจไดเหลานในชมชน นกศกษาแพทยจำเปนตองอธบายใหไดวา หากตองการลดหรอกำจดปจจยดานสงแวดลอมนนเพอปองกนโรคอะไร จงจะเปนการศกษาทเกยวของกบเวชศาสตรชมชนซงเกยวของโรคดานการแพทย

นอกจากน หลกการทควรพจารณาอกประการ คอ เราจำเปนตองกำหนดประเดนปญหาสขภาพตางๆ ใหมความเฉพาะเจาะจงเปนโรคๆ ไป เพราะองคความรเกยวกบปจจย/สาเหต และการปองกนโรคตางๆ จะมความเฉพาะเจาะจงสำหรบโรคแตละโรค นกศกษาแพทยจงควรศกษาวาโรคทสนใจมความเกยวของกบปจจยเสยงใด หากลดปจจยเสยงเหลานนแลว จะสามารถปองกนหรอลดจำนวนผปวยโรคทสนใจลงได หากกำหนดประเดนปญหากวางๆ เชน ลดโรคเรอรง ซงมอยจำนวนมาก ไมวาเบาหวาน ความดนโลหตสง โรคเอดส การแกไขปญหาจะไมมทศทางทชดเจนและขาดประสทธภาพในการทำงาน และแกไขปญหาสขภาพของชมชนไมไดจรง

4.5 การวเคราะหทายบท

รปแบบการเรยนการสอนเวชศาสตรชมชนในสถาบนการศกษาดานการแพทยยงมความหลากหลายไมตายตว ในบทนไดนำเสนอวธการกำหนดประเดนปญหาทางสขภาพชมชนโดยใชวธการทชดเจน 3 วธ โดยเฉพาะอยางยงวธการใชการสงเกตทไมคอยมหนงสอหรอตำราเขยนบรรยายไวมากนก นอกจากน ยงไดนำเสนอแนวคดทางเวชศาสตรชมชนทกำหนดประเดนปญหาสขภาพไดสองทาง คอ เรมดวย “โรค” กบ เรมดวย “ปจจยเสยง” โดยเฉพาะอยางยงการเรมดวย “ปจจยเสยง” ทมอยในชมชนตงแตโรคยงไมเกดขน นบเปนสงสำคญทสอดคลองกบหลกการ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

45

ปองกนขนท 1 (primary prevention) แตนกศกษาแพทยจำเปนตองเชอมโยงใหไดวาลดปจจยเสยงนนเพอปองกนโรคใด

4.6 สรป

ในการกำหนดประเดนปญหาสขภาพในชมชน นกศกษาแพทยจำเปนตองอธบายใหไดอยางชดเจนวาทำไมจงกำหนดประเดนทเราสนใจใหเปนประเดนปญหาสขภาพ ไมวาจะเรมกำหนดประเดนดวย “โรค” หรอ เรมตนดวย “ปจจยเสยง” กตาม หากสนใจเพอลด “ปจจยเสยง” กตองอธบายใหไดอยางจำเพาะเจาะจงวาเพอจดประสงคในการปองกนหรอลดปญหาโรคอะไร เพอใหการดำเนนงานแกไขปญหาสขภาพนนเปนไปอยางมทศทางและมประสทธภาพ.

เอกสารอางอง

1. World Health Organization. Treatment of Tuberculosis: Guidelines for National Programmes. Third Edition. 2003.

2. www.ddc.moph.go.th/cdc/edoc/opdc/2548/2)KPI_2548.doc (สบคนขอม ลวนท 14 มนาคม 2557).

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

46

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

47

บทท 5 การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพทางเวชศาสตรชมชน

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ

1. อธบายความสำคญของการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชนได 2. อธบายหลกการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชนได 3. อธบายวธการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชนได 4. จดทำและประยกตใชประโยชนการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชนได

หวขอ

5.1 ความสำคญและหลกการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชน 5.2 วธการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชน 5.3 การวเคราะหทายบท

5.4 สรป

5.1 ความสำคญและหลกการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชน

การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพในชมชน ซงเปนขนตอนทสองของการวนจฉยสขภาพชมชน เปนอกทกษะหนงทนกศกษาแพทยมความจำเปนตองมความรและประสบการณ เนองจากในการทำงานจรงในชมชน มกมประเดนปญหาสขภาพมากมายทตองพจารณาดำเนนการแกไข แตดวยขอจำกดทางทรพยากรทกอยาง ไมวาจะเปนจำนวนบคลากร จำนวนงบประมาณ วสดอปกรณครภณฑ เครองมอเครองใชตางๆ หรอแมแตเวลาทมอยกมจำกด นอกจากนภาระงานหลายอยางของแพทย ไมวางานบรหาร งานบรการ งานวชาการ และงานดานอนๆ ทำใหแพทยตองเลอกเอาประเดนปญหาสขภาพเพยงบางปญหาเทานนมาดำเนนการใหไดผล การฝกปฏบตเพอเสรมความร ความเขาใจ ทกษะ และประสบการณของนกศกษาแพทยมกมขอจำกดดานขอมลทมอย อาจทำใหตองปรบแนวทางการฝกปฏบตเพอใหสอดคลองกบบรบททเปนอยจรงและไมใหเกดความสบสนทางดานการเลอกเกณฑตางๆ มาใชภายใตชวงเวลาการฝกปฏบตทมอยอยางจำกดมากๆ การกำหนดแนวทางทชดเจนสำหรบการฝกปฏบตจงมความจำเปน เพอใหการฝกปฏบตในระยะเวลาอนสนมประสทธภาพมากทสด

การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพในชมชน ชวยใหแพทยและเจาหนาทในพนทไดทราบวาปญหาทตองแกไขซงมความสอดคลองกบบรบทความเปนจรงของพนทมากทสดคอปญหาอะไร ซงอาจแตกตางจากปญหาสขภาพทกำหนดมาจากนโยบายสวนกลางกได หากเรา

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

48

ละเลยไมสนใจปญหาสขภาพของพนท มงแตตอบสนองนโยบายสวนกลาง ปญหาในพนทซงแตกตางจากนโยบายกไมไดรบการแกไขอาจเปนระยะเวลานานหลายๆ ปได

การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพ มหลกการสำคญ คอ ควรใชกระบวนการทครอบคลมหลายๆ ดานหรอหลายๆ เกณฑ จะทำใหไดประเดนปญหาสขภาพทควรแกไขจรงๆ ไมใชการใชกระบวนการเพยงเกณฑใดเกณฑหนงทอาจทำใหไดประเดนปญหาทไมสะทอนความเปนจรง ไดแก หากเราใชเกณฑเพยงอตราปวยหรออตราตาย 10 อนดบแรกมาเพอแกปญหา โรคทไมตด 10 อนดบแรกกจะไมไดรบการแกไขหรอถกละเลยไป ทงทบางครงอาจเปนโรคทม ความสำคญและมความคมทน/คมคากบการแกไข เชน โรคพษสนขบา วณโรค โรคเรอน เปนตน การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพโดยกระบวนการใชเกณฑหลายเกณฑอยางรอบดาน ซงรวมถงความคดเหนจากชมชน และการศกษาถงกลยทธการแกไขปญหาทเปนไปได จงเปนกระบวนการทใหไดประเดนปญหาทควรแกไขอยางครอบคลมและเปนวทยาศาสตรอยางมเหตมผลนนเอง

5.2 วธการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชน

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถฝกปฏบตอยางมประสทธภาพภายใตเวลาอนจำกด การมเกณฑทชดเจนเปนรปธรรมจงมความจำเปนมาก หากเกณฑทใชเปนนามธรรมทตดสนไดหลายแบบโดยหาขอสรปไดยากหรอไมไดเลย อนอาจจะมขอโตเถยงหรอโตแยงไดมาก ยอมทำใหเกดความสบสนเมอนำมาฝกปฏบตจรง ดงนน จงขอกำหนดแนวทางสำหรบการเลอกเกณฑทเปนรปธรรมเพอใหนกศกษาแพทยไดนำประเดนปญหาสขภาพทไดมาแลวมาจดลำดบความสำคญไดงายขนและอธบายไดเปนรปธรรมโดยมขอโตแยงหรอถกเถยงไดนอยลง อยางไรกตาม นกศกษาแพทยยงคงสามารถกำหนดเกณฑตางๆ ไดเอง แตตองอธบายรายละเอยดของเกณฑนนๆ ใหเปนทเขาใจไดอยางเปนรปธรรมและใชไดจรง

เนองจากเกณฑทใชในการจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพในชมชนมหลายวธ1-4 ในท น จะประย กต ด ดแปลงบางส วนมาจากเกณฑ ของ คณ ะสาธารณส ขศาสตร มหาวทยาลยมหดล4 โดยมเกณฑทงหมด 4 เกณฑ โดยไมตองมการถวงนำหนก คอ

5.2.1 ขนาดปญหาของผปวยแตละโรคในชมชน

โดยทวไป เราอาจไดขอมลขนาดความชกของผปวยจากขอมลทตยภมทสถานบรการดานสขภาพ เพอเปรยบเทยบกนระหวางโรคตางๆ ทเกดขนในชมชน หากขอมลทตยภมมความครบถวนสมบรณถกตองและทนสมย กสามารถนำมาใชประโยชนไดเลย อยางไรกตามในทางปฏบต นกศกษาแพทยอาจไมไดขอมลทตยภมทสมบรณ หรอไมสามารถแยกไดตามพนทหมบานทนกศกษาแพทยรบผดชอบ เราจงอาจจำเปนตองสำรวจขอมลเองเพอใหไดขอมลปฐมภมมาใชประโยชน คำถามทพบบอย คอ จะใชฐานจำนวนตวอยางใดในการคดคำนวณความชกของโรค เนองจากนกศกษาแพทยอาจไมไดสำรวจครบทกครวเรอน หรอสมภาษณไดทกคนทอยในหมบาน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

49

ทรบผดชอบ ซงเราถอวาเปน “ขอจำกด” ในการดำเนนงานทตองระบหรอกลาวไวในรายงาน การดำเนนงานหรอชมชนทกอยางจะม “ขอจำกด” เสมอ แตนกศกษาแพทยตองรเทาทนและอธบายใหเขาใจได ดงนน ฐานจำนวนตวอยางทใชคำนวณความชกของโรค จงอาจเปนจำนวนตวอยางผถกสมภาษณทงหมด จำนวนตวอยางสมาชกในครวเรอนทสำรวจทงหมดกได อยางไรกตาม ฐานจำนวนตวอยางของแตละโรคควรเปนฐานประชากรเสยงของโรคนนๆ ทสำรวจมา การใหคะแนนขนาดของปญหาโดยใชอตราความชกของผปวยแตละโรค ใชเกณฑในตามตารางท 5-1

ตารางท 5-1 เกณฑการใหคะแนนอตราความชกของผปวย

อตราความชกของผปวย คะแนน ไมมเลย 0 มไมเกนรอยละ 25 1 รอยละ 26 – 50 2 รอยละ 51 – 75 3 รอยละ 76 – 100 4

