1. 1. IN LI gi TRKENINSIRLARI L TTEME2E DI x.
2. 2. IstemeAdresi: KubbealtiIktisdlgletmesi: Peykhne Sok.No.3 34126 emberlitag-IST. Tel: (0212) 51623 56 - 518 92 09 Fax: (0212) 638 02 72 KUBBEALTINESRIYTINo:1 NIHADSMiBANARLIKLLIYTINo: 1 Dizgi:KubbealtiDizgiMerkezi Kapak velTasarim:AygeKalyoncu Baski: zalMatbaasi 1. Baski: 1972 $5505----- 16. Baski: 1999 17. Baski: 2001 18. Baski: 2002 19. Baski: 2004 20. Baski: 2004 21. Baski: 2005 22. Baski: 2006 23. Baski: 2006 24. Baski: 2007 istanbul,Agustos 2007 ISBNS75-7683-77-8 |
3. 3. L TRKENINSIRLARI NihadSmiSanarli Li n- 24.Baski KUBBEALTI I w.ana --
4. 4. T.C.Mil1EgitimBakanligi,AragtirmaPlniamave KoordinasyonKurulu Bakanligi'nin 19 Agustos 2004 tarih 3126 sayili genelgesinde "TRKENINSIRLARI"ortagretim kururnlarmdaokunmasitavsiyeedilen 100eserdenbiridir.
5. 5. BIRINClBASKININNSZ Bukitap,Trkdilizerindeyillarylliyapilan aragttrmalann, duyulanheyecanlarinve samimbirTrkesevgisininyazi h- linekonalmastylameydanageldi. Trkemizin,Trkiyetoprak- larinda,bykbir milIestetik'le isienmigolugunabirkitapbo- yunca dikkatedenilk eser, belkide budur. Muharriri,Trkdili'ninniceguzelliklerini,ustnlklerini,in- celiklerini,hengini,nekadarasl vebykbirmilletindiliolu- undakiggus kabarticiyceilkleri -elinden geldigi kadar- bu kitabinsahfelerindetoplamayaallgmigtir. Kitaptakiyazilarm mbimbirkismt,sonyirmibegyilicinde muhtelif,gazeteve mecmualardanegrolunmugtur.Birkismida akademik toplantilardaverilenkonferanslarve okunanteblig- lerdir.Bunlarmheps!,buraya, Ozerlerindeyapilanyeniiemler- le almmigtir. Kitap,ashnda bir btn'dr. Onun,degigikbagliklaraltin- da, umlniyetlebeger,altigarsahfelikblmlerhtindeolu;M, bu butunlugudegigtirmez. htitcAuh-Lui=L acue>1r i tasAIMut airle .html e Utwbar-Ja t ill i
6. 6. Eserdebell grg, duyug,dgngve buluann, biribirin- denayrigibi duranbu blmlerde,ye,ryer tekrarlandigigrle- cektir. Bu tekrarlar,o yazilarm, nce, biribirindenayrizaman- Iardayazilmig olmasmdandir.Dahamhimolarak da tekrar- lanmasindazarardan okfayda bulunduguinancmdandir. TrkeninSirlari'nda,dilimizin bilhassa son otuz yil iin- deki buhranlimcersmaisrarla temsedilmitir.Sonyillarin yanigve metodsuzdiItutumlanzerinde bundanyllarca evvel syledigimizniceszlerimizdekiisbet, esefe belirtelimkibu- gn artikherkesingzlerlnndedir. -Trkiye'degusonylliardaoynananpolitikve ideolojikoyun- lar acihakkatimeydanakoymugtur. Buhakkat,milletimizinvemilliyetimizindayandigihermu- kaddestemeliylkmak isteyenIerin Trkvatanmda kendilerini aiga vurmalarlylameydandadir. Bu ihnet gebekesinin,ylklimasina yardim ettigi milIde- erierimizinbagindaazzTrkemizvardir.Btnsolemelliyi- kicilarindildetammiyleuydurmacayikullanmalaribununaci dellidir,kiokuyucu,kitabm inde bufciano nicegerekeri- niyillardan berisylenmigbulacaktir. TrkeninSirlari, Atatrk'nkisasrenztrkedeneme- si'ndensonraTrkelegmigherkelimeninhlisTrkeoldugu- nu kabl etmektekiok millve isbetli grgne bykyer aylrmltir. Atatrk'nzerinde tambir millhassslyetedurdugubu dil anlayigive di vasiyetionunlmnden sonra nedenterk edilmigtir?Ayniyillarda Trkmilletinedenbiribirinindilinian-
7. 7. L amayanhatt biribirinin dilinden nefreteden zinrelerhline (etiritmigtir? Burasibu kitabiokuyacaklar iin artik bir muamm olma- Facaktir. Kitapta,mumknoldugukadar,Trke'nin ses gzelligine lygun bir iml kullanilmigtir.Birokkelimelerinsesli harfieri izerine konulan(^) ireti, Trkemizinbilhassa Anadoluve alkanlarTrkiyesi'ndetammiylemillbirses olarakkazandi- i uzunhece'leri belirtmekiindir. Aymiretlerin Ive gibi arfler zerine konulamayigi,imlmizin, bu dilin dehsinid- nmek duygusundanuzakkimselerin elindekalmasindandir. Bu aci hdiseninde daha bir ok hakTkatleri,bu kitabin abfeleri arasinda grlecektir. I . MllllLilli ligd.' i n'. .,.li.. sW.gspi, .,sr ,1i.-.I Yl'.I.I),iti. spWBM.t'-'HiB5i -MilliWhiE-i- IIUt Mrill:1 ri e -
8. 8. E I NDEKILER Bir Dil Kon eranst ................................... 1 ImparatorluhDilleri ................................... 20 BirDil Nas11Gtellegir? ................................... 37 Bahar ve Trk e ................................... 43 Beyaz Lisan ................................... 49 AltinTavuh Hihyesi .................... 5 Benim Dnym ................................... 61 Kelimelerin Izdivct ................................... 67 GtelEv'in Hihyesi ................................... 73 Gnn!SzneDair ..... .........r.................. 80 Ynus'un Trhesi ................................... 85 IlmiYenenBir Vehim . . ... ... . .... .. . 99 F a i D ^2 1-- - W = med - - 5 5 5 5 -.5 5 i a - E a - Eh 0 mmBmm - - - - Um - - - KelimelerinTadt ................................... 110 YahyKemal Trkesi ................................... 123 E endi,Efendimit ................................... 130
9. 9. Kpe 136 Trhenin GulBaheleri .. .................. ... 139 Hayl'in lm .............. - - - - - . ... 145 Merdiven ............. -- - - - - 153 rneginFciast -- ------- 157 O Gl-endmYerineKonulanCadt - 163 Gtel ve Gzel'denAnlamak - 169 NasdAdattyorlar? __-- 175 IstanbulKonu mast --- 184 Gramerci -- -- ---- -- 191 Cdnan,Nln ve Gldah 198 Ata, Hoca ve gretmen 203 Dil Savaglari 209 Elif.. Gl...Ankara... 215 - SultanAbdlhamd'inTrheciligi 220 Stalinve Dil 232 TrheyiArayanlar 238 Fethedilmig ToprahlarGibi 244 En Byh Gaflet 249 Dil ve EdebiyatDerslerimit 254 Dilin Szleri 260 Fuad Kprlve Trk Dili 267 Htnf Ltfeler 274--U BB-w---ma d17--Mi --gp Selve Sal Hihyesi - 279----- sm-a ma-4 i sm, - - - an,, . YineBir Dil Dramt 284 Dil Inhdbt'ndan28 Y11Sonra 2 ' EINEW I IIWP i FJEHJ.Tii .TMi?T
