Üsküdar nahiyesi köyleri

XV- XVII. Yzyllarda skdar NahiyesiKylerinde Sosyal ve ktisad Hayat

Y R D . D O . D R . M . H A N E F B O S T A NMarmara niversitesi

Bu yaz Osmanl sosyal ve iktisad tarihinin temel kaynak serilerinin bandagelen Tahrir Defterlerine dayal olarak XV-XVII. yzyllarda skdar merkezlinhiye denilen idar blgenin toplumsal ve ekonomik durumunu ortaya koymakzere hazrlanmtr. stanbulun karsnda bir bakma stanbulun Anadoluyzn oluturan skdarn gerekten bu hususiyete sahip bulunup bulun-mad suali bu yaznn ana temasn tekil etmektedir. Trklerin stanbulu ilkgrd yer olan skdarn Osmanl idaresi altnda kazand yeni terkibinmahiyeti sz konusu kaynaklarn erevesinde phesiz nemli bir yere sahiptir.Bu bakmdan ele alnan konu, idar durumun zelliinin tespitinin ardndan ky-lerin durumunu, sosyal ve iktisad hayatn niteliini incelemeyi hedeflemektedir.XV-XVII. yzyllarda idar-asker ynden skdar, Kocaeli (znikmit-zmit) sancanabal Gebze kazas iinde yer almaktadr. dari-kazai ynden skdar kadlnabaldr. skdar kadl be naiplikten olumaktadr ki, bu naipliklerden biri deskdar nahiyesi naipliidir. 1513-1520 tarihlerine ait kaytlar ihtiva eden 1 Numaralve 1521-1524 (h. 927-930) tarihli sicil kaytlarn ieren 3 Numaral skdar eriyyeSicillerine gre; skdar naibine tayin edilen kylerin says 18 adettir. Bu kylerunlardr: Samandra, Soanlk, Viranky, Yakack, Nerdubanlu, Kk Tutulu, Reisl(2 ky), Yenice, Ksklu, engelky, stavroz, Heregedun (Kadky), Kuzguncuk, Kartal,Babyk, Karamanlu, Salihl.1 Ancak bu 18 ky iinde sralanmayan Bulgurlu,amlca, Ilsuluk ve Maltepe kylerinin de skdar nahiyesine tbi olduu anlalmak-tadr.2 skdar merkezi yaknnda bulunan brahim Aa Zaviyesi3 ayr bir yerleimbirimi olarak ele alnmtr. Ariv kaytlarnda geen skdar nahiyesine tbi yerleimyerlerinden Bykbalu ky; Maltepe ilesine tbi bugnk Babyk semtinde,enger veya engel eklinde kaydedilen iskn birimi bugnk engelky veevresinde, stavroz ky bugnk Beylerbeyi ve Kuzguncukda, Yenice ky ise

S K D A R S E M P O Z Y U M U V I

366

Gksu Deresinin skdar tarafnda yer alan bugnk Kandilli ve Yeniky evresinde4,Viranky bugnk Erenky ve erenky semtlerinin evreledii alanda yer almak-tayd. Salihlu (Kksulu) ky Samandra dolaylarnda5, Reisl ky de amlcayayakn bir yerdeydi.6 brahim Aa Zaviyesi, Karacaahmet mezarl ile Kadkyarasndaki Ayrlk emesinin bulunduu alanda yer alan brahim Aa ayrsemtinde bulunmaktayd.7 Grld zere XV, XVI ve XVII. yzyllarda skdarnahiyesine tbi kr iskn yerleri Kksudan Dudulluya, buradan Samandra, Yakackve Kartala uzanan geni bir coraf alan iine almaktadr. XVIII. yzylda Viran,stavroz, Kuzguncuk, enger, Bulgurlu, Nerdubanlu, Kadky, Yenice ve Reislskdar nahiyesine, Bykbalu, Samandra, Dudullu, Salihl, Maltepe, Kartal,Soanlk ve Yakack kyleri de Kartal (Adalar) nahiyesine tbi bulunuyordu.8

Sosyal ve ktisad Hayat

A- Nfus

stanbulun fethinden sonra, skdar nahiyesine tbi kr iskn yerlerindeyaayan halkla ilgili bilgi veren ilk ariv kaytlar II. Mehmed dnemine aittir.Vakf Defterinden oluan bu kaytlarn kesin tarihi belirtilmemekle beraber1453-1481 tarihleri arasndaki bir tarihe ait olduu muhakkaktr. Bu vakfkaytlar iinde yukarda sralanan 22 ayr yerleim biriminden yalnz amlca,engelky ve Kartal kylerinin nfusu ile ilgili bilgi bulunmaktadr. Bu dnemdeamlcada 12 Mslman hane, engelkyde 23 gayr-i mslim hane, Kartaldada 24 gayr-i mslim hane9 olmak zere toplam 59 haneden oluan bir nfusyaamaktayd. Bunlar da yaklak 300 kiilik bir nfusa tekabl etmekteydi.10

TABLO: I

Fatih Sultan Mehmed Dneminde (1453-1481) skdar Nahiyesinin Kr sknYerlerinin Nfusu (Ali Emiri, Nr. 40)

X V - X V I I . Y Z Y I L L A R D A S K D A R N A H Y E S K Y L E R N D E S O S Y A L V E K T S A D H A Y A T

367

XVI. yzylda skdar nahiyesinin kr iskn yerleim yerleri hakknda bilgiveren ilk defter yine Vakf Defteri olup, bu defter 1523 (h. 929) tarihlidir.Defterdeki verilere gre; amlca kynde 2 hane mslman, engelkyde 57hane ve 18 mcerred (yetikin bekr erkek) mslmana karlk, 13 hane ve 6mcerred gayr-i mslim olmak zere toplam 70 hane ve 24 mcerredden oluanbir nfus ikamet etmekteydi. Kartal kynde de 40 hane ve 11 mcerred gayr-imslim yaamaktayd. Bir nceki defterde yer almayan Heregedun nam- dierKadkynde 10 hane ve 1 mcerred mslman, 55 hane ve 9 mcerred gayr-imslim, stavroz (Beylerbeyi) kynde 20 hane ve 7 mcerred mslman, 46hane ve 6 mcerred gayr-i mslim, Reisl kynde de 22 hane, 5 mcerred ve1 muaf hane mslmandan meydana gelen nfus iskn etmekteydi. Bunlarndnda ky olmamakla birlikte brahim Aa Zaviyesi adyla anlan zaviyede 7hane mslmann kayd bulunmaktayd.11

1523 ylnda bu yerleim yerlerinde 119 hane ve 31 mcerred mslmanakarlk, 154 hane ve 32 mcerred gayr-i mslim yaamaktayd. 273 hane ve 63mcerredden meydana gelen mslim ve gayr-i mslim nfusu, yaklak 1430kiiden ibaretti.12

TABLO: II

1523 (H.929) Tarihinde skdar NahiyesininKy skn Yerlerinin Nfusu (Mad, Nr. 22)

1521-1524 (h. 927-930) tarihlerine ait sicil kaytlarn ihtiva eden 3 Numaralskdar eriyye Siciline gre skdar nahiyesinin iskn birimlerindenKadkyde 33 hane gayr-i mslim, Nerdubanluda 16, Karamanluda 6,


368

Reislde 16, Babyklde 8, Soanluda 10, Samandrada 22, Salihlde 9,Sarulu (Tutlu)da 7, Kk Dudulluda 7, Kk Reislde 6 ve Yenice kyndede 7 hane mslman yaamaktayd.13

1530 yl tahrir kaytlarnda skdar nahiyesine tbi 17 ky ve 1 zaviyede nfuskaydna rastlanmaktadr.14 Ilsuluk, Kskl ve Samandra kylerinde nfusgrlmemektedir. 1521-1524 tarihlerini tayan sicilde Samandra kynnnfusu ile ilgili verilen rakamlar 1530da da esas alnmtr. Bu tarihte brahimAa Zaviyesinde 5i muaf olmak zere 8 hane bulunmaktayd. Bu tarihte en oknfusun srasyla Kadky, engelky ve stavroz kylerinde bulunduu tespitedilmektedir.15

1530 ylnda nahiyenin kr iskn yerlerinde yaklak 3100 kiiden oluan birnfus yaamaktayd. Bu nfusun yaklak 1500 kiisi gayr-i mslim (%48), 1600kiisi de mslmand (%52). Gayr-i mslim nfus engel, stavroz, Kadky,Kartal ve Maltepede ikamet etmekteydi. Gayr-i mslim nfusun yaklak%1.62sini mcerredler (yetikin bekar erkekler), geriye kalann da hanelermeydana getirmekteydi. Mslman nfusun %3 mcerredlerden, %97si dehanelerden olumaktayd.XVI. asrn ortalarnda, skdar nahiyesinin kr iskn merkezleri ile ilgili bilgiveren biri tahrir, dieri de vakf tahrir olmak zere iki mufassal defter bulun-maktadr. Bu iki defter de 1561 tarihlidir. 1561 tahrir kaytlarna gre nahiyeyebal 20 ky yerleim biriminden 17sinde ve 1 zaviyede nfus kaydna rastlan-maktadr.16 1530 ylnda amlca kynde nfus bulunurken 1561 ylkaytlarnda bu kyde nfus kaydedilmemitir. Yine Ilsuluk ve Kskl ky-lerinde nfus yazlmamtr. Toplam 812 hane, 290 mcerred ve 21 muaf haneile 1 muaf mcerredden oluan nahiyenin kr yerleim yerlerindeki nfusuyaklak 4500 kiiden meydana geliyordu.17 Gayr-i mslim nfus 459 hane ve190 mcerreden, mslman nfus da 374 hane ve 101 mcerredden teekklettii tespit edilmektedir. Toplam nfusun %55.76s gayr-i mslimlerden,%44.23 de mslmanlardan olumaktadr. Zimm nfusun %7.64imcerredlerden, %92.35i hanelerden, mslman nfusun da %5.12smcerredlerden ve %94.87 de hanelerden meydana gelmektedir. XVI. yzyln son eyreinden XVII. yzyln ilk eyreinin sonuna kadar sk-dar nahiyesinin kr yerleim birimleri ile ilgili bilgi veren adet mufassalTahrir Defteri bulunmaktadr. Bu defterlerin ikisi Babakanlk Arivinde, biride Tapu Kadastro Kuyud- Kadime Arivindedir. Babakanlk Arivinde bulu-nan 630 numaral defter h. 999 (m. 1590-1591) tarihlidir ve vakf msvedde-sidir. 733 nolu defter, timar-vakf defteri olup, I. Ahmed dnemine (1603-1617)aittir. Bu defter, 49 numaral defterin bir anlamda asl olarak deerlendirilmek-tedir. 49 nolu defter Tapu Kadastro Arivinde olup, h. 1034 (m. 1624) tarihlidirve mufassal dirlik defteridir.18

XVII. yzyln ilk eyrei ile ilgili bilgi veren tahrir kaytlarnda Bulgurlu kyharicindeki dier vakf kylerinden engelky, stavroz (Beylerbeyi-


369

TABLO: III

XVI. - XVII. Yzyllarda skdar Nahiyesinin Kr skn Merkezlerindeki

Nfusu Kuzguncuk), amlca, Kadky, Kartal, Maltepe, Nerdubanlu ve Reislkyleri ile ilgili bilgi yoktur. Nfusla ilgili bu eksiklik 1590-1591 tarihli 630 numar-al msvedde Tahrir Defterinde yer alan verilerle giderilmeye allmtr. 630numaral defter zamanla urad tahribattan dolay baz yerleim yerlerinin adlarokunamamakta, baz sayfalar rdnden iskn yerleri tespit edilememektedir.Bu nedenle Kartal ky ve brahim Aa Zaviyesi ile ilgili nfus bilgileri tespitedilemediinden Tapu Kadastro Arivinde bulunan h. 969 (m. 1561-1562) tarihliVakf Tahrir Defterindeki veriler XVII. asrn ilk eyrei iin de kullanlmtr.Bu bilgiler nda XVII. yzyln ilk eyreinde amlca ve Kskl kylerinindnda toplam 18 ky ve bir zaviyede 624 hane ve 257 mcerredden oluan,yaklak 3400 kiilik bir nfus ikamet etmekteydi.19 Toplam nfusun 269 haneve 116 mcerredi mslmanlardan, 355 hane ve 141 mcerredi de gayr-i ms-limlerden meydana gelmekteydi.20 Mslmanlar yaklak 1500 kiilik tahmininfuslaryla toplam nfusun %44n, gayr-i mslimler yaklak 1900 kiiliknfuslaryla %56sn tekil etmekteydi. Mslman nfusun %92.06lk blmhanelerden, %7.93lk blm de mcerredlerden, gayr-i mslim nfusun ise


370

%92.64lk blm hanelerden, %7.35lik blm de mcerredlerden olumak-tayd.Gayr-i mslimler Kadky, engelky, stavroz (Beylerbeyi-Kuzguncuk),Maltepe ve Kartalda iskn ederken21, mslmanlar Bulgurlu, Babyk,Ilsuluk, Karamanlu, Nerdubanlu, Reisl, Salihl, Samandra, Dudullu, Viran,Yakack ve Yenice kylerinde ikamet etmekteydi. Gayr-i mslimlerin younluk-ta bulunduu Kadkyde 5 hane, stavrozda 14 hane ve engelkyde de 5 hanemslman iskn etmekteydi.22

1530 ylnda skdar nahiyesine bal ky iskn yerlerinde toplam 3100 kiidenteekkl eden nfus 1561 ylnda 4500 kiiye ykselerek %45.16 orannda artmtr.1600-1624 yllarnda ise bir nceki tahrire oranla nfusun artmas gerekirken,

Mellingintasviri ile

amlcadanskdar ve

Boazii


371

aksine 3400 kiiye derek %25 orannda azalmtr. Yaklak bir asrlk dnemdenfusun %100 orannda oalmas gerekirken, bu dnemde toplam artn %10 nis-petinde kald yaplan hesaplamalardan ortaya kmaktadr. Nfusun bir asrlk dnemde (1530-1624) kk bir oranda artmas ve zel-likle 1561-1624 yllar arasnda %25e yakn bir oranda dmesine neden olannemli olaylar blgede cereyan etmi olmaldr. Yine gayr-i mslimlerinounlukta bulunduu engelky ve stavroz kylerinde dnemler itibariylenfusta nemli ykselmeler ve dmeler gze arpmaktadr. Nitekim II.Mehmed dneminde (1453-1481) engelkyn tahmini nfus 115 kii iken,1523 ylnda 374 kiiye, 1561de 738 kiiye km ve XVII. yzylnbalarnda 551 kiiye dmtr. stavroz kynn tahmini nfusu 1523te


372

343 kii iken, 1530da 367, 1561de 780 kiiye ykselmi, XVII. yzylnbanda da 488 kiiye inmitir.23

Nfusun ykselmesine neden olan faktrlerin banda ad geen ky yerleimbirimlerine dardan yaplan isknn byk bir etkisi bulunmaktadr. Nitekim1561 tarihli vakf tahrir kaytlarna gre stavroz ve Kuzguncuk kylerindeikamet eden 110 hane ve 44 mcerred gayr-i mslim nfusun 56 hane ve 21mcerredinin kadim gebran olduu, 15 hane ve 6 mcerredin Kuzguncukkyne hariten gelip yerletii, 39 hane ve 17 mcerredin stavroz kynedardan gelip mtemekkin olduu belirtilmektedir.24 Kartal kyndeki 57hane ve 27 mcerredden ibaret nfusun 23 hane ve 9 mcerredinin haritengelp zikrolunan karyeye mtemekkin olan yava kafirler olduu ifade edilmek-tedir.25 Kadkydeki toplam 97 hane ve 59 mcerredden oluan gayr-i mslimnfusun 44 hane ve 13 mcerredi hariten gelp zikr olunan karyeye mte-mekkin olan yava kfirler olduu kaydedilmektedir.26 Maltepe kyndekitoplam 55 haneden meydana gelen gayr-i mslim nfusun 29 hanesi ortakkullardan olumaktayd.27 1530 yl kaytlarna gre Maltepedeki ortak kullar18 haneden ibaretti.28 Ortak kullarn XVII. yzyln balarnda 21 hane ve 1mcerredden ibaret olduu grlmektedir.29

skdar nahiyesine tbi ky yerleim yerlerine dardan yaplan isknndevam ettii anlalmaktadr. Nitekim XVII. yzyln balarnda engelkydeikamet eden gayr-i mslim nfusun 37 hane ve 10 mcerredi hariten gelipkarye-i mezbure mtemekkin olan yava kafirler olduu belirtilmektedir.30stavroz kyndeki gayr-i Mslimlerin 21 hane ve 20 mcerredi gebran-kadm, 16 hane ve 9 mcerredi hariten gelip yerleenler, 10 hane ve 2mcerredi hala gelip mtemekkin olanlar, 6 hane ve 5 mcerredi Kuzguncukkyne dardan gelip yerleenler, 23 hane ve 2 mcerredin hala gelip mte-mekkin olan yava kafirler olduu kaydedilmektedir.32 Yine Kadkydekitoplam 74 hane ve 43 mcerredden ibaret gayr-i mslim nfusun 22 hane ve 12mcerredi dardan gelip bu kye yerleen yava kafirler olduu kaytlardanortaya kmaktadr. XVII. yzyln balarna ait tahrir kaytlarnda engelkyn kadim kafirleriarasnda 2 hane Trabzonluya ve hariten gelenler iinde de bir Bulgara rast-lanmaktadr.33

Dardan gelip skdar nahiyesine tbi ky iskn birimlerine yerleenlerin bun-larla snrl olmad eitli kaytlardan anlalmaktadr. Nitekim 1561 tarihliVakf Tahrir Defterinde yer alan kaytlara gre engelky nfusu iinde 6 neferHristiyan Trabzonlu ve 2 nefer de Rumelili bulunmaktayd. Yine ayn tarihlerdeKadkyde 1 nefer hristiyan Trabzonlunun kayd sz konusudur.34

1513-1520 tarihli sicil kaytlarna gre engelkye iskn eden 4 nefer veKadkye yerleen 22 nefer yava zimmilerine ayn kylerde yaayan baka zim-milerin, bunlarn zararlarna ve yerletikleri yerlerden baka yerleim yerlerinegidip yerlemeyecekleri hususunda kefil olduklar belirtilmektedir.35 Yine 1521


373

tarihli sicil kaytlarnda engelky ve Kartal kyndeki birer gayr-i mslim lev-ende ayn kylerdeki zimmlerin kefil olduklar kaydedilmektedir.36Kadkydeki 33 neferden oluan gayr-i mslim nfus iinde 3 nefer levendbulunmakta ve bunlardan birinin Arnavut olduu grlmektedir.37

1524 yl banda Gebze kadsna gnderilen bir hkmde Kadky, stavroz veKuzguncuk kylerinde eskiden fonder sandallar olup bunlarn yasakland,ancak hariten ok sayda kii gelerek ad geen kylere iskn olduu ve bukiilerin sandallar tekrar ihdas ederek Rumeliye mal alp gtrdkleri ve vergivermediklerinden bahisle bu durumun nlenmesi istenmektedir.38

1528 ylnn Mart aynda Gebze kadl ile yresinde ve ile-Maltepetaraflarnda bulunan yava kafirler ve levendlerin srlmesi iin bir hkmkarld. Bu hkm gereince dzen ve intizam bozanlar datlmayaallmtr. Ancak bu uygulamann pek baarl olamad iki yl sonra btnevl ve ergen yerl ve levend zimmlerinin birbirlerine kefil yaplmas yolunagidilmesinden anlalmaktadr.39

29 Mart 1543 tarihli bir sicil kaydnda Maltepe kynde zimm srgnlerinvarlndan sz edilmektedir.40 1563-1564 tarihli kaytlarda engelkyde 3Arnavut, 2 Semendireli, 1 Trabzonlu, 1 Eflakl, 1 Pendikli ve 1 levend, stavroz-Kuzguncuk kynde de 3 Arnavut, 2 Eribozlu ve 5 levend iskn etmekteydi.41

27 Austos 1565 (Selh-i Muharrem 973) tarihli bir mhimme kaydndaengelky ve civar yerlerden ne id belirsiz kiilerin baka yerlere kayklartarafndan geirilmemesi emredilmektedir.42 14 Eyll 1565 (18 Safer 973) tar-ihli skdar kadsna gnderilen bir hkmde, daha nce RumelidenAnadoluya kafir levend gememesi ve halktan hi kimsenin kafir levend esir-leri hizmeti olarak istihdam etmemesi hususunda emir gnderildiihatrlatlarak, imdi bu emre aykr hareket edilerek kafir levendlerin tekrarAnadoluya getiine dair haberler alndndan, bu ile bizzat ilgilenerek bulevendlerin tespit edilmesi ve tekrar Rumeli yakasna srdrlmesi, artk bun-dan byle levendlerin Anadoluya gememeleri ve halkn da kafir levend istih-dam etmemeleri hususunda uyarlmas, aksi taktirde cezalandrlacaklarnnbildirilmesi istenmektedir.43

XVI. yzyln sonu ile XVII. yzyln balarnda Osmanl merkez idaresi stan-bula g edenlerin saysn snrlandrmaya alt, skdar ve evresine n-malum adamlarn geirilmemesine dikkat edildii ve halkn bu konudauyarld belirtilmektedir.44

1745 ve 1747 tarihli iki ayr ahkam kaydnda, skdara bal stavroz,Kuzguncuk ve engel kylerinde mtemekkin olup bahvanlkla uraan ve bukylerin kaytl reayas olmayp misafireten buralarda bulunan gayr-iMslimlerden ispene vergisi talep edildii, ancak bunun doru olmadbildirilmekte ve bu durumun nlenmesi istenmektedir.45

stanbul ve Trabzon kadlarna hitaben 15 ubat 1743te yazlan bir bakahkmde, Trabzon sancana bal baz zeamet kylerinin kaytl reaasndan olan


374

ahslarn stanbulun ky, kasaba ve askeri iftliklerinde sakin ve mtemekkinolduu, bunlarn eski yerlerine nakl ve iskn edilmeleri emredilmektedir. Yine 27Aralk 1762 tarihli bir baka ahkm kaydnda skdara tbi Kadkyde 20 sene-den beri sakin olan Badrack kazas Lato kynn kaytl reayasndan olankiilerin eski yerlerine nakl ve iskn edilmeleri buyrulmaktadr.46

XVII. yzyln balarna ait bir kaytta ile kasabas sakinlerinden bir zimmninengelkyde oturduu ve sefine ilettii anlalmaktadr.47

Grld zere skdar nahiyesine tbi iskn yerlerinde nfusunoalmasna etki eden en nemli faktr ie ynelik iskn siyasetidir. Zamaniinde levendlerin ve yava kafirlerinin asayiin bozulmasnda nemli rolleriolmutur. Dzenin bozulmas ve isizliin gelen youn nfustan dolay artmaszerine levendler ve yava kafirleri bata olmak zere ok sayda nfusun eskiyerlerine dnmesi iin youn gayret gsterilmitir.Kaytlarda gemesine ramen nfusu konusunda bilgi verilmeyen Ksklkynn amlca ky ile birlikte ele alnd dnlmektedir. Kuzguncuksicil kaytlarnda mstakil ky olarak zikredilmekle beraber tahrir kaytlarndastavroz ky iinde deerlendirilmektedir. Kuzguncuk, Yahudilerin yerletiinemli bir iskn birimidir.48

B- Muaf Zmreler, Grevliler, Meslek Gruplar ve Unvan Sahipleri

skdar nahiyesine tbi ky iskn birimlerinde yaayan mslim ve gayr-i ms-lim halkn, muaf zmrelerini, grevliler, meslek gruplar ve unvan sahipleriniksmen tespit etmek mmkndr. Tablo: IVde grld gibi muaf zmreleriinde sipahi grubundan 18 sipahizde ve 1 zaim, erac grubundan 1 kilarbulunmakt. Ayrca 1 ama, 3 doanc, 9 fundac, 2 glman-vakf, 4 imam, 1meremeti, 1 korucu, 2 muhassl, 6 sahib-i berat bulunduu grlmektedir.49mamlarn Bulgurlu, stavroz-Kuzguncuk, Soanlu kyleri ile brahim AaZaviyesindeki camide grevli olduu anlalmaktadr.1561 ylnda muaf zmrelerden sipahi grubu yannda, az sayda da olsa pr-ifan, gaib, kreki, imam, sahib-i berat gibi zmrelere de rastlanmaktadr. Bugruplar iinde 22 neferle yeni klelikten azad edilmi mu'taklar birinci srayalmaktadr. Az sayda frnc, kazanc, nalbant gibi meslek gruplarna da tesadfedilmektedir. Bu tarihte imam olarak 1 nefer kaydedilmi olup, o da Bulgurluky kaytlar iinde yer almaktadr. Ayrca ortak kullardan 29 neferintamamnn Maltepe kynde bulunduu tespit edilmektedir. Kylerde yaayanhalkn dnda, baka iskn birimlerinden gelip ziraatla uraan hariten eken-ler grubunun skdar nahiyesi kylerinde nemli bir yekn tekil ettii tahrirverilerden ortaya kmaktadr. 1530 ylnda hariten ekenler zmresine yalnz


375

TABLO: IV

1530 Tarihli 438 Numaral cmal Defterine Gre skdar Nahiyesine TbiKylerde Muaf Zmreler, Grevliler Ve Unvan Sahipleri


376

Kadkyde rastlanrken, 1561 ylnda amlca, stavroz, Kartal, Kskl, Maltepe,Reisl ve Samandra kyleri ile brahim Aa Zaviyesi dndaki btn iskn birim-lerinde bu grubun bulunduu grlmektedir. Bunlarn says 212 neferden ibarettir.50

XVI. yzyln sonlarnda ve XVII. yzyln ilk eyreinde skdar nahiyesinetabii kr iskn birimlerinde muaf zmreler grubu iinde imam, mezzin, papazgibi din grevlileri yannda pir- fan, mcrim gibi dknler zmresine, merd-ikala, bazdar ve cebeci gibi sipahi grubuna rastlanmaktadr. Bu dnemde meslek-ler n plana kmaktadr. Mesela; 6 terzi, 3 babuci, 4 kazanc, 9 dlger, 3 fc, 2dolap, 1 kuyumcu, 1 kaymak, 4 demirci, 3 ekmeki, 1 ispanak, 1 akc, 1semerci ve 1 balknn yannda, gemi ve gemicilikle ilgili; 5 gemici, 3 reis, 1kalafat, 1 kamaracnn olduu grlmektedir. Bu dnemde 5 mutakn kaydnatesadf edilmektedir. 2 imamdan biri Virankyde, dieri de Reisl kynde grevyapmaktayd. 1 nefer mezzinin de Samandrada grev yapt anlalmaktadr.Maltepe kynde 22 ortak kul bulunmaktadr. Nahiyenin kylerinde dardangelip ziraatla uraanlarn saysnn 217 nefer olduu tespit edilmektedir.51

Kandillisrtlarndan

skdar


377

TABLO V:1561 Tarihli 436 Nolu Tahrir, 579 Nolu Tahrir Efkaf Defteri Gre skdarNahiyesine Tbi Kylerde Muaf Zmreler, Grevliler Ve Unvan Sahipleri


TABLO VI:733, 630 Nolu Td Ve 49 Nolu Tk.Kka, Td Ve 26 Nolu skdar er'iyye Siciline


Gre skdar Nahiyesine Tbi Kylerde Muaf Zmreler, Grevliler ve nvan Sahipleri


380

C- ktisad Hayat

XV. asrda skdar nahiyesindeki kylerin iktisad vaziyetini ortaya koyan bil-giler bir vakf defterinde yer almaktadr. Fatih Sultan Mehmed Hann stan-bulun fethi ile birlikte daha nce Trkler tarafndan feth edilen skdara balkylerden vakf statsnde olan kylerin bu statlerini aynen onayladanlalmaktadr. Nitekim, Orhan Bey tarafndan Gebze Camiine vakfedilenKartal kynn vergi geliri Fatih dneminde de srd grlmektedir.52 FatihSultan Mehmed dneminde (1453-1481), skdar nahiyesine tbi kylerden,Kartaldan baka amlca ve engel kynn de vakf kyleri olduu vakftahrir kaytlarndan ortaya kmaktadr. engelky, Kad FazlullahnZaviyesine vakf edilmitir. Murad Han b. Mehmed Han, Kad Fazlullahaengelky temlik edip eline mlkname verdi. Kad Fazlullah da bu kyGebzede bulunan zaviyesine vakfetti. amlca ky Sultan Mehmed b. BayezidHan tarafndan vaz Fakihe hkm-i erif verilerek vakf haline getirildi.53

XV, XVI ve XVII. yzyllarda skdar nahiyesine tbi ky iskn birimlerindeyaayan halk genelde iftilik, baclk ve hayvanclkla geimini temin etmekteydi.Kocaeli Sanca Kanunana gre; ift tasarruf edenlerden 33 aka, yarm (nsf)iftlerden 17 aka, rubdan (drtte bir orannda ifti olandan) 8 aka vergialnmaktayd. 3 aka ile 12 aka arasnda vergi alnabilecek topra olanlar ekin-l bennak olarak deerlendirilmekte ve bunlardan 12er aka alnd belir-tilmektedir. Eer halkn hi yeri yoksa ve evli ise bunlardan 9ar aka resm-i ben-nak alnr ve yeri olmayan mcerredden (yetikin bekardan) 6ar aka resm-imcerred vergisi alnd kaydedilmektedir. Mcerred olup elinde yeri olandanhem mcerred resmi ve hem de tuttuu yerin resmi alnmaktayd. Haritenekenler eklinde kaydedilenler raiyyet deildir, onlar baka kylerin reayasndrki burada ziraat ederler.54 II. Mehmed dnemine ait vakf tahrir kaytlarnda yeralan bilgilere gre toprak tasarruf edenlerin tamam bir ift miktar toprak iliy-ordu. Nitekim amlca kynde 9, engelkyde 15 ve Kartal kynde de 19 iftbulunmaktayd. Bu tarihlerde amlcann vergi hasl 485 aka, engelkyn6555 aka, Kartal kynn 2855 aka olduu kaydedilmektedir.55

XVI. yzyln ilk eyreinde skdar nahiyesine tabii ky yerleim yerleri ile ilgilibilgi veren tahrir kaytlar vakf kylerine ait verilerdir. II. Mehmed dnemindegrlen 3 vakf kynden baka bu dnemde de stavroz, Kadky ve Reisl ky-leri vakf ky statsndeydi. stavroz ky, Sultan II. Bayezid tarafndanBostancba Abdullah Aaya temlik edilmi, o da bu kyn vergi gelirlerini mesc-itlerine ve emelerine vakf etmitir. Yavuz Sultan Selimin Kadky ve Reisl ky-lerini stanbulda olan cami ve imaretine vakf ettii kaytlardan ortaya kmak-tadr.56 Bunlarn dnda bir ky yerleim birimi olmayan skdar yaknlarndakibrahim Aa Zaviyesinde nfusun yannda, iktisad faaliyetlerin srdrldgrlmektedir.57 Zaviyenin 1483 (h. 888)de kurulduu, zaviyeye ait bir caminin,on adet evli ve on adet de bekar odasnn bulunduu belirtilmektedir.58