5.2.2 ความรนแรงของโรค

ความรนแรงของโรคสวนใหญวดไดจากอตราผปวยตาย หรอ อตราปวยตาย (case fatality rate) โรคบางโรคอาจมการคำนวณอตราผปวยตายไวชดเจน เชน อตราผปวยตายจากไขหวดนกรอยละ 705 อตราผปวยตายจากโรคพษสนขบาหรอโรคกลวนำรอยละ 100 เปนตน การพจารณาใชอ ตราผป วยตายของโรคใดๆ จะเปนลกษณะในทางวชาการ ทต องมแหลงอางอง ดงนน นกศกษาแพทยจำเปนตองระบแหลงอางองสำหรบแตละโรคไวดวยเสมอ การใหคะแนนความรนแรงของโรคโดยใชอตราผปวยตายของแตละโรค ใชเกณฑในตามตารางท 5-2

ตารางท 5-2 เกณฑการใหคะแนนอตราผปวยตาย

อตราผปวยตาย คะแนน ไมมเลย 0 มไมเกนรอยละ 25 1 รอยละ 26 – 50 2 รอยละ 51 – 75 3 รอยละ 76 – 100 4

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

50

5.2.3 ความเปนไปไดของวธการแกไขปญหา

โรคบางโรคมกลยทธในการจดการหรอควบคมโรค (Strategy) ทชดเจน ไดแก วณโรคมกลย ทธ DOTS (Directly-Observed Treatment, Short-course) โรคต ดเช อ เฉ ยบพล นระบบทางเดนหายใจในเดก (ไขหวด/ปอดอกเสบ) มกลยทธการบรบาลมาตรฐานหรอ SCM (Standard Case Management) โรคเอดส อาจใช กลย ทธ ด านการป องก นการต ด เช อ HIV (Human Immunodeficiency Virus) โดยใช condom 100% ซงเป นการปองกนขนท หน ง (primary prevention) เปนตน โรคบางโรคอาจกลาวไดวามกลยทธแตอาจไมไดระบกนอยางชดเจน ไดแก โรคตดตอทางเพศสมพนธอาจใชกลยทธโดยการจดตงคลนกเฉพาะโรค ไขเลอดออกอาจใชกลยทธการมสวนรวมของชมชน (community participation) เนองจากยงไมมวคซนเฉพาะปองกนโรคไขเลอดออก แตโรคหลายโรคกมกลยทธดานวคซนทชดเจนแลว เชน โปลโอ คอตบ ไอกรน บาดทะยก ตบอกเสบบ หด หดเยอรมน เปนตน

สวนการพจารณาวาโรคใดเปนนโยบายระดบชาตหรอจากสวนกลางหรอไม อาจพจารณาจากนโยบายของกระทรวงสาธารณสขทประกาศเปนปๆ ไป หรออาจพจารณาจากแบบการตรวจราชการของกระทรวงสาธารณสขวามโรคใดบางในปนนๆ สวนนโยบายในระดบทองถน อาจพจารณาจากองคกรปกครองสวนทองถนทอาจประกาศวาโรคใดอยในนโยบายในปนน อาจสอบถามจากเจาหนาทดานสขภาพในทองถนนนๆ วา ปทผานมาหรอปนไดรบงบประมาณสนบสนนการปองกน/ควบคมโรคใดบางจากขององคกรปกครองสวนทองถน (อปท.) การจดสรรงบประมาณใหโรคใดผานกองทนหลกประกนสขภาพในระดบทองถนหรอพนท6 จงอาจถอไดวาหนวยงานปกครองสวนทองถนนนใหความสำคญระดบนโยบาย

การใหคะแนนความเปนไปไดของวธ การแกไขปญหาโดยใชกลยทธการแกไขปญหา (Strategy) และการเปนนโยบาย ใชเกณฑในตามตารางท 5-3

ตารางท 5-3 เกณฑการใหคะแนนกลยทธในการแกไขปญหา (Strategy) และการเปนนโยบาย

กลยทธการแกไขปญหา (Strategy) และการเปนนโยบาย คะแนน ม/ไมมกลยทธ และไมเปนนโยบายทงระดบชาตและระดบทองถน 0 ไมมกลยทธ แตเปนนโยบายระดบชาตเทานน 1 ไมมกลยทธ แตเปนนโยบายระดบทองถน* 2 มกลยทธ และเปนนโยบายระดบชาตเทานน 3 มกลยทธ และเปนนโยบายทองถน* 4 หมายเหต *อาจเปนนโยบายระดบชาตดวยหรอไมกได

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

51

5.2.4 ความสนใจของชมชน

ความสนใจของชมชน ไดจากการทำประชาคมหรอเวทชมชน ซงประกอบดวยการประชมของแกนนำ/ผนำชมชน แตโดยทวไปอาจไมมแกนนำ/ผนำชมชนมารวมประชมจรง โดยอาจมเพยงกลมชาวบานเทานนทมารวมทำเวทชมชน กถอวาเปนขอจำกดของการดำเนนงาน ขอมลทไดกนำมาใหคะแนนตามตารางตอไป การทำเวทชมชน มขอพงระมดระวงอยางหนง คอ อาจไมจำเปนตองประกาศผลคะแนนจากการออกเสยงโหวตของแกนนำ/ผนำชมชน หรอจากกลมชาวบานในเวทชมชนนนเลย เนองจากจะเปนขอผกพนวานกศกษาแพทยตองดำเนนงานแกไขปญหาโรคทมคะแนนสงสดเทานนตามทเวทชมชนรบทราบ แตจรงๆ นกศกษาแพทยยงจำเปนตองนำคะแนนทไดจากเวทชมชน ซงเปนเพยง 1 ใน 4 เกณฑ มาคดคำนวณคะแนนรวมกบเกณฑอนๆ อก 3 เกณฑ จงจะตดสนใจไดวา จะทำโครงการแกไขปญหาสขภาพใดใหชมชน การไมประกาศผลคะแนนจากการออกเสยงในเวทชมชน แตนำกลบไปคดรวมกบเกณฑอนๆ ใหครบถวนกอน ไมอาจถอวา เราไมจรงใจกบชมชน แตกระบวนการในการจดลำดบความสำคญยงไมสนสดจรงๆ และอาจตองอธบายใหชาวบานทเขารวมทำประชาคมหรอเวทชมชนเขาใจดวย การออกเสยงโหวต จงอาจใชวธลงคะแนนลบเขยนใสกระดาษและหยอนลงในกลองทเตรยมไป จากนนนำกลบไปนบคะแนนภายหลง นกศกษาแพทยไมควรใชวธลงคะแนนแบบเปด เชน ยกมอโหวต หรอกาคะแนนโหวตในกระดานใหแกนนำ/ผนำชมชนหรอกลมชาวบานเหนกนทกคน เปนตน การใหคะแนนความสนใจของชมชนโดยใชลำดบความสนใจของชมชน ใชเกณฑในตามตารางท 5-4

ตารางท 5-4 เกณฑการใหคะแนนลำดบความสนใจของชมชน

ลำดบความสนใจของชมชน คะแนน ไมมเลย 0 มไมเกนรอยละ 25 1 รอยละ 26 – 50 2 รอยละ 51 – 75 3 รอยละ 76 – 100 4

เมอไดคะแนนจากเกณฑครบทง 4 เกณฑแลว นำคะแนนทไดของแตละโรคมารวมกนโดยใชวธบวก ไมควรใชวธคณกน เนองจากหากมคะแนนของเกณฑใดเกณฑหนงเปนศนย จะทำใหคะแนนการคณทไดของโรคนนๆ เปนศนยดวย แตหากใชวธบวก ผลบวกทไดจะไมเปนศนยจากการมคะแนนของเกณฑใดเกณฑหนงเปนศนย เมอนกศกษาแพทยไดโรคทลำดบความสำคญสงสดแลว กพจารณามาจดทำโครงการจดการดานสขภาพเพอปองกนหรอแกไขปญหาโรคนนๆ ใหชมชนตอไป อยางไรกตาม นกศกษาแพทยอาจพจารณาใชวธคณกได หากคะแนนในทกๆ ชองของ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

52

ทกปญหาสขภาพไมมชองใดเปนศนยเลย นอกจากน การใชวธคณจะทำใหเหนความแตกตางของผลคะแนนในแตละปญหามความชดเจนกวาวธบวก ดงตวอยางในตารางท 5-5

ตารางท 5-5 ตวอยางการใหคะแนนและการจดลำดบความสำคญของปญหา

โรค ขนาดปญหา

ความรนแรง

วธการแกปญหา

ความสนใจของชมชน

รวมดวยวธบวก

รวมดวยวธคณ

ลำดบความสำคญ*

ไขเลอดออก 4 1 0 4 9 0 1 วณโรค 1 1 4 2 8 8 2 โรคกลวนำ 0 4 0 1 5 0 5 เอดส 1 2 3 1 7 6 3 อจจาระรวง 2 1 0 3 6 0 4 หมายเหต *การจดลำดบความสำคญของปญหาโดยใชวธบวก

5.3 การวเคราะหทายบท

การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพในชมชน นอกจากจะชวยใหนกศกษาแพทยไดเรยนรถงความสำคญและประโยชนจากการจดลำดบความสำคญแลว ยงชวยใหนกศกษาแพทยไดฝกคดวเคราะหอยางเปนวทยาศาสตรรอบดานเพอตดสนใจเลอกปญหาสขภาพในชมชนมาใหได 1 ปญหาเพอไปจดทำโครงการแกไขปญหาสขภาพชมชนตอไป วธการจดลำดบอาจมหลากหลายมากมาย แตในการฝกปฏบตจรงจะมขอจำกดของเวลาในการศกษา จงตองจดกระบวนการเรยนรทงายทสดแตนกศกษาแพทยยงสามารถจบหลกการและนำไปประยกตใชไดตอไปจรงอยางเปนรปธรรม โดยเฉพาะอยางยงหลกเกณฑทเกยวกบความเปนไปไดของวธการแกไขปญหา ทพยายามปรบเปลยนโดยจดรปแบบหลกเกณฑใหชดเจนเปนรปธรรมและมขอถกถยงโตแยงกนนอยทสด โดยประยกตใชประสบการณตรงทไดทำงานในแผนงานควบคมวณโรคแหงชาตของกระทรวงสาธารณสขเปนเวลาหลายปมาใชใหเกดประโยชนตอการเรยนการสอนนกศกษาแพทยในหวขอน

5.4 สรป

การจดลำดบความสำคญของปญหาสขภาพชมชน ชวยใหไดปญหาสขภาพทสำคญทสดมาจดทำโครงการในการแกไขปญหาสขภาพของชมชนตอไปภายใตขอจำกดดานทรพยากรทมอย การจดลำดบความสำคญของปญหาจำเปนตองใชหลกเกณฑหลายๆ เกณฑ มารวมกนพจารณาใหเกดความรอบดานมากทสด เพอใหไดปญหาทเหมาะสมทสดในการแกไขใหสำเรจเกดประโยชนกบชมชนตอไป.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

53

เอกสารอางอง

1. วณภา ทบเทยง. “การวนจฉยชมชน” ใน เอกสารการสอนชดวชา วทยาการระบาดและการ

ควบคมโรค. หนวยท 5. ปรบปรงครงท 2.นนทบร: สำนกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมา

ธราช, 2556.

