ايدئولوژيهاي حاكم بر جغرافياي ايران

1ایدئولوژیهاي حاکم بر جغرافیاي ایران

دکتر محمدحسین پاپلی یزدي دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشکده امیرکبیر

چکیدهبراي خود رسالتی ) در هر ابعادي ( کند هر گروه انسانی که ساختار و تشکیالتی ایجاد می

سنامه آن تشکیالت ذکر پنهان و آشکار قائل است، ممکن است خالصه این رسالت و اهداف در اساپس از انقالب صنعتی که دانشگاههاي مدرن در غرب نضج پس از رنسانس و بخصوص.باشد شدهها و اهدافی را براي تشکیالت خود تعریف کردند که برخی از آنها بر گرفت آنها رسالت می

هستند فقط بر ترین آنها همگان روشن است و بخش دیگر از اهداف که معموالَ مهمترین و سیاسیها از جمله نیست بلکه همه گروهها و تشکلي غربیاین امر ویژه دانشگاهها. خواص آشکار است

این مقاله . است بنابراین در پس هر ساختاري یک ایدئولوژي خوابیده .شود احزاب را نیز شامل میرافیاي دانشگاه کوشش دارد ایدئولوژیهاي حاکم بر جغرافیاي ایران را از بدو پیدایش گروه جغ

چون در این زمینه این اولین کوشش است، مسلماَ . کنون مورد بررسی و ارزیابی قراردهد تهران تا .مقاله داراي کاستیها و خطاهایی خواهد بود

توسط فصلنامه تحقیقات جغرافیایی انجام شده است، اوج و فرود 1367ارزیابی کمی و کیفی گروههاي جغرافیا که از سال -1

. اند اند و برخی دچار رکود شده که چرا برخی گروهها رشد شتابان داشتهامتیازات کمی مرا بفکر فرو برد. دهد گروهها را نشان میاین انگیزه باعث شد که تحلیلی از وضع . علل ایدئولوژیکی یکی از مهمترین آنهاست. باشد تواند بر این امر حاکم علل زیادي می

. راه خواهد داشت که مایلیم آنها را دریافت و چاپ کنیممسلماً این تحلیل انتقادهایی را بهم. ایدئولوژیکی حاکم بر جغرافیا ارائه شودپس براي درك بهتر این مطلب، ارزیابی کمی و کیفی گروههاي . انشاء اهللا تعالی. شاید که اثري کیفی بر جغرافیاي ایران داشته باشد

.جغرافیا را مطالعه فرمایید

فصلنامه تحقیقات جغرافیایی 2

طرح مسأله گروههاي علمی در سراسر دانشگاهها براي خود یک معموالَ علما و دانشمندان و بخصوص

:در این مقاله مسائل اصلی این است که. ي قائل هستندرسالت ایدئولوژیکی و فکرغرافیاي ایران قبل و بعد از انقالب بطور آشکار رسالتی ایدئولوژیکی براي خود قائل آیا ج. 1

) رسالت آشکار(بوده است اگر جغرافیدانان ایران رسالت آشکاري براي خود قائل نیستند، آیا در مجموع از کارهاي . 2

)رسالت پنهان. (توان رسالتی استنتاج کرد وسط آنها میانجام شده تاگر ایدئولوژي و اهداف جغرافیاي . اهداف ایدئولوژیکی جغرافیاي ایران تئوریزه نیست. 3

.ها جلوگیري خواهد شد ایران تئوریزه شود از خطاها و هرز رفتن اهداف

. روشن شدن وضع ایدئولوژیکی و تفکرات فلسفی جغرافیا در ایران

روش تحقیق میدانی و اسنادي-اي کتابخانه از دو روشبرمبناي تحلیل محتوایی استوار است و این مقاله .استفاده شده است

:اي به اسناد زیر توجه شده است در روش کتابخانه-1 )ها و جزوات درسی مهمترین کتابها، مقاله ( تولیدات علمی جغرافیدانان ایران-1-1 هاي دکتري به صورت تصادفی ها و رساله امهن بررسی پایان-2-1 بررسی طرحهاي تحقیقاتی انجام شده توسط جغرافیدانان-3-1

مطالعات میدانی-2، التدریس ها مربوط به میزان حق بررسی اسناد حسابداریهاي تعدادي از دانشکده-1-2

به صورت تصادفی ( وههاالجلسات تعدادي از اساتید گر مشاوره و حقو حق راهنمایی ،التحقیق حق ).1372-82 و 1346-56در طول دو دهه

12035

3 ایدئولوژیهاي حاکم بر جغرافیاي ایران

کیفیت درباره علمی جغرافیا کنفرانسها و مجامع کنندگان در شرکت از نظرخواهی -2-2 .مقاالتبه صورت ( کشور التحصیالن جغرافیا سراسر نظرخواهی از فارغ و پرسشنامه تکمیل-3-2 .1382 تا 1376از ) تصادفیگروههاي جغرافیاي موجود در فصلنامه هاي امتیازبندي از مدارك و پرسشنامه استفاده-4-2

.تحقیقات جغرافیایی

گرایشهاي فلسفی در جغرافیابراي روشن . چند گرایش فلسفی اساسی داردمثل همه علوم دیگر جغرافیا با همه مکاتبش

:شدن مطلب الزم است این مکاتب توضیح داده شود

داري ی بر مکتب سرمایهجغرافیاي مبتن - 1داري است و هدف اصلیش الاقل در الیه جغرافیایی که از نظر فلسفی طرفدار جهان سرمایه

داري در فضاي جغرافیایی براي اهداف استعماري چه کهنه تحلیل و تبیین سیاستهاي سرمایهپنهان،داري را تشکیل سرمایه طرفداران رژیمهاي ،این گروه از جغرافیدانان دست راستی. و چه نو است

تحلیلیـ کمی تحلیلی،- ابزار توصیفی(آنها با هر مکتب فلسفی جغرافیایی و یا هر ابزار تحلیلی . دهند مینظر ایدئولوژیکی که مسائل جغرافیایی را تحلیل و یا تبیین کنند، از...) وG.I.Sبا کمک ماهواره،

قسمت اعظم .)Claval,1984( داري دارند هاشتراك منافع در حفظ دستاوردهاي نظامهاي سرمای. گیرند میالدي تا اکنون در این گروه قرار می18آمریکا و ژاپن از اواسط قرن ، جغرافیدانان اروپا

منتهی در متون اولیه مثل تحلیل جغرافیایی روح القوانین، مسأله تأثیر جغرافیاي طبیعی بر انسان وزمانه نیز چنین . شد فرهنگی به صراحت بررسی و اعالم میرسیدن به قوانین و برتریهاي نژادي و

ژئوپلیتیکی امروز - سیاسی-گران به زبان پیچیده علمی هنوز تحلیل. پسندید تحلیلهاي آشکار را مید و عوام پوسته آنرا درك نبودند که سخن را در لفافه بگویند تا خواص مغز آنرا بفهم آشنا نشده

است ) 1349شکویی، (القوانین منتسکیو و داروین امه راه تحلیل روحراتزل و مکتب او اد. دنکنویدال دوالبالش با وجود آنکه بنیانگذار مکتب اختیار است و در مقابل راتزل ). 1369 ،سانگن(

داري قرار کالً در ردیف جغرافیدانان سرمایه است اما از نظر ایدئولوژیکی، او و راتزل هر دو

12036


) 1373رهنمایی، (به طور مثال هانس بوبک آلمانی . دیدگاه کامالً متفاوتگیرند، منتهی با دو میو ) 1377یزدي، پاپلی(و امانوئل دومارتون فرانسوي و نسل بعد از آنها گزاویه دوپالنول فرانسوي

و مکتب) 1364شکویی، ( و ایوائوکوبوري ژاپنی و کارل ساور) 1373 ،اهلرز(اهلرز آلمانی و مکتب جغرافیاي Claval, 1999)( ل فرانسوياکالو و در آمریکا و حتی پلجغرافیاي فرهنگی ا

کمک جغرافیاي خویش فضاي جغرافیاي فرهنگی او در فرانسه با همه تفاوتهاي فکري، در نهایت باگر طبقات اجتماعی در داري و تحلیل کنندگان سرمایه سازند و تحلیل و تبیین داري را می سرمایه

، همه مواد خام را در داري گرا با ایدئولوژي سرمایه جغرافیدانان راست . هستندفضاي جغرافیاییگران با طراحی و اینگونه جغرافیدانان و آمایش. گیرند کار می هداري ب جهت تقویت جهان سرمایه

ساخت فضاهاي جغرافیایی که عدالت اجتماعی در آنها عمالً غایب است شهرها، روستاها و کالَ گرایان در نهایت منجر به جغرافیاي راست .سازند فیایی مبتنی بر تضاد طبقاتی را میفضاي جغرا

از مناطق مستعد کشاورزي، صنعتی و کشی از مناطق مستعد جهان، اعم و بهره) کهنه و نو(استعمار شهر، محالت کند، باالشهر و پایین تضاد طبقاتی را در فضاي جغرافیایی منعکس می. گردد معدنی می

. آورد سازد، مهاجرت روستایی، فرارمغزها و سرمایه را به همراه می فقیر و ثروتمند را میگردد میزیست تخریب کنند که عمالً محیط گرا طراحی جنگلها را طوري تنظیم می جغرافیدانان راست

هاي ریزی برنامه. گردد سازي به نفع ثروتمندان می کشاورزي و یا مسکن و جنگلها تبدیل به فضايهایی که در طول قطبی است، از نوع برنامه-ریزیهاي بخشی این جغرافیدانان بیشتر از نوع برنامه

جغرافیدانان و از دید این). 1375ـ وثوقی، پاپلی(هاي دوره پهلوي دوم طراحی گردید برنامهسازمان در در ایران هم این تفکر. تر است گران اولویت توسعه با مناطق توسعه یافته آمایشریزي طرفدارانی دارد و طرح آمایش سرزمین ایران که توسط این سازمان تدوین و برنامه مدیریت

).1364برنامه و بودجه، (است ه گرایان شده است اساساَ طرحی با دیدگاه و ایدئولوژي راست

جغرافیا و مکتب سوسیالیستی - 2کنند، جغرافیدانان را حل و فصل میداري مسائل در مقابل این گروه که با تفکر سرمایه

جغرافیدانانی که تحت تأثیر مارکسیسم و تحلیلهاي جغرافیاي مارکس و انگلس . گرا قرار دارند چپالیزه رکلو . جغرافیاي چپ فرانسه در این راه سردمدار بوده است).(Guerassimov, 1983 قرار دارند

خود را با ) 1894-1870(بود، جغرافیاي جهانی بر اثر مبارزاتش محکوم به تبعید از فرانسه که

12037


ترین منبع جغرافیاي چپ آن زمان را به وجود مارکسیستی بنا نهاد و عظیم -آنارشیستیتحلیلی داري بود، جغرافیاي او بیش از یک قرن مهجور چون تحلیل او مغایر با تفکرات جهان سرمایه. آورد

2 گروه تحت رهبري ایوالکست وگرفت نضج1970ه از ده مجددجغرافیاي چپ فرانسه. باقی ماند در شهر مونپولیه 1980 دهه درBrunet, 1995) ( روژه برونه.دست به تحلیل آثار الیزه رکلو زد

.فرانسه جغرافیاي جهان جدیدي را تحت نام رکلو که به یاد الیزه رکلو بود، بنیان گذاشتاري کردند و مبارزه با امپریالیسم و استعمار گذ جغرافیدانان چپ فرانسه مجله هردوت را بنیان

در اشکال کهنه و نو و تالش براي طراحی و ساخت یک فضاي جغرافیایی مبتنی بر عدالت به نیززیست را محیط ازآنها حفاظت. کنند به جد دنبال میرا کاهش فقر و جرم جنایت اجتماعی،

ها جغرافیا در همه اشکالش باید در خدمت از دید آن. در کارهاي خود قرار دادندعنوان یک اصلآنها حتی اصطالحات جغرافیایی را بر . زیست باشد اجتماع و براي عدالت اجتماعی و حفظ محیط

گرا در طرفداران جغرافیاي اجتماعی چپ. (Brunet, 1995 ) کنند مبناي نظریات چپ تعریف میمکتبی ) 1377افروغ، (انوئل کاستل و آم) 1382شکویی، (دیوید هاروي . آمریکا هم کم نیستند

آنها تالش . کنند که نوعی جغرافیاي اجتماعی براي مبارزه با فقر و تضاد طبقاتی است را دنبال میمال گردد و فضاهاي که مشکالت اجتماعی آن بر دارند که فضاهاي جغرافیایی را طوري تحلیل کنند

.دجغرافیایی جدیدي بر مبناي عدالت اجتماعی طراحی شوکه فضاي جغرافیایی گرا کوشش دارند چپ گرا، جغرافیدانان جغرافیدانان راستبرخالف

م با عدالت اجتماعی است أآنها در جهت ایجاد فضاهاي متعادل که تو. تري را بنا نهند گرایانه انسانر مناطق ایجاد دفت. دهند اولویت توسعه را به مناطق محروم و کمتر توسعه یافته می و نهند گام می

محروم در ایران و اختصاص زدایی و تعیین مناطق محروم، تعیین شاخصهاي محرومیت و محرومیتخواهد توسعه توأم که می تفکري . ناشی از این نوع تفکر است تاحدي به این مناطق، اعتبارات ویژه

اقتصادي گرانتر با عدالت اجتماعی را در پهنه یک سرزمین پیاده کند، ولو آنکه این توسعه از نظر .تر باشد کم بازده و

2. Lacost- Yevs

12038


جغرافیاي کاربردي - 3

جغرافیدانی .جغرافیاي کاربردي خود نوعی ایدئولوژي نیست بلکه ابزاریست در دست ایدئولوگهاکند داند چه می که می داند یا خود مسلط به ایدئولوژیهاست کاربردي می که خود را طرفدار جغرافیايعده زیادي از . است در دست سیاستمداران ایدئولوگاي دهد و یا وسیله یو چگونه فضا را سامان م

گران با هر نوع که جغرافیاي کاربردي ابزاري در دست توسعه طرفداران جغرافیاي کاربردي معتقدندسازي از هرگونه تفکر ایدئولوژیکی وظیفه جغرافیا آماده فارغدر واقع . باشد میایدئولوژي ممکن

را کلی ایدئولوژیکی آن دهی مداران جهت که سیاست اي توسعه. استت امر توسعه مواد خام جه گونه جغرافیدانان یا اصوالَ نقشی در تولید فضاي جغرافیایی ندارند و نتیجه آنکه این. کنند تعیین می

. بود دانند نتیجه اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی آن چه خواهد کنند که خود نمی یا فضاهایی را تولید میفیزیک، مانند سایر گروههاي علمی (گروههاي جغرافیاي اروپا و آمریکا در چند دهه اخیر اکثر

. دارند می ظاهراَ به سوي یک جغرافیاي فاقد تفکر فلسفی و کامالَ ابزاري گام بر)و بیولوژي شیمی

3 ( Merdisme)جغرافیا در فلسفه مغدیسم - 4کلی بشر یا الاقل طور هکه ب اي معتقدند عده. نسه استدر زبان فرا Merdeمغدیسم از کلمه

:است بخشی از بشریت از نظر ایدئولوژیکی و فلسفی مراحل زیر را پیموده

که امروز آنها را بطور اختصار در طول هزاران سال: خدا و ماوراءالطبیعه محوري-4- 1از نظر اقتصادي . اء الطبیعه بودنامیم نگاه بشر در همه امور به سوي خداوند و ماور عصر سنت می

را از نظر رزق و کس دیگريدر این حالت هیچکس،. بود از ما حرکت از خدا برکت،شعار بشرکار براي در عصر سنتی. کند براي دیگران یار و یاور باشد داند و سعی می روزي مزاحم خود نمی اراتستون، ی چونجهانگردانو (افیدانانجمله جغر در این عصر همه علما از. اهللا و براي نفس کار بود

براي گسترش اهداف دینی و علمی و ). . . و بطلمیوس، بیرونی، ابوموسی خوارزمی، ابن بطوطهاند و برخی از آنها نه تنها پاداش ندیدند که دربدري نیز بدون چشم داشت مالی دهها کتاب نوشته

3 - Merde به معنی کثافت است .

