Stoletni opstojbi

1

Vasil Tocinovski

STOLETNI OPSTOJBI

Vasil Tocinovski

STOLETNI OPSTOJBI

književna povijest

Nakladnik:

Za nakladnika:

Urednik:

Likovno oblikovanje:

Grafička priprema:

Tisak:

Naklada:

ISBN:

Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb

Orce Lambevski

Prof. dr. sc. Goran Kalogjera

Maja Nakevska Maleska

Akademski pečat, Skopje

500 primjeraka

978-953-7328-16-0

U Zagrebu, listopad 2012.

Tisak ove knjige realiziran je sredstvima iz Drżavnog proračuna RH

posredstvom Savjeta za nacionalne manjine pri Vladi Republike Hrvatske

CIP zapis dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne

knjižnice u Zagrebu pod brojem

M-Print, tiskara i knjigovežnica, Zagreb

www.m-print.hr

817165

Stoletni opstojbi

3

Vasil Tocinovski

STOLETNI OPSTOJBI

Vasil Tocinovski

4

Stoletni opstojbi

5

I

Vasil Tocinovski

6

Stoletni opstojbi

7

СЛОВЕНЕЧКИТЕ ПРИЈАТЕЛСТВА И АКЦИИ НА КОНСТАНТИН Д. ПЕТКОВИЧ

Грижата за словенското заедништво Константин Д. Петко-

вич од мисла и смисла на неговата општествена програма ја пот-врдува и на дело. Србите ги задолжил со акцијата на спасување-то на старите српски ракописи од манастирот Добриловица, во Херцеговина, со трудовите Очерки Белграда (1853), Хрисовуља Иоана Бранковиќа, деспота серпког (1853) и Историческиј очерк серпској православној општини в Рагузе (1859).1) Црногорците се тема во две негови книги Черногорец Марко Мартиновиќ, обучајуштиј руских бојар (присланих Петром Великим в Венецију) мореплованију и наутическим наукам (1863) и Черногорија и Черногорци (1877).2) Во неговата остав-нина е најден руско-македонски речник од 1848 година, кој на најдобар можен начин ги поврзува двете негови татковини Ма-кедонија и Русија.З) Чесите ги доближил во комуникациите на словенството со препевите од збирката Краледворскиот рако-пис, позната чешка мистификација (1852), прв наш превод од чешки јазик.4) Посебни траги кај Хрватите оставил со неговата дипломатска работа во Дубровник.5) Тоа е само дел од патува-њата и пријателствата, државничките и научни обврски, и посеб-но од богатото и разнородно дело на Константин Д. Петкович.

Неговиот верен проследувач и толкувач Александар Спасов запишал: Од посебно значење е фактот дека во раните години од нашето преродбенско движење, во времето пред на-јактивната дејност и на Партенија, и на браќата Миладинов-ци, во самиот почеток на шестата деценија од минатиот век, во лицето на Константина Петкович гледаме еден наш човек, редок таков пример од тој период во Македонија, кој сестрано се подготвувал за остварување на смислена и организирана про-грама на планот на нашата национална култура. Но, непредви-дените услови (настаните околу Кримската војна и стапува-

Vasil Tocinovski

8

њето во руската дипломатска служба) наполно го измениле пр-вобитниот план на Петкович. Од друга страна, и она релатив-но малку, што за многу кусо време успеал да го направи Кон-стантин Петкович веднаш по завршувањето на студиите, во текот на патувањето по словенските земји и одвај полугодиш-ниот престој во Цариград, а имено: научниот престој во Света Гора, преводот на повеста Бориs, објавувањето на повеќе на-писи во Цареградски вестник, главно досега малку познати во науката, и др. е од забележителна важност за нашата нацио-нална култура. Да забележиме дека и по стапувањето во руска-та дипломатска служба, Константин Петкович постојано пројавувал интерес кон нашата национална култура и не пре-с-танал сосема да се занимава со книжевна и публицистичка ра-бота.6)

Константин Д. Петкович во 1852 година, остварил престој во Хрватска и Словенија. Двајцава преродбенски дејци (се мисли на Натанаил Стојанович, од кого се разделил во Земун, б. м.) го искористиле патувањето низ словенските земји, на враќање од Русија, да стапат во непосреден контакт со низа тогашни видни словенски културни и национални работници и да воспостават врски со нив, гледајќи во таа соработка, во духот на своите разбирања, уште еден поттик и уште едно погодно средство за што поуспешно изведување на програмата за национална и културна преродба на нашиот народ. Како што ќе се види од понатамошното излагање, мислата за потребата од меѓусебна соработка на словенските народи, во политичко-национален и културен однос, самиот Константин Петкович не еднаш непосредно ќе ја искажува во своите написи и посебно ќе ја истакнува. Во тој поглед, особено значење имаат врските што ги воспоставил Константин Петкович со низа видни хрватски и словенечки културни работници, во текот на својот престој во Хрватска и Словенија во 1852 година.7)

Престојот во Словенија, познанствата и соработката со

бележити словенечки културни работници и писатели Алексан-дар Спасов прецизно ги проследува и коментира низ двете пис-ма посланици на Петкович до хрватскиот писател и национален

Stoletni opstojbi

9

деец Мирко Боговиќ кои биле објавени на страниците од списа-нието Невен во 1852 година.8) На 26 август, утрото Константин Д. Петкович го напуштил Загреб, и пишувајќи за патувањето до Грац, посебно се задржува на камени мост, каде што пристиг-нал истиот ден вечерта. Нашите словенски племиња, ми се чини, посебно се одликуваат од другите по тоа, што за свое живеа-лиште секаде ги избираат најплодните и најубави места. Во камениот мост, гледајќи величествени природни убавини, си мислев и се се прашав самиот себе: дали навистина е среќен овој народ кој живее овде во овој земски рај. Спасов забележува оти како што се гледа од цитиранава одломка, особено е инте-ресна последната реченица од неа, во која Петкович прави алу-зија на ропството во кое се наоѓал словенечкиот народ под власта на Австрија. Тоа е всушност и првиот запис за Словени-ја и за Словенците.

На 27 август, пристигнал во Грац, а таму се сретнал со Словенецот Радослав Разлаг. Во неговата личност се идентифи-кува еден од побележитите претставници на илирците во Сло-венија. По долго талкање го најдов младиот и огнениот словен P. P. и со него попладнето посетив разни цркви и денот го завршив со посматрањето на големата и убава панорама на целиот Грац. Таа средба во својот дневник ја запишал и Разлаг. За време на другарувањето во градот, Петкович му ја дал својата стихотворба Блгарска девојка и нејзина клетва, која Разлаг ја објавил во календарот-зборник Зора југославенска (1852) чиј уредник бил тој. Под стихотворбата стои забелешката Во германскиот Градец 18 / 30 август 1852. Таа секако го одредува времето на престојот на Петкович и нивното другарување кои ги исполнуваат тринаесет дена.

И во второто писмо на Петкович напишано од Атина, тој со воодушевување се сеќава на вториот ден во Грац, кога го по-сетил знаменитиот словенски родољубец P. P. и со кого минал два пријатни часа. Разговарале за јазикот и за литературите на своите народи, потоа и за други работи кои се однесувале за големиот словенски свет кој мора да близок за секој учен Словен. При заедничката посета на музејот Јоханеум, Петкович пројавил најголем интерес за минеролошките, зоолошките и

Vasil Tocinovski

10

ботаничките збирки од Штаерска, Крањска и Корушка. Во неговото срце имало место за љубов и братство за целото човештво, пишува. И продолжува дека на секој народ му посакува среќа и напредок, но секогаш душата најмногу му се радувала на нештата од светата моја татковина или целото Словенство. Секако, можеби затоа што тој народ долго чемреел во мракот на варварството, непознат за неговите браќа и не знаејќи дека толку ги има во светот. Но, ние знаеме, завршува, дека изгубените или одамна разделени браќа, кога ќе се виделе и одново ќе се сретнеле, срдечно се прегрнуваат и бакнуваат. Токму тоа бил и поводот што најповеќе неговото внимание го tпривлекле погоре споменатите збирки.

Петкович и Разлаг, по посетата на Универзитетот во Грац, престојувале и во Словенска дружба. Таму се сретнале со рако-водителот на дружбата, универзитетскиот професор Коломон Квас. Пишува за нејзината "голема сиромаштија" која имала са-мо две собички. Во помалата била сместена писарницата на Квас и библиотеката, а во другата словенските весници, книги, a no ѕидовите урамени стоеле "неколку слики на славни народни мажи". На 31 август Петкович заминал од Грац и на 1 сепетмври се нашол во Љубљана. Првата посета на локалниот печатар Јо-зеф Блазник, била разочарувачка. Тој разговарал на германски јазик, му ги пренел поздравите на некои професори од Москва и Петровград, и јас тој Словенец брзо го оставив и отидов да барам други, со кои ќе можам да разговарам на наш јазик.

Го побарал познатиот словенечки преродбенски деец д-р Јанез Блајваз. Таа посета и средба детално ја опишал во своето писмо. Уредникот на Новицах исто така, го примил извонредно срдечно и со него постојано разговарал на словенски. Ветил оти со задоволство ќе му ги покажел сите знаменитости во Љубља-на. Посебно се израдувал во Кметијска и обертинишка дружба каде видел многу и различни славјански списанија кои не рабо-теле само за својата земја, туку се грижеле и останатите свои словенски браќа. Писмото го завршува со молитва до семожни-от Господ, да ја благослови таа соработка и грижа и во идните денови да ја крепи и развива. При посетата на љубљанскиот Ли-цеум, се запознал со познатиот словенечки писател Миха Касте-

Stoletni opstojbi

11

лиц. Тој ме прими срдечно, по словенски обичај, па ме однесе во книжарница и ми покажа што се интересно и битно за секој учен Славјан се чува таму. Посебен интерес кај мене тука предизвикаа книгите на покојниот славен Копитар.

Од Љубљана заминал во Турноград, во непосредна близи-на на Крањ, а цел на патувањето била посетата и средбата со познатата словенечка писателка Јосипина Урбанчич-Турно-грајска. Пишува дека гратчето било оддалечено од Љубљана че-тири часа и меѓу другото, и заблагодарил за повеста која ја на-пишала за бугарскиот цар Борис и ја објавила во словенечката Зора. Тука ме пречекаа убаво и вистински по словенски ме пречекаа. Еден ден минав во семејството и во друштвото на споменатата млада писателка така срдечно, пријатно и убаво, што тој мој блажен ден, ќе ми остане во сеќавање додека сум жив. Мене ми се присторуваше како да сум дома и меѓу своите. Po оваа средба, Петкович го прекинува пишувањето до Мирко Боговиќ за својот престој во Словенија и ветува дека тоа ќе го стори во следното писмо.

Престојот на Константин Д. Петкович во Хрватска и Сло-венија, неговите контакти и активности имале подоста одгласи во печатот на овие земји. За неговата посета на Урбанчич пишу-вале словенечките весници Словенска Бчела и Новице. Притоа, посебно бил одбележан подарокот на трите книги од бугарскиот писател Николај Христофоров Палаузов од Петроград, кои тој ги испратил по Петкович. Подарените книги се претежно со историска тема и ова укажува за генезата, односно историс-ката подлога на расказот Борис од Турноградска. По се изгледа Палаузов порано и пратил публикации со тема за покрстување-то на царот Борис.9)

Цареградски вестник во рубриката за ново издадени кни-ги, на 5 септември 1853 година, ја објавува веста дека излегол од печат како посебна книга расказот Борис од словенечката писа-телка Јосифина Урбанчич-Турноградска, во превод на Констан-тин Петкович. За овој повод проследуваме неколку интересни и значајни истражувања и согледби на македонската книжевна наука. Александар Спасов запишува оти оваа повест била забележана и во Петроград и за неа најверојатно самиот

Vasil Tocinovski

12

Палаузов дал одѕив во рускиот весник Севернаја Пчела, бр. 66, за 1852 година. Се разбира дека кај Петкович списот на Тур-ноградска нашол поволен пример, а за што сведочи и неговиот превод на македонски јазик, објавен веднаш следната година (1853) во Цариград.10) Преводот како дел од системната и долгорочна работа за словенското заедништво кај Петкович има посебно значајно место. Тој е првиот преведувач од чешки и словенечки на македонски јазик. Воопшто, интересот на Кон-стантин Петкович кон словенството, и особено кон јужносло-венските народи, дошол во многу случаи до потцртан израз, ка-ко со преводи, учество во разни руски и јужнословенски публи-кации, популаризирање на словенството кај нас и сл., така дури и со откривање на стари споменици од историјата на јужно-словенските народи и, посебно, од историјата на српскиот на-род.11)

На оваа тема посебно треба да се издвојат пишувањата на Ванчо Тушевски, кој ги објави и Предговорот и преводот на расказот Борис на македонски јазик. Po појавувањето на оваа книшка се покажа уште еднаш големото пријателство на Константина кон хрватските и словенечките писатели кои другаруваа кога Петкович престојувал во нивните земји, зближени најмногу во името на словенската солидарност што сесрдно ги имаше обземено духовите на интелектуалниот словенски свет. Иако далеку од нив младиот македонски сла-вист го исполни ветувањето и по долгите патишта престоју-вајќи научно одредено време на Света Гора, се прибра во Цари-град и ги среди впечатоците и да реализира јавно повеќе свои проекти. Во периодот на цариградските денови, по средбите со свои познати, К. Петкович најде сили и умеење да го преведе и издаде од словенечки на бугарски јазик, макар со извесни македонизми, расказот Борис од словенечката авторка Ј. Урбанчич-Турноградска.12)

Георги Сталев одбележува оти "и неговиот прозен превод

на историската повест Борис од словенечката писателка Јосипи-на Турноградска, со која лично и се запознал, а која починала на 21 годишна возраст (1833-1854), се одликува со извесна првот-

Stoletni opstojbi

13

ност, како еден од првите преводи од словенечки на бугарски ја-зик! И оваа преводна дејност на Константина е апсолутно во ду-хот на романтичарските видувања од повеќе аспекти: В. Ханка мистифицирал како и Проспер Мериме, како и нашиот Голога-нов, во екот на романтичарскиот занес по фолклорот со сите негови обележја; а и младата творечки ефектна Турноградска, пансловенски ориентирана, побарала романтични стории во древнобугарската историја од времето на покрстувањето, со цел балканските словенски народи да се приближуваат преку нивните култури. Константин со овој превод се приклучил, име-но, кон последнава идеја со свој влог кон такво зближување. Тоа го потврдува и предговорот кон овој преведен текст, објавен во Цариград во 1853 година, а одгласите во печатот биле, речиси, истовремени.13)

Овој прилог на Константин Д. Петкович го одвојува и До-не Пановски. Во 1853 година во Цариград излезе како одделна книга повеста Борис од словенечката писателка Јосипина Ур-банчич-Турнограјска (1833-1854) во превод на Петковиќ. Всуш-ност тоа претставува и наш прв превод од словенечки јазик.14) Тој учинок го запишал во белешките за авторите и Гане Тодо-ровски во панорамата на македонската поезија во 19 век Зборот и непокорот.15) Содржани се тие податоци и во прилогот кон биографијата на Константин Петкович од Спасов.16)

Како што забележавме првото опстојно разгледување и вреднување на преводот на расказот Борис од страна на Петко-вич, го направи Ванчо Тушевски. Тој имал можност пред сред-бата со авторката, да го прочита нејзиниот текст во Зора од каде ги црпел податоците и за својот предговор во книгата. Нај-веројатно Константин ова дело го преведувал на пат за Света Гора или уште поточно кога се прибрал во Цариград.17) Се за-држуваме на предговорот, стр. 5-15 и на преводот, стр. 17-30.

Условно текстот на Петкович може да се подели на два де-ла. Во првиот дел ја проследува историјата на настанот кој е те-ма на книжевната творба на словенечката писателка. Старите Бугари го минале Дунав од кај Влашко во 679 година по Раѓање-то на Христа и се населиле меѓу него и Стара Планина со име Бугарија. He биле христијански образовани, биле пагани, се кла-

Vasil Tocinovski

14

њале на лажни богови. Нивната историја во траење од 180 годи-ни (679-862) ја исполнувале само војни и битки со непријатели-те. Во тие војувања и мешања со народите, најверојатно Бугари-те биле христијани во 8 или 7 век, што можеме навистина да видиме од неколку приказни што ни ги оставија грчките и за-падните историчари, дека биле цркви и свештеници, но сето тоа било уште слабо и угнетено, а од страв се работело во го-лема тајност. Внимателниот читател воочува за приказните од грчките и западните историчари, што најдобро ги илустрира на-читаноста и знаењата на Петкович за односната тема.

Ne од тоа што беа толку жестоки и бесчовечни туку за тоа што беа се научиле на намирнотија и војна, па тешко им се гледаше да ја прифатат Исусовата божествена и спасителна вера која учи на кроткост, мир и љубов помеѓу луѓето. Бугари-те лежеа во паганска темнина до почетокот на 9-тиот век, кога стапи на бугарскиот престол Цар Борис, прими христи-јанска вера, ја прогласи Бугарија за христијанска православна држава, повела да се ѕидаат насекаде цркви и манастири, назначи од Бугарите добри пастири за да го поучуваат родот бугарски на неговиот разбирлив јазик и да го распространуваат просветителството. Ова крштевање на Бориса имаше големо значење за народот и неговата држава та со тоа повеќе се ут-врди неговата независност, се врза народот во едно неразделно тело и се стави цврст камен на кој требаше да се ѕида после згра-дата на домашниот и граѓански живот, се откри нов богат из-вор од кој требаше да се развијат нови сили за напредување и просветување на нашите прадедовци. Од друга страна, ова кр-шетавање беше причина што јазикот ни за зачува од време и од туѓинството, се разви во нашата татковина богата црковна книжевност, a co неа потече христијанството со сите негови добри дела, по околните словенски страни, меѓу нашите браќа.

Цар Борис владеел од 843 до 888 година. Првата половина ја минал во војни, освоил нови пространства и ги раширил гра-ниците на бугарското царство, но загинал и многу народ. Сите тие беди, како што прикажуваат старите византиски писате-ли, божем го натераа Борис да се зближи со византискиот цар и да се крсти. И одново повикувајќи се на аргументите, нагласу-

Stoletni opstojbi

15

ва дека го знаеме тоа токму од историјата, кога пишува за владеењето на царицата Теодора. Еден од пресудните мигови е доаѓањето на Св. Методиј, постариот брат на Кирила, кој нај-многу помогнал Борис да ги прифати христијанството. И така во 861-2 год., во една ноќ која за голема наша жалост не е од никој запишана и останува за нас вечно непозната, Борис се крсти со синовите Владимир и Симеон во царските дворци преславски. Според византкските историчари на кои се повикува, од Цари-град бил испратен еден ерхиереј, кој навистина не се знае, до Борис, па учениот Петкович тоа го илустрира со еден Пролог, ракопис од трнаесеттиот век.

Овој значаен и пресуден настан од историјата за "нашиот род" се опишувал во расказот Борис кој бил напишан на хору-тански или словенечки јазик, го започнува вториот дел од Пред-говорот. Предавајќи го на нашинци на бугарски, колку сега се можеше, имаме надеж дека ќе ни биде за поминок и задовол-ство да го прочитаат и да се запознаат нешто малку со она време, кое е од најсветлите и најрадосните во нашата истори-ја. Децидно Петкович укажува на потребата од народно просве-тување и знаење, на самопочит и самодоверба, на приближува-ње на историските вистини до народот. Расказот имал и друго значење, нагласува, зашто го напишала една родољубива девојка Словенка, сега едвај на 20 години, која со најтопло искрено срце го љуби словенството и нашата тажна Бугарија. Таа љубов за родот и браќата свои ја натера да напише, меѓу другите, и за Бугарите. Тоа е најбитната и највозвишена мисла за словенско-то заедништво која целосно ги исполнува и осмислува животни-те и творечки врвици на учениот и трудољубив Македонец Константин Д. Петкович.

Потоа следат податоците за неговото публикување во спи-санието Зора Југословенска во 1852 година, а за нејзиниот пот-писник издавачот пишува за оваа многу фалена наша посестри-ма Јосифина Турнограјска-Урбанчич многустрано образована, вдахновена пророчица Словенска чии дела и производи (се) од бистар ум и остро перо, читаме со голема сладост и задовол-ство, родена е во 1833 година во Турн, кај Крањ. Пишувајќи за младата авторка со која минал ден кој вечно ќе го помни, созда-

Vasil Tocinovski

16

ва своевидна химна за неа. Самата прераснува во еден книжевен лик. Јасна е намерата на Петкович таа да биде образецот за сите словенски жени кои својот род ќе водат во просперитет и идни-на. Таа има висока става, како млада елка, танка е како горска вила, има лице полно со дух, чарки, модри очи, белосветла коса, душа нежно осетлива, дух и срце, ум и разум со неуморни сили. Таа усвоила неверојатно множество од науките и знаењата, во природните, историјата, географијата, сметањето, земјоме-рењето и др. На неа и се добро познати словенската и герман-ската книжевност, исто така и старите класични литерату-ри, грчката и римската (латинската). Таа знае да зборува, ос-вен словенечки, германски и француски, исто така српски и рус-ки. На клавир свири и пее словенски сосема многу убаво. Без лас-кање и претераност можеме да кажеме дека оваа родољупка, сега за сега е чудо големо меѓу словенските девојки. Co толку туѓи јазици и знаења пак не се оутѓила, не го изневерила својот сиромашен народ, како што сторија многу други навредени сло-венски ќерки!

Романтичарскиот занес на Петкович го плете лавровиот венец на главата од добрина, почит и љубов, убавина, возвише-ност и хуманост, разбирање, соработка и родољубие. И зошто така? Затоа што умот и срцето и се живи. Нејзиното однесу-вање е кротко и милољудно, таа е восхитена словенка, и на ве-дрото чело и на бистрите очи човек може да ги види нејзините бистрини и душевниот живот, кој неуморно плете длабоки мисли и се крева вечно кон небесните светлосјајни размисли. Нејзината лулка се лулала под високата гора Вторжич каде сјајат чисти зори, недалеку од стариот Триглав, кој сега повеќе од илјада години како гледа неволја и сиромаштво на словенски-от род, пак ги вика на живеење децата од Слава Мајка. Расте-ла оваа родољупка заедно со мудрите девојки и под надгледува-њето на добрата и славољубива своја мајка, која го зачувала овој бисер од криви патишта, на кој во нашиот век така често се сопнуваат. Фала, фала да ти е, девојко мила! Ете за вас мла-ди госпоѓици, огледало, во кое можете да се огледате, ако во срцето имате искричка од љубов за друштвено и ваше лично д-обро. Работењето ваше, сите ваши трудови и маки историја-

Stoletni opstojbi

17

та ќе ги забележи со златно перо на книга од вечниот живот. Учениот и мудар Константин Д. Петкович го покажува

јасно ликот на жената родољубец, просветител и хуманист. Ги возвеличува трудот и работата како единствена мерка за човекот и за неговиот живот. Потребата постојано да се учи, во себе ја содржи и соработката во која низ туѓите искуства и резултати најлесно и најбрзо можат да се применат како сопствено мисле-ње и дејствување. Тие прекрасни завршни зборови ние можеме да ги повториме и за нашите млади Бугарки и за секој од нас. Ако немаме уште свое кај себе, нека земеме пример од другите наши словенски браќа, па нека се трудиме и мачиме, колку мо-жеме, за нашиот род за општо и свое добро.

Единственото вреднување на преводот на Петкович што го прави Тушевски децидно odреднува: Сега пак со неговиот превод од словенечки јазик можеме да читаме една поразвиена фабула, штедро опоетизирана, наместа фантастична зашто доловува мошне далечни времиња но и со доста романтични бе-лези што е одраз на сликаното време. Се чувствува длабоко лирско ткаење на фабулата, со инвенција на доближување на далечниот детаљ. Читачот може да ја следи содржината на текстот а за самиот превод, покрај важните коментари, мо-жеме да одбележиме дека преведувачот се држел строго до оригиналниот текст и многу лирски понесено настојува да ја преточи реченицата на Јосифина-Томин. Тој е преведен од сло-венечки претежно на бугарски јазик со малку македонизми, со исто така мал број словенечки заемки и со незначително при-суство на рускиот јазик. Друго е прашањето дали тој директно преведувал на бугарски или некој му помагал или пак конечно ре-дакцијата текстот јазично го преуредила. Но сето тоа засега не е документирано. За одбележување е дека К. Петкович за време на студиите слушал и бугарски јазик, а професорот Срез-невски многу посветувал внимание на оваа литература. Можно е преводот да бил направен директно зашто веќе знаеме дека Константин напиша две писма до Мирко Боговиќ на хрватски јазик. Тој конечно е дипломиран славист и умее да се снајде и со стсл. јазик за што најголемо сведоштво е неговиот научен престој на Света Гора.18)

Vasil Tocinovski

18

Преводот на Петкович опстојно го разгледува и вреднува Људмил Спасов.19) Јазикот на предговорот и на преводот е мошне значаен од гледна точка на историјата на нашиот пис-мен јазик во втората половина на 19 век. Во тоа време, како што е познато, постои идејата за формирање на заеднички ли-тературен јазик за Македонците и Бугарите во кој ќе бидат застапени елементи и од македонскиот и од бугарскиот јазик. Се разбира дека при таквата селекција предимство имаат сло-венските јазични карактеристики, во таа смисла се избегнува-ат јазичните карактеристики настанати под влијанието на несловенските балкански јазици. Ова е во духот на времето: стремежот за словенско ќултурно и јазично единство. За јази-кот на двата текста, предговорот и преводот, особено за вто-риот, треба да се каже дека во основата лежат запад-номаке-донски, односно главно централномакедонски јазични каракте-ристики, со учество на определен број заеднички јазични карак-теристики на македонскиот и бугарскиот јазик. Треба да се ис-такне дека родниот говор на Константин М. Петкович — ве-лешкиот (башиноселскиот) во рамките на македонската јазич-на територија претставуваат преоден говор меѓу западнома-кедонското и источномакедонското наречје, па во таа смисла определен број негови јазични карактеристики можат да би-дат спојни елементи за заедничкиот литературен јазик споме-нат погоре.

Во заклучоците Спасов откако забележува дека преводот на повеста од Урбанчич е значаен придонес за македонската и словенечката културна историја и за контактите во Преродбата, нагласува оти преводот е направен на македонски јазик, со про-ширување на неговата основа со елементи од бугарскиот јазик, но и од други словенски јазици, што е во духот на епохата кога превладува тенденцијата за словенско единство.

Првиот превод на Константин Д. Петкович е Фонетика на бугарскиот јазик од Франц Миклошиќ, печатена во 1852 година. Станува збор за труд кој е само потврда повеќе на авторовите убедувања дека перспективата на духовната и политичката еман-ципација на македонскиот народ е во рамките на сесловенското зближување..20) И овој творечки зафат на учениот и системати-

Stoletni opstojbi

19

чен зналец Петкович ни малку не е случаен факт. Тој како почет-на преведувачка иницијатива само ги назначува и отвора мож-ностите за соработка со словенечкиот народ и култура. Изборот исто така, е оној вистинскиот. Се зафатил со делото на еден од најголемите словенечки филолози, посебно значаен со својата работа во класифицирацирањето и систематизирањето на слове-нечката јазична материја. Првиот негов превод е и најдобриот аргумент за македонскиот културен и преродбенски деец Кон-стантин Д. Петкович од раниот период на македонската нацио-нална преродба. Треба посебно да се одбележи податокот дека е меѓу првите кои јасно и гласно ја заговараат културната и поли-тичката соработка на словенските народи.

Како човек кој чекорел пред сопственото време, како чо-век кој едноставно и припаѓал на иднината, а целиот свој живот и работа ги потчинил на посебно актуелната идеја во тоа време за словенската взаемност. Сo право се именува како еден од пр-вите луѓе во Македонија, во периодот на преродбата, кој инсис-тира на културната и политичката соработка меѓу словенски-те народи, гледајќи во таа соработка залог и потпора во дело-то на нашето национално ослободување и културно издигање, и во таа смисла претставува претходник на Рајко Жинзифов, најдоследниот застапник на идеите за словенската заемност во Македонија..20) Во тие перспективи Константин Д. Петкович значајно место и простор остварил со и за словенечкиот народ.

1. Харалампие Поленаковиќ, Во екот на народното будење, изд. Мисла, Скопје, 1973, стр. 132-138.

2. Мирољуб М. Стојановиќ, Константин Петкович и Црна Гора, кн. 1, изд. Македонска книга, Скопје, 1987, стр. 182; Мирољуб М. Стојановиќ, Во едрата на книжевните немири, изд. НИО Студен-тски збор, Скопје, 1987, стр. 199-203; Гане Тодоровски, Книга нашинска сиреч славјанска, изд. Македонска книга, Скопје, 1990, стр.85-93.

3. Људмил Спасов, Константин М. Петкович, изд. Македонска кни-га, Скопје, 1990, стр. 150.

4. Харалампие Поленаковиќ, Избрани дела, кн. 4, Во екот на народ-ното будење, изд. Македонска книга, Скопје, 1989, стр. 254- 265;

Vasil Tocinovski

20

Васил Тоциновски, Преводите на македонскиот 19 век, изд. Ин-ститут за македонска литература, Скопје, 2005, стр. 83-95.

5. Александар Спасов, Нашето препознавање, изд. Мисла, Скопје, 1971, стр. 19-38.

6. Александар Спасов, Истражувања и коментари, изд. Култура, Скопје, 1977, стр.148.

7. Александар Спасов, Избор, изд. Македонска книга, Скопје, 1986, стр. 92-93.

8. Александар Спасов, Браќата Андреја и Константин Петкович, изд. Матица македонска, Скопје, 1996, стр. 13-25.

9. Ванчо Тушевски, Студии за браќата Константин и Андреја Пет-ковичи, том 1, изд. Менора, Скопје, 2000, стр.30.

10. А. Спасов, Браќата Андреја и Константин Петкович, стр. 23. Исто, стр. 25.

11. В. Тушевски, исто, стр. 29. 12. Георги Сталев, Македонска книжевност 1800-1945, прв дел, Ма-

кедонската литература во 19 век, изд. Институт за македонска ли-тература, Скопје, 2001, стр. 210.

13. Доне Пановски, Литературни портрети, книга 1, изд. Развиток, Битола, 1975, стр. 85.

14. Македонската критика за 19 книжевен век, книга прва, приредил Васил Тоциновски, изд. Феникс, Скопје, 2005, стр. 89-91.

15. В. Тушевски, исто, стр. 30. 16. Исто, стр. 34. 17. Људмил Спасов, Избрани поглавја од историјата на македонскиот

писмен јазик, прв дел, изд. Култура, Скопје, 2005, стр. 343-361 (346- 347).

19. Васил Тоциновски, Преводите на македонскиот 19 век, изд. Ин-ститут за македонска литература, Скопје, 2005, стр. 84.

20. А. Спасов, исто, стр. 24.

Stoletni opstojbi

21

RUSKIOT KONZUL ANDREJA D. PETKOVI^ VO RIEKA

Vo tekstot Andreja D. Petkoviќ vo Rieka,1) gi prosle-divme жivotot i rabotata na ovoj beleжiт makedonski prosvetitel vo koj se otfrlija dotogaшnite podatoci za negoviot dvogodiшen prestoj vo ovoj grad (Haralampie Po-lenakoviќ, Aleksandar Spasov, Gane Todorovski, Goran Ka-loѓera, Georgi Stalev, Miroљub M. Stojanoviќ, Љudmil Spasov, Vasil Tocinovski) i se prosledi negovata izvon-redno uspeшna diplomatska rabota koja ispolnuva celi dve decenii. Novite arhivski istraжuvaњa niz stranicite na rieчkite dnevni vesnici La Bilancia i La Varieta, kako i so knigite Guida generale di Fiume i Spomen knjiga riječke narodne čitaonice davaat moжnost podetalno da se prosledi sekako najznaчajniot period koj ispolnuva edna tretina od negovi-ot жivot.2) Prevodot od italijanski jazik e na Nataшa Ve-ljak. Pod naшe mentorstvo taa ja imaшe zadaчata da go pro-sledi Andreja Petkoviч vo Rieka.3) Vo redovnata rubrika za lokalni vesti od 10 april 1873 godina, La Bilancia in-formira: Eseguator. S. M. carot mu dodeli sovremen ese-guator na visokiot drжaven sovetnik Andreja Petkoviч za izvrшuvaњe na dolжnosta carski ruski konzul vo Rie-ka.4) Toa decidno potvrduva deka po imenuvaњeto od ruski-ot car Fraњo Josip Prvi vo proletta na 1873 godina, kako dvaeset i sedum godiшnik Andreja D. Petkoviч stapil na funkcijata carski ruski konzul vo ovoj grad. Taka vo peri-od od dve desetoletija bil oчevidec na prosperitetot na Rieka; na izgradbata na жelezniчkata pruga od Pivka do Karlovac (1873), sozdavaњeto na rafinerijata vo Mlaka (1882), voveduvaњеeto на moderna kanalizacija (1882), vte-meluvaњeto na narodniot teatar, deneшnoto Hrvatsko narodno kazaliшte Ivana pl. Zajca (1885), otvoraњe na hotelot

Vasil Tocinovski

22

Kontinental (1888). I sekako Petkoviч kako konzul imal i zazemal poчesno mesto vo mnogu beleжiti nastani, sobiri i manifestacii vo Rieka. Vo toa vreme negoviot postar brat Konstantin D. Petkoviч bil ruski konzul vo Dubrov-nik. Taka bile vo moжnost za intenzivna komunikacija i sorabotka za sostojbite i idninata na nivnata tatkovina Makedonija.

Vo periodot od 1873 do 1893 godina na stranicite od La Bilancia objaveni se dvaeset informacii za dejnosta na Andreja D. Petkoviч i na Carskiot ruski konzulat. Kratko izvestuvanje vo lokalnite vesti: Ruski konzulat. Kompa-niite na ovoj konzulat za vreme na otsustvoto na ruski-ot konzul ќe bidat upateni na grчkiot vice-konzul.5) Is-toto soopшtenie vo neшto proшirena verzija e preobjave-no: Ruski konzulat. Izvesteni sme oti za vreme na otsus-tvoto na ruskiot konzul rabotite ќe mu bidat prepuш-teni na grчkiot vice-konzul gosp. Antonio di Bosчči.6) Toa ќe reчe deka desetina dena konzulot otsustvuval na ra-botnoto mesto, a priчinite ostanuvaat nepoznati. Dali mo-жebi se toa zdravstveni priчini ili pak stanuva zbor za nekoe patuvaњe. Na 12 maj 1876 godina vo Rieka dopatuvale vaжni gosti. Vo vtorata od trite fleш vesti (koi poveќe nalikuvaat na nedoreчen dneven red) stoi: Hotel Evropa. Jonin, ruski konzul vo Dubrovnik - Pretsedatelot na Cr-nogorskoto sobranie Petrović - Vuie Svetozan patnik od Trst - Miler Karlo, trgovec od Lahor.7) Prvata in-formacija upatuva deka gostite odsednale vo hotelot Evropa. Vestite koi i potoa moжeme da gi prosledime na stranicite od La Bilancia potvrduvaat deka Petkoviч sora-botuval i drugaruval so vidni i znaчajni posetiteli na Ri-eka. Sekako deka tie bile negovi novi prijateli, no isto taka meѓu niv se i luѓe so koi prethodno se poznaval i kon-taktiral.

Andreja D. Petkoviч ne bil чovek koj strogo bil po-vrzan so svojot kabinet i rabota. Ne se dviжel samo vo dip-lomatskiot krug, tuku umeel ednostavno da izleze od ofi-cijalnite krugovi na opшtestveniot i на politiчkiot жi-

Stoletni opstojbi

23

vot i ednostavno da raboti i da bide so narodot. Nekolku informacii go pokaжuvaat kako dobrodetel i human чovek. Donacija. Poчituvaniot gospodin Andreja D. Petkoviч, konzul na carska Rusija, za vreme na domaшna proslava, na naшiot gradonaчalnik mu podaril pedeset forinti da im gi dade na siromaшnite vo naшiot grad. Mu izrazuvame blagodarnost na dobrotvorot vo ime na siromaшnite koi ja dobija pomoшta.8) Od gradskite (lokalni) vesti od-voena e aktivnosta na ruskiot konzulat. Godiшnina. Denes-ka e godiшnina na blagorodnikot S. M. Umberto I. od Italija i godiшnina od doaѓaњe na prestolot na cela Ru-sija na Aleksandar III., pa na ruskiot i na italijanskiot konzulat sveчeno se istaknati carskite зnamњja.9) Na 20. maj 1884 godina vo rieчkoto pristaniшte vplovil ruskiot voen brod Sralak. Po toj povod pomestena e poopшirna in-formacija vo koja stanuva zbor za posetata na konzulot Petkoviч i za negovata druжba so visoki voeni liчnosti. Ruski voen brod. Vчera, pred 4 чasot popladne vplovi rus-kiot voen brod Sralak, upravuvan od kapetanot na brod Skrudlof, naoruжan so 12 topovi i posada od 180 чleno-vi. Na brodot e kontra-admiralot Kazankof, koj neo-damna e imenuvan za komandant na carskata ruska grupa Mediteran. Nekolku minuti po pristignuvaњe na bro-dot, tukaшniot ruski konzul, gospodinot Andreja Pet-koviч, visok carski sovetnik, so brotчe ja donese poшta-ta. Negovoto doagaњe na brodot e pozdraveno so topov-ski plotun. Mnogu podocna, kontra-admiralot, zapoved-nikot i uшte dvajca brodski sluжbenici zaminaa da mu vozvratat na konzulot i vo otsustvo na slavniot grof guverner..., mikrofilmot i ovde e neчitliv. Potoa se zabe-leжuva deka princot Lobkofiч, kontra-admiralot so pove-ќemina sluжbenici bile pokaneti na veчera od poчituvani-ot konzul Petkoviч. Denes, vo eden чasot popladne ruski-te sluжbenici i nivniot poчituvan konzul dobile iten povik od princot Lobkofiч. S. A. I. R. Nadvojvodata Ѓu-zepe, vчera na gospodinot Petkoviч mu rekol deka bi sa-kal da se sretne so kontra-admiralot i komandant na

Vasil Tocinovski

24

ruskata mornarica no za жal ne moжe da dojde so voz od Budimpeшta. Saraj utre ќe otplovi za Pireja kade шto kontra-admiralot ќe go prezeme brodot.10)

Vo tekot na 1885 godina, vo rubrikata lokalni vesti naiduvame na dva teksta vo koi se spomenuva Andreja D. Petkoviч Informaciite se svedoшtvo za negovite kontak-ti сo crnogorskoto kralsko semejstvo. Vo prviot napis Princezata od Crna Gora vo Rieka чitame: Vчera okolu 6 чasot popladne vo naшeto pristaniшte so jahta od ko-tarska proviniencija vplovi princezata od Crna Gora Sibil. Na toj brod se princezata Milena, soprugot prin-cot Nikola, nejzinata ќerka princezata Milica i vojvo-data Bogodar Petroviќ, pretsedatel na crnogroskoto sobranie. Nabrgu po pristignuvaњe na jahtata carskiot ruski konzul, drжavniot sovetnik A. D. Petkoviч dojde na jahtata da i oddade poчest na princezata Milena. Taa so nejzinata pridruжba so brziot voz vo 8.15 go prodolжi patuvaњeto za Viena i Petrograd, koj e cel na patuvaњe-to. Imeno edna nejzina ќerka koja tamu se шkoluvala, bila bolna. Ruskiot carski konzul doшol so svojata sopruga na stanica da ja pozdravi princezata Milica.11) Petkoviч ne samo po profesionalna dolжnost, tuku i kako neposre-den i otvoren, komunikativen i human чovek, odvaжen i vos-pitan vo bogato trgovsko semejstvo nasekade bil dobredoj-den. Toa go potvrduvaat i ovie redovi kako svedoшtvo za negovata profesionalna i чoveчka vrednost vo odnesuvaњa-ta so luѓeto. Biografskite podatoci za Petkoviч se vistin-ska retkost, kako шto moжeme da kaжeme oti i negovata kniжevna rabota e malku poznata. Zavrшnata reчenica od tekstot potvrduva deka toj e semeen чovek, na ispraќaњe na жelezniчkata stanica doшol so svojata sopruga, i toa e pr-vo i posledno spomnuvaњe na ovoj znaчaen biogrаfski poda-tok. Zasega nema nikakvi drugi podatoci za imeto i nejzi-nata nacionalna pripadnost, nitu pak dali imale deca.

Nastanite vo crnogorskoto kralsko semejstvo potoa, za жal se obvivaat vo crnina. Samo tri dena podocna, na 8 maj 1885 godina, La Bilancia go donesuva kratkiot zapis Жa-

Stoletni opstojbi

25

lost vo semejstvoto na princot Nikola od Grna Gora.12) Negovata ќerka Marija koja studirala na Visokiot carski institut i nekoe vreme boleduvala, utroto na 7 maj poчinala. Nejzinata majka, princezata Milena koja patuvala nekolku dena da ja poseti svojata bolna ќerka, ne stignala da ja vidi жiva. Sleduvaat biografskite podatoci deka princezata Ma-rija bila rodena na 7 mart 1869 godina i samo шto napolnila шesnaeset godini. Carskiot ruski konzul, drжavniot sovetnik A. D. Petkoviч vчera ja posetil crnogorskata jahta Sibil da izrazi soчuvstvo i na ruskiot konzulat vo znak na жalost go postavil ruskoto zname na pola kopje.13)

Vo kratkata informacija od 2 juni 1887 godina, sodr-жani se podatocite za ruskata nafta vo Fiume koi konzu-lot Andreja D. Petkoviч gi ispraќa do svojata vlada. Vo po-sebniot izveшtaj kako шto se naglasuva, so zadovolstvo in-formira za zgolemeniot uvoz na petrolej i nafta od Rusija vo Rieka koi trae veќe nekolku godini. Se naveduvaat toч-ni podatoci; vo 1884 godina bilo uvezeno 13.000 bareli nafta, vo slednata godina toa bile 96.876 kvintali nafta i 6.858 kvintali petrolej. Vo tekot na prvoto polugodie na 1886 godina, bile uvezeni 150.000 kvintali nafta. Dosegaш-niot poznat dvogodiшen konzulski prestoj na Petkoviч vo Rieka bezpogovorno beшe komentiran kako neuspeh na ma-kedonskiot prosvetitel od negovoto neiskustvo vo stopan-stvoto i trgovijata, a posebno od postignatite rezultati vo raboteњeto, pa taka najverojatno samiot zaminal ili pak ruskata carska diplomatija go povlekla od taa pozici-ja. Natamoшnite istraжuvaњa celosno gi negiraat vakvite pretpostaveni ocenki. Vo istata 1887 godina, na Petkoviч mu bila vraчena posebna blagodarnica od Viena. Doznavаme deka carskiot ruski konzul, drжavniot sovetnik A. D. Pet-koviч ovie denovi od dekanot na konzularnoto telo, od se-kretarot na baronskoto ministerstvo dobil posebna car-ska blagodarnica, pišшva La Bilancia.15)

Nova informacija za aktivnosta na Ruskiot konzulat. Deneska (11 septemvri, b.m.) po grчkiot kalendar bil denot na sv. Aleksandar, odnosno imeniot den na carot na cela

Vasil Tocinovski

26

Rusija. Po toj povod konzulot go istaknal ruskoto zna-me.16) Vesnikot La Varieta vo odminuvaњeto na 1889 godina, objavuva kratka informacija koja pretstavuva uшte edna traga na Petkoviч vo Rieka. Vo podnaslovot Doaѓaњe i za-minuvaњe, 17) se izvestuva deka noќeska so patniчkiot voz vo 23.32 чasot, vo gradot pristignale crnogorskiot princ S. A. Danilo, negovite sestri princezite Anastasija, Ele-na i Ana i ministerot Boжo Petroviќ. Visokite gosti od-sednale vo hotelot Evropa. Vчera (11 juli, b. m.) princezi-te, ministerot i ruskiot konzul Petkoviч na жelezniчkata stanica gi preчekale crnogorskiot princ Nikola i nego-vata ќerka Milica koi doшle so brziot voz od Petrograd vo 9.54 чasot. Potoa semejstvoto na princot se upatilo na avstriskiot brod Greif so koj go prodolжile svojot pat za Kotor. Posetite i kontaktite na Petkoviч so beleжiti blagorodnici moжeme da gi prosledime i vo narednata 1890 godina. Vo proшirenata informacija Doaѓaњe na slavni gosti vo La Bilancia,18) doznavame deka vчera (14. noemvri, b. m.) vo 12.45 чasot popladne vo Opatija dopatuval vojvoda-ta Nikolo od Leuшtberg so negovata pridruжba. Dobredoj-de im posakal ruskiot konzul Andreja D. Petkoviч. Potoa vojvodata se smestil vo hotel Evropa. Istiot den, poplad-neto vo 6.45 чasot so brodot Lojdano pristignal i vojvodata Ѓorѓio so negovata sopruga princezata Stana od Crna Gora, so sestrata i princeza Ana od Crna Gora, so dvata sina i so dvorskata dama Nekladova i dvorski sluжbenici. Ruskiot konzul sovetnikot Petkoviч doшol na pristaniшteto da gi pozdravi i ovie gosti, koi isto taka prestojuvale vo hotel Evropa. Potoa zaedno jadele vojvodata Nikolo i gospodi-not Desan Ristiќ, vnuk na srpskiot kral. Na veчerata bil i ruskiot konzul Petkoviч. Veчerta vo 8.30 чasot vo rieчko-to pristaniшte pistignal ruskiot parabrod Roksana. Voj-vodata Ѓorѓio so semejstvoto doшol na brodot. I dopolni-telnata informacija oti vojvodata vo Rieka ќe prestojuval pet dena. Deneska (14. noemvri) okolu 2.30 чasot rieчkiot guvernator vo pridruжba na pristaniшnata kapetanija do-шol na brodot vo poseta na vojvodata.

Stoletni opstojbi

27

Na stranicite od La Bilancia vo 1890 godina, vo redov-nata rubirka lokalni vesti naslovot Rodenden,19) zabele-жuva deka deneska (26. noemvri, b. m.) e rodendenot na rus-kata carica Marija Fedorovna (26. noemvri 1847 godina). Po toj povod na Ruskiot konzulat bilo postaveno carskoto zname. Vo 1890 godina, vo publikacijata Guida generale di Fiume, vo popisot stoi: Rusija (Carstvo). Konzulat. Pet-koviч Andreja, carski sovetnik konzul. Adresa: Piazza Elisabeta, kuќa Gelcich, 2. Kat, br. 632. 20) Dva nastana od 1891 godina, ja odbeleжuvaat dejnosta na Konzulatot. Srebreniot jubilej,21) ja odbeleжuva dvaeset i petgodiш-ninata od venчavaњeto na ruskiot car Aleksandar Treti so danskata princeza Dagmar (Marija Fedorovna). Toa e povod za novo istaknuvaњe na ruskoto carsko zname. Sedumnaeset dena potoa, na 26. noemvri pak se odbeleжuva rodendenot na ruskata carica Fedorovna so istaknuvaњe na znameto.22)

Posebno znaчajni se dvata napisa vo La Bilancia od 1893 godina. Na najdobar moжen naчin tie kako da gi zao-kruжuvaat/ustoliчuvaat dvete decenii na ruskiot konzul sovetnikот Andreja D. Petkoviч vo Rieka. Prviot od niv Golema чest,23) vo samiot naslov upatuva i ja potvrduva iz-vonredno uspeшnata diplomatska dejnost na uчeniot i mu-dar Makedonec. Doznavame oti ruskiot car go odlikuval ruskiot konzul Andreja D. Petkoviч so komanatorski krst od visok carski rang na Sveti Vladimir za negovite zaslugi potvrdeni vo dolgodiшnata rabota vo Rieka. Mu чestitame na znamenitiot gospodin konzul. Dvete dece-nii na diplomatska dejnost sekako pretstavuvaat uverliv argument i poveće od toa, tie se znak na identifikacija na uчeniot i mudar, darovitiot i znalecot Petkoviч. Ovie ne-poznati stranici od negoviot жivot i dejnost ne go izvle-kuvaat samo kako avtor koj najчesto e vo fusnoti, no sekako i beшe vreme da go odvojat od senkata na negoviot postar i isto taka izvonredno uspeшen i umen brat Konstantin D. Petkoviч. Naprotiv, mislime deka novite soznajbi ќe izbo-rat i nivno povisoko mesto vo tradicijata i kontinuitetot na makedonstvuvaњeto. Ovoj period bi trebalo da gi podo-

Vasil Tocinovski

28

tvori vratite vo dokompletiraњe na sevkupnosta vo шeste decenii koi gi ispolnuvale i gi osmisluvale жivotnite i tvoreчki vrvici na Andreja D. Petkoviч.

Vtoriot napis Doaѓњje i zaminuvaњe na princot od Crna Gora,24) nudi izvonredno dragoceni i retki podatoci za Petkoviч. So parabrod vo Rieka dopatuval crnogorski-ot knez Nikola Petroviќ-Њegoш. So nego bile i crnogor-skiot minister za finansii Matanoviќ, generalot Teodor Milinkoviќ, avstriskiot minister vo Cetiњe P. Farcela, sekretarot na ruskata ambasada vo Cetiњe i prviot pomoш-nik na knezot S. Ѓurkoviќ. Na doaѓaњeto na visokite i uva-жeni gosti bil i ruskiot konzul Petkoviч. Moжnosta sa sredba na Њegoш so makedonskiot prosvetitel vo sebe seka-ko ja sodrжi i nivnata poetska posvetenost i darba. Sekako deka na knezot ne mu se nepoznati liчnosta i dejnosta na postariot brat Konstantin D. Petkoviч. Nema podatoci kolku vreme Њegoш se zadrжal vo gradot, koi bile intere-site na posetata vo koja uчestvuvale i bliski negovi sora-botnici, dali moжebi imal nova sredba so diplomatot i poetot Petkoviч! Ostanuvaat i natamu mnogu nepoznati i nedoreчeni stranici od жivotot na Andreja D. Petkoviч.

Vo 1901 godina, sveчeno bila odbeleжana pedeset go-diшninata od postoeњeto na Narodnoto rieчko чitaliшte. Odborot na Suшak po toj povod ja izdava Spomen knigata, preizdadena vo 2000 godina i koja nie ja koristime. Meѓu nejzinite mnogubrojni i znameniti чlenovi od zemjata i od stranstvo go naoѓame i podatokot za Petkoviч Andrija, rus. konzul.25) Kako i negoviot prethodnik Berezin, i Pet-koviч vo 1875 godina, se zapiшal za redoven чlen na Narod-noto чitaliшte vo Rieka. Toa bilo mesto koe ja sobiralo intelektualnata i umetniчka elita, pa bilo vaжen centar za opшtestveni i kulturni sredbi i komunikacija, prostor za novi idei i nastani, akcii i manifestacii. Petkoviч se pokaжuva kako чovek koj ne bil povleчen, tuku imal жiva i neposredna komunikacija so sredinata vo koja жiveel i ra-botel. Ne bil samobendisan i zatvoren vo visokite i od-vaжni diplomatski krugovi. Negov interes ne bile isklu-

Stoletni opstojbi

29

чivo samo rabotite povrzani so trgovskite praшaњa na rus-kite kompanii vo Rieka, шto mu bile i relevantna zadaчa, tuku beleжito uчestvuval vo javniot, kulturen, umetniчki i intelektualen жivot na Rieka. Kako ilustracija od ovaa kniga go odvojuvame sledniot podatok: Na den 13. mart (1890 godina, b.m.) vo opшtestveniot salon beшe odrжan koncert na ruskiit naroden peaчki hor, koj go vodeшe poz-natiot Dimitrij Slavjanski. Uspehot beшe bleskoten. Чitaliшteto imaшe шista zarabotka od 297 for.(in-ti), koi bea nameneti za opшtestveni celi.26) Stanuva zbor za nastan koj direktno e povrzan so Ruskiot konzulat. Vo чitaliшteto vo devedesettite godini poveќepati gostu-vale ruski umetnici. Na dvapati bil odrжan koncert na ruskiot naroden hor na чelo so Slavjanski, koj svoj nastap imal i vo 1895 godina, potoa vo 1892 godina solistiчki kon-cert odraжala ruskata pevica Ѓakson, a vo 1896 godina dva koncerta imal i horot na Nadin Slavjanski.27) Dali bil angaжiran okolu nivnite gostuvaњa, posreduval sekako vo dogovorite za kulturna sorabotka, pa sosema normalno vo vreme na svoeto sluжbuvaњe vo Rieka bil so niv i imal priemi, a neodloжno i prisustvuval na tie kulturni nasta-ni.

Del od karakterot na eden чovek e i negovata huma-nost. Ja ima ili ja nema, ne zavisi toa od domaшnoto vospi-tanie, obrazovanieto ili od opшtestvenata pozicija. Kako dobrotvor Petkoviч na rieчkiot gradonaчalnik vo 1876 i vo 1877 godina, mu dal pedeset forinti za siromaшnite graѓani. Novi pedeset forinti koi trebale da im bidat po-deleni na siromaшnite daruval i vo 1880 i vo 1881 godi-na.28) Site ovie podatoci izvonredno dobro go formiraat likot na ruskiot diplomat i makedonski prosvetitel An-dreja D. Petkoviч. A za negovite жivotni i tvoreчki vrvi-ci za жal, seuшte imame malku argumenti, nasprema onie za postariot Konstantin D. Petkoviч. Poneшto za Andreja znaeme od negovite uчeniчki godini i rabotata kako pomoш-nik uчitel vo Veles, iformativno za studiite i sega seka-ko i najpoveќe za dvete decenii diplomatska aktivnost vo

Vasil Tocinovski

30

Rieka. Samo po sebe se postavuva i praшaњeto kako i kade gi minal poslednite чetiri godini od жivotot po zaminu-vaњeto ottuka?

Za nas posebno interesni i zagadoчni se praшaњata povrzani so negovata tvoreчka rabota, so piшuvaњeto poe-zija i со preveduvaњeto. Vo Carigradski vestnik (9 janua-ri 1860) dvaeset i trigodiшniot Andreja D. Petkoviч obja-vuvajќi ja pesnata Mogila v gora sopstvenata tvoreчka identifikacija pokraj imeto i prezimeto ja dopolnuva so rodnoto mesto Bашino-Selec. Taka na najuverliv naчin ja iskaжal sopstvenata etniчka i duhovna pripadnost kon Ma-kedonija. Kako шto toa so prekarot Makedonijata, kako student vo Moskva go pravel i negoviot sonarodnik i brat po pero Konstantin Miladinov. Po studentskiot tvoreчкi period kako da seknuvaat poetskite ambicii na Petkoviч, pa i vo dvaeset i ednata godina minati vo Rieka ne naiduva-me na takov podatok. Isto taka, posebno kako чlen na Na-rodnoto чitaliшte шto samo po sebe ne moжe da bide slu-чajno, nemame podatoci za negovata lektira. I ne moжeme da pretpostavime oti diplomatskite obvrski moжele da bidat priчina za celosno povlekuvaњe / otkaжuvaњe od li-teraturata. Ne e na odmet da se povtori makedonskata жed od naшiot protivreчen, plodotvoren no i nedoreчen i ne-doizjasnet 19. vek vo koj sekoj podatok ima sopstveno mesto i znaчeњe. Posebno mislata i akcijata na planot na nacio-nalnata misla i smisla.

Bogatoto i raznorodno delo na Konstantin D. Petko-viч pretstavuva чest i gordost na makedonskiot kniжeven 19. vek. Poznato e oti bil primer za pomladiot brat koj verno go sledel vo mnogu raboti. Zaedniчki dejstvuvale vo diplomatijata, literaturata, za doboro i za idninata na tatkovinata. Koga Andreja doшol kako ruski konzul vo Ri-eka, negoviot brat dvanaeset godini bil uspeшen i poчitu-van diplomat vo Dubrovnik. Toa ќe reчe deka vo periodot od 1873 do 1875 godina, bile blisku eden do drug. I ne samo toa. Da sorabotuvaat i da se dopolnuvaat vo odgovornata rabota шto ja imale vo ruskata carska diplomatija, a koja

Stoletni opstojbi

31

izvonredno dobro ja izvrжuvale, bratski da se sluшaat, po-setuvaat i razgovaraat, i posebno so interesot kon kniжev-noto tvoreшtvo, preveduvaњeto i nauчnata rabota kako te-melnici vo nacionalnata i kulturna prerodba na Makedo-nija. Zarem Konstantin i tuka ne bil primer i inspiraci-ja, sovet i direkten apel do pomladiot brat za sozdavaњe i gradeњe na novi vrednosti. Neporeklivo deka toj moжel i bil bratski i tatkovinski amanet. Ostanuva i natamu da se vidi шto i kolku Andreja D. Petkoviч od seto toa ispol-nil i ostvaril.

Podotvorenite stranici od La Bilancia i La Varieta se nesomneno samo mal del od moжnite novi soznajbi i visti-ni za жivotnite i tvoreчki vrvici na Andreja D. Petkoviч. Dali nema uшte neшto vo evidencijata na Trgovaчko-obrt-nичke komore vo Rieka!? Da se izramnat protivreчnite pi-шuvaњa na Goran Kaloѓera i Irvin Lukeжiќ. Dosegaшnite rezultati i uштe poveќe za жal, mnogute pretpostavki samo ja pokaжuvaat i ja potvrduvaat drevnata mudrost oti patot do vistinata e dolg, a ponekogaш ednostavno e nevozmoжen. No, neli vo жivotot i vo svetot nema sluчajnosti! Tie os-tanuvaat veчna potraga po vremiњata, nastanite i luѓeto koi nekogaш bile жivot. A naшata segaшnost / sovremenost e samo alka vo neraskinlivata vrska so minatoto i uшte poveќe odgovornost za idninata. 1. Васил Тоциновски, Предвесници, изд. Академски печат, Скопје,

2009, стр. 16-22. 2. Sveučilišna knjižnica Rijeka. 3. Nataša Veljak, Andreja Petkovič u Rijeci, Sveučilište u Rijeci, Filozofski

fakultet u Rijeci, Odsjek za kulturalne studije, Rijeka, 2010, str. 26. 4. La Bilancia, Fiume, god. VI, br. 82, 10. IV. 1873. 5. La Bilancia, Fiume, god. VI, br. 294, 23. XII. 1873. 6. La Bilancia, Fiume, god. VI, br. 295, 29. XII. 1873. 7. La Bilancia, Fiume, god. IX, br. 109, 12. V. 1876. 8. La Bilancia, Fiume, god. XIII, br. 45, 25. II. 1880. 9. La Bilancia, Fiume, god. XVII, br. 62, 14. III. 1884. 10. La Bilancia, Fiume, god. XVII, br. 172, 12. V. 1884. 11. La Bilancia, Fiume, god. XVIII, br. 101, 5. V. 1885.

Vasil Tocinovski

32

12. La Bilancia, Fiume, god. XVIII, br. 104, 8. V. 1885. 13. Isto. 14. La Bilancia, Fiume, god. XX, br. 123, 2. VI. 1887. 15. La Bilancia, Fiume, god. XX, br. 215,, 14. IX. 1887. 16. La Bilanca, Fiume, god. XXI, br.. 206, 11. IX. 1888. 17. La Varieta, Fiume, god. VIII, br. 191, 12. VII. 1889. 18. La Bilanca, Fiume, god. XXIII, br. 261, 15. XI. 1890. 19. La Bilanca, Fiume, god. XXIII, br. 270, 26. XI. 1890. 20. Guida general di Fiume, Fiume, 1890, str. 84. 21. La Bilancia, Fiume, god. XXIV, br. 254, 9. XI. 1891. 22. La Bilancia, Fiume, god. XXIV, br. 269, 26. XI. 1891. 23. La Bilancia, Fiume, god. XXVI, br. 81, 10. IV. 1893. 24. La Bilancia, Fiume, god. XXXVI, br. 116, 23. V. 1893. 25. Spomen knjiga koju je prigodom pedesetgodišnjice Narodne čitaonice

riječke izdao Odbor, pretisak, Rijeka, 2000, str. 96. 26. Isto, str. 44. 27. В. Тоциновски, Предвесници, стр. 21. 28. Исто, стр. 18.

Stoletni opstojbi

33

ИНТЕЛЕКТУАЛНИОТ ЕВРОПСКИ ПРОФИЛ

НА АНДРЕЈА Д. ПЕТКОВИЧ Во втората половина на 19. век македонската литература

го остварува сопствениот комплексен и забрзан развикот. Маке-донските писатели, собирачите на народни умотворби, учебни-кари, реформатори, револуционери и хроничари свесни за про-пуштеното/изгубено време од познатите општествено-политич-ки состојби се обидуваат да го надополнат пропуштеното и точ-но знаат оти мајчиниот македонски јазик и неговата книжевна употреба се најмоќното и убоито оружје во изборување на соп-ствените национални и социјални права и слободи. Десетици зборници го посведочуваат непроценливото богатство на маке-донската усна/народносна традиција. Со свои теми и мотиви и на свој сопствен говор го потврдуваат националниот македонски идентитет, столетијата на опстој и непокор и оти духот на еден народ не може да го уништи ниту една власт, политика и дипло-матија. Катадневно се појавуваат македонските учебници, а со нив жестоко се разгорува борбата на различните и противречни јазични концепции. Од романтизмот кон реализмот се создаваат речиси сите книжевни жанри, недостига секако романот, и она што посебно треба да се одбележи е тоа оти со естетските вред-ности македонската книжевност рамноправно се вклучува во го-лемото семејство на европската литература. Кулминативна точ-ка секако е поемата.

Ваквиот исчекор не би бил можен без Македонецот и не-говата граѓанска профилација. Неговото образование и модерни-от светоглед, знаењето и употребата на многу јазици, европската свест и совест, современата етика и естетика извонредно прециз-но го одредуваат интелектуалниот европски профил. Новото време логички го бара и својот нов човек. Старите пожолтени фотографии тоа најубаво го илустрираат. Лицето на човекот ста-нува огледало на неговата душа. Префинети и нежни, широко отворените очи загледани се во некои бескрајни пространства и битието се престорило во исчекување и изненадување. Посебно

Vasil Tocinovski

34

внимание притоа им се обрнува на косата, бакенбардите, муста-ците и поретко брадата кои како по некое непишано правило соодвествуваат со карактерот на личноста. Се внимава на косту-мот, кошулата и вратоврската, а тие секогаш мора да бидат еле-гантни и по последна мода. Создадена е посебна и бројна во уба-вата смисла на зборот армија на воини чии животни и творечки врвици ги одредува филозофијата на македонствување. Во неј-зините челни редови се Димитрија и Константин Миладиновци, Јордан Хаџи Константинов Џинот, Рајко Жинзифов, Константин Д. Петкович, Григор Прличев, Марко Цепенков, Партеније Зо-графски, Натанаил Кучевишки, Кузман Шапкарев, Ѓорѓија Пу-левски, Атанас Раздолов, Евтим Спространов, Коста Шахов, Спиро Гулапчев, Димитар Македонски, Трајко Китанчев, Ѓорѓи Динков Динката, Георги Капчев,Венијамин Мачуковски, Павел Граматиков Божигропски,Војдан Чернодрински. Нивниот спи-сок е бескраен. Се создаваат и значајни книжевни/културни цен-три, а највлијателни се велешкиот и охридско-струшкиот кои придобиваат и пошироки регионални значења.

Европската интелектуална форма и содржина претставува-ат неделива целина. Чудесен и единствен по многу нешта е при-мерот со поетскиот гениј на македонскиот 19. книжевен век Григор Прличев. Добивајќи го највисокото признание во грчката книжевност која неповторливо го овенчува со епитетот втор Хо-мер, тој може да студира каде сака и да работи што сака, а тоа ќе рече да има што ќе му посакаат душата, срцето и мислата. Без двојба и до еден без исклучок гласно би рекле оти еден Македо-нец никогаш и за ништо на светот не би го одбил тоа. Не би се одрекол од сопствената златна судбина. Едноставно таков е не-говиот ментален склоп. Но, ете на сопствен начин Прличев по-кажува и докажува оти не е така. Се заблагодарува на признани-ето и почестите, и го одбира трагичниот пат на сопственото ма-кедонствување.

Во плејадата бележити, даровити и мудри Македонци кои татковинскиот завет го исполнуваат меѓу другото и со одговор-носта пред пишаниот збор е и Андреја Д. Петкович. Посебноста на неговата личност и карактер, даровитост и знаења јавно ќе се посведочат уште во раната младост за време не велешкиот пери-од од неговите животни и творечки врвици. На традиционалната

Stoletni opstojbi

35

свеченост која се одржувала по повод завршните испити во Ве-лешкото училиште во 1851 година, беседата ја искажал најдо-бриот ученик Петкович кој веќе бил назначен за помошник учи-тел. Тоа е податок на кој нема што да му се приговори. Покрај неговите разултати во ваквата одлука која претставува сама по себе високо признание, изборот во себе содржи и многу аргу-менти за ликот на идниот македонски просветител,поет, преве-дувач, лингвист и полемичар. Тогаш имал само четиринаесет го-дини. Бил дете на угледна и богата трговска фамилија, а негови-от постар брат Константин Д. Петкович во Петроград кај гласо-витиот професор Срезневски ги завршувал славистичките сту-дии. Тоа се податоци кои и се добро познати на велешката оп-штествена и културна јавност. Значи, изборот таа обрска да му припадне на Петкович ни малку не е случајна.1) Познато е оти вакви беседи составувале Димитрија Миладинов и Кузман Шап-карев, кои потоа ги говореле нивните ученици. Но, беседата ис-кажана во Велешкото училиште од Андреја Д. Петкович, потоа е публкувана на страниците во Цареградски вестник (бр. 57, 20 октомври 1851). Објавата ги содржи податоците дека неа ја из-гласил Андреја Д. Х. Петков, па следува додавката од суштинско значење брат Константинов. Творечка постапка која потоа ре-довно може да се проследува и во другите негови малубројни објави.

Како етичка норма која се покажува и потврдува со јавна објава, нејзин автор/составувач е младиот Андреја Д. Петкович. Никако притоа не ја исклучуваме можноста и секако потребата за одредена припомош или совети од неговите учители. Твореч-ката идентификација мошне децидно ги одредува етичките и ес-тетските димензии на идниот руски дипломат. Надминати се сознанијата дека тој како руски кознул на царска Русија во Рие-ка минал само две години. Млад и неискусен, економијата и тр-говијата како нешто туѓо и непознато, со поетски сколности, не успевајќи да одговори на обврските и задачите или сам се повле-кол или пак бил сменет од Министерството за надворешни рабо-ти. Новите истражувања целосно ги одрекуваат ваквите постав-ки. На оваа должност како извонредно вреден и успешен дипло-мат останал дваесет и една година. Неговата работа била овенча-на со највисоки државни признанија на Австроунгарија и на Ру-

Vasil Tocinovski

36

сија. Не само својот потпис и додатните податоци за себе една ваква, било да е тоа и млада личност, над која да не заборавиме оти неговите учители имаат контрола, не би ги девалвирале со авторство ако тоа не им припаѓа.2)

Словото во севкупноста на она што го сработил Андреја Д. Петкович, како потврда оти станува збор за авторски прилог, извонредно добро, би рекле непогрешиво сведочи за него како човек и како творец. Станува збор за субјект кој на сопствен ка-рактеристичен начин ја создавал/градел својата кариера, а сепак со скромноста на своите книжевни трудови останал трајно повр-зан за својата татковина.3) Беседата ја составуваат три јасно од-воени целини. Првиот дел е добредојде за владиката со одбрани зборови и пожелби. Смирено благодарноста на вашето доброт-ворство и високопревосвештенство заради светлото ваше при-суство во вашето прељубезно училиште во кое со вашата бого-уветлива молитва и благослов. Како што ќе запише Ванчо Ту-шевски ова е речиси верига од формулирани изрази кои се стан-дардни во црковните беседи.4) А тие им се добро познати на учителите кои нив ги употребувале катадневно во својата прос-ветителска и педагошка дејност. По овој клиширан фрагмент, следува би рекле, едно своевидно автопортретирање. Тоа на текстот му придодава една друга и поинаква димензија која меѓу другото, упатува и на активното автортсво на младиот Петко-вич. Во него говори оти учел и кај други учители, но со радост за завршниот испит дошол токму во ова училиште. Тој секако бил поканет на свеченоста да го изговори словото,5) податок што само ја нагласува посебноста и вредноста на одбраната лич-ност која на своевиден начин и му дава тон и значење на заврш-ниот/крунски настан од учебната година. Не заборава да се заб-лагодари на своите учители кои го вовеле во светот на светлина-та, убавината и иднината. Нивната работа постојано се одгласу-ва, советува и опоменува, со универзалната просветителска по-рака оти најнапред познај себе си за да може да се освојуваат и толкуваат човекот, животот и светот.

Оваа стара филозофска гнома, која била алфа во елинско-то мудрословие жизнено се пренела и во векот на просветата, во времето на будење на народите. Оваа прониклива мисла ќе ја елаборираат Јордан Џинот во своите афоризми и во други фило-

Stoletni opstojbi

37

зофски размисли, Григор Прличев во беседата од 1866 г., Георги Динков во истоимениот публицистичко-историски текст итн. Овој досега прикажан дел во кој говорникот истапува, како и со сето слово, во јас-форма, но и со лични, приватни нешта – ука-жува дека можеби постоела соработка при составувањето на бе-седата. Или Андреја го кажувал овој дел при пишувањето или пак самиот го составил и го дал да се вметне во словото?!6) Вто-риот ги има сите карактеристики на првиот дел во кој се бара Цариградската патријаршија да почне со поставување на домо-родни владици. И во завршниот трет дел на високиот гостин му се посакуваат долго здравје и благопријатен живот. Во овие по-желби кои треба да се читаат меѓу редови луцидно можеме да забележиме одредени посебности/квалитети како дел од карак-терот на идниот дипломат. Дискретно и резервирано побарува или уште поточно укажува/советува митрополитот да не оди по-натаму во пивисоки чинови со што се бара директно да биде на сегашното место и должност. Па следува неминовното галантно етикетирање, апелативна форма во христијанската традиција со која да ве замолам да ми допуштите сите заедно да кренеме ра-це кон вишниот Господ. Пофалбите за митрополитот изречени на посебно место и во одредено време со самата сопствена стро-гост точно ги одредуваат намерите и целите на словото. Постои едно златно правило кое укажува оти и властите од една и наро-дот од друга страна секогаш и без исклучок имаат потреба да го слушнат само она што го посакуваат и го очекуваат. Со право Тушевски во аналитичкиот пристап кон ова прашање резимира: Сево ова мошне пластично кажува каков бил Авксентиј кој нас-тојувал да ги зацврсти позициите пред претпоставените и за-тоа бил изречен ваков панигирик и објавен во Цариград. Ова из-ложеново, значи, произлегува дека составувач или во најмала рака идеен татко на ова слово бил самиот Авксентиј – Болга-рина бескнижнаго, како ва афект, но со полно право го нарече Јордан Џинот.7) Сакаме да ги нагласиме контекстуалните тајни значења на беседата кои мошне прецизно на почетокот од едно човеково патештествие ги отвораат и не водат до патиштата на успешната дипломатија во која мошне високо ќе котираат и ќе остават сопствени траги браќата Константин и Андреја Д. Пет-кович.

Vasil Tocinovski

38

Знаењата од литературата и странските јазици Андреја Д. Петкович впечатливо ги посведочува со преводот на басните на Крилов. Со овој потег смета Калоѓера, може да се разгледува и да се толкува неговото приближување кон македонствувањето. Како преведувач од руски на македонски јазик, или поточно ре-чено на велешки говор кој доминира во неговите преводи на трите басни објаснуваат некои нешта од сеуште малку познатите живот и уште повеќе книжевно дело на овој учен и даровит чо-век. Со нив се вбројува како еден од првите македонски преве-дувачи од руски јазик. За него таа обврска исто како и пишува-њето е процес во кој се создава ново книжевно дело. Преводите претставуваат големи преработки,8) и веќе опстојно сме пишу-вале дека тие всушност се нови, тоа се творби на Петкович. Ос-танале само темите и мотивите кои сега се испишуваат како по-треба, се прилагодуваат и мора да бидат со функција во едни други и поинакви општествена, културна и јазична средина и традиција. За ваквата постапка бил свесен и самиот тој, па ни малку случајно со авторската идентификација под Вранја в пау-нови пера пред името и презимето точно го именува творечкиот резултат со состави.9) Ги бараме потаму и другите назнаки кои со преведувачката дејност децидно го профилираат неговиот ев-ропски карактер на личност и творец. Еден од мотивите да се за-фати со преведување му бил Драган Цанков, познат и жесток за-говорник за распространување на унијатството во Бугарија. Пет-кович пак бил во истата таа мера противник на унијатството. За-тоа го повикува Драганчо (Цанков, б.м.) внимателно да ја прочи-та басната Врана во паунови перја зашто би требало со тој при-мер да разбере што всушност самиот работел. И постапката и пораката се доблесна дипломатија. Трите помакедончени басни на Иван А. Крилов посебно се интересни и од лингвистички ас-пект со граматичката белешка за употребата на членот во маке-донскиот јазик. Членот во македонскиот јазик е исклучиво бал-канска лингивистичка појава што се јавува во македонскиот и во бугарскиот јазик. Во сопствениот развиток македонскиот јазик од синтетички преминува во аналитички јазик во кој членот има доминантна, показна улога. Натаму, во извонредно прецизната забелешка истакнува оти варијантите на н, на, но, в, ва, во ги не-ма никаде, ни во бугарскиот јазик, а тоа ќе рече оти тие се вна-

Stoletni opstojbi

39

трешна карактеристика на јазичните нијанси во македонскиот јазик.10) Модерниот европски дух Петкович и со преводите го посведочува со умешност и со знаења.

Префинетиот лингвистички осет на Петкович се потврду-ва и во Глас од далека землја. Напишана е во декември 1859 го-дина, кога тој бил студент на Ришелевскиот институт во Одеса. Тогаш имал дваесет и две години. Овие податоци, како и оние за беседата, се првозначни аргументи не само во македонствување-то, туку и во европскто интелектуално профилирање на Андреја. Своите просветителски идеи Петкович ги аргументирал со до-аѓањето на католичките емисари кои, според неговото мисле-ње, единствено образовани и домашни духовници и учители мо-жат да ги запрат и да го оттргнат народот од нивното вли-јание. Тука просветителот Петкович ги вклопил своите идеи во тековната царско-руска политика која ги вложувала сите сили за да може југот на Балканот да остане верски православен и на тој начин поподложен на руските интереси. И покрај профе-сионалната лојалност кон државата на која и служел, според своите идеи Петкович бил вистински просветител на македон-скиот народ кој имал намера да го придвижи од зачмаеноста, незнаењето и необразованоста, да го цивилизира, да го прос-ветли, да го описмени.11)

Неповолните/погубни состојби на тој план го предизвику-ваат да ја напише песната Глас од далека землја (Цареградски вестник, бр. 474, 10 март 1860). Таа е жестоко обвинување кон бездушните/бескрупулозни владици кои се едно и исто и притоа нема никакво значење тоа дали се Грци или Словени. Тие крво-лочно и системно го собираат и го наплатуваат крвавиот арач. Во завршната строфа незадоволството прераснува во страотен крик. Ово ли је Б`лгарин владика / Кој ни чини мака толика: / Подобро је оште сто години, / Ако сме на мака наречени, / Да имаме владици Грци, / Него ли овакви Б`лгари в`лци. И пак не треба да се пропушти од вид творечката идентификација со псевдонимот Правдољубов. Вградувајќи го своето јас во гласот на колективот, во револтот на народот, со него поетот децидно укажува на една карактерна димнезија која има висока етичка вредност. Овој интегрален текст од проза и поезија, го потврду-ва и како добар полемичар. Во нападот на непросветеното свеш-

Vasil Tocinovski

40

тенство Петкович маестрално ги покажува својата енергичност и доследност и дарбата за сатира и иронија. А тоа било необра-зовано до степен на неписменост, примитивно, безмерно корум-пирано, а неговите гледишта и вредносни критериуми не биле во духот на времето и на современите потреби. Би додале оти Андреја Д. Петкович е човек на иднината. Автор и авторитет кој чекорел пред сопственото време. Со право смета дека таквото примитвно и необразовано свештенство не може да се спротив-стави на се поголемото присуство и влијание на унијатството во јужните македонски краишта, па се залага за што поефикасно образование, како религиозно така и световно. Андреја сугерира отворање на што повеќе духовни училишта и гимназии, кои би ја формирале духовната и световна интелигенција.12) Значи, ја потврдува и практичната страна/квалитет во својот карактер. Покажува оти не се потребни само зборови, а тие и немаат ни-каква смисла ако не се преточат во големи и добри дела. Идеите и идеалите се вистински и трајни само во нивното оживотвору-вање.

Егзистенцијата во себе ја содржи и сопствената диплома-тија за опстојување и истрајување. Фалениот и благословуван владика Авксентиј во беседата искажана во велешкото училиш-те, во Глас од далека землја е она чудовиште/монструм преда-дено низ конкретна сцена/настан кога бездушникот бара пари од сиромашната и беспомошна старица. Во егзистенцијалистички-от систем на човекот, животот и светот сите нешта се подложни на промени. Ништо не е еднаш и засекогаш дадено, оттука про-мените се неминовни. Тоа ќе рече оти нештата добиваат и но-ви/други значења и вредности. Тоа е духот на новото време. Рас-простанувањето на унијатството посебно го загрижува Андреја Д. Петкович како руски дипломат. Затоа со својата песна ис-праќа порака за потребата од домашно образовано свештен-ство, кое би можело да парира на учените европски проповед-ници, односно на католичкиот клер.13) Во овој свој испис пос-ведочува широк спектар од расположенија кои го потврдуваат внатрешното богатство на еден млад човек. А во него гледаме мигови на гневност, не одбира зборови кога говори за домашно-то свештенство, отворено и гласно обвинува дека тоа побегнало од македонската вера, иронијата не ретко добива првенствено

Stoletni opstojbi

41

место и значење, па го изразува и скептицизмот кога вели оти можеби грчките свештеници биле и подобри. Неговиот поле-мички текст (песма) Глас од далека землја укажува на лич-ност која вистински сочувствувала со страдањата на својот народ и давала некои решенија како тие неприлики да се подо-брат. Одродениот родољуб тоа никогаш не би го направил, ту-ку би уживал во привилегиите на сопствената функција и би бил надвор од контакти со матичната земја. Треба да се разбе-ре човек од негов ранг и статус оти не можел поенергично да застане до својот народ, меѓутоа се она што направил беспо-говорно потврдува личност што не ги прекинала контактите со Македонија.14)

Песната Могила в гора на еден непосреден начин ги обе-динува искуствата од традицијата и континуитетот на балкан-ската од една и на европската книжевност од друга страна. Таа прераснува и во своевидна легитимација/документ за личноста на Андреја Д. Петкович. Револуционерниот романтизам во сти-ховите наоѓа полн одраз на заедничкиот балкански сензибилитет на почетокот од втората половина на 19. век. Тоа е оној и оп-штествен и оној повисок степен од самиот живот пресоздаден во литература кој точно го одредува и го карактеризира просторот. Но, тој не постои и не дејствува сам за/по себе. Иако можеби за-поставен младич, Балканот е дел/придружник на старата и изра-зито незаинтересирана дама за него Европа. Највозвишениот естетски ефект на песната е искажан преку крајно емотивни-от опис на природата, односно умирањето на денот и појаву-вањето на дијаболичниот свет на сенки и страв. Есента овде, и воопшто означува заод на животот. Низ студени, темни и морничави слики до нас допира вечната преобразба на природа-та... Опсесивна тема на филозофски план на поетот во Моги-ла в гора е смртта на природата спротивставена со заминува-њето на човекот. Придружувањето на сите основни елементи во природата со трагиката на човековата опстојба е магична обземеност на поетот... А. Петкович и покрај тоа што е долж-ник на својата домородна почва (и тематски и изразно) негова-та поетска вообразба зафати од европскиот бол и сензибили-тет во кои егзистираа теми на напуштени дворци, загадочни ноќи со месечина, тајни исчезнувања итн. А. Петкович со Мо-

Vasil Tocinovski

42

гила в гора се извиши како поет на мистичното, на се одминли-вото, виртуозно спротивставувајќи го годишниот циклус на темен заод на природата наспроти човекот. Сухи листја шу-мели сегде / темна ноќ на землја легна и Сос с`лза без плач и тажење.../ Они предале тело на гниење. Овде, навистина, со моќта на лирскиот јазик е предочена дијалектичката судба на природата и на човекот.15)

Поетската дарба на Андреја Д. Петкович доаѓа до полн из-раз во Могила в гора. Можеме само и натаму да го истакнуваме нашето жалење што го преповторуваме со децении, што ништо повеќе не е познато од творечката лабораторија на авторот. Не велиме сочувано, ниту пак жалиме што секнала неговата по-етска инспирација, зашто тоа се одамна изветвени фрази. А тие пак, воопшто не биле присутни во личноста и во карактерот на Петкович. Поетот на извонредно добар начин со општочовечки-те/универзални значења и димензии ги обединува различните простори, времиња и епохи. И мудро притоа, пеејќи за себе се бара во бескрајните простори на светот кој од своја страна ло-гички и тој се препознава во неговата лирска приказна и му ја подава сопствената возвратна мера. Во ракатката стихови што ни ги остави доследно и со неоспорни естетски вредности се потврди и ја остави сопствената трајна/неизбришлива трага со автентична поетика.

Да преповториме неколку познати детали од биографијата на Андреја Д. Петкович. По дипломирањето и земањето руско државјанство, пристапил на работа во руската дипломатија. Бил секретар на конзултаот во Јаша (почетокот на 1886 година), по-тоа на таа должност е на Крф (од средината на 1871) и тоа е ис-куството со кое на почетокот од 1873 година, доаѓа како конзул на царска Русија во Риека, каде живеел и работел дваесет и една година, по што дипломатската кариера ја продолжил во Мимел (1893). Податоци кои потврдуваат дека Петкович бил дипломат од кариера. Неговата работа резултирала со одлични резултати кои добро и биле познати на европската општественост па бил закитен со бројни руски, српски, црногорски и пруски одлику-вања. Неговиот европски карактер и уште повеќе европската припадност не бараат коментар, зашто забележаните податоци тоа најдобро го покажуваат.

Stoletni opstojbi

43

Животните и творечки врвици на Андреја Д. Петкович ка-ко по некое непишано правило постојано се разгледуваат и се вреднуваат во сенка на неговиот постар брат Константин. За не-говата личност и дело книжевната историја има подоста подато-ци. Но, тоа никако не ни дава за право сопствениот пат на Ан-дреја како просветител да не биде одвоен посебно и да се извле-че од фуснота. Браќата практикувале извонредни взаемна љу-бов, почит и доверба, биле блиски и верни соработници, по мно-гу прашања биле истомисленици. Но, имаме потреба да нагласи-ме, секој од нив го имал сопствениот пат. Мудрост е тоа да се почитува и да се учи од постариот ближен свој. На нивните за-еднички и пооделни фотографии посебно се воочува физичката сличност, посебно истите големи очи и мечтателскиот поглед. Високо зачешланата коса и истите форми на мустаци и брада. Високите јакни од кошулите и украсите на нив, темните палта и светлата боја на пантолони, чевлите ја покажуваат елаганцијата и европската мода на браќата Петковичи. Нивниот став пред не-милосрдното око на фотоапаратот забележан на заедничката фо-тографија ги покажува достоинството и одважноста, самоувере-носта на даровитите, учени, мудри и успешни Македонци. Гор-доста и непокорот доминираат и зрачат од секој дел на нивното тело (лицето, рацете, нозете) независно дали е тоа Андреја кој седи, од левата или Константин кој стои од десната страна. Ра-цете се оние кои на одреден начин ги спроведуваат/покажуваат идеите на срцето и на мислата. Потребно е внимателно загледу-вање на рацете и кај едниот и кај другиот Петкович. Десната ра-ка на Андреја исправно и сигурно е поставена на истостраната нога со елеганција преметната над другата, лева нога. Десната рака внимателно да не се збрчка ракавот од палтото е потрпена на рачката на столот и изразито го покажува лицето, горниот дел од дланката. Во другиот пример не смее да се повтори ни-што од веќе виденото. Со лула во уста Константин ја одразува сопствената стабилност и смиреност. Десната рака се покажува само низ горниот дел која е едноставно вметната во средината од палтото, додека во истиот манир левата рака ставена во џеб го покажува истиот дел од дланката со дел од полецот како единствена и неповторлива идентификација на личноста. Тој е неговата вистинска слика што е незаменлива со ништо друго.

Vasil Tocinovski

44

Европскиот дух, а со тоа и сопствениот карактер човекот го покажува и во својот ракопис. Знаковите кои визуелно и се првиот контакт и впечаток за нештата. Треба притоа да се обрне внимание на сродностите во автографите на Андреја (писмото до Георги С. Раковски) и на Константин (препевите од чешки ја-зик, посветата на книгата Борис за Иван Кукуљевиќ Сакцински, писмото до Стефан Верковиќ) или пак богатата коресподенција што ја нуди Мирољуб М. Стојановиќ.16) Писмото/ знаковите се огледало на јазикот, а тој пак е нивна душа. Оттука со право Го-ран Калоѓера нагласува оти за науката на македонскиот јазик секако е штета што тој (Андреја Д. Петкович, б.м.) и негови-от брат не се посветели повеќе на филолошките размислувања за посебностите на македонскиот јазик. И покрај тоа, она што го оставија зад себе претставува непобитен знак оти ка-ко лингвисти ги воочиле битните елементи кои укажувале на специфичностите и на разликите на македонскиот говори од бугарскиот јазик. Андреја Петкович бил еден од носителите на идејата за начинот како да се нормира македонскиот литера-турен јазик. Самиот тој податок го потврдува како беспогово-рен следбеник на третиот, македонски пат.17) Овој вредносен исказ најуверливо потврдува оти Петкович е човек и творец, автор и авторитет кој поседува високи норми на самопочит и са-мољубов, природно ги носи во себе националниот македонски корен и непокор, и со тие и такви вредности дејствува, зрачи и значи кон светот.

Работата како дипломат му овозможила да комуницира и да соработува, во неговиот карактер природно била вградена и дружељубивоста, со видни и бележити современици (државни-ци, политичари, општественици, благордници, дипломати, науч-ници, стопанственици, трговци, писатели, сликари, музичари, новинари, луѓе од театарот). Тоа била извонредна можност на најнепосреден начин да го запознае и да го почитува и прифати европската општественост. Меѓу неа на директен начин во нај-различните форми и содржини на општење на овој или на оној начин опстојуваат и именките Македонец и Македонија. Од границите на својата татковина и од Балканот, македонските ин-телектуалци доаѓаат со своето образование и знаења, со своите дарби и мудроста, патриотизмот, со вековните македонски идеи

Stoletni opstojbi

45

и идеали, со мислата и смислата за просперитетот на своите на-род и татковина. А во/со себе го носат новиот и модерен дух на времето кој ги надминал границите на Македонија, Балканот и Европа и претставува незадржлив стремеж кон извојување на трајни вредности од цивилизацијата на човештвото. Свои соп-ствен автентичен пат и резултати потврдува и остава интелекту-алниот европски профил на Андреја Д. Петкович и тоа во челни-те редови на македонствување во судбоносниот, преломен и противречен македонски 19. век.

1. Васил Тоциновски, Тајни и трајни пораки, изд. Дирекција за култура и уметност Скопје, 2003, стр. 84-92.

2. Васил Тоциновски, Предвесници, изд. Академски печат, Скопје, 2010, стр. 16-22.

3. Goran Kalogjera, Makedonsko devetnaesto stoljeće, nak. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb, 2011, str. 174-175.

4. Ванчо Тушевски, Студии за браќата Константин и Андреја Петковичи, Том 1, изд. Менора, Скопје, 2000, стр. 274.

5. Исто. 6. Исто, стр. 275. 7. Исто, стр. 278-279. 8. G. Kalogjera, isto, str. 176. 9. Васил Тоциновски, Тајни и трајни пораки, стр. 71-83. 10. G. Kalogjera, isto, str. 176. 11. Горан Калоѓера, Хрватско-македонски литературни врски, превод

од хрватски јазик Ранко Младеноски, изд. Современост, Скопје, 2008, стр. 112.

12. G. Kalogjera, Makedonsko devetnaesto stoljeće, str. 175. 13. Isto, str. 176. 14. Isto, str. 177. 15. В. Тушевски, Студии за браќата Константин и Андреја Петковичи,

стр. 324-325. 16. Мирољуб М. Стојановиќ, Константин Д. Петкович и Црна Гора,

изд. Македонска книга, Скопје, 1987, стр. 182. 17. G. Kalogjera, isto, str. 177.

Vasil Tocinovski

46

ХРВАТСКИОТ ПЕРИОД ОД ЖИВОТОТ И ДЕЈНОСТА НА ГЕОРГИ КАПЧЕВ

Бележитиот новинар, публицист и општественик охрига-нецот Георги Капчев (1868 - 1914) како да бил предодреден за судбината на откорнатикот. Катадневно прогонуван од својата татковина Македонија животните и творечки врвици ги минал во Русија, Бугарија, Хрватска, Словенија, Италија и Швајцарија. Пишувајќи за Атанас Раздолов и за темата на Илинден во маке-донската литература, Гане Тодоровски запишал оти како носи-тели на револуционерната литература, нејзини создавачи и ос-мислувачи, од редот на авторите што се служат со бугаројаз-ичниот израз, треба бездруго да ги споменеме уште и Петар Стојков, Ѓорѓи Капчев, Д. Вихров и Димо Хаџи Димов.1) Оп-штествената дејност на Капчев предизвикала жив интерес и пос-тојани прогони од државите во кои дејствувал. Христо Андонов Полјански посебно и опстојно пишува дека меѓу сите негови дејности од особено значење е неговата акција од 1899 година, конкретно неговиот Апел до европското јавно мислење. Главни-от потег на тој потфат на Ѓ. Ив. Капчев се состоел во негова-та желба да придонесе за спреведливото решение на македон-ското прашање. Тоа решение Ѓ. Ив. Капчев инсистирал да се реши врз македонски држвотворни начела. Со тоа, придонел за актуелизирање на македонската проблематика на меѓународ-ната политичка сцена. Така неговиот потфат од 1899 година, со поднесувањето на Апелот за решение на македонското пра-шање до европската јавност, претставува еден стојносен при-донес кон историјата на македонската ослободителна кауза.2)

Во 1898 година, на триесет годишна возраст, Георги Кап-чев со сопругата, синот и двете ќерки стигнале во Загреб. Пишу-вајќи за овој период Горан Калоѓера истакнува оти бил преоку-пиран да ги анимира политичките средини со идејата за независ-на и слободна Македонија. Како прилог кон своето лобирање го покренал списанието Македонија. Како политичар бил близок на ВМРО. Во Загреб создал моќна политичка пропаганда со тек-

Stoletni opstojbi

47

стовите публикувани во Обзор и во Хрватска домовина. Во 1898 ги собрал своите написи и ги објавил во брошурата Македонија или гласот на робот во печатницата на Антун Шолц во За-греб.3) Развил извонредно значајна соработка со познати јужно-словенски и европски личности.4) Идејата за создавање на по-широка државна заедница на балканските и јужнословенските народи, наречувана Балканска конфедерација или Југословенска федерација, наоѓаше одзив и кај други Македонци од редовите на интелигенцијата, чии идејно-политички разбирања, инаку, немаа допирни точки со разбирањата на приврзаниците на со-цијализмот и анархизмот. Во тој поглед е особено карактерис-тична и забележана публицистичката дејност на Македонецот Георги Капчев во Загреб, Љубљана и Женева за уверување на јавноста во неодложната потреба да и се даде политичка авто-номија на Македонија и потоа да се пристапи кон создавање југословенска политичка федерација, пишува Данчо Зографски.5)

Во процесот на конституирањето на македонската нација и за местото и значењето на Георги Ив. Капчев, посебно пишу-ваат неговите најдоследни проучвачи Данчо Зографски и Хрис-то Андонов Полјански. Периодот од 1895 до 1898 година, го од-бележуваат македонските социјалисти кои разгласуваат дека ос-лободителната борба на македонскиот народ никако не смее да застане на примена на членот 23 од Берлинскиот договор, од-носно на прашањето за реформи во Македонија, тука таа мора да стигне до сопствените цели за изборување на Независна Ма-кедонска република. Во истото тоа време се јавуваат меѓу Ма-кедонците и протагонисти на сфаќања дека ослободувањето и политичката автономија на Македонија можат да се постиг-нат на зелената маса на европската дипломатија. Типичен прет-ставник на таквите сфаќања беше Ѓорѓи Капчев, кој бараше на Македонија да и се даде автономија, а потоа да се премине кон работа за создавање југословенска политичка федерација. За остврувањето на овие идеи Капчев создаваше врски и се маче-ше да спечали приврзаници во југословенските земји и во стран-ство. Тогашниот печат и сочуваната архивска документација во Хрватска, Србија, Војводина, Словенија, Црна Гора, Австри-ја, Швајцарија и Бугарија релјефно го илустрираат одгласот на Капчевата дејност и насока, заклучува Зографски.6)

Vasil Tocinovski

48

Престојот на Георги Ив. Капчев во Загреб бил мошне кра-ток, но исклучително плодоносен. Би рекле сите нешта кои ги остварил во текот на 1898 и 1899 година, се вистински подвиг. Еден од првите весници на нашата политичка емиграција е Ма-кедонија, кој се појавува во Загреб на 21 ноември 1898 година како двонеделен весник, орган на група македонски интелекту-aлци, на чие чело се наоѓал Георги Капчев. Тоа е во исто време и период кога од сите страни се слушале гласови за идниот ста-тус на Македонија, па во надеж дека ќе се чуе и нивниот глас, оваа група македонски интелектуалци, почнуваат со издавање на овој весник, запишал истражувачот на македонското новинар-ство Боро Мокров.7) Првиот број од весникот се појавил на 21 ноември 1898 година. Имал осум страници и требало да излегу-ва двонеделно. Уредник и сопственик бил Георги Капчев, а од-говорен уредник Максо Иванович. Печатницата е на Антун Шолц. Излегле пет броја. Последниот се појавил на 31 јануари 1899 година.8) Во овој период е и неговата активна соработка со Обзор и Хрватска домовина. На новинарската дејност на Капчев и посветуваме посебни страници.

Во Загреб Георги Ив. Капчев доаѓа како профилиран оп-штественик и познат соработник од весникот Глас Македонски на Коста Шахов. Судбината ќе посака неговата прва творечка објава Македонија или гласот на робот да се отпечати во Хр-ватска. Во средината каде секако ни малку случајно ќе бидат прифатени и публикувани настолните македонски книги Збор-никот на браќата Миладиновци (1861) и стихозбирката Бели мугри на Кочо Рацин (1939). Секако допрва личноста и делото на Георги Ив. Капчев треба да бидат извлечени од бројните фус-ноти и во традицијата и континуитетот на македонствувањето да го добијат заслужното место. Таа била величествена најава на подоцнежниот публицистики ангажман на нејзиниот автор кој во Бугарија во периодот од 1901 до 1923 година, публикувал де-сет авторски книги и приредил два тома со вкупно 2.773 стра-ници. Во тие години се јавил и како уредник на весникот Бал-канско знаме, од кој биле отпечатени дваесет и три броја (26 ју-ни - 22 август 1914 година).

Како што беше забележано дејноста на Капчев во Загреб и пошироко имала голем одглас. За одбележување е дека појава-

Stoletni opstojbi

49

та на оваа Македонија била веднаш забележана од весникот Реформи. Мошне е карактеристично нејзиното реагирање: Познатиот на бугарското општество русенски адвокат г. Г. Капчев, од некое време наваму се преселил во Загреб, каде што радосно го примило хрватското општество кое не симпатизи-ра и му дало можност да започне со издавањето на в. Македо-нија, и тоа дури на три јазика. Весникот на г. Капчев во два-три броја го предаде она што го опфаќаат нашите проекти за реформи на нашата организација. Но г. Капчев, иако е сам во оваа иницијатива да издава весник во Загреб, сметал за потреб-но да се јави како претставник на некаков Централен македон-ски револуционерен комитет, и на некоја Привремена македон-ска влада со седиште секаде и никаде. Г. Капчев ќе постапеше многу подобро ако ја кажеше вистината - дека седиштто на Привремената македонска влада се наоѓа во неговата глава, а Централниот македонски револуционерен комитет што сака да го претставува не е никој друг - освен самиот г. Георги Кап-чев. Овој веќе го напуштил Загреб и заминал за Женева, каде што ќе отвора (?) конгрес на кој 30 дипломати (!) му ветиле присуство. Навистина за да биде поблиску до Македонија, г. Капчев ќе треба да оди во Чикако, прославен американски град по своите светски конгреси.9) Посебно од циничното пишување треба да се одвои забелешката дека хрватскто општество го при-фатило со почит и доверба кои резултирале со одобрување за из-давање на неговиот весник.

Појавата на Македонија или гласот на робот неговит со-граѓанин и другар Коста Шахов веднаш ја одбележал на страни-ците од својот весник Глас Македонски. Информира оти во За-греб била објавена брошурата на нашиот познат сонародник Ге-орги Капчев, која имала 32 страници и се дава нејзината содр-жина. Известува дека во наредниот број на весникот ќе бидат публикувани стихотворбата на Харамбашиќ која била увод во книгата и еден осврт за брошурата и за значењето на нашата борба.10) Редакциското ветување е исполнето. Книгата се поја-вила во нова средина, пишува анонимниот рецензент зад кој претпоставуваме стои Шахов, а идејата за нова држава била ста-ра и позната. Но таа никогаш не можела да биде реализирана од грдото однесување на бугарските државници кон македонското

Vasil Tocinovski

50

прашање. Конкретна и гласна е констатацијата дека најлоша била состојбата на Македонците во Бугарија. Но веднаш следи опомена и закана истовремено оти се лажат бугарските држав-ници ако мислат дека ќе можат да си поигруваат со македонско-то прашање. Препечатена е стихотворбата на Аугуст Харамба-шиќ На браќата Бугари во Македонија. Кон преобјавувањето на Автономија или Анатомија, седмото поглавје од книгата, стои редакциската забелешка оти барањата на Георги Капчев се исти како и оние на нивната организација а кои постојано им биле ос-порувани, попречувани и уништувани.11) Шахов будно ги сле-дел активностите на своите соборци и соработници, меѓу кои бил и Капчев. Оттука информира дека во братската Хрватска тој почнал да го издава весникот Македонија кој војувал за слобода-та на Македонија и на Одринско. Ќе се печател на германски, хрватски и бугарски јазик, двапати месечно, голем формат на осум страници. Покрај овој, ќе издавал и еден помал весник со истото име наменет за пошироката читателска публика.12)

Работата на Георги Ив. Капчев во Загреб се разгласила во Европа. Бројот на противниците и непријателите се намножил. Весникот Македонија бил забранет, а властите го протерале од државата.13) Според неговото излегување, објавувањето на Апе-лог и на книгата Македонија или гласот на робот, тоа е време кое е исполнето со не повеќе од пет до шест месеци. Работнич-кото движење и националното прашање во Македонија до вос-поставувањето на младотурскиот режим ги интегрира во себе Македонските револуционери терористи од една и Македоне-цот Георги Капчев кој создаваше врски со политичките кругови во Загреб и Љубљана и разви забележана публицистичка деј-ност во Загреб со придобивање на хрватската јавност за дава-ње политичка автономија на Македонија и образување на југос-ловенска федерација. Во серијата статии, објавени во текот на 1898 година во загрепскиот весник Обзор со псевдоним Гали-чанин, во својата брошура Македонија или гласот на роба, како и во весникот што истата година започна да го издава во За-греб на три јазика (бугарски, хрватски и германски), Капчев ба-раше на Македонија неодложно да и се даде автономија, а по-тоа да се премине кон работа за создавање југословенска поли-тичка федерација,14) од друга страна. Така станал смртен не-

Stoletni opstojbi

51

пријател на великобугарските и на српските официјални факто-ри, а посебно на софиските врховисти.

Книгата била распространета и дошла во рацете на многу-бројните читатели. Така најдобро можела да ги разгласи висти-ните за Македонија и во генерациите Македонци да ја всадува свеста и совеста за сопствениот национален идентитет. Една из-вонредна илустрација за тоа секако се пишувањата на Харалам-пие Поленаковиќ во Две белешки за лектирата на Кочо Рацин во која е и книгата на Капчев.15) Таа е регистрирана и во Атлас на бугарската литература.16) Овој период, односно краткиот престој во Швајцарија го бележи и Љубен Лапе.17) Како неде-лив дел од хрватскиот период на Георги Ив. Капчев е неговиот Апел за политичкото уредување на Македонија од 1899 година, кој го сврте вниманието на дел од европската јавност. Станува збор за документ кој извонредно добро ја отсликува севкупната негова активност и определби, објавен во име на Централниот македонски комитет, потпишан од Ѓорѓи Ив. Капчев, главен уредник на весникот Macedoine и датиран со Женева, 12 јануари 1899 година. Преведен, проследен и коментиран од Христо Ан-донов Полјански.18)

На корицата под насловот Македонија или глас на робот се податоците дека ја напишал Георги Ив. Капчев и во долниот дел: Загреб, печатница на Антун Шолц и 1898 година. Идентич-ни податоци ја исполнуваат и внатрешната насловна страна. На заднината од розовата корица се известувањата за цената на книгата од педесет стотинки и дека може да се купи во редакци-јата на весникот Глас Македонски во Софија.19) Или поточно кај еден од неговите најверни другари Коста Шахов. Книгата има 42 страници. Примерокот кој го користевме во Народната библиотека Св. Св. Кирил и Методиј во Софија, на корицата ја има авторовата посвета испишана со мастило на На г-от А. Драндар / Во знак на спомен / од / Авторот / Загреб 29. 12. 98 г. Од големиот круг на пријатели и соработници со посветата го добиваме и велешанецот Антон Драндар, публицист, негов ко-лега кој завршил правни науки во Лондон. Две години по обја-вувањето на книгата на Капчев, во Брисел во 1900 годна, Дран-дар ја публикува студијата По повод едно движење во Македо-нија. Како поддржувач на политичкиот сепаратизам, ги изјавува

Vasil Tocinovski

52

ставовите дека жителите на Македонија не сакаат да бидат присоединети ни кон Бугарија, ни кон Србија, ни кон Грција. Тие сакаат, тие силно сакаат, да живеат човечки живот во една автономна земја. Нивната парола е Македонија на Македонци-те! Политичка стратегија и на Капчев и на Драндар.

Содржината на книгата ја составуваат девет поголеми или помали поглавја. Тоа се: Бугарски браќа во Македонија од др. Аугуст Харамбашиќ, Наместо предговор, Глас од Македонија, Судбината на Турција, Повик, Албанија, Автономија или анато-мија, Кон голгота и Заклучок. Увод во книгата е стихотворбата На браќата Бугари во Македонија од Аугуст Харамбашиќ. Во дваесет и шест стиха опеани се крвавото ропство на стародрев-ната Македонија и нејзината борба за слобода. Паралелно се об-јавени оригиналот и препевот на бугарски јазик кој претпoставу-ваме е дело на Капчев. Песната е датирана со Загреб, а била на-пишана од 3 до 15 септември 1898 година. Дали можеби таа не била негова нарачка откривајќи ни секако уште една бележита личност од својот круг на пријатели и соработници.

Првите страници ги исполнува Предговор, стр. 7-10, за ко-го се оставени податоци оти бил напишан во Загреб, на Крстов-ден 1898 година. Тоа ќе рече дека најдоцна до крајот на месец септември книгата била подготвена и предадена за печатење. Потребата за пишувањето на овие страници се страдањата и тра-гедииите кои станале катадневие во рајскиот земен предел Ма-кедонија. Пет векови Македонците на тлото на својата таткови-на Македонија како робови на Турците се понижени и обеспра-вени, гладуваат и умираат. Во текот на една година биле извр-шувани по шест илјади убиства. Како пример ги наведува винич-ките колежи од 1888 година. Фактички во таа псевдоисториска држава Турција нема правосудство, а таа владее најжестоко со ножот и со насилства. Оттука заклучува авторот оти дошло вре-ме за политичката смрт на Турција, како држава со гнил орга-низам, а врз нејзините урнатини да се создаде нов живот за уг-нетените и ропски народи со сигурна сегашност и среќна чо-вечка и политичка иднина. Потоа забележува дека во книгата ги собрал неколкуте свои текстови кои во текот на 1898 година би-ле публикувани на страниците од весникот Обзор во Загреб. Во нив ја имал единствената тенденција да бидат запишани и обна-

Stoletni opstojbi

53

родени страдањата на христијанското население во Турција, по-себно во Македонија, татковината на сесловенските просветите-ли Кирил и Методиј, во исто време да се потврди неспособноста на Турција да постои како држава, погубна за целокупниот чо-вечки напредок и најпосле да се покаже потребата од нејзината политичка смрт за добро на човештвото.

Глас од Македонија, стр. 11-20, е писмо упатено до уред-никот на весникот Обзор. Со него меѓу другото, мислам, оти сме толкувачи на чувствата на сите Македонци, притоа изра-зувајќи Ви ја својата благодарност и признание за моралната поддршка и грижа кои досега ги покажавте во Озбор за наши-от напатен народ. Притоа се извинува што му пишува на бугар-ски јазик кој не бил ништо друго освен еден дијалект на општос-ловенскиот јазик, на кои ги учеле македонските синови Кирил и Методиј. Словенскиот земен рај како што ја именува Македони-ја денеска бил престорен во пекол. Клучот бил во рацете на де-монот кој се викал Турска Цариградска Управа. Анализирајќи ги состојбите во земјата која наликувала на еден мртов политички народ, нагласува дека најпогубно врз него се одразуваат туѓите интереси и пропаганди. Тие се поопасни дури и од Османското Царство. Но, на маките и страдањата им е дојден крајот, зашто наскоро тој народ ќе се крене за слобода, смрт или живот.

Политичките пропаганди во Макеоднија, кои погоре ги споменавме се следните: бугарска, српска, грчка и најпосле ро-манска, а верската припадност е: унијатска, протестантска и православна. Навидум предност како да имала бугарската стра-на од причина што најголемиот дел од населението се именува-ле како Бугари. Во табеларен преглед даден е пописот на населе-нието по национална припадност и за четирите македонски кази (Солунска, Серска, Скопска, Битолска). Токму бугарската про-паганда ја одвојува како највлијателна и најопасна. Инаку сите тие нагласува, немаат вистински темели и почва. Официјална Бугарија (кнезот и владите), Србија и Грција шовинистички се забавуваат со нивно право над Македонија, а нивните желби имаат цел територијално да ги прошират своите држави за сметка на Македонија. Секоја од нив се засновува на национал-ни позиции кои прераснувале во несовладливи пречки за брзото и правилно решавање на македонското прашање. Неговиот одго-

Vasil Tocinovski

54

вор, односно предлог е дециден: Македонското политичко пра-шање најправилно треба да биде решено со девизата: Македо-нија сама за себе автономна; со сопствени сили и со помош на нејзините политички пријатели. Земјата наликува на политички мртов човек, омилен термин на Капчев, кој го убиваат политич-ките претензии; дали Македонија е српска, грчка или бугарска и кои немаат никаква смисла, а разочараното македонско населе-ние, уште повеќе, оти Македонија како секој мртов човек ја има својата национална физиономија, но ја нема потребната поли-тичка душа.

Единствен пат да се добие душа е изборувањето на авто-номија. А таа на Македонците треба да им обезбеди живот, дом и чест. Тогаш Македонија ќе биде во состојба гласно и јасно да каже кому национално му припаѓа. Рековме оти политиката на војувачките пропаганди во Македонија е територијална и не-чесна за населението на Македонија кое страда, затоа е погуб-на и заслужува осуда од секој пријател на поробениот Македо-нец. Политичките пропаганди како термин на кој пак инсистира авторот, метафорично ги споредува со нападот на грабливиот орел врз неговата несреќна жртва. Македонија цели пет века е во синџирите на цариградскиот падишах, а сега згора на сето тоа нејзините соседи Бугарија и Србија ја трујат етички со нив-ната апсурдна политика да ја добијат Македонија како најпогод-на жртва за своите себични намери и лични цели. Но верува де-ка земјата ќе најде во себе сили да побегне од канџите на орелот и со сопствени борба и жртви да ја извојува самостојноста и сло-бодата. Пооделно задржувајќи се на пропагандите, анализрајќи ги нивната моќ и интереси, јасно додава дека постојаноста и цврстината кои се карактерни црти на Македонецот, и убедува-њата дека тој е Бугарин, според разните пропаганди, го разјаду-ваат неговото тело. Вклештен меѓу турската власт, сиромаштија-та и гладот од една и смртоносните туѓи интереси и пропаганди од друга страна, Македонецот јасно кажува дека нема потреба од бугарска пропаганда, туку од бугарска помош за да добие по-литичка душа, таква каква што, тој веќе ја има во сопствениот национален лик.

Бугарската пропаганда значи е најмоќна. Ни со отворање-то на трговските претставништва меѓу другото, српската пропа-

Stoletni opstojbi

55

ганда нема резултати. Грција по изгубената војна со Турција е немоќна. Романската пропаганда во Македонија нема смисла и значење, била локализирана околу Битола и Охрид. Македонци-те најтешко го доживуваат турското ропство и анархија кои ги убиваат и морално и материјално. Македонецот не е господар на својот живот и честа; неговиот живот зависи од самоволи-ето на секој еден Турчин, кој му го граби и му го одзема имо-тот, а со неговата чест, ох, тоа е грозно и срцеболно! Пред негови очи се гази и се бесчести семејната чест, а тој кутриот несреќник Македонец, гледа и ги доживува моралните маки. Ка-ко илустрација ја наведува Виничката афера, кога редовната турска војска по заповед на Султанот ги колела невините Маке-донци, ги набивале на кол, им ставале спици под ноктите, им ги стегале черепите, им го ваделе мозокот, ги распарувале бреме-ните жени. Човекот физички не умира одеднаш. А несреќниот Македонец умира и гние малку по малку. Но, иде денот кога тој ќе се крене и ќе повика на сенародна борба на слобода или смрт, ќе ги бара правдата и братската словенска љубов.

Четвртото поглавје Судбината на Турција, стр. 20-23, е јавна осуда за тој тешко болен и склеротичен човек, на чие тело има толку многу неизлечиви рани, што не му даваат никаква на-деж за живот. Турција никогаш не работела со средствата на здравиот разум, цивилизацијата и просперитетот. Секогаш и на-секаде преку својата политика дејствувала со помошта на јатага-нот, бруталната сила инспирирана и поддржувана од најприми-тивни инстикти. Немоќна да ги примени правилата на совреме-ната култура за прогресивен државен живот таа требало да умре. Треба да се реши источното прашање, предлага, робот да биде ослободен од синџирите на Султанот, Европа да се смири со неј-зината лицемерна дипломатија. Да се извлечат поуки од истори-јата за солидарност и братска љубов меѓу Словените. Долу тира-нијата, извикува, било таа да е турска или било каква друга.

Петиот дел Повик, стр. 23-27, е говорот на Георги Ив. Кап-чев одржан по повод Виничката афера, во Русе, на 3 декември 1897 година. Со тој срамен чин на човековата цивилизација биле осуетени стремежите на ропското македонско население за сло-бода. Тоа е дело на европската дипломатија која настојува да ја поддржува каузата на Големиот Убиец. Ги повикал насобраните

Vasil Tocinovski

56

луѓе да им ги соопшти вистините за страдањата и очајничките крикови на намечените Македонци, потоа дека несреќните бе-жанци Македонци немаат потреба само од храна и дом, туку го бараат правото на човекова слобода во Македонија и признава-ње на нивното полно граѓанство. Граѓани на Бугарија, Србија, Романија и Грција и Вие водачи на тие држави, исполнете ги сопствените обврски кон блиските и кон страдалниците во Ма-кедонија, откажете се од своите шовинистички немари за ос-војување! Поддржете ја човечки борбата за политичка слобода на Макдонија, зашто човештината по правило ја подразбира и заштитата на вашите национални интереси во таа несреќна земја, но борбата врз национални интереси не секогаш подраз-бира и заштита на човечкото. Притоа, не смеат да заборават оти молчењето во овој случај е тешко злосторство.

На крајот од говорот Капчев директно се обраќа до своите Македонци. Нивното име се одвојува како одделен поднаслов. Дошол мигот кога на проверка се нашла нивната политичка зре-лост. Македонија барала слобода, правда и братска љубов, а тоа било нејзино неотуѓиво право. И повикал сите до еден да се ор-ганизираат, еден за сите и сите за еден, да ја изборат својата по-литичка душа. Да живее слободна Македонија, правдата и братската љубов. Во делот за Албанија, стр. 27-31, доаѓаат од-ново од израз извонредените познавања на Капчев за балкански-те состојби, за европската дипломатија, за традициите и мента-литетот на балканските народи. Политички Турција е гнила и се гледа нејзиниот крај. За да се поправи злото во неа биле потреб-ни реформи. Така и Албанија, како Македонија, Ерменија и Крит ќе ја побара својата автономија како народ кој ќе биде но-сител на култура, цивилизација и просперитет.

Европската дипломатија е тема во Автономија или Анато-мија, стр. 31-36, која ги гледа сопствените интереси и мирот, не сакајќи притоа да се замери со големите сили, ниту пак чувству-ва потреба некому да помогне. Ја прекорува со право, оти не се потребни ветувања и убави зборови, нив ги имало и премногу, туку се потребни дела. Оттука искрите кои би можеле да го запалат светскиот пожар, ја кријат во себе револуционерната мисла во Македонија, Крит, Ерменија и Албанија, кои имаат право на својата политичка епопеја од само три збора: Слобо-

Stoletni opstojbi

57

да или смрт! Секогаш практичен, одлучен и отворен, доследен на самиот себе Капчев во овој дел од книгата го вградува и соп-ствениот Проект за реформите кои треба да се воведат во Ма-кедонија за смирување на тамошното христијанско население, стр. 33-36. Нив децидно ги распределува во дванаесет точки.

Во нив се предлага од Солунскииот, Битолскиот и Скоп-скиот вилает да се формира една Област чиј центар би бил Со-лун и ги одредува нејзините граници. За избор на главен управ-ник на Областа, личноста и местото на живеење да бидат еднак-ви права за сите граѓани, да нема цензура на печатот, обласните службеници да бидат избирани од онаа народност која доминира во крајот и официјален јазик покрај турскиот да биде нивниот јазик. Ги одредува образованието, обласната жандармерија, бу-џетот и даноците, за амнестија на сите политички престапници и друго. Правилата имаат и свои белешки за објаснување во кои децидно укажува дека биле изградени врз природните граници на Македонија во географски, етнографски и трговски поглед. Завршува со инсистирањето Македонија да добие политичка ав-тономија и со повикот Автономија или анатомија, слобода или смрт. Во делот Кон Голгота, стр. 39-41, одново ги опишува турските ѕверства во Македонија. Но тие истовремено се глас кој го повикува робот да се крене, да ја избори својата слобода и дава до знаење оти не може да биде убиено она што не умира.

Во синтетичкиот Заклучок, стр. 41-42, конкретно бара на Македонија да и биде дадена една автономија која ќе ги гаран-тира животот, честа и имотот на населнието, притоа создавајќи почва за негово културно просветување и осознавање на самиот себе. А потоа би требало да се работи на организирање на една југословенска федерација во која секоја членка пооделно би ја уживала сопствената автономија, посочувајќи ги како пример САД. Во текот на 19 век Македонците, особено поиздигната-та интелигенција, онаа, што престојувала во странство, успе-вала да се запознае со постигањата на САД, посебно со нејзи-ното општествено-политичко уредување. Во изградувањето на концепцијата на македонското национално-ослободително дви-жење и на идното уредување на Македонија се користеле и американските становишта во уредувањето на Соединетите Држави. Така, македонскиот општественик Ѓорѓи Ив. Капчев

Vasil Tocinovski

58

во својата книга: Македонија или гласот на робот (1898) ја претпочита федерацијата на Соединетите Американски Др-жави. Меѓутоа, неговата концепција има поразвиена форма и таа се претставува етапно. Всушност се работи за мошне ин-тересно становиште во концепцијата на Г. Ив. Капчев. Влија-нието на американската концепција е очигледно и таа е вклопе-на во една фаза од презентирањето на југословенската феде-рација како модус во решавањето прашањето на Македонија, на нејзиното уредување, кое како перспектива требало да усле-ди по нејзиното ослободување.20)

На крајот, во фуснота Авт.(от) дава неколку интересни информации. Брошурата била подготвена за објавување на француски и на германски јазик. На хрватски јазик веќе доживе-ала две изданија. Второто издание во своите пишувања го ко-ристи Христо Андонов Полјански.21) Ние го користевме изда-нието на бугарски јазик. Немањето одредени букви во хрватско писмо го принудиле некои букви да ја имаат најблиската, нај-сродната идентификација меѓу двете писма, бугарското и хрват-ското.

Појавата на Георги Иванов Капчев и посебно на неговата прва книга Македонија или гласот на робот во 1898 година, от-вораат нова и значајна страница од истрајбата на Македонците за политичка автономија на Македонија. Поставеното прашање на масата на европската дипломатија е јасен одговор оти маке-донскиот народ со сопствена борба и со сопствени жртви треба да ги извојува своите национални и социјални права и слободи. Отворено и аналитички ги идентификува интересите и пропа-гандите на Бугарија, Србија и Грција кои се покажаа и погубни за целината и за иднината на Македонија. Секако треба да се ис-такне податокот на чистата национална определба Македонци и македонски народ, укажувајќи притоа на процесот на нивното самосознавање во кој понекогаш се непремостиви потешкотии апетитите на соседните држави, а кој ќе дојде до целосен израз при добивањето на политичката автономија на државата. Оваа книга и во тоа време никако не можела да биде објавена во Буга-рија. Ни малку случајно таа се појавила во слободниот простор за македонствување во Хрватска. Во Македонија или гласот на робот се потврдува мудрецот и зналецот Георги Иванов Капчев

Stoletni opstojbi

59

како образован човек, со европски и светски погледи чии искус-тва сака да ги вгради и во иднината на својата татковина Маке-донија. Неговото севкупно проследување, толкување и вредну-вање секако ќе потврди еден знаменит македонски новинар, публицист и општественик кој се пројавил и активно дејствувал во последните години на 19 и во првите две децении на 20 век. 1. Гане Тодоровски, Поглавја од македонската литература, изд.

Мисла, Скопје, 1985, стр. 219. 2. Христо Андонов-Полјански, Одбрани дела, Од македонската

историја, кн. 2. изд. Мисла, Скопје, 1981, стр. 263. 3. Goran Kalogjera, Prepoznavanja, izd. Zajednica Makedonaca u

Republici Hrvatskoj, Rijeka, 2007, str. 82-83. 4. Асен Групче, Културниот живот и творештво во Охрид и

Охридско во 20 век, изд. Матица македонска, Скопје, 1998, стр. 210.

5. Данчо Зографски, Одбрани дела, Македонското прашање и историските распаќа, кн. 6, изд. Наша книга, Скопје, 1986, стр. 389.

6. Исто, стр. 355-356. 7. Боро Мокров, Развојот на македонскиот печат и новинарство, изд.

Здружение на новинарите на Македонија и Комунист, Скопје, 1980, стр. 116.

8. Боро Мокров, Томе Груевски, Преглед на македонскиот печат (1885-1992), изд. НИО Студентски збор, Скопје, 1993, стр. 66.

9. Б. Мокров, исто, стр. 118. 10. ГласÍ Македонски, СофиÔ, год. 10, бр. 33, 19 Септември˙ 1898

год., стр. 3. 11. ГласÍ Македонски, СофиÔ, год. 10, бр. 34, 27 Септември˙ 1898

год., стр. 2-4. 12. ГласÍ Македонски, СофиÔ, год. 10, бр. 36, 29 Ноември˙ 1898 год.,

стр. 4. 13. Личности од Македонија, редакција Јован Павловски, изд. МИ-

АН, Скопје, 2002, стр. 134-135; Ми-анова енциклопедија, општа и македонска, том 3, редактор Јован Павловски, изд. МИ-АН, Скопје, 2006, стр.698.

14. Данчо Зографски, Одбрани дела, Македонското работничко и социјалистичко движење, кн. 3, изд. Наша книга, Скопје, 1986, стр. 128-129.

Vasil Tocinovski

60

15. Харалампие Поленаковиќ, Избрани дела, Книжевно-историски прилози, кн. 6. изд. Македонска книга, Скопје, 1989, стр. 206; Ха-ралампие Поленаковиќ, Избрани дела, Книжевно-историски при-лози, кн. 6, изд. Култура, Скопје, 2007, стр. 222; Кочо Солев Ра-цин, Избрани дела, Македонската литературна наука за Рацин, из-бор, редакција и предговор Томислав Тодоровски, изд. Наша кни-га, Скопје, 1987, стр. 173.

16. АтласÍ на бÍлгарската литература, изд. Жанет-45, Пловдив, 2003, стр. 169.

17. Љубен Лапе, Македонија во 18, 19 и 20 век, одбрани трудови, изд. Култура, Скопје, 1992, стр. 590.

18. Христо Андонов Полјански, Одбрани дела, Од македонската ис-торија, кн. 2, изд. Мисла, Скопје, 1981, стр. 250-263; Христо Анд-онов Полјански, Македонија и Словенија, изд. Култура, Скопје, 1978, стр. 178; Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за национална држава, том први, уредник Христо Андонов Полјански, изд. Универзитет Кирил и Методиј, Скопје, 1981, стр. 374-377.

19. МакедониÔ или гласÍ на роба, написалÍ Георгˆ˙ Ив. КапчевÍ, ЗагребÍ, Печатница на Антуна Шолца, 1898, стр. 42.

20. Христо Андонов Полјански, Одбрани дела, Македонското праша-ње, кн. 3, изд. Мисла, Скопје, 1981, стр. 510.

21. Исто; Христо Андонов Полјански, Одбрани дела, Историографски теми, кн. 1, изд. Мисла, Скопје, 1981, стр. 332, 333.

Stoletni opstojbi

61

MAKEDONISTI^KITE ANGA@MANI NA GEORGI IV. KAP^EV NA STRANICITE

OD ZAGREPSKITE VESNICI OBZOR I HRVATSKA DOMOVINA

Znamenitiot makedonski novinar i publicist Georgi Ivanov Kapcev pretstavuva izvonreden primer na dosledno makedonstvuvaњe koj so sebe ja ima i vozvratnata merka na temata Slovenite i Mediteranot. Жiveel i sozdaval vo Bu-garija, Srbija, Rusija, Slovenija, Italija, Шvajcarija i Hr-vatska, a pisuvajќi za sudbinata i za idninata na svojata po-robena tatkovina Makedonija vo kompleksnoto makedonsko praшaњe gi razgleduva, tolkuva i vrednuva politikata i diplomatijata na mediteranskite zemji. Vo tekot na samo nekolku meseci vo 1898 i 1899 godina vo Zagreb, iako na po-чetokot od svojata novinarska, publicisticka i revolucio-nerna dejnost go ostvaruva vrvot na sopstvenoto opstojuva-њe. Negovite жivotni i tvoreчki vrvici ostanale malku poznati.

Vo hrvatskata prestolnina Georgi Kapчev doшol od Љubљana vo 1898 godina. Propatuval poveќe zemji, pa seka-ko tuka imal namera podolgo da ostane, a sekako i da жivee. Vakvite naшi pretpostavki najdobro gi ilustrira podato-kot oti so nego dopatuvale i soprugata Elena, negova vrs-niчka, rodena vo 1868 godina, so trite deca Ivan, Ana i Viktorija. Blagodarejќi na ohriѓanecot Kapчev, (pravnik, politicar, od pravoslavna vera) Zagreb i hrvtaskata jav-nost uшte vo 1898 godina se zapoznale so poloжbata na makedonskiot narod i Makedonija vo presret na burnite nastani vo prvata plovina na 20-tiot vek. Ovoj makedon-ski patriot doшol vo Zagreb po zadaчa na VMRO i peчa-tel i izdaval vesnici, kako i drugi publikacii, se so цel шireњe na vistinata za Makedonija. 1) Na stranicite na zagrepskiot dneven vesnik Obzor, vo tekot na letoto 1898

Vasil Tocinovski

62

godina, kako griжnik za sudbinata i za idninata na svojata tatkovina Makedonija objavil tekstovi vo koi otvoreno i iskreno, analitiчki i umelo piшuval za teшkata ropska poloжba na makedonskiot narod vo Otomanskata Imperija, za pakostite na tuѓite interesi i propagandi koi naskoro potoa i ќe ja potvrdat sopstvenata krvava politika i di-plomatija, za makedonskoto praшaњe i negovoto pravilno reшavaњe. A toa bilo pravoto za avtonomija na Makedonija vo ramkite na edna idna poшiroka balkanska federacija.

Tekstovite koi gi publikuval vo Obzor, bile sobrani i objaveni vo posebna kniшka Makedonija iли glasot na ro-bot. Taa pretstavuva sekako, edna prekrasna prethodnica na makedonskata bibliska kniga Za makedonckite raboti na Krste Petkov Misirkov. Knigata bila srabotena vo pe-чatnicata na Antun Шolц i vo tekot na 1898 godina doжi-veala tri izdanija. Po izdanieto na bugarski jazik,2) taa imala dve izdanija i na hrvatski jazik.3) Na knigata nema posebno da se zadrжuvame od priчina шto taa prviчno i po-dosta opstojno beшe tema na naшeto izlagaњe Hrvatskiot period od жivotot i dejnosta na Georgi Kapчev.4) Spored soopшtenieto objaveno vo vesnikot Makedonija,5) moжeme da zakluчime deka knigata, trite izdanija, bile objaveni vo poslednite denovi na noemvri ili najdocna vo prvite dese-tina dena na dekemvri 1898 godina. Naslovnata stranica na hrvatskoto izdanie gi sodrжi podatocite Macedonia ili glas roba, pod naslovot na knigata, rasporeden vo tri reda, e po-datokot oti nea ja Napisao Georgij I. Kapcev i vo dolniot del se informaciite Zagreb, Tisak Antuna Sulca i 1898. Vtoroto izdanie na knigata gi sodzi istite podatoci, so naznakata //. izdanje. pod imeto na avtorot. Vnimatelniot чitatel ќe vooчi deka koricata na hrvatskoto izadnie ima drugi tri viњetki koi kako ilustrativen del se poinakvi od onie na izdanieto na bugarski jazik. I edna suшtinska razlika. Formatot na knigata e иdеntiчen, no taa na bugarski jazik ima 42 paginirani stranici, nasprema 31 paginirani stra-nici na hrvatski jazik. Tekstualna razlika nema, toa ќe re-чe deka izdanijata i nemale odredena oficijalna cenzura.

Stoletni opstojbi

63

Izdanieto na bugarski jazik sodrжi devet paginirani pog-lavja, a ona na hrvatski jazik edno pomalku, odnosno osum naslovi. Vo nego nedostasuva osmiot napis Kon Golgota! Kako integralen tekst vo knigata na Kapчev, kako eden suшtinski bi rekkle, zakluчok / reшenie na gorlivoto ma-kedonsko praшaњe nema odgovor zoшto e izostaven vo izda-nieto na hrvatski jazik. Vo zavrшnite stranici imenuvani kako Zakluчok, vo hrvatskiot prevod nedostasuva fusnota-ta koja nema funkcija vo izdanieto i potvrduva oti avto-rot seriozno i opstojno rabotel na sekoja od niv poodelno.

Vo nekolkumeseчniot prestoj vo Zagreb, Georgi Kap-чev steknal mnogu prijateli i sorabotnici, vospostavil i odrжuval vrski so poveќe vidni hrvatski liчnosti, meѓu koi se Josip Juraj Шtrosmaer, August Harambaшiќ, Petar Miloшeviќ, Vjekoslav Spinчiќ Mateo Poliќ, Simon Rado-шeviќ, Antun Шolц i drugi.6) Vo rubrikata Hronika meѓu шeste informacii e i onaa imenuvana kako Daruvanja, vo koja piшuva: Negovoto Pravosvestenstvo Dr. J. J. Шtros-maer e spremen liчno da se pretplati na 15 broja od v. Ma-kedonija. Naшata redakcija, ja ima prijatnata obvrska, javno da mu ja iskaжe svojata iskrena blagodarnost na Go-lemiot Шtrosmaer, koj postojano misli i nesebiчno ra-boti za interesite na Celokupna Bugarija. Prevozvишe-niot Dr. J. Шtrosmaer e zasluжen za oжivotvoruvaњe na celta na br. Miladinovci za izdavaњeto na nivniot Zbornik na bugar.(ski) umotvorbi koj gi postavi temeli-te na bugar.(skata) literatura. Bez nesebiчnata pomoш na hrvatskiiot mecena, Miladinovskiot Zbornik ne bi go videl svetot. Mu blagodarime na Negovoto Prevashod-stvo Dr. J. J. Шtrosmaer. Gospod da mu podari жivot za mnogu leta!7) Sorabotkata so nacionalnata prepoznavka na hrvatskiot narod biskupot Шtrosmaer, odnosno make-donskata blagodarnost okolu negovite zaslugi za izdavaњe na Zbornikot na Miladinovci, se zabeleжani i vo Inici-jativa za pofalba, vo izvestuvaњeto za odrжuvaњe na make-donsko odbeleжuvaњe na 2 / 14 dekemvri 1898 godina, od ob-javuvaњeto na Zbornikot, pritoa posebno istaknuvajќi ja

Vasil Tocinovski

64

negovata zasluga i povikot na taa sveчenost da prisustvuva i toj.8)

Hrvatskiot poet, patriot i politiчar August Haram-baшiќ, ne bil inspiriran samo od propagandnata dejnost na Kapчev, tuku najpoveќe od nivnoto drugaruvaњe i sorabot-ka, razvil golema propagandna dejnost vo nastojuvaњata za izvojuvaњe i ostvaruvaњe na idejata za slobodna i nezavis-na Makedonija. Specijalno za knigata Makedonija ili gla-sot na robot gi ispeal dvaeset i seste stiha na pesnata / posveta Na bugarskite braќa vo Makedonija. Pesnata bila napiшana vo Zagreb, na 15 septemvri 1898 godina i e uvoden tekst vo site tri izdanija. Veren prijatel i sorabotnik na makedonskiot novinar i publicist bil i poznatiot zagreb-ski peчatar Antun Шolц. Negovoto ime i rabota ne se samo del od knigata, tie stojat i zad vesnikot Makedonija. Toa moшne vpeчatlivo go ilustriraat i reklamnite materijali / objavi vo vesnikot. Vo niv чitame deka naskoro izleguva od peчat najgolemiot ilustriran hrvatski naroden kalen-dar Bog i Hrvati za 1899 godina, a peчatnicata na Шolц isto taka, na чitatelite im gi preporaчuva trite broja od prvo-to godiшte na pouчitelnite spisanija Balkan edinstvo i bratska sloga.9) Spored adresata na peчatnicata Gajeva ulica 7 i adresata na redakcijata na vesnikot Makedonija na Gajeva ulica br. 24, ednostavno moжe da se konstatira deka Шolц i Kapчev se sosedi, sorabotnici i prijateli.

Kako шto veќe zabeleжavme Georgi Kapчev bil pri-faten od redakcijata na dnevniot vesnik Obzor i na negov-ite stranici slobodno moжel da gi razglasuva vistinite za Makedonija. Potoa tie napisi gi sobral i ja peчatel kniga-ta Makedonija ili glasot na robot. Gi prosleduvame nego-vite objavi koi nesomneno tokmu niz eden dneven i vo toa vreme moшne ugleden, popularen i чitan, a so toa i vlijate-len vesnik moжele najcelosno i plodotvorno da se sluшnat i da odeknat vo шirokata hrvatska javnost. Toa ќe reчe deka i postavenite zadaчi od VMRO pred Kapчev da bidat uspeшno ostvareni. Prviot tekst od knigata Glas od Make-donija, e pismo do poчituvaniot gospodin urednik, ja naja-

Stoletni opstojbi

65

vuva uspeшnata sorabotka. Vo kratkata zabeleшka na redak-cijata na Obzor, dadena vo fusnota, se naveduva deka ovaa statija i pismo na bugarski jazik ni gi dostavi ugledni-ot makedonski Bugarin, koj saka vo naшiot vesnik vo ne-kolku prodolжenija da ja raskaжe vistinskata slika za politiчkata i kulturnata sostojba vo ovaa interesna i vaжna slovenska zemja. Napisot Glas od Makedonija, 10) e potpiшan so psevdonimot Galiчanin. Toa e prva sredba so ovaa avtorska identifikacija na Kapчev. Pod nego se osta-veni podatocite deka bil napiшan vo Veles, 5 / 17 juli 1898 godina. Vremeto i mestoto na negovoto sozdavaњe ne prêt-stavuvaat realni, vaжeчki podatoci, zaшto togaш so semej-stvoto жiveel vo Zagreb. Taka izvonredno dobro moжeme da dopreme i do mestoto i до znaчeњeto шto gi imal vo redo-vite i posebno vo zadadenite zadaчi od VMRO, a kako takov bil poznat, baran i progonuvan od vlastite i od policija-ta. Zatoa svoite tekstovi gi potpiшuval so psevdonim, a tragite za sebe gi zatskrival so decidno datiraњe od den, mesec, godina i mesto kade bile napiшani. Toa najdobro go potvrduva podatokot oti po izleguvaњeto od pecat na tre-tiot broj na vesnikot Makedonija, vlastite go zabranile negovoto natamoшno pojavuvaњe, a, Georgi Kapчev bil pro-teran so obvinuvaњe oti bil juжnoslovenski agitator.

Tekstovite vo vesnikot i vo knigata se identiчni. Ona шto pritoa nedostasuva se dvata tabelarni pregleda (str. 11) za жitelite vo Makedonija po nivnata narodnost, napraven spored podatocite na germanskiot geograf A. F. Riter i vtoriot pregled za naselenieto vo zemjata po naj-novite i najrelevantni podatoci na turskata statistika. Ne se zadrжuvame posebno ni na eden od tekstovite od pri-чina шto tie se tema na naшata opstojna analiza vo pogore navedenata studija. Mediteranot i Kapчev doaѓaat do celo-sen izraz vo zapisot Dvizeњeto vo Albanija. 11) Toa e шes-tiot tekst vo knigata, str. 22-25. Avtorskata identifika-cija e so istiot psevdonim. Bil napiшan vo Ohrid, 10 / 22 juli 1898 godina. Nema nikakvi avtorski ili redakciski razliчnosti. Da zabeleжime oti otsustvuva naslovot Glas

Vasil Tocinovski

66

od Makedonija. No so nego e najaven bi rekle, stoжerniot tekst od knigata Avtonomija ili anatomija, sedma glava, str. 25-30. Na krajot od tekstot pokraj psevdonimot Galiчa-nin ostaveni se podatocite oti bil napiшan vo Solun, na 8 / 20 avgust 1898 godina. 12) Tekstovite se identicni.

Vooruжenata borba kako sveto makedonsko delo po Berlinskiot kongres nastojuva шto poveќe na evropskata politiчka javnost da i gi dobliжi i da gi razjasni vistini-te za samobitna i nezavisna Makedonija. Vo taa orga-ni-zi-rana borba bil i Kapчev, a Hrvatska sekako bila edna od najblagoprijatnite zemji za edna takva dejnost. Toa izvon-redno analitiчki go prosleduva Goran Kaloѓera. Odnosot na hrvatskata politiчka javnost kon makedonskata bor-ba za sloboda vo vreme na Ilindenskoto vostanie bil raz-liчen, iako preovladuvale simpatii i privrzanost kon vostanicite. Stavovite na hrvatskoto narodno dviжe-њe, odnosno na negovite razliчni strui, kon osloboditel-nata borba na Makedoncite doшla do izraz vo piшuvaњa-ta na liberalno-pravaшkiot, slovenski i juжnoslovenski orientiran vesnik Obzor, vo pisuvaњata na Hrvatsko pravo, glasnik na чistite pravaшi, i vo piшuvањata i stavovi-te na Dom na Antun Radiќ, vodaч na selskoto nacionalno dviжeњe. изrazuvajќi ja tradicionalnata simpatija kon makedonskoto nacionalno dviжeњe, Obzor sekogaш otvo-reno bil na stranata na Makedoncite, kritikuvajќi go podednakvo turskoto nasilstvo, politikata na Rusija i na Avstro-Ungarija na Balkanot, kako i imperijalistiч-kite тendencii na Bugarija, Srbija i Grcija kon Makedo-nija.13)

Kaloѓera ja dava vrednosnata ocenka deka Georgi Kap-чev dejstvuvajќi na linijata na VMRO, vo Zagreb razvil зnaчajna propagandna aktivnost, javuvajќi se niz strani-cite na Obzor i na Hrvatska domovina. Vo napisite, koi gi publikuval na stranicite od ovie vesnici, Kapчev nasto-juval hrvatskata i evropskata javnost da gi зapoznae so teшkata i poniжuvaчka poloжba na narodot vo Makedo-nija koj so reшenie na golemite sili bil ostaven na mi-

Stoletni opstojbi

67

lost i nemilost na razbesnetite turski begovi.14) Na negoviot prosleduvaч ne mu pobegnuva a da ne go prokomen-tira i pisuvaњeto na Kapчev, odnosno imenuvaњeto na nase-lenieto vo Makedonija kako makedonski Bugari. Toa spo-red nego, e rezultat na togaшnite jaziчni odreduvaњa i na sluжbenite statistiki, no slobodno i dosledno se зalagal za avtonomna Makedonija. Pisuvajќi za osvojuvaчkite pre-tenzii na sosednite drжavi kon Makedonija, Kapчev tvr-del oтi nivnite politiчki propagandi nemaat nitu smis-la nitu temel, tuku se samo жelbi za teritorijalno pro-шiruvaњe. Edinstvenoto moжno reшenie na makedonsko-to praшaњe Kapчev go gledal vo Makedonija sama za sebe avtonomija, so sebe i so pomoш na nejzinite politiчki prijateli, smetajќi oтi nedorazbiraњeto na nejzinite imperijalistiчki raspoloжeni sosedi dali Makedonija e srpska, bugarska iли grчka nema nikakva smisla i e demora-lizatorska za makedonskoto naselenie, uшte povќe шto Makedonija kako i sekoj smrten чovek ima sopstvena naci-onalna fiзionomija.

Makedonija pet veka e vo kanџite na carigradskiot padiшah koj se hrani so nejzinata nevina krv, piшuva Kap-чev vo knigata Makedonija iли glasot na robot. Nehumano i uжasno e шto Sbrija i Bugarija planiraat idninata na Makedonija da bide edinstveno vo korist na nivnite name-ri i liчni celi. Negoviot stav izvonredno decidno i so so-vremena aktuelnost kaжuva deka na Makedonija mora da i se dade avtonomija, a potoa kako takov drжaven subjekt da bi-de ramnopraven del vo edna jugoslovenska politiчka fede-racija. Potoa istorijata na jugoslevenskite narodi nego-vite vizii i ќe gi potvrdi. Tradicijata i kontinuitetot ostanuvaat i vo sorabotkata na makedonskiot rodoљub, no-vinar i publicist od edna i hrvatskiot dneven vesnik Obzor od druga strana. Doaѓaњeto na Kapчev vo Zagreb ne bilo ni-tu nepoznato, a uшte pomalku poжelno. Banot na Kralstvo-to Hrvatska, Slavonija i Dalmacija Kuen vo pismoto do za-grepskiot naчalnik Moшinski, od 28 dekemvri 1898 godina, meѓu drugoto, bara da bidat potvrdeni nekolku informa-

Vasil Tocinovski

68

cii. Kapчev navodno ovde sorabotuval so redakcijata na vesnikot Obzor, pa naskoro planiral da otpatuva vo Viena i dodava oti i tamu ќe rabotel na idejata za osloboduvaњe i za nezaviсnost na Makedonija i za sozdavaњe na jugosloven-ska konfederacija na Balkanot.15)

Negovata sorabotka so Hrvatska domovina se odviva vo isto vreme. Za nea stanuva zbor vo odgovorot na Moшinski do Kuen, od 4 januari 1899 godina. Spored nego Kapчev imal kontakti i sorabotka so koalicijata, odnosno so nejziniot vesnik Hrvatska domovina, koj vo brojot 268, od 23 noemvri 1898 godina, na uvodno mesto ja publikuval negovata statija Za Makedonija, vo koja soopшtuval oti vo Zagreb izleguval negoviot vesnik Makedonija. 16) Niz arhivski istraжuvaњa so dokumentacija od 1898 i od 1899 godina, Vinko Ceciќ pr-viчno i razdipluva mnogu vistini za ovoj makedonski revo-lucioner, novinar i publicist. Dejstvuvajќi na linijata na VMRO, vo tekot na 1898 godina vo Zagreb ja razvil svo-jata rabota i toa prvenstveno pojavuvajчi se na strani-cite na Obzor i na pravaшkata Hrvatska domovina. Vo napi-site koi гi peчati vo ovie vesnici nastojuva da ja zapoz-nae hrvatskata, a potoa i evropskata javnost so ona шto mu se sluчuva na narodot vo Makedonija, ostaven na mi-lost i nemilost na najзaostanataтa evropska drжava vo toa vreme. 17)

Izvonredno interesni se nekolku zabeleшki na Vin-ko Ceciќ za liчnosta i za rabotata na Georgi Kapчev. Iako posebno ne se zadrzuva na praшaњeto na jazikot na koj soz-dava, no od negovite pisuvaњa, lucidno zakluчuva oti po-toчno, samiot Kapчev kaжuva deka piшuva na bugarski ja-zik. Vo suшtina toa e i bugarski jazik. No samo tolku. Zaшto i ne treba da se bide poseben poзnavaч na makedon-skiot jazik i vednaш da se vidi kako Kapчev, roden Make-donec, pravi зnaчajni otstapuvaњa od nego i vnesuva ele-ment i od svojot majчin jazik. 18) Praшaњeto za jazikot Kapчev jasno go naglasuva vo napisot Glas od Makedonija, vo poчetniot del шto pretstavuva kratko obraќaњe do ured-nikot na vesnikot Obzor, so izvinuvanњ, шto Vi piшuvam na

Stoletni opstojbi

69

bugarski jazik, koj ne e niшto drugo osven eden dijalekt na мaкednсkiot slovenski jazik, na koi ne uчea sv.(etite) ses-lovenski uчiteli Kiril i Metodij -Makedonski sinovi. Vrednuvajќi go potoa negovoto delo Makedonija ili glasot na robot koe gi sodrжi tekstovite objavuvani na stranici-te od dvata vesniка, avtorot e meѓu retkite so konkretna ocena na ova delo koe i natamu za жal, ostanalo vo fusnota. Negovoto delo bez razlika na negoviot skromen obem, e potresen dokument od prvostepeno зnaчењe. Vistinite koi gi kaжuva vo vistinska smisla na зborot se зastrasu-vaчki. Zaprepastuvaat do taa mera шto mora vo celina i so originalna formulacija da se zapoznaat; nikakov ci-tat ne moжe dostojno da gi pretstavi vo nivnata stra-otna dlaboчina, шiroчina i nesfatlivost. 19)

Piшuvaњeto na Kapчev e delo na darovit novinar i publicist, i na znalec koe prerasnalo vo potresen doku-ment od prvostepeno znaчeњe. Kako vistina za eden narod i za negovata vekovna borba za izboruvaњe na sopstvenite na-cionalni i socijalni prava i slobodi se tolku verodostoj-no i originalno zapiшani шto ne bile moжni za pre-raska-жuvaњe i za komentiraњe. Edinstveno trebalo da se proчi-ta nivnata originalna verzija. I zakluчokot deka vo osno-va toa e vpeчatokot od kniшkata Makedonija ili glasot na robot od Georgi Kapчev. Koga na ova ќe mu se dodadat uшte i podatocite koi ja prikaжuvaat Makedonija kako slovenska i ne turska зemja, зa srpskite i зa grчkite impe-rijalistiчki i шofинistiчki dejstvuvaњa vo nea; i, naj-posle, predlozite зa reшavaњe na makedonskoto praшaњe po pat na avtonomija za narodot vo Makedonija, se kaжa-lo najvaжnoto za nea. Razbirlivo, takvoto popatno tre-tiraњe na ona so шto Kapчev se projavuva vo ime na revo-lucionernoto dviжeњe, odnosno na VMRO, ne smee pogreш-no da se tolkuva.20)

Dosegaшnite piшuvaњa za novinarskite angaжmani na Georgi Kapчev postojano ja odbeleжuvaat negovata sora-botka so Obzor i so Hrvatska domovina. Vinko Ceciќ go nave-duva uvodniot komentar Za Makedonija, vo Hrvatska

Vasil Tocinovski

70

domovina, kako tekst na makedonskiot novinar i publicist. Toa ne e toчno. Tekstot,21) koj patem nema nikakva avtor-ska identifikacija, e redakciski komentar po povod izle-guvaњeto od peчat na prviot broj na dvonedelnikot Make-donija чij izdavaч i urednik bil Kapчev. Na toa jasno upa-tuvaat i poчetnite recenici: Vo naшiot grad poчna da iz-leguva vesnikot Makedonija so zadaчa da go zapoznae sve-tot so sostojbite na taa namaчena zemja (se misli na Ma-kedonija, b. m.). Urednik na toj vesnik e Makedonecot g.(ospodinot) Kapчev, imavme moжnost da go razgledame prviot broj, koj uшte ovaa nedela ќe bide vo javnosta. Vo podolgiot komentar redakcijata na Hrvatska domovina op-stojno piшuva za sodrжinata i za zadaчite na makedonskoto glasilo, za rabotata na Kapчev, za negovite baraњa Make-donija da dobie avtonomija i za formiraњe na jugosloven-ska konfederacija. Izvonredno analitiчki, no otvoreno i objektivno taa ne gi izrazuva samo svoite simpatii kon borbata za sloboda na bratskiot makedonski narod, tuku da-va i celosna poddrшka na negovite napori koi im gi predo-чuva na hrvatskoto naselenie i povikuva tie i materijalno da bidat pomognati.

Prviot poznat tekst na Georgi Kapчev publikuvan na stranicite na Obzor e Glas od Makedonija vo juli 1898 godi-na.22) Vo Hrvatska domovina vo periodot od septemvri do de-kemvri 1898 godina, dodeka жiveel i rabotel vo Zagreb, ne-ma nitu eden negov tekst. Moжat da bidat samo prêtpostav-ki baraњata dali pokraj psevdonimot Galiчanin, koristel i drug psevdonim pod koj objavuval ili pak moжebi e avtor na nekoi od mnogute nepotpiшani tekstovi koi po temite i motivite bi moжele da bidat bliski i pretstavuvale pro-vokacija za novinarski iskaz na mladiot i uчen Makedonec. No, toa se samo moжni pretpostavki.

1. Blagoja Jovanovski, Dejnosta i vrskite na Georgi Kap~ev, Ma-kedonski glas, Zagreb, god. 15, br. 54, april-juni 2008, str. 20.

Stoletni opstojbi

71

2. Georgij Iv. Kap~ev, Makedonija ili glas roba, Zagreb, Pe-чatnica na Antuna Шolca, 1898, str. 42.

3. Macedonija ili glas roba, Napisao Georgij I. Kapcev, Zagreb, Tisak Antuna Scholza, 1898, str. 31; Macedonija ili glas roba, Napisao Georgij I. Kapcev, II. Izdanje, Zagreb, Tisak Antuna Scholca, 1989, str. 31.

4. Vasil Tocinovski, Hrvatskiot period od жivotot i dejnosta na Georgi Kap~ev, referat na Osmite Rijeчki filoloшki daenovi, 8 noemvri 2008 godina, и објавен во зборникот Riječki filološki dani 8, Filološki fakultet, Rijeka, 2010, str. 321-333.

5. Macedonija, Zagreb, god. 1, br. 2, 10 prosinca 1898, str. 8. 6. Blagoja Jovanovski, Hrvatsko-makedonski odnosi kroz stoljeca, izd.

Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb-Osijek, 2002, str. 47.

7. Macedonija, br. 2, str. 7. 8. Isto. 9. Isto, str. 8. 10. Galicanin, Glas iz Makedonije, Obzor, Zagreb, god. XXXIX, br. 168,

26. srpnja 1898, str. 1-2. 11. Galicanin, Pokret u Albaniji, Obzor, Zagreb, god. XXXIX, br. 171,

30. srpnja 1898, str.l. 12. Galicanin, Glas iz Makedonije, Autonomija ili anatomija!, Obzor,

Zagreb, god. XXXIX, br. 196, 30. kolovoza 1898, str. 2. 13. Goran Kalogjera, Hrvatsko-makedonske knjizevne veze, 2. izdanje,

dopunjeno, izd. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Rijeka, 1996, str. 157-158. Knigata go ima i svoeto makedonsko izda-nie Hrvatsko-makedonski knizevni vrski, izd. Sovremenost, Skopje, 2008.

14. Isto, str. 158-159. 15. Vinko Cecic, Zagreb za oslobodenje Makedonije, Prema

dokumentima iz 1898 i 1899 godine, Zagrebacka panorama, Zagreb, god. II, br. 1-2, januar-februar 1962, str. 32-33.

16. Isto. 17. Isto, str. 32. 18. Isto. 19. Isto. 20. Isto. 21. Za Makedoniju, Hrvatska domovina, Zagreb, br. 268, 23. studenog

1898, str. 1. 22. Obzor, Zagreb, god. XXXIX, br. 168, 26. srpnja 1898, str. 1-2.

Vasil Tocinovski

72

ZA NEKOI NOVI SOZNAJBI OD ЖIVOTOT I DEJNOSTA NA GEORGI KAPЧEV

Poslednata decenija vo 19. i prvite tri desetletija

vo 20. vek so svoeto makedonsko dejstvuvaњe meѓu drugite, gi odbeleжuva i Georgi Kapчev. Kako izvonredno interesna i originalna liчnost, a malku rastolkuvana i vrednuvana, beшe nas interes вo poveќe tekstovi vo knigata Predvesni-ci, 1) i vo oddelni prilozi.2) Vo istraжuvaњata posebno vnimanie mu e posveteno na sekoj detal. Na mnogute mali, obiчni i katadnevni obvrski i rezultati na ovoj beleжit i darovit Makedonec koi edinstveno i moжat da go sozdadat kompleksot na negovoto revolucionerno i publicistiчko makedonstvuvaњe. Pritoa da se otkrijat mnogu novi i ne-poznati migovi od жivotot i rabotata, da se dopolnat nedo-reчenostite i da se koregiraat odredeni netoчnosti. Svoja-ta odvaжnost ja imaat i nekoi moжni povtoruvaњa. Vo te-kot na 2009 godina, Blagoja Jovanovski obrna vnimanie oti za nas moжe da bide interes eden rakopis od Danчo Zograf-ski. Tekstot bil piшuvan po povod odrжuvaњe na golem me-ѓunaroden sobir za Josip Juraj Шtrosmaer vo 1990 godina. Vo 2009 godina, Zbornikot izleze od peчat, no vo nego ne beшe pomesten i spomenatiov tekst. Kako sorabotnik vo redakcijata Jovanovski ne informira oti ne odgovaral na postavenata tema. Naskoro ja dobivme negovata fotokopija i pritoa sakame da mu ja izrazime naшata blagodarnost za doverbata i sorabotkata.

Referatot na Danчo Zografski e nasloven Dejnosta i vrskite na makedonskiot publicist Georgi Kapчev vo Za-greb. Maшinopisot ima devetnaeset paginirani stranici. Kon niv se i tri dodadeni, vmetnati fragmenti oznaчeni so brojot na stranicite 2a, 4a i 4aa. Svoeraчno avtorot napra-vil mali stilski i tekstovni dopolnuvaњa, kako i poveќe korektorski intervencii. Ona шto sekako treba posebno

Stoletni opstojbi

73

da se odbeleжi kako negova vrednost se podatocite od dol-gogodiшnite arhivski istra`uvaњa vo stranstvo (Germani-ja, Bugarija, Hrvatska, Slovenija, Шvajcarija, Avstrija, Srbija) pa со svoite piшuvaњa nesomneno go zbogatuva ш го proшiruva fondot na literatura za ovoj beleжit makedon-ski deec чii potpisnici se i Hristo Andonov Poljanski, Goran Kaloѓеra, Vinko Ceciќ, Vasil Tocinovski, Силвана Сидоровска Чуповска). Tie i go izvlekuvaat od prispomnuva-њeto vo fusnoti. Kako revolucioner i publicist Zograf-ski toчno gi odreduva negovoto mesto i znaceњe vo konti-nuitetot i tradicijata na makedonskoto opstojuvaњe i ne-pokor. Pokraj revolucionernite demokrati od redovite na VMRO koi propovedaa deka osloboduvaњeto na Makedo-nija moжe da se postigne pred se so sopstvena borba i re-volucija na makedonskiot narod, se javija i t.n. evolucio-niсti, зastapnici na glediшta za moжnosta Makedonija da se oslobodi po miren pat, so potpirka i uчestvo na do-bronamerni sili od nadvor i so intervencija na golemite evropski drжavi. Spored negovata dejnost i orientacija vo krajot na 19. vek meѓu takvite evolucionisti moжe da se naredi Georgi Ivanov Kapчev koj vo 1898 godina razvi zabeleжana dejnost vo Zagreb зa зapзznavaњe i pridobiva-њe na hrvatskata javnost za celite na borbata za oslobo-duvaњe i avtonomija na Makedonija.3)

Georgi Kapчev e potomok na poznato revolucionerno i bogato ohridsko semejstvo. Ottuka Zografski izvlekuva pretpostavki za moжnosta deka po zasluga na negoviot tat-ko i sekako so stipendija ili so materijaлna poddrшka od roditelite studiral i zavrшil pravo vo Rusija. Do 1898 go-dina bil advokat vo bugarskiot grad Ruse. Koj e vremen-skiot period na studii, koga go zapiшal i koga diplomiral na fakultetot, dali i kakva opшtestveno-politiчka aktiv-nost projavil!? Naznaчenata godina direktno se povrzuva so hrvatskiot period od жivotot i dejnosta na mladiot oh-riѓanec. Iako na samiot poчetok toa e bi rekle, vreme na negovata lebedova pesna koja trajno ќe go memorira vo is-torijata na negovata tatkovina Makedonija. Prvite teksto-

Vasil Tocinovski

74

vi na stranicite od vesnikot Obzor gi objavil vo tekot na mesec juli. Moжeme da pretpostavime oti vo poчetokot na mesecot so semejstvoto dopatuval od Љubљana vo Zagreb. Se postavuva praшaњeto koga toчno vo 1898 godina, ja na-puшtil Bugarija i dopatuval vo Slovenija. Kolku vreme prestojuval i шto rabotel, ili pak taa bila samo popatna i sekako podaleчna i nepraktiчna popatna stanica. Posebno interesni bi bile podatocite za negovata komunikacija i sorabotka so oddelni liчnosti i organizacii koi bi bile ostvareni vo ramki na zadadenite zadaчi od VMRO.

Kako organiziran revolucioneren deec toj postojano bil vo dvizeњe i reчisi propatuval, prestojuval i dejstvu-val vo mnogu evropski zemji. Pokraj izdavaњeto na progla-sot so жestoka osuda na koleжot i stradaњata na Makedon-cite po povod Viniчkata afera (3 dekemvri 1897, Ruse) or-ganiziral i golem naroden sobir. Govorel za жrtvite i za crnilata na makedonskiot narod i upatil povik za sobira-њe dobrovolni prilozi za nastradanite i za begalcite od Makedonija. Ne e poznato kakov bil odзivot na ovoj povik i dali bila sobrana iзvesna suma pari. Meѓutoa, se spome-nuva deka G. Kapчev prestojuval vo Bukureшt i stapil vo dopir so tamoшnite makedonski i albanski emigranti, verojatno so цel za dogovaraњe, prezemaњe i koordiniraњe zaedniчki dejstva protiv otomanskoto vladeenњe. Isto taka se spomenuva deka toj na Makedonskiot komitet vo Sofija mu predlagal da se odredi i upati makedonska dele-gacija vo Petrograd kaj ruskiot car, za шto samiot se nu-del da ja predvodi delegacijata. Taa negova inicijativa ne naiшla na dobar priem i ostanala bez rezultat. Istiot izvor govori za toa deka G. Kapчev nastojuval bez uspeh da dobie mesтo na bugarski diplomatski agent vo Makedoni-ja, za koja цel dopatuval vo Sofija i Solun, kade od titu-larot na Solunskata katoliчka opшtina bil finansi-ski potkrepen so 300 franka.4) Kapчev bil чovek koj iz-vonredno dobro dejstvuval i so zbor i so akcija. Itar i mu-der, diplomatiчen, sekogaш vospostavuvajќi ja potrebnata distanca vo komunikaciite i sorabotkata, umeel da se na-

Stoletni opstojbi

75

metne i da ja dobie potrebnata moralna ili materijalna poddrшka. Ovoj poznat detal od negovata biografija, kako mig izvonredno dobro ja pokaжuva podviжnosta i dinamiч-nosta na Kapчev za snaoѓaњe i adaptacija vo nova sredina i meѓu novi luѓe (Bukureшt, Sofija, Solun). Taa i takvata razdviжenost ќe go sledi nasekade.

Mudrecot i znalecot Georgi Kapчev dobiva lucidna i trajna vrednosna mera. Tolkuvaњata i konstataciiтe na G. Kapчev se sosema izdrжani i ja pokaжuvaat negovata pravniчka erudicija i verziranost vo problematikata na meѓunarodnoto pravo i politika. Nivnata smisla e da se istakne neophodnosta od voveduvaњe reformi vo Makedo-nija kako ostvaruvaњe na nejzino legitimno pravo soglas-no reшenijata na evropskiot areopag, т. e. na Berlinskiot kongres od 1878 godina. 5) Go izvlekovme zakluчokot oti primerot na Kapчev go pokaжuva i potvrduva idealnoto za-edniчko funkcioniraњe na zborot i deloto. Tie se naras-kinliva celina. Poznati se negovite hrvatski prijateli i sorabotnici: Josip Juraj Шtrosmaer, August Harambaшiќ, Mateo Poliќ, Vjekoslav Spinчiќ, Simon Radoшeviќ, Petar Miloшeviќ.

Izleguvaњeto od peчat na knigata Makedonija ili glasot na robot predizvikalo poшirok interes. Za krat-ko vreme doжivela tri izdanija, dve na hrvatski i edno na bugarski jazik. No, i natamu ne miruval. Naporedno so pod-gotovkite za izdavaњe na poseben vesnik ( se misli na pet-naesetdnevnikot Makedonija, b.m.) vo polza na makedonska-ta kauza Kapчev nastojuval za svoite idei i planovi da animira poznati jugoslovenski politiчki i kulturni krugovi i duhovni dosтoinstvenici, зa taa цel prestoju-val uшte vo Љubљana и Saraevo. Vesnicite Slovenski list i Slovenec so simpatii go odbeleжaa negoviot prestoј i kontakti vo Љubљana. Glavniot organ na kato-liчкo-nаrodnata partija vo Slovenija Slovenec soopшti deka na 20 oktomvri 1898 godina prestojuval vo Љubљana G. Kapчev, naчalnikot na odborot za osloboduvaњe na Makedonija. Slovenski list, neзavisnoto sloveneчko

Vasil Tocinovski

76

hristijansko-socijalno glasilo, donese informacija za prestojot vo Љubљana na G. Kapчev, imenuvajќi go isto taka naчalnik na odborot za osloboduvaњe na Makedoni-ja i dodavajќi deka ja posetil redakcijata na vesnikot i im ja predal svojata interesna kniga Makedonija ili glas roba. 6) Prestojot na Kapчev bil sleden od vlastite и gra-donaчalnikot na Љubљana bil izvesten deka Kapчev ja ras-tural odnosno daval na pretplata svojata broшura na nekoi liчnosti, koe e kvalifikuvano kako povreda na policiski-te propisi za peчatot.

Danчo Zografski dava mnogu novi i nepoznati detali koi izvonredno dobro go gradat sloжeniot mozaik na жivo-tot i dejnosta na ovoj znamenit makedonski revolucioner i opшtestvenik, novinar i publicist. Ednostavno kako da ne moжel da bide na edno mesto. Sekojdnevno imal novi zadaчi i obvrski koi mu gi postavuvalo svetoto makedonsko delo. Spored tekstovite vo Slovenski list i vo Slovenec moжe decidno da se konstatira deka toj vo glavniot slovenчki grad prestojuval devet dena. Toa e vremenskiot period od 20 do 28 oktomvri 1898 godina. Samo шto bila otpeчatena negovata kniga Makedonija илi glasot na robot, a toa upatuva oti izlegla najdocna vo denovite do 20 oktomvri, toj veќe se naшol na teren. Vo Љubљana i vo Sarevo ja ras-prostranuval svojata kniga, odnosno baral pretplatnici za nea. Pritoa ja posetil i redakcijata na vesnikot Sloven-ski list predavajќi im ja knigata. Site ovie aktivnosti Kapчev i ne moжel da gi ostvaruva liчno, ako tie ne bile konkretna zadaчa od VMRO. Kako poinaku moжat da se raz-gleduvaat imenuvaњata kako naчalnik na odborot za oslo-boduvaњe na Makedonija koi stojat do negovoto ime i pre-zime. Sama po sebe bilo koj avtoriteten subjekt i ne moжe da predizvika golem i poseben interes kaj policijata i vlastite. Imeno Kapчev budno bil sleden od vlastite i od gradonaчalnikot na Љubљana koi rasprostranuvaњeto na negovata kniga toчno go odreduvaat kako prestap na poli-ciskite propisi za peчaтot.

Stoletni opstojbi

77

Ne samo darbata i znaeњeto, tuku i agilnosta na Kap-чev nesomneno se stoжerot za trite izdanija na knigata i nejzinoto rasprostranuvaњe vo Hrvatska, Makedonija, Bu-garija, Srbija, Slovenija i Bosna i Hercegovina. Ottuka bezpogovorno taa moжela da gi otvori i sopstvenite patiш-ta na afirmacija i na poшirokiot evropski prostor. Toa ќe reчe oti toj svojata patriotska dolжnost ja ostvaril, a uшte poveќe uspeшno gi razglasil ideite na vekovnite stremeжi na makedonskiot narod i negovata reшenost da gi izbori sopstvenite nacionalni i socijalni prava i slobo-di sodrжani vo sistemnata i dolgoroчna strategija na VMRO. Istraжuvaњata na Zografski nudat mnogu podatoci i argumenti. Pretsedatelot na зemskaтa vlada vo Љub-љana baronot фon Hajn ja izvestuvaшe Viena deka Kapчev so dostavuvaњeto na negovata broшura na vidni liчnos-ti od obete slovenski partii i na redakciite na poli-tiчkite vesnici nastojuval da sozdade nastroenie za ne-zaviсnost na Makedonija. Od doverlivi izvori baronot fon Hajn bil izvesten deka Kapчev gi vbrojuval meѓu po-krovitelite na negovite stremeжi osobeno duhovnite dostoinstvenici vo Љubљana i Saraevo.7) Na podatokot treba da mu se posveti posebno vnimanie. Imeno toj uver-livo govori za organiziranata dejnost i staretegija na Ge-orgi Kapчev. Pred zaminuvaњeto za Hrvatska sekako bil snabden so preporaki od rusenskiot vladika зa da moжe polesno da vospostavi kontakti so soodvetni hrvatski opstestveni i kuлturni dejci. Poznati se negovite vrski i odnosi so Josip Juraj Шtrosmaer.

Vo eden podocneжen izvesшtaj do Ministerstvoto za vnatreшni raboti vo Viena baronot Hajn naveduva deka Kapчev im izjavuval na licata so koi se sreќaval vo Љubљa-na deka planiral naskoro da zamine vo Viena. Cel na toa negovo patuvaњe koe e samo del od postojnite preselbi, bi-la namerata da izdava vesnik so zadaчa da pridobiva privr-zanici na idejata za osloboduvaњe na Makedonija od tur-skoto vladeeњe, za sozdavaњe nezavisna Makedonija vo juжnoslovenska balkanska konfederacija.8) Piшuvaњeto

Vasil Tocinovski

78

oti planiral da zamine vo Viena najverojatno e greшka, i pritoa se misli na vistinskata denstinacija Жeneva. Kol-ku site ovie akcii, javni nastapi i sorabotka bile i riziч-ni i krajno opasni potvrduvaat prostorot i vremeto na naj-жestokata meѓu жestokite vladeeњa voopшto simbolizira-no vo imeto na banot Kuen. Odglasite za knigata na Kapчev ne bile sekako samo onie i osameni piшuvaњa vo Hrvatska i vo Bugarija. Ostanuva meѓu drugoto, da se prosledat i da se potvrdat zabeleшkite na Zografski deka taa predizvi-kala golem interes - stranskite vesnici шto budno gi sledat balkanskite nastani gi odbeleжuvale илi prevedu-vale tie statii, a nekoi ungarski vesnici duri gi nareкu-vale predvesnici na sudbonosni nastani vo Makedonija.

Vo Zagreb Georgi Kapчev prestojuval neшto poveќe od шest meseci. Za toj kratok vremenski period srabotil podosta, neшta koi nekoi ne bi gi ostvarile ni za шest go-dini. Sorabotuval so Glas od Makedonija vo vesnikot Obzor, gi otpeчatil trite izdanija na svojata bibliska kni-ga Makedonija илi glasot na robot, go pokrenal i gi obe-lodenil trite broja na dvonedelnikot Makedonija. Posto-el i жiveel za svojata tatkovina Makedonija. Taa bila ne-gov son i ideal, verba i idnina, nacionalen nepokor. Ime-to na tatkovinata i nezainteresiraniot чitatel ќe go prepne od postojanoto negovo koristeњe i kako misla i ka-ko zbor (Glas od Makedonija, Makedonija илi glasot na ro-bot, Makedonija, Makedonec). Vo tekot na mesec noemvri 1898 godina, prestojuval vo Saraevo. Od moшne frekfrent-nata doverliva i inakva korespodencija meѓu oficijalnite avstro-ungarski organi se doznavaat razni podrobnosti za dejstvata, dviжeњata, sfaќaњata i namerite na G. Kapчev. Шefot na зemskata vlada na Bosna i Hercegovina Apel ja izvestuvaшe pogornata instanca зa trodnevniot prestoј na G. Kapчev i negoviot Stefan Jakimov vo Saraevo so po-litiчka misija kaj nadbiskupot dr. Stadler, od kogo g. Kapчev dobil preporaka za sredba so civilniot adlatus baronot Kucera. Vo soglasnost so policiskite informa-cii i termini Apel mnogu negativno go karakteriзira

Stoletni opstojbi

79

Kapчeva kako juжnoslovenski agent i novinar i proble-matiчna egzistencija, makar шto samo tri dena se зadr-жal vo Saraevo. 9)

Politiчkata misija na Kapчev se potvrdila i vo Sa-raevo. Tuka prestojuval od 23 do 25 noemvri 1898 godina. Vo toj prestoj posebno se naglasuva podatokot so negoviot Stefan Jakimov, prijatel povrzan so studenstkite godini vo Rusija. Vistinite od toj period doprva treba da se raz-dipluvaat. Politiчkata misija kaj nadpiskupot Stadler moшne decidno gi potvrduva pogore iznesenite podatoci i konstatacii. Жigosan e kako problematiчna egзistencija, kako juжnoslovenski agent i novinar, a negovoto nastoju-vaњe za sozdavaњe na jugoslovenska odnosno na juжnosloven-ska federacija ili konfederacija na Balkanot bilo najo-pasno sprotivstavuvaњe na planovite i na interesite na Avstro-Ungarija. Tokmu so obvinuvaњeto kako juжnoslo-venski agitator Direkcijata na policijata vo Viena na 24 dekemvri 1898 godina, donela reшenie za negovo proteruva-њe.

So sila moral da go napuшti Zagreb, vo koj gi ostavil soprugata so trite mali deca i nivnata baba, nejzina majka, i go otvoril patot za Шvajcarija kade што trebalo da gi na-pravi potrebnite podgotovki za odrжuvaњe na javno razgla-seniot Makedonski kongres vo Жeneva. Patot na kratko vreme go donel vo Rieka. Spored reшenieto za negovo pro-teruvaњe moжeme da pretpostavime deka vo ovoj grad se za-drжal celi dve sedmici. Spored Zografski tuka se sretnal i vodel razgovori so ugledniot istoriski politiчar Vje-koslav Spinчiќ, i pretpostavkata oti stapil vo prijatel-ska vrska so crnogorskiot emisar Miшo Popoviќ, aѓutant na knezot Nikola. Ovde sam i pred mnogubrojni neizvesnos-ti ja preчekal i Novata 1899 godina. Na 5 januari ja napuш-til Rieka i otpatuval za Ankona.

Odisejata na mladiot i uчen Makedonec kako da nema-la kraj. Spored izveшtajot na avstro-ungarskioт prate-nik vo Kvirinalot baronot Paseti ispraten od Rim na 19 januari 1899 godina do ministerot зa nadvoreшni rabo-

Vasil Tocinovski

80

ti нa Avstro-Ungarija grofot A. Goluhovski, G. Kapчev doшol vo Rim i kontaktiral so nekoi tamoшni politiч-ki liчnosti. Vo izveшtajot na Paseti e navedeno deka italijanskiot minister za nadvoreшni raboti Kanavero mu soopшtil deka Kapчev pristignal vo Rim i agitiral za nekakov kongres шto naskoro treba da se sostane vo Жeneva i deka turskiot pratenik mu зboruval za prisus-tvata na Kapчev vo Rim, kako i toa deka bil nareden nad-зor nad Kapчev. Paseti izvesti kako samiot зnael deka Kapчev bil primen od ministerot Kanevaro i direktno зapraшan зa toa posledniov od razbirlivi priчini odre-kuval deka se videl so Kapчeva.10) Kolku vreme prestojuval vo Rim i koi drugi aktivnosti gi imal ne e poznato. Otta-mu otpatuval za Жeneva. Vednaш se zafatil so izdavaњe na nedelnikot La Macedoine - Makedonija kako moќno sred-stvo za razglasuvaњe na celite i на zadaчite na makedonska-ta osloboditelna borba чij vrv trebalo da bide Makedon-skiot kongres najaven za 19 fevruari odnosno za 3 mart 1899 godina. Sodrжinata na nekolkute pronajdeni broevi na vesnikot vo шvajcarskiтe biblioteki govori za napo-rite i obidite na Kapчeva da ja зainteresira i angaжira slobodoљubivata evropska javnost i pred se evropskata diplomatija зa resavaњe na makedonskoto prasaњe.11) Iako Kongresot ne se odrжal, toj celosno gi postignal pos-tavenite zadaчi. Imeto i postoeњeto, ideite i idealite na narodot na Makedonija bile razglaseni niz cela Evropa. Zaspanata i bludna stara dama bila voznemirena.

Sekoj чekor na Georgi Kapчev bil budno sleden (Bu-kureшt, Sofija, Solun, Zagreb, Rieka, Љubљana, Saraevo, Ankona, Rim, Жeneva). Ideite i idealite sekogaш stignu-vale podaleku od fiziчkoto prisustvo na чovekot. Bile po-opasni, ne retko smrtonosni. Osobeno za najgolemite ne-prijateli na Makedonija koi od nego bea toчno imenuvani: Bugarija, Srbija i Grcija. Vo opstojnite istraжuvaњa na Zografski se istaknuva deka ministerot za nadvoreшni raboti na Srbija d-r Vladan Ѓorѓeviќ so poseben cirkular baraшe da dobie najpodrobni podatoci vo prv red зa se

Stoletni opstojbi

81

шto misli i pravi od bugarska sтrana vo vrska so жenev-skiot kongres, bidejќi pretpostavuval deka na kongresot, sprema site izgledi, bi se razvivala dejnost vo korist na bugarskite pretenzii vrz Makedonija, sprema koe ne moжele da bidat ramnoduшni merodavnite krugovi vo Sr-bija. Poradi drugi priчini organot na Makedonskiot ko-mitet vo Sofija, vesnikot Reformi, veќe vo svojot prv broj mu osporuvaшe na Kapчeva pravo da istapuva kako pretsedatel na nekakov Centralen makedonski revoluci-oneren komitet. Belgradskiot vesnik Veчerњe novosti vo prvite meseci na 1899 godina redovno donesuvaшe vesti i komentari za najaveniot Makedonski kongres vo Жeneva i зa oddelni aspekti na makedonskoto praшaњe. Veчerњe novosti soopшtija deka pratenicite na stranskite si-li vo Carigrad dobile pismeno baraњe od Kapчeva i drugi чlenovi na negoviot komitet za intervencija i voveduva-њe reformi vo Makedonija i Odrinsko. Vesnikot objavi vest od Bukureшt deka tamoшniot Centralen albanski komitet reшil da isprati svoi delegati na Makedonski-ot kongres vo Жeneva i deka nastojuval uшte pred kongre-sot da gi postavi svoite uslovi za sorabotka. Soopшtu-vajќi neшto podocna deka za kongresot se spremale Srbi, Bugari, Grci i Kucovlasi, Veчerњe novosti vo para-fraziran vid ja prikaжaa programata зa reformi vo Ma-kedonija soglasno чl. 23 od Berlinskiot dogovor i reшeni-jata na Цarigradskatra konferencija od 1877 godina, koja beшe od Kapчeva iznesuvana i зastapuvana vo negovite ves-nici vo Zagreb i Жeneva. 12)

Taka najgolemite prijateli na Makedonija odnovo, po kojznae koj pat niz valkanite i krvoloчni diplomatski igri, jasno gi potvrduvaat sopstvenite vlijanija i interesi za nejzina meѓusebna podelba i za briшeеe od liceto na zemjata. Tuѓite interesi i propagandi potoa i gi ostvaru-vaat svoite zadaчi i celi. Za pretstojniot kongres vo Жe-neva i za negoviot inicijator bea iskaжuvani kontraverз-ni misleњa, vo koi doaѓaa do izraz starite raspravii kak-vo e naselenieto vo Makedonija i komu treba da mu pri-

Vasil Tocinovski

82

padne Makedonija. Vo taa svetlina i зa potkrepa na srp-skata teza organot na Srpskata narodna radikalna stranka Zastava se obiduvaшe da pretstavi deka kongre-sot vo Жeneva e inspiriran od nadleжnite krugovi vo So-fija, dodeka nasproti toa bugarskite oficijalni i polu-oфicijalni vesnici go potcenuvaa kongresot i жestoko go napaѓaa. Kongresot bil odloжen so motivacija da se so-чekaat rezultatite od svikanata meѓunarodna konferen-cija za razoruжuvaњe vo Hag 13) Istorijata odnovo beѓe maќea za Makedonija. Ne donese niшto novo niшто pozitiv-no. Ostanuvaa da bidat izodeni uшte mnogu trnlivi deset-letija.

1. Vasil Tocinovski, Predvesnici, izd. Akademski peчat, Skop-je, 2010 (Novinarot, publicistot i opstestvenikot Georgi Ivanov Kapчev, str. 37-52; Georgi Kapчev prviot makedonski izdavaч vo Zagreb, str. 53-70; Makedonstvuvaњeto na Georgi Kapчev, str. 71-83).

2. Vasil Tocinovski, Hrvatskiot period od жivotot i dejnosta na Georgi Kap~ev, Riječki filološki dani, kniga 8, Filozofski fakultet, Rijeka, 2010, str. 321-333; Vasil Tocinovski, Makedo-nisti~kite anga`mani na Georgi Iv. Kap~ev na stranicite od zagrepskite vesnici Obzor i Hrvatska domovina, Zadarski filološki dani 3, Zadar, 2011, str. 35-44.

3. Danчo Zografski, Dejnosta i vrskite na makedonskiot pub-licist Georgi Ivanov Kapчev vo Zagreb, maшinopis, str. 1-2.

4. Isto, str. 4-5. 5. Isto, str. 7-8. 6. Isto, str. 10. 7. Itso, str. 11. 8. Isto. 9. Isto, str. 13. 10. Isto, str. 16. 11. Isto. 12. Isto, str. 17-18. 13. Isto, str. 18-19.

Stoletni opstojbi

83

ХРВАТСКИОТ ИЛИРИЗАМ И МАКЕДОНЦИТЕ

Природно човечко право се стремежот за слобода и него-

вото постојано исчекорување во иднината. Спознавајќи се и пре-создавајќи се себе, со почит и љубов кон сопственото јас може да ги вреднува и да ги воспостави возвратните односи со чове-кот, животот и светот. Во македонскиот противречен и во исто-време плодороден 19. век просветителството се јавува како из-вонредна и незаменлива транзција кон граѓанската свест, ќе запише Валентина Миронска-Христовска. Просветителството, тие погледи ги насочило кон националното, станало општо кул-турно-полтиичко движење, преку кое се развивала граѓанската свест. Co просветителството настапил период на ослободува-ње од догматичното влијание на црквата. Науката застанала наспроти црковните канони, започнала борба меѓу критичкиот ум и догматскиот авторитет. Просветителите го проклами-рале умот како врховен принцип на светот. Идејата за чист ум започнала да ги поткопува темелите на средновековната тео-лошка ѕидина, во која била затворена човековата мисла, и поч-нала да го пробива патот на слободното човечко размислување и одлучување за својата судбина.1) За македонската книжевна наука Христовска-Миронска ја напиша и првата сеопфатна и аналитичка монографија за македонското просветителство.2)

Петвековното турско ропство како да немало крај. Маке-донското свето национално ослободително дело предводено од младата граѓанска класа и од интелектуалците прераснувало во организирано движење со сопствена филозофија за слободата и за иднината на Македонија. Георги Капчев во својата знаменита книга Македонија или гласот на робот отворено и гласно барај-ќи ги слободата и самостојноста на татковината јасно ги пока-жува патиштата за нивно остварување и притоа нагласува дека нејзини најголеми непријатели кон таа цел не се големите сили, туку нејзините први соседи Грција, Бугарија и Србија. Треба да се излезе и да се иобегне од сопствениот кафез. Перспективите

Vasil Tocinovski

84

да се побараат што подалеку од мрачниот и неизвесен Балкан. Авторитетниот проследувач на македонската литература и кул-тура Горан Калоѓера децидно ќе констатира оти беспоговорно втората половина на 19. век покажува интензитет во воспо-ставување на што поблсики и мошне конструктивни контакти во односите меѓу Хрватите и Македонците. Мислам дека може да се констатира оти хрватските книжевни, црковпи и кул-турни средини со своето дејствување и со дела, покрај одреде-ни грешки во иристаиот и сфаќањето на македонската нација, сепак дале големо раскрилување за распространување на нови-те, современи погледи како во политичкиот така и во просвет-но-литературниот развиток на Македонците во 19. век, многу повеќе од било кој друг словенски народ.З)

Македонско-хрватските врски трајно и би рекле, мунициоз-но ги открива, проследува, коментира и афирмира родоначални-кот на македонската книжевна историографија Харалампие По-ленаковиќ. He му побегнува ниту најмалиот детал, не го забора-ва ниту најбаналниот податок. Почитувајќи ги исклучиво само аргументите на науката ќе ни завешта трајни резултати.4) Ед-наш фрленото семе потоа дава нови плодови. Еден од нив се и македонистичките книги на Горан Калоѓера.5) А сите тие не враќаат во далечниот и пресуден 9. век. Времето на светите бра-ќа, сесловенските просветители Кирил и Методиј кои со глаго-лицата словенските народи ги внесоа во големото семејство на културните европски народи.

Нивниот најдобар ученик свети Климент Охридски со Ох-ридскиот книжевен центар не се само најдобар одраз на тради-цијата и континуитетот на Кирил и Методиј, туку и равенка на сите идни македонствувања. Брзото Климентово напуштање на бугарската престолнина и неговото доаѓање во Кутмичевица се толкува како носталгија кон родниот крај, посебно кон Охрид. Можна е претпоставката со настојувањата на кнезот Борис да го испрати Климент во средина со комплетно словенско население оддалечено од бугарските центи со задача да ја шири словен-ската христијанска богослужба на перифериите од државата. Но, секако најсигурна е третата претпоставка која директно се повр-зува со состојбите на словенската писменост во бугарската др-жава. Имено Климент ги следел подготовките за замена на гла-

Stoletni opstojbi

85

голицата со кирилично писмо, што како следбеник на почитува-ните учители и како просветител не му одговарале. He можеле и не сакале мудриот човек и слободниот ум едноставно да се по-корат на државната интервенција.

Претставниците на првата генерација просветителски пи-сатели народниот јазик го внесуваат во книжевна употреба. Пр-вите две децении на 19. век со својот живот и со своите книги ги исполнуваат и ги осмислуваат Јоаким Крчовски и Кирил Пејчи-новиќ. Во периодот од 1814 до 1819 година Крчовски објавил пет книги и сите биле печатени во Будим. И првата книга на Пејчиновиќ во 1816 година, исто така била сработена во Будим. Во Марковиот манастир формирал богата библиотека. Во него дошол хрватскиот поет и просветител Антун Михановиќ кој меѓу другото, оттаму го земал Иловачка крмчија, извонредно вреден ракопис од 13. век. Притоа и не знаел, докажува Поленаковиќ, дека со него донел и ракопис на Пејчиновиќ кој таму ја допишал својата хроника за луѓе и настани од негово време. Покрај оваа директна, постои уште една посредна македонско-хрватска врска. Чешкиот романтичарски и тогаш мошне популарен писател Прокоп Хохолоушек меѓу другите, го публикувал и расказот Илија.

Иако никогаш не престојувал на Балканот и во Македони-ја, со писателска дарба и фантазија во оваа творба главен јунак е Пејчиновиќ како заштитник на Македонците од турското многу-вековно ропство. Хохолоушек значи имал податоци и подоста информации за животот и за делото на мудриот човек, вредниот писател, народен учител и преродбеник од Теарце. Расказот бил преведен и на хрватски јазик, па така Пејчиновиќ како романти-чарски бунтовник во текот на 1865 година, бил популарен меѓу хрватските читатели.6)

Во предговорот на Утешение грешним (Солун, 1840) од Пејчиновиќ, нивниот собрат и печатар Теодосија Синаитски ќе запише: еве кључ что отворует сердцето ваше, не кључ от зла-то или от сребро, но кључ от железо и челик, што да не се вие, оти среброто и златото ест меко и се вие скоро, но железото со челик не вие. Дали овие редови не се аргумент за состојбите и секако одговор за односот на првите соседи на Македонија кон македонскиот народ и македонскиот народен јазик. Втората по-ловина на 19. век тоа целосно ќе го потврди.

Vasil Tocinovski

86

Појавата на македонската библиска книга Зборникот на браќата Миладиновци (Загреб, 1861) под меценство на бискупот Јосип Јурај Штросмаер отвора нови страници во македонско-хр-ватските врски. Поетот, фолклористот и лингвистот Контантин Миладинов во него ќе го помести и првиот македонско-хрватски диференцијален речник. Преку Штросмаер станал близок прија-тел и соработник со голем број хрватски интелектуалци од него-вото опкружување. Гревот на бискупот околу преименувањето на Зборникот останува вечен грев. Но преку него цела Европа имала можност да слушне и да дознае нешто повеќе за забораве-ната и поробена словенска земја некаде на крајниот балкански југ, да се слушне за горливото македонско прашање, но и да се запознае со нејзиното непроценливо народно книжевно богат-ство. Одеднаш оваа своевидна историска читанка направила многу повеќе од сите дотогашни политики и дипломатии. Без потреба од хронологија треба селективно да се прелистаат мно-гу страници од новата книга што сама по себе се надградила од Зборникот.

Во трите обемни тома на зборникот Juzno-slovjenske narodne popievke на фолклористот, историчар и музичар Фрањо Кухач поместени се и поголем број македонски песни. Тој сека-ко добро го знаел Зборникот на струшките браќа, a за тоа непо-рекливо сведочи преземениот цитат од предговорот на Констан-тин Миладинов. Во него го користи објаснувањето на поимот и битот на орото од Македонија, кој со префинети детали и фине-си можел да го толкува само човек кој го имал во сопствениот национален ген. Оттаму ја презел и песната Ајдут Велко, бр. 215, стр. 301, па секако невслушувајќи се во искуството на авто-рите карактеристичната ајдучка ја сместил во редот на љубовни песни. Антун Мажураниќ бил првиот претплатник на Зборникот од подрачјето на Риека. За него како лингвист секако посебен предизвик бил јазикот во книгата на Миладиновци. А тој пак со својата Slovnica hervatska бил лектира и знаење за Константин Миладинов, која е пронајдена во неговата домашна библиотека.

Во животот нема случајности. Меѓу првите хрватски прет-платници на Зборникот од Прага, бил и знаменитиот писател, раскажувач и романсиер, поет и драмски автор, фељтонист и книжевен критичар Аугуст Шеноа. Тој е еден од првите преве-

Stoletni opstojbi

87

дувачи на песните од Миладиновци. На германски јазик ја пре-пеал Бела Неда и рус Војвода, од циклусот јуначки песни, бр. 174 и ја публикувал во третиот мартовски број на списанието Slavishe Blater. Bo таа афирмација на Зборникот се вклучил учесникот на илирското движење, поет, патописец, критичар, преведувач и уредник Станко Враз. Во зборникот Kolo (br. 4, 1874) публикувал триесет и три песни од шеесетината кои му ги дал рускиот фолклорист Виктор Григорович. Од нив науката ут-врдила дека дваесет и четири се изворни македонски песни. Притоа секако треба да се истакне и податокот од неговиот ин-тересен предговор во кој говори за Македонците, тој ги именува како Бугари, и оној за првиот запишувач на македонското усно творештво гимназијалецот Козма од Галичник. Трговецот и из-давач на Hrvatski kalendar Мијо Крешиќ објавил две песни од Зборникот и тоа Секулов гроб и Кога одат за невеста. Co по-себно внимание ја следел хрватската авантура на Константин Миладинов. He ce задржуваме и не ги коментираме откривањата на Македонија под бугарско име зашто тоа одлично го има на-правено Горан Калоѓера.7)

Во личноста на Ватрослав Јагиќ го имаме најзначајниот светски славист од втората половина на 19. век. Тој не е само претплатник на Зборникот, тогаш бил професор во Загрепската гимназија (1860-1870), туку бил и близок пријател на Констан-тин Миладинов. Овој податок сам по себе најповеќе зборува за личноста на младиот, даровит и мудар македонски просветител. Неговите теории за основата на старословенскиот јазик, спро-тивставени на оние од Јернеј Копитар и Франц Миклошиќ, ја ис-такнуваат македонската теорија за конституирање на книжевни-от старословенски јазик која се базира на многубројните аргу-менти собрани во селата на солунскиот крај.

Свештеникот и историчар Фрањо Рачки е исто така еден од преведувачите на песни од Зборникот на Миладиновци. Бил меѓу најдоверливите соработници на Штросмаер и земал многу-значно учество во работата и во судбината на книгата. Го коор-динирал препишувањето на материјалот за Зборникот, учеству-вал во преговорите во промена на печатницата, потоа во финан-сиските пресметки, го поврзал Константина со Бугаринот Васил Чолаков и имал сопствено учество и вина во преименување на

Vasil Tocinovski

88

златната македонска книга. Во списанието Knjizevnik објавил два прилога иод заеднички наслов за југословенската епиграфика од територијата на Македонија. Првиот U samostanu Treskavackom u Macedoniji nadgrobni nadpis od godine 1362 и вториот прилог Nadgrobni natpis u crkvi s. Dimitrija u starom gradu Velesu u Macedoniji. Материјалите ги добил лично од бра-ќата Миладиновци. Bo Zagrebacki katolicki list во неколку про-долженија, од бр. 45. до 51., ја публикувал студијата Grcka crkva i narod bugarski во која е објавена и веста за затворањето на Константин Миладинов во Цариград.

Опкружувањето на Зборникот на Миладиновци ги вклу-чува највисоките и најугледни личности од политичките, црков-ните и културните кругови на Хрватска. Во таа игра влегуваат и печатарите. Според првите вести објавени на страниците од спи-санието Nase gore list (1860) тој требало да се сработи во народ-ната печатница на првиот човек на илирското движење, полити-чар, писател и издавач Људевит Гај. Причината зошто тоа и не се остварило е мошне едноставна. Гај и Штросмаер биле во пос-тојани разијдувања и политички насогласувања. Трговскиот и печатарски сопственик Антун Јакиќ, издавач на списанието Sidro, бил близок човек на бискупот и на неговата партија. По-подобен издавач за Зборникот и не можело да се најде.

Патиштата на поетот и на песната понекогаш стануваат непредвидливи и апсурдни. Така во македонско-хрватските врс-ки се запишал најпоиуларниот народен пеач Андрија Качиќ-Ми-ошиќ. Неговите песни биле познати и мошне популарни во Ма-кедонија и тоа како македонски народни песни. Тие таму доаѓа-ле според Поленаковиќ, непосредно со кириличните изданија на учебници, читанки, песнарки, алманаси и оттаму македонскиот народ ги прифатил како свои и ѓи помакедончил. Како такви ги евидентирале и запишувачите. Да ја завршиме, односно да ја за-окружиме приказната. Професорот во Солунската гимназија Пе-тар Драганов како домашна божиќна работа на своите ученици од завршните класови им дал да запишат народни песни кои се пееле во нивниот крај. Добил околу 160 творби и меѓу нив по-себно му оставиле впечаток повеќето песни за славниот јунак Скендербег. Прифакајќи ги како карактеристична поетска цели-на ги вклучил во својот Zbornik (1894) како изворни македонски

Stoletni opstojbi

89

народни песни. Ќе треба да минат цели триесет и девет години па во 1923 година, науката да докаже оти не станува збор за из-ворни македонски песни туку за помакедончени верзии на пес-ните на Андрија Качиќ-Миошиќ.

Co Штросмаер се поврзуваат Григор Прличев и Кузман Шапкарев. Поетскиот гениј на македонскиот 19. век Прличев таа врска со угледниот хрватски бискуп ја посведочува со пис-мото до него од 13 ноември 1874 година. Од него дознаваме оти Штросмаер побарал Прличев да му испрати некоја своја творба. Како одговор на барањето од грчки јазик ја превел својата поема Сердар. Оправдано, плашејќи се пратката да не падне во раце на грчкото свештенство ги замолил своите сограѓани и угледни тр-говци браќата Робеви кои соработувале со Австрија, да се зазе-мат кај австрискиот конзул и да го добијат неговото ветување оти поемата ќе стигне во рацете на почитуваниот бискуп. Ната-му науката до денеска нема никакви сознанија што се случило. Се поставува прашањето кои биле интересот и причината што Штросмаер го натерале да му се обрати на Прличев. Мудриот и информиран бискуп извонредно добро бил запознат со отворе-ната и огорчена антигрчка дејност на знаменитиот македонски просветител. Но притоа со ништо не треба да се омаловажи оти тој интерес во себе ја вклучувал и несекојдневната поетска дар-ба на охриѓанецот. Како и кај Константин Миладинов, и во при-мерот со Прличев, јасна била неговата визија за верско дејству-вање и освојување на македонскиот терен. Изборот на личности-те бил совршен. А сите залагања и вложувања имаат и своја це-на.

Приказната за Зборникот на Миладиновци и за мецената Штросмаер, посебно му била позната на нивниот современик и роднина Кузман Шапкарев. Бележитиот македонски фолклорист и учебникар на 25 февруари 1886 година, од Самоков, Бугарија напишал писмо до бискупот. Во него многу понизно моли за ма-теријална поддршка во објавување на неговиот зборник од ус-ното народно творештво. Во пратката биле и три негови нови книги, меѓу кои и Материјали за животописот на браќата Ди-митрија и Константин Миладинови. Шапкарев никогаш не до-бил одговор на писмото. Штросмаер по печатењето на Зборни-кот на Миладиновци, со право сметал дека таа работа еднаш би-

Vasil Tocinovski

90

ла завршена на најдобар можен начин и било каква нова обврска само би била повторување на еднаш завршена работа. По смртта на Константин, во неговата библиотека открил дела на повеќе хрватски автори. Животописот на грофот Никола Шубиќ, био-графијата на Иван Кукуљевиќ, граматиките Словница херватска на Антун Мажураниќ и Slovnica ilirska од Вјекослав Бабукиќ, кој како професор во Загрепската гимназија бил претплатник на Зборникот.

Хрватскиот поет и преродбеник Антун Михановиќ како дипломатски претставник на Австриското царство некое време престојувал во Солун и имал можност да пропатува во повеќе краишта на Македонија. Притоа собрал извонредно големо и значајно богатство од стари манастирски ракописи кои се чуваат во неговиот фонд во ХАЗУ. Експетризата на Владимир Мошин непобитно ја докажува и бројноста и вредноста на однесените македонски ракописи. За тие кражби Јордан Хаџи Констан-тинов Џинот во своите патописи публикувани во Цариградски вестник неколкупати пишува и го обвинува Михановиќ. Притоа заборавил оти и самиот тој собирал и за пари испраќал вредни македонски старини на Српско друштво словесности во Бел-град. Да забележиме дека во библиотеката на Џинот е најдена Nova slavonska i nimacka gramatika на хрватскиот писател и просветител Антун Матија Релковиќ. Тоа потврдува дека грама-тиката била во употреба во Велес не само во практиката на на-родниот учител, туку секако пример и извор и во творечката деј-ност на Џинот. Во својот дидактички спев Satir iliti divji covik Релковиќ неколку стихови им посветил на Македонците со алу-зии за нивната наивност во однос на славонските прекупци на добиток.8)

Собирањето и публикувањето на усното народно твореш-тво било воздигнато на највосвишен култ во системот и во фи-лозофијата на просветителството. Тоа претставувало најверо-достоен израз на севкупниот интелектуален, емоционален и ма-теријален живот на народот. Во првата половина на 19. век со-бирачи и печатари на македонското фолклорно богатсво биле странски фолклористи. Универзитетскиот руски професор Вик-тор Григорович е човекот кој ќе ги пробуди и моќно ќе ги покре-не идеите и идеалите кон таа благородна мисија во мислата и во

Stoletni opstojbi

91

срцето на таткото на македонското просветителство Димитрија Миладинов. Во развитокот на македонската фолклористика едно од првите и најзначајни места му припаѓа на Хрватот Стјепан Верковиќ. Овој интересен приврзаник на илиризмот, писател и фолклорист, авантурист и распопен бунтовник како претставник (шпион) на српскиот двор во Македонија минал дваесет и седум години. Бил жесток противник на погрчување на македонското словенско население. Неуморно собирал историско-книжевни материјали и народни умотворби. Објавил два значајни зборни-ка со македонски народни песни (1858, Белград и 1860, Петро-град) со вкупно 533 творби. Понесен од романтичарски идеи свесно сакал да предизвика научна сензација со тезата оти Сло-вените староседелци на Балканот, се постари од Грците и потек-нувале од тракиско-илирските племиња кои дошле од Индија. Така неговата Веда Словена предизвикала вистинска бура и жес-токи расправии меѓу славистите и историчарите. Таа теза ја при-фатиле и ја бранеле Јанко Шафариќ, Всеволод Милер од една, а во нејзината автентичност исто така отворено и бескомпромис-но се сомневале Ватрослав Јагиќ, Константин Иричек, Иван Шишманов од друга страна.

Мистификацијата Веда Словена го означила крајот на ра-ботниот век на Верковиќ. Но, таа во истовреме го најавила нови-от македонски народен пеач Јован Гологанов, учител од село Трлиса, Неврокопско кој своите песни му ги дал на Верковиќ. Книгата извршила извонредно корисна мисија. Таа станала свое-видна историска читанка за многу македонски вистини да се слушнат во Европа. Во тоа не успеале ниту една политика и дипломатија. Наспрема неминовната мистика, во неа раскошно се откриваат епската традиција и континуитет на Македонија од првата половина на 19. век. Народната песна ги посведочила познатите личности Куман Капидан, македонскиот јунак од Грч-кото востание и соборец на Бајрон, Марко Бочвар, Сирма војво-да и други. Веда Словена покренала многу акции и експедиции за запознавање на непознатата и заборавена словенска земја. Би-ле откриени многу средновековни книжевни споменици, собра-ни се материјали за јазикот на балканските Словени кои биле најблиски до јазикот на светите Кирил и Методиј. Co еден збор одеднаш и неочекувано Македонија станала стожер на славис-тичките интересирања.9)

Vasil Tocinovski

92

Стјепан Верковиќ ќе испише сопствена и трајна страница во македонското просветителство. Независно од неговиот илир-ски дух, треба да се нагласи оти дејствувал мошне позитивно во интерес на македонската национална преродба. Познато е оти ги пропагирал и ги продавал книгите на Партенија Зографски. Ба-рал претплатници за Lira, Balkan, Danica и за други списанија. Македонските училишта ги снабдувал со учебници. Македон-ските интелектуалци, најголем дел од нив учители, ги воведувал во светот на илиризмот и ги запознавал со делата на хрвтаските писатели Бабукиќ, Мажураниќ, Враз, Топаловиќ и други. Оста-вил податоци кои несомнено остануваат теми за идни истражу-вања и толкувања на македонската наука. Еве некоклу примери. Во село Просинек, Серско од народната пеачка Дафина запишал двеста и седумдесет народни песни. Поголем дел од нив ги пуб-ликувал во својата втора книга. На одреден начин го начнува прашањето за македонското женско поетско писмо од 19. век, на што потоа укажуваат Гане Тодоровски и Горан Калоѓера. Запи-шал оти народната песна била отворена книга која луѓето ја но-селе во себе и ја иееле во мигови на радост, жалост или на се-денки. Во првата книга (1860) посебно внимание посветил на предговорот во кој оставил бројни податоци за географско-етно-лошките граници на Македонија, за народите кои живееле таму, за нивните меѓусебни односи и за јазикот на македонските Бу-гари.

Посебна страница во македонско-хрватските врски оства-руваат браќата Константин и Андрија Д. Петкович. Постариот Константин дванасет години бил конзул на Руското царство во Дубровник. Меѓу неговите обврски била и грижата за правос-лавната црква и за верниците од градот и од неговата околина. На таа тема ја напишал студијата Историски труд за српската православна општина во Дубровник објавена во московското списание Ruskaja Beseda (кн.З, 1859, стр. 1-20). Дипломатската работа секако не му оставала време да им се посвети на своите големи љубови, литературата и науката. Првата своја песна Мо-мина клјатва, напишана во 1852 година, во наредната 1853 го-дина, најнапред ја објавил во Цариградски вестник и потоа во загрепска Zora jugoslovenska (kn. 2, 1853, str. 50-52). Кон неа придодал интересна забелешка за централните македонски гово-

Stoletni opstojbi

93

ри. Како руски претставник земал учество во работата на меѓу-народната комисија која ги одредувала границите на Црна Гора. Нив им ја посветил книгата.10) Негови блиски пријатели биле дубровничкиот гроф, дипломат и писател Медо Пуциќ и славис-тот Перо Будман, автор на Prakticne gramatike ruskoga jezika za samouke. Како руски воспитаник и работник тоа на одреден на-чин секако и посебно ги поврзувало. Тие биле и тројцата прет-платници од Дубровник на Зборникот на Миладиновци. Престо-јувал и во Загреб каде што другарувал со Мирко Боговиќ и Иван Кукуљевиќ Сакцински. Поетот и просветител Боговиќ, уредник на списанието Neven, објавил два патописа на Петкович за него-вите средби со хрватските и словенските патриоти и за впечато-ците од посетите во р^б^ЈБубљана и Грац (бр. 27, 9 септември 1859 и во бр. 47,18 ноември 1859).

Соработката меѓу Петкович и Боговиќ била подолготрајна и плодна. Најдобра илустрација за тоа се информациите од спи-санието Neven. Неговата редакција во бројот 37 за 1852 година, им најавува на своите читатели оти ќе ги објави насловите на списанијата кои излегуваат во Петроград, кои нам детално ни ги достави нашиот добар пријател С. Димитриев Петкович. Че-тири броја потоа (бр. 41, 1852) публикуван е подолгиот попис Različiti časopisi Petrogradski (стр. 647-649) кој на посебен лист му ги доставил на Боговиќ во своето писмо. Бидејќи тој попис Боговиќ и го публикувал, може да се смета за прв научен труд на Петкович објавен во едно хрватско списание.čПосебен впеча-ток на Петкович оставил преродбеникот, поет, драмски писател, патописец и фељтонист, историчарот Иван Кукуљевиќ Сакцин-ски. За време на престојот во Загреб, се запознал и со огромната вредност на библиотеката на Кукуљевиќ. Сметал дека во неа треба да ги достави и своите дела. Тоа го остварил и тие се во пописот на библиотеката. На Кукуљевиќ му биле познати сите работи што неговиот македонски пријател ги имал публикувано во 1852 и во 1853 година. Во својата статија Неколку зборови за новата бугарска литература, објавена во Zagrebački katolički list (br. 17, kn. 9, 1858, str. 134-138), набројува четири дела на Петкович. Меѓу неговите хрватски пријатели треба да се забеле-жи и писателот Јосип Сундечиќ.

Vasil Tocinovski

94

Андрија Д. Петкович како руски конзул за цела Хрватска и Славонија во Риека минал цели две децении (1873-1893). Бил мошне успешен, почитуван и одликуван дипломат. Извонредно комуникативен, остварувал средби со значајни личности на то-гашниот општествен и политички, дипломатски и културен свет. Посебно ја одбележуваме средбата со црногорскиот кнез и го-лем поет Петар Петровиќ Његош во 1893 година. Земал посебно учество во културниот живот на градот, бил член на повеќе неј-зини институции, работел на меѓународната културна соработка посебно со гостување на руски уметници и повеќепати бил до-натор во акции за сиромашните и гладни луѓе.11)

Бележитиот македонски револуционер, новинар и публи-цист Георги Капчев со публикување на книгата Македонија или гласот на робот (1898, Загреб) ја отвора новата страна на поли-тичка соработка меѓу Македонците и Хрватите. Неговите па-тишта во остварување на целите и задачите на светото македон-ско национално револуционерно движење, по задача на ВМРО, го водат во родната Македонија, Бугарија, Романија, Русија, Ср-бија, Италија, Словенија, Швајцарија. Неколку месечниот прес-тој во Загреб во себе ја симболизира лебедовата песна на учени-от и мудар охриѓанец, по која како да исчезнува неговото маке-донствување. Единствено и само на хрватски терен светлоста на денот можела да ја види неговата тестаментална книга како сво-евидна и вредна претходница на Мисирковата За македонцките работи. Ја имал моралната и материјална поддршка на многу-бројните хрватски пријатели. На страниците од весникот Obzor под заеднички наслов Глас од Македонија и со псевдонимот Га-личанин ги објавил статиите кои потоа и ја создале содржината на Македонија или гласот на робот. За еден месец доживела три изданија; две на хрватски и едно на бугарски јазик.

Во Загреб Капчев ќе го покрене и ќе издаде три броја на петнаесетдневикот Makedonija. Текстовите биле пишувани на хрватски, германски и бугарски јазик. Редакцијата на весникот Hrvatska domovina (Zagreb, br. 208, 23 studenog 1898, str. 1) во уводникот За Македонија меѓу другото, нагласува дека наша должност е, не само затоа што станува збор за наили браќа, туку затоа што ние и самите не сме слободни, да го поддржи-ме секој обид за слобода. Затоа ја прифаќаме пригодата на на-

Stoletni opstojbi

95

шата општественост да и ја претставиме програмата на но-виот весник, да ја образложиме и токму заради тие причини to препорачуваме новиош весник. Таа работа едноставно било не-возможно да се збидне во друга земја. Одговор на тоа дава ре-дакцијата, забележувајќи оти токму од тие причини господинот Капчев решил својот весник да го печати во Загреб, зашто ние Хрватите немаме аспирации на тие турски покраини за кои по-крај Турците, се борат уште и Бугарите, Србите и Грците, ду-ри и Романците.

Книгата Македонија или гласот на робот на Георги Кап-чев ја извршила сопствената мисија. Загреб бил извонреден цен-тар од кој на европската јавност и дипломатија можел да им ја соопшти идејата за независна и слободна Македонија. А во неа на највредносен начин се сублимирани придобивките што ги проповеда просветителството. Автономијата на Македонија која ја гледа во рамки на една југословенска конфедерација, наспре-ма тогаш популарната балканска федерација, децидно ги бара самостојноста и слободата на Македонија како државна целина која има свој народ, двапати го користи и поимот нација, a неј-зината традиција и континуитет имат и сопствена култура, лите-ратура, јазик и црква. Оттука и посебно инсистира за обновува-ње на Охридската архиепископија.12) Инспириран од револуци-онерната и пропагандна дејност на македонскиот пријател, пое-тот Аугуст Харамбашиќ ја напишал песната Bugarskoj braċi u Makedoniji која била поместена како уводен текст во книгата на Капчев.

Во приопштување на хрватската литература во македон-ската книжевна средина посебно интересни се примерите со Ев-тим Спространов и Крсте Мисирков. Спространов ја превел пое-мата Смртта на Смаил-ага Ченгиќ од Иван Мажураниќ за кого запишал оти е еден од познатите хрватски поети, a најдобра творба му била токму оваа поема. Објавувањето и било прифа-тено со највозвишени пофалби од целиот јужнословенски лите-ратурен свепл. Делото го превел од неговото седмо издание, па емотивно забележал оти опеаниот живот и настаните во поемата го потсетиле на неговите доживувања, на времињата на турско-то ропство, па како ука и поука го превел во име на браќата од Македонија, кои сеуште се наоѓале под јаремот. Успеал две пе-

Vasil Tocinovski

96

ења да објави во списанието Искра (год. 5, кн. 11, стр 513-528; кн 12, стр. 627-638). Посебно се интересирал за општествено-по-литичките збиднувања во Хрватска особено околу идејата за панславизам, односно за југословенско заедништво. Од тие при-чини подоцна ќе ја испее и песната / посвета Радиќ кого го имал за свој истомисленик од редовите на хрватската интелигенција. За него тоа бил искрен, праведен, мирољубив човек, кој работел за сите јужни Словени и оти сакал меѓу нив да владеат слобода-та, еднаквоста, братството, а нивното обединување да биде врз еднакви и слободни правила, да биде спроведено по пат на жел-ба, а не по пат на сила.13)

Животните и творечки врвици на Крсте Мисирков блес-котно ги сумираат искуствата на македонскиот 19. век и визио-нерски ги посочуваат патиштата во иднината на новиот маке-донски 20. век. Подготвувајќи го првиот број на списанието Вардар (1904) од хрватски на македонски јазик ја препеал поз-натата песна Патник од Петар Прерадовиќ. Добро го знаел сев-купното дело на бележититот илирски поет, па се поставува са-мо по себе прашањето зошто токму таа песна ја одбрал за при-општување и објавување? Мисирков и Прерадовиќ по многу не-шта имаат блиски судбини. Автобиографското во песната од ед-на и нејзините пораки од друга страна, станале тестамент не са-мо на поетот, туку и национален и културен народен манифест. Повикот на Прерадовиќ кон сите раселени и одродени чеда да им се вратат на својата татковина и на родното огниште, на соп-ствениот народ и на мајчиниот јазик, да се вратат во Хрватска јасно ги одразувал мислата и смислата за националната сратеги-ја за Македонија што ја имал Мисирков.14)

Македонско-хрватските книжевни и културни врски обос-трано го изградиле своето тројство. Хармонијата и совршенство-то, почитта и довербата, љубовта и соработката, редот и дистан-цата ќе ги илустрираме низ два премера. Како вредности во кои се вклучило и нашето катадневие. Токму во оваа братска сло-венска земја светлината на денот можеле да ја видат златните и судбински книги на македонскиот народ. Од Зборникот на Ми-ладиновци (1861), преку Македонија или гласот на робот од Ге-орги Капчев (1898) до стихозбирката Бели мугри на Кочо Рацин (1939). Судбината ни малку случајно, туку со морална и матери-

Stoletni opstojbi

97

јална поддршка за обелоденување на Рациновиоте стихови ќе посака од Самобор да потече и забрзаниот развиток на совреме-ната македонска литература. По првиот препев на песната Пат-ник од страна на Мисирков (1904), следува вториот препев на Гого Ивановски (Петар Прерадовиќ, На родот и на јазикот, изд. Култура, Скопје, 1967, стр. 9-12). Книгата на Прерадовиќ со де-цении ќе биде задолжителна лектира на многу генерации сред-ношколци. По распаѓањето на СФР Југославија, пак ни малку случајно Гане Тодоровски ќе го понуди и третото нејзино пома-кедончување во 2003 година. Да констатираме оти песната Пат-ник на Петар Прерадовиќ ја остварила сопствената историска мисија и во преломните времиња на македонската опстојба.

Македонската интелигенција стекнува европско образова-ние. Европски се нивната мисла и размислувања, однесувањето, манирите и облекувањето, визиите за човекот, светот и животот. Нивна филозофија е цивилизацискиот модел во кој индивидуата, субјектот го искажува и го остварува своето јас наспрема колек-тивното меморирање на ние. Тоа се егзистенцијалните мери во кои мислат и дејствуваат македонските просветители. Наспрема општествено-политичките состојби кои ги забавуваат сите дви-жења и процеси во Македонија, а тоа историјата немилосрдно и жестоко го казнувала и го наплатува, погледите и чекорите ита-ат во Европа. Во човековото пресоздавање и превоспитување надминати се балканските норми на опстојба. Македонските просветители имаат извонредно добро образование и знаат по неколку класични и европски јазици. На нив не само размислу-ваат, туку и говорат, пишуваат и преведуваат. Да се присетиме на некои од нив: Партенија Зографски, Димитар В. Македонски, Григор Прличев, Димитрија Миладинов, Рајко Жинзифов, Јор-дан Хаџи Константинов Џинот, Константин Д. Петкович, Кочо Г. Молеров, Георги Капчев. Воведувањето на народниот јазик во книгите и во богослужбата не биле само мисла и акција на Крчовски и на Пејчиновиќ, на печатарот Синаитски, туку тоа се и народни дела. Нивни мецени биле македонските занаетчии и трговци.

Балканот бил зјапната понорница исполнета со мрак, нетр-пеливост, омраза и злоба. Македонците точно знаат и затоа упорно се обраќаат кон бездушна Европа, оти нивни противни-

Vasil Tocinovski

98

ци не се големите сили, туку први и најлути непријатели се сосе-дите Грција, Бугарија и Србија. Нивните интереси и пропаганди биле тестаментирани во минатите столетија, жестоко се пресмет-нувале со современоста, а иднината само навестувала нови дел-би и преселби, крварења на Македонија. Тие поразителни и бол-ни вистини само ќе ги потврди во својот почеток новиот 20. век. Излегувањето во Европа не било ни малку лесно и едноставно. Две жестоко спротивставени страни кои ги имаат и ги почитува-ат сопствените интереси и цели. Панславизмот кој се повеќе се наметнувал од романтичниот идеализам како сопствена иденти-фикација го презел политичкото значење. На сопствена кожа тоа го почувствувале многу Македонци. Оценките биле непогреши-ви, најчесто премолчувани, но разбрани, па се барале нови реше-нија. Движењето од втората половина на 19. век во прегратките на сесловенската мајка Русија за обединување на сите Словени, православни и католици, следејќи ја прецизно руската нацио-нална програма се престорило во панславизам.

Заеднички за словенските народи биле стремежите за ос-лободување од ропството и отворање на новата историска стра-ница во која неминовно се наметнале себеспознавањето и вели-чеството на јас кои се надградувале на традицијата и континуи-тетот на секој народ како посебна целина. Тогаш апсурдно е да се постави прашањето за било какво обединување. Верувањата во братската помош биле целосно уништени. Поддршката на православните браќа биле лаги и лицемерие, интриги и афери. Маќеата Русија не била заинтресирана за македонското праша-ње. Своите интереси едноставно и долгорочно во таа заборавена земја ќе ги реализира преку балканските државички Грција, Бу-гарија и Србија. А од нив Македонците бегале како од оган. Во средината на 19. век ни малку случајно се појавило и унијатско-то движење кое ветувало подобар живот и иднина за маке-дон-скиот народ. Делбата меѓу панславизмот и илиризмот била не-миновна.

Наспрема сите делби и недоразбирања, конфронтации и битки македонската интелигенција била единствена во барањата за остварување на сопствените вековни идеали за автономија на Македонија. Концепциите за балканска или југословенска, за федерација или конфедерација се логички стапки во тие проце-

Stoletni opstojbi

99

си. Меѓу два огна мудроста се состои во изборот меѓу поголемо-то и помалото зло. Зошто во мајка Русија никој не сакал да го слушне Константина Миладинов за публикување на Зборникот со народни умотворби, a бил руски студент, ниту пак Георги Капчев, кој исто така студиите ги завршил таму, ја пропатувал речиси пола Европа, ама пак никој не му подал братска рака да ја објави Македонија или гласот на робот. Рековме оти во жи-вотот категоријата случајност не постои. Така Загреб и Хрватска станале македонистички центри. Можело послободно да се ди-ше, јасно и гласно биле говорењето и дејствувањето. Возвратна-та мера и во тие меѓуодноси имала сопствена цена. На пример за бискупот Штросмаер не била проблем неговата материјална поддршка на Зборникот на Миладиновци, таа била безначајна, но долгорочни и трајни биле интересите на неговата дипломати-ја.

Хрватскиот илиризам и македонското просветителство ос-твариле извонредно добра соработка и резултати. Посредно или непосредно во неа биле вклучени од македонска страна најзна-чајните имиња како Константин Миладинов, Константин и Ан-дреја Д. Петкович, Георги Капчев, па Григор Прличев и Кузман Шапкарев, до Евтим Спространов и Крсте Мисирков. Првенците секогаш се оние кои ги поставуваат патиштата по кои својот на-род го водат во слобода и иднина. А тие на македонско-хрват-ските книжевни и културни врски им ги даваат полното значе-ње, вредност и трајност. Единствено со можноста да се биде слободен човек кој во себе го има среќниот човек. Настрана од политиките и дипломатиите, постои една би рекле, олеснителна околност. Да не ви бидат разграбени народот и земјата. А тоа из-вонредно впечатливо го покажува и цитираниот уводник на Хр-ватска домовина по повод појавувањето на првиот број на спи-санието Македонија на Георги Капчев.

Стратегијата на македонските интелектуалци бара да би-деш свој и на своето. Да опстојуваш на сопствениот корен, со и за својот род и пород. Во тие и такви процеси имале подоста по-мош и од хрватските собраќа. Најмногу токму тие ги прифаќале во својата татковина, па иако и самите биле под ропство, нико-гаш не ги заборавиле ни моралната ни материјалната поддршка кон другиот за изјава и пројава на неговиот национален иденти-

Vasil Tocinovski

100

тет. Притоа ја имале географската положба да бидат голема вра-та за влез во Европа. He биле себични, неа ја отворале како мож-ност и за раскрилување на другиот. Науката ги отфрла емоциите и чувствата, а единствено ги признава и ги прифаќа историските аргументи. Тогаш и само првичен поглед на местото и значе-ње-то во врските меѓу хрватскиот илиризам и македонското просве-тителство ја покажува бесмислената споредба за придонес во таа смисла на Грција, Бугарија и Србија. Врските меѓу два народа, држави и култури ја имаат вредноста ако се заедничко исчекору-вање во цивилизацијата на човештвото. За жал и старите и нови-те правила си опстојуваат како такви и во нашиов 21. век.

1. Валентина Миронска-Христовска, Македонското прашање во ли-тературниот 19. век, изд. Институт за македонска литература, Скопје, 2009, стр. 39.

2. Валентина Миронска-Христовска, Просветителството во Македо-нија, изд. Институт за македонска литература, Скопје, 2005. Од истата авторка да се види Македонската преродба, изд. Институт за македонска литература, Скопје, 2007.

3. Goran Kalogjera, Prilozi istrażivanju makedonske povijesti knjiżevnosti, izd. Sovremenost, Skopje, 2009, str. 9.

4. Харалампие Поленаковиќ, Bo екот на народното будење, изд. Мисла, Скопје, 1973; Студии за Миладиновци, изд. Мисла, Скоп-је, 1973; Студии од македонскиот фолклор, изд. Мисла, Скопје, 1973; Студии за македонскиот фолклор, изд. Македонска книга, Скопје, 1988; Студии за Миладиновци, изд. Македонска книга, Скопје, 1988; Книжевно-историски прилози, изд. Македонска книга, Скопје, 1988; Студии од македонскиот фолклор, изд. Кул-тура, Скопје, 2007; Во екот на народното будење, изд. Култура, Скопје, 2007; Студии за Миладиновци, изд. Култура, Скопје, 2007; Книжевно-историски прилози, изд. Култура, Скопје, 2007; Во зборот на современиците, изд. Култура, Скопје, 2007.

5. Goran Kalogjera, Hrvatsko-makedonske knjiżevne veze, Izdavački centar, Rijeka, 1988; Hrvatsko-makedonske knjiżevne veze, Drugo dopunjeno izdanje, izd. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb, 1996; Хрватско-македонски литературни врски, изд. Современост, Скопје, 2008; Jużnoslavenska knjiżevna prożimanja, izd. Matica hrvatska, Rijeka, 1991; Komparativne studije makedonsko-hrvatske, izd. Hrvatsko filološko društvo, Rijeka, 2000;

Stoletni opstojbi

101

Braċa Miladinovi - legenda i zbilja, izd. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb, 2001; Браќата Миладиновци легенда и стварност, изд. Современост, Скопје, 2005; Racin u Hrvatskoj, izd. Hrvatsko filološko društvo, Rijeka, 2000; Poveznice makedonsko-hrvatske, izd. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb, 2006; Prepoznavanja, izd. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb, 2007.

6. Васил Тоциновски, Коренот, изд. Современост, Скопје, 2008, стр. 60-70.

7. G. Kalogjera, Prilozi istrażivanju makedonske povijesti knjiżevnosti, str. 81-94.

8. Јордан Хаџи Константинов-Џинот, Приредил Блаже Конески, изд. Мисла, Скопје, 1987.

9. Гане Тодоровски, Веда Словена, изд. Македонска книга, Скопје, 1979.

10. Мирољуб М. Стојановиќ, Константин Д. Петкович и Црна Гора, изд. Македонска книга, Скопје, 1987.

11. Irvin Lukeżiċ, Povijest riječkih konzulata, izd. Adamiċ, Rijeka, 2004, str. 91-94.

12. Васил Тоциновски, Предвесници, изд. Академски песат, Скопје, 2009, стр. 37-83.

13. Валентина Миронска-Христовска, Интересот на Евтим Спростра-нов за хрватската литература, Македонско-хрватски книжевни и културни врски, изд. Институт за македонска литература, Скопје, 2009, стр. 99-106.

14. Vasil Tocinovski, Makedonski prepjevi pjesme Putnik Petra Preradoviċa, Hrvatsko-makedonske knjiżevne i kulturne veze, izd. Filozofski fakultet Sveučilišta u Rijeci, 2008, str. 139-148. Истото во Коренот, изд. Современост, Скопје, 2008, стр. 16-25.

Vasil Tocinovski

102

КОНСТАНТИН МИЛАДИНОВ ВТЕМЕЛУВАЧ НА МАКЕДОНСКО-ХРВАТСКИТЕ КНИЖЕВНИ

И НАУЧНИ ВРСКИ Времето и просторот во кои се појавува македонската биб-

лиска книга Зборникот на браќата Димитрија и Константин Ми-ладиновци претставуваат совршено единство. Книгата го отво-ра патот на македонскиот романтизам кој длабоко навлегол во својата зрела фаза со зборот на мајчиниот македонски говор. Таа и таквата постапка децидно ја заоруваат најдлабоката бразда во конституирање и афирмација на македонската национална мис-ла и акција. Неговите естетски вредности се оној предзнак кој ќе предизвика првичен и поинаков однос на старата и одважна да-ма Европа оти некаде на далечниот Балкан постојат заборавени еден народ - Македонци и една земја - Македонија кои ете одед-наш ги откриваат и уверливо ги потврдуваат сопствените тради-ции и континуитет. Далеку од нејзините очи и срце тие стенкаат под ропство со столетија и жилаво опстојуваат. Библиски непо-корни и неуништиви со лична потврда на тезата оти на почето-кот бил и вечно останал зборот. Во тоа совршенство се отвораат и првите страници на македонско-хрватските книжевни и култу-рни врски како миг на сопствената современост/актуелност кои се моќна алка со минатото како традиција од една и со иднината како обврска од друга страна. Нема и не постои поубедлив аргу-мент не само за македонствувањето, туку и воопшто за постое-њето и за опстојувањето задоено со мајчиното млеко како свет благослов и како траен аманет и завет.

Тоа комплексно прашање извонредно добро и мудро го покажува и докажува Наташа Аврамовска. Всушност би рекле, таа го напишува тестаментот за публицистичката дејност на Константин Миладинов. Нејзината конечна објава по самобит-ната народност би можела конкретно да се формулира: Само-битноста на македонскиот културен идентитет може да се утврди во утврдувањето на сопствениот културен идентитет

Stoletni opstojbi

103

на син на усното женско предание. Во деветнаесеттиот век тоа е начин да се огласи сопствената самобитност вон запад-ната вкрстеност на идентификациските маркери, какви, на пример, во Македонија практикува турската истражна пос-тапка при легитимацијата на своите испитаници: Грк или Бу-гарин? / Патрик или Егзарх? А дека тоа значи радикално нова објава, која Миладинов ја изнесува во своето последно публицис-тичко огласување, Предговорот кон Зборникот на народни песни, ќе илустрира и самото потсетување на односот на Ки-рил Пејчиновиќ кон женското знаење/паметење во првите де-цении на 19 век. Она што во основа на Пејчиновиќ му пречи во неговата сатанизација на женското паметење е токму негови-от народен, фолклорен карактер кој ги памети и предхристи-јанските, пагански култови и обичаи. Двогласно со Крчовски ја осудуваат бесовската, односно, дјаволска народна песна, чиј митски светоглед, кај Џинот, во неговите граѓански просвети-телски заложби е рехабилитиран низ неговата граѓанска про-филација.1)

Непроценливото македонско духовно богатство е сочува-но и така е запишано од македонската жена. Дека ова најмалку е податок од формален карактер, тестаментално тоа го покажува Аврамовска. Легитимацијата на културното постоење во соци-јалниот статус на жената – чуварка на акустички компроми-раното знаење на заедницата е легитимација на културната само-битност содржана во усноста на зедницата. Макар гра-фички неразлачиви, запишани со исто писмо, подведени под ис-то татковинско презиме, имено, како бугарски – македонските песни во Зборникот на браќата Миладиновци ги препознаваме по акустичката блискост со која се огласува нашиот мајчин ја-зик. А за тоа не е потребно да бидеме лингвисти. Дури ниту писмени. Акустичката слика/знаење на нашата општествена врска е претпоставка на секое наше разбирање, препознавање и огласување. Со Зборникот на Миладиновци самобитноста на македонската култура стапува во светот на легитимните идентитети на начин на жена. Овој начин на опстојување Не-беска Тимјанова на Андреевски лапидарно ќе го формулира: Мое име – твое презиме. Веројатно оваа култура има веќе и несвес-но антиципирано нешто од женското вековно историско ис-

Vasil Tocinovski

104

куство. Но она што уште еднаш сакам да го нагласам е тоа де-ка во Предговорот на овој Зборник на тоа искуство Констан-тин Миладинов во неговото аргументирано излагање му избо-рува легитимитет.2)

На трнливиот пат кон остварување на животниот сон на струшките браќа нивниот Зборник да биде отпечатен оти само така може да биде и трајна национална трага за мислата и сми-слата на нивните животни и творечки врвици, помладиот Кон-стантин неминовно се здобил и со вредноста за потврда на една друга негова историска мисија. Даровит и работлив, истраен и мудар, секогаш со потребни дистанца и мера во извршување на обврските и задачите во отворање на страниците за разбирање, почит, доверба и соработка меѓу Македонците и Хрватите ја презел на себе позицијата на основоположник. Во полната и на-јубава смисла на зборот Константин Миладинов е втемелувач на македонско-хрватските книжевни, културни и научни врски. И таа улога не е само татковински долг и задача. Високо се издиг-нува над тоа ниво и ги добива најсветите, единствени и незамен-ливи мајчински атрибути кои ги открива и посведочува прва и првично Наташа Аврамовска. Тоа мајчинство нежниот и кревок, но упорит и доследен млад Македонец го потврдува со секој збор и во секоја постапка.

Во животот нема случајности. Егзистенцијата точно ги из-мерила и ги премерила сите нешта во човекот, животот и светот. Значи, нема никакви отстапувања и од седумесечната ѓаковачка приказна за Константин Миладинов и Јосип Јурај Штросмаер. Константин беше вонредно мил, скромен, тих и притоа мошне интелегентен. Тој би претставувал гордост за секој народ. Ако имаше среќа да живее, сигурно би станал полезен на својот на-патен народ. Се сеќавам, во многу случаи, одушевен од негови-от ентусијазам, го бакнував како свој мил и еднороден син. Мо-жам да ве уверам дека неговата смрт ми причини огромна жа-лост, запишал Штросмаер. Според неговите сведочења почиту-ваниот и сакан штитеник на татковската грижа и совети умеел да одговори со мајчинска грижливост. При сегашниве услови во кои се наоѓа нашиот народ, не само свештениците, туку и ние цивилите треба да сме свештеници. Не само по нашите мож-ности да ја шириме просветата и да го подготвуваме народот

Stoletni opstojbi

105

за слобода, туку и да се жртвуваме ако е потребно, да ги поло-жуваме нашите животи и крвта за својот народ, што не е се-како помало дело од свештенството. Секоја работа во животот има своја сопствена цена. И пак во име на мајчинството нико-гаш не останал должник, туку сите сметки ги подмирил, та му биле чисти и мирни совеста и соништата, му останале свети идеите и идеалите.

Средбата и соработката меѓу Миладинов и Штросмаер не е само важна, туку би рекле таа е елементарна/пресудна алка ме-ѓу хрватската и македонската култура. Така беа воспоставувани и беа зацврстувани плодотворните врски меѓу македонските и хрватските културни труженици во духот на Штросмаерова-та словенска мисла. Тоа беше во мошне важното раздобје во историјата на македонскиот народ кога во шеесеттите годи-ни на 19 век, како плод на преродбенското движење, почна да се поставува прашањето на литературниот јазик. Во тоа насто-јување особено важна улога одиграле браќата Миладиновци кои со својот Зборник на усното поетско творештво потврдуваат еден аспект од македонската книжевна традиција. 3) Средбата со Штросмаер е нешто секако посебно. Не само што бискупот ветил помош, туку го советувал, или уште поточно го наговорил Константин целокупниот материјал кој бил запишан со грчко писмо, да се препише/напише со кирилично писмо и со него да биде подготвено изданието со што на најдобар начин може да се покажат карактеристиките на јазикот на кој песните и биле ис-пеани.4) Така оваа соработка ги потврдила и светлите и мрачни, или секако подобро речено убавите и грди нешта. Како потврда повеќе оти нема случајности во егзистенцијата. Покрај оваа за-дача и заслуга, несомнена е заслугата на бискупот во афирмаци-ја на Зборникот ширум европската културна и научна јавност, без неговото име и авторитет таа секако не би го имала тоа ниво, како што мораме да се однесуваме критички и кон сопствената понизност за гревот на бискупот во преименување на светата македонска книга. Според народната мудрост особено гревот, како и другите нешта се простуваат, но, не се забораваат.

На средбата во Виена младиот Константин Миладинов до-аѓа со сопственото вредно и вредносно искуство. Обемниот ма-теријал на Зборникот и безуспешните обиди тој да биде публи-

Vasil Tocinovski

106

куван му ги покажале сите лица на животот и на светот. Не рет-ко тие и таквите сознајби го доведувале и до очајание. Го има преводот на книгата Православни црковни братства во Југоис-точна Русија од Јоан Флеров. А во него на најубав и највредно-сен начин е посведочена мајчинската грижливост. Константин Миладинов игради свој јазичен стандарт, го образложи него квалификувано во Предговорот кон Зборникот и добро го при-мени во придружните текстови кон Зборникот и особено во сложениот превод на Православните црковни братства, на-правен некоја година (1858) пред појавата на Зборникот. Така преводот и овој пат се покажа како значаен во изградбата на јазичната норма, како што беше тоа случај и во првите години на веќе официјално кодираниот македонски литературен јазик, во времето кога имаше далеку повеќе преводна одошто ориги-нална литература (од публицистика до белетристика).5) Со него се грстката песни кои го посведочуваат како прв и значен, како вистински македонски лиричар и романтичар. Пријателс-твата и соработката со широк круг на познати и почитувани сла-висти од Русија, како и со словенофили од други земји. А сето тоа му било добро познато на Јосип Јурај Штросмаер.

Подготвувајќи го за печат Зборникот Константин Мила-динов меѓу другото, природно ја почувствувал потребата за но-ви творечки заложби. Приопштувањето и посебно комуникаци-јата во една нова, друга и беспоговорно поинакви/различни кул-турна и јазична средина и традиција бараат додатни напори. Та-ка се јавила потребата да се напише уводен/предговорен текст со кој би требало да се објаснат и да се протолкуваат бројни пра-шања. И идејата и реализацијата се во Ѓаково. Во овој свој текст како да го заокружува светото тројство на сопственото публи-цистичко дело: Предговорот кон Православните црковни брат-ства во југоисточна Русија, предговорот или коментарот на ра-кописот од архивата на Охридска архиепископија и Предговорот кон Зборникот на народни песни. Првиот критичко-научен при-лог во македонската лингвистика и критичка рецепција на кни-жевноста извонредно добро го проследува и го коментира Весна Мојсова-Чепишевска. Условната поделеност на Предговорот опфаќа два дела. Македонската лингвистичка мисла е назнака на првиот, а македонската критичка рецепција на книжевноста е

Stoletni opstojbi

107

знак на вториот дел. Така теоретскиот квалитет произлегува од фактот што овие неколку странички ја даваат поетиката на народната песна во чии рамки најпрвин се фрла акцент на културолошкиот аспект, а потоа исклучиво на литературниот и тоа преку генологијата и вереологијата. Сите поместени песни во Зборникот се слушани од жени, со што Константин укажува на една специфика на македонската народна песна. Посебно провокативни се некои негови констатации со врска со улогата на жената во чувањето и негувањето на фолклорната традиција.6) Посебно задржувајќи се на народното оро смета дека тоа е училиште во кое се усовршувала македонската народ-на поезија. Со оваа своја констатација тој укажува не само на литерарниот, туку и на музичкиот и тоа и на инструментал-ниот (преку звукот на гајдата или другите свирби) и на вокал-ниот (преку пеението) и секако на драмскиот аспект (преку описот на самото оро) при изведбата на народната песна. Што значи дека овој дел од текстот научно се проширува во полето на музикологијата и кореографијата.7) И тука не ретко, како по некое непишано правило редовно го забораваме мајчин-ството, имено да си припомниме и за третиот брат од славната семејна лоза Наум Миладинов, еден од шесте синови на Султана и Ристе Миладиновци.

Научната мисла е едногласна во оценката оти во Предго-ворот Константин Миладинов покажува и потврдува високо фи-лолошко и фолклористичко знаење и умеење со што ќе ги поста-ви трајните темели на македонската фолклористичка наука. Кла-сификацијата на песните, завршниот дел кој се чита како прв прилог во критичката рецепција на книжевноста, и секако при-тоа, во оваа така именувана мини-поетика не пропуштил да про-говори за едно клучно прашање какво што е поврзаноста или ин-терлитералните соодноси остварени во облик на интертек-стуални корелации. Следејќи ги Миодраг Друговац и Гане Тодо-ровски, Мојсова-Чепишевска заклучува оти не е нескромно на Константин Миладинов да се гледа како и на основоположник на современата македонска критичка мисла.8) Пишувајќи на зададената тема Георги Сталев е дециден: Двата последни дела од Предговорот, колку и да се различни по содржина, ни се чи-нат и денеска најинтересни: едниот го има значењето на прво-

Vasil Tocinovski

108

тност во строго научна смисла и се однесува на прашањето за класификацијата на народната поезија во нашата наука; дру-гиот е еден вид импресионистичка размисла за суштината на народните песни, при што - пак во научна насока – се даваат, опишуваат стиховите во метрички рамки.9)

Но, и тоа не било доволно за комуникација и уште повеќе за соодветна прифатливост на Зборникот во новата/новите кул-турни и јазични средини. Така Константин Миладинов станал и автор на првиот македонско-хрватски диференцијален речник. И идејата и реализацијата се во Ѓаково. Со чест и гордост можеме да гласноговориме оти во овој проект тој на најубав начин ги вградил своето знаење, стрпливост, вештина и умешност или ед-ноставно чудесно ја споил својата личност на даровит човек и на зналец. Првата информација за речникот е на страниците од вес-никот Pozor а кој би требало да биде од помош на хрватските читатели за подобро разбирање на македонското народно творештво. Оваа лексикографска работа на Миладинов ни малку не е неочекувана и изненадувачка. Еден од неговите највредни и најдобри проследувачи Горан Калоѓера забележува оти имајќи го предвид неговото солидно образование, не би требало да се сомневаме во неговите можности да состави еден ваков речник кој навистина бил потребен, од причина што Зборникот првен-ствено и во најголем дел бил распростаранет токму во Хрват-ска. Врпочем, Константин планирал да се обиде и како грама-тичар, па затоа и треба да веруваме дека речникот во сушти-на е негово дело со асистенција на еден или повеќемина образо-вани Хрвати.10)

По првата објава подолго време, иако Зборникот бил рек-ламиран, во сите новинарски известувања за неговиот проект во Ѓаково нема ниту збор. Тоа секако потврдува оти тој на почето-кот не бил дел од неговата концепција, туку подоцна, при него-вото завршување се наметнал сам по себе. Константин што е најверојатно, лично се зафатил со таа работа и имал намера да објави речник со околу 2000 збора. За време на престојот во Ѓа-ково Константин можел во бискупската библиотека да ги види делата на некои хрватски лексикографи, па нивните речници да ги земе како пример за својот.11) Притоа во прилог на ваквите пишувања да додадеме оти во Константиновата библиотека со-

Stoletni opstojbi

109

чувани се Мажураниќевата Slovnica hervatska и Бабуќевата Slovnica ilirska. Мудрецот и зналецот го идентификува и Оливе-ра Јашар-Настева устакнувајќи дека замислувал еден вид дифе-ренцијален речник, речник кој би содржел помалку фреквентни зборови и дијалектизми, т.е. зборови карактеристични за маке-донскиот јазик и следователно понепознати за новата јазична средина во која се објавувал Зборникот.12)

Никогаш работите не можат да бидат одредени, уште по-малку детализирани до крај. Така од повеќе објективни и позна-ти причини заради обемот на Зборникот, неминовно дошло и до скратување на речникот. Така вистинскиот речник од најавува-ните а со тоа очекувани две илјади збора, светлината на денот ја видел во едно скромно и скратено издание од 461 збор. Од него-вото публикување имал намера и наполно да се откаже, но во последен момент како да се предомислил и сепак ја вградил скратената верзија во целината на книгата. Гледано од денешен јазичен аспект добар дел на зборовите застапени во речникот можат да се определат како архаизми или дијалектизми или пак зборови карактеристични за јазикот на народната поези-ја... Објаснувањата на хрватски се повеќе од добри, преводот е коректен, а синонимите, кои понекогаш се придодадени, мо-жат да се карактеризираат како добро одбрани и соодветни. Разгледувајќи го овој Константинов речник во неговата скра-тена верзија не можеме да се ослободиме од впечатокот оти и овој прилог во Зборникот го сработил многу добро и оти со по-мош на лингвистички образован свештетник или семинарист (или повеќемина) успешно го завршил. Константиновата рабо-та на речникот и неговото настојување македонските зборови да му бидат што посоодветно пртолкувани на хрватскиот чи-тател, укажува на неговото чувство за благодарност и почи-тување што ги чувствувал кон народот во чија што средина го остварил едно од капиталните дела на македонската култура и литература.13)

Понекогаш некој детал останува незабележан. Навидум тоа нешто мало и безначајно одеднаш во контекст на зададената тема има мошне битно место и значење. Зборникот, пишува Бо-рислав Павловски имал и одредена социолошкокултурна мисија во (јужно)словенски контекст. Еден од аргументите за вакво

Vasil Tocinovski

110

тврдење е пописот на имињата на претплатниците направен/по-дреден по градови. Интересно е оти сите градови со имињата и презимињата и со титулите или професиите на претплатни-ците се напишани со латиница до Белград по што имињата на преостанатите градови и претплатници се печатени на кири-лица. Било тоа знак на очекувана јазична толеранција во кон-текстот кој претендирал на сесловенско поврзување... Списокот на претплатници е своевиден социокултуролошки феномен што би требало да биде објаснет во контекст на она време и прили-ка.14) Од денешно гледиште тој список е пред се интересен по-пис на историски релевантни личности меѓу кои се и грофот Ме-до Пуциќ, Аугуст Шеноа, Ватрослав Јагиќ, Петар Прерадовиќ, доктор Јанез Блајвс, Антун Мажураниќ и други.

Следејќи го примерот на својот брат Димитрија Милади-нов, татко на македонското просветителство, кој со несебична помош и лични заложби успеал многу млади и даровити Маке-донци да ги испрати на студии во странство со стратегија оти утре ќе бидат предводници на својот народ во неговото цивили-зациско исчекорување и во изборување на сопствените нацио-нални и социјални права и слободи, таква мисија врз себе презел и Константин. Бискуповата приврзаност кон Константина мо-жеби најдобро ја потврдува примерот кога бискупот ја прифа-тил Константиновата молба да прими неколкумина младичи од неговата татковина на студии во загрепската семинарија.15) Ни малку случајно Загреб и неговиот Универзитет во периодот меѓу двете светски војни прераснуваат во најголем и најзначаен македонистички центар. Почетокот е конкретен: првите маке-донски студенти во Загреб доаѓаат благодарејќи на Штросма-ер, кој со тоа ја уодволил молбата на својот штитеник Конс-тантин Миладинов да прими на школување во Загреб неколку-мина млади Македонци.16)

Периодот во Ѓаково и работата над Зборникот е исполнет и со многу нови пријателства. Тоа се луѓе и соработници од кругот на Јосип Јурај Штросмаер. А тоа значи оти тие се прија-тели и на младиот Македонец, а меѓу кои се Иван Кукуљевиќ Сакцински, Фрањо Рачки, Таде Смичиклас, Антун Јакиќ, па Ма-то Шабариќ, Стјепан Бабиќ, Иван Сиќ. Во тој круг од пријатели е и Јурај Тортинац. Проследувачот на нивните врски Мирко Ќу-

Stoletni opstojbi

111

риќ нагласува дека нив ги поврзува Штросмаер за време додека Миладинов е во Ѓаково и интензивно работи на Зборникот. Во-очува неколку интересни податоци како идентификација во нив-ните животни и творечки врвици. Додека биле живи Миладинов објавил 14, а Тортинац публикувал 17 стихотворби. Ниту еден од нив притоа не се потврдил со самостојна поетска книга. Нив-ната поетика е идентична и е под знакот на романтичарско-прос-ветителските заложби. И неколку податоци од биографијата на Тортинац кои ги допираат целите и задачите од работните обвр-ски и на Миладинов. По завршување на гимназијата во Винков-ци, богословското образование го продолжил во Ѓаково и Пеш-ти. Како капелан минал во повеќе хрватски градови, а во 1850 година станал прв секретар на бискупот Штросмаер, па жупник во Брод на Сава. Во 1856 година бил поставен за раководител на бискупската канцеларија во Ѓаково, потоа каноник, опат, голем препошт и најпосле ректор на Ѓаковачката семинарија.17)

Појавата на Зборникот на браќата Миладиновци на свет-лината од денот во 1861 година, е страница испишана со златни букви. Таа ги отвори магичните порти и ги покажа широко от-ворените патишта на развиток и на иднина за македонската кни-жевност. Како традиција и континуитет на сопственото нацио-нално македонско препознавање и пресоздавање. Предупреду-вајќи и на врвното правило оти со сопствениот мајчин македон-ски јазик трајни сведоштва остануваат само вистинските високи естетски вредности. А тоа тие го покажаа и на збор и на дело. Ја потврдија нивната совршена хармонија. Во таа лебедова песна со едноставно и лесно за помнење име Зборник, со петте страни-ци Предговор и со првиот македонско-хрватски диференцијален речник,18) и секако притоа со акциите за кои стана збор млади-от Константин Миладинов моќно и неповторливо ја испиша и сопствената творечка страница. Со почит и респект, со дарба и мудрост во време и во простор хрватски ги воздигна чудесните бедеми како втемелувач на македонско-хрватските книжевни и научни врски. Тука би ја преадаптирале мислата/оценката на Га-не Тодоровски кога пишувајќи за Предговорот во Зборникот во негов стил гласноговори меѓу другото, оти со право можеме да констатираме дека овој прилог го маркира првиот македонски правопис. Да бидеш прв и првичен е света мисија. Тоа едностав-

Vasil Tocinovski

112

но е благослов. Тоа е само мајчинство. А во седум месечниот престој во Ѓаково со народниот благослов Кон стантин Милади-нов што ќе му допреше раката, се позлатуваше. Во тоа нема ни претерување, уште помалку била каква измама. Ако еднаш фр-леното семе постојано дава нови плодови, тоа ќе рече имало зо-што да се биде човек и да се човекува. А на таа миладиновско-хрватска нива во времињата потоа ќе дојдат новите македон-ствувања и на Георги Капчев и на Кочо Рацин. Тој златен конец си го везе сопственото писмо до денешни дни. Го испишува и нечујно потпевнувајќи постојано потсетува на неговиот втеме-лувач Константин Миладинов. Како да говорат неговата мисла и срце во еден постојан напор да бидат и да опстојат во еден ист чекор. Во еден глас со една единствена порака. Зашто во еднаш и кратко дадениот човечки живот ништо не е повторливо. Еден и единствен си останува и Македонијата Константин Миладинов.

1. Наташа Аврамовска, Белешки за публицистичката дејност на 2. Исто, стр. 170-171. 3. Милан Могуш, Важна алка меѓу хрватската и македонската

култура, Dani braće Miladinov / Денови на браќата Миладиновци (1998. - 2007.), приредил Благоја Јовановски, nak. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb, 2008, str. 51.

4. Josip Bratulić, Josip Juraj Strossmayer i braća Miladinov, Dani braće Miladinov, str. 107. 

5. Трајко Стаматоски, Јазичната норма на Константина Миладинов, Димитрија и Константин Миладиновци (140 години од смртта), стр. 45.

6. Весна Мојсова-Чепишевска, Првиот критичко-научен прилог во македонската лингвистичка и критичка рецепција на книжевнос-та, Димитрија и Константин Миладиновци (140 години од смрт-та), стр. 87. 

7. Исто. 8. Исто, стр. 89. 9. Георги Сталев, За судбината на Предговорот во Зборникот на

Миладиновци, Димитрија и Константин Миладиновци (140 годи-ни од смртта), стр. 35-36. 

10. Goran Kalogjera, Braća Miladinovi – legenda i zbilja, nak. Hrvatsko filološko društvo, Rijeka, 2001, str. 79. 

11. Исто. 

Stoletni opstojbi

113

12. Оливера Јашар-Настева, Лексикографски обид на Константин Миладинов, Животот и делото на браќата Миладиновци, изд. Ма-кедонска академија на науките и уметностите, Скопје, 1984, стр. 287. 

13. G. Kalogjera, isto, str. 81-82. 14. Borislav Pavlovski, Konstantin Miladinov – od Struge do Stambola,

Konstantin Miladinov, Да видам Охрид, Струга да видам / Da vidam Ohrid, Strugu da gledam, Priredio, pogovor napisao i bilješke sastavio Borislav Pavlovski, nak. Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj i Zavičajna naklada Žakan Juri, Zagreb – Pula, 2001, str. 110-111. 

15. G. Kalogjera, isto, str. 61. 16. Blajoga Jovanovski, Hrvatsko-makedonski odnosi kroz stoljeća, nak.

Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb – Osijek, 2002, str. 70. 

17. Mirko Ćurić, Konstantin Miladinov i Juraj Tortinac, Dani braće Miladinov, str. 67. 

18. Tome Sazdov, Vera Stojčevska-Antić, Dragi Stefanija, Georgi Stalev, Borislav Pavlovski, Makedonska književnost, nak. Školska knjiga, Zagreb, 1988, str. 128. 

Vasil Tocinovski

114

МАКЕДОНЦИТЕ И РИЕКА

Во хрватско-македонските културни и политички врски

посебно место и значење има и древната Риека. Почетоците се-како датираат од 9. век со прогонот на учениците на сесловенски-те просветители светите браќа Кирил и Методиј. Риечкото и ис-тарското подрачје се ценатр на глагољашите. Токму пишаниот збор како осознаен народен, мајчин македонски говор во војува-њето на просветителството ќе ги обнови тие врски и десет сто-летија потоа. Во 1861 година во Загреб под меценство на знаме-нитиот бискуп Јосип Јурај Штросмаер ќе излезе од печат капи-талниот Зборник на Димитар и Константин Миладиновци. Оваа библиска книга за Македонците светлината на денот единствено можела да ја види во Хрватска. Оттука по цела Европа биле раз-гласени вистините за заборавената и поробена Македонија. Ме-ѓу многубројните хрватски претплатници бил и Антун Мажура-ниќ кој во таа година бил директор на риечката гимназија. Со недели печатењето на Зборникот интензивно било рекламирано во дневниот печат, што само по себе го предизвикало љубопит-ството на секој учен Хрват. Најпосле како што пишува Горан Калоѓера тој можел конечно да се соочи со делото на младиот и за многумина таинствениот приредувач кој ги уживал големи-те симпатии на еден од водечките личности во хрватската црква, мецената Ј. Ј. Штросмаер.1)

Појавата на Зборникот на Миладиновци бил издавачки настан на годината во Хрватска. На тој настан не можел да оста-не рамнодушен и Мажураниќ. Неговото образование и интереси, подеднакво пројавувајќи се како добар автор на граматика, дија-лектолог, лексикограф, проучувач на глаголицата, книжевен ис-торичар и доследен илирец имал извонредна можност да запоз-нае нешто ново и дотогаш непознато. Познат по неговата студи-озност, не само со кабинетска туку и посебно со теренска рабо-та, со истражувања, точно знаел оти има можности за анализа на големо лексичко богатство. Секако посебно го интригирал и ма-кедонско-хрватскиот речник објавен на крајот од Зборникот.

Stoletni opstojbi

115

Тоа е она што го сработил и Мажураниќ. Најпосле, имајќи го Зборникот во свои раце, Мажураниќ го разбрал и тоа оти ста-нува збор за дело што претставува необично богат поетски из-вор, за книга со која може да се проникне во народниот јазик, неговата историја и дух.2) Зошто притоа не се зафатил со де-тална анализа на јазикот што сосема природно можела да се оче-кува од него, Калоѓера смета дека тоа веќе го имал направено Станко Враз во списанието Коло (1847) со текстот за јазикот на песните што ги добил од рускиот фолклорист Виктор Григоро-вич по неговото патување во Македонија и во Бугарија, а во кој ги искажал карактеристичните елементи на македонскиот (бу-гарскиот) говор.

Посебно е значајна перцепцијата на едно дело во друга културна и јазична средина. Колку тоа се вклопува во нејзината традиција и континуитет, дали покажува и докажува нешто, а можеби да извршува и одредена функција. Мажураниќ првен-ствено Зборникот го доживеал како еден вид афирмирање на културните вредности на големата Илирија и како вистински илирец го прифатил Зборникот како вредносен придонес на илир-ското книжевно богатство. Со илирски убедувања, заговорник на големата Илирија во која според концепцијата на идеолози-те влегувале сите јужнословенски народи, па така и Македон-ците, Мажураниќ позитивно ги оценил уметничките и култур-ните димензии на Зборникот. Останува и натаму загатката, независно од Вразовата студија за јазикот на македонските песни, зошто Антун Мажураниќ писмено не реагирал на бројни-те предизвици што ги нудел Зборникот, како во јазична, така и во книжевна смисла. Мислиме оти одговор за тоа треба да се побара точно во риечкиот период од неговиот живот кој како на научник и не му одговорал целосно зашто бирократијата во неговата работа, партиските обврски и расправиите со Трди-на едноставно го оддалечувале од неговите примарни интереси. Во тоа можеме да ги побараме причините што еден автор на граматика, дијалектолог, акцентолог, лексикограф и книжевен историчар не одговорил на предизвикот кој го нудел Зборникот на браќата Миладиновци.3)

Возвратната мера постои. По претплатата на Зборникот врската меѓу Антун Мажураниќ и Константин Миладинов не

Vasil Tocinovski

116

била прекината. Во оставнината на Миладинов се наоѓа и Мажу-раниќевата Slovnica hervatska za gimnazije i realne škole, dio 1, Rečoslovlje, што Константин ја купил во Загреб и со себе ја од-нел во Македонија. Бискупот Јурај Добрила од Пореч се прет-платил на единаесет примероци од Зборникот, како потреба се-како за неговите свештеници во Истра. Негувањето на почит и љубов кон народниот јазик и традицијата за собирање на усното народно творештво меѓу другото, се причина за претплата. Рие-чанецот Фрањо Влах, свештеник и учител, Калоѓера го одредува како најтаинствен и најинтригантен претплатник на книгата на Миладиновци. Ваквите именувања се однесуваат на малубројни-те податоци за неговите животни и творечки врвици. Мажура-ниќ, Добрила и Влах се едно мало делче од големиот број прет-платници за Зборникот кој бил првенствено потврда за приврза-носта или дури за сервилноста кон богатиот мецена и бискуп, ќе констатира Калоѓера, а дури потоа и интерес за сето она што Зборникот го носел во себе.

Најдолги и плодородни врски со Риека остварил бележи-тиот македонски просветител Андреја Д. Петкович. Научната мисла досега го истакнувала податокот дека Петкович како рус-ки конзул во Риека минал едно кратко време кое едвај исполну-вало две години. Млад и неискусен, со поетски и со преведувач-ки амбиции, тоа ќе рече оти економијата и трговијата како пр-венствени работни обврски му биле непознати и туѓи. Не можеј-ќи да одговори на задолженијата извлечени се заклучоците оти можеби самиот заминал од таа должност или пак по одредена наредба бил повлечен. Но, истражувањата на Ирвин Лукежиќ откриваат многу нови и непознати страници од животот и од ра-ботата на овој учен и вреден, даровит и доследен патриот Маке-донец. Тој го заменува досегашното сознание за оние две неус-пешни дипломатски години на Петкович во Риека со податок де-ка бил мошне успешен, почитуван и одликуван дипломат за две-те децении минати на оваа одговорна задача.4)

Тоа беше вистински предизвик да појдеме во потрага по нови вистини од животот и делото на Андреја Д. Петкович.5) Во таа работа беше вклучена и студентката Наташа Вељак со изра-ботка на завршниот труд.6) Во него беа поместени и преводите од италијански на хрватски јазик воглавно на материјали објаве-

Stoletni opstojbi

117

ни на страниците од дневниот весник La Bilancia. На должноста руски конзул во Риека, Петкович стапил во 1873 година. Бил именуван како конзул за цела Хрватска и Славонија. Само што дипломирал и како млад човек од дваесет и шест години ја пре-зел оваа ни малку лесна и едноставна дипломатска работа. По-точно, царот Фрањо Јосип Први, му доделил, како на дворски советник, во почетокот на април 1873 година ехегуатур за извр-шување на должноста руски конзул. Риечката поморска губер-нија потоа го прифатила и го соопштила споменатото назначува-ње. Младиот Петкович како руски конзул во Риека останал цели две децении од 1873 до 1893 година. Во животот на градот оста-вил бројни и неизбрижливи траги.

Македонскиот поет и преведувач, општественик, родољуб и руски дипломат Андреја Д. Петкович полнозначно го живеел риечкото катадневие. Живеел шеесет години. Своите најубави години ги минал како руски конзул во Риека. Една третина од животот го минал во овој град, од дваесет и шестата до четирие-сет и шестата година. Дали можеби се тоа децении во кои ја до-живеал сопствената афирмација како дипломат, притоа жртву-вајќи ги писателските амбиции е прашање без одговор. По мла-дешките студентски поетски и преведувачки изблици, можно ли е тие наскоро потоа да згаснале! Како познат хуманист на риеч-киот градоначалник во 1876, 1877, 1880 и 1881 година му пода-рил по педесет форинти за сиромашните граѓани. Во 1875 годи-на се запишал за редовен член на Народното читалиште во Рие-ка. Во деветесеттите години во градот почести биле гостувањата на руски уметници. На двапати во 1890 и во 1895 година, биле оргнизирани концерти на рускиот народен хор на Димитриј Славјански. Познатата руска певица Ѓаксон имала солистички концерти во 1892 и во 1896 година. Два концерти исто така, одр-жал и хорот на Надин Славјански. Во нивната организација и со своето присуство за време дипломатската работа до 1893 годи-на, секако активен учесник е и Петкович.

Како извонредно комуникативен човек остварувал средби и пријателства со значајни личности на тогашниот општествен и политички, дипломатски и културен европски, хрватски и по-себно риечкиот свет. Како една можна илустрација посебно ја одбележуваме средбата со знаменитиот Петар Петровиќ Његош

Vasil Tocinovski

118

при крајот на месец мај од 1893 година во Риека. Успесите од работата на конзулот Петкович не останале незабележани и не-наградени. За негово време извозот на руската нафта и петролеј преку риечкото пристаниште бил во постојан пораст. Тоа е нај-добра потврда за успехот на Македонецот чија првостепена за-дача биле договорите и контролата на трговските работи во ин-терес на руската држава. При крајот на септември 1887 година, преку тогашниот декан на риечкото конзуларно собрание, преку кралскиот министерски советник и гувернеровиот заменик на баронот Абел де Лилиенберг, му била врачена посебна благодар-ница од Беч.

Во тоа време во Хрватска, неговиот постар брат Констан-тин Д. Петкович од 1861 година, бил руски конзул во Дубров-ник на која должност останал цели петнаесет години. На патува-њата по земјата стекнал многу добри пријатели и соработници: Мирко Боговиќ, Иван Кукуљевиќ, Људевит Гај, Медо Пуциќ, Јо-сип Сундечиќ, Павлиновиќ, бискупите Калоѓера и Штросмаер. Така судбината посакала браќата Петкович три години заедно да ги минат и да ги прошируваат и надградуваат и македонско-хр-ватските општествени и културни врски. Биле блиску еден до друг и секако можеле многу заеднички акции за иднината и за перспективите на својата татковина заеднички да ги планираат. Да се потсетиме дека заедно со грофот Пуциќ и Перо Будманија, бил третиот претплатник од Дубровник на Зборникот на Мила-диновци како вредносна потврда за неговото внимателно следе-ње на сите културни и политички настани кои подразбираат афирмација за неговиот народ и на неговите писатели.

Македонскиот просветител Константин Д. Петкович како учен и даровит човек, како редок зналец ја имал сопствената возвишена цел за просветување на својот македонски народ. Настојувал колку може повеќе да го доближи и да го воведе во семејството на културните, политички и економски подобро си-туирани словенски народи. Петкович бил свесен оти почнува една акција во која можностите за успех во тоа негово време биле минимални, меѓутоа не се повлекувал. Барајќи примери и совети за својата просветителска дејност, Петкович се одлу-чил да појде на патување по словенските земји, учејќи од изво-рите, посебно запознавајќи се со научници и писатели на кои за

Stoletni opstojbi

119

совет и за помош им се обраќал без стеснување. Својот прес-тој во Загреб и во Дубровник го искористил за создавање на пријателства со водечките луѓе во областа на културата и на-уката а што останало забележано во хрватските списанија од тоа време. Петкович како научник, просветител и политичар дејствувал во корист на афирмација и зачувување на словенски-те култури во подрајчето на Балканот, длабоко убеден оти со тоа придонесува во зближување на јужнословенските народи, во што ја гледал можноста за национално и за културно осло-бодување на Македонија.7)

Животните и творечките врвици на браќата Константин и Андреја Д. Петкович неретко се единтични. Нивните карактери со својата сродност уште повеќе ги зацврстиле меѓубратските чувства и односи. Честопати науката го повторува и нагласува заедничкото дејствување и акции на учените и мудри Македон-ци. Отворени и комуникативни, секогаш подготвени за дијалог и соработка, да прашаат и да дадат совет насекаде биле омилени и почитувани. Во годините од службување во Риека и во Дубров-ник не е можно да не се посетувале, разменувале искуства и до-говарале идни проекти. Едноставно нивната творечка љубопит-ност и трудољубивоста не ги оставале да мируваат пред секогаш новите предизвици на времето и состојбите во словенството. Проучувањето на коресподенцијата на браќата Петкович веру-ваме оти ќе ги потврдат ваквите претпоставки.

Бележитиот македонски општественик и револуционер, новинар и публицист Георги Капчев по професионални обврски на светто македонско револуционерно дело, во 1898 година во Загреб ја остварил својата македонска лебедова песна. Сорабо-тувајќи во дневниот весник Obzor се серија написи Глас од Ма-кедонија, со трите издадени броја на петнаесетдневникот Маке-донија и со трите изданија на своето капитално дело Македонија или гласот на робот станал опасност на властите и полицијата. Со сила морал да го напушти Загреб, во кој ги оставил сопругата со трите мали деца и нивната баба, нејзина мајка, и го отворил патот за Швајцарија каде требало да ги направи потребните под-готовки за одржување на јавно разгласениот Македонски кон-грес во Женева. По кратко време патот го довел во Риека. Спо-ред решението за негово протерување од земјата можеме да претпоставиме дека во овој град се задржал цели две седмици.

Vasil Tocinovski

120

Според пишувањата на Данчо Зографски тука се сретнал и водел разговори со угледнииот историски политичар Вјекослав Спинчиќ и претпоставката оти стапил во пријателска врска со црногорскиот емисар Мишо Поповиќ, аѓутант на кнезот Никола. Овде сам и пред многубројни неизвесности ја дочекал и Новата 1899 година. На 5 јануари ја напуштил Риека и отпатувал за Ан-кона. Архивските истражувања даваат за право да претпостави-ме дека петнаесетдневниот престој во Риека почнал околу 20 де-кември 1898 година до заминувањето на 5 јануари 1899 година. Капчев по задачи на ВМРО патувал во многу градови на Хрват-ска, Словенија, Србија и Босна и Херцеговина. Насекаде имал бројни пријатели и соработници. Тие му биле не само најдобри-те можности за остварување на неговите патриотски задачи и цели, туку и сигурна заштита од прогоните на власта и полици-јата. Токму со нивна морална и материјална помош ги оствару-вал бројните задачи од своето македонствување. Неговото име и акции биле поддржувани и одбележувани во весниците и списа-нијата. Тие и такви симпатии најдобро ги потврдува уводникот во весникот Hrvatska domovina (Загреб, бр. 208, 23 ноември 1898, стр.1) по повод излегувањето од печат на првиот број на Македонија.

Во древната Риека со богата слободарска и револуционер-на традиција немирниот и љубопитен дух на Капчев ја имал можноста за средби со старите и да стекне нови пријатели и приврзаници. Со себе ги носел и ги раздавал Македонија или гласот на робот и Македонија, а идниот Конгрес веќе бил по-доста разгласен. Сами по себе тоа биле доволна причина за средба и разговор, и секако позитивна провокација за освојува-ње на нови простори. А нив Георги Капчев максимално ги ко-ристел со своите ученост и мудрост, информираност и говор-ништво, со чистото и предано родољубие и знаењето на повеќе јазици. Секако тој е познат револуционерен деец и воин на пи-шаниот збор кој секаде бил добредојден. Поинаку не можело да биде и во Риека.8)

Патиштата на судбината основоположникот на современа-та македонска литература Кочо Рацин ќе го доведат и во Риека. Во Окружниот суд во Сплит на 2 март 1929 година, прекинат е судскиот процес против Кајо Парач и Рацин обвинети дека под-

Stoletni opstojbi

121

готвувале атентат против кралот Александар и како учесници на комунистичкиот конгрес во Дрезден. Од богатата коресподенци-ја дознаваме оти по излегување од затворот, Рацин испратил разгледници до родителите и до Рахилка Фирфова во Велес. Поштенскиот жиг упатува на тоа дека истиот ден со патничкиот брод Белград ги продолжил своите бескрајни патувања. Во до-писката до Раца датирана со 3 март 1929 година, Сплит, и пот-пишана со инцијалите Б. Љ. се обраќа со другарке: ... Клечам по-божно пред сенаката на вашпиот лик, и искрено молам ѕа прошка – за сите недоличности што досега ги чинев кон вас. Доста беше бунило: дојдов до свест, и ја согледав сета неправ-да на тие мои непромислени гестови, кои сакаа... каменот да замириса на крем... / За се искрено се раскајувам, и ако сакате да ми простите, речете му го тоа на Н. Б. Немам душа за под-лости, ниту пак очи за нивен поглед: искреноста му ја поклону-вам секому. И ако сте и вие тоа, вратете ми го во надомест. / За вас имам сега почит – којашто им е рамна на боговите; и ништо освен тоа. / Простете ми го чинот на Бесмислата! Се беше дело на нешто – а јас негов изврен елемент... / проштавај-те! Ве моли... И тоа го прави во име на познатата бесмртна љу-бов (Б. Љ.) од која ќе произлезат двете стихозбирки Стихови од младините и Антологија на болката.

Во текот на ноќта до саканата Рахилка напишал уште една разгледница. Таа има децидни податоци Сплит – Сушак, палуба на бродот Белград и 4 март 1929 година. Ја потпишал со К. Ра-цин. Единствената реченица и бара и порачува: ... До колку се-уште случајно се сеќавате на мене – примете го ова за спомен од моите одесеји...9) Неговиот проследувач Горан Калоѓера лу-цидно запишал оти тоа на жалост, биле ретки мигови на опуште-ност, смиреност и сонување за што во годините кои доаѓаат не-ма да има време. Властите и полицијата будно го следат секој негов чекор, затворите се постојано разјапнати и мора да мисли на сопствената сигурност. Од разгледницата на сушачката пано-рама се распознаваат граничниот мост, индустрискиот и приста-ништен дел исполнет со бродови.10)

Според датирањето може да се констатира дека Рацин се-како едно попладне, а можеби и ноќ, минал во Сушак чекајќи го возот за Загреб. Ваквите размислувања ги потврдува разгледни-

Vasil Tocinovski

122

цата со панорама на Максимир која на 7 март 1929 година, ја ис-пратил до Фирфова. Се поставува прашањето зошто младиот Ра-цин своето патување од Сплит за дома го протегнал и го напра-вил долго што само по себе подразбира мачнина. Патувал по мо-ре до Риека, потоа со воз преку Загреб и Белград до родниот Ве-лес. Во барањето можен одговор Калоѓера нуди мошне ориги-нални и прифатливи тези. Разгледницата од Сушак, односно нејзиниот текст, во кој Рацин, зборувајќи за себе, ја открива жедта за нови сознајби кои нормално ја вклучуваат и каракте-ристичноста на поделената Риека што можело да го потсету-ва на распарчената Македонија. Желбата за знаење, од раната младост длабоко вкоренета во битието на овој автодиктат, инспирирана и со младешката желба за авантури, го повеле Ра-цин на пат кон Риека, односно Сушак каде стигнал на 4 март 1929 година. Притиоа не смееме да заборавиме дека, покрај природните љубопитство и младост, Рацин во себе ги носи уш-те не разгранетите компонентни на поет и бунтовиник, за што исто така ни говорат малкуте реченици од разгледници-те.11)

Младиот Рацин пее оти одново се бара себеси и новото. Неговите разгледници до Раца се исполнети со поетски изрази или асоцијации на поетскиот сензибилитет кој го носел во себе. Да обрнеме внимание на некои елементи, на пример на морето, нагласува Калоѓера. Поетското во него не можело а да не реаги-ра на морето, неговата боја, природа, силовитост и благост. Тре-тата дописка потпишана е со Рацин и нема никакви други пода-тоци. Тоа е нова уште една нова песна за Раца во стих и проза настаната во тие мигови. ... Полноќ, тивка, маѓосна, како суса коса... Зевзекот месечко и распеаните ѕвезди се гоштеваат за-едно со мене (другари мои) на гордата катарка закачени се ка-ко обелиск, додека морето шуми... шуми.. Ах, визии, Сон! Ме следиш и овде, сенко на мојот ум, низ оваа ноќ, додека плаче крвта во вените мои по оние лудо расфрлани денови со крик од Болката и пламената Љубов – по две очи и две усни... Подбивај ми се. Речи ми дека сум улав. Ох, што ли можам – тоа мојата крв ме прогонува!... 12)

Невозвратената љубов логички се доживува со соништа и фантазија. Со желбата за авантура и за спознавање на новото му

Stoletni opstojbi

123

требало некое време да ги расчисти сопствените сметки, да се преиспита самиот себе, па да добие во време и се упатил кон Ри-ека. Така го доживеал Сушак како стопански, културен и поли-тички центар на Приморјето, град со седум конзулати, богат-ството и блесокот наспрема бедата и гладувањето. Секако нају-бавите мигови биле оние минати на Трсат, од каде се откривала панорама на Сушак Дека престојот на Сушак бил напорен, со оглед на сомневањата кои го разјадувале, потврдува и почето-кот на текстот од разгледницата што и ја пратил на Фирфо-ва каде меѓу другото пишува: А овде дојдов целиот уништен... и одново почнав да се барам себе. Тоа наведува на фактот оти сушачкото попладне го минал во длабоко преиспитување на са-миот себе, на своите можности, политичките определувања и односот кон Фирфова.13)

Но, несомнено оти размилувањата на Горан Калоѓера точ-но повикуваат на прецизно читање на младиот Рацин во негови-те Стихови од младините и Антологија на болката. Сушачкото попладне е миг од неговото динамично, растргнато и неизвесно опстојување. Но, во него ја имаме и самопотврдата на еден млад и заљубен човек, несигурен во себе, полн со комплекси во однос на своите врсници средношколци, свртен кон поезијата, роман-тичар во душата, поет по вокација.14) Тоа се години на скитања и преиспитувања, барање на самиот себе, сопственото искуство како ука и поука, учење на грешките, и она што секако најтешко можел да го совлада или поточно да се адаптира на партиската дисциплина. А таа само по себе ќе побара одрекувања и жртви во творештвото. Индивидуалната човечност и сензибилитет кои биле посебност на младиот Рацин во потрага по сопствената ме-ра ќе го оживотворат и она негово магично сушачко попладне.

Двете децении на рускиот дипломат Андреја Д. Петкович сами по себе оставиле многубројни н неизбришливи траги во Риека. Од позицијата на работното место и посебно со отворе-носта и срдеченоста на карактерот остварувал контакти, прија-телства и акции кои не можеле а да не бидат запишани во лето-писот на градот. Како хуманист материјално ги дарувал сиро-машните. Посебно биле забележани неговите заложби во кул-турниот и просветниот живот, како и на планот на меѓународна-та културна соработка. Годините минати во Риека како третина

Vasil Tocinovski

124

од севкупните негови животни и творечки врвици колку се не-познаница за него како книжевен деец, толку повеќе со новите истражувања го откриваат како извонредно успешен и ценет дипломат. Секако дека негов гостин бил и постариот брат Кон-стантин Д. Петкович кој можел лично да го запознае и доживее овој енигматичен град.

Со интерес и внимание градот го пречекал и примил рево-луционерот, новинар и публицист Георги Капчев. Неговата оп-штествена и посебно онаа лево ориентирана револуционерна и бројна средина (се мисли на Риека, б. м.) е добро запозната со работата и со успесите на младиот Македонец. Можеле да го за-познаат и да бидат со него, да пријателуваат и да дебатираат. Ги имале истите идеали во извојување на сопствените национални и социјални права и слободи, во афирмација на вистините и пот-врда на македонскиот и на хрватскиот идентитет. За Капчев не говореле само неговиот глас од Македонија на страниците од весникот Обзор, посебно споменатиот уводник на Хрватска до-мовина, двете изданија на хрватски јазик на книгата Македонија или гласот на робот, трите броја на петнаесетдневникот Маке-донија, бројните најави за новото списание Македонец и особено за Македонскиот конгрес, туку уште повеќе со почит и респект за него разгласувале многуте негови хрватски пријатели, исто-мисленици и соработници. Така од него можеле и да го добијат она што го создал како новинар и публицист, како грижник за судбината и иднината на својата татковина Македонија. Петнае-сетината дена од крајот на 1898 и почетокот на 1899 година што ги минал во Риека, каде ја пречекал и Новата 1899 година, на симболичен начин го завршува хрватскиот период од животот и дејноста на Капчев. Како што запишавме тој период всушност е неговата неповторлива лебедова песна. Судбината ќе посака го-лемата врата од таа македонска одисеја да се затвори во Риека. Но, токму оттука со заминувањето за Анкона и оттаму за Швај-царија се отвора и новата врата кон нереализираниот Македон-ски конгрес. Затоа градот не е само попатна станица, туку суд-бинска мера зашто во животот случајности не постојат.

Судбински се и неколкуте часа од почетокот на пролетта во 1929 година што младичот Рацин ги минал во Сушак. Време кога бил во постојана потрага по новото и по сопственото споз-

Stoletni opstojbi

125

навање. Романтичар и идеалист, безутешно заљубен кој за свое го земал името на саканата девојка подаравувајќи и така бесмрт-ност, а стиховите ги испишувал со сопствената крв. Кој е тој, што бара од / во животот! Револуционер и поет пред нови иску-шенија, недоразбирања, одрекувања, бојкот. Омаловажуван и премолчуван. Како да ја претчувствувал смртта, сопствената предвремена погибија. Брзал што повеќе да сработи и да остави во еднаш и кратко дадениот човечки живот. Но, на овој долг и мачен пат од Сплит до Загреб, од Белград до родниот Велес, се решил за мала воздишка. Почувствувал потреба за самопроверка и самопресоздавање. Она што било и минало го знаел, било пре-мерено на кантар. Мигот / миговите во Сушак се мера за мир и спокојство, тие се привремена состојба. Сегашноста како нерас-кинлива алка на ука и поука со минатото и на обврска со идни-ната. По кој пат, на која страна! Останале поетовите зборови на дописните картички до најблиските и најмилите како болен крик од неповторливоста на човекот и на животот. А одговорот ниту денеска не е познат. Судбината била одредена и е крст на гороломникот Кочо Рацин. Запишавме оти во животот случај-ности нема.

Нештата во животот го следат сопствениот континуитет. Па така и во новите времиња судбината на македонствување ќе посака нивното организирано дејствување својот почеток да го има не на друго место, туку токму во Риека. На 11 јануари 1991 година, време на распаѓање на големи државни и политички сис-теми, биле поставени темелите на првото Македонско културно друштво Илинден. Притоа нe смее да не се забележи податокот дека тоа е формирано и пред појавата на Заедницата на Маке-донците во Република Хрватска. Создавано и ете во протек од цели две децении градено со заеднички македонско-хрватски сили и умеења.15) Од академската 1983/1984 година Горан Ка-лоѓера на Филозофскиот факултет во Риека ги почнал предањата по македонски јазик и литература. Во учебната 2008/2009 годи-на обновен е Лекторатот по македонски јазик на кој се предаваат пет предмети и од неговиот старт тој е најголемиот македонис-тички центар во светот. Еднаш фрленото семе во дамна мина-тите векови од нашите мудри и добронамерни претходници постојано дава нови плодови.

Vasil Tocinovski

126

1. Goran Kalogjera, Braća Miladinovi - legenda i zbilja, Hrvatsko filološko društvo, Rijeka, 2001, str. 64.

2. Isto, str. 65. 3. Isto, str. 66. 4. Irvin Lukežić, Povijest riječkih konzulata, Adamić, Rijeka, 2004, str.

91-94 5. Васил Тоциновски, Предвесници, Академски печат, Скопје, 2010,

стр. 16-22. 6. Nataša Veljak, Andreja Petkovič u Rijeci, završni rad, Sveučilište u

Rijeci, Filozofski fakultet u Rijeci, Odsjek za kulturalne studije, 2010, str. 26.

7. Goran Kalogjera, Hrvatsko-makedonske književne veze, drugo izdanje, dopunjeno, Zajednica Makedonaca u Republici Hrvatskoj, Zagreb, 1996, str. 88.

8. Васил Тоциновски, За некои нови сознајби од животот и дејноста на Георги Капчев,

9. Кочо Солев Рацин, Поезија, Избрани дела, избор, редакција и пред-говор Гане Тодоровски, изд. Наша книга, Скопје, 1987, стр. 317.

10. Goran Kalogjera, Racin u Hrvatskoj, Hrvatsko filološkо društvo, Rijeka, 2000, str. 26.

11. Isto, str. 27. 12. Преводот е на Гане Тодоровски, К. Рацин, Поезија, стр. 23, 25. 13. G. Kalogjera, isto, str. 29. 14. Isto, str. 31. 15. МКД Илинден 1991-2001, уредник Владо Настески, изд. МКД

Илинден, Риека, 2001, стр. 317.

Stoletni opstojbi

127

ЖЕНСКОТО ПОЕТСКО ПИСМО НА МАКЕДОНСКИОТ 19. ВЕК

Во севкупноста на задоцнетите македонски општествени и

културни процеси во 19. век логички се вградува и литература-та. Времето одминува и никогаш повеќе не се враќа. Тоа ќе рече оти пропуштеното или изгубеното тешко се пополнува. Заитани кон европските простори, едеи и резултати македонските автори стануваат свест и совест на сопственото време и широко отво-рен пат во иднината. Образовани, даровити и зналци во својата дејност и книжевна работа ги обединуваат просветителството, романтизмот, реализмот и модернизмот. Како обид да се на-докнади изгубеното време, да се надминат поразиите за само-битноста и идентитетот на Македонија, да се совладаат туѓите интереси и пропаганди во сечењето на корените од традицијата и континуитетот на македонствувањето. Македонската литера-тура во тоа за неа преломно и противречно столетие, без соп-ствена државна автономија и македонски книжевен јазик, ги не-гува и развива речиси сите жанри, од поезија, проза, драма, кри-тика и есеистика, патопис, полемика, литература за деца и мла-ди, превод. Единствено недостасува романот. Создавана во нај-голем дел на туѓи јазици и независно од тој битен јазичен исказ нејзина единствена и голема тема е Македонија. Тоа е ѕвездата патоводителка во сите исчекорувања кон придобивките на чове-ковата цивилизација. И што е секако најбитно, а мора и потреб-но е тоа да биде нагласено и постојано преповторувано дека со своите естетски вредности македонската литература активно и рамноправно се вклучува во тековите и резултатите на големото семејство на балканските и европските литератури. Поемите Сердарот и Скендербег на Григор Прличев во семожни компа-ративни проследувања и вреднувања на пример со Смртта на Смаил ага Ченгиќ од Иван Мажураниќ или Горскиот венец на Петар Петровиќ Његош ги добиваат апсолутните предност и вредност.

Vasil Tocinovski

128

Во краткиот увод Полногласна поворка песнопојци кон из-борот на македонската народна и уметничка поезија од 19. век Гане Тодоровски ќе запише: Македонската поезија во текот на 19. век се создавала на пет до шест јазици, меѓу кои бездруго доминирал македонскиот - мајчиниот јазик на повеќето заста-пени поети, главно зачувани на нивото на роднокрајните дија-лекти на авторите, бидејќи единствена јазична норма (литера-турна, официјална) во текот на минатиот век, Македонците се уште немаат. Придонесот на овие поети коишто пишуваат на централните македонски дијалекти, се разбира, е од посебна важност, бидејќи тие го забрзуваат со своите прилози решава-њето на неодложното јазично прашање, клучно за конечната кристализација на македонската етничка самобитност и др-жавна независност.1) Со право во својот избор Тодоровски рамноправно ги вклучува непосредните производители на пес-ната индивидуални творци, оние нејзини непорекливи креатори и осмислувачи, и – нејзините интерпретатори од сој, народни-те пејачи, и – нејзините грижовници со тапија: собирачите на народната песна, вардачите на усната традиција, врвните по-читувачи на народната уметност. Сите тие, како песнотвор-ци, песнозналци и служеле на поезијата по своему, според соп-ствените можности, знаеења и умеења, но, и служеле исклучи-во од името на една непореклива љубов.2)

Панорамата на македонската поезија во 19. век на Гане Тодоровски недвосмислено говори и разјаснува во која мера и низ каков ритам низ времето се осмислувал нашиот литерату-рен континуитет и дека корењата на македонската литерату-ра и нејзиното историски најафирмативно жанровско подрачје – поезијата, се присутни, длабоки и животворни.3) Во опстој-ните анализи и особено во суптилните и многусложни синтези за македонскиот 19. книжевен век Горан Калоѓера повикувајќи се на споменатиот проект на Тодоровски го забележува присус-твото на женското поетско писмо.4) Се отвора едно ново пог-лавје од опстојбата на македонската литература. Во првите редо-ви од книжевната преродба се и девет авторки: Евта Богданова, Илинка Везенковска, Дафина од Просеник, Депа (Деспина) Ка-ваева, Ѓурѓа Котева, Цвета Мазнеова, Митра Миладинова, Арса Стрезова и Зица Цепенкова.5) Оваа завидна бројка не открива

Stoletni opstojbi

129

само женски поетски креатори и осмислувачи, народни пејачки и грижовнички со тапија, врвни почитувателки на народната уметност, песнотворки и песнозналки според именувањата на Гане Тодоровски, туку покажуваат и докажуваат мера која што е многу повеќе од катадневен поетски вознес. Нивните животни и творечки врвици потврдуваат поетеси за кои литературата не е само задача на времето, обврска од денот, туку тие имаат соп-ствена творечка лабораторија, поседуваат и остваруваат осмис-лен писателски концепт и носат само своја филозофија во умет-носта и умешноста од пресоздавање на мајчиниот збор.

Во македонската библиска книга Зборникот на браќата Димитрија и Константин Миладиновци посебно место и значе-ње има нивната внука Депа (Деспина) Каваева. Во предговорот на првото издание (Загреб, 1861) Константин Миладинов со за-белешката дека најповеќе песни се слушани во Струга, од Депа Каваева го дава најголемото признание за авторката со голема и несекојдневна поетска дарба. Едноставно се запишало за неа оти била одбрана од природата да памети и да импровизира. Таа грижливо ги собирала народните песни, ги интерпретирала на свој сопствен и неповторлив начин, била прв и највреден сора-ботник во подготовките на Зборникот во кој нејзини се сто и пе-десет песни. Овој податок сам по себе е најуверлив аргумент на возвратена љубов од Каваева, мајка и е една од сестрите на Ми-ладиновци, кон нејзините вујковци Димитрија и Константин. Читаме дека била бистроумна и со голема смисла за опсерваци-ја, по природа била мошне чувствителна и копнежлива. Умеела постојано да сонува. Како што тоа го умеат родените и големи поети. Творештвото не само што непресушно извира од живо-тот, туку песната возвратно се преселува и едноставно станува живот. Научната мисла со сопствените аргументи кои ги надми-нале душата и срцето, кажуваат дека таа му била тајна свршени-ца на Григор Прличев и оти имала коавтроство во неговата неза-боравна песна Во илјада и седумстотин шеесет и второ лето. Незаборавна била секако и нејзината љубов кон поетскиот гениј на македонскиот 19. век. Деспиновиот летопис кажува дека се закалуѓерила многу млада, во монашкиот ред го зела името Ка-сијана, а како причина се наведува неостварената љубов со Пр-личев.

Vasil Tocinovski

130

Депа (Деспина) Каваева секако најмногу можеме да ја от-криеме и препознаеме во нејзините песни. Во нив живее и коп-нее полнокрвно, се отвора како школка, мисли и расудува, пока-жува и мудро предупредува. Нејзината лирска и мечтателска природа како да се пресоздава во нејзините песни и тие создава-ат една неделива целина. А вo нив како по некое непишано пра-вило главна хероина е жената - мајка, сестра, баба, љубовница или измамница. Во Јана и санцето младата и убава девојка пре-раснува во симбол на честитост и мудрост. Тие добиваат егзис-тенцијална димензија со универзални вредности обединети во човековото мислење, говорење и дејствување. Совршенството и хармонијата како да зрачат и значат од секој стих на песната. Светото тројство јасно го заокружуваат и покажуваат трите же-ни во песната: убавата Јана, мајката сонце и бргозборницата Ѕвездоденица.

Таа однапред како да била предодредена за големи и свети нешта. Се родила на Велигден, ја крстиле на Ѓурѓовден, првиот збор го изустила на Спасовден, заодила на Петровден. Затоа ку-мата и ја моли убавата девојка да оди дење без убрус и ноќе без свешча оти можела да ја догледа сончевата мајка и да ја посвр-ши за јасното сонце. Молбите и советите не биле сослушани, па се случило она што го претскажувала кумата. Три години збор не кажала. Тогаш сончевата мајка мислејќи оти онемела Јана, советувала да ја земат Ѕвездоденица бргозборница. Јасното сон-це ја послушало мајка си. Под еден кров се нашле двете. Додека Ѕвездоденица месела леб, Јана и светела со свеќа. Дегиди мори слепа слепачке, / Ако си нема та не си слепа, / Изгореа ти тон-ките прсти, луто прекорила Ѕвездоденица. На навредата со сво-јата вистина одговорила Јана: Дегиди мори Ѕвездоденице! / Јас ни сум нема, јас ни сум слепа, / Туку не зборвам, атер си држам, / Прва година чес сум чинила, / Чес сум чинила на мојот татко; / Втора година на мила мајка; / Треќа година на јасно санце, / Бог ми ја убил моја свекрва, / Зашч не почека чес да досторам, / Тук те донесе тебе овдека. Кога ги слушнала нејзините зброво-ви се налутила сончевата мајка и ја истерала бргозборницата. Филозофијата на опстојбата луцидно припомнува оти изгово-рениот збор тежи и боли, повредува и вечно се помни. Затоа пред да биде изговорен се мери и премерува и со вистинска мера јавно се кажува.

Stoletni opstojbi

131

Злото и лошитолокот во човекот како да се носат во себе со самото раѓање. Во Свети Петар и мајка му тоа уверливо е покажано во карактерот на жената. Каква била цел живот, таква останала до последниот чекор во него. Свети Петар тргнал за прошка во рајот божји, а по него и мајка му со молба да ја земе та и таа да се причестела. Синот одговара оти не може да бара причесна и веднаш предупредува оти за неа биле отворени само вратите на пеколот, а рајските биле затворени. Кога беше мајко млада ти ми беше крчмарица, го следиме дијалогот меѓу мајката и синот и дознаваме за нејзината злочеста природа. На сиромаш-ните кои доаѓале да пијат во меана не им давала токму ока и чисто вино, туку го мешала со вода. Како кума на своите мали крсници не им носела дарови. Имала многу стока, на сиромав не давала. Земала брашно на заем, а кога го враќала мешала полу брашно, полу пепел. Ќе земала пипер, ама чист пипер никогаш не враќала туку ќе искршела ќерамиди и го мешала. Го молела синот да и прости, знае оти била грешна, та за неа нека се моли да оди во рајот.

Синот се обидел да ја откупи грешната мајка. Го пресекол и русото перче да го продолжи појасмото за да ја извлече од пе-колот. За милата Петрова мајка се фатиле многу луѓе да побег-нат од пеколот. Вратете се, грешни души! / Мене син ми ме из-ваат; / Ја со мене не ве сака. Зборот не бил доречен, појасмото се скинало. Сите излегле, таа пропаднала на дното во пеколот. Човекот има еден, краток и неповторлив живот. А животот е тоа што самиот ќе направи од него. На злото вечна возвратка му е злото. Таа вистина кон мајката ја упатува нејзината рожба. Све-ти Петар само покажува оти вистината исто така е една. А егиди мила мајко! / Како стори, да си најдеш; / Не сакаше рај да ви-диш, / Рај да видиш, рај да најдиш, / Во пеколот фодулшчина. Поетесата како ненематлива поука од мудроста на безимениот народен гениј извлекува оти што ќе посееш тоа и ќе жнееш (Ка-ко стори, да си најдеш). Градацијата оти и натаму до среќата на единката, на субјектот која нема никаква смисла ако таа не е дел од колективот (грешни души) кога подадената рака на синот ос-танува празна (Не сакаше рај да видиш, / Рај да видиш, рај да најдиш). Злото не оди само до тоа да соседот да му умре козата. Не било задоволно ни по вадењето на двете очи. Самонаредбата

Vasil Tocinovski

132

да бидат извадени двете сопствени очи не е губење на светлоста на денот а со тоа и на радоста од животот, туку да не мора да се гледа другиот. Двете песни на Каваева ги земаме како пример кој јасно ни посведочува авторка која човекот, животот и светот ги согледала во нивната комплексност и сложеност. Оттука мно-гузначноста на егзистенцијата не се воспејува со нејзините ос-новни бои црно и бело.

Антологиската песна Момето одит на езерото е химна на младоста, убавината и љубовта. Нејзиното совршенство можеме да го илустрираме и од формална страна на песната која има три нерамномерни по бројот на стихови строфи (првата има шест стиха, вториот дел е катрен, третата строфа е петостишие). Со две ведра в раце и ведро на глава момето оди на езерото да на-лее бисерна вода. Да му измие беќару ноѕе, / Да му измиет, дур до колена, / Да му избришит со бела риза. Повторувањето оти момето оди на езеро да налее бисерна вода се всушност исчеку-вање и возбуда. Во катренот таа треба Да му измиет беќару ли-це, / Да му избришит со ал шамија. По нозете и лицето во завр-шната строфа момето треба Да му измиет беќару раце, / Беќару раце дур до рамена, / Да му избришит сос бело чевре. Рацете се симбол на прегратка во која се зародува љубовта. Депа (Деспи-на) Каваева со одбрани и премерени зборови создава неповтор-лива песна за патот до возвишената љубов. Таа е прва, чедна, вечна исполнета со префинета еротика. За таа и тој се одбрани посебни зборови за именување – моме и беќар. Она што треба да се случи меѓу нив е бисерна вода. Во неа се откриваат сите уба-вини но и страсти кои несетно навлегуваат како топол ветар во мислата, душата и телото на момето и беќарот. Ќе му ги измие нозете дур до колена, па лицето, а потоа и рацете дур до рамена. Зоните на неповторлива возбуда и наслада се отворени. Нозете ќе бидат избришани со бела риза, лицето со ал шамија и рацете со бело чевре. Белото покажува на нивната чедност, ал шамијата треба да ја заврзе во слатка тајна љубовта (соединувањето) на момето и беќарот.

Во Девојко, девојко, моме црнооко го проследуваме љубов-ното натпејување меѓу двајца млади. Девојко, девојко, моме цр-нооко! / Не стој спроти мене, изгорев за тебе! Гори лудо, гори и да изгориш, одговара девојката и кажува оти таа љубов нема

Stoletni opstojbi

133

иднина. Не ја дава мајка и зашто тој е сиромав и нема куќа. Во одговорот момчето јасно порачува оти среќата на човекот не е само богатството. Ти не гледај куќа, тук гледај јунака, / Јунак ку-ќи правит, тој куќи расипвит. Во животот многу нешта како дошле, така и отишле, како никогаш и да не биле. Но, постојат исто така нешта кои се вечни и ги оплеменуваат мислата и срце-то во нивните заеднички чекорења. Завршните стихови од обра-ќањето на момчето се извлекуваат од љубовните копнежи и со-ништа кои секако ги пресоздаваат и човекот и животот. Девојко, девојко, моме црнооко! / Дење ми те гледам ноќе те сонувам / Нa мека постела, во десна пазува. / Па си се разбудвам, тебе те побарвам; / Кога те побрвам, тебе не те најдвам, / На постела велам: „Постело, пустино! / Камо ти момето? Пернице е ве-лам: / „Перницо треснатице! Камо ти момето? / Сега тука бе-ше на десната рака. / На десната рака, во десната пазува“.

Неостварената љубов или поточно копнежот по неа е тема и во песната Моме црнооко. Таа има мошне интересна структу-ра. Низ згуснат текст во две строфи од по пет стиха опеан е раз-говорот меѓу момчето и девојката. Дијалогот го отвора тој: Мо-ме црнооко, црвено јаболко! / Опитај го татка ти даљ те да-ват за мене. Девојката како да има однапред подготвен одговор. Лудо, море лудо, лудо аџамија! / Татко куќа глоба дават, / Мене не ме дават. Во третата строфа момчето порачува таа (моме цр-нооко, црвено јаболко) да ја праша својата мајка дали ќе му ја да-де. И одговорот е оти мајката фурка глоба дават ама ќерката на ја дава. Меѓу двете строфи напевно се сметнати кратки тристи-шија кои ја изразуваат волјата и моќта на момчето (лудо аџами-ја). И тој со сигурност дава до знаење оти и куќата и фурката глоба не се препрека зашто: И пак ние оба / Во топлата соба. Чудесна е остварената симетрија во песната, строгото распоре-дување на зборовите кои го формираат нејзиното совршенство. На метафорите, симболите и ептитети кои Каваева многу и до-бро ги користи, а тие во долгите строфи го воспеваат љубовниот занес кому како неминовен резултат на глобите едноставно, му-дро и весело соодвествуваат пораките оти и пак ние оба ќе си бидеме во топлата соба. Поетската хармонија во Моме црнооко едноставно блескоти и во вна-трешната и во надворешната стег-ната мелодичност за која се употребени (едноставно повторени)

Vasil Tocinovski

134

ограничен број на зборови. Умешноста е во нивната употреба и распоредување во текстот. Овој фонд од лирски песни несомне-но бил омилена лектира и извршил големо влијание во создава-њето на песните на Константин Миладинов.

Истата поетска постапка е применета и во Ако ме љубиш, ако ме сакаш? Тогаш момчето ќе се соблече себе и ќе ја облече неа, па ќе одат да прошетаат, горе долу кон бавчите да наберат шамија круша. По првата строфа од пет стиха, копнежот на де-војката се возвраќа како конкретна воздишка од момчето. Оф леле, крушо, / Момина душо! Но, никако не смееме да го испуш-тиме сомнежот кој во себе како крик ги обединува мислата и по-мислата од двете страни (девојката и момчето). И во третата строфа се повторуваат истите стихови од првата. Ако ме љубиш, ако ме сакаш, / Собуј се себе, обуј ме мене, / Та да одиме, да прошетаме / Горе и долу, се кун лозјата па се дополнува со тоа да се набере шамија грозје и се додава нов шести стих: Јас касни грозје, ти зобни грозје. Ако момината душа беше круша, од тој плод потекува љубовниот копнеж, тогаш грозјето е она опијане-то момино око за љубов. А љубовта како да нема мера и грани-ци. Младата невеста во Леле Димо, леле Димо, леле таги големи неутешно тажи на разделба со саканиот маж кој заминува на пе-чалба во туѓина. Кому ја остава кутрата жена. Леле Димо, леле злато, леле таго голема! / Тешко мене, горко мене при два тат-ка без тебе! / Тешко мене, горко мене при две мајки без тебе! А тој ја теши оти брзо ќе се врати дома да си ја љуби првата љу-бов. Дали тоа може да биде утеха! Бескрајните простори и знае-чења на верност и на љубов се отвораат како недогледна и недо-одна пустина. Во неа нема враќање на деновите и годините, на заедничките среќни мигови. Завршните стихови од песната доа-ѓаат како митски запис. Леле, Димо, леле жалба, леле таго голе-ма! / На ти, Димо, клаи Димо, мое лице в пазува, / Кога тебе ќе ти текнит за љубовта венчана, / Тогај, Димо, рака пикни, та извади икона, / Мене гледај, в себе мисли как душа в една снага.

Во поетскиот свет на Депа (Деспина) Каваева жената е стожерен лик. Таа е мајка и љубовница, копнеж и соништа, ра-дост и верба, чест и достоинство. Женското поетско писмо ло-гички е изпис од сопствената природа и од животното искуство. А тие се содржина, мисла и смисла, со еден збор женска егзис-

Stoletni opstojbi

135

тенцијална филозофија. Нив ги исчитуваме и во преносните зна-чења на песната Овошките од градината. Откако дуњата од градината се пофалила оти нема ништо поубаво од неа, се огла-сила јаболкницата. Попусто се фалела жолтата дуња кошоглави-ца, се огласила јаболкницата која ќе родела многу благи јаболка кои ќе бидат мезе по ракија. Го дочул трендафилот и му возвра-тил со јаболчиште, бре шупливице и рекол оти му нема рамен на неговото цвеќе в градина што ќе го береле многу млади јунаци, невести, та и млади девојки. Го дочула кривата винова лоза, па и таа имала што да каже. Што се фалел трендафилот окапаник, ко-га таа ќе народела многу грозје в година и ќе си оженела многу млади јунаци, ќе омажела многу млади девојки, ќе закопала триста старци и старици, а ќе се крстеле и триста луди дечиња. Поимите на женскиот род (од раѓање, живот до смрт) сместени просторно во градината (таа) од која се огласуваат дуњата, ја-болкницата и лозата, нив не им припаѓа трендафилот (тој) кои сами по себе ја потврдуваат доминацијата во животот и во светот.

Во богатиот поетски опус на Каваева би биле несправед-ливи ако не забележиме дека единствена господарка е женската тема. Копнежливото срце и бистрото око ги бележеле сите ма-нифестации и случувања кои од своја страна на одреден начин го разголувале и обесмислувале животот. Нејзината комплексна и комплетна поетска природа и дарба ја илустрира и песната Ав-рамова жертва. Историјата на човекот почнува со веселба на која госто-љубивиот Аврам поканил гости и пријатели да јадат, пијат и да се молат господ да му даде на деведесет и девет годи-ни од срце чедо. На скутам да турам, тате да викат; / И ја бо-гу ќе го чувам, / Жертва богу ќе приложам. И господ му дал че-до. Го крстиле Исакче. По девет години господ го испратил сво-јот ангел да го потсети на ветената жртва. Аврам го испратил своето дете со остра секира дрва да сечел во зелената шума и да запалел оган, а тој ќе дошол жртва да чинит, / А ти, сину, сеир да гледаш. Драмскиот конфликт навестува трагедија. Ветениот збор треба да биде исполнет. Дошол таткото и се обраќа на ми-лата рожба: Ја на бога, синче, курбан сум таксало, / Тебе, синче, курбан ќе те закољам. Драмата кулминира со детската помирли-вост и послушност. Врзи ми, татко, обете ноѕе, / Обете ноѕе, обете раце; / Па клади ме на оние две дрва, / На оние две дрва

Vasil Tocinovski

136

маслинкови, / Да не мрднам, татко, да н,те накрвам, / Душа ние немој да с,огрешиме. Егзистенцијалниот апсурд добива нео-чекувана разврска докажувајќи ја моќта на свеста / логиката над бесмислата.

Од десната пазува Аврам го извлекол ножот и го наоста-рил, а тогаш божјиот ангел побарал да се сврти и да погледа зад себе. Нејќит господ човечка жертва, / Тук заколи два црни овна, рекол ангелот. По спевот и третманот на религиозните теми и мотиви Депа (Деспина) Каваева ги следи своите бележити прет-ходници Јоаким Крчовски и Кирил Пејчиновиќ. А нејзината по-етска дарба и естетски резултати добиваат нови вредности.

Собирањето и печатењето на македонската народна кни-жевност како најдлабок и плодоносен корен на преродбата не-раскинливо е поврзан со првите и трајни акции и резултати на Стефан Верковиќ и Дафина од Просеник. Нивниот авторитетен проследувач Кирил Пенушлики пишува: Тој (Верковиќ, б. м.) особено е воодушевен од Дафина, народна пеачка од селото Просеник во близината на Серез, од која забележал 270 песни. Тој Дафина дури ја споредува со најголемите народни пеачи и ја наречува бугарска Омирка... Како што се гледа, далеку поголе-миот дел од материјалот на Зборникот на Верковиќ го чинат песните на Дафина, народна пеачка со најбогат забележен и објавен репертоар со македонски народни песни. Би можело за-тоа да се каже дека неговиот Зборник е на оваа талентирана пеачка. Можеме само да сожалуваме што Верковиќ целиот нејзин репертоар не го издал во една книга, вклучувајќи ги и оние песни, трапезарски, како што вели тој, што ги чул и запишал од неа, и за кои соопштува во предговорот на Зборникот, дека ќе ги печати скоро во втората книга заедно со другите јуначки песни и дека во Зборникот внесол само неколико од њени(х) трапезарски(х) песама... које су биле најлепше, и које управо по садржају свом у строгом смислу и нису мушке, него или митологиског или љубавног садржаја.6) Да нагласиме дека од забележаните 270 песни, Верковиќ во Народне песме македон-ских бугара (1860, Белград) внел 235 песни од Дафина.

Проследуваме податоци запишани од Верковиќ кои се ав-тентично сведоштво за поетскиот сензибилитет и за творечката лабораторија на Дафина. Имала извонредно чувство за импрови-

Stoletni opstojbi

137

зација што се потврдува со голем број на недовршени песни, де-лови од песни и посебно со честите примери на контаминација. Откако испеала двеста песни, го повикала Верковиќ зашто от-после се сетила и на неколкупати му отпеала уште седумдесет песни. Тој нагласува дека била ретко остроумна и со необична дарба на помнење. Песните биле нејзина голема љубов уште во младоста. Како по некое непишано правило од секој пеач и пе-ачка упорно барала да ги слушне сите нивни песни и во тоа ре-довно успевала. Еднаш слушната песна, во неа била трајно запа-метена (запишана). Во својата шеснаесетта година била толку прочуена, запишал Пенушлиски, што ја повикувале за време на свадбите во соседните села да раководи со хорот на пеачките.

Во Зборникот на Верковиќ има дваесет и пет недовршени песни и пет поетски фрагменти. Пенушлиски точно одредува де-ка половината од нив (седумнaесет) се песни на Дафина. Се пос-тавува прашањето дали таа така ги испеала или пак тој лошо ги запишал? Како веројатен одговор се смета првата претпоставка на што упатуваат и записите на Верковиќ. Кога една песна и ја читал по втор пат со цел да се уточнат нештата, таа не била за-доволна, па на девенаесеттата песна рекла пишувај ја одново, и тогаш ја испеала така како што е поместена во Зборникот под број 235. Па така и констатира оти Дафина од повеќе стотина песни голем дел ги дотерувала според сопствената поетска дар-ба и како вистински мајстор одредените мисли ги облекувала со свои зборови. Сето ова доволно кажува дека во лицето на Да-фина од Просеник, ние во текот на 19. век ја имаме најпројаве-ната народна пеачка, која има богат репертоар и располага со дарба за импровизација.7) Самосвојното / самостојното поетско надгласување кај Дафина од Просеник не упатува на Андреја Д. Петкович кој при препејување на басните на Крилов всушност создава нови сопствени творби кои се прилагодуваат за животот и разбирањата на новата средина како нивна рецепција.

Верата како врховно етичко правило е тема во песната Убавата Јана. Почетните стихови: - Море даваш, Никола, / Ху-бава Јана на турцка вера? / - Море, глава си давам, војвода, / Ја-на не давам на турцка вера, ја составуваат творбата. Непослуш-носта или поточно непокорноста да се смени верата, строго се казнува. Му ја одсекле едната рака. На секое прашање по одреч-

Vasil Tocinovski

138

ниот одговор му ја пресекле и другата нога, па двете раце, му ги извадиле двете очи. Ја грабнале турците убавата Јана и ја качиле на коњ. На поздравот од својата сестра Никола не жали, но бол-но и гордо ги изразува верската а со неа и националната припад-ност. - Хајде со здравје, хубава Јано! / Ноге си немам, да те ис-прата, / Раке си немам, да те пригрна, / Очи си немам, јас да те вида. Трагичното во човекот и во животот е тема на дијалог во песната Што ја имаш моме таа снага? Снагата на момата не е за црната земја, зашто Црната земја, моме, сполај не ти вели, / Дај на мене, моме, сполај да ти реча. Проследуваме идeнтична постапка како и во претходната песна. Убаво лице не е за бела мувла, туку да го дарува на момчето кое ќе и возврати со благо-дарност. И црните очи не се за змиите, лутите змии не велат сполај, туку нека ги дарува на благодарното и благородно мом-че. И во завршната четврта строфа порачува оти и тенките веѓи не се за црната земја, туку нека му ги даде нему, сполај да и ре-че. Остварената / голема љубов во Неда и мажа и е воспеана во разговорот меѓу мајката и ќерката. На прашањето каде и се мер-џаните, ќерката одговара: - Варај, мале, мила мале! / Сношти појдо на бунаро / Да налеја студна вода, / Да измија руса глава. / Никна вода да налеја, / Испаднаха мерџането, / Мерџането од грлото, / Од грлото во бунарот. Вистината ја кажува мајката. Нека лаже кого ќе лаже, ама мајка си не може да ја излаже. Не паднале тие во бунарот, туку се кај овчарот во планината. Кога ќе му тага падне, / Тага падне за тебека, / Да искара мерџане-то, / Мерџането од палацке, / Да му тага да размине. Драматич-ното во песните на Дафина од Просеник се остварува со воведу-вање на дијалошка драмска форма која на одреден начин би рек-ле, ја покажува посебноста / карактеристиката на нејзината пое-тика.

Во многубројното просветителско семејство на Милади-новци посебно место има стружанката Митра Миладинова, со-пругата на Димитрија Миладинов. Вредна и предана соработ-ничка во создавањето на капиталниот Зборник на браќата Мила-диновци. Со нив и со поширокото семејство рамноправно ги споделува животните и творечките искушенија и невoлици. Во нив не ретко е сподвижник, па во таа смисла посебно треба да се истакнат нејзините заслуги за второто издание на Зборникот.8)

Stoletni opstojbi

139

По трагичната смрт на сопругот, несебично се вклучила во голе-миот фолклористички подвиг на Кузман Шапкарев. Судбината на осамената жена на печалбарот на еден посебен лирски начин е воспеана во Тага за прва љубов. Космосот е престорен во чув-ства и трепети. Роса росит, трева никнит, горум зелена; / Гори-ца се с листом ставјат, јас нема с кого. Нема мера и за болката на младата невеста. Низ симболи и метафори соопштува оти си имала едно дрво, но тоа не е тука. Заминало на далеку, во туѓа земја. А туѓината е тага голема. Посакува да го видела на сон, како на јаве. И тој да ми книга пушчит, како сам дошол, / Малку легнав, малку преспав, чуден сон видов: / Како да ми книга пуш-чил, сам си не дошол; / Во книгата три дукати ем злати прс-тен. Еден миг за цела вечност.

Човековата злоба и омраза во песната Две кучки јатрви во самиот наслов укажува на нивната поразија. Поубави од убавото пролетно цвеќе биле само двата родени брата. Нивната љубов била толку голема, што истовремено се ожениле. Идеалната сре-ќа се распаднала како дворец од песок. Ништо не останало од неа. Довеле две кучки јатрви кои веднаш се раскарале. Големата ја колнела помалата да роди девет девојчиња и од нив да и оста-не само едно. Да го расте и порасне, да дочека да го посврши и омажи. На денот на венчавање во црква од олтарот да излегла змија и да ја касне меѓу двете црни очи. Да остане сама и не-среќна и без неа. Се разделиле, изградиле куќи на далеку. Поса-диле трски покрај Дунав, да не се гледаат. Секое зло носи и воз-враќа со ново зло. Тоа нема ниту мера, ниту крај. Се престорило во вечна интрига на уништување. Па така и двете кучки јатрви не можеле И пак обе ми се досегнале, / И очите си и ископале.

Од кругот на соработниците на Кузман Шапкарев е и не-говата баба по мајчина линија Арса Стрезова. Таа и нејзиниот син Јанаки Г. Стрезов му билe извонредна и драгоцена помош во повеќедециниската собирачка дејност на Шапкарев, кој од својата баба запишал повеќе народни умотворби. Интересна ва-ријанта за несреќна љубов е нејзината песна Бела Мара и ласто-вици. Долетале ластовиците од Бело Море, а Бела Мара ги пра-шала дали во нивната земја го виделе саканиот маж. И да го ви-деле, одговараат тие, што да и кажат кога не го познаваат. А тој Христом Лазар бил еден и единствен. Та тој носит самур-кал-

Vasil Tocinovski

140

пак дур до рамена; / Та тој носит зелен-контуш дури до земја; / Та тој носит паун перо, земјата на па,ат; / Та тој вјаат брза-коња, земјата гребит. Трагичните човекови судбини се тема во песните Ханка Шчипјанка и Бојана покалуѓерена. Заробената Ханка Шчипјанка ја однеле дури во Немачко и таму убавата мо-ма била покрстена. Кралот ја земал за жена на својот син. Роди-ла два сина. Тогаш стигнало писмо од нејзиниот брат кој ја пра-шувал дали да ги продаде чифликот или да земе голем заем па да си ја откупи родената сестра.

Во одговорот таа искрено ги соопштила своите чувства и размисли. Хеј брате, брате родено! / Ни чифлик да си продаиш, / Ни тимар да си заложиш, / Ни мене да ме откупиш, / Јас си се лесно покрстив, / Хубава Јана Шчипјанка. / Оваа е вера поарна, / Велигден шчо е пеење, / Гурѓовден шчо е играње, / Спасовден шчо е пијање; / Та ме зел кралот за сина, / Сум си родила два си-на! Личната среќа е бесмислена зашто како нејзина цена е само-продавањето односно менување на верата. А тоа било големо зло кое беспогоровно се казнувало. Во одговор братот побарал да му ги пушти двата сина и со нив да се израдува. Двата заврш-ни стиха се мошне интригантни. Вечерта, кога хојдоа, / Утрин-та ми и изгуби! Недореченоста, оставањето простор на читател-ско расудување и размислување, можноста секој на свој начин да ја надоградува песната ги согледуваме како творечка тенден-ција во поетиката на Арса Стрезова.

Во тие рамки се движат темата и мотивите и во песната Бојана покалуѓерена. Колнењата на мајката се неверојатни. Боја-но, ќерко најмила, / Опустела ти косата, / Окапала ти лесата! / Та што е това од тебе? / Што ми се е додеало, / Ката сабо-та миење, / Спрема недеља плетење! Мајчините колнења ја за-болеле и Бојана се закалуѓерила. Барајќи од калуѓерките мајчич-ки празна соба да се смести и црна крпа да носи, добила одговор проблем била нејзината убавина. Ама си многу убава, / Од сите сестри најмила, / Ќе ни прелажеш ѓачињата. Го прифатила ус-ловот да и биде огрубено лицето, та и ја исекле косата. Непро-мисленоста на мајката прераснала во трагедија на убавата и вредна ќерка. Наместо да му се радува и да ги бере плодовите од животот, да има дом и семејство, да се шири родната лоза таа за-минала во светот на осаменоста, молкот и болката. Тоа и такво-

Stoletni opstojbi

141

то збогување со еднаш и кратко дадениот човечки живот увер-ливо е искажано со непомирливиот крик во завршните пет сти-ха: Кога и коса сечеа, / И викаше и не толку; / Кога и лице гру-беа, / До небеси се чуеше / Од Бојании жалове.

За песната Девојче тенко, високо Гане Тодоровски запи-шува дека потекнува од 19. век и спаѓа меѓу најубавите лирски песни од тој период.9) Ја испеала скопската народна пејачка Ев-та Богданова. Записот го направил Иван Јастребов и го поместил во студијата Северозападните македонски говори Тетовско, Скопско, Кратовско (Минало, Софија, год. 1, кн. 1, 1909, стр. 61-78). Девојката тенка и висока ја предупредува момчето, да не оди ситно пред него. Да не му скорива јадови оти доста му се неговите, па каде да ги тури и нејзините. Добива мудар одговор. Нека ги стави во десната пазува, и порачува да си слегне долу в чаршија. Да купи ѕевгар волови и со нив да изора рамни дворо-ви. Тогаш нека ги посее нејзните јадови и да види што ќе никне. Десетте стиха од завршната трета строфа се стожер во песната и одговор на дилемите и прашањата од момчето. Ако ти никне бо-силок - / Босо ќе трчаш по мене; / Ако ти никне страторец - / Страден ќе бидеш за мене; / Ако ти никне џунџуле - / Џумерт ќе бидеш за мене; / Ако ти никне каранфил - / Каран ќе бидеш за мене; / Ако ти никне тополче - / Топ ќе те убие за мене. Што е љубовта, останува само тоа (момчето) да поразмисли и да ги одреди своите постапки.

Илинка Везенковска била соработничка на Милош С. Ми-лојевиќ и бројни се нејзините поетски прилози во зборниците Песме и обичаји укопног народна српског (Белград -1869, 1870, 1875). Податок кој сам по себе говори за дарбата и за квалитетот на оваа авторка. Иванденски песни се во две пеења. Гласот на пе-aчот ја повикува Ивана диван девојка да се качи на диванот ви-сок и превисок и да погледа долу кон Струмица и струмичкото поле. На плодното долго и широко поле се родило големо зло, чудо големо и среде небо, среде земја сонцето застанало да го гледа тоа големо и нечуено чудо. Сестрата го продала својот брат за црвило, белило и шарено огледало. Го продава, не го жали, / Па сонцето застанaло / И не може да ми појде. Изворот на животот (сонцето) ги изгубил и зборот и чекорот згрозен од глетката на животот во чие создавање и самото тоа (сонце) учес-

Vasil Tocinovski

142

твувало. Неправдата и злото се тема и во втората песна. Нештата пак се необични и несекојдневни. Нечуени и невидени, та затоа сонцето застанало среде небо и среде земја. Костадин се одде-лил од своите татко и мајка и девет сестри. И што добил од чуд-новатата делидба: Му се падна една фатка, / Една фатка место пусто, / И му падна од делидба / Девет сажни бело платно, / Еден сажен палешево, / Девет оки рујно вино, / И три оки од ракија, / Еден кравај жолти восок, / И крстата та грмова! Над човековата безумност сонцето останало парализирано и не мо-жело да појде понатаму дур не скокне до три поти. Секако три-те скока предупредуваат на светото тројството, односно на свест и совест, почит, доверба и љубов, за хармонија меѓу човекот, животот и светот.

Кратката лирска песна Разбуди се... ги повикува да станат убавото момиче, младичот и невестата да се види белото и свет-ло лице на момичето. Да се пие медена ракија ако нејзиното ли-це е бело, а ако не е така ракијата ќе им биде лута, горка и чемер-на. Тажната судбина на удавената девојка во Бегала ми... се од-гласува од водите на Дунав како порака до своите најблиски и најсакани. Дунавџии, мои мили браќа, / Да речете на моего тат-ка, / Да не бере дрва крај Дунава, / Да не косит сено крај Дунава, / Моја снага е в дрво сторена; / Да не кости сено крај Дунава, / Моја коса в сено е сторена. / Да речете на моите снаи: / Да не белат платно на Дунава, / Мое лико в платно се сторено. / Да речете на моите сестри, / Да не црпат вода од Дунава - / Мои очи вода се сторени. Во Сватовска песна химнично се пее за ра-достите и убавините во животот. Со метафори и симболи се сла-ви денот на свадбата. Коренот на новиот дом и семејство. До-шол облакот и донел голен сен, а под него китени сватови. Тие биле со крстатни стегови и развиорени знамиња. Со бајрака сил-на дабувана, / Исполнија јунаково дворје. И порачуваат до јуна-ковата мајка да се радува зашто синот иде како сокол сив и си води снаа како јаребица, Тебе, стара, добра одменица, / Свему роду милно и понежно.

Прилепчанката Ѓурѓа Котева е од редот на соработнички-те на Димитрија Миладинов. Нејзината песна Ми киниса Свети Петар се смета за една од најубавите во Зборникот на Милади-новци. За творбата на Котева со воодушевување пишуваат ан-

Stoletni opstojbi

143

глиските глобтротерки Џорџина М. Мекензи и Аделина П. Ирби во книгата Патувања низ славјанските провинции на Европска Турција (1866, Лондон). Ја прифаќаат и толкуваат како гротеска на псевдорелигиозниот расказ на тема Ложата стара жена. Тоа упатува на вниматлно проследување на податоците и факти-те. Имено тие творбата од неа ја слушнале и ја запишале во про-зен прерасказ. Податок кој секако ја потврдува поетската и рас-кажувачка дарба на Котева. На песната не се задржуваме од при-чина зашто нејзината варијанта ја разгледувавме преку Свети Петар и мајка му од Депа Каваева. Нејзината песна има 69 сти-ха, а творбата на Котева е со 137 стиха. Двапати поголемиот број стихови дава можности и тие се одлично искористени, во развиената форма на лошотилокот кој прераснал во зло и се все-лил во мислата и срцето на човекот (лоша жена / мајка) што не го искоренува ни бескрајната прошка, нуди повеќе слики, сос-тојби и размисли на зададената тема.

Антон Поп Стоилов во своите два зборника од бугарски народни умотворби (1894 и 1895, Софија) меѓу другите, ја прет-ставува и Цвета Мазнеова. Во првиот зборник од битови песни застапена е со четири, а во вториот зборник на песни од поли-тичкиот живот учествува со две песни. Во песната Мара и снаа и кучка Павлевица спротивставени се почитта и љубовта од една и злобата и омразата од друга страна. Двајцата браќа живееле верно и посебно ја сакале својата сестра Мара. Каде оделе насе-каде ја воделе, што ќе виделе и купувале. Но, тоа не било по волја на помладата јатрва кучка Павлевица. Се обратила до пос-тарата јатрва дали знаела некое дробно билје да е умразито. Ме-ѓу двата брата да ја омрази золвата Мара. Одговорот секако не бил очекуван. Бил повеќе од прекор: Омразил ти господ двете очи, / Двете очи од русата глава! / Нека си ја братја милуваат, / Нека си и братја купуваат, / И мене са така милували! Злото нема мера. Кучката Павлевица, епитет кој јасно говори за нејзи-ниот карактер, го украла ножето на Мара и со него убила девет сиви јунци и девет врани коња.

Стани Павле, да би жив не станал му се обраќа на мажот и кажува што зло сторила неговата сестра. Ни глава не подги-нал, па одгорвил нека се тие двајца живи и сестра Мара и јунци и коњи пак ќе спечалат. Народот рекол оти злото ни ора ни копа.

Vasil Tocinovski

144

Откако со ножот го убила детенцето во колевка, го повикала да види какво зло се сторило. Се колнела пред крвавиот нож оти не го убила бебето. Нека ја однесе в ширно поле, Отсечи ми моја руса глава; / Дето падне, братко, моја става, / Ако сам го, братко, ја убола, / Тамо, братко, огин ќе изгори; / Дето паднат мои црни очи, / Ако сам го, братко, ја убола, / Тамо, братко, во-да ќе однесе; / Ако ле не сам го ја убила, / Дето падне моја руса глава, / Ќе се згради црква Мариица; / Дето паднат мои црни очи, / Там ќе изврат два студни кладенци, / Дето ми се костите разнесат, / Там ќе никне зеленото борче! Таму била отсечена сестрината глава. Нејзините зборови станале реалност. Во црк-вата од сите страни доаѓале болни луѓе кои потоа дома се враќа-ле здрави. Митолошката димензија ја заокружува целовитоста на приказната. Се разболела кучката Павлевица и девет години ниту станувала ниту умирала. Решила да појде на црквата. А таа оддалеку и порачала да се врати назад, зашто не можела да дојде тука и да си најде здравје. Според народната мудрост што посее-ла, тоа и ќе жнее. Да лежи уште девет години, коските в постела да и се распаднат, низ треви да никнат, муви да и се моткаат околу глава и пак душа да не може да испушти.

Семејната трагедија е опеана во Неда жива закопана. И во неа препознатлив е епскиот напев на Мазнеова. Чумата го зема-ла семејството на младата Неда (татко и мајка, браќата и снаси-те) и останала сама и несреќна. Прифатил да ја чува и да ја гледа чичко и. Од пустата црна чума се разболела и таа. Па тој поба-рал да го каже домашниот имот, зашто ако умре ќе ја закопа, а ако биде жива ќе ја исчува и одоми. Алчноста нема мера. Си го собрал имањето и Неда била жива закопана. Катадневно на гроб и одела братучетката Темјануга да запали свеќа и да налее вода, да ја исплаче. Од гроб се јавила Неда и рекла оти ако и е жал за неа, не треба да ја тажи и реди, туку нека земела копач и лопата да ја избави од мрачниот и студен гроб. Кога за тоа слушнал неј-зиниот татко, а богатството било најмило, одговорил да молчи и да не кажувала на комшиите оти Неда зборувала од гробот. Зло-то е исконско и во човекот е вечно.

Песните на Зица Цепенкова како една од најпројавените соработнички на Марко Цепенков останале единствено сведош-тво за нејзините животни и творечки врвици. Во нив го оставила

Stoletni opstojbi

145

поетскиот завет; ако ме барате, побарајте ме во моите песни. Тие најповеќе можат да кажат понешто за неа. Тоа симболично се открива во Тажачка за Аце составена од 288 стиха. Исписот ја користи јас формата. Жената ја оплакува судбината на својот домаќин кој седум години лежи тешко болен. Но никако да би-дат сослушани неговите молби да му биде земена душата и да му се скратат пеколните маки. Директниот говор се нагласува со стиховите: Одошто мака си имаше; / И ќе си се испотеше / И мене ќе ми речеше. Обраќањето на болниот Аце оди потаму кога бара од својата домаќинка Зица да го заврти спроти сонце, а ду-шата само што не излетала. Тоа децидно укажува на автобио-графскиот карактер на поемата на Цепенкова. Во вториот дел продолжува опејувањето на Христовите маки во кои никако ду-шата да се одвои од телото. Тој и благодари на својата жена за сите непроспиени деноноќија со години во кои го гледала и го лекувала несебично. Во оплакувањето на Зица дознаваме дека тие имаат три сина кои се на печалба во туѓина и не можат да ги видат нивните маки. Повикува до дојдат и да ги земат обата.

Во третиот дел од творбата ретроспективно женскиот пев го запишува минатото. Останала таа самата да црнее и да се гри-жи за домот. Натежнале годините и страшно болат. Поболни се сеќавањата. Додека бил здрав куќата и семејството си ги гледал, имал почит во чаршијата и сите му биле пријатели. Во доброто сите се со тебе, во злото и несреќата остануваш сам и немоќен. Откако паднал болен пријателите го арнисале, ги изгубил честа и почитта. Свратувал во чаршијата и до пријателите. На одење ќе седнел на пет места, на пат за дома ќе сврател на десетина. Ќе се врател дома во живи маки, колнејќи ја кашлицата што го јаде-ла и од векот ќе го сотрела. Во четвртото пеење суптилно нас-према повторувањето се опеани ноќните мори на болниот. Гра-дацијата постапно расте во петото пеење. Проклета е кашлицата, оплакува болниот. Ни со пари ни со еким не и дошол до ак, ка-л-та под нокти си ја дал, ја соголил куќата и лекот не го нашол. Мојот лек е умирачка, крикнува, умирачка - куртулачка.

Тажел така мажот, а срцето на жената се парчосувало. Во нејзината исповед дознаваме дека како девојка била цвеќе во татковата градина, а по женачката за Аце многу арно си поми-нав. Но откако паднал болен, судни маки видела. Одела да сади

Vasil Tocinovski

146

тутун за да извади пет пари да си ја гледала куќата и насекаде барала лек за болниот маж. Вреден не можел дома да седи. Мно-гупати ќе дошол на нивата каде што работела, да ја види и да и помогне, ќе го нападнела кашлицата, ќе седнел во ендекот и са-миот се проколнувал. Над неговата болест луѓето се измејувале и терале шеги. Во седумте стиха одвоени како целина, се јавува молбениот глас на мажот. Вечер да си дојде порано дома, да не умре невидено и без никого. Седмата година кашлицата го кут-нала в кревет и му го одмилила векот (осмо пеење). Долгови до гуша а лек не се нашол. Сите пријатели го заборавиле, никој ни да сврати да го види. И во следното пеење таа кажува оти ни на погреб не му дошле. Сами и несреќни и говорел оти таа имала еден брат па да го моли да и се најде, да го суредат и чесно да го погребат. Во оплакувањето од десетoто пеење Зица порачува да не жали оти братот постапил така како што тој порачал, само та-жи што не можел да си види трите сина и прошка да им даде. Да му дојдат и да го бакнат гробот. Оставил аманет да им пише оти ги оставил сираци и со долгови и со аманет да си ја изгледаат мајката. А таа страдалницата му порачува кога таму ќе ги види нејзините родители да им каже за маките и страдањата кои не-маат ниту мера ниту крај.

Деветте народни пејачки на најуверлив начин го посведо-чуваат македонското женско писмо на 19. век. И го потврдуваат неговото постоење / граѓанство, дејствување и несомнени естет-ски вредности во традицијата и континуитетот на македонската литература. Го изборуваат сопствениот идентитет. Во овие први и првични страници за него се определивме тоа да се биде на-правено со антологискиот избор од нивното творештво на Гане Тодоровски. Во него несомнено првите места ги имаат Депа (Деспина) Каваева и Дафина од Просеник. Секако оти притоа покрај деветте македонски поетеси во иднина може да биде при-додадено уште некое име. Во првата и најбитна фаза од развојот на новата македонска литература со собирање и афирмација на македонската народна книжевност како единствен камен темел-ник на уметничката / авторска литература и на нејзината иднина / перспектива посебно место и значење имаат поетесите. Нивни-те теми и мотиви го опфаќаат целокупниот комплекс од маке-донствување во 19. век, а спевот како релевантна и препознатли-

Stoletni opstojbi

147

ва назнака ги носи женската чувственост и мисла, мудрост и до-бронамерност. Тие се постојан дел во најголемиот дел зборници на македонското духовно богатство со што не ја потврдуваат са-мо својата рамноправност, туку и сопствените умеења и дарби.

Создавањето на песна за нив не било само задача на денот. Тие активно се вклучувале во сите акции и манифестации на ма-кедонствување. Чекореле храбро и бескомпромисно во челните редови. Пееле исклучиво на својот роден мајчин говор. Овој по-даток има посебно значење во нивното одредување и вградува-ње во македонската книжевност. Наспрема различните струења и мисли за создавање на македонски литературен јазик тие не само го покажуваат, туку и на дело го потврдуваат концептот за потреба на свој сопствен јазик. Мислеле, чувствувале и живееле со мајчиниот збор, па тој како свест и совест и единствено мо-желе да го користат во создавање на своите поетски творби. Во задоцнетите и забрзани процеси на сопствената национална кни-жевност народните пејачки Македонки или уште поточно поете-си ќе се јават како неопходна категорија во пресоздавање на чо-векот, животот и светот во литература. За нив тоа било и проект од животно значење, како за Депа (Деспина) Кавева и Дафина од Просеник. Како секој почеток и првите македонски поетеси не смеат да бидат ниту запоставени, уште помалку маргинализи-рани и обезвреднети. Националниот знак има непроценлива вредност во долгото помнење.

1. Книжевната преродба, панорама на македонската поезија во 19 век, избор, предговор, редакција и белешки Гане Тодоровски, изд. НИД Микена, Битола, 2008, стр. 5.

2. Исто, стр. 7. 3. Исто. 4. Goran Kalogjera, Prilozi istraživanju makedonske povijesti

književnosti, nak. Sovremenost, Skopje, 2009. 5. Гане Тодоровски, Zborot i nepokorot, изд. Мисла, Скопје, 1993. 6. Стефан И. Верковиќ, Македонски народни песни, книга прва,

podgotvil i redaktiral Кирил Пенушлиски, izd. Makedonska kniga, Skopje, 1985.

7. Г. Тодоровски, Книжевната преродба, стр. 425. 8. Васил Тоциновски, Tajni i trajni poraki, izd. Direkcija za

kultura i umetnost, Skopje, 2003, str. 18-26.

Vasil Tocinovski

148

NAJGOLEMATA QUBOV MAKEDONIJA - ILINDEN

Vo tradicijata i kontinuitetot na eden narod posto‐jat nastani i li~nosti koi prerasnuvaat vo simboli koi se izedna~uvaat so imeto na tatkovinata. Koga se govori za niv tie gi odrazuvaat svesta i sovesta za Makedonija, a koga se misli imeto Makedonija vo istovreme smislata nemi‐novno doa|a do niv. Najgolemata qubov me|u Makedonija i Ilinden vo svetoto trojstvo (qubov, Makedonija, Ilinden) prerasnuva vo edinstvena misla i smisla na opstojuvaweto. Vo sopstvenata vnatre{na harmonija, vo sovr{enstvoto na redot od ne{tata tie se ~est i dostoinstvo, nepokorno ma‐kedonstvuvawe, vekovit i lekovit svet. Relacijata Ilin‐den i literaturata, Ilinden i umetnosta, vo makedon‐ski kontekst se identifikuva so nacionalnata tema vo‐op{to, pa i vo taa smisla i zna~i permanentna tema. Ko‐ga stanuva zbor za Ilinden i literaturata, stanuva zbor, zna~i, za slo`enosta na poimot Makedonija, za make‐donskite borbi za sloboda vo tekot na poslednive sto‐tina godini, za makedonskata sudbina voop{to. Ilinden‐skata tema e nacionalnata ramka na makedonskata lite‐ratura. Taa ja razjasnuva nacionalnata ideja preku umet‐nosta na zborot, pi{uva Gane Todorovski.

Prvata polovina na 20 vek ostvaruva novo sveto troj‐stvo. Qubovta za Makedonija se zatvora vo krugot me|u Pr‐viot i Vtoriot Ilinden. Decenii ispolneti so novi vojni i porazii, delbi i preselbi, tu|ite interesi i propagandi najposle krvavo go raspar~uvaat teloto na tatkovinata, po~nuvaat bratoubistvenite presmetki, zlobata i omrazata koi gi kopaat sopstvenite nedobroj grobi{ta. Se peplosu‐vaat rodot i porodot, korenot, doma{nite ogni{ta, vekov‐nite soni{ta, idei i ideali da se bide svoj na svoeto. Gene‐raciite makedonski poeti odnovo se lu|e koi i pripa|aat na indinata. Tie ne se samo u~esnici vo nastanite, tie se

Stoletni opstojbi

149

ajduci, komiti i vojvodi, op{testvenici i revolucioneri, novinari i publicisti, pisateli koi na site strani gi raz‐glasuvaat vistinite za Makedonija. Na veli~estven na~in na `ivotot mu se daruvaat so `ivot, vo idninata gi vgradu‐vaat sopstvenite `ivoti. Go poka`uvaat niz sopstven pri‐mer neraskinlivoto edinstvo me|u zborot i deloto. Sozda‐vaat svoja sopstvena istorija za Makedonija.

Bez pardon i so direktno pra{awe do mom~eto milo da ka`e na koj narod mu e sin predan, na koj hram mu prine‐suva dar i na koj idol mu slu`i so `ar odgovorot e eden i edinstven - na makedonskiot. Na koja strana svile gnezdo negovite misli, negoviot blen, komu pripa|aat negovata mladost, sili i srceto-oltar, ta neka ka`e glasno dali vo `ivotot ima ideal, mom~eto milo pak ima sal eden odgo‐vor - Makedonija. Porakite na Nikola Kirov Majski od pesnata Ka`i mi?..., od poedinecot se vgraduvaat vo pora‐kite od Dimitrija ^upovski Na makedonskiot narod. Kade e sega negovata nekoga{na mo} od vremiwata koga bil mo‐}en i slaven? O narode moj, ti spie{ pod gnetot na bra‐tot, / Minuvaat vekovite, a `ivotot tvoj e kako no}. Trnliv e negoviot pat, so solzi e poleana zemjata, nejzina‐ta sudbina e bez`alosna i stroga, krvavi se ramninite i poliwata. Okolu makedonskiot narod se bratskite narodi, no kade e nivnata bratska qubov? Vekovnite soni{ta po sopstvenata sloboda i idnina se ve~en ogan koj eden den }e plamne kako nova realnost. Atanas Razdolov obrakaj}i se Kon Makedoncite raseani na site strani po svetot, opome‐nuva nikoga{ da ne zaboravat kaj se rodeni. Bara od niv po‐ve}e razum i ~est, da go ~uvaat svojot dom, da se svrtat kon sopstvenite maki, a vo du{ite da imaat samo qubov. I glas‐no povikuva na senarodna revolucija vo koja so sopstveni `rtvi }e bidat izvojuvani svoite nacionalni prava i slo‐bodi.

Iskustvata na epopejata Ilindenska od Nikola Vap‐carov, sozdavaweto na republikata, jasno poka`uvaat deka so krvta na obi~niot narod bila ispolneta sodr`inata na Ilinden. Poraziite i porazot kako samokriti~na misla se

Vasil Tocinovski

150

lucidno ispeani vo uvodnata prva strofa. Vinata ne be{e na{a, / taa kaj drug se krie, / i tu|i prsti toga{ / sto‐tonska vina storija! / No, {tom }e dojde den, / i {tom }e treba, nie / za se }e i raska`eme / na majkata istorija. Is‐torijata kako lokomotiva koja ~ove{tvoto go dvi`i na‐pred uka`uva deka peplosanata republika e uka i pouka. Isto taka mladi kako sega nie, umirale nekoga{ tie, kako {to utre }e umreme i nie. Nad grobi{tata glej, se javuva‐le Pitu Guli, Karev i senarodniot krik e glas na makedon‐skiot nepokor: I ako trebaat paroli - v red! / Do mese‐cot }e kreneme plakati. / Sloboda sakame, / i bez, / bez pro‐tektorati. Kolektivnoto memorirawe se presozdava vo Narodnite pesni na Srebro Janakiev. Bezimeniot naroden genij so niv gi ispi{al iljadnicite stranici na novata is‐torija na Makedonija. Vie ro`bi na stradawe i bolki te{ki, / vie odglas na smeli, juna~ki dela - / za narodot bevte vo dnite dale~ni / uteha i radost vo sudbata zla.

Odgovornosta pred pi{aniot zbor e svet tatkovinski amanet. Bez poetite i bez nivnite pesni sekako, deka sve‐tot }e opstojuva, no pogolema e vistinata oti bez niv toj bi bil posiroma{en za mnogu novi soni{ta i kopne`i, idei i ideali, misla i smisla na egzistencijata. Nasprema uriva‐wata na politikata, politakanstvoto i diplomatijata, se gradbite na poetite i na pesnite. Jas sakam da stanam poet - dinamit, / poet na borbata / so rafali vo du{ata / us‐tremen napred / kon utre{niot den, / so du{a prekalena vo te{ki borbi / vo koi samo qubovta kon robot tatni, pee Aco Karamanov vo Poet. Negovite zborovi se kur{umi i dinamit. Pesnata e i li~en manifest za{to toj saka da bide poet - rabotnik so pesna gruba kako pluskavicite. So jarost vo gradite, so prolet vo me~tite, sloboden i silen i za borbi `eden. Negoviot glas e voena truba. Zatoa te qu‐bam samo tebe / o burna borbo, o vrie`u silen; / vo tvote pazuvi neka me pogrebat / mene, sinot i poetot, ognolik na trudot. Poetot e glas na narodot. Vo posvetata Na poe‐tot Kole Nedelkovski niz mnogu pra{awa za toa {to go ma~i poetot, vo zavr{niot katren ima konkretna poraka:

Stoletni opstojbi

151

Pej, o bratko, pej za narod / I mu pesni burni daj, / ta so mo} da urne svodot / od ropstvo nad roden kraj. Poetite zastanuvaat vo ~elnite redovi na borbata i kako po nekoe nepi{ano pravilo svojot `ivot go vgraduvaat vo temelite na slobodata i na idninata.

@rtvata za tatkovinata e vozvi{en eti~ki odnos. Taa se spomenuva, se slavi kako {iroko otvoren pat kon idnin‐skite zna~ewa na ~ove{tvoto. Gasnat poslednite sili, smrtno pogoden e poetot, vo bratskiot red od mogili se ot‐vora i negoviot grob. Stignuva i glasot na Qubomir Vesov od obra}aweto Kon svoite i kako molitva i kako poraka. Letnete ptici temnokrili / kon roden dom, so `alna vest: / vo borba ubien toj bil i / im nema quben edinec. / Spomnete me, o mili. Pokolenijata ~ekorat edni po drugi. Nim Del~ev im zboruva so mo}niot glas, crnite o~i na Jane go osvetluvaat patot. Mra~nata siva magla i ropsksto stu‐deno bezverie se raskinuvaat. Vo svoeto Pismo od Makedo‐nija Mihail Smatrakalev jasno vo poslednata strofa ja iz‐vlekuva porakata: Nie ne go ~ekame carskiot sin, / javnat na kowot svoj, trgnal so vojskite - / nie po Goce odnovo odime, / Goce i Jane ne vodat vo borbite. Vekovni se buni‐te i vostanijata, kako {to ve~en e kopne`ot za sre}a i slo‐boda. 

Petvekovnoto tursko ropstvo `ivot go pretvoril vo smrt, denot vo no}, radosta vo bolka. Vo toj skotski `ivot, na den Sproti Ilinden, simboli~no se otvora gumnoto ka‐ko bitka so `ivea~kata. Pod kopitite te{ki na kojnite / se ronit klas po klas. Edna{ daden toj `ivot e stradawe. Pod gumajnata `e{ki gorat selanite, / Skap e sekoj ~as. Pe~e sonceto, potta te~e kako reka, se beri lebot, se meri plodot, vozvra}aweto na makite e so maka. Brzoto menuva‐we na slikite, nivnata dramati~nost go navestuvaat gole‐miot den Epopeja. Se ra|a Ilinden i negoviot povik se raz‐nesuva po poliwata, dolinite i planinite. Robot se krenal i vivnale ognovi po planinite, selata i gradovite. Make‐donija, ma~na rodena, pak popadna / i porobena / ostana. Prekrasnite stihovi od dvete zavr{ni strofi go testamen‐

Vasil Tocinovski

152

tiraat svetiot den Ilinden vo negovoto ra|awe. Tie vo is‐tovreme ja odrazuvaat verbata vo ~ovekot i `ivotot, vo id‐ninata i slobodata. Bilo {to da se slu~i, kako i {to se slu~i so Kru{evskata republika, taa verba mora da bide ve~na. Da se bide ~ovek podrazbira ve~no vojuvawe so `ivo‐tot. Bilo kakov drug i poinakov odnos zna~i predavstvo.

Se povtoruvaat tatne`ite od Pirin do [ara, a po po‐liwata i gorite prilep~anecot Marko na krasnogriviot [arko uporno brodi. Piskotnicite na narodot izleguvaat od legendite i predanijata. Tie se glasovi na vekovnite so‐ni{ta i kopne`i za denot na ~ovekuvaweto. Ilinden na Arseni Jovkov kako povik na tatkovinata, e vra}awe vo utrobata na zemjata majka. Mitskata dimenzija se identi‐fikuva so glasot na Gospod. Gre{niku, da bide voljata gre‐ovna, / site na zemjata trgnete v dolini, / Begaj najdlabo‐ko v Babuna tagovna, / jas dar son ti darvam petstotin godini. // Begaj, begaj, vlezi v skrivnica / kade se r|osa sabja diplenica / i koga se temni, koga e Denica, / ti da ne si vi‐di{ Sonce i Zornica. Tatkovinskite amaneti se zakletva i kletva. Simbolot na Ilinden, vo poemata na Venko Mar‐kovski ja vospeva negovata tradicija, kako onaa na VMRO, najtrajni simboli na makedonstvuvaweto, so sabjata diple‐nica (Jovkov) potsetuvaat na Karev i Guli, na iljadnicite Ilindenci koi se namno`ile i ete pak vo nedogledni ko‐loni ~ekorat kon izgrejsonceto na noviot makedonski den.

A toj den samo ja prepovtoruva ta`nata makedonska sudbina. Narodot komu kako da mu bilo pi{ano, predodre‐deno da gi vozveli~uva samo sopstvenite porazi, crnite is‐toriski stranici, ta`nite vistini. Poraziite da bidat po‐vod na negovite prazni~ni denovi. Kako da ne bile izvle~e‐ni potrebnite pouki od majkata istorija. Vo mislata, du{a‐ta i srceto na Makedonecot znakot na stradawata stanal negova duhovna odrednica. Si ostanal toj patalec do de‐ne{ni dni. Kako nikoga{ da ja nemal samoqubovta i samo‐po~itta, samodoverbata i samoubeduvaweto, ta taka osta‐nal trajno da strada i da se samooplakuva. Poetite vo svoi‐te pesni nemale podrug izbor od onoj da gi zapi{uvaat ma‐

Stoletni opstojbi

153

kedonskite ta`ni stranici. Stranicite od predavstva i ubistva, zloba i omraza, aferi i kopawe na grobovi. Novi‐ot vek so sebe gi donel i novite napu{tawa na doma{nite ogni{ta, na rasprsnuvaweto na narodot po site strani na svetot. Tatkovinata zali~uvala na pustina. Peplosuvala i temneela. Se ra|ala nekakva nova zemja na solzite.

Ne e nitu bura, nitu crn oblak, tuku toa Goce so svoja‐ta ~eta od dvaestmina odbrani junaci so pu{ka ja nosi slo‐bodijata. Vo Makedonski crnozem na Ceko Stefanov Po‐pivanov simbolot na makedonskiot nepokor e me|u svojot narod. Duma Goce duma nedumana - / zbor zboruva za stari megdani, / zbor zboruva, a rajata slu{a, / slu{aj}i go drob‐ni slzi roni, / slzi roni i junaka pita zo{to sonceto zajdu‐va i odnovo se ra|a. Lebot neli od `ito se pravi, odgovara junakot, vie go seete, raste `itoto i vrzuva zlaten klas, ama nego drugi go `nejat. Sopstveniot `ivot na ~ovekot e vo negovi race. Idninata i slobodata se izboruvaat so sop‐stvena borba i `rtvi. Makedonskiot Levski kako podnas‐lov vo pesnata Na revolucionerot organizator Goce Del‐~ev od Atanas Razdolov, nikoga{ nema da umre, toj ve~no }e `ivee vo narodot. Toj taguval i pla~el za nego, po negovata mladost koja zaminala vo ve~nosta, no go otvorila patot na ~ovekuvaweto. Taa yvezda patovodna / Na neboto ne se gasi, / Vo borbata dobroplodna / Spomenot mu v sjaj }e krasi. // Celi osum zli godini / Zemjata ja krstosuval. / Po poliwa i dolini / Borbata ja razgoruval. Vo nea kako predodrede‐na sudbina se sozdaval i se presozdaval makedonskiot ~o‐vek. Zborovite na Goce trajno `iveat vo narodot. Od niv zra~at i zna~at novite poraki, tie se negovoto ogneno zna‐me, patokazot kon pobedni~kiot kraj. Gradete ja edinata misla i volja na borbata sveta, / edinstvoto neka cveta niz makedonskata {ir! / ]e vidite - radost i sonce idni‐nata }e ni ja pletat, / a na{iot hrabar narod nov `ivot }e gradi vo mir. // Poglednete, na{ata zemja za son~ev `i‐vot e zrela, / tupanaici krenete smelo, pa, napred brat do brat! / Bidej}i vie ste burata, lava vulkanska, vrela, / ko‐ja kako so metla }e go smete sobraniot jad.

Vasil Tocinovski

154

Qubovta za slobodata gori vo srceto na Krale Marko od Dimitrija ^upovski. Taa povikuva da se razbudi od vekov‐niot son, da ja povika na pomo{ Stojna samovila, da se ka~i na negoviot kow [arac i v race da si ja zeme te{ka topuzi‐na, da go povede svojot narod vo borba i da mu poka`e na du{manot oti toj e `iv. Po stapkite na junakot, a tie ne se samo mitologija (Stojna samovila) odat negovite sledbeni‐ci, novite generacii makedonski ~eda. A raka ma{ka / veda e luta / {to pa|a / nad tiran klet, / slab da potkrepi / prav da odbrani / da odmazi / zlo - za zlo, pee Ko~o Racin vo poemata Sandanski. No}ite gi ispolnuvale u`as i up‐lav, ti{inata ja raskinuvale krikovi i ogan. @enite gi po‐davale racete kon boga so piskoti i molitvi, so pla~ i kol‐newa. Crnila nate`nuvale vo srceto, molkum tatkovcite gi baknuvale svoite deca i is~eznuvale vo gorata. Ete Vo takov mrak i u`as ko vior ti se metna / {irum niz rodna‐ta zemja, me|u stradalnici robovi / i tvojot zbor so ve‐trot kadrav nasekade letna / za pravdi ~ove~ki i `ivot sloboden, pee Kiril Manasiev-Ve~erin vo Posvetena na Pere To{ev. Vrz narodni motivi Ve~erin gi ovekove~il tatkovinskite poraki vo pesnata Na Mihail Apostolov-Popeto. Na pra{aweto zo{to mu svenalo i pocrnelo belo‐to lice mom~eto axamija odgovara oti vo sino}e{nata ne‐ramna bitka na ajdutite so Turcite zaginal ba{-junakot toj Pope vojvodata, / prv {to pukna pu{ka za slobodata. Toj e mrtov, koj sega }e go brani narodot? Nastanaa mnogu borci mladi, / vo borbata razgolea gradi, // tie v boj so oru`je }e idat, / tie slavni junaci }e bidat, // tie robot kletnik }e go ~uvaat, / tie v borbi }e go potkrepuvaat! // Tie blag zbor v du{a }e ni lepat / i bednite tie }e gi kre‐pat! Peodine~noto i kolektivnoto kako edna nedeliva ce‐lina vo opstojbata, poetot izvonredno dobro go ostvaruva so ideite vgradeni vo tradiciite na narodnata poetika.

Mno`eweto na narodnite borci e kako pirejot. Eden junak zaginal, po nego do{le stotici junaci. Ostanale tie Ilindenci na starite po`olteni fotografii niz koi Konstantin Kowarov gi prepoznava svoite ~i~kovci kako

Stoletni opstojbi

155

uka i pouka kako se saka i kako se brani tatkovinata. Vo mra~nata no}, vo gluvoto potajno doba, kraj pepli{tata ka‐de bez krov nad glavata zaspale decata i po krvavite pa‐ti{ta, kraj krstovite na grobi{tata, me|u ta`nite ropski cve}iwa sednala za odmor senkata, zaplakala i proronila solzi. Toj Dame Gruev na Dimitar G. Molerov e ~edo na ovaa majka i brat na ovoj napaten narod. Mra~nite sliki od prirodata ednostavno izviraat od du{ata na makedonskiot sin i gi odrazuvaat negovite crnila. Nivnoto brzo fil‐mi~no menuvawe kako da odeknuva niz brzite i bezglasni ~ekori na senkata. No}ta e kratka, a nego go ~ekalo dolg pat. Brzal da ja vidi mra~nata Bitola, miloto Slivovo, ne‐goviot roden kat. Arseni Jovkov vo Pesna za Niko Jovkov niz direkten poetski govor / obra}awe pee: Brate, brate Nikodine, / Nad ve~nata ti grobnica / Oro vodam, pesna peam, / Pesna peam, krv }e leam. // Pesna peam, krv }e leam, / Krv }e leam za sloboda, / Za sloboda rob da ne sme, / Rob da ne sme pod Tur~ina.

Smrtta e neminovna. I vo nea ~ovekot si ostanuva za‐edno so svojot narod. Egzistencijalniot pristap na Nikola Vapcarov vo Pretsmrtno ima mitska dimenzija. Od zemja se ra|ame i vo zemja se prestoruvame. Besmilosna e borbata, i vol~ka. / I velat deka kriela epi~nosti, / Jas padnav. ]e me smeni drug i: to~ka! / [to tuka zna~i nekakva si li~‐nost? // Rafal i smrt..., a potoa si crv. / Toa e tolku lo‐gi~no i grubo. / No, v luwata }e sme pak so tebe / moj naro‐de, bidej}i si se qubevme. Univerzalnite, op{to~ove~ki dimenzii vo Racinovata Balada za nepoznatiot, kako dale~‐no morni~avo eho doa|aat od neznaeniot grob na nepozna‐tiot vojnik pod vrbata prokleta vo poleto bitolsko. Koj umrel za tatkovina / i za ~ove~ki pravdini - / kade vas, bratko, ne ginel, / so vas do vekot `iveel. // Vie mu pesna peete, / vie go s pesna `alite - / taka se site ra|ate / i taka si umirate! I Kire Dimov vo Balada na zaborave‐ni‐te kako da go oslu{nuva glasot od grobi{tata vojni~ki du‐ri od vojna svetovna vo vardarskoto pole. Pesnata vo pos‐lednata strofa dobiva himni~na naznaka. Ako za pravda gi‐nevte / za pravda i za sloboda / ka`ete more ka`ete / ba‐

Vasil Tocinovski

156

rem da venci pravime / grobjeto da vi kitime / i nie da se borime / za taa pusta sloboda. O`ivuvaat prikaznite za ajducite i komitite, vojvodite, za ~elnicite i za tolkupa‐ti pove}e neznaenite, bezimeni junaci. Go pletat tie onoj veli~estven venec od najubavi i najmirizlivi cve}iwa. A vo sekoj cvet se prepoznavaat soncequbivite i pravdoqu‐bivi makedonski ~eda, nejzinite fantazeri i avanturisti, glasnogovornici i gri`nici za tatkovinata. Znakovi na korenot i nepokorot na Makedonija.

Tatkovinata, nejzinata sloboda i idnina se potreba da se bide poet. Petar Stojkov vo pesnata Vostanik vo edna edиnstvena strofa ja ispi{uva sopstvenata avtobiografi‐ja. Jas tuka ve}e nej}am da `iveam, / Jas me|u narodot }e si odam - / Tamu jas krvta }e si ja proleam / Zaradi narodot i slobodata. Sudbinata na otkornatikot e ve~en kopne` kon rodot i porodot. Negovite misli, kopne`i, soni{tata pos‐tojano se upateni Na mojot roden kraj. Segde sekoj za nego da zbori, / Da se saka, da se pametuva, / Vo sekogo spomen `iv da gori, / Krajot roden v du{a da se ~uva. / Debarski‐ot kraj e za nas raj. / Nam drag ni e - sekoj neka znaj, pee Voj‐dan ^ernodrinski. Magijata {to se imenuva tatkovina vo ~udesni metafori e Qubov na Asen [urdov-Vedrov. Taa e tivka i ne`na, taa e negovo malo mome, no zo{to e vo crno zabradena i modrite o~i vo beseri se iskapeni. Ti si mi tivka i ma|esna, / ti si mi ta`na carica, / ti si mi zlat‐na i biserna, / ti si mi mojata qubov - / Male~ka moja tatkovino, / prolet {to ne si videla, / nitu pak sonce, ni radost. Taa e poetovata razbudena prolet so ne`ni cve‐}a i so galebi, ptica koja bila osudena da preletuva pros‐tori. Kopne`ot po nea stignuva od site strani na svetot. Ispi{uvaj}i ja sopstvenata istorija, poetot vsu{nost ja sozdal istorijata na tatkovinata. Vo poemata ]e se vratam Gan~o Haxi Panzov priznava oti: Gi pi{uvam stihovite so krv / a radost bi sakal da navestam / gi pi{uvam stiho‐vite so krv / a racete moi se ~isti / i zatoa bi sakal moi‐te zborovi / da bidat napi{ani so golemi bukvi / so bukvi {to nevestuvaat praznik / vo srcata. 

 

Stoletni opstojbi

157

Zborot na poetot ne e samo najgolemata zakana, predu‐preda, tuku toj e najsmrtonosniot kur{um. Onoj Glas od Ma‐kedonija na Kole Nedelkovski ili povikot Na oru`je od Vladimir Kova~ev. Prosjakot na Evtim Sprostranov moli za korka lebec, star e, bolen, skapan, starost vle~am sto‐godi{na koja ja zemame kako ispovedna lirska istorija na Makedonija. Tradicijata i kontinuitetot na nacionalnata opstojba, nejzinata vekovitost, e opeana i vo @alna mi ba‐bo, poslu{aj od Ko~o G. Molerov. Na bor stoleten, veko‐ven / oka~ihme mu pu{kata, / pu{kata, babo, martina, / do pu{kata e sabjata, / dolu e kepe kiteno - / oj mori kepe haj‐du{ko. Slobodata se `eduva i se o~ekuva. Dolgi i trnoviti se pati{tata, no ]e do~ekam veli Dimitar Milenski da gi mine pati{ta i drum nadaleko za da go najde zapusteniot tatkov grob. Jaz te qubam, ka`i {to da ~ina, / koga ropsko sonce ni ogrevat, / koga crna mladosta minavat, - / Celuni me, majko, celuni me, / uti mo`it rano da zagina; / dojdi blizu da me blagoslovi{ - / tvojot sin hajdutin, nerazum‐nik. Nacionalnata pripadnost e ~est i dostoinstvo za se‐koj ~ovek. [to mi e milo, mamo, i drago pee Naum K. Tahov da gi gledam, mila mamo, komitite, / komtitite, mamo, Makedoncite, / gordo kak si nosjat, mamo, opincite / ka‐to evropejski, mamo, ~epicite.

Delbite i preselbite, katadnevnite bratoubistveni presmetki srede bel den, zlobata i omrazata, grobi{tata se del od smislenata i dolgoro~na strategija na tu|ite in‐teresi i propagandi vo Makedonija. Progonstvoto kako da stanuva senarodna sudbina. [to me rodi pra{uva Milan Vojnicalija i Ka`i, ka`i, male, {to da pravam? /dali pa‐tot, male, da go fatam, / drugar veren, male, da mu sta‐nam? // Ranicata, male, da ja nosam / devet rani, male, da nabrojam / ili pred nego, male, da zaginam? Poimot Make‐donija prarasnuva vo bajka. Vo nea se natalo`ile mnogu bolki i ~emer, znakovi na razdelbi, zaminuvawa, na nevrat‐ka. Tvojta ubost - mera nema, / tvojta du{a - more {ir. / Koj li poet il poema / }e go slika tvojot mir! // V tebe zree altan `ito, / tutun, afjon, grozje - sve. / V tebe sla‐

Vasil Tocinovski

158

ven narod `ivi / za koj zboruva cel svet. Mislite postoja‐no itaat kon tatkovinata. Bolat spomenite od detstvoto i mladosta. Zaranet so crn i meden carevi~en leb, / izraznat vo nu`da i tagi - / ja slu{av pesnata na ednostavnite / ov~ari - vol{ebnata maka na kaval. Vo sivite i studeni de‐novi vo golemiot grad, me|u nepoznati lu|e, Serafim Gri‐gorov vo ciklusot pesni Makedonija kopnee: Na jug, kon si‐nite i vol{ebni krai{ta, / zanesen vo tvoite bujnoklas‐ni nivi, / sega - sega da se vratam blagoslovuvaj}i gi, / Tat‐kovino - `etvata i }ilimite divi!

Poetite si ja sonuvaat tatkovinata, kako {to pee An‐ton Popov i ja ispi{uvaat geografijata na Makedonija. Treba da se zapi{e sekoj detal, migot da se pretvori vo ve~nost, da se zapomnat ne{tata {to bile i minale, i ni‐{to da ne se zab0ravi. Toa e biografijata na Makedonecot i na Makedonija. Da se ostavat trajnite tragi za sebe, oti nikoj drug toa nema da go napravi za nas. Vo dijalogot Maj‐ka i sin Kole Nedelkovski ja ostava poslednata poraka. Aj sega pogled zavrti, / nade`da v srce povrati! / Ti gleda ~e‐do, odgleda / borec za svidna sloboda. Go kutnal kur{umot, son ve~en nate`nuva, a vo tie migovi Vo pretsmrtnost Qubomir Vesov boleduva od pomislata ako treba sopstve‐noto skon~anie da go ima vo tu|ina. Svod sin nad mene ne sjae, / Ni pat se mre{ka nedooden - / Se krevam - sakam bliknat da e / Vo mene nasetot po krajot roden. // ]e os‐tavam jas tuka traga, / No duhot moj vo let }e pojde / Vo edna ve~er yzvezdna, blaga, / Vo krajot roden da si dojde.

Poetot e glas na narodot i na tatkovinata. Vo pora‐kata Do poetot Aco Karamanov bara da se simne od negova‐ta male~ka soba na petnaesettiot kat, da se oslobodi od ta‐gata i banalnosta i so mo}en glas da zapee srede op{tiot haos. Bara `elezen zbor koj kako zrak }e zableskoti od no‐voto sonce. Toj zbor treba da bide krv na srceto koe bie silno za site robovi i }e gi razurne site prokletstva. Bi‐di stihija nova / i bog nov. / I vo svojata misija / nad gor‐dite carevi / stani car, / pa kako semo`en / gospodar, / soz‐dadi zraci na novata sudba / sred haos, ko{mar i borba.

Stoletni opstojbi

159

Minuvaat denovite, mesecite, godinite. Minuva `ivotot. Po burata misli{ kako da se sleal mirot, a vo dvorovite izrasnale trevi i burjani. Potivko bilo i od pustina, po onoj den - / vo koj{to ne vturnaa / progoneti, niz mraz od godini, / od rodnata strea. Di{at so toplina rodnite pro‐stori, sinite ezerski vodi, belite bregovi, kadravite lozi, medenite smokvi, zreele gradinite. I deneska ribarite od svoite ~unovi vo trskite gi debnat ribite do zori, drugari od negovoto rano detstvo. Minale godinite daleku od doma‐{noto ogni{te, od ezeroto, a site spomeni stanale sivoti‐ja. Vo tu|ina samotijata kako kam{ik i studen vetar {iba‐le, a bolele i spomenite dali mo`ebi odamna ve}e bila ur‐nata ku}arkata rodna - spomen drag na dete. Kogo go pame‐ti, dali nekoj nego go pameti? Ta, nema nitu da se zapame‐ti / ona {to `ivee v mene kako spomen. Taka si ostanalo od pamtivek, po burata, doma se natalo`ila {tama. Niz dvorot / izrasnale / trevi i burjani. / Dvaeset i pet godi‐ni / tamu sama, / od vetrot bez prekin furena, / rodnata ku}arka, / gorda, so prazni vrati, / ~eka so race protegna‐ti / molej}i ne da i se vratime.

Vo prvata polovina na 20 vek, makedonskata poetska re~ ostvaruva vredni estetski rezultati. Na najuverliv na‐~in generaciite tvorci od ovoj period gi prodol`uvaat tradicijata i kontinuitetot na svoite prethodnici od 19 vek. Ona {to ostanalo nedore~eno ili nedorazjasneto, nes‐fateno ili premol~eno, ona {to ne se stignalo da se ostva‐ri vo poetikata kako amanet od imeto na sopstveniot narod i na svojata tatkovina bil bespogovorno ispolnet. Dlabo‐ko se zaoruvala brazdata na konstituirawe i afirmacija na makedonskata nacionalna misla. Vo deceniite na plod‐no i sestrano kni`evno tvore{tvo maj~iniot makedonski jazik postapno i sigurno se izdginuva vo makedonski lite‐raturen jazik. ^uvstvoto i dostoinstvoto da se bide Make‐donec i da se ima Makedonija se vozdignuvaat vo najvisoka eti~ka merka. Edna{ frlenoto seme novite generacii ma‐kedonski tvorci go namno`ile so mnogu novi plodovi. Sve‐toto makedonsko nacionalno revolucionerno delo se kale‐

Vasil Tocinovski

160

lo niz novite buni, vostanija i revolucii. Epopejata na Ilinden neminovno stanal negov znak na identifikacija. Porazot i poraziite samo gi namno`ile ta`nite stranici od makedonstvuvaweto. No glasot na poetite, nivnata odgo‐vornoсt pred pi{aniot zbor, ne se samo uka i pouka, tuku tie se i tajni znakovi za misla i razmisla. Ispi{uvaj}i ja lirskata biografija na tatkovinata tie povikuvaat na nej‐zin pro~it, u{te pove}e baraat prepro~ituvawa da sebe‐prepoznavawe i sebepresozdavawe. Ona {to bilo i minalo treba trajno da se pomni, no nikoga{ pritoa da ne se povto‐ruva kako nova rana za koja melem nema. Za{to i vo `ivo‐tot i vo smrtta neminovno pak }e sme so tebe moj naroden, bidej}i si se qubevme, pora~uva{e Nikola Vapcarov. A qu‐bovta, kako i `ivotot se samo edna{ i kratko dadeni.

Stoletni opstojbi

161

ВЕСЕЛИ СТРАНИЦИ ЗА МАРВАЦИТЕ:

СТОЈАН БОЖОВ

Појавата на Стојан Божов внесува нови и сопствени теми

и мотиви и поетика во македонскиот расказ. Хумористичното прикажување секогаш децидно дополнето како слики од “живо-тот на Марваците” претставува своевидна весела историја за лу-ѓе и случки, времиња и настани од менталитетот и традицијата на Серско и Неврокопско. Како учител и револуционер, како фолклорист, раскажувач и поет постојано бил среде народот. Живел и опстојувал, копнеел и страдал заедно со него. И имал можност извонредно добро да ја запознае човечката душа, него-виот карактер, и посебно да го воочи индивидуалното, посебно-то, субјективното. Како раскажувач посегнал по човечките сла-бости и маани, допрел во потајните мисли и чувства, во грдите навики и постапки, ја открил искривената слика или поточно онаа потсвесна состојба на човечкиот егоизам. Човекот, кој е среќен и задоволен сам со себе, едноставно смета оти светот и животот почнуваат и завршуваат со него. Во таа самоизмама пи-сателот ги создава своите хумористични раскази кои се читаат со леснотија и со интерес, а во кои има една своевидна Чеховска атмосфера и до солзи смешни случки како оние кај Јован Стери-ја Поповиќ.

Стојан Божов објавил две книги раскази “Дедо Вељо и де-до Мито” (Скопје, 1891) и “Светогорскиот вампир” (Софија, 1892), а со свои раскази соработувал и во “Книжици за прочит” (Солун, 1891-1895). 1) Писателската дарба и сопствениот свет суверено ги потврдува уште со првата книга “Дедо Вељо и дедо Мито”. 2) Во поднасловот запишал оти тоа е “расказ од животот на Марваците”. Авторската идентификација е со кратенките С. Д. Б-ов, со кои во различни варијанти ги потпишувал своите творечки објави. Расказот е составен од шест помали и поголеми приказни кои прават една хомогена целина, но секоја од нив мо-же да се чита и да биде восприемана и како посебна творба.

Vasil Tocinovski

162

Првата приказна е посветена на селото Хантово, едно од познатите марвашки села, сместено среде карпи меѓу кои и заја-кот тешко може да се движи, а пак земјиштето било такво што ништо не раѓало. Необичното село е секако своевиден увод и во необичноста на расказот. Необично село, тоа подразбира оти и луѓето би биле необични. Таквата интрига постојано нè вовлеку-ва во местото на настаните. Улиците во селото биле толку широ-ки, што и натоварено магаре со прачки тешко минувало низ нив. Куќите биле изградени на карпи, така што немало опасност не-когаш да потонат. Имале два ката, долниот бил за добитокот, а на горниот биле луѓето и покуќнината. Ѕидовите не биле малте-рисани, немало прозорци, а покривот бил таков што низ него слободно можел да влегува чистиот воздух и од дупките во него да се гледаат новите утрини. Вратата обично била од дебели и грапави штици, а се отворала и се затворала со мандалка.

Внатре во куќата имало совршен ред и сите нешта биле на своите места. На една страна биле пастрмата и сланината, на ед-но место биле чушките, на друго место расолот и редум така до малите и големи, до полните или празни грниња. Испраните алишта биле спрострени на јажиња, а оние нечистите за перење биле зад вратата. Огништето било широко и во него горел оган од дабови корења и габрови прачки. Оџаците биле така мајстор-ски направени што чадот не можел да излегува надвор, туку се издигнувал како облак од ветар. Над огнот виселе садовите во кои се вареле јадењата. Околу него, на мали дрвени столчиња седеле домашните и се грееле. А таму било толку топло што се родила пословицата “однапред пече, одзади сече”. Студениот дом се содржел во расудувањето на Марваците оти човекот за да биде здрав, не требало да живее на топлина, зашто таа го опу-штала, ами му бил потребен студот кој го стегнувал.

Испарувањата на ѓубривото од добитокот се мешало со разните мириси од расипана зелка, гнили чушки, застоена лој, пресни кожи и друго би го натерале човекот да го затвори носот и во една добро малтерисана соба. Но, тоа и не било потребно. Чистиот воздух имал пристап од сите страни, а и луѓето можеби го изгубиле чувството за мирис, или пак едноставно се навикна-ле смрдеата да ја имаат како мирис. Куќите биле залепени една до друга, така што и педесет куќи имале еден заеднички покрив.

Stoletni opstojbi

163

Селаните биле добри и трудољубиви, си ги гледале своите рабо-ти. Некои биле овчари, други орачи, трети копале корења и пра-веле ќумур, ковачи и пекари. Имале различни професии, ама си-те до еден краделе кози. “И зарем тоа е срамота, велат тие, тој занает во мираз ни го оставиле нашите дедовци”.

Необичното и чудесното село Хантово е простор од кој са-ми по себе ќе потечат и прекрасните приказни. Во тоа планин-ско село во кое ништо не растело, не виреело, и самиот зајак те-шко се движел по камењата, какви ли луѓе живеат во него? Чу-дото е комплетно, зашто тие имале разни занаети, но сите до еден краделе кози. Податок кој сам по себе изнудува насмевка. Ја поткрева раскажувачката загатка. А во тоа и немало ништо срамно, зашто крадењето кози се пренесувало од колено на ко-лено и тоа ти било чиста хантовска традиција. Кратката приказ-на за несекојдневното село се чита како посебна прозна целина.

Едноставното и интресното, мудрото и веселото раскажу-вање со искуството на безимениот народен гениј / наратор, писа-телот го посведочува и во другите делови од творбата. Во втора-та приказна Божов не запознава со еден од своите два главни ли-ка, со дедо Вељо. Живеел тој во тоа славно село, та колку чудно било селото, толку почуден бил самиот дедо. Необичноста авто-рот ја применува и во неговиот физички опис. Бил висок, за два прста покус од десет педи. Прав како бор, сув како штица. Вра-тот му бил долг и тенок. Имал малечка глава, по која останале само неколку бели влакна. Под густите веѓи биле двете малечки сиви очи. И она што е најбитното, тоа биле урокрливи очи. Кого ќе го погледнеле аир не видувал. Носот му наликувал на орлов клун, под кој стрчеле две праменчиња остра седевна волна. На-спрема малата глава, од големата уста стрчеле белите волчји за-би. Со нив дедо Вељо како момче го раскинувал недовареното крадено месо.

На главата постојано носел мало фесче што му го купил татко му кога бил момче за свршувачка. Сега имал шесет и две години. Да не му паѓал фесот од главата кога дувал ветар, го за-виткувам со бела крпа, која неговата верна жена баба Ружа, му ја подарила како млад зет. Облеката му била како и на сите Мар-ваци. Авторот во детали ја дава машката марвашка носија и тоа се дел од редовите кои имаат несомнена етнографска вредност.

Vasil Tocinovski

164

Дедо Вељо бил овчар и работел на печка. Зимно време работел во “селската железна печка”, а во пролет и лето си ги пасел ов-ците и козите.

Старецот имал добра поминувачка. Полна му била куќата, имал заштедено и по некоја жолтичка за зло време, и бил татко на четири женски деца. Сите црнооки, витки и високи. Мара во зиме ги пасела овците, Варвара козите, Гела со магарето одела по дрва, а Вела и помагала на мајка си по куќи. Добри биле ра-ботите на дедо Вељо, ама тој никогаш и од ништо не бил задово-лен. Сето она што го имал му се гледало малку и лошо, а туѓото постојано му било и добро и многу. “И тоа е една човечка сла-бост. Ете зошто тој никогаш не знае да се пофали оти има не-што, туку секого кого ќе го сретне му се оплакува”. Немало по-мин, немало живот, само тоа го повторувал. Како да не умеел да каже нешто повеќе од тоа.

Јадел само црвена урда, иако имал и масло и сирење, кози и овци. Маслото и сирењето ги продавал за парички, а козите и овците ги чувал за колење и за продавање на месо. Јадел тој и сирење и месо, ама само во туѓите куќи, та тогаш голтал како серски бивол. Секоја недела од туѓите стада крадел по два овна. Бил страшен месојадец, едно јаре јадел одеднаш, та и мирисал на граблива птица. Во таа гротеска, авторот прави пресврт, за-што покрај сето кажано тој сепак не може да биде опасен човек. Навистина раката му била малку подолга, но што од тоа! “Поне-когаш тој поткрадува, но само ситни работи. Што има во тоа ако украде некоја коза или овенче? И кој не краде месо во Хантово? Тоа било заедничко достоинство за сите хантовци. Ама оти дедо Вељо краде и сено од плевните, ортоми и јажиња од магарињата на луѓето или, пак, ќе се натовари туѓи дрва и корења, или ќе се скине педесет-шеесет клавчиња од пченицата на другите, зарем тоа е голема работа”.

Необичното село од првата приказна и необичниот села-нец од втората приказна заеднички ја градат магичната реал-ност. Тоа што дедо Вељо крадел, никој не мислел оти го прави зашто имал лошо срце, ами едноставно така се научил и затоа што туѓото му било поубаво од неговото. Тоа било човечка сла-бост и не можело да се смета за голем грев. Апсурдните ситуа-ции низ кои нè води писателот, постојано нудат нови, неочеку-

Stoletni opstojbi

165

вани констатации. Од друга страна, пак, бил многу кроток чо-век. Гледал на мравка да не згази. Кутриот бил многу плашлив. Кога крадел, тоа го правел скришно, тогаш кога и Господ спиел. Се плашел зашто хантовците имале лоши, страшни навики. Нив-ната самоуправа кога некој бил фатен во крадење, сурово го каз-нувала со страшен ќотек. Но, тоа и не било најсташното. Туку мигот кога уловениот крадец за пример на сите, со тапани бил спроведуван по целото село. Та затоа, кога некој ќе потропал на вратата, дедо Вељо се тресел како лист и барал од неговата жена да каже оти не е дома, заминал на полето.

Било што да се кажело, нагласува авторот, тој не бил тол-ку лош човек. Но, и покрај тоа, сите го мразеле. Децата, бабите, мажите, стари и млади, сите гледале да не го сретнат. Зашто тој имал лоши, урокливи очи. Ќе погледнел ли човек или добиток, ги урочувал. Младите мајки ги криеле своите рожби, убавите моми своите бели лица, орачите ѕевгарот волови со кои ги орале нивите. Приказната за необичниот дедо, исполнета со хумор и сатира, алегорија и иронија, чудното го поставува и како дилема од крајот на приказната. Дали навистина очите на дедо Вељо имале некаква сила и дали тие биле причината здрави волови ту-ку одеднаш да цркнат, децата во миг да умираат, убавите девој-ки како откинат цвет да свенат, прекрасни јунаци како суво дрво да се сторат, на тоа нема одговор. Раскажувачот коментира оти и неговите очи се како очите на сите други луѓе, само малку по-сивкасти. Но, едно е сепак вистина, а тоа е оти токму тие очи би-ле причината сите да бегаат од него како од крастава коза.

Третата приказна му е посветена на другиот јунак дедо Мито. Не само што живееле во исто село, а биле и неразделни другари, туку еден на друг биле “лика и прилика како две страк-чиња јаглика”. Така велела баба Милка, а баба Каца додавала ка-ко да биле “два близнака од една мајка”. Дедо Мито Жирката, така го викале заради долгите нозе со кои имал чекори од два метра, бил за прст и половина повисок од неговиот другар. Гла-вата му била долгнавеста и гола, и од неа не ја симнувал капата, ниту пак одел во црква. Лицето му било суво, жолто и збрчкано. Бил “сув како штица” и на неговиот карикатурален изглед, авто-рот му ја прилепува и карактерната особеност со која како вис-тински Англичанец, ја имал страшната страст да се обложува.

Vasil Tocinovski

166

Во едно такво обложување со Палко Палков, за половина жол-тица изел килограм сол. Даровитиот писател-сатиричар на поче-токот од приказната ја нагласува нејзината необичност и секако, ја повлекува интригата за читателот.

Парадоксите се нанижуваат како блескотни бисери од уба-во стокмен ѓердан. Целото село рекло оти ќе умре, но по два-три дена скокнал како стар волк. Триесет и шест години постојано бил во селска служба. Ако не бил падар, тогаш бил протоѓер. Природно висок, речиси колку Голијат, со пушка на рамо бил страв и трепет и за големо и за мало. Страшниот изглед и силни-от глас не пропуштале туѓ човек да стапне во ливадите или го-рите на Хантово. Кутрите луѓе, му бегале дури и од гласот. Во тие апсурдни состојби, бесмислена станува личноста на дедо Мито. Од него се плашеле само оние кои не го знаеле неговото зајачко срце. Тоа што носел пушка, пиштол, јатаган, сето тоа би-ло повеќе само украс. А неговата најголема храброст била таа, што кога ќе го видел дебелиот крај бегал како ветар, и тогаш ни-кој не можел да го престигне.

Било како било, дедо Мито и кога имал најмалку власт во рацете, луѓето му се плашеле. Употребувал такви лаги, во кои и самиот верувал. Па така селаните до еден го сакале и на Ѓурѓо-вден едногласно викале оти си го сакаат само дедо Мито и никој друг. Бил умна глава, забележува писателот, и точно знаел кој од чорбаџиите што милува и што сака. Отсекаде крадел по мал-ку и собирал многу нешта. Секоја година ќе испечел по едно јаг-не, ќе ги соберел богатите и угледните од кои зависела неговата селска работа, и уште повеќе станувал сакан. Мене оттука, од селскиот конак, велел, може да ме однесе само попот. Така и за-вршува приказната за бесмртниот и незаменлив, но толкупати повеќе необичен дедо Мито.

Новата приказна како да ги обединува судбините на двата главни лика. Пред повеќе години дедовците се сакале како да се браќа близнаци. Толкава била нивната љубов што за другиот го давале и залакот од сопствената уста. Тогаш се сакале и нивните добри жени. Ткаеле на еден разбој, во исти ношкви меселе, во една фурна го печеле лебот, переле во едно корито. Лошите луѓе постојано ги озборувале и само им измислувале нови и нови ло-ши приказни. А тие, пак, за инает на душманите се сакале и се

Stoletni opstojbi

167

почитувале. Низ поговорки и пословици авторот вешто ги гради сликите од селскиот живот. Така, не попусто дедо Вељо збору-вал оти ако го нема Мито Жирката, подобро и тој да не постоел на овој свет. Нивното другарување го одразуваат и народните мудрости, по кои тоа што ќе го кажел едниот, две не станувало. Толку многу се сакале што кога едниот ќе плукнел, другиот го лижел, нагласува авторот “како што велат” луѓето. Нема што не можеле да измислат лошите луѓе, но од друга страна, пак, е вис-тината оти нема крушка без рачка.

Пријателството и љубовта меѓу двајцата старци биле завр-зани уште во младоста. Од времето кога нештата и по смртта не се забораваат. И никој не верувал оти можело да се случи нешто што нема и со смртта да ги стави во еден гроб. Дури и нивните големи непријатели ги кажувале за пример. Но, ете се случило чудото што никој и не можел да го замисли. Една неочекувана причина, едно непредвидено случување, едно ѓаволско издувну-вање како што велел свештеникот Хаџи Ананија, посеало таква омраза меѓу нив по што не било можно никакво помирување. За чудо на сите се скарале двајцата старци. За еден миг се стопило педесетгодишното пријателство.

Пред неколку години во сите глави од Хантово дувнал еден ветер и одеднаш едногласно тие извикале оти се Бугари, Марваци, и не сакаат никој повеќе да ги нарекува Грци. Речено, сторено. На својот јазик учеле во училиштето и се молеле во црквата. А Вељо и Мито воопшто не се интересирале за тие ра-боти. Арно ама дедо Мито не сакал да се дели од своето село и од селаните иако слушал оти Господ молитивите ги слушал са-мо на грчки јазик, оти негова била грчката книга, а пак бугарска-та била книга на ѓаволот и Бугаринот бил проколнат од самиот Господ. Така и тој со другите мислел и јавно говорел оти е Буга-рин. “Целото село ги мрази Грците, а тој е селски човек, не мо-же да се дели од селото”.

Се нашол во посебна состојба во која требало да се разде-ли или од својот пријател или од својата селска работа. Пред се-ланите зборувал лошо за Грците, го напаѓал дедо Вељо, го нарекувал крастава коза, но тајно се гледале и другарувале, и секогаш му се извинувал за јавните истапувања со кои го заштитувал нивното пријателство. Дедо Вељо бил честит човек

Vasil Tocinovski

168

и тие престројувања никако не ги сакал. Едноставно, барал и неговиот пријател да биде Грк. Така во него се зародила мислата да му се одмазди без да имал каква било конкретна причина за тоа. Дилемата како последна мисла, ја почнува новата приказна за двајцата стари и верни долгогодишни пријатели, но сега низ перспективите на омразата и одмаздата.

Три дена по Крстовден, кога грозјето веќе било добро узреано, дедо Вељо пред да огрее сонцето, отишол на своето лозје. Тргнал по долниот пат кој го водел крај туѓите лозја, а таму можел да ја задоволи страста да позоба од туѓото грозје. Хуморното со следи и сега со податокот оти тој насадил поне-квалитетно грозје кое никој немало да му го краде, а нему пак му се сакало од туѓото слатко грозје. Било како било стигнал во лозјето, почнал да проверува да не берел некој од грозјето и крај една лоза здогледал пресни човечки стапки. Таква долга стапалка во селото немало, си помислил, тоа мора да била само ногата на Мито Жирката. Ете му го пријателот, та тој немал само долга нога, туку имал и долга рака.

Во тоа време дедо Мито од падарницата го здогледал својот пријател и потрчал кон лозјето да го види. Го поздравил, му забележал оти станал голем тамаќар на стари години, не му се оставале козите, та го заборавил и пријателот и сите други нешта. Го повикал да седнат, да си поприкажат, а ете и торбата му била полна со грозје, та можеле да се засладат. Се исправил дедо Вељо и крвнички го изгледал. Нека бега оттука, му подвикнал, очите не сакале да го гледаат. Останал стаписан од таквото неочекувано обраќање на стариот пријател. Та го пра-шал што зборува, што сака од него, да не му влегле во главата муви или бумбари, или пак полудел! Не разбираш што збору-вам, вреснал, и се заканил оти сега ќе му даде за разбере. Извле-кол една подебела дабова потпирачка од една лоза и како ѕвер налетал на човекот. Само миг потоа сфатил оти душмански го тепаат по главата и потекла крв над левата веѓа. Еве ти, разбери сега кучкин сине, старо магаре, ти си мил пријател и побратим, а ми носиш грозје за подигравка откако си ми го обрал лозјето. Едвај се извлекол, претепан и малаксан, целиот во крвови никој да не го види се довлечкал дома.

Stoletni opstojbi

169

Така дедо Мито ја разбрал големата омраза на својот пријател, та понижен имал само една мисла за одмазда. Таа ста-нала смисла на неговиот живот и нестрпливо го чекал мигот за големата одмазда. Кулминацијата во расказот само го навестува своето идно и ново значење во приказната која доаѓа заедно со злото. Хумористичното се надраснува во црна иронија на чове-кот и на човечното од една и на судбината од друга страна. Ос-мата приказна е приказна за одмаздата и за злото во човекот. Околу Митровден хантовските кози биле најдобро угоени, има-ле кревко и вкусно месо и целото село замирисувало на голема и примамлива кујна. Казната сама по себе се надвиснува над чове-ковата судбина. Со пријатната миризба од печеното месо, нада-леку од селото засмрдува и казната од одмаздата на пријателот. Тоа било ден кога подготвувале и се гоштевале и богатите и си-ромашните.

Во таа јасна есенска ноќ била украдена јаловата коза на дедо Мито. Во темнината се појавил еден висок човек покриен со капа, тивко движејќи се по тесните улички и застанувајќи до оџаците на некои куќи како да намирисувал нешто. Дваестина чекори по него, го следел друг човек прикриен и тој со капа. Стојо, рекол првиот, го намирисавме зајакот. Како што забеле-жува писателот, секој можел да ја разбере приказната. Од нара-торот ја презема улогата на коментатор. Тоа бил дедо Мито со уште еден пријател, со кого ја барале неговата украдена јалова коза. Нечујно се качиле на потонот и низ процепките можеле да гледаат што се случувало во дворот на стариот пријател.

Внатре во куќата на домашното огниште една од неговите ќерки на долг боров ражен печела коза. А баба Ружа, пригот-ву-вала вкусна чорба од главата, џигерот и шкембето. Дедо Мито, кој уште го чувствувал ќотекот со дабовиот стап, ја имал само мислата за одмазда и сакал да не го остави дедо Вељо да вкуси од месото кое со толку труд го имаше подготвувано. Едно зло носи многу зла. И таман да ја вкусат првата лажица од чорбата, дедо Мито и Стојо скокнале внатре. На здрваје, побратиме, поз-дравил, а тој како да знаел оти ќе му дошле на гости, та спремил толку јадење. Ја откачил кожата од ѕидот и ја разгледувал. Дедо Вељо останал како удрен од гром. Му се врзал јазикот, збор не можел да каже. Бил фатен како виновник со сите можни обвину-

Vasil Tocinovski

170

вања. Молчеле и бабата и ќерките. Што барала тука неговата лиска, го запрашал стариот пријател. Да не знаела оти се прија-тели, та ете и таа дошла на гости!

Дедо Вељо само молчел и посрамотен гледал во земјата. Немало каде да се бега. Не можел да излезе од сопствената ко-жа. Дедо Мито на крупниот и јак Стојо му наредил да го врзе старецот и да го потера пред себе. И ќе запомни тој кој бил Жирката и како се крадат туѓи кози. Одеднаш навиката да се крадат кози која станала карактер на селаните од Хантово пре-раснува во жестока казна. Му ги врзале рацете зад грб, молкум тргнал со сопствената судбина и со решеност простум да го ис-трпи големиот срам пред целото село.

Личните судбини со сите мани и недостатоци кои биле знак на препознавање на селаните, во седмата приказна прерас-нуваат во опомена и во казна. Во безмилосно уништување на чо-вечкото достоинство и на човечкиот живот. На другиот ден, сел-скиот конак бил полн со народ. Се собрало и мало и големо да му суди и да му пресуди на кутриот човек. А тој од човек како да се престорил во биберово зрно. Но, ниту тоа не му помогна-ло. Празните муабети крај немале, та некои побарале од кметот јасно и гласно да суди и да пресуди. Се повторува срамната при-казна. Ноќеска падарите го фатиле дедо Вељо како печел укра-дено месо. Ете го месото, ете ја кожата, ете го и самиот дедо Ве-љо. Некои предлагале да му земат десет кози и да го пуштат. Други рекле да му удрат сто стапа и да даде четири кози. Некои рекле оти треба да се обеси.

Пресудил неговиот стар пријател. Најнапред месото да би-ло исечено на парчиња и така тие да му биле закачени однапред на градите и одназад на грбот. Кожата да му ја ставеле околу вратот. Во десната да го носел тенџерето со чорбата, а во левата рака една коска. Потоа да го повикаат Петко Парапанот да чука на тапанот, а селските падари да го носеле по селото. На секое ќоше би молкнал тапанот, а дедо Вељо тогаш гласно да викал “ха, месо, хааа”. И најпосле на Жирката да му даде две кози и еден јарец за гоштевање на старците. Браво, браво, врескале се-ланите. Останале сами дедо Вељо и падарите, и го вратиле во амбарот до утрешното исполнување на казната.

Stoletni opstojbi

171

Прераснувањето на комедијата во трагедија се следи и во завршната осма приказна. Токму на пладне или на голем ручек, како што се велело, на селскиот плоштад се собрало и старо и младо, и машко и женско. Тапанот ја најавил тажната / грозна претстава. Театарот на улицата како дел од животот кој еднос-тавно самиот изникнувал од таа правлива и смрдлива улица. Ни-кој и не би можел да го препознае човекот, ако целото село зна-еше оти тој ден на стари години ќе го шетаат и ќе го резилат де-до Вељо. Миговите прераснале во векови на човечката ништож-ност. Откако завршило злото како што и било пресудено, откако на дедо Мито му дал две кози и еден јарец за гозба на старците, се прибрал дома за срам и резил. Повеќе не можел да излезе сред село, празниците ги преседувал дома сам и молчалив, а во работните денови во мрак одел и во мрак се враќал од работа. И така, тажната приказна завршува со личните признанија на неј-зините јунаци дадени некогаш и повторени сега. Ако дедо Вељо имал право кога говорел “ако умре Мито Жирката, подобро е и јас да умрам”, не помалку е во право и сега кога вели “ако живее уште Мито Жирката, подобро е јас барем да умрам”.

Стојан Божов од животот на Марваците забележал една извонредно убава, потресна и оригинална приказна именувана со главните ликови на “Дедо Вељо и дедо Мито”. Животот, селското катадневие, селскиот менталитет непосредно извираат од макотрпноста на човековото опстојување, го носат соп-ствениот знак на идентификација и естетската трајност од пре-создавањето на животот во литература. Писателската дарба се потврдува и со умешното користење на усната народна наративна норма и со системното функционално вградување на кратките народни умотворби. Писателот создава живи и ко-лоритни слики, згусната и необична атмосфера, оригинални ликови и карактери, динамичен и интересен дијалог. Јазикот и стилот се одликуваат со едноставна убавина, примамлива и разбирлива, со народен говор посебно применуван во дијалогот. Посебноста на Божов секако треба да биде одбележана и во постапката и посебно во нејзиниот резултат што сите осум стории можат да се восприемаат како посебни прозни целини кои едновремено и ја градат епската слика за македонското село и селанството во 19 век.

Vasil Tocinovski

172

Од животот на Марваците е и неговиот расказ “Една пролетна вечер”.3) Оставени се податоците дека творбата била напишана во Неврокоп, на 23 февруари 1892 година, кога секако била завршена и ја има проширената творечка идентификација С. Д. Божов. Необичниот и оригинален, даровит раскажувач на најубав начин се потврдува и во оваа негова творба во која ма-гично провејуваат духот и атмосферата на еден Чехов. И овој расказ е поделен на шест поголеми и помали делови кои градат една неделива прозна целост. А во неа со подеднаква естетска вредност умее да ги испише и страниците кои умеат да нè смеат до солзи, и оние тажни и болни страници кои неминовно носат солзи. Негов јунак е пак малиот и обичен човек, неговото катад-невие исполнето со недоброј соништа и копнежи, битки и пора-зии, недоразбирања и противречности, казни и поразии. Теми се неговата осаменост, отуѓеност, болка, несреќа.

Место на случувањата е селото Буково, а времето го одре-дува празнувањето на Костандиновден. Момите пееле и момчи-њата играле, а бабите и другите жени седеле пред портите и си припомнувале за својата младост, притоа коментирајќи која мо-ма му е прилика на некое од момчињата. Сликата од селките со-каци како да се преплетува во бројни мигови од катадневието. Со радоста и веселбата, протекуваат и секојдневните обврски и задолженија. Се договараат аргати за утрешниот ден, жените се поплакуваат за пијанството на мажот и за тешката сиромаштија. Големиот собир бил во вакавскиот дуќан. Како да се собрало се-то село, и мало и големо, богато и сиромашно. Таму биле и по-пот и дедо хаџијата. Требало да се решава едно важно прашање, какво што било изборот на црковниот епитроп. А денот бил празник на овчарите. Се испекле јагниња, се пиеле вино и раки-ја, та сите биле весели и среќни. Божов прозната структура ја гради и како раскажувач и како коментатор / критичар на темите и мотивите.

Динамичната слика од селското празнување не може да противречи на вистината и притоа “кој може да одрече, оти ви-ното не го прави човекот весел, насмеан, патриот, дарежлив, храбар, чувствителен и од најмало нешто задрт и на најмалечка-та неправда исто, сожалив кон несреќните, оратор, песнопоец и уште што не?” Кога би било зло пиењето вино, пророкот Давид

Stoletni opstojbi

173

не би рекол оти “виното го весели човековото срце”, ниту пак прататкото Ное би се опивал. “Ама некој ќе каже, оти виното опива, го тера човекот да прави лоши работи; тоа не е аргумент, оти не треба да се пие. Сите нешта ја имаат и добрата и лошата страна, едната без другата не можат”, пишува морализаторот Бо-жов. Ако виното го предизвикувал човекот да пцуе и да се кара, да се тепа и да прави разни безобразија, во истовреме тогаш тој ги покажувал и сите свои скришни дарби, што не би го направил дури ни тогаш кога би му бил “препорачан на светот”. Затоа, се изјаснува, тој и не е против пиењето вино. Оттука и нема потре-ба за осуда на буковци. И коментарот: “Навистина, сите ја имаа прекрдашено мерата на пиењето, а некои и толку што не можеа да гледаат и самите не знаеја што зборуваат; но притоа сите беа одушевени од една добра идеја, од една добра мисла: ги осуду-ваа злоупотребувањата и потоа бараа извинување”.

Првиот дел претставува своевиден увод во расказот. Тој раскажува и коментира, опишува и нагласува, опоменува, но притоа ништо и не навестува. Вистинскиот расказ се случува / почнува со вториот дел. Тој е хумористично интониран. Наста-нот е истиот селски собир од првиот дел на приказната. На него се зборувало за разни нешта; едни зборувале едно, други пак друго. Сите зборувале, никој никого не слушал ниту пак нешто разбирал. Така секогаш завршувале собирите. Ќе се собереле се-ланите да разговараат за некоја важна работа, ќе кренеле ѓурул-тија и без да било донесено некакво решение, си заминувале по дома.

Весело, џагорливо и непослушно било и на собирот на де-нот на овчарите. Метафорично во селскиот дуќан селаните се едно напуштено стадо во кое заигрува и тепачката. Се собрале да расправаат за избор на црковен епитроп. А најбучен и најопа-сен бил Долгиот Лопчо, собрал некои свои другари да креваат врева и да навиваат за него, со желба токму тој да ја преземе цр-ковната каса и парите. Вриело како во кошница со пчели. Дуќа-нот бил преполн, јајце да се фрлело, немало каде да падне. Едни седеле, други стоеле, а најработлив бил Михо Меанџијата, кој го начекал слепото та носел литар, а пишувал три литри алкохол.

Нека слушнат и сиромашните и чорбаџиите, голтал чаша по чаша и врескал Лопчо, оти ете тука со нив е Стариот Марко кој три години ја јадел црквата. Зошто уште им е потребен тој

Vasil Tocinovski

174

стар вампир! Срамота е селото уште да го трпи. И имал конкре-тен предлог. Требало да му се земе црковната каса и да му биде дадена на човек кој имал почит кон црквата и светците, та добро да си ја гледа работата. Во ликот на селскиот расипник и кавга-џија писателот комплексно ја претставува душата на селанецот. Заостанатоста и суеверието, дрскоста и злобата, но и неговата природна дарба за измама, лукавост и личен интерес. А таков човек бил токму тој, та затоа и не предлага, туку бара од селани-те да ги земат клучевите и да му ги дадат нему.

По овој истап се развива жив дијалог меѓу присутните во кој доминира здравиот и логичен селски дух. Никој никого не можел да измами, зашто добро се познавале меѓу себе. Или како што рекол народот тие знаат кој колку тежи. Тој е батакчија, ре-кол дедо Иван, ама Лопчо бил бетер од него, прв пијаница. Ток-му така, тој бил пијаница и арамија, прифатиле неколкумина се-лани. Збор по збор, навреда по навреда, станала врева и дошло до општа тепачка.

Наспрема колективните слики од животот и менталитетот на селото, во третиот дел авторот раскажува за дедо Тасо Голов. Тој бил сиромашен човек, и уште повеќе кроток. Не се мешал во никакви работи, си ја гледал сопствената сиромаштија. Не сакал со никого да се расправа. Најсреќен бил сам со себе и со тајните набљудувања на природата. А тоа го правело зналец на многу работи, но од друга страна, пак, го гледале како магионичар и човек кој имал работа со ѓаволите. Тие набљудувања го одвоју-вале од светот и го воведувале во мирот, тишината и спокојство-то. Се повлекувал во прекрасната долина “Дединиот Дол”, таму било сето негово богатство: една нива, на која секоја година са-дел пченка, една бавча и една ливада, едно машко шилеже и единствениот син Вартоломеј. Количинската мерка на едното не е само слика за сиромаштијата, туку димензија на еднаш и крат-ко дадениот човечки живот. Токму тој живот и судбината на де-до Тасо се тема на расказот “Една пролетна вечер”.

Ноќните набљудувања го збогатиле со толку многу знае-ња, што и астрономите би наведнале глава пред него. Ги знаел имињата на ѕвездите, нивното појавување и исчезнување, патот на нивните движења и меѓусебните средби. По ѕвездите и месе-чината, по пеењето на птиците, по брмчењето на комарците, по каснувањата на болвите по денови, недели, месеци и години зна-

Stoletni opstojbi

175

ел какво ќе биде времето. “Тој беше вистински барометар во Бу-ково и нешто повеќе”. По службите во црквата, во празничните денови, на насобраните жени им раскажувал за второто пречес-твување и за маките на грешниците, додека од очите му потеку-вала река од солзи. И тука авторот расказот го збогатува и го згуснува со богат дијалог во кој едни жени го сметаат за посебен и мудар човек, обдарен од самиот Господ, други пак му се пла-шат и го нарекуваат ѓавол. “Како и да е дедо Тасо беше и почи-туван и омразен”.

Негов најголем непријател бил Лопчо, кому постојано му велел оти злобниците и кавгаџиите ќе бидат обесени за јазикот. Но, сите кон него гледале со недоверба и со омраза. Дури и оние кои го почитувале, сепак верувале оти имал работа со лошите духови и бил магионичар. Му бегале од патот, сакале да бидат што подалеку од него. Во сопствениот свет, легнат на зелената трева и со погледот кон небото, објаснувајќи му некои појави на синот, кого сакал да го направи свој достоинствен наследник, гледал во месечината и патувал со мислите. Со тоа бескрајно па-тување Божов ја заокружува приказната за необичниот човек и за комплексниот однос на колективот кон субјектот во кој е со-држана мерката на почит и доверба, но и логичната доминација на страв и омраза. Отстапувањето од општите норми јасно ја на-вестува трагедијата.

Четвртата приказна одново нè враќа во вревата на сел-скиот дуќан. Таму се пие, се вика и надвикува, стануваат тепач-ки, по кавгите се бара прошка. И одново прв роговите ги пока-жал Лопчо. Сега го критикувал учителот кој го плаќале петсто-тини гроша и децата ги учел од ѓаволска книга. Нека си ги гледа тој своите кози, се јавил еден глас луто, и побарал глупчото да молчи, зашто не се разбирал од тие работи. Динамиката на рас-кажувањето како посебна одлика на творечката постапка на Бо-жов, се постигнува со вредносниот дијалог. Бре, не останал дол-жен кавгаџијата, тој ништо не знае како син на поп и внук на де-до аџија. Знаел тој чиј татко до вчера бил селски говедар. Молчи бре неранимајко, нема само тебе да те слушаме, другиот глас е нов глас од име на народот. Според него сите биле лоши, само тој е добар. И еднаш требало да си ја затвори устата. Во новата тепачка подебелиот крај го извлекол Лопчо чие лице било изгре-бано и облеано во крв.

Vasil Tocinovski

176

Наспрема вревата во затворениот и отука магичен круг на дуќанот, одеднаш се спротиставила чудната тишина од отворе-ните простори на селските улици и сокаци. Одеднаш се спуштил мрак, месечината ја снемало. Моминските песни занемеле, мом-чешките ора се прекршиле. Во душите запоседнал бескраен страв. Небесните пространства ги исполнувале ужасните викот-ници. Стоело празно местото на месечината. Магионичари, да ги земе ѓаволот зборувале луѓето, жените плачеле и си ги кубеле косите, а старите жени кои такво нешто имале и порано видено си шепотеле меѓусебно. Извонредната атмосфера на страв и не-извесност се остварува со дијалогот во кој се содржат чудесијата од легендите и преданијата. Кутрата месечина, ја симнале и ја молзат, говорела една баба, а знаете ли колку тоа боли и како таа плаче? Господ да ги проколне тие магионичари на кои не им биле доста сите глупости, та и месечината ја симнале, додала друга баба.

И една од бабите се сетила оти оној стар вампир Тасо Го-лов еднаш ја симнал месечината и слушала како таа плаче кога ја молзел. Се собрало целото село пред вакавскиот дуќан. Сите биле исплашени и никој не можел да си оди дома. Ако е крај на светот, мислеле, барем до еден да умрат на едно место. Трепере-ле од страв, се чуделе што се случува, и никој не знаел што тре-ба да се прави. И тогаш одново се јавил Лопчо. Повикал сите за-едно да појдат да го бараат магионичарот Тасо, да ја ослободат месечината и да го казнат злосторникот.

Идиличната слика на могилката на која седеле дедо Тасо и синот Вартоломеј, петтата приказна, ги открива убавината и спокојството во човековата душа и во природата. Нивната хар-монија ја следиме низ разговорот на таткото и синот, со кратки-те прашања и одговори за редот во природата. Што значи ноќно-то крекање на жабите, јавувањето на бувот, како се викаат се-думте ѕвезди и оние по три оддолу и оние настрана, и зошто бил темен едниот крај на месечината. Божја работа, рекол таткото и додал оти затемнувањето на месечината не е за добро. Се испла-шил синот и го повикал татко му да се сокријат во пештерата. Библискиот мотив го има и однесувањето на луѓето, кои легнале на земја и со очите гледале удолу, се плашеле да погледнат над-вор како владеел целосен мрак.

Stoletni opstojbi

177

Дедо Тасо молчел и се крстел, и некој топот сè повеќе им се приближувал и станувал сè пострашен. Се слушале страшни и неразбирливи гласови, стенкања, паѓања и офкања. Треперел старецот и се преплашил кога јасно разбрал како гласовите го довикуваат неговото име. Пештерата му се видела тесна. Скок-нал, ги заборавил и синот и шилечето, и со сите сили побегнал по долот. Сам и несреќен Вартоломеј плачел и викал по својот татко. Дедо Тасо кога го слушнал гласот на својот смртен не-пријател, и почувствувал оти е опкружен од сите страни, не ос-танало душа во него, та бегал и се скрил под еден дрен. Во до-лот била страшна ноќ, мрачна како рог. Се одгласувале само беспомошните повикувања на синот.

И одеднаш месечината се појавила на небото. Таа одново грее, викнале селаните, Голо ја ослободил. Но, требало да се нај-де виновникот, се дерел Лопчо, и рекол сите да го бараат зашто тој се криел тука некаде. И токму тој охрабрен од испиеното ви-но, го нашол преплашениот старец. Го удирал со клоци, го тепал безмилосно и викал да го казнат. А тој беспомошен викал да не го тепаат, што лошо им сторил, Господ да ги отепа. Се струпо-лиле и суровици по неговата глава. Го влечеле како претепано куче. Ќе го носат среде село, викал кавгаџијата, нека види цело-то село каков човек е оној кој го имале за правдољубив и светец. Така Лопчо влегол во селото како јунак кој се вратил по една го-лема победа, горд и надуен, а дедо Тасо претепан и влечен по патот бил предмет на нејжестоки навреди и на лути клетви. Сите како да се натпреварувале кој попрво да дојде до кутриот човек и да го казни магионичарот кој сакал да го уништи светот.

Потопот на светот бил во срцето и во душата на човекот. Се носел во мислата со себичноста и омразата, недовербата и злобата, интригата и клеветата. Тие ги негирале и ги убивале и елементарните достоинства во човекот, та затоа сите, дури и оние постарите кои го имале видено затемнувањето на месечи-ната како природна појава, се јавуваат одново како природна по-јава во неминовноста на човековата превртеност. Изговорот да се убие злото во другиот, е само прикривање на сопственото зло. Тоа би бил и некаков заклучок, или уште повеќе поука, што пи-сателот ја извлекува во завршниот дел од текстот кој има само неколку реда. На другиот ден и соседните села околу Буково

Vasil Tocinovski

178

разбрале оти магионичарот Голо со своите магии ја симнал ме-сечината и ја молзел. Сите го осудувале за крајот на светот. А од тој крај на светот, врз несреќата на другиот, се издигнала без-мерната среќа на Лопчо. Ако не бил тој голем јунак да го најде и да го казни виновникот, не се знаело како би завршиле нештата. Авторскиот коментар е дециден: “И колку ли не други приказни никнувале по некои места како резултат на фанатизмот од глупи и пореметени овци, пасени од наемни овчари”.

Авторот со народната мудрост извонредно добро ја извле-кува поуката. Не ја наметнува, зашто ја раскажал едноставно и интресно, ја пресоздал од темите и мотивите на сказните и бај-ките, легендите и преданијата. Создал четиво кое со интерес се чита и се препрочитува. Од проститалакот и заостанатоста на народот, слепото стадо овци, и уште поголема неговата несреќа со наемните овчари (Лопчо) се уриваат уката и знаењето, добро-то и убавото (Голо). Парадоксалноста на приказната е содржана во настојувањето на колективот наспрема укажувањата на пое-динецот, наместо да оди напред кон светлината и убавината, кон иднината, се враќа назад во мракот и незнаењето. Никако да се излезе од сопствените догми, од мрачните верувања и убедува-ња, од субјективниот контекст, од гласното говорење на клетви и самоклетви, од магиите, баењата, верувањата во злото. Всуш-ност недовербата на човекот во самиот себе.

Таа недоверба е постојана тема во прозата на Стојан Бо-жов. Неговото богато животно искуство, како долгогодишен учител, егзархиски инспектор на скопските училишта и митро-политски секретар (1895), како општественик и патриот, учес-ник во солунските атентати, како раскажувач и поет, 4) непос-редно го внеле меѓу народот, го соживеале со неговите мисли и копнежи, ја спознал неговата душа. Оттука и во расказите пол-нокрвно дише чистото селско катадневие со сите негови убави и грди, свети и порочни значења и димензии. Во тој темен бунар од селска злоба, итроштина и расипаност клокоти човековото малоумие и постојано носи нови несреќи и трагедии. Црковната догма ги наметнала мракот и незнаењето, а од таа темнина изви-раат индивидуалните болни човечки судбини.

Во 1892 година, Стојан Божов ја објавил и својата втора книга “Светогорскиот вампир”. 5) Една година пред тоа, во 1891

Stoletni opstojbi

179

година, истиот расказ под наслов “Отец Пафнутиј” го печател во “Книжици за прочит”. 6) Си останала разликата само во насло-вот на творбата, зашто станува збор за идентичен текст и во две-те негови изданија. И во овој расказ приказната е посебно поде-лена во осум делови. Раскажувачот на веселите страници од сел-скиот живот, на неговите судбини и несреќи, епската димензија на тоа народно прераскажување ја нагласува со самиот почето-кот како летописец на нешта кои се случувале пред педесетина години. Патот кој водел кон Света Гора станал опасен за патува-ње, посебно меѓу селата Моде и Ерса, та по него не минувала жива душа, не го прелетувале ниту птици. Така, авторот приказ-ната ја започнува со нагласката за нејзината необичност, несе-којдневност и со читателските претпоставки за чудата кои мо-жат да бидат раскажани во неа.

И така светото место на кое доаѓал многу народ со својата лепра и со барање за простување на гревовите опустело. Света Гора станала недостапен остров. Го немало народот и неговите дарови, та завладеала сиромаштија. Се множеле гладот, болести-те, поразиите и смртта. Се изело што се имало, а нова храна не-мало од никаде. Веселите и среќни лица станале кожа и коски. Се заборавиле песните и ората, а инструментите стоеле обесени на ѕидот. Несреќата не ги нападнала само луѓето, туку и стоката. Дури и птиците страшно пееле. Дрвјата ги изгубиле убавината и свежината, та виснале како да биле попарени од слана. Во тие пеколни слики кои авторот мошне импресивно ги доловил, се поставува суштинското прашање. Дали човекот ја немал почит-та кон религијата, кон православието и станал еретик и се слу-чило злото!? Силата која го предизвикала злото останала непоз-натица. Затоа и стравот бил природен.

По уводната, прва приказна се откриваат личностите кои ја создаваат и неа и местото, просторот каде што таа се случува. Сите слики се ретроспективни од причина што нивното обнову-вање / присетување ја има временската дистанца од половина век. На половина од патот до селото Ерсо, на најтесното место на Атонската клисура, стоеле рушевини од некогашно убаво до-машно огниште. Било обраснато во треви и трња. Некогаш тоа било гостилницата на Гркот Барба Јани, чиј изглед јасно кажу-вал оти бил потомок на старите Трако - Илирци. Авторот и сега

Vasil Tocinovski

180

во детали го прави физичкиот опис и укажува на духовните вредности на своите ликови. Самиот изглед кажувал дека Барба немал добро минато. Крадел и убивал, лажел и пакостел, бил прогонуван и затворан и постојано некаде бегал. Се прикажувал како побожен човек, божем се молел и ги палел кандилата на не-кои чудотворни икони, а го гледал само спасот на сопствената душа и со туѓа мака да го наполни стомакот.

Мајсторски во името на светците печалел и работите му оделе добро. Згора на тоа бил голем муабетчија, та умеел еднос-тавно луѓето да ги маѓепсува со зборови. Со почит кај него доа-ѓал Отец Пафнутиј за кого велел оти тој е човек по неговата мерка, цел живот да разговараат, немало да има крај и наситка. Имал околу четириесеттина години и службувал во Ватопејски-от манастир. И тој имал богато минато. Професија му било праз-наењето на туѓите џебови, десет години минал со една чета по шумите, па кога почнал да мисли за спас на душата се закалу-ѓе-рил. Самиот гласно се прашувал: “Не знам дали Господ ќе ми ги прости големите гревови кои сум ги сторил!” Гревот како тема во расказот кој е содржан и со името на нејзниот носител како наслов на творбата. Претставени се двата главни лика, поставе-на е интригата и филозофијата за непостојаноста на среќата. Приказната завршува, но нејзината последна реченица оти суд-бината сакала Барба Јани самиот да го почувствува извршување-то на таа “филозофска вистина” ја најавува наредната приказна.

Клопчето почнува да се размотува во третиот, стожерен дел на расказот. Една есенска вечер во гостилницата стигнале дваесет и четворица верници. Барба видел оти добро ќе се офај-ди. Да не се покаже скаперник, туку дека е гостољубив човек, го земал шишето со ракија и лично ги почестил гостите. Имал за трошење тригодишна риба, та наместо за фрлање, ете ја за бога-тење. Почнал да им раскажува за светците и за чудесата, додека се спремала вечерата, а киселото вино само по себе почнало да се истура во грлата на верниците. Солената риба ги правела пос-тојано жедни. Длабоко во ноќта нешто почнало да тропа по та-ванот. Домаќинот да ги успокои гостите, рекол оти толку се на-множиле и биле големи како кокошки што со ништо не можел да ги сотре.

Stoletni opstojbi

181

Трескањето станувало сè поголемо, куќата се тресела, гре-дите крцкале и неколку штици паднале врз главите на луѓето. Стравот ги совладал сите. Прв побегнал домаќинот, а попот и неговите тројца другари дали од старост или напиени од виното, не можеле да се мрднат од метото. Барба Јани и четворицата не-гови слуги се вратиле со пушки и верувале дека брзо ќе ги исте-раат неканетите разбојници. Но, кога влегол внатре, видел оти нема никакви разбојници, туку насред собата стоело и го чекало страшно суштество какво што ниту беше видел, ниту го беше сонувал. Од страв му се замрзнала крвта, не можел збор да каже, не можел чекор да направи. Побегнале и одново се сокриле кој каде стигнал.

Барба Јани се гушел во еден жбун, треперел како лист. Не можел да си објасни дали тоа било некој мадемски вампир или, пак, некој демон од Света Гора. Но, најмногу си мислел за него-вото сандаче во кое било сето негово спечалено богатство. Си мислел како одново ќе биде среќен да ги брои жолтичките и да слуша како му тропала неговата работа. Му било многу тешко, но се тешел, оти ѓаволот не краде пари, туку тој доаѓал по крв и душа. Сонот никако не му доаѓал. И дремката се беше исплаши-ла од чудовиштето. Тој ја барал, ама таа не доаѓала. И само што задремал, туку во сонот му дошло злото и го пробудило. Почнал да бега, мили му биле душата и животот, трчал како луд, и нај-после уморен се сокрил во едни грмушки и таму чекал да се раз-дени.

Раѓањето на новиот и убав есенски ден, ги вратило наде-жите оти си заминале вампирите и лошите духови кои бегаат од светлината на денот. Кога се приближил до гостилницата го опфатил нов страв. Било тивко, немало жива душа. Полека вле-гол и прво го побарал своето сандаче. Го нашол, ама во него не-мало ништо. Плачел како дете. Му ги зеле срцето и душата, му го однеле животот. Посакал да умре, зашто не сакал да живее сиромашно. Во собата го чекал нов ужас. На подот четворицата лежеле мртви, во нив немало крв, а на вратот имале во една дуп-ка од кучешки заб. Но, никако не можел да си објасни зошто ва-мпирот го зел неговото богатство и коњите од гостите. Како до-бар христијанин, заедно со слугите ги погребале мртвите.

Vasil Tocinovski

182

Кога слушнал за несреќата на својот најдобар пријател, Отец Пафнутиј веднаш дошол да го види и да го утеши. А тој го предупредил оти ништо не знаел за животот на вампирите. Со богатството кое го земале оделе на други места, таму задомува-ле, се женеле и живееле како другите луѓе, та затоа и нив им би-ле потребни сите оние нешта кои ги имале и луѓето. Нека ги за-боравел парите, ќе работел и ќе спечалел нови. И не заборавил, по погребот, да му напомне постојано да се моли и да се крсти и така да ги отфрли од себе лошите духови. Само тие му биле спа-сот, зашто ако земел оружје можел да го загуби и животот. Ос-танал сам со себе, несреќен, сакал одново да заплаче, но се при-сетил на зборовите од пријателот. “Богатството ја убива душа-та”, тоа го успокоило, и преморен брзо заспал во длабок сон.

Како минувало времето, така и раните се лекувале и помал-ку болеле. Му се вратила веселоста, почнал да јаде и да пие и Барба ја отвора новата петта приказна. Таа есен страшна болест го нападнала крупниот добиток. Потоа, сипаници ги нападнале и луѓето. Опустеле цели села. Спиел Барба Јани спокојно и хр-чел, спиел како мало избањато дете. Огнот се угаснал, собата станала студена и се пробудил. На неговите повикувања никој од слугите не одговарал. Мртва тишина, немало никого, и студе-на пот го облеала по целото тело. Влегол во собата, а таму мртви лежеле поповите Пангратиј и Аверкиј, а дисагите биле однесе-ни. Никако не можел да си објасни како по толку молитви, вам-пирот одново се вратил во неговата гостилница.

Ужасните приказни се разгласиле надалеку. Така, во гос-тилницата морал да го минува само денот, а навечер се приби-рал во Спартагос. Станувал сè посиромашен и заборавен од си-те. Го заборавил и Отец Пафнутиј. Имал право и да го заборави, зашто повеќе не можел како порано да му угодува со вино, со солена риба и со што ли уште не! Возбудливата приказна ги има своите продолженија и во шесттата и во седмата глава со нови настани, случки и личности. Минати се две години, и во пролет-та 1840 година, се случува шесттата, би рекле клучна сторија од расказот “Светогорскиот вампир”. Во неа се јавуваат тројца но-ви патници кои судбината неминовно ги донесува во злогласна-та гостилница.

Барба Јани ги предупредил оти е опасно да се спие во гос-тилницата и зачудено прашал, зарем не слушнале ништо за ма-

Stoletni opstojbi

183

демскиот вампир. Ги советувал заедно со него вечерта да ја ми-нат во селото. Седнале патниците да јадат и да пијат, да здивнат од долгиот и напорен пат, и немало зошто да не останат во про-колнатата гостилница. Нека покаже секој од нив колку страв има во себе, се шегувале. Јас нема никаде да одам, рекол Стојо, и додал оти нема страв од вамипири, а другите нека прават како што сакаат. Не заминувал ниту Рончо, бил уморен и тој и него-виот коњ, а колку за вампирот имал убав дренов стап. Засрамен батко Стојмен се согласил и тој да остане. А колку за вампирот, само нека дојде, та ќе му ја расчеречел муцката како да е од ва-рена глава. Се помолил Барба Јани, им рекол оти ги молел како пријатели и како браќа, за нивно добро, но кога решиле така не-ка биде.

По трите (четврта, петта, шестта) приказни во кои авторот ја достигнува и постојано ја држи конфликтната ситуација, сле-ди разврската во седмата приказна. Таа се очекува со интерес и нестрпливост. Денот е среда, 18 март, празнична вечер во која се пеел големиот канон на Андреја Критски. Педантните податоци за времето на случувањата, внимателно упатуваат дека тоа се свети празници. Секако, писателот на своите творби со тоа им приопштува поголема мистичност како една негова творечка ка-рактеристика, но пак, го имаме тоа и како дел од домашното па-тријархално воспитување. Татко му Димитрија Божов бил поп, а покрај свештеничката работа бил и селски учител, така што ве-рата и просветата постојано се преплетуваат во суштински наз-наки на неговата поетика.

Налегнала ноќта, а гостилницата ја исполниле јуначки и љубовни песни од громкиот глас на Стојмен. Дадени се четири стиха од првата, љубовната песна “Мор Богдано, малка моме! / Мерни око, погледј ме. / Мор, ти мене с едното, / А аз тебе и с двете” и два стиха од јуначката песна за “Крали Марко вино пие / Вино пие тригодишно”. Со овој илустративен материјал, писа-телот на најубав начин го заокружува сопствениот творечки подвиг, токму така подвиг, на извонредно функционално вгра-дување на усната народна во уметничката индивидуална литера-тура. Нема форма, содржина и жанри кои не ги користел и пока-жал како тие функционираат во една авторска поетика.

Учителот Стојан Божов точно ја сознал вредноста на фол-клорот. Годините во село Крчово, Демирхисарско и во Неврокоп

Vasil Tocinovski

184

ги користел за запишување на народни песни, приказни, посло-вици, гатанки, верувања, обичаи и друго и ги испраќал за обја-вување во “Сборникот за народни умотворенија, наука и книж-нина”. Многу од тие вредни материјали биле и публикувани (книги 4, 5, 6, 7, 9 и 10), посебно јуначки песни.7)

Додека пеел, двајцата негови другари толку биле меѓусеб-но заприкажани и не го забележувале, ниту пак ги слушале него-вите песни. Одеднаш се кренал страшен топот од кој целата куќа се затресла. Од новиот тропот, од рацете на Стојмен паднала там-бурата, секнала песната. Сакал нешто да каже, не можел, јазикот како да му бил врзан. Вампирот е, помислил, тој тропа. И од та-ванот скокнало долу чудовиштето, се јавило како страв и трепет, од него замрзнувало секое срце. А Стојо и Ранчо продолжувале да разговараат, и воопшто не го ни приметувале чудовиштето. Само се погледувале, и како ништо да не знаеле за вампирот. А тој налутен се впуштил кон нив, рикнал страшно и ги раширил влакнестите раце.

Се нафрлило чудовиштето, но уште повеќе врз него се на-фрлиле и двајцата пријатели. Толку го тепале, што тоа едно вре-ме со човечки глас почнало да моли да не го тепаат, барало прошка и милост, велел оти е човек и бил грешник, но тие го уништиле. Се симнале кожите и под нив се појавила вистинска човечка глава сета во крв. Земале ортома и му ги врзале рацете, го ставиле во еден агол од собата, да не им побегне. А претепа-ниот нивен другар батко Стојмен испуштил душа, и заминал на оној свет. Така му било пишано, рекле пријателите, та тој треба-ло да биде последната жртва на мадемскиот вампир.

Кој би поверувал дека некои Марваци кои биле способни само да ораат и да копаат, можеле да го уништат страшниот вампир. Утрото стигнал Барба Јани со слугата Спиро и бил вчу-доневиден кога ги нашол живи своите гости. Изненадувањата како да немале крај, кога му рекле да оди во собата и таму да го види чудовиштето. Покрај многуте парчиња кожи, целиот во крв му се видел познат човекот испружен на подот, но никако да се сети од каде го знаел. Му се доближил и не можел да им верува на сопствените очи. Тоа бил неговиот верен пријател Отец Паф-нутиј. Зарем таа света душа можела да биде вампир! Дури тогаш ги разбрал неговите совети оти треба да се моли и да се крсти за

Stoletni opstojbi

185

да ги изгони лошите духови, да не користи оружје зашто ќе го загрози сопствениот живот. Токму тој, неговиот најдобар прија-тел и му го зел богатството. Казната го стигнала од рацете на Барба Јани. Бил обесен на едно дрво.

Заминал вампирот неповратно и радоста и среќата одново се вратиле меѓу луѓето. Ги снемало гладот, болестите и смртта. На празникот од 18 март, останало запишано оти тој ден за па-метење се случило чудо во Атон, Стојо и Рончо го фатиле ма-демскиот вампир и ја спасиле од гладување целата Атонска Го-ра. Парадоксот во приказната ја имал возвратната мерка или уш-те поточно правдата како пресуда. Барба Јани бил верник и до-бар човек, така се прикажувал пред луѓето, а всушност бил себи-чен изрод кој се грижел за сопствената благостојба и со туѓата пот и труд сакал да го наполни својот ненаситен стомак. Двос-мислениот правдољубив и честит христијанин го добил својот двојник во ликот на Отец Пафнутиј. Свето лице, ненаситно и злобно чудовиште, лицемер и интригант. Дали субјектот заста-нат пред огледалото на животот и на вистината не се пресликал и самиот себе се помножил како лик и карактер.

Веселите страници испишани во расказите на Стојан Бо-жов се само навидум весели. Комедијата почнува со маните и недостатоците на Марваците, со негативните посебности кои прераснале во знак на нивна карактерна димензија и филозофија на постоење и дејствување. Грдите нешта како лагата и измама-та, крадењето и неверството, омразата и лицемерието одеднаш и жестоко ја деградираат комедијата во најцрна трагедија. Заед-ништвото, моќта и силата од веселите страници на егзистенција-та стануваат осаменост, немоќ и поразија во тажните и болните мигови кои се издолжуваат во години и векови. Самиот и несре-ќен човек како дамаклов меч ја носи сопствената судбина, но против него со осуда и со каменување одново се испречува ко-лективот. А меѓу нив владее совршено равенство. Постои ли из-мамник и измамен, има ли победник и поразен, дали живиот не е и мртов човек.

Дарбата на забележување на деталите кои мозаично ја гра-дат сложеноста на човекот, животот и светот, чувството да се проникне длабоко во народносната психологија, да се допре на-ционалната традиција и континуитет, да се создаде галерија од

Vasil Tocinovski

186

ликови и карактери, чудесната и магичната атмосфера, живиот дијалог секако се неспорни вредности во расказите за Марваци-те на Стојан Божов. Има во нив еден специфичен магичен реа-лизам кој точно ги има и своите јунаци и својот простор, го има личното време на препознавање и на пресоздавање, не ретко низ митското доближувајќи му се епското сликање. Така расказите на Божов како да стануваат слики кои имаат моќ да бидат трајна трага за дамнешни минатите времиња чии егзистенцијални нор-ми останале и во современоста, во идното време како сведоци дека превртеностите останале да бидат во нас и насекаде околу нас.

Антонъ П. Стоиловъ, Български книжовници отъ Македония, кн. 2, 1879-1912, Придворна Печатница, София, 1928, стр. 34; Български книгописъ за сто години 1806 - 1905, материали, събра и нареди А. Теодоровъ Баланъ, изд. Българското книжовно дружество във София отъ “фондъ Напрøдъкъ”, София, 1909, стр. 331, 969-967.

Дeдо Веля и дeдо Мито, отъ С. Д. Б-овъ., изд. Книжарницата на А. Никовъ, Сeръ, 1891, стр. 24.

С. Д. Божовъ, Една пролeтна вечеръ, Книжици за прочитъ, Солунъ, год. 1895, кн. 6, стр. 1-8.

Стоянъ п. Божовъ, Македония, София, год. 2, кн. 1, 15 Априлъ 1904 год., стр. 6.

Светогорски в’мпир, отъ С. Д. Б., изд. Книжарницата на А. Г. Никовъ, Сeръ, 1892, стр. 32.

Ст. Д. Божовъ, Отецъ Пафнути, Книжици за прочитъ, Солунъ, год. 1891, кн. 8-12, стр. 80-112.

А. П. Стоиловъ, исто, стр. 34.

Stoletni opstojbi

187

RASKA@UVA^OT PETAR STOJKOV

Vo tradicijata na makedonskiot raskaz vo 19 vek, so sopstven prilog se vklu~uva i malku poznatiot pisatel Pe‐tar Stojkov. Vo 1898 godina, vo knigata Smrt na neprija‐telite,1) pokraj publicistika i poezija, go objavuva i ras‐kazot Pobednik na {pionot (str. 5-17). Stanuva zbor za tekst koj zazema sto`erno mesto vo novata tvore~ka objava na Stojkov i e prv negov raskaz koj nam ni e poznat. Vo dra‐mata Qubovta i bogatstvoto (1906), na poslednite stra‐nici od knigata se pomesteni Spomen od Kresna (str. 45-45) i dve stihotvorbi.2) Vo knigata Potajnostite na make‐donskite dejci,3) publikuvana 1902 godina, objaveno e so‐op{tenie deka e podgotvena za pe~at knigata Krvavi dra‐mi. Dopolnitelnite informacii to~no odreduvaat oti toa e povest od makedonskiot `ivot i opfa}ala okolu deset pe~atarski tabaci so deset ilustracii. Kompletnata in‐formacija ja otfrla mo`nosta za pretpostavki na `anrov‐skata pripadnost koja spored naslovot upatuva na dramski tekst i spored obemot na tekstot, sto i {eeset stranici, toa }e re~e rakopisot bil zavr{en i spremen za publikuva‐we, najavenata novela mo`ela da bide i roman. Vo sekoj slu‐~aj i kako novela i kako roman Krvavi drami bi bile me|u onie retki naslovi od ovoj vid vo makedonskiot kni`even 19 vek. Od nepoznati pri~ni knigata nikoga{ ne bila obja‐vena.

Raskazot Pobednik na {pionot e napi{an vo dija‐lo{ka forma. Prikaznata se soop{tuva od razgovorot koj go vodat mladi~ot i starecot. Dvata lika se sprotivstave‐ni i metafori~ki vo nivnata konfrontacija ja sledime borbata me|u dobroto i zloto, vistinata i lagata, ubavoto i grdoto, iskrenoto i licemernoto, realnoto i irealnoto koi uprostenata tema ja vozdignuvaat na povisok estetski

Vasil Tocinovski

188

rezultat. Razgovorot e otvoren i direkten i preku subjek‐tivnoto ispi{uvawe na storijata od strana na mladi~ot i starecot postapno i nesetno se razotkriva kolektivnoto memorirawe. Tema se tatkovinata Makedonija koja so veko‐vi stenka pod turskoto ropstvo, napateniot makedonski na‐rod koj sekojdnevno bil ograbuvan, siluvan i ubivan od edna i borbata za negov posre}en `ivot, za negovata sloboda i idnina od druga strana.

Dijalogot me|u mladi~ot i starecot koj ja sodr`i sev‐kupnosta na raska`uva~kata materija, poa|a i se vra}a od/ na zada~ite i celite na svetoto makedonsko revolucioner‐no delo. Odbrana e mo{ne aktuelna i gorliva tema koja na prv pogled kako da e igrarija vo razgovorot na dvajcata ramnopravno glavni likovi vo raskazot. No, toa taka se ~i‐ni samo na prv pogled, za{to sekoj od niv ima svoja, sop‐stvena ideologija i svoi stavovi za `ivotot i za ~ovekot koi se dijametralno razli~ni i ottuka se postojano vo su‐kob. Razli~nosta mladi~ot ja naglasuva niz ironizirawe na razmislite na starecot, koj e svesen za takviot odnos na sogovornikot, no e uporen vo toa da doka`e deka vistinata od smislata na egzistencijata e sepak na negova strana. Ne‐pomirlivite mislewa koi se izraz na akcija, odnosno na sistem na sopstvenata opstojba, od nivoto na poedine~noto, subjektivnoto niz naglasenoto povtoruvawe na zborovite i mislite raska`uva~ot gi izdignuva na planot na op{to~o‐ve~koto i univerzalnoto.

Istovremenosta na podemot na poimite na avtorstvo i avtobiografija vo kni`evniot evropski 19 vek proizle‐guva od nivnoto spodeluvawe na zaedni~kata op{testve‐na pretpostavka, koja vo fokusot na interesiraweto ja postavi naglaskata na gra|anskiot subjekt (individua‐ta). Se razbira, ovoj problem mo`e da bide postaven od as‐pektite na: filozofijata, ekonomskite prosleduvawa na prelevaweto na kapitalot, sociologijata, odnosot vlast-znaewe, vo ramkite na koi, pak, prosvetitelstvo‐to ja razviva svojata avtonomna naracija (spored M. Fu‐ko).4) Vo tie relacii vo makedonskata literatura vo 19

Stoletni opstojbi

189

vek, se ostvaruva{e i kratkiot prozen iskaz raskazot od Jo‐akim Kr~ovski i Kiril Pej~inovi} do generacijata na Atanas Razdolov, Kosta [ahov, Ko~o G. Molerov, Vasil Paskov. Vo raskazot Pobednik na {pionot avtorot Petar Stojkov ja prezema pozicijata na avtorstvoto na mladi~ot i posledovatelno vo nego ja vgraduva avtobiografijata na makedonskiot revolucioner i patriot ~ij potopsnik e toj i celosno e ostvaren predizvikot na gra|anskiot subjekt ka‐ko sto`er vo kni`evnata materija. Mladi~ot i starecot kako glavni i edinstveni likovi vo raskazot se del od mo‐zaikot na sevkupnosta i slo`enosta od egzistencijata na realnosta i na op{testvoto. Dvata lika se olicetvorenie na oddelni i konkretni i vo istovreme avtonomni sistemi na mislewe i odnesuvawe koi kako subjekti se nositeli na odredeni op{testveni kategorii i stale`i.

Po~etokot na dijalogot mu pripa|a na starecot. Toj e nositel na minatoto i iskustvoto, na istorijata kako rele-vantna tema vo prozniot tekst, na mudrosta i distancata. Tokmu distancata e postojan korektiv vgraden vo likot na mladi~ot, koj doa|a kako logika oti edna{ re~enite ili os‐tvarenite ne{ta ne se ve~ni i trajni, tie sekako se pouka od vremiwata, nastanite i lu|eto koi nekoga{ bile `ivot, no nivnite novi naslednici neminovno se i vagawe i menu‐vawe na minatoto / istorijata. Idninata sama po sebe bara nova misla i smisla za sopstvenata opstojba. Starecot jas‐no ja iska`uva tvore~kata tendencija na Stojkov vo sozda‐vaweto na prozniot tekst. A bre sinko, zo{to ne se oti‐de{ vo Makedonija, ami tuka si go gubi{ vremeto vo tu|i zemji za ni{to i za nikakvo? Ja zemi, ta si otidi vo Ma‐kedonija, pa zbli`i mu se na nekoj golemec da `ivee{ ~o‐ve~ki. Toj }e ti dade rabota, dosta e da si umen. Posebno sega e vreme da se pe~alat pari, za{to Turcite sega dava‐at pari, posebno na takvi razvieni mom~iwa kako tebe, duri i bez da raboti{ ni{to. Mine li mesecot, zemi si gi pari~kite bez trud, bez ni{to. E, kobajagi, bez nikak‐va rabota nema da bide{, no samo treba da agitira{, da ja ~uva{ dr`avata na Sultanot.

Vasil Tocinovski

190

Preporakite na starecot se negova prikazna i bi rek‐le istorija na eden parazit kako opstojuva vo eden star i gnil op{testven poredok, prikazna za edna imperija koja bezuslovno se raspa|a i vo koja edinstvena vrednosna merka e da se so~uva dr`avata na Sultanot. Vo direktnoto obra}awe kon mladi~ot, avtorot ja ispi{uva svojata avto‐biografija. Toj treba da se vrati vo negovata tatkovina Makedonija, a ne popusto da go gubi vremeto vo tu|i zemji. Kako otkornatik pisatelot `ivee vo Bugarija. Starecot ednostavno go naslikuva kako umno i ubavo razvieno mom~e i toa mu se golemi prednosti duri i bez ni{to da raboti da dobiva pari kolku saka od Turcite. Edinstveno {to treba da pravi e da agitira i da ja ~uva dr`avata na Sultanot. Na zabele{kata od mladi~ot oti belkim od nego ima po golem‐ci, svoja zabele{ka ima i starecot. Ti se podigruva{, a! Ti so svojata glava ima mnogu da strada{. Ironijata i ciniz‐mot se na~in za razgovor, odnosno izraz za nesoglasuvawe na mladi~ot so pravilata na mislewe i akcija koi gi pro‐pagira starecot. I vedna{ pra{uva kakva e negovata glava. Starecot postojano gi konkretizira ne{tata i taka otkri‐va novi stranici od biografijata na svojot sogovornik. Sa‐mopostavenoto pra{awe za toa zarem ne gleda vo kakva lo‐{a sostojba se dovel so negoviot patriotizam, ne ~eka odgo‐vor, ednostavno toj gi ima site odgovori. Koj e po mitin‐zi? Ti. Koj e vo Makedonskite dru{tva? Ti. Lu|eto zbo‐ruvaat za trgovija, za zarabotuva~ka, a ti samo za revolu‐cija, za toa oti na Makedonija trebalo da i bide dadena celosna politi~ka avtonomija, celosna sloboda. No, bi‐dej}i Sultanot ne daval, Makedoncite trebalo da se pod‐gotvuvaat za borba so edno senarodno vostanie. No, pred toa trebalo da se obedinuvaat vo komiteti. ^ovek ni{‐to drugo i ne mo`e da slu{ne od tvojata usta, samo slo‐boda, sloboda! Kakva e taa tvoja sloboda? Koj znae?

Ovoj del od zboruvawata na starecot gi iska`uvaat elementarnite podatoci od biografijata na pisatelot koi imaat sudbinski zna~ewa. Gordiot i nepokoren Makedonec koj `ivee vo tu|ina, starecot go identifikuva{e vo prvo‐

Stoletni opstojbi

191

to obra}awe, a ~ij patriotizam go odvle~kal vo siroma{‐tija i neizvsenost (zarem ne gleda kakov mu e alot). Toj bil nasekade vo prvite redovi; po mitinzi i protesti, vo Make‐donskite dru{tva, i dodeka drugite trupale kapital, toj javno propovedal deka na Makedonija treba da i bidat dade‐ni polna avtonomija i sloboda. I u{te postra{no, za{to otvoreno go povikuval narodot da se organizira i vo sena‐rodno vostanie da go urnat Sultanot. Kakov e toj eden i edinstven zbor sloboda koj izleguva od negovata usta! Dru‐go i ni{to kako da ne znael da ka`e. Golemiot patriot i revolucioner, nepokorniot Makedonec Petar Stojkov go dobil svojot avtoportret.

I vo ovie obra}awa od starecot ej mom~e, poslu{aj me ti mene, najslobodno e vo Makedonija se dopolnuvaat poda-tocite od biografijata na avtorot koj gi ostava vo svoite kni{ki, deka vo toa vreme e mlado mom~e {totuku za~eko-reno vo tretata decenija od `ivotot koe vo mizerija i vo mnogubrojni opasnosti po `ivotot go gubi popusto vreme-to vo tu|ina, ta postojano mu se sovetuva da si odi doma vo Makedonija. A tamu neka mu plati na carot, i da si ja gleda rabotata, da si go gleda sopstveniot kejf i nikoj ni{to ne-ma da mu ka`e. Samo treba da si sedi{ mirno i da ne go buntuva{ narodot. Imame nov relevanten biografski po-datok. Mladi~ot / pisatelot e buntovnik. Toj e opasen za vlasta i dr`avata, go buntuva, go povikuva narodot na sena-rodno vostanie za urivawe na imperijata na Sultanot. Tok-mu ovaa kniga me|u drugoto, }e bide pri~ina i za poveduva-we na sudski spor. Zatoa starecot i go pou~uva. Se razbira, buntovni{tvoto e lo{a rabota. Buntovnikot e kavga kara{turan. Nikako, koj e toj car koj gleda kako mu ja ze-maat dr`avata, a pak toj da sedi so skrsteni race? U{te ne-koj }e zboruva kako Turcite bile lo{i, Sultanot bil lo{, bil krvopiec, im ja ispil krvta na 150.000 Ermenci i na u{te mnofu drugi bezbroj Hristijani. Re~enicata stave-na pod navodnici vsu{nost, e citat od kni{kite na Stojkov.

Lesno e da im se sudi na drugite, taka misli starecot, no prvo sekoj treba da se pogledne samiot sebe. Ami tebe

Vasil Tocinovski

192

ako nekoj saka da ti go zeme tatkoviot imot, kako }e ti bide! Nema li da go osudi{? Slu{aj ti, be sinko, ja odi si ti vo Makedonija, i gledaj si ja rabotata. Tebe ne ti se potrebni takvi ne{ta. Bo`em svetot na tebe ostana... Odgovorot vo ist narodnosen stil sega dobiva serioznost: Ja slu{aj ti, be ~i~ko. Nie koi go sakame osloboduvaweto na Makedonija, nie nikomu ne sakame da mu gi odzememe pra‐vata, tuku sakame da vovedeme red, isto pravo za site. Mladi~ot/avtorot jasno ja odreduvaat sopstvenata revolu‐cionerna etika. Izboruvaweto na svoite pred se nacio‐nalni i potoa socijalni prava i slobodi se dobivaat so sopstvena borba i so sopstveni `rtvi. So niv se bara sop‐stvena dr`ava Makedonija koja }e ima celosna avtonomija, a makedonskiot narod za koj mnogupati pi{uva po svoite knigi, vo svojata dr`ava }e nastojuva site makedonski ele‐menti da imaat isti i ramnopravni prava, edna avtonom‐na vlast. Da ne bidat Hristijanite robovi na Turcite, nitu pak Turcite na Hristijanite. Site makedonski ele‐menti da `iveat sloboden `ivot, taka kako {to se `i‐vee vo drugite slobodni dr`avi. Jasno i glasno revolucio‐nerot i pisatelot Petar Stojkov gi proklamira op{to~o‐ve~kite i univerzalni poraki, odnosno osnovnite na~ela od idniot Ustav na Kru{evskata Republika, ideologijata na svetoto makedonsko revolucionerno delo i strategijata na VMRO. Podatoci koi jasno ka`uvaat oti toj im pripa‐|al i bil vo nivnite redovi, a negovata literatura se soz‐davala i se rasprostranuvala kako potreba tokmu od nivno‐to gnezdo. Kako pretstavnik od ~elnite redovi na makedon‐stvuvaweto, sekako ja do`iveal i sudbinata na najvernite makedonski ~eda da bide ubien od vrhovistite srede bel den po krvavite sofiski ulici.

Neumorniot i nepokoren mladi~, ima nepopustliv so‐govornik/ protivnik. Zo{to ne se otka`e od tie raboti koi ne davaat leb? Gi vide li onie sinkovci, rakovodite‐lite na makedonskite komiteti koi od buntovnici sta‐naa ba{ efendii... Ama tie bile umni kopiliwa, itreci ka‐ko lisici. Videle oti buntovnikot ne gleda ku}a, pa se ot‐

Stoletni opstojbi

193

ka`ale. Gleda{ li kakvi efendii se tie? Od niv se pra{u‐va za Makedonija. Niz govorewata na starecot, avtorot gi prika`uva site porazii i tragedii vo svetoto makedonsko delo i vo redovite na orgnaziacijata. Nivnoto raznebitu‐vawe odvnatre e predizvikano od tu|ite interesi i propa‐gandi, pa makedonskite ~elnici gledaj}i gi samo sopstveni‐te, li~ni interesi pod nivnoto ime, pod imeto na deloto i organizacijata si obezbedile ubavi i plateni rabotni mes‐ta so koi katadnevno samo trupale vo sopstvenoto bogat‐stvo. Raslojuvawata vnatre vo organizacijata samo ja odlo‐`ile slobodata na Makedonija i gi prodol`ile nepodnos‐livite stradawa na makedonskiot narod.

Mentalitetot na Makedonecot, negoviot lo{otilok i sebi~nosta kako da imaat genetski predznak i so polno pravo starecot zboruva za niv. Zatoa u{te edna{ go opome‐nuva mladi~ot da bide umen i da spe~ali mnogu pari, a za toa ne mu treba ni{to drugo osven za se otka`e od toa bun‐tovni{tvo. Videl li nekoj koj stanal svoj ~ovek, kako site lu|e, (jasno uka`uvaj}i na masovnosta) a da bil protiv Sul‐tanot i protiv negovota vlast! Samo za nekolku godini od goltari, stanuvale bogati i gospodari. Za niv lu|eto zboru‐vale oti bile turski {pioni, podlizurkovci, dembeli, ko‐do{i, kutri bednici i u{te {to li ne, no toa nego ne go za‐segnuva. Neka zboruvaat lu|eto {to sakaat, ti gleda{ oti seta ~est e vo parite. Pari, pari i pak pari. Ti gledaj, na‐pravi si pari, i samo gledaj si ja rabotata, gledaj si go }ej‐fot. Zo{to tebe ti e potrebna Slobodna Makedonija, zo{to ti treba da misli{ na patriotizam, za komite‐tite. Napravi si pari~ki i ete ti go patriotizmot, ete ti komitet, ete ti sloboda. ]e vidi{ kako toga{ i nema voop{to da po~uvstvuva{ kako sre}ata }e ti trgne napred. Neka vidi okolu sebe kako negovite vrsnici imaat pari, a na koe derexe padnal toj, da gladuva i da stravuva. Ve}e ne e dete, re~isi stanal cel ma`, ete duri i musta}i zavrzal do u{ite. Vremeto ne ~eka, denovite begaat nepo‐vratno, koga toj }e spe~ali i }e zaku}i! Ti treba da znae{, oti politikata ku}a ne gleda, nitu pak buntovnikot ku‐}a hrani. Na buntovnikot mu e dadena besilka, besilka!

Vasil Tocinovski

194

Avtorot kako samiot da go predvidel sopstveniot tragi~en kraj na `ivotot. [to mo`el da o~ekuva zakolna‐tiot buntovnik? [to mo`el da dobie drugo, osven besilka nepokorniot Makedonec? Tragi~noto i komi~noto se pre‐pletuvaat kako jasno vidliva ni{ka vo prikaznata za sud‐binata na ~ovekot kako poedinec i na narodot kako kolek‐tiv do izdignuvaweto za tragedijata na dr`avata. Ednostav‐no i od pri~ina za{to zloto e vnatre vo site niv, za{to se bara nivnoto edinstvo i nadminuvawe na sebi~nosta i na li~nite interesi i so zaedni~ki sili da se ostvarat vekov‐nite ideali za slobodata i idninata na tatkovinata. Sami‐ot makedonski narod mora da gi izbori sopstvenite prava i slobodi, da poka`e samopo~it i samoqubov, da umee da se `rtvuva, za{to nikoj drug otstrana toa nema da go stori za niv. Si ostanal takviot makedonski sindrom na samouni{‐tuvawe znak za identifikacija i do den dene{en.

Starecot zabele`uva deka od nego saka da napravi ~o‐vek, a mladi~ot mu se podbiva. Dali koga te besat boli, bo‐li veli starecot, ta kako toga{ da ja saka besilkata, doda‐va mladi~ot. I ako saka od nego da napravi ~ovek, neka go napravi toa dodeka e mlad. Vremeto e vreme, misli mladi‐~ot, no teraj {ega, opomenuva sogovornikot, i niz pogovor‐ka pou~uva oti tebe }e ti dojde umot, ama koga }e si zami‐ne kumot. [egobiecot spored narodnata mudrost za sekoe lon~e i kapa~e, postojano ima zabele{ki na starecot kako da gi gleda svoite raboti koga ne raboti, kako da si gi so‐bere partalite koga ali{tata mu se novi, kako da mu se priklu~i na mnozinstvoto koga tamu ne mu otvoraat. No, vo niv ima i mnogu vistini. Zo{to mu se potrebni dru{tva, komitet, propaganda i drugi gluposti koi {irat samo zla i nesre}i!? Tie go ubile Hr. Ganev u~itel vo Bugarskata gim‐nazija vo Solun, go ranile Pej~inovski, srpski propagator, isto taka vo Solun koj potoa si po~inal vo Belgrad, pus‐to‐{ele gradovi i sela za{to se otvorale srpski u~ili{ta vo Makedonija, a Turcite bo`em go ubivale narodot i gi po‐tur~uvale hristijanskite devojki. Istoriskata verodostoj‐nost na spomenatite nastani so odredeni dopolnuvawa e da‐

Stoletni opstojbi

195

dena vo fusnoti. Toa i go poka`uva dokumentaristi~kiot pristap vo pi{uvaweto na raskazot. Ne mu trebaat site tie raboti, sovetuva starecot, nivnata voda samo neka ja tera na svojata vodenica i neka si go polni kamar~eto. Od nego, povtoruva, se bara da ja tera turskata politika i ni{to po‐ve}e.

Treba da si zamine vo Makedonija, ne zna~i ako vodi turska politika oti e Tur~in, da mu se pribli`i na nekoj efendija koj }e go vraboti i na um sekoga{ da ja ima misla‐ta oti na se treba da mu progleda preku prstite. Kako pre‐ku re{eto, se {eguva. Ti ka`uvam da si ja gleda{ rabota‐ta, za ona {to }e go vidi{ ima da mol~i{. Ama }e ka`e{ oti se pravat bezobrazija po cela Makeonija, duri i vo ce‐la Turcija. Neka se pravaat, {to ti e gajle tebe? Mol~i si i gledaj si go kejfot, za{to kolku i da drdori{ Make‐donija si e turska i samo turska, a pak i da se oslobodi kakva korist od toa? Ti gledaj od kade idat pari~ki, dr‐`i se tamu. Sega e vremeto ~ovek da sorabotuva so Turci‐te. Poslovicata veli slu~ajot e redok, momentot e skap ili vo matna voda riba se lovi. Ete sega e momentot za pe~alewe na pari. Gi gleda{ li kako stojat u~enite lu|e, kako vodenica na veter. Od kade duva veterot, tamu se vr‐tat, za{to znaat, i da vikaat tie nema da go popravat svetot. Neli e taka? E, zo{to toga{ ~ovek da se zakrva‐vuva so Turcite? Se ~udam jas kakov ~ovek si ti! Da te pra{a ~ovek kade be{e, se po mitinzi, samo vo makedonski‐te dru{tva i taka natamu. Se ~udam kako ne si ja razbral taa filozofija. Ima{ li pari, ima sloboda; nema{ li pa‐ri, nema sloboda. Ta si videl li dosega dali nekoj buntov‐nik prokopsal? Zboruvaweto na starecot e vistina, toj ni‐{to i ne izmisluva, samo ja poka`uva porazijata na svetot i `ivotot. Gi otvora nivnite mra~ni i smrdlivi stranici, vistinite, no taa sekoga{ ima i lice i opa~ina.

Dali samo parite se edinstvenata vrednost na ~ove‐kot, `ivotot i svetot. Ete be ~i~ko, veli mladi~ot, treba malku da rabotime i za narodnosta. Za{to ~ovekot e ro‐den da pravi dobro i da bide ~estit; kolku {to mu dopu{‐

Vasil Tocinovski

196

taat silite da pravi ne{to pove}e od voobi~aenoto, za‐{to samo dobroto ja ima silata da voskresnuva pod urna‐tinite na zlobata. I u{te da ti ka`am edna vistina, koja treba da ti bide dlaboko vkoreneta vo umot i pri‐toa koristi poezija, tri ~etvoros{tija ispeani vo duhot i so porakite na velikanot na bugarskata literatura Hristo Botev. Stanuva zbor za stihovi na Petar Stojkov ~ija li~‐nost vo sebe go obedinuva borecot so pu{ka i so pi{an zbor. Onoj koj umrel gnasno za pari go prokolnuva seta pri‐roda, za{to si ja prodal sovesta i samiot si go iskopal ne‐~istiot grob, pora~uva prviot katren. No, onoj koj e `rtva za pravdina go `alat i zemjata i neboto, za{to sakal so sopсtvenata topla krv da si ja oslobodi tatkovinata, pee vtoriot katren. I u{te treba da znae, dodava mladi~ot i ka`uva nova strofa. Onoj koj zaginal slavno i juna~ki vo borbata, nad negoviot grob ve~no }e pee glasovit slavej.

Grobi{tata na {pionite i predavnicite }e bidat od‐bele`ni so gnasni bukvi, takvi kakvi {to bile nivnite de‐la neibri{livo zapi{ani vo istorijata, i sekoj so odvrat‐nost }e se se}ava i }e gleda vo niv. Dobro, bre sinko, pra‐{uva starecot, a zo{to komitstvoto izgorelo mnogu sela? Mladi~ot odnovo odgovara so poezija, dva katreni. Tamu ka‐de {to sega golemite ubijci i krvnici ja pusto{at Slobod‐na Makedonija, taa }e vozvrati so dobrini, za{to ti, ~i~ko treba da znae{ oti buntovnikot na raboti za svoite imoti, tuku za narodnite pravdini. So edna re~enica komentar se vmetnuva avtorot, koj dobiva dvojna uloga, pokraj ulogata na mladi~ot, a sekako toa go pravi za{to i preku starecot zboruva pak pisatelot kako poznava~ na sostojbite i isto‐riskite vistini, direktno obrakaj}i se: G-da ~itateli, eve vo kakva forma se izrazuva starecot ({pionot). Ja do‐bivame elementarnata vistina deka starecot ne e samo pro‐vokator, tuku e {pion. Smetame deka i negovoto treto vme‐{uvawe kako narator vo prikaznata ima opravduvawe. Av‐torot nemal sekako pogodno re{enie, ili tolkava bila mo}ta na darbata, za neo~ekuvanoto, ottuka i neopravdano‐to i nemotivirano odnesuvawe na starecot, vo koe se sodr‐

Stoletni opstojbi

197

`i i krajot/razvrskata na prikaznata i u{te pove}e nagla‐senata poraka/pouka od ovoj politi~korevolucioneren tekst.

Odedna{ starecot iskreno prifa}a oti otsega pa na‐tamu }e bide negov veren sledbenik. No, isto taka, moli pro{ka za negovite golemi nedostatoci koi gi imal do de‐neska. Zatoa jas na kraj }e go ka`am slednoto: Dolu zablu‐dite i srebroqubieto! Da `ivee revolucijata i site koi ja poddr`uvaat! Agitkata kako pottekst dominira. Nas‐prema prozotijata koja gi ima i dvete nasoki, tekstot kako cel sam za sebe i temata kako negovo ramni{te i ishodi{‐te, sprotivstavenite dva lika, onoj na mladi~ot i onoj na starecot, dosleden na edna svoevidna avtorska postapka Petar Stojkov na prozniot mu go sprotivstavuva poetskiot tekst. Zavr{nite redovi na raskazot Pobednik na {pio‐not gi ispolnuvaat deset ~etvorosti{ija. Sekako nevoobi‐~aena praktika vo vakvi primeri, koja sama po sebe zaslu‐`uva i vnimanie i po~it.

Vo celiot raskaz se vodi eden mo{ne ograni~en dija‐log i imame postojano povtoruvawe na edni isti idei i po‐raki. Niv gi imame i vo poetskiot del od tekstot, no sega preto~eni vo stihovi avtorot ja izbegnal kompletnata ba‐nalizacija na temata i motivite. Nasprema prozai~nosta i posebno porazijata od grdoto katadnevie, tagite i bolkite za stradalnata i bezute{na Makedonija, delbite i raznebi‐tuvaweto vo svetoto makedonsko revolucionerno delo, be‐zizlezot i realnosta, a sepak veruvaj}i vo ~ovekot i vo `i‐votot, vo nivnite vistinski vrednosti re{enieto e vo poe‐zijata. Kako predznak za verba, qubov, sloboda i idnina, za visokite eti~ki vrednosti na egzistencijata so stihot koj mo`e i da se zapee, nasprema prozniot iskaz koj samo se go‐vori. @ivotot e ubav i e edna{ daden, treba vo nego da se `ivee i da se vekuva. Ideite i porakite samo se presozda‐vaat vo nov poetski iskaz.

Neka padnat srebroqubieto i podlosta, da zagospoda‐rat mirot i pravdinata, smrt za neprijatelot. Nikoga{ ne treba da se te`nee da se gospodari so drugiot. Zaedni~ki treba da se urne grozotijata na turskoto roptvo. I povikot

Vasil Tocinovski

198

deka ma{ki site treba da rabotat i da u~estvuvaat vo sena-rodnata borba so koja }e ja izvojuvaat skapata sloboda. Vo mene ima ~udna vernost,/ Da umram jas sum gotov/ Za mo-jata tatkovina/ ]e umram jas bez of. Prosto i ednostavno se proklamira makedonskiot borec koj ni{to pove}e ne sa-ka na zemjata, tuku istaknuvaj}i go sopstveniot internaci-onalisti~ki duh deka }e se bori samo za pravdina. Da se bo-ram jas za pravda,/ Robot da se oslobodi/ i na site moi bra}a,/ Da storam dobrini. Nov povik za borba vo koja ne treba smrtta da bide strav, tuku napred site da gi vodi mis-lata za ve~niot mrak na carot Abdul Hamid.

Tvore~kite objavi na makedonskite pisateli od for-macijata na politi~korevolucionernata kni`evnost bile kur{umi i dinamit vo odbrana na svetoto makedonsko delo i vo izvojuvaweto na nacionalni i socijalni prava i slobo-di. Taka kako po nekoe nepi{ano pravilo protiv site niv bile pokrenuvani sudski sporovi, bile zatvoruvani i pro-gonuvani i masovno ubivani. Naskoro po objavuvaweto na knigata Smrt na neprijatelite, vklu~uvaj}i ja i prethod-nata objava Makedonski pobornik vo Okru`niot sud vo So-fija bil poveden sudski proces protiv Petar Stojkov i na zavr{nata rasprava od 12 juni 1898 godina, go imal svojot zbor na odbrana i za toa opstojno pi{uvame vo studijata Publicistot Petar Stojkov. Toa najilustrativno ja pot-vrduva ulogata {to ja imal i raskazot Pobednikot na {pi-onot, kako del od negovoto sevkupno publicisti~ko i kni-`evno delo za koe Turskata Imperija glasno reagirala de-ka opasno go zagrozuva nejziniot poredok i opstanok.

Nov prozen prilog nao|ame vo dramata Qubovta i bo-gatstvoto. Vo zavr{nite 45-46 stranici, e pomesten Spo-men od Kresna vo ~ij podnaslov avtorot to~no odreduva oti tekstot e satira. @anrovskata odrednica ne ne iznenadu-va, za{to humoristi~no-satiri~noto bi rekle raska`uva-we e po~esto odlika vo kni{kite na Stojkov. Dokumenta-risti~kata postapka vo tekstot iznesena na uvid so naslo-vot kako spomen od Kresna, e naglasena so po~etnata re~e-nica koja spomenot i mestoto na negovoto slu~uvawe go zao-

Stoletni opstojbi

199

kru`uva deka se slu~il na 8 septemvri 1903 godina. Fakto-grafijata ja oblagoroduvaat poetski sliki. Mese~inata be{e kako zakovana na sinoto i opsipano so milioni bles-kotni yvezdi~ki nebo i gordo ja nabquduva{e celata pri-roda. Od vreme na vreme po nekoja od yvezdite }e pretr~aa po neboto i }e se sokrieja od na{ite pogledi, kako mese~i-nata da gi ispra}a{e nekade da stra`arat. Sledat novi istoriski podatoci. Grupata ja sostavuvaat dvaeset i dva ~etnici koi se dvi`at vo krupni{kata {uma. Raska`uva-weto vo prvo lice, avtorot go zbogatuva i so sopstvenoto u~estvo vo nastanot. Jas bev sekretar na ~etata, a isto-vremeno i medicinski doktor. Samiot e komita, ja izvr{u-va zada~ata sekretar na ~eta i sekako toa e krupi{kata ~e-ta kako zna~ajni podatoci od nepoznata biografija na pi-satelot, koj kako funkcijata na u~esnik ja presozdava vo uloga na naratorot. Ako na tekstot mu nedostavuvaat estet-ski, toga{ toj nesomneno jasno gi nosi relevantnite isto-riski vrednosti. Iako od lekarstva imal mnogu malku sred-stva, selanite doa|ale kaj nego da baraat pomo{ za svoite doma{ni. Najhrabar me|u niv bil batko Marko, pa toj i bil na ~elo na kolonata. O~ite mu bea krvavi, pogledot svi-rep. Musta}ite mu bea postojano svitkani nagore kako rogovi, a bradata mu be{e dolga, crna i kadrava. Toj so svojata `estoka pojavnost vdahnuva{e doverba, ta zatoa i selanite najnapred odea da razgovaraat so nego, za{to mislea oti toj e vojvodata. A toj }e gi izgleda{e ostro i gi ispra}a{e kaj mene so zborovite: odete da se rasprava-te so u~itelot i se oddale~uva{e vo {umata.

Naglaseniot i deciden opis na glavniot lik vo humo-reskata, batko Marko sekako ne ja najavuva prikaznata, u{-te pomalku nejzinata razvrska, tuku pisatelski mo{ne us-pe{no vodi niz ironija da go ka`e besmislenoto i apsur-dnoto vo ~ovekot i vo `ivotot. Intrigata se pro{iruva so novi ka`uvawa/ podatoci. Batko Marko bil eden od najla-komite lu|e, ta zatoa samo {to }e vlegle vo nekoja ku}a a toj vedna{ po~nuval da gi prebravuva i prevrtuva site ~i-nii, tavi i lonci. Bil mnogu ~estit ~ovek, no ako najdel ne{to za jadewe go prepololuval, a pak xebovite mu bile

Vasil Tocinovski

200

vistinski ciganski torbi. I eden konkreten sme{en ishod od negovata nevidena strvost, kako kritika na ~ove~kite mani i nedostatoci. Edna no} samo {to vlegle vo edna ku-}a, narativen sistem od usnata narodna kni`evnost, bez da gubi mnogu vreme prona{ol edno grne polno so ne{to. Se izraduval i glasno rekol oti na{ol med. Ja brknal rakata, zagrabil od kolku {to mo`el pove}e od medot i lakomo ja butnal vo svojata usta. No, vedna{ po~nal da se mr{ti i da pluka, za{to ona {to go prona{ol ne bil med, tuku katran.

I kako posledica na taa negova lakomost, bradata ko-ja i po {est pati na den ja doteruval i ja potsri`uval i ja ma~kal so specijalna mast, naredniot den ja izbrikol, za-{to otkako ja posipal so katranot taa li~e{e na opa{ka od ovca koja ima proliv. Humoristi~noto samo po sebe ja predizikuva glasnata smea. I koga se ~ini deka e dostig-na-ta kulminacijata, prikaznata prodol`uva so novi i voobi-~aeni ka`uvawa. Blisku pod niv vo dnoto od {umata lesno se izvivala i {umlivo begala rekata Struma. Po nekolku minuti se simnale do rekata, gi prefrlile pu{kite preku ramena kako lovxii i eden po eden zagazile vo rekata. Taa ve~er, so humorna notka zabele`uva, koj ne se bawal cel `ivot, se izbawal i se izmil, za{to gazele oble~eni, no bosi. Koga izlegle na leviot breg gi oblekle opincite i trgnale ugore kon lozjata.

I vo mirniot tek na raska`uvaweto, novo vozbuduva-we. Iska~uvaj}i se ugore, bestra{niot batko Marko zabe-le`al oti ne{to se crnee. Po negova zapoved site zastana-le i se vslu{ale. Ne sledi golema potera, rekol junakot nad junaci, nekoj ne ima predadeno. I poka`al deka tamu se dvi`at {estmina askeri i zatoa predlo`il da se rasprsnat i da legnat. Re~eno storeno. Se rasprsnale i nalegnale vo edno lozje, gi napolnile pu{kite i go ~ekale neprijatelot. Nasekade okolu niv imalo prekrasno grozje, no iako bile gladni nikomu ne mu pa|alo napamet da proba od nego, a na site srcata im ~ukale, misli{ }e odletaat od gradite. Po nekolku minuti ozgora izlegla edna me~ka i silnata potre-na ispla{ena od urlaweto na yverot, tuka pokraj niv bez-glavo se razbegala udolu. Duri toga{ sfativme, deka taa

Stoletni opstojbi

201

potera ne bila nitu od asker, nitu od ba{ibozluci, ami od {est crni izgubeni kozi.

Stojkov vo humoreskata Spomen od Kresna ja potvrdu-va svojata darba za raska`uvawe, za ubavo i spokojno vode-we na prikaznata, za sozdavawe primamlivi, idili~ni lir-ski sliki i sekako najva`noto za satiri~arot da sozdade intriga i da umee da go raspolo`i i nasmee ~itatelot. Sti-lot na ironizirawe e edna od odlikite na publicisti~kite tekstovi na Stojkov, i tokmu govorot/ pi{uvaweto bez vlakna na jazikot postojano pobuduval revolt i odmazdi od vlastite i od onie koi bile tema na kritika. Tradicijata na usnata narodna proza isto taka, e ~esto primenliv metod vo pi{uvawata na publicisti~kite tekstovi vo koi vgradu-va mali delovi koi sami po sebe se presozdadeni/ preraska-`ani narodni prikazni. Kako eden vpe~atliv primer go na-veduvame odgovorot na pismoto od Manxurija, objaven vo prviot broj na spisanieto Buntovnik.

Toa {to stignal za vreme na svojot kratok `ivot da go objavi i u{te tolku pove}e zaradi preranata pretpolo-`ena pogibija da ne napi{e, a podosta da zavr{i i da go na-javi kako kniga koja naskoro vleguva vo pe~at ili za nea se baraat sponzori, go onevozmo`ile i kako raska`uva~ da se potvrdi i da ostavi sopstven vlog vo tradicijata na make-donskata literatura. Celovitosta ne negovoto kni`evno delo, koe go vklu~uva i kako raska`uva~, e nesomneno vred-nosen prilog na vekovnoto makedonstvuvawe.

1. P. Sto˙kovÍ, SmrtÍ na vragovete, pe~. ProsveÈnie, SofiÔ, 1898, str. 32

2. P. Sto˙kovÍ, LÓbovta i rasko{a, pe~. Br. Patlovi, SofiÔ, 1906, str. 48.

3. P. Sto˙kovÍ, PotaÔnostitø na makedonskitø dø˙ci, pe~. P. Kal~evÍ, SofiÔ, 1902, str. 31.

4. Nata{a Avramovska, Avtobiografijata vo makedonskiot li-teraturen 19 vek, izd. Institut za makedonska literatura, Skopje, 2005, str. 43.

5. BuntovnikÍ, SofiÔ, god. 1, kn. 1, 1903, str. 22.Ô

Vasil Tocinovski

202

СЕРАФИМ ГРИГОРОВ ПРИЛОГ КОН ПРАШАЊЕТО ЗА ДВОДОМНИТЕ АВТОРИ

Во развојните процеси и во резултатите на секоја нацио-

нална литература книжевните влијанија несомнено се едно од најсложените прашања. Тие едноставно противречат на идеите и идеалите, на задачите и целите во мислата и смислата на нацио-налната книжевност како затворена посебност, и според неа раз-градуваат. А вистината е друга, зашто влијанијата единствено само дополнуваат и доградуваат. На припомош го повикуваме Иван Доровски, еден од водечките светски и европски компара-тивисти, според кого „Балканскиот Полуостров треба да го раз-бираме како една географска, општествена и културна целина во која се остварувало идејно-културното единство и балканскиот литературен контекст... Во одделни периоди од историскиот раз-виток на народите и подоцна формираните нации на Балканот, карактеристично е дека тие ги продолжувале како сопствените (домашните) традиции така и традициите (историските, идејни-те, културните) на целата балканска национална разнообразна заедница.

Сожителството во рамките на балканската заедница созда-вало услови за развој на типолошки иста или слична култура (вклучувајќи ја и литературата) и идеологија. Фактот што наро-дите живееле во исти или слични историски услови, давал мож-ност за непрекинат развој на многубројните заемни литературни и идејно-културни врски и односи, заемодејствија, заемни збога-тувања, оплодотворувања и позајмувања на идеи од западное-вропските, средноевропските и источноевропските земји”.1) Во таа смисла е и нашиот прилог за поетот со ангелско име Сера-фим Григоров, непознато и туѓо име во традицијата и континуи-тетот на македонската литература.

Затоа, и потребата на почетокот да се извлечат основните факти од неговите животни и творечки врвици. Серафим Григо-ров се родил на 29 март 1910 година, во Стара Загора. Татко му

Stoletni opstojbi

203

Григор Гинев Ѓурковски е откорнатик од село Росоки, Дебарско, а мајка му Ратка, обајцата по националност Македонци, наскоро по породувањето на прворожбата Серафим починала од тубер-кулоза. Како ученик во Трговската гимназија, во 1927 година, ги напишал и ги објавил првите стихови. Активно се вклучил во општественото и во револуционерното катадневие на родниот град, односно во редовите и во организациите на македонската напредна емиграција. Бил член и секретар на мМакедонската ор-ганизација „Гоце Делчев” (1926), а во 1929 година, го покренал и уредувал ученичкото списание „Начало”. По матурирањето, во 1930 година, заминал на студии по литература во Софија. Како да ја имал судбината на својата мајка, која не ја ни помнел, го нападнала туберкулозата и наскоро потоа се вратил дома. Живе-ел само дваесет и две години. Починал на 6 август 1932 година.

Како да ја претчувствувал сопствената судбина оти живо-тот му е еднаш, но и многу кратко даден за опстојба. Пишувал песни, раскази, есеи и рецензии. Објавувал во повеќе весници и списанија: „Ехо”, „Глобус”, „Родина”, „Весник на жената”, „Ма-кедонија”, „Први цветја”, „Ручеј”, „Звон”, „Озбор” и други. Бу-гарската критика во периодот меѓу двете светски војни го одво-јува како еден од најавтентичните и најдаровити млади поети кому му претскажува блескотна иднина. Одвојуваме краток из-вадок од рецензијата во веникот „Фар” (Софија, год. 1, бр. 7-8, стр. 20-22) по повод излегувањето на поетскиот зборник „Ручеј” во 1929 година, во која Бојан Т. Кондов нагласува: „Само кај Се-рафим Григоров нема `болки` и `страдања` за кои денес постоја-но раскажуваат повеќето млади (и почувствувани и не). Тој е спокојна, мечтателска природа. Тој повеќе се загледува во свое-то внатрешно `Јас`, го следи и го анализира. Тој копнее за само-тијата на манастирот и за зениците со `темните петна од косте-ни`“. Неговата подготвена стихозбирка за печат била насловена „Македонија”, а го користел и псевдонимот Македонски.

Со што Серафим Григоров е Македонец и по што ѝ припа-ѓа на Македонија? На првиот дел од прашањето, аргумент сам по себе се биографските податоци. Обата негови родители по националност биле Македонци, запишавме откорнатици, дојден-ци во Стара Загора во која имало и дејствувала голема македон-ска колонија. Во градот на поетите и на липите се родил идниот

Vasil Tocinovski

204

поет. Значи, македонското национално чувство е според потек-лото на родителите. И тоа е негово човечко право. Тоа право по-тоа се воздигнало на ниво на врвно етичко и естетско прашање. И секако, како можен прилог за одговор на вториот дел од само-поставеното прашање или дилема, сеедно. Активно се вклучил уште како голобрадо момче во сите активности на напредната македонска емиграција во родниот град. Го користел псевдони-мот Македонски, со името на татковината на своите родители Македонија ја именувал и стихозбирката што била подготвена за објавување но која поради опаката болест не видела бел ден. Но, била сочувана, вратена дома и долго опстојувала во семејна-та архива. Ете, низ стиховите на младиот поет ќе направиме обид да се дополнат, доосмислат и доречат вистините на Сера-фим Григоров. А тоа ќе го сториме со дел од неговите стихови приопштени на македонски јазик.2)

Темите и мотивите извираат од внатрешните доживувања на младичот, од неговите размислувања и дилеми, од борбата за елементарна егзистенција и од грижата за судбината и иднината на Македонија. Минатото и самотијата како да се обединиле и ги исцртале строгите линии од магичниот круг. А од него како да нема излез. Симболите и метафорите ги отвораат субјектив-ните размисли и доживувања. „Ме будеа со утра птиците / од вејка вишнова во цут, / отспротива и ластовиците - / од балкон стар со топол скут. / Но, глеј, го нема гласот цел / и вишната е в скреж облечена, / а стаклата, во атлас бел, / од перја сребрени расечени.” Надвор бликоти веселоста по белиот и замрзнат снег. Во зимскиот сребрен смев со песна се одгласува поетовиот сон и „во снегулки се губи димен”. Се поставува дилемата дали да тр-гне сам и така до зори да скита. Ќе гори небото над спили, но знае, претчувствува оти „два јаглена во небо пламнати / од патот ќе го скршнат бел / кон гробишта од камен станати, / кај спијат мртвите под вел”. Надворешните идилични слики се прекршува-ат со сликите од внатрешните немири и понорници на субјектот. Поетот е сам и нем, скршен, живее во таги и болки. И завршните стихови од последната, четврта строфа ја имаат поентата. А таа е неочекувана, оттука и изненадувачка. „А некогаш ме спаси, земјо, / од нужда, беда, гладен вик. / И заспан, над мене се стреми / на родната грутка ѕвезден лик.”

Stoletni opstojbi

205

Младичот со благодарност, до восхит, се обраќа кон тат-ковината, „родната грутка”, до сопствениот корен, домашното огниште и семејството, како елементарни клетки на светот и жи-вотот, која го спасила од „нужда, беда, гладен вик”. Оттука, неј-зиниот лик е ѕвезден. Таа е верба и надеж, таа е патот во среќата и иднината. Останува дилемата зошто песната е насловена „Ми-нато”! Побаравме можен одговор во песната „Момето од гра-дот”. И самиот како да е збунет, па се прашува дали навистина ја сретнал за таа да му биде сестра. И тој како неа е блед, но ве-дар, со сопствена вистина гласно соопштена во финалната трета строфа. „Судбината и нас нė чека: / ти момичка од овој град, / а јас пак незнајно од дека / по ѕвезда златна дојден млад.” Судби-ната на дојденецот во големиот и вревлив град, на туѓинецот, на откорнатикот е крик „на родната грутка ѕвезден лик” („Мина-то”) во сликата за себе „а јас пак незнајно од дека / по ѕвезда златна дојден млад”. Пак во прашање е татковината и поимот за неа е извонредно јасен и конкретен.

Во тој голем град како непознатица и неизвесност, е „Не-среќен син”, и не е сам и осамен, затоа и песната му ја посветува „На Васко”. Како да се буди од тежок сон и талка низ црниот град „од метал скован, бетон руден”, го собрал здивот, минува по мостови „на свет и незнаен и сив”. Надворешните слики се во потполна хармонија со длабоките внатрешни доживувања на по-етот. „Јас одам напред, спроти луѓе / прегрбени од тежок труд: / Се очи што ми зборат туѓо / за мака и за темен креп. / Па каде одам - сум ли луд - / загубено, ко скитник слеп.” Слепиот скит-ник е нов знак за идентификација на туѓинецот и откорнатикот. Патот кој го изодува е пат на „сите кутри”, пат на милиони „со лице свенато од утро”, а крајот е неминовност „во туѓ дом пак ќе стигнам сетен”, разнебитен во неволји и тешки соништа.

Циклусот „Татковина”, четири песни, одново ги отвора сите недоодени патишта на паталецот. „...И секогаш неразумно ќе бидам прогонуван / и во копнежот по тебе ќе грешам,- / то-гаш, кога ќе посакам да те утешам, / Татковино, - во твојот маг-лив спомен.” Воведот како да не кажал сė, па поетот нагласува оти сака, сака за неа да си спомне, да си спомне. Повторувањето децидно ја одредува вечната жед за татковината. Таа е како еден вид непознатица, никогаш невидена и непочувствувана. Како

Vasil Tocinovski

206

легенда и предание, како приказ од спомените на мајка и татко, и секако од сочуваните семејни пожолтени фотографии. Во вто-рата песна се откриваат загубените домови со раната зима над нив, со јато птици далеку прокудени, а му се губат некаде траги-те, незнајно по белиот и вкочанет пат со молчаливите и загриже-ни мајки. Соништата и копнежите се претопуваат во прекрасни слики. „Тие неугледни, ниски прозорчиња / ги меркаат со жолти очи,- / и вратите широко растворени, / мислиш секоја во болка молчи.” Снегот и болката се чисти одблесоци од видливото и невидливото (пејзажот и душата на поетот) и во немерливите простори на светот, во напуштените предели, се открива пак татковината. „Вие, петна темни врз планински полјани,/ куќи мои, во далечната земја татковината,- / вие, со првите стапки на зимата / сте пропаднале во снегот цели!... Сега веќе имаме сто-жерна вистина/аргумент дека земјата во која егзистира поетот (точно го одредуваме субјектот според говорот во формата јас) е туѓа земја, така ја чувствува, зашто домашното огниште „куќи мои, во далечната земја татковина” со ништо не се изедначуваат во просторот на опстојувањето.

Различните простори, тоа подразбира две земји, авторот јавно ги дефинира во почетниот катрен од третата песна. „Јас пат немам до тебе, / планински, роден крај!.../ Каде ли бездом-ник ќе ме земе, / животот, во својот рај?...” Бездомникот децид-но соопштува оти нема пат до татковината, и уште повеќе ни го доближува тој „планински, роден крај”. Приложуваме во таа смисла само фактографија, селото Росоки, Дебарско. Не ги гледа младите темни шуми, ниту белите и малечки села „каде првпат заскитаа очи / кон родната ѕвезда бела”. Фактографијата се до-полнува и проширува. Да не заборавиме дека исповедната фор-ма на исказ продолжува да биде во прво лице. Таа го има беспо-говорно автобиографското назначување. „Коравата земја ми бе-ше мајка / и во неа го оставив својот лик, - / кога квечерум се враќав со стадата / во клисурите одѕвонуваше и мојот вик.” И зошто постојано ги обновува спомените и пак денес нив ги гле-да? Зашто „В душата моја бурно ве љубам / вас, дни бели, под родното небе!”

И соништата папсуваат. „Очите бескрајно ми жедуваат да те видам и / ушите мои - да ја слушнат твојта црна песна, /

Stoletni opstojbi

207

Татковино, со прегорени снопови во нивите / и лудиот, слободен ветар во игра понесен лесна.” Имаме информација дека таткови-ната е во ропство. Нова потврда за вечниот копнеж по невидена-та и непочувствувана земја/татковина. Постојано нė доближува до неа со сопствената нераскинлива папочна врска „заранет со црн и меден царевичен леб”. Потоа растел во таги и нужди, ја слушал песната на простите овчари „волшебната мака на кавал”, под јужното небо ги минал сонуваните денови, и тоа небо пак нė доближува до земјата/татковина „од никого помилуван ниту ба-ран”, и се искачува со сонцето по могили бели. „На југ, кон си-ните и волшебни краишта, / занесен во твоите бујнокласни ниви, / сега – сега да се вратам благословувајќи ги, / Татковино – жет-вата и ќилимите диви!” Ниту во петте пеења од циклусот „Днев-ник”, како записи или како дел од автобиографијата, како љу-бовна исповед, има навестувања, но туѓинецот не ја остава точ-ната адреса. „Денот тивко гасне во гранката / На ридот. Некаде стада ѕвонат. / И се напластува ноќта прегрната / од тој мртов град - каде сал утеха сонат.”

И ете го патот во „Ноќ кон Македонија”. Тој долго сону-ван и вечно жедуван пат, поточно целта на тој пат. „Ноќта разгр-на нечујно / широки трепетни крила - / по патот залегна темни-на.../ чекорам... Ми потона гласот некаде / И си личи чудната го-ра / ко надеж изгубена насекаде.” Каде ли води тој пат меѓу мол-кот од дрвја? Дали птиците кои спијат во гранките не се клетва „во миг на гибелни мечти / што ќе нė ништи клети”. Патот е и непознат и неизвесен. Дали по него се оди за првпат? Небото ја испраќа својата нежност огледана во плашливите води. Стравот како да се зголемува. Илјадници ѕвезди ја цртаат златната вечер-на маска, како зрак на надеж и верба, кураж да се издржи и да се стигне на целта. И одново месечевиот замрежен срт открива не-позната тапа скрб. Во патувањето сė е мислено и смислено, а целта е една и единствена. „Под тие бледи светлини / гората нė пречекува ко судба своја, / и во нејзините мрачни осои / далеч-но, тајно ехо одѕвонува / и в мака стенкаат темни гранки: /- дали, дали кон Македонија?”

Земјата/татковина во модерниот поетски сензибилитет на Серафим Григоров прераснува и во симбол на мајка и на љубена жена. Но нас, сепак, нė интересира нејзиното точно именување

Vasil Tocinovski

208

како Македонија. На овие страници ќе ги проследиме уште пет-те песни од циклусот „Македонска тага”. Интимистичкото рас-положение во творечката тенденција ја нагласува судбината не само како неминовност, не ретко и како апсурд, туку како суд-бина од која не се бега. Во првата песна таа нема точна иденти-фикација, одново доаѓа сама минувајќи го патот низ студената гора. Ја поканува да седне и да му раскаже за својата тага, „о, мила сестро”, обраќање кое има повеќезначност, сака да ја слу-ша и од мака да плаче од нејзините зборови. И како да се навес-туваат болните раскажувања со сликите за градот кој целиот е црн и за маглата која тежи. Во втората песна низ кажувањето на соговорникот е потврдена личноста „мила сестро”. Тој знае која е и колку тагува и кажува како по белите степи преминала на јужната земја. Но не носи ниту љубов, ниту утеха. „Очите ми гаснат / од многу болка - / ми тежи / судбината / на мојот народ.”

Родниот град останал далеку зад неа, продолжуваат кажу-вањата во третата песна. Остануваат да тежат и да болат само спомените. Третиот катрен претставува препев на познатата на-родна песна: „Плачи, сестро Горо, / двата да тагуваме,- / ти за пролет, Горо, / јас за родот свој”. Сликите се редат импресио-нистички. Таму на другиот брег, над бедните колиби паѓа кру-пен снег и умира. А таа нема свој дом, се скита по светот, млада и стасита ќе умре од глад. „Желбо моја клета - / ти суров живот, / крај нема маката: / сон жесток, проклет.”. Замислени како исе-чоци од животот , од судбините на луѓето, од ропството и тира-ниите, делбите и преселбите, песните низ краток исказ едностав-но создаваат цртички за „македонската тага” во чиј поднаслов е „зима” не само како годишно време, туку како симбол на тешки-от нечовечки живот. Запустела земјата во која нема полјани и градини да тежат со плодови. Патот се извивал во снежна река, ветерот завивал и таму било страшно. „Ќе сретнеш ли рано / темна гора - / тоа е зора / в болки родена. // Ќе видиш ли касно / црни бразди - / тука се раскинати / земни гради.” Пустошот е насекаде од тврда земја, лишаи и камен, само во душата останал страшниот пламен. „Ти ли ме гониш, / Јас ли те љубам, - / мајко, бездомна / вечно те губам!...”

Тагата и болката како да не се само безизлез туку и песи-мизам од кој не можел да побегне ни самиот поет. Дали тоа е

Stoletni opstojbi

209

смислата на постоењето? Во завршната, петта песна Серафим Григоров има јасна порака:

Бедно девојче, клета жена, дај ми рака - јас те сакам. Двата ќе ја бараме преку вода преку земја нашата татковина. Кога ќе ја најдеме, мое дете, чудно дете, верувај ми, нема да жалиме!... Песната, би рекле, е човечки и творечки манифест. Таа

јавно повикува да се сака и да се брани татковината. Таа е нешто најсвето за секој човек. Нема татковина без човек, и човек без татковина. Повикува на национално самосознание, на потребата за изборување на своите национални и социјални права и слобо-ди, нив никој не ги подарува, повикува нејзе да ѝ се вратат сите прокудени и отуѓени. Оттаму и поентирањето оти кога ќе ја нај-деме преку вода и земја нашата татковина, патувањето, односно барањето добива митолошка димензија, нема да жалиме.

Серафим Григоров постојано ја сонувал и жедувал по сво-јата татковина Македонија. Иако таму не бил роден, тоа е иден-тичен пример и со неговиот современик и сограѓанин Констан-тин Коњаров, кој токму за Македонија бил осуден на смртна казна. Таа не стигнала до Григоров, зашто предвреме за себе си го зела вечноста. Како што и никогаш не стигнал да стапне на македонска земја. Во својата света земја која останала да биде голема тема во неговата поезија.

Vasil Tocinovski

210

И пак на припомош го повикуваме Иван Доровски. Со не-говата мудрост за одгатнување на нештата кога историчарите на литературата на одделни балкански народи при обработката на фактите на историјата на своите национални литератури се су-дираат со прашањето за билингвизмот или полилингвизмот. „Треба да се има предвид дека не треба да се зема јазикот на кој пишувале, местото на раѓање, местожителството, родителите итн. како единствен критериум за припаѓањето на еден автор кон историјата на една или друга национална литература. Секој од нив решавал за својата дејност во рамките на една или друга национална средина, пред сė, во зависност од политичката и културната положба и атмосфера. Покрај тоа, неопходно е да се земе предвид фактот дека литературните, културните и просве-тителските дејци, за кои до денес се спори на Балканот, своите дела ги пишувале предимно со мешавина на црковнословенски и мајчин јазик, или на наддијалект, интердијалект или дури на тогашен (тоа се однесува на XIX век, но во случајот на македон-ската литература исто и во нашиот век) `литературен` бугарски, српски, македонски или грчки јазик. Сепак, во рамките на бал-канскиот литературен контекст, овој факт сė уште не е доказ за тоа дека таквите дејци ѝ припаѓаат исклучиво на историјата на една национална литература. Според нашето мислење, таквите дејци припаѓаат со дел од своето творештво (или, пак, со целото творештво) кон историјата на две или неколку балкански лите-ратури.”3)

Така и низ примерот со Серафим Григоров се отвора пра-шањето не за разградување туку за доградување и надградување на односите меѓу македонската од една страна и бугарската ли-тература од друга страна. Ниту едната, ниту другата не си одзе-маат притоа ништо од сопствените национални идентификации. Според Доровски, „меѓусебните односи на балканските словен-ски и несловенски литератури и култури треба да ги разбираме во рамките на балканската литературна заедница како непрекин-лив процес на заемно збогатување и влијание. Само врз таков принцип може да се говори за билитерарноста и полилитерар-носта, кои во различни периоди на балканскиот литературен процес се остварувале врз база на диференцијација, интеграција и комплементарност”.4) А македонската и бугарската литерату-

Stoletni opstojbi

211

ра, го сакале тоа или не, како да биле сами по себе осудени тие преплетувања да бидат многу интензивни и плодотворни. Овие страници за Серафим Григоров нека бидат повод за враќање на еден заборавен а со тоа и отфрлен автор и во бугарската литера-тура, чиј прерано прекинат животен и творечки пат има свое место и значење во книжевните текови и резултати. И нудат но-ви размислувања и судови на вредносните мери за човекот и за неговото дело.

1. Иван Доровски, Воздејството на руската и украинската книжев-ност врз творештвото на Рајко Жинзифов, изд. Македонска акаде-мија на науките и уметностите, Скопје, 2003, стр. 11-12.

2. Серафим Григоров, Песни, Книжевна академија, Скопје, бр. 1, пролет 2003, стр.63-74; Серафим Григоров, Шума, Современост, Скопје, год. 51, бр. 1, 2003, стр. 91-95; Светлана Христова-Јоциќ, Сонце, избор: Сонцето во македонската поезија, изд. Македонски духовни конаци, Скопје, 2003, стр. 98; Васил Тоциновски, Анге-лот на поетите Ристо Ѓ. Јачев и Серафим Григоров, „Велес”, Ве-лес, год. 9, бр. 9, 2005, стр. 75-80; Васил Тоциновски, Скришни нешта, изд. Друштво за наука и уметност, Велес, 2006, стр. 201-206.

3. И. Доровски, исто, стр. 13-14. 4. Исто, стр. 14.

Vasil Tocinovski

212

КНИЖЕВНИОТ КРИТИЧАР И ЕСЕИСТ

СЕРАФИМ ГРИГОРОВ Првите литературни критики и есеи Серафим Григоров ги

напишал и објавил како средношколец. Како ученик во Тргов-ската гимназија во родната Стара Загора. Првиот познат рецензентски труд е за стихозбирката "Виденија" на Иван Мирчев, објавен на страниците на весникот "Светлоструј" во 1928 година.1) Текстот има и одредена симболична поврза-ност со животните и творечки врвици на Григоров. Станува збор за знаменитиот бугарски поет Мирчев кој не е само негов сограѓанин, туку и еден од неговите најблиски и верни дру-гари и соработници. Станува збор за книга од раната фаза на поетот и неговата изразита поврзаност со традициите на симбо-лизмот. Co првата реченица младиот критичар извонредно де-цидно ги одредува местото и значењето на Мирчев во тековите и резултатите на современата бугарска поезија и светот на не-говата поетика. "Книга, која доаѓа да ни го предочи името: Иван Мирчев, како име на голем поет, но автор отуѓен, туѓ на реалноста". Станува збор за поет кој живеел и се движел во кругот на сопствениот живот, во субјективната стварност. Одмор е бескрајната тишина, како навев од стиховите, она мудро спокојство во кое се создаваат и натежнуваат чисти и нови слики кои како да биле потопени во злато.

Поетот ја имал дарбата од миг во миг да доживува нео-бични и непознати слики со само нему својствена одмереност и бавност. Тој ги гледал сликите кои се движеле и умеел да им верува. Да ги восприема како нивен создател. Едноставно зашто сликите доаѓаат и си заминуваат, само во душата останувала болката по нив. А поетот најискрено тагувал по нив. "Провиде-нијата на Ив. Мирчев се топли солзи, пролеани во некаква далечна болка, тој ги носи "ни една тревожност, ни една брчка врз своето лице" и страда, за да биде прочистен. Малкумина ќе ја сфатат неговата болка, зашто доаѓа некаде однадвор, оттаму

Stoletni opstojbi

213

"во далечните паѓа сонцето". Кратката, но извонредно добро и прецизно напишана реценција има и јасни заклучоци. Досле-ден на сопствениот поетски развиток, Мирчев со новата книга "Виденија" остварил беспоговорни резултати, чистота и еднос-тавност на стилот. А тие му го обезбедуваат местото во редот на најголемите бугарски поети.

Како матурант во 1929 година, Серафим Григоров го по-кренал и го уредувал ученичкото литературно списание "Нача-ло". Во првата и втората книга, воведен материјал во списа-нието е песната "Вечер" на Иван Мирчев. Уште една вред-носна илустрација за нивното другарување и соработка. Покрај песните "Фар" и "Игра на годините" (стр. 4-5), Григоров го обја-вил и есејот "Виножито - прво".2) Имал само деветнаесет годи-ни, a напишал текст / есеј кој се одликува со извонредна анали-тичка рецепција, луцидна моќ на запазување и на најситните де-тали и на нивна елаборација, познавање на книжевната истори-ја и теорија и со смелост на точно вредносно одредување на еден поет и на неговото дело во севкупноста на националната литература. Интерес на младиот есеист се шестмина поети: Атанас Далчев, Никола Фурнаџиев, Елисавета Баграјана, Ди-митар Пантелеев, Иван Мирчев и Иван Хаџи Христов.

Во почетокот од есејот како увод дава сопствен пог-лед на состојбите и ситуациите во бугарската литература. Како дел и реалност од општествената и политичката катадневност на земјата. Меѓу помладите и постарите поети, лиричари кои се вбројуваат во челните редови на бугарската поезија, едни таму дошле со својата напорна работа, други пак благодарејќи на својата несомнена дарба. Но, "ќе наброиме неколку ими-ња на вистински поети", заклучува авторот. Неминовна е се чи-ни, од една или друга причина, некои даровити луѓе и да не би-дат вреднувани и признати. Тоа е, додава, нешто најобично, би рекле неизбежно за книжевната опстојба. Одговорна за тоа била критиката која како по некое непишано правило како да ја имала единствената цел постојано да ги фали и воздигнува са-мо авторите без дарба и манијаци. Григоров дал една луцид-на слика на сопствената книжевна современост која има универзални димензии и таа иста слика колку на сегашнос-та, е идентификација и од минатото и во иднината.

Vasil Tocinovski

214

Секоја непосредна и искрена творба живее, никогаш не умира. Родена и обвиткана во огнот на божественото, твор-бата трајно го меморира својот автор во народот. Тие, авторот и неговото дело, како крв, животворна и бујна потекуваат во вените на поколенијата. "А таа никого не заборава. Нема да ја доживеат како автори, таа благодетна радост на признателност од генерациите, сите кои и сега не трогнуваат". Григоров мо-шне високо ги вреднува местото и значењето на писателите, на поетите во општеството, но исто така јасно укажува и на един-ствената вредносна мера што ќе ја постави временската дистанца. Денешните големи поети кои трогнуваат и возбудуваат, утре можеби ќе бидат заборавени, едноставно ќе бидат избриша-ни од помнењето. Актуелната поетска состојба е многу сери-озно одредена и вреднувана. А во неа и помладите и постарите поети се движат по еден однапаред одреден пат, а не "кон нова-торство и оригиналност". Но, пат кој допрва ќе се покаже. Пред четири-пет години неколкумина млади автори надошле како бура во теснините на бугарската литература. Го побарале ветениот, сонуваниот брег, а денеска за жал, тој полет е несигу-рен, уште повеќе невозможен.

И првиот конкретен пример во есеистичкиот разглед на Григоров со Атанас Далчев кој си останал оној истиот од сами-от негов почеток. He можеме да го негираме, додава, да го от-фрлуваме од нашата поезија, но и не можеме да го признаеме за голем поет. "Тој ја има дарбата да раскажува едноставно и спонтано. Стиховите се читаат со леснотија и убаво се вос-приемаат. Тие се токму такви, и во нив денешниот несириозен читател наоѓа чувствителност. Застанат на меѓата меѓу ствар-носта и метафизичкиот мир. Далчев нема да отиде подалеку; ќе го набљудува животот, ќе го сонува небото". Близок на негови-те гледишта е Никола Фурнаџиев. Само што тој е посимболи-чен и моќен во опфатот. Неговото бурно чувство кон земјата, од која е роден и која го задоила и во која ќе "потоне", го прави едвај ли не тенденциозен. "За да биде таков, меѓутоа, потребно му е сочувство кон човекот, народот. Такво сочувство кај Фур-наџиев нема. Прерано тој го потисна во себе и стана поет на уметноста. Сега имаме: земја и личност! Земјата испраќа, личноста проголтува... третиот елемент, мостот недостасува".

Stoletni opstojbi

215

Третиот пример со поетесата Елисавета Баграјана, е по-дигнат на повисоко ниво од претходните двајца автори. Нејзи-ните стихови своите животворни сокови ги добиваат од народ-ната песна. Но, притоа, може да се додаде уште нешто. Чув-ството на авторката прифинето до резигнација, која е жива, инс-пиративна, го обединува широко разгранетото чувство на коле-ктивот со чувството на поединецот, субјектот. Од таму произле-гува и неусогласеноста меѓу поетот и граѓанинот од што и се ја-вува социјалната мака. "Кога го велам тоа, нека не се мисли, оти Баграјана ја одредувам како социјален поет. Да биде так-ва, не е до тоа оствраено. Но ако Ана Ахматова може да страда за својот народ, зошто истото да не го направи и Баграјана?"

Најмладиот од "помладите" е Димитар Пантелеев. Тој бил и најдаровитиот, според мислењето на Григоров. И го одре-дува како врска меѓу досега разгледуваните поети и оние, кои следат Иван Мирчев и Иван Хаџи Христов. Станува збор за поет кој оди по сопствен пат и мисла. Прв вестител оти изгрева едно ново сонце и токму пред него се открива најблиската перспек-тива кон "новото". Наспрема погоре неведените поети, Пантеле-ев светот го гледа таков каков што е во стварноста. А тој е прост, смешен, жесток и груб. Доживува, но срцето не боледу-ва, и сите нешта блеснуваат низ неговата душа, чисто оживо-творени. Таа карактеристика во неговото творештво го одде-лува од едните за да го приопшти кон другите. Песните на Пантелеев, посебно некои од неговите понови книги, посебно "Дрвар" многу потсетуваат на Мирчев. И нагласува оти вооп-што не станува збор за влијание. Тоа е вистинско интиутивно совпаѓање.

Кирил Мирчев има челно место во бугарската поезија. Тоа место има трајно и сугестивно значење. Авторот забележува оти нема тенденција опстојно и севкупно да го разгледува, толкува и вреднувано делото на застапените поети во неговиот текст, туку да ги постави нужните врски и односи меѓу нив, a co тоа и да биде заокружен сопствениот труд. "За Мирчев смело и решител-но можеме да речеме оти е неспорен творечки дух, кој со иста спремност и служи на уметноста, но и на животот. Романтичен по душа, давајќи им на нештата симболично значење, Мирчев ја мина долгата творечка еволуција, додека најпосле ја улови ниш-

Vasil Tocinovski

216

ката која води кон вистинското творештво, едноставноста, а тоа пак е повеќе од сигурен аргумент, оти тој секавично и секо-гаш оди напред".

И последниот разгледуван автор е Иван Хаџи Христов. Сограѓанин, пријател и соработник на Серафим Григоров. За не-го тој е самотно дрво, огромно и благородно во сопствената са-мотија. Нему му припаѓа второто исклучително место во бугар-ската поезија, токму спротивставено на Далчев. Тие се два брега меѓу кои тече бугарската литература. И се разбира, додава, реката понекогаш ги поплавува своите брегови. Но нагласува, оти Хаџи Христов стои многу повисоко од Далчев. "Стиховите на Далчев, како што рековме, се лесно разбирливи за обичниот читател, a оние на Хаџи Христов се неразбирливи. Токму во тоа се крие нивната убавина. Нели чистата поезија е звук, боја, мириз? Одвоен од грубото во животот Хаџи Христов "оди без брегови како река која пее"; нема клисури, има бескрај". За да биде разбран потребна е книжевна култура и повеќе творечко чувство. И заклучува, оти тоа се избрани бисери од едно срце кое ќе живее со векови.

Ѕуницата е нацртана со строги линии; Далчев наспрема Хаџи Христов, во вториот Фурнаџиев и Мирчев и во третиот ред Багрјана и Пантелеев. Тоа се карактеристични поети и зрели творечки личности, чие дело дава "здраво семе на младата поет-ска градина". Да се откриваат големи дистанци меѓу нивното творештво или да се бараат блиски сродности по теми и скло-ности исто така, е невозможно. Тие си наликуваат едни на други според авторот, толку колку што во нивните творби објект е "бугарското", она "непроменливото" во кое се родени задоени, она што им е во крвта и во срцето. Токму во тоа ќе се роди "но-вото" творештво кое со брзина на електирчна струја ќе ги раски-не старите прстени, вклучувајќи го во себе и современиот ане-мичен живот, ќе се прелее во нови форми и звукови и ќе ја пове-де литературата со векови напред. Или како што пишува, тоа ќе биде "едно генијално "препородување", достојно да биде еволу-ција, акт, динамичност". Цитирајќи стихови од Пантелеев, авто-рот повикува кон нова творечка радост и кон нов творечки жи-вот. Отворени се вратите кон непознатото, кон она што се бара, што се очекува. И завршува оти е блиску времето кога меѓу нив ќе мине еден Гениј.

Stoletni opstojbi

217

Есејот на уверлив начин не ја потврдува само дарбата на Серафим Григоров, туку и ни го открива како зналец. Ја покажу-ва неговата начитаност и упатеноста во бугарската литература, чувството и за анализа и за синтеза. Храброста отворено и ис-крено да се размислува и расудува, да се донесуваат заклучоци и да се даваат децидни оценки. И секако тоа се страници кои упа-туваат на неговата лектира, оттаму секако и на одредени кни-жевни влијанија во сопственото творештво. Ако бугарската кри-тика го вреднуваше како едно од најдаровитите млади поетски имиња, секако дека разгледуваниот есеј со истата мера го наја-вува и како книжевен критичар и есеист.

Во неделниот весник "Критика", во 1930 година, е потпис-ник на редовната рубрика "Нови книги".3) На книгите и списа-нијата кои биле добиени во редакцијата. Се поставува прашање-то дали младиот студент по литература на Софискиот универзи-тет, не бил член на редакцијата на весникот или пак бил дел од нејзиното опкружување. Во првата пагинирана информација се даваат елементарните податоци за книгата "Жаната на мојот пријател" од Фани Попова Мутафова. Втората одредница е про-ширена информација за списанието "Бугарски турист", дванае-сеттата книга. И кратката рецензија / приказ за стихозбирката на Владимир Русалиев "Крст и знаме". Неговите стихови се свето признание за вистината на животот, во нив има христијанско простување што може да го има само голема душа. Колку тага се наталожила во душите на луѓето, но тоа малкумина го приз-наваат. Лицето на бугарската реалност е маска која се грчи од смеа и блесок. Само во очите може да се открие чесноста, таж-ната и болна опстојба. Коментарите се илустрираат со стихови. А секоја книга на Русалиев нагласува рецензентот, доаѓа пред читателите искрено и директно да го каже едноставното правило во животот, а тоа се болката и страдањата. Заклучокот е оти ста-нува збор за татковински поет кој опстојува во рамките на една националност. Буревесникот на грубото и неспокојно "денеска" е поет на тажните желби на "нашиот народ".

Критичарскиот ангажман на Серафим Григоров јасно по-кажува дека тој будно ја следи современата бугарска литерату-ра, посебно поезијата. Во редовната рубрика "Книгопис" на вес-никот "Мисла", истата година, ја објавил рецензијата на поет-

Vasil Tocinovski

218

ската книга "Смеа" од Иван Захариев.4) Во истата рубрика е публикувана и рецензијата за книгата раскази "Луѓе" од Дими-тар Е. Спространов од Петар Динеков. Го одбележуваме овој податок како потреба и како аргумент во посебното разгле-дување за Серафим Григоров во спомените на современиците. На почетокот од текстот, нагласува оти станува збор за една книга која била неодамна објавена, за која се пишувало многу малку, или ништо не се рекло. Авторот луцидно укажува на по-датокот за мртвилото на книжевната критика, на нејзината ане-мичност и отсутност, додека се создаваат нови дела таа еднос-тавно ја нема, се губи, исчезнува. Добро е што разгледувајќи го поединечниот авторски труд, младиот критичар забележува и некои состојби од севкупниот литературен и културен живот.

Песните на Захариев не носеле ништо ново, но отворале еден интимен, топол и широк поетски свет. И тоа што радувало во книгата на младиот поет е богатата содржина, чудесно убави-те слики и широчината на чувствата. Некаде чувствата били силни, пламени, експлозивни и од нив произлегувал тешкиот, сочен плод на младешкиот устрем. Поетот бил дете со бистри очи и со многу здрави раце. Илустрација се стиховите "и седнат на бела кобила, како луд по полето да вјасам". А радоста пак не-мала ниту брег, ниту крај. Детето ги сакало зрелите ниви, поли-њата, сонцето и пролетта, тоа сонувало необични соништа и чес-то се сепнувало. Се будело и ги гледало ноќта и ѕвездите. Нели ништо во светот не е толку кратко, толку безнадежно како дет-скиот сон. И продолжува: "Искреноста на Захариев најмногу на-ликува на неговата љубов. Тука како творечка природа тој се заскрилил целосно. He e романтичен и во своите односи кон же-ната има повеќе еротика, повеќе животна справедливост. Карак-теристични во тој однос се стихотворбите "Оган" и посебно "Легло". Ив. Захариев го минал својот личен пат. "Низ многубој-на лупа, низ својот сончев поглед" го видел убавото во животот, минал по мостот на една сопствена љубов: еротска, за да се сим-не најпосле во долината на социјалните доживувања, да го види животот во неговата стварност, да слика и да плукне, да се ома-ловажи и да се пошегува со себе и со луѓето, стожер во неговото творештво".

Stoletni opstojbi

219

Сам по себе пред рецензентот се јавува јунакот, оној "чо-векот, кој се смее". И се поставуваат многу прашања кои следу-ваат по констацијата "колку малку искуство, но со активност". Дали е искрен? Дали да му се верува? За да биде мудрец, зарем не е за тоа уште млад? Па и самиот млад книжевен критичар со истата таа мудрост на претпазливост, донесува заклучок оти треба да се причека. Co право вели "времето ќе го вреднува нај-добро". Сега, во мигот, Захариев е само талентиран младич со сигурен почеток.

Петнаесетдневникот за литература, уметност и критика "Обзор" на насловната страница го објавил лирскиот запис на Серафим Григоров за "Гео Милев".5) Повод е петгодишшнината од смртта на големиот писател. Минале пет години, но огнот на неговиот непознат гроб продолжувал да гори. "Една душа сеуш-те лежи во "Безвоздушното небо", го бара вечното Апсолутно. Гео Милев живееше во апсрактниот свет на една "антиреална" уметност. Тој беше неспокојник: бара, анализира, создава, пре-ведува". Автор на новото и непознатото во бугарската литерату-ра. Почеток кој во неа ги отворал новите страници на одговор-ност пред пишаниот збот. "Надарен со богата интуиција, пред него се раскрилуваше перспективата "од онаа страна", осветлена од зраците на експресионизмот. Тој беше буревесник во нашата литература и доаѓаше развиорен да се раздава себеси, со големи-те знаења на новиот Запад". Иако текстот има нагласена лирска интонираност, таа цврсто се потпира врз неговиот есеистички третман. Тоа ќе рече дека ги одразува реалните категории во бо-гатото, разнородно и со високи естетски вредности книжевно дело на Милев.

Неговата динамична природа не признавала никакви умет-нички бариери, никакви школи. Но, заклучува оти Гео Милев останал заробен во "жестокиот прстен" (наслов на негова стихо-збирка од 1920 година, б.м.) на творечко незадоволство. Негова-та уметност не била разбрана. И за тоа главата ја наведнал пред повикот на нешто поголемо, пред гласот на народот. Неговата нова стихозбирка "Иконите спијат", како и поемата "Септем-ври", уверливо ги потврдуваат она прекршување и простувањето кои се случуваат во неговото творештво. "А сепак Гео дојде многу рано и рано си замина. Тој не беше за нашето време. Туѓ

Vasil Tocinovski

220

на сите. Кај нас немаше пријатели. Неговата поезија ниту созре-ала до таму, за да ги примиме со благодарност новите плодови, што неговата благородна душа ни ги даруваше. Можеби, само оние, на кои најмногу наликуваше, од кои се инспирираше: Ме-терлинг, По, Верлен, Маларме, Бодлер, Демел, Верхран и Блок... можат да бидат негови пријатели". Вистини и вредносни судови познати и прифатени во бугарската литература. Едноставно Гео Милев чекорел пред сопственото време и како автор единствено и припаѓал на иднината. Останал сам и осамен, неразбран и от-фрлен.

Светот и егзистенцијата имаат и лице и опачина. Така се случило и во судбината на поетот. Спокојно, од среќните брего-ви на Валхала, пеел "јас немам непријатели на овој брег". Барем таму тој е среќен, е и последната реченица од текстот на Григо-ров. Во 1932 година, есејот бил препечатен на насловната стра-ница од весникот "Пламак".6) Значајното место, првата страни-ца што му ја отстапила редакцијата и препечатувањето секако, се соодветно признание и за квалитетот на текстот. Притоа, за нас посебно интересна е белешката кон него во која се нагласува дека нејзиниот автор Серафим Григоров "сега веќе и тој е мртов, бил сограѓанин и другар од детството на Гео Милев". Нов драго-цен податок кон темата за пријателите, другарите и сора-ботни-ците на Григоров.

Како и расказите, и книжевните критики и есеи Серафим Григоров ги пишувал и ги објавил во еден извонредно краток временски период кој не исполнува ни три години. Возраста во која тие текстови настануваат и биле публикувани, ни дава за право да забележиме дека нивниот автор располагал со критич-ки нерв. Бил начитан, добро ја познавал не само бугарската, ту-ку и европската литература. Оттука и можел да ги прави анали-зите и компаративните согледувања во текстовите и за веќе поз-нати и вреднувани автори, во истовреме пишувајќи и за првите чекори на младите поети. Она што притоа, посебно треба да се забележи, е фактот дека Григоров не прави само суптилни тво-речки анализи на одреден автор, туку секогаш него го сместува во еден поширок книжевен и општествен контекст. Творецот е дел и неговото дело е одраз на реалните состојби во една нацио-нална литература и културна средина. Тоа до полн израз доаѓа

Stoletni opstojbi

221

во вредносниот есеј за Далчев, Фурнаџиев, Баграјана, Пантеле-ев, Мирчев и Хаџи Христов, секако и во освртите за Мирчев, Ру-салиев и Захариев, и посебно во оној за Милев. Младиот крити-чар не се снебива и да фали, да прави забелешки, а најмалку и кога критикува. Секогаш најмногу ја љуби вистината како воз-вишена и единствена мера за естетската, одоносно трајна вред-ност на книжевното дело. Само така и можел секој свој текст да го завршува со конкретна оценка за делото. Оттука неговите критики, записи и есеи и го имаат сопственото творечко досто-инство. Co него останале за значат и да зрачат и до денешни дни. Да бидат дел од трајните вредности на животните и твореч-ки врвици на Серафим Григоров.

1. Серафимъ Григоровъ, Видения, Светлоструй, Шръклево, Русенско, год. 1, бр. 7, декемврий 1928 г., стр. 6.

2. С. Григоровъ, Дъга - първа, Начало, Стара Загора, год. 1, кн. 1-2, фавруарий-мартъ 1929, стр. 21-24.

3. Серафимъ Григоровъ, Нови книги, Критика, София, бр. 1, 25. 1. 1930, стр. 4.

4. Серафимъ Григороъ, Смехъ, Мисълъ, София, год. 1, бр. 30, 14. 04. 1930, стр. 4.

5. Серафимъ Григоровъ, Гео Милев, Пламъкъ, София, год. 1, бр. 11, 4. 12.1932, стр. 1.

6. Серафимъ Григоровъ, Гео Милевъ, Обзоръ София, год. 2, бр. 32,10. 05.1930, стр. 1.

Vasil Tocinovski

222

ВЕНКО МАРКОВСКИ HA ГОЛИ ОТОК

Животот и делото на Венко Марковски и денеска не ретко

се стожер околу кој жестоко се прекршуваат толкувањата и вреднувањата за еден од основоположниците на современата ма-кедонска литература. Си останува трагична човечка судбина ко-ја сама по себе и никогаш нема и не може точно да ги одреди, протолкува и вреднува нејзините димензии. Едноставно зашто трагичното меѓу другото, го носи обележјето на личното и суб-јективното кои не се прекршиле само во срцето и во мислата на субјектот, туку заорале длабока црна бразда меѓу себе и соп-ственото време (народ, држава, политика, дипломатија). А таа не признава ниту грев, ниту простува недоразбирање. Личното и општото ги имаат сопствените вистини. Лицемерието вечно пре-повторува како секогаш и единствено сака да се слушне само вистината. А таа е болна, непорекливо никому не му е потребна, никој не сака да ја слушне. Како да се дојде до неа во илјадници и илјадници страници за него во македонската литература! Пи-шаниот збор ја има апсолутната одговорност наспрема само оној од катадневното говорење. Подрекуваат за него понешто стихо-вите кои срамежливо му се посветуваат, а нешто повеќе драм-ските текстови во кои нивни теми и мотиви се животните и тво-речки врвици на енигматичниот Венијамин.

Новото и условно враќање на поетот Венко Марковски во тековите и резултатите на македонската литература беше избо-рот Огнови и порои чиј потписник е Александар Аклексиев.1) Венко Марковски (1915 - 1988) без сомнение е еден од најкон-траверзните творци на само во поблиското туку и во подалеч-ното наше минато. Поради познатите историски околности многумина наши истакнати национални дејци биле подложува-ни на најперфидни манипулации и уцени, на шиканирања и по Шкупувања што е составен дел на една долгорочна и систе-матска реиресија која не избираше средства при задушувањето на македонската национална мисла.

Stoletni opstojbi

223

Меѓутоа, никој од нив се најде во ситуација да биде исто-времено и фален и одречуван, да биде најштедро опсипуван со слава и признанија, а само нешто подоцна лавровите венци да бидат претворани во венци исплетени од трње и поруги без да се има најелементарна мерка и при пофалбите и при покудите.

Единствено колку толку прифатливо објаснување за вак-виот амбивалентен однос на Венко Марковски ГО сугерира фак-тот дека тој живееше и создаваше во времето на изразити тоталитаристички режими кои сериски фабрикуваа или пос-лушници или отпадници. И тоа u eo неговата сопствена земја u eo соседна Бугарија каде тој во два наврата побара прибежиш-те, независно од тоа што помеѓу oeue gea eo основата тотали-таристички режими, не може по секоја цена да се стави знак на еднаквост.

Примерот на Венко Марковски има општочовечки, уни-верзални димензии и значења. Тој ниту е сам, ниту е осамен, ни-ту пак е резултат на едно строго одредено време. Оттука Алек-сандар Алексиев и ја запишал пораката за иднината. Меѓутоа, сосема е одделно прашањето дали нашите современи генерации треба да бидат запознаени, помеѓу другите, и со случајот Вен-ко Марковски, како еден од неретките блудни синови на секој, па и на нашиоШ народ, како црна овца чиј трагичен пример мо-же да послужи и како поука. Ова сознание уште повеќе ГО пот-силува горчливата вистина дека на хоризонтот на ова наше парче распокината земја се уште се трупаат црни облаци и се подготвуваат стапици кои по ништо не се разликуваат од оние кои ги знаеме уште од Балканските војни.

Од нејзиното појавување ќе минат седумнаесет години до новата Книга за Венко Марковски на Гане Тодоровски.2) За тво-рештвото кое е создавано на две одделни литературно-јазични норми (македонската и бугарската) сите компетенции мора да ги има само литературната наука. Ниту во еден миг за него не мо-же и не смее мера да биде политичката диоптрија. Или со еден збор: нам ни е неопходна повисока степен на објективен приод кон проблемите и на сите оние автори кои се преоблакале во помодните рува од гардеробата на современите парадокси. Меѓутоа, на тој план секако не се нужни никакви рехабилита-ции, туку единствено респект кон тоа шШо е означено како

Vasil Tocinovski

224

влог во уметноста на зборот. Тоа единствено не се брише. Би-дејќи, стореното е сторено, па макар и да се вбројува како чин од кој декларативно се одрекле неговите сторители при подоц-нежното свое пословично родоотстапништво. Венковиот па-радокс или житејска контраверза, бездруго, токму на тој план и ќе ја откриваме, имено во неговата национална конверзија, огромната дамка врз лицето на големиот творец.

Континуирано за Венко Марковски пишувал Блаже Рис-товски.З) Во традицијата на една национална литература рамно-правно се впишуваат сите минуси и плусови, исчекорувања и поразии, победи и порази. Нашата наука е должна со историс-ка одговорност да ГО излачи македонското дело на В. Марков-ски, зашто тоа не може да биде ничие, туку само наше, зашто неговите стихови (на македонски јазик) создавани go 1966 годи-на се испеани за македонскиот народ и ГО одразуваат живо-тот и стремежите на тој народ. Тие не влегуваат во многу-бројните разни изданија на Марковски денеска во Бугарија, но од нив не можеше да се одрече ни самиот автор. Тоа е негова-та мисла и чувство во периодот кога поради нив беше затворан и прогонуван по затворите и логорите во Бугарија и особено ко-га успеа да избега од затворските решетки и заедно со целото семејство (сосе сопругата и малиот син) отиде не со бугарски-те, туку со македонските партизани во 1943 година и си го постави во залог животот во антифашистичката национално-ослободителна борба на македонскиот народ, движејќи се заед-но со Главниот штаб и пеејќи за новата епопеја и славејќи ги нејзините раководители.

Во кафулето Ac на преубавото риечко Корзо најчесто се остваруваа средбите со поетот Андрија Вучемил. Секогаш спре-мен за седенка, весел соговорник, отворен и искрен. И мислата и зборот кои потекуваат од него го одбираат постојано правиот и најкраток пат до соговорникот. А има од него и што да се слуш-не и уште повеќе да се научи. Угледниот Милорад Стојевиќ ќе запише оти Вучемил во последниве дваесеттина години несом-нено е еден од угледните писатели на хрватската поезија, не само по бројот на објавените стихозбирки и поетската витал-ност, туку и по поетските резултати кои ги одбележува и хр-ватската рецентна критика.4) Во бројните средби темите и

Stoletni opstojbi

225

љубопитствата едноставно беа бескрајни. Но се повторуваше ед-но име за кое како по некое непишано правило нашето време постојано беше заминато. Co почит и љубов постојано велеше оти на Голи Оток негови најверни пријатели биле двајца пре-красни Македонци; поетот Венко Марковски и академскиот сли-кар Родољуб Анастасов. На средбата при одминот на многу-умниот март на 2010 година, со сериозност ми се обраќа оти треба да седнеме, да видам дали може да се најде некој новинар кој би ги снимил неговите сеќавања за Марковски. Минуваат де-новите, одлетуваат годините, та и самиот во себе си забележу-вам за ваквата немарност која не е квалитет на мојот карактер. Еден ден ќе не нема, a co нас и незапишаното си заминало во вечноста.

Судбината на Венко Марковски од една и на Андрија Ву-чемил од друга страна во еден миг се изедначиле. Но припад-носта на сведокот сама по себе носи една поинаква приказна и нуди други вистини од една во друга општествена средина. Таа не го ни сонува македонскиот пален знак кој логички се носи сам со себе. Но, најнапред да забележиме неколку кратки и бит-ни детали од биографијата на Вучемил со кои уверливо може да се влезе и во приказната на Марковски. Се родил на 26 август 1939 година во Оплеќанима на Дунавското Поле. Образованието го стекнал во Томиславград, Бол на Брач, Имотско, Загреб, Љуб-љана и Риека. По шестгодишната робија, од која пет години ми-нал на Голи Оток, и по завршување на студиите работел во Рие-ка како театарски режисер, социјален работник, професионален писател и издавач. Во 1969 година, излегла неговата прва сти-хозбирка Na smrt naslonjen и таа му ја донела забраната за јавно настапување и дејствување со неговото име и презиме. Во Теа-тарот за деца режиите ги потпишувал со Анте Мајан, а објавува-њето на по некоја песна било со псевдонимот Богумил Љубиша. Co фра Фердо Влашиќ во 1971 година, го покренал познатото хрватско католичко гласило Nasa ognjišta.

Андрија Вучемил е еден од оние хрватски писатели кој не можел, ниту пак сакал да објавува за време на комунистичкото владеење. Matica hrvatska од Загреб во 1990 година му ја објаву-ва Dunavska rapsodija, поема и други песни и тоа е времето на негово активно учество во општествениот и културниот живот

Vasil Tocinovski

226

на Хрватска. Член е на Друштвото на хрватските писатели, а бил претседател на неговата секција во Риека (1995-2000). Во про-летта на 1996 година го покренал списанието Knjiżevna Rijeka, чиј главен уредник бил до 2000 година. Потписник е на петнае-сет стихозбирки и на три публицистички книги - интервјуа (Što su mi rekli?, прв дел, Nakon šutnje, Što su mi rekli?, втор дел). Гол-готата на робот е опеана во ...Bio jednom jedan otok... Goli otok... (2006). Песните му се преведени на англиски, италијански, сло-венечки, македонски и бугарски јазик. Меѓу книжевните награ-ди и признанија најпрестижна е онаа на А. Б. Шимиќ. Како про-фесионален писател и издавач живее и работи во Риека.

Запишан во црните списоци на политички непријатели на државата и со една година мината во истражен затвор Андрија Вучемил на Голи Оток дошол во јуни 1960 година. Ја немал зао-кружено ни дваесет и првата година од животот. Тука бил цели пет години, до 26 мај 1965 година, до амнестирање на политич-ките затвореници со Брионската декларација. Негов прв позна-ник и пријател бил рускиот гроф и некогашен аѓутант на крал Александар Караѓоргевиќ, учениот и мудар Сергеј Голубиев. Искачувајќи се по стрмните скали меѓу затворските павиљони грофот застанал и со раката покажувајќи угоре рекол оти оној таму бил најголемиот македонски поет. На прашањето а што ба-ра тука, не добил одговор. Имало време до многу одговори да дојде во личните контакти со Венко Марковски. Или како што тие меѓусебно комуницирале со роденото име и презиме Венија-мин Тошев, најчесто обракајќи му се со скратена верзија од име-то Вено. Биле заедно сместени во четвртиот павиљон на поли-тички затвореници кои од здравствени причини биле ослободе-ни од физичка работа. Искачувајќи се по осторовот нивниот дом бил во горниот дел од левата страна на патот. Влезот бил од гор-ната страна. Креветите ретко на два и најповеќе на три ката биле поставени во два реда. Во првите од десната страна бил Вуче-мил, а некаде кон дното на левата страна било леглото на Мар-ковски. Во малиот издолжен ходник се оставале чевлите, a no должината од левиот ѕид биле заедничките отворени тоалети. Во тој простор живееле деведесетина затвореници.

Тука Андрија Вучемил се запознал и како што вели друга-рувал со тројца прекрасни Македонци.5) Покрај поетот Венко

Stoletni opstojbi

227

Марковски, тоа биле доктор Киро Костовски и академскиот сли-кар Родољуб Анастасов. Последниот како врсник му станал нај-близок и сакан пријател. Во него добил нов брат. Во децениите потоа на другарување и соработка се втиснале многу неизбрли-шливи траги. Во 1992 година, за поетската книга Kad każem riječ govorim o Ijubavi побарал Анастасов ликовно да го обликува из-данието. Покрај корицата тој изработил и десет цртежи со мо-лив. Идеите и идеалите на некогашните младичи кои за нивниот живот возвратиле со сопствениот живот впечатливо ги илустри-ра малиот увод кон цртежите на Родољуб Анастасов. Тоа се редови на исповед и признание, но и на верба во судбината. Идејното решение за корицата на книгата и ликовните прилози во оваа книга се дело на познатиот македонски сликар инаку ре-довен професор на Факултетот за ликовни уметности во Скоп-је Родољуб Анастасов. Моето пријателство со Анастасов трае од заедничкото робување на Голи Оток во шеесеттите години. Младешките соништа на сликарот и на поетот се ос-тварени: слободни се и Хрватска и Македонија. Соништата за кои верувавме оти никогаш нема да бидат реалност, еве, сега се стварност во книгава што и ја даруваме на јавноста. Среќни сме што на ваков начин се среќаваат македонските и хрват-ските уметници и ги зближуваат нашите култури.6) Уметнич-ките дела и денеска не се само спомен, туку и вистинско мало богатство во поетовиот дом.

Како сега да го гледам, раскажува Вучемил и во неговото кажување постојано е присутна некоја носталгија која се пре-плетува како сон и судбина, како доверба и љубов кон човекот и светот. Како болка кон иднината која постојано некаде бега. Ма-кедонскиот поет бил со среден раст, широк во рамената и пол-ничок. Од некогашниот плеќест и јак човек, останал затворен и молчалив, многу болежлив старец. Тој и немал толку години за вистински старец, вели Вучемил, но здравствената состојба вис-тински му била загрижувачка, а и нему како дваестогодишник нормално пријателот кој го носел товарот на петте децении жи-вотно искуство му бил стар. Имал округло и полно лице, косата сета побелена и подоста проќелав. Бил многу затворен и молча-лив. Животот како да го научил оти најдобро е да биде сам со себе. Но нему му бил многу мил човек. Кога разговарав со него,

Vasil Tocinovski

228

како да зборував со мојот татко. Така и се спријателиле. Мар-ковски при првата средба, а и потоа, не можел да разбере што е тој млад човек пред него! Подеднакво жестоко ги критикувал и Истокот и Западот, а имал сопствена визија за слободата и за идинината. Нив не ги поврзувал со никакви системи и идеоло-гии, туку срцето и мислата ги одбележувале сите патишта и пер-спективи до нив. Тоа го чувствувал и го разбирал грофот Голу-биев како европски човек. Како ново откровение го прифаќал и Венко Марковски.

Литературата како тема за разговор била забранета. Нај-малку сакал да зборува за себе како поет. Имал навика почесто да повторува оти моливот е најстрашното оружје. Голи Оток имал добра библиотека која била подоста користена од затворе-ниците. Најголемиот дел од книгите била марксистичка литера-тура, а од белетристика доминирале автори и дела од училишна-та лектира. Во тој простор нивни омилени автори биле Влади-мир Назор и Јован Дучиќ. Знаменитиот поет на модерната Ду-чиќ бил и личен предизвик оти поет е само оној кој умее да пи-шува сонети. Тоа е вистинското поетско мајсторство. Во тоа учење Вучемил и ги создал своите сто сонети. Онаа форма која има сопствено и трајно место и значење и во творечката лабора-торија на Венко Марковски. Често биле заедно во библиотеката. Тоа биле и мигови на опуштање и на гласно размислување кога имајќи некоја книга во прегратка со занес ќе речел јас сум први-от македонски поет. Во таа видлива болка биле собрани сите копнежи и соништа, порази и поразии, изгубената верба во ид-нината. Колку не сакал да зборува за себе како поет, како втеме-лувач на македонскиот литературен јазик, никогаш не заборавал својот млад пријател да го охрабри и да му напомни оти треба да пишува.

Почеста тема на нивни разговори била ВМРО, што ја на-метнувал Вучемил. И тогаш бил шкрт на зборови. Секогаш бил претпазлив. Како да се плашел и да бегал од сопствената сенка. Болеста го јадела секојдневно, па како да немал желба да разго-вара за ништо. Но останувале и ретки мигови на бегство од смр-тоносната осаменост. За Андрија Вучемил еден од втемелувачи-те на современата македонска литература и на македонскиот ли-тературен јазик трагичниот Венко Марковски останал голем и

Stoletni opstojbi

229

знаменит човек. Субјект со сопствени и индивидуални етика и почит. Никогаш не рекол, ниту во еден миг не предизвикал ни најмал сомнеж дека е Бугарин. Тоа била една од оние ретки те-ми во кои ги подотворал срцето и мислата, па знаел гласно и ка-тегорично да ги образложува и да ги брани своите тези. Нив постојано ги искажувал низ еден компаративен и мошне илу-стративен начин. Македонците и Бугарите според него биле блиски народи и први соседи. Но никогаш Македонците по на-ционалност не биле ништо друго освен Македонци. Оттука тие се народ со сопствена историја, традиција и континуитет, јазик, литература и култура, со сопствена црква. Co сопствено минато, опиплива стварност и со иднина што му припаѓала само на ма-кедонскиот народ. Тоа се идентичните прашања и меѓу Хрвати-те и Србите.

Притоа посебно се задржувал на јазикот на еден народ ка-ко негово најголемо богатство. И тој бил еден и единствен за ма-кедонскиот народ. И на тој план во Деветнаесеттиот век се слу-чувале истите процеси во формирање на заеднички македонско-бугарски и хрватско-српски јазик. Неправдите, неразбирањата и заблудите не само што ги покажал, туку и уверливо ги разрешил новиот Дваесетти век. Македонскиот литературен јазик за Венко Марковски биле негова најголема чест и среќа, верба и обврска. За Вучемил тој бил и останал голем и знаменит македонски на-ционалист во најубавата смисла на зборот. Човек кој неизмерно ги сакал својот народ и татковина, јазик, литература и култура и кој во истовреме исто така, ги почитувал и ги сакал сите народи на светот.

Иследниците биле насекаде. Како да се вселувале во сен-ката на затворениците. Постојано прашувале, испитувале и не-мало нешто што не знаат. Така и секој збор и секој чекор на Ву-чемил бил на проверка. Интересна е неговата забелешка оти лич-ниот иследник притоа никогаш не го прашал што толку и почес-то разговарал со Марковски! На тоа ни самиот нема одговор или било каков коментар. Во таа 1960 година, била избришана кате-горијата на политички затвореници. Така и во долгата соба од седумдесеттина метра со број четири сите станале криминалци. Посебно тие кои заради одреден инвалидитет или поради болест не биле изложени на физичка работа. Така си заминал и нивниот

Vasil Tocinovski

230

Вено, како што од милост му се обраќале пријателите – затворе-ници. Во годините потоа нивните врски не биле прекинати.

Емигрирањето на Венко Марковски не било посебно изне-надување. Мислата да се побегне од сопствениот кафез го разја-дувала и младичот Андрија Вучемил. Но надвиснувала дилемата зошто за тоа бегство бил избран најголемиот македонски непри-јател Бугарија. Го известувал оти добил прекрасна вила во прес-тижната населба Витоша на бугарската престолнина, бил изда-ван и наградуван, платен и претплатен, станал пратеник и акаде-мик. На прашањата зошто тоа го направил, добивал дециден од-говор оти нештата можеби се смениле, со постојано повторува-ната покана дојди да се видиме и да се увериш оти Венко Мар-ковски е оној твој ист пријател и човек од Голи Оток. Но тоа никогаш не се остварило. Најнапред тоа биле години кога немал пасош и не можел легално да излезе од земјата, а потоа времето натежнало со нови обврски и задолженија. Но, сега останува та-гата оти минале годините, луѓето повеќе ги нема, а останале притоа многу работи незавршени и недоречени.

Долго договараната средба со писателот Андрија Вучемил најпосле се остварува во Македонското културно друштво Илин-ден во Риека. Тука е и дописникот на Македонски глас Владо Настески кој и го снима разговорот. Поставени се многу праша-ња, наметнати се бројни дилеми и размисли за минатото и за се-гашноста. Саботното сончево априлско претпладне пролетува како миг. Во него останува да виси како опомена или можна за-кана прашањето на риечкиот поет и гаталец Вучемил, што се че-ка со рехабилитацијата на првиот и голем македонски поет!? Се прашувам самиот себе дали тоа е воопшто потребно, има ли притоа тој процес некаква логика и значење! Ветувам оти ќе му набавам некои од македонските изданија кои можеби понешто ќе му дошепнат и разгатнат.

Чудна работа ти е човечката судбина, повторува поетот со воздишка и со поглед кој заскитал некаде далеку. Таа некогаш ќе го втисне оној пален знак на вас и ќе ве идентификува како нешто што никогаш не сте биле. А таа како универзална, општо-човечка егзистенцијална мера го жигосала и македонствување-то. Проклетилакот ниту влегол, ниту некогаѕ се влезе во срцето и во мислата на совекот. Така, бесмислена и апсурдна е било

Stoletni opstojbi

231

каква вистина за нив. Од нејзината релативност не можат да се извлечат никакви заклучоци и да се изречи пресуда. Кому при-тоа воопшто му користи некаква рехабилитација!? Си останува-ат личните и сами по себе субјективни сознајби кои со години ги преповторувам во себе како можни разгатнувања од животните и творечки врвици на пример од Христо Силјанов, Тодор Пав-лов, Димитар Талев. И толку со приспомнување. He оти ги нема повеќе, туку напротив од нивното мноштво кое го подјале мра-кот и прашината, злобата и омразата, интригата и црното досие, недореченоста и неразбирањето, со еден прост и строг збор не-човечноста и неукоста.

Човекот, животот и светот ја имаат и својата иднина. Во годините другарување со Андрија Вучемил едноставно како да беше мал амент да се запише времето на злогласниот Голи Оток со македонскиот поет Венко Марковски. По неговото гласно го-ворење разбриливо ни беше признанието на риечкиот поет оти потоа му беше некако полесно и поубаво на душата. Како да паднал од неа голем камен. Притоа тој никого не повредува, не ги поместува работите, се нуди едноставно како ука и поука од одредено човечко и човечно искуство. Така запишано останува како некакво трајно и можно сведоштво. Времето не стои на ед-но место. Протекува како вековита и лековита вода. Чисти и прочистува, секако и просветлува. Значи, се случуваат мени и промени. Па и вистината како апсолутна категорија наспрема човекот, животот и светот. Во нивното постојано доречување и неминовната релативност.

1. Венко Марковски, Гламји и порои, Избор и предговор Александар Алексиев, изд. Македонска книга, Скопје, 1992, стр. 340.

2. Гане Тодоровски, Книга за Венко Марковски, изд. Штрк, Скопје, 2009, стр. 678.

3. Блаже Ристовски, Портрети од македонската литературна и национална историја, кн. 2, изд. Култура, Скопје, 1989, стр. 450.

4. Milorad Stojeviċ, Andrija Vučemil, Kvarnerska rapsodija, Riječki nakladni zavod, Rijeka, 2009, str. 175.

5. Од разговорот со Андрија Вучемил, Риека, 17 април 2010 година. 6. Andrija Vučemil, Kad każem riječ govorim o ljubavi, Tiskara Rijeka,

Rijeka, 1992, str. 6.

Vasil Tocinovski

232

КОН ГОЛООТОЧКАТА ПРИКАЗНА ЗА ВЕНКО МАРКОВСКИ

Приказната понекогаш има неочекувани и чудни патишта. Сведоштвата на риечанинот Андрија Вучемил за Венко Марков-ски и нивното другарување на злогласниот Голи Оток,1) го пре-дизвика јавувањето на Радован П. Цветковски од Битола. Нешто си пишувал, забележува меѓу другото, и тука кај нас жив и здрав е еден од јунаците на твојата приказна кој би сакал да се види и да поразговара со тебе. Договараме летото кога ќе се вратам до-ма, да отпатувам во нивниот град и со задоволство би ја оства-риле обострано посакуваната средба. Така и бидна во последни-от ден од месец јули со доктор Кирил Настевски.2) Ден што ќе остане трајно врежан во сеќавањата со својата искреност и до-верба, а во присуство на поетот Цветковски. Минале многу го-дини, налегнале бројни сеќавања, болки и поразии, па се отвора-ат и потекуваат дотогаш забранети и премолчувани нешта. Одеднаш животот ги раздиплува недоброј страниците од неза-пишаниот автобиографски роман. Токму така зашто во тој ед-наш и кратко даден човечки живот нештата имаат необични и некатадневни димензии. И потврда повеќе оти човекот ја има моќта на самопобедување и на пресоздавање.

На балконот од семејната куќа забележуваме дел од био-графските податоци на Кирил Настевски. Роден е на седми јуни 1929 година во Ново Село, Демирхисарско. Тука ги завршил ос-новното и прогимназијално образование. Во 1949 година, како ученик во Битолската гимназија, стапил во редовите на Марк-систичкиот кружок. Бил младич кој многу сакал да чита, ја сакал теоријата, ама, како што забележува, во неа не му се вградувале социјалистичката власт и реалност. А бил одличен ученик. Бил затворен и под истрага десет дена, а потоа со полиција протеран на село. Есента таа година заминал во војска во Кичево и го во-дел вечерното училиште за описменување. Некои нешта како судбина му биле запишани од самото раѓање. Каде ќе најдел

Stoletni opstojbi

233

книга, неуморно читал, а каде ќе се свртел, редовно бил казну-ван и затворан. Така во животот одлежал тринаесет затвори. По-даток кој нè потсетува на дел од приказната за основоположни-кот на современата македонска литература. Како војник бил осу-ден на шест години затвор во Скопје. По три години голгота со одличен успех матурирал во 1952 година. Во септември 1950 го-дина, имал дваесет и една година, се нашол во затворот во Стара Градишка каде се знаело кога некој ќе речел оти одиме на Запад и досега доживеаното не е ништо со она што допрва нè чека, би-ле познати целта и методите на разнебитување. Во мугри прис-тигнале во Бакар и оттука, со бродот Пунат, биле донесени во воениот логор на Гргур. Тие откинати ливчиња од декември 1958 до 12 јули 1963 година се пречкртани со Голи Оток. Се претураат времињата и настаните. Во 1952 година се запишал на Медицинскиот факултет во Скопје, на кој дипломирал во пост-земјотресната 1964 година. Ете, тоа се некои нафрлоци од био-графијата на јунакот од оваа приказна. Продолжуваа таа да се самозапишува.

Како дете имал можност да го запознае Венко Марковски. Во 1945 година на приредба во Битолската голема сала рецита-тори ги изведувале Рациновите Бели мугри, а потоа свои стихот-ворби кажувал Венко Марковски. Не читал, ги говорел наизуст и со долготрајни аплаузи биле поздравувани Орлите на Македо-нија и песните од Гете. Тоа е време и место, смета Настевски, кога бил ископан гробот на големиот поет. Во 1946 година орга-низирана е групна посета на Скопскиот театар за драмата За род-ниот кат, сите со нетрпение го очекуваат тој настан кој бил от-кажан ден пред одржување на претставата, а веќе почнала хајка-та против нејзиниот автор. Истата година младичот Настевски со група другари биле на излет во село Крстоар. Неочекувано на една ливада го здогледале Венко Марковски кој бил седнат со еден стар овчар од кого барал да му кажува стари зборови (арха-ична лексика). Го препознале и се насобрале околу него. По тие средби во татковината судбината посакала одново да се најдат и да бидат заедно на нов простор на расчеречување - Голи Оток. На првата средба младешки и отворено веднаш му префрлил и го осудил неговото јавно покајување. Го запомнил одлучниот одговор: Слушај докторе оти не ги знаеш работите. Не се тие

Vasil Tocinovski

234

такви како што ти ги мислиш. Тоа не е моја изјава. Таа ми е подметната. Ни јазикот, ни стилот не се мои. Оние кои ме поз-наваат точно знаат оти тие мисли и зборови не се мои, уште помалку дека јас сум ги пишувал. Мудроста точно упатува на внимателно читање на текстот и посебно на празните, бели простори меѓу него. Зборот како и сите нешта во животот имаат и лице и невидлива заднина. Без неа ништо не се прочитало и разбрало.

Вистината е непожелна, сите лицемерат за неа, но никој не ја сака. На еден таков детал од 1959 година се сеќава Кирил Нас-тевски. Како апсолвент работел во болницата во која од Белград дошла група доктори која требала да ги прегледа тешко болните затвореници и да ги упати на натамошни лекувања. Еден од док-торите останал стаписан кога пред себе го видел Венко Марков-ски. Ти ли си Венко? Што е ова од тебе? Ние се крстевме во тебе, се учевме од тебе, речи што е сега? Не можел да им веру-ва на сопствените очи. Поетот рамнодушно и болно возвратил оти тие се учеле од него, ама ете дошле нови и поинакви времи-ња. Како можел да размислува и да постапува еден веќе потеш-ко болен човек, измачуван од хемороиди, кој постојано со метла и канта бил чистач на клозетите, човек понижен до дното на ду-шата. Докторот рекол оти неговата здравствена состојба е загри-жувачка и проблемот му се чинел малигно опасен. Затоа и пред-ложил оти веднаш мора да оди на лекарски преглед во Риека. По неколку дена се јавил кај управникот кој дрско рекол оти тој не-ма никаде да оди. Јас кога ќе речам оти не може, тоа значи оти не може и оти така ќе биде! Поетот возвратил оти тие се фашисти од училиштето на Мангеле. Немоќен и обезличен бил свесен на својата состојба, но како секогаш и во тој миг бил дос-леден, отворен и бестрашен.

Павилјоните изградени од камен биле каскадно поставени. Во слободните мигови и кога времето било убаво, во саботите и неделите, немало мешање меѓу затворениците. Секој бил во соп-ствениот круг. Со Венко во иста соба биле Јордан Лазаревски-Цвајот и Никола Бабунски. Но, истакнува оти најдобар и најве-рен другар на поетот бил Кемал Аголи. Тоа биле таканаречените ветерани, а поплеменита душа од Аголи немало, вреднува Нас-тевски. Тие двајцата постојано својата комуникација ја воделе

Stoletni opstojbi

235

на француски јазик. А Венко одлично говорел италијански, гер-мански, француски и руски јазик. На Голи Оток го учел англис-киот јазик. Сите го почитувале и го сакале, Хрвати, Срби, Босан-ци, Словенци, Црногорци зашто зрачел позитивно. Никому и ни-когаш за ништо не се пожалил. Во тоа македонско друштво бил и композиторот Кирил Македонски.

Во сеќавањата на Настевски врежан е детаљ од 1960 годи-на кој уверливо го одразува карактерот на Марковски. Еден од истражните полицајци му застанал на пат, го фатил грубо за ра-ка и гласно го прашал: Ти, Венијамине, кога ќе се поправиш!? Се свртел кон него и одважно в лице му подвикнал: Јас да се по-правам? Та јас сум само поет и ја кажувам единствено висти-ната. Јас ли ги измислив затворите и измачувањата, понижу-вањето!? Направивте сè што можевте да смислите и да из-мислите и не можевте да ме уништите. Еве, ви давам нова можност. Ќе напишам за сите ваши злосторства и со две раце ќе ви потпишам да ме убиете! Тој беше вулкан, додава Кирил Настевски и се присетува на неговата бестрашност во мигот ко-га требало да го напушти затворот. Надвор го чекале нови голго-ти и понижувања, уште поголеми искушенија и неволји, но бил сигурен во себе. Знаел оти своите неволици ќе ги носи на соп-ствениот грб, а за идеите и идеалите морал да се бори до после-ден здив. Во нивна одбрана застанувал секогаш и пред секого. Така му раскажувал за средбите и разговорите со Ѓилас и Белиќ околу кодификацијата на македонскиот литературен јазик. Пос-тавените правила од Крсте Мисирков за него биле божествени и не сакал во него да се внесуваат српските букви. На таа тема за разговор го повикал и Тито во 1945 година. Ти млад поету, слу-шај ме добро и запомни оти мораш да попуштиш во твојата работа во комисиите, а притоа не ги знаеш последиците што можат да те снајдат! Како секогаш и во таа прилика си оста-нал тврд орев. Неговиот одговор бил јасен: Нема ни што да мислам, ни што да попуштам!

Венко Марковски е национален поет, лиричар, говори со-беседникот и за него тој го има местото на втемелувач на совре-мената македонска литература. Секој има право на сопствени ставови и мислења, вреднувањата исто така остануваат негови. Притоа со посебна почит говори за најпозитивниот однос на

Vasil Tocinovski

236

Марковски кон Рацин. Нивното пријателување и соработка ги поврзува со 1930 година. Во Скопје постојано заедно биле Кочо Рацин, Венко Марковски и Радован Зоговиќ, а омилени им биле прошетките. Во тие долги разговори Венко умеел да забележи: Слушај Кочо, време е и ти да почнеш да пишуваш на македон-ски јазик. Остави го српскиот, има кој да пишува на тој јазик. Партискиот бојкот Рацин го доживувал многу болно. Тоа била честа тема меѓу него и Венко, од кого побарал на таа тема да разговара со Кузман Јосифовски-Питу при посетата на македон-ските студенти на Софија во 1941 година. Најголем дел од про-грамите и активностите се одржувале во рамките на Македон-скиот литературен кружок. Отворено ја пренел Рациновата за-молба другарите да престанат да го бојкотираат. Тој и жена му Филимена настојувале и верувале оти тој е човекот кој можел да го реши горливото прашање кое ги загорчувало животот и идни-ната на младиот комунист и поет.

Во 1942 година Рацин одново дошол во Софија и во домот на својот собрат ја нашол само Филимена. Во тоа време Венко бил во затвор. На нејзиното прашање како можела да му помог-не, побарал ако може некаде да го вработи и да ја обезбеди соп-ствената егзистенција. Како да не бил истиот, туку некој нов не-расположен и ослабнат човек. Преку пријатели успеала да најде работа во железничкото депо, но постојано проследуван во ме-ѓувреме некаде бил заминат. Од тие разговори произлегуваат и кажувањата на Кирил Настевски оти Страхил Гигов, Петре Бог-данов - Кочко и Светозар Вукмановиќ - Темпо едноставно си правеле подигравки со Рацин. Според нив бил кукавица, се пре-правал дека не слуша за да не ги извршувал партиските наредби и задачи. Оттука постојано ги искажувал сопствените сомнежи за тоа како е можно да е убиен Рацин!? Тоа го измачувало спо-ред кажувањата на собеседникот, та Венко никогаш не преста-нал да копа по вистината. А на неа право има секој човек. Всуш-ност, субјектот ја носи со себе и ја има само сопствената висти-на. Неколку детали од неа. Во преговори со Германците за раз-мена на заробеници од македонска страна бил побаран Лазар Колишевски. Гласни и отпорни биле негодувањата на Венко, прашувајќи кој е тој што се бара! Нам ни требаат Павел Шатев и Панко Брашнар, барал, а тоа секогаш биле вистински и големи

Stoletni opstojbi

237

македонски синови. Во многуте разговори и повеќегодишното другарување сопствениот прогон Венко Марковски го поврзувал со Лопушник. Неговите ставови и барања Гигов му ги пренесу-вал на Колишевски, та други гонители и не биле потребни.

Кирил Настевски е гаталец и паталец. Неговите животни и творечки врвици исполнуваат осумдесет и две години. Во нив судбината како да му ги предодредила црнилата и патилата, страдањата и пресоздавањата кои се воздигнале во мисла и смисла на егзистенцијата. Така му било пишано на третата ве-чер. А за нив раскажува со отворено срце и со чиста мисла. Го зачудува соговорникот колку тоа го прави со леснотија, без мач-нина во душата, без омраза во срцето, без комплекси од невол-иците и понижувањата. Претпочитал да живее по свое. Дејству-вал со своја глава, расудувал со сопствените мисли и умеења, својот збор го кажувал гласно. И држи до нив, до нивното оп-стојување притоа непротивречејќи на други и поинакви мисли и ставови. И кога обвинува, гробарот на Венко Марковски му е Страхил Гигов, тоа се зборови на вистината. Таков бил Кирил Настевски како дете и младич, како човек и доктор, како сопруг и татко, секогаш со сопствената судбина. Никому притоа за тоа не жалејќи се, не барајќи ничија милост, најмалку заради превр-тените нешта барал одговорност од другите. Тој долг постојано го имал во личните аманети, во суштината на сопствените идеи и идеали. А тие како по некое непишано правило биле во про-тивречност со стварноста и катадневието. Оти можело и така да се опстојува уверлив пример е самиот тој. Да се биде и да се ос-тане човек, да се биде почитуван доктор, сакан и уважен сопруг и татко. А тоа ќе рече и по себе да се остави род и пород од се-мејната лоза.

Овие страници како дополнување кон голооточката одисе-ја за Венко Марковски ја имаат моралната одговорност на нив-ниот раскажувач Кирил Настевски. Повторуваме, единствено како предизвик да се допре вистината. А патот до неа е долг, не ретко никогаш и не се стигнува до неа. Но, тоа не значи оти тре-ба да се откажеме да ја слушаме, запишуваме и никако притоа да не биде заборавена. Ете, така доаѓаат и овие страници на светлината од денот. Никого не обвинуваат, не симнуваат ничи-ја одговорност, не ни помислуваат оти се барање за рехабилита-

Vasil Tocinovski

238

ција. Секако, во себе ја носат мудроста како можност за ука и поука од искуството на човекот, животот и светот и грешките кои некогаш биле направени навистина нема смисла да бидат обновувани и повторувани.

1. Васил Тоциновски, Венко Марковски, Време, Скопје, 2. Од разговорот со Кирил Настевски, Битола, 31 јули 2011 година.

Stoletni opstojbi

239

II

Vasil Tocinovski

240

Stoletni opstojbi

241

POETOT SO ANGELSKO LICE SERAFIM GRIGOROV

1. Vo prvata polovina na 20 vek vo gradot na lipite i na

poetite Stara Zagora se formirala i dejstvuvala mnogu-brojna i mo}na makedonska zaednica. Za ovoj grad svoite `ivotni i tvore~ki vrvici gi povrzale i pove}e pisateli: Hristo Ogwanov, Serafim Grigorov, Bogdan Barov, Evgeni Stamatov, Konstantin Kowarov, Krsto Belev. Starozagor-skiot makedonski poetski krug,1) ne samo po individualni-te tragi~ni tvore~ki sudbini, tuku i po ostvavrenite kni-`evni rezultati }e ostavi bele`iti tragi i vo bugarskata i vo makedonskata literatura. Me|u niv sekako posebno se odvojuvaat `ivotot i deloto na Serafim Grigorov.

Se rodil na 29 mart 1910 godina vo Stara Zagora, vo semejstvoto na makedonskiot otkornatik Grigor Ginov \urkovski (1880, Rosoki - 1965, Stara Zagora) od selo Ro-soki, Debarsko. Pri krajot na 19 vek, vo 1872 godina, vo mnogute begalski koloni od Makedonija se na{lo i semej-stvoto \urkovski so osumgodi{niot Grigor. Stanal poznat yidar-graditel i po~ituvan gra|anin. Vo prviot brak so starozagori~ankata Ratka se rodil sinot Serafim, koja po deset godini bra~en `ivot po~inala od tuberkuloza. Vo brakot so vtorata `ena Minka (1923, ^irpan - 1975, Stara Zagora) mu se rodile u{te dvata sina Stefan (1915, Stara Zagora - 1999, Plovdiv) i Aleksandar (1924, Stara Zagora) i }erkata Elena (1919, Stara Zagora - 1990, Crven Breg). Serafim bilo mnogu milo mom~e, raska`uva Aleksandar Ginev, a nivnata majka koja bila mnogu pomlada od svojot doma}in, go sakala kako svoe rodeno dete i posebno go odvo-juvala vo svoite gri`i i vo svojata qubov. Imale golema ku}a so prostrano dvori{te vo koe se vleguvalo preku ne-kolku skali od ulicata i vo domot vladeela semejna harmo-

Vasil Tocinovski

242

nija. Serafim bil visok i slabuwav, tivok i talentiran mladi~. Bil mol~aliv, postojano so knigi vo racete i mno-gu ~ital, a svirel vo duva~kiot gimnaziski orkestar so koj gostuval vo Budimpe{ta. Na doma{nite im zboruval za svo-eto pi{uvawe, a vo edna prigoda im pro~ital stihotvorba koja ja posvetil na majka mu i koja gi rasplakala.2)

Po zavr{uvawe na osnovnoto u~ili{te vo 1925 godi-na, se zapi{al vo Trgovskata gimnazija vo rodniot grad. Vo glavnata klasna kniga za u~enicite od pettiot klas vo u~ebnata 1925-1926 godina, pod redniot broj osum e zapi{an ^inev Serafim Grigorov. Na posebnata strana za nego pod istiot reden broj kako zapi{an u~enik vo prva godina po-kraj li~nite podatoci se brojot i datata na izvodot od ma-ti~nata kniga na rodeni 167/44 od 20 juni 1910 godina, izda-den vo Stara Zagora, podatocite za roditelite koi materi-jalno go poddr`uvaat, ~lenovite na semejstvoto (dvajca bra}a i edna sestra), u~ebnata godina po prv pat ja zapi{al na 5 septemvri 1925 godina, vo minatata u~ebna godina imal primerno povedenie so najvisokata ocenka {estica, i adresata na roditelskoto `iveali{te ulica Gavrosim Krstevi~ br. 34. Od dvanaesette predmeti najdobar uspek imal vo bugarski, francuski i germanski jazik, fizika i istorija, a trojka imal po geometrija, algebra, geografija i smetkovodtstvo. U~ebnata godina ja zavr{il so devet op-ravdani i ~etiri neopravdani otsustva.

Vo spisokot na u~enicite od {estiot klas za u~ebna-ta 1926-1927 godina, e zaveden pod redniot broj sedum. Zabe-le`al podobar uspeh od prethodnata godina po petnaesette predmeti koj gi u~el i imal najvisoka ocenka za povedenie. Vo glavnata klasna kniga za u~ebnata 1928-1929 godina, za osmiot klas, zaveden e pod broj pet. Na posebniot list od uspehot po dvanesette predmeti vedna{ mo`at da se zebele-`at negovite rezultati. Imal {estica po germanski jazik i po trgovska matematika, petki po bugarski jazik, trgov-sko i morsko pravo, politi~ka ekonomija i finansiska na-uka, ~etvorki po francuski jazik, smetkovotstvo, op{ta i trgovska istorija i poznavawe na stokite, a trojka po tr-

Stoletni opstojbi

243

govska geografija. Ocenkata po povedenie e {estica. Vo podatocite za roditelite e novata dodavka za tatkoto kako pretpriema~ {to samo gi potvrduva ka`uvawata na Alek-sandar Ginev deka vredniot i ~esen yidar dobro rabotel i napreduval i za semejstvoto obezbeduval sigurna egzisten-cija.3)

Stara Zagora e grad so zna~ajna kni`evna tradicija. Pokraj brojnite vesnici i spisanija, posebno mesto i zna-~ewe imaat u~eni~kite kni`evni izdanija vo periodot od 1913 do 1944 godina. Nivniot sevkupen broj iznesuval okolu 150 naslovi. Prvoto u~eni~ko izdanie Ranni cvetja se pi-javilo vo 1913 godina. Vo 1929 godina zaedno so sp.(isanie-to) Eho vo Stara Zagora izleguva i u~eni~koto spisanie Na~alo, izdanie na istoimeniot literaturen kru`ok pri Trgovskata gimnazija vo gradot. Inicijator za izda-vawe na spisanieto i negov urednik bil Serafim Grigo-rov, mlad pisatel, koj sorabotuval i vo sp. Eho, i vo v.(es-nikot) Misla. Vo svojot kratok `ivot najmnogu se posve-til na rabotni~koto revolucionerno dvi`ewe i aktivno sorabotuva vo progresivniot pe~at so napisi na socijal-na tema.4) Za Grigorov ima malku pi{ani svedo{tva, pa gi izvlekuvame i zabele{kite koi avtorite gi davaat kon tekstot. Vo niv zapi{ale kako objasnuvawe kon negoviot kratok `ivot deka po~inal od tuberkuloza, kako i nego-vata majka, vo 1931 godina. Vo spisanieto Eho, vo prviot broj za 1932 godina, bilo objaveno soop{tenie za litera-turnata ve~er {to po povod negovata prerana smrt ja orga-nizirala redakcijata na spisanieto. Sorabotkata so pro-gresivniot pe~at so napisi na socijalna tema e zabele`ana spored spomenite na Krsto Karucin koi se ~uvale vo Do-mot Literaturna Stara Zagora.5)

Negoviot sovremenik i sobrat po pero Konstantin Kowarov posebno pi{uvaj}i za ulogata na u~eni~koto spi-sanie Eho, zapi{uva deka vo 1929 godina, zabele`uva deka tokmu pod negovo vlijanie vo Trgovskata gimnazija po~na-lo da se izdava novoto u~eni~ko literaturno spisanie Na-~alo, glasilo na istoimeniot Kru`ok. Me|u avtorite koi

Vasil Tocinovski

244

sorabotuvale vo spisanijata i koi go privlekle vnimanie-to na ~itatelite i na kritikata me|u drugoto go odvojuva podatokot deka spontani simpatii predizvikuvaat sti-hotvorbite na Serafim Grigorov. No tie mladi avtori barale prostrana tribina za projavuvawe, kakva {to Sta-ra Zagora za `al, ne mo`ela da dade. Se svrtuvaat za sora-botka so izdanijata vo bugarskata prestolnina, kade bile pre~ekani kako kni`evni otkritija. Za niv simbolizmot e ve}e ne{to iz`iveano. So svoeto tvore{tvo gi barale pa-ti{tata koi bi gi donele {to poblisku i neposredno do problemite na egzistencijata. I pritoa, sekoj toa pra{awe go razre{uval na sopstven na~in.6) Edno od tie kni`evni otkritija bil i Serafim Grigorov. Za literaturnite iz-danija vo gradot na poetite pi{uva i Hristijana Ilie-va.7)

Literaturata e najgolema qubov na Serafim Grigo-rov. Kako u~enik vo Trgovskata gimnazija vo 1928 godina, go pokrenal spisanieto Na~alo kako glasilo na istoimeni-ot Kru`ok. Toga{ bil u~enik vo osmiot klas i sekako pretsedatel na Kru`okot. Zapisot od stranicite na Demo-krati~eski zgovor na najuverliv na~in ja argumentira kni-`evnata tradicija. Po~etnite redovi se konstatcija oti gradot Stara Zagora so godini ve}e na Bugarija i dava naj-mnogu poeti. Edna detalna analiza poka`ala deka osumde-set posto od stihotvorbite koi doa|ale od vnatre{nosta bile tokmu od toj grad. Tamu sekoja ulica gi ima svoite dva-tri poeti, sekoe maalo - svojot literaturen kriti-~ar i sekoe plo{tat~e - svoite politi~ki govornici. Ednostavno mladosta na gradot ne mo`ela da `ivee bez po-ezija. Posebno se zadr`uva na spisanieto Eho koe bilo ure-duvano od u~enici, kako seriozno, bogato i kvalitetno gla-silo, kako nov vetar vo literaturata. Zavr{uva so povi-kot site pisateli i redakcii {iroko da gi otvorat srcata i vratite i da go poka`at patot na mladite tvorci.8)

Makedonskata emigracija vo Stara Zagora organizi-rano dejstvuvala niz Makedonskoto blagotvoritelno brat-stvo i potoa Makedonskoto bratstvo Ivan Garvanov, Make-

Stoletni opstojbi

245

donskata mladinska kulturno-prosvetna organizacija Goce Del~ev, Mladinskoto socijalisti~ko dru{tvo Hristo Bo-tev vo ~ii redovi aktivno bil vklu~en i Serafim Grigo-rov. Negovoto dejstvuvawe go potvrduvaat dokumentite na Privatnoto sredno trgovsko u~ili{te Knez Simon Trnov-ski, kako u~enik vo sedmiot klas vo 1929 godina.9) Vo pis-moto na Makedonskoto blagotvoritelno bratstvo br. 20, od april 1926 godina, do Inspektoratotot na Staro-Zagorski-te okru`ni u~ili{ta se izvestiuva oti po zapoved na Na-cionalniot komitet na Makedonskite bratstva vo Bugari-ja, od 17 do 20 april godinava, }e se odr`el okoliski sobir na koj }e zemelo u~estvo i nivnoto bratstvo. Po toj povod Mladinskata organizacija }e ja prika`ela piesata Make-donska krvava svadba vo koja glavnite ulogi gi igrale u~i-telkite Kostadina Peeva od selo Meri~leri i Evdokija Kareva od selo Prnovo, ~erpanska okolija. Pismoto e pot-pi{ano od pretsedatelot P. Dimitrov Anton i sekretarot D. Acev Danail.10)

Vo izve{tajot na Upravata na Staro-Zagorskoto bla-gotvoritelno bratstvo Ivan Garvanov za 1930 godina e po-datokot deka makedonskata emigracija sega za sega vkupno broi okolu 250 semejstva. No zabele`uva oti bil mal niv-niot broj koj iznesuval 180 du{i. Izve{tajot e datiran so 21 fevruari 1930 godina.11)

Vo dvobrojot eden i dva za 1928 godina na spisanieto Eho, Serafim Grigorov go objavil ciklusot Tatkovina od tri pesni.12) Pod mototo od pet stiha e zabele{kata deka tie se od knigata Makedonija. Od na{ite dosega{ni istra-`uvawa mo`eme da zebele`ime deka prvite stihotvorbi gi objavil kako sedumnaesetgodi{nik, kako u~enik vo osmiot klas na Trgovskata gimnazija, vo po~etokot, odnosno vo ja-unari i fevruari na 1928 godina. Idnite prosleduvawa mo-`ebi }e go potvrdat podatokot deka vo literaturata debitiral vo 1926 godina. Ona {to pritoa e posebno zna-~ajno e zabele{kata deka cuklusot pesni e od knigata Ma-kedonija. Avtorovata informacija e najubedliviot argu-ment oti vo 1928 godina, toj ve}e ja imal podgotveno svojata

Vasil Tocinovski

246

prva poetska kniga so imeto na svojata tatkovina koe go upotrebuval kako sopstveno ime i so koe mu se obra}ale ne-govite drugari i sorabotnici.13)

Vo istoto toa vreme na stranicite od spisanieto Pr-vi cvetja, go do`ivuva vistinskoto poetsko kr{tevawe. Objavil dva poetski ciklusa. Prviot Zimski son go sosta-vuvaat tri stihotvorbi Prikazna, Pesna i Zimski son. Av-torskata identifikacija e so Ser. Grigorov.14) So nea po-sebno se najavuva i vtoriot ciklus Dnevnik koj go sostavu-vaat {est paginirani pesni, od koi samo poslednata e nas-lovena Bakne`.15) I vo tretata i ~etvrtata kniga na spisa-nieto Prvi cvetja pomesteni se tri novi pesni O~ekuvawe, Gora i Ve~er pod zaedni~kiot imenitel Ve~erni pesni.16) Prvite tvore~ki objavi na Grigorov decidno potvrduvaat oti stanuva zbor za mlad poet komu literaturata ne mu e za-da~a na denot, tuku taa pretstavuva dolgoro~en i sistemen tvore~ki koncept. Literaturata za nego e `ivot na koja i vozvra}a so sopstveniot `ivot. Site pesni se objavuvaat kako delovi od ciklusi (Tatkovina, Zimski son, Dnevnik, Ve~erni pesni) i sekako kako stranici od podgotvenata za pe~at poetska kniga Makedonija. Mladi~ot ne go napravil samo prviot i prvi~en is~ekor vo literaturata, tuku so ne-go jasno poka`uva i doka`uva deka makotrpno rabotel na sopstvenoto poetsko izgraduvawe za vlez na golemata vrata vo kni`evnosta.

Vo 1928 godina bi rekle, stanal redoven sorabotnik na poznatoto i ugledno spisanie Rodina. Ciklusot od ~eti-ri pesni Tatkovina go ima potpisot Serafim Grigo-rov.17) Prvata pesna od {est stiha bi rekle, e samo dodena kon trite pesni od istiot naslov poblikuvani vo Eho. Sti-hotvorbite se identi~ni bez nikakvi avtorski ili redak-ciski intervencii. Malku potoa ciklusot se preobjavuva vo spisanieto Blgarska re~.18) Trite pesni od Tatkovina imaat paginacii so arapski broevi koi decidno go odredu-vaat nivniot raspored. Dali toa go storil avtorot ili pak redakcijata ostanuva zagatka. Tretata stanala prva pesna, prvata e sega vtora pesna, a treta pak e vtorata pesna. Raz-

Stoletni opstojbi

247

likite se minimalni, pove}e teni~ki. Sekoj stih po~nuva so golema bukva, a nemesta odredeni gramati~ki se zameun-vaat so drugi gramati~ki znakovi. Avtor na pesnite e Ste-fan Grigorov, {to sekako e pe~atna gre{ka za imeto Sera-fim. Pod imeto i prezimeto na avtorot se podatocite deka e u~enik vo sedmi kl.(as) na St.(aro)-Zagorskata sm.(esna) trgovska gimnazija. Sekako treba da zabele`ime za neko-rektniot odnos na mladiot poet koj svoite tvorbi vo isto-vreme gi ispratil vo pove}e redakcii.

Serafim Grigorov vo Rodina }e ja objavi i edna od svoite najubavi pesni No} kon Makedonija.19) Me|u pove-}eto mladi avtori vo poetskata panorama na stranicite od Svetlostruj e zastapen i Grigorov so pesnata O~ekuvawe. 20) ^etiri naslovi od ciklusot Ve~erni pesni i toa Ve~er, Les, O~ekuvawe i Gre{nik se publikuvani vo spisanieto Zvon.21) Prvata pesna Ve~er e istata objava vo spisanieto Prvi cvetja od koja nedostasuva ~etvrtata strofa. Sone-tot O~ekuvawe e identi~en so objavite vo Prvi cvetja i vo Svetlostruj. Zna~i, novi se pesnite Les i Gre{nik. I pes-nata Zimski son pomestena na stranicite od Blgarska re~, 22) so mali, minimalni popravki ja ima{e prvoobjavata vo Prvi cvetja.

Prvata godina od kni`evnoto prisustvo na Serafim Grigorov e plodonosna. Objavil podosta stihovi vo Eho, Stara Zagora, Prvi cvetja, Vraca, Rodina, Sofija, Blgar-ska re~, Sofija, Svetlostruj, s. [trklevo, Rusensko i Zvon, Burgas. Negovoto ime ne e prisutno samo vo naslovi-te koi se izdavaat vo vnatre{nosta na zemjata, ili kako {to naglasuva kritikata vo provincijata, tuku go osvojuva prostorot i od kni`evnata prestolnina.

Novi tvore~ki rezultati i prostori mladiot avtor ostvaruva i vo 1929 godina. Izleguva od pe~at dvobrojot eden i dva na spisanieto Na~alo. Od podatocite na vna-tre{nata naslovna strana se dobivaat informaciite deka toa e mese~no spisanie za literatura, nauka i kritika, nas-lovnata stranica ja izrabotil umetnikot M. Karaxov, oti e izdanie na Literaturniot kru`ok Na~alo pri Sm.(esnata)

Vasil Tocinovski

248

T.(rgovska) Gimnazija vo St.(ara) - Zagora i bilo pe~ateno vo pe~atnicata Svetlina vo tekot na 1929 godina. Posebno vnimanie treba da se obrne na podatocite koi se nao|aat vo dolniot del na naslovnata stranica. Adresata na redakci-jata i na administracijata bile na ulica Gavril Krstevi~ broj 34, vo Stara Zagora. Vsu{nost toa e adresata na domot na Grigorovi. Podatocite ni davaat za pravo da pretposta-vime deka mladiot i gord Makedonec, ne samo negov glaven i odgovoren urednik, tuku i izdava~. Vo tie negovi streme-`i i ambicii sekako nesebi~no poddr`an i materijalno podmognat od tatko mu. Poetskata darba doa|a do potpoln izraz so dvete novi pesni Far i Igra na godinite.23) Na esejot Vino`ito - prvo ( str. 21-24) ne se zadr`uvame, za-{to poopstojno za nego pi{uvame vo tekstot Kni`evniot kriti~ar i eseist Serafim Grigorov.24)

Edinaesettiot broj na spisanieto Rodina za 1929 go-dina, gi objavuva rezultatite od negoviot nagraden kon-kurs. Vo kratkiot voved od soop{tenieto jasno naglasuva: Redakcijata na sp.(isanieto) Rodina, so `elba da gi pro-{iri interesot i qubovta kon literaturata, koja go odrazuva makedonskiot `ivot vo site negovi projavi, ob-javi konkurs za svoite ~itateli i sorabotnici za pi{u-vawe na stihotvorbi, raskazi i statii. Se soop{tuvaat imiwata samo na dobitnicite na Prvata i na Vtorata na-grada za najdobra pesna, a vo narednite broevi }e bidat ob-javeni i nivnite trudovi. Prvata nagrada za najdobra sti-hotvorba ja dobiva Serafim Grigorov - u~enik vo osmi klas na Staro-Zagorskata gimnazija. Toj e ~len na ma-ked.(onskata) ml.(adinska) organizacija vo gradot.25) Vo narednite dva broja se publikuvaat pesnite Minato, 26) i Bolka, 27) so koi i go dobil toa ova zna~ajno priznanie.

Potvrda za afirmacijata na mladiot poet pretstavuv i pojavata na poetskiot zbornik Ru~ej. Vo rubrikata Hro-nika na spisanieto Far redakcijata doznava deka naskoro vo Kazanlk od pe~at izleguval zbornikot Ru~ej, vo redakci-ja na nivniot sorabotnik Atanas Smirnov. Vo nego bile zastapeni Georgi Hrusanov, Metodi Cvetnoqubov, Nikola

Stoletni opstojbi

249

Mladenov, Zlatko ^arak~iev i Serafim Grigorov. Negova-ta cena bila dvaeset leva. Pretplatata mo`ela da se na-paravi do redakcijata na Zemja, ulica Batemberg broj 367, vo Sliven.28) Vo poetskiot zbornik Ru~ej, Grigorov e pretstaven so dvanaeset pesni. Po portretot crte` (str. 65) redosledno se stihotvorbite: Manastir, Ve~er, O~eku-vawe, Niz gorata, Gre{nik, Les, @elba, Zimsko son, Bak-ne`, Tuka bo`em no}ite se prazni~en, bajkoven svet... (nas-lov isto taka, izvle~en od prviot stih) i Pesna.29) Na pos-lednata stranica dadeni se istyo taka, nekolku interesni i korisni informacii. Zbornikot bil objaven vo tekot na 1929 godina vo pe~atnicata Gutenberg vo Kazanlk, vo se-dumstotini primeroci, e skicite-porteti gi srabotil umetnikot Dimitar Kosev.

Vo predgovorot Vel~o Vel~ev osvrnuvajki se na zas-tapenite poeti vo izborot posebno naglasuva deka pokraj neminovnite vlijanie za sekoj avtor posebno treba da se od-bele`i deka Zl. ^arak~iev, S, Grigorov i A. Smirnov do{le do svojata sopstvena forma i motivi i pritoa mora-le da bidat odvoeni estetskiot rezultat i novoto kaj niv. A sekoj poet e takov samo ako bil nov, individualen, edin-stven. A pogledot na S. Grigorov e svrten kon samiot ne-go i zatoa toj e posmiren vo svoite do`ivuvawa, pove}e e du{even, posodr`aen (Manastir, @elba, Niz gorata). Ne-govata du{a e samoten - tivok manastir ~ii vrati tre-vo`no ~kripat, no otkinuva ponekoga{ sepnati zvuci koi mo`at pravo da go pogodat srceto. Kako ilustracija ja citira vtorata strofa od stihotvorbata Niz gorata.30) Prvi~no se objavuvaa pesnata Manastir. Vo site tvorbi ima pomali sekako, avtorski interevencii. Po povod izle-guvaweto na zbornikot Ru~ej, spisanieto Prvi cvetja gi preobjavuva portretite na {estminata poeti od Dimitar Kosev.31)

Od kriti~arskite odglasi za zbornikot vnimanieto go privlekuva prikazot na Bojan T. Kondov. U{te {est bujno zatr~ani anti~ki dvokolki. U{te {est srca koi ~ukaat brzo, ispolneti so entusijazam i ~ove~nost. Pa

Vasil Tocinovski

250

sepak si pripomnuvam na zborovite na na{ata poznata i mnogu po~ituvana kriti~arka, g-|ata An. Kam., deka po patot na site mladi, koi se upatile kon Parnas treba da se postavat mnogu, mnogu pre~ki koi }e gi propu{tat sa-mo onie malkumina koe se dostojni da stignat tamu. To-ga{ nekoi od u~esnicite anti~ki dvokolki vo Ru~ej, mi se ~ini oti }e se raskolebaat, go po~nuva svojot tekst kriti-~arot.32) Ona {to nas e interesno se stavovite kon Sera-fim Grigorov. Samo kaj nego nemaklo bolki i stradawa, is-takunva Kondov, za koi deneska postojano raska`uvale po-ve}eto mladi. Toj e spokojna, me~tatelska priroda. Toj po-ve}e se zagleduva vo svoeto vnatre{no jas i go sledi i go analizira. Toj kopnee za samotijata na manastirot i za zenicite so temnite petna od kosteni.33) I zavr{nite konstatacii: So ovie nekolku zborovi za Ru~ej nemam za cel nekogo da negiram, nitu pak drug nekoj da go proglasam za golem poet. Edno e bitno: oti site ovie lu|e se tolku mladi, i zo{to da se odrekuvaat nivnite nastojuvawa ko-ga toa e prebrazano. So uporitost - istrajnost se ostva-ruvaat site ne{ta. Ete zo{to od idninata mo`e mnogu da se o~ekuva.34) Negovoto u~estvo vo zbornikot }e bide za-pi{ano vo pettiot tom na Bugarski knigi,35) i biografski podatoci vo prviot del od osmiot tom.36)

Na stranicite od spisanieto Blgarska re~ }e ja obja-vi odnosno }e ja preobjavi stihotvorbata @elba.37) Na-sprema {este katreni vo zbornikot Ru~ej, vo nejzinta sega-{na objava nedostasuva poslednata {esta strofa. Pokraj imeto i prezimeto na Serafim Grigorov se podatocite de-ka toj e u(~eni)k vo sedmi kl.(as) na Starozagorskatya sm.(esna) trg.(ovska) gimnazija. Mladata generacija poeti vnesuva sve`ina i novi dimenzii vo bugarskata literatura. Nivnoto prisustvo vo kni`evnata periodika, objavuvaweto na posebni knigi donesuva novi poetiki i pottiknuva poi-nakvi razmisli za kni`evnosta. Kako ilustracija go zema-me razgledot na Asen Nenov,38) a vo koj e odvoeno posebno mesto za Serafim Grigorov. Prvite redovi jasno uka`uva-at deka novata bugarska poezija vo poslednite nekolku go-

Stoletni opstojbi

251

dini pravi edno mo{ne resko ~uvstveno otklonuvawe od pa-tot koi go imale odbele`ano simbolistite vo negovata ~ista literaturno-umetni~ka forma. Posebno zabele`li-vo toa bilo kaj najmladite poeti koi potvrduvale vpe~at-liv i rezultaten literaturen `ivot.

Mladosta e bujna e vesela i ~esto mladiot ~ovek ne gi ~uvstvuval, duri ni gi zebele`uval te{kite rani vo narod-nata du{a, ili pak znael za niv gi odminuval ramnodu{no. Ete zatoa, pi{uva nekoi od najmladite sakale da peat za ve-selata mladost i za nejzinata bezgri`nost, naveduvaj}i go kako primer Zlatko ^arak~iev. Do`iveanite nesreki i bolki od druga strana, kaj nekoi avtori go zatvorale kru-got vo sopstveniot niven vnatre{en svet i tamu se tragalo po inspiraciite i motivite za svoeto tvore{tvo. Za vakvi-te konstatacii se povikuva na Serafim Grigorov. I dvaj-cata poeti, kako i site drugi zastapeni avtori vo zborni-kot Ru~ej i onie, koi vo poslednite dvetri godini objavuva-le vredni pesni vo literaturnite vesnici i spisanija, bile mnogu mladi i ottuka ne bilo prepora~livo u{te sega da se predviduva nivnata idnina. No mladiot poet Serafim Grigorov e dlaboko zagledan vo sebe i ottamu izvlekuva motivi i idei za svojata poezija. Toj e eden poet na prirod-na poetska darba i so mo`nosti za originalen razvitok vo idnina. Prekrasen e fragmentot od negovata poema Manastir, vo koja izvonredno slikovito i reljefno, so nov i originalen na~in na opi{uvawe, e prika`ana priro-data {to go opkru`uva manastirot. Ubavi se i negovite stihotvorbi: Ve~er, Niz gorata i posebno Zimski son. Negovata poezija tuka i tamu e ukrasena so ubavi poetski sliki.

Kako ilustracija naveduva tri stiha od vtorata stro-fa na pesnata Ve~er: A sonceto bavno {to zao|a / kako na-te`nata od `al solza / vo liceto na vedoro nebo. Istak-unva oti toa e edna ubava i vo istovreme originalna poet-ska slika koja retko mo`ela da se najde vo bugarskata poe-zija. Ponuduva u{te edna nova i vrednosna poetska slika so vtorata strofa od stihotvorbata Niz gorata. Ili da zebe-

Vasil Tocinovski

252

le`ime preobjavuvana i kako No} kon Makedonija. Vo nea se vospeva ve~niot, nedooden pat do ~ovekoviot ideal. Kade li vodi onoj pat / me|u drvja mol~alivi? / - i pticite koi spijat / po grankite, ne si kletva, / vo mig na gibelni me~-ti / {to }e ne ni{ti kleti? No za `al, zabele`uva kri-ti~arot, vo negovite stihovi mo`ele da se najdat i celosno neuspe{ni, neumetni~ki sliki kakvi {to bile Pojdi — da-leku ko oko / }e poleta{ pred da se stemni ili Toa nad te-be zemjata ili svetot / od tebe zlato }e se to~i.

Vo septemvri 1929 godina Serafim Grigorov pristig-nal vo Sofija i se zapi{al za studira literatura na Filo-zofskiot fakultet. So sebe gi imal i svoite novi pesni. Ja prodol`il sorabotkata so spisanieto Rodina kade i naj-mnogu objavuval. Od noviot ciklus Makedonska `alba obja-vil pet pesni: Pak ide{ sama, Ti znae{ koj sum, Mojot ro-den grad, Bedno momi~e i Vo rodnata zemja. Naslovite gi izvlekuvame od prvite stiha na pesnite.39) Neumorniot mlad poet se potvrduva i so trite peewa od poemata Komi-ti.40) Ostvaruva nova sorabotka so spisanieto Misla. Stihotvorbata Plo{tad, 41) e propratena so kratka re-dakciska bele{ka za avtorot. Vo otsustvo na potrebnata dokumentacija, sekoj red pretstavuva dragocen prilog vo rasvetluvaweto na `ivotot i na deloto na eden avtor. Po podatocite oti e roden vo Stara Zagora vo 1910 godina, e zabele{kata deka prv pat objavil vo 1927 godina. Se nabro-juvaat nekolku spisanija vo koi sorabotuval: Eho, Blgarska re~, Rodina, Globus, Vesnik na `enata. I ona {to posebno treba da se odbele`i e negovoto vrednuvawe kako poet. Vo negovite stihotvorbi e zaklu~en eden originalen svet, koj privlekuva so tainstvenite i interesni sliki. Vo is-toto spisanie ja objavil i stihotvorbata Mrtviot. 42)

Na stranicite od Rodina ponuduva dve novi i ubavi stihotvorbi Mometo od gradot i Nesre}en sin.43) Pesna-ta Tabula Traina publikuvana vo Vesnik na `enata,44) iz-vonredno dobro ilustrira deka mladiot poet raste, se raz-viva i vi{nee od pesna do pesna. Sekoja negova nova tvorba e nov estetski rezultat. I vo Ve~erna burgaska po{ta se

Stoletni opstojbi

253

posvedo~uva so pesnata O~ekuvawe.45) Od tvore~kite obja-vi vo 1931 godina, mo`evme da gi registrirame onie vo Misla, Vitleemska zvezda i Rodina. Vo spisanieto Misla objavuva, odnosno preobjavuva dve stihotvorbi. Prvata Ne-ser}en sin,46) be{e publikuvana vo Rodina vo 1930 godina, a vtorata Tatkovina, 47) e tretata pesna od istoimeniot ciklus vo Eho. Stihotvorbata Plo{tad koja minatata go-dina be{e oobjavena vo Misla, najverojatno redakcijata na Vitleemska zvezda,48) ja ima prezemeno ottamu na {to uverlivo uka`uva bele{kata za avtorot. Avtorskata iden-tifikacija e so S. Grigorov nasprema site drugi objavi koi se potpi{ani so celoto ime i prezime na pisatelot. Stihotvorbata Minato za koja ja dobi prvata nagrada za pesna na konkursot na spisanieto Rodina i be{e objavena vo 1929 godina, se preobjavuva posmrtno i vo negoviot prv broj od oktomvri 1931 godina.49) Da zebele`ime oti vo ovoj trud gi sledime samo poetskite objavi, za{to posebno sme pi{uvale za raskazite na Serafim Grigorov.50)

Serafim Grigorov po~inal na 6 avgust 1931 godina vo rodniot grad. Kako student na Sofiskiot univerzitet, so drugarite redovno odele na Vito{a, pa nastinkata preras-nala vo bronhit i plevmonija. Iznemo{ten se vratil vo ro-ditelskiot dom i spored ka`uvawata na Aleksandar Ginev mnogu se ma~el, umiral dolgo , bavno i so mnogu bolki. Ka-ko ~len na Makedonskata mladinska organizacija imal pi-{tol, pa tatko mu pla{ej}i se da ne krene raka na sopstve-niot `ivot, go povikal poetot Ivan Mir~ev, blizok drugar na Serafim, koj go zel pi{tolot.51) Smrtta na mladiot po-et nai{la na po{irok odglas vo pe~atot, a negoviot pogreb vo Stara Zagora se prestoril vo golema ta`na procesija. Na stranicite od spisanieto Rodina vo podolgata vest za negovoto zaminuvawe vo ve~nosta se soop{tuva oti Sera-fim Grigorov, na{iot mil drugar, kogo taka rano go zagu-bivme, kolku da be{e mlad i nov vo bugarskata literatura, blagovremeno i sprevedlivo be{e vrednuvan kako poet so nesomnena darba.52)

Vasil Tocinovski

254

Avtorot pritoa gi citira pi{uvawata na Petar Di-nekov vo kni`evniot nedelnik Literaturen glas (br. 134, 20 dekem,vri 1931) i na Vasil Karateodorov vo nedelnikot Misla (br. 2, 27 noemvri 1931). Za rodeniot poet so angel-sko ime nema da taguvaat samo negovite drugari, poznati i sorabotnici, pi{uva Dinekov, tuku za nego }e boleduva i Makedonija, {to toj tolku mnogu ja saka{e i na koja i gi posveti svoite najubavi pesni. Eden od negovite najbliski drugari Karateodorov zabele`uva oti i sega pred sebe go ima negoviot blednikav lik. Se gubi vo negovite bleskotni o~i vo koi kako da bide nasobrani boite na pirinskata {u-ma. Go slu{a negoviot baven i ramnomeren zadi{an govor koj go privlekuval, go ma|epsuval, go dr`el vo postojana budnost. Mu raska`uval za u~eni~kite godini, toga{ koga `ivotot mamel so sopstvenite tajni, za no}ite minati pod tovarnite vagoni i za pogledot koj skital po beskrajnite nebesni prostranstva. Posebno miluval za zboruva za maka-ta i za kopne`ite na dale~nata porobena tatkovina, za ma-kedonskite planini, reki i poliwa po koi se razlasuvale ta`nite pesni na robot, za svoite skromni planovi da ja obedini makedonskata tragedija i voljata na borbeniot narod da ja spe~ali sopstvenata sloboda i nezavisnost so reki od krv.

Serafim Grigorov `iveel dvaeset i edna godina. Sa-mo {to ja zaokru`il vtorata i za~ekoril vo tretata dece-nija od `ivotot, a tragi~no zaminal vo ve~noto `iveali{-te. Ostanal da `ivee vo spomenite na negovite sovremeni-ci,53) i so stihovite i raskazite, eseite i kritikite koi nastanuvale i bile objaveni vo eden kratok vremenski pe-riod ne pove}e od pet godini. Se zadr`uvame na nekoi stra-nici koi dosega ne bile koristeni vo na{ite pi{uvawa za ovoj po mnogu ne{ta originalen i edinstven mladi~ i poet. Spisanieto Eho vo rubrikata Vesti izvestuva oti na 6 av-gust minatata godina umrel mladiot poet Serafim Grigo-rov, porane{en sorabotnik na spisanieto. Dru{tvoto koe go noselo istoto ime eden od svoite redovni sostanoci mu go posvetil nemu, a na koj se govorelo za `ivotot i za tvo-

Stoletni opstojbi

255

re{tvoto na mladiot poet. Se recitirale i negovi stiho-tvorbi.54)

Vo tradicijata i kontinuitetot na bugarskata lite-ratura imeto i deloto na Serafim Grigorov ostanale zabo-raveni, otfrleni od kni`evnata kritika i istorija. Toa stanalo nepi{ana praktika duri i toga{ koga se prosledu-val literaturniot `ivot na Stara Zagora. Go nema vo kni-gata Grad na me~tite,55) koja izleguva po povod 110-go-di{ninata od vostanovuvaweto na Stara Zagora. Ne se spo-menuva nitu vo antologiite Stara Zagota gradot na poe-tite, 56) i vo Stara Zagora od ve~nosta kon idninata.57) Nepravdata ako taka mo`eme da ka`eme, donekade ja kore-gira negoviot sovremenik Konstantin Kowarov vo inte-resnata i korisna kniga Gradot na poetit,58) vo koja op-stojno i niz arhivski istra`uvawa se sledi sevkupnata kni`evna tradicija na Stara Zagora. Pi{uvaj}i za Litera-turniot kru`ok Eho i za istoimenoto spisanie istaknuva deka od negovite stranici posebno vnimanie, odnosno spon-tani simpatii predizvikuvale stihotvorbite na Sera-fim Grigorov.59) Vo Prvo iskustvo posveteno na izdava-weto na zbornikot Turizmot vo Stara Zagora (1932) avto-rot informira deka vo nego me|u drugite, bil zastapen i poetot Serafim Grigorov.60)

Posebno vnimanie mu posvetil vo poglavjeto Novi imiwa na Starozagorskiot literaturen horizont. Vo spisokot na avtori go odbele`uva i Serafim Grigorov so negovite objavi vo spisanieto Rodina vo 1928 godina.61) Vo odrednicata za nego stoi: Serafim Grigorov (1910, [tip, Makedonija - 1931, Stara Zagora) e sin na preselnici od Makedonija. Negovite roditeli bile aktivni ~lenovi na Makedonskoto blagotvoritelno dru{tvo Ivan Garvanov vo Stara Zagora, a toj - na Makedonskoto kulturno-pro-svetno dru{tvo Goce Del~ev, koe vo gradot se znae po ne-govata aktivna umetni~ka samodejnost - glavno horska, folklorna i teatarska.

Od 1026 g. vo Sofija po~nuva da izleguva spisanieto Rodina, izdanie na Makedonskiot mladinski sojuz. Stiho-

Vasil Tocinovski

256

tvorbite, objaveni na negovite stranici, ja zapaluvaat iskrata za tvore{tvo vo srceto na Serafim Grigorov. Tokmu vo toa spisanie i debitira i vo toa spisanie pod kriloto na Dimitar Talev se zacvrstuva vo poetskoto tvore{tvo. Podocna negovi stihotvorbi se pojavuvaat vo spisanieto Eho, vo Blgarska re~, Svetlostruj, pa duri vo Misla. Amaterite od Mladinskoto kulturno-pros-vetno dru{tvo Goce Del~ev prvi go otkrivaat Serafim Grigorov kako poet. I po~nuvaat na ve~erinski i na utra da gi recitiraat negovite stihotvorbi, koi im se dopa-|aat na site, i na mladi, i na vozrasni. I za nego se zboru-va: Vidite {to napi{al na{iot Fimo (taka go vikaat na galeno). Popularni bile negovite stihotvorbi Zima i Makedonski `albi, vo koi ja oplakuval makata na iljadni-cite prokudeni od rodnite ogni{ta.

Serafim Grigorov u~i vo Starozagorskata me{ana trgovska gimnazija. Vo 1929 g. po negova inicijativa vo gim-nazijata bil formiran Literaturniot kru`ok Na~alo, koj po~nal da go izdava istoimenoto literaturno spisa-nie.

Mladiot poet ne ostanal nezabele`an i od onie, koi mo`at da potvrdat ili da negiraat eden talent. Ge-orgi Canev ~uvstvuva za potrebno da napi{e Spomen za Serafim Grigorov. Serafim si zamina mnogu mlad (umira od tuberkuloza) i zatoa negovoto malo kni`evno nasled-stvo ne nosi znak na edno zavr{eno delo. No me|u mladite toj se odreduva kako prv.

Mo`eme da si pretpostavime kako du{even zalet imal toj, ta i po poslednite denovi napi{a stihovi, koi iznenaduvaat so svojata sve`ina.62) Nesomneno Konstan-tin Kowarov e najdobriot poznava~ na negovata li~nost i na negovoto delo. Vo na{ata dolgogodi{na i bogata kores-podencija toj po~esto pi{uval na ovaa tema. Negovite pis-ma se citirani i vo na{ite pi{uvawa za Grigorov. Toj ne samo {to go znael, ne samo {to ja delele sudbinata na ot-kornatikot i ja sonuvale idninata na poetot, tuku i podos-ta arhivski go istra`uval. Iznenaduva i zbunuva podato-kot deka bil roden vo [tip. Bil redoven i vreden sorabot-

Stoletni opstojbi

257

nik na makedonskoto spisanie Rodina i to~no e deka ja imal roditelskata gri`a na poznatiot pisatel Dimitar Talev. No, kako {to vidovme, ne debitira na negovite stra-nici. Vo tekot na 1928 godina me|u drugite glasila, negovi stihotvorbi se pojavuvaat i vo Rodina. Dragoceni se in-formaciite za na{iot Fimo i za negovata rabota vo Ma-kedonskoto kulturno-prosvetno dru{tvo Goce Del~ev kade na priredbite se recitirale i negovi pesni. Pritoa i se naveduvaat onie najpopularnite od niv. Univerzitetskiot profesor, ugleden kni`even kriti~ar i istori~ar Georgi Canev svojot spomen za prerano po~inatiot poet go objavil vo Literaturen glad, Sofija, br. 87, 20 dekemvri 1931, str. 6.

Ona {to vo kratkiot vremenski period na intenziv-no publikuvawe na stihotvorbi, raskazi, esei, kritiki i bele{ki go obelodenil Serafim Grigorov e samo del od negovoto kni`evno delo. Pi{uval katadnevno, sozdaval ne-umorno. Brojni bea uka`uvawata oti bila so~uvana negova-ta ostavnina. Vo brojnite sredbi so Aleksandar Ginev ni-koga{ ne bea osporeni vakvite ka`uvawa. Kako {to pri-toa, sekoga{ vetuva{e deka naskoro mora da gi najde nekade zaturenite rakopisi i dokumentacijata. Nivnoto postoewe go potvrdija nekoi materijali, odnosno pove}e fotogra-fii. Odvojuvame pet od niv. Fotografijata na ~etirigo-di{niot Serafim (1914) vo gvardejska uniforma naparave-na so studioto na G. Kacarov vo Stara Zagora. Potoa grup-nata fotografija na koja so majkata Ratka, babata, se i bra-}ata Serafim i Stefan. Portretite na takoto Grigor \ur-kovski i na Serafim Grigorov koi ne se datirani. No seka-ko toa se godinite koga Serafim bil u~enik vio Trgovska-ta gimnazija. Fotografiite prvi~no gi objavi Donka Joto-va.63) No, od rakopisnoto nasledstvo ne se pojavi ni list. Na{ite pove}egodi{ni uporstvuvawa ostanaa bezuspe{ni.

Vo zaedni~kata potraga so Donka Jotova dojdovme do novi podatoci. Pro~ituvaj}i go tekstot vo vesnikot Biz-nes po{ta (Stara Zagora, 14. 10. -20. 10. 2002, str. 5) vtora-ta sopruga na Aleksandar Ginev, Venka koi ve}e ne bile vo brak, pobarala da se sretnat. Taa raska`uvala za semejnata

Vasil Tocinovski

258

ku}a koja bila vo istata uli~ka Gavril Krstevi~ naspre-ma domot na Geo Milev. Semejstvata bile dobri sosedi. Ta-mu ~est gostin bil poetot Ivan Mir~ev, inaku blizok dru-gar i sorabotnik na Serafim Grigorov. Venka ~esto se simunvala vo podrumot i quboptino prebaruvala vo stari-te raboti. I tuka gi otkriva mnogubrojnite rakopisi na Serafim, koi gi ~ita so interes. Negovata poezija i pravi silen vpe~atok i taa go raspra{uvala Sa{o za negoviot brat. Vqubeniot ma` i posvetuva pesni, no taa go predu-preduva i glasno go iska`uva svoeto somnenie, oti pesni-te mnogu nalikuvaat na onie od Serafim. Se urnala stara-ta ku}a i na nejzino mesto po~nala da se gradi zgrada. To-ga{ tie se razdelile. Rakopisite na Serafim bile bile vo eden sandak, no Sa{o ne znae {to se slu~ilo so nego pri preselbata. Toj nikogo pove}e ne pu{tal da pretura vo do-mot. Jotova vo nekolkute sredbi go sovetuvala materijali-te da gi predade vo Muzejot na Geo Milev kaj negoviot ra-kovoditel Georgi Janev. Tamu mo`ele najdobro da bidat so-~uvani od uni{tuvawe. Ni{to i od toa, a sudbinata na ra-kopisite ostanuva i natamu tajna. Vo pismoto se davaat po-datoci za semejstvoto. Serafim bil ~len na VMRO. Jotova e ubedena deka mo`e da se pronajde grobot na Serafim i toa vo delot od starite gradski grobi{ta. Tamu Janev neo-damna go prona{ol grobot na tatkoto na Geo Milev. Aleksandar Ginev se se}aval deka tamu nekade bil i grobot na negoviot brat.64)

2. Koga sudbinata si poigruva so `ivotot, koga edna{ i

kratko dadeniot `ivot prerano stanal ve~nost, ostanuva odgovornosta pred pi{aniot zbor edinstvena traga za svo-jot zapi{uva~. Taka se slu~uva krajot kako apsurd nekoga{ da bide po~etok. Vo razgleduvawe na poetskoto delo na Se-rafim Grigorov kako na{ po~etok go zemame esejot-

nekrolog Umre u{te eden poet od Vasil Karate-odorov.65) Negoviot drugar i sorabotnik vsu{nost sozdal

Stoletni opstojbi

259

edna svoevidna poema za prerano zgasnatite `ivotni i tvore~ki vrvici na eden me~tatel. Sonuva~ na ubavinata i na vozvi{enoto, na prekrasnoto i na nevozmo`noto. Tuberkulozata ne go po{tedi i nego: neo~ekuvana i nepo-`elna - `oltata gostinka zastana na negoviot pat. Se par~osa burniot polet kon ubavinata i spravedlivosta, zgasnaa bleskotnite o~i, vo koi gore{e ognot na tvore{-tvoto, srceto perstana da ~uka, pepel gi posioa kop-ne`ite, ustremite, soni{tata i bezimenite stradawa. I pokraj nego nastana {tama - ve~na ti{ina: - gradot go sopre di{eweto, vrie`ot na uli~niot vrve{ molkna, tatne`ot na raznobojniot `ivot, vo ~ij vrutok se ra|aa denovite, ispolneti so mlade{ki o~ekuvawa, so vera vo lu|eto i vo dobroto, pove}e ne go trevo`i srceto: - ve~na ti{ina go pregrnala svetot. Mrtov e Serafim Grigorov.

@oltata gostinska gi zatvorila negovite o~i. Jasminovobelite strani dobile boja na zemja. Vistinska nasmevka rascvetala na negovite usni. Ta neli so nasmevka si zaminuvaat samo onie koi kako nego gi zapoznale morni-cite na makata od op{testvenite protivre~nosti? Zarem so taa nasmevka ne se iska`uva, i po smrtta, dlabo~inata na strdawata? Karateodorov veruva oti toa e taka. Negoviot sakan drugar Serafim Grigorov go napu{til ovoj surov svet vo koj gospodaruva ni{taviloto. Ne go napu{til po sopstven izbor. Zaminal od nego so dlaboko razo~aruvawe oti ne mo`el da go prodol`i vremeto na `ivotot, koi go opijanuvale i vo koi gi do`ivuval neradosnite strani na opstojbata. Tie koi go poznavale, nikoga{ nemalo da go zaboravat. Vo niv nikoga{ nemalo da presu{at spomenite i da zatajat mislite za nego. Toj bil prijatel koj svoeto srce im go razdaval na dobrite drugari. Toj bil ve~niot za-robenik na romantikata na golemiot grad koja ekspresivno se odrazuvala vo negovite stihovi. Toj vo svoite gradi ja nose{e ognenata maka po zagubenata tatkovina, makata po Makedonija, od planinite i poliwata po koi odele bes-tra{nite komiti - borci za pravdina i nositeli na sloboda. I sega, pi{uva avtorot, pred nego se javuval bled-

Vasil Tocinovski

260

iot lik na drugarot. Potonuva vo negovite bleskotni o~i. Tivkiot i baven govor kako di{ewe gi prelistuva strani-cite od detstvoto, u~eni~kite godini, za postojanite kop-ne`livi zagleduvawa vo nebesnite sinevini, potoa raska`uva za makata i kopne`ite po dale~nata porobena tatkovina, za makedonskite planini, dolini i poliwa po koi veterot gi razveveal stenkawata i ta`nite pesni na robovite. Toj ne bil samo niven letopisec, tuku imal i sopstveni planovi za nadminuvawe na makedonskata tragedija a toa bila senarodnata broba vo koja so sopstve-na borba i so sopstveni `rtvi bi se izvojuvale svoite nacionalni i socijalni prava i slobodi. Se izboruvale slobodata i nezavisnosta kako {to velel toj so reki od krv. Sega pak si gi pripomnuvam negovite te{ki dvi`ewa koi go sledea bavniot razgovor. Toj se so`ivuva{e so svo-jot zbor. Ponekoga{ }e molkne{e, }e potone{e vo sebe: glavata se izdignuva{e malku nagore, pogledot minuva{e nad vrevlivata tolpa na Sofija, negovata ja bara{e moja-ta raka. I nie veruvavme: - dve deca, poneseni od branovi-te ulicata, otfrleni, osameni i sonuva~i vo tatne`ot na toj tu| svet, koj nemilosrdno go uni{tuva{e na{iot ustrem kon vozvi{enoto i dobroto.

Kako negoviot sobrat po pero i po sudbina go razbira i go vrednuva kako poet? Negovoto mislewe kako {to }e vidime, ima presudno zna~ewe. Serafim Grigorov pi{uva-{e ubavi stihovi. Tie celosno se razlikuvaa od onie na drugite mladi poeti. Toj `ivee{e vo eden poseben svet, vo koi sonot i realnosta tu|o se prepletuvaat. Toj doa|a{e so novi sliki, so novi idei, duri i so novi formi. Ne e obe-mno poetskoto nasledstvo {to ni go ostavi - ne se toa mnogu pesni, nekolku raskazi i poemata Komiti. No niv e zaklu~ena negovata du{a - takva, kakva {to se otkriva-{e pred nas, negovite prijateli. Sozdava{e so soznanie za sopstvenata misija. Be{e siroma{en sin na u{te posiro-ma{nata periferna naselba, koj go gleda{e svojot pat, dlabe{e vo tajnite na sopstvenata sudbina. Isaka`niot stav, izre~enata presuda gi imaat vrednosite i zna~ewata

Stoletni opstojbi

261

koi niv gi ka`al i vo koe vreme bile doneseni. Avtorot na esejot-nekrolog kako ilustracija bez da komentira ja pri-lo`uva stihotvorbata Sirome{en sin. Dorbiot ~itatel, pritoa ne mora da bide duri ni vnimatelen, }e se priseti -deka citiranata tvorba vo prvoobjavata vo Rodina, 1930 go-dina, ja ima posvetata Na Vaskata. Toa }e re~e deka taa mu bila posvetena na Vasil Karateodorov. Mo`e li podobro i poavtenti~no za nego da pi{uva drug nekoj od onoj koj nemu mu bil najblizok i najmil! Na krajot od stihotvorbata vo nov red, kako svoj tekst go zapi{al nejziniot naslov.

Zaminuvaweto na prijatelot e mig na u`as. Zgasnaa bleskotnite o~i. Prestanaa ot~ukuvawata na ranetoto srce. Gradot za mig samo go sti{a svoeto ogromno ~eli~-no srce i potoa odnovo gromoglasno ja razdipli prikazna-ta na `ivotot i nemilosrdno gi rani srcata na iljadni-ci siroma{ni bra}a. I nad Makedonija stradawata i u`a-site u{te po`estoko se razgnevija za da go uni{tat po-letot na od boga daden borbeniot narod. Serafim e mr-tov. @oltata gostinka gi stavila svoite race nad negovite o~i i gi zatvorila. Kako dale~no i bolno se}avawe se mi-nuva katadnevieto. ]e odam pak po `ivite ulici na gra-dot, }e zastanuvam na sekoe mseto, kade {to stoevme do docna vo no}ta, }e ja gledam radosta na `ivotot, opija-net od tatne`ot na gradot, i - nema da izustam kletva, tuku kako nego }e go krenam pogledot nad tolpata i }e se upatam kon perifernata naselba. Tamu toj ostavi del od sebe: - }e go pobaram. Serafim e mrtov. Neka mu e lesna zemjata. Sega toj `ivee vo spomenite na svoite prijate-li, zavr{uva Vasil Karateodorov.

@ivee Serafim Grigorov vo svoite pesni. Tie na eden samo nemu svojstven na~in prerasnale vo negova lir-ska avtobiografija. A toa izvonredno dobro vo svojot esej go elaboriral negoviot drugar. Rastureni na strani-cite od pove}e vesnici i spisanija tie sostavuvaat edna mala stihozbirka od trieset i {est pesni. Nekoi od niv bile preobjavuvani, a ne retko i preimenuvani. Kako ilustraci-ja gi naveduvame naslovite: No} kon Makedonija - Niz gora-

Vasil Tocinovski

262

ta, Bolka - Igra na godinite, Pesna - Minato. Tematski gi podelivme vo tri grupi: rodoqubivi, ~etirinaeset, re-fleksivni, trinaeset pesni i devet lirski / qubovni pesni.

Kopne`ot kon tatkovinata koja nikoga{ ne ja videl i vo nego kako neizmerna qubov `ivee so raska`uvawata na roditelite e ve~en kopne` i neizle~iva rana. Patot vo No} kon Makedonija se otvora od najskrienite misli i od najdlabokite du{evni nemiri. Ne~ujno no}ta gi razgrnala svoite trepetni krilja i temninata zalegnala po patot. Nasprema slikata / pejza`ot ispolnet so neizvesnost i tre-pet se otvora du{ata na poetot od koja potekuvaat istite tie ~uvstva. ^ekori dodeka glasot nekade mu potonal, a ~udnata gora nasekade si li~ela kako izgubena nade`. Kade li vodel onoj pat me|u mol~alivite drvja, go postavuvaat pra{aweto dvata prvi stiha od vtorata strofa. Toa ja ot-kriva dramata na subjektot. Pticite spiele po grankite, sudbinata pretpostavuva oti ne e kletva koja vo mig na gi-belni me~ti ne }e ne ni{ti kleti? Du{evnite do`ivuva-wa i slikite od prirodata sozdavaat izvonredna harmonija. Site ne{ta se nasetuvawe i o~ekuvawe, trepet i strav, ne-izvesnost i beznade`nost. Neboto ja ispra}a sopstvenata ne`nost ogledana vo pla{livite vodi vo koi iljadnici yvezdi ja crtale zlatnata ve~erna maska, a mese~eviot za-mre`en srt poka`uval nekoja nepoznata taga. Poslednata ~etvrta strofa, sekoja e sostavena od po {est stiha, e kon-kretna slika. Taa ja ima funkcijata na odgovor na zagatka-ta. Pod tie bledi svetlini / gorata ne pre~ekuva ko sudba svoja, / i vo nejzinite mra~ni osoi / dale~no, tajno eho od-yvonuva / i v maka stenkaat temni granki: / - dali, dali kon Makedonija? Neizmerniot kopne` kon milata tatkovi-na vo sebe gi sodr`i i vrednosnite merki za najdolgiot pat do nea ispolnet so zakani, stravotii, u`asi, bolesti i smrt.66)

Ciklusot Tatkovina od podgotvenata za objavuvawe kniga Makedonija, od koj se so~uvani ~etiri pesni, sozdava-weto na lirskata istorija na tatkovinata uverlivo ja iska-`uva vo mototo / povik dodeka do`dot neumorno pla~el po

Stoletni opstojbi

263

patot a no}ta letala smirena i dobra, da dojde kako mila sestra, da sedne do nego i da slu{a kako poetot raska`uva za svojot ubav roden kraj. Otkornatikot boleduva za toplo-to doma{no ogni{te, za rodnite poliwa i planini, kopnee po rodnoto nebo i tie prerasnale vo te{ko progonstvo. I sekoga{ narazumno }e bidam progonuvan / i vo kopne`ot po tebe }e gre{am,- / toga{, koga }e posakam da te ute{am, / Tatkovino, - vo tvojot magliv spomen. Prevrtenoto vre-me, dale~inite i granicite, semejnite spomeni kako da se prestorile vo `olti, zlatni esenski lisja koi nate`nale i bolat vo ~ovekovata du{a. Ostanuvaj}i bez zdiv, zanemele i mislata i zborot, a kopne`ot po tatkovinata stanal ve~-nost. Za{to sakam, sakam da si spomnam, povtoruva poetot, za tebe da si spomnam. Porazitelna e vistina-ta kako isto-riska kategorija oti od tatkovinata ostanale samo spome-nite. A tie go izma~uvale mladiot i nepokoren Makedonec kako negovo katadnevie vo edna od zemjite ~ii interesi i propagandi ja raspar~ile negovata nepre`alena tatkovina Makedonija.67)

Rodoqubivite ~uvstva na Serafim Grigorov se oslo-bodeni od tradicionalniot patos i tie kako svest i sovest izviraat od dlabo~inite na du{ata. Se odglasuvaat vo glu-vite prostori i kako molk svedo~at za tragediite na pro-kudeniot ~ovek. Se otkrivaat zagubenite rodni domovi nad koi nadvisnala ranata zima, po vtorata pesna sostavena od ~etiri katreni. Ta`niot nadvore{en izgled, gletkata na pusto{ot ja ispolnuvaat i ja osmiluvaat jato ptici dale-ku prokudeni / sred beskrajni poljani planinski od sneg. Formata kako sovr{enstvo ja ispolnuva so vozvratna mer-ka sodr`inata. Nasekade studena belina i {tama, so pora-zijata na rodnite domovi zagubeni i vo beskrajnosta na eg-zistencijata od jato ptici daleku prokudeni ja osmisluva-at belata smrt. Po beliot, vko~anet pat se izgubile tragi-te po koj vo sne`noto utro so gri`ite, / majkite mol~a-livo ~ekorat. A niv gi merkaat so `olti o~i neuglednite i niski prozor~iwa, dodeka {iroko rastvorenite vrati kako da mol~ele od bolka. Tagata i bolkata se mno`at vo

Vasil Tocinovski

264

studot i molkot. Vie, petna temni vrz planinski poljani, / ku}i moi, vo dale~nata zemja tatkovinata,- / vie, so prvi-te stapki na zimata / ste propadnale vo snegot celi. Se-koja nova misla, sekoj nov ~ekor otvora novi krugovi od pe-kolot na zemjata.

Bezizlezot za prokudeniot kako sudbina se otkriva u{te vo prvata strofa na tretata pesna od ciklusot Tat-kovina. Govorot vo jas forma ne ja ima samo dokumentaris-ti~kata naglaska, tuku nejzina bitna funkcija e avtobi-ografskoto kako sudbina od univerzalnite zna~ewa i di-menzii na ~ovekovata opstojba. Jas pat nemam do tebe pri-znava poetot / subjekt i mu se obra}a na objektot planinski, roden kraj. Poetot vizioner e svesen za sopstvenata op-{testvena pozicija na otfrlena edinka i ottuka doa|a onaa ramnodu{na konstatacija so prizvuk na is~uduvawe, no ne i na iznenada, kade li bezdomnik }e me zeme, / `ivo-tot, vo svojot raj? Edinstvoto na edinkata so kolektivot ne se samo spomeni (vtorata strofa) tuku toa e realnost na otkornatikot i na raspar~enata tatkovina (tretata i ~et-vrtata strofa). Vo `ivotot ne gi gleda, odnosno ne go op-kru`uvaat temnite mladi {umi, ni belite i male~ki sela kade o~ite za prv pat zaskitale kon rodnata bela yvezda. Prviot maj~in zbor, prvata stapka, prvoto spoznanie na svetot se odrazuvaat so spomenite od detstvoto niz naj~is-tata, naj~ednata qubov kon rodnata grutka. So belite i ma-le~ki sela, vtoriot i so rodnata yvezda bela, tretiot stih. Rodnoto toplo ogni{te so milinata na malite i so iskre-nosta i ~estitosta na belite sela ~ij `ivot prvi~nosta na patot vo beskrajot na opstojbata decidno ja odreduva so rodnata yvezda bela.

Sudbinata na tatkovinata impresivno e vospeana vo prviot stih od tretata strofa koravata zemja mi be{e maj-ka i so nea se izedna~uva sudbinata na nejzinata ro`ba i vo nea go ostaviv svojot lik. Lirskoto kako vrednosna odli-ka vo poetikata na Grigorov so ~udesni, bi rekle magi~ni sliki ja nadgraduva surovata realnost. Koga kve~erum se vra}av so stadata / vo klisurite odyvonuva{e i mojot

Stoletni opstojbi

265

vik. ^etvrtata strofa ne e ni gnev, ni revolt, koi se o~e-kuvaat sami po sebe, tuku taa doa|a kako iznenaduvawe i slavewe na qubovta. Zo{to sega na seto toa si spomnam, / I niv li gi gledam denes?... / V du{ata moja burno ve qubam / vas, dni beli, pod rodnoto nebe! Tatkovinata se nosi na-sekade, se ~uva kako svet zavet vo mislite i vo srceto, a qu-bovta kon nea e kako razbranuvano more koe postojano gi nosi belite denovi minati pod rodnoto nebo.

Vo tu|ina ne{tata se sivi i prazni, tagovni i bolni. Dale~nite se mno`at vo novi rani za koi nema lek. Prvata strofa na ~etvrtata pesna od ciklusot Tatkovina go izraz-uva ~emerot od du{ata na prokudeniot. O~ite beskrajno mi `eduvaat da te vidam i / u{ite moi - da ja slu{nat tvoj-ta crna pesna, / Tatkovino, so pregoreni snopovi vo nivi-te / i ludiot, sloboden vetar vo igra ponesen lesna. Di-rektnoto obra}awe kon tatkovinata pusto{ot od du{ata go presozdava vo kolektivnata sudbina na rodot i porodot, so slikata na rodnite poliwa, so pregorenite snopovi vo ni-vite, dodeka slobodniot i lud vetar kako lesna poletna ig-ra se samo neminovnost na egzistencijata. Potekuva mili-na vo krvta, se ni`at slikite od bosonogoto detstvo. I po-etot nekoga{ so vetrot koj bil zazbivtan do zaborav minal nad `itoto, metafora na `ivotot, kaj sinorot sobiral sin-~ec i mu se raduval na zrnoto koe bilo obgoreno od ogan. Rodnoto sonce e ogan {to gi topli mislite, kopne`ite i soni{tata. Samo doma toa ja ima le~ebnata mo} da se bide i da se ostane ~ovek. Potekuvaat spomenite kako melem na site rani. Zaranet so crn i meden p~enkaren leb, / izrasna-t vo nu`di i tagi - / ja slu{av pesnata na ednostavnite / ov~ari - vol{ebnata maka na kaval. Zaranuvaweto so crni-ot p~enkaren leb e medeno nasladuvawe i so nego se minuva-at dnite po ju`noto nebo od nikogo pomiluvan nitu baran, o~ekuvaj}i go ostvaruvaweto na sopstvenite `eduvani mi-govi dodeka se iska~uva so sonceto po mogili beli. ^esta-ta upotreba na beloto ima zna~enska dimenzija vo poetski-ot zapis na Serafim Grigorov vo koja tatkovinata ne e sa-mo prva ro`ba, ne e samo prva i najgolema qubov, tuku taa e

Vasil Tocinovski

266

najsvet rodbinski amanet. Taa e glas na opomena, na prekor, povik na vra}awe doma. Na toj glas pettata strofa e odgo-vor od poetot. Na jug, kon sinite i vol{ebni krai{ta, / zanesen vo tvoite bujnoklasni nivi, / sega - sega da se vra-tam blagoslovuvaj}i gi, / Tatkovino - `etvata i }ilimi-te divi! Vra}aweto vo tatkovinata metafori~no vospeano so jugot kako son~evina i toplina, toa }e re~e kako polnaz-na~en `ivot, ne e samo prokleta sudbina na makedonskite poeti, tuku i nivna poetska opsesija ostvarena niz vrvni estetski poetski rezultati. Kako ilustracija da si pripom-nime na pesnite na Konstantin Miladinov i na Kosta Ab-ra{. Prvi~noto priop{tuvawe na rakatka stihovi od Se-rafim Grigorov na makedonski jazik vo Kni`evna akademi-ja posebno be{e odbele`ano na stranicite od Makedonsko sonce.68)

Vol{ebnata le~ebna mo} na tatkovinata se otkriva niz prekrasni sliki za tatkovinata vo pesnata Igra na go-dinite (Bolka).69) Vo prviot katren se otkriva siroma{-tijata na ~ovekot koj `ivee vo slamena koliba i odamna go zaboravil svetot, dodeka vo ogni{teto greel ognot i lice-to zlatno beleelo. Nasprema kolibata od slama koja sama po sebe stanala sto`er daleku od o~ite od srceto na svetot, od dnoto na socijalnata egzistencija zra~at i zna~at domot, semejstvoto i tatkovinata (vo ogni{teto ogan gree / lice-to tvoe vo zlato belee). Idili~nata slika na rodniot kraj se razdipluva kako bajka i vo vtoriot katren. Nadvor nate`nala no}ta i veterot se veselel vo gorata, a maloto prozor~e go zatrpuvalo sneg od nebesnite predeli. Se}ava-wata za detstvoto neposredno se vrzuvaat so korenot na ro-dot i so `ivotot na sopstveniot narod. Vo obra}aweto kon neimenuvaniot adresant se postavuvaat pra{awa dali go pomni `oltoto leto, nababraneto `ito za srpot, ta`nata pesna na vetrot koj qubovno ja pregrnuval nivata (tretiot katren). Neraskinliva e vrskata so rodnata zemja (o, kolku leta i godini / nevednat kon zemjata si bil) obnovuvana so se}avawa od minatoto koi potekuvaat kako medovina, za vedna{ potoa vo slednite dva stiha od ~etvrtiot katren da

Stoletni opstojbi

267

se poka`e apsurdot od sega{noto vreme na otkornatikot so is~uduvawe kolku mnogu sega te boli / za plodnite, rodni dolini.

Protivre~nostite od opstojbata se vgraduvaat i vo strukturata na pesnata. Katrenot go prekr{uva pettata strofa so osum stiha, odnosno imame udvoena negova forma so izvonredno gusta psiholo{ka sostojba i na nadvore{ni-te i na vnatre{nite sliki. Nad tebe neboto radost be{e, / zemjata - posledna me~ta / i ti iskreno veruva{, dedo, / oti ~uden i mil e svetot, / koga vo zemjata crna / gi vsadu-va{ zrnata - godini / i gleda{ kako od tamu raste / srce-to na majkata — tatkovina. Originalnoto presozdavawe na temite i motivite ne vra}a vo surovosta na postoeweto so zavr{niot katren: Sega da zasaduva{, ne mo`e{ / krot-ko ti {epne ustata: / spokoen ja ~ekam, o Bo`e / posledna-ta radost — smrtta. Doa|aweto od zemjata i odnovo vra-}aweto vo nejzinata utroba go poka`uva ni{taviloto na egzistencijata. Nemo}ta kako opkru`uvawe vo tu|ina, go izroduva ~udnoto spokojstvo so bo`estvena sila koga smrt-ta se o~ekuva kako posledna radost.

Ciklusot Makedonska taga go sostavuvaat pet pesni. Podnaslovot Zima koj go odrazuva ambientot, ja nametnuva pretpostavkata oti tie se mo`ebi del od pogolem poetski materijal. Studeniloto na zimata se vgnezdilo i vo du{ata na ~ovekot. Vo prvata pesna taa pak do{la sama minuvaj}i niz studenata gora. Sedni mila sestro, ja pokanuva poetot i bara da mu raska`uva za svojata taga. Da te slu{am sakam, / da pla~am od maka / od zborovite tvoi. Slikata za crniot grad od grdata realnost koja nate`nala kako magla bara da se otvori du{ata na milata sestra i da raska`uva, pa toa barawe stanuva insistirawe da ka`uva {to zna~i ka`uva-we na crnilata, odnosno ja navestuva dramata na `enata. Ti znae{ koja sum i kolku taguvam, e odgovorot sodr`an vo po-~etnite dva stiha od vtorata pesna. Minala po belite ste-pi na ju`nata zemja, simbol na tatkovinata i kako znak na poetska identifikacija, a ne nosela ni qubov ni taga. Zgasnati bile nejzinite o~i od mnogu bolka. Taa ja uni{ti-

Vasil Tocinovski

268

la svetlinata, videloto kako soznajba na subjektot koj de-cidno go poso~uva izvorot na tragedijata: mi te`i / sudbi-nata / na mojot narod! Edinkata so sebe ja nosi kolektivna-ta, narodna sudbina, makedonskite crnila.

Rodniot grad se gubel vo dale~inite (treta pesna) a spomenot mil tuka vo zimskata ve~er beskrajno nate`nal i boli. ^ovekot i negoviot `ivot se se son za golata gora (bezlistna, {tura, {tira) {ibana od vetri{ta. Vo duhot na bezimeniot poetski genij tretiot katren e povik pla~i, sestro Goro, / dvata da taguvame,- / ti za prolet, Goro, / jas za rodot svoj. Spomenite patuvaat vo dale~nite. Tamu na onoj breg nad bednite kolibi pa|al krupen sneg, pa|al i umiral. Prokudenata ja oplakuva sopstvenata kleta sudbi-na. Nemam svoj dom, / po svetot skitam - / mlada sum i sta-sita - / }e umram od glad. Haosot na vremeto i na `ivotot vo zavr{niot {esti katren se krik od beznade`nosta: @el-bo moja kleta - / ti surov `ivot. / kraj nema makata: / son `estok, proklet! Novite {est katreni od ~etvrtata pesna ja vospevaat rodnata zemja so belite poljani i pustite gra-dini vo koi ne nate`nal plodot. Patot se izvival vo sne`-na reka, vetrot zavival, tamu bilo stra{no. ]e sretne{ li rano / temna gora - / toa e zora / v bolki rodena. // ]e vi-di{ li kasno / crni brazdi - / tuka se raskinati / zemni gradi. Ropstvoto i tiranijata nadvisnale nad tvrdata zemja kako izraz na nepokor, samo li{ai i kamen, a stra{en pla-men / e vo tvojata du{a. Zavr{nite stihovi go odrazuvaat bezizlezot, magi~niot krug na pekolot. Ti li me goni{, / Jas li te qubam,- / majko, bezdomna / ve~no te gubam.

Pettata pesna e svoeviden odgovor / poraka na poetot. Bednoto devoj~e, taa kleta `ena, neka mu podade raka i toj ka`uva oti ja saka. Dvata }e ja barame / preku voda / preku zemja / na{ata tatkovina. Tagite i bolkite, pesimizot koi nadvladuvaa vo stihovite neo~ekuvano vo glasot na po-etot se verba vo `ivotot i vo ~ovekot, vo idninata i vo slobodata. Optimizmot se naglasuva niz blisko, intimno obra}awe so moe dete, ~udno dete oti koga }e ja najdat tat-kovinata, da mu veruva deka nema da `alat. ^ovekot i `ivo-

Stoletni opstojbi

269

tot gi dobivaat vistinskite vrednosti vo nivnoto presoz-davawe kako kvalitetni funkcii na egzistencijata. Tie vo istovreme se i eti~ki kodeks, nacio-nalna svest i sovest, argument na tradicijata i kontinuitetot, na sopstveniot eden i edinstven entitet. Toa izvonredno dobro go ilustri-ra poemata Komiti. Prvata pesna pretstavuva nepovtor-liva ilustracija za darbata i za originalnosta na poetika-ta na Grigorov.

Nad pusti gori i karpi nad poljani od sneg - od dale~niot, isto~en breg, ko ognena topka, izgreva sonceto - frla streli, misli{ `ica od zlato. I potekoa bujni reki me|u mov, granki i {uma. Bez pateki, bez pati{ta, tie divi gori mladi, kako yidovi `ivi, - surovo se klatat od vetrot. A od dolu - vo planinski podno`ja: kade {iroko se isturaat rekite, kade lu|eto stenkaat pod no`ot, se krevaat ko luwa komitite: ne po eden ili dva, a ramo do ramo, po deset, petnaeset, dvaeset, sto! - navleguvaat vo planinite. Predelite na tatkovinata niz prekrasni metafori i

simboli koi dobivaat magi~na mo}, sonceto kako ognena topka {to frla streli od zlato, divite mladi gori stanale

Vasil Tocinovski

270

`ivi yidovi, otkrivaat kako od planinskite podno`ja, od utrobata na majkata zemja, se ra|a nova slika. Tamu kade {to lu|eto se robovi, stenkaat pod no`ot, kako luwa se krenale komitite. I tie niz mitskite dimenzii na ka`uva-wata ramo do ramo potekle kako vekovita i lekovita voda. Se mno`ele komitite i nikoj pove}e ne mo`el da gi do-broi. Vo niv e i poetot (vtorata pesna). Tie se ~eda na na-rodot koi preminuvaat matni reki, preskoknuvaat zimni laki i spijat so o~i vo neboto. Nivna postela bila zemjata, lebot i vodata se kallivitite pateki niz temni osojnici po koi odat zamrznati i nemi ugore. Do niv od dale~nite doa|a glasot na kambanite i se razglasuva kako beskrajno eho vo gorite. Nad bezdi / prefrluvame granki / i mostovi: / kako ptici visime / vo vozduh,- / te`ime ko zlato, / ogrea-ni / od sonceto. Nepokorot od idili~nata pozlatena slika za komitite vo stihovite potoa ja otkrivaat nivnata suro-va opstojba. Jadele koreni i za spomen so no` dlabele vo korata na dabot. Zapisot e barawe za pomnewe na tie ne-vremiwa, za nivno trajno kolektivno memorirawe, za zave-tot kako se saka i kako se brani tatkovinata. Izvojuvaweto na slobodata i idininata e sodr`ano i vo komit-skata fi-lozofija koja e tolku ednostavno i realno pretstavena {to jasno ja opravduva `rtvata za niv. Na vrvot od planinata tie `iveele po dupkite vo golemite karpi i go ~ekale le-toto. Vistinata za `ivotot na komitite, na tie narodni si-novi, so sebe ja nosi vistinata od svojot `ivot koja neminov-no poka`uva oti slobodata i idninata se izboruvaat so sopstvena borba i `rtvi.

Tretata pesna go otkriva toploto skrovi{te na ko-mitite dlaboko vo karpite kade okolu rasplamteniot ogan nasednale okolu triestina komiti. Nacionalnite i soci-jalni prava i slobodi testamentalno odeknuvaat od petnae-sette stihovi na vtorata strofa. Makedonskata svest i so-vest se izdignuvaat kako visoko razvioreno narodno borbe-no zname. Vo niv se sodr`ani makedonskata misla i zbor, vreme i prostor. Ja, zapej, vojvodo, / pu{ti glas visoko - / glasot e ko ptica: / }e se razglasi nadaleku / vo den gori

Stoletni opstojbi

271

osojni~avi, / nad poljani i rit~iwa, / vo ramnici studeni; / }e izvie, }e zapla~e, / ko jastreb ranet i / }e slu{nat si-te robovi - / Makedonci, Makedonki, / }e go ~ujat i }e zna-at: / oti dru`ina vodi / stra{en aramija - / Ki~evski voj-voda. Komitite go povikuvaat vojvodata da ja zapee aramis-kata pesna so koja na gorata }e ja raska`e nivnata stara, ve-kovna `elba. Pesnata stanuva narodna molitva, taa e nej-zin son i kopne`, veruvawe i nepokor. So nea se `ivee i se umira, taa se prenesuvala od koleno na koleno kako amanet za sopstvenata opstojba i za svojot rod i porod. Koga se pee-la taa pesna koja izvirala dlaboko od du{ata stivnuval ve-trot, tivko `uborele izvorite, prirodata molknuvala za taa pesna stara / od vekovi peana.

Egzistencijalnite protivre~nosti koi ja predizviku-vaat i samata pojava na komitite, dramati~no se odglasuva i vo pesnata. Pej, zapej, vojvodo, povikuva poetot, za{to ko-ga nad karpite }e pripukale pu{kite i koga junacite }e skoknele kako strvni me~ki nastanuva nova sostojba. Zavr{-niot katren kako da e burevesnik na novoto vreme. Toga{ }e dote~ele matnite vodi i gorite grozno }e prostenkale. Vo taa konkretna prilika to~no se crta i geografskata karta na tatkovinata. Od Babuna daleku do Pirina i od Skopje dolu do Soluna. ^etvrtata pesna ja sostavuvaat se-dum katreni. Smrtta i pusto{ot se razotkrivaat niz mnogu sliki na neizvesnost, strav i trepet, is~ekuvawe, molk i navestuvawe. Realnosta se prepletuva so legendite i preda-nijata. Odmoraat pustite gori ispolneti so prividenija. Po strmninite i po studenite karpi caruvalo spokojstvo-to. Zaspanite debnat son / molknuvaat jakite komiti do-deka neboto bilo otvoreno kako rana od koja se isturala crna krv. Prepleteni kako zmii ili kako mrtove~ki race vo trevite rasnele koreni koi gi nosele ve~nite zla. Pati{-tata pletele nekoi stra{ni mre`i i kriele nekakvi tajni. Vistinskiot pat koj trebalo daleku da gi izvede pove}e ne postoel. Straotno vo bezdnite tatni / eho od bolka na no} bezumna, / i svetlina nema, koja }e gi bakne / visokite vrvovi. Sekoj mra~en mig kako olovo nate`nal nad gorata.

Vasil Tocinovski

272

Legloto komitsko bilo dlaboko vo planinite i go ma~elo `al od damnini. Raka za zakana koj }e krene / i koj sega }e prokolne?- / Oti nemo e beskrajnoto nebe / nad makedon-skite osojnici. Neobi~ni, mo}ni i originalni sliki za porazot vo bitkata.

Mnogu taga i bolka se nasobrale i vo trite katreni na pettata pesna. Vo direkten govor so gorata poetot moli taa da gi sokrie vernite komiti kako majka i sestra vo svo-ite studeni pregratki i da gi zaspiva. Zlovremeto nate`-nalo od stra{ni denovi, buri zavivale, nemalo koj da go skrie nivniot tainstven pat. Vetrot }e ja gali / tvojata snaga,- / goro, koj }e `ali / po mrtvite ~eda? Pasivnata bi rekle, slika od pettata pesna stanuva akcija, borba na `i-vot i smrt. Na povik od komitata za opasnost, idele vojni-ci, skoknal vojvodata i bestra{no gi povikal svoite druga-ri za borba. Denot bil zastanat nad karpite kako razleana svetlina, a sonceto nalikuvalo na srebrena topka. Od pla-ninskite vrvovi komitite strkale kamiwa, a kon niv odoz-dola vo plotuni se odglasile vojncite. Se sudrile dve lu-wi, dve nevremiwa. Vojvodata pvikal: Sotrete gi, ubivaj-te, / mom~iwa, / za Makedonija!... / Vie ku~iwa, / go pogodu-vate vetrot, / no ~ekajte; / po mene, / mom~iwa!... Se zabi-va ostra kama vo gradite na Srbinot koj padnal mrtov. Kur-{umite gi proni`uvale srcata i gi vko~anuvale licata. Vo bitkata do posleden zdiv, }e zagineme, se proviknuva vojvo-data, no }e zaginat kako junaci koi }e ja nad`iveat smrtta, po mene, drugari. Povikot vo istovreme e i amanet oti bor-cite za slobodata i za idininata na tatkovinata nikoga{ ne umiraat, tie ve~no }e `iveat vo srcata i vo spomenite na nivniot narod.

Dramatikata vo poemata Komiti ja prepletuvaat ep-ski, lirski i dramski elementi, dominira epskata raspea-nost, se koristat mnogubrojni izrazni sredstva, a li~nata sudbina na vojvodata se izedna~uva so sudbinata na negova-ta verna dru`ina komiti koi ja gradat osnovata na si`eto. Juna~kata poema se ostvaruva i so paraleno koristewe na vrazaniot i na slobodniot stih vo koi se potvrduva versi-

Stoletni opstojbi

273

fikatorskata darba na poetot. Osumte katreni od pesnata Mrtviot so neobi~ni sostojbi i raspolo`enija kako da ja ispi{uvaat biografijata na otkornatikot. Nate`nale go-dinite, gluvi se ~ekorite. Kade li vodat pati{tata? Ta na-pred bila samo smrtta. A vo nea se otkriva zemjata koja pla~ela po svoite mrtvi sinovi ubieni od porobuva~ite. Po nas pee poetot, a toa }e re~e oti i toj se identifikuva kako otkornatik, samo crnite temnici protegale race, a sinxirite na ropskite denovi te`ele ta nate`nale, moj brate. Taa ista sudbina na progonetite bara da mu ja poda-de cvrsto rakata i da mu ja podari qubovta, pa tie dvajca za-boraveni od site da skitaat vo no}ta. Taa e nivnata visti-na, nivnite kopne`i i soni{ta, a studeniot zdiv na vetrot poveva odvnatre. @ivotot se nosi na grbot kako prete`ok krst. Kako monistra se ni`at godinite i ostanala vistina-ta izre~ena od avtorot deka za otkornatikot pokraj tatko-vinata, taguvala i edna `ena. Taa ne e konreten lik, a vo sudbinata na otkornatikot otsustvuvaat bilo kakvi bio-grafski podatoci, se javuva neo~ekuvano, pa vo univerzal-nite zna~ewa na poetskata poraka tatkovinata i `enata gi prifa}ame kako eden poim.

Vtorata grupa od refleksivni pesni, kako {to ve}e zabele`avme podelbata ja zemame kako uslovna kategorija, go potvrduva Serafim Grigorov ne samo kako darovit poet, ami i kako znalec. Mladi~ot ednostavno bi rekle, izne-na-duva so temite i motivite, so dlabo~inata na razmisluva-wata i so logi~kite stavovi i zaklu~oci od istrajuvaweto na ~ovekot, `ivotot i svetot. Vistinata za sebe vo pesnata Minato kako del od poetovata avtobiografija raska`uva za negovata osamenost vo golemiot i bu~en grad. Potresni i vozbudlivi se negovite samopriznanija. Od stariot bal-kon kako topol skut nekoga{ nautro go budele pticite zas-tanati na rascutenata vi{na i od drugata strana bile las-tovicite, no sega navrnal sneg i nate`nala ti{inata. Nad-vor belinata predizvikala mnogu radosti, yvonel veselo prostorot, no vo smevot srebren igriv zimen / sred pesna yuni mojot son, / vo snegulki se gubi dimen. Nadvore{niot

Vasil Tocinovski

274

svet koj bleskotel vo belina, paradoksalno potonal vo cr-nilata na du{ata. Migovite na trepet, ~uvstvata na nepoz-natoto i tu|oto, doa|aat do najcrnata misla za smrtta. I ne znam, sam, da trgnam ili / da skitam dozori i den, / }e gori neboto nad spili, / a potem - mojot yvezden blen - / dva jag-lena vo nebo plamnati / od patot }e me skr{nat bel / kon grobi{ta od kamen stanati, / kaj spijat mrtvite pod vel. Porazijata na tu|inata impresivno se otkriva vo zavr{-nata ~etvrta strofa, ~ija harmonija se ostvaruva i so ized-na~uvaweto po nivnite osum stiha, kako neizle~iva rana. Zaboraviv li? Samo spomen... / Ne zemjava sum sam i nem, / ne poznavam i gledam slomen, / pa `iveam vo `alost em. / A ne-koga{ me spasi, zemjo, / od nu`da, beda, gladen vik. / I zas-pan, nad mene se stremi / na rodnata grutka yvezden lik.

Taa sudbina e vospeana i vo pesnata Nesre}en sin, posvetena na Vasko. Sostavena e od pet {estosti{ija. Peej-}i za sebe Grigorov ja zapi{al ne samo sudbinata na svojot drugar, tuku na site prokudeni od doma{noto ogni{te i od tatkovinata. Iskazot vo jas formata se izvlekuva od bude-weto od te{kiot son i negovoto zaskituvawe vo crniot grad od metal skovan, beton ruden. Odi so zdu{en zdiv preku mostovi i pontoni vo nepoznat i siv svet. Vo tu|ina i mese~inata e krvav biser koj ja ogleduval sopstvenata stra{na lika vo vrevata kade rekata se metkala vo kamen plisok polean od petrol. Jas odam napred, sproti lu|e / pregrbeni od te`ok trud: / Se o~i {to mi zborat tu|o / za maka i za temen krep. / Pa kade odam - sum li lud - / zagu-beno, ko skitnik slep. Socijalniot status na ~ovekot, na lu|eto od dnoto na `ivotot, go izedna~uva so sebe i tu|ine-cot. Poetot ka`uva oti i toj }e mine po istiot toj pat kako site kutri lu|e so lice svenato od utro, potoa premoren }e stignel vo tu| dom kade nate`nuval sonot kako prokoba. I nadvor, po mene, jas znam / }e stai gradot v zgasnat plam / od ~elik srce koe gvaca. / A mese~ko }e prostre race / nad vodata so siva {ir / I siot grad }e zamre v mir. Sonot go prodol`uva ili poto~no samo go oddol`uva `ivotot ne`i-vot.

Stoletni opstojbi

275

Bezbrojni se osamenite i nesre}ni lu|e. Edno od niv e i Mometo od gradot. Navistina li ja sretnal za da mu bide taa sestra, se pra{uva poetot. Taa mlada i dobra raska`u-vala za svetot koj bil sre}en i sit, a toj ja slu{al so sini-te o~i zagledan vo nea pa mo`ebi po nekoj krin / i verni }e sme i bez bolka. Taa e bleda, izraz na siroma{tijata i na bolestite, dojdena da ja spodeli tagata so bratot / poetot. I jas sum bled, priznava toj, no dodava oti e vedar. Bara bez prestan da raska`uva, toj e do nea da ja slu{a. Vo zavr{ni-ot ~etvrti katren ze izvlekuva mototo. Sudbinata i nas ne ~eka: / ti momi~ka od ovoj grad, / a jas pak neznajno od deka / po yvezda zlatna dojden mlad. Nezavisno na koj narod ili na koja zemja pripa|a siroma{niot i gladen ~ovek nasekade vo svetot e ist. Bleda i bolna e mladata momi~ka Bugarka od prestolninata na Bugarija, bled i bolen, no vedar, e mladiot Makedonec zaskitan tuka po zlatnata yvezda. Taa yvezda kako neminovna i kleta sudbina. Du{ata na ~ovekot se otkriva kako koga vo prekrasniot pejza` neo~ekuvano se pojavuva samotniot i preubav Manastir. ^udesnata iznena-da se povtoruva so sekoja od pette strofi koi pretstavuva-at fragmenti, odnosno sekoja mo`e da dejstvuva kako poseb-na poetska celina i vo istovreme da sozdava edna antolo-giska pesna, nesomneno oti taa e od redot na najubavite pes-ni na Serafim Grigorov. Prviot katren e simbolisti~ka slika. Si ~ul yvonewe na nekakva kambana, / si videl vo ne-boto krst {to bleskoti - / }e zastane{ sred tie sini poljani v {ir / i tamu }e otkrie{ i }e vidi{ manastir.

Vo vtoriot katren pejza`ot kako da dobiva du{a i povikuva na dijalog. Drvjata potonale vo dlabok son, onie drvja koi se ogleduvale vo vodite, a vodite i tuka kako se-kade bile vodi, koi bile odronat krik od zlatene nebesen izvor. Gi povevel vetrot sivite topoli i potreperuvale tie so ne`nite vrvovi pro{epotuvaj}i ti ~uj - glas nekoj te moli, / eden glas neznaen te povikuva (tretiot katren). Bajkovidnosta izvira i od ~etvrtata celina vo koja svena-tite lisja kako ukras na bosata esen sletuvaat nad vodata, taa go raspostilala svoeto ~isto zlato i ja pletela nad vo-

Vasil Tocinovski

276

dite svojata kosa. Vo novata strofa niknuva taka i ~uden i mol~aliv / manastir vo sopstveno i sveto miruvawe / vo prozorcite no}ta stivnuva tuka i / vratite trevo`no ne {kripat na zaminuvawe. I za kraj iznenaduvaweto koga doznavame oti otkrivaweto na prekrasnata gletka na sa-motniot i ubav manastir bilo vsu{nost otvorawe na poe-tovata du{a. O, toj - du{a edna zatvorena, / du{a edna na-pu{tena i sama, / ponekoga{ sal sepnat yvon odronuva / ko-ga moli-tiva blaga v no}ta samuva.

Prenosnoto zna~ewe na mislata e prisutno i vo pes-nata Svetilnik. Vo dale~inite e bregot potonat vo sini-lo, od kade {to rasfrlal zlato svetilnikot. Taka karpite nalikuvale na nani`ani biseri koi spokojno bleskotele nad vodata. No}ta nad moreto e kataden. I vo ovaa svoja tvorba poetot go koristi fragmentot. Po vovednite pet stiha grafi~ki odvoeni kako celina, sleduva vtorata pesna sostavena od dve strofi po osum stiha. Doa|aat mornari so ~udni mre`i, a nivnite drveni ~unovi preplivuvale tivko i nemo zastanuvale kraj karpite. Prostiraat temnite ribari / debeli pra~ki i platna: / sred topol son i svet-lina / zapo~nuva lov na ribi. Po bogatiot ulov pak po vod-nite pati{ta potonati vo svetlina se vra}ale doma. Tie gi gonat belite sela, / vo koi no}ta ne slegnuva - / srcata im se radost ~ista / a zdravite race - vesla. Tretiot frag-ment od pet stiha go o`ivuva duhot na slikata. Kako {kol-ka ja otvora du{ata na pejza`ot. Moreto na lu|eto im dava-lo i riba i sol. Im daruvalo del od `ivotot. Vo toa daru-vawe bil i svetilnikot. Si ~emreel i toj so sopstvenata sudbina: Ostanuva{ i sveti{ nad prostranstva vodni, / Svetilnik, vo du{ata studena maka tai{ beden; / pre~e-kuva{, ispra}a{ i daruva{ posakuvana / uteha, a sam si nad se - Eden. Vo tie poetski maniri ni se nametnuvaat i dvata katreni imenuvani kako [uma.

Do zemja pregrnati drvjata, koreni spleteni ko kosi, tuka no}e nitu mesec sveti nitu pak v zori do`dec rosi.

Stoletni opstojbi

277

Nema vesel veter da lulee granki ko navednati race - {umo, v no}ta du{ata ne ti pee, vo muvla tone tvoeto srce. Besmislata i minlivosta, apsurdot i paradoksot go

imaat svojot idealen prostor na vdomuvawe vo golemiot grad. [este katreni od pesnata Plo{tad u{te so prvite stihovi gi otkrivaat zna~ewata na egzistencijata. Eden ne-pravilen kvadrat gi delel uli~nite agli (`ivotot), a ottu-ka dve okrugli lampi kako o~i bdeele nad svetot. Plo{ta-dot bil reka koja ja tresele neradosni i zli me~ti, a nejzi-nite matni tolpi vle~ele se so sebe, se razlevale i bu~ele. Kako minuvale ~asovite taka odletuvale vo beskrajnite da-le~ini lu|e, taksi, smea na propadnati `eni. Gradot `i-vee i na polno}. Cisternite gi mijat ulicite i molkum po-toa si zaminuvale. Lu|eto odamna zaspale, i samo {umot na vodata od podzemnite kanali go urival spokojstvoto na gra-dot. Beskrajnosta na postoeweto se meri so ~asot dva po polno}, so sonot na plo{tadot, so ot~ukuvawata na ~asov-nikot koga gasnat site svetilki, a migovite stanuvale ogromni. Vo pesnata Tabula Traiana ({est katreni) prostor na slu~uvawata e ungarskoto krajbre`ie. Se ukotvuva vo negovite vodi korabot, mornarite gi vrzuvaat ja`iwata za bregot vo temnata no}. @eleznata vrata po koja pesnata e imenuvana, vo dale~inite na klisurata nalikuvala na pri-videnie od mra~nite minati vekovi. Po nea stoele starite natpisi, {umi od li{ai i grmu{ki, vo podno`jeto od kar-pata nayirale zeleni vodni rastenija, a nekoj star i bestra-{en skulptor so dleto od kamen ja isklesal karpata po na-redba na svojot gospodar i potoa sekako se izgubil vo vodi-te. Ostanala nerazgadnata tajnata na Carot Trajan; / eden nepoznat svet stoi zayidan vo spilite, - / sega, po iljadi godini pak te~at bez vreva / vodite na Dunav i no-sat muvla i treva. Ve~nosta na `ivotot se meri so spokoj-stvoto na ovie bregovi kade kako vo son te~at denovite, do-a|aat brodovi i se utkotvuvaat vo pristani{teto pod otvo-reno nebo, a lu|eto vo no}ta brodele po sivite palubi.

Vasil Tocinovski

278

Raspolo`enijata i sostojbite koi se otslikuvaat od nadvore{niot svet kako haos i kako beskraj, vo pesnite @elba i Zimski son izviraat od najskrienite kat~iwa na ~ovekovata du{a. Na me|ata koja bila izgubena vo trwe i nad koja proletuva ptica, male~koto dete sedelo na golema penu{ka. @elba(ta) kako da gori od liceto na deteto so ne`nostite na ve~erta, a za tvojata dobrina ~edna / }e te odminat i pticite. Poetot mu pora~uva da go zeme magi~-noto stap~e, pod nego bilo drveniot kow, i pred da padne no}ta mo`elo da poleta vo dale~inite. Od nivnite viso~i-ni mo`elo da ja vidi vistinata za `ivotot. Male~ki lu|e }e vidi{ dolu v pole / i ku}ite }e nalikuvaat na kvadrat / tamu vo o~isteniot i ~uden grad, / a ti }e si nad seto toa - gore! // I koga strmoglavo vo letot / udolu ti go yvezda pa|a{ / toa nad zemjata i svetot / od tebe zlato }e gi ga|a. Maliot i obi~en ~ovek se su{tina na `ivotot. Ne mu veruva neli, zabele`uva poetot, no gleda oti sepak edna `elba vo negovite o~i gori, a toa poslednite son~evi zra-ci / te galat, - te obleale i te boli. Dramatikata na ~o-vekovoto istrajuvawe vo Zimski son se ostvaruva so vnesu-vawe na poetski dijalog. Taa postapno se gradi vo ~etiri strofi od po osum stiha. Zaedno so snegot od neboto se spu{til eden sve~en glas koj ja osvetlil sobata. Koj li go povikuval vo toj docen ~as? Se budi poetot, naslu{uva ka-ko nadvor be{umno se gubele ne~ii ~ekori i nekoj zastanal pred negovata vrata. Stanuva, belata svetlina se vselila vo nego, a glasot go povikuval radosen i ~ist.

Vo vtorata strofa se odviva dijalogot me|u neo~eku-vaniot posetitel i poetot. Glasot moli da mu otvori i ve-li oti mu nosel golem podarok. Toa bil stariot Sveti Ni-kola i za svojot imenden mu daruval pozlateno, veselo srce. Kako da mu otvori vo taa studena no} eno bedno i malo de-te, koe priznava oti se pla{i od nego. Tretata strofa e prikazna na Sveti Nikola koj od neboto go ispratil Hris-tos, tvojot male~ok, beden brat mu ka`uva na prepla{enoto dete. Stanal mnogu rano, tuka bilo mnogu studeno, go minal ledeniot most koj bil mnogu dolg, pa mu dote`nala polnata

Stoletni opstojbi

279

torba i {tom stasal na zemjata se na{ol pred negovata vra-ta. Otvori mi, bara vo ~etvrttata strofa, }e mu podarel radost. Torbata mu bila polna so zlato, a bradata pak mu bila srebrena. ^kripel tivko klu~ot na vratata. Glasno zaplakal stra{niot no}en vetar. Se ni{naa goli granki von / i vratata so tresok se rastvori: / - kade mi e zimski-ot ~uden son? Vol{epstvoto vo eden mig is~eznalo. Bedno-to i malo dete / poetot skoknal, negoviot prag bil zamrz-nat, a vo sobata imalo samo stud i sneg. Zatvoreniot pros-tor na sobata e kafez vo koj `ivurka samotnata i studena du{a na poetot. Sobata i du{ata se svetot na subjektot, ne-pre`al po ubavinite i radostite na `ivotot.

Potragata po mislata i po smislata na ne{tata se ma-gi~en krug i vo lirskite / qubovi pesni na Serafim Grigo-rov. I negovata qubov ima specifi~en, sopstven na~in na izrazuvawe, na iska`uvawe. Taa e misla, ne e akcija, taa e prefineto nasetuvawe i sonuvano do`ivuvawe. Taa e ve~en kopne`, eden dale~en glas koj postojano se o~ekuva, se odg-lasuva negovoto eho, no nikoga{ nikade ne pristignuva. Koga qubovta ja nema, mo`e da se slu~i i najubavata qubov-na prikazna. Taa i ne mo`ela da ima podrug naslov osven onoj na Gre{nik. Ne go zaboravil, u{te go pomnel onoj damna minat den, gi po~nuva ~etirite katreni, koga nad ne-go se otvorilo edno nebo toga{ {to denes bilo samo spo-men. O~ite ne mi miruvaat ve}e / na son~evata svetlina i mo} - / vo spokojstvo vladee edna / beskrajno dolga, vla`na no}. Molkum ja ~eka no}ta da gi otvori vratite na svetot i vo taa sveta ti{ina da umiraat sinite prostori. I vo taa ti{ina bez strav i / trevoga }e pro{epotam {to bev: / veruvaj mi, jas tebe te o~ekuvav /vo migot koga me spopad-na grev. Pomislata na nea sama po sebe e grev.

Realnoto i irealnoto se prepletuvaat vo pesnata Ve-~er, ~etiri {estosti{ija vo koi nadvore{nite prirodni manifestacii se vo sovr{ena harmonija so du{evnite do-`ivuvawa -kako trepet i o~ekuvawe. Sekoja ve~er se prise-tuva za sonot na magi~nata gora i za veseliot yvone` na zaskitanite stada vo stepata. Pripomni... I ne misli oti

Vasil Tocinovski

280

denes / ne }e se povtori taa ista mora. Idili~nata slika paradoksalno kako spomen ja predizvikuva morata. Sonceto se simnuvalo bavno po obrazot na vedroto nebo kako nate`-nata solza od bolka, a toa pak sekoga{ ja pozlatuvalo sta-rata i svenata breza koga dnite lesno minuvale. Ti stoj se-ga navednata do mene / mol~i i slu{aj gi moite zborovi / i toj den taka }e mine le`no... / Jas, mo`ebi, vistinata ne ja ka`uvam / no toa {to denes go rekov / be{e dobro, iskre-no i ne`no... Budeweto od sonot mo`e da ja uni{ti magija-ta. ]e odletaat ne{tata kako nikoga{ i da ne bile. Pod tie bledi svetlini / gorata ne pre~eka ko svoi / i vo nej-zinite -temni osoi / dale~no, tajno eho yvoni, / no nie pre-grnati mol~ime / i ko vo son odime. Qubovta e sekako naju-baviot son. Najdolgiot i najposakuvan son, prostor vo koj site mo`nosti gi dobivaat svoite me~taeni rezultati.

No soni{tata neminovno vo dolgoto O~ekuvawe pre-rasnuvaat vo beskraj od maki i stradawa, stanuvaat samou-ni{tuvawe. Prvite dva katrena ja vospevaat belata zimska no} vo koja drvoredite gi zarobile mese~evite zraci, vo koja poetot sam ~ekori a pred nego e gorata so svojot zdiv rasfrlen. Nate`nale grankite od sneg, zelenite brezi ne-meat, zaspale pticite i tie ne peat. Vo sovr{enstvoto na ti{inata, vo slednite dve strofi od po tri stiha se otkri-va vo osamata trepetot na isto{tenoto srce. Kako da pap-salo toa od mnogu svetlina i isto tolku od mnogu ednostav-na vera. Vslu{ana du{ata bdee, / a ti, ispratena od Boga, / ti ide{, bleda moja Vera. Isto{tenoto srce i bledata ve-ra koja ima dvojna funkcija, taa e li~na, sopstvena vera od edna i zamislenata, sonuvana `ena po ime Vera od druga strana, go odreduvaat o~ekuvaweto kako pusto{ vo du{ata.

Qubovta se izrazuva niz najrazli~ni ~uvstva i do`i-vuvawa. Nivnoto vgraduvawe vo edna pesna samo po sebe nu-di edna svoevidna ~udesna poetska avantura. Prviot od ~e-tirite katreni na pesnata Bakne` gi otkriva studeniloto i ottu|enosta. Staklo, staklo - od najstudenite stakla, / Vrameno vo zracite na zelenoto - / Vo prozorecot se gleda proletta / I o~ite nejzini se `edni, nenagledani. Me|u-sebnata privle~nost vo vtoriot katren nudi novi i poinak-

Stoletni opstojbi

281

vi raspolo`enija. I taa kako nego mo`ebi gi sakala pro-letnite zraci, go qubela ve~no mladoto, ta tokmu zatoa nivnite o~i ednostavno gorat koga }e se poglednele. Go `e-duval `ivotot (vlagata) od nejzinite o~i vo zenicata tem-ni petna od kosteni, a vo usnite i gorela raspuknata ka-linka, dodeka srmenata kosa kletni~ki go bolela. Migot vo zavr{nite stihovi e raspetie me|u sonot i javeto. Me `eg-nuvaat nevidlivi ognovi i gorat. / Gorat do bolka i trep-kite. / Staklata od zdivot moj se izbledeni, / - Vrz niv usnite mi se prilepeni. Si ostanuva qubovta najgolema tajna, golem nedosonuvan son, magija {to topli i se mno`i.

Qubovta kako vozvi{eno ~uvstvo e zapi{ana i vo ciklusot od pet pesni Dnevnik. Raznovidnosta na ~uvstvata se odrazuvaat i niz poeti~kata struktura na ciklusot. Pr-voto peewe go sostavuvat tri petosti{ija. Nie so tebe dva-ta sme vqubeni, po~nuva so priznanie, no vedna{ nemu mu do dodava somne`ot dali toj nejze i e veren ili taa nemu mu e neverna. Intrigata ostanuva vo ambientot, vo prostorot od temno i ~udno kade ne{tata nalikuvale na bezumie. Vo pritaenost nesre}na si o~ekuvala / So {irum otvoreni sini o~i? / No}ta od bleskotni yvezdi / I ja diga taa ~is-tata ~a{a / Vo koja ti tajno si pla~ela. Nasprema slika-ta za `enata vo vtorata strofa, ma`ot / poetot vo tretata strofa go sozdava svojot avtoportret. Di{e, negoviot pog-led e nesre}en, i zarem yvezdite ne bile samo izmama? No, ete, taa molela, daruvala smrtonosna sladost vo pregratki i ja povikuva da dojde kako negovo verno raspetie.

Vtoroto peewe e sostaveno od tri katreni. Vo prviot katren nostalgi~no e naslikana poetovata osamenost vo golemiot grad. Tuka samo naizgled no}ite bile prazni~ni i vol{eben svet vo koj nad ulicite i ku}ite bleskotela me-se~inata. Nasprema vrevata i svetlinata na ambientot ka-ko nadvore{en, pejza`en efekt, protivre~at du{evnite raspolo`enija na subjektot kako paradoksalnost na kolek-tivot. No, toj ne e sam i eden, za{to so nego se `itelite vo beliot grad - nie samotni senki kraj patot koi greele i tonele so sivkastoto mese~evo zlato. Osamenite i ne-sre}ni lu|e se milioni koi go simboliziraat beskrajot i

Vasil Tocinovski

282

bessmislata na egzistencijata. Kako da se prestoruvaat vo nedogledna pogrebna kolona. I si nosime vo racete sve}i, ~ekorime bez glas, / Vo o~ite molitvi ni ble{tat - nade-`i skriti, / No, nikoj za son i po~inka ne moli, ne pra{u-va, - / Taka molkum se gubat i malite ku}i kraj nas. Poen-tata oti bednite nemaat pravo da sakaat i da bidat sakani e iskonska, za{to vratite na Bo`jiot hram kako vo son bile rastvoreni i gi ~ekale bledite bogomolci. A ti me pog-ledna krotko - potoa o~ite gi svi, / i ~uvme - nad nas se oglasi polno}niot yvon.

Nasetuvaweto na smrtta gi ispolnuva ~etirite katre-ni od tretoto peewe. Nemi se usnite, nasmevkata bila tu|a i grev, nepoznatica bile izgovorenite zborovi. Vo granki-te ne~ujno zaminuval denot, na ridot se odglasuvale yvona-ta na stada i se naplastuvala no}ta pregrnata od mrtviot grad kade samo uteha se sonuvalo. Se otkrivaat morni~avi-te sliki: Drvjata nad nas tivko si {epotat, / A tie kr-stovi crni ne spijat, - / Ne povikuvaat trevite polegna-ti, / Grobovite se `iteli na tainstven svet. Mornici ja polazuvaat i ~ovekovata du{a. Vidlivoto se izedna~uva so nevidlivoto. Ne znam dali toa e ve~noto smiruvawe, / Ili pak sal molk pred nekoj grev, / No, te gledam zanesena vo molitvewe / Do tebe stojam mol~aliv i krpa bled. Vakvite raspolo`enija i ~uvstva se prisutni i vo ~etvrtoto peewe. Protivre~ijata se vidlivi i vo gradbata na pesnata. Prva-ta i ~etvrtata strofa se katreni, a vtorata i tretata stro-fa se {estosti{ija. Kako bezumnik vo temninata ~ekal da dojde onoj spokoen mig koga tolpite kako vozdi{ka i kop-ne` }e za~ekorele bezglasno. No}ta gi gasnela yvezdite i svetilkite i se vseluvala vo negovite spokojni o~i. Zabo-raviv li? - Ne pomnam dni / Vo koi zgre{iv. No koj li / Mi podava raka i taa bledne / Kako raka na skore{en pokoj-nik. Nase-tuvaweto na smrtta se obnovuva i kako da preras-nuva vo neizbe`na opsesija.

Po kamenestiot pat se gubele ~ekorite i samiot ne ja razbiral sopstvenata bezrazlo`na taga, nikomu potrebna, sme{na taga, dodava. Go izgubil nejziniot mil lik, ta sega bil sam vo beznade`na koma. Neo~ekuvano se povikuva da

Stoletni opstojbi

283

dojde no}ta da sudi i da mu presudi na `ivotot. Tokmu taa i samo taa trebala da dojde za{to bdeela nad negovata sudbi-na, a priznava bezumen vo temninata ~ekam / da zgasne{ posledna yvezda svoja. Migot na ve~niot mir (sega navisti-na e docna) i zaminuvaweto na onoj svet (zbogum) se zborovi podredeni vo prviot stih / komentar kako odvoeni mislov-ni celini posebno odvoeni od drugite stihovi vo zagrada (dve strofi od po osum stiha). ]e se se}ava na nego ili ne seedno, no treba da znae oti bledneel onoj leten den, pa ne-boto kako nejzinoto srce go o~ekuvalo svojot zalez. I vo nego racete ti svenale dvete - / staveni vo vazna cvete. Vo vtorata strofa se ni`at bakne`ite kako pro~itani mi-nuti. Samo za mig prisutni se ta`nite nasmevki i istinu-va taa, a i toj si zaminuva. Negovata du{a ne moli za ni{-to, kako {to nikoga{ nema da `ali, za{to znae oti bolka-ta e besmislena. I posledniot odvoen stih sega ne te sakam ve}e kako zaden zbor, kako kraj na postoeweto.

Poezijata bila izvonredna mo`nost Serafim Grigo-rov da gi ispi{e stranicite od svojot dnevnik. I taka da ja ostavi trajnata, neizbri{liva traga za sebe i za svoeto vreme. Svetot i `ivotot gi presozdaval so poetskata darba za sozdavawe li~ni, avtohtoni i neobi~ni sliki koi neset-no se prelevale i sozdavale edinstvo so najskrienite misli i ~uvstva na ~ovekot. Prelistuvaj}i po negovite `ivotni i tvore~ki vrvici koi bile zaboraveni vo bugarskata i ot-frleni od makedonskata literatura, po sistemot na nego-voto poetsko raska`uvawe, ovie na{i stranici se obid ka-ko nivna svest i sovest da mu se najde soodvetno mesto vo tekovite i rezultatite od trajnosta na pi{aniot zbor.

1. Vasil Tocinovski, Korenot, izd. Sovremenost, Skopje, 2008, str. 88-99.

2. Od razgovorot so Aleksandar Ginev, Stara Zagora, 25 septemvri 2003 godina.

3. Glavni klasni knigi za u~ebnite 1925-1926, 1926-1927 i 1928-1929 godina na Srednoto Trgovsko u~ili{te vo gr. Stara Zagora, Arhiv na Trgovskata gimnazija vo Stara Zagora.

Vasil Tocinovski

284

4. StoÔn Staev, HristiÔna Ilieva, U~eni~eski periodi~ni literaturni izdaniÔ v Stara Zagora 91913-1944 g.), IzvestiÔ na muzeite ot Œgoisto~na BÍlgariÔ, tom 7, 1984, str. 268.

5. Isto, str. 271. 6. Konstantin KonÔrov, RolÔta na u~eni~eskoto spisanie Eho,

Horizont, SofiÔ, god. pednadeseta, br. 3, 1988, str. 95-98. 7. HristiÔna Ilieva, Literaturnite izdaniÔ v grada na

poetite, Septemvri, Stara Zagora, god. 38, br. 124 (4702), 20 oktomvri 1983 g., str. 3.

8. B., Sedmi~enÍ hudo`estvenÍ pregledÍ, Demokrati~eski sgovorÍ, SofiÔ, god. 4, br. 905, 26 oktomvri˙ 1926 god., str. 1.

9. F. 61 ZK, a. e. 62, Istoriski arhiv, Stara Zagora. 10. F. 77 K, a. e. 6, l. 217, Istoriski arhiv, Stara Zagora. 11. F. 77 K, a. e. 2, br. 1, Istoriski arhiv, Stara Zagora. 12. SerafimÍ GrigorovÍ, Rodina, Eho, Stara Zagora, god. 5, br.

1-2, 1928, str. 3-5. 13. Vasil Tocinovski, Serafim Grigorov prilog kon

pra[aweto za dvodomnite avtori, Razvojot na makedonskata literatura, izd. Institut za makedonska literatura, Skopje, 2011, str. 199-206.

14. Ser. GrigorovÍ, ZimenÍ sonÍ, PÍrvi cøvtÔ, Vraca, god. 2, kn. 1 i 2, 1928, str. 23-25.

15. Seraf. GrigorovÍ, DnevnikÍ, PÍrvi cvøtÔ, Vraca, god. 2, kn. 1 i 2, 1928, str. 26-28.

16. SerafimÍ GrigorovÍ, Ve~erni pøsni, PÍrvi cvøtÔ, Vraca, god. 2, kn. 3 i 4, 1928, str. 39-40.

17. SerafimÍ GrigorovÍ, Rodina, Rodina, SofiÔ, god. 2, br. 10, Óni˙ 1928 god., str. 3.

18. StefanÍ GrigorovÍ, Rodina, BÍlgarska re~Í, SofiÔ, godina treta, kn. 1, oktomvri˙ 1928-1929, str. 36.

19. SerafimÍ GrigorovÍ, NoÈÏ kÍmÍ MakedoniÔ, Rodina, SofiÔ, god. 3, br. 1, 1 dekemvri˙ 1928 god., str. 2.

20. SerafimÍ GrigorovÍ, O~akvane, Svøtlostru˙, s. …rÍklevo, Rusensko, god. 1, br. 7, Dekmevri˙ 1928 g., str. 3.

21. SarafimÍ GrigorovÍ, Ve~erni pøsni, ZÍvnÍ BurgasÍ, god. 1, Kn. 1 i 2, Noemvri˙ i Dekemvri˙ 1928-1929 g., str. 14-16.

22. SerafimÍ GrigorovÍ, ZimenÍ sÍnÏ, BÍlgarska re~Í, SofiÔ, god. 3, kn, 3-4, dekemvri˙-Ônauri˙ 1928-1929, str. 121.

23. SerafimÍ GrigorovÍ, FarÍ, Igra na godinitø, Na~alo, Stara Zagora, god. 1, Kn. 1-2, fevruari˙ - martÍ1929, str. 4-5.

24. Vasil Tocinovski, Kni`evniot kriti~ar i eseist Serafim Grigorov,

Stoletni opstojbi

285

25. Rodina, SofiÔ, god. 3, br. 11, 27 aprilÍ 1929 god., str. 6. 26. SerafimÍ GrigorovÍ, Minalo, Rodina, SofiÔ, god. 3, br. 12,

15 ma˙ 1929 god., str. 2 27. SerafimÍ GrigorovÍ, Bolka, Rodina, SofiÔ, god. 3, br. 13, 3

Óni˙ 1929 god., str. 2. 28. FarÍ, SofiÔ, godina pÍrva, bro˙ treti, 30 noemvri˙ 1928

god., str. 15. 29. SerafimÍ GrigorovÍ, Ru~e˙, KazanlÍkÍ, 1929, str. 65-78. 30. Vel~o Vel~evÍ, PredgovorÍ, Ru~e˙, KazanlÍkÍ, 1929, str. 6. 31. PÍrvi cvøtÔ, Vraca, god. 2, Kn. 5, 1929, str. 66. 32. FarÍ, SofiÔ, godina pÍrva, br. 7 i 8, martÍ i aprilÍ 1929

god., str. 20-22. 33. Isto, str. 21. 34. Isto, str. 22. 35. BÍlgarski knigi 1878-1944, tom 5, izd. Narodna biblioteka

Kiril i Metodi˙, SofiÔ, 1981, str. 138. 36. BÍlgarski knigi 1878-1944, tom 8, ~ast 1, izd. Narodna

biblioteka Sb. Sv. Kiril i Metodi˙, SofiÔ, 1997, str. 61. 37. SerafimÍ GrigorovÍ, @elanie, BÍlgarska re~ÍÔ, SofiÔ,

god. 3, kn, 5, fevruari˙ 1929, str. 140. 38. AsenÍ NenovÍ, Literaturni razpri, ObzorÍ, SofiÔ, br. 14.

15. 06. 1929 g., str. 2. 39. SerafimÍ GrigorovÍ, Makedonska `alba, Rodina, SofiÔ,

god. 4, br. 1 i 2, 15 Ônuari˙ 1930 god., str. 3. 40. SerafimÍ GrigorovÍ, Komiti, Rodina, SofiÔ, god. 4, br. 5,

aprilÍ 1930 god., str. 3. 41. SerafimÍ GrigorovÍ, PloÈadÍ, MisÍlÍ, SofiÔ, god. 1, br.

30, 13, 04, 1930, str. 2. 42. SerafimÍ GrigorovÍ, MÍrtviÔtÍ, MisÍlÍ SofiÔ, god. 1, br.

40, 22. 06. 1930, str. 2. 43. SerafimÍ GrigorovÍ, Momi~e otÍ grada, BedenÍ sinÍ,

Rodina, SofiÔ, god. 4, br. 10, Óli˙ 1930 god., str. 3. 44. SerafimÍ GrigorovÍ, Tabula Traiana, VestnikÍ na `enata,

SofiÔ, god. 9, br. 418, 21, 09. 1930, str. 2. 45. SerafimÍ GrigorovÍ, O~akvane, Ve~erna burgazka poÈa,

BurgazÍ, god. 3, br. 530, 20 oktomvri˙ 1930 god., str. 2. 46. SerafimÍ GrigorovÍ, BedenÍ sinÍ, MisÍlÍ, SofiÔ, godina

vtora, br. 19, 1. 02. 1931, str. 2. 47. SerafimÍ GrigorovÍ, Rodina, MisÍlÍ, SofiÔ, god. vtora,

br. 37, 7. 06. 1931, str. 2. 48. S. GrigorovÍ, PloÈadÍ, Vitleemska Zvezda, BurgazÍ, god. 9,

br. 4, 24 fevruari˙ 1931 god., str. 4.

Vasil Tocinovski

286

49. SerafimÍ GrigorovÍ, Minalo, Rodina, SofiÔ, god. 6, br. 1, oktomvri˙ 1931 god., str. 3.

50. V. Tocinovski, Korenot, str. 114-132. 51. Od razgovorot so A. Ginev, Stara Zagora, 27 septemvri 2003. 52. DelÔnÍ, Za SerafimÍ GrigorovÍ, Rodina, SofiÔ, god. 6, br. 2

i 3, noemvri˙ i dekemvri˙ 1931 g., str. 18. 53. V. Tocinovski, isto, str. 100-113. 54. Eho, Stara Zagora, god. 8, kn. 1, MartÍ 1932, str. 15. 55. Grad na me~tite, SÍstavitelstvo i redakciÔ StoÔn Staev i

HristiÔna Ilieva, izd. OpÈtinski naroden sÍvet, Stara Zagora, 1989.

56. Stara Zagora gradÍt na poetite, sÍstavitel Georgi œnev, izd. Makros, Plovdiv, 2002, str. 215.

57. Stara Zagora ot ve~nostta kÍm bÍdeteto, sÍstavitel Gergo œnev, izd. Makros, Plovid, 2002, str. 64.

58. Konstantin KonÔrov, GradÍt na poetite, izd. Trud, SofiÔ, 2007, str. 189.

59. Ito, str. 113. 60. Isto, str. 115. 61. Isto, str. 142. 62. Isto, str. 144-145. 63. Donka ¯otova, Serafim, Biznes poÈa, Stara Zagora, god. 12,

br. 42 (616), 21. 10. - 27. 10. 2002, str. 5-8. 64. Pismo od Donka Jotova, Stara Zagora, 19 dekemvri 2002 god. 65. VasilÍ KarateodorovÍ, SerafimÍ GrigorovÍ, MisÍlÍ,

SofiÔ, godina treta, br. 2, 27. 09. 1931, str. 3. 66. Pesnata No} kon Makedonija, kako i pesnite [uma, @elba,

Gre{nik, Ve~er, Manastir, ciklusot od pet pesni Makedon-ska taga i O~ekuvawe se publikuvani vo Sovremenost, Skopje, god. 51, br. 1, 2003, str. 91-95, vo izbor, prepev i bel-e{ki na Vasil Tocinovski.

67. Ciklusot od ~etiri pesni Tatkovina, Pesna Dnevnik, pet pe-ewa i Bakne`, vo prepev na Vasil Tocinovski i Minato, Mometo od gradot i Nesre}en sin, vo prepev na Evtim Ma-nev, so bele{ka od V. Tocinovski se objaveni vo Kni`evna akademija, Skopje, br. 1, prolet 2003, str. 63-74.

68. Renata Matevska, Spisanie za trajni vrednosti, Makedonsko sonce, Skopje, god. 9, br. 460/461, 24 april / 2 maj 2003, str. 32.

69. Igra na godinite i drugite neobjaveni pesni na Serafim Grigorov se vo na{ prepev.

Stoletni opstojbi

287

БЕЛЕШКИ 2012 1. СЛОВЕНЕЧКИТЕ ПРИЈАТЕЛСТВА И АКЦИИ НА КОНСТАНТИН Д. ПЕТКОВИЧ, реферат на Третата македонско-словенечка научна конференција, одржана во Охрид, од 12 до 15 септември 2007 година. Текстот првпат е објавен во зборникот Трета македонско-словенечка научна конференција, изд. Филолошки факултет Блаже Конески, Скопје, 2009, стр. 341-353. АНДРЕЈА Д. ПЕТКОВИЧ КАКО РУСКИ КОНЗУЛ ВО РИЕКА, првпат текстот е публикуван во Македоника, Скопје, год. 1, бр. 1, 2011, стр. 27-35. ИНТЕЛЕКТУАЛНИОТ ЕВРОПСКИ ПРОФИЛ НА АНДРЕЈА Д. ПЕТКОВИЧ, излагање на свеченоста во Градското собрание на Риека, 11 април 2012 година, по повод откривање спомен-плочата на Петкович. Текстот првпат е објавен во Современост, Скопје, год. 61, бр. 2, стр. ХРВАТСКИОТ ПЕРИОД ОД ЖИВОТОТ И ДЕЈНОСТА НА ГЕОРГИ КАПЧЕВ, реферат на Меѓународниот научен собир Riječki filološki dani одржан во Риека, од 6 до 8 ноември 2008 година. Првпат текстот е објавен во зборникот Riječki filološki dani, nak. Filozofski fakultet, Rijeka, 2010, str. 321-333. МАКЕДОНИСТИЧКИТЕ АНГАЖМАНИ НА ГЕОРГИ ИВ. КАПЧЕВ НА СТРАНИЦИТЕ ОД ЗАГРЕБСКИТЕ ВЕСНИЦИ OBZOR И HRVATSKA DOMOVINA, реферат на Меѓународниот научен собир Zadarski filološki dani 3 одржан во Задар, на 5 и 6 јуни 2009 година. Текстот првпат е публикуван во зборникот Zadarski filološki dani 3, nak. Univerzitet u Zadru, 2011, str. 35-44. ЗА НЕКОИ НОВИ СОЗНАЈБИ ОД ЖИВОТОТ И ДЕЈНОСТА НА ГЕОРГИ КАПЧЕВ, првпат текстот е објавен во Литературен збор, Скопје, год. 58, бр. 1-6, 2011, стр. 137-145.

Vasil Tocinovski

288

ХРВАТСКИОТ ИЛИРИЗАМ И МАКЕДОНЦИТЕ, реферат на Peti hrvatski slavistički kongres, Rijeka, 7. – 10 rujna 2010, и публикуван во зборникот на конгресот. Интегралниот текст првпат е публикуван во Македоника, Скопје, год. 1, бр. 2, 2011, стр. 40-53. КОНСТАНТИН МИЛАДИНОВ ВТЕМЕЛУВАЧ НА МАКЕДОНСКО-ХРВАТСКИТЕ КУЛТУРНИ И НАУЧНИ ВРСКИ, првпат текстот е објавен во Современост, Скопје, год. 61, бр. 1, март 2012, стр. 73-81. МАКЕДОНЦИТЕ И РИЕКА, реферат на Меѓународниот научен собир Hrvatsko-makedonske knjiżevne, jezične i kulturne veze одржан во Риека од 23 до 25 март 2011 година. Текстот првпат е објавен во зборникот Hrvatsko-makedonske knjiżevne, jezične i kulturne veze, knjiga 3, nak. Filozofski fakultet, Rijeka, 2011, str. 261-270. ЖЕНСКОТО ПОЕТСКО ПИСМО НА МАКЕДОНСКИОТ 19. ВЕК, текстот првпат е објавен во Спектар, Скопје, год. 29, бр. 57, 2011, стр. 211-225. НАЈГОЛЕМАТА ЉУБОВ МАКЕДОНИЈА – ИЛИНДЕН, првпат текстот е публикуван во Велес, Велес, год. 15, бр. 15, 2011, стр. 5-15. ВЕСЕЛИ СТРАНИЦИ ЗА МАРВАЦИТЕ – СТОЈАН БОЖОВ, текстот првпат е објавен во Спектар, Скопје, год. 28, бр. 55, 2010, стр. 37-54. РАСКАЖУВАЧОТ ПЕТАР СТОЈКОВ, првпат текстот е публикуван во Литературен збор, Скопје, год. 59, бр. 4-6, 2009, стр. 91-102. СЕРАФИМ ГРИГОРОВ ПРИЛОГ КОН ПРАШАЊЕТО ЗА ДВОДОМНИТЕ АВТОРИ, реферат на Маѓународниот научен симпозиум Развојот на македонската литература, одржан во Скопје, на 25 и 26 октомври 2006 година. Првпат текстот е публикуван во зборникот Развојот на македонската литература, изд. Институт за македонска литература, Скопје, 2011, стр. 199-206. КНИЖЕВНИОТ КРИТИЧАР И ЕСЕИСТ СЕРАФИМ ГРИГОРОВ, првпат текстот е објавен во Тренд, Скопје, бр. 7-8, 2009, стр. 115-128.

Stoletni opstojbi

289

ВЕНКО МАРКОВСКИ НА ГОЛИ ОТОК, во четири продолженија текстот првпат е публикуван во Време, Скопје, год. 7, бр, 2025, 5 август 2010, стр. 20, бр. 2026, 6 август 2010, стр. 34, бр. 2027, 7-8 август 2010, стр. 16 и бр. 2028, 9 август 2010, стр. 26. Види: Со Венко Марковски на Голи Оток, Македонски глас, Загреб, год. 17, јули-август 1010, стр. 24-25. Истото во: МКД Илинден 2006-2010, подготвил Владо Настески, изд. МКД Илинден, Риека, 2011, стр. 315-318. КОН ГОЛООТОЧКАТА ПРИКАЗНА ЗА ВЕНКО МАРКОВСКИ, првпат текстот е објавен во Бранувања, Струга, год. 3, бр. 6, лето 2012, стр. 14-15. 2. ПОЕТОТ СО АНГЕЛСКО ЛИЦЕ СЕРАФИМ ГРИГОРОВ, во две продолженија текстот првпат е публикуван во Современост, Скопје, год. 59, бр. 2, септември 2010, стр. 83-97 и год. 60, бр. 1, март 2011, стр. 63-79.

Vasil Tocinovski

290

Stoletni opstojbi

291

ПОКАЗАЛЕЦ НА ЛИЧНИТЕ ИМИЊА Абраш, Коста 268, Авксентиј 37, 40, Аврамовска, Наташа 102-104, 112, 201, Аголи, Кемал 236, Александар, крал 121, Алексиев, Александар 223, 224, Андонов-Полјански, Христо 46, 47, 51, 58-60, 73, Анастасов, Родољуб 226, 228, Андреевски, Петре М. 103, Апостолов-Попето, Михаил 154, Ахматова, Ана 215, Ацев Данаил, Д. 247, Бабиќ, Стјепан 110, Бабукиќ, Вјекослав 90, 92, 109, Бабунски, Никола 236, Баграјана, Елисавета 214-217, 221, 222, Бајрон, Џорџ Гордон 92, Балан, Алесандар Теодоров 186, Белев, Крсто 243, Белиќ 237, Березин 28 Блазник, Јосиф 10, Блајваз, Јанез 110, Блок, Александар 221, Богданов-Кочко, Петре 238, Богданова, Евта 128, 141, Боговиќ, Мирко 9, 11, 17, 93, 118, Бодлер, Шарл 221, Божигропски, Павел Граматиков 34, Божов, Стојан 161, 171, 172, 178, 183, 185, 186, Боцчи, Антонио ди 22,

Ботев, Христо 247, Бочвар, Марко 92, Братулиќ, Јосип 112, Брашнар, Панко 238, Будман, Перо 93, 118,

Вапцаров, Никола 149, 155, 160, Везенковска, Илина 128, 141, Велики, Петар 7, Велчев, Велчо 251, 287, Вељак, Наташа 21, 31, 116, 126, Верковиќ, Стефан 44, 91, 92, 136, 137, 147, Верлен, Пол 221, Верхран 221, Весов, Љубомир 151, 158, Вихров, Димитар 46, Влах 116, Влашиќ, Фердо 226, Војницалија, Милан 157, Враз, Станко 87, 92, 115, Вукмановиќ-Темпо, Светозар 238, Вучемил, Андрија 225-227, 229-232, 234,

Гај, Људевит 88, 118, Гарванов, Иван 246, 247, 257, Гете, Јохан Волвганг 235, Гигов, Страхил 238, 239, Гологанов, Јован 91, Голубиев, Сергеј 227, 229, Голуховски 80, Григоров, С. 157, Григоров, Серафим 203-205, 208, 210-215, 217-222, 243-253, 255-263, 265-268, 271, 275, 277, 281, 285-288,

Vasil Tocinovski

292

Григорови 250, Григорович, Виктор 87, 90, 115, Груевски, Томе 59, Групче, Асен 59, Гулапчев, Спиро 34, Гули, Питу 150, 152,

Далчев, Атанас 214, 215, 217, 221, 222, Данило, Ана 26, Данило, Анастасија 26, Данило, Елена 26, Данило, С. А. 26, Дафина од Просинек 128, 136, 137, 146, 147, Делчев, Гоце 151, 153, 204, 247, 257-259, Демел 221, Димитров, Антон П. 247, Димов Кире 155, Динеков, Петар 219, 256, Динков-Динката, Георги 34, 37, Добрила, Јурај 116, Доровски, Иван 203, 211, 212, Драганов, Петар 88, Драндар, Антон 51, 52, Друговац, Миодраг 107, Дучиќ, Јован 229,

Ѓаксон 29, 117, Ѓилас, Милован 237, Ѓорѓевиќ, Владан 80, Ѓорѓио 26, Ѓузепе 23, Ѓурковиќ, С. 28, Ѓурковска, Минка 259, Ѓурковска, Ратка 259, Ѓурковски, Александар 243, 245, 255, 259, 260, 285, 288, Ѓурковски, Стефан 243, 259,

Жинзифов, Рајко 19, 34, 97, 212,

Зајц, Иван пл. 21, Захариев, Иван 219, 221, Зоговиќ, Радован 238, Зографски, Данчо 47, 59, 72, 73, 75, 77, 82, 120, Зографски, Партение 7, 34, 92, 97, Ивановиќ, Максо 48, Ивановски, Гого 97, Илиева, Христијана 246, 286, 288, Ирби, Аделина П. 142, Иричек, Константин 91, Јагиќ, Ватрослав 87, 91, 110, Јакимов, Стефан 78, 79, Јакиќ, Антон 88, 110, Јанакиев, Сребро 150, Јанев, Георги 260, 288, Јастребов, Иван 140, Јоциќ, Светлана Христова 212, Јачев, Ристо Г. 212, Јашар-Настева, Оливера 109, 113, Јовановски, Благоја 70-72, 112, 113, Јовков, Арсени 152, 155, Јовков, Нико 155, Јосип Први, Фрањо 21, 117, Јосифовски-Питу, Кузман 238, Јотова, Донка 259, 260, 288, Каваева, Деспина 128-130, 132-136, 143, 146, 147, Казанкоф 23, Калоѓера 118, Калоѓера, Горан 21, 31, 38, 44-46, 59, 66, 71, 72, 84, 87, 92, 100, 108, 112-116, 122, 123, 125, 126, 128, 147, Кастелец, Миха 11,

Stoletni opstojbi

293

Капчев, Георги 46-52, 57, 58, 60-83, 94-97, 99, 112, 118, 120, 124, Капчев, Иван 61, Капчев, П. 201. Капчева, Ана 61, Капчева, Викторија 61, Капчева, Елена 61, Караѓорѓевиќ, Александар 227, Караманов, Ацо 150, 158, Каратеодоров, Васил 256, 260, 262, 263, 288, Караџов, М. 249, Карев, Никола 152, Карева, Евдокија 247, Каруцин, Крсто 245, Кацаров, Г. 259, Качиќ-Миошиќ, Андрија 88, 89, Китанчев, Трајко 34, Ковачев, Владимир 157, Козма од Галичник 87, Колишевски, Лазар 238, 239, Кондов, Бојан Т. 204, 251, 252, Конески, Блаже 101, Коњаров, Константин 155, 210, 243, 245, 256, 258, 286, 288, Копитар, Јернеј 11, 87, Костовски, Киро 228, Котева, Ѓурѓа 128, 142, 143, Крешиќ, Мијо 87, Крилов, Иван 38, 137, Крстевски, Гавросим 244, 250, 260, Крчовски, Јоаким 85, 97, 103, 136, 189, Куен 67, 78, Кукуљевиќ-Сакцински, Иван 44, 90, 93, 110, 118, Кухач, Фрањо 86, Куцера 78, Кучевишки, Н. 34,

Лазаревски-Цвајот, Јордан 236, Лапе, Љубен 51, 60, Левски, Васил 153, Лилиенберг, Абел де 118, Лобкович 23, Лукежиќ, Ирвин 31, 116, 126, Мазнеова, Цвета 128, 142, 143, Мажураниќ, Антон 90, 92, 109, 110, 114-116, Мажураниќ, Иван 95, 127, Мајски, Никола Киров 149, Македонски, Димитар В. 34, 97, Македонски, Кирил 237, Маларме 221, Манасиев-Вечерин, Кирил 154, Марковска, Филимена 238, Марковски, Венко 152, 223-232, 234-240, Мартиновиќ, Марко 7, Матановиќ 28, Матевска, Рената 288, Мачуковски, Венијамин 34, Мекензи, Џорџина М. 143, Мериме, Проспер 13, Метерлинг 221, Миклошиќ, Франц 18, 87, Миладинов, Димитрија 34, 35, 88, 97, 102, 110, 112, 114,128, 138, 142, Миладинов, Константин 30, 34, 86-90, 99, 102, 104-116, 129, 133, 268, Миладиновци 7, 48, 63, 86-88, 93, 96, 100, 101, 105, 112, 113, 115, 116, 126, 138, Милев, Гео 220-222, 260, Милер, Всевоволд 51, Милер, Карло 22, Милинковиќ, Теодор 28, Милошевиќ, Петар 63, 75,

Vasil Tocinovski

294

Миронска-Христовска, Валентина 83, 100, 101, Мирчев, Иван 213, 214, 216, 217, 221, 222, 260, Мисирков, Крсте Петков 62, 95-97, 99, 237, Михановиќ, Антун 85, 90, Младенов, Никола 251, Младеноски, Ранко 45, Могуш, Милан 112, Мојсова-Чепишевска, Весна 106, 107, 112, Мокров, Боро 48, 59, Молеров, Димитар Г. 155, Молеров, Кочо Г. 97, 157, 189, Мошин, Владимир 90, Мошински 67, 68, Мутафова, Фани Попова 218, Назор, Владимир 229, Неделковски, Коле 150, 157, 158, Некладова 26, Ненов, Асен 252, 287, Никола 79, 120, Настевски, Кирил 234-240, Настески, Владо 126, 231, Огњанов, Христо 243, Охридски, Климент 84, Павлиновиќ 118, Павлов, Тодор 232, Павловски, Борислав 109, 113, Павловски, Јован 59, Палаузов, Николај Христофоров 1, 12, Пановски, Доне 13, 20, Пантелеев, Димитар 214, 216, 217, 221, 222, Парач, Кајо 120, Пасков, Васил 189,

Патпови, Бр. 201, Пејчиновиќ, Кирил 85, 97, 103, 136, 189, Пеева, Костадина 247, Пенушлиски, Кирил 136, 137, 147, Петкович, Андреја Д. 20-31, 33-45, 92, 94, 99, 116-119, 123, 124, 126, 137, Петкович, Константин Д. 7-20, 22, 28, 30, 31, 34, 35, 37, 45, 92, 97, 99, 101, 118, 119, Петорвиќ, Богодар 24, Петровиќ, Божо 26, Петровиќ, Марија 25, Петровиќ, Милена 24, 25, Петровиќ, Милица 24, Петровиќ-Његош, Петар 28, 94, 117, 127, По, Едгар Алан 221, Поп Иванов, Цеко Стефанов 153, Поленаковиќ, Харалампие 19, 21, 51, 60, 84, 85, 88, 100, Полиќ, Матео 63, 75, Попов, Антон 157, Поповиќ, Јован Стерија 161, Поповиќ, Мишо 79, 120, Поп Стоилов, Антон 142, 186, Прерадовиќ, Петар 96, 97, 101, 110, Прличев, Григор 34, 37, 89, 97, 99, 127, 129, Пулевски, Ѓорѓија 34, Пуциќ, Медо 93, 110, 118, Радашевиќ, Симон 63, 75, Радиќ 06, Радиќ, Антун 66, Раздолов, Атанас 34, 46, 149, 153, 189, Разлаг, Радослав 9, 10,

Stoletni opstojbi

295

Раковски, Георги С. 44, Рацин, Кочо 48, 51, 60, 96, 101, 112, 120-126, 154, 155. 235, 238, Рачки, Фрањо 87, 110, Релковиќ, Антун Матија 90, Ристиќ, Десан 26, Ритовски, Блаже 225, 232, Ритер, А. Ф. 65, Робеви 89, Русалиев, Владимир 218, 221, Саздов, Томе 113, Сандански, Јане 151, 154, Свети Кирил и Методиј 15, 51, 53, 69, 84, 92, 114, 287, Светосан, Вуле 22, Сибил 24, Силјанов, Христо 232, Синаитски, Теодосиј 85, 97, Сирма, војвода 92, Сиќ, Иван 110, Скрудлов 23, Славјански, Димитриј 29, Славјански, Надин 29, 117, Сматракалев, Михаил 151, Смирнов, Атанас 250, 251, Смичиклас, Тоде 118, Спасов, Александар 7, 11, 13, 18, 20, 21, Спасов, Људмил 18, 19, 21, Спинчиќ, Вјекослав 63, 75. 79, Спространов, Евтим 34, 95, 99, 157, Срезневски, Виктор Иванович 17, 35, Стаев, Стојан 286, 288, Сталев, Георги 12, 20, 21, 107, 112, 113, Стаматов, Евгени 243, Стаматовски, Трајко 112, Стефанија, Драги 113,

Стојановиќ, Мирољуб М. 19, 21, 44, 45, 101, Стојанович, Натанаил 8, Стојевиќ, Милорад 225, 232, Стојков, Петар 46, 156, 187, 189, 191, 192, 196-198, 200, 201, Стојчевска-Антиќ, Вера 113, Стрезов, Јанаки 139, Стрезова, Арса 128, 139, 140, Сундечиќ, Јосип 93, 118, Талев, Димитар 232, 258, 259, Тахов, Наум 157, Топаловиќ 92, Тодоровски, Гане 13, 19, 21, 46, 59, 92, 101, 107, 126, 128, 129, 141, 146-148, 224, 232, Тодоровски, Томислав 50, Тортинац, Јурај 110, 113, Тоциновски, Васил 20, 21, 31, 32, 45, 71, 82, 1001, 126, 147, 212, 240, 285, 286, 288, Тошев, Пере 154, Трети, Александар 23, 27, Трновски, Симеон 247, Тушевски, Ванчо 12, 13, 17, 20, 45 Ќосев, Димитар 251, Ќуриќ, Мирко 110, 113, Умберто, С. М. И. 23, Урбанчиќ-Турнограјска, Јосипина 11-13, 15, 18, Фарцела, П. 28, Федорова, Марија 27, Фирфова, Рахилка 121, 122, Флеров, Јоан 106, Фурнаџиев, Никола 214, 215, 221, 222,

Vasil Tocinovski

296

Хајн 77, Ханка, Вацлав 13, Харамбашиќ, Аугуст 49, 50, 52, 63, 64, 75, 95, Хаџи Димов, Димо 46, Хаџи Константинов-Џинот, Јордан 34, 36, 37, 90, 97, 101, 103, Хаџи Панзов, Ганчо 156, Хаџи Христов, Иван 214, 216, 217, 221, 222, Хохолоушек, Прокоп 85, Хрусаков, Георги 250, Цанев, Георги 258, 259, Цанков, Драган 38, Цар, Борис 14, 15, Цар, Владимир 15, Цар, Симеон 15, Царица, Теодора 15, Цветковски, Радован П. 234, Цветкољубов, Методи 250, Цепенков, Марко 34, 144, Цепенкова, Зица 128, 144, 145, Цециќ, Винко 68, 71, 72,

Чаракчиев, Златко 251, 263, Чернодрински, Војдан 34, Чехов, Антон Павлович 161, 172, Чолаков, Васил 87, Чуповски, Димитрија 154, Чуповска-Сидоровска, Силвана 73, Шабариќ, Мато 110, Шапкарев, Кузман 34, 35, 89, 99, 139, Шатев, Павел 238, Шафариќ, Ј. 91, Шахов, Коста 34, 48, 50, 51, 189, Шеноа, Аугуст 86, 110, Шимиќ, А. Б. 227, Шишманов, Иван 91, Шолц, Антун 47-49, 51, 60, 62-64, 71, Штросмаер, Јосип Јурај 63, 72, 75, 77, 86, 88, 89, 99, 104-106, 110-112, 114, 118, Шубиќ, Никола 90, Шурдов-Ведров, Асен 156.

Stoletni opstojbi

297

СОДРЖИНА 1. Словенечките пријателства и акции на Константин Д. Петкович 7 Рускиот конзул Андреја Д. Петкович во Риека 21 Интелектуалниот европски профил на Андреја Д. Петкович 33 Хрватскиот период од животот и дејноста на Георги Капчев 46 Македонистичките ангажмани на Георги Ив. Капчев на страниците од загрепските весници Obzor и Hrvatska domovina 61 За некои нови сознајби од животот и дејноста на Георги Капчев 72 Хрватскиот илиризам и Македонците 83 Константин Миладинов втемелувач на македонско-хрватските книжевни и научни врски 102 Македонците и Риека 114 Женското поетско писмо на македонскиот 19. Век 127 Најголемата љубов Македонија – Илинден 148 Весели страници за Марваците 161 Раскажувачот Петар Стојков 187 Серафим Григоров прилог кон прашањето за дводомните автори 202 Книжевниот критичар и есеист Серафим Григоров 212 Венко Марковски на Голи Оток 222 Кон Голооточката приказна на Венко Марковски 232 2. Поетот со ангелско лице Серафим Григоров 241 Белешки 287 Показалец на лични имиња 291