Üsküdar sıbyan mektepleri

Bir Müfettiflin DefterindenÜsküdar S›byan Mektepleri

fi . P I N A R Y A V U Z T Ü R KY›ld›z Teknik Üniversitesi

Bafll›ktan da anlafl›laca¤› üzere tebli¤, ‹stanbul s›byan mekteplerini teftifl etmeküzere vazifelendirilen bir müfettiflin kaleme ald›¤› eserdeki Üsküdar s›byanmekteplerini inceleyen bir çal›flmad›r. Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Kolek-siyonu’nda bulunan mukavva ciltli bordo pandizot bez kapl› bu eserin ismi“Mekatib-i Umumiye Talebesine Mahsus”tur.1 Teftifl notlar› 210x155 mm. ebat-lar›ndaki çizgili bir deftere Osmanl› Türkçesi’ndeki r›k’a yaz› türü kullan›larakyaz›lm›flt›r. Yazmada 1912-1913 y›l›nda teftifl edilen Suriçi, Eyüp, Galata, Bo¤a-ziçi, Üsküdar ve Kad›köy mekteplerinin her biri tek tek ele al›nm›fl, mektebin is-mi ve teftifl tarihinin yan› s›ra bu binalar›n mimari özellikleri, mekan organizas-yonlar› ve iflleyifl düzenleri, bak›m onar›m iflleri, kullan›ld›klar› ifllevler, moderne¤itimin getirdi¤i esaslar›n uygulan›fl›, ö¤retmen ve ö¤rencilerin nitelikleri, fi-nansal kaynaklar›, derslerin muhteviyat› gibi çeflitli konular üzerinde durul-mufltur. Doksan sekiz sayfal›k bu eserde iki yüzün üzerinde mektep vard›r ve bunlar›non sekizi Üsküdar’da bulunmaktad›r. Makalede sözü edilen on sekiz mektebin1913 y›l›ndaki mekansal ortanizasyonlar›n› inceledikten sonra mekteplerin va-k›f sistemindeki yerine de¤inilerek mektep personeli, ö¤retmen ve ö¤rencilerine¤itimleri, gelirleri, verilen dersler ve ders araç-gereçleri incelenecektir.

1913 Y›l›nda Üsküdar S›byan/‹btidai Mektepleri

Osmanl› Devleti’nde klasik dönem s›byan mektepleri bu makalenin s›n›rlar› da-hiline al›namayacak kadar genifl olmakla beraber 1913 senesine kadar s›byanmekteplerinden birkaç cümleyle bahsetmek yerinde olacakt›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

554

Tek bir birimden (dershaneden) oluflan ve dini e¤itimin a¤›rl›kta oldu¤u s›byanmektepleri ilk kez Sultan II. Mahmud döneminde 1824 tarihli bir fermanla eleal›nm›fl 1838, 1845, 1847, 1864 ve 1868 y›llar›nda Hatt-› humayun, rapor, nizam-nameler haz›rlanm›fl ancak teflebbüsler çocuklar›n okula devaml›l›¤›, ders müfre-dat› gibi benzer konular›n d›fl›na ç›kmam›fl; okul binalar›, ö¤retmen, maliye, e¤i-timin modernlefltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› meseleleri üzerinde durulmam›fl-t›r.2 ‹lk kez mevcut s›byan mekteplerinin yan› s›ra “usul-i cedid” üzere e¤itim ya-pacak mektepler tanzimat dönemi e¤itimcileri taraf›ndan 1873 y›l›ndan itibarenaç›lmaya bafllanm›fl, bu mekteplere ‹btidai Mektebi ismi verilmifltir3. Halk aras›n-da eski usulde e¤itime devam eden mekteplere s›byan mektebi denilmeye devamedilmiflse de bu tarihten itibaren resmi olarak “S›byan Mektebi” tabiri son bulmufl,yerini “Mekâtib-i ‹btidaiye”ye b›rakm›flt›r.4 Bu nedenle ele ald›¤›m›z Mekatib-iUmumiye Talebesine Mahsus isimli yazmada da mektepler ibtidai ismi ile an›l-m›flt›r. Art›k Mekteb-i ‹btidaiye’lerde ders araç gereçleri modern, hocalar gelenek-sel ders usulü yerine yeni yöntemlerle e¤itim veren kifliler olacakt›.5 1879 y›l›n›müteakib s›byan mekteplerinin yeni usule dönüfltürülmesi amac›yla çal›flmalarh›zland›r›lm›fl, haz›rlanan talimatnamelerin muhtevas›n› okul binalar›, ö¤retmen-ler, mali durum ve e¤itimin modernlefltirilmesi oluflturmufltur.6 Meflrutiyet döne-mine gelindi¤inde ise özellikle nitelikli ve çok say›da ö¤retmen yetifltirilmesi fik-ri ön plana ç›km›fl, 1868 y›l›nda Darulmuallimin, 1870’te Darulmuallimat isimlierkek ve k›z ö¤retmen okullar› aç›lm›flt›r. 1908 Temmuz’undan hemen sonra da‹stanbul’da s›byan mekteplerine ö¤retmen yetifltirmek amac›yla Darulmualli-min’den ibtidaiye k›sm› ayr›larak ba¤›ms›z bir okul haline getirilmifltir.7