12039


کار را براي رضاي خدا و براي نفس که هستنددر عصر حاضر و در ایران هم هنوز کسانی. کشیدند . دهند کار انجام می

)Humanismeاومانیسم ( انسان و اقتصاد محوري-4- 2با شروع عصر رنسانس عصر انسان محوري آغاز گردید و در طول چندین قرن و بخصوص با

کند ان سعی میدر این عصر انس. شد انقالب صنعتی انسان محوري و اقتصاد محوري مالك عمل اقتصاد، . خود را محور قرار دهد، دین را از سیاست و از امور زندگی بخصوص اقتصاد جدا کند

که ارتباط به خدا و ماوراء الطبیعه ندارد کند ایدئولوژیهایی را ابداع میانسانمحور همه چیز است ز هم در این عصر اساس و کند، اما با بشر پیشرفت مادي چشمگیري می. آید ها پدید می انواع ایسم

و دامداران کشورهاي پیشرفتهکشاورزان .مالك کار تالش و رقابت و بدست آوردن سود است محصوالت مازاد را در مقابل پول اینکنند اما تولید میخود مازاد بر نیاز محصولمیلیونها تن

ن پول محصول خود را زده و در رنج، عذاب و درد باشد، آنها بدو کشوري قحطی فروشند، اگر میمنتهی در این حالت براي . گردد ي مطرح میردر مقیاس روابط فردي هم پول محو. نخواهند داد

. رقابت نسبتاَ سالم است و کاالي بهتري ارائه داد وبدست آوردن پول باید بهترکار کرد نتیجه مدرنیته پیشرفته و یا پست مدرنیسم؟: اقتصاد مغدیسم -4- 3

صر خدا محوري است، عصر مدرنیته انسان و اقتصاد محوراست، در پست مدرنیته عصر سنت عکرد دارو هم به رایگان بیمار را معالجه می) پزشک(در عصر سنت حکیم . مغد محوري حاکم است

کند بیمار را معالجه می) پزشک(داد و انتظار برکت از خدا داشت، در عصر مدرنیته اولیه حکیم میاما .شود در این عصر دارو براي سود تولید می. پول نباشد معالجه هم در کار نیستبراي پول، اگر

انسان ویروس، بیماري و مواد مخدر تولید ) مدرنیته مبتنی بر مغدیسم یا پست(در عصر مغدیسم . کند براي اینکه مردم مریض شوند احتیاج به مصرف دارو داشته باشند تا او به سود برسد می

همه بهکنند و هر روز میلیاردها دالر ضرر افزار، ویروس کامپیوتر تولید می تخصصین نرمباالترین م .سازند تا میلیاردر شوند شیمیدانهاي عالی مقام مواد مخدر می .زنند تا آنها ثروتمند شوند بشریت می

.در عصر پست مدرنیسم باید براي دیگران زیان و درد و رنج تولید کرد تا سود بردخوردند ها می رفتند گرسنگی ر سنت، جغرافیدانان و جهانگردان، هزاران فرسنگ راه میدر عص

در . کردند نوشتند، دیناري هم از کسی دریافت نمی کردند و نتیجه سفر خود را می خطر تحمل می

12040


عصر مدرنیته جغرافیدانها مثل سایر علما براي پیشرفت علم براي گسترش ناسیونالیسم ایرانی براي اما حداقل حقوق را دریافت داشتند رفت ایران تالش کردند و از زندگی هم بهره چندانی نبردندپیش

ایدئولوژي گونه در عصر مغدیسم عده زیادي فارغ از هر. و به درجات دانشگاهی خود دلخوش هستند .این امر یک روند جهانی دارد. محوري تمام تالششان جیب محوري است خدا محوري و یا انسان

.پردازیم در ادامه به بررسی وضعیت جغرافیاي ایران در قبل و بعد از انقالب اسالمی می

جغرافیاي ایران قبل ازانقالب اسالمی ناسیونالیسم و جغرافیا

از تحلیل محتوایی کتابها، مقاالت، جزوات، مجموعه مقاالت سمینارها، بررسی کیفیت آموزش قبل از انقالب اسالمی، جغرافیدانان که آید ت چنین برمیو پرورش و مصاحبه با اساتید پیشکسو

گردد برآورد می. اي را که براي خود قایل بودند تربیت نیروي انسانی بود ایران بزرگترین وظیفه% 5/14شدند و التحصیالن جغرافیا جذب آموزش و پرورش می فارغ% 85 حدود 1355که تا سال

آورند و جذب کار دولتی روي نمی بقیه هم بالکل به% /.5ند و شد بقیه در ادارات مشغول به کار میاي که در ظاهر براي گروههاي جغرافیاي دولت هم بزرگترین وظیفه. شدندمی بخش خصوصی

. کشور قایل بود پرورش نیروي انسانی براي ادارات به ویژه آموزش و پرورش بود یک هدف اساسی غیر اعالم شده وجود در پس این آموزش نیروي انسانی ازنظر ایدئولوژیکی

هدف اساسی رژیم پهلوي از آموزش جغرافیا، بخصوص در آموزش و پرورش استحکام .داشت شاید اولین 4.داد بخشیدن به ایدئولوژي ناسیونالیستی بود که دولت به طرق مختلف آنرا اشاعه می

کردند، طور مشهود دنبال میکتابهاي درسی تاریخ و جغرافیا که این هدف ایدئولوژیکی را به و گنجی( باشد 1347 تا 1337کتابهاي تاریخ و جغرافیاي کالس پنجم و ششم ابتدایی سالهاي

تمام عیار اشاعه ایدئولوژي ناسیونالیستی از طریق کتابهاي نمونهاین کتابها ). 1347، همکاراناله مفخم اگردش دکتر لطفگنجی و ش لذا باید دکتر محمدحسن. درسی جغرافیایی و تاریخی است

. پایان را به عنوان پدر ناسیونالیسم علمی ایران دانست

است و مسأله تبلیغ گرایی، ایدئولوژي حاکم بر کل کشور بوده ود که در بدو تأسیس دانشگاه تهران، ایدئولوژي ملیتوجه ش -4مثالَ آقاي سید محمد خاتمی ریاست محترم . همه علوم انسانی این رسالت را براي خود قائل بودند. ناسیونالیسم خاص جغرافیا نیست

پرستی را دارند بهار وطن دارند، اظهار می بهار ارسال می الشعراي راي همایش بزرگداشت ملکجمهوري اسالمی ایران در پیامی که ب .12 ص 16/2/1383روزنامه خراسان. داد اشاعه می

12041


شاه و میهن بوده است، وظیفه ایدئولوژیکی که براي اش خدا، رژیم پهلوي که شعار اصلیجغرافیا نیز قایل بود، اشاعه و نشر ناسیونالیسم بود و کجا بهتر از آموزش و پرورش براي نهادینه

افتاده است دنباله سیاستهاي جهانی براي باید توجه داشت آنچه در ایران اتفاق می. ئولوژيکردن ایداشاعه ناسیونالیسم بوده است، منتهی اشاعه ناسیونالیسم در ایران و کشورهاي اسالمی و جهان سوم با

جنگ با شکست فاشیسم و نازیسم و فجایع. است تأخیر زمانی کلی نسبت به اروپا اتفاق افتادهالملل دوم که یکی از نتایج ایدئولوژي ناسیونالیسم بود، کاربرد این ایدئولوژي در اروپا شدیداً بین

سال در دو اصل خالصه250رسالت اصلی جغرافیدانان اروپا در طول حداقل .زیر سوال رفت :شد می

ر از سازي براي گذا گسترش ناسیونالیسم و تثبیت مرزها در اروپا و زمینه اشاعه و -1دینی و الئیک و ایجاد کشورهاي سم به امپراطوریهاي غیرشیکاتولی امپراطوري مسیحیت پاپی

یعنی جغرافیدانان همگام با سایر .مستقل در چهارچوب مرزهاي معین بدون اطاعت سیاسی از پاپله دانشمندان اروپا در جهت جدایی دین از سیاست، گذار از مرحله سنت به مدرنیته، گذار از مرح

. کردند الوهیت به اومانیسم یا انسانگرایی و اقتصادگرایی تالش میهاي جدید اشاعه ایدئولوژي جبر جغرافیایی و برتري شناخت و کشف سرزمینوظیفه دوم -2

سازي فکري مردم اروپا به جهت اروپا براي زمینه. بود)1382 ،شکویی(نیسم ینژادي مبتنی بر داروداري نتیجه گسترش سرمایه و تصرف سرزمینهاي غیر اروپایی و درگسترش استعمار و استثمار

قرن را تئوریزه 5/1احتیاج به جغرافیدانان داشت؛ راتزل و طرفدارانش نتایج بدست آمده در طول در .)1376 ،کالوال پل(کردند و جبر جغرافیایی که زیربناي فاشیسم و نازیسم بود را تبیین کردند

در عین حال که نویسنده ) میالدي18اواسط قرن ( روح القوانین منتسکیو بخشهاي مهمی از کتاب انسانی را با اتکاء به مسائل طبیعی تحلیل کند، روابطکند به روش توصیفی تحلیلی، آن تالش می

).1343 ،منتسکیو. (کوشش دارد جبر جغرافیایی را نیز استحکام بخشد والت تکنولوژیکی و تغییراتی که در حوزه مصائب و فجایع جنگ دوم جهانی همراه باتح

این تغییرات . قدرت و اقتصاد روي داد، تغییراتی در حوزه سیاسی و ایدئولوژیکی به وجود آورد :اهم این وظایف چنین است. وظایف جدیدي را براي جغرافیدانان اروپا و آمریکا مطرح کرد

مرزهاي ایجاد شده بین کشورهاي حذف آرام ایدئولوژي ناسیونالیستی براي کمرنگ کردن -1سازي براي ایجاد اتحادیه اروپا، گسترش صلح در اروپا و اروپایی بعد از رنسانس به هدف زمینه

.اروپا باید قاره صلح یا تنها قاره صلح باشد. ر از این مرحله براي ورود به مرحله جهانی شدناگذ

12042


که اروپا کوشش درست زمانی:یگسترش ناسیونالیسم در جهان غیراروپایی و آمریکای -2کند و تفکر ایدئولوژي پنبهدر این قاره را ساله خود زیر لواي ناسیونالیسم 200هاي که رشته داشت

رنگ کند و به اتحاد اروپا و ناسیونالیستی را در ذهن اروپاییان حذف کند تا بتواند مرزها را کمگسترده خود را براي ایجاد تفکر ناسیونالیستی تالش در همان زمانصلح درون این قاره دست یابد،

یعنی جهان سوم . در کشورهاي جهان سوم و بخصوص کشورهاي تازه استقالل یافته دوچندان کرد. گذاشت اي بسیار تلخ به کنار می داشت که اروپا آنرا با تجربه باید به طرف ایدئولوژیی گام برمی

مپریالیسم اقتصادي جنگهاي زیاد، از جمله دو جنگ اروپا که در راه رسیدن به ناسیونالیسم و ابود، این ایدئولوژي را براي سیاست تفرقه بین کشورهاي تازه استقالل یافته جهانی را تجربه کرده

.دانست بودند بسیار موثر می بخصوص کشورهاي اسالمی که از فروپاشی عثمانی به وجود آمده اهمیت گروههاي قومی و تسلط این گروهها بردر آفریقا و بخشهایی از آسیا به دلیل

شود و تفکر گرایی در هم شکسته بایست ایدئولوژیی فعال قوم سرزمین و فضاي جغرافیایی میهاي گرایی نیز زمینه در قومگرچه . (Digard, 1988)گردد گرایی ناسیونالیستی جایگزین تفکر قوم

یدئولوژي تبیین شده داراي چهارچوب علمی مدون تفرقه و جدال وجود دارد ولی ناسیونالیسم یک ادر اکثر موارد اقوامی چند را تحت عنوان یک ملت و در یک سرزمین با مرزهاي مشخص . است

این دولتهاي ملی باید بتوانند هم توان اقتصادي الزم را براي . آوردند گرد 5تحت عنوان دولت ملیخریدها از بازار غرب داشته باشند و هم توان اداره ایجاد ارتش ملی، خرید اسلحه و مهمات و سایر

سرزمین به نفع منافع غرب را از عهده برآیند این امور فراتر از توان قدرت و حوزه اقتدار یک قوم در جهان سوم بخصوص گرایی به ناسیونالیسم گرایی و قوم بایست سیاست گذار از قبیله لذا می .است