381

1523te toplam 6 vakf ky iskn biriminde ziraatla uraanlardan 2 neferiniften byk, 79 neferin ift, 3 neferin nim ile ift aras, 6 neferin nim ift, 2neferin rub ile nim ift aras, 3 neferin rub, 10 neferin rubdan az toprak tasar-ruf ettii, 20 neferin de ekinl bennak olduu tespit edilmektedir. Ayn tarihte-ki kaynaklarda bu iskn birimlerinde dardan gelip bu kylerde ziraatlauraan halkn da bulunduunu belirtmek gerekmektedir. Nitekim 4 neferiniften byk, 6 neferin nim ift ile ift arasnda, 1 neferin nim ift, 5 neferin rubile nim ift arasnda, 8 neferin rub, 13 neferin rubdan az topra hariten gelipiledii anlalmaktadr.59 Kartal kynde, II. Mehmed dneminde 19 iftkaydedildii halde 1523te toprak tasarruf edenlerin ne kadar miktarda topraktasarruf ettikleri belirtilmemektedir. Gayr-i mslim reaya ispene vergisinitasarruf ettikleri topraa binaen verdikleri iin bu vergiyi veren haneler iftolarak deerlendirilmitir.60

II. Mehmed dneminde skdara bal ky iskn yerlerinde yaayan halktan nekadar raiyyet resmi alnd tahrir kaytlarnda belirtilmemitir.XVI. yzyln ilk eyreinde bu iskn birimlerindeki halktan raiyyet resmi olarakift, ekinl bennak, bennak, mcerred, ispene, bd- hev, cizye ve zemin resmialnd grlmektedir.61 Bu dnemde halktan alnan verginin %15ini raiyyetresmi oluturmaktayd. Toprak ileyenlerden alnan ift resminin en ou(%44.32) engelky, stavroz, Kadky ve Kartaldan alnmaktayd. Dolaysylabu kylerde zira faaliyetlerin ok youn olduunu dndrmektedir. Nitekimhububat retimi ile ilgili veriler bu dncemizi dorulamaktadr.

XIX.yzyldaskdar


382

TABLO VII:II. Mehmed Dneminde (1453-1481) Ve 1523'te (H. 929) skdar Kr sknYerlerinde Halkn Tasarrufundaki Toprak Miktar


383

TABLO VIII:II. Mehmed Dneminde (1453-1481) Ve 1523'te (H. 929) skdar NahiyesineBal skn Yerlerinden Reayadan Alnan Vergiler

1523 ylnda toplam 6 vakf kynde retilen hububatn 65000 kile olduu,dolaysyla kii bana 46 kileye yakn tahl rnn dt ortaya kmaktadr.Bu kylerde budayn yannda yulaf, arpa, kapluca (kapkl buday), burak,mercimek ve nohud yetitirildii, ayrca engelkyde pirin retimininyapld kaytlardan ortaya kmaktadr.62

1523 ylnda 1 kile budayn tahrir kymeti 5 aka, alef (yulaf)n 2 aka, airin(arpa), kaplucann ve buran 3er aka, mercimek ile nohudun 5er aka, pir-incin de 10 aka olduu tespit edilmektedir. XVI. asrn ilk eyreinde skdar nahiyesine bal vakf kylerinde baclk vebahecilik yapld halktan alnan ba, bostan, bahe rnden anlalmak-tadr. Bunun zellikle Kadky, stavroz, engelky, Kartal ve brahim AaZaviyesinde nemli bir dzeyde olduu alnan vergi haslndan ortaya kmak-tadr. Balardan elde edilen rnn iki yaplp satld monopolya ve fresminden tespit edilmektedir. Blgede hayvancln da gelitii resm-i ganemyannda, alnan ayr, otlak, klak vergilerden anlalmaktadr. Balklnengelkyde nemli bir dzeyde olduu, arcln da stavroz ve Kartalda


384

gelitii ortaya kmaktadr. Sanayi rn olarak keten retiminin yapld,sanayi iletme olarak blgede 8 gz deirmenin olduu, bu deirmenlerin yllk1400 aka vergi geliri olduu grlmektedir. Kartal ve Reisl kylerinden iskeleresmi alnd, dolaysyla buralarda ticari bir faaliyetinin olduu ortaya kmak-tadr. Ayrca engelkyde dkkanlarn mukataaya verildii, bu kyde bulunansanayi iletmelerinden dink ve bozahaneden icar alnd, btn bu bilgiler,buralarda yaplan ticari faaliyetlerin bir gstergesi olmaldr.63

1530-1624 yllar arsnda skdar nahiyesine tbi ky iskn birimlerindeki ikti-sad verileri bir btnlk iinde ele almak mmkndr. Bu dnemde nahiyeyetbi ky yerleim birimlerinden yalnz vakf kyleri deil, ayn zamanda timarkyleri ile ilgili veriler de verildiinden genel bir deerlendirme yapma imkanortaya kmaktadr.1530 ylna ait cmal Tahrir Defterine gre; Soanlu ky ser-bevvabin ucaAaya arpalk olarak tahsis edilmitir. Nerdubanlu, Nerdubanlu- Kk(Karamanlu), Viran ve Kksulu (Salihl) kylerinin vergi geliri zuama vesipahiyana, Bykbalu ky vergi geliri Boazkesen kalesi mustahfzlarna,Bulgurlu, Yenice ve Yakack kylerinin vergi geliri Yenice kalesi

TABLO: IX

II. Mehmed Dneminde (1453-1481) Ve 1523'te (H. 929) skdar Nahiyesine


385

mustahfzlarna, Ilsuluk ve Saru (Sarubayrak) Tutlu kylerinin vergi geliriYoros kalesi mustahfzlarna timar olarak verilmitir. Maltepe kynn vergigeliri Padiah haslarna ayrlmtr. Daha nceki tarihlerde olduu gibi, Reisl,Kadky, stavroz-Kuzguncuk, engelky, amlca ve Kartal kylerinin vergigeliri vakflara tahsis edilmitir.64

1561 tarihli tahrirde Nerdubanlu (Merdivenky) kynn vergi geliri 1547deinaat tamamlanan skdardaki Mihrimah Sultan Camiinin mareti iin,Kanuni Sultan Sleymann kz Mihrimah Sultan tarafndan 1548 ylnda vakfedildii grlmektedir.65 Bulgurlu ky 1617de I. Ahmed tarafndan AzizMahmud Hdayiye temlik edildi. Aziz Mahmud Hdayi de bu yeri kendi adylaanlan klliyeye vakfetmitir.66

1530 tarihli Tahrir Defteri icml olduundan skdar nahiyesinin ziraisahalarna ilikin verileri ortaya koymamz mmkn olmamaktadr. Nahiyeninky yerleim birimleri ile ilgili verileri 1561 ve 1624 tarihli defterlerde bulun-maktadr.

Tabii Ky skn Yerlerinde Hububat retiminden Halktan Alnan Ayn Ve Nakd Vergi Miktar


386

XI. Tablo incelendiinde, nahiyenin 1561 yl ile 1624 ylna ait ziraatsahalarna ilikin verilerinin byk bir deiiklie uramad grlmektedir.Ancak hariten gelip toprak ileyenlerin ellerindeki topran az da olsa gittikebyd anlalmaktadr.1530 ylnda halktan alnan ift resmi, toplam verginin %7.28ini tekil ederken,bu vergi 1561de %10.29, 1624te de %10.65lik bir orana ulayordu. 1624 ylnaait vakf kyleri ile ilgili ift resminin XII. Tabloda yer almamas, bu dneme aittahrir kaytlarnda bu kylerin vergi gelirleri ile ilgili bilgininbulunmamasndan kaynaklanmaktadr.XVI. yzyln ortalarnda ve XVII. yzyln ilk eyreinde skdar nahiyesine tbi kyiskn birimlerindeki topraklarda hububat rn olarak buday, alef (yulaf), air(arpa), kapluca (kapkl buday), burcak, mercimek, erzen (dar), bakla ve nohud re-timinin yapld ariv kaytlarndan ortaya kmaktadr.67 1561de hububattan eldeedilen rnn yaklak 53000 kile olduu, dolaysyla kii bana yaklak 12 kile tahlrnnn dt anlalmaktadr. Bu tarihte bir kile budayn tahrir kymetinin 7ila 8 aka, alefin 2,5 aka, arpann ve burcan 3 aka, mercimein 10 aka, bakla venohudun 7 aka olduu yaplan hesaplamalar sonucunda tespit edilmektedir.

TABLO: X

II. Mehmed Dneminde (1453-1481) Ve 1523'te (H. 929) skdar


387

1624 ylnda budayn bir kilesinin tahrir kymeti 10 aka, yulafn (alef) 7 aka,arpann 8 aka, kaplucann 7 aka, buran 6 aka, mercimein 10 aka, baklave nohudun 7 aka olduu anlalmaktadr.1523 yl ile 1624 yllar arasndaki bir asrlk dnemde budayn kilesinin 5akadan 10 akaya, yulafn 2 akadan 7 akaya, arpann 3 akadan 8 akaya,mercimein 5 akadan 10 akaya ykselmesi nahiyede %100 zerinde birenflasyonun gerekletiini gstermektedir.1561 ylnda toplam vergi iinde hububat retiminden alnan vergi %15.40lkbir orana tekabl ederken, 1624 ylnda vakf kyleri ve birka kyn dndakiyerlerde yaklak %62lik bir orana tekabl etmekteydi. skdar nahiyesi kylerinde sebze ve meyve retiminin ok ileri dzeydeolduu alnan vergi haslndan anlalmaktadr. Nitekim 1561 ylnda toplamverginin %36.09unu (50.457 aka) sebze ve meyvelerden alnan vergi meydanagetirmekteydi. 1624 ylnda ise sebze ve meyvelerden alnan vergi, toplam vergiiinde %32.02lik bir orana (10852 aka) sahipti. 1561 ylnda stavroz-Kuzguncuk kylerinden 400 aka kiraz r alnmaktayd. 1624 ylnda Salihl(Kksulu), Dudullu, Soanlu, Viran ve Yakack kylerinde yetitirilen

Nahiyesine Tbi Ky skan Yerlerinde Meyve, Sebze, Hayvan Ve

Sanayi letmelerinden Alnan Vergiler


TABLO XI:XVI. ve XVII. Yzyllarda skdar Nahiyesine Bal Kr skn Yerlerinde ZiraatSahalarna likin Veriler


TABLO XII:XVI. ve XVII. Yzyllarda Reayadan Alnan Vergiler


390

kirazdan vergi alnd grlmektedir.68 Soanlu ve Kartal kylerinde zeytinci-lik de yapld alnan rden anlalmaktadr. Nahiye dahilinde ceviz retimifazla olmamakla birlikte Kartal ve Nerdubanlu kylerinde elde edilen cevizin birksm vergi olarak verilmekteydi. Meyve ve sebze retiminde Kadky birincisray, sebze retiminde engelky ikinci sray alrken, meyve retiminde destavroz-Kuzguncuk kyleri ayn sray paylayordu. Sebze ve meyve reti-minde nc sray Kartal, drdnc sray da Ilsuluk alyordu. Nahiyedahilinde sebze ve meyvelerden alnan verginin %63.18i Kadkyden alnmak-tadr. Bu kyde bostann yannda kavun da yetitirildii alnan rdenanlalmaktadr. Kadkyde sebzeciliin yannda baclnda ok ileri dzeydeolduu sebze ve meyvelerden alnan verginin %47sini tekil etmesinden ortayakmaktadr.


391

Bu bilgiler XVI. yzyln ortalarnda Kadkyde bacln nemli bir i koluolduunu gstermektedir. Nitekim araptan alnan monopolya vergisinin tekvergi tr olarak kaytl bulunmas arap retiminin dzeyini bir gstergesiolmaldr.69

Bacln Maltepe ve Kartalda da nemli bir dzeyde olduu skdar kadsnayazlan hkmlerden anlalmaktadr. Nitekim skdar kadsna yazlan birhkmde; daha nce ra yaplmayp turu ve pekmez yaplmas emredildiihalde Maltepe ve Kartal kyleri halknn zmlerini ra yapp flara doldur-duklar bildirildiinden, durum arzedildii gibi ise flarn iine tuz konupralarn sirke yaplmas emredilmektedir.70 skdar Yoros ve Adalar kadlarnayazlan 972 (1564/1565) tarihli bir baka hkmde skdardan Gebzeyevarnca, yalda ve dada olan kylerde ve Yorosa varnca, yalda olan kylerdene miktar hamr varsa, keferede bulunan hamrn kifayet hacet mikdrnalkoyup andan m-adsna sirke olacak kadar tuz konmas buyrulmaktadr.71

1561de satlan ikiden Kadkyde 1000 aka, engelkyde de 127 aka vergialnmas bacln blgede iktisad faaliyet iinde nemli bir yerinin olduunaiaret etmektedir.

Kandilli

YERLEM YERLER

Yllar Hnta Alef a'ir

Md Kile Kymet Md Kile Kymet Md Kile Kymet

Bykbalu 1561 6 9 912 5 10 275 - - -

1624 9 10 1700 8 5 1155 3 5 525

Bulgurlu 1561 15 - 2100 13 - 650 - - -

1624 5 5 1050 8 10 1190 2 10 400

amlca 1561 5 10 770 5 10 275 2 - 120

1624 27 14 - 10 10 - - - -

engel 1561 7 - 980 2 - 100 1 - 60

1624 - - - - - - - - -

stavroz-Kuzguncuk 1561 12 10 1750 13 - 750 - - 1300

1624 - - - - - - - - -

Ilsuluk 1561 4 - 560 4 - 200 - 15 45

1624 6 10 1300 3 15 525 3 5 520

Kadky 1561 7 12 1064 8 - 400 - - -

1624 - - - - - - - - -

Karamanlu 1561 - - - - - - - - -

1624 3 15 751 4 5 470 - - -

Kartal 1561 8 - 1120 3 - 150 1 - 60

1624 - - - - - - - - -

Kskl 1561 - - - - - - - - -

1624 - - - - - - - - -

Maltepe (ren) 1561 18 - - 18 - - - - -

1624 - - - - - - - - -

Nerdubanlu 1561 2 - 280 1 - 50 1 - 60

1624 - - - - - - - - -

Reisl 1561 - - - - - - - - -

1624 - - - - - - - - -

Salihl (Kksul)u 1561 - - - - - - - - -

1624 4 10 900 5 10 770 - - -

Samandra 1561 5 8 756 11 18 595 - - -

1624 - - - - - - - - -

Sarubayrak (Tutlu) 1561 3 7 472 3 17 189 - - -

1624 4 10 900 4 5 595 - 15 120

Soanlu 1561 8 9 1183 6 16 340 - 8 24

1624 2 12 520 3 10 490 - 15 120

Viran 1561 10 2 1414 12 4 610 - 9 27

1624 42 - 950 6 - 950 - - -

Yakack 1561 5 9 763 4 2 205 - - -

1624 2 10 500 2 5 315 - 19 152

Yenice 1561 - - - - - - - - -

1624 8 10 1700 2 15 385 - - -

brahim Aa Zaviyesi 1561 - - - - - - - - -

1624 - - - - - - - - -

TOPLAM 1561 115 76 14124 108 77 4789 5 32 1696

1624 112 106 10271 55 90 6845 8 69 1837


TABLO: XIII

XVI. ve XVII. Yzyllarda skdar Nahiyesine Tbi Ky skn Yerlerinde

Kapluca Burcak Mercimek Erzen Bakla ve Nohut

Md Kile Kymet Md Kile Kymet Kile Kymet Kile Kymet Kile Kymet

- - - - 5 15 - - - - - -

- - - - 2 12 - - - - - -

5 - 22 1 4 72 - - - - 5 35

1 10 220 1 10 180 - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - 185 -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - 320

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- 10 35 - 1 6 5 50 10 85 2 14

2 - 120 1 3 69 - - - - - -

- - - 1 - 60 - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

3 10 480 1 5 175 - - - - - -

- - - 1 - 60 - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

1 - 60 - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - 1 5 150 - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- 15 45 - 19 57 - - - - - -

1 5 175 - 1 60 - - - - 200 200

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - 1 5 75 - - - - - -

- - - - 15 90 - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - -

8 15 247 4 36 348 - - - - 5 355

5 35 910 4 39 733 5 50 10 85 387 214


Hububattan Alnan Ayn r Miktar


TABLO XIV: Sebze ve Meyvelerden Alnan Vergi Miktar (Aka)


TABLO: XV Hayvanclk, Arclk Ve Balklk Yapanlardan Alnan Vergi Miktar (Aka)

skdar nahiyesi kylerinde hayvanclk, arclk ve balkln yapld tahrirkaytlarna yansyan verilerden ortaya kmaktadr. Nitekim ganem, klak veotlak resimlerinin alnmas hayvancln blgede varlnn bir iaretidir. Yine1561de 11119 aka ayr resmi alnmas hayvancln blgedeki boyutunugstermektedir.72 Hayvancln daha ok Bykbalu, Bulgurlu, amlca,engel, Kadky, Nerdubanlu, Salihl, Dudullu, Soanlu, Yakack ve Yenicekylerinde yapld alnan resm-i ganem vergisinden anlalmaktadr. skdarnahiyesi kylerinden Bykbalu, Bulgurlu, amlca, engel, Ilsuluk,Nerdubanlu, Samandra, Dudullu, Viran, Soanlu ve Yakackta ok saydakovan bulunmakta ve bunlardan r-i kovan adyla vergi alnmaktayd.Balkln engelkyde ileri bir dzeyde olduu ylda alnan 1200 akalkBalglagu rnden ortaya kmaktadr. 1561de stavroz-Kuzguncuktan 60aka deniz mahsullerinden vergi alnd grlmektedir.XVI. ve XVII. yzyllarda skdar nahiyesindeki kylerde, bir sanayi rnolan keten retimi yaplmaktayd. Bu retimin daha ziyade Bykbalu,Ilsuluk, Salihlu, Samandra, Dudullu, Viran, Yakack ve Yenice kylerindegerekletii grlmektedir. Keten retiminden alnan vergi 1561de 685 aka,1624te de 1030 aka idi. Blgede sanayi iletmesi olarak deirmenler ve bezirhaneler gze arpmaktadr.skdarn krsal kesiminde 1561de 12 gz deirmen bulunmakta ve bunlarnhepsi alr konumdadr. 1624te blgede bulunan 10 gz deirmenden 2siharab vaziyettedir. Dier bir sanayi iletmesi bezirhanelerdir. Bunlar daengelky ve stavroz-Kuzguncuk kylerinde bulunmaktayd.Nahiyeye tbi ky iskn birimlerindeki ticari faaliyetin en nemli gstergesiiskeleler, bazarlar ve kervansaraylardr. 1561 ylnda vergi gelirinin yaklak%8i iskele, bazar ve kervansaraylarda yaplan ticaretten alnan vergilerdenoluuyordu. skeleler engelky, stavroz-Kuzguncuk, Kadky, Kartal ve Virankyde, bazarlar ise Samandra ve Bulgurluda, kervansaraylar da Bykbalu veSamandra kylerinde bulunuyordu. Blgede ticari faaliyetin dier bir gsterge-si de stavroz-Kuzguncuk kylerinde ve brahim Aa Zaviyesinde verilen borparaya karlk alnan mal- merbudur.73

Blgede ticari faaliyetin dier nemli gstergeleri de alp-satlan gayr-imenkullerdir. Bu cmleden olarak XVII. yzyln banda bir gayr-i Mslim,Kadky Kzltoprak mevkiinde bulunan zm bann yarsn 9000 akaya,Kadkyde bulunan evini 30000 akaya bir baka zimmye satt.74

21 evval 987de (10 Aralk 1579) Bulgurlu kynden bir Mslman, birYenieriye bu kyde bulunan 1 kta tarlasn 3000 akaya satt grlmekte-dir.75974 Muharreminde (Temmuz 1566) Babyk kynden bir mslman birzimmye 1 kta bostann lahana ekmek zere 100 akaya icara verdi. YineKartal kynden bir zimm bir baka zimmye bu kyde bulunan 1 ktabostann kuyusuyla birlikte 640 akaya satt.76

TABLO XVI: Sanayi rnleri, Sanayi Tesisleri Ve Ticari Vergiler


398

(1567) tarihinde Kadkyden bir gayr-i mslim bir baka gayr-i mslime 1 ktatarlasn 3000 akaya, ayn kyden bir baka zimm Zilhicce 976 (Mays1569)da kardeine 1 kta ba 230 akaya, Ahmed adnda bir mslmanKadkyde bulunan 1 kta bostan yerini 1000 akaya bir zimmiye satt sicilkaytlarndan anlalmaktadr.77

Sonu olarak skdar nahiyesine tbi ky iskn birimlerinde nfus, XV. veXVI. yzyllarda ie ynelik isknn teviki ile hzla artarken, XVI. yzyln son-larnda ve XVII. yzyln ilk eyreinde levendlerin asayii bozmas ve yavakafirlerinin eski yerlerine gnderilmesine ynelik politikalar gerekletirilmesisonucunda nfusun hzl bir ekilde azald grlmektedir. Nahiyenin krsalkesim nfusu 1530da %52si mslmanlardan oluurken, XVI. yzyln orta-larnda gayr-i mslimlerin yreye yerlemesinin teviki sonucu Mslmannfus oran %44lere dmtr. phesiz bu durum stanbulun Anadolu yzolarak nitelenmesine ramen blgenin tpk stanbul gibi kozmografik bir sosyalyapy haiz bulunduunu da ortaya koyar. Fakat bunun glerle oluan birdurum olduu tahrir kaytlarndan anlalmaktadr. skdar ve yresinin gerekpayitahtn Anadoluya ve ardndaki geni imparatorluk corafyasna, gerek bukesimin stanbula ve Rumeli blgesine alan kaps olmas bunu belirleyen ennemli faktr olmutur denilebilir.

Grafik I:

1530ta skdar Nahiyesindeki Kylerde Mslim veGayr-i Mslim Nfus


399

Grafik II:

1561de skdar Nahiyesindeki Kylerde Mslim veGayr-i Mslim Nfus

Ayrca yre halkn byk bir ounluunun ekonomik faaliyet olarak tarma arlkvermi olmas tabii bir gelimedir. Bilhassa bahecilik, baclk ve hububat retimine kmaktadr. Nitekim toplam vergi kategorileri iinde baclkla ve bahecilik-le uraanlarn vermi olduu vergi oran %36 iken, hububat retimi ile itigaledenlerin vermi olduu vergi oran ift resmi ile birlikte yaklak %25tir. Burakamlar halkn byk bir ounluunun toprakla uraarak geimini saladnnbir gstergesidir. Ticari faaliyetlerin hzla gelitii, dolaysyla yallardaki baz ky-lerin ehirlemeye aday olduunun bir iaretidir. Kylerdeki halkn gelirseviyesinin iyi bir durumda olduu tahrir ve sicil kaytlardan ortaya kmaktadr.

Grafik III: 1561de Alnan Vergi Oranlar


400

DPNOTLAR

1 stanbul Kad Sicilleri skdar Mahkemesi 1 Numaral Sicil (H. 919-927 m. 1513-1521), haz. B. Aydn E. Tak, stanbul 2008; ayr. bk. Asiye Ylmaz-Zeynep Ssl, skdar Kadl eriyye Sicilleri 3 NoluDefter, (lisans tezi, 2000, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arivcilik Blm), s. 264.2 Merve akr, skdar Mahkemesinin 15. Numaral eriyye Sicil Defteri (90.-178. Varaklar) (954-956/1547-1551), (lisans tezi, 2003, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge YnetimiBlm), s. 54; nci Aydn, skdar Mahkemesi 20 Numaral eriyye Sicili Defteri (h. 966), (lisans tezi,2003, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm), s. 103; YldrmTilaver-A. Handan Yener-Nusret Snmez, skdar Mahkemesi 26 Numaral eriyye Sicil Defteri 1562-1564 (h. 970-971), (1.-98. Varaklar), (lisans tezi, 2004, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat FakltesiBilgi ve Belge Ynetimi Blm), s. 284, 392; stanbul Mftl, skdar eriyye Sicili, nr. 51, s. 51,527. 3 Kbra Ata, skdar Mahkemesi 15 Numaral eriyye Sicil Defteri (1.-90. Varaklar) (954/1547-958/1551), (lisans tezi, 2003, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge YnetimiBlm), s. 162.4 Yenice kynn enger ky ile snr olduu konusunda bk. Ahmet Tabakolu-Ahmet Kala- SalihAynural-smail Kara-Eyp Sabri Kala, stanbul Ahkam Defterleri-stanbul Tarm Tarihi, stanbul 1998,II, 168, 388-389.5 Ahmet Tabakolu-Ahmet Kala-Salih Aynural-smail Kara-Eyp Sabri Kala, a.g.e., I, 132, 140.6 Ahmet Tabakolu-Ahmet Kala- Salih Aynural-smail Kara-Eyp Sabri Kala, a.g.e., II, 33, 252-253.

7 Ata, a.g.e., s. 162; M. Mermi Haskan, Yzyllar Boyunca skdar, stanbul 2001, I, 214, 451.8 Ahmet Tabakolu- Ahmet Kala-Salih Aynural-smail Kara-Eyp Sabri Kala, a.g.e., I-II, muh. sy.9 Babakanlk Osmanl Arivi (=BOA), Ali Emiri Tasnifi, II. Mehmed, nr. 40, s. 4a, 6a, 6b-7a.10 Tablo: I.11 Ad geen yerleim yerlerindeki nfusla ilgili olarak bk. BOA, Maliyeden Mdevver Defterler(=MAD), nr. 22, s. 2-5, 9-13, 31, 38-39, 42.12 bk. Tablo: II.13 Ylmaz-Ssl, a.g.e., s. 264-266.14 BOA, Tahrir Defteri (=TD), nr. 438, s. 785, 786, 788, 789, 790, 791, 792, 794.15 bk. Tablo: III.16 BOA, TD, nr. 436, s. 290-291, 334-335, 336-337, 352-354, 356-363, 417; Tapu-Kadastro Kuyud-Kadime Arivi (=TK.KKA), TD, nr. 579, s. 22a-24a, 41b-43b, 44a-b, 45a, 46b, 52a, 55b-56a, 57b-58b.17 Tablo: III.18 Ahmet Gne, Tahrir Defterlerine Gre XVI. Yzyl Balarndan XVII. Yzyl Balarna Kadar KocaeliSanca, (doktora tezi, 1994, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), s. 5-6.19 Tablo: III.20 Bu konuda bk. BOA, TD, nr. 733, s. 140, 168-169, 179-180, 182-184, 189, 236; TK.KKA, TD, nr. 49,s. 220a, 246b-247b, 249b, 279b.

21 BOA, TD, nr. 630, s. 656-657, 658-659, 660-661, 664.22 BOA, TD, nr. 630, s. 656, 658, 660.23 bk. Tablo: I, II, III.24 TK.KKA, TD, nr. 579, s. 41b-43b.25 TK.KKA, TD, nr. 579, s. 44b.26 TK.KKA, TD, nr. 579, s. 45a-46b.


401

27 TK.KKA, TD, nr. 579, s. 55b-56a.28 BOA, TD, nr. 438, s. 794.29 BOA, TD, nr. 630, s. 664.30 BOA, TD, nr. 630, s. 660.31 BOA, TD, nr. 630, s. 658-659.32 BOA, TD, nr. 630, s. 656.33 BOA, TD, nr. 630, s. 660.34 TK.KKA, TD, nr. 579, s. 23a, 23b, 24a, 46b.35 Tak, a.g.e., s. 10-11.36 Ylmaz-Ssl, a.g.e., s. 37, 45.37 Ylmaz-Ssl, a.g.e., s. 264.38 Ylmaz-Ssl, a.g.e., s. 240.39 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, c. II, stanbul 1979, s. 470.40 mer Faruk Bahadr, skdarn 12 Numaral eriyye Sicilinin Transkripsiyonu, (lisans tezi, 2002,Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arivcilik Blm), s. 20.41 Tilaver-Yener-Snmez, a.g.e., s. 379-385, 386-389.42 Hac Osman Yldrm-Vahdettin Atik-Murat Cebeciolu, 5 Numaral Mhime Defteri, Ankara 1994,s. 75 hkm nr. 169.43 Yldrm-Atik-Cebeciolu, a.g.e., s. 98 hkm nr. 224.44 Gne, 16. ve 17. Yzyllarda skdarn Mahalleleri ve Nfusu, skdar Sempozyumu I (23-25Mays 2003)-Bildiriler, stanbul 2004, I, 51.45 Ahmet Tabakolu-Ahmet Kala-Salih Aynural-smail Kara-Eyp Sabri Kala, a.g.e., I, 87, 164-165.46 Ahmet Tabakolu-Ahmet Kala-Salih Aynural-smail Kara-Eyp Sabri Kala, a.g.e., I, 32; II, 308-309.47 Mehmet Rauf Nacak-Ahmet Hilmi Nacak, skdar Mahkemesi 147 Numaral eriyye Sicil Defteri,(lisans tezi, 2005, Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm), s. 19.48 Kuzguncukta Yahudilerle ilgili kaytlar iin bk. stanbul Mftl, skdar eriyye Sicili, nr. 51,s. 136, 157, 181. 49 bk. Tablo: IV.50 bk. Tablo: V.51 bk. Tablo: VI.52 BOA, Ali Emiri Tasnifi, II. Mehmed, nr. 40, s. 4a.53 BOA, Ali Emiri Tasnifi, II. Mehmed, nr. 40, s. 6a, 6b; BOA, MAD, nr. 22, s. 3, 38.54 mer Ltfi Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki veMali Esaslar-Kanunlar, stanbul 1943, I, 33.55 BOA, Ali Emiri Tasnifi, II. Mehmed, nr. 40, s. 4a, 6a, 6b-7a.56 BOA, MAD, nr. 22, s. 1, 3, 9, 10.57 BOA, MAD, nr. 22, s. 42.58 Haskan, a.g.e., c. I, s. 215.59 Tablo: VII.60 Bu konudaki deerlendirmeler iin bk M. Hanefi Bostan, XV-XVI. Asrlarda Trabzon SancandaSosyal ve ktisadi Hayat, Ankara 2002, s. 462, 466-467.61 bk. Tablo: VIII.62 Tablo: IX.


402

63 Tablo: X.64 bk. BOA, TD, nr. 438, s. 785, 786, 788, 789, 790, 791, 794, 795.65 Bu konuda bk. TK.KKA, TD, nr. 579, s. 57b; Bostan, XVI. XIX. Yzyllarda Merdivenkyde Soysalve ktisadi Hayat, skdar Sempozyumu 5 (1-5 Kasm 2007), (sempozyuma sunulan bildiri), s. 16.66 Zekai Mete, skdar Tarihinden Bir Kesit: Bulgurlu Kynn Aziz Mahmud Hdayiye Temliki,skdar Sempozyumu I (23-25 Mays 2003)-Bildiriler, s. 69; Gne, skdar Havalisindeki KylerinSosyal ve Ekonomik Ahvaline Dair Bir rnek (16. Yzyl Balarndan 17. Yzyl Bana Kadar BulgurluKaryesi), II. skdar Sempozyumu (12-14 Mart 2004)-Bildiriler, stanbul 2005, I, 43-44.67 bk. Tablo: XIII.68 bk. Tablo: XIV.69 . Faruk Bahadr-Kenan Yldz-Mslim stekli, XVI. Yzylda Gayrimslim Bir stanbul KynnOn Yl, Toplumsal Tarih, say 104 (stanbul-Austos 2002), s. 37-38.70 BOA, Mhime Defteri (=MD), V, 140/326.71 BOA, MD, VI, 228/491.72 bk. Tablo: XV.73 bk. Tablo: XVI.74 M. Sinan tak, 186 Nolu skdar eriyye Sicili Defterinin Transkripsiyonu (h. 1046, 1047, 1048),(lisans tezi, 2006, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm), s. 23-24.75 51 Numaral skdar eriyye Sicili, s. 9.76 Ylmaz, a.g.e., s. 44.77 Esra Aslan, skdar 23 Numaral eriyye Sicili, (lisans tezi, 2007, Marmara niversitesi Fen-

Edebiyat Fakltesi Bilgi ve Belge Ynetimi Blm), s. 20, 65, 82.

Üsküdar nahiyesi köyleri

Documents