Yar›m as›rdan fazla süren bu çabalar›n yans›malar› ‹stanbul’un en eski yerleflimbirimlerinden olan Üsküdar’da da görülmekteydi. Buradaki mekteplerin teftifli-ne 24 fiubat 1328/9 Mart 1913 tarihinde bafllanm›fl, ilk gün 4 mektep (Atik Val-de, Çinili, Rüstem Pafla ve Rumi Mehmed Pafla Mektepleri) kontrol edilmiflti.Müfettiflin verdi¤i bilgilere göre Atik Valde Mahallesi ‹maret Soka¤›’nda bulu-nan8 Atik Valde Mektebi kargir bir bina olup altm›fl ö¤rencinin okudu¤u olduk-ça büyük bir dershane ile bitifli¤inde muallim odas› ve “müfltemilat›-› saire”denibaretti. Yeni Mahalle civar›nda bulunan Çinili Mektebi ise kargir, fevkani birdershaneye sahipti ve biraz tamire ihtiyac› vard›. K›rk befl ö¤rencinin ders gör-dü¤ü yap›n›n alt›nda bir de su mahzeni bulunmaktayd›. Üsküdar’›n “MerkezMekteb-i ‹btidai”si olan Rüstem Pafla Mektebi ‹mrahor’dayd›9. Yap› kargir ikidershane, ahflap fevkani bir dershaneyle bir muallim odas›ndan ibaretti. Mektep“vakfiye-i saireye” nisbeten muntazam ve geliflmiflti. Ayr›ca arkada bahçesi var-d›. Yüz otuz kiflilik bu mektebin özelli¤i ikinci ve üçüncü s›n›flar›n farkl› ders-hanelerde ders görmesi ve muallimin ders saati ile paydos vakitlerini bir ç›ng›-rak ile haber vemesiydi. Üsküdar’da ilk kez görülen bu yeni uygulama müfettifltaraf›ndan da bir “terakki” telakki edilmiflti. Rumi Mehmed Pafla Mektebi ise Es-ki Hamam civar›nda Rumi Mehmed Pafla Cami bitifli¤indeydi.10 Fevkani ve kar-gir mektebin bir dershanesi ve alt›nda bir yemekhanesi vard›. Bir aral›k muha-cir iskan ettirilmiflse de bunlar teftifl tarihinden üç ay önce tahliye edilmiflti.

B ‹ R M Ü F E T T ‹ fi ‹ N D E F T E R ‹ N D E N Ü S K Ü D A R S I B Y A N M E K T E P L E R ‹

555

Mektep kapal›yd› ancak mualliminin ve merkez mualliminin verdi¤i bilgileregöre dersler mektebin yak›n›nda bir yerde devam etmekteydi.11

Ertesi gün yani 25 328 fiubat/10 Mart 1913 ve 6 Mart 1329/19 Mart 1913’te mü-fettifl Sultantepe’de Hesna Hatun Cami‘-i flerifi alt›nda12 bulunan Hesna HatunMektebi’ni teftifl etmiflti. ‹lk teftiflte 3 ayd›r kapal› oldu¤u ö¤renilen mektebin mu-allimine müracaat etmifl, mektebin aç›lmas› için giriflimde bulunmufltu. Yenile-nen ahflap mektep bir dershane ve bir muallim odas›ndan ibaretti. ‹kinci teftiflteise cami ve mektebin banisinin Hesna Hatun oldu¤u belirtilmekte, bu defa yap›-n›n iki dershaneli oldu¤u söylenmektedir.13 On iki ö¤rencinin e¤itim gördü¤ümektebin bahçesi olmamakla beraber yenilendi¤inden muntazam ve temizdi. Yine 6 Mart 1329/19 Mart 1913’te Tevfikiye ‹nas14 ile Tavafli Hasan A¤a Mektep-leri teftifl edilmiflti. Tevfikiye ‹nas (k›z) Mektebi Hesna Hatun Mahallesi civar›n-da Bülbüldere’deydi.15 Ahflap ve fevkani olan mektebin alt›nda bir kahvehane veah›r vard›. Kâbile Hafize Han›m taraf›ndan yapt›r›lan16 140 ö¤rencinin okudu¤u

Rüstempafla Mektebi


556

mektep biri büyük di¤eri küçük iki dershane ve bir muallim odas›ndan ibaretti.Tavafli Hasan A¤a Mektebi ise ‹nadiye’de17 olup ahflap ve fevkani bir dershane-si ile alt›nda bir yemekhaneden oluflmaktayd›. Yirmi ö¤rencili bu inas mektebi-nin her taraf› delik deflik oldu¤undan ciddi biçimde tamire muhtaçt›.Karacaahmet’te Aflç›bafl› mahallesinde bulunan18 Hac› Mustafa A¤a Mektebi/Sipahi-ler A¤as› el-Hac Mustafa A¤a Mektebi’nin 8 Mart 1329/21 Mart 1913 tarihinde fev-kani iki dershanesi ile alt›nda sebili vard›. Yirmi ö¤rencinin bulundu¤u inasa mah-sus ahflap mektebin dört taraf› ana caddeye bakt›¤›ndan bulundu¤u mahal bir ada-c›ktan ibaretti. Ayn› tarihte Cemaleddin Çavufl Mahallesi’nde Has›rc›lar mevkiindeyer alan19 Hac› Bedel Mustafa Efendi Mektebi de teftifl edilmiflti. Fevkani bir dersha-ne, bir aral›k ve alt›nda bir sofadan ibaret mektepte 40 ö¤renci okumaktayd›. Sözüedilen sofan›n bir k›sm› mahalle ahalisi taraf›ndan bekçi kulübesi yap›lm›flt›. 9 Mart 1329/22 Mart 1913 tarihinde Üsküdar’da Karacaahmet civar›nda SelimPafla Tafl›20 Caddesi’ndeki Debba¤ el-hac Ebubekir A¤a Mektebi 21 teftifl edilmifl-

Çinili Mektebi


557

ti. ‹nasa mahsus bu ahflap mektebin fevkani bir dershanesi vard› ve yetmifl birö¤renci okumaktayd›. Yemekhanesi de bulunan mektebin, döfleme tahtas› veduvarlar›n›n tamire ihtiyac› vard›. 14 May›s 1329/27 May›s 1913 tarihinde Nevfidan Hatun Mektebi ile Tafl Mektep(Mihrimah Sultan) teftifl edilmiflti. Bülbüldere’de Süleyman A¤a mahallesindeyer alan Nevfidan Hatun Mektebi22 ahflap ve fevkani bir odadan ibaret olmaklaberaber tamire muhtaç ve bofltu. ‹skele bafl›na yak›n ve Sultantepesi’nin önün-de bulunan Tafl Mektep (Mihrimah Sultan) ise gayet müstahkem, iki kubbe al-t›nda iki dershane ve bir tahtabofltan ibaretti. Teftifl edildi¤inde içinde muhaciraileleri meskundu. Tunus Ba¤›’nda23 80 ö¤rencili Esma Han Sultan Mektebi 21 May›s 1329/3 Hazi-ran 1913 tarihinde tamirdeydi. Ayazma isimli mahalde bulunan Ayazma (Sul-tan Mustafa Mektebi24) Mektebi ise 28 May›s 1329/3 Haziran 1913 y›l›nda k›s-men y›k›lm›fl durumdayd›. Bu nedenle Ayazma Mektebindeki dersler AyazmaCami‘-i fierifin mahfil k›sm›nda icra edilmekteydi. Ö¤renci say›s› da yetmiflti. 25 Eylül 1329/8 Ekim 1913’de teftifl edilen üç mektepten Valide-i Cedid Cami‘-ifierif’in harimindeki Valide-i Cedid Mektebi25 yirmi befl ö¤rencinin okudu¤ufevkani bir dershaneden ibaretti. Arpac›lar Kethüdas› ‹smail A¤a/Karakadi Mek-tebi de Üsküdar’›n Atlamatafl› civar›nda Selim A¤a Kütüphanesi ile Selim A¤aMektebinin yak›nlar›ndayd›. Ahflap olan bu mektebin fevkani genifl bir dersha-nesi olsa da yüzden fazla ö¤renci okudu¤undan hayli “kalabal›k ve kasvetli”ydi.Ayr›ca mektebin alt›nda bir nizam aral›k da vard›. Gülfem Hatun Mektebi26 iseyar› kargir tamire muhtaç bir bina olup alt kat›nda tuvalet ve üst kat›nda biriinasa mahsus olmak üzere iki dershaneden ibaretti. Üsküdar’da son teftifl edilen (29 Eylül1329/ 12 Ekim 1913) mektep ise Selim A¤aMektebiydi. Odalar› hakk›nda oldukça detayl› bilgi verilen bu mektebin afla¤›kat› tafll›k olup burada iki tuvalet, bir sofa, bir yemekhane ve bir hademe odas›bulunmaktayd›. K›smen kargir ve k›smen ahflap olan mektepteki dershane veodalar›n ölçüleri tablo 1’deki gibiydi: Tablo 1Selim A¤a Mektebi’nin Dershane ve Oda Ölçüleri

Fevkani k›sm›nda ise bir tuvalet ile küçük bir sofa yer almaktayd›. Ayr›ca k›s-men tamire ihtiyac› olan mektebin yemekhanesi 7,5x3 metre ebatlar›nda olupönünde bir miktar da bahçesi vard›.


558

Toparlayacak olursak Tablo 2’deki mahal listesinden de görülece¤i üzere Üs-küdar’daki s›byan mektepleri genellikle bir dershaneden ibaretti.27 Dört mek-tep iki, ikinci ve üçüncü s›n›flar›n ayr› ders gördü¤ü Rüstem Pafla Mektebi iseüç dershaneliydi. Di¤er mahallere gelince bunlar; muallim odas›, yemekhane,sofa, aral›k, tahtabofl, hademe odas›, su mahzeni, müfltemilat, bahçe, sebil vetuvaletten ibaretti. Bunlar›n yan› s›ra Selim A¤a Mektebi’nin ifllevini bileme-di¤imiz iki de “oda”s› bulunmaktayd›. Mektep yap›lar›n›n durumuna gelincebunlardan yedisinin tamire muhtaç oldu¤u görülmektedir. Ayr›ca AyazmaMektebi k›smen y›k›lm›fl, Esma Han Sultan Mektebi onar›mda, Rüstem Paflaile Hesna Hatun Mektepleri ise iyi durumdayd›.28 Kullan›lan yap› malzemesi-ne dikkat edildi¤inde mekteplerin yüzde ellisinin ahflap, yüzde otuz birininkargir ve yüzde on dokuzunun kargir ve ahflap olarak infla edildikleri görü-lür.29 Ö¤renci say›lar›n›n mekteplerin mekansal özellikleri ile birlikte zikredil-mesinin amac› ise dershanelerdeki kalabal›k hakk›nda bir fikir edinmektir.Buna göre tek dershaneli mektepte okuyan ö¤renci say›s› ortalama 35 civar›n-dayd›. Bir dershaneli mekteplerin en kalabal›¤› yüzden fazla ö¤rencinin oku-maya çal›flt›¤› Arpac›lar Kethüdas› ‹smail A¤a/Karakadi Mektebi, en az ö¤ren-cinin yer ald›¤› mektep ise on iki kiflilik mevcudu ile Hesna Hatun Mektebiy-di.30

Tablo 2Mekteplerin Mahal Listesi


559

Tablo 3Mektep Binalar›n›n Durumu

Tablo 4Mekteplerin Yap›m Türü Analizi


560

Tablo 5Mekteplerdeki Dershane ve Ö¤renci Say›s›Vak›f Olarak Üsküdar S›byan Mektepleri

Osmanl› Devleti’nde pek çok müessesede oldu¤u gibi s›byan mektepleri de va-k›f olarak kurulan toplumsal yap›lard›. Bir kiflinin menkul veya gayr-i menkulü-nü dini, hayri veya sosyal bir amaçla toplumun yarar›na tahsis etti¤i vak›f siste-mi sayesinde e¤itim hizmetleri de fertler taraf›ndan karfl›lanm›flt›r.31 Vak›flar›nda¤›n›k bir halde bulunmas› zamanla yolsuzluklara yol açt›¤›ndan bunlar›n tekbir elde toplanmas› amac›yla Evkaf-› Humayun Nezareti kurulmufl,32 bu nezaretsekiz müstesna vakf›n d›fl›nda tüm vak›flar›n nezaret görevini üstlenmifltir. Böy-lece Nezaret; kurucusunun soyundan gelen mütevelliler33 taraf›ndan yürütülenvak›flar›n (Evkaf-› Mülhaka) tek yetkili idarecisi, devlet taraf›ndan yönetilen va-k›flar›n (Evkaf-› Mazbuta) ise hem mütevellisi hem de naz›r› olmufltur.34

Vak›flar aras›ndaki bu fark mekteplerdeki personelin maafl›na da yans›maktay-d›. Mülhak olan mektepler ve çal›flanlar›n›n masraflar› evkaftan sa¤lan›rkenmazbut mekteplerin giderleri mütevelli taraf›ndan karfl›lanmaktayd›. Ancak Üs-küdar’da görüyoruz ki mülhak mekteplerin giderleri karfl›lsan(a)mamakta, gö-revliler maafllar›n› alamamaktayd›. Bu mekteplerdeki muallimler de geçimlerini“ücret-i tedrisiye” yolu ile yahut mektebe tahsis edilen mülklerin kira gelirindentemin etmekteydi. Üsküdar’da 1913 y›l›nda bu tür mekteplerin (mülhak) say›s›alt›, mazbut olanlar›n say›s› yediydi. Befl mektebin vak›f türü ise belirtilmemifl-tir35.


561

Tablo 6Mekteplerin Vak›f Türü ve Personel Maafl›

Not: 1-Evkaf-› Mazbutadan olan Rüstem Pafla Mektebinde Muallim-i Evvelin d›fl›ndaüç muallim daha vaizfeli olmakla beraber maafllar› muallim-i evvel taraf›ndanücret-i tedrisiye ile temin edilmektedir.2-Rumi Mehmed Pafla Mektebi, Muallim-i Evvelinin vazifesi bafl›nda durmad›-¤›ndan bofltur.3-K›rm›z› ile iflaretli vak›f türleri yazmada bulunmay›p, verilerden yola ç›k›larakyaz›lm›flt›r.

Personel

Klasik dönem Osmanl› Devleti’nde s›byan mekteplerinin geliflmifl bir personelsay›s› yoktu. Genellikle mektepte bir hoca (muallim), gelirine göre de¤iflmekleberaber birer kalfa ve bevvab (hademe) bulunurdu. Muallimler ço¤unlukla medrese mezunu olurdu. Özellikle daha Fatih zaman›n-da ilkokullara ö¤retmen olacak ö¤renciler için Sahn-› Seman ve Eyüp medrese-lerinde ayr› dersler konulmuflsa da sonradan bu dersler ihmal edilmifl, medresemezunu olan herkes muallim olabilmifltir. K›z mekteplerinde ise Subha-i S›byanve Tuhfe-i Vehbi gibi risaleleri hususi olarak okuyan yafll› kad›nlar muallimelikyapm›fllard›r36. Kalfalara gelince bunlar bir kaç hatim indirmifl kabiliyetli ö¤ren-ciler aras›ndan seçilir, hocan›n yard›mc›s› konumundaki kiflilerdi. Bir s›n›ftabirden fazla da bulunabilen kalfalar ö¤rencilerin dersleri ile ilgilenir, ödevleriniezberlemelerinde yard›mc› olurdu.37 Mekteplerde hoca ve kalfan›n yan› s›ra yeralan bir di¤er görevli bevvab (hademe) idi.38 Bu zat sabahlar› mektebi açar,

562

etraf›n temizli¤i ile ilgilenir, su temin eder, bahçenin bak›m›n› üstlenir, çocuk-lar› her sabah evlerinden al›rd›.39

XIX. yüzy›l›n ikinci çeyre¤inden itibaren s›byan mekteplerinin sorunlar› üzerin-de durulurken ilk kez 1838 tarihli bir lay›ha ile yetersiz olduklar› tespit edilen mu-allimlerin görevlerine son verilece¤i bildirilmifltir.40 1868 y›l›nda ise her medresemezununun muallim olmas›n› engellemek amac›yla s›byan mektepleri muallimli-¤i için “Darulmuallimin-i S›byan” isimli özel bir erkek ö¤retmen okulu aç›lm›flhatta 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile ancak bu okuldan mezunolanlar›n s›byan mekteplerine hoca olabilecekleri esas› getirilmifltir.41 Kad›n mu-allimlerin yetiflmesi için de 1870 y›l›nda Sultanahmet’teki bir konakta, s›byan verüfldiye flubeleri bulunan “Darulmuallimat” isimli k›z ö¤retmen okulu aç›lm›flt›r.Bu okulunun s›byan flubesinde mebadi-i ulum-› diniyye, kavaid-i lisan-› Osmanive kitabet, usul-i talim, her cemaatin kendi dili, risale-i ahlak, hesap ve defter tut-ma, tarih-i Osmani ve co¤rafya, malumat-› nafia, musiki, dikifl ve nak›fl dersleriokutulmufltur. 1910-1911 ders y›l›nda Fatih Çarflamba’da yat›l› olarak aç›lan okulertesi sene Çapa’daki Dervifl Pafla kona¤›na tafl›nm›flt›r.42

Derslerin zamanla artmas›, dini e¤itimin yan› s›ra sosyal ve fen bilimlerinin deçocuklara ö¤retilmesi personel kadrosunda özellikle muallimlere ihtiyac› bera-berinde getirmifltir. Mekteplerde art›k tek muallim de¤il hiyerarfli s›ras›na43 gö-re muallim-i evvel (bafl ö¤retmen), muallim-i sani (ikinci ö¤retmen) kimi zamanmuallim-i salis (üçüncü ö¤retmen) hat muallimi gibi birden fazla e¤itimci dersvermifltir. Sözü edilen geliflmeleri 1913 y›l› Üsküdar’›ndaki mekteplerde de takip etmekmümkündür. Art›k birden fazla muallim Üsküdar mekteplerinde ders vermektey-di. Üstelik muallim-i evvel, sani ve salis’in yan› s›ra üç mektebe hat muallimi deatanm›flt› ve bayan muallimlerin say›s› erkek muallimlerin yar›s›na ulaflm›flt›. Ay-r›ca tayinlerde ö¤retmen okullar›ndan mezun olmayan ve medresede e¤itim gö-renlere de dikkat edilmifl, ehliyetname, itimadname, musaddak gibi gerekli belge-leri temin edenlere muallimlik yetkisi verilmifltir.44 Kalfa ve hademe gibi di¤erpersonele gelince bunlar›n yaln›zca birkaç mektepte çal›flt›klar› görülür. Birer kal-fa El-hac Ebubekir A¤a ile Esma Han Sultan mektebinde hademeler ise Tevfikiye,Hac› Mustafa A¤a, Ayazma ve Valide-i Cedid mekteplerinde çal›flmaktayd›.45

Tablo 7Muallimlerin Mezuniyet ve ‹zin Belgesi Durumu

Tablo 8Üsküdar Mekteplerindeki Bayan-Erkek Muallim Da¤›l›m›

Dersler

Tanzimattan önce mekteplerin ders program› flehir, kasaba, köylere göre farkl›-l›klar gösterdi¤i gibi vakfiye flartlar›na, dönemlere, hocalara göre de de¤iflebil-mekteydi. Yine de namaz sureleri, dualar› düzgün okunacak derecede Kur’ân-›Kerîm okuma ve tecvid46 bilgisi, ilmihal ö¤retimi, namaz›n k›l›n›fl› gibi dini bil-gilerin yan› s›ra tekbir, salavat, ilahi gibi dini musiki e¤itimi verilir, k›sacas› dersprogram›n›n esas›n› Kur’ân-› Kerîm teflkil ederdi.47 Ders saatleri de düzenli ol-may›p sabah erkenden aç›lan mektepler ikindiye kadar devam ederdi. Tenefüsyoktu. Tek ders aras› ö¤le ezan›nda verilirdi.48


564

S›byan mekteplerindeki ders müfredat› II. Mahmud döneminden itibaren ele al›n-m›flsa da müfredat içeri¤inin zenginlefltirilmesi XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan iti-baren bafllam›flt›r. Örne¤in 1873-1890 y›llar› aras›nda tahsil süresi 4 y›l olan s›byanmekteplerinin ders müfredat› flu flekilde belirlenmiflti: Elifba, Kur’ân-› Kerîm, K›râ-at-› Türkiye, ‹lmihal, Malumat-› ‹btidaiye, Tadad ve Terkim, Hatt-› Sülüs, Tecvid,Sarf-› Osmani, Hesab, Sülüs ve Nesih, Co¤rafya, Tarih, Kavâid-i ‹mlâ, Hatt-› R›k’a.49

1319/1901-1902 y›l›nda ise s›byan mekteplerinin program›nda yer alan dersleri;Elifba, Kur’ân-› Kerîm, Tecvid, ‹lmihal, Ahlâk, Sarf-› Osmani, ‹mlâ, K›râat, Mülah-has Tarih-i Osmani, Muhtasar Co¤rafya-i Osmani, Hesap, Hüsn-i Hat oluflturmufl-tur.50 Böylece dini bilgilerin yan› s›ra ders müfredat›na dahil edilen hesap, yaz›, ta-rih, co¤rafya gibi derslerle çocuklar›n en az›ndan s›byan mektebini bitirdiklerindegünlük ihtiyaçlar›n› karfl›layabilecek bilgi birikimine sahip olmalar› istenmifltir.XX. yüzy›l›n bafl›na gelindi¤inde mekteplerin ders süreleri ve teneffüslerinde belir-lenmifl çerçeveler görülmektedir. Buna göre bir veya iki muallim taraf›ndan idareedilen mekteplerde her ders yar›m saat ifllemekte ancak ikiden fazla muallimi olanmekteplerde ders ve teneffüs süreleri bu duruma göre ayarlanmaktayd›.51

Üsküdar’daki mekteplerin ders müfredat›na gelince bu konuya dair malumat›-m›z az olmakla beraber Kur’ân-› Kerîm ve Ulûm-› Diniyye dersleri ile bunlar›nd›fl›nda derslerin ifllendi¤ini, hesap ve imlan›n tedris edildi¤ini biliyoruz. Örne-¤in Atik Valde mektebinde Kur’ân-› Kerîm ve Ulûm-› Diniyye d›fl›ndaki dersler

Yeni ValideCamii Mektebi


565

gevflek, Çinili mektebinde dersler vasat derecede, Rüstem Pafla’da ise oldukçamükemmeldi. Gayet temiz oldu¤una vurgu yap›lan el-Hac Ebubekir A¤a mekte-bindeki muallim ise, merakl› çocuklar›n e¤itimine ayr›ca ihtimam etmekteydi.Ders süreleri konusundaki uygulaman›n ise Rüstem Pafla mektebinde gerçeklefl-ti¤i görülmektedir. Bu mektepte ders ve tenefüs vakitlerinin bir ç›ng›rakla haberverilmesi, dershanelerin s›n›flara göre taksim edilmesi Tanzimat’tan itibaren sü-regelen geliflmelerinin Üsküdar’da uyguland›¤›n›n bir göstergesidir.

Mekteplerin Gelirleri ve Ders Araç Gereçleri

Ders araç gereçleri aras›nda yer alacak siyah tafl tahta denilen üzerine yaz› yaz›-lan levhalar›n okullara gönderilece¤i ilk defa 1847 tarihli bir talimatta yer alm›fl-t›r. Yaz›n›n ders müfredat›nda yer almas›yla yaz› malzemeleri de (ka¤›t üzerineyazmak için divit denilen pirinçten kalemlik, içinde iki kam›fl kalem, mürekkephokkas›) mekteplere götürülmeye bafllanm›flt›r. Bunlar e¤itimdeki yenileflme dö-nemine kadar s›byan mekteplerinin de temel araç ve gereçleri olmufltur. Yeni-leflme dönemi yani 1873’ten itibaren de ibtidai mekteplere s›ra, masa, kara tah-ta, harita gibi ders araçlar› girmeye bafllam›flt›r.52

Yeni tarzdaki e¤itimin bir nevi göstergesi olan s›ra tahtalar› müfettiflin üzerindeönemle durdu¤u konular aras›ndayd›. Örne¤in yeni tarzda s›ralar›n eksik oldu-¤u el-Hac Ebubekir A¤a Mektebi’nde çocuklar halen flilte üzerinde oturmaktay-d›. Valide-i Cedid Mektebi’nde de hiç yeni s›ra yoktu. Yine ayn› flekilde GülfemHatun Mektebi’nde de ö¤renciler eski usul s›ralarda ders ifllemekteydi. Esma

Üsküdar s›byan mektepleri


566

Han Sultan Mektebi’nin ise 10 adet s›raya ihtiyac› vard›. Klasik dönemde has›rdöfleli zeminde minder üzerinde oturan ve rahlelerde çal›flt›¤›n› bildi¤imiz ço-cuklar›n art›k yeni tarzda üretilen tahtalarda oturmas›, mekteplerin bu eksikle-rinin giderilmesi istenmektedir. Son olarak flunu söyleyebiliriz ki, Osmanl› Devleti’nin modernleflme çabalar›s›byan mektepleri özelinde XIX. Yüzy›l›n ikinci çeyre¤inden itibaren bafllam›fl,Cumhuriyet’in kurulufluna de¤in modern ihtiyaçlara cevap verecek tarzda yeni-lenmeye çal›fl›lm›flt›r. Ancak küçük mekanlar› dolay›s›yla büyük ölçekli okulla-r›n önem kazanmas› bu mekteplerin zamanla önce at›l sonra yok olmas›na yolaçm›flt›r. Ayn› ak›beti yaflayan Üsküdar’daki s›byan mekteplerinden de günü-müze yaln›zca yedisi ulaflabilmifltir. Bunlardan ifllevsel olarak yine e¤itim ama-c›yla kullan›lan Ayazma ve Selim A¤a Mektepleri günün ihtiyaçlar›na cevap ve-recek tarzda yeniden infla edilmifllerdir. Çinili ve Mihrimah Sultan Mektepleriyap›sal özelliklerini korumakla beraber çocuk kütüphanesi olarak faydalan›lanyap›lar olmufllard›r. Rüstem Pafla mektebi yeniden restore ettirilerek vak›f ola-rak tahsis edilmifl, Atik Valide ile Valde-i Cedid mektepleri ise bofl durmakla be-raber ayakta kalabilen mektepler aras›nda yer alm›fllard›r.

D‹PNOTLAR

1 Eser Kütüphane Katalo¤u’nda “‹stanbul S›byan Mektepleri Hakk›nda” ismi ile kay›tl›d›r.2 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri E¤itim Sistemi, Ankara 1991, 60-65.3 Usul-i cedid üzere aç›lan ilk mektep Nuruosmaniye Cami’ndeki kargir bir binadad›r. 4 Ziya Kaz›c›, Osmanl›’da E¤itim Ö¤retim, ‹stanbul 2004, 105.5 Yücel Geliflli, “Osmanl› ‹lkö¤retim Kurumlar›ndan S›byan Mektepleri (Kuruluflu, Geliflimi ve Dönüflü-mü)”, Türkler, XXV, 36.6 Kodaman, a.g.e., 67-74.

Mekatib-i Umumiye Talebesine Mahsus adl› yazman›n d›fl kapa¤› ve ilk sayfas›


567

7 Yahya Akyüz, Türk E¤itim Tarihi, ‹stanbul 1994, 241. 8 Günümüze ulaflan mektep Kartal Baba Caddesi ile Valide ‹mareti Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. 9 Mektep bugün Do¤anc›lar Caddesi ile Haf›z Ali Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir.10 Rum Mehmed Pafla Mektebi, Medrese Soka¤› olan bugünkü Eflref Saat Soka¤›’na aç›lan cami avlu ka-p›s›n›n üzerindeydi ve sa¤ taraf›nda Rum Mehmet Pafla Medresesi vard›. (Mehmet Nermi Haskan, Yüz-y›llar Boyu Üsküdar, ‹stanbul 2001, 923.)11 Bugün yerinde ahflap üzerine s›val› bir meflruta binas› bulunan mektep Üsküdar’da yapt›r›lan ilk mekteptir. 12 Günümüze ulaflamayan mektep Hac› Hesna Cami Soka¤›’ndayd›. Cami ve mektep 1307/1889-1890 ta-rihinde yanm›fl ve 1318/1900-1901 y›l›nda fevkani olarak yapt›r›lm›flt›r. 1957 tarihinde yap›n›n yenilen-mesi s›ras›nda cami tek katl› olarak infla olunmufl, meflruta olarak kullan›lan mektep ise ortadan kald›-r›lm›flt›r. (Haskan, a.g.e., II, 911.)13 Muhtemelen muallim odas› dershaneye tahvil edilmiflti. 14 Mektep Fevziye Mektebi olarak da bilinmektedir. 15 Feyziye Cami’nin sa¤ taraf›nda bulunan mektep günümüze ulaflmam›flt›r. Cami Bülbüldere-Ba¤larba-fl› yolu ile Selanikliler Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve köfle bafl›ndad›r. (Haskan, a.g.e., 199, 908.)16 Mektep, Ebe Hafize Han›m’›n vasiyeti üzerine 1300/1882 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. 1925 y›l›nda ma-mur olan yap› 1930-35 tarihlerinde yok olmufltur. (Haskan, a.g.e., II, 908.)17 ‹nadiye Mektebi olarak da bilinen bu yap›, ‹nadiye Mektebi Soka¤› üzerinde ve Tavafli Hasan A¤a Ca-mi önünde, avlunun soka¤a aç›lan kap›s›n›n sol taraf›nda, flimdiki meflrutan›n yerinde idi. Mektebin ba-nisi ve infla tarihi belli de¤ildir. (Haskan, a.g.e., 928.)18 Günümüze ulaflamayan mektepler aras›nda yer alan Hac› Mustafa A¤a Mektebi Hadikatü’l Cevami‘yazar› Ayvansarayî’ye göre “Aflç›bafl› Pervane Mehmed A¤a’n›n mahallesinde Attar Ali Pafla’n›n dükka-n› köflesinde” olup buras› eski ismi Kuyubafl› olan flimdiki Kap›a¤as› mevkiinde ve ‹nadiye Cami Soka-¤› ile Aflç›bafl› Mektebi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesinde ve Aflç›bafl› Cami’ninyan›ndayd›. (Haskan, a.g.e., 919.)19 Hac› Bedel ad›ndaki bir hay›rseverin yapt›rd›¤› mektep Hayreddin Çavufl Cami ile fiehzade Numan’›n1141/1728-29 tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u çeflmenin yan taraf›nda, Ferah Soka¤› ile Beygirciler Soka-¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. (Haskan, a.g.e., 911.)20 Benderli Mehmet Selim S›rr› Pafla ad›na ailesi taraf›ndan paflan›n Büyük Selim Pafla Caddesi ile Gün-do¤umu Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve yüksek bir set üzerinde bulunan mezarl›¤›na dikilen kal›n, si-lindir fleklindeki mermer bir hat›ra tafl› nedeniyle cadde 1913 y›l›nda bu isimle an›lmaktayd›.(http://tr.wikipedia.org/wiki/Benderli_Mehmed_Selim_S›rr›_Pafla.)21 Günümüze ulaflamayan mektep Büyük Selim Pafla Caddesi üzerinde Kurban Nasuh Cami’nin k›ble yö-nünde, fiehzade Abdülhamid’in 1141/1728-29 tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u çeflmenin sa¤ taraf›nda ve Bü-yük Selim Pafla Caddesi ile Tabaklar Cami Soka¤›’n›n birleflti¤i köfledeydi. Debba¤lar Mektebi, Debba¤Bekir A¤a Mektebi ad› ile de bilinen bu ahflap yap› 1950 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. (Haskan, a.g.e., 906.)22 Günümüze ulaflamayan mektep Feyziye Cami yak›nlar›ndayd›. II. Mahmud’un Baflkad›n› NevfidanHatun tarf›ndan yapt›r›lan ve infla tarihi bilinmeyen mektebin vaziyeti 1924 y›l›na kadar bak›ml›yd›.(Haskan, a.g.e., 921.) 23 Günümüze ulaflamayan mektep Tunusba¤› Caddesi, Yeni ‹nadiye Mescidi Soka¤› üzerinde ve BaliÇavufl Mescidi’nin karfl›s›ndayd›. (Haskan, a.g.e., 907.)24 Muhtemelen Sultan III. Mustafa’n›n padiflahl›¤› zaman›nda yapt›r›ld›¤›ndan mektep bu isimle de an›l-maktayd›. Mektep Ayazma Cami’nin k›blesi taraf›nda ve Ressam Ali R›za Bey Soka¤› ile Mehmet PaflaDe¤irmeni Soka¤› aras›ndad›r. Ayazma Cami ile ayn› zamanda yap›lm›flt›r. 29 ayda tamamlanan mekte-bin inflaat›na 19 Zilhicce 1171/4 A¤ustos 1758 tarihinde büyük bir merasim ile bafllanm›fl ve 1174 sene-si Cemazielahiresinin sonlar›nda/1761 y›l› ocak ay›n›n sonlar› bitirilmifltir. Mektep 156 sene s›byan oku-lu olarak vazife gördükten sonra y›kt›r›larak yerine flimdiki bina yap›lm›flt›r. (Haskan, a.g.e., 901-902.)25 Gülnufl Emetullah Valide Sultan taraf›ndan yapt›r›lan mektep Yeni Valide Cami avlusunun bat› ta-raf›ndaki kap›s› üstündedir.


568

26 Mektep, Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nde Davut Pafla Cami’nin karfl›s›nda Gülfem Hatun türbesininbitifli¤indeydi. 1941 y›l›nda arsa haline gelen mektep ve türbenin yerine daha sonra k›smen DenizcilikBankas› infla edilmiflti. (‹brahim Hakk› Konyal›, Üsküdar Tarihi II, ‹stanbul 1977, 309.)27 bk. Tablo 228 Bkz Tablo 329 Esma Han Sultan ve Ayazma Mekteplerinin yap›m türleri bilinmedi¤inden analizin d›fl›nda b›rak›l-m›flt›r. Sekizi ahflap, befli kargir, üçü kargir ve ahflap olarak infla edilen yap›lar›n analizi için bk. Tablo 4.30 bk. Tablo 531 Bahaeddin Yediy›ld›z, “Vak›f”, ‹slam Ansiklopedisi, XIII, 154, Akyüz, a.g.e., 95.32 Nezaretin kuruluflu için 1826 y›l›ndan biraz önceki tarih verilmektedir. (Nazif Öztürk, “Evkaf-› Hu-mayun Nezareti”, D‹A, XI, 522.)33 Vak›f ifllerini vakfiye flartlar› ve fler’i hükümlere göre yönetmek üzere tayin olunan kiflilere mütevel-li denirdi. Mütevellilerin hesaplar›n› gören, vak›f flartlar›n› hakk›yla yerine getirmesi için uyaran, göre-vini yerine getirmedi¤i takdirde azlederek bir baflkas›n› yerine tayin etmek kad›n›n görevi idi. 19. yüz-y›lda vak›flar› tek bir merkezde toplamak amac›yla kurulan Evkaf Nezareti bu görevi üstlenmifltir.(Mehmet Zeki Pakal›n, Mütevelli, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, II, 640.)34 Nazif Öztürk, a.g.e., 522-523.35 Mekteplerin vak›f türü için bk. Tablo 636 Cahit Baltac›, “E¤itim Sistemi” Osmanl› Dünyay› Nas›l Yönetti: Devlet yönetimi, ‹ktisat, Askeri Teflki-lat, E¤itim Sistemi, Gündelik Hayat, ‹stanbul (t.y), 246.37 Geliflli, a.g.e., 39.38 Arapça bir kelime olan bevvab kap›, kap› bekçisi anlam›na gelmekteydi. (Mehmet Zeki Pakal›n, “Bev-vab”, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, I, 212.)39 ‹smail Kara-Ali Birinci, Bir E¤itim Tasavvuru Olarak Mahalle/S›byan Mektepleri, ‹stanbul 2005, 11, 40 Necdet Sakao¤lu, “Darülmuallimin”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, II, 568. 41 Baltac›, a.g.e., 246.42 Cemil Öztürk, “Darulmuallimat”, D‹A, VIII, 550.43 Bu hiyerarfli maafllara da yans›maktayd›. 44 bk. Tablo 7.45 bk. Tablo 8.46 Tecvid, Kur’ân-› Kerîm’i her harfinin hakk›n› vererek güzel okumad›r. (Hasan Hüseyin Varol, Kara-bafl Tecvidi, y.y, 1996, 21.)47 ‹smail Kara-Ali Birinci, a.g.e., 12.48 Mehmet Zeki Pakal›n, “S›byan Mektebi”, a.g.e., III, 202.49 Geliflli, a.g.e., 40.50 Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye: 1319/1901.51 Kodaman, a.g.e., 64.52 Geliflli, a.g.e., 42.

Üsküdar sıbyan mektepleri

Documents