tsag torin uimeen

www.e-pada.com

Цаг тєрийн vймээн 1. АМЬДРАЛЫН ЗАМДАНХНЫ ЄДЄР 2. БОГДЫН ХYРЭЭ 3. ЄНЄЄХ ЭР АМЬД 4. САНААГYЙ ЮМАА САНАВ 5. НАЙР ЦЭНГЭЛ 6. БАГШИЙН АЙЛТГАВАР 7. ЗYРХНИЙ ЦОХИЛТ ЄЄРЧЛЄГДЄВ 8. АЯНЫ ИХ ЗАМД 9. ЖАНЧХYY ХОТ 10. ИХ ДАНЖААД 11. ХАЛГААТ ХАНЬ 12. АЙМШИГ 13. НУУЦ ЯВУУЛЛАГА 14. УРЬД ЄМНЄ YЗЭГДЭЭГYЙ ЮМ 15. ХЭЛ СУРЧ ЭХЭЛСЭН НЬ 16. АЙМШИГТ ДАЙН 17. БОДУУШТАЙ ХЭРЭГ 18. АЙЛ ГЭР БОЛОХ ЭРМЭЛЗЭЛ 19. ГУРАВДАХЬ УУЛЗАЛТ 20. МЄНГЄНИЙ АСУУДАЛ 21. МЄНГЄНИЙ ЭРЭЛ 22. ХYНДЭТ ЭМГЭН 23. УТАС ХАТГАЛТ 24. ТЭР ЄДРИЙН БАЯР 25. БYТЭХ ЭСЭХИЙН ШИНЖ ТЭМДЭГ 26. ОЛЗОТ ЄДРYYД 27. ШИНИЙН ГУРВАН ЄЛЗИЙ МУУТАЙ ЄДЄР 28. ЗОРИГ БАДРАЛТ 29. ШИНИЙН ДЄРВЄН, ХАР ЄДЄР 30. ТЭР ШЄНИЙН ХАРАНХУЙД 31. ШИНИЙН ЗУРГААН, НАСАНД ЄЛЗИЙ ЄДЄР

Хоёрдугаар бvлэг ЦАГ ТЄРИЙН YЙМЭЭН

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial :: http://www.docudesk.com

http://www.docudesk.com

32. ЕР БУСЫН ЄДЄР ГАМИНГИЙН

33. ДОГШИРСОН НЬ 34. ГАМИНГИЙН ШОРОН 35. АШГYЙ НЭГ ЗАВШААН 36. ЭЦСИЙН ЗОРИГЛОЛ 37. ШИНЭ НАЙЗ 38. ЖАНЧХYY ДЭЭР 39. ЧЄТГЄР ШУЛАМС ХОЁР 40. ЄШЄЄ ХОРСЛЫН YРГЭЛЖЛЭЛ 41. YНЭНЧ НАЙЗ 42. ЯДУУС ЯДУУДАА

43. БУУРЫГ АВЧРАХ ЗАМДАА 44. ГЭРИЙН ЭЗЭН 45. АМЬД ЯВАХ ХУВЬ ЗАЯАТАН 46. ГАМИНГИЙН БАЙЦААЛТ 47. ХYНД ЭРYY ШYYЛТ 48. ЄНГЄРСЄН БААТРЫН АРД YЛДЭГСЭД 49. ХЄЛ YЙМЭЭНИЙ ЦУУРИА

Гуравдугаар бvлэг ХYН ХYНИЙ ХУВЬ ТАВИЛАН

50. ХЄДЄЛМЄР/Данзангийн явдал/ 51. АЖЛЫН ХЄЛС 52. ЭХ ОРНЫ ДУУДЛАГА 53. ХYРЭЭ 54. УУЛ НУТАГТАА ИРСЭН ХYН 55. ХЄЄРХИЙДСЄН ХYМYYС 56. ДАЛД ШУУРГА 57. YЛ УНТРАХ YЗЭЛ САНАА 58. ДАЙСНЫ ХЄЛ 59. УУЛЫН НЄМЄР 60. ХИЛИЙН ЦААНА 61. АРДЫН ЖУРАМТ ЦЭРЭГТ ЭЛСЭГСЭД 62. ЄВГЄН ДАРХНЫ ХУУЧ 63. АРДЫН ЖУРАМТ ЦЭРЭГ АЛТАНД 64. “ХА ХА” ДАМПИЛ 65. ЭД ЮУГААР ГЯЛАЙВ 66. ХУВИЙН ЗАМ 67. АНХНЫ ТУЛАЛДААН 68. ШИЙТГЭЛ 69. ХУВЬ ЗАЯАНЫ ЗАМ 70. ДАЙЧИН ЭРСИЙН ДАВХИАН 71. ЭНЭ ЗУУР ЮУ БОЛОВ 72. ДАЙСНЫ ШУВТАРГА


73. ЭЦСИЙН ХYН

АМЬДРАЛЫН ЗАМД

АНХНЫ ЄДЄР

Огторгуйн гvн дэх од мичид зvvнээсээ єнгє бууран шингэрч эхлэв. Энэ бол удахгvй vvр цайхын тэмдэг билээ. Тvvний доорх бvдэг бадгийн дунд халхын гурван жинжин “Зvvн-хараа” хэмээх хєдєє нутгийн нэгэн баян пvvсийн зузаан шавар ханатай байшингаас том том баглаануудыг єнхрvvлэн гаргаж атар тарган тэмээнvvдэд хvч дайчлан тэгнэнэ. Євлийн эхэн сарын vvр шєнє, жавар яггvй жиндvv байвч тєрєлхийн чийрэг болоод даарах, халууцах хоёрыг даан их юманд боддоггvй тэр жингийн хvмvvс дан цамцаар буюу бошинз тєдийхнийг ємссєн ажээ. Тэдний нэг нь бvр нvцгэн цээжээ гялалзуулах атал нєгєє хоёроосоо илvvтэй халууцах учир хєлєрсєн биенээс нь уур савсах бєгєєд хvн хvнээс гажууд юм шиг vзэгдэнэ. Энэ эр бол нєгєє хоёр эрийн дундын зарц, хєтєл Данзан гэгч байлаа. Атар тарган тэмээнvvд анир чимээгvйн дунд хамар шуухитнуулан хааяа нэг нь татлага чангалахад ярдаглан “гав гув” дуугаран, амнаасаа хивдэс гарган хаяна. Бvх тэмээ тавь гаруй боловч гурван жинчийн ажил агшин зуурын дотор дуусаж тvрvvчийн тэмээ яг vvрийн шар гэгээг угтан гарав. Ахмад хvн Хvрэл гэгч єндєр туранхай биетэй, ширvvн хууз сахалтай, дэрвэгэр ногоон нvдтэй, дєчин тав зургаа орчим насны эр жингийн тvрvvг барин явав. Тvvний дараа Дорж, царайны нь єнгє хvрэн бор, шанааны яс єргєн, нvд томтой, шvд нь адууных шиг тэлгэр бєгєєд бие тагдгар ийм эр жингийн цувааны дундыг барин хєдєлжээ. Хамгийн эцэст єнєєх хэн бvхний илvvтэй халууцах хєтєч явна. Ажил хэргээ тэд цэгцэлж аваад алсын замд гарч байгаа тул аль болохоор шулуун шуурхай явахыг хvсэх билээ. Аян жин олонтаа яван, тvvндээ ижил дасал болсон тэмээнvvд нь санаа сэтгэл шуударсан мэт хvнд ачаагаа дэнхэлзvvлэн алхалж, євсєн толгойг бvрхсэн цагаан хярууг унагаж єргєн шаргал замыг хойноо хаян жирийлгэнэ. Хєтєч Данзан, ачаагаа ачиж дууссаны дараа бие жихvvрхэж даарах маягтай болсон учир цагаан нэхий vзvvрсэг дээл ємсжээ. Энэ дээл бол жирийн нэг дээл биш нэхийг єєрийн гараар ёстой нохой дааж урамгvй болтол элдсэнийг хэлэх vv, оёдлы нь бас орчин тойрондоо vртсэнд сvрхий гэгдсэн эх нь vхрийн нарийн шєрмєсєєр давхар хvвэрдэн оёжээ. Энэ дээлийг Данзан гэрээс анх гарахдаа ємссєн бєгєєд эдvгээ халуун нь тал талаас тєєнєн, зєєлєн элдvvр нь нойтон юм уу намалзаад, хvн тєрєлхтний алтан хэлхээ болсон хvvхэд гэгч л ёстой эхийнхээ ариун хэвлийд л ийм байдаг болов уу гэмээр бодогдоно. Толгой дээр тавьсан улаан vнэгэн лоовууз бас шинэ учир хvрсэн газар бvхнээ хєлєргєх тул ягаан торгон бvчний нь vзvvр гогцооруулан зангидаад, уг лоовуузыг ар шил рvv хаялаа. Гэтэл бас баруун ташаанд нь цалин цагаан мєнгєн тоногтой vйсэн бариулт хутга, хар сайран бvрээст хуйдаа дvрээстэй, доош унжганан явааг яана. Тээглvvр нь долоон цэнгийн юань ши хай толгойтой янчаан, уг хутгыг эцэг нь Данзанг дєнгєж мэдээ орж байхад хаа нэгтээгээс орос сэлмийн хугархай олж хараад алх дєш хоёроо олон хоногийн турш хангинуулан байж vйлдсэн байв. “Yгvй ер тємєр нь бас гайхал яа! Ёстой гvйцэд


хатаагдсан нь байна шvv” гэж эд яс чанарыг мэддэг бvхэн шагшин хэлэлцдэг байв. Эцгийн нас барсны дараа Данзангийн эх энэ хутгыг далдын далд хийн хадгалаад дєнгєж єчигдєр орой гаргаж хvvдээ зvvлгэсэн юмсанжээ. Энэчлэн хєлд ємссєн оймс, гутал, гарт барьсан ташуур цєм шинэ, бэх бат, єєрєєр хэлэхэд эдvгээ Данзан ёстой сайн эрийн хэрэглэдэг бvхнийг хэрэглэсэн бєгєєд vvнээ санахад єєрт нь нэг их єндєр юман дээр гарсан юм шиг санагдана. Зорьсон газрын зvгээс алтан шаргал нар мэлтэлзэн гарч хол ойрхын бараа тодроход Данзангийн санаа сэтгэл єєрчлєгдєнє. “Тэртээ тэр тэнгэрийн хаяа, нарны наахантай болов уу, Жанчхvv хот бий. Тэр хот надад олзны ихийг олгон жавхлант аялгуугаар сонсдох Данзан хэмээх нэрнээ оршил болон хадагдсан зарц гэдэг гутамшигт vгийг хална даа” гэж бодохоос сэтгэл хєєрєн яарсан бєгєєд унаа тэмээ тайлгаа “чєх” гэж давирсан ажээ. Дуулгаварт тэр тайлагинь урагш гvйн жингийн дундтай яваа Доржийн дэргэд ирэхэд Данзан бурантгийг хойш татан зогсоож зохих байрандаа оров. Нэг мэдэхэд Богдын хvрээ ордог єргєн их замд орсон байлаа. Жилийн жилд алс холын аянд яв явсаар барагтай болхи эрээс илvv аяншиж дассан тэмээ урам зориг орох мэт тавхайгаа гялалзуулан алхална. Санамсаргvй эргэн харахад саяхан орхисон хятад пvvсний орон байшин хэд хэдэн уулын цаадтай хоцорсон байв. Урд зvгийг онилон ажихад алсын уулс цэнхэр униарт нємрєгдєн сvvмэлзэж, ойр орчмын тал хєндийнvvд цагаан шаргал єнгєєр жирвэгнэнэ. Нэг мэдэхэд бєєн сvvлт улаан халтар нохой хєлийн ул дороос гэнэт гарч ирэн хvзvvн дэх олон том гуулин хонхуудаа хангиунуулан, ухаан жолоогvй боргоов. Мань жинчид ийнхvv дєрвєн гэр нэг хот айлын гадуур гарч яваа ажээ. Тэр айлын хонь нь хотондоо, vхэр нь зэлэн дээрээ, тооно бvрээс уур утаа савсана. Yvнийг хойноо орхин єнгєрєєхєд тэртээ нэгэн гvвээгээр хэсэг адуу хуйлран гарч ирлээ. Хєєж яваа эзэн нь бараагvй боловч “хаая хvvе” хашгирах дуу нь эргэн тойрны хєндийг туулан алсын уулсын оройг хvрээд эргэн цууриатна. Эл бvх байдал Данзангийн сэтгэлийг улмаар тэнийлгэн баясгана. “Эр хvний жаргал эзгvй хээр гэдэг юутай vнэн бэ?” гэж бодож явснаа олох олз омгийнхоо тухайд шилжин оров. Энэ бол vнэндээ ч Данзанд ийнхvv зуун уул, мянган замыг алслан зорьж яваа хэргийнх нь хамгийн чухал нь бишээ. Ганцхvv харамсалтай нь хэчнээн дахин бодовч орлого зарлагын тооцоо элдэв янзаар будлихаас биш vнэн зєвєєр гарч байсан удаагvй бєгєєд энэ нь тэр бvрийг бvртгэн тэмдэглэх ном эрдэмгvйгээс гадна сампин гэгчийг цохих байтугай гартаа ч барьж vзээгvйтэй холбоотой байлаа. Тэгээд одоо Данзан энэ уудам тэнэгэр нам гvмийн дотор бодвоос лав учир олдоно гэж бодохоос гадна тvvнээ бодохгvй явж чадахгvй байв. Ингээд юм бvхнээ хуруу даран бодоход чухам юу нь мартагдан ямар юмаа хэлэн давхар нэмсэнийг хэн мэдлээ. Олз олох байтгуай єр ширэнд унах маш муухай тооцоо гарсанд гол нь харлан царай нь шарангуйлав. Дэмий гайхахдаа Данзан єєр нэгэн арга гарган дахин бодов. Энэ нь юуны урьд бусдаас гурван сайхан ат хєлсєлснийхєє хєлсийг єгч чадах эсэхээ бодсон хэрэг бєгєєд ингэхэд уг хєлсийг єгч чадахаар vл барам тэмээ бvрээс гурав гурван янжаан олохыг жингийн даамал Хvрэл батлан хэлсэн байв. Хоёрт нь єєрийн бие Хvрэл, Дорж хоёрын дунд арван таван янчааны хєлс хэлэлцэн зvтгэж яваа билээ. Гуравт нь амин хувийн таван нэхий, нэг шуудай мєєг, долоон хурганы арьс, бас бус аар саар зvйлс бий. Жанчхvv оруулан зарахад багагvй vнэ хvрэх ёстой байлаа. Иймд Данзан нvд сэргэн баярлаж чухам юу юу авахаа бодов. Тэгэхэд, юуны урьд ах, эгч хоёртоо нэг нэг гутал, дээлийн єнгє, єєртєє гэвэл мєн л


гутал яагаад заавал гутал хэрэгтэй вэ гэвэл, эр хvн гутал муутай явах шиг адаг юм юу байх билээ гэж бодогдохын зэрэгцээгээр хэрэв олон угалзтай бол хэврэг байдаг гэж хvн амьтны хэлдэг санаанд орно. Yvнээс цааш нэг гайгvй сайн морьтой болохыг бодно. Саалийн хоёр vнээ ч хэрэгтэй болов. Бас одоо байгаа тавиад хонин дээрээ нэмvvштэй болно. Гэтэл ямаа хэдийгээр муу нэртэй хажуу хавирганы айлуудын гэр бараа єєд авирах, хонь дагуулан гvйх, энэ тэрээр vнэ хvндгvй амьтан боловч vржих нь хурдан, сааль сvv ихтэй мєн сайхан мал шvv дээ гэж бодогдоно. Урьд ємнє Данзан ийм сайн юмыг ер бодож байсангvй. Зєвхєн одоо л аян замд гарсан хойноо л бодоод ирэхэд vнэхээр сэтгэл хєдлєн ташаа тулж, хэзээ ямагт гиншин явдаг “Алиахан саарал” гэдэг уртын дуугаа єєрийн эрхгvй аялан эхлэв. Хvний хvvгийн бодол хувь хувьдаа, хєрєнгє чинээнийхээ хэр хэмжээ єсєн бойжсон нь ямар болохынхоо хэрээр тэс ондоо ч байж болох хэрэг. Энэ ёсоор єгvvлэхэд жингийн дундтай яваа Доржид Данзангийн санаж бодож яваатай тєсєєтэй юм огт vгvй. Уг нь энэ эр Жанчхvv хотыг vзэх сонирхол багагvй байгаа боловч одоо унаа тэмээн дээр бие тасралтгvй зайлагдан яваадаа тэсгэлгvй уйтгарлана. “Хvрэх газар хол, аягvй бол гурван сарын аян шvv дээ” гэж бодохоос дотор агзайн хєлс чийхрах шиг болно. Сэтгэлд тааламжтай байгаа нь хоёр жилийн ємнє эцгийн сvй бэлэг болон авч єгсєн эхнэрээс нvд далд орох холдож байгаа явдал байлаа. Yvний нєгєє талаар мєн эцгийн “насны чинь залуу, биеийн чинь чийрэг дээр би чамайг хал vзvvлэн, хашир таниулна” гэж энэ хорвоод эцэг шиг гайтай амьтангvй шиг санагдана. Тэгээд энэ эцгийг чухам хэрхэн хохироох билээ дээ гэхээс энэ гарсан жингээрээ хэдэн тэмээг хаа нэгтэй хаяанд ор сураггvй алга болууштай бодогдох ажээ. Хамгийн тэргvvнд яваа Хvрэлийн бодол гэвэл, нєгєє хоёроосоо шал єєр, ардаа орхисон нялх нойтон хvvхэдтэй эхнэр, аян замын хол ойр, олз омог олох цємийг мартаад оронд нь аян жинд арав шахам явснаа, алтан шаргал замын удаа дараалан єлзий болсныг тvvнийхээ дээр анх мордсон єдрийн тэнгэрийн сайхан байгааг бодон сэтгэл амар явна.

