Сэдэв: Улс төрийн бутралын үеийн монгол

буюу Монголын хаант улс

Э.Цэрэнбаатар

Монгол улсын түүхэн үечилэл ба нэршил

• Язгуурын Монгол овог аймаг, угсаатнууд түүхийн ороо бусгаа он цаг үеүдэд улс гэрээ засан төвхнүүлж 900 орчим жил гал голомтоо бадраасаар өнөөг хүрчээ

• Түүхийн энэхүү урт хугацаанд монгол улсыг түүхэнд дараах байдлаар нэрийдэж байлаа.

Хамаг Монгол улс1130-1206

• 1130-1206 оны хооронд ийнхүү нэрлэж байв

• Хабул хан 1130-1148• Амбагай хан 1148-1155• Хотул хан 1155-с 1158-

1160 оны орчим• Есүхэй баатар 1160-1171/

Хан өргөмжлөгдөөгүй /• Чингис хан 1189-1206

Их Монгол улс1206-1260

• 1206-1260 оны хоорондох үеийн ийн нэрлэв

• Энэ хооронд их сууринд суусан хаадыг далай их хаан гэнэ

• Чингис хаан 1206-1227 • Өгөөдэй хаан 1229-1241• Гүег хаан 1246-1248 • Мөнх хаан 1251-1259

Монголын Эзэнт гүрэн 1260-1368

• 1260 онд Тулуйн хүү Хубилай өөрийгөө их хаанд өргөмжилснөөр Монгол улс ийнхүү нэрлэгдэх болсон

• Хубилай хаан 1260-1294 • Өлзийттөмөр 1294-1307• Хайсан Хүлэг хаан 1308-1311 • Аюурбарбад Буянт хаан 1312-1320 • Шадбал Гэгээн хаан 1321-1324 • Есөнтөмөр хаан 1324-1328• Ашидхэв хаан 1328• Хүслэн хаан 1329 • Төв/Төгс/ төмөр хаан 1329-1332• Ринчинбал хаан 1332• Тогоонтөмөр хаан 1333-1368-1370Ийнхүү монголын эзэнт гүрнийг 108 жилийн хугацаанд 11 хаан төр барьжээ Чингис хаанаас Тогоонтөмөр хаан хүртэлх нийт 15 хааныг их хаад гэж түүхэнд

тэмдэглэсэн байна

Монголын хаант улс1370-1634

• 1370 онд Аюушридарь Билэгт хаан Хархорум хотод их сууринд сууснаас хойш 1634 онд Лигдэн хутагт хаан нас барах хүртэлх энэ үеийн ийнхүү нэрлэхээс гадна бас “ Бага хаадын үе “ ч гэж нэрлэдэг. Энэ хугацаанд 22 хаан төр барьсан байна.

Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн 1260-1368

• Цагаадайн хаант улс : 1221-1346• Өгөөдэйн хаант улс : 1268-1309 • Иль хаадын улс : 1256-1388• Монголын Юань улс : 1260-1270-1368• Алтан ордны улс : 1223-1481

• Миний үр сад торгон хувцас өмсөж, шавар гэрт амьдрах болсон тэр үед миний эзэнт гүрэн мөхөх болно.

•Чингис хаан

XIV-XVII зууны үеийн монголбуюу Улс төрийн бутралын үе

• 1300-д оны дунд үе гэхэд Монголын эзэнт гүрний салбар улсууд нь Юань гүрнээс бараг хамааралгүй тусгаар улс болон орших болов

• 1337 оноос эхлэн хүчээ авсан хятадын “Улаан алчууртны бослого 1368 онд Юань гүрнийг түлхэн унагав.

• Хүний нутгаас хөөгдсөн монгол ихэс дээдэс 100 жилийн дараа эх нутагтаа эргэн ирэв

• Бусад монгол улсад ч улс төрийн эргэлтүүд ойр ойрхон гарах болов

Эзэнт гүрний сарнил , задрал • Цагадайн улс : 1330-д оноос 2 хуваагдан хоорондоо

тэмцэлдсээр 1370 онд Төмөрт эзлэгдэн 1405 онд Доголон Төмөр хаан нас барснаар бүр мөсөн мөхөв.

• Өгөөдэйн хаант улс : Хайду хаан Аригбөх , Хубилай 2-н тэмцлийн үед хүчирхэгжиж Юань улстай 1268-1301 оны хооронд 40 удаа дайтаж улсаа хамгаалсан боловч 1309 онд Хайду хааны ач хүү Чабар Юань улсад зугтаж энэ улс мөхжээ.

• Иль хаадын улс : 1330-д оны үед Гадаад байдал нэн тогтворшүй болж хөрш улсууд болох Сири, Палестин, Египет, болон Алтан ордтой удаа дараалан их дайн хийж хүч нь суларсны хажуугаар Ираны гар урчууд , тариачид бослого гарган Иль хаан Тугатөмөрийг цаазалсан төрийн эрхийг авснаас хойш 1388 онд бүр мөсөн мөхжээ.

• Юань гүрэн :Дараах шалтгаанууд нөлөөлөв -Эрх баригчид эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж дотроо

хагаралтай байсан. 1312-1332 оны хооронд 20-хон жилд 7 хаан солигдсон

-Эдийн засаг хямарч ,байгалийн гамшигт нүүрлэж улс орныг хамарсан өлсгөлөнгөөр олон сая хүн үхсэн

-30 гаруй жил үргэлжилсэн бослого хөдөлгөөн улс даяар тархаж 1368 онд Мин улс байгуулагдсанаар Юань гүрэн мөхжээ.

• Алтан ордны улс : 1350-д оны үед тус улсад хаан ширээний төлөө тэмцэлдээн болж 1357-1381 оны хооронд 20 гаруй хаан солигдож улмаар 5 хант улс болон задарсан. Тус бүрдээ оршсоор 1481 онд бүр мөсөн мөхжээ.

• Ийнхүү Монголын эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард түмний эсэргүүцэл тэмцлээр түлхэгдэн унаж Ази , Европ дахь 200 гаруй жил үргэлжилсэн Монголын ноёрхол эцэс болжээ.

• 1370 онд Тогоонтөмөр хаан нас барж Монголын гал голомт Хар хорумд ирсэн боловч ахиц дэвшил бүү хэл 100 жилийн өмнөх ахуйдаа бүр түүнээс дор амьдрах болов.

• Монгол хаад ноёд эзэмшил газар нутгаа булаалдан дор дороо хаан болж улс орноо нэгтгэх нэгдсэн нэг үзэл санаа сарниж Бусад овог аймгууд салан тусгаарлах болсон

• Их хаан сонгох зарчим хэвээр байсан боловч эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл тасрахгүй байв

Билигт хаанаас Лигдэн хаан хүртэл 22 бага хаадын үе

Тогоонтөмөрөөс хойшхи хаадын зорилго нь Мин улсыг байлдан эзлэх явдал байлаа

Тухайлбал : 1372, 1373, 1380, 1388, 1392, 1410,1414, онуудад томоохон тулаан хийж ихэндээ монголчууд ялагдаж байв

Үүний хажуугаар 1388-1450-д он хүртэл Монгол хаад ширээнд удалгүй хорлогдон олон хаан солигдсон нь төрийн алтан аргамжааны бодлого алдагдаж эхлэв

Монгол нь 1400-д оны эхээр Халх монгол , Баруун Монгол /Ойрад/ гэсэн 2 хэсэгт хуваагдан хүч нь тарамдан хоорондоо олон удаа байлдсан байна. Халх монгол нь заримдаа Мин болон Ойрад 2-той зэрэг байлддаг байсан нь амжилтанд нь сөргөөр нөлөөлж байв . 1407, 1409,1412,1414/ Мин, Халх 2 хамтрав/, 1416,1428, 1439, 1440 онуудад Мин улстай байлдав .

1434 онд Ойрадын Тогоон тайш бүх Монголыг нэгтгэн Тогтабух,Адай хаан нарыг мэдэн 1439 он хүртэл улсыг захирч байв .Гэхдээ хаан суудалд суугаагүй .

Тогоон тайшийн хүү Эсэн эцгийн тайш хэргэмийг залгав . 1440-1455 оны хооронд төрийн бүх эрхийг атган 1449 онд Мин улсад довтлон ялж Ин Зун хааныг нь олзлов . 1452 онд Эсэн хаан болсноор Монголын хүч сэргэж байсан боловч

1. алтан ургын хүн бус тул, 2. Алтан ургийн олон ноёдыг хүйс тэмтэрсэн тул 1555

онд бусдад хороогдсон байна.Эсэн хаан алагдсанаар Ойрад, Монголын харилцаа улам

муудаж монголоо дахин нэгтгэх гэсэн оролдлого талаар болсон байна.

1467 он Мандуул хаан нас барав , 1470 он Баянмөнх жонон нас барснаар алтан ургын хүн бараг үлдээгүй байна.

