arapça bazı edebî eserlerde Üsküdar

Arap ça Ba z› Ede bî Eser ler de Üs kü dar

A R fi . G Ö R . H A Z E M S A ‹ D M U H A M M E DEl Ezher Üniversitesi / M›s›r

Yüz y›l lar bo yun ca Üs kü dar, ha dis, tef sir, f› k›h gi bi ilim ler le mefl gul olan bin ler -ce ilim ada m› n›n ye tifl ti ¤i ve ya fla d› ¤› mer kez le r den bi ri ol mufl tur. Bu ra s› efl sizel yaz ma s› ki tap lar la do lu olan kü tüp ha ne le ri, tek ke ve za vi ye le ri ba r›n d› ran birkül tür fleh ri dir. Üs kü dar, co¤ raf ya s›, ko nu mu, kül tü rel ve ta rih sel geç mi fli ileAs ya co¤ raf ya s› n›n en önem li yer le rin den bi ri dir. Zi ra Üs kü dar, Ana do lu ve As -ya’n›n Av ru pa’ya aç› lan ka p› s› d›r. Ay n› an da yal n›z ca ‹s tan bul’un Ana do lu’yaaç› lan ka p› s› de ¤il, Irak, M› s›r ve Ara bis tan’a da aç› lan ka p› s› d›r. Bu ve si le ile“Üs kü dar” ad›, Arap ça ta rih, ede bi yat, fle ce re, bi yog ra fi, ve fi yat, f› k›h1 ve tef sireser le rinde geç mek te dir. Bu yüz den teb li ¤i mi zi dört bö lüm de ele ala ca ¤›z.

1. Arap ça Ta rih Eser le rin de Üs kü dar2. Ba z› fie ce re ve Bi yog ra fi Eser le rin de Üs kü dar3. Arap fii irin de Üs kü dar4. Ye ni Arap Ede bi ya t›n da Üs kü dar

1- Arap ça Ta rih Eser le rin de Üs kü dar

“Üs kü dar” ad›, ba z› Arap ça ta rih eser le rin de zik ri ge çen bel li bafl l› bü yük olay -lar da geç mek te dir. Me se lâ ta ri hî eser ler de bah se di len, Arap la r›n ve bil has sa Ab -ba si le rin, Bi zans’a dü zen le di ¤i se fer ler de Üs kü dar s›k s›k zik re dil mek te dir. Ay -r› ca, Os man l› Dev le ti’nin, M› s›r, Irak ve ‹ran’a dü zen le di ¤i se fer ler den bah se di -lir ken “Üs kü dar”dan bah se dil mek te dir. Çün kü Üs kü dar, Arap or du la r› n›n Av -ru pa’ya ge çit nok ta s› ve Os man l› or du la r› n›n da Do ¤u se fer le ri için ilk ha re ketnok ta s› d›r. Di ¤er bir tes pi ti miz: Sur re Alay la r› ve Hac yol cu lu ¤u üze ri ne ya z› lança l›fl ma lar ve se ya hat na me ler de Üs kü dar ad› n›n ge çi yor ol ma s› d›r. Çün kü Sur re

668

Alay la r› ve Hac yol cu lu ¤u Üs kü dar’dan bafl la mak ta d›r. Me se lâ, el-Me ke ni si’ninArap ça Se ya hat na me’si ne gö re Os man l› ha c› la r› n›n hac yo lu Üs kü dar’dan bafl -la y›p, Kar tal’dan ge çer ve Geb ze’ye do¤ ru de vam eder.2

1852/ 1217 ‘de Ölen fii ha büd din Mah mûd el-Ba¤ dâ dî el-Alu si, ⁄a râ ibül-‹¤ ti rabad l› ese ri nin fark l› bö lüm le rin de ‹s tan bul’dan bah se der ken Üs kü dar’›n va s›f la r› -n› flöy le an lat mak ta d›r:“ ‹s tan bul’un kar fl› s›n da, sa hi lin do ¤u ta ra f›n da Üs kü dar bu lu nur. O da ma murbir bel de dir. Nü fu su otuz bin ve ya da ha çok tur… ‹s tan bul, Ga la ta ve Üs kü dar’›ntop lam nü fu su bir mil yon dur. Bu nü fus içe ri sin de in sa no¤ lu nun bü tün s› n›f la -r› bu lu nur… fieh rin ev le ri nin ço ¤u ah flap tan d›r ve tafl tan ya p› lan ev le rin sa y› s›çok az d›r… Bir çok yol ke na r›n da yol cu la r›n tat l› su iç me le ri için ha z›r la nan yer -ler var d›r. fieh rin su yu fle hir d› fl›n dan gel mek te dir. Su, ya¤ mu run bol lu ¤u ve az -l› ¤› na gö re çok ve ya az olur. Ev le rin ço ¤un da ev le rin dam la r›n dan inen ya¤ mursu yu nu bi rik tir mek için de po lar bu lu nur. Bu de po lar da bi ri ken ya¤ mur su la r›,ev sa hip le ri nin bir se ne lik su ih ti yaç la r› n› kar fl› la ya bi lir.”3 el-Alu si, ay n› eser deÜs kü dar üze ri ne de fli ir yaz m›fl t›r. Bu nu da “Arap fii irin de Üs kü dar” bafl l›k l› bö -lüm de ele ala ca ¤›z.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Surre Alay› (D’ohsson, Tableau General, II, Paris 1790)

669

2- Ba z› fie ce re ve Bi yog ra fi Eser le rin de Üs kü dar

Üs kü dar, Os man l› ilim ve âlim le ri nin mer kez le rin den dir. Onun için Üs kü darad› fle ce re, bi yog ra fi ve ve fi yat eser le rin de, yü zöl çü mü ba k› m›n dan da ha bü yükolan ba z› fle hir ler den da ha çok ge çer. Ce la led din Ab dur rah man Su yu ti, Lüb bü’l-lü bab fî tah ri ri’l-en sâb ad l› ese rin de, “Üs kü da rî ve ya Üs kü dar l› olan ki fli bel de-iRum’da mev cut olan Üs kü dar’a men sup tur”4 de mek te dir. fie ce re eser le rin densa y› lan Ab dur rah man el-En sâ rî’nin Tuh fe tü’l-mu hib bin ve’l-as hab fî ma’ri fe ti mali’l-me de niy yin min En seb ad l› ese rin de Me di ne’nin en flöh ret li ai le le rin den sa -y› lan “Üs kü da rî” ai le si nin soy a¤a c›n dan ve bu ai le den üç ki fli nin Me di ne Müf -tü lü ¤ü ne atan d›k la r›n dan bah se der.5

Ta k›y yüd din el-Gaz zi (1010/1601), Ta ba ka tü’s-se niy ye fî te râ ci mi’l-ha ne fiy ye ad -l› ese rin de, Sul tan Mah mud dev ri din âlim le rin den bi ri olan ve hic rî 885’te ölenMol la Hüs rev’in bi yog ra fi sin den bah se der ken “Üs kü dar” ad› n› da zik ret mek te -dir.6

Hay red din Zi rik li’nin el-A’lâm ad l› bi yog ra fi ese rin de, on ye di fark l› âli min bi -yog ra fi le rin den bah se di lir ken yi ne Üs kü dar’›n ad› n›n geç ti ¤i gö rül mek te dir. Zi -rik li’nin ese rin de, bun la r›n do ku zu nun Üs kü dar l› ve ya Üs kü dar’da do ¤up öl -müfl 7 ol duk la r› n›, al t› s› n›n Üs kü dar’da ifl gör müfl ve ora da def ne dil mifl8 ol duk -la r› n› ve iki si nin de Üs kü dar’da ça l›fl t›k la r› n› tes pit et tik.9

Üs kü dar, Mu ham med Emin b. Faz lul lah el-Mu hib bî’nin (1111/1699) Hu la sa tü’l-eser fî a’ya ni’l-kar ni’l-ha di afler ad l› ese rin de on al t› de fa zik re dil mek te dir. el-Mu hib bî, dört cilt ten olu flan ese rin de Üs kü dar l› olan ve Üs kü da rî de di ¤i sa de cetek bir alim den bah set mifl tir. O da “ku tup lar kut bu, za ma n›n meh di si, as r›nmür fli di olan” Azîz Mah mud Hü dâ yî’dir. Eser de onun bi yog ra fi si flu be yit le bafl -la m›fl t›r;O din ve dün ya, o la f›z ve mâ nâ En bü yük he def o en yük sek zir ve 10

el-Mu hib bî, ese rin de XI. yüz y›l âlim le ri nin bi yog ra fi le ri ne yer ver mek te dir. Buâlim le rin dör dü Üs kü dar’da ça l›fl m›fl ve def ne dil mifl ler,11 dör dü de Üs kü dar’dasa de ce ça l›fl m›fl lar d›r.12 Bu eser de Üs kü dar, bafl ka âlim le rin bi yog ra fi le rin de dezik re dil mifl tir. Me se lâ Üs kü dar’da do¤ ma d› ¤› ve ya fla ma d› ¤› hal de Üs kü dar’› an -la tan ve onun için fli ir yaz m›fl bir âlim de dik ka ti çek mek te dir. Bu fli iri de ye rigel di ¤in de ele ala ca ¤›z.13

Ebü’l-Fazl Mu ham med el-Mu ra dî (1206/1791) Sil kü’d-dü rer fî a’ya ni’s-sâ ni aflrad l› ese rin de XII. yüz y›l âlim le ri nin bi yog ra fi le ri ni ele al m›fl t›r. Ese rin de on al t›Üs kü dar l› âli min bi yog ra fi si ne yer ver mifl tir. Mu ra dî’nin ese rin de befl ki fli Üs kü -da rî di ye ad lan d› r›l m›fl t›r. Bun la r›n dör dü, Me di ne-i Mü nev ve re’nin müf tü süEsad el-Üs kü da rî ai le si ne men sup tur.14 Mu ra dî’nin ese rin de Üs kü dar’da ça l› fl›pdef ne di len ye di âli min15 ve Üs kü dar’da ça l›fl m›fl olan befl âli min bi yog ra fi le ri nede yer ve ril mifl tir.16

A R A P Ç A B A Z I E D E B Î E S E R L E R D E Ü S K Ü D A R

670

Ab dür rez zâk el- Bay tar (1335/1916) Hil ye tü’l-be fler fî tâ rî hi’l-kar ni’s-sâ lis aflr ad -l› ese rin de XI II. yüz y› l›n ta ri hi ni ele al m›fl t›r. Dört cilt ten olu flan eser de, Üs kü -dar müf tü sü Ömer Lüt fi Efen di’nin bi yog ra fi si an la t› l›r ken, onun Üs kü dar’›n hu -kuk mec li si ne atan d› ¤› n›n be lir til di ¤i k› s›m da bir de fa geç mifl tir.17

Ba¤ dat l› ‹s ma il Pa fla’n›n He diy ye tü’l-âri fîn es mâi’l-mü el li fîn ve âsâ rü’l-mu san na -fîn ad l› ese rin de Üs kü dar ad› otuz do kuz âli min bi yog ra fi sin de zik re dil mek te dir.On lar dan 22’si Üs kü da rî ün va n›y la an›l m›fl t›r.18 ‹s ma il Pa fla’n›n, Azîz Mah mudHû dâ yî Haz ret le ri’ni Üs kü dar l› ün va n›y la ad lan d›r ma d› ¤› da dik kat çe ki ci dir.19

Mü el lif, otuz al t› âli min al t› s› n›n Üs kü dar’da def ne dil di ¤i ni20 on bi ri nin de Üs -kü dar’da de ¤i flik man s›p la ra ta yin edil di ¤i ni be lirt mifl tir. Bun la r›n ye di si ka d›21,bi ri ö¤ ret men22, üçü ise mu ta sav v›f t›r.23

Ömer R› za Keh hâ le’nin Mu’ce mü’l-mü el li fîn: te râ ci mü mu san ni fi’l-kü tü bi’l-ara -biy ye ad l› ese rin de, Üs kü dar otuz de fa dan çok geç mek te dir. Keh hâ le de Üs kü -dar l› âlim ler den yir mi se ki zi nin bi yog ra fi si ni yaz m›fl t›r. On lar dan on be fli Üs kü -dar l› ad›y la zik re dil mifl24, se ki zi ka d› l›k ve mü der ris lik yap m›fl25 al t› s› ise Üs kü -dar’da ya fla d›k tan son ra ora ya def ne dil mifl ler dir.26 Bu ese rin öne mi çok bü yük -tür. Çün kü kay nak lar dip not ta zik re dil mek te dir. Bu va s› ta ile söz ko nu su âlim -le rin bi yog ra fi le ri nin han gi Arap ça eser ler de geç ti ¤i ni bi li yo ruz. Bu eser le rin enönem li le ri, se ki zin ci hic ri yüz y› l›n bü yük le ri nin bi yog ra fi le ri ni ih ti va eden ‹bnHa cer el-As ka lâ nî(852/1449)’nin ed-Dü re rü’l-ka mi ne fî a’yâ ni’l-mi eti’s-sâ mi nead l› ese ri, do ku zun cu hic ri yüz y› l›n bü yük le ri nin bi yog ra fi le ri ni ih ti va eden Ab -dur rah man Se ha vî’nin ed-Dav’ü’l-la mi ad l› ese ri; Ebü’l-Ha se nat Lek ne vî’nin el-Fe vâ idü’l-be hiy ye fî te râ ci mi’l-ha ne fiy ye; et-Ta’li ka tü’s-se niy ye ve Mu ham med‹b nü’l-‹mad’›n fie ze râ tü’z-ze heb fî ah bâ ri men ze heb ad l› eser le ri dir.

3- Arap fii irin de Üs kü dar

Üs kü dar’›n Arap ça di van la r›n ba z› s›n da geç ti ¤i ni de gö rü yo ruz. Rast la d› ¤› m›zfli ir le rin en es ki si Ab ba si ler za ma n›n da dev rin en bü yük flâ ir le rin den sa y› lanBuh tu rî (821-897/ 206-284) di va n›n da yer al mak ta d›r. Buh tu rî’nin Üs kü dar ad› -n›n geç ti ¤i ve 273 h. se ne sin de yaz d› ¤› fli iri, el-Ha ris bin Ka eb’i hic ve di yor du ki;flâ ir, fli irin de Ha ris’in Üs kü dar’dan ölüm ha be ri nin gel me si ni umu yor du. Bu ra -da Üs kü dar ke li me si “ulak” mâ nâ s›y la da kul la n›l m›fl ola bi lir.27 fii ir de Üs kü darad› flöy le geç mifl tir:Bun dan son ra, k› sa bir sü re de, Üs kü dar’da he lâ kiy le il gi li mek tup la r› ge le cek. Ve yaBun dan son ra, k› sa bir sü re de, he la kiy le il gi li Üs kü dar’la mek tup la r› ge le cek.28

Bu fli ir, Ebü’l-Ha san Ali b. Hü se yin b. Ali Mes’udî’nin (345/956) Mü rû cü’z-ze hebve ma âdi nü’l-cev her ad l› ese rin de geç mek te dir. Me su dî, fli irin Ab dul lah bin el-Hü se yin bin Sa‘d’a ait ol du ¤u nu id dia et mek te dir.29

1852/1217’de ölen fii ha büd din Mah mûd el-Ba¤ da dî el-Alu sî, ⁄a râ ibül- i¤ ti râbad l› ese rin de, Ba¤ dat’ta bu lu nan ar ka da fl› na gön der di ¤i mek tup ta, Ba¤ dat’›n ha -


671

va s› na su yu na olan has re ti ni be lirt mifl tir. Mek tu bun ce va b›n da Alu sî’nin dos tu,Ba¤ dat’› san ki bu gün kü Ba¤ dat’›n du ru mu nu an la t› yor gi bi ta rif et tik ten son ra;Üs kü dar’a gel me ümi di nin ol du ¤u nu be lirt mek te dir. Dos tu nun Alu sî’ye yaz d› ¤›Arap ça fli iri nin bir k›s m› flöy le dir:Vay Ba¤ dat’›n ha li ne, ‹z zet lik için de ko nak la y›p uç tuNef sin ne is ter se onu için de bu lur duSan ki cen net-i huld du ve dâr-› ka rar d› Sa vafl ars lan la r› n›n eviy di,Kor kak ve maz lum ona s› ¤› n›r d›Bu gün Ba¤ dat’ta muh ta c›n s› ¤› na ¤› yokVe hal k›n dan da s› ¤› n› la cak kim se kal ma d›Ve bu gün, gör dü ¤ün ki fli ler ora ya yer lefl ti lerBa¤ dat’tan uzak dur yok sa sen bi lir sinOnun içi ne kör ka vim yer lefl tiBun lar da iyi le ri ve kö tü le ri ay›r ma d› larOnun için de may mun ön der ol duVe as lan efle ¤e sec de et ti Ey efen dim, ey din y›l d› z›Bi ze al çak hü cum et tiBa¤ dat’›n› za esa re tin den ka ç› fla ma hal ver me yen ler üflüfl tü.Ey biz den göç eden, bil mi yor kiOn dan son ra bu di yar da olan la r›Zil let le kü çük ler bü yük le re hük met ti lerE¤er az› c›k gü cüm ol say d› Üs kü dar’a sü rü ne rek ge lir dim.30

Bu fli ir o s› ra da ki Ba¤ dat’›n ha li ni an la t›r ken ay n› za man da Üs kü dar’›n öne mi veâlim le rin s› ¤› nak yur du ol du ¤u nu da gös ter mek te dir.Bu la bil di ¤i miz üçün cü fli ir ise el-Muhb bi’nin Hu lâ sa tü’l-eser fî a’yâ ni’l-kar ni’l-hâ di afler ad l› ese rin de el-fieyh ‹b ra him b. Ab dur rah man b. ‹mâ düd din (ö.1087)bi yog ra fi si an la t› l›r ken geç mek te dir. Ad› ge çen âlim ile el-Muhb bi’nin ba ba s›y -la ar ka dafl l›k la r› var d›. fieyh ‹b ra him Üs kü dar’› b› rak ma y› is te di ¤in de el-Muhb -bi’nin ba ba s› ona flu na si hat le ri fli ir le ve ri yor du: Ey kar de flim, ifl te üs ta d›n na si ha ti dirBu de vir sa na zul met seBil ki her de vir ken di öz gür le ri ne zul me di ci dir


672

De vir se ni gur be te ve göç me ye mec bur et seÜs kü dar’da gur bet çi olOnun için de yü rü yen hür cey lan lar var d›rCey lan la r›n, göz le riy le as lan la r› av la d›k la r› n› gö rür sünHem de da¤ la r› ve te pe le ri yem ye flil dir San ki on la r›n üs tün de gül nar bah çe si var d›rOnun için de öm rü nü mut lu luk la ge çirSev gin le ge ce yi gün düz le bir lefl tirVe ak ra ba la r› b› rak, Ben den se lam söy le va tan la ra ve di ya ra.31

fieyh ‹b ra him, bu na si ha te flöy le ce vap ver mifl ti :

Bu er dem sa hi bi nin na si ha ti dir,O fa zi let ler ve if ti har edi le cek ifl ler de ön cü dür.Her ilim de ko pa r› la cak mey ve le ri var d›rDav ra n›fl la r› bü yük le rin ho flu na gi der.

Gündo¤umunda Üsküdar

673

Di yor ki, gur bet çi ola cak isen Üs kü dar’da olVe de dik le ri nin do¤ ru lu ¤un da hiç flüp he yok Evet, O, de niz ler le çev ri li bir cen net tirVe gün düz gü ne fli ne ben ze yen nur yüz lü ço cuk tur.Ama onun için de flu âfl›k Sab ret me ye yar d›m c› bir sev gi li bu la ma d›.32

Ay n› fli ir el-Mu hib bi’nin Nef ha tü’r-rey hâ ne ve rafl ha tu t› lâi’l-hâ ne ad l› ese rin dede geç mek te dir.33

Üs kü dar, Ebü’l-Ab bas fie hâ bed din Ah med b. Mu ham med b. Ömer Ha fa ci’ninRey hâ ne tü’l-elib ba ve zeh re tü’l-ha yâ ti’d-dün ya ad l› ese rin de, h. 1080’de ölenMen ce nek b. Mu ham med Men ce ne ¤in, fiey hü lis lâm Hü sam zâ de’nin em riy leFaz lul lah el-Mu hib bi’nin top la d› ¤› fli ir le rin bir ga ze lin de de geç mek te dir.34 Men -ce nek, Üs kü dar l› sev gi li si ne flöy le bir ga zel yaz m›fl t›r:Üs kü dar’dan yük se len ayGön lü mü atefl le re at t›Ge ce ge çi yor ve onun sev gi siy le göz le rim göz yafl la r› m› sey re di yor Ha ta ya p›n ca özür di le me si ni is te me me me ra¤ menO, öz rü me ra z› ol mu yor.Aca ba çek tik le ri mi his se di yor mu?Yok sa his set mi yor mu?Sev gi siy le her sa bah fla fl› r›p ka l› yo rumSa ¤› m› so lu mu bil mi yo rum.35

Üs kü dar’la il gi li bul du ¤u muz son fli ir ise Fi lis tin li flâ ir Ze ke ri ya Mu ham med’inel-Ce vâd Yek taz Üs kü dar ya ni “At Üs kü dar’› Geç ti” ad›y la 1997’de ya y›m la nandi va n› d›r. fiâ ir bir rö por ta j›n da di van ad› n›, “At› alan Üs kü dar’› geç ti” de yi min -den al d› ¤› n› ve fli ir le ilifl ki si ke sil mez bir du ru ma gel di ¤i ni be lirt mifl tir. Si ya siiçe rik li olan At Üs kü dar’› Geç ti ad l› di van da, Fi lis tin li li der ‹s ma il Ha ni ye’yeönem li me saj lar ve ril mek te dir.36

4- Ye ni Arap Ede bi ya t›n da Üs kü dar

Üs kü dar’la il gi li ye ni ya z› lan eser ler den bi ri Su ri ye li hi kâ ye ci Ha li lü’l-Na imî’nin“‹ki K› ta’n›n fieh ri” ad›y la ya y›m la d› ¤› bir hi kâ ye dir. Bu ya zar, ese rin de ‹s tan -bul’a olan se ya ha ti ni an la t›r ken; As ya’dan Av ru pa’ya ge çer ken his set tik le ri nian la t›p, “in sa n› fle hir le re çe ken fley bi na la r› de ¤il ta ri hi dir” de mek te dir. Ay r› caÜs kü dar’in As ya te pe le ri nin on da Ka hi re’yi an›m sat t› ¤› n› da yaz mak ta d›r.37

Üs kü dar, ba z› ede bi yat ma ka le le rin de de geç mek te dir. Bu nun ör ne ¤i Ulus la ra -ra s› Ede bi yat Ko mi te si Üye si Mu ham med Mah mud Kal lo’nun Cü nün el-Ab ka ri -ye ya ni Da hi ler De li li ¤i ad l› ma ka le sin de ge çi yor. Bu ma ka le de Üs kü dar l› ol du -¤u var sa y› lan âlim Em rul lah ile il gi li bir hi kâ ye an la t› l›r.


674

Ün lü e¤i tim ci Em rul lah Efen di, her gün Üs kü dar’dan kar fl› ya geç mek için Üs kü -dar va pu ru na bi ner di. Yi ne bir gün va pu ra bin mifl ti ve ya n› na ‹n gil te re Bü yü kel -çi li ¤i’nde ça l› flan bir me mur otur mufl tu. ‹n gi liz me mu run ce bin de fiam f›s t› ¤›var d›. Em rul lah Efen di çok dü flün ce liy di, hat ta dal g›n d›. Far k›n da ol ma dan eli -ni ken di ce bi imifl gi bi ‹n gi liz me mu run ce bi ne so kup f›s t›k tan ye me ye bafl la d›.‹n gi liz me mur ön ce fla ka ol du ¤u nu sa n›p sus tu, ama Em rul lah Efen di ye me yede vam et ti. F›s t›k bit mek üze re idi. Me mur, Em rul lah Efen di’nin dik ka ti ni ki bar -ca çek mek is te di ve sor du: “F›s t› ¤› na s›l bul du nuz?”. Em rul lah Efen di kes tir me -den “iyi” di ye ce vap ve rip, ye me ye ve dü flün ce le ri ne de vam et ti. Me mur, “Ma -hal lem de bu tür ye mifl ler den bu lun maz, ço cuk la r›m da bu f›s t›k la r› çok se ver,eve f›s t›k s›z dön sem a¤ lar lar.” de yin ce; Em rul lah Efen di dö nüp “Yaa ne ga rip!”der, ye me ye ve dü flün ce si ne de vam eder. Me mur, “Lüt fen ço cuk la r› ma da bi razb› ra k›r m› s› n›z?” de yin ce Em rul lah Efen di, me mu ra dö nüp, “Ta bi mem nu ni yet -le” di ye rek bir avuç f›s t› ¤› me mu run ce bin den ç› ka r›p uza t›r ve ge ri ka la n› n› daken di si yi yip bi ti rir.38 Hi kâ ye de ki ola y›n ün lü e¤i tim ci Em rul lah Efen di ile alâ -ka s› n›n olup ol ma d› ¤› bir ya na, bu ve si le ile Üs kü dar’›n ye ni Arap ede bi ya t›n dada yer et me si fla yan-› dik kat tir.So nuç ola rak Üs kü dar fleh ri dün ya n›n en mefl hur ilim ve kül tür mer kez le rin -den dir. Üs kü dar ad› n›n Arap ça ta rih, ede bi yat, fle ce re, bi yog ra fi, ve fa yât hat ta f› -k›h ve tef sir eser le rin de geç me si bu nun so mut bir de li li dir.Arap co¤ raf ya s›n dan uzak olan Üs kü dar’›n gü zel li ¤i ni vasf eden Arap fli irin devar ol ma s›, Türk ler ve Arap lar ara s›n da ki ba¤ la r›n de re ce si ni ve Üs kü dar’›n öne -mi ni bir ke re da ha or ta ya koy mak ta d›r.

D‹P NOT LAR

1 Bu na ör nek ola rak f› k›h âli mi Ali Hay dar’›n Dü re rü’l-hük kâm fler hu Me cel le ti’l-ah kâm ad l› ese ri ni gös te re bi -li riz. Emin Efen di zâ de Kü çük Ali Hay dar Efen di, Dü re rü’l-hük kâm fler hu Me cel le ti’l-ah kâm, Bey rut, II, 454.2 Ah med Mo hem med el-Me ke ni sî, el-Dop lo me si el-hac, http://pr.sv.net/aw/2006/Ja nu ary2006/ara bic/pa ges010.htm3 fii hâ büd din Mah mûd b. Ab dul lah el-Ba¤ da di el-Alu si, ⁄a ra ibül-i¤ ti rab, Ba¤ dat 1327, s. 55- 70.4 Ebü’l-Fazl Ce lâ led din Ab dur rah man b. Ebî Bekr Su yu ti, Lüb bü’l-lü bab fî tah ri ri’l-en sâb (thk. Mu ham mad Ah -med Ab dü la zîz, Efl ref Ah med Ab dü la zîz), Bey rut 1991, II, 350. 5 Ab dur rah man et-Tay yib el-En sâ rî, Tuh fe tü’l-mu hib bîn ve’l-as hab fî ma’ri fe ti ma li’l-me de niy yin min En seb,Tu nus 1970, s.46.6 Ta k›y yüd din b. Ab dül ka dir et-Te mî mî el-Gaz zi et-Te mî mî, Ta ba ka tü’s-se niy ye fî te râ ci mi’l-ha ne fiy ye (thk.Ab dül fet tah Mu ham med Hulv), Ri yad 1983, III, 199-201. 7 Hay red din Zi rik li, el-A’lâm, Bey rut 2002.

Üs kü dar l› di ye zik re di len âlim ler flun lar:

1. Mah mud Aziz bin Fad lul lah el- Hü dâ yî el-Üs kü da rî (ö.1038/1628), VI, 41.

2. ‹s ma il b. Ab dul lah el-Üs kü da rî (1119/ 1707- 1182/1768) I, 304, 318.

3. Mus ta fa b. Ömer b. Mu ham med el-Üs kü da rî (ö.1093/1682) VII, 180.

4. Mu ham med Emin Ab dül hey el-Üs kü da rî (ö. 1149/ 1736), I, 318; VI, 41.

5. Esad b. Hil mi el-Üs kü da rî (1050/ 1640-1116/ 1705), I, 300, 304.


675

6. Ha mid b. Yu suf bin Ha mid Zi ya üd din el-Üs kü da rî (1111-1172/ 1700-1758), II, 163.

7. Ab dul müh sin b. Esad (1138- 1183/ 1725-1769), IV, 1.

8. Üs kü dar l› ‹s ma il b. Ab dul lah (1119-1182/1707-1768), I, 304, 318.

9. Üs kü dar do ¤um lu Ha mid b. Yu suf (1111-1172/ 1700-175) ?8 Hay red din Zi rik li, a.g.e., I,.88; IV, 160, 292; VI, 8; VI II, 75, 202.9 a.g.e., IV, 60; VII, 119.10 Mu ham med Emin b. Faz lul lah b. Mu hib bil lah ed-D› mafl ki el-Mu hib bi, Hu lâ sa tü’l-eser fî a’ya ni’l-kar ni’l-ha -di afler, Bey rut 1284, IV, 327-329.11 el-Mu hib bi, a.g.e., I, 144, 416; II, 72-73; III, 476-478.12 a.g.e., I, 189-190; II, 319-322; III, 474; IV, 301. 13 a.g.e., I, 23-25.14 Ebü’l-Fazl Mu ham med Ha lil b. Ali b. Mu ham med el-Mu râ dî, Sil kü’d-dü rer fî a’yâ ni’s-sâ ni aflr, Ka hi re 1874,I, 108, 222-223, 255; III, 83; IV, 34-35.15 el-Mu ra di, a.g.e., II, 29, 46, 304; III, 52, 123; IV, 236, 248.16 a.g.e., IV, 24,37,59-60,236.17 Ab dür rez zâk b. Ha san b. ‹b râ him el-Mey da ni ed-D› mafl ki Bay tar, Hil ye tü’l-be fler fî ta ri hi’l-kar ni’s-sa lis aflr(thk. Mu ham med Beh ce Bay tar), Bey rut 1993, I, 492.18 Ba ban zâ de Ba¤ dat l› ‹s ma il Pa fla, He diy ye tü’l-âri fin es mâi’l-mü el li fîn ve asa rü’l-mu san na fin, ‹s tan bul 1951,I, 37, 163, 175, 205, 219, 221 327, 404, 490, 490, 557 ; II, 291, 300, 308, 315, 323, 324, 376, 391, 441, 547, 453.19 Ba ban zâ de Ba¤ dat l› ‹s ma il Pa fla, a.g.e., II, 415.20 a.g.e., I, 167, 617, 660, 765; II, 364, 384, 511. 21 a.g.e., I, 345, 474, 617, 800; II, 334, 446, 496.22 a.g.e., I, 44.23 a.g.e., I, 774; II, 435, 415.24 Ömer R› za Keh ha le, Mu’ce mü’l-mü el li fîn: te ra ci mü mu san ni fi’l-kü tü bi’l-ara biy ye, Bey rut 1957, I, 173; II,245-246, 277-278; V, 125; VI, 14, 43; IX, 74, 79; X, 20, 154, 280- 281; XII, 28-29, 80, 189, 194, 261.

Üs kü dar l› ol du ¤u bil di ri len âlim ler flun lar d›r:

Mus ta fa el-Üs kü da rî (ö.1203/1789), XII, 216.

Mah mud Hü dâ yî (ö.1038/1629), XII, 189.

Mah mud el-Üs kü da rî (ö.1036/1627), IX, 194.

Mu ham med el-Üs kü da rî (1149/1736), IX, 74.

Mu ham med Kay se ri (ö.1151/1738), IX, 79.

Mu ham med el-Üs kü da ri (ö.1273/1857), X, 280, 281.

Mu ham med De va yi ve ya Ta lib el-Üs kü da rî (ö.1097/1686), XII, 28, 29.25 Ömer R› za Keh hâ le, Mu’ce mü’l-mü el li fin: te ra ci mü mu san ni fi’l-kü tü bi’l-ara biy ye, Bey rut 1957, I, 41; IV, 88-89, 116; VII, 297; VI II, 229; XI, 122-123; XII, 61-62.26 a.g.e., I, 257; II, 16; VI, 65; VII, 104, 156; XI II, 216.27 Üs kü dar ke li me si bir çok eser de “ulak” mâ nâ s›y la kul la n›l mak ta d›r. Bu nun ör ne ¤i ni Ha riz mî’nin Me fâ ti -hü’l-ulum’un da bul mak mum kün dür. Ebû Ab dul lah Kâ tib Mu ham med b. Ah med b. Yu suf Ha riz mi, Me fâ ti -hü’l-ulum, Ka hi re 1342, s.50.28 Ha san Kâ mil Si ra fi, fier hu di va ni’l-buh tü ri, Ka hi re 1977, III, 1093.29 a.g.e., s. 1093.30 fii ha büd din Mah mûd b. Ab dul lah el-Ba¤ da di el-Alu si, ⁄a ra ibül-i¤ ti rab, s. 130-137.31 el-Mu hib bi, a.g.e., I, 14-15.


676

32 a.g.e., I, 14-15.33 Mu ham med Emin b. Faz lul lah b. Mu hib bil lah ed-D› mafl ki Mu hib bi, Nef ha tü’r-rey ha ne ve rafl ha tu t› lai’l-ha -ne (thk. Ab dül fet tah Mu ham med Hulv), Ka hi re 1967, I, 180-185.34 Ebü’l-Ab bas fie ha bed din Ah med b. Mu ham med b. Ömer Ha fa ci, Rey hâ ne tü’l-elib ba ve zeh re tü’l-ha ya ti’d-dün ya (thk. Ab dül fet tah Mu ham med el-Hulv), Ka hi re 1967/1386, I, 232.35 Ebü’l-Ab bas fie ha bed din Ah med b. Mu ham med b. Ömer Ha fa ci, a.g.e., I, 248.36 Mo he med Ze ke ri ya, el-Ce vad Yec taz Üs kü dar, Ge ze 1997; http://www.niz wa.com/vo lu me26/p211_215.html37 Ha lil Ül nu ayi mi, Me di ne tül-Ka re teyn, http://www.niz wa.com/vo lu me26/p211_215.html38 Mu hem med Mah mud Kal lu, Cü nü nü’l-Ab ka ri ye, http://www.oda bas ham.net/show.phpsid=12976


arapça bazı edebî eserlerde Üsküdar

Documents