.اند در این گذار جغرافیدانان نقش اساسی داشته. شد در کشورهاي آفریقایی انجام میالملل اول و با فروپاشی عثمانی پس از جنگ بین: تثبیت ناسیونالیسم در جهان اسالم-1-2

پاره تکه بزرگترین رقیب پانصد ساله اروپا عثمانی. ندکشورهاي اسالمی مستقل زیادي به وجود آمداز اقتصادي نظامی ،هاي سیاسی کشی شده بود و بهرهبه کشورهاي بزرگ و کوچک تقسیمشده و

قرن جنگ به کمک برتري 5باالخره جهان مسیحیت پس از . بایست کامل گردد این سرزمینها میبایست با تمام قوا و با استفاده از همه راهها جلوي تکنولوژیکی بر جهان اسالم پیروز شده بود و می

غیر (ازه بعد از قرنها جهان مسیحیت با حکومتهاي الییک ت (اتحاد مجدد جهان اسالم را بگیردکردن ایدئولوژي ناسیونالیسم ترین این راهها نهادینه یکی از عمده. )با یهود متحد شده بود) دینی

5. Etat Nation

12043


الملل بنابراین وظیفه اصلی جغرافیدانان اروپا بعد از جنگ اول و بخصوص بعد از جنگ دوم بین. بودد و عمالً آنچه را براي اروپا و ایاالت ت و یا در حقیقت تغییر مقیاس دانسبت به قبل تغییر ماهی

وظیفه اصلی جغرافیدانان . دادند در تضاد بود دادند با آنچه که براي غیراروپا انجام می متحده انجام میناسیونالیسم در اروپا به هدف ایجاد یکپارچگی و اتحاد اروپا و تفکر فروپاشی بعد از جنگ دوم

الملل دروس جغرافیا در بین دومپس از جنگ. سوم تعیین گردید اد ناسیونالیسم براي جهانایجروي مرزهاي فرانسه و آموزان بر به جاي قراردادن تمرکز ذهنیت دانش. مدارس اروپا عوض شد

آلمان و آماده کردن آنها براي جانفشانی براي دفاع از این مرزها، ذهنیت آنها به طرف مرزهاي فرانسه و داري و اتحاد اروپاي غربی و صلح و دوستی بین سرمایه کهاي اقتصادي کمونیسم وبلو

بایست در میآموزان اروپاي غربی دانش. آلمان و کشورهاي دیگر اروپاي غربی سوق داده شدآموزان اروپاي شرقی باید به انترناسیونالیسم توجه شدند و دانش مقابل بلوك کمونیست بسیج می

اروپا براي فرار از تسلط پاپها و ایجاد. گرفت داري از زمان، درس و پند می جهان سرمایه. شتنددا میداري تضاد نتیجه این ناسیونالیسم توأم با سرمایه. دینی به ناسیونالیسم روي آورد حکومتهاي غیر

کشورها و منافع در اروپا و برخوردهاي نظامی شدید بین مناطق مختلف سرزمین پاپی که تبدیل به .امپراطوریهاي مستقل شده بود، گردید

اروپاها نجات داده بود، اما پاپحکومت که هر چند آنها را از یوغ شده بوداي ناسیونالیسم بلیهدار اروپاي ناسیونالیست سرمایه. صورت قطعاتی در آورده بود که به جان هم افتاده بودند را بهگرفته است علیه خود ن در مقابل عثمانی و جهان اسالم بکار قر5دید نیروهایی را که در طول میهاي جبر جغرافیایی راتزل تئوریزه شده که بخش عمده آن با تحلیلبرتري نژادي . گیرد کار می به

از حد سیاهان و یهودیان فراتر رفته بود و آلمانها خود را از سایر نژادهاي سفید اروپا نیز برتر بود ترین و خطرناکترین ایدئولوژي یعنی فاشیسم و نازیسم در الیسم تبدیل به زشتناسیون. دانستند می

در جهان سوم و بخصوص جهان اماگرفت اسیونالیسم در اروپا پایان مین ستیبای پس. اروپا شده بود. داري براي تصرف جهان سوم قربانی شوند چرا سربازان جهان سرمایه. یافت اسالم گسترش می

کشورهاي تازه ایجاد شده باعث می شدیسم در جهان سوم و بخصوص جهان اسالم ناسیونالگسترشبا هم بجنگند و رقابت تسلیحاتی داشته باشند و در این میان اقتصاد و سیاست اروپا و آمریکا و

ایرانیسم و عربیسم، پان ترکیسم، پان پان. همزمان، بحث پان هم مطرح گردید. متحدانشان رونق یابدها به سرانجام نخواهد کدام از این پان اروپا مطمئن بود که در مقابل ناسیونالیسم هیچ. یستاسالم پان

.گردید ها هم مثل ناسیونالیسم باعث تفرق می رسید، بلکه پان


توانست نقش شوروي، ایدئولوژي ناسیونالیسم میاتحاد جماهیرپس از انقالب اکتبر و ایجاد ناسیونالیسم در حقیقت. ایفا کند نیزاعه کمونیسم و سوسیالیسماساسی براي جلوگیري گسترش و اش

ناسیونالیسم و بعد از جنگ جهانی اول ایدئولوژي بسیار مؤثري در مقابل انترناسیونالیسم کمونیستی بود .کننده ایدئولوژي کمونیسم گردید تبدیل به ایدئولوژي خنثی

هاي ناسیونالیستی در آن قوي هم زمینهایران که هم داراي فرهنگ غنی پیش از اسالم است و است و هم تفاوتهاي آشکار مذهبی و زبانی با بقیه جهان اسالم دارد، بعد از جنگ بین المللی اول

بنابراین حکومت پهلوي . در تثبیت تفکر ناسیونالیستی در منطقه بازي کندشایستهتوانست نقشی میز نتایج ایجاد اتحاد جماهیر شوروي و تسلط که پس از جنگ جهانی اول ایجاد گردید و یکی ا

ترین حکومت کمونیستی بر روسیه و اقمار آن است، اساساً حکومتی است ناسیونالیستی و از عمده .وظایفش گسترش ناسیونالیسم براي مقابله با کمونیسم است

ترین عمدهبهترین جایگاه گسترش ناسیونالیسم با اهداف ذکر شده، مدارس و دانشگاههاست وجغرافیدانان ایران . شناسی و ادبیات است علوم براي گسترش این ایدئولوژي تاریخ، جغرافیا، باستان

تعدادي از آنها از این سیاست اعالم نشده گرچهاند، نیز در این راستا نقش خود را خوب ایفا کرده .نداشتنداطالع چندانی

.ب داراي تفکر کامال ایدئولوژیکی استبنابراین الیه پنهان جغرافیاي ایران قبل از انقالشعار خدا، شاه، میهن و استقرار جمهوري اسالمی سیاست اتحاد با با با فروپاشی رژیم پهلوي

اسالمیسم ایدئولوژي اسالمی و پان جهان اسالم و پشتیبانی از مستضعفان عالم و اشاعه تفکر اتحاد .فرو ریختگرایی ملیناسیونالیسم اصلی جمهوري اسالمی ایران گردید و ایدئولوژي

گرا به کردن ایدئولوژي اسالم یکی از اهداف حمله عراق به ایران، محدوددر این میانصدام مردم ایران را . در چهارچوب مرزهاي ایران و بازگرداندن ایران به ناسیونالیسم بودگرا شیعه

شعارها یعنی جدا کردن ایران از بدنه ؛ خود این نامید میدانست و خود را سردار قادسیه مجوس میسخنرانیهاي رهبران محتواي . جهان اسالم، جنگ عراق علیه ایران تاحدي در این زمینه موفق بود

پخش اشعار بیشتر گرایش به سوي ملی و ملت و ایران پیدا کرد و جمهوري اسالمی با شروع جنگ که مغایر با مرزهاي ایدئولوژیکی ینیملی در رادیو، تلویزیون و دفاع اجباري از مرزهاي سرزم

.است، در واقع مجبور کردن جمهوري اسالمی از طرف ابرقدرتها به پذیرش نوعی ناسیونالیسم است

12045


دارد باز هم ناسیونالیسم بخصوص شدن گام برمی در حال حاضرکه سیاست دنیا به طرف جهانیاي است اقتصادي، یشتر مسألهجهانی شدن ب. در جهان سوم اهمیت خود را از دست نداده است

فرهنگی و زبانی، باید توجه داشت که اروپاي متحد بیشتر مرزهاي اقتصادي را برداشته است، ولی در همه این تحوالت . اند کرده کارکرد خود را حتی در مواردي تقویت زبانی-مرزهاي فرهنگی

سرزمین را تعریف، تبیین،که مهمترین رکن قدرت و حکومت یعنی کسانی جغرافیدانان به عنوانبا این . اند کرده دهند نقش اساسی ایفا کنند و راههاي اداره آن را ارائه می تحلیل، تقسیم، مرزبندي می

.اندازیم قبل و بعد از انقالب میمقدمه طوالنی نگاهی به جایگاه جغرافیا در دانشگاههاي ایران

)قبل از انقالب (جغرافیا در دانشگاه تهرانکه ایدئولوژي دولت ایران است گذاري شده زمانی بنیان در رافیا در دانشگاه تهرانجغ

کیهان گرفته همه جغرافیدانان بنیانگذار جغرافیا در دانشگاه تهران از ماژور مسعود.ناسیونالیسم بودکه گنجی همگی متعلق به مکتب فلسفی فکري بودند محمد حسن تا دکتر احمد مستوفی و دکتر

آموزان و دانشجویان و پرستی در دانش اش اشاعه و تقویت ناسیونالیسم ایرانی، روح وطن غاییهدف . کردند التحصیالن اولیه این دانشگاه نیز آشکارا همین هدف را دنبال می فارغ. کالَ مردم ایران بود

بتنی بر که نالسیونالیسم ایرانی م گرایش ایران قبل از جنگ دوم جهانی به آلمان نیز باعث شدکشفیات باستانشناسی و خواندن . گرایی تقویت شود گرایشهاي ملی برتري نژاد آریا شدت گیرد و

. کرد هاي دوران هخامنشی و ساسانی روح ناسیونالیستی را تقویت می کتیبهوفادارترین . گروههاي جغرافیاي دانشگاهها شدند دوره بنیانگذاراناین التحصیالن فارغ

گروه جغرافیاي که بنیانگزار دو اهللا مفخم پایان بود ه این مکتب مرحوم دکتر لطفالتحصیل ب فارغنویسی در موسیقی از که در زمینه نت دانی برجسته بود و با کتابهایی او موسیقی. تبریز و مشهد است

پرستی داشت، او کردن موسیقی کشور و آنهم با روح وطن خود به جاي گذاشت سعی در علمیاست در لین مجله موسیقی کشور است که توسط کلنل علی نقی وزیري بنیان گذاشته شدهسردبیر او

پاپلی (کند لیسانس باستانشناسی شده بود خ و جغرافیا دریافتیعین حال قبل از آنکه لیسانس تار یعنی با اصالحات شاه دانشگاههاي کشور و از جمله گروه 1340 از حدود سال ).1372 ،یزدي

لذا تفکر ناسیونالیستی . باشند انشگاه تهران تالش کردند که نقشی در توسعه ایران داشته جغرافیاي ددکتر . با تفکر جغرافیا در خدمت توسعه همگام شد، مؤسسه جغرافیا با این هدف تشکیل گردید

12046


کاربردي و جزو پیشگامان جغرافیايکه پدر ناسیونالیسم علمی ایران است، گنجی محمدحسن .او هواشناسی علمی را در کشور بنیان گذاشت. خدمت توسعه نیز هستجغرافیا در

اطلس اقلیمی ایران اولین سند ملی در پیدایش گرایش تفکر جغرافیاي کاربردي و جغرافیا در گراي ایرانی رویکردي عملی براي جغرافیدانان ملی1340یعنی از دهه . خدمت توسعه است

کارهاي عملی که در ). 1353 ،مستوفی(ه را نیز پیدا کردند کارگرفتن جغرافیا در خدمت توسع هب و دیگران آغاز) 1353 ،هنزلن(بلژیکی و ) ژان درش(مؤسسه با کمک جغرافیدانان فرانسوي

ست که انیز سندياین گزارشات . و منجر به انتشار گزارشات متعدد مؤسسه جغرافیا شدگردید ه است جغرافیا را در خدمت توسعه قرار دهد و در کرد دانشگاه تهران در قبل از انقالب تالش

آورد گروه جغرافیاي دانشگاه تهران و گرا را باید ره ونالیستی توسعهیحقیقت تلفیق ایدئولوژي ناسداري گرا در جهت اهداف ناسیونالیستی و سرمایه منتهی این جغرافیاي توسعه. مؤسسه جغرافیا دانست

. قطبی بود-یریزي بخش و برنامهکار که در مؤسسه در حقیقت جغرافیا ابزاري بود در دست سیاستمداران اما جغرافیدانانی

هنوز تفکر مغدیسم بر دانشگاه . داشتند نه براي جیب خود ام برمیگ توسعه کشورهدفکردند با می هشائب نتیجه کارهاي مؤسسه جغرافیا بیانگر تالش بیش از حد و بی. بود تهران و مؤسسه حاکم نشده

مسافرتهاي متعدد .پروراندند گسترش علم و عظمت ایران را در سر می که فقط عشق به گروهی استطور رایگان بیانگر ه بترین نقاط ایران چون کویر لوت آنهم عمالً آنها به بد آب و هواترین و سخت

تا زمان توان خط مشی مؤسسه جغرافیا را می. عشق و عالقه آنها به این کشور و به کارشان است .سسه همین عشق و عالقه به کار دانستؤمرگ مرحوم دکتر ابراهیم جعفرپور رئیس فقید م

کنار تولید نقشه، هدفش تقویت ناسیونالیسم ایران بخصوص در درنیزسازمان جغرافیایی ارتش گنجی و دکتر محمدحسن( از خدمات دو جغرافیدان سازمان جغرافیایی. مقابل پان عربیسم بود

طی. پس از بازنشستگی آنها تا زمان انقالب بطور رسمی استفاده علمی برد)پایان گردش دکتر مفخمشامرحوم دکتر مفخم پایان فرصت یافت تا در بین افسران جغرافیدان روحیه 1357 تا1350

به . . .) فرهنگ کوهها، رودها(یه را در شناخت سرزمین ح را اشاعه دهد و این روناسیونالیستی .لور برساندتب

جغرافیاي دانشگاه تهران که هدف اصلی ،توان نتیجه گرفت که در قبل از انقالب بنابراین می تحت تأثیر تحوالت کل کشور به سوي 1340ایجادش تقویت روحیه ناسیونالیسم بود، در دهه

. گام برداشت گرا یک نوع جغرافیاي کاربردي ابزاري در جهت تقویت ناسیونالیسم توسعه

12047


که تأثیر عمیقی بر تفکر جغرافیاي ر بین جغرافیدانان نسل دوم دانشگاه تهران جغرافیدانیدهاي جدیدي را وارد او با نوشتن جغرافیاي سیاسی اندیشه. میرحیدر بود دره گذاشت، دکتر کشور

نشجویان هاي نویی را به دا کتاب جغرافیاي سیاسی او و مقاالتش نه تنها اندیشه. کرد جغرافیاي ایران کرد و گرایی خارج می ملیهاي صرفاً هاي ناسیونالیستی و بحث آنها را از قالب کرد بلکه القاء میداد که جهان، جهانی است که به سوي تعادل قدرت به سوي ساختارها و تشکیالت جهانی نشان می

ها و دوران کشورگشاییَ دارد و عمال می المللی گام بر گرایی علمی و بین و قانونو پایداري مرزها کتاب 1346ـ 56در دهه .گرایی و یا تفکرات راتزلی به پایان رسیده است ملیهاي منیت

میرحیدر تنها کتاب منتشره توسط جغرافیدانان دانشگاه تهران بود که در دره جغرافیاي سیاسی دکترحیدر تنها پل ارتباطی میر کتابهاي دکتر درهدر این دههدر حقیقت . شد سراسر کشور تدریس می

البته هیچگاه سایه معنوي و فیزیکی دکتر . بین دانشگاه تهران و دانشجویان سراسر کشور بودشناسانه کردوانی و تالشهاي معرفت ها و انتشارات گسترده دکتر پرویز حسن گنجی و فعالیت محمد

. ارتباطات فراموش کردمرفولوژي را نباید در گسترش این ژئواله محمودي در زمینه دکتر فرجاما خود . گنجی بود ایجاد انجمن جغرافیدانان ایران و مجله انجمن از ابتکارات دکتر محمدحسن

انجمن جغرافیدانان فرازي است که در ماهیت خود فرودي را دارد و ساختاري است که فاقد تفکر .فلسفی است

و در بین جغرافیدانان این دانشگاه گرایی در کل کشور فروپاشی اعتقاد به ناسیونالیسم و ملی عمالَ هیچگونه رسالت تهران جغرافیاي دانشگاه اسالمی،کلی در آغاز انقالب طور هباعث شد که ب

، و درحقیقت درست قبل از انقالب یک خالء قائل نباشدفلسفی و دید ایدئولوژیکی را براي خود . فائق آیدنشگاه تهرانگروه جغرافیاي داشناسی و ایدئولوژیکی بر فکري معرفت

)قبل از انقالب (جغرافیا در دانشگاه مشهداهللا مفخم پایان که داراي ایدئولوژي گروه جغرافیاي دانشگاه مشهد و تبریز توسط دکتر لطف

.است گذاري شده ایرانیستی بود پایه دست راستی ناسیونالیستی و پانفرانسه اریخ، روانشناسی، زبانشناسی، زبانهاي ت ، شش نفر استاد جوان در رشته1346سال در

التحصیل فرانسه بودند داراي تفکرات آنها که همگی فارغ. و جغرافیا به دانشگاه مشهد آمدند. التحصیل شده بودند که فرانسه در غلیان فکري قرارداشت زمانی فارغ وایدئولوژیکی مدرن بودند

فانون، آلبرت کامو، کردند، غلیانی که امثال فرانتس یاي مثل سارتر آنرا رهبري م غلیانی که فالسفه

12048


سیمون دوبوار، ریمون آرون، پیرمندس فرانس و هزاران متفکر و دانشجوي ضد استعماري و فرانسه تازه التحصیل نفر فارغ6این . طرفدار آزادي مستعمرات و حقوق بشر در آن فعال بودند

، به مردم آفریقا و بخصوص الجزایرات ضد استعماريدوران مبارزاستخدام شده در دانشگاه مشهد را در پاریس درك کرده ... و مینه قدرت رسیدن کاسترو و مبارزه مردم ویتنام به رهبري هوش

که داراي ایدئولوژي دان آنها دکتر علی شریعتی در بین این گروه شش نفره تاریخ .بودند در 1346ـ50تخصصان آشکار است و در سالهاي گرایی ویژه خود بود و افکار او بر همه م اسالم

.کرد گرا ایجاد تحول فکري خاص در جوانان اسالمخود تدوین آثارادانشگاه فردوسی مشهد بنه وپایان شاگرد دکتر مفخمنه جغرافیدان آنها دکتر سیروس سهامی بود او در دوره لیسانس

وگراي فرانسه بود یل مکتب جغرافیاي امکانالتحص فارغوي. تحت تأثیر افکار ناسیونالیستی او بودرا ترویج ) 1347 ،الکست(جغرافیاي فقرزدایی و اجتماعی و ضد استعماري چپ فرانسه به رهبري

این کتاب که توسط خانم منیره . (رشدي ایوالکست را ترجمه کرد او کتاب جغرافیاي کم. کرد میخواهد جغرافیاي ایران را به افکار جغرافیاي که می جزنی نیز ترجمه شد جزو اولین کوششهایی است

.)دست چپی غیر ناسیونالیستی و ضد استعماري و فقرزدا و جغرافیاي اجتماعی آشنا کندو جغرافیاي دست راستی افراطی فرانسه مبتنی بر ناسیونالیسم ، در مشهد1346ـ57در سالهاي

گرا بود و به سوي ونالیسم، جهان سومجغرافیاي چپ فرانسه که ضد استعماري بود و به جاي ناسیشد در و توسط دکتر سیروس سهامی هدایت میکرد حرکت می یک جغرافیاي اجتماعی چپ

مرحوم دکتر . بندي عملی بود ولی هیچکس آنرا تئوریزه نکرده بود این صف. قرار گرفتندمقابل هم در .داد ایرانیسم قرار می ا نقشه پانکرد و آرم آنر پایان مجله جهانشناسی را چاپ می اهللا مفخم لطف

خود را مانند آلمانها آرایش ظاهري .کرد کالس ساعتها درباره قوم آریا و برتري آنها صحبت میکرد و عمالَ نوعی جبر جغرافیاي راتزلیسم انتخاب و نظم آلمانی شبه نظامی را در کالسها برقرار می

ندره آمی دانشجویانش را به نقد کتاب روح ملتها اثر دکتر سیروس سهادر مقابل. نمود را ترویج میخواند کتابی که دقیقاَ بر مبناي جبر جغرافیایی راتزلیسم نوشته فرا می) ترجمه احمد آرام(زیگفرید

اي از این به جمله. رفت، این کتاب تبلور راتزلیسم و برتري نژادیست است باید زیر نقد می شده» ها بیشتر است ها قدرت اداره کردنش از باالترین شرقی غربیترین پست « کتاب توجه کنید

به چالش کشیدن این کتاب در کالسهاي درس دانشگاه مشهد در سال . )145، 1354زیگفرید، ( و آشنا کردن دانشجویان با جغرافیاي جهان سوم، اشاره به تجاوزات آمریکا در ویتنام و 1347


و مبارزات مردم مکزیک و برزیل براي اصالحات ارضی و فرانسه در الجزایر و انگلیس در هند دادن نقد و بررسی کتاب جنگ شکر در کوبا و باز کردن چشم دانشجویان به ایدئولوژیهایی ارجاع

مثل مبارزات ضد استعماري، ، دادن موضوعات تحقیقاتی،کاپیتالیسم غیر از ناسیونالیسم ایرانی وکه زمانی آنهم در ،کشورهاي سوسیالیستی ي جغرافیایی، تحقیق در فضاشکافتن کلمه استعمار

دیگر همکاران . خود چرخشی عظیم در جغرافیاي ایران بودبودند تحت کنترل ساواك دانشگاههامثالً کتاب استعمارزدائی ترجمه دکتر . دکتر سیروس سهامی نیز در این راه گامهایی برداشتند

در راستاي همین تفکر ضد ) د از انقالب چاپ شدکه قبل از انقالب ترجمه و بع(محمود علوي ).1372ایزنار، (داري حاکم بر گروه جغرافیاي مشهد قبل از انقالب است استعماري و ضد سرمایه

)قبل از انقالب (جغرافیا در دانشگاه شهید بهشتی

عی از تحلیلهاي راتزلی سبراي دوري جغرافیاي آلمان پس از جنگ جهانی دوم، در عین تالش .داشتداري شناسی و تحلیلهاي سرمایه در اشاعه نوعی جغرافیاي ناسیونالیسی، مبتنی برکشور

بودند، اما بدلیل آنکه جغرافیدانان آلمانی با وجود آنکه از ناسیونالیسم افراطی رنج فراوان بردهي متضاد کشورشان توسط ابرقدرت شرق و غرب به دو پاره تقسیم شده بود و دو نوع رژیم اقتصاد

بر آن حاکم بود، در عین حال که تالش براي اتحاد اروپا داشتند، اتحاد دو آلمان را در سر هاي دیدگاهتماماً توانست این امر یک خواست ملی بود و جغرافیاي آلمان نمی. پروراندند می

ي آلمان اجغرافی در عین حال .رداکرد کنار بگذ که تمامیت ارضی آلمان را تضمین می ناسیونالیسیبعد از جنگ دوم جهانی جغرافیدانان و . و نژاد آریا را فراموش کندژرمن، برتري نژاد بایست می

بایست در بازسازي اعتماد به ازیک سو می. دانان آلمان خطیرترین وظیفه را بر عهده داشتند تاریخیست طوري با کردند و از سوي دیگر می نفس ملت آلمان براي ایجاد آلمان واحد شرکت می

رنگ گردد تا آلمان یکی از عناصر اصلی رهبري اروپاي کردند که مرزها کم جغرافیا را تنظیم میچون جغرافیدانان آلمانی در بازسازي کشورشان بعد از جنگ نقش مهمی را ایفا کرده . واحد گردد

. ن جدي یافتبودند مکتب جغرافیا در خدمت توسعه یا جغرافیاي کاربردي در آلمان نیز طرفدارا گرایی در آلمان کاربرد یابی صنایع و خدمات و عدم تمرکز مرکزي و مکان مکان تئوریهاي

. التحصیل این مکتب بود در دانشگاه شهید بهشتی مشغول به کار بود دکتر جزنی که فارغ .یافت می. آلمان بودندپرورده تفکر جغرافیاي بعد از جنگ شاگردانی به آلمان فرستاده بود و آنها دستوي


کشورشناسی و یک الیه ظاهري جغرافیاي جغرافیاي آنها یک الیه مخفی ناسیونالیسی مبتنی برث که تحت تأثیر مکتب یروو پروفسور زپروفسور اهلر .کاربردي در خدمت توسعه را داشت

هان داري آلمان از نوع هانس بوبک آن بودند دست به تحلیل فضاي جغرافیاي ج جغرافیاي سرمایهآنها با تکیه به مسأله وقف و تئوري رانت تحلیلهاي جالبی از جغرافیاي ایران و جهان . اسالم زدند

تحلیلهایی که در عین جالب بودن جغرافیا را تبدیل به ابزاري کاربردي در . اسالم به دست دادند شگاه شهید بهشتی وتوانیم بگوئیم در اول انقالب گروه جغرافیاي دان می. کرد داري می سرمایهخدمت

گروه ترین منسجم) چه در شهید بهشتی و چه در دانشگاه تهران( بخصوص شاگردان اهلرز . جغرافیدانانی بودند که از نظر ایدئولوژیکی بطور کالن داراي همفکري بودند

وز هن. توانستند تفکر حاکم بر جغرافیاي خود را تئوریزه کنند خواستند یا نمی البته آنها یا نمیآنها . شاگردان اهلرز حاکم استبرخیهم تفکر جغرافیاي کاربردي بدون تحلیل ایدئولوژیکی بر

امروزه . پیشگامان طرحهاي کاربردي، روستایی، شهري فاقد تفکر ایدئولوژیکی در ایران هستند نقش مهمی در جغرافیاي کاربردي کشور دارند و با اجراي طرحهاي متعدد شهري و اهلرزشاگردان

چربد در توسعه کشور روستایی و پرورش شاگردان زیادي که جنبه کاربردي آنها بر نظریشان میگروه شهید بهشتی به دلیل البته تفسیر ایدئولوژیکی جغرافیاي حاکم بر. کنند کرده و می نقش ایفا

شکلی مکار) داخل- فرانسه - آلمان(ها در این دانشگاه کرده حضور چندین گروه متفاوت از تحصیلاي را در مجله رشد جغرافیا دکتر مصطفی مؤمنی مقاله.طلبد اي را می است و خود مقاله جداگانه

تحت عنوان نظري بر زیربناي تئوریک جغرافیاي کنونی ایران به چاپ رسانده است که تا تدوین لوژي امید است که دکتر مؤمنی که خود از مفسرین ایدئو. شماره آن چاپ شده است2این مقاله

هاي حاکم بر جغرافیاي آلمان را بخصوص آن قسمت که حاکم بر جغرافیاي آلمان است، اندیشه ).28، 1382مؤمنی، (التحصیل ایران را تحت تأثیر قرار داده است، تحلیل کند جغرافیدانان فارغ

)قبل از انقالب (جغرافیا در دانشگاه اصفهانالتحصیل مکتب جغرافیاي آلمان س شفقی فارغجغرافیاي دانشگاه اصفهان توسط دکتر سیرو

اي را براي جغرافیاي خود تئوریزه کند در همان راه بنیانگذاري شده بود بدون آنکه ایدئولوژي ویژهالتحصیل آلمان یعنی نوعی ناسیونالیسم رقیق شده و جغرافیاي کاربردي در سایر جغرافیدانان فارغ. نیز قرار داشت اي رافیاي اصفهان تحت تأثیر افکار ناحیهمنتهی جغ. داشت می خدمت توسعه گام بر

دکتر شفقی و . است شفقی بهترین مونوگرافی شهري ایران را تا به امروز ارائه دادهسیروس دکتر

12051


کردند و پس از انقالب عالیترین دیگر همکارانش تالش خود را بر توسعه منطقه اصفهان متمرکزرا در منطقه اصفهان با همکاري در طرح فوالد مبارکه و ارائه نوع جغرافیاي کاربردي اجتماعی