БОГДЫН ХYРЭЭ Аян жингийн явдлыг амар хєнгєнд битгий бод. Yvрээс ємнє ачаалан vдийн хэрд буун, тэмээгээ идvvлэх боловч нар хэлбийхийн хэрд дахин ачаалж шєнє дундыг єнгєрєєн тэнгэрийн зvvн хаяанаас гарах мичид марлыг баруунаа тонгойлгон бууна. Энэ зуураа эрvvл агаарт бvх бие зvлгэгдэн, идэж уухад шунаг сувдаг болсон байдаг бєгєєд энгийн цагт хэрхэвч баршгvй ихийг идэх билээ. Тэгээд унтах нойрондоо жолоогvй дарагдах боловч тvлсэн галын цог унтарч гvйцээгvй байхад босон ачаалахыг яана. Дээрх журмаар хоёр хоног явсны єглєє их ой модтой даваагаар даван, дундуураа тvргэн урсгалт нарийн голтой урт хоолой урууджээ. Зvvн, баруун талаар модтой уулс vргэлжилнэ. Тvvнийг даган явсаар Богдын хvрээний чиг хойноос орж ирэх ажээ. Данзан сэтгэл ихэд хєдлєн жингийнхээ сvvлээс хєлийн дєрєєг борви тэнийлгэн босон харахад алтан дээвэрт дугануудын орой нvд гялбам гялалзаж, бvрээ бишгvvрийн дуу хvнгэнэн, хангинан сонсогдоно. Тэндээс жаахан урагш явсаар агаарын байдал єтгєрєн єєрчлєгдєж тvлэгдмэл боов, чихрийн vнэр шиг юм ханхална. Yнэндээ тэр юун боов чихрийн vнэр байх билээ. Элдэв бусын бузар буртагтай холилдсон гудамжны нунтаг шороо нь газрын холоос тийнхvv vнэртдэг байлаа. Хашааны булан тохойгоор яваа хvмvvсийн хувцасны єнгє ялгаран лам хар


нь танигдахуйц тэмээг хэвтvvлэв. Энэ бол энд буудаллахын шинж тэмдэг болох тул хоёр нєхєр нь яаран буун харайж тэмээ бvрийг хэвтvvлэн татлага тайлж, шорыг нь мултлан хаяна. Данзан сvvлчийн тэмээнд зvvлттэй явдаг гуулин ташмагийг аван усанд явахад Дорж зэл татан тэмээнvvдээ уяж байв. Энэ зуур Хvрэл майхнаа аль хэдийн босгон, бяцхан тулганд гал асаан дээр нь тємєр тогоо тавих гэж ус ирэхийг хvлээнэ. Данзан орж ирэнгvvтээ авчирсан усаа тогоо руу хийхэд халуун тогоо нь чис, няс дуугаран уур манан дээш хаяад нам гvм боллоо. Дорж гаднах ажлаа дуусаж, богцтой юм санжигануулан орж ирэв. —Хvрэл гуай минь, юу болоод ийм эрт vдэлнэ билээ? гэхэд Хvрэл, —Дvv нар минь харахгvй байна уу даа, Богдын хvрээ, ачит ламынхаа хvрээний хажууд vдлэх байтугай хонохгvй єнгєрч болдогсон уу даа! —Яагаад тэр билээ? —Яая гэхэв, орчлонгийн хамаг сайн сайхан энд байдаг юм хойно доо. Хvний сэтгэл єєрийн эрхгvй татагдана. —Та харин ингэж байгаад бvр явахаа больчих юм биш байгаа даа гэж Доржийн хошигнон хэлэхэд Хvрэл санаа алдан, —Ай даа ард минь ажил тєрєл, эхнэр хvvхэд гэж байдаггvйсэн бол ч хєєрхий ёстой тэгэх сэн гэж хууз сахлаа маажлан байснаа нvд анин наманчлав. —Бидэнд энд хоргодохын хэрэг даан ч алга, зvгээр халуун хараа ууж яваад ачаалахаа бодъё гэж цаашлуулахад Хvрэл цочин, —Yгvй ээ, хvvхдvvд минь, єнєє маргаашдаа єнжье, бурхан сахиусанд мєргєж, багш нарт даатгах ажил бий гээд ганстай тамхиа тулганы галаас асаан хэд дахин сорж ногоон нvдээ сонихноор цавчлан бодсоноо, —Та хоёр ч гэсэн зам мєрєє даатгууштай гэлээ. Энэ vг Данзанд тун аятайхан сонсогдох боловч энд мєргєх багш байтугай таних хvнгvйгээ санан гутрав. Хvрэл халуун цай руу давс самарч, —Дэчингалаб, єндєр Жанрайсэг хоёрт мєргєєд босгоны нь шорооноос аваад явбал сайн шvv, ядаж хамрын шуухинаа хvрэхгvй гээч. Тэгээд бvр Богд ламд мєргєєд явсан байвал ч хєєрхий алзахгvй дээ гэж чухам хэнд хэлж байгаа нь vл мэдэгдэм ганцаараа ярилаа. Эл vг нь тєрєлхийн сvсэг бишрэл муутай Доржийн сэтгэлд vл наалдах тул, —За та минь тэр эргэл мєргєл ч яамай, зvгээр унаа хєсгєє л дэмий уяж эцээхгvйг бодсон нь дээр бий гэхэд, хариуд нь Хvрэл, —Зvгээр! Аяны тэмээг гарсан доор нь хоёр хоног амраан уяхад бие нь шавхран сайн байдаг гэв. Дорж аян жингийн дадлагагvй хvн болох тул юу ч хэлж чадсангvй билээ. Хvрэлийн эргэл мєргєлийн ажил єнєє маргаашдаа багтамгvй байвч нєхдийнхєє яарч байгааг санан тvргэлэхийг шийдвэрлэв. Оргилон буцалж байгаа цайнаас утган авч том хар аягандаа хийж яаран уугаад, —Хvvхдvvд минь Хvрээ орцгооё! гээд бослоо. Данзан тvvний эргэл мєргєлийн явдлыг аль тvрvvнээс аван зєвшєєрч байсан бєгєєд гагцхvv бурханд єргєх хадаггvйдээ боогдож байжээ. Хvрэлээс хоёр хадаг зээлдэн авч хамт гарав. Дорж нь энэ завшаанд сvvлийн хэдэн хоног дутуу авсан нойроо гvйцээх гэсэн мэт бvсээ тайлан хажуулдан унав. Хvрэл майхнаасаа гаран Хvрээний зvг алхах тутмаа залбирах нь олширч, —Ёстой бурхны орон маань энэ шvv дээ гээд Данзанд залбирахыг шаардана.


Данзан хоёр гараа хавсарган наманчлах гэтэл, хажуухантай нь арван хунз цай ачсан даачаа тэрэг шаварт зоогдсон vзэгдлээ. Морь нь бvх чадлаараа урагш тэмvvлэн зvтгэж байхад хєтлєн яваа оготорхон нэхий бошинзтой, том vнэгэн малгайтай хvн, толгой руу нь хайр найргvй цохиж байгаад дотор нь аягvй болж залбирахаа мартав. Гэтэл Хvрэл хажуунаас татан, —За хvvхээ хоёулаа эндээсээ салъя гээд гараа баруун тийш сунган, —Чи тэр єндєр хогийн хойгуур орон, цаад доор нь байгаа хэдэн цагаан суварганы тэндээс урагшаа эргэнэ шvv дээ. Тэгэхэд чинь нэг єргєн гудамж тосон авна бий. Тvvнийг уруудан явахаар Дэчингалабын дуган, бий энд байна гээд дайралдана гэж мэд! —Нєгєє Жанрайсэг гэдэг нь хаана билээ? гэхэд —Аа тийм, за тэр дээ, тэр бvгдийн дээгvvр ганцаараа сvндэрлэж байгааг хар гээд, гараа дээш болгон дахин зааж, тэнд чи намайг хvлээнэ шvv дээ. За ийм байна гээд цааш нь олон таван vг хэлэлгvй урагш эргэн салан явлаа. Данзан, єндєр Жанрайсэгийн дуганыг ширтэн явахдаа дотор нь наян тохой єндєр, ёстой орчлон хорвоод хосгvй сайхан алтан Жанрайсэг бурхан байдаг гэж сонссоноо санан тvvнд одоо мєргєх гэж яваадаа баярлана. Хогийн хойгуур гараарай гэсэн Хvрэлийн vгийг санан, тэр хогийг харахад маш том, бяцхан толгой шиг єндєр байх тул Данзангийн бодол єєрчлєгдєв. “Энэ бас том оо, ийм том хог ч харин энэ ертєнцєд vгvй бий” гэж гайхна. Нvд салгалгvй ширтэн дэргэд нь очтол хажуугаас нь хар гичий гэнэт хар яр хуцан дайрав. Гайтай хогийн томыг гайхан яваад олон гєлєгтэй гичийн vvрэн дээр орчихсон ажээ. Гичийг хэд дахин єшиглєєд оносонгvй. Сандрахад бас зvг бvрээс хэдэн арван нохой шуугиан тавин хар хурдаар айсуй явна. Гичийн омог улмаар догширсон бєгєєд Данзанд тvvнийг хориглох юм юу ч алга. єєр нохдыг агшин зуурын дотор хvрэлцэн ирж галзуу мэт дайрч эхлэхийн зэрэгцээгээр бас єдий тєдий ноход нэмэн айсуй vзэгдэнэ. Данзан хашгирлаа, шороо цацлаа, ханцуйгаараа савлаа, єшиглєлєє, энэ бvхэн ямар ч тус болсонгvй газар дэлхий дvvрэн нохой, дээш харавч нохой, нохой, нохой… Жанчхvv хот, єндєр Жанрайсэг, Дэчингалаб хийгээд олз омог олон, ах эгч нартайгаа эргэж уулзах бvгд мартагдав. Эцэст нь єєрийн бие чухам хаана, юун дээр байгаагаа ч мэдэхээ болив. Мэдэхээс зєвхєн амь биеэ хамгаалах байвч, чухам хэрхэн юугаар гэдэг нь алга. Сvvлдээ бvр юу болж байгаагаа ч мэдэхээ болив. Нэг мэдэхэд нуур єєд том хар юм vсрэн ирлээ. Шvvрэн авч газар бяц буулган шидэв. Тэр нь нохой байлаа. Нохойн гаслах сонсдов. Бас баруун ташаанд нь нэг нохой асан зvvгдэв. Тэр нь хамгийн тvрvvн дайрсан аюулт хар гичий байжээ. Торго болтол нь элдсэн нэхийд хурц соёо нь тээгэлдэн угзарч байсан нохойг Данзан овоодон авч хэд дахин газар саван хаяв. Хар гичий нуруугаар газар унаж дєрвєн мєчєє сарвалзуулан арайхийн босоод ухаан жолоогvй зугтав. Ингэснээр бусад нь сvvл хавчин тал тал тийшээ зугтжээ. Данзан одоо єєрийн ухаантай боллоо. Биеэ ажихад зvрх цээжиндээ багтаж ядан цохилно. Бєгсєн бие шархиран хєндvvрлэх мэт “Энэ ч лав сэг болсон бий” гэж бодон шалган vзэхэд ар хормой нэгэн хэсэг урагдан унжиж, баруун ташаанд хоёр бяцхан нvх гарснаас єєр биенд хvрсэн юм алга. Иймд сэтгэл нь бvрэн тайвширсан бєгєєд хар гичийг газар гуядсанаа санахад мєн ч єшєєгєє авсан шиг бодогдон инээд хvрнэ. Бусад нохдын зугтсаныг хvчит сахиуст Дэчингалаб, Єндєр Жанрайсэгийн аврал гэж vзэв. Тэндээс гурван суваргыг чиглэн явлаа. Хажуугаас бас нохой дайрах чимээ гарсанд давхийн цочин харахад нохой биш, ид насны хоёр


лам элгээ хєштєл инээн сууна. Тэд єєрий нь шоолох ажээ. Данзан vг дуугуй тойрон гарахыг бодов. Гэвч тэр хоёрын орхимжоо бvслэн урдаа зангидсан, тvнтгэр толгойтой хvрэн хар нvvртэй нь, —Хархvv чи харин нэг vзээгvй юмаа vзэн, vхэр цамаа харайх шив дээ гээд хээ хаа инээлээ. Данзангийн зэвvv хvрэв. —Та нар чинь намайг нохойд бариулчих гэж байхад, энд байсан улс уу? —Тийм ээ, чи ч дунд нь сарлагийн бух аятай мєн сайхан vзэлцлээ шvv дээ гэж цэвэрхэн цагаан царайтай нь хэлэв. Хариуд нь Данзан —Yхсэн хойноо лам нар бол доо гэлээ. Yvнээс єєр муу vг ч тэрхэн vед эс олдов. —Yхсэн хойноо лам нар бол гэнээ хє гэснээ тэр хоёр хоёулаа босоод ирэв. —Тийм ээ. Хvнийг аврах сэтгэлгvй болохоор чинь vхсэн хойноо лам нар бол доо гэсэн юм гээд Данзан ташаа тулан тэднийг хvлээв. Сэтгэлд нь тэдэнтэй vзэлцэхэд саяын олон нохойтой vзэлцэхээс аюултай биш бодогдов. Тvнтгэр толгойт лам Данзангийн урд эгцлэн ирээд хамраа сартайлган ханцуй шамлав. —Чи ер нь яах санаатай байна вэ? гэхэд, —Яахыгаа би одоохон vзvvлнэ дээ гэж нvvрэнд тулан ирэв. Хоёр дахь лам бас мєрєн дэх ягаан дурдан орхимжоо буулган бvслээд, —Тэнэг минь! Сонс! Хэрэв бид чиний наад ємхий хvvрийг тэр олон нохдоос салгах гэж оролдвоос єлсгєлєн амьтдын хоолыг булаасан нvгэлд унах биш vv. Иймд чи бидэнд гомдох хэрэггvй. Мэдэв vv. За яв цаашаан, тэргvй бол vvний амтыг vзнэ гэж мэд гэж гараа зангидан vзvvлэв. Данзан тэдэнд бууж єгсєн байдал vзvvлэхгvйг хичээлээ. —Битгий сагсуур! Би та хоёроос байтугай зуун хар зуудаг халтараас ч айхгvй хvн гээд замаа хєєтєл ард нь —Нармийлгая. —Тэгье. Намалдгий нь цааш нь оруулаад явуулчихъя гэж хэлэлцэх сонсогджээ. Эргэн харахад єнєє лам нар толгой дээрээ духдуулан тавьсан бяцхан шовгоруудаа євєртєє хийж айсуй ажээ. Хvрээ банди нар зодоонд хэцvv, хєдєєний хvнийг юу ч vгvй болгодог гэж олны хэлэлцэхийг Данзан санан халшрав. Гэвч бvсэндээ хутгатай яваагаа санан зориг оров. —Аминдаа хайргvй бол ирцгээ! гэж хашгиран хутгаа сугалахад, лам нарын омог дарагдав. —За яршиг хєдєєгийн муу хєдсєн дээлийн голоор юу хийнэ. —Тийм дээ нэрийн хор гарын гарз гэж бие биеэ хориглон ятгав. Данзай ч тvрvvн, анх ганц гичий дайрсан нь дорхноо vй тvмэн нохой болон барьж идэх шахсаныг санан тvvн шиг нэг мэдэхэд єдий тєдий лам гарч ирэхийг хэн байг гэх вэ гэж санаад хутгаа буцаан хуйд нь хийн яаран холдохын мєрєєдєс болов. Суваргуудад ойртон очиход ёроолд нь бас л олон том нохой цагариглан хэвтэнэ. Дайрахаас нь болгоомжлон хэдэн чулуу авч сэм сэм алхлав. Ноход ер нь хєдлєх шинжгvй шиг. Тэгэхээр сэтгэл тайтгарав. Гэтэл суваргын ёроол дахь хоёр хамуутай нохойн дунд тамтаг болсон нэхий дээл, шар эсгий хєглєрєн хэвтсэний дотроос хvний єрєєсєн хєл цухуйж харагдав. Данзан тvvнийг харангуутаа айж цочих зэрэгцэн єєрийн эрхгvй зог тусан ширтэв. Yхсэн хvн юм болов уу? Хєдєє хээр биш, Хvрээ, зvгээр ч vгvй их Хvрээ учир хаанаас энд vхсэн хvн хэвтээ аж дээ гэж бодов. Тэгснээ бас амьд хvн болов уу? Хаанаас, энэ бол жаргалын орон шvv дээ гэж бодов. Дэмий гайхахдаа


ямар нэг ямыг ташааран харж байна гэж бодон ойртосхийн очив. Тэгээд лавлан харав. Яасан ч хvн байх ёсгvй гэж бодон хэчнээн дахин лавлан харах тусам vнэхээр хvн хэвтэж байгаагаар барахгvй ай хєєрхий ядрахын туйлд орсон хvн арай ядан янцаглаж аман дотроо ном уншиж бий сонсогдов. Одоо хэдийгээр урин дулаан байгаа боловч євлийн эхэн, зул сар, цас мєс царцмагласан жихvvн дундуур тэр хvний жийн гаргасан хєлийн туранхай нь жигтэйхэн бєгєєд vений нь яс болгон товойж мах байдаг газар болгоноороо цаашаа хонхойж єнгє нь гэвэл эгээ л турж vхсэн тэмээний шир шиг ажээ. Тэр хvн дэргэдээ хvн ирэхийг мэдэн уншлагаа тасалж, —Тvмээн! Юм хайрла! гэж vхэнхий дуугаар арайхийж амьсгаадан єгvvлээд толгой цухуйлгана. Тав болон ширэлдсэн гэзэг, ухархайдаа шигдэн ширгэсэн хохимой нvд, хохинга цайвар царай, энэ бvхний нь харахад ёстой зvvдэнд ором аймшигтайг яана. Нарийвчлан ажихад шанааны нь яс ёрдойн, хацар нь хавчийж, хєлстэй нь зууралдан хатсан єлєн шороо нvvрий нь зураас болгоныг зурмал юм шиг тодотгох ажээ. —Та яасан хvн бэ? гэхэд, —Аа, би гэдэг, євчин зовлонд дарагдсан хvн. Юм хайрла! гэж хатсан шаврын єнгєт нимгэн уруул ємєлзvvлэн хэлээд хохимой нvдээрээ тэнгэр ширтэн гєлєрнє. —Та яагаад ийм болчихоо вэ хєєрхий минь гээд Данзанг санаа алдахад, —Аа би уг нь Засагт хааны аймгийн хvн. Цэрэгт мордсон, ёох! Олон аавын хєвгvvдтэй дайн тулааныг vзсэн минь олон… гэснээ нэг хэсэг амьсгал хураан тагчиг болов. Тэгснээ, —Тээр хойно чи мэдэх vv? Хужирбулангийн цэрэг гэж байсныг гамин ирээд биднийг тараасан, нутаг буцах гэтэл унаа хаана байх билээ. Олохын тєлєє зvтгэлээ. Хог арилгасан, тvлээ хєрєєдсєн, мах vvрэв, ёох!Хvрээ гэдэг хvний гар дахийг салгахаас биш хvний гар дээр юм гялайлгадаг газар биш юм. За тэр ч яах вэ єнгєрсєн цагт би энэ биеэ vхэлгvй мєнхийг санан элдэв амьтныг алан хядаж явсаны нvгэл биз дээ. Гэдэсний євчин хvрэв. Нэг айлд толгой хоргодож байсан юмсан, эм тангийн явдалд гарын бэл тасрахтай зэрэг энд тавилаа. Одоо, одоо, ёох! гэснээ бvрмєсєн дуу тасарч нvд анив. Гэвч vхээгvй байлаа. Дахин нvд нээн хоёр долоо хоног гэж дєнгєж дуулдахуйц хэлээд толгойгоо алгуур хєдєлгєн дахин цэлмэг тэнгэрийг ширтэв. Саяын яриандаа ядран нvдээ цавчиж чадахгvй болсон ажээ. Магнайд нь хєлс чийхарч, нvvрийн зураас болгонд шигдсэн єлєн шороо улмаар тодров. Данзан огт санаандгvй явснаа ийм хєєрхий амьтантай гэнэт учирснаас элэг эмтрэн яаж ийгээд юу байгаагаараа туслахсан л гэхээс єєр юv ч санаж бодсонгvй. Єврєє тэмтрэхэд Хvрэлээс зээлдэн авсан хоёр муу халтар хадгаас єєр юv ч баригдсангvй. Єгєх юм алга гээд явъя гэтэл єндийх ч чадалгvй болж тартагтаа тулсан тэр хєєрхий хvний ядахдаа цавчлаагvй болсон нvд нь Данзанг гараа євєртєє хийхийг харсан тул хєєрхий тvvнийг гомдон гутрахаас нь айн зовов. Энэ нь Данзанг бvр сандралд оруулж, —Танд юу хэрэгтэй байна? гэхэд, —Хоол, хоол, хоолой руу зєєлєн бол юу ч яах вэ гэлээ. Данзан хадгаа идэх зvйлээр борлуулан єгєхийг бодов. —Би ийшээ явж бурханд мєргєєд буцах замдаа хєєрхий танд юм авчиръя гээд яаран цааш алхаллаа. Хvрэлээр заалгасан замаа мєрдєн явж байтал тэртээх нэгэн