Бутрал түр намжсан үе

1465 онд Мандухай Мандуулын хатан болсон .Энэ үед хатан 17 орчим настай байсан

1470 онд Баямөнхийн хүү 7 настай Батмөнхийг Даян хаанд өргөмжилж өөрөө 22 настайдаа хатан нь болжээ.

1470-1480 онуудад Хатан нь Их хааны нэрийн өмнөөс улс гэрийг удирдан байв

Мандухай хатан Даян хаанд 8 хүүхэд төрүүлж өгсний 3 удаа 2 ихэр төрүүлжээ.

1470-1417 оны хооронд бүх Монголыг нэгтгэн захирсан үе бол түүхэнд гар газар, хөл хөсөр үе буюу амар тайван үе гэж нэрлэж иржээ

Батмөнх даян хаан болон Мандухай цэцэн хатан нарын гэр бүл

Төрболд

Улсболд

Барсболд Алтан хан Хүү Цүлтэмцоож

Ёндонжамц 4-р

Далай

лам

Арсболд

Очир болд

Алчболд

Арболд

Дагавар охид Борогч

ин Ар

Эсигэ

40 түмэн Монгол , 4 түмэн Ойрад

• 1491 онд Даян хаан засаг захиргаандаа өөрчлөлт оруулан Монгол улсаа дараах байдлаар хуваасан байна.

• 1. Зүүн гурван түмэн / ар халх өвөр халх, цахар , урианхай /

• 2. Баруун гурван түмэн/ Түмэд, ордос, хорчин /

• 3. Дөрвөн ойрад/ цорос , дөрвөд, хошууд , торгууд буюу хойд /

• 1517 онд Даян хаан нас барснаар улс төр дахин хямарч эхлэв

• Даян хаан өөрийн 10 хүүдээ монгол нутгаа хуваан өгчээ. Тэдгээрээс отгон хүү Гэрсэнз жалайр хунтайжид Халх түмнээ өгөв . Гэрзэнзийг өөд болсон хойно 7 хүү нь газар нутгаа хувааж авав. Ийнхүү Халх 7 хошуу буй болов . Энэ 7 хошуу нь удалгүй Түшээт хан, Засагт хан, Цэцэн хан гэсэн 3 хант аймаг болон хувирлаа.

Барсболд Сайн алаг хаанаас Лигдэн Хутагт хаан хүртэлх монголын түүхийн үйл явдлын хураангуй

• 1517-1558 он хүртэл 4 хаан ор суусан боловч дотоод хагарал , тэмцлийг намжааж чадаагүй ба зарим томоохон ноёд өөртөө эрх ямба олгон хэргэм зэрэг зүүн хаантай дүйцэх болсон

• Тухайлбал Түмэдийн Алтан хан Мин улстай шууд харьцаж хэд хэдэн удаа байлдаж ялж байсан ба хот тосгодыг нь булаан авч өнөөгийн Хөх хотыг байгуулсан байна., Ойрад болон хөх нуурыг байлдан эзэлж байв.Улмаар шарын шашныг ихэд дэмжин төвдийн лам Содномжамцтай уулзан түүнд “Далай лам” хэмээх цол хайрласан байна. Ийнхүү Алтан ханы гуч хүү 4-р Далай лам болсон түүхтэй

• 1558-1593 төр барьсан Түмэн Засагт хаан Төв засгийн газар байгуулж халх түмнээ түр ч атугай нэгтгэсэн байна.

• 1593-1604 Буян цэцэн хаан нэгдмэл байдлыг хадгалж байсан боловч өвөр халхын салан тусгаарлах бодлого улам ширүүсэв

• 1604-1634 Цахарын Лигдэн хаан төр барьсан боловч нийт монголд хүлээн зөвшөөрөгдсөнгүй . Бүр 1630 онд Хорчин, Түмэд, Ордос , Юншээбүү зэрэг аймаг хамтран Лигдэн хааны эсрэг дайтав.

• Лигдэн хаан 1631 онд Түмэд, Хорчинг бут цохив

• Манж нар монгол зарим аймагтай нийлж Цахарыг довтлов

• 1632 онд Манжийн хаан өөрийн биеэр Лигдэн хаантай байлдав .

• 1634 онд Лигдэн хаан нас барав

• 1636 онд Өвөр халхын 16 аймаг манжид дагаар оров

• Мөн онд Манжийн хаан Абахай өөрийгөө Монголын хаанд өргөмжлөв

• Ийнхүү монголын ард түмэн их хаангүй болж , уйтгар , гуниг , харуусал дагуулсан 200 гаруй жилийг харь орны тугын дор өнгөрүүлсэн гашууг сургамжит түүх эхлэв