ترکیب .ارائه دادند) 1369، حسینی ابري( راهکارها در محرومترین منطقه کشور یعنی بشاگرد جغرافیاي وگراي ملهم از جغرافیاي آلمان با جغرافیاي فقرزدایی ملهم از مکتب هند جغرافیاي ناحیه

اساتید این گروه به همراهو تالشهاي... ) دکتر حسنعلی غیور و (کمی کاربردي ملهم از جغرافیاياست که دانشگاه اصفهان خود داراي یک مکتب التحصیل ممتاز باعث شده استخدام دهها فارغ

اي، فقرزدایی، کاربردي و مکتبی که بیشتر گرایش به جغرافیاي ناحیه. گردد تلفیقی جغرافیاباعث ) نظرهاي درونی با همه اختالف(اکم بر جغرافیاي دانشگاه اصفهان تفکر حاي دارد این توسعه

پیشروترین و ممتازترین گروه جغرافیاي بعد از انقالبشده است که جغرافیاي دانشگاه اصفهان . کاربردي کشور باشد

جغرافیا در دانشگاه تبریز

ان براي رسیدن به آزادي و اي در مبارزات ملت ایر که جایگاه بسیار واال و ویژه شهر تبریزبه مشهد، وي با انتقال . پایان بنیانگذاري شد مفخم اهللا استقالل دارد جغرافیایش توسط دکتر لطف

گرا به کار تر و ناحیه تر ولی آزادمنش گروه جغرافیاي دانشگاه تبریز با تفکر ناسیونالیستی رقیقانشگاه نیز در جریان کلی ایدئولوژیکی جغرافیاي در سالهاي اولیه جغرافیدانان این د. خود ادامه داد

. پرورش قرار گرفتند و کشور یعنی تقویت ناسیونالیسم از طریق تربیت نیروي انسانی براي آموزشگروه جغرافیاي تبریز بخصوص . اما تالش براي گریز از قید ناسیونالیسم در تبریز گسترده بود

دکتر یداله فرید از مکتب . کی توجه چندانی نداشتجغرافیاي طبیعی مدتها به مسائل ایدئولوژیچپ (التحصیل شده بود و تحت تأثیر ایدئولوژي جغرافیاي چپ فرانسه گرائی فرانسه فارغ امکان

جاد کرده اي بر گرد خود ای پیرژرژ حلقه« ). 1357 ،یداله فرید(پیر ژرژي قرار داشت ) غیرمدونو این مضمون ملهم از مارکسیسم، با . کوشد تا اذهان را به ستیزهاي شهر و روستا معطوف دارد و می

در حقیقت پیرژرژ جغرافیاي خود را تئوریزه ) 1376، ـ سهامی کالوال(» کامیابی مواجه نشد؛گرا، بخصوص ، انسان)1357 ،فرید(کرد، یک مکتب جغرافیاي انسانی دکتر فرید سعی. بود نکرده

را ) 1372 ،فرید(اي مبتنی بر تحلیلهاي کمی و اجتماعی و ناحیه) 1349 ،فرید(جغرافیاي شهري . اما دکتر فرید هم آشکارا تفکر ایدئولوژیکی جغرافیاي خود را تدوین و تئوریزه نکرد. گذارد بنیان


ا همه عضو حزب وقتی علما و دانشمندان در کشوري زندگی کنند که پادشاه آن کشور بگوید یکردن خواهد عضو حزب شود از کشور خارج شود، چه جاي تئوریزه کس نمی رستاخیز شوید یا هر

ایدئولوژي حاکم بر یک علم آنهم علمی که با سرزمین و حاکمیت کشور سروکار دارد باقی ري نباید نه از دکتر فرید نه از هیچ جغرافیدان دیگ1340-57لذا در حال و هواي سالهاي . ماند می

. که جایگاه ایدئولوژیکی علمی خود را تعریف کندداشتانتظار داد به نام دکتر حسین در دل خود جوانی را پرورش می1340-50دانشگاه تبریز در دهه

او که خیلی زود متوجه . شکویی که بعدها توانست تحول مهمی را در جغرافیاي کشور ایجاد کند ان باید هر چه سریعتر و بیشتر با تفکرات فلسفی جغرافیا آشنا شوند، شده بود که جغرافیدانان ایر

ها و دیدگاههاي فلسفی جغرافیا بود را که حاوي اندیشه) 1349 ،شکویی(کتاب فلسفه جغرافیا دانشجویان . بود به پایان رسیده دیگر با این کتاب دوره پنهان کردن افکار در جغرافیا . کرد تدوین

جغرافیاي .کنند استادان در سر کالس در چه مکتبی و با چه ایده فکري صحبت میکه شدند متوجه میفرهنگی، ـ اي، جغرافیاي ناسیونالیسم، جغرافیاي اجتماعی راست، جغرافیاي چپ، جغرافیاي ناحیه

داري، جغرافیا با رویکرد جهان سوم و ضد استعماري، جغرافیاي فقر و یا جغرافیا با رویکرد سرمایهکلیدي براي کتاباین . فیاي ثروت، جغرافیاي کاربردي و یا جغرافیاي فاقد تفکر فلسفیجغرا

هاي نشینان شهري، خانه کتاب حاشیه. شددرك الیه مخفی جغرافیاي کشور و افکار جغرافیدانان احتمال زیاد اولین تالش براي فرو ریختنه ، ب)1355 ،شکویی(ارزان قیمت و سیاست مسکن

کردن دیدگاه جدید به روي جغرافیاي اجتماعی و فقر حاکم بر جغرافیاي ایران و بازقالبهاي سنتیتأثیر و نقش دکتر حسین شکویی بر جغرافیاي بعد از انقالب را در جغرافیا در .ستادر کشور

.کنیم دانشگاه تربیت مدرس پیگیري میداشت اما این امر گام برمیاي در تبریز از همان ابتدا جغرافیاي طبیعی در خدمت توسعه منطقه

تالشهاي دکتر مقصود خیام، دکتر عبدالحمید رجائی در این زمینه خطوط . نیز تئوریزه نشده بود ،)1347 ،آسایش(در قبل از انقالب دکتر حسین آسایش در تبریز .کند کار را روشن می اصلی

داري سرمایه در خدمت بیشترولکن جغرافیاي کاربردي ا. تالش کرد جغرافیاي کاربردي را فعال کند .و تحلیل سیاستهاي دولت وقت بود

12052

12053


)قبل از انقالب (جغرافیا در دانشگاه تربیت معلمتفکر زیربنایی و مخفی . جغرافیا در این دانشگاه فاقد هرگونه تفکر ایدئولوژیکی ظاهري بود

کردن عالقمندپرورش کادر براي آموزش و پرورش با هدف . همان اشاعه ناسیونالیسم بودجالب است که دو نفر مسؤول اولیه .داشت آموزان به میهن در صدر اهداف این دانشگاه قرار دانش

نظري و دکتر اصغر نظریان از این ریزي جغرافیاي ستاد انقالب فرهنگی دکتر اصغر کمیته برنامهیل به ایجاد تحول فکري که ما گرایی دانشگاه بودند و جالبتر آنکه در اول انقالب دانشجویان اسالم

.در جغرافیاي ایران بودند نیز در همین دانشگاه و دانشگاه تهران مشغول تحصیل بودندقبل از . ریزي جغرافیا خواهیم پرداخت به این مسأله تحت عنوان تضاد فکري در کمیته برنامه

او . فشارکی اشاره کردانقالب در بین جغرافیدانان مؤثر در این دانشگاه باید به خانم دکتر پریدخت ).1382 ،شکویی( جزو اولین کسانی است که بحت مفهوم چشم انداز را در کشور مطرح کرد

تالش براي یک جغرافیاي کمی در شیرازدر . قبل از انقالب دانشگاه شیراز هیچگاه گروه جغرافیاي خود را بطور جدي نگشود

بعد از (التحصیل آمریکا بود ه فارغک) 1354 ،حمصی(حمصی دکتر محمد1350-54سالهاياولین تالشها براي اشاعه جغرافیاي کمی و مدلینگ ) کرد کوچ انقالب به دانشگاه آریزوناي آمریکا

نتیجه ماند، انقالب کمی از او سالها بیتالشاما از آنجا که یک دست صدا ندارد . را به عمل آورددر هر صورت دکتر حمصی و یا دیگران هم . شستبار ن به بعد در جغرافیاي ایران به1370دهه

محمد حمصی . که در شیراز بودند نخواستند ایدئولوژي خاصی را براي جغرافیاي خود تبیین کنندشد به اما محتواي ایدئولوژیکی روش کمی او به کجا ختم می. تالش داشت جغرافیا را کمی نماید

.ماعی تئوریزه نشدداري و یا به سوسیالیسم و یا عدالت اجت سرمایه

جغرافیا خارج از گروههاي جغرافیا خارج از گروههاي جغرافیا کار افراد کهدر قبل از انقالب و همچنین بعد از انقالب تعدادي

کردند آثار بسیار ارزشمند و گران سنگی را که مستقیماَ جغرافیا بود یا زمینه جغرافیایی داشت میطور به(گذرد می 3500ن کتب و مقاالت که تعداد آنها از ای. تألیف، تصحیح و ترجمه کردند

ترین کارهاي اي برخوردارند و درحقیقت اصیل از اهمیت ویژه) 1341 ،نژاد صفی-گنجی مثالجغرافیاي ایران بدون فعالیت این متخصصان . انجام شده در زمینه جغرافیا و علوم نزدیک به آن است


پر امروز هم غیر جغرافیدانان آثار .ضج بگیرد و به شکوفایی برسدتوانست ن و مترجمان عالیقدر نمی .برد کنند که جغرافیاي ایران بدون آنها ره به جایی نمی برکتی را تولید می

هویتی فرهنگی جغرافیا عدم توجه گروهها به جغرافیاي تاریخی و متون یکی از دالیل بی جغرافیا را در خارج از گروههاي جغرافیا و گاه متأسفانه در شرایط فعلی باید اصالت. قدیمی است

بیش ،مثالَ انستیتوي جغرافیایی عرب و اسالمی وابسته به دانشگاه گوته. در انستیتوهاي خارجی یافت ). 1995، دانشگاه گوته( است اثر جغرافیاي تاریخی سرزمینهاي اسالمی را به چاپ رسانده 380از

اي از آثاري را عرضه کردند که اگر بخواهیم حتی خالصهدر این دوره صدها نفر مخلصانه الزم است از افراد پیشکسوتی که مداوماَ در این راه گام . رسد لیست آنها را بدهیم به هزاران اثر می

نژاد در زمینه تألیفات مبتنی بر کارهاي میدانی، جواد صفی . شود اند نام برده برداشتهکارهاي دکتر .میدانی را به جغرافیاي ایران اهداء کردکارهاي ترین عمیق) 1353ـ1368(

محمد ) 1376در دهها اثر ازجمله افشار (ایرج افشار ) 1362 -1371ستوده (منوچهر ستوده میرهاشم ) 1371 ،یعقوبی(محمد ابراهیم آیتی ) 1382 -باستانی پاریزي(ابراهیم باستانی پاریزي

،مقدسی(علینقی منزوي ) 1367، تمادالسلطنهاع(عبدالحسین نوایی ) 1373،قزوینی(محدث فتحعلی خواجه ) 1379 ،کراچکوفسکی(ابوالقاسم پاینده ) 1359 ،اقتداري(احمد اقتداري ) 1361تألیف، (نتایج علمی این کتابها ... . و )1362 ،کرزن(وحید مازندرانی ) 1348 ،گابریل(نوري . پرستی و حس ناسیونالیستی است وحیه وطنهرچه باشد، نتیجه ایدئولوژیکی آن تقویت ر) ترجمه

برند پیام می مردم میهن ما از طریق این تحقیقات به عمق نکات مثبت و مشکالت فرهنگی ایران پی .کرد اصلی آنها نیز همان ایدئولوژي ناسیونالیستی است که جغرافیاي دانشگاهی نیز آنرا دنبال می

ب قبل از انقال ایران دربندي جغرافیاي جمع 1340-41گردید و تا اصالحات شاه جغرافیا در ایران به هدف گسترش ناسیونالیسم ایجاد

اش پرورش نیروي انسانی براي آموزش و پرورش به هدف ایجاد روحیه ترین وظیفه اصلی با ایجاد مؤسسه جغرافیا تالش گردید در 1340بعد از . آموزان و مردم بود پرستی در دانش وطن

ولوژیکی، جغرافیاي کاربردي بدون تفکر ایدئولوژیکی و به صورت ابزاري در کنار هدف ایدئتفکر در حقیقت بنیان جغرافیاي کاربردي در ایران توام با. خدمت سیاستمداران فعال گردد

در کنار این ایدئولوژي .داري کمپرادور بوده است ناسیونالیستی غیرتئوریزه و در خدمت سرمایهخدا، شاه، میهن و حزب رستاخیز کاپیتالیسی و شعار - یدئولوژي ناسیونالیسیکه ا اصلی در شرایطی

12054


تعدادي از جغرافیدانان نسل دوم ،بر مملکت حاکم بود و قدرت مانور روشنفکران بسیار محدود بود .هاي جدیدي در جغرافیاي ایران بگشایند تالش کردند که باب ایده

داد، دکتر حسین شکویی اولین چپی را وسعت می دکتر یداهللا فرید جغرافیاي انسانی دستنشینی را با داد و جغرافیاي حاشیه انجام میي ایرانکردن جغرافیا تالشهاي خود را براي فلسفیگذاشت، و رسالتی اصیل را بر جغرافیاي ایران تبیین ستیز بنیان می رویکردي کامالَ اجتماعی و فقر

داري را رافیاي کاربردي در خدمت توسعه سرمایهدکتر حسین آسایش در تبریز جغ .کرد می یعنی جغرافیاي ،انداز جدیدي از جغرافیا دکتر سیروس سهامی در مشهد چشم .داد گسترش می

عین حال با تدریس در. گشود رشدي جغرافیاي ضد استعماري و جغرافیاي جهان سوم را می کمویان را به فضاي کشورهاي سوسیالیستی تی توجه جغرافیدانان و دانشجسجغرافیاي ممالک سوسیالی

دکتر سیروس شفقی در .کرد داري داشت جلب می که تفاوت فاحش با فضاي کشورهاي سرمایه .کرد اي را تبلیغ می اصفهان جغرافیاي ناحیه

جغرافیاي ) میقد ملی(داري آلمان در دانشگاه شهید بهشتی شاگردان مکتب جغرافیاي سرمایهدادند و بخشی از آنها نقش اسالم و بخصوص وقف را داري را اشاعه می مایهکاربردي در خدمت سر

یعنی نقش ایدئولوژي را بر فضاي ) 1377، 1365 و آبان 1365مؤمنی، پاییز (بر شهرها .زد دکتر محمد حمصی تنها در شیراز فریاد جغرافیاي کمی را می .کردند جغرافیایی بررسی می

اي خود را جهت پرورش نیروي انسانی در خدمت آموزش و پرورش دانشگاه تربیت معلم راه حرفه پریدخت فشارکی در زمینه دکترداد و گاهی تک صدایی از براي گسترش ناسیونالیسم ادامه می

. سیدر گوش می تفکر جغرافیایی بهانداز جدیدي را در زمینه جغرافیاي کاربردي و ایران شناسی جغرافیایی مؤسسه جغرافیا چشم

گنجی تالش داشت پاي جغرافیا را به سازمانهایی دکتر محمدحسن. گشود ر روي جغرافیدانان میبمثل هواشناسی، مؤسسه جغرافیا، سازمان جغرافیایی ارتش و غیره باز کند و جغرافیدانان را از زندان

را انجمن جغرافیدانانبا کمک همفکرانش او . گروههاي جغرافیا و آموزش و پرورش رهایی بخشدکه تقریباً کل کشور آن بود کلی جغرافیا در ویژگی .کرد تا جغرافیا را به همه بشناساند تأسیس

کار کشور، پیشرفت علم و ارتقاء حرمت اساتید را در سرلوحه تمامی جغرافیدانان ایران پیشرفتا در این گامه که اولین چند هر. گروهی حاکم نبود خود داشتند و هنوز جغرافیاي مغدیسم بر هیچ

در حال برداشتن بود و معدودي طرفدار مغدیسم در حال یارگیري بودند و در دانشگاه تهران زمینه .وجود آورند اي را در جغرافیاي ایران به منتظر فرصت تا فاجعه

12055


بعد از انقالب اسالمیي ایرانجغرافیاجهان تحت سیطره توجه داشته باشیم که در حدود یک قرن بخش مهمی از جغرافیاي سراسر

جغرافیاي جهان الیزه رکلو ) مجله23 در( جلد 19آرم فراماسون در روي . است فراماسون بوده .است چاپ گردیده حک شده1894 تا 1876که از

و انجمن جغرافیاي سلطنتی ) 1821(بیش از نصف مؤسسین انجمن جغرافیدانان فرانسه سال 70 نزدیک به 1980الملل اول تا دهه د از جنگ بیناز بع. اند فراماسون بوده) 1824 (انگلیس

کشورهاي جهان فراماسون )یا انجمن جغرافیدانان(تقریباَ تمامی رؤساي انجمنهاي جغرافیایی که یک ایدئولوژي جهان شمول است و ایدئولوژي فراماسونی، برادري، برابري، مساوات. اند بوده

در اینکه . رسند دارند و جمع اضداد به نظر میي اساسیتفاوتهاایدئولوژي ناسیونالیسم با هم اند چگونه این دو با هم پیوند خوردههاي جغرافیایی تقریباً تمامی کشورها گیري ساختار انجمن شکل

ت نظام جمهوري اهردو این تفکر مغایرت کلی با تفکر. گردد خود معمایی است که باید حل .اسالمی دارد

م بود جغرافیایی که ایدئولوژي غالب آن ایدئولوژي ناسیونالیستی است در ابتداي انقالب معلوتواند زیر لواي جمهوري اسالمی دوام و در عین حال تحت تأثیر شعارهاي فراماسون است، نمی

ریزي جغرافیا کردن راههاي جدید در کمیته برنامه آورد و به همین جهت بحث و مبارزه براي پیدا . آغاز گردیددر ستاد انقالب فرهنگی

دانشگاه تهران و تربیت (ریزي جغرافیا بعد از انقالب فرهنگی تضاد افکار در کمیته برنامه

)مدرسآوردن ایدئولوژیکی دانشگاهها تشکیل در کنترل شوراي انقالب فرهنگی به هدف تحت

ولین انقالب ؤمساز دید . اي تشکیل شد اي کمیته کنترل بیشتر دانشگاهها براي هر رشته براي. گردیدشناسی، که ابزار ایدئولوژیکی بودند مثل تاریخ، جامعه علومی. علوم به دو دسته تقسیم شدند

که ابزار توسعه بودند مثل پزشکی، ریاضیات، فیزیک شناسی، روانشناسی و علومی باستانشناسی، مردمن نظام صراحتاَ جزو ترین علوم است، از طرف مسؤوال جغرافیا که یکی از ایدئولوژیکی. و شیمی

. علوم غیر ایدئولوژیک تلقی شد


بندي و جایگزینی جغرافیا جزو علوم غیر ایدئولوژیکی از یک سو شانسی بود براي این تقسیمگروههاي جغرافیا بازگشایی شوند و هرچه جغرافیاي بعد از انقالب فرهنگی که هر چه سریعتر

اما از طرف دیگر امکان بازنگري اساسی در این علم ،کمتر پاکسازي نیروي انسانی را تحمل کنندگیریهاي استعماري هاي فلسفی و ایدئولوژیکی و جهت یابی کردن باب بحثهاي فلسفی و ریشه و باز

اي و غیره بوجود ضد توسعه - اي توسعه - و ضد استعماري عدالت اجتماعی، ضد عدالت اجتماعیدار مغدیسم که هدفی جز زراندوزي نداشتند فرصت داد تا دانان طرف در عین حال به جغرافی. نیامد

.تالشگران واقعی را به کنار بزنند و یا در یکی دو دانشگاه آنها را محبوس سازندیکی (کمیته جغرافیا در ستاد انقالب فرهنگی، وجه مشترك دو نفر مسؤوالن اولیه

هر دو فاقد یک گروه پشتیبان ، آن بود که)التحصیل هند و دیگري فارغ التحصیل فرانسه فارغدر عین حال آنها تالش داشتند که از یک سو آسیبی به کسی نرسد و از سوي دیگر جغرافیا . بودند

توانستند باب بحثهاي خواستند یا نمی در عین حال آنها یا نمی. خواران حفظ کنند را از شر جغرافیولی . دانستند غرافیا را ابزاري براي توسعه میآنها ج. فلسفی و ایدئولوژیکی را در جغرافیا باز کنند

شد جو آرامی را بر شرایط هم بنحوي بود که نمی. دادند کدام نوع توسعه؟ تعریفی ارائه نمی ابزار کسانی بودند که در اًاساتیدي هم که در کمیته جغرافیا رفت و آمد داشتند اکثر. کرد کمیته برقرارطلبان فرصتالبته . ا حفظ کنند و موقعیت خود را تثبیت کنندخواستند وضع موجود ر درجه اول می

منظور از . گیري بود در حال شکلیعنی جغرافیا در مکتب مغدیسم. در حال ایجاد تشکل خود بودندافراد طرفدار این . که هدفشان منافع مادي خود به ضرر دیگران است مغدیسم در اینجا یعنی کسانی

امروزه (هاي انقالبی جغرافیا، تعدادي از لیسانسیه. لمی کار ندارندمکتب هیچ توجهی به کیفیت عریزي جغرافیا رفت و آمد داشتند، به کمیته برنامه) اند اکثراَ تحصیالت دکتري را به پایان رسانده

با وضع موجود لذادانستند که وضع موجود جغرافیا پاسخگوي نیازهاي انقالبی نیست، آنها مینداشتند بر جغرافیا به علت آنکه تسلطی بر فلسفه جغرافیا و ایدئولوژیهاي حاکم مخالف بودند ولی

توانستند جغرافیاي مبتنی آنها نمی. هاي خود را از نظر ایدئولوژیکی تبیین کنند توانستند خواسته نمیا بر ایدئولوژي اسالمی و مبتنی بر قانون اساسی ایران یعنی جغرافیاي مبتنی بر عدالت اجتماعی ر

گذرد چه از نظر فکري و ریزي جغرافیا می دانستند با آنچه در کمیته برنامه فقط می. تئوریزه کننددیکته توان علمی براي کنند، مخالفند ولی که از وضع موجود حمایت می چه از نظر سوابق اساتیدي

ریزي برنامهکمیته ه آنکه با فشار آنها هر دو مسؤول اولیهجنتی. هاي خود را نداشتند خواسته

12057


التحصیل مکتب جغرافیاي آنکه فارغ. جغرافیایی ستاد انقالب فرهنگی به خارج از تهران منتقل شدندگراي تازه کمی شده هند بود به فرانسه بود به زاهدان فرستاده شد و آنکه متعلق به جغرافیاي توسعه

. آنها عمالَ از تهران تبعید شدند. یزد منتقل گردید : جوانان این بود که اینرايسؤال اصلی ب

با . ریزي جغرافیا را در ستاد انقالب فرهنگی رهبري کند چه کسی باید کمیته علمی برنامهکه انجام شد قرعه به نام جغرافیدانی خورد که با فلسفه جغرافیا آشنا و مؤلف کتاب زنیهایی رأي

دکتر حسین شکویی آن . فهمید می ایدئولوژیها و مکاتب حاکم بر جغرافیا را وفلسفه جغرافیا بوداو در عین حال که طرفدار جغرافیاي کاربردي بود ولی . زمان در دانشگاه تبریز مشغول بکار بود

معتقد بود که جغرافیا قبل از هرچیز باید در وي. رسالتی فلسفی براي جغرافیاي کاربردي قائل بودرار شد دکتر حسین شکویی از تبریز به ابتدا ق. خدمت اجتماع و در خدمت عدالت اجتماعی باشد

. دانشگاه تهران منتقل شودخواران که از تنی چند از جغرافی. اما جغرافیاي دانشگاه تهران راه دیگري را برگزیده بود

بردند و جاي پاي خود را بر جغرافیاي دانشگاه تهران به عنوان خالء مدیریتی، ایدئولوژیکی سود میکس که داراي ایده نویی بود به این گروه کردند با ورود هر استوار میابزاري براي زراندوزي

چند نفر از همکاران خودشان هم که داراي ایده نویی بودند به حاشیه راندند یا آنچنان . مخالف بودند را گرفتار کردند که سالها توان مقاومت در برابر آنها را نداشتند آنها همانهایی هستند که جغرافیا

.دانشگاه آزاد نیز به راه مغدیسم و زراندوزي محض کشاندندرخی واحدهاي در بآمد تا رهبري گروه جغرافیا را برعهده پس دکتر حسین شکویی که باید از تبریز به تهران می

. گرفت میشد و جغرافیاي انقالب باید در کجا شکل گرفت باید در کدام دانشگاه مشغول بکار می میشکویی در دانشگاه تهران طرفداري بودند که تفکر فلسفی دکترحسین متوجه شدهجوانان انقالبی

. اند کردند در حاشیه ي میرندارد و کسانی هم که از او طرفداشد و براي تربیت با این شرایط در مدرسه تربیت مدرس که بعداَ دانشگاه تربیت مدرس نامیده

گروه جغرافیا .شد پایی براي جغرافیاي انقالب هم باز می بود باید جاي کادر هیأت علمی ایجاد شدهدر دانشگاه تربیت مدرس به هدف دوري گزیدن از ناسیونالیسم، رویکردي جهان سومی به ویژه

البته در آن . گردید جهان اسالم و با دیدگاه جغرافیاي اجتماعی و استعمار ستیز و فقرزدا تشکیللوژیک را پیگیري و تئوریزه کند اما این تفکرات محتواي زمان هیچکس ننشست تا بحثهاي ایدئو

.کردند هاي دانشجویانی بود که به کمیته جغرافیا رفت و آمد می کلی خواسته

12058


بر جغرافیاي ایران راکرد ایدئولوژي مبتنی بر عدالت اجتماعی دکتر حسین شکویی سعیه جغرافیاي کاربردي هدفمند، که مهمترین آنها دیدگا او دیدگاههاي مختلف علمی. حاکم کند

از همه مهمتر او سعی . دیدگاه جغرافیاي مبتنی بر عدالت اجتماعی و فرهنگی بود را نهادینه کرد در. ترین دانشگاهها نماید هاي درسی پیشرفته هاي درسی جغرافیا را هماهنگ با برنامه کرد برنامه

دي قرار بود برنامه عوض شود، شش، هفت طور ج ههر بار که ب. بودداین راه مقاومتها بسیار شدی و با مدندآ ریزي می نفر به اصطالح استاد پیشکسوت دانشگاه تهران بدون دعوت به کمیته برنامه

دادند و اساس برنامه را حول محور درسهایی که خود جدل و فشار برنامه را به نفع خود تغییر میخواران برنده بودند و دکتر حسین جلسه جغرافینتیجه آنکه در پایان . کردند دادند تعیین می می

هایی که خود کرد و با لبخند شکویی یک قرص اعصاب و یک قرص کاهش فشار خون تناول میجغرافیاي ایدئولوژیکی و با هدف . کرد حکایت از یک کتاب درد دل بود، جلسه را ترك می

خواري مبتنی بر و جغرافیشد برقراري عدالت اجتماعی در دانشگاه تربیت مدرس محبوس می .گردید تر می پررونق واحدهاي تهران مغدیسم در دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد

ریزي جغرافیا طرفداران اما تالشهاي دکتر حسین شکویی در تربیت مدرس و کمیته برنامهنشگاه اکنون در کادر هیأت علمی دا التحصیالن این دانشگاه که هم خود را یافت برخی از فارغ

تربیت مدرس و دانشگاههاي دیگر هستند تالش دارند که جغرافیایی را در چهارچوب ایدئولوژیهاي فضا را تبیین کنند وگرایی و جهان سومی و جهان اسالمگرایانه و ضد استعماري گرا، استقالل انسانتوان گفت در سال در مجموع می. د، که عدالت اجتماعی محوریت آن باشدناي ساماندهی کن گونه به

کدام براي کار ترین واحد جغرافیایی کشور که اعضاي هیأت علمی آن هر ایدئولوژیکی1383گروه ولو این رسالت فکري تئوریزه نشده باشد خود رسالتی علمی ایدئولوژیکی قائل هستند،

قص عیب و ن توان ادعا داشت که جغرافیاي تربیت مدرس بی نمی. جغرافیاي تربیت مدرس استخود را و اهداف استراتژیکی بزرگترین نقص آن این است که سیاستها و دیدگاههاي علمی . است

ها و تزهاي دکترا و با توجه به محتواي دروس، به نامه اما توجه به عمق پایان.است تئوریزه نکردهمدرس به نسبت اضافه تدریس اساتید دانشگاه تربیت (ساعات اضافه تدریس اساتید این دانشگاه

یعنی استادهاي .برخی از اساتید دانشگاه تهران که در دانشگاه آزاد هم مشغولند یک ششم است و نامه التدریس، حق راهنماي پایان مدرس حق دانشگاه تهران شش برابر اساتید دانشگاه تربیت

کار و کیفیت عالی ) تو خود بخوان حدیث مفصل از این مجمل -گیرند الزحمه تز دکتري می حق .دهد ایدئولوژیکی بودن گروه را نشان می

12059


جغرافیا در دانشگاه آزادنقطه مقابل آن دانشگاه آزاد اسالمی به ویژه که خارج شدیم از دانشگاه تربیت مدرس

کتابها و مقاالت محتواي جزوات درسی تعداد اندك.واحدهاي مستقر در تهران و شهر ري استاعضاي هیأت علمی این دانشگاه در ده سال اخیر، محتواي بسیار پژوهشی چاپ شده توسط - علمی

هاي دکتراي دفاع شده در این دانشگاه و ها و رساله نامه پایان نازل این کتابها و مقاالت، تعدادبخصوص واحدهاي محتواي برخی تزهاي آن بیانگر پول محوري تمام عیار جغرافیا در دانشگاه آزاد

تواند در دانشگاه آزاد در هفته دهها ساعت اضافه تدریس تی کسی میوق. استمستقر در تهران نامه را راهنمایی نماید چه ایدئولوژي بر این دانشگاه پایان50باشد در یک ترم تا حدود داشته

در . کل فاقد تفکر فلسفی و علمی دانست اما نباید جغرافیا را در دانشگاه آزاد بطور.حاکم استد فاقد تفکر فلسفی اعضاي هیأت علمی جوانی وجود دارند که همت خود را براي همین دانشگاه آزا

هاي هدایت شده توسط اعضاي هیأت علمی نامه اند، کتابهاي منتشره و پایان گذاشته ارتقاء علمیو )کارتوگرافی(، سمنان، میبد رشت، زاهداناهر، آباد اصفهان، مشهد، نجف هايدانشگاه آزاد واحد

نشینان و بیشتر از پایتخت علمی دانشگاه آزادکه گرفتاري دهد اي دیگر نشان میبرخی واحده . برخی افراد وابسته به شبکه آنها در شهرستانها چه در دانشگاه آزاد و چه در دانشگاه دولتی است

) بعد از انقالب (دانشگاه فردوسی مشهد

ن دوستی و ناسیونالیسم قرار جغرافیاي دانشگاه فردوسی مشهد که بنیادش بر حول محور وطشده بود و سپس نگاهی به سوي جغرافیاي جهان سوم، استعمارزدایی و فقرستیزي داشت داده

و در این دانشگاه اساتید. ترین سطح ممکن فکري ایدئولوژیکی سقوط کرده است امروزه به پاییناند یا آن یا به حاشیه رانده شده و عمال اساتید پرتوانپرکار و پر تالش دچار گرفتارینددانشجویان

ایدئولوژي جغرافیاي . زند التحصیالن خود سر باز می گروه از استخدام بهترین فارغ.از گروه فراریند است، سقوط کردهترین وضع ممکن اهللا مفخم پایان به پایین مشهد از اوج تعهد در زمان دکترلطف

که توسط دانشجویان این دانشگاه منتشر 6 82د سرمقاله گاهنامه آرمانشهر شماره چهارم، اسفن(

فیا به ، نشریه مستقل دانشویان جغرا82 به سر مقاله، گاهنامه علمی فرهنگی و جغرافیاي آرمان شهر سال دوم شماره چهارم اسفند -6

.قلم معصومه دبیریان مراجعه شود

12060


یم دانشگاهی از نظر فکري و یگو ید که وقتی میی توجه بفرما)دهد را نشان میروه گشود وضع میایدئولوژیکی و رسالت و تعهد ساقط شده است معنایش این نیست که افراد آن عالم نیستند ممکن

ولی این علم در خدمت چه کسی، چه چیزي و کجا باشند صاحب دهها تألیفاست همه افراد عالم و . هست، مهم است

)بعد از انقالب (دانشگاه تربیت معلم

دانشگاه تربیت معلم که روزگاري هدف اصلی خود را پرورش نیروي انسانی کارآمد براي در اول. آموزش و پرورش گذاشته بود بعد از انقالب هم کار خود را در همین زمینه ادامه داد

در آن آنها . آمد داشتند از این دانشگاه بودند و انقالب بیشتر دانشجویان که به کمیته جغرافیا رفت توان اند و شده هاي خود را تئوریزه کنند و حاال که برخی از آنها استاد توانستند خواسته موقع نمی

1370در دهه . نیستند دیگر در حال و هواي اول انقالب دارند،هاي خود را خواستهتئوریزه کردن براي کرد که برخی اساتید وابسته به این دانشگاه از جمله مرحوم دکتر پریدخت فشارکی تالش می

توان گفت این گروه اما در مجموع می). 1382شکویی، (انداز را تبیین کند مفهوم چشماولین بار و تفاوت فاحشی با جغرافیاي پیماید گسترش علم براي علم ره می در راه یک جغرافیاي کاربردي و

دکتر بخشنده نصرت حامی محرومترین قشر جامعه یعنی عشایر هنوز حتی .مغدیسم و زراندوز داردپور براي کریمی یداهللا تالشهاي سالهاي اخیر دکتر. دهد کار خود را ادامه می پس از بازنشستگی

. طرفداران جدي استفتندر حال یا) 1381 و 1380 ،پور کریمی(لیسم سیونااشاعه نئوناسیمین توسط دکتر) 1380 ،جردن (“جغرافیاي فرهنگی اي بر مقدمه” آیا ترجمه کتاب وزین

خواهند روح سلیمانی فقط ترجمه یک کتاب است و یا این دو نفر می محمد توالئی و دکتر براي گسترش تالشهاي علمی دکتر بهلول علیجانی.جغرافیاي فرهنگی را بر این گروه حاکم کنند

اندازي مجله وزین علمی گویاي تحرك زاده و راه شناسی و فعالیتهاي خانم دکتر زهرا حجازي اقلیمفاقد یک تفکر هنوز در هر صورت گروه جغرافیاي دانشگاه تربیت معلم . علمی در این گروه است

چهارچوب یکر که جغرافیا را دت و تالش اساتید این دانشگاه بر این استفلسفی منسجم اس . ایدئولوژیکی قرار دهند

12061


)بعد از انقالب( شهید بهشتی دانشگاه هاي مختلف در گروه جغرافیاي شهید بهشتی باعث ایجاد تنش در دهه غلیان و برخورد اندیشه

جغرافیاي کاربردي به رهبري دکتر عباس سعیدي .که در حال فروکش است در گروه شد1370ؤمنی در جستجوي یک هویت اسالمی براي جغرافیاي ایران است و م در حال گسترش است، دکتر

بهشتی شهید اخیر جغرافیدانان سالهايدر . زند هنوز جزو کسانی است که بدون توقع مالی قلم می طرفداران آنها هم با کارشکنی اماتالش دارند در یک جو نسبتاَ علمی، هویت گمشده خود را بازیابند

رود که با یاري اساتید متعهد نسل اول و دانشگاه میاین ا این همه مشکالت ب.مغدیسم روبرو هستند .دوم بعد از انقالب و تألیفات سالهاي اخیر جایگاه علمی ایدئولوژیکی و رسالت خود را باز یابد

)بعد از انقالب( تبریز دانشگاه

جغرافیاي کاربردي هدفمند . دهد می از همه دعواهاي تهران، به راه علمی خود ادامه تبریز فارغ) محمدپور (پور دکتر دالل. ریزي شهري ادامه دارد چه در زمینه جغرافیاي طبیعی و چه در زمینه برنامه

کنند، در حال حاضر زاده دلیر هنوز براي گسترش جغرافیاي کاربردي تالش می دکترحسینو اي که یز حاکم است نتیجهروحیه علمی بدون داشتن یک ایدئولوژي تئوریزه بر جغرافیاي تبر

اي گیري به طرف جغرافیاي توسعه حال قابل لمس است سالمت نفس جغرافیا در تبریز و جهت هتا بتواند تأثیر عمیق در روي جغرافیاي کل کشور و جغرافیاي تبریز می. آذربایجان است در منطقه

. است اي داشته باشد، همانطور که در گذشته داشته توسعه منطقه )بعد از انقالب( اصفهان دانشگاه

در مرکز علمی جغرافیاي فعالً نظر جغرافیایی در مرکز ایران است، که از اصفهان همانطور. استدانشگاه اصفهان جزو اولین دانشگاههایی است که داراي قطب علمی جغرافیا شده .کشور است

شگاه اصفهان با شاخص توسعه گروه جغرافیاي گروه جغرافیاي دان شاخص توسعه1368 سال تا به 640و نسبت آن به دانشگاه تهران کرده است دانشگاه مشهد، شهید بهشتی و تبریز برابري می

از نظر بسیاري اصفهان ي گروه جغرافیا1382 با درایت و مدیریت جمعی در سال. بوده است1050در حال حاضر جغرافیاي اصفهان از نظر . باالترین رتبه در کل کشور رسیده استها به شاخص

ایدئولوژیکی داراي یک محوریت خاص نیست ولی هنوز در گروه جغرافیاي اصفهان دلهاي زیادي

12062


توان گروه جغرافیاي مجموع می در. تپد براي گسترش و ارتقاء سطح علمی و توسعه مملکت میاین گروه نقش مهمی در . ند دانستکاربردي هدفم دانشگاه اصفهان را یک گروه جغرافیا با گرایش

در رأس 1381-82 امتیاز در سال 2840این گروه با شاخص . است اي ایفا کرده توسعه منطقه .همه گروههاي جغرافیاي کشور قرار گرفته است

دانشگاه یزد فعال در حال ودانان نسبتاَ جوان گروه جغرافیاي دانشگاه یزد به همت تنی چند از جغرافی

اي با هدف رسیدن به زیاري براي ارائه جغرافیاي منطقه اهللا تالشهاي دکتر کرامت. یابی است هویتدکتر داریوش مهرشاهی براي جغرافیاي کاربردي، جغرافیاي فرهنگی اقلیتها، و یک توسعه متعادل

تالشگران این اما کار . که به بار بنشیند و یزد را تبدیل به یک قطب جغرافیاي هدفمند نماید رود میحمایت ا با تفکر مغدیسم دانشگاه آزاد تهران از شبکه جغرافی که روبروستینیز با مخالفتهای

که مسؤوالن دانشگاه یزد جغرافیدانان این دانشگاه را که در مدتی کوتاه امید است. شوند میگروه . داند گروهی مستحکم و با کیفیت علمی ایجاد کنند مورد حمایت بیشتر قرار دهن توانسته

.تواند سهم مهمی در توسعه منطقه یزد و مناطق خشک داشته باشد جغرافیاي یزد می

جغرافیا در دانشگاه سیستان و بلوچستاناي براي جغرافیاي خود که هنوز هویت ویژه در زاهدان جغرافیدانان جوان پر تالشی هستند

اي که در این دانشگاه گسترده ست تالشهايا امید. دارند اند، اما در راه صحیح گام برمی تدوین نکردهبینیم منجر به می) دانشگاه سیستان و بلوچستان(آغاز شده و تبلور آنرا در مجله جغرافیا و توسعه

اي با رویکرد جغرافیاي اگر آنها به جغرافیاي ناحیه. جغرافیاي موفق و داراي ایدئولوژي ویژه گرددروي ) براي استان محروم سیستان و بلوچستان( اي سعه منطقهکاربردي توأم با عدالت اجتماعی و تو

ها، مقاالت و بررسی محتوایی پایان نامه. اي بیش از پیش سهیم خواهند بود ، در توسعه منطقهآورنددر دهد گروه با یکدیگر و رضایتمندي دانشجویان نشان می و همکاري افراد طرحهاي تحقیقاتی

. انسانی در دانشگاه دولتی و هم دانشگاه آزاد واحد زاهدان وجود داردزاهدان امکانات بالقوه نیروي . آیا جغرافیاي متعهد را باید خارج از تهران جستجو کرد

12063


گیري نتیجهجغرافیاي قبل از انقالب داراي یک الیه مخفی تفکر ایدئولوژي ناسیونالیسی است، سردمداران

پرستی را در جوانان و روحیه وطناند فق بودهآن در طول حدود نیم قرن تالش در کار خود مو .اند براي ایران تبعه خوب تربیت کنند اند و سعی نموده مملکت تقویت کرده

ونالیسی فعالیتهاي جغرافیدانان دیگر براي بازگشایی یدر حاشیه این جغرافیا به هدف ناس، جغرافیاي )تبریز(ماعی ، جغرافیاي عدالت اجت)مشهد( ضد استعماري ،هاي جهان سومی انداز چشم دانشگاه يتبریز و مؤسسه جغرافیا(، جغرافیاي کاربردي )شیراز(، جغرافیاي کمی )اصفهان( اي ناحیه ،توان گفت که در قبل از انقالب کمتر جغرافیدانی مجموع می اما در. است بودهچشمگیر) تهران

ر معدود افرادي هم این چنین فکر بود اگ جغرافیا را در خدمت زراندوزي و پول محوري قرار دادهکه رقابتهاي ناسالم را اجازه نحوي بود هقوانین حاکم بر دانشگاهها هم ب. کردند در حاشیه بودند می در همه ارکان کشور از جمله جغرافیا محور اصلی 1357 ایدئولوژي ناسیونالیسم که تا سال .داد نمی

نده است جغرافیاي ایران بعد از انقالب نتوانسته بوده است با فروپاشی نظام شاهنشاهی مهجور مااین . است یا نخواسته است نه در تئوري نه در محتواي جغرافیایی هدفمند و ایدئولوژیکی باشد

گرایی را تئوریزه و تبیین جغرافیا حتی نتوانسته است یک جغرافیاي با رویکرد جهان اسالم و اسالمگرایی و یا عدالت گرایی یا جهان سوم آنکه اسالمناسیونالیسم حذف شده است بدون . کند