гудамжны буланг тойрон баг хvмvvс гvйлдэн гарч ирлээ. Юу болсноос ийнхvv санд мэнд гvйлдэхийг хэн мэдэх вэ! Байн, байн эргэн харцгаахы нь vзвэл ямар нэгэн аюултай юмнаас л єєрийн эрхгvй амь тэмцэн зугтаж яваа нь илэрхий. Єргєн ултай хvнд гутлаараа єлєн шороог манаруулан харайлгахы нь ажихад Данзанд бас ч сонирхолтой vзэгдэнэ. Тэр дундаас хамгийн тvрvvчийн гурвын ард яваа тасын далавч шиг дэргэр vстэй гоё эхнэр урдах хvмvvсээ яах ийхийн зуур гvйцэж аваад, дэргэр vсээ гэнэтэд мултран унахад тvvнийгээ газар унахаас нь ємнє шvvрэн авч сугавчлан улмаар хурдлахад нь Данзан тэсгэлгvй инээд алдлаа. Тэгээд юv юvгvй дэргэдээ ирэхэд нь инээдээ барьж хойдох хvмvvс нь дараа дараагаар єнгєрєхєд нь —Та минь ээ! Дэчингалабын дуган хаана байна вэ? гэж дахин давтан асуулаа. Уралдаж байгаа мэт ухаан жолоогvй гvйлдэж яваа хvмvvс хариу хэлэх байтугай дуулах ч сэхээгvй дэгдэн алга боллоо. Данзан тэднийг гайхлаа. Хамгийн эцэст тавь орчим насны ширвээ хар сахалтай хvн гvйн ирснээ бахардан Данзангийн дэргэд зогсоход: —Євгєн гуай! Дэчингалба хаа байна? гэж асуув. —Дэчингалбаар ямар элэнцгээ хийх чинь вэ гэж тэр хvн нvvр єєд гэнэт ширvvн ширтсэнээ яв, тийшээ гэж нэг гараараа Данзаныг шvvрч нєгєє гараараа хvрэн торгон дээлийнхээ хормойг шуун барьж аваад мєн л гvйх гэж тэмvvлэв. —Yгvй мєргєх гэсэн юм гэж Данзан хойш суухад, —Юуны чинь мєргєх, ингэж явж vрэгдэх нь vv гэж тэр хvн эцэг хvний ёсоор зандчисан тул Данзан єєрийн эрхгvй хєтлєгдєн явлаа. —Чи мэдэж байна уу? Цаана чинь гамингууд… —Яаж байна? —Барьж байна, хядаж байна! —Яалаа гэж? —Яах юу байх вэ, баллах гэж байгаа биз! —Зvгээр яваа хvмvvсийг vv? —Тэгэлгvй яах вэ, зvггvй хvнийг байтугай зvгээр байсан улсыг балласан юм чинь дээ! —Yгvй, яалаа гэж тэр билээ? гэж Данзан дахин лавлан асуухад, євгєн уцаарлаж: —Ээ? Чи яасан vгэнд дуртай харламар вэ?Зvгээр намайг дагаад эндээж холдож vз! гээд бvр хvчлэн урагш хурдлав. Хvрээний захад гарснаа євгєн, эндээс би гэрээ бараадахыг бодъё. Чи тэр Дэчингалабаа сvvлд бол мэдэв vv, юу ч атугай єнєєдєр дотогшоо орж яасан ч болохгvй гээд явлаа. Хvрээ дvvрэн гамин, хэчvv зэвvvн цаг ирлээ гэж хєдєєгvvр л нэг яриан дэгдэж байсныг Данзан яахан сонсохгvй єнгєрvvлсэн байх билээ. Гэвч тэр нь замаар яваа над юуны хамаатай билээ гэсэн шvv ажиггvй явсан бєгєєд одоо хэр нь энэ тухай наана цаана нь юм бодсонгvй, зєвхєн Дэчингалаб,Жанрайсэг хоёрт мєргєж чадаагvйдээ харамсана. Нєгєє суваргын урьд ирэхтэйгээ зэрэг хєєрхий ядарсан єнєє хvнд хоол єгєх гэж амласнаа санав. Тэгэхтэй зэрэг хамуутай нохдын дунд нэг хєлєє биш, хоёр хєлєє гарган хэвтэж байсан хєєрхий тэр хvн нvдэнд нь vзэгдэв. Данзан юу ч атугай хадгаа єгч сэтгэлээ ариутгахыг бодов. Дэргэд нь очиход хєєрхий євчтєн гєлєрсєн нvдээ цавчихгvй тэнгэрийн гvнийг ширтсэн хэвээр байв. —Би дотогш орж чадсангvй гээд хадгаа гарган хандуулахад євчтєн “Би чинь энэ муу хадгаар яах юм бэ” гэсэн шиг vл хєдлєн vvлгvй хєх тэнгэрийг ширтсээр байв. Данзан энэ хvний хэрхэвч сэргэхгvйг тvрvvн мэдсэн боловч vхэхээс нь ємнє хоолой


руу нь юм хийхийг бодсон билээ. Тэгээд одоо туслах туслуулах хоёрын аль аль нь єнгєрч гэж бодохдоо даруй холдох хэрэгтэй болж, эргэж харахын ч хэрэггvй гэж бодов. Гэвч єнгєрсєн эр нvднийхээ булангаар сэм ширтэн ямар нэгэн юм горьдсон байх шиг. Ялангуяа хатсан уруулынх нь цаанаас харлан цухуйсан хэлий нь ажихад “хоол, хоол юv ч яахав, хоолой руу орох зєєлєн юм” гээд байх шиг. Хадгийн нэгийг суварганаа уяад нєгєєгєєр нь толгойгий нь бvтээхэд vл мэдэгхэн сэвэлзэж байгаа салхи хадгийг хийсгэн талийгаачийн толгойтой ороолдуулав. Тvvнд Данзангийн сэтгэл бага зэрэг тайтгаран явлаа. Гэвч амьдралд нь тохиолдсон элдэв аймшигт зvйлс хэдэн арван янзаар сэтгэлд нь эргэлдэнэ. Зам зуураа єнєє гайхалтай том хогийн хойгуур хэрхэн гарснаа ч эс мэдэв. Бас тал талаас дайрагч олон нохой байдгийг ч мартсан ажээ. Нэг мэдэхэд майхныхаа ємнє ирсэн байлаа. Майханд Дорж зангиралдсан бvдvvн булчинтай гараа дэрлэн тачигнатал хурхирна. Данзан тvvнийг хараад мєн унтах гэж хажуулав. Тэгтэл нєгєє нас эцэслэсэн хvний аймшигт дvр сэтгэлд нь эргэлдэн нойры нь хулжаана. Мартах хэрэгтэй гэж сэтгэлээ ятган нvдээ тас анихад бvр тэгэхээс тэгэх гэсэн юм шиг тодрон vзэгдэж “Хоол, хоол” гэж байсан нь чихэнд сонсогдоно. Гэтэл ашгvй Хvрэл ирлээ. Гэвч мєн л нэг аймшигтай юм vзсэн буюу дуулсан мэт, ногоон нvд нь орой дээр нь гялалзан, —Ашгvй чи ирсэн vv? Цаад Доржоо сэрээж vз! —Тийм ээ, саяхан ирлээ гээд Доржийн тохойноос татав. Дорж амаа тамшаалан єндийж, —Та нарын нєгєє эргэл мєргєл яалаа? —Би багшдаа бараалхлаа гэснээ, Хvрэл, —Yгvй тэр ч яах вэ. Цаана чинь Хvрээ дvvрэн гамин, аян замын хvмvvсийн унаа хєсгийг дээрэмдэх болсон гэнэ ч гэх шиг, хэн хvний євєр тvрийг нэгжин мєнгє зоосы нь булаана ч гэх шиг аймшиг бvхэн дуулдана шvv гэснээ чухам чухам гэж уянгалуулан залбираад: Бурхан минь чухам юу ч гэж хэлэх вэ? Монгол улс маань амаараа шороо vмхээд байна шvv гэж дуу алдав. Юу болов гэж Доржийн асуухад: —Богд ламтныг чирч аваачин хачин маягийн хувцастай гаж буруу хvний зурагт мєргvvлсэн гэнэ гээд гаслан шагширч дуугvй боллоо. —Би Дэчингалаб хvрэх гэж яваад гамингаас зугтсан баахан улстай дайралдаад буцан ирлээ гэж Данзан єгvvлэхэд Хvрэл, —Аа тийм гэж vгий нь таслан хаанаас ямар гэгч гайтай хэн гэгч болохыг бvv мэд, хэдэн хvн бас, тvмэн амьтан тvжигнэж, буман амьтан бужигнасан зээл дээр “vнсэн саарал гамингуудыг орон нутагт нь хєєн тонилгоё” гэсэн утгатай ном хуудас нааж орхиод алга болчихсон гэнэ. Тvvний улмаас гамингууд хавь ойрын хvмvvсийг барьж чирч байгаа юм гэнэ гээд цааш нь єєрийнхєє ажлын тухай ярив. Ингэхэд Хvрэл, багшдаа бараалхаж зам мєрєє засуулсан ажээ. Багшийн нь тєлгєнд ашгvй бидний зам мєр аюулгvй гэж буусан шvv гає олзуурхан тайван ярьж байснаа, —Yгvй та минь vг олдож, vхэр холдов шvv. Босон харайж “одоо ачаалъя” гээд гvйн гарангуутаа майхны гадсуудыг сугалан хаяв. Дорж,Данзан хоёр мєн босож ажилдаа оров. Агшин зуурын дотор бvх тэмээгээ ачаалж дуусмагц Хvрэл сувай шарагч ингэ хэвтvvлж мордоод: —Ай даа та минь, сvсэг бишрэлээ хичээнэ шvv дээ гэж хашгираад зvvн зvгийг барин хєвєлзvvлэн алхлуулав. Хvрээний зvvн зах болох оросын єндєр ногоон оройтой байшингийн араар Маахуур хэмээх толгойн энгэр хvрээд тэндээсээ урагш


эргэж Наймаа хотын баруунаар орон, зvvн урагш чиглэлээ. Тэр зуураа жинчид аль зvгээс ямар аюултай амьтан гарч ирэн унаа хєсгийг дээрэмдэх бол гэж vргэлж сэтгэл тvгшин явлаа. Хажуугаар унаатай унаагvй янз бvрийн хvмvvс нааш цааш тасралтгvй явах боловч єнєєх гамингуудаас нэг ч дайралдаагvй ажээ. Тунгалаг урсгалт Туулын голын захад ирээд хойш харахад Хvрээний бараа баарганан сvvдэртэж бvрээний дуу дуулдахтай, vгvйтэй сонсогдоно. Голын усыг гатлахад угаасан говь цєлєєс гаралтай тэмээнvvд хамар шуухитнуулан хавтгай цагаан тавхайгаа дээр дээр єргєн цvл пал хийлгэн гишгэлнэ. Хэзээ ямагт жингийн дундыг барин явдаг Дорж хамгийн тvрvvн гол гатлан тэмээ нэг бvрийг ажиглан хєєг хєєг гэж хашгираад, сvvлчийн хvн Данзанг гарч ирэхэд, —Одоо аюул бvхэн ард vлдсэн биз дээ гэж инээмсэглэв. —Тийм ч биз гэж Данзангийн хэлэхэд тэр урдаас Хvрэл, —Ачит ламын авралаар аюул бvхэн ард хаягдсан шvv гэж овоо цовоодуу дуугаар инээд алдан хашгираад цааш эргэн алсыг ширтэн, ташаа тулж “Богдын єндєр ууланд, борооны манан татна. Буцаад хойшоо харахад Богдын хvрээ илхэн” гэж сvрхий бvдvvн хоолойгоор тэнхээ мэдэн дуулж гарав. Гэвч одоо бол зун биш, євєл Богдын єндєр ууланд борооны будан яахин татах билээ дээ. Харин буцаад хойшоо харахад Богдын хvрээ илхэн харагдах нь ч харагдаж л байна.

ЄНЄЄХ ЭР АМЬД Тэр эр чухам хэрхэн дээш гєлрєн хэвтэж байлаа? Єєр нэгтээ бас нэг хvн эгээ л тvvн шиг дээш гєлрєн хэвтэнэ. Гэвч энэ хvн хvрээний зах, хамуутай олон нохдын дунд биш, Тvшээт хааны хороо хэмээх харчуулын суудаг газрын дундтай бєгєєд дєрвєн ханатай дун цагаан бvрээстэй гэрийн баруун хойд талын гурван давхар нарийн эсгий дэвсгэрт орон дээр хэвтэн шунхан улаан будагтай униудыг л ширтэнэ. Гэвч энэ хvн эрvvл, євгєд дээдсээс аваадодоо хvртэл тєрийн ба оюун ухааны хvмvvсийн сахал тавих журмыг баримтлан дээд уруулдаа тавьсан сахал нь хольцоогvй хар болоод тун шигvvн. Царай нь гэвэл тунгалаг цагаан, тэр тунгалаг цагаан царай нь баахан цонхийж, хvч тамираа алдаж байгаа нь хэн бvхний ємнє тодхон vзэгдэнэ. Гэвч энэ нь ямар нэгэн євчний учраас биш, зvгээр олон хоног хєдєлгєєнгvй хэвтсэнийнх байлаа. Нєгєє хvрдний ёроол дахь хvн бол хоол, хоолой руу орох зєєлєн юмыг л мєрєєдсєнєєс єєр юу ч vгvй байсан бол энэ хvн хоол ч биш, эд хєрєнгє ч биш, эмс охидын тухай ч биш, гагцхvv тэр цагийнхаа улс тєр, тvvний унан мєхсєний тухай тvмэн зvйлийг бодон дээш гєлрєн хэвтэх ажээ. Єчигдєр энэ хvн нэг удаа санаа сэтгэлээ сэргээж чадвал бvр ийм, тийм элдэв шалдав юм бодохоо болъё байз гэж гадагш гарсан нь ямар ч нэмэр болсонгvй. Харин хамуутай нохдын дунд хэвтсэн эрийг олж хараад сэтгэл нь бvр хэдэн давхар зовлонд унасан байв. Одоо ч мєн л тэр эрийг бодсоор. Дэргэдээ хvн очиход “Тvмээн! Юм хайрла!” гээд дараа нь, —Хоол, хоол... хоолой руу орох зєєлєн бол юу ч яахав гэж байсан нь чихэнд vргэлжлэн сонсогдоно. Гэрийн хаалга зєєлнєєр онгойж нэг хvн дуу чимээ гаргахгvйг хичээнгvйлэн орж ирсэн нь арван тав, зургаа орчим настай, нарийхан биетэй гурдгархан хархvv байлаа. Хэвтэж байгаа хvн, тэр хvvгийн орж ирэхийг мэдээгvй мэт ажиггvй байхад хvv алга хавсран бєхийж, —Жа багшаа, би яваад ирлээ гэж тун аяархнаар хэлэв. Хариуд нь нєгєє хvн, дээш


ширтсэн нvдээ цавчилгvйгээр, —Амьд байна уу? Гэхэд —Амьд, би бvр эмгэнийд аваачин хэвтvvлээд ирлээ. —За болж. Урц нь ашгvй зайтай байж уу? —Тун муу. Энэ дэлхийн хамаг муухай новшоор урцаа дvvргэсний нь би ийш тийш болгон, дєнгєж хєл жийх зай гарган тэр хvнийг хэвтvvлэв гэж хvv єєрийнхєє элдэв новштой хутгалдсанаа санан ярвайн хэлэв. —Эмгэн тэгээд тэр хvнийг ямраар хvлээн авав даа? гэхэд хvv, —Эвий минь, хєєрхий минь, эр хvн бас ийм болох гэж байдгаа гэж нvднийхээ нулимс дуслуулан хvлээн авлаа. —Мєндєє. Ягтсан эрд ядуу хvнээс илvv ачтан vгvй гэдэг чинь тэр дээ гэж багш инээмсэглэн єндийж, орныхоо хажуу дахь бяцхан шvvгээний нvдийг татан хоёр янчаан гаргаж, —Май! Чи vvний нэгээр эм залгуул! Жанцан маарамбад очоорой! Нєгєєг нь эмгэнд єгч хоол хош залгуулж бай гэж хэл! Хvv, багшийн ємнє сєхрєн сууж янчааныг хоёр гардан авснаа —Єнєєдєр багш аа! Нэг шинэ хэрэг гарав бололтой. —Ямар? —Гаминг эсэргvvцсэн. —Хаана? —Зах дээр. Намайг євчтєн рvv очиж явахад гэнэт айн зугтсан хvмvvс дайралдлаа. Би учрыг сайн мэдээгvй боловч лав аюултай хэрэг гарсныг тааварлан тэднийг даган гvйв. Тэгээд тэр зуур хvмvvсийн ярианыг сонсоход: нэг хvн зар дээр гаминг эсэргvvцсэн уриа бичиг наасныг гамингууд олж vзэн, баахан хvнийг барьсан бололтой. Багш нь хоёр дахь удаа инээмсэглэх гэснээ болиод царайгаа тєв болгож, —Тэр бичгийг чухам хэн нь наасныг мэдэв vv? —Ер мэдсэнгvй багш аа! —За тийм байжээ. Ингэхэд чи иймэрхvv хэргээс болж л єгвєл бие зайлж болгоомжилж явах хэрэгтэй! Шавь нь, —Жа гээд, vнэхээр дуулгаварт шавийн ёсоор мэхэсхийв. —Гэвч тэр бичгийг ямар хvн наадаг билээ? Yvнийг чи олж мэдвэл зvгээр байна. —Жа гээд шавь дахин мэхэсхийн босов. Гэрээс гарахдаа шавь хаалгаа мєн л аяархан нээн аяархан хаалаа. Гэвч хашааны хаалгыг дєнгєж мултрахтайгаа зэрэг нvд нь сэргэж хєл нь хєнгєрєв. Нэг булан тойроод байдал нь бvр єєрчлєгдєн тэртээх гудамжнаа яваа хоёр лам жаалыг харан “Еэ, еэ, вєє вєє” гэж хашгирав. Гэтэл багшийн нь хэлсэн сvvлчийн vг санаанд нь орсон ажээ. Єєрт нь ч мєн тэр эсэргvvцлийн бичгийг хэн нь наасныг мэдэх хvсэл цаглашгvй оргилов. Тэгээд тэр хvv зах зээлээр орон амьтны яриа чагнахыг эрмэлзэн замаа орхиж хажуу тийшээ эргэв. Ингэхэд ард нь vлдсэн багш нь ч єєрцгvй, шавиа гармагц байдал хувиран нvvрэнд нь инээмсэглэл тодров. Нэгд энэ хvн, сэтгэлдээ євчтєн хvнийг эдгэрнэ гэж бодон баярлах болжээ. Хоёрт, мєн л єнєєх эсэргvvцлийн бичгийн тухай урьд ємнийн хvн, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг устгагдсан тухайд ард тvмнээ гадаадын хvний гарт дахин хэдэн зуун жилээр атгагдан мєхєх болов гэж бухимдан байсан нь vгvйсэж харин их тэмцлийн зам vvсгэл гарах гэж байна уу? гэснийг бодон сэтгэл нь сэргэжээ. “Yгvй ер тэр бичгийг ямар аавын хvv наав аа?” гэхээс зєвхєн санаа сэтгэл сэргэсэн тєдийгvй бие хєєрєн гадагш гарч агаар


амьсгаалууштай болжээ. Энэ хvн гэвэл: Нэг харц ард. Гэвч саяхан мєхсєн автономит монголын нэг тvшмэл бєгєєд зvгээр ч vгvй гvн зэргээр шагнагдсан хvн болох тул олон даяар тvvнийг Балданцэрэн гvн гэж нэрлэдэг байжээ.

САНААГYЙ ЮМАА САНАВ Балданцэрэн гvн гэрээсээ гарав. Yvдэн дээр ганц нарийхан бургасан саваа тvшvvлэн тавих нь нэг талаар эзгvйн тэмдэг. Нєгєє талаар гаднын хvн орохыг чандлан цаазалсан сvрхий хорио тэр болдог байжээ. Ємссєн хувцас гэвэл: нарийн хурган дотортой хvрэн торгон дээл, малгай нь дєрвєн тал болгосон тоорцог, санаа сэтгэл сэргэсний хувьд гоён гоодсон нь тэр байлаа. Халиун нударгатай ханцуйгаа доош унжуулан тавьж гурван сарьст хvрээ наамал гутлаа хєндлєндvv гишгэлэн хашаанаасаа гарахад тэр єдрийн тэнгэрийн сайхан нь сэтгэлд тун нийлэмжтэйхнээр угтав. Биеийн нь vе мєч vнэхээр тавигдан, гар єргєн суниагууштай байвч Балданцэрэн “суниаваас сурсан юм сугаар тарчихдаг юм” гэж багшийнхаа хорьдог байсныг санан зєвхєн их амьсгал аван уушгиа тэнийлгэв. Yнэндээ Балданцэрэн иймэрхvv мухар сохрыг яг баримтлагч ч бас биш билээ. Гэвч багшийнхаа хэлсэн vг, сургасан сургаалыг хэрхэвч орхихгvй хичээдэг хvн байжээ. Тэндээсээ Балданцэрэн урагш чиглэн явав. Гудамжинд хэдэн хvvхэд дайтан тоглож байгаа дайралдав. Yзтэл тэдний нэг хэсэг нь гамин болж, нєгєє хэсэг нь эсэргvvцэгчид нь болсон ажээ. Балданцэрэн тэднийг харахтайгаа зэрэг “хvvхэд багачууд ирээдvйн юмыг зєгнєхдєє мэргэн гэдэг vнэн болов уу” гэснийг бодож зогсов. Гэтэл бас “гамингууд одоо бvр эдний vеийг хvртэл монгол орныг эзэрхийлэн дарлаж байх гэж vv?” гэдэг бодол сэтгэлд нь орж ирэн дотор нь аягvй болов. Ингээд єнєєх хvvхдvvдийг цааш ажихад хvvхдvvд хуваагдан хоёр тал болсноо “тvн тvн…” гэж амаараа буудалцан давшиж эхлэв. Тэд ийнхvv дайтан тоглох дуртай боловч vхэж тоглохыг хэн нь vл хvсэх ажээ. Хоёр талаас давшсан чигээрээ давшин гудамжны голд тулгарснаа нэг нь, -Та нар гамингууд байж юунд vхсэнгvй вэ? гэв. Энэ даруй нєгєєдvvл нь, -Тэгвэл бид гамин болохгvй! гэж ам амандаа шуугилдав. Ингээд эцэст нь гамин болох хvvхэд олдохгvй болсонд Балданцэрэнгийн сэтгэл баярлах мэт болон, -Зєв! Та нарын vед манай оронд гамингууд байхгvй байна гэж инээмсэглэн хэлэв. Хvvхэд цєм Балданцэрэнг гайхан харав. Гоё сайхан хувцастай хvнийг гэнэт харсандаа тэд айн сvрдэх ажээ. Гэвч нэг нь: -Гамин хаачих вэ? гэж нvдээ бvлтийлгэн асуув. -Устгагдана! Тэднийг бид єєрснєєс тvрvvлээд vгvй хийчих байлгvй дээ гээд Балданцэрэн хvvхдvvдийн дундуур орон цааш явлаа. Нэлээд явснаа эргэн харахад хvvхдvvд хойноос нь гайхан ширтсээр буй vзэгдэнэ. Одоо Балданцэрэн энэ хvvхдvvдийн тоглолтыг бэлэгшээхээс гадна ар гэрий нь хvмvvс гамингуудыг эрхгvй дайтан тулалдаж хєєн зайлуулна гэж ярьдгаас эд нар ингэж тоглох болсон байх ёстой гэж бодов. Ингэхэд єєрєє хvvхдvvдийн ємнє санамсаргvй хэлсэн vгээ эргэцvvлэн vзэхэд ч ер муу биш, юунд гэвэл хvvхдvvд гэртээ хариад “Нэг хvн гамингуудыг бид та нараас тvрvvлэн устгана” гэж хэлэв гэж ярих нь магад байх бєгєєд энэ vг цаад хvмvvсийн чихэнд ямраар сонсогдохыг бодоход мєн ч аятайхан ажээ. Хvрээний захад гаран Дунд гол гэгч газар хvрэв. Голын дээгvvр тавьсан хvрэн улаан будагтай гvvр дээр гарахад уур амьсгал маш сайхан, гvvрийн доорх мєс тунгалаг, тэнгэрийн тунгалаг цэнхэр єнгийг єєртєє татан гєлийхєєрєє гєлийснийг


хэлэх vv? “Єєрийн бие орчлон ертєнцєєс тасран гэрийн мухарт шигдэн хэвтэж байсан маань шал дэмий байж дээ” гэж бодогдуулна. Баруунаас баахан явган улс хєврєлдєн айсуй. Балданцэрэн тэднийг гамингууд гэж бодон дотор нь зарсхийв. Гvvрийн хашлага дээр элгээрээ тvшин зогсож ойртон ирэхий нь хvлээв. Гэтэл тэд гамин биш гамингуудад туугдан яваа цахрууд бєгєєд гартаа гавтай, хєлдєє тушаатай, ємссєн хувцас уранхай, цооронхой, тємєр тушаандаа баригдан ойрхон ойрхон гишгэлэх бєгєєд эхнийхээ хvнээс аваад эцсийнх нь боловч зєвхєн нэгэн газар гишгэхийг хичээх мэт хvйтэн жаварт нэвт цохигдсон гандмал царайгаараа доош ширтэн алхална. “Эдгээр хvмvvс юун улс билээ?” гэхээс хэдэн хоногийн ємнє шавь нь “Євєр монголын эрх чєлєєний тєлєє тэмцэгчид гамингуудад ялагдан орос руу зугтаад тэндээсээ Ар монгол ирэхээр Хиагтад ирснийг гамингууд барьсан гэнэ” гэж хаана нэгтээ дуулснаа ярьсан нь санаанд орон, нvдний нь нулимс бvрхэв. Цааш ажиглах гэхэд нэгд нvд халтирна, хоёрт гамингуудад нулимсаа vзvvлэхгvйг хичээх хэрэгтэй байлаа. Доош бєхийхєд туугдагсдын тvрvvчийн хvний хєлийн тушаа тємєр гинж шажигнан чихэнд чийртэж, биес нь тунгалаг тэнгэрийн єнгийг ёроолдоо тусгасан гєлгєр мєсєн дээр зvvдний юмс шиг туссаныг хэлэх vv? “Ай ах дvv нараа! Та нар гэмт нєхєд биш, нvгэлтэн ч биш, олон тvмнийхээ тєлєє тэмцэгч баатрууд, та нарын ийнхvv тушаа, хvлэгтэй явах чинь гутамшиг байвч цог золбоо, баяр бахдал хоёр сvvдэр шиг л дагаж явна” гэж хамаг чадлаараа бархиран гvйн хvрч хvн бvрийг тэвэрмээр санагдана. Туугдагсад єнгєрч гєлгєр мєс дахин хєх тэнгэрийг тольдохоос єєр юмгvй болов. Гэлээ ч ард нь хєлийн гинж шажигнан жингэнэсээр бєгєєд тvvний нь сонсоход уур хилэн, хараа зvхэл, уй гашуу, зовлон зvдгvvрий нь ээлжлvvлэн илчлэх шиг, дахин чагнахад гамингууд харгислал, хатуу ширvvнийг илчлэх шиг, бvр холдон гинжийн авиа ор тас дуулдахгvй болсон хойно боловч єнєєх нь сэтгэлд vлдэн жингэнэнэ. Санамсаргvй сахлаа илэхэд хурууны нь vзvvрт хvйтэн, нойтон юм баригдав. Энэ нь тун саяхан асгаруулсан нулимс хацраа даган урссаных байжээ. Балданцэрэн тийнхvv уйлснаа санахтайгаа зэрэг, би сахал самбайгаа хvртэл ургуулсан нэг ёсны тєрийн хар хvн байж, ухаан жолоогvй уйлах нь юv вэ? гэж зvрхээ чангалан цааш явлаа. Нэг мэдэхэд Богдын ногоон ордон хvрсэн байжээ. Хvрэн улаан будагтай сvрхий тохилог банзан хашааны нь хойд єнцєг дээр нь ирэхдээ тэнд яваагаа мэдэв. Урьд ємнє vvгээр явах бvрд “Энэ бол аливаа амьтныг нигvvлсэнгvй мэлмийгээ тольдон гийгvvлэгч ачит Богды минь ариун орд шvv дээ” гэж сvсэглэдэг байсан ажээ. Харин одоо гэвэл: Цэрэнчимэд Да лам, Ханддорж Чин ван, Сайн ноён хаан гэх мэтийн тєрийн зvтгэлтэн хvмvvсийн гэнэтийн vхлээр vхсэнийг санана. Эдгээр хvмvvсийн vхсэний шалтгаан маш нууц, задруулсан хvн шууд толгойгvй болох байсан боловч олон жижиг дусал нийлэн нийлсээр нэг балга болох адил хvмvvс нэг нэгэндээ vг цухуйлган дамжуулсаар тэдгээр хvмvvсийг Богд єєрєє бусдын хов живэнд автагдан хороор хорлон алсан нь тодорхой болсон байжээ. Энэ учраас Балданцэрэн хов живийг хvлээн авах, хов живч нєхдєєр биеэ тойруулах бол тєрийн хvний шинж биш, тэнэг мунхгийн явдал гэж vзэхийн дээр энэ тэнэг мунхгийг яая гэж бодов. Тэгээд ордны их хашааны хойд булангаас урд булан хvрэх зуур мєн л энэ тэнэг харанхуйн ордонд одоо бас бусдыг хорлох хор хэчнээн хадгалаастай байгаа бол? гэж бодохтой зэрэг голд нь хvйтэн оров. Ордны ємнєх ар євєр дээрээ эр охин хоёр лууг ороолдуулан урласан сийлбэртэй


єндєр янпайгийн ємнєхєн хэдэн зуун хvн гурван эгнээ vелэн сєхрєн суусны дэргэд Балданцэрэн ойртон очив. Тэдний дунд отго жинсээ зvvсэн ихээхэн тайж нар, алтан мєнгєн гоёл чимэглэлээ дааж ядсан дэргэр vстэй хатад, жирийн баячууд, адгийн ядуу хєдсєн дээлээс єєр юv ч vгvй євгєд эмгэд, ер анги давхраа бvрийн хvмvvс бий vзэгдэнэ. Ингэхэд тэд цєм Богдод мєргєх гэж байгаа нь мэдээжийн хэрэг. Ийнхvv мєргєхєд тvрvvчийн хvн єглєєний нарнаар, эцсийн хvн бага vдийн хэрд ирэх боловч оройн наран жаргахын ємнє Богдынхоо барааг арайхан харж адис хvртэх явдал олонтаа байдгийг Балданцэрэн сайн мэднэ. Харин одоо Богд, гаминд тєрєє алдан, хаан ширээнээсээ гуд татуулаад, зєвхєн сvсэгтэн олонд мєргєл хайрлахаас єєр ажилгvй болсон тул хvнийг удаан хvлээлгэхээ больсон байжээ. Бишгvvрийн дуу уянгалан хангинаж, мєргєлийн хvмvvс “Хайрхан Богд! Богд залран айсуй” гэж ам амандаа шивнэн орой дээрээ наманчлав. Ордны их хашааны ногоон шаазан оройт асар хаалга єєрєє нээгдэж байгаа юм шиг аажуухнаар нээгдэн хоёр тийшээ тэлэгдэв. Барсын сvvл гэж нэрлэгддэг урт хивсэн тунтуйг мєрєн дээрээ бєгтрvvлэн тавьсан бvдvvн лам намуухан алхлан гарч ирлээ. Дараа нь єндєр нуруутай бас нэг лам хоёр vзvvртээ лууны толгой сийлмэл дамнуурганд сайхан vнэртэй юмыг оргилон савсуулсан бойпрууд єлгєснийг мєрєвчлєн явна. Эдний ард Богд єрєє битvv жуузанд хоёр ламаар дамнуулжээ. Хажууд нь мєргєх хvмvvсийн єргєлийг хураах нэг лам, мєргєл хайрлах сунтаг барьсан єєр нэг ламтай мєр зэрэгцэн явна. Эдгээрийн ард мєн л бойпор барсын сvvл хоёрыг мєрєвчилсєн лам нар явах ажээ. Бvх лам нарын зvс царай тунгалаг, бие бялдар сайтай бєгєєд тарган цатгалан, сахлаг vстэй, дугуй булган малгайтай, шар торгон дээл дээрээ єргєн ягаан дурдан орхимжийг сулхан ороон vзvvрий нь доош намируулан унжуулж, тєв хичээнгvй дvрийг батад барин гишгэлнэ. Богд єєрєє хvрэн тэрмэн дээлтэй, орой нь нэлээд єндєр болохоос гадна хоёр талы нь чихэвч, бvслэхгvй хvрэм, урт цулгуй шар торгон овоодой малгайтай бєгєєд нvд аньсан ч биш, нээсэн ч биш, ёстой л амарлингуйн дvрээр чиг урагш ширтэн заларч яваа нь жуузны хоёр талын цонхоор хагас харагдах нь ер эгэл бус бєгєєд гvнгэрвээд залсан суумал бурхны дvрийг санагдуулна. Тэгээд урагшлах тусам бойпрын утаа баагин савсаж бишгvvрий нь дуу улмаар уянгалахыг хэлэх vv? Гэвч Богд мєргєгсдийн нvдэнд яаран vзэгдвээс санаа сэтгэлий нь дэмий vймvvлэхийн нэмэр гэсэн шиг зєвхєн єндєр янпай руу чиглэн биеэ халхлан явах бєгєєд тvvнд тулан очсоноо баруунаар нь тойрон мєргєлчдийн нvдэнд илэрнэ. Энэ даруй бишгvvрийн дуу гэнэт тасран анир чимээ огтхон ч vгvй болох боловч бойпрын сайхан vнэрт утаа аяндаа тархан хvн бvрийн хамарт ханхлах бєгєєд энэ нь Богдыг тэнгэрээс буун ирэх шиг болгоно. Ер энэ vед сvсэгтэн хvмvvс газар дэлхийн юмыг ор тас мартан гагцхvv хойд нас, шамбал хэмээх бурхны орныг л санан орой дээрээ наманчилна. Богд, vелэн суусан мєргєлчдийн дундуур явахдаа єнєєх амарлингуйнхаа дvрийг тун тэсвэртэй хадгална. Хажуугийн хоёр ламын нэг, єргєлийг хурааж, нєгєє нь адис тавина. Ер Богдод мєргєх гэдэг хэзээ боловч ийм байдгийг Балданцэрэн сайн мэдэх билээ. Гэвч одоо урван сvсэглэн бишрэхээ больж байгаагийн хувьд огт єєр нvдээр ажин ширтэх ажээ. Богдыг эргэн залрахад нэг євгєжєєр хvн бусдаас тvрvvлэн толгой єндийлгєж, -Ай тvмэн сонорт, мянган мэлмийт Богд ламтан минь ээ! Доод шавь нар биднийгээ гал усны гашуун зовлонд дарагдсаныг тольдон хайрлаж, ангижруулан авраа! гэж уйлан бархирах дуугаар хэлээд тvрvvлгээ саван унав. Балданцэрэн: “Yй олныг


байтугай єєрийгєє аврах чадалгvй амьтнаас ингэж аврал ирэх ч гэж дээ чааваас” гэж бодон санаа алдан Богдын єндєр янпайн ард ємнєєс нь бишгvvрийн дуу тvрvvчийнхээс илvvтэй уянгалан угтана. Энэ нь ард нь vлдэж байгаа сvсэгтнvvдэд мєн тэнгэрээс буун ирснээ дахин тэнгэртээ заларч байгаа шигээр санагдуулна. Тэндээс Балданцэрэн гэдрэг эргэн гэр рvvгээ явахад сэтгэлд нь нэг талаас Богдын аливаа бурангуй муу явдлууд, нєгєє талаас ард тvмнийхээ сvсэг бишрэлд хэт автагдсан байдал ийм хоёр зvйл толгойд нь тасралтгvй эргэлдэх ажээ. Хашааныхаа гадаа ирээд дотогш орох гэснээ дэмий хэвтэхээсээ халширч баруун тийшээ явлаа. Ёстой дэмий балай эргvv амьтан шиг явсаар байтал нар жаргав. Гэлээ ч гэсэн харих хvсэл алга. Харин танил талынхаа айл гэрийн нэгэнд орвоос эрхгvй сэтгэл сэргэн, хєгжих болов уу гэж бодогдов.

НАЙР ЦЭНГЭЛ Yдшийн бvрэнхийгээр Очирбат гэгчийнд Балданцэрэн очиход тав зургаан хvн бєєгнєрєн наргиж байлаа. Тэд цєм Балданцэрэнгийн танил ажээ. Гэвч насаар дvv хvмvvс болохоос гадна гvн зэрэгтнvvд биш дээд талынх нь тvшмэл, доод зэргийнх нь бичээч байлаа. Балданцэрэнг vзэхтэйгээ зэрэг тэд “Гvнтэн ирэв!” гэж хvндэтгэн босож амар эрээд олбог дэвсэн суулгаж чихэр жимс, боов шоов нарийн хоол, архи дарсаар зочлов. Yvнд ч ер юун муухай юм байх билээ. Ингэхэд тэд зvгээр ч vгvй нууц амрагуудтайгаа болзоо тавин энд цугларсан ажээ. Цєм гоё сайхныг ємссєн тєдийгvй тус бvрийнхээ энхрий хайртынхаа ємнє аятай сайхан байдал гаргахыг хичээн биеэ барина. Архи дарсны тухайд гэвэл тэд ангасан vхэр малын адил хуу хуугаар уухыг чин сэтгэлээсээ жигшинэ. Жvнз хэмээх єчvvхэн юманд хийн, хуруу гарган хуалан бие биеэ шахна. Амрагууд нь гол тєлєв ван, гvн, ноёд, тvшмэдийн охид, ємссєн чимэглэснээр маш сайхан, ягаан буюу цэнхэр, эс бол час улаан, хамгийн хурц єнгийн торгон дээл ємссєнийнхєє доор утас хатгамал угалзтай гуталтай бєгєєд шанхаа даруулсан сувдан даруулга нь цаг ямагт лааны гэрлийг єєртєє татах учир хацры нь ягаан, нvдний нь тунгалаг, шvдний нь цагаан, уруулы нь улаан тэр бvгдийг тодотгон, vлгэр домогт гардаг лусын дагинасыг санагдуулна. Архи дарсанд тэд vнэхээр авъяасгvй, бяцхан жvнзийг уруулдаа дєнгєж хvргэсээр панс буюу дурдан алчуураар яаран амаа арчин тунгалаг хар нvдээр инээмсэглэх нь удмаасаа даруу монгол ахайтнуудын шинж тєлєвийг л vзvvлэх шиг болно. Найр цэнгэлийг хєгжєєн, янаг эрсээ баясгахаар тэднийгээ тvшин сууснаасаа хойш ёстой арилгасан сонгино шиг арван цагаан хуруугаа нахилзуулан уяхан зєєлєн хоолойгоор хуалахаараа тэд хайр дурлалаа илчлэхээс биш, дэмий балайг амныхаа зоргоор чалчин, дээр доор орон завхайрахыг энэ дэлхийн хамгийн муухай юманд vзэн чин сэтгэлээсээ жигшинэ. Удаа дараа амссан архиныхаа уурыг мэдрэлд хvрмэгц тэр охид “Тэднийх хvvхнээ тийм хvнд богтлон єгчээ. Єнєєхєєс нь салгасан гэнэ. Гэтэл бас Богд гэгээнтэн єєрєє нэг хоёр амрагийг зарлигаар салган эмэгтэйг нь тэр ноёны хvvд єгсєн гэдэг шvv” гэж ярихыг зvгээр сонирхол болгохын vvднээс биш, харин єнєє маргаашийн нэгэнд єєр дээрээ тусах гэж байгаа гай гамшгийг vнэнхvv сэтгэлийнхээ амрагт мэдэгдэж байгаа нь тэр байлаа. Ийнхvv нэг vе овоо яриан дэлгэж ирмээр болсноо зогсон дуулах бєгєєд тvvнд: Салаа зандан модонд нь сарны туяа тусна даа Сайны ерєєл байвал даа сардаа ганц ч яамай даа


Ургаа зандан модонд нь уулын сvvдэр тусна даа Учрахын ерєєл байвал даа удаан тvргэн ч яамай даа гэж дуулах дуртай ажээ. Хариуд нь эрэгтэйчvvд: Улиастайнхаа голыгоо хє хє яасхийгээд туулна даа би хє хє Улмаараа учрахынхаа ерєєлийгєє хє хє Амраг чамдаа тавиад мордъё хє хє Зэгстийнхээ голыгоо хє хє яасхийгээд туулна даа хє хє Чиний минь vнэр шингэсэн алчуур байвал Аваад л мордоно доо хє хє гэж дуулна. Эдгээр дууны ая монгол орны уудам тал, алс тэртээд цэнхэрлэн сvvмэлзэх єндєр уулс, тэр уулсын зvг тэмvvлэн яваа морины хєнгєн алхалт буюу задгай хатиралтыг санагдуулах боловч уг єгvvлбэр нь даанч тийм биш ээ. Эрх мэдэлгvйн эрхээр хайрт амрагаасаа хагацах гаслал зовлон эдлэхийг л илэрхийлнэ. Ингэхэд тэд одоо тийм аюулыг хvлээж байгаадаа энэ дуунуудыг дуулах дуртай байлаа. Єєрєєр хэлэхэд тэд, зvй ёсны найр наргиан болж байгаа биш зvрх сэтгэлийнхээ бачимдлыг харилцан хэлэлцэж байгаа нь энэ ажээ. Нэг мэдэхэд шєнє дунд болж хятад сvмийн харанга цууриатав. Эцэг эхvvд охидоо шєнийн цагаар гадагш гарахыг чандлан хорьдог тул хvмvvсийн дотор сэрхийн бие биеэ харна. Yvнээс цааш юу болох вэ? гэвэл: эрэгтэйчvvд хувь хувийн амрагийг хvргэж єгєхєєр уван цуван гарлаа. Хэрэв гадаа сар саруул байваас хvн амьтанд vзэгдэхээс айн хоёр бие цуван зєвхєн бараа бараагаа харан явна. Хэрэв таг харанхуй аваас мєр зэрэгцэн гарын vзvvр тєдийхнєєр барилцан сэтгэлээ баясгана. Гэвч хvрэх газраа ойртохын цагт хоёулны нь зvрх хvчтэй цохилон хєлий нь гишгэлт удаашрах бєгєєд нэг буланд тvр зогсон хэдэн vг шивнэлдэнэ. Тvvнд нь хайртай дуртай гэдэг vг орохын оронд “Яах билээ”, Аав эжий маань намайг єдий орой болтол хаана явав гэж аашлан сvйд болно бий”, “харин ээ, vерхдэг эмэгтэйнд vлгэрчин ирэн, хуурдан дуулахы нь чагнасаар суугаад ийм болов гэж хэлбэл яах бол?” гэх мэтийг л хэлэлцэнэ. Чухам салахынхаа vед эрэгтэй нь их зориг гарган эмэгтэйнхээ хацар дээр нь юм уу магнайд нь хошуу хvргэн vнсэх тєдийхєн болно. Гэтэл энэ нь маш том хэрэг ажээ. Yнссэн эр “Y гvй энэ чинь юv билээ? Амраг боловч аваагvй байж vнсэх маань юутай журамгvй хэрэг билээ?” гэж сандарна. Yнсvvлсэн эмэгтэй нь “Y г дуугvй vнсvvлэх маань юу вэ? Энэ маань намайг лав журамгvй эм гэж vзэн жигших вий?” гэж ичих зовох хоёрыг хослуулна. Ийм нэгэн хэрэг єнгєрсний дараа эрэгтэй нь єнєєх буландаа хоцорч, янагийнхаа гэртээ орсон хойно гаднах хаалган дээр гэтэн очиж аав, ээжий нартаа аашлуулж байгаа эсэхийг зvрхээ догдлуулан нэгэн хэсэг чагнан зогсоно. Yvнийг Балданцэрэн єєрийн амьдрал дээр арайхан vзээгvй байгаа боловч нєхдийн амьдралаас тодорхой мэдэж байлаа. Гэрээс хvмvvс гарч гvйцсэний дараа Балданцэрэн ганцаараа гарав. Найр цэнгэлд оролцсоны хувьд санаа сэтгэл сэргэсэн юмгvй. Эр нєхєд тэдэнтэй чин сэтгэлээ холбосон ариун охидын эрх мэдэлгvйн уй гашуу сэтгэлд нь эргэлдэнэ. Гэтэл vvнд бас Богдын зvй бусын зарлиг мєн л холбогдолтой байх тул Балданцэрэн “Тvмэн олонд эрх жаргалыг эдлэх хувь заяа хэзээ ч ирэхгvй нь! гэж гутарна. Гэртээ ирэхэд хань бараа бологч ганц шавь нь ихэд хvлээсэн бололтой. Оройнх нь хоолыг савхан хувинд уудлан тавиад хажууд нь бvхлээр хажуулан унтаж орхисон байв. Балданцэрэн тvvнийг сэрээхгvйг хичээн орон дээрээ сэм гаран, мєн хувцас


тайлахгvй хэвтэв. Олон хоног нойргvй хоносноо санан, тун даруйхан унтахыг хичээнэ. Гэтэл єдрий нь vзсэн юмс сэтгэлд нь орж ирэн бас л нойрыг нь хулжаана. Эцэст нь Балданцэрэн єєрийнхєє, яагаад бусдын адил энэ тэрийг бодохгvй байж чаддаггvйгээ судлан шинжилж гарлаа. Ингэхэд хамаг гай гагцхvv ном эрдэм мэр сэр сурч судалсанд л байгаа юм байна гэж тэр єєрєє эхлээд дvгнэв. Тэгэхтэй зэрэг эрдэм сургасан багш нь тєр гэж юv вэ? Тvvний дотор тvмэн ардын хувь заяа гэж юv вэ? гэдгийг юм бvхэнтэй нягт холбон сурган хvмvvжvvлснээс байлаа. Иймд Балданцэрэн бvх сурсан мэдсэнээ жигшихийнхээ дээр бусдыг бас сурган боловсруулах гэж байгаагаа бvр хэрэг алга гэж vзэв.

БАГШИЙН АЙЛТГАВАР Тєрийн хар хvн болох гэж толгой дээр тав тавьсан нь нэлээд ургасан боловч сvлжээс авах болоогvй байгаа гэзэгтэй сєєсгєр хvvгийн нэр Намсрай, нас арван зургаа орчим, орон нутаг нь хєдєє бєгєєд эрдэм ном сурахаар намрын дунд сарын vеэр энд орж ирээд хаврын сvvл сарын шувтаргаар буцдаг байлаа. Заалгах зvйл нь монгол, манж, хятад гурван тєрлийн хэл бичиг болохоос гадна сампин цохин тоо бодно. Ийнхvv Балданцэрэнгийн дэргэд суусаар эдvгээ гурав дахь жил дээр яваа билээ. Гэтэл сvvлчийн хэдэн єдєр багш нь ер хичээл заасангvй бєгєєд чухам юунаас болсныг Намсрай vл мэднэ. Ажихад зvс царай доройтон цонхийж vргэлж дээш гєлрєн хэвтэх болсны нь бодвол ямар нэгэн хvнд євчин хvрсэн бол уу? гэж дотроо баахан зовдог байлаа. Харин єчигдєр Намсрай євчтєн хvнд эм залгуулсныхаа дараа эргэж ирээд багшийнхаа эзгvй байхад бие нь сайжирч байгаа болов уу? гэж баярлажээ. Гэвч шєнє ирэхгvй байхад нь бас л элдэв долоон жорын юмыг бодлон хvлээж байгаад нэг мэдэхнээ нам унтаж орхисон ажээ. Єглєє сэрэнгvvтээ єндийж харанхуй дунд багшийнхаа амьсгалах чимээг олж сонсон баярласнаа, яаран босон харайж єрхєє татан гал тvлж цай чанав. Дараа нь ямар анир чимээ гаргалгvйгээр номоо барин цомцойн сууна. Балданцэрэнгийн єндийхєд номоо яаран хойш тавьж гар нvvр угаах усы нь тvмпэнд хийх тєдийгvй алчууры нь барин дув дуугvй зогсов. Энэ бол Намсрайн єдєр тутмын хийдэг ажил байлаа. Дараад нь Намсрай багшийнхаа єглєєний зуушийг ширээн дээр тавиад цайгий нь аягалан гардуулж єгєєд дахин номоо барив. Єнєєдрийн хувьд Намсрайд нэмэн сурч байгаа юм юу ч vгvй, зєвхєн урьдынхаа vзсэнийг дэмий нааш цааш нь эргvvлэн ширтэж байгаа бєгєєд сэтгэлдээ “Багш єнєєдєр ном заах бол уу? Yгvй бол уу? гэж бодно. -Єнєєх євчтєн хvн маань юу болж байгаа билээ дээ? гэхэд нь -Жа багшаа. Єчигдєр орой болтол амьсгал нь сул чигээрээ л байсан даа гээд Намсрай, -Єнєєдєр та ном заах уу? гэдэг vгийг амнаасаа арайхийж гаргаж хэлэв. Балданцэрэн дуулаагvй мэт аягатай цай руугаа гєлрєн сууснаа, санаа алдаад, -Yгvй ээ, заахгvй, ер нь ном эрдэм сурахын хэрэг юv билээ? Намсрайн сэтгэл тун аягvй болов. Юуны урьд єєрийгєє ямар нэгэн буруутай юм хийснээс ийм болов уу гэж сэтгэл тvгшинэ. Єнгєрсєн хэргvvдийг эргэцvvлэн vзэхэд нэг удаа буузны маханд давс мартсанаас єєр осол эндэл гараагvй байх бєгєєд ер тvvнээс ийм хэрэг боломгvй гэж бодов. -Бодвол чи яагаад ном vзэх хэрэггvйг мэдэхгvй байгаа биз дээ! гэхэд нь -Жа багшаа. Тийм,


-Энд суу учры нь би яръя. Намсрай “жа” гээд доохон талд нь очин эгээ л єчигдрийн Богдод мєргєгсєд шиг бєхийн алга хавсран сууна. Балданцэрэн аягатай цайныхаа шавхрууг ихээр балган “аймшиг” гэж аягаа ширээн дээр тавин сайхан хар сахлаа зvvн. Баруун тийш нь сэлгvvлэн тайвнаар илээд vгээ эхлэв. -Би арван настайгаасаа эхлэн эгээ л чам шиг энэ дэлхийн эрээн цаасуудыг их юманд бодон эргvvлж эхэлсэн юм. -Жа, -Багш маань ч мєн одоо би чамайг яаж сургах гэж байгаа шиг хамаг анхаарлаа тавьдаг байлаа. -Жа, -Тэр бол Манжийн vе. Багш маань дал гарсан євгєн. Залуудаа хошуу захирагч байгаад манжийн тєрд хэрэг буруудан зэрэг жинсээ алдсан хvн. -Жа, -Манж, хятад, тvвд, монгол дєрвєн улсын хэл бичигт нэвтэрхий болоод тэр улс болгоны тvvх шастир, гvн ухаан, утга зохиолуудыг мэдэхийн дээр єєрийн улсын тvvхийг судалсан нь гоц, хоёр мянган жилийн ємнєх Хvннv, Дvнхv, Сяньбигаас аваад хєх монголын Чингэс хаан, тvvний хойч Єгєєдэй, Хувлай, Тогоон тємєр эдгээр явдлыг мэдэх тєдийгvй, тэр vеийн явдлуудыг нvдээр vзсэн юм шиг тоочиж чаддагсан. Дараа нь Манжийн хаадуудын тухай, тэдний монгол руу явуулж байсан бодлогуудыг уудлан ярихыг нь сонсвол хэн боловч улс орныхоо хувь заяаны тухайд эрхгvй нэгийг бодоход хvрнэ. Yvгээрээ миний багш олон тvмэнд эрдэмтэн гэгдсэн хvн байсан юм. -Жа, -Би арван жил дэргэд нь суусан юм. Тэгээд мєн багшийн зарлигийг даган манжийг эсэргvvцэх vйлст оролцсон юм. Автономитын vед тєрийн дээд эрхэнд гараагvй боловч дэд тvшмэл, эрхэлсэн тvшмэл, хил хязгаарыг хянан тохижуулах сайд гэхчилэнгийн албанд удаа дараалан томилогдож явсаар гvн зэрэг шагнагдсан юм гээд Балданцэрэн, олноо єргєгдсєний дєрєвдvгээр оны Хиагт хотноо болсон орос, хятад, монгол гурван улсын хэлэлцээрт нууц зєвлєхийн vvргийг хvлээсэн бичээчээр очсон тухай ярианд орлоо. Энэ бол Балданцэрэнгийн удаа дараалан хийсэн ажлуудын хамгийн хvнд нь байжээ. Анх оросын хаант засаг бvх монгол орныг хятадаас тасран тусгай улс болох эрмэлзлэлийг бvрэн дvvрэн сайшаан ийм ч юм, тийм ч юмаар тусална, гялайлгана гэж нууц гэрээ тогтоон єдєєн хатгаж байсан нь тэр хурал дээр гэнэт єєрчлєгдєн хятад улстай хуваан ашиглах бодлого явуулсан байжээ. Энэ нь Орос, Германтай байлдах цаг тулгарснаас Монголыг эзэмших гэснээ тvр хойшлуулсныг Балданцэрэн уг хэлэлцээр єнгєрсний дараа олж мэдсэн байлаа. Гурван улсын хэлэлцээр дээр монголын тєлєєлєгчид, эрэгчин эмэгчин барс мэт эвлэрсэн хоёр их гvрний тєлєєлєгчдийн ємнє ганцаардсан бєгєєд тэр дунд Балданцэрэн хариуцан тулалдах арга ухаан гаргах гэж оюун ухаанаа зарцуулсан нь тун их, vнэн хэрэг дээрээ нэгэнт ганцаардсан монголын тєлєєлєгчид ямар ч арга ухаан гаргавч нэмэргvй байсан бєгєєд эцэст нь тэд элдэв янзын зvй зохисгvй шахалт шаардлагаас болж єєрийн эрхгvй гарын vсэг зурсан ажээ. Ийм хэргийг Балданцэрэн биеэр vзсэнээрээ гадаадын эзэрхэг тvрэмгий улсуудын шинж чанарыг бvрэн мэдсэн байв. Єнгєн дээрээ энэрэн тэтгэгчийн дvр барин элдэв сайхныг хvзvv, борвио нахилзуулан хэлэх нь vнэн хэрэг дээрээ дан эзлэн залгихын


арга байсан бєгєєд тэр нь нэг мэдэхэд цаанаас нь тулган шаардах, айлгах сvрдvvлэх хоёрыг хамрын vзvvр дээр авчирдаг юм байна гэж Балданцэрэн ойлгосон байлаа. Эцэст нь Балданцэрэн, ер бага буурай улс орон их гvрнийг араар нь тавьж, єврєєс нь гохдон хохироогч байсан удаа байна уу? Yгvй юу? гэдгийг єєрийн мэдэх эрээн цаас болгоныг эргvvлэн эргvvлээд олсон зvйлгvй, харин их гvрнvvд бага буурай орныг булаан залгих л гэж байдаг нь одоо Европ даяар олонт гарч байгаа хэрэг явдлаас илхэн байна даа гэв. Тэгээд Балданцэрэн бага буурай улс хєл дээрээ зогсох тэнцvрээ олъё гэвэл: хажуу хавирганыхаа их гvрнvvдийн хооронд цаг vргэлж яс хаяж мєргєлдvvлж байхаас єєр зам алга гэж бодох болсон байв. Ер нь Балданцэрэн гурван улсын хэлэлцээрт явснаасаа хойш юм бvхнийг ажиглан судлах болсон ажээ. Тэгээд юу юуны урьд ойр хавийн болоод vе тэнгийн албан хаагчдыг ажин сонирхоход тэдний ихэнх нь улс орон ард тvмнээ бодохын оронд гагцхvv хувийн ашиг завшаан, отго жинс, энгэрт зvvх очир одон гэх мэтийн элдэв тєрлийн хэргэм зэргийн зvйлст ухаан жолоогvй унан шунан зvтгэж байгаа нь л харагддаг ажээ. Тэдэнд эдгээрийг олох арга нь гэвэл: улс орны хэрэгт ариун шударгаар сvсэглэгчийн дvрийг барих, аль нэгэн хазгай хэл, цаг тєрийн байдлыг тєвшитгєхийг оролдогсдыг дээш доош ховлон мэдvvлж ял янганд унагаах зэрэг аль л бузар бурангуй явдлууд байдаг байв. Гэтэл энэ нь бvр тєрийн дээд хvмvvсийн хооронд болохоор ямар байна вэ гэвэл: бvр ч аюултай, бvр ч шившигтай ажээ. Жишээлбэл: Цэрэнчимэд да лам, Ханддорж чин ван, Сайн ноён хаан гэх мэтийн хvмvvсийн гэнэтийн vхлээр vхсэн явдлууд нь мєн л тэр аюултай шившигтай хэрэг явдлыг гэрчлэх ажээ. Балданцэрэн энэ бvх vзэж мэдсэнээ итгэлт шавьдаа тодорхой яриад дараа нь автономит тєр гамингийн гарт орж уул ус, газар шороо цєм хvнийх болсон тєдийгvй хагас хугас мэдлэгтэнгvvд удам угсаа, хэв суртахуунаа голон хараах амар мэндээ мэдэлцэх хоёроосоо эхлэн хятад болохыг оролдож, улмаар vндэсний соёл, зан заншил харь улсын ёс суртахуунд идэгдэн устах тийш хэлбийв гэж яриад эцэст нь: -Ингээд ирэхээр чамд эрдэм ном сурахын хэрэг юv вэ? Нэг бол чи тэр зэрэмдэг мэдлэгтэнгvvдийн адил удам угсаагаа гологч болно. Yгvй бол элдэв юмыг цаг ямагт бодон санаа сэтгэлийн хvнд зовлон эдлэгч болно. Ингэхлээр чи зvгээр хэв суртахуунаа яалаа ч гэсэн хадгалах хувь заяанд тєрсєн ерийн малчин жирийн ард чигээрээ явбал дээр шvv дээ гээд гэдрэг эргэн орон дээрээ гарч, шунхан улаан будагт унинуудыг ширтэдгээрээ ширтэн хэвтлээ. Намсрай суусан газартаа алга зєрvvлэн хавсарсан чигээрээ боловч багшийнхаа ярьсныг эргэцvvлэн бодно. Гэвч уг ярианы голыг хvлээх мэт байгаа нь Балданцэрэнгийн мохон шантарсан шигээр биш, харин багшийнхаа хэлж байгаа улс орныг дайсагнагч тэр байсан бvхэнтэй ширvvн тулалдах сан гэдэг зориг бадарч байгаагаар илрэн, багшийнхаа vлэмж ихийг мэдэхийнхээ хирээр сэтгэлийн зовлон эдэлж байгаа нь бахдалтай сайхан санагдах ажээ.

ЗYРХНИЙ ЦОХИЛТ ЄЄРЧЛЄГДЄВ Балданцэрэн улаан шунхан будагт униудаа гєлрєн ширтсээр бараг долоо хоног болсон бєгєєд єдєр дундын хэрд гаднаас шавиа орж ирэхэд: -Єнєєх євчтэй хvн ямар байгаа билээ? гэж цонхигор цагаан болсон царайгаа хєдєлгєлгvйгээр асуув.


-Жа багшаа! Гайгvй болж байгаа шvv. Маарамба гуай ч одоо ингээд хоол ундаар нь тордоод байвал удахгvй зvгээр болно гэж айлдсан. -Ашгvй дээ гэж Балданцэрэн инээмсэглэн єндийж, бяцхан шvvгээнийхээ нvдийг татан гурван янчаан гаргав. Yvний урьд Балданцэрэн тэр євчтєнд гурав хоног тутам хоёр янчаан зарцуулдаг байсан бол одоо єєрчлєн гурвыг зарцуулъя гэж бодсон ажээ. -Май! Yvнийг эмгэнд аваачиж єг! Намсрай янчааныг авангуутаа босон харайж гvйн гарав. Тvvнд бол євчтєний эдгэрэх, эсэх онцын холбогдолтой биш, харин багш нь л ямар нэгэн vйл хэрэгт явуулан гадагш гаргаж байх нь чухал байдаг байлаа. Балданцэрэн бол тэр хvний эдгэрэх vнэхээр нэг баяр! “Євчин vгvйрэл хоёрт нэрвэгдсэн хєєрхий хvнийг тэтгэн тэнхрvvлэх шиг сайхан юм юу байх билээ” гэж бодно. Гэтэл сэтгэлд нь “євчин ч яахав ингээд эмээр эдгэрдэг байжээ. Харин миний энэ сэтгэл санааны гутралыг хэн юугаар эдгэрvvлэх юм бэ? гэж єєртєє асуудал тавилаа. Ингэхэд эдгэрvvлэх эм хаана ч vгvй. Зєвхєн єєрєє єєрийгєє аргалбал зохих ганцхан хариулт байх бєгєєд энэ нь гэвэл хэвтээд байхын оронд гадуур дотуур яван энэ тэр хvнтэй уулзаж уйтгар гунигаа мартах л явдал байлаа. Иймд Балданцэрэн Жамъян гvн гэгчийнд очихоор шийдлээ. Уг нь энэ хоёр ойр дотнын танил биш, автономитын vед Балданцэрэн гvн зэрэг шагнагдахдаа єєр нэгэн эрдмийн гvн шагнагдах хvнтэй нэгэн зарлигаар шагнагдсан бєгєєд тэр нь энэ Жамъян гэгч байжээ. Тэр цагаас хойш Балданцэрэн Жамъянг дотроо дотночлон хvндэтгэх болсон ажээ. Гэвч Жамъянгийн нас єндєр учир vерхэн найзархаж болдоггvй байжээ. Жамъянгийнх руу явж байхдаа Балданцэрэн зєвхєн амар мэдэхээс єєрийг бодохгvй байлаа. Хашаан дотроо хоёр гэр. Зvvнтэйх багавтрыг гал тогооны гэр гэж нэрлэнэ. Баруун талын томд нvvр нэлээд vрчгэр дээд уруулынхаа хоёр завьжинд шингэн буурал сахалтай, толгойдоо хєдєєх малчдын ємсдєг цагаан эсгий тоорцогтой, ар руугаа шодон буурал гэзэг унжуулсан хуучин даалимбан дээлтэй хорчгор євгєн зуухны аман дээр сууна. Энэ бол Жамъян. Зуухны нєгєє талд тав зургаан хvvхэд ном барин цомцойж сууна. Бvх шавь нарын нь тоо хорь гаруй байх бєгєєд тэдний нас бие заалгах зvйл тус тусдаа ялгавартай учир Жамъян єдєр бvр єглєєнєєс аваад vдэш болтол хvvхэд багачуудаас vл сална. Тэр зуураа гэр орноо дулаан байлгах гэж цаг ямагт зуухныхаа урд суудаг байжээ. Балданцэрэнгийнд ороход баяр баясгалан болон угтав. Амар мэнд мэдэн, дээш суулган, цай, идээгээр зочилсноо: -Би гэдэг чинь хvvхэд багачуудад дарагдсан хvн шvv дээ. Та байзна. Би удахгvй дуусна гээд заах ажилдаа оров. -Аль вэ Дорж наашаа! Хvvхдvvдийн дээд талаас арваад настай жаал босон багшийнхаа доод талд суугаад цээжээр “Эрхийг сурахаар бэрхийг сур! Yлгэр туужийг олонтаа унш! Yсэг бvрийг сайтар ажигла. Yг бvрийг хичээнгvйлэн судал! Yнэн vг vнэтэй, хуурмаг vг хортой…” гэж эхлээд цааш нь ямар нэг юмтай оролдож байгаа юм шиг торжигнуулах бєгєєд хамар нь цэвэр байгаа боловч vе vе тvгдрэхдээ нусаа татах байдлаар агаар татна. Бvх цээжилснээ уншиж гvйцсэнийхээ дараа нэг хэсгийг хуулан бичээд мєн багшдаа барин шvvлгэнэ. Энэ жаал унших бичих хоёр дээрээ алдаагvй учир цаашаа бас цээжлэх, бичих даалгавар аван бусаддаа гайхуулах мэт инээмсэглэн гарч одов. -За одоо Балбар! гэхэд. Энэ ер яасан дvрсгvй бол доо гэмээр шоотгор хамар данхар


толгойтой арван гурав орчим насны хvv ирж номоо мєн багшдаа бариулаад “Оюун тvлхvvр” гэдэг номын хэсгээс уншсан бєгєєд тvvндээ гурав алдан багшаараа заалгуулснаас гадна хуулан бичсэн дээрээ тав алдсан учир алган дээрээ шугамаар найм цохиулан шийтгvvлж, єнєєхєє дахин давтах даалгавар аван гарлаа. Энэчлэн Жамъян, хvvхэд бvр дээр ажиллахыг Балданцэрэн сонирхон ажих зуураа єєрийнхєє боддогоор тэднийг сургахын хэрэг юу билээ гэж бодон суув. Эцсийн хvvхэд гэрээс гармагц Жамъян: -За Балданцэрэн минь сонин сайхан юу байна даа? Царай чинь яагаад цонхигор байна вэ? Ажил суудал ихтэй байна уу? гэж ихээхэн яриа дэлгэмээр урагш дєхєн суув. Гэтэл єндєр гоолиг биетэй хvрэн бор царайтай хорь гаруй насны эр орж ирэн тэдний яриаг таслав. Тэр эр Жамъянг “багш” гэж дуудан амар эрэв. Хариуд нь Жамъян “Сvх” гэж дуудан мэнд мэдээд, цай идээгээр зочлохын оронд янжуур єгєв. Сvх тvvний нь хоёр гар тосон аваад татахын оронд євєртєє хийв. -Тат Сvх ээ, Эмээх юу байх вэ. Нас чинь эрийн цээнд хvрсэн тєдийгvй эр алдар чинь олонд тодорсон биш vv? гэж Жамъянгийн хэлэхэд Сvх “Жа” гээд янжуураа буцаан гаргаж татав. Гэвч ам нь тєдий л эвлэхгvй байгааг vзэхэд багшийнхаа дэргэд анх удаа тамхи татаж байгаа нь илэрхий байлаа. -За тэгээд баатар надтай уулзах онц хэрэгтэй явна уу? гэхэд Балданцэрэн, Халх голын байлдаанаар Сvх гэдэг хvн гарамгай байлдан баатар болсныг санав. Сvхбаатар багшийнхаа vгийн хариуд, -Онцын юмгvй, зvгээр багшид бараалхъя л гэж… гээд vгээ таслав. Жамъян Сvхийн vгийн завсарлагаар “зай, уухай” гэж нvvрий нь ажин байснаа: -Онцын юмгvй бол чи маргааш ирнэ vv дээ? -Жа, Сvхбаатар боссоноо - Yгvй єнєє орой болох болов уу? -Болно, болно. Балданцэрэн эдний хооронд ямар нэгэн чухал хэрэг байна гэдгийг мэдэв. Гэвч бусдын хэрэг надад юуны хамаа гэж бодно. -Ингэхэд та зvгээр ч vгvй нэг баатар шавьтай хvн байх нь ээ? -Тийм ээ. Баатар гээч… гээд гунигтай царай гарган vгээ таслав. -Миний бодоход баатар шавьтай байх бол ер бахдалтай л хэрэг гэхэд -Хажуугаас харах хvнд тийм ч байж болно. Чухам миний хувьд гэвэл vхэр бууны дэлбэрэх суманд бол уу? Аль эрчилсэн сумны vзvvрт бол уу? Цаг vргэлж сэтгэл зовохын л нэмэр байдаг юм. -Харин л дээ. Заавал тэгж гунигтайгаар тєгсєх нь хууль биш. Ялан дийлж явах хувьтай хvv ч байж болно шvv дээ гэхэд Жамъян энэ тухай ярихыг эрс татгалзах мэт дахин эс дуугарав. Хаалга нь нээгдэн нэг эмэгтэй орж ирлээ. Тvvний нас залуу, зvс царай гоо сайхан, ємссєн хувцас нь гойд дэгжин, баруун гартаа шударга хєгжим сугавчилж, зvvн дээрээ хєх торгон баринтагтай зузаан дэвтэр залсан бєгєєд, босго давангуутаа євдєг нахисхийлгэн Жамъянд сєгдєєд тэндээс хойш хандан зуухны нєгєє талд суух гэхэд нь Жамъян: -Yгvй, хvvхээ энд суу! гэж єєрийнхєє дээд тал тийш газар заав. Хvvхэн: “жа” гэж дахин мэхэсхийгээд зуухны урдуур тойрон єнєєх заасан газарт нь сєхрєн суулаа. Жамъянд энэ эмэгтэй онц эрхэмлэгддэгийг Балданцэрэн мэдэв. Эмэгтэй номныхоо баринтгийг тайлан хэдэн дэвтэр гарган Жамъянд дэвшvvлэх нь vнэхээр гайхалтай байх бєгєєд анх суухдаа бие барин цомцойсноосоо хажуу тийш хэлбийн шударгаа хєглєв.


-За эхэл дээ гэж Жамъян гуайн хэлэхэд: хараагаа дээш болгон шударгынхаа ишийг атгасан гар дээрээ тусган хэсэгхэн зуур бодсоноо дарж эхлэв. Цохих нь цэвэр, дан ян гэсэн тунгалаг авиа борооны анхны дуслуд шиг нэг нэгээрээ цууриатаж эхэлснээ цаашаагаа ширvvсэн хурдсав. Шударгын урт ишийн дагуу ташуулдасхийсэн бие нь уянгалах аяа даган хєдєлнє. Балданцэрэн алмайран гайхлаа. Урьд ємнє ийм эмэгтэйг vзээгvйдээ, ингэж хєгжимдєнє гэж огт санаагvйдээ тэр билээ. Гэвч Балданцэрэн эмэгтэйг эгцлэн харахаасаа зовнин доош ширтэж зєвхєн нvднийхээ єнцєг булан тєдийхнєєр л ажиглана. Эмэгтэйн гар хуруу улмаар хурдсан гялалзаж шударга ширvvн бороо шаагих шиг болсон тєдийгvй зєєлєн харцат тунгалаг нvдэнд нь инээмсэглэл тодрон шууд хятад хэлээр шvлэглэн дуулж эхлэв. Балданцэрэн эмэгтэйн нvvрийг эгцлэн ширтэхгvй байхыг хичээснээ єєрийн эрхгvй жолоо алдан эмэгтэйг харсан бєгєєд нvдэнд нь хацар дээрээ улаавтар туяатай дугуй цагаан царай, талбиун болоод тунгалаг хар нvд, ухаалаг байрын тэнэгэр магнай, хэзээ боловч уур хилэгнэлийн муухай vгс гарамгvй зузаавтар улаан уруул тусах бєгєєд цааш бас тєрvvлэх vр хvvхэд юугаа эсэн мэндээр бойжуулахын билэг тэмдэг болсон цээжин биеийн нь урагш тvрэн товойсон хоёр булцгар хєх уг биеий нь гоо сайхныг улмаар vзэсгэлэн тєгєлдєр болгосон ажээ. Нэг vе шvлэг дуулал шударгын чавхдастай яв цав найран явагдахыг нь сонсоход:

“Янаг амраг гэдэг Ертєнцийн уг хэмээвч

Ямагт журмыг хамтатгаваас Сая амгаланг олно.

Ирэх зам шударга ахуй л Харин дан шулуун

Илбийн хуурмагаар бvрхсэнийг Ялгаж таниагvй нь гомдолтой…”

/Ду Шинянь хэмээх охин хилэгнэж зуун эрдэнэт авдрыг уснаа тунгаасан нь хэмээх зохиолын шvлгээс/ гэх мэтийн vгс чихэнд баригдан санаа сэтгэхvйг баяр баясгалангийн оронд аваачив. Дуулал зогсон шударга ганцаар хангинах нь тунгалаг ус єглєєний нарны мандлыг угтан мяралзах буюу цэцгийн их хvрээлэнд алтан эрвээхэйнvvд хєєцєлдєн наалдахыг санагдуулна. Тэгээд дуу, хєгжим хоёр дахин найралдахдаа: Энэ дэлхийн хvн амьтдын харилцан дурлалцах гэдэг хэчнээн их хувь заяаны хэрэг болохыг сэтгэлийн гvнд буулгана. Ингэхэд номы нь барин шvvж суугаа багш нь ч єєрцгvй сэтгэл хєдлєн инээмсэглэж байгаа vзэгдэнэ. Эцэст нь багш нь тэр эмэгтэй шавьдаа бvтэн хоёр хуудас цээжлэхийг даалгав. Эмэгтэй номоо баринтаглаад босоход багш нь vдэн гаргах болов. Балданцэрэн ч тэдний хамт гарлаа. Гадаа аль хэдий нь нар жаргаж харанхуй болсон байлаа. Хашааны хаалганы ємнє дєрвєн дугуйтай сvйх тэрэг зогсоно. Энэ тэрэг эмэгтэйн тэрэг ажээ. Балданцэрэн тvvнийг тун дээгvvр хvний танхи охин болохы нь мэдэв. Эмэгтэй тэргэндээ суухынхаа ємнє багшдаа євдєг даран мэхэсхийн ёс гvйцэтгээд дараа нь Балданцэрэнд мєн ёсыг гvйцэтгэв. Балданцэрэн гэр рvvгээ явж байхдаа дан саяын эмэгтэй, тvvний олон талын онцгой байдал санаанд багташгvй урам чадварыг бахдав. Огторгуйд vй тvмэн одод гялалзахын дундаас vдшийн гялаан хэмээх бямба гариг нvдний ємнє олнооссоо


онцгой тусах нь ер саяны эмэгтэй шиг содон ажээ. “Тийм ээ, тэр олон газар буусны адил юм байна даа” гэж Балданцэрэн єєртєє єгvvлэв. Хариад шавийн гараар хийгдсэн хоолыг идэж байхад мєн л бодсоор, дараа нь орондоо орон унтах гэхэд бас эргэлдсээр бєгєєд гэтэл хажуугаар нь Сvхбаатар орж ирлээ. “Тэр эр даан ч залуу юм даа. Гэвч vзтэл ухаантай болоод зоригтой нь єєрийн нь єргєн магнай, эрслэн харснаа ширтэх сэргэлэн нvд, уруулын нь чимбай жимээс тэр болгоноос нь тодорхой байснаас гадна сvрхий хvний шавь болох учир єнєє vеийн орос орны тухай заавал боддог байх ёстой шvv дээ гэсэн бодол бий болон vргэлжилнэ. Гэвч єнєєх эмэгтэй хайр янагийн талаар биш боловч сэтгэлийн гvнд хадаастай байлаа. Єєрийн болон чухам юу хvсэн мєрєєдєж байгааг эргэцvvлэн vзэхэд хамгийн тэргvvн Сvхбаатартай уулзан танилцах нэг зvйл, хоёрт тэр эмэгтэйн барааг дахин нэг харах, ийм хоёр хvсэлд хамаг зvрх мэдрэл нь эзлэгдээд, урьд ємнє санагдаж сэтгэгдээгvй огт єєр ийм нэг шинэ маягийн зvрхний цохилт цохиж эхэлдэг байжээ.

АЯНЫ ИХ ЗАМД Туул голыг гатлан урагшлах тусам уул нуруу, гол горхи багасаж хєндий, цагаан тал vргэлжилнэ. Тэмээ гэдэг амьтан замын урт, газрын ихийг хойноо орхих тусмаа цvндгэр гэдсээ махийлгаж хvний арай чарай тэгнэсэн ачаанд тvvртэхээ больж єнгє vзэсгэлэн нэмэгддэг, харин гайхалтай амьтан юм. Данзан ч гэсэн єдєр хоногийг єнгєрvvлэх тусмаа єнгє зvс гялалзана. Єдєр тутам vзэгдээгvй газар санаанд ороогvй єргєн их хєндийнvvд дайралдахыг сонирхон сэтгэл сэргэлэн явна. Харин Доржид гэвэл сонирхогдох юм алга. Єдєр тутам тэмээний нуруун дээр єцєн єцєн хєдлєн бие зайлж явахын уйтгар, vргэлжлэн vзэгдэх нэгэн жигдийн байдал ч уйтгартай. Олз омог олох тухайд бодох юм алга. Тєрєлхийн ийм хэнэггvй учраас сvрхий ухаантай эцэг нь хал vзvvлэн хашир таниулахаар туршлагатай жинчин Хvрэлийг дагуулан аянд явуулсан байжээ. Хvрэл бол эднээс огт єєр хом бамбай холгож тэмээ малын нуруу хавчих бий, буйл бурантгаа идчих вий, удаан явбал єдєр хоног дэмий єнгєрєхєєс гадна унаа хєсгийн эцэн турах нь их болно. Ширvvн явбал ул тавхайд нь гэмтэй. Хамт явагсад маань томоогvй залуус цаг ямагт сануулан хэлж байлгvй горигvй. Алтан шар зам ч яамай, арав шахам удаа явахад єлзийгєє єгсєн юм. Ачит ламынхаа сахиусанд сvсэглэн явсан цагт алздаггvй шvv дээ гэхчилэн л vргэлж бодно. Нэг єглєє Данзан цэнхэр хєх агаарын дунд тэнгэрт тулам шовх уул сvvмэлзэхийг олж харлаа. -Энэ юv гэдэг уул вэ гэж Хvрэлээс асуухад: -Алдарт Жанжин-Чойр гэж хариулав. Маргааш нь тэр уул тийш урагшлах тутам жижигрэх нь гайхалтай. Орой нар жаргахын хэрд дэргэд нь ирэхэд бvр уул ч гэж нэг их сvр бадруулахаар ч юм биш, ерийн нэгэн хад чулуун оройтой толгой байх тул Данзан “Y гvй энэ чинь юv билээ” гэж бодов. Хєвч хангайн єндєр єндєр уулсын дэргэд єсєн тєрсєн хvний нvдэнд говирхог газрын байдал иймэрхvv л хачин байдаг ажээ. Жанжин-Чойроос цааш явахад газрын байдал улмаар тэгширч толь мэт цагаан талууд дайралдана. Ялангуяа халх орны зах болох Дайнтавагийн тал бол юутай ч жишээлгvй vзэгдсэн бєгєєд Данзан хэрэв энэ талд зvг чиг алдан тєєрвєєс хатаж vхэхээс єєр арга алга гэж бодов. Гэвч эдгээр талын алинд нь боловч адуу, тэмээ, хонь vй олноор тасралтгvй vзэгдэх нь монгол орны хэчнээн баялаг болохыг таниулах ажээ. Гэтэл бас хурдан хєлт цагаан


зээр хэд хэдэн зуугаараа сvрэглэн урьдах замыг хєндлєн гаран сvлжих нь хvний сэтгэлийг ихэд хєгжєєн баясгана. Замын vvдийг дайран гараад хилийн Цагаан овоо, Євєр монгол, Зvvн Сєнєд, Вангийн хvрээ орно. Ийнхvv Данзан хvний нутагт орохтой зэрэг юм бvхнийг ажиглан сонирхоно. Хэдэн хоног явсны дараа тал цєлvvд єєрчлєгдєн хадан чулуу оройтой уулс, их бага толгод, даваа гvвээ элбэгшинэ. Тvvний аясаар ургамлын байдал єєрчлєгдєн сахлаг сайхан євс vргэлжилнэ. Зарим нэгэн гуу жалгын дагууд улиас vзэгдэнэ. Цаашлах тутам уур амьсгал зєєлєрч булаг шанд, гол горхи олширч хур чийг элбэг ордгийн шинж мэдэгдэж байлаа. Ийм газраар хэдэн хоног явсны дараа тарианы талбар хятад тосгон ээлжлэн дайралдах боллоо. Єглєєний цагаар гадуур нь гарахад далан нєхєєс болсон барилгад ємд, уранхай нооронхой бошинз, пиндгэр эсгий шаахай мэтийг ємссєн хятад тариачин хvмvvс, хvрз, царил, зээтvv хэрэглэл барин тарианыхаа талбар руу явж байгаа дайралдана. Зарим єдєр хvнд ачаа бvхий єдий тєдий тэмээн жин хєєрєлдvvлсэн халх аянчид угтан ирж “За сайн явж байна уу? Сайн явж байна” гэж эехэн дуугаар мэндлэх нь дайралдана. Тэдний нvvр царай нь аян замын агаарт борлон, зvлгvvрдсэн зандангийн єнгєєр гэрэлтэн, хоёр нvд нь бvргэдийнх шиг гялалзана. Орон нутгий нь асуухад Гуна, Гурнай, Говь Гурвансайхан, Арц богд, Алтан Богдын шил, Замын-Yvд буюу Жанжин Чойр гэхчилэн цуут газруудын нэгийг барин хэлэх ажээ. Тэр нь чухамдаа vнэнтэй худалтай байх боловч арга буюу орон нутгийн хvмvvс болох тул ах дvv нартай уулзсан адил сэтгэл сэргээн баясгана. Данзан тэднийг ихэд бахдан vздэг бєгєєд єєрийнхєє биеийг мєн адил цог жавхлантай харагдах болсон болов уу гэж горьдохдоо хоолой засан бvдvvн дуугаар хvнгэнvvлэн ярихыг оролдоно. Нэгэн шєнийн буудал дээр Хvрэл: -За хvvхдvvд минь маргааш Жанчхvv хот орно шvv дээ гэлээ. Энэ шєнє Данзан элдэв тєрлийн юм бодон бараг нойргvй хонолоо. Гол тєлєв олз омог, ирээдvйн хувь заяаныхаа тухай бєгєєд дан баяр баясгалантай юмсыг л бодсон билээ. Єглєє нь ачаалан дуусаж хєдлєхтэйгээ зэрэг Хvрэл тун ширvvн явлаа. Тэмээ бvр бурантаг чангаан, хvзvv сунган алхална. Чиглэсэн зvгт аяны зам шугамдсан мэт зурайж, алс тэртээд их нуруу хєндєлдєн хvлээж бий vзэгдэнэ. Тvvний наана айл амьтан ховор, замын дунд хэсэг бараан юм бєртийн харагдсаныг олзуурхан сонирхоно. Ойртон vзвээс цаашаа явж байгаа луугар хэмээх хятад хvмvvсийн vхэр тэрэгний жин байжээ. Сvvлчийн тэрэгний vхрийн хvзvvн дэх том тємєр хонх зогсоо зайгvй тvн тvн цохилох боловч тэмээн жингий цуваанд доорхноо гvйцэгдэх ажээ. Бvх vхрийн тоо арваадхан байх атал хажууд нь дєрвєн том хvн, нэг хvvхэд, хоёр нохой явах нь монгол аянчдад хавхнаасаа гинж нь гэгчийг бодогдуулна. Ялангуяа Данзанд тэдний дэргэдvvр гурван бие, хvнд гэгчийн ачаа бvхий тавь гаруй тэмээтэй єнгєрєхєд, єєрсдийгєє уул ус, адгуус амьтан бvгдийн дээгvvр сvvдэр тусган єнгєрдєг vvлтэй адилхан бахдууштай байлаа.

ЖАНЧХYY ХОТ Нэг мэдэхэд аль єглєєнєєс аваад хєндєлдсєн их нуруу vгvй болж, хєх манхан тэнгэр мэлсхийв. Жанчхvvгийн даваан дээр гарч байгаа нь энэ ажээ. Хvрэл тvрvvчийнхээ тэмээтэй дорогш тонгойн оров. Хойноос нь цувсан тэмээнvvд хєл хальтрахаас болгоомжлон євдєг чичрvvлэн арай ядан алхална. Тэрvvхэн зvvн доор зvvн урагш


харсан хавцал амын дагуу утаа униар татуулан орон байшингууд барайн vзэгдэнэ. Энэ бол Жанчхvv. Данзан Жанчхvv хотноо хvрэлцэн ирж байгаагаа тааварлан юм бvрийг сонирхон ажиглахыг хичээнэ. Газрын уруу яваа жингийн нь цуваа бие биеэ тvрэн чихцэлдэж санаа сэтгэлийг vймvvлсэн бєгєєд тvvнийг ширтэн “ха, хєєг” хашгирахаас єєр аргагvй болов. Хоёр нєхєд нь мєн тасралтгvй дуу тавин явна. Хvрэл, газрын намд бууснаас хойш єєр юманд єєр хоолойгоор хашгиран, урт сухай ташуураа, зvvн барууныг сэлгvvлэн шавхуурдах болов. Жингийнхээ дундыг барин явагч хэнэггvй эр Дорж нь бас сандран унаа тэмээ нааш цааш гvйлгэх болов. Данзан нєхдєє юv гэгчтэй дайралдсанаас тийнхvv vймэн бачимдсаныг гайхав. Тэмээний доогуур хар хар юмс бvртэгнэн гvйхийг vзлээ. Тэр бол хvvхдvvд, ёстой зуун задгай, жаран хагархай, ханцуйтай ханцуйгvй юм цээжиндээ угласан багачууд, цvдгэр бор гэдэстэй бєгєєд бор бургас шиг нарийхан зогдроос зулгаана. Угаас номхон бас олон хоногийн явдалд ядарсан тэмээд дэмий гав, гув дуугарахаас єєр хариу хийхгvй ажээ. Данзан мєн л нєхдийнхєє адил хаая хvvе хашгиран сандарлаа. Урагш явах тутам хvvхдvvд олширч зайлан зугтахын оронд ясан хэлхээ болсон гараа тосон юм гуйна. Yvгээрээ тэд єєрсдийнхєє vгээгvй хоосноо илчлэх бєгєєд Данзанд тэдэнд єгєх юм юу байх билээ. Гэнэт хятад хvний хашгирах сонсогдов. Атга чимх ноос олсон, зээрийн шилбэтэй хvvхдvvд зvг бvр бутран зайлав. Данзангийн сэтгэл амран орчин тойрныг ажихад хотын захад хvрэлцэнявж байлаа. Тvрvvчийн тэмээ навтгар шаргал байшингуудтай нарийн гудамж руу чихvvлж байгаа юм шиг зvтгэн оров. Данзангийн хажууд урт мод барьсан хятад хvн наах нь жинчдийг угтагсдын нэг байв. -Ай тvнш сайн явж ирэв vv? гэж тэр хvн мэхэлзэн амар эрэв. “Тvнш” гэдэг бол маш дотны vг, урьд ємнє Данзан ийм vгээр ер дуудуулж vзээгvй бєгєєд сэтгэл сэргэн баярлана. -Сайн явж ирлээ. Данжаад гуай сайн сууж байна уу? гэж хоолой засан баргил бvдvvн авиа гарган хариу тавив. Данжаад гуай гэсэн vг, єнєєх хятад хvний чихэнд мєн аятай сонсогдох ажээ. Нvvрэнд нь инээмсэглэл тодрон: -Сайн. Манай Данжаад танай хvн ирсэн. Манай хvнийг явуулсан биш vv. Аяа танай хvн яасан сайн. Тэр нэг олон хvvхдийг зодохгvй яасаан! гэхчилэнгээр холион бантан хутгалдуулан ярина. Данзан чухам юу хэлж байгааг ойлгох гэж хамаг анхаарлаа тавилаа. -Саяын олон хvvхэд юун хvvхэд вэ -Аяа эд бол гуйлгачин хvний хvvхэд шvv гэж vзэн ядах байдлаар хэлэв. Данзан єєрєє ядуусын нэгэн болох тул тэр хvнд дургvй хvрэн дахин дуугарах хvсэлгvй болов. Тэмээн дээрээс єндийж урдах нєхдєє харвал тэд нь мєн нэгэн хятад хvнтэй ярилцан явна. Гудамжны байдал єєрчлєгдєж хоёр ачаат тэмээ зєрж болохуйц єргєн болов. Янз бvрийн царай зvстэй, их бага хvмvvс зай завсаргvй сvлжилдэн єєрсдийнхєє хэлээр хэлэлцэх нь Данзанд учир дvрсээ алдсан их шуугиан шиг сонсогдоно. Нvд нь бас тэр бvрийг харж гvйцэхээ болилоо. Гэвч чиг єєдєєсєє айсуй яваа хvний хєлийг олж харлаа. Хэнд ч байж болшгvй хэтэрхий бяцхан хєл ажээ. Данзан “Y гvй энэ чинь юу билээ” гэж нэг vе ширтсэнээ Хvрэлээс -Хятад авгай нарын хєл бяцхан байдаг. Тvvнийг шувууны хєл гэдэг юм гэж ярьж байсныг санав. Тэгээд тэр шувуун хєлтийг олноос онцлон зориуд ажиглахдаа


богинохон єргєн ханцуйтай нарийхан дээл нємгєн ємсєж толгойнхоо бvх vсийг ар дагзан дээрээ мушгиралдуулан тогтоож баруун гарынхаа бугуйд мєнгєн бугуйвч зvvж єнєєх бяцхан хєлдєє морин туурай аятай хилэн хар шаахай ємссєн зэргийг нэгд нэгэнгvй олж харсан бєгєєд хажуугаар гаран єнгєрсєн хойно нь биеэ салхинд ганхуулах мэт найган ойрхон гишгэлэн явахы нь мєн ажиглав. Хvнд юм єргєх хэрэг гарвал яана? Гvйж яасан ч чадахгvй бий?” гэхчилэн олныг бодон толгой сэгсрэв. Гэтэл тэр гудамжаар тийм хєлтэй эмэгтэй хvн нэг яваа биш, нэг хэсэг ч биш, чухам харсан зvг болгонд хэдэн арваар тусах тул тэр бvрийн тухай бодож чадахаа болин дэмий дєжрєн мангууртсаны адил болов. Тvрvvчийн ачаат тэмээ, дээрээ дэрэгэр том асартай хаалгаар орохыг мэдсэнгvй. Єєрєє сvvлчийн тэмээний хойноос орохдоо л сая мэдэв. Буух пvvсийнхээ газар ирсэн байх бєгєєд эргэн тойрон байшинтай, єндєр шавар хэрмэн хашаа vзэгдэнэ. Тэмээнээсээ буун хазайж ачаат тэмээг хэвтvvлэх гэтэл Хvрэл хажуунаас нь, -Боль Данзан аа. Энд орж ирсээр бидний гар хєдлєхгvй болдог журамтай юм гээд цааш харан Доржийг дуудна. Гэтэл нэг хятад тэднийг дагуулан баруун талын байшинд оров. Гэтэл гэрэл муутай хvйтэн газар, єєр нэгэн нялуувтар, чухам юу болох нь vл мэдэгдэх нэгэн юмны холилдсон vнэртэй ганц тасалгаанд орсон бєгєєд ард хаалга пvг хийн хаагдмагц бvр харанхуй боллоо. Нvдийг аажмаар дасгаж ажихад хойд урд хоёр талд нь ханз, зvvн талдаа нэг том цонхтой, цонхыг шилний оронд муутуу цаасаар цаасласан тул гэгээ гэрэл мууу тусна. Хvрэл Дорж хоёр хятад хvнтэй гурвуулаа хойд талын хандыг эзлэн суухад Данзан ганцаар урд талынх дээр нь суув. Нєхдийнхєє бусадтай ярилцахыг сонсоход онцын юм алга. Аян замын єдєр хоногийн тухай л байлаа. Хаалга онгойн євгєжєєр хятад орж ирэв. Хvрэл Дорж хоёрын хоорондох аяганы ширээн дээр шаазан аяга тавин данхтай цайгаа дээр єргєн тунгалаг хар цайг дадамгайгаар гожгодуулан хийгээд нэг vгийг дахин давтан єгvvлснийг Данзан лав цай уу гэж байгаа байх гэж дотроо бодлоо. Энэ нь зєв байсан бєгєєд хамт орж ирсэн монгол хэл сайтай сvрхий овжин байдлаар vг бvр дээрээ инээмсэглэн бєхєлздєг хятад: -Одоо цай уу, сайн амар гээд гадагш гарахад нь Данзан нєхєдтэйгээ нийлэн суулаа. Аягалсан цайг аван уухад тvvнээс хээнцэр vнэр, хачин амт амтагдана. Дорж мєн ємнєх аягатайгаа аван нэг балгаснаа ам тамшаан: -Yгvй та минь, энэ чинь хаашаа янзын эд вэ? гэж аяга руугаа єнгийн инээмсэглэв. Хариуд нь Хvрэл: -Yгvй, та минь гадны хvний дэргэд битгий ингэж юм vзэж, нvд тайлаагvйгээ мэдэгдээрэй. Энэ бол жинхэнэ данжаад нарын уудаг Бээжин байхуу гэдэг цай. Доторт тун сайн. Ганцхан гэм нь хий дарахдаа муу, ийм л эд дээ. Хаалга дахин нээгдэж гаднах єдрийн сайхан цагаан гэрлийг цэлэсхийлгэн дусгаад мєн пиг хийн хаагдав. Євгєн, хятад хvvхэд дагуулан орж иржээ. Зvйл бvрийн нарийн боов, чихэр жимс, янжуур, шvдэнз зэргийг ширээн дээр єрєн овоолж ёстой ихэс дээдэсээ хvндэтгэх журмаар зочиллоо. Данзан юм бvхэн рvv хvvхэд шиг гар явуулан тус бvрээс амсан туршиж vзсэн бєгєєд цєм таатай, хичнээн идэвч ханашгvй сайхан байх тул “Энд чинь хvн, жилийн жилд орж ирж байгууштай сайхан орон байна даа” гэж бодов. Цайн дараахан хоол, тэгэхдээ нэгэн янзын биш, нилээд олон тєрлийн бєгєєд тэр бvрийг ар халх хvнд гэж зориулан єєхтэй махаар голчлон амт шимтийг дээд зэргээр тохируулсныг хэлэх vv, гурван жинчид хэт цадталаа идэв. Архи дарсын зvйл бол


аль хэдийнээ ирсэн хэрэг. Тvvнээс Хvрэл жаал зугаа уусан. Дорж нэг удаа томоор балгаж тvvндээ хахаж цацан инээдэм болов. Данзан зєвхєн vнэрийг нь авснаар сэтгэл ханав. Тэмээний нуруун дээр олон хоног атируулан хєшєєсєн хєлєє дур зоргонд нь тавин жийж янжуур зуун хажуулцгаав. Монгол хэлтэй хятад хvн орж ирэв. Тэр хvн айн цочсон царай гарган “Ай хоол яасан бага идсэн? Архи уухгvй яасан?” гэж нэмэн бас, -Одоо их данжаад дээр орох уу? гэлээ. Хариуд нь Хvрэл: -Тэгэлгvй яахав гээд босон харайж, за нєхєд минь гурвуулаа орно шvv дээ гэв.

ИХ ДАНЖААД Данжаадтай уулзахаар яваа хvн зvvн хойд булангийн шил цонхуудтай хєх туйпуун байшин чиглэн явлаа. Ойртох тусмаа тэр хvний гишгэлт удаашран царай нь тєв болов. Уг байшингийн дэргэд ирээд хаалгыг зєєлнєєр татан: За ийшээ орваа гэж шивнэв. Тэр тасалгаа хvнгvй зєвхєн ширээ сандал хоёрхон байгаа vзэгдэнэ. Нєгєє хvн хойноос орж ирээд зvvн тийш харсан хоёр дахь хаалган дээр очин татаад vг дуугаралгvй хєдєлгєв. Yvнийг жинчид мєн ийш ор гэж ойлгов. Энд мєн хvнгvй, дугуй ширээ тойруулан хэдэн сандал тавьснаас гадна ханз бий vзэгдэнэ. Гэтэл одоо дагуулж яваа хvн гурав дахь хаалга руу єлмийгєє гишгэлэн хvрээд чих тавин чагнан зогсов. Yзтэл зvрх нь хvчтэй цохилон амьсгал нь дээр хєєрєв. Хаалганы цаад талд данжаад, толгой буурал, царай vрчгэр, нvд гурвалжин, хоёр завьж руугаа улаан цагаан гурван єнгийн боловч тав, аравхан хялгасаар бvрсэн шингэн сахал унжуулсан євгєн, хvрэн зандан нvvртэй ханзан дээр том хар баавгайн арьс дэлгэсэн дээрээ хєл ачин хагас завилан суух ажээ. Уг нь энэ хvн идэр залуудаа данжаад биш, ядаж амин хувийн амьжиргаанд биш, єдрийнхєє зvтгэснээр шєнийн бор хоног залгадаг бєгєєд шєнийн бодож хоносноороо маргааш нь ажилд зvтгэдэг ядуусын нэг байлаа. Тэгээд нэг єдєр гадагш гарч болшгvй тэнгэр муухайд эрэг нvхлэн байгуулсан ормогдоо ядуу зvдvvгийн тvмэн зовлон, мянган гашууныг бодон хэвтэж байхад нь гэнэт нэг сайхан ухаан сэтгэлд нь буусан ажээ. Тэр нь юу вэ гэвэл шил толь, зvv, хуруувч, хошой, тууз ба бас бус бvх Жанчхvv хотын хэмжээгээр vл зарагдах юмс юу байдгийг цуглуулан авч хоёр том сагсанд хийн урт модоор дамнуурдан vvргэлж, халх нутагт аваачаад морио унаж, малаа малласан монгол туургатнуудын эхнэр хvvхэнд наймаалья гэж боджээ. Ингээд нэг удаа туршиж vзээд ихээхэн амжилт олсон учир халх, Жанчхvv хоёрын хооронд бараг тэмээнд тэгнэвэл зохих хvндийг vvрэглэн 32 удаа явлаа. Ийнхvv явахдаа том том товруут хадаасаар бэхлэгдсэн ултай зузаан шаахай гутал жарыг элээн хаясан учир энэ хvнийг хэн яахин зvгээр сууж баяжсан гэж хэлж болох билээ. Тэр байтугай энэ хvний дал ба сэрвээний нь яс дамнуургын модонд эвдрэн бєгтєр бєєрєнхий болсон тєдийгvй, хvзvv нь урагш булгарсан мэт нугдайн нугларч тэмээнийх шиг болсон тул зовлон зvдгvvрлийг vзээгvй хvн гэж хэлж vл болно. Идэр залуудаа энэ хvн єдий их зvтгэл гаргаснаараа шимт газрын хєрсєнд цацагдсан vр тарианы адил дэгжин хєгжсєєр Жанчхvv хотын жилдээ хэдэн тvмэн лан мєнгєний гvйлгээтэй хэдхэн тооны баячуудын нэгэнд багтан орж “Цагаан далай” гэдэг мандмал их алдрыг хятад, манж, монгол гурван vсгээр алтаар бичин, vvдэн дээрээ хадан мандуулжээ. Эдvгээ, угаас ухаалаг сvрхий хvн болох тул єнгєрсєн явдлуудыг vргэлж санан санана. Єглєє бvр босмогц халх орны зvг нуруу vvргэлэн нэг хэсэг ширтэн зогсоно. Тэгэхдээ халх


орны газар тэнгэр, лус савдгийг хvндэтгэхдээ биш, тvvний хэмжээгvй их баялаг ба хvний ємнє ямар нэгэн єнгє гялгар жаахан юмыг барин хэдэн сайхан vгээр магтмагц багагvй юмыг салган авч болдгийг л санана. Гэвч нохой зоолох тусмаа сvvл агсах, хvн баяжих тусмаа хамар шантайлгах гэгчээр энэ хvн дєчин таван наснаасаа эхлэн данжаад сууж ёстой баян хvний адил бусдыг зарцлан, бусдад хvндлэгдэх болсноосоо хойш эрх жаргалыг эдлэн ямбалахыг эрмэлзсээр эдvгээ жаран зургаан насан дээрээ чанга ч дуугарч чадахаа больжээ. Ажил хєдєлмєр єчvvхэн ч vл хєдлєн, дан хоолны дээдийг идэх боловч нэгэнт хураагдсан арвин буян нь єєрєє доорд хvмvvсийн нэг насаараа хєлс дуслуулавч оломгvй ихийг хэдэн мєчийн дотор олж чаддаг тул энэ хvн vнэхээр амны их хишигтэй єндєр заяатай байлгvй яахав дээ. Гэтэл ийм хvнийг халхын гурван жинчид ер бусын юманд ч бодсонгvй. Зєвхєн тvнш, худалдаа наймааны холбоотон гэж дотночлохдоо ганцхан удаа мэхийн амар эрэв. Энэ явдал данжаадын зэвvvг багагvй хvргэлээ. Гэвч Данжаад тэр дорхноо “Эд бол хvн биш, монголчууд, монголчууд гэдэг бол ёс журам, жаргал цэнгэл, алиныг ч мэддэггvй зэрлэгvvд” гэж бодохын зэрэгцээгээр халхын их буянг санах ажээ. Гурвалжин нvд нь аяндаа зэрвийн инээмсэглэж, хариу мэндлээд суухыг урина. Данжаадын хажууд гар хєлийн нь vзvvр болсон бичээч хvv цаг vргэлж байдаг байлаа. Тэр нь жинчдэд цай хийн, янжуур задлан зочлов. Хvрэл, Данжаадын худалдаа наймаа аль хэр гйvлгээтэй байгааг асуулаа. Данжаад анх дамнуур мєрлєснєєс аваад одоо хvртэл наймаа сайн гэж хэлж байсан удаагvй бєгєєд энэ удаа бvр толгой барив. -Хайяа! Их муу гэж санаа алдсанаа ар халхын цаг тєрийн байдал эд барааны аль хэр элбэг байгааг сонирхон сураглаж эхлэв. Хvрэл, халх орныг гамин эзэлж, эд бараа ховордон гачигдаж байгаа vнэнийг тоочин ярьж гарав. Энэ vед Дорж бvх яриаг та ганцаараа мэд гэсэн юм шиг ажиггvй суун, “Хадма” хэмээх англи хятад хоёр vсгийг ар євєрт нь эрээлvvлэн бичсэн хайрцагтай янжуураас нэгийг сугалан авч зуугаад хайрцгийн доторх хятад хvvхний зурагтай хатуу цаасыг сугалан гаргаж сонирхжээ. Данзан тамхи байтугай сонирхох ч хvсэлгvй тул нарийн шаазант цайг аван нэг хоёр балган цаг нєгцєєх зуураа євгєн Данжаадыг ажиглажээ. Бусдын амнаас буянтан, заяатан гэж сонссоныхоо хувиар бишрэн сvсэглэхийг хичээвч єнєєх Данжаад хєлєєсєє аваад хєх буурал толгойгоо хvртэл хvнээс гажуу, хэнээс ч туранхай vзэгдэх тул “Энэ хvн яагаад ийм хачин єтлєв” идсэн уусан нь хаагуур орохоороо ийм болно вэ гэж бодов. Тэгээд ширээн дээр нь дvлий ногоон чулуун соруултай хар тамхины бvдvvн гаанс, ширмэн цєгцтэй дэн асаагаастай байхы нь vзэхтээгээ зэрэг Бороо хэмээх тарианы газрын нэгэн том пvvсний данжаадыг нутгийн хvмvvс хар тамхинаас бузартан тураалын туйлд хvрсэн хvн гэж хэлэлцдэгийг санан энэ данжаадыг жигшин сэжиглэх сэтгэл тєрєв. Данжаад бол гамин монголыг эзэлснийг яахин мэдэхгvй байх билээ. Харин хэнээс ч илvv мэднэ. Тэднийг Жанчхvv дайран гарахад нь эднийг энэ удаа тэтгэвэл эцсийн цагт уул тvшисний адил болно гэж бодохдоо генерал Шv Сюйжэньд бусдад мэдэгдэлгvй гав ганцаараа бараалхан гурван тvмэн янчаанаа єгсєн явдал бий ажээ. Уг явдал нь бvх бараа таваарын гvйлгээг ганц биендээ эзэмшихийн нэг арга байлаа. Гэвч осолтой, хэнд ч мэдэгдээгvй нууц нь аль хэдийн тараад хувь тэнцэх пvvсний данжаадууд нь яасан ч бvтэхгvй гэж шуугилдан сэтгэлийг нь зовоосноос гадна “Монголчууд гамингийн эсрэг хєдлєх шинжтэй байна” гэсэн цахилгаан утсыг


хvрээн дэх салбар пvvснээсээ саяхан хvлээн авсан байна. Одоо гэвэл данжаад, монголын чин vнэн байдлыг жинхэнэ монгол хvний амнаас сонсохыг хvсэж байгаа тул “Ааяаа яасан хэцvv цагаа лаа” гэж байн байн толгой сэгсрэн шогширно. Хариуд нь цайлган цагаан сэтгэлтэй Хvрэл, гамингууд олны хєрєнгє малыг булаан дээрэмдэх, бурхан шvтээнийг доромжлох, эхнэр охидыг хvчирхийлэх зэрэг єчнєєн бурангуй юм vйлдэж байгааг нэмэн нэмэн тоочин, толгой дээрээ залбиран сууна. Данжаад Хvрэлийн vг бvрт уур хvрэн амь тэмцэнэ. Тvvнээ мэдэгдэхгvйг хичээн биеэ барин ядахдаа урьдах гуулин гаансаа шvvрэн авч бяцхан тємєр лаазтай дvнсэн тамхинаас хутган нарийхан ясан ишт бяцхан тємєрийг торжигнуулан дуугаргав. Энэ даруй бичээч хvv бултасхийн орж ирэв. Данжаад, заналтайгаар харан шvдэнз гэхэд! бичээчийн гар чичрэн шvдэнд зурж гаансанд нь бариуллаа. Данжаад урт гаансныхаа сэрvvн утааг уушгиа тэлэгдтэл сорон, уур амьсгал хоёроо дарав. -Ааяаа, хаяагvй муухай цаг болсон шvv. Тэр дотроос манай монгол хэцvv болсон лаа. Би монгол хvнд сайн. Та нар бол, сайн манай ах дvv нэг ян, тэр гамин яасан муу золигоо. Одоо яавал сайн бэ? гэхэд Хvрэл данжаадыг улмаар итгэв. Ай данжаад минь! Монгол хvнд буу зэвсэг байдагсан бол гаминг vгvй хийхэл байна. Ганцхан тийм юм байхгvй нь хэцvv байна гэв. Данжаад энэ vгэнд єєрийн эрхгvй цочин єндєсхийж, -Хай чуу ёстой vнэн vгээ! гэлээ. Гэвч занал хорсол нь нvvрий нь зураас болгонд тодрон нvд бас хялайсан тул Хvрэл сая сэжиг авлаа. Єєрийнхєє юу юу ярьсныг эргэцvvлэн бодоод, vнэхээр хэн бvхний ємнє хамаа намаагvй ярьж vл болохыг дэмий чалчиж орхисноо ойлгон гэмшив. Энэ хэргийг хэрхэн эргvvлэх билээ гэж дэмий гайхахдаа: Yгvй данжаад энэ дэмий яриа ч яахав, бидэнд огт хамаагvй хэрэг. Зvгээр амин хувийнхаа хэргийг ярилцъя. Ингэхэд бид гурав хоноод гарах болно. Жингийн эхний хагас мєнгийг эндээс авна гэж падаан хайчилсан шvv дээ. Тvvнийг єнєєдєр авууштай байна. Данжаад монголчуудын санааг бvрэн ойлгосон тул цааш бас ярилцахыг хvсэхээ больсон байв. -Тийм ээ, хєлсний тухай би мэднэ. Мєнгєє маргааш авