237 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

วจารณหนงสอ “ถอดรหสพระจอมเกลา”

ยทธนาวรากร แสงอรามภณฑารกษช�านาญการ พพธภณฑสถานแหงชาต พระนครส�านกพพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร

งานศลปกรรมตามพระราชนยมในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

มความแปลกและแตกตางจากรชกาลกอนๆ อยไมนอย ทงดานรปแบบท

ปรากฏอทธพลศลปกรรมตะวนตกอยางชดเจน หรอดานคตความหมาย ก

ปรากฏการใชรปสญลกษณทไมเคยปรากฏมากอน ตวอยางหนงทมกจะได

รบการกลาวอางเสมอ คอ ภาพปรศนาธรรมในพระอโบสถวดบวรนเวศวหาร

ฝมอขรวอนโขง จตรกรคนส�าคญในรชสมยนน

“ถอดรหสพระจอมเกลา” หนงสอรวมบทความวชาการทเคยตพมพระหวาง

พ.ศ. 2548 - 2556 ของอาจารยพชญา สมจนดา แหงคณะวจตรศลป

มหาวทยาลยเชยงใหม โดยมการปรบปรงแกไขในบางบทความ ซงบทความ

ทรวมพมพในหนงสอเลมนลวนเปนการน�าเสนอการตความรปสญลกษณท

ปรากฏในงานศลปกรรมตามพระราชนยมในพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว บางบทความเปนการน�าเสนอประเดนเปนขอมลใหม และบาง

บทความกเปนการตความใหมทชวยเตมเตมความรทางวชาการ

238

239 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

หนงสอถอดรหสพระจอมเกลาแบงเนอหาภายในออกเปน 8 บท เรยงล�าดบ

ตามเวลาทไดรบการตพมพแลว ดงน

บทน�า: สญลกษณและการถอดรหส

กลาวน�าถงงานศลปกรรมวาบางครงไมไดสอสารกบผชมโดยตรง แตผก�าหนด

เนอหาหรอผสรางไดซอนความหมายและนยไว จ�าเปนทจะตองตความเพอ

ท�าความเขาใจความหมายทแทจรง ซงตองอาศยกระบวนการในการตความ

สญลกษณ (Symbol) โดยแบงการตความออกเปน 2 ระดบ คอ ระดบแรก

สบหาเรองราวมาใชในการอธบายหรอพรรณนาศลปะ (ประตมานรมาณ

วทยา - Iconography) และระดบทสองคอการสบสาวหาทมาในการสราง

ภาพ (Iconology)

บทความท 1 : สบก�าเนดธรรมยตผานพทธศลป

บทความนเนนแสดงอทธพลพทธศาสนาเถรวาทจากภายนอกทมอทธพลตอ

การสถาปนาคณะสงฆธรรมยตกนกาย สะทอนผานการสรางสรรคงานพทธ

ศลป คณะสงฆธรรมยตมแนวคดและจดมงหมายทจะด�ารงพทธศาสนาให

บรสทธเหมอนสมยกรงศรอยธยาครงบานเมองยงด โดยอาศยคณะสงฆมอญ

เปนสะพานเชอมโยงไปยงสมณวงศลงกาทเชอกนวาเปนสมณวงศตนก�าเนด

ของคณะสงฆนกายเถรวาท

ผเขยนไดเสนอวาพระสมพทธพรรณ พระพทธรปแบบธรรมยตองคแรกท

สรางขน โดยมลกษณะเดน คอ ไมมอษณษะ (กะโหลกสวนทนนขนออกมาก

ลางศรษะ) นาจะมตนแบบจากพระพทธรปลงกาทเปนเครองสมณบรรณาการ

240

สสยามตงแตรชกาลท 2 และตอมาเมอคณะสงฆธรรมยตมการสอบสวนพทธ

ลกษณะและขนาดพระวรกายของพระพทธเจาดงปรากฏในคมภรสคตวทต

ถวธาน ทสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณ ทรงพระ

นพนธขนใน พ.ศ. 2388 จงละเวนการท�าปลายพระกรรณพระพทธรปใหยด

ยาว ดงทปรากฏในพระพทธปรตร พระพทธรปทมขนาดเทากบพระพทธองค

ไมมพระอษณษะ และประการส�าคญมพระกรรณสนเหมอนมนษยสามญ

ในสวนของงานสถาปตยกรรมพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงเชอ

วาเจดยทรงลงกาซงสรางขนในคณะสงฆธรรมยตมตนแบบมาจากสถปเจดย

ทสบตอกนมาเมอแรกตงพระพทธศาสนา “วามบงคบใหท�าเปนจอมเหมอน

ลอมขาวแลกองขาวเปลอก” เปนเจดยทมรปแบบถกตองกวาเจดยแบบอน

บทความท 2 : พระพทธรปหมวดพระพทธชนราช (จ�าลอง) ทวดราชประดษฐ

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหพระวรวงศเธอ พระองคเจา

ประดษฐวรการปนหลอพระพทธชนศรนอย ไวส�าหรบทรงสกการบชาเมอ

พ.ศ. 2400 และประดษฐานในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม และตอ

มาใน พ.ศ. 2506 เมอมการหลอซอมพระศรศาสดาซงช�ารดขณะชะลอมายง

วดบวรนเวศวหาร กทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหหลอพระศรศาสดานอย

และประดษฐานรวมกบพระพทธชนศรนอยทหลอไวกอนแลว

ในป พ.ศ. 2409 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวเสดจพระราชด�าเนน

ไปทรงนมสการพระพทธชนราชทเมองพษณโลก เมอเสดจกลบกทรงจ�าลอง

พระพทธชนราชนอยขนเพอใหครบเปนพระพทธรป 3 องค ทเคยประดษฐาน

241 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

ในวหารทศตางๆ ภายในวดพระศรรตนมหาธาตจงหวดพษณโลก และตอมา

เมอทรงสถาปนาวดราชประดษฐและโปรดใหหลอพระพทธสหงคปฏมากร

พระพทธรปจ�าจองพระพทธสหงคในพระทนงพทไธสวรรย พระบวรราชวง

เปนพระประธานในพระวหารหลวง จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ให

อญเชญพระพทธชนศรนอย พระศรศาสดานอย และพระพทธชนราชนอย

ไปประดษฐานดวยกนกบพระพทธสหงคปฏมากรในพระวหารหลวง

ผเขยนเสนอวาพระพทธรปหมวดพระพทธชนราช (จ�าลอง) ทวดราชประดษฐ

ทง 3 องค นเปนการจ�าลองพระพทธรปศกดสทธมากกวาการใหความส�าคญ

กบพทธศลป แตเหตทการจ�าลองตองคงลกษณะใหใกลเคยงกบพระพทธ

รปตนแบบไวมากทสดเพอคงรกษาความศกดสทธ และจากการศกษาของ

ผเขยนไดพบพระราชนพนธเรองจารกฐานพระชนศรใหญ พระชนศรนอย

นอย ซงความตอนหนงของจารกพระชนศรนอยกระบถงประเดนนไววา

“...ขอใหเทพยดารกษาใหศกดสทธเหมอนกน” และเมอพระบาทสมเดจพระ

จลจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหหลอพระพทธชนราชจ�าลองเพอประดษฐานใน

พระอโบสถวดเบญจมบพตรฯ จงเปนการเปลยนแปลงโลกทรรศนจากเดมท

เคยใหความส�าคญกบความศกดสทธมาเปนการใหความส�าคญกบเรองของ

ความงามดวย

บทความท 3 : แผนไมจ�าหลกเครองราชกกธภณฑ “ของเกา” สโขทย

หรอ “ของใหม” รชกาลท 4

แผนไมจ�าหลกเครองราชกกธภณฑ โบราณวตถชนส�าคญทจดแสดงใน

พพธภณฑสถานแหงชาต รามค�าแหง จงหวดสโขทย จากขอมลปายค�าบรรยาย

242

วตถจดแสดงของพพธภณฑไดระบวา “แผนไมสลกเครองราชกกธภณฑ

ศลปะอยธยา พทธศตวรรษท 22 - 23 ไดจากศาลากลางจงหวดสโขทย”

ในกรอบนอกของแผนไมจ�าหลกรปเครองราชกกธภณฑ ประกอบไปดวย

อณหสหรอกรอบพระพกตร พระแสงขรรคชยศร พระแสจามร ธารพระกร

และฉลองพระบาทเชงงอน อณหสสลกขนาบดวยอกษรไทยความวา

“ราชะกๆพรระ” กรอบดานในจ�าหลกอกษรอรยกะ จ�านวน 3 ตว

หมายถง โอม ตอนลางจ�าหลกอกษรขอม ภาษาไทย จ�านวน 2 บรรทดอาน

วา “พระบรมราชโองการ”

ในบทความน ผ เขยนไดเสนอการก�าหนดอายแผนไมจ�าหลกนใหมวา

สรางขนในสมยรตนโกสนทร ในชวงประมาณปลายพทธศตวรรษท 24

ถงปลายพทธศตวรรษท 25 โดยยกหลกฐานส�าคญจ�านวนมากมาแสดงวา

ไมไดสรางขนในสมยอยธยาตอนปลายราวพทธศตวรรษท 22 - 23 ตามทเคย

เขาใจกน แผนไมจ�าหลกนจ�าลองมาจากพระราชลญจกรพระบรมราชโองการ

(องคใหญ) ทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงสถาปนาขนเมอ พ.ศ.

2394 ดวยทรงเปนปราชญทเชยวชาญภาษาบาล จงทรงปรบรปสญลกษณ

เครองเบญจราชกกธภณฑทสอความหมายถงพระมหากษตรย ใหถกตอง

ตรงความตามทระบใวในคมภรพระพทธศาสนาของลงกา อนเปนตนรากของ

นกายเถรวาทททรงยดถอ โดยทรงปรบจากพระมหาพชยมงกฎเปนอณหส

และปรบพดวาลวชนเปนแสจามร

243 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

บทความท 4 : บษบกธรรมาสนยอดมงกฎ วดราชประดษฐ จาก

“อนทรคต” ส “พระบรมราชสญลกษณ”

บษบกธรรมาสนยอดมงกฎในศาลาการเปรยญวดราชประดษฐสถตมหาสมา

ราม ผเขยน สนนษฐานวาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงสราง

บษบกธรรมาสนหลงนเพอใชเปนธรรมาสนในศาลาการเปรยญหลงเกาของวด

และทรงสรางเปน “ยอดมงกฎ” เพอเปนพระบรมราชสญลกษณทสอความ

หมายถงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวผทรงสถาปนาพระอาราม

โดยองคประกอบของเครองยอดเลยนแบบมาจากพระมหาพชยมงกฎโดย

แทบไมมการปรบหรอลดทอน

ส�าหรบความหมายเชงสญลกษณของบษบกธรรมาสนยอดมงกฎนน ม

ประเดนทนาสนใจอยางยง คอ การน�าเสนอประเดน “อนทรคต” ผเขยน

ยกประเดนชอ “พระบวรเสวตรเวชะยนตวหาร” ชอเรยกอกนามหนง

ของพระเศวตกฎาคารวหารยอด สถาปตยกรรมยอดทรงมงกฎในวดพระ

ศรรตนศาสดาราม ผนวกเขากบคมภรปญจราชาภเษก ซงพระพมลธรรม

แตงถวายแดพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก คมภรนไดเปรยบ

เทยบพระวรกายของพระมหากษตรยกบเขาพระสเมร ดงเนอความตอน

หนงของคมภรวา “พระมหามงกฎนนไซร คอยอดวมานพระอนทร” ดงนน

กฎาคารยอดทรงมงกฎจงเปนสญลกษณแทนวมานไพชยนตของพระอนทร

ซงอนทรคตนเฟองฟในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

ผเขยนยงไดชใหเหนวาการทรชกาลท 3 ทรงเชญพระมหามงกฎของพระ

ประธานวดนางนองไปประดษฐานบนยอดนภศลของพระปรางควดอรณ

244

ราชวราราม กเปรยบไดกบวมานไพชยนตซงตงบนยอดเขาพระสเมรเชนกน

แตส�าหรบการประดษฐานพระมหามงกฎบนยอดนภศลของพระปฐมเจดย

หรอยอดพระเจดยวดมกฏกษตรยาราม คงมงหมายใหเปนพระบรมราช

สญลกษณประจ�าพระองคพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวผทรงบรณ

ปฏสงขรณหรอสรางพระเจดย

บทความท 5 : แกะรอยสญลกษณบนหนาบนพระวหารหลวงวดราช

ประดษฐ

หนาบนพระวหารหลวงวดราชประดษฐสถตมหาสมาราม ผเขยนไดชใหเหน

ถงจดสงสดของการใชพระบรมราชสญลกษณประจ�าพระองค บนหนาบน

มขโถง ทงพระมหาพชยมงกฎและพระขรรคตางท�าหนาทสอความหมาย

ถงพระนาม “มงกฎ” โดยพระขรรคมนยหมายถงวชราวธของพระอนทร

และพระราชฉายาเมอทรงผนวช คอ วชรญาโณ ผมความสามารถอนสวาง

ประดจเพชร

ส�าหรบหนาบนประธานถงแมพระบรมราชสญลกษณประจ�าพระองคจะได

รบแรงบนดาลใจจากตราประจ�าราชวงศและตราประจ�าพระองคของกษตรย

ชาตตะวนตก แตไดทรงปรบเปลยนสญลกษณใหสอดคลองกบคตนยมของ

สยาม อาท รปชางเผอกในรชกาลทง 6 ชางเทนพระมหาพชยมงกฎ ซง

เปรยบไดกบพระอนทรผทรงชางไอยราพตเปนพาหนะ พระแสงขรรค 2 องค

องคแรกมนยหมายถงวชราวธของพระอนทร ทสอถงพระปรชาญาณในทาง

ธรรม พระแสงขรรคอกองค คอ พระแสงขรรคชยศร หนงในเครองเบญจราช

กกธภณฑ สญลกษณของพระราชอ�านาจและพระราชอาญาสทธทางโลก

245 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

อนง ผเขยนอนมานจากพระราชนพนธของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวความวา “ทรงพระราชด�ารตลอดทกสงทกอยาง ไมไดมเวนเลย

แตสกสงเดยว” จงเสนอวาสญลกษณบนหนาบนพระวหารหลวงวดราช

ประดษฐไดรบการก�าหนดเนอหาภายใตพระราชด�ารของพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยเชนกน

บทความท 6 : พระพทธรปทรงเครองฉลองพระองครชกาลท 4 ทรอการ

คนพบ

การสรางพระพทธรปฉลองพระองค หรอพระพทธรปแทนพระองค ถอเปน

ประตมากรรมรปสมมตตามอดมคตแบบไทยประเพณ กอนอทธพลการสราง

รปเหมอนแบบตะวนตกจะเขามา จากการศกษาทผานมาของผเขยนไดขอ

สรปเกยวกบแบบอยางการสรางพระพทธรปทรงเครองฉลองพระองคของราช

ส�านกกรงรตนโกสนทรวา พระพทธรปทรงเครองครองจวรหมเฉยงแทนการ

หมคลมเพอไมใหปกของจวรเปนอปสรรคตอการทรงเครองทรงของพระพทธ

รป และมกจะมขนาดเทาพระองคจรงของผสรางหรอผทไดรบการสมมต อก

ทงนยมสรางในขณะทพระองคนนๆ ยงทรงพระชนมชพอย

แมกระแสอทธพลการสรางประตมากรรมรปเหมอนบคคลจากตะวนตกจะม

บทบาทในราชส�านกสยามในชวงเวลานแลว พระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหวกทรงไมละทงพระราชประเพณเดม โปรดใหสรางพระพทธรป

“พระพทธนฤมตร (จ�าลอง)” มาประดษฐานในบษบกดานหนาพระอโบสถ

วดอรณราชวราราม ทงน ผเขยนยงไดคนพบหลกฐานวาพระบาทสมเดจ

246

พระจอมเกลาเจาอยหวมพระราชด�ารจะทรงสรางพระพทธรปทรงเครอง

ฉลองพระองคของพระองคเองแตเสดจสวรรคตกอน คงส�าเรจเพยงการหลอ

องคพระพทธรป พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหสมเดจ

พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยานรศรานวดตวงศทรงก�ากบดแลการประดบ

เครองทรง และถวายพระนามพระพทธรปทรงเครองฉลองพระพระองค

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหววา “พระมหาศรจมภฏปฏมากร” โดย

นามของพระพทธรปกมความหมายถง พระพทธปฏมากรแหงพระจอมเกลา

เจาอยหว แตปจจบนยงคนไมพบวาพระพทธรปทรงเครองฉลองพระองคน

ประดษฐาน ณ ทใด

บทสรป ผเขยนไดบททวนบทความทน�าเสนอมาแลวและกลาวสงทายวา “ยง

มอกหลายสง หลากเรองราว ทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรง

“เขารหส” ไวเปนปรศนารอใหพวกเราใชปญญาเพอใหเขาถงความหมาย

นานาทพระองคทรงแฝงนยไวอยางทาทาย”

แมวา “ถอดรหสพระจอมเกลา” จะล�าดบบทความตามเวลาทไดรบการ

ตพมพ แตผวจารณกลบพบวาไมเปนอปสรรคอยางใดตอการอาน เพราะใน

บทความแรกผเขยนไดใหขอมลทเปนพนฐานส�าคญของบทตอๆ ไปแลว โดย

เนนถงทมาและแนวคดจากพทธศาสนาลงกาวงศ ซงจะปรากฏในประเดนการ

สอบสวนพทธลกษณะหรอการสอบคนเรองเบญจราชกกธภณฑจากคมภร

พทธศาสนา และดวยเหตทบทความทเกยวของกบพทธประตมาไดล�าดบ

ไวในสองบทแรก ส�าหรบบทท 3 - 5 เปนประเดนการตความสญลกษณท

247 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

ซบซอนขนเปนล�าดบไป และสงทายบทท 6 ในสวนของขอมลใหมทรอการ

คนพบ

ผเขยนไดสบคนขอมลตางๆ ไวอยางละเลยดซงบางครงขอมลรายละเอยด

เหลานนจะปรากฏในสวนของเชงอรรถซงรวมไวทายบทความแตละบท

ผวจารณขอแนะน�าวาหากผอานไมอยากพลาดในเกรดเลกเกรดนอยกสมควร

ทจะอานเชงอรรถเหลานไปพรอมกนดวย ทงน เชงอรรถอางองกมความนา

สนใจดวยเอกสารบางฉบบกไมไดเปนทแพรหลายหรอหาตนฉบบอานไดยาก

จากการคนควาทลกซงท�าใหผเขยนสามารถน�าเสนอประเดนขอมลใหม หรอ

การตความครงใหมของรปสญลกษณทปรากฏในงานศลปกรรมตามพระราช

นยมในรชกาลท 4 ซงนบไดวาเปนจดเดนของหนงสอถอดรหสพระจอมเกลา

เลมนกวาได

มประเดนปลกยอยทผวจารณใครขอเสนอแนะและแลกเปลยนความร 3

ประเดน ดงน

ประตมานรมาณวทยา - ประตมานวทยา - ประตพมพวทยา

การทจะเขาถงรหส หรอถอดแปลความหมายของสญลกษณในงานทศนศลป

ตองอาศยหลกวชา Iconography การศกษาลกษณะรปภาพดวยการพสจน

การอธบาย การแยกประเภท และ การตความสญลกษณตางๆ ทปรากฏใน

งานทศนศลป ผเขยนไดอธบายวาการตความแบงออกไดเปน 2 ระดบ คอ

ระดบแรก “การสบสาวหาเรองราวมาใชในการอธบายหรอพรรณนาศลปะ”

ซงไดแก Iconography มศพทเฉพาะวา “ประตมานรมาณวทยา” หรอท

248

ปจจบนนยมใชวา “ประตมานวทยา” ส�าหรบระดบทสองคอ “การศกษาสบ

สาวหาทมาในการสรางภาพ (Iconology) (ยงไมมศพทเฉพาะใช) เพอหยง

ทราบถงแนวคดเบองหลงของงานศลปะ” (พชญา 2557, 7)

แทจรงแลวค�าวา Iconology คณะอนกรรมการบญญตศพทศลปะ ของ ราช

บณฑตยสภา ไดบญญตค�าแปลวา “Iconology ประตพมพวทยา วชาหรอ

การศกษาวาดวยประวตและความหมายของภาพหรอสญลกษณตางๆ อน

เกยวกบศาสนาและวฒนธรรม” (ราชบณฑตยสถาน 2541, 137) แตศพท

ภาษาไทยค�านกไมไดเปนทแพรหลายในวงวชาการประวตศาสตรศลปะ และ

สวนตวผวจารณเองกไมเคยพบวามนกวชาการทานใดใชศพทค�านเชนกน

การอธบายหรอพรรณนาซงอย ในระดบขนประตมานวทยานเปนการ

ศกษาและบรรยายตามรปธรรมและการแสดงออกทปรากฏ โดยอาศยจาก

ประสบการณและความคนเคยของผศกษา ซงกระบวนการประตมานวทยา

นจงเปนการศกษาในสวนของขอเทจจรง ตวอยางทชดเจนทสดของประบวน

การอธบายและพรรณนาตามความคดของผวจารณ คอ การพรรณนาโดย

ละเอยดถง “รปลกษณและองคประกอบ” ของบษบกธรรมาสนยอดมงกฎ

ในศาลาการเปรยญวดราชประดษฐ ซงผเขยนไดพจารณาอยางถถวนจน

สามารถเหนถงรายละเอยดปลกยอยของรปแบบวาเหมอนกนอยางไร หรอ

ตางกนอยางไร จนในกรณนผเขยนไดขอสรปวา “องคประกอบทงหมดของ

ยอดเลยนแบบมาจากพระมหาพชยมงกฎโดยแทบไมมการปรบ ลดทอน...”

(พชญา 2557, 122)

249 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

จากนนจงเชอมโยงขอความเหลานนกบแนวคด หรอความหมายตามแบบแผน

ประเพณ รวมกบการศกษาบรบทตางๆ เชน ประวตการสราง แบบสมยศลปะ

เพอท�าความเขาใจความหมายของงานศลปกรรม อนเปนการคนหานยทซอน

ไว อนเปนสวนของ Iconology ซงผเขยนกไดรบผลการศกษาวาเปนการสราง

เพอใหมนยถงพระบรมราชสญลกษณพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

ผทรงสถาปนาพระอาราม

“พระอษณษะ พระเกตมาลา พระรศม” และศพทานกรม

เนองจากเปนบทความวชาการ และเขาใจวาในการตพมพลงวารสารคราว

แรกมขอจ�ากดเรองพนทการพมพ จงไมสามารถอธบายขยายความไดมาก

ดงนนจงมศพทเฉพาะจ�านวนมากทไมไดขยายความ ซงผวจารณกงวลวา

ผอานทวไปอาจท�าความเขาใจไดยาก รวมถงศพทเฉพาะบางค�าพจนานกรม

ฉบบราชบณฑตยสถาน กไมไดบรรจศพทค�านนไว ดงประเดน พระอษณษะ

พระเกตมาลา และพระรศม

“...เรองพระรศมเปนสงทคอนขางจะก�ากงกนวาจะเปนกรอบหนาหรอตอม

กลางพระเศยร” (พชญา 2557, 38) ผวจารณอานแลวเขาใจวาคงเกดความ

ผดพลาดในการแกไขจากตนฉบบเดม เนองจากในการตพมพครงแรกใน

ต�าแหนงของศพทค�าวา “พระรศม” ใชศพทวา “พระเกตมาลา” (ด พชญา

2549, 202) ในความหมายถง พระอษณษะ กะโหลกสวนทนนขนออกมาก

ลางศรษะหรอกคอตอมกลางพระเศยร

ผวจารณขอขยายความเพมเตมวาในอดต พระเกตมาลา มไดมความหมายเพยง

พระรศมซงเปลงอย เหนอพระเศยรของพระพทธเจา (ดราชบณฑตยสถาน

250

2556, 141 และ พชญา 2557, 63) แตยงมความหมายถง “ผมเปนจอมอย

บนศศะ” (แบรดเลย 2514, 4)1 อกดวย แตปจจบนความหมายนไมปรากฏ

ในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน ทผานมานกวชาการหลายๆ ทาน ยงคง

ใชศพท “พระเกตมาลา” ในความหมายของตอมกลางพระเศยร ซงในกรณน

ผเขยนไดอางองเอกสารรนเกาทใชค�าวา “พระเกตมาลา” ในความหมายของ

กะโหลกทโปงนนกลางศรษะ ผอานทวไปจงนาจะสบสนไดงายหากไมไดอาน

ขอความขยายในเชงอรรถท 65 ประกอบ (ด พชญา 2557, 63)

ปจจบนนกวชาการนยมใชศพท “พระอษณษะ” กนมากขน แตอยางไรก

ดในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2544 “อษณษ” กมความ

หมายแตเพยง “น. มงกฎ; กรอบหนา. (ส.; ป. อณหส)” (ราชบณฑตยสถาน

2556, 1430)

อกตวอยางหนงทผวจารณพบวามศพทเฉพาะจ�านวนมากคอ “รปลกษณ

และองคประกอบ” ของบษบกธรรมาสนยอดมงกฎในศาลาการเปรยญวด

ราชประดษฐ ผเขยนไดพรรณนาโดยมการใชศพทเฉพาะ ศพทชาง และชอ

ลวดลายตางๆ จ�านวนมาก ซงเขาใจวาหลายๆ ค�าคงไมเปนทคนเคยของผ

ทไมมพนฐานมากอน จงนาทจะมเพมเตมศพทานกรมทายเลมเพอรวบรวม

และอธบายความศพทเฉพาะเหลาน

นอกจากน ใน สพะ พะจะนะ พาสาไท พจนานกรมของสงฆราชปาลเลกวซไดแปลเกตมาลาวา

“Back hair of a women’s head chignon” (ปาลเลกวซ 2542, 261) ดวยเชนกน

1

251 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

แผนไมจ�าหลกเครองราชกกธภณฑ ในพพธภณฑสถานแหงชาต รามค�าแหง

ผ วจารณมประเดนเพมเตมเกยวกบประวตของแผนไมจ�าหลกเครอง

ราชกกธภณฑ ในพพธภณฑสถานแหงชาตรามค�าแหง ตามทผ เขยนได

ศกษาและกลาววา “ไมจ�าหลกแผนนมาจากศาลากลางจงหวดสโขทย

แตไมไดบอกไววาไดมาตงแตเมอใดและศาลากลางหลงใด” (ด พชญา

2557, 91) และ “ไมจ�าหลกแผนนเคยใชเปนอะไรมากอนทจะน�าไปเกบ

รกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาต รามค�าแหง ในฐานะโบราณวตถ ”

(ด พชญา 2557, 107)

ตามประวต “ไดจากศาลากลางจงหวดสโขทย” สามารถตความได 2 นย

คอ 1.) เปนวตถทเคยใชประดบอาคารหรอเคยใชงานอนใดในศาลากลาง

มากอน 2.) เปนโบราณวตถทเคลอนยายมาเกบรกษาทศาลากลางกอนการ

จดตงพพธภณฑสถานแหงชาต ประจ�าจงหวดสโขทย เนองดวยศาลากลาง

จงหวดสโขทย เคยมสถานะเปนพพธภณฑสถานดวย ดงปรากฏภาพถาย

การจดแสดงโบราณวตถในหนงส ประวตศาสตรสโขทย ภาค 1 (พ.ศ. 2498)

แตหากเชอวาเปนวตถทพบในศาลากลางจงหวดสโขทยมาแตเดม กชวนให

นกถงแผนไมจ�าหลกปดทองประดบกระจกรปพระมหามงกฎ และรปชางใน

วงจกร ซงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวพระราชทานใหไปตดไว

ณ ศาลากลางซงไดทรงพระราชทานเงนสวนพระองคใหปฏสงขรณซอมแซม

คราวเสดจประพาสหวเมองฝายเหนอเมอ พ.ศ. 2409 (ด ด�ารงราชานภาพ

2545, 51 - 52) เพราะนอกจากจะพบแผนไมรปพระมหามงกฎและรปชางใน

วงจกรแลว ยงพบหลกฐานวามแผนไมจ�าหลกรปราชสห (เลขทะเบยน30/น)

252

(ทมา: ประวตศาสตรสโขทย ภาค 1, 2498)

ปจจบนจดแสดงในพพธภณฑสถานแหงชาตพระนคร ซงตามประวตระบวา

รชกาลท 4 โปรดใหสรางประดบศาลากลาง ซงพระราชทานทรพยใหสรางขน

ตามหวเมองรายทาง ในคราวเสดจไปเมองพษณโลก เมอปขาล พ.ศ. 2409 และ

253 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

กระทรวงมหาดไทยมอบใหพพธภณฑสถานเมอ พ.ศ. 2471 จงอาจเปนไดวาม

แผนไมจ�าหลกรปอนๆ ประดบดวย

อนง ประเดนสนบสนนเรองอกษรอรยกะจ�านวน 3 ตว ซงจ�าหลกบนกรอบดาน

ในแผนไมจ�าหลกเครองราชกกธภณฑ วาหมายถง โอม นน บนตราสญลกษณ

ของสภาอณาโลมแดงแหงชาตสยาม ซงจดตงเมอ พ.ศ. 2436 กปรากฏอกษร

อรยกะ 3 ตวนดวยเชนกน รวมถงรปสระ -ะ ของอกขรวธไทยแบบใหมของ

พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ซงทรงประดษฐและพระราชทาน

พระราชด�ารแกสามคยาจารยสมาคมใน พ.ศ. 2460 กทรงน�ารปสระ -ะ

ของอกษรอรยกะ มาใชดวย อนเปนสงทสะทอนใหเหนวา ในชวงเวลานนคงม

ผคนจ�านวนไมนอยทนาจะทราบและเขาใจวาอกษรอรยกะ 3 ตวน หมายถง โอม

ตราสญลกษณสภาอณาโลมแดงแหงชาตสยาม

(ทมา: พพธภณฑมชวต สภากาชาดไทย, ออนไลน)

254

สงทาย

“ถอดรหสพระจอมเกลา” หนงสอรวมบทความวชาการของอาจารยพชญา

สมจนดา แหงคณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม จงเปนเนนย�าวางาน

ศลปกรรมตามพระราชนยมพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวมไดงาม

เพยงแคทศนศลปเทานน แตยงเฉยบแหลมไปดวยความปญญา และความหมาย

ทซอนอยภายใน

รหส และรปสญลกษณตางๆ ทปรากฏ แมไมมการจารกก�ากบไววามนยหมายถง

สงใด แตกนาทจะเปนทรบรกนของคนในสมยนน แตหากเมอเวลาผานไป บรบท

ตางๆ แปรเปลยนไป ท�าใหความรทจะสรางความเขาใจในรปสญลกษณเหลา

นไมแพรหลายเชนเดม จงเปนหนาทของนกประวตศาสตรศลปะทจะท�าความ

เขาใจและแปลความงานศลปกรรมตามบรบทของแตละชวงเวลา

โดยทสดแลว ผทสนใจศกษาศลปกรรมไทยตามพระราชด�ารพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว ซงเปนชวงเวลาส�าคญของการแปรเปลยนงาน

ศลปกรรมไทย สมควรอยางยงทจะตองอาน ศกษา และคนควาตอยอดจาก

หนงสอถอดรหสพระจอมเกลาเลมน

255 วารสารวจตรศลปปท 5 ฉบบท 1 มกราคม - มถนายน 2557

บรรณานกรม

จรลวไล จรญโรจน, ม.ล. 2548. “การวเคราะหรปสระและอกขรวธไทยแบบ

ใหมของพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว." ใน ภาษาและ

วรรณกรรมสาร : ภาษาและวรรณกรรมพระบาทสมเดจพระ

มงกฎเกลาเจาอย หว ปราชญแหงสยามประเทศ. หนา 59 - 86.

กรงเทพมหานคร: พเพรส.

ด�ารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. 2545. เทศาภบาล.

กรงเทพมหานคร: มตชน.

แบรดเลย, แดนบช. 2514. อกขราภธานศพท. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร:

โรงพมพครสภา.

ประวตศาสตรสโขทย ภาค 1. 2498. พระนคร: โรงพมพไทยบรการ.

(จอมพล ป. พบลสงคราม พมพแจกเนองในวาระคลายวนเกด

14 กรกฎาคม 2498).

ปาลเลกวซ, ฌง-บปตส. 2542. สพะ พะจะนะ พาสาไท Dictionarium

linguae Thai. กรงเทพมหานคร: สถาบนภาษาไทย กรมวชาการ

กระทรวงศกษาธการ.

256

พชญา สมจนดา. 2549. “ธรรมยตกนกาย: การศกษาความสมพนธ

กบสมณวงศของลงกาผานพทธศลป.”ไทยคดศกษา. 3 (ตลาคม

2548 - มนาคม 2549): 161 - 232.

. 2557. ถอดรหสพระจอมเกลา. กรงเทพมหานคร: ศลปวฒนธรรม

ฉบบพเศษ.

“พพธภณฑมชวต สภากาชาดไทย” 2557. http://thairedcross.

livingmuseum.sc.chula.ac.th/ (สบคนเมอ มถนายน 2557).

ราชบณฑตยสถาน. 2541. พจนานกรมศพทศลปะ องกฤษ-ไทย

ฉบบราชบณฑตยสถาน ปรบปร ง เ พมเ ตม พ.ศ. 2541 .

กรงเทพมหานคร: ราชบณฑตยสถาน.

. 2556. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554.

กรงเทพมหานคร: ราชบณฑตยสถาน.

ส�านกโบราณคด กรมศลปากร. 2550. ศพทานกรมโบราณคด .

กรงเทพมหานคร: กรมศลปากร. พมพเพอเฉลมพระเกยรตพระบาท

สมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช เนองในโอกาสเฉลม

พระชนมพรรษา 80 พรรษา 5 ธนวาคม 2550.