در بهترین حالت جغرافیاي کاربردي بدون ایدئولوژي و عمالً در . گرایی جایگزین آن شود اجتماعی . یابد داري اشاعه می خدمت سرمایه

جغرافیا یکی از مهمترین ارکان حکومت و قدرت یعنی سرزمین و فضا را مطالعه و ساماندهی محتواي دروس منجر به ایجاد روحیه . نماید کند و روابط انسان را با آن بررسی می میو کنترل

جغرافیا به نسل . گردد پرستی و فداکاري در راه وطن و تربیت تبعه خوب می شناسی، وطن وطنزیست را آموزش برداري بهینه از منابع طبیعی و حفظ محیط امروزي و نسلهاي آینده چگونگی بهره

.اند دانشجو و عضو هیات علمی در این رشته در وادي سرگردانی26000اکنون حدود هم. دهد میبر وزارت علوم، تحقیقات و فناوري و دانشگاه آزاد و هیأت دولت و سازمان مدیریت و

ریزي و مجلس شوراي اسالمی ایران فرض است که درباره این رشته به این مهمی با این برنامهرفتن نیروي انسانی و سرمایه کشور را افی استراتژیک تعریف کنند و جلو هدرتعداد دانشجو اهد .بیش از این بگیرند

12064


کل در. جغرافیاي دانشگاهی ایران هیچ نگاهی به جغرافیاي هویت بخش تاریخی نداردگروههاي جغرافیاي کشور حتی یک نفر متخصص متون قدیم جغرافیا یا مصحح آثار جغرافیاي

داري در اختیار سرمایهاست که در حال حاضر جغرافیاي ایران نه دست راستی . داردتاریخی وجود ناي را دارد اي و ناحیه ، نه ویژگی جغرافیاي منطقه باشددر اختیار جامعهاست که نه دست چپی باشد

و نه جغرافیاي تمام عیار فقرزدا و ضد استعمار و نه جغرافیاي کاربردي هدفمند است و نه جغرافیاي . نظري مبتنی بر تفکر فلسفی است و نه رسالت شناخت کشور را براي خود قائل است

و در وادي سرگردانی براي معدودي شرقی و نه غربی نه اسالمی استجغرافیاي ایران نه اي ماهیانه چندین میلیون تومان پول و براي هزاران جوان آینده نامعلوم و براي کشور هزینه

.را به همراه داردغیرمعقول

در این میان دانشگاه . در حال گسترش و نضج استگرایش زراندوزي به معنی مغدیسم کلمه . گسترش است طبق قانون پخش این تفکر در حال. تهران و دانشگاه آزاد واحدهاي تهران پیشگامند

رش این تفکر به گست) خصوص قوانین حمایتی از زحمتکشان به(کمبود قانون مشکالت اقتصادي وکه در مدیریت جغرافیاي دانشگاه تهران بعد از بیست امید است با تحوالتی. کند کمک می ستیز علم

کالن سال حادث شده است جغرافیا در دانشگاه مادر رو به اصالح برود و امید است مدیریتوي جغرافیا، منافع دانشج15000دانشگاه آزاد اسالمی منافع ملی، منافع دانشگاه آزاد منافع بیش از

نفره ترجیح دهد و جغرافیا را در 6-5گروه صدها عضو هیأت علمی جوان خود را بر منافع یک .این دانشگاه متحول کند

12065


1370 1365 1363 1357 1349 1347 1340 131

3 1304

کتراو د

شد ی ار

ناسارشش ک

سترگ

افیا جغر

شد ، راییرافی جغاتقیق تحامهصلنف

دانشار ه کع بروش

زاده آگا

المی اسالب

انقافیا جغر

فه فلس

ب کتا

تید اساي از

دیدل ج

نسدامستخا

رافیا جغسهؤسم

رانه تهشگا

دانالی ن ع

علمیرالمدا

)پول محوري ( مغدیسم

شروع

)پرستی وطن(ناسیونالیسم ناسیونالیسم مغدیسم

علم براي علم-گرایی اسالم کاربردي-اي توسعه

گرایی تهوی

پرورش نیروي انسانی ادارات

15%

پرورش نیروي انسانی براي %95آموزش و پرورش

گرایی سوم جهان پرورش نیروهاي انقالبی

استعمارزدایی

شناسی معرفت

ژيولویدئ ا


منابع و مآخذ

. تبریز،، جلد یکتحقیق درباره جامعه روستایی :)1347( آسایش، حسین -1 .انتشارات دانشگاه تهران، جلد3، یح عبدالحسین نوائی و میر هاشم محدثحصتالبلدان مرآه :)1367(خان طنه، محمدحسن اعتمادالسل-2 . مجله3 جلد در 2) 22(، گنجینه ایران ادگاههاي یزدی :)1374(افشار، ایرج -3 .32 شماره ،قعیت، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، مدل و واشهر شرق اسالمی :)1373(توانا ترجمه محمدحسن ضیاء، اهلرز، اکارت -4 .، مشهد، نشر نیکاجغرافیاي استعمارزدایی): 1372( ایزنار، هیلبرا، ترجمه دکتر محمود علوي -5 معاونت امور مناطق دفتر ،بندي مطالعات ، خالصه و جمعمطالعات طرح پایه آمایش سرزمین اسالمی ایران): 1364 (برنامه و بودجه، -6

.اي ریزي منطقه هبرنام . انتشارات کتاب سرا، جلد اول،هاي موسیقی ایران چهره ): 1372 (بهروز شاهپور -7، مشهد مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ،اهللا مفخم پایان زندگینامه دکتر لطف ):1372(پاپلی یزدي، محمدحسین -8

. نتابستا . 49 ـ 50 شماره ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی،)زندگی(ر گزاویه دوپالنول پرفسو :)1377(یزدي، محمدحسین پاپلی -9

، فصلنامه تحقیقات ریزي از دیدگاه اسالم و اثرات جغرافیایی آن برنامه ):1375 (فاطمه پاپلی یزدي، محمدحسین، وثوقی، -10 .، پاییز42شماره جغرافیایی،

، اي بر جغرافیاي فرهنگی مقدمه :)1380(مین توالئی و دکتر محمد سلیمانی ترجمه دکتر سی، جردن، نري جی، راونتري، ستر -11 . و هنر و ارتباطات تهران، پژوهشگاه فرهنگ

.، دانشگاه اصفهانبشاگرد، گذري بر جهات محرومیت منطقه): 1369( حسین ابري، سیدحسن -12اي ایران به کوشش محمود علوي، ینار جغرافیاي ناحیه، مجموعه مقاالت اولین سممهاجرتهاي روستایی): 1354(حمصی، محمد -13

. دانشگاه فردوسی .13داد، ص ملک الشعراي بهار وطن پرستی را اشاعه می: از قول سید محمد خاتمی16/2/1383 روزنامه خراسان -14 .، چاپ سومروح ملتها ):1354 (ترجمه احمد آرام، زیگفرید آندره -15تأثیر اوضاع و احوال زندگی و عوامل اجتماعی در نظرات جغرافیایی :)1369(مقدم رجمه ابوالحسن سروقدت، لویی سانگن، آندره -16

.32 شماره ،، فصلنامه تحقیقات جغرافیاییراتزل .مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، جلد 2، جغرافیاي تاریخی شمیران :)1371(ستوده منوچهر -17مجموعه زبان و فرهنگ . ق. هـ372تألیف ) مؤلف ناشناخته ( المشرق الی المغرب دالعالم منحدو :)1362(، منوچهر ستوده -18

.ایران، ناشر کتابخانه طهوري .، بخش نخست، ناشر دانشگاه اصفهانجغرافیاي اصفهان، )1353( شفقی، سیروس-19 .ه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي، مشهد، موسسجغرافیاي کاربردي و مکتبهاي جغرافیایی ):1364(شکویی، حسین -20 مؤسسه مطالعات اجتماعی و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ،قیمت و سیاست مسکن هاي ارزان خانه :)1355(حسین ی،یشکو -21

.17شماره .، تبریز مؤسسه تحقیقات اجتماعی و علوم انسانیفلسفه جغرافیا ):1349 ( حسین،شکویی -22 . انتشارات گیتاشناسی،چاپ اول ،هاي محیطی و مکتبهاي جغرافیایی فلسفه ):1382 (شکویی، حسین -23 .، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهرانآباد نمونه جامعی از بررسی یک ده طالب :)1353(نژاد، جواد صفی-24

12066

فصلنامه تحقیقات جغرافیایی 36 شماره، علوم اجتماعی و علوم انسانی دانشگاه تبریز، مؤسسه تحقیقات وسیراندیشه در قلمرو جغرافیاي انسانی ):1357 (فرید، یداله - 2518. .7، مؤسسه تحقیقات اجتماعی و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره مقدمه بر روش تحقیق شهرهاي ایران :)1349 ( فرید، یداله-26 ،29و 28هاي مسلسل غرافیایی، شماره، فصلنامه تحقیقات جمحدوده فضایی براي تحقیقات جغرافیایی: ناحیه :)1372( فرید، یداله -27

.1372بهار و تابستان .ح، میرهاشم محدث، انتشارات امیرکبیرح، مصآثار البالد و اخبارالعباد :)1373(قزوینی، زکریا محمدبن محمود -28 .ی، انتشارات انجمن آثار ملخوزستان و کهکیلویه ممسنی :)1359( احمد،اقتداري -29، شرکت انتشارات هاي جغرافیا در جهان اسالمی تاریخ نوشته :)1379(ترجمه ابوالقاسم پاینده ، لیانوویجوگناتی پکراچکوفسکی، ای -30

.علمی و فرهنگی .مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، جلد2، ایران و قضیه ایرانترجمه غ، وحید مازندرانی، ن، ،جرجکرزن، -31 . انتشارات محقق،تاریخ جغرافیا ):1376 (ترجمه دکتر سیروس سهامی، کالوال، پل-32 .، انتشارات ابن سیناتحقیقات جغرافیایی راجع به ایران :)1348(خواجه نوري ترجمه فتحعلی، گابریل، آلفونس -33 .، آستان قدس رضويجغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقالب اسالمی): 1367(گنجی، محمدحسن -34 .، آموزش و پرورشجغرافیاي کالس پنجم و ششم ابتدایی ):1347 (اهللا مفخم پایان فر، لطف خلیلی حسین،گنجی، محمدحسن -35 .ضمیمه مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ،فهرست مقاالت جغرافیایی): 1341 (گنجی محمدحسن، صفی نژاد، جواد -36 . چاپخانه کوشش مشهد،يجغرافیاي کم رشد ):1347 (ترجمه دکتر سیروس سهامی، الکست، ایو -37 .، مرکز انتشارات علمی و فرهنگیمالک و زارع در ایران :)1339(ترجمه منوچهر امیري . س .ك.لمپتون، ا -38 .81، مؤسسه جغرافیا دانشگاه تهران نشریه شماره شهداد و جغرافیاي تاریخی دشت لوت :)1351( احمد ،مستوفی -39 نشریه انجمن جغرافیایی خراسان وابسته به دانشکده ادبیات و علوم ،، سال اولجهانشناسی :)1339ـ40(اهللا مفخم پایان، لطف -40

.انسانی مشهدمؤلفان و ج، شرکت 2، التقاسیم فی معرفه االقالیم احسن :)1361(ترجمه علینقی منزوي ، مقدسی احمد بن محمد مقدسی، ابوعبداهللا -41

.مترجمان ایران .، انتشارات امیرکبیرالقوانین روح: لی مهتديترجمه ع، منتسکیو -42 .قانون اساسی جمهوري اسالمی ایران ):1380(منصور جهانگیر -43 .فرهنگستان علوم جمهوي اسالمی: ، پایگاه جغرافیاي شهري در ایران1، ج پایگاه علم جغرافیا در ایران): 1377( مؤمنی، مصطفی -44ه در ساختارشناسی فرهنگی، اجتماعی و کالبدي شهرها و روستاهاي ایران مورد جغرافیاي جایگاه وقف وقفنام مؤمنی، مصطفی؛ -45

یزدي، آستان به کوشش دکتر محمدحسین پاپلی3 در مجموعه مقاالت سمینار جغرافی شماره تاریخی شهرستان تفت در استان یزد، .25-98، صفحات 1365قدس رضوي، آبان

.67 و 66هاي ، رشد آموزش جغرافیا، شمارهر زیربناي تئوریک جغرافیاي کنونی ایراننظري ب): 1382( مؤمنی، مصطفی -46، فصلنامه آباد مالیر ردیابی فرهنگی وحی در ساختارشناسی فرهنگی، اقتصادي و کالبدي دوره آغازین شهر دولت مؤمنی، مصطفی؛ -47

.1365، پاییز 2تحقیقات جغرافیایی، شماره .11، مؤسسه جغرافیاي دانشگاه تهران، نشریه شماره معتمدبه کوشش احمد ، رود فهرج: سنگیصنایع ):1353 ( هزلن-48 .فرهنگی ـ ، انتشارات علمیتاریخ یعقوبی :)1371 ( ترجمه محمد ابراهیم آیتی، ابن واضح یعقوبی یعقوب ابی بن یعقوبی، احمد -49

50- Afrique. N. Moy. Ori. Ind. 51- Brunet , Roger ( 1995 ): Geographie universelle. 52- Brunet , Roger ( 1993 ): Les mots de la geographie reclus, la documentation francaise. 53- Claval –Paul ( 1999 ): gographie et cultures revue, Ne 30. C.N.R.S 54-Claval . Paul ( 1984 ): geographie humaine et economique. Puf. Paris 442

12067


55- Digard Jean Pierre. Le fait etnnique en Iran et en Afghanistan. C.N.R.S 56-Goeth - univeresity (1995): instilut fur Geshichte der arabisch - islamischen wissenshaften an der johann wolfgang Goethe - universitat. Publication 1984 summer 1995. 57- Guerassimov. I.P.(1984): Grand Caucase Stara Planina Le Balkan. Academie des sciences de L URSS، AND ACADEMIE BULGAR des sience. Sofia 58- Lacost .Yvers ( 1984 ): Editorial . . . ( HERODOTE revue de geographie et do geopolitique. No 33 - 34 59- Reclus , Elisee (1876-1894 ): Nouvelle Geographie universelle paris. HACHETTE 19جلد

ايدئولوژيهاي حاكم بر جغرافياي ايران

Documents