10. 10. ARDILKONFERANS1 Trk Dili'nisaviniz! nkTrklerin, uaz gamigleri kadar bykgelecefi olacaktsr. Trk Diliini seviniz! nk Trklerin, en az gemieleri adar bytk gelecegi olacaktir. 5zlerime bir Tanzimat diplomation unutulmaz nkte- yle baglayacagim: ' Bu nkte, Rus ariNikola'nm Turkiyelye (dnyal- Emde ugursuz bir propaganda zaferi kazanarak firlattigi) lasta Adam iftirsi yillarmda sylenmigtir. Nkteyi bilirsiniz: Sultan Aziz devrinin Sadrazam ve Hriciye Nzm Kee- izade Fuad Pa.ya, Avrupalda bir diplomatlar toplantismda ulunuyordu. Soz arasmda ordya ltife yollu bir sual anldi: - Zammmizin en kuvvedi devleti hangisidir? enildi. Keecizade Fuad Papa, bu su1e, tereddtsz, gu ce- abiverdi: - Osmanh Imparatorlugu!.. 1 i
11. 11. TRKENINSIRLARI I - Nasil olur?!.. dediler. O, ispat etti: - nka,dedi, siz digandan, biz ieriden, var kuvveti- mizle yikmaya ahetigimiz halde, o hal ayakta duruyor!.. Fuad Papa, zarif bir diplomat olarak, bu emleyi tamam sylememigti. Avnipah diplomatlara, "Devletibiz ieriden yi- kiyoruz!" deyig, bir zariflik Icbiydi, fakat "Siz digandan yi- kiyorsunuz" soz eksik sylenmigti. Bunun tammi: "Siz, hem digaridan, hem de ieriden yrkiyorsunuz!" geklinde ol- mahydi. nko,Trkiyeinin XVI. asir sonlanndan bu yana, ran- lilar,Avusturyalilar, sonra ve bilhassa Rslar, Italyan, Fransiz ve Ingilizler, hsih butn Avrupahlar tarafmdan siyst, iktis- di ve askert bir abluka iine ahmgi 300 yildan fazla srmg- tr. Bu muazzam zaman iinde, bizi yikmak isteyenlerin, Turkiyelyi sadece digandan zorladiklano sanmak, aim saf- hk olur. Mesel biz, bir zamanlar, dnyayi bir hararet gibi saran - milliyetilik cereymm, Trkiye'ye Nnuk Kemaliler, Ahmed Vefik, Sleyman Paga'lar, Ali Suv'ler getirdi zannederiz. Halbuki milliyetilik cereym, Trk topraklanna bu Tanzimat milliyetilerinin eser verdikleri tarihden ok daha nce girmigtir. Ama, Trkler arasma degil . O zamanlar T-k topraklannda yagayan Sirplar, Bulgar- lar, Yunanhlar, hatta Araplar gibi, bize tabi kavimler arasma... Milliyetilik, hatta hrriyet ve istiklal fikirleri, bu ka- 2 vimler arasma, Paslar ve Avrupahlar tarafmdan, onlarm hay-
12. 12. siR D1LKONFERANSI n iin degil, fakat bizi yikmak iin, ok planh bir gekilde ve bir kundak gibi sokulmustur. nkbu milletler, hrriyet ve istikll kazamnca, bag- larim ahp gitmeyecekler, bizden ve bizim vatan paralan- mizla birlikte kopacaklardi. Filibe gibi, skpgibi, Manastir, Selnik ve Kerkuk gi- bi, tagacak kadar Trklerle dolu nice gehirlerimizde, msl- man Trkler ya kihtan geirilecek, ya muhacir olup yolla- ra dugecek veya Sirplara, Bulgarlara, Yunanhlara veya Arap- lara esir olacaklardi. Bugn ok aci bir gekilde biliyoruz ki Trkiye'yi ieriden yikiem en planhsi olan bu hareketler, o zaman da, szm ona, birer ideoloji harekettydi. Fakat aynen bu aikladignmz neticeyi vermigti. Demek istiyorum ki Trkiye'nin egitli beginci kollar ta- rafmdan, turlu ideoloji oyunlanyle ieriden yikihei yeni de- gildir.Bugn ok ciddi gekilde meydana iknuptir ki daha H. Osman'dan baglayarak, Lle Devri hukmdn ncAh- med gibi; XV11I. astm diger buyk ve mnevver pdigahi ncSehm gibi hkmdarlann ve Trkiye'yi, Avrupt yeniliklerle kalkmdirmaya ahyan Neveehirli Ibrhim Papa gibi vezirlerin, birtakim i isyanlarla ziyn ediligleri, sadece bizim marifetimiz degildir. Trkiye'de birtakim halk kotlelerini isyna tegvik fali- yetlerinde bizi kugatandevletlerin zehirli hissesivardir. Bugn, hl boyle faliyetlerin, Trkiye'de nasil devam ettigini ise, sizler, ok fyi biliyorsunuz. -Simdi,bu htiradan bir bagka htiraya atlayacagim:
13. 13. TRKENiNSIRLARI 1933 ylhnda, Bir Trk diplomati daha, kisa bir zaman iin Avrupalda bulunuyordu. Bir mahfilde, bir Ingiliz diplo- matiyla kargilagtt.1933, Turkiye'de dil inlulbi'nm bagladi- gitrihti. Ingiliz diplomati. Trkiydeki dil inkilbma tems ederek, aym zamanda, tamnmig bir edip olan Trk diploma- tma dedi ki: - Aman, dikkatli olunuz, Moskova, bu ige el atacaktir!.. Konugan, Ingiliz diplomatiydi: Milletler, birbirlerinin i alemlerinde ne dolaplar evirirler, onlan ieriden vurmak iin firsatlardan nasil istifade ederler? Tabil, ok iyi biliyordu. .'Bu iyi bilgi, sonradan, bir bagka Ingiliz, bu sefer bir In- giliz edbi tarafmdan, daha ciddI gekilde, ele ahndi. Bu Ingiliz edibi, George Orwellidir. Orwell, 1984 adh romamnda, milletlerf dil yikmu'yla kertip bir takim srler haline koymak isteyenlerin hedef- lerini ve hikayesiniyazmigtir. Dilleri.yikmak... Mesela bizde yalmz Trkelegmig sozle- ri degil, bizzat Trke szleri de degigtirip, kelime diye, zevksiz henksiz ve mzisiz birtakim sevilmez, anlagilmaz szckler Icdetmek... Bylelikle, birbirleriyle anlagmalan yahut belirli slogan- lardan bagka birgey anlamalari imkansiz hale gelen taze kala- bahklan, birer sru heline getirmeye ahemak... ve sonra, bir degnekle, istenilen yola gtrmek... 1984'deki tehlikeye, yeryznde, her dilden ok Trk di- li mi srklenmistir? Bu suale, Turkiye'de olan bitenleri iyi gren her insan, en dogru cevabi verebilir. 4 , Peki, Turkiye'de bir dil inkilabi, daha dogrusu di.lvsita-