2. ดสต สจรารตน. “วทยาการระบาดเชงพรรณนา” ใน ประมวลสาระชดวชา วทยาการระบาด

ประยกต ก บการพ ฒนาสขภาพและสงแวดลอม . หนวยท 4. พมพ ครงท 2. นนทบร :

สำนกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2554.

3. เพยงจนทร เศวตศรสกล และ สรศกด บรณตรเวทย. การดำเนนโครงการสาธารณสขในชมชน. คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2543.

4. อมาวส อมพนศรรตน. กระบวนการดำเนนงานอนามยชมชน ใน อนามยชมชน เลม 2 (เรณวรรณ หาญวาฤทธ บรรณาธการ). บทท 2. นนทบร: บรษท ยทธรนทร การพมพ จำกด, 2540.

5. http://www.thaieditorial.com/tag/อาการของไขหวดนก (สบคนขอมลวนท 14 กมภาพนธ พ.ศ. 2555).

6. สำนกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต. คมอปฏบตงานกองทนหลกประกนสขภาพในระดบทองถนหรอพนท. ฉบบปรบปรง พ.ศ. 2557. บรษท สหมตรพรนตงแอนดพบลชชง จำกด, 2557.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

54

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

55

บทท 6 หลกการจดทำโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชน

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ

1. อธบายหลกการจดทำโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนในแตละหวขอได 2. อธบายวธการสำคญในการจดทำโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนแตละหวขอได

3. จดทำโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนได

หวขอ

6.1 ชอโครงการ 6.2 หลกการและเหตผล 6.3 การทบทวนเอกสารทางวชาการทเกยวของ 6.4 วตถประสงคโครงการ 6.5 มาตรการแกไขปญหาสขภาพ (Intervention) 6.6 ผลประโยชนทคาดวาจะไดรบ

6.7 การประเมนโครงการ 6.8 การวเคราะหทายบท

6.9 สรป

โครงการมความแตกตางจากแผนงาน กลาวคอ แผนงานเปนการกำหนดการปฏบตงานในระยะยาวหลายๆ ป สวนโครงการเปนการกำหนดการปฏบตงานในระยะสนๆ มกำหนดระยะเวลาสนสดชดเจนและมกไมเกน 1 ป บางครงแผนงานจะมโครงการยอยๆ หลายโครงการอยในแผนงานกได สำหรบนกศกษาแพทย ลกษณะงานแกไขปญหาสขภาพททำในชมชนเพอฝกปฏบตจะเปนลกษณะโครงการ ในทนจะใหขอแนะนำบางประการทสำคญเพอใหการเขยนและจดทำโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนเปนไปไดงายขนในทางปฏบต และสามารถดตวอยางโครงรางโครงการแกไขปญหาสขภาพชมชนไดใน ภาคผนวก

6.1 ชอโครงการ

ชอโครงการอาจตงโดยใชคำคลองจอง เพอเปนการสรางความสนใจและงายตอการจดจำ แตก ควรสอถ งว ตถ ประสงคหลก มาตรการหรอผลกระทบทเก ดจากการทำโครงการดวย นอกจากน ควรระบสถานทเปนคำสนๆ ทอาจเปนลกษณะเฉพาะของพนทดำเนนการดวยกได

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

56

6.2 หลกการและเหตผล หลกการและเหตผลมกจำเปนตองแสดงใหเหนถงความสำคญของการจดทำโครงการ

โดยเฉพาะอยางยงหากจำเปนตองมการของบประมาณเพอดำเนนการ ยงตองแสดงใหเหนความสำคญวาทำไมจงตองทำโครงการนนๆ อยางไรกตาม นกศกษาแพทยกยงจำเปนตองฝกฝนในการเขยนหลกการและเหตผลเพอแสดงใหเหนถงความสำคญวาโครงการมนำหนกทจะตองดำเนนการ หลกการเขยนความสำคญ มอยางนอย 4 ประการ คอ

1. ขอมลสถานการณทางระบาดวทยา โดยใชหลกระบาดวทยาเชงพรรณนา1-2 กลาวคอ ควรบรรยายสถานการณโรคหรอปจจยเสยงทมอยในมต “สถานท” ตงแตระดบโลก ทวปหรอภมภาคของโลก ประเทศ ภาค จงหวด ลงไปถงระดบพนทหมบานทจะทำโครงการเปรยบเทยบกนวา มสถานการณรนแรงอยางไร ถาสถานการณรนแรงมาก ยงมความสำคญมาก การใชขอมลทางระบาดวทยาน จำเปนตองระมดระวงในเรองความถกตองและความครบถวนสมบรณของขอมล เพราะขอมลมกมการรายงานตำกวาเป นจรง โดยเฉพาะขอมลของประเทศไทยและประเทศกำลงพ ฒนาตางๆ นอกจากน เวลาทเปรยบเทยบควรอยในปเดยวกน หรอชวงระยะเวลาเดยวกนเพอใหเปรยบเทยบกนได โดยอาจแสดงใหเหน “แนวโนม” สถานการณตามมต “เวลา” ดวยกไดวารนแรงเพมขนอยางไร และโดยทวไป มกใชขอมลระบาดวทยาทเปนอตราความชกหรออตราอบตการณของโรคหรอปจจยเสยงทสนใจ

2. ขอมลลกษณะธรรมชาตของโรค โดยตองแสดงใหเหนถง “ความรนแรงของโรค” หรอ “ความรนแรงของภาวะแทรกซอนจากโรค” เพอโนมนาวใหเหนวามความจำเปนตองทำโครงการของเรา โดยเฉพาะในกรณทสถานการณโรคไมสามารถแสดงใหเหนวามความรนแรง แตหากลกษณะธรรมชาตของโรคหรอภาวะแทรกซอนทมความรนแรง กสามารถทำใหเหนความสำคญของโครงการได กรณตวอยาง ไดแก - โรคพษสนขบาหรอโรคกลวนำ (rabies) แมไมเคยเกดในชมชนมานานหลายป แตลกษณะธรรมชาตของโรคทมอตราผปวยตาย (case-fatality rate) ทสงถงรอยละ 100 คอ ถาปวยแลวจะเสยชวตทกราย กจะทำใหเหนความสำคญของปญหานได

- ความดนโลหตสง ควรกลาวถงภาวะแทรกซอนทรนแรงเปนสำคญ คอ หลอดเลอดในสมองแตก ททำให เส ยช ว ตหรอพ การรนแรงท ต องเป นภาระการดแลของครอบครวระยะยาวตอไป โดยถาเปนไปไดกควรแสดงใหเหนถงตวเลขหรอขอมลอตราตายจากภาวะแทรกซอนนนๆ ดวย เพอใหมนำหนกของความสำคญทเปนรปธรรมมากขน

- อบตเหตจากการจราจร ควรกลาวถงความรนแรงจากการบาดเจบทสมอง ซงทำใหเสยชวตและเกดความพการรนแรงตองการดแลเชนเดยวกน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

57

3. ภาระงบประมาณจำนวนมากทตองใชจดการแกไขปญหาโรคนนๆ เชน งบประมาณทตองใชในการดแลภาวะแทรกซอนจากเบาหวานหรอความดนโลหตสง คอ ภาวะทางไตหรอตา งบประมาณทตองใชในการดแลโรคปอดอดกนเรอรงจากการสบบหร ภาระงบประมาณจากการดแลรกษาโรคของผสงอายในสงคมผสงอายปจจบน เปนตน

4. ความสำคญของกลมเสยง เชน วยทำงานหรอวยเดกทเปนอนาคตของชาต ทอาจตองมาเสยชวตกอนวยอนควรหรอเกดความพการทควรปองกนได เปนตน ทงน อาจใชขอมลสถานการณโรคหรอปจจยเสยงทางระบาดวทยาเชงพรรณนาในมต “บคคล” มาใชประกอบดวยกได

6.3 การทบทวนเอกสารทางวชาการทเกยวของ

โดยทวไป การทบทวนเอกสารทางวชาการทเกยวของ มประโยชนในหลายกรณ หากยงไมมมาตรการแกไขปญหา (intervention) ทจะดำเนนการ หรอมแลวแตไมแนใจวามาตรการนนดจรงหรอไม การทบทวนเอกสารทางวชาการกจะชวยใหเราคนหามาตรการทเหมาะสมทสดได โดยอาจตองคนหาเอกสารทางวชาการทงในและตางประเทศผานเครอขายอนเทอรเนต ในกรณทพบวาเปนมาตรการใหมมใชเฉพาะในตางประเทศ ยงไมมใครใชในประเทศไทย การเลอกใชมาตรการนนจำเปนตองระมดระวงอยางมาก อาจตองมการทดสอบหรอทดลองใชมาตรการนนใหดเสยกอน จงจะนำมาใชได แตถาเปนมาตรการทใชกนทงในและตางประเทศแลว กควรทบทวนเอกสารทางวชาการวา มผลด ผลเสยและมขอจำกดในการใชมาตรการนนอยางไรบาง แลวนำมาสรปวา ทำไมเราจงเลอกใชมาตรการนนในโครงการของเรา บางครง เราอาจคนหาเอกสารทางวชาการไดจำนวนนอยเนองจากไมคอยมการเผยแพรผานเครอขายอนเทอรเนต กอาจจำเปนตองอาศยเอกสารทางวชาการทเทยบเคยงไดใกลเคยงทสด มาตรการทเลอกมานนหากมคำแนะนำจากหนวยงานหรอองคการทเกยวของนาเชอถอ มาตรการนนกนาจะนำมาใชไดและเปนประโยชน แตกตองมการทบทวนเอกสารทางวชาการในแงการนำไปไดใชจรงใหรอบคอบดวยเชนเดยวกน

6.4 วตถประสงคโครงการ

เราอาจถอไดวาวตถประสงคโครงการเปน “หวใจ” ของการเขยนหรอจดทำโครงการกวาได เพราะวตถประสงคของโครงการจะสะทอนถง “ความสำเรจ” ของโครงการเมอสนสดโครงการ การจดทำวตถประสงคจงตองอาศยความละเอยดรอบคอบอยางมาก และตองไมตงวตถประสงคแบบ “ขอไปท” คอตงๆ ไปกอนเพอทำใหโครงการเสรจและคอยไปวากนขางหนาวาจะทำไดจรงหรอไม การทำแบบนมความเสยงเปนอยางมากทจะทำใหโครงการเกดความลมเหลว เพราะวตถประสงคทต งอาจไมสะทอนความเปนจรงของการทำโครงการเลยกได หากเปนเชนนน งบประมาณทใชไปในการทำโครงการกสญเปลา นอกจากน การตงวตถประสงคยงตองคำนงถงปจจยอนๆ ทเกยวของอกหลายดาน ไดแก ความเพยงพอของงบประมาณ ประสทธภาพของ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

58

มาตรการทจะทำในโครงการ เปนตน ซงจะไดกลาวตอไปในประเดน “ความเปนไปได” ของวตถประสงคทจดทำขนมา

วตถประสงคน บเป น “ผลผลต” หรอ “output” ของโครงการ คอ “เม อส นส ด” โครงการแลวสามารถวดได “ทนท” สวนการนำสงทไดจากโครงการไปใช มกไมกำหนดไวในวตถประสงคของโครงการ เพราะ “การนำไปใช” จำเปนตองอาศย “ระยะเวลาททอดออกไปอกระยะหนง” ซงจะกลาวตอไปในการประเมนโครงการ

หลกการสำคญบางประการของการตงหรอจดทำวตถประสงค3-4 มดงน 1. “ความเปนไปได” (sensible) หรอ “สมเหตสมผล” (reasonable) กลาวคอ การตงวตถประสงคควรอยในวสยภายใตศกยภาพและทรพยากรของเราททำได หากอยนอกเหนอจากศกยภาพทเกนความควบคมหรออยนอกเหนอความสามารถของผทำโครงการ กไมควรตงไวในวตถประสงค ตวอยาง เชน การใหความรกบกลมเปาหมาย วตถประสงคจงควรเปน “การมความร” หรอ “การมความรเพมขน” ซงวดได “ทนท” เมอสนสดโครงการ และอยภายใตศกยภาพทควบคมดแลไดของผจดทำโครงการ แต “การนำความรไปใช” ไมควรนำมาจดทำเปนวตถประสงคของโครงการเพราะมกอยนอกเหนอศกยภาพและการควบคมของเรา เชน ถาเราใหความรเรองการปรบสภาพแวดลอมภายในบานเพอลดความเสยงของการลนหกลมของผสงอาย โดยวดระดบความรหลงการใหความรแลววากลมเปาหมายทเขารวมโครงการ “มความร” หรอ “มความรเพมขน” เกยวกบเรองนแลวตามวตถประสงคของโครงการ แต ไม ควรต งว ตถ ป ระสงค ต อ ไปว า กล ม เป าหมายได ป ร บสภาพแวดลอมภายในบานดวย เพราะเปนการนำความรทไดไปใช ซงจดวาเปน “การนำไปใช” คอสามารถนำสงทไดจากโครงการไปใชใหเกดประโยชนไดจรง ซงจะไดกลาวตอไป การนำไปใชนจะมปจจยอนๆ ทอยนอกเหนอศกยภาพซงเราควบคมไมไดอกมากมาย ไดแก ฐานะทางเศรษฐกจของครอบครว การเหนความสำคญรวมกนของสมาชกคนอนๆ ในครอบครว เปนตน หากครอบครวนนมฐานะยากจน หรอสมาชกคนอนๆ ในครอบครวไมเหนดวยกบการปรบสภาพแวดลอมภายในบาน การดำเนนการนนกไมสามารถเกดขนได แมกลมเปาหมายทเขารวมโครงการมความรตามทเราตองการแลวกตาม กอาจนบเปนขอจำกดหรอเปนปญหาอปสรรคทตองหาทางแกไขกนตอไป อยางไรกตาม หากในโครงการกำหนดมาตรการดานการปรบสภาพแวดลอมภายในบานของกลมเป าหมาย โดยอาจให การสนบสนนทรพยากรดานการปรบสภาพแวดลอมไวดวย เชน งบประมาณ หรอ มการจดซอปนซเมนตและทราย พรอมทงจดหาชางผชำนาญชวยทำใหดวย และกลมเปาหมายกยนดใหมการปรบปรงสภาพแวดลอมในบานของตน ถาเปนเชนน กจะสามารถกำหนดไวเปนวตถประสงคของโครงการนนได เพราะอยภายใตศกยภาพทควบคมไดของผทำโครงการ แตหากไมสามารถทำเชนนนได กไมควรตงเปนวตถประสงคของ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

59

โครงการ ดงนน การตงวตถประสงคจงตองคำนงถง “ความเปนไปได” และ “ความมเหตผล” โดยประเมนจากศกยภาพทอยภายใตการควบคมของผจดทำโครงการนนเอง นอกจากน ในประเดนของความเปนไปไดหรอความมเหตผลของการจดทำวตถประสงคน ควรคำนงถงเรอง “ระยะเวลา” (time) ในการดำเนนงานโครงการดวย โดยวตถประสงคตองสามารถประเมนผลไดภายใตเวลากำหนดเมอสนสดโครงการ หากผลทต องการตองใชเวลานานกวาระยะเวลาทโครงการกำหนด วตถประสงคนนกจะไมสามารถวดไดอยางถกตองเปนรปธรรม ดงนน เราจงมกไมกำหนดการนำสงทกลมเปาหมายไดจากโครงการไปประยกตใช ใหเปนวตถประสงคของโครงการ เพราะตองใชเวลาททอดออกไปกวาจะเหนผลสำเรจได เชน การปรบสภาพแวดลอมภายในบาน ทจำเปนตองใชเวลานานอาจเปนครงถงหนงป จงมกกำหนดไวเปนการประเมนตดตาม “การนำไปใช” แทนทจะเปนวตถประสงคของโครงการ

2. วตถประสงคทตงตอง “วดได” (measurable) นนคอ ตองวดไดในเชงปรมาณ การตงวตถประสงคจงนยมตงเปน “สดสวนรอยละ” เพอใหวดไดอยางเปนรปธรรม ไดแก กลมเปาหมายอยางนอยรอยละ ... มความรเกยวกบ ... การตงวตถประสงคทว ดไมได จะไมม ประโยชนในการดำเนนงาน เพราะจะไมสามารถกำหนดและประเมนผลความสำเรจของโครงการได

3. วตถประสงคทดจะตองอยในวสยทมโอกาสทำไดสำเรจ (attainable/obtainable) วตถประสงคจงตองกำหนดไวไมสงเกนความเปนจรงซงผจดทำโครงการทำไมได เชน รอยละ 100 ซงมโอกาสสำเรจไดยาก หรอแมมโอกาสสำเรจได กอาจมขอจำกดหรอปญหาอปสรรคในวนทเราดำเนนงานโครงการจนทำใหไมสามารถทำไดรอยละ 100 กได เราจงไมควรกำหนดไวทรอยละ 100 แตกตองไมกำหนดใหตำเกนไปจนทำอยางไรกบรรลวตถประสงคได การกำหนดระดบการวดจงควรใหสงพอเพอใหเกดความทาทาย (challenge) ความสามารถของผจดทำโครงการ แตตองไมสงเกนไปจนทำไมไดดงกลาวแลว นอกจากประเมนจากศกยภาพของผจดทำโครงการแลว ยงตองคำนงถงศกยภาพหรอธรรมชาตและขอจำกดของกลมเปาหมายดวย เชน ถาเปนผสงอาย การกำหนดระดบความสำเรจตางๆ อาจไมใหสงเกนไป เพราะผสงอายมกมขอจำกดดานรางกาย การรบรและการเรยนรสงใหมๆ การกำหนดระดบความสำเรจในวตถประสงคจงตองพจารณาใหรอบคอบทงทางดานศกยภาพของผจดทำโครงการและกลมเปาหมาย และควรพจารณาถงความยากงายของมาตรการ (intervention) ทจะนำมาใชดวย

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

60

6.5 มาตรการแกไขปญหาสขภาพ (Intervention)

การกำหนดมาตรการแกไขปญหาสขภาพในชมชน ควรใหมความชดเจนวา เราจะทำเปนการปองกนระดบหรอขนใด กลาวคอ เปนการปองกนขนทหนง สองหรอสาม1 เพราะการปองกนแตละระดบมกลมเปาหมาย ธรรมชาตของมาตรการ และการเลงถงผลความสำเรจแตกตางกนอยางสนเชง ดงนน จงควรหลกเลยงการกำหนดมาตรการใหเปนการปองกนหลายๆ ระดบไวในโครงการเดยวกน เพราะมกทำใหเกดความสบสนและยงยากในการดำเนนงานและการประเมนผล รวมถงการตดตามประเมนสงทเกดขนตอเนองจากโครงการดวย มาตรการบางอยางอาจใชไดทงเปนการปองกนขนทหนงและขนทสาม เชน การออกกำลงกาย อาจเปนการปองกนขนทหนงและขนทสามของความดนโลหตสง แตหากตองการความสำเรจอยางจรงจงในการปองกนขนทสาม เราอาจตองคำนงถงการรบประทานยาอยางถกตองและการดแลโภชนาการอยางถกตองสำหรบผปวยความดนโลหตสงดวย จงจะมโอกาสเกดความสำเรจของการลดโอกาสเกดภาวะแทรกซอนจากความดนโลหตสง แตในการปองกนขนทหนงไมจำเปนตองคำนงถงประเดนเหลาน ดงนน เราจงควรมความชดเจนวาเราจะทำมาตรการทเปนการปองกนระดบหรอขนใด

6.6 ผลประโยชนทคาดวาจะไดรบ

โดยทวไปอาจเขยนเปนผลประโยชนโดยตรงทนาจะเกดขน เชน ตอผปวย ตอครอบครว ตอชมชน อยางไรกตาม ในทางระบาดวทยา เราอาจกำหนดผลประโยชนทอาจเกดขนนในลกษณะของ “ผลกระทบ” หรอ “ผลทเกดจากการนำไปใช” ได ซงจะมความแตกตางกนในมาตรการทเปนการปองกนแตละระดบ เชน ถาเปนการปองกนขนทหนง กสามารถกำหนดผลกระทบไดเปน “ลดอตราอบตการณ...” ถาเปนการปองกนขนทสอง กำหนดไดเปน “ลดอตราความชก...” หรอ “ลดโอกาสเกดภาวะแทรกซอน...” เพราะมาตรการทเปนการปองกนขนทสอง จะชวยใหคนหาผปวยซงไมแสดงอาการใหมารบการรกษาไดเรวขน กจะชวยลดผลเสยจากโรคอนตรายตางๆ ได สวนถาเปนการปองกนขนทสาม กอาจกำหนดผลกระทบเปน “ลดโอกาสเกดภาวะแทรกซอน...” ไดเชนกน เพราะเรามกหวงผลในการดแลรกษาโรคเรอรงตางๆ อยแลว

6.7 การประเมนโครงการ

การประเมนโครงการมหลากหลายรปแบบ ในทนจะพจารณาเฉพาะรปแบบการประเมนหลกเท าน น กลาวค อ การประเม นป จจ ยนำเข า (input) กระบวนการ (process) ผลผลต (output) ผลลพธ (outcome) และผลกระทบ (impact) รายละเอยดทงหมดจะกลาวตอไปภายหลงในบท “หลกการประเมนโครงการ”

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

61

6.8 การวเคราะหทายบท

การเขยนโครงการเพอแกไขปญหาสขภาพในชมชน เปนศลปะอยางหนงท ผ เข ยนโครงการจำเปนตองหมนฝกฝนทกษะใหมความชำนาญในการเขยนโครงการ โดยทวไป ในชวตการทำงานจรง การเขยนโครงการลกษณะน จำเปนตองสงไปของบประมาณในการดำเนนงาน การเขยนโครงการใหมความโดดเดนในดานความจำเปนทตองทำโครงการ การกำหนดวตถประสงคทเหมาะสมเปนไปได การกำหนดมาตรการทเหมาะสมและคมคา และแนวทางการประเมนโครงการทเปนรปธรรม ยอมเปนองคประกอบทสำคญของแหลงงบประมาณทจะพจารณาใหเงนสนบสนน นกศกษาแพทยจงควรเกบเกยวประสบการณและหมนฝกฝนการเขยนโครงการ เพอใหสามารถนำไปประยกตใชไดในการทำงานจรงในอนาคต

6.9 สรป

การเขยนโครงการมหลกการเขยนทสำคญทตองยดไวไมกประการ การเขยนหลกการและเหตผลทดจะชวยบงชถงนำหนกความจำเปนทตองมโครงการนขนมา การทบทวนเอกสารวชาการทเกยวของจะทำใหชวยกำหนดมาตรการดำเนนการทเหมาะสม การเขยนวตถประสงคโครงการ ถอวาเปน “หวใจ” ของโครงการ ผเขยนโครงการจงควรใหความสนใจในสวนนเปนพเศษ การกำหนดวตถประสงคจงควรใหมความเปนไปได วดได และตองมความทาทายแตตองมโอกาสทจะทำไดสำเรจ การกำหนดมาตรการแกไขปญหาสขภาพควรมความจำเพาะชดเจนวาจะทำการปองกนขนใด และผลประโยชนทไดรบควรเขยนในลกษณะทเปนผลกระทบหรอผลจากการนำไปใช.

เอกสารอางอง

1. พนธชย รตนสวรรณ. ระบาดวทยาและวณโรค. นครศรธรรมราช: โรงพมพเมดทราย, 2551. 2. ดสต สจรารตน. “วทยาการระบาดเชงพรรณนา” ใน ประมวลสาระชดวชา วทยาการระบาดประยกต ก บการพ ฒนาสขภาพและสงแวดลอม . หนวยท 4. พมพ ครงท 2. นนทบร : สำนกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2554.

3. เพยงจนทร เศวตศรสกล และ สรศกด บรณตรเวทย. การดำเนนโครงการสาธารณสขในชมชน. คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2543.

4. สมคด พรมจย. เทคนคการประเมนโครงการ. นนทบร: สำนกพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมา ธราช. พมพครงท 4, 2546.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

62

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

63

บทท 7 หลกการดำเนนงานโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชน

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ

1. อธบายหลกการดำเนนงานโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนได 2. ดำเนนงานโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนได

หวขอ

7.1 การทำงานเปนทม และการแบงงานกนทำ

7.2 การสอสาร

7.3 การประสานงาน

7.4 การประชาสมพนธ

7.5 การประเมนและการจดการความเสยง 7.6 การบรหารงบประมาณ 7.7 การวเคราะหทายบท 7.8 สรป

การดำเนนงานโครงการใหประสบความสำเรจจำเปนตองอาศยทกษะพนฐานหลายประการ ไดแก การทำงานเปนทม การสอสาร การประสานงาน การประชาสมพนธ การประเมนและการจดการความเสยง และการบรหารงบประมาณใหมประสทธภาพ ผรบผดชอบโครงการจำเปนตองฝกฝนทกษะเหลานเพอใหการดำเนนงานโครงการมความราบรนและไดผลตามทตงไว อยางไรกตาม ทกษะเหลาน กจะมการพฒนาใหดยงๆ ขนไปไดหากหมนฝกฝนและเกบเกยวสะสมประสบการณไวอยางตอเนอง

7.1 การทำงานเปนทม และการแบงงานกนทำ

ในการดำเนนงานโครงการ จำเปนตองแบงหนาทกนปฏบตในทมงานใหชดเจน โดยจะตองมหวหนากลมหรอประธานกลมเปนผกำหนดและคอยกำกบดแลใหกจกรรมทงหมดเปนไปตามทวางไว โดยอาจตองแบงหนาทดานการเงน การจดซอวสดอปกรณ การประสานงานพนท การเตรยมเนอหาและแบบสอบถาม การวางแผนกำกบกจกรรมในวนทำโครงการ การเตรยมประเมนและประเมนผลโครงการ การเตรยมตดตามผลการนำไปใชประโยชนของชมชน และอนๆ หากมการแบงหนาทกนชดเจน งานกจะสำเรจไดโดยงายและมประสทธภาพ สงทควรคำนงถงอยางยงคอ ควรแบงงานใหเหมาะสมกบศกยภาพและความถนดของสมาชกแตละคนดวย งานทออกมาจงจะมประสทธภาพดทสด

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

64

7.2 การสอสาร

การสอสารระหวางบคคลและหนวยงานทเกยวของ มความสำคญตอการดำเนนงานทกขนตอน การสอสารอาจตองทำอยางเปนทางการและไมเปนทางการตามความเหมาะสม การสอสารกบผเกยวของในพนท จะเปนตองกระทำดวยความละเอยดรอบคอบ เชน เรองกำหนดการตางๆ จำเปนตองพดคยและประสานงานกนใหชดเจน มฉะนน จะเกดความคลาดเคลอนตอการดำเนนงานได นอกจากน โดยทวไป การสอสารใหเปนลำดบขนตอนการบงคบบญชา กมจำเปนเพอหลกเลยงความเขาใจผดและหลกเลยงความขดแยงทอาจเกดขนในองคกรหรอชมชน การสอสารจงจำเปนตองใชสามญสำนกและศลปะอยางมาก เพราะอาจตองปรบเปลยนไปตามสถานการณทเหมาะสม เพอใหการดำเนนงานเปนไปอยางราบรน

7.3 การประสานงาน

การประสานงานจำเปนตองอาศยการสอสารทกลาวไปแลว การประสานงานทงภายในและภายนอกหนวยงาน จำเปนตองมอยตลอดเวลาของการดำเนนงานโครงการ การประสานงานมกมหลายมต ไมวาจะเปนเรองการเบกจายงบประมาณทตองทำอยางละเอยดรอบคอบเพอใหเกดความถกตอง การจดซอวสดอปกรณทกอยาง การจดเตรยมพนท การจดหายานพาหนะเดนทางใหเหมาะสม การประสานงานรอบดานอยางเหมาะสมและมประสทธภาพจะทำใหการดำเนนงานโครงการประสบความสำเรจได

7.4 การประชาสมพนธ

การประชาสมพนธเพอใหคนในชมชนมาเขารวมโครงการ อาจทำไดหลายรปแบบ สวนหนงขนกบงบประมาณทม อยด วย ถางบประมาณมมากพอ กอาจทำเปนปายผาหรอไวนลประชาสมพนธ แตถางบประมาณไมมากพอ กอาจทำเปนแผนพบใบปลวประชาสมพนธ หรอเดนเทาประชาสมพนธตามบาน อยางไรกตาม ไมควรทำเปนบตรเชญทเปนทางการหรอคอนขางเปนทางการ เพราะอาจทำใหคนอนๆ ทไมไดรบบตรเชญลงเลใจหรอไมสะดวกใจในเขามารวมกจกรรมโครงการได แตหากมกลมเปาหมายทชดเจนเฉพาะ กอาจพจารณาทำเปนบตรเชญเพอใหไดกลมเปาหมายตามลกษณะทเราตองตองการได

7.5 การประเมนและการจดการความเสยง

การดำเนนงานโครงการทกอยางมความเสยงทอาจมขอผดพลาดหรอทำใหไมประสบความสำเรจตามทคาดคดวางแผนไวไดเสมอ เราจงจำเปนตองมการประเมนเพอคาดการณลวงหนาวามความเสยงอะไรบางทอาจเกดขนได และพยายามคดวางแผนหาทางปองกนหรอแกไขไวลวงหนา ความเสยงทอาจเกดขน จะเปน “ขอจำกด” ทไมสามารถแกไขปรบเปลยนได หรอเปน “ปญหาอปสรรค” ทอาจแกไขปรบปรงเปลยนแปลงใหเบาบางลงได ตวอยางความเสยงทอาจ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

65

เกดขนได เชน ขอจำกดดานภมอากาศ อาจเกดฝนฟาคะนองนำทวมจะไมสามารจดกจกรรมในโครงการได หรอ ดวยความบงเอญมงานบวชในชมชนตรงกบวนททำกจกรรม เปนตน ดงนน การประเมนคาดการณความเสยงกอาจชวยใหเราสามารถวางแผนรบมอหากมเหตการณบางอยางเกดขนในวนทำกจกรรมของโครงการได ทงน สามารถจดทำในลกษณะ “แผนจดการความเสยง”1 ไวลวงหนากได โดยกำหนดคาดการณปญหาทอาจเกดขน จะเกดขนเมอไรและอยางไร และกำหนดแนวทางปองกนและแกไข1-2 ไวลวงหนา

7.6 การบรหารงบประมาณ

งบประมาณในโครงการใดๆ ยอมมจำกดเสมอ การบรหารงบประมาณใหมประสทธภาพจงมความจำเปนอยางยง การบรหารงบประมาณตองมการวางแผนวาจะจดซอสงใดหรอไมซอสงใด เพอใหเกดความเหมาะสมในการใชงบประมาณ อยางไรกตาม ความซอสตยสจรตโปรงใสโดยการไมนำงบประมาณไปใชเพอประโยชนอนนอกโครงการ กเปนสงทตองฝกฝนและปฏบตใหเปนปกต มฉะนน งบประมาณมจำนวนมากเทาไรกไมเพยงพอตอการดำเนนงานและทำใหการดำเนนงานโครงการขาดประสทธภาพไปดวย ในทางกลบกน เรากไมควรใชเงนสวนตวไปใชจายเพมเตมกรณทงบประมาณไมเพยงพอ เพราะการทำเชนนน แมเปนความหวงดอยากใหงานในโครงการออกมาด แตกมใชเปนการบรหารงบประมาณทมอยใหเปนไปอยางมประสทธภาพ นอกจากน การใชจายเงนสวนตวกไมสามารถบอกไดวาตองเพมเตมไปเทาใดจงจะเพยงพอใหเกดประสทธภาพ ดงนน ทงการใชงบประมาณเพอประโยชนอนนอกโครงการและการใชเงนสวนตวเพมเตมเขาไป ไมถอวาเปนการบรหารงบประมาณแตอยางใด.

7.7 การวเคราะหทายบท

การดำเนนงานโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชน กนบวาเปนศลปะอกอยางหนงทตองหมนสงสมประสบการณและทกษะไวใหตอเนอง เพราะตองประสานงานตดตอกบหลากหลายผคนและหนวยงาน จงจำเปนตองมความยดหยนและคาดการณความเสยงตางๆ ทอาจเกดขนได มฉะนน อาจทำใหการดำเนนงานโครงการนนไมประสบความสำเรจหรอไมมประสทธภาพได ทกษะในการดำเนนงานโครงการน สามารถนำไปประยกตใชประโยชนในการทำงานอนๆ ในชวตประจำวนไดดวยเชนกน

7.8 สรป

ทกษะตางๆ ในการดำเนนงานโครงการแกไขปญหาสขภาพชมชน จำเปนตองอาศยการทำงานเปนทม การแบงงานกนทำอยางเหมาะสมลงตวตรงกบความถนดของแตละคน การสอสารทมประสทธภาพ การประสานงานทงภายในและภายนอกหนวยงาน การประชาสมพนธ และทสำคญอยางยง คอ การประเมนและการจดการความเสยงตางๆ ทอาจเกดขนในวนทดำเนนงานโครงการ เพอใหการดำเนนงานสำเรจลลวงไปไดอยางมประสทธภาพทสด.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

66

เอกสารอางอง

1. วสตร จระดำเกง. การบรหารโครงการ สำหรบผบรหาร. กรงเทพฯ : วรรณกว. พมพครงท 3, 2552.

2. ธระพนธ สงนย. เอกสารประกอบการสอนบรรยาย รายวชา FCM-212 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 2 สำหรบนกศกษาแพทยชนปท 2 หวขอ “Health Program Planning”. นครศรธรรมราช: สำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ (เอกสารอดสำเนา), 2558.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

67

บทท 8 หลกการประเมนโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชน

จดประสงคการเรยนร

เพอใหนกศกษาแพทยสามารถ

1. อธบายหลกการประเมนโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนได 2. อธบายวธการประเมนโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนได 3. ดำเนนการประเมนโครงการแกไขปญหาสขภาพในชมชนได

หวขอ

8.1 การประเมนปจจยนำเขา (Input) 8.2 การประเมนกระบวนการ (Process) 8.3 การประเมนผลผลต (Output) และการประเมนผล (Evaluation) 8.4 การประเมนผลลพธ (Outcome) 8.5 การประเมนผลกระทบ (Impact) 8.6 การวเคราะหทายบท 8.7 สรป

การประเมนโครงการเปนขนตอนสดทายของการดำเนนงานแกไขปญหาสขภาพชมชน โดยจะรวมถงการประเมนผลโครงการ (evaluation) ไปดวย การประเมนโครงการมหลากหลายรปแบบ แตในทน จะกลาวถงเพยงการประเมน 3 ขนตอนสำคญเทานนทสามารถฝกปฏบตไดอย างเหมาะสมโดยน กศ กษาเท าน น กล าวค อ จะเป นการประเม นป จจ ยนำเข า (input) กระบวนการ (process) และการประเมนผลทไดจากการทำโครงการ (products) ซงแบงเปน 3 ระยะดวยกน คอ

ระยะท 1 การประเมนผลผลต (output) ทเกดขนทนทเมอสนสดการดำเนนงานโครงการ ทงน จะรวมถงการประเมนผล (evaluation) ตามวตถประสงคทกำหนดไวในโครงการดวย

ระยะท 2 การประเมนการนำไปใช หรอ ผลลพธ (outcome) ซงตองทอดเวลาออกไประยะหนงอาจเปนระยะเวลาหลายๆ เดอน

ระยะท 3 เปนการประเมนผลทเกดขนจากการนำไปใช หรอ ผลกระทบ (impact) ซงตองใชเวลาทอดนานออกไปพอสมควรอาจเปนปหรอหลายป

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

68

8.1 การประเมนปจจยนำเขา (Input)

การประเมนปจจยนำเขา หรอหนงสอบางเลมเรยกวา “ตวปอน”1-2 โดยทวไป มกประเมนทความเพยงพอเชงปรมาณและประเมนคณภาพของทรพยากรทนำมาใชในการดำเนนงานโครงการ ไดแก

-ทรพยากรบคคล (man) ประเมนวาจำนวนคนในทมงานมความเพยงพอหรอไม จำนวนผชวยในพนท เชน อสม. (อาสาสมครสาธารณสขประจำหมบาน) มความเพยงพอและใหความรวมมอดหรอไม ผนำชมชนใหความรวมมอเปนอยางไร

-ทรพยากรงบประมาณ (money) ประเมนวามความเพยงพอหรอไม หรอประเมนรายกจกรรมแลวมความเหมาะสมหรอไม

-ทรพยากรดานวสดครภณฑ (material) ประเมนวาสถานททำกจกรรมโครงการมความเหมาะสมหรอไม วสดครภณฑอนๆ และสอเครองเสยงเหมาะสมหรอไม นอกจากน อาจประเมนทบทวนอกครงด านมาตรการ (intervention) หรอวธ การ

(method) ทใชในโครงการวามมาตรฐานและเหมาะสมหรอไมอยางไรกได

8.2 การประเมนกระบวนการ (Process)

ในดานกระบวนการ ควรประเมนขนตอนการดำเนนงานทงหมด ตงแตกอนเรมทำกจกรรมในโครงการหรอการเตรยมการวามปญหาอปสรรคใดหรอไม ในวนททำกจกรรมวา เปนไปตามแผนและขนตอนทกำหนดไวหรอไม มขอจำกดหรอปญหาอปสรรคใดเกดขนบาง และไดดำเนนการแกไขใหปญหาอปสรรคเหลานนลดนอยลงไปไดอยางไร ขนตอนใดตองตดออก หรอตองเพมเตมขนตอนใดขนมา หรอปรบปรงเปลยนแปลงขนตอนใดอยางไรบาง

8.3 การประเมนผลผลต (Output) และการประเมนผล (Evaluation)

การประเมนผลผลต หรออาจเรยกวา “ผลการดำเนนงาน”3 การประเมนผลผลตนนบเปน “หวใจ” ของการประเมนโครงการ เพราะขนตอนนมการประเมนผล (evaluation) ของโครงการอยดวย คอ การประเมนผลตามวตถประสงคของโครงการเมอโครงการสนสดลง ซงจะสะทอน “ความสำเรจ” ของโครงการนนเอง บางครงอาจเรยกการประเมนวตถประสงคของโครงการวาเปน proximal outcome4 ผลผลตทประเมนในขนตอนนจงเปนการประเมนในสงท “วดได ท นท ” เม อการดำเน นงานโครงการสนส ดลง ดงน น นอกจากการประเม นผลตามวตถประสงคของโครงการแลว เรายงสามารถวดสงอนๆ ไดอกทนททการดำเนนงานกจกรรมในโครงการสนสดลง ไดแก

-ประเมนจำนวนกลมเปาหมายทเขารวมกจกรรมวาไดตามทกำหนดไวหรอไม นอยกวาหรอมากกวาทกำหนด เพราะอะไร

-ประเมนความพงพอใจของผเขารวมกจกรรมของโครงการวาเปนอยางไร

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

69

โดยสรป ผลผลต (output) จงเปนสงทไดจากการทำโครงการ ซงสามารถวดไดทนทเมอสนสดการดำเนนงานโครงการ โดยในการประเมนผลผลต (output) จะรวมถงการประเมนผล (evaluation) วตถประสงคของโครงการดวย

8.4 การประเมนผลลพธ (Outcome)

ผลลพธ หรอ outcome อาจมชอเรยกแตกตางกนไปหลากหลาย เชน effect หรอ intermediate outcome4 เปนตน แตในทน จะขอใชคำวา outcome หรอผลลพธ โดยใชในลกษณะของ “การนำไปใช” กลาวคอ กลมเปาหมายไดนำสงทไดจากโครงการไปประยกตใชใหเกดประโยชนนนเอง การนำไปใชจงตองอาศยระยะหนงเพอใหเหนผลออกมา คอ ตองทอดเวลาออกไประยะหนง อยางนอยกตองใชเวลาหลายๆ เดอน ซงเปนความแตกตางทสำคญจากผลผลต (output) ซงเปนสงทไดจากการทำโครงการและวดไดทนทเมอสนสดโครงการ ดงนน การวดหรอประเมนผลลพธ (outcome) จงตองรอใหเวลาผานไปชวงหนงกอน ตวอยางเชน การใหความรหรอการฝกทกษะอยางใดอยางหนงในโครงการ เมอสนสดโครงการพบวากลมเปาหมายมความรหรอทกษะตามวตถประสงคของโครงการแลว เมอจะประเมน “การนำไปใช” คอ กลมเปาหมายไดนำความรและทกษะเหลานนไปประยกตใช กตองรอเวลาสกระยะหนงกอนตามความเหมาะสม เพอใหโอกาสแกกลมเปาหมายไดนำไปใชและเราสามารถวดหรอประเมนไดอยางเปนรปธรรม การวดการนำไปใชนควรดำเนนการใหเหนเปนรปธรรมชดเจน เชน อาจตองมแบบบนทกกจกรรมตางๆ ทกลมเปาหมายทำ เมอเราตดตามจะไดเหนผลอยางชดเจน อยางไรกตาม การประเมนแบบน กควรวเคราะหถงความนาเชอถอของขอมลทไดดวย เชน แบบบนทกมความนาเชอถอหรอไม เพยงใด เพอจะไดวเคราะหวาไดมการนำไปใชจรงหรอไม แคไหน เพอจะไดนำปรบปรงใหมประสทธภาพและคณภาพของการนำไปใชเพมขน

8.5 การประเมนผลกระทบ (Impact)

ผลกระทบ หรอ Impact กอาจเร ยกเป นคำอ นได เช น distal outcome3 เป นต น ผลกระทบ impact) ในทนเปน “ผลทเกดขนจากการนำไปใช” นนคอ ตองอาศยระยะเวลานานออกไปอก อาจเปนปหรอหลายปจงผลนได โดยทวไป เปนสงทวดไดยากเพราะตองอาศยเวลานานมากกวาจะวดได เราจงมกคาดการณเอาวาผลกระทบทจะเกดขนจากการทำโครงการคออะไร การคาดการณอาจตองอาศยฐานขอมลทมอยในปจจบน แลวคาดเอาวาจะลดอะไรลงเทาไร ถามาตรการในโครงการเปนการปองกนขนทหนง ผลกระทบกจะเปนการลดอบตการณของโรคนนๆ ลงมาเทาไร ถาเปนการปองกนขนทสอง ผลกระทบกจะเปนการลดความชกและผลเสยของโรค และถาเปนการปองกนขนทสาม ผลกระทบกจะเปนการลดหรอปองกนการเกดภาวะแทรกซอนของโรค ดงนน ผลกระทบเปนสงทเราตองคาดการณ เพราะตองอาศยระยะเวลานานมากกวาจะเห นผลได อยางไรกตาม หากในชว ตการทำงานจรงในพนท เป นเวลาหลายๆ ป เรากอาจ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

70

ประเมนผลกระทบจากแผนงานททำตอเนองไดเปนรปธรรมกวาการทำในลกษณะโครงการทมกเปนการดำเนนงานระยะสนๆ.

8.6 การวเคราะหทายบท

การประเมนโครงการแตละระยะ ในหนงสอหรอตำราตางๆ อาจใชคำไมเหมอนกน จงไมควรยดตดทคำทใช แตควรพจารณาถงระยะของการประเมนวาเกดอะไรขน ดงนน เพอไมใหเกดความสบสน ในทน จงนำเสนอการประเมนสงทเกดขนจากการทำโครงการเปน 3 ระยะ คอ ระยะท 1 เปนระยะทเกดขนทนทเมอเสรจโครงการ หรอ ผลผลต ระยะท 2 เปนการประเมนในระยะของการนำสงทไดจากโครงการไปใช หรอ ผลลพธ และ ระยะท 3 การประเมนระยะสดทายทเปนผลซงเกดจากการนำไปใช หรอ ผลกระทบ นนเอง

8.7 สรป

การประเมนโครงการประกอบดวย การประเมนปจจยนำเขา (input) การประเมนกระบวนการ (process) และการประเมนสงทไดจากการทำโครงการ (products) ซงแบงเปน 3 ระยะดวยกน คอ ระยะท 1 การประเม นผลผลต (output) ซงเก ดข นท นท เม อส นส ดการดำเนนงานโครงการ โดยรวมถงการประเมนผล (evaluation) ตามวตถประสงคทกำหนดไวในโครงการดวย ระยะท 2 เปนการประเมนการนำไปใช นนคอ การนำสงทไดจากโครงการไปใชประโยชน หรอ ผลลพธ (outcome) ซงตองทอดเวลาออกไประยะหนง และระยะท 3 เปนการประเมนผลทเกดขนจากการนำไปใช หรอ ผลกระทบ (impact).

เอกสารอางอง

1. เยาวด รางชยกล วบลยศร. การประเมนโครงการ: แนวคดและแนวปฏบต. กรงเทพฯ : โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. พมพครงท 7, 2553.

2. สมหวง พธยานวฒน (บรรณาธการ). รวมบทความทางการประเมนโครงการ. กรงเทพฯ : โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. พมพครงท 6, 2544.

3. สวรรณา นาควบลยวงศ. การตดตามและประเมนผลโครงการ: แนวคดสการปฏบต. กรงเทพฯ : โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จำกด. พมพครงท 2, 2557.

4. ธระพนธ สงนย. เอกสารประกอบการสอนสอนบรรยาย รายวชา FCM-313 เวชศาสตรครอบครวและชมชน 3 สำหรบนกศกษาแพทยชนปท 3 หวขอ “How to Develop a Monitoring and Evaluation Plan”. นครศร ธรรมราช : สำน กว ชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ (เอกสารอเลคโทรนค), 2560.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

71

ภาคผนวก

ตวอยาง

โครงรางโครงการ

ปรบจากบางสวนของโครงรางโครงการของนกศกษาแพทยชนปท 2

สำนกวชาแพทยศาสตร มหาวทยาลยวลยลกษณ

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

72

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

73

(โครงราง) โครงการ “สวมหมวกนรภย ใสใจชวต”

หมท … ต. …. อ. …. จ. ………

1. หลกการและเหตผล

องคการอนามยโลกประมาณการวาในแตละวนจะมผเสยชวตจากอบตเหตทางถนนมากกวา 3,000 คน คาดการณวาระหวาง พ.ศ. 2543-2563 ประเทศทมรายไดสงจะมการเสยชวตจากการจราจรจะลดลงประมาณรอยละ 30 แตจะมผเสยชวตจากอบตเหตทางถนนเพมขนอยางมากในประเทศทมรายไดตาและปานกลาง ถาปราศจากการดาเนนการแกไขปญหาทเหมาะสม1 จากขอมลของสำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ ในป พ.ศ. 2559 ประเทศไทยมอตราการตายจากการบาดเจบทางถนนอยอนดบท 2 ของโลก2 โดยจำนวนผบาดเจบทศรษะจากการไมสวมหมวกนรภยขณะขบขรถจกรยานยนตมความเสยงทจะเสยชวตสงถงรอยละ 92.80 และผซอนทายเสยงตอการเสยชวตสงถงรอยละ 96.80 การสวมหมวกนรภยจะลดความรนแรงของการบาดเจบทศรษะไดรอยละ 72 และลดความเสยงของการเสยชวตรอยละ 39 ในกรณทความเรวไมสง3 สำหรบชมชนหมท ... ในปทผานมา แมวาการบาดเจบทศรษะจากการไมสวมหมวกนรภยขณะขบขรถจกรยานยนตจะไมเคยเกดขนมากอน แตเปนโรคทมความรนแรงของโรคสงเปนอนดบ 1 คดเปนรอยละ 92.804 อกทงชาวบานในชมชนมความเสยงสง เนองจากมคนในชมชนไมสวมหมวกนรภยรอยละ 67.92 และคนในชมชนไมเหนความสำคญของการสวมหมวกนรภยคดเปนรอยละ 13.285 โดยปจจบนภาครฐมทงกลยทธการแกไขปญหาและนโยบายการแกไขปญหาทงระดบประเทศและทองถน แตในชมชนหมท ... ยงไมมการปฏบตตามนโยบายการแกไขปญหาทองถนเพอแกไขปญหาน ถงแมวาการบาดเจบทศรษะจากการไมสวมหมวกนรภยขณะขบขรถจกรยานยนตจะไมไดรบความสนใจมากนกจากการทำเวทชมชน แตเนองจากคณะผจดทำตองการทจะปองกนความเสยงในการเกดอบตเหตในชมชน โดยการสงเสรมและรณรงคเกยวกบการสวมหมวกนรภยโดยการใหความรเกยวกบการปฏบตตามกฎจราจรทถกตอง แนะนำวธการเลอกหมวกนรภยทไดมาตรฐาน รวมทงสาธตวธการสวมหมวกนรภยทถกตองเพอใหสอดคลองกบ

1สำนกงานนโยบายและแผนการขนสงและจราจร สำนกแผนความปลอดภย กลมพฒนาความปลอดภย .รายงานการวเคราะหสถานการณอบตเหตทางถนน พ .ศ. 2557. สงหาคม 2558. สบคนจาก http://www.otp.go.th/uploads/files/1471501633-dgyrs-3z11i.pdf สบคนเมอ 9 กรกฎาคม 2560.

2สำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ. ไทย อบตเหตบนถนนอนดบ 2 ของโลก. 2559. สบคนจาก http://www.thaihealth.or.th/Content/32580.html สบคนเมอ 17 พฤษภาคม 2560.

3http://resource.thaihealth.or.th/system/files/imagecache/images_preview/9ot_aw_09_002_58_0001.jpg สบคนเมอ 17 พฤษภาคม 2560.

4สถตจากสำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ ในป พ.ศ.2559. 5ไดขอมลจากการสำรวจคนในชมชนโดยใหทำแบบสอบถามทดสอบความร.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

74

แนวทางการปองกนและแกไขปญหาอบตเหตทางถนนของประเทศไทยตามกรอบแนวสากล “ป 2554-2563 เปนทศวรรษแหงความปลอดภยทางถนน”

2. การทบทวนเอกสารทางวชาการทเกยวของ

2.1 งานวจยทเกยวของ 2.1.1 จากงานวจย “ปจจยทสงผลตอพฤตกรรมการสวมหมวกนภยของนกเรยนระดบ

มธยมศกษาตอนปลายทขบขรถจกรยานยนตในเขตเทศบาลเมองสราษฎรธาน”6 กลมตวอยางจะ

เปนนกเรยนระดบมธยมศกษาตอนปลายจำนวน 322 คน จากการศกษาพบวา ดานความร

เกยวกบหมวกนรภยของนกเรยนระดบมธยมศกษาตอนปลายมความรถกตองอยในระดบสง

(เกณฑมากกวารอยละ 75) รอยละ 62.1

2.1.2 จากงานวจย “ปจจยทมความสมพนธตอพฤตกรรมการสวมหมวกนรภยของ

ผบาดเจบจากการขบขรถจกรยานยนต โรงพยาบาลธรรมศาสตรเฉลมพระเกยรต”7 กลมตวอยาง

จำนวน 110 คน ผลการวจยพบวา กลมตวอยางมความรเกยวกบกฎหมายทบงคบใชหมวกนรภย

ระดบปานกลางคดเปนรอยละ 55.5 กลมตวอยางสวนใหญมพฤตกรรมในการสวมหมวกนรภยอย

ในระดบเหมาะสม สาเหตหลกของการไมสวมหมวกนรภยเนองจากการเดนทางในระยะใกล และ

ปจจยทกระตนใหใสหมวกนรภยมากทสดคอ การเดนทางระยะไกล

จากงานวจยทงสองบทความ สรปวา ความรเกยวกบหมวกนรภยและกฎหมายทบงคบใชหมวกนรภยยงอยในระดบทไม ส งนก การใหความรน าจะมความสำคญตอการปรบเปลยนพฤตกรรมการสวมหมวกนรภยใหเหมาะสมมากขน

3. วตถประสงค

3.1 กลมเปาหมายอยางนอยรอยละ 80 มความรเกยวกบการลดความเสยงของการบาดเจบทศรษะจากการไมสวมหมวกนรภยขณะขบขรถจกรยานยนต ไดแก ความรเรองกฎจราจร, การเลอกซอหมวกนรภยทไดมาตรฐาน และวธการสวมหมวกนรภยทถกตองโดยผเขารวมโครงการผานเกณฑรอยละ 60 (ทำแบบทดสอบแบบเลอกตอบถกตอง จำนวน 9 ใน 15 ขอ)

6ปราน ทองคา และคณะ. (3443). ปจจยท9 สงผลตอการสวมหมวกนรภยของนกเรยนมธยมศกษาตอนปลาย ท9 ขบข9 รถจกรยานยนตในเขต

เทศบาลเมองสราษฎรธาน. สบคนจาก http://edu.psu.ac.th/research/pdf/journal_academic/344f/g-344f.pdf. 7บบผา ลาภทว. (3444). ปจจยท9 มความสาคญตอการสวมหมวกนรภยของผบาดเจบจากการขบข9 รถจกรยานยนต โรงพยาบาล

ธรรมศาสตรเฉลมพระเกยรต. สบคนจาก http://www.hospital.tu.ac.th/PlanTUHosWeb/data/Project%3yResearch/research_3444 /44fyyyf.pdf.

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

75

3.2 กลมเปาหมายอยางนอยรอยละ 90 สามารถเลอกหมวกนรภยและวธการสวมหมวกนรภยไดถกตอง โดยประเมนจากผเขารวมโครงการสามารถปฏบตไดเกณฑคะแนนระดบด (รอยละ 80) จากการทำแบบทดสอบแบบรปภาพถกตอง 4 ใน 5 ขอ

4. เปาหมาย

4.1 เปาหมายระยะปานกลาง (Intermediate outcome): คนในชมชนใชหมวกนรภยทถกตองตามมาตรฐาน และมพฤตกรรมการสวมหมวกนรภยในชมชนเพมขนรอยละ 50 4.2 เปาหมายระยะยาวหรอผลกระทบ (Distal outcome): ปองกนการเกดผปวยใหม (อบตการณ) ของการบาดเจบทศรษะจากการไมสวมหมวกนรภยขณะขบขรถจกรยานยนตของคนในชมชนเปนระยะเวลา 5 ป

5. กลมเปาหมาย

คนในชมชนทมอายตงแต 15 ปขนไป ทเดนทางดวยรถจกรยานยนตเปนพาหนะ

6. ขอบเขตการศกษา

6.1 กลมเปาหมายทมอายตงแต 15 ปขนไป จำนวนอยางนอย ... คน ในหมท ... ต. ....... อ. ....... จ. ................. 6.2 กล มค ดออก ค อ กล มท ม อาย น อยกว า 15 ป เน องจากไม ม ใบอน ญาตข บข รถจกรยานยนตตามกฎหมาย

7. ระยะเวลาทปฏบตโครงการ

ตงแตวนท .......... – ............. 25...

8. สถานทปฏบตงาน

ศาลาอเนกประสงคหมบาน หมท … ต. ...... อ. ....... จ............

9. มาตรการการดำเนนโครงการ

ลำดบ วตถ ประสงค

เนอหา สอวสดอปกรณ

วธการ การประเมนผล

1. ความร - กฎจราจร - การเลอกซอหมวกนรภยทเหมาะสมและไดมาตรฐาน

- การสวมหมวกนรภยท

- แผนพบ - โปสเตอร - หมวกนรภย

- บรรยายพรอมยกตวอยางและภาพประกอบ

แบบทดสอบความร(กอนและหลงการใหความร)

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

76

ลำดบ วตถ ประสงค

เนอหา สอวสดอปกรณ

วธการ การประเมนผล

ถกตอง 2. ทกษะ/

สาธต - วธการสวมและเลอกหมวกนรภยทถกตอง

-หมวกนรภย

- สาธตการสวมและเลอกหมวกนรภยทถกตอง

แบบประเมนทกษะ

10. วธดำเนนโครงการ

กจกรรม วนท 1. ขนเตรยมการ วางแผนโครงการ 17 - 22 เดอน ... 25.... เขยนโครงรางโครงการ 17 - 22 เดอน ... 25.... เสนอรางโครงการ 22 เดอน ... 25.... เตรยมอปกรณและสอนำเสนอตางๆ 23 เดอน ... – 2 เดอน ... 25....

นำรองและปรบแกไขแบบทดสอบความร (Pilot testing) 23 เดอน ... – 2 เดอน ... 25.... ตดตอผนำชมชนและเจาหนาท อสม. 30 - 31 เดอน ... 25.... 2. ขนดำเนนการ เตรยมการจดกจกรรมโครงการ และประชาสมพนธกจกรรม 1 เดอน ... 25.... จดกจกรรมโครงการพรอมทดสอบความรกอน-หลงใหความร 5 เดอน ... 25.... ประเมนโครงการ (ตดตามการนำไปใช) 12 เดอน ... 25.... วเคราะหขอมลการประเมนโครงการ 12 เดอน ... 25.... นำเสนอผลงานและอำลาชมชน 14 เดอน ... 25....

3. ขนสรปผลการดำเนนงานโครงการ 13 - 15 เดอน ... 25.... 4. จดทำรายงานและนำเสนอผลการดำเนนงานโครงการ 14 - 16 เดอน ... 25....

11. ทรพยากรทใชในการดำเนนงาน

11.1 ทรพยากรมนษย 11.1.1 นกศกษาแพทย จำนวน X คน 11.1.2 ผนำชมชนและอาสาสมครสาธารณสขประจำหมบาน (อสม.) 11.1.3 กลมเปาหมายจำนวน XX คน 11.2 หมวดวสดและครภณฑ 11.2.1 โปสเตอรความร จำนวน XX แผน 11.2.2 ใบปลวประชาสมพนธ จำนวน XX แผน

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

77

11.2.3 แบบทดสอบความรกอนและหลงทำกจกรรม จำนวน XX ชด 11.2.4 หมวกนรภย

11.2.5 โสตทศนปกรณ ไดแก เครองขยายเสยงและลำโพง 11.2.6 โตะและเกาอ

12. งบประมาณ

หมายเหต ถวเฉลยทกรายการ

13. ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

13.1 ประโยชนตอชมชน 13.1.1 กลมเปาหมายมความรเกยวกบการลดความเสยงการบาดเจบทศรษะทเกด

จากการขบขรถจกรยานยนต 13.1.2 กลมเปาหมายเหนความสำคญของการสวมหมวกนรภยและสามารถนำไป

ปฏบตจรงในชวตประจำวนได 13.2 ประโยชนตอมหาวทยาลย

13.2.1 มหาวทยาลยเปนทรจกของชมชนมากขน 13.3 ประโยชนตอนกศกษา 13.3.1 นกศกษาไดเรยนรการทำงานเปนกลม 13.3.2 นกศกษาไดฝกทกษะการสอสารและประสานงานกบสมาชกในชมชน

13.3.3 นกศกษาไดฝกกระบวนการคดและการวางแผนกอนการดำเนนงาน

ลำดบ รายการ รายการ

จำนวน (ชน)

ราคาตอหนวย (บาท)

จำนวนเงน (บาท)

1. โปสเตอรความร XX XXX XXXX 2. ใบปลวประชาสมพนธ XX - XXXX 3. แบบทดสอบความรกอนและหลงทำ

กจกรรม XX XXX XXXX

4. อาหารวาง และเครองดม XX XX XXXX

5. อปกรณสำนกงาน - - XXXX

6. รายงานและเอกสารประกอบการนำเสนอ - - XXXX

รวม

XXXX

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

78

14. ผรบผดชอบโครงการ 1. ทปรกษาโครงการ : ……… 2. สมาชกกลม : ……...

ลงชอ........................................................ (…………………………………………..) หวหนาโครงการ ลงชอ........................................................ (…………………………………………..) ทปรกษาโครงการ

ลงชอ........................................................ (……………………………………………..) ตำแหนง..............................................

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

79

ดชนเนอหา

ก

กระบวนการ, 67, 68, 70

การนำไปใช, 67, 69, 70

กำหนดประเดน, 41

การสงเกต, 43

ขอมลทตยภม, 42

ขอมลปฐมภม, 43

พษสนขบา, 42

ข

ขนาดปญหา, 48, 52

ค

ความเปนไปไดของวธการแกไขปญหา, 50

กลยทธ, 50

นโยบาย, 50

ความรนแรง, 52

ความรนแรงของโรค, 49

อตราผปวยตาย, 49

ความสนใจของชมชน, 51, 52

ประชาคม, 51

เวทชมชน, 51

เครองมอ, 23, 47

โครงสรางองคกรชมชน, 28

ปฏทนชมชน, 33

ประวตชวต, 37

ประวตศาสตรชมชน, 35

ผงเครอญาต, 27

แผนทเดนดน, 25

ระบบสขภาพชมชน, 30

เครองมอศกษาชมชน 7 ชน, 2, 8, 23

โครงการ, 9, 55

จดทำโครงการ, 55

จ

จดการความเสยง, 63

จดลำดบความสำคญ, 9, 41, 47

ความสำคญ, 48

วธการ, 48

วธคณ, 51, 52

วธบวก, 51, 52

หลกการ, 47

ช

ชอโครงการ, 55

ด

ดำเนนงานโครงการ, 63

ท

ทบทวนเอกสารทางวชาการ, 57

เทยบเคยง, 57

อนเทอรเนต, 57

ทรพยากร, 8, 47

งบประมาณ, 47

บคลากร, 47

วสดอปกรณครภณฑ, 47

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

80

ทำงานเปนทม, 63

น

นโยบาย, 50

กองทนหลกประกนสขภาพ, 50

ระดบชาต, 50

ระดบทองถน, 50

อปท., 50

บ

บรหารงบประมาณ, 65

แบงงานกนทำ, 63

ป

ปฏทนชมชน, 8, 33, 34

วฒนธรรม/สงคม, 34

เศรษฐกจ, 33

ประชาสมพนธ, 64

ประเมน, 10, 67

กระบวนการ, 68

ปจจยนำเขา, 68

ผลกระทบ, 69

ผลผลต, 68

ผลลพธ, 69

ประเมนโครงการ, 67

ประเมนผล, 9, 68

ประวตศาสตรชมชน, 8, 35

การเมอง, 35

เศรษฐกจ, 35

สงคมวฒนธรรม, 35

สาธารณสข, 36

ประสานงาน, 9, 64

ปจจยกำหนดสขภาพ, 5

ปจจยนำเขา, 10, 67, 68

ตวปอน, 68

ปจจยสามทางระบาดวทยา, 5

กรอบแนวคด, 5

มนษย, 5

สงททำใหเกดโรค, 5

สงแวดลอม, 5

ปจจยเสยง, 4, 8, 24, 25

โรคยงไมเกด, 46, 44

ปญหาดานสขภาพ, 2, 4

ปญหาสขภาพ, 24, 41

แนวคดพนฐาน, 24

หลกการ, 24

ผ

ผลกระทบ, 10, 69, 70

ผลทเกดขนจากการนำไปใช, 69, 70

ผลทไดจากการทำโครงการ, 69

ผลประโยชนทคาดวาจะไดรบ, 60

ผลผลต, 10, 58, 60, 68, 70

วดไดทนท, 68

วตถประสงค, 68

ผลลพธ, 79

แผนงาน, 3, 5, 8, 55

พ

แพทย, 6

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

81

บทบาท, 6, 7, 11

ภาวะผนำ, 6

ภ

ภฏาน, 19

ม

มาตรการ, 5, 57, 58, 60

ร

ระบบการแพทยทางเลอก, 31

บทบาททสำคญของแพทย, 31

ระบบการแพทยภาคประชาชน, 30

อสม., 30

ระบบการแพทยสมยใหม, 31

ระบาดวทยา, 2

ล

โลกยสข, 19

โลกตรสข, 19

ว

วตถประสงค, 9, 57, 58, 59

ความเปนไปได, 59

วดได, 69

สมเหตสมผล, 58

วตถประสงคโครงการ, 57

วางแผน, 24, 66

วธการแกปญหา, 52

วนจฉย, 8, 41

จดลำดบความสำคญ, 9

เวชปฏบตทวไป, 2, 3

เวชศาสตรครอบครว, 2, 3

เวชศาสตรชมชน, 2, 3, 7

กระบวนการ, 7

ความแตกตาง, 2, 3

ความหมาย, 2

วงจร, 7

ศ

ศนยสาธารณสขมลฐานชมชน, 31

ศสมช., 31

ส

สถาบนการเมอง, 18

สงคมทองถน, 18

สอ, 18

สอสาร, 9, 64

สขภาพ, 5, 7, 13

กาย, 5, 13, 14

จต, 5, 13, 16

ปญญา, 5, 13, 19

พระราชบญญต, 5, 13

สงคม, 5, 13, 17

ห

หลกการและเหตผล, 56

อ

อตราความชก, 42, 49, 60

อตราผปวยตาย, 44, 49

พนธชย รตนสวรรณ ตำราเวชศาสตรชมชน

82