14. 14. BIRDIL KONFERANSI nyla bir kalkmma 01masi miydi? Elbette olmahydi. Fakat bu, sadece ilim dilinde, agdag klturmzn su gibi, ekmek gibi muhta oldugu bir sha- la olmahydi. Biz, Trkemizi, agdag medeniyetlerin her liareketini ifdeye muktedir, zengin ve milli bir dil hli- megetirecektik. Hedef buydu. agdaymedeniyetlerle atbagi yuryecek. air kltr lism. nk, dil inkilabma kadar, Trae'de trapa terimler sistemi hkimdi. Trk ocuklan, zviyetn-1 mtebdiletn-1 dhiletn liyerek, Arap, Fars kelime ve kaideleriyle zincirlenmig ter- kiplerle hendese okuyorlardt Kprck kemigi yerine azm-1 terkova diyorlardt Kala kemigi yerine azm-1 harkafa diyorlardi. Igte bunlar degigecekti. Fakat yerlerine daha irkinlerini koymak iin degil, halk frkesinde zaten yagamakta olan bilek kemigi gibi, ggs kemigi gibi, halk dehasmm eseri olan szleri ve benzerleri- ai koymak iin... Bunu da ancak salahiyetli ve tibarh bir ilim heyeti; Tr- hyeli ve Avrupah, gerek ilim adamlanndan kurulu, hakiki air Akademi yapabilirdi. Evet, bu bir terim meselesiydi. Kelimelere gelince... Eu, bagka, hem de bambaska bir . Problemdir: Kelimeler zerinde hi kimsenin oynamaya aakki yoktur. nk: Kelimeler, milletindir. Simdi,asil mevzuma geliyorum: HEE UlliinfT TPER']RTEt!IIIEURIfWC3RTI o L a
15. 15. TRK"N SIRLARI Sufnl dnya sadetleri iinde hibir gey, aziz Trk o- cuklanna Trk dilini gretmek kadar gzel hizmet degildir. Vatan ocuklanna bir milletin yarattigi ve yaattigi dili; butun gzellikleri, incelikleri, yucelikleri ve gzel sesleriyle ogretmek... Onlan. byle bir dilin sihirli ifadelerine ykselterek; her an, daha ok duyan, dugnen, anlayan ve yaratan insanlar olarak yetistirmek... Dilin, boyles:ne tilsimh vsita oldugunu bilmek ve b- tun bunlan, Lilerek, severek yapmak... Burada cesaretle syleyebilirim ki yeryuznde nice insan, byle byh bir sanatm, byle gerefli bir hizmetin vazfelisi oldugunu dgnmemigtir. nkbilindigi ve zannedildigi gibi, bu gze1hizmet, yalmz dil ve edebiyat hocalarmmva- zlfesi degildir. Muallimler, hangi dersin hocasi olurlarsa ol- sunlgr, Trk ocuklanna hergeyden ok Trkeyi gretecek, onlara, anadillerinin ses ve sz gzelliklerinden,.ifde ve ma- n zenginliklerinden gfteler ve besteler vereceklerdir. Og- retmek degi1 de anne ve baba iseniz, abla ve agabey iseniz, bu sizin daha sevgili vazfenizdir. Yavrulanmza, sozlerini halk dehsmm yarattigi ve bestesi yine halk sanatmdan yk- selen ninni'ler sylemekten baglayarak, greteceginiz en g- zel sey,Trke'dir. Aradaki fark, bunu bilmekte ve bunu Trke'nin bten incelik ve gzelliklerini benimseyerek, zevkle ve ulku ile yapmaktadir. nk.diller,milletlerin en aziz, en tilsimh, en kiymetli servetleridir. ankadillerin bir ses gzelligi ile dalgalamp bir duyurma, anlatma ve inandirma gucne ulagmalan, ki-' I
16. 16. BiRDiLKONFERANSI , - sa zamanda olmamigtir. nkt yeryznde diller kadar millet fertlerini birbirle- rine baglayan, onlara birbirlerini sevip anlamakta, hele sev- gilerini dile getirmekte aziz yardimci olan bagka kuvvet mev- cut de ldir. -r Bir trih boyunca ordu insanlan, savag meydanlanndan geirerek, zafere, gazi veya gehit olmaya kogturan cihangir- ler, buyk baanlano, birok da, sava11ara duyurabildikle- ri hitabet dilihin buyleyici guzelligiyle kazandilar. Bizim trihimizde: Bu denizler, bu irmaklar bize yet- mez! Daha deniz, daha irmak istiyoruz! Yurdumuzu y- lesine bytelim ki gk kubbesi ona adir, gneg de bay- rak olsun! diyen. Oguz Han; yine byle bir hitbeyle, ken- disine isyan etmig bir orduya aldirangibi zafer kazandiran Yavuz Sultan Selm ve daha nice cihangirler, bu trht zafer- lerini, birok da kutlelere sz syleyilerindeki inandmci lisna borludurlar. Mermere can veren heykeltrag gibi, kelimelere ses ve ha- yat veren soz sanatkanmn da bu baansi, sze msiklnin :luyurucu kudretini katabildigi lude derin ve lmszdr. Bu bakimdan, byck ses .yiri Baktin: vzeyibu alemeDvud gibi sal Bakt kalan bu kubbede bir hop sada imig rnisrlannda, yalmz giir anlayigi bakimmdan degil, din anla- psi bakimmdan da vanlmig derin hakikat vardir. nk,tekrar edelim ki: Dillerin bir masikt kudreti kazanmasi, kelimelerin birer 7
17. 17. TRKENINSIRLARl nagme gzelligi almasi, kisa zamanda olmamigtir. Denilebi- lir ki dil ve edebiyat sanati, bu guzel neticeye varmak iin, sanat ve edebiyat tarhinin daha ilk anlarmdan baglayarak; sz'n sesile birlestirmege ahamista. Bunun en aik deltll, sz'n en gzel sesli ifdesi olan piir sanattinm, baglangtta msiki sanatmdan ayn olmaygi- dir: Bilindigi gibi, ilk giirler, asirlarca, hatta aglarca, msiki aletlerindenikan seslerle birlikte soylenmistir. . Bir misal olarak, eski Yunanhlar, sze bir duyuruculuk vermek iin, siir'i,Iyre isimli sazla sylyorlardt Eski Iranhlar,bunun iin, rd, enk, rebb gibi sazlar kullamyorlardt. lbrnl giiri, Davud Peygamberlin de kullan- digi mizmr isimli bir sazla syleniyordu. Davd'un ilhle- rine Mezmtr denilmesi, bu dini piirlerin mizmr'la birlikte sylenmesindendi. Eski Trkler, piiri, kopuz'la soylyorlardi. Saz, eski Trk giirinin, aynhk kabul etmez arkadagiydi. Trkler, onsuz giir sylemez; yalmz sz sanatmda degil, yapacaklan hareketle- rin de pek ogunda onun yardimmt ararlardi. Bntn bunlar, dillerin daha ilk devirlerinde szle msikt katmak ihtiycmdandir'. Dillerde kelimeler, uzun asirlar iin- de, igte bu msikili ahymalar.sonunda nagmelegmistir. Dsnmelidir ki, sz'un.sesle bu lde ihtiyci oldugu- nu, daha ilk insanlar, bizim kendilerine iptid dedigimiz in- sanlar anlamistir. Asirlann, bzan aglarm emegiyle, boylesine gzel ses ve gzel man kazanmig kelimelerin, neden, suveya bu hoyrat- hklar icinde ziyn edilmemesi lzim geldiginin (anlayanlar iin) en buyk delilt budur.
18. 18. BIRDLKONFERAN51.- Diller, bu musikt aletlerinden yokselen sesi, zamanla, sazlan terkedecek kadar, kendi misra, cumle ve kelimelerine nasil iglediler? Asirlar ilerledike, dilin bizzat kendisi, bu nagmelegmig kelimelerin yardumyla, misralar hatta dz szler olarak nasil, birer msik cumlesi halinegirdi. Kisaca, diller ses bakimmdan nasil gzellegip nasil msi- klepti?Burada, bu mevzun ok derin olan tafsilatma girme- yecegim. Yalmz qunu belirteyim ki: Trk Dili, siirsylemek, hatta sz sylemek iin, trl sazlardan ba ka, dile ses katan henk unsurlarmm en m- himlerinden olan kfiyelyi Icat eden lisandir. Trke, daha llk giirlerinden baglayarak alliterasyonllan bynk zevkle ve ahgkanhkla kullanan ilk giir dilidir. Boylelikle, viiri,yalmz sazla degil, dilin kendi mImarisi iinde de msik ile syle- gen bir milletin lismdir. . Bu sebepledir ki, diller, bir trih boyunca, yalmz kelime sayisi 6akunmdandegil, ses gzelligi bakimmdan da iglen- niglerdir.. Bunun iindir ki kelimeler, .astrlann ve asirlar inde mill atalann igledikleri birer sz mcevheri'dir. On- an dt boncuk'larla degigtirmek La Fontainelin horozu gi- ai, mcevherin kiymetini bilmemektendir. Dillerin msiklegmesi trthinde; dillerin biri birinden tyn fonetik sistemlerle gligmesinde, aym zamanda vatan opraklanndan yokseler; sihirli seslerin; ikltm ve cografya iussiyetlerinin de byk.tesirivardir. Bu bakimdan,Fran- a dilini, bin yllda, Fransa'nm topragi yaratti, diyen ransizca cumlede derin haktkat gizlidir. Nitekim, Trk msiktsi gibi, Trk diliinin de muzikal te- 9
19. 19. TRKENNSIRLAR1 kamlnde Trk vatanlarmm buyk tesiri olmustur. Turk vatanlanmn, diyorum, nk Trke, birok bagka diller gi- bi, yalmz bir vatanda degil, m.illetimizin trih boyunca, nice mustakil ve muhtegem devletler kurdugu, egitli vatanlarda iglenmigtir. Trkiye Trkesiinin de gzelliginde en buyuk cograft tesir, 900 yila varan bir zamandan beri, Anadolu ve Balkanlar Trkiyesi'nin tesiridir. Fakat Trke, tipki Trk milleti gibi, tarhin son dokuz asrmda, dnyanm kitasi zerinde lisant bir imparatorluk kurmuy ve bir imparator- luk dili halinde iglenmistir. Eu bakimdan dilimiz, hkm srdugu topraklarm neresinde gezel bir ses bulmussa, onu, kendi bnyesine almakta byk kbiliyet gstermistir. Uzun Hece: Mesel Trk irki, eski Asya toprak1armda bir ordu mil- letiti. Milyonca at besleyen, at zerinde yagayan, at zerinde olenTrklerin uzun konugmaya vakti yoktu. Yagamlan boz- kir ikhminin sertligi de buna imkan birakmiyordu. Onun iin, Trkede Gel! Git! Var! IOr! 1klIn! Kog! Dur! gibi, tek heceli cumleler sesleniyordu. Bu tok ve kapah heceler, eski Trkenin karakteristigini tegkil ediyordu. Baglangita damak yerine tamgak, kayik ye- nnekad-guk denilmesi bundandi. Boylelikle, Trkenin yal- niz tek heceli kelimelerine degil, iki hecelikelimeluine de bu-Uk ve kapah heceler hkimdi. . Turkistan Trkesinde, zamanla .nce harfleri agman gik hece'lcr de olmustu. Kud-hug keliv.esinin kuyug ve kuyu olmasi boyleydi. 10- Fakat bu Eski Trke'de uzun hece yoktu.
20. 20. I i BIROlLKONFERANSI Uzun hece, sadece bir Arap veya Acem hecesi degildir. Eski Akdeniz medeniyetine mensup btun milletlerin di- inde, Ibranilde, Yunancada, Latincede, v.b. uzun hece vardir. Su demek ki, uzun hece, bizim, zerinde imparat.orluk urdugumuz topraklarm, yni dnko ve bugnku vatammi- Em sesidir. Trk milleti bu sesi duymug, sevmig ve benituse- nistir. Hem de bu topraklarda trhihin en byk ve en ge- efli imparatorlogunu kuran millet oldugu iin duymug, sev- nie ve benimsemietir. Ayni uzun hece, cubisme'in felsefesini yaptigi plastik sa- 1atlardaki ncu bulud gibi, boylan ve enleri olan dillere >ir derinlik izgisi verip zengin musikt saglayan bir nc ies'tir. XIII. asir Anadolu pairi Ynus Emre'nin piirlerindeki: Nidem elim ermez yre ' Bulunmaz derdime are Oldum ilimden avare Beni bunda egler misin? msrlan, yahut: Ben Yunus-i blreyim - Dost ilinden vareyim ' Bagtan ayaga yareyim * Gel, gr beni ask neyledi? yleyisi, bu gzel sesleri, Trk halkmm soz ve giire verdigi iagmelerle kazanmigur. Neden? 11
21. 21. TRKE N SIRLARI Bize, bu misrlardaki uzun heceleri grel gsteren sebep nedir? Bu uzun hece, Trkede bir Arap dili yankisi, bir Acem zevki midir? Sadece bunlar degil, Trk istese, bu dil- lerden aldigi kelimeleri kisa telffuz edebilirdi. Nitekim yle telaffuz ettikleri de vardir. Esasen, hibir kelime Trkede bagka dillerdeki telaffuzuyla yerlegmig degildir. Trk, onlan, az veya ok, kendi zevkine, kendi syleyisine gre ayarlamig ve Trkiye Trkesiinin kendi gzel sesiyle kullanmigtn. Arabin Ellhilma bizim Allah dememiz boyledir; Arabin ma- nra'sina bizim minre dememiz boyledir; Acemlin gul s- zne bizim gl gzelligi vermemiz byledir. Hatta, eski Trkln Tengri kelimesine bizim Tann sesi vermemiz de byledir. Trkede uzun hece'nin sevilisi ve bir milli nagme hali- ne konulogu, Trk giirini, asirlarca, anlanevi Divan Siiries tetigi'yle ve disiplinle kuc=klayan klasik terbiye sonucu ol- sa bile, azun hece: Akgam oldu, yine basti kareler, Gitme yrim seni arslan pareler diyen halk trksnde artik yerli bir zevktir. Essen milletimiz, bu uzun hecelyi yalmz bagkalarindan aidigi kelimelerde kullanmamistir. Kendi. kelimelerinde de bzi heceleri buyk bir zevkle uzatmigtir. Bu zevki hatta Trkelestirdigi kelimelere bile tatbik ettigi olmogtur. Mesel Arapada sahh diye bir sz vardir. Turk, bunu shi diye uzatip inceltmigtir. Arapada sahlap diye bir keli- me vardir. Trk halk telffuzu, buna sleb demistir Arapa
22. 22. I BRDLKONFERANSI la'na kelimesinin Trkede nne telaffuzu da boyledir. Eurk, Salanikos ad11bir gehir zaptetmigtir. Fakat bu adi be- enmemig, zamanla, ona Selnik demistir. Selnik... Bu kelimedeki ince ve uzun l sesini, btn lunyada Trkden daha gzel telffuz eden bir bagka millet roktur. Bagkalan buna la derler, laa derler, fakat kolay kolay diyemezler. Bizim lle deyigimizde, ceyln sesimizin g- :elliginde ve kendi ala kelimemizden inceltip uzatarak ya- attigumz el sznde, hep bu Trk l'si seslenir. Ftih Sultan Mehmedlin ordusu, 1stanbul gehrini zap- ettigi zaman, bu gehrin bir semtinde Cebe Ali admda bir 'Ork kumandam karargh kurmugtu. Bu karargha gidip ge- en Turkler, o semte o kumandanin admi verdiler. Trk te- iffuzunden bu semte ya Cebeli veya Cabah demesi bekle- Lirdi. Fakat oyleolmadi. Halkimiz, bu Istanbul k esini Ci- h hengiyle gezelleptirdi. nk Trkiye Trklerinin di- nde artik bir uzun hece zevki vardi. Ve bu zevk, yeni vata- m, yeni cografyanm terennumydu. Bunun bir ispati da Anadolu ftihlerinden Tur Ali Bey'in atirasmdaseslenir: Dede Korkut Hikyeleri'nde adi geen u Trk beyine Han Tur Ali diyen Trk halki, bu adi za- anla Kan Turah gibi, hepsi kalm, seslerle sylemistir. Bu yleyi, Anadolu'ya gelig tarihindeki Trkenin sesine uy- undur. Demek ki Trkenin, Turah telffuzundan, Cibli yleyigine geebilmesi iin, milletimizin, yeni vatamn sesi- i tam besyz yll duymasi ve dinlenmesi lazim gelmistit. Eski Trkede, bizim kankh diye bildigimiz, bir kangu- 1; -kelimesi vardir. Aym kelimenin Anadolu'da bize bir Is- i
23. 23. TRKENINSIRLARI tik1l Harbi kazandiran,aziz adi, k a gn 1'dir. Trkede yu- mugak gile biten birok hecelerin uzun hece oldugunu an- lamaya mecbruz. Fruk Nfiz'in, Anadolu daglanm kagm zerinde aan bir Trk kizi iin syledigi: Sanki vurmus da onun bir kara sevda bagma Kahramanlar gibi yalmz ikiyor dag bagma misrlanndaki d a gkelimesinin, sevd ile kaflyelendirilme- si bundandir. Nitekim Yahy Kemal'in: Adalardan yaza ettik de ved Sizhyor bagnmiz stundeki dag Seni htirhyoruz Viranbag misrlanmn son heceleri, Trkiye Trkesinde birer kapah hece degil, birer uzun hece'dir. Kisaca, Trk dili tarihinde bu sesin seviligi, vatan sema- larma, ince, uzun minareler yukselten ve kizlarma. Elif adi veren bir milletin estetigidir. Dilimizde t a y gibi bir kelime- nin Bekt g i diye incelip uzamasi; kurgun sesinde bir szn kurg n I hengini almasi, hep ayni yeni estetigin neticesidir. * Bu rnekler daha pek oktur. Ancak mevzuumuz, onlann sayisi zerinde durmamiza imkan vermiyor. Yalmz gu noktaya mutlak bir igik tutulmahdir ki Trkiye Trkesi'nde degigen eyler vardir. Bu degigme, binlerce ve binlerce Trkelegmig 14 kelimenin sesinde ve mnesmdadir. Dilimizin, yeni bir tarih
24. 24. r L BIRDILKUNFcRANSI safhasmda ve yeni bir vatan cografyasmda dokuz asir iglenip guzellegmesindedir;bu iglenme ve gzellesme trihinde, keli - cnelerin yeni sesler ve yeni mnlar kazanmasmdadir. Bu sebeple, kelimeleri hor grmek, haktr germek, hele su veya bu politik veya ideolojik sebeple dilden atilabilir gor- tuek, onlann olug ve youtulus tarihini bilmemekten veya umursamamaktan dogan, byk gaflettir. nk, milletlerin oldugu gibi, kelimelerin de trihi vardir. Bir milletin atalan, asirlarca o kelimelerle duymug, onlar- la dsnmg; birbirlerini ve evlatlanm o kelimelerle sevmig; bu kelimeleri tammiyle mill bir sanatla igleyip gzellegtir- ruig ve kendi milli musiksiyle seslendirmisse... evltlar, artik a kelimelere dugman kesilemezlerl.... Buna byk milletler degil, yaratthytan kk milletler bile cesret etmemigtir. Byle, bir tarth boyunca iglene yontula, guzellegmig,halk iirine, ile harmine, mill1 vicdna yerlegmigkelimeleri sev- rnemiz, anlamamiz ve korumamiz tabtdir. Byle kelimeler, dillerde, efsnelnin Nisan yagmurundan dagen damlalan sa- def iinde saklayip igledikten sonra, iri ve parlak inci'ler h- line koymast gibi, zamanla ve sabirla iglenmiglerdir. Bu hlisineileri, birtakim encik boncukla degigtirmek, en azmdan incideki kiymeti anlamamaktir. Biz Trkenin bagna gelen felaketi, bu dilin dnya dille- ti arasmdaki yerini ve karakterini dikkate almamak gibi-va- bim bir hatda buluyoruz. unku Trke, henangi kk ve bagkalanna mahkm bir millet dili degil, bir imparator- I
25. 25. TRKENNSIRLARI luk diliidir. Imparatorluk dili ne demektir?Burada genig vakit alacak bu mhim mevzou, ikinci bir konugmama birakiyorum. Yal- mz gu kadanm syliyeyim ki: Her dil imparatorluk dili ola- maz. nkher millet imparatorluk kuramaz!.. Bunun iin buyk millet olmak, hatta buyk millet ola- rak yaratilmak lzimdir. Torae, daha Asya topraklannda iken, in Kore, Hint, ran,Mogol, Islv ve Yinan dilleriyle kelime ahgverigi yapmig- ti. Bugn yanhghkla ztrke samlan birok kelimenin, arag- tmlmca, ince, Mogolca, Sogdca ve Yunanca ikmasi bun- dandir. 1slm Medeniyeti asirlarmda ise, Trkler, dunyamn kitasmahkim millet olarak bayraklan altmda tuttuklan engin elkelerdenvergi ahr, ba ahr, mahsl toplar gibi, keli- me de toplamiglardir. Boylelikle btun o lkelere yalmz kih kuvvetiyle degil kltr kuvvetiyle de sz geirmiglerdir. Bu yerlerden derlenenve asirlarca Trk zevkiyle iglenip Trkeleptirilen kelimeler, bizim zafer ve geref a:1rlarimizm canh miraslandir. Bu kelimeler atalanmiz tarafindan fethe- dilmig ve vatan yapilmig topraklar gibi, fethedilmig ve Turk yapilmig kelimelerdir. Simdisen, mdemki bu tar1hin ocugusun; eski zafer ve geref asirlannm bugunk evladisml.. Atalannm sana miras biraktigi her gzel geyi seveceksint.. Bu dili seveceksin!.. Hem de her haliyle seveceksin!.. Atalann bize miras biraktigi en gzel iki geyden biri bu- gnk Trk vatam ise, ikincisi Trke'dir. 16 Onu, 01ur olmaz kaprislerle yikamazsmi
26. 26. siR DL KONFERANSI Seni yikmak iin once onu yikmamn lzmuna inanan lgmanlanmn yardimcisi olamazsml.. Bu dili seveceksinl.. Hem de her hliyle sevecek ve koru- racaksm!.. Trke, nasil sevilir?.. Vaktiyle, Birinci Trk Dili Kurultayilnda, buynk edip, llid Ziya Ugakhgil, bir tebligde, aydmlanmiza Trkeyi evme dersi vermigti. Demigtik ki: "Ben, Trkelnin ezeli bir qiluyim. Hepimiz yle de- il miyiz? Ben, Trkeyi, muhtelif devirlerinde, muhtelif lbiselerle, muhtelif gekillerde grdm ve sevgilimi o li- aslar altmda, kendi cevherinde sevdim. Ben eski Bbiali (katiplerindenigittigim ssl dili) sev- ligim gibi, Aksaray'da karpuz sergisinde mgteri ayart- nak iin igirtkanhk eden Trk delikanhsmm trl za- fetlerle dolu Trkesini de sevdim. Ben Dvan Edebiytilum gazelleriyle mest oldum. Fakat sevgili Izmir'imin, Iki emelikkizmm incir ig- erken syledigi turku ile de mest oldum. Ben o sevgiliyi, atlas galvanyle, bagmm zerinde altm glenmig takkesiyle grdm. Ben onu peripan gnnl1 girin: O gl-endam bir al gale burnson yrsn Ucu gnlm gibi ardmca srnsn yrsun eytinde oldugu gibi, bir al pala sarimp yurdugnn g- erek de sevdim. Bagmda hotozu, belinde kugagt, sadef kakih seriri k L
27. 27. NiHDSMBANARLI zerine uzanmig; yhut Saldabdida, Gksu'da seyrna ikmig hliyle de grdum, yine nevdim.Fakat tabiatta hergey tekmlden, inkilaptan ibret oldugu iin her devrin zevkide sym olmuyor. Ben son devrin, 1pekig'in kelebek kanadi kadar ince, zrif, drt metrelik kumagiyle giyinmig, bagmda kck beresiyle, bir rzgr gibi, kaldmmlar zerinde seke seke yryen ve rzgr mi onu gtryor; o mu rzgn srk- lyor, diye, insam gpheye duquren hliyle de T rk - e'yi grdm ve sevdim." Trkeyi sevmek budur. Bir dil, kendi z evldan tarafm- dan, ancak byle sevilir. Biz asl unutmamahyiz ki Trk Diliinin son inkilbi, Ata- trk'un sanldigi hamledir. Bu hamlenin de son noktasi, o inkilap iinde yine Ata- trk'n ykseluigi gerugtr. Bu grg, Atatrk'an o1my- le biak gibi kesilen ve terkedilen - Diteoristyleif- de edilmistir. Bu teori, Trkeyi Trkelegmi her sozu Trke sayan, puurlu ve tabn anlayia gtrmg tr. Atatrk, bu anlayly ierisinde lmustr. Bu sebeple, aym - anlayig, bize yalmz trihimizdeki sayisiz atalarm degil, son olarak Atatrkln de mirsidir. nkMustafa Kemal Papa, ok kisa bir zamanda, ev- resindeki sahtekarlardan siynlarak, Trkeyi hakkl aynasm- da grmgtu. Trke budur ve bundan sonra da boyle olacaktir. Burada, son bir htira olarak, Trk Diliinin daha eski bir J
28. 28. BiR Dil.KONFERANSI L agikma donecegim: Bu Turk Dili agiki,Divnu Lgtilt- Trk yazan, Kaggarh Mahmud'dur. Kggarh Mahmud, bundan dokuz asir evvel, hem de Bagdat'ta, Trk Dili iin gunlan syluyordu: "Trk dilini greniniz! nku Trklerin uzun sre- cek saltanatlari olacaktir!" Onun dedigi oldu. Fakat syledigi szlerin haktkati bitmedi. nkbu soz bugn iin de dogrudur; ve yle bir de- gigiklikle,bugn de sylenebihr: Trk dilini sevinizi nkuTrklerin en az gemisle- ri kadar byk gelecegi olacak ve bu gelecek, o gemige . dayanacaktir. 19
29. 29. H IMPARATORLUKDiLLERI Herhalk kendi iklimininlismm syler. -YabyKemal- Milletlerin dilleri zerinde sz sahibi olacaklann; dili, milletten ve mill1 maziden ayn varhk gibi germeleri bynk gaflettir. Byle kimselerin,mill dillerini hergeyden ok sevmeleri ve sevmekten de stn bir duyug ve dungle o dili anla- malan beklenir. Mesel Trkeyi sevmek ve anlatmak iin, nce, Trk milletini sevmek; milletimizin bir trih boyunca emek verip yarattigi her mill eseri sevmek ve an1amak lazimdir. Bunun iin, milletimizin trihde ve cografyada kurdugu - medeniyetlerin karakterini bilmek ve Trk Diliinin, Trk medent karakterine aykm oldugunu veya olabilecegini.sana- cak kadar buyk ilim hatalanna dugmemek Icabeder. Ancak byle bir grg zviyesinden bakabilmek gartlyla- dir ki mukyeseli diller trthi metoduyla ahgilarak, Trk- elnin, nce Asya dilleri; sonra, dnya dilleri arasmdaki ye-
30. 30. I IMPARATORLUKDILLERI i, degeri ve millt karakteri, gneste igildamig gibi parlak ve logru grnur. . nkotarih ve kader, yalmz milletlere karakter vermek- e kalmaz mill dillere de karakter verir. Her milletin t.rihte re cografada grlen mill tekevvunn yanmda, o milletin conugtugu dilin de tarih iinde kazamlmig bir ahsiyeti, bir lil mimrisi ve tamamtyle mill bir tekevvun vardir. Trk dilinin su son 30 yll iindeki epsiz. talihsizligi, bu- n bu bilgi ve duquncelerden uzak kimselerin elinde kalma- mdandir. Mevzo, tammlyle bir ilim, bir sanat hatta bir a ek mev- iken, dilin bir politika ve bir sapik ideoloji mevzu ya- nlmasi ve daha fensi, yabanci hatta dman politikalarm imellerine let olabilecek bir kimsesizlige dgrlmesi, b- ruk talihsizlik olmustur. Ylllardan beri, Turkiyelde, dil mevzunda, adeta bir mil- 1 mudfaa cephesi ailmasi da Turkenin, hakiki evlatlan dinde bu kimsesizlikten kurtanlmasi gayretiyledir. Diller, fonetik geligmelerine, morfolojik tegekklleri.ne; loguglarma, yayihplarma, basit veya sentetik diller oluglan- ma ve daha baska dil knunlarma gore, trlo aragtmnalara sevz olmugtur. Fakat dillerin, bir de milletlerin tar1hine, tarth1 kaderine ve yagadiklan mceralara gre, bizzat tanh eliyle yapilmig bir umflamp vardir. ' Buna gre, bazi diller, kultur ve edebiyat dili olarak bas- ka dillere boyun egmig, hatta zamanla bagka dil olmug lisan- Lardir.Bunlarm bir kismi da baska dillerden faydalanmaya bile g1eriyetmeyen, kuk millet, kavim ve kabile dilleri- dir. Byle diller, ummiyetle bir vatanda, hatta kuk bir 21
31. 31. NiHAD>MiBANARLI I vatanda iglenirler. - Bir kisim diller de vardir ki yalmz bir vatanda degil, bir- ok vatanlarda devlet kurmuy hkimiyet kurmo , buyk milletlerin dilidir. Bu diller, pek tabn olarak, medeniyet ve hakimiyet gttr- dkleri ulkelerindillerinden derlenmig kelimelerle de zen- gin, bynk diller'dir. Imparatorluk dilleri, milletlerin hkim olduklan top- raklardan vergi ahr, ba ahr, mahsl toplar gibi, kelime de ahrlar. Hem bu ahem lust de yoktur. Kendilerine lazim ol- dugu kadar veya canlan istedigi kadar alabilirler. Bir taraftan kendi kultur, sanat ve iktidarlanm bu lkele- re yayar; dunyanm drt bocagmdakendi hukmlerininge- tigini grp kendi dillerinin konuguldugunu duymanm; kendi bayraklannm dalgalandigmi grmenin hazzim, gur- runu tadarlar. teyandan, aym lkelerden derledikleri luzumlu keli- meleri kendi dillerinin gramerine, estetigine ve fonetigine gre milltleptirerek kendi kelimeleri yaparlar. Biz, bunlara oteden beri fethedilmig lkeler gibi, _ fethe- dilmig kelimeler diyoruz. Ancak, yeryznde ve cihan tarihinde imparatorluk dili olmamig diller ok, fakat, imparatorluk dilleri azdir. nku dnya trihinde hem asker ve idari imparatorluk, hem de dil ve kultr imparatorlegu kurabilmig millet azdir. Bu saydigimiz vasiflara, phesiz bazi mhim farklarla, uygun imparatorluk dilleri, denilebilir ki Ltince, Arapa, Ingilizce ve Trkeldir. En dillerin hibiri zd i I degildir. Essen yeryczunde hibir kltur ve medeniyet dili, hi- 22 bir zaman zd i 1 olmak taassubuna ve basitligine iltift L
32. 32. iMPARATORLUKDILLER etmemigtir. Mesel, yakm asirlara. kadar, Ltince'yi zdil sananlar vardi. Fakat dil, trih ve edebiyat trihi arastirmalan meyda- na koydu ki Ltince zdil degildir. Bu lisnm kelimelerinin yuzde ellisi Yunanca'dan almmigtir. Geri kalan kelimelerin de mhim bir kismi, degigik ellerde,Latince'ye bagka dil- lerden girmistir. Fakat her buyk dil gibi, Ltince'nin de sesi ve mImrl- s milltdir. Bu kadim dilin o kadar saglam ve yeni kelimele- re kaynak olabilme kudretinde bir yapisi vardir ki bugn ha- la Avrupa dilleri, istisnasiz olarak, bagta tip eczacihk, biyo- loji, astroloji, fizik, kimye ilimleri olmak zere, birok ilimlerin ve birok icatlann en yeni, modern terimlerini ve adlanm Ltince kklerden yapmaktadirlar. Bu, Turkiye'de bile byledir. Eczhneleri vitrin vitrin dolduran hazir illann adlan- na bakimz. Bunlann Turkiye'de yapilanlanmn bile adlanm Latince kklerdenve eklerden aldigmi greceksiniz. Bu il- larm prospectus'lerini okumak mecbriyetinde kaldignmz zaman ise eger, Fransizca - Latince tip dilini bilmiyorsamz, hibirgey anlamayacaksmiz. Ltince, bir zamanlar, yeni Ltince dilleri denilen, Fransizcaya, Ispanyolcaya, Italyancaya, Romence ve Porte- kizceye kaynak olmug lisandir, fakat zdil degildir. Ltince'nin zdil olniadigi anlagihnca btn gzler Yu- nancaya evrilmig ve ilk anlarda yle samlmigtir ki dunya- um ilk bynk destan edebiytim, siirini,trajedisini, felsefe- sini ve mitolojisini yaratan Yunanca, zdil'dir. Fakat bu ih- timal de boga ikmigtir ve hemen anlagilmistir ki Yunan- calmn en az yandan fazla kelimesi bagka dillerden almma- 2y
33. 33. NIHADSMBANARU dir. Bunlar, Makedorlya, Anadolu, Sariye ve muhtelif Mezo- potamya dilleridir. Yunanhlann Apollon gibi, Aphodite gibi tann ve tann- alanmn isimleri bile Anadolo ve Mezopotamya dillerinden ahnmig tir. * Ikinci imparatorluk dili Arapa'dir. Arapa, kelime sayi- si bakimmdan, dnyanm en zengin dillerinden biri, belki de birincisidir. Fakat bu dilde bagka dillerden ahama kelimele- rin sayisi buyk bir yekn tutar. Arapa, basta lbrant olmak zere, Yunanca'dan, Ltince'den, Sanskrite ve Farsa'dan ve daha birok dillerden kelime almig, buyk dildir. Araplar, . bagka dillerden Arapalagmty, kelimelere mua'rreb derler, fakat bu kelimelere, hangi dilden gelirse gelsin, kendi dille- rinin damgasmi vurmakta byk ustahk gsterirler. Arapa'da. Arap cografyasmdan dogma bir ahenk sistem olan arz vezni'ndeki tef'ilellerin de essmi tegkil eden, fe, aym, lm harflerinin diger harflerle ve kisa uzun sesler1e bir- legmelerinden meydana gelmig bab'lan; birtakim ses ve keli- me kahplan, hatta bir nevi mn kahplan vardir. Yabanci ke- limeler bu seslere ve bu kahplara dokulunce; dkuldg ka- bm geklini alan su gibi, Arap dilinin ahengineve gekillerine brnrler; bu kahplara gre manalar ahr ve Arapa olurlar. Arapanm, Yunanca'dan ahnma philosophia ve philo- sophos kelimelerinden felsefe ve feylesof gibi, tefelsf ve felsefe gibi; yine Yunanca sophia kelimesinden, s f i gi- bi, tasavvuf gibi, mutasavvif gibi kelimeler yaratmasi by- ledir. Frisiden ahnan end a ze kelimesinin Arap dili bn- yesinde hendese ahengine girmesi ve bundan, mesel hendes I gibi mhendis gibi, Trkaye de girmig keli- 24 , meler dogmasi, boyle bir hadisedir. Yine Farisiden ahnan
34. 34. [MPARATORLUKDILLERI I i ev a n kelimesinin Arapa d v a n hengi almasi, bun- Jan devvn gibi, tedvin gibi, mdevven gibi, kelimeler t- etilmesi de by1edir. Arapamn, daha Mildm VII. asunda Kur'an lism gibi nuhtegem bir ifade kudretine ve yksek mzikaliteye ship, lhl bir dil olmasi, bagka dillerden alabildigine faydalanmig akat aldigi her kelimeyi, ebekugagt altmdan geirmiesi- 1e, Arapanm gramerine ve fonetigineadapte ederek Arap- ;ahgtirmig olmasmm tabt zaferlerindendir. Islm medeniyeti, bu dili geligtiren ve medeniyetin gelig- nesinde dilinin zenginhginden ve guzelliginden siddetleis- ifade eden bir millet tarafindan kurulmustur. Aymraillet, ki- a zamanda buynk bir imparatorluk vocada getiriligini, bir- ok da, dilinin, daha ilk anda bir imparatorluk lisam olmaya iddetle elverigli bulunan fonetik ve morfolojik imknlanna orludur. Onc imparatorluk dili Ingilizceldir. Ingilizce daha nodern bir lisan olarak, imparatorluk dili olmamn btun iazzmi ve gurrunu yudum yudum tadabilmig lisandir. In- ;ilizlerin, "Bahtiyardir o Ingilizce ki onda her dilden ke- ime vardar " deyiglerindeki mstesn i ler i I i k, bu quur- u imparatorluk dili anlay1emm bir ifdesidir. Bu, o demektir ci: Ingiliz dili, gu son asirlarda, dnyamn beg kitasi azerinde isni bir hkimiyet kurmustur; bu dili yaratan millet, o beg utaya soz geirmig, bu afada kitalann beginden de kelime lerleyerek, insanhk trhine dunyanm en zengin, en renkli re en medent dillerinden birini kazandirmistir. Daha birka yil evvel, Uzak Dogu, Kore ve Japondillerin- len Ingilizceye yeniden binlerce kelime almmasi ve bu keli- nelere, Ingiliz tbiiyyetine kabullerinin nu fus kagidi veril- as i I
35. 35. NIHADSMiBANARLI mesi. aym ileri anlayigm yepyeni bir tecellsidir. Ingilizce de, tipki Arapa gibi,bagkadillerden aldigi ke- limeleri, hussi bir syleyigle, yni bu kelimelere lngilizce- nin sesini vererek millllestirir. Bu dilde, bugn, hl yuzde yelmisbeg nisbetinde Ltin- ce ve Fransizca kelime vardir. Fakat bu kelimelerde yle bir ses degigikligi apilmigve kelimeler ylesine Ingilizce ol- mustur ki, bunlar, bir milletin kelimelere milh bir musikI ve- rigindeki sihirli cografya tesirini ve kavml dehayi gesterir. Mesel, ash Ltince olan cultra kelimesinin Fransizca- si kltr (culture)fakat Ingilizcesi kalir'dir. Kalir, lngi- lizcedir. Tipki bunun gibi, final kelimesi Fransizca, fakat aym ge- kilde yazilan ve aym mnda kullamlan fayml, Ingilizcedir. Fransizcada kestiyon telffuz edilen kelimenin, Ingilizcede kuvesm ahenginegirmesi de byledir. Kuvesm, Ingilizcedir. Ve, Ingilizcede boyle 90.000 kelime vardir. Grlyor ki dillerin kelimeleri degil fakat sesleri millt- dir, her dilin kendi i ve dig msiktsi millidir. Trkiyelde bir turla dikkat edilemeyen, bynk dil hakt- kati budur. Hibir medeniyet dilinin btn kelimelerimillt olamaz, fakat sesi mutlaka milli olur. Bir de mimrlsi milh olur. Yni, kelimelerin yanyana gelmesinden dogan sz istifi, bu yanyana geliglerin yarattigi ifade abidesimilhdir. Kisaca, cmle yapisi milltdir. Mesel Trke fail + mefluller + fiil (ozne+ tumleler + yklem) siralampndaki buyuk mantik 2 6 mill dir.
36. 36. IMPARATORLUKDILLERI Devrik cmle mill degildir. O kadar ki Trk ancak telaglandigt, dili dolagtigi, acele konugmak zorunda kaldigi, kisaca pagirdigi zaman devrik cmleyle syler. Zamammizdaki devrik cumle bollugu da byle bir gag- kmhgm ifdesidir. Simdi,diger bir imparatorluk dili olan T Yk e'ye ge- liyorum. Trk diline ieriden ve digandan musallat olanlann, gaf- letle veya kasitla, grmek istemedikleri bir haktkatde budur ki, Trke, daha Orta Asya'daki kurulug asirlannda bile, z- dl degil,bir imparatorluk dililydi. Bir dilin doguunda, karakterinde, an'anesinde ve de- hsmda, bagka dillerden derlenmig keltmeleri mllIlestir- me hayative kudretivarsa, artik a dilizdil yapmaya kalk- mak, dili kendi tabiatmdan ve dehsmdan uraklagtirmak- tir ki bunu ancak cehletin ve dalletin elleri yapar. Trk milleti, Asya kitasmda baska milletleri, bir devlet ve iktidat olarak, idare vazifesini alnteti. Bu vzifeyi giddetle . benimsemig ve btun mrnce yapmisti. Trk dilini anlamak iin, yalmz bu noktaya dikkat etmek kfidir. nkeski Terkler, btn eski Trk kaynaklarmda is- rarla belittildigi gibi yeryuzune byle bir vazfe ile geldikle- rine inamyor ve bu vazifeyi, kendilerine Tanri'nm bir emri bilerek yaplyor1ardi Bir misl olarak, D1vn Lgti't-Trk - mellifi ve buyk dil limi Kggarh Mahmud, bu mhim escrinde bu noktaya ugurlu parmak koyar; bu trthl haktka- tibelirtmeye luzum grerek der ki: 27
37. 37. NHADSMiBANARU " Grdm ki yce Tanri, devlet gnegini Trklerin burlarmdan dogdurmus. Onlara T rk a d i n 1 ken- disi vermig; onlan yery z n uh k n i kilmig, ve cihan halkmm d i zg i nler -i n i onlann ellerine bi- rakmig." Igte T 0 rk ey i a nl a y i g, Trk tarlhine oldugu ka- dar, Trk diline de byle cmlelerin igigi altmda bakabil- mekle nnunkundur. Trkenin, dar, mahdut ve kuk mil- let dili oldugunu sanmak ve sandirmak degil, byk millet dili oldugunu, bylece bilmek ve anlamak lzimdir: Kendilerini nizm-1 lem iin yaratilmig bilen Tarkler, Asya topraklannda, asirlarca tetik zerinde beklemiglerdir. Genig Asya cografyasmda buyk ve insni Trk iktidarma bagkaldiracak bir hareket nerede ve ne kadar uzakta olursa olsun, bu hareketi, bugunka gibi, uaklarla veya digermo- torlu vsitalarla degil, a tl a rl a yetigerek bastirmiglardir. Atlarmi besleyecek otlaklar bulabilmek iin de yazlan bagka, kiplan bagka yerde geirmielerdir. At'm Trk vicda- nmda, candan bir arkadas, bir karde; hatta "kardegden de ileri" sayilmasi ve mukaddes sembol olmasi da bundandir. mrlerininizm-i lem'e vakfeden Trkler, bu atlarla var- diklan her lkede begendikleri her kelimeyi Trke yapmig, fakat kendileri saraylar, ulu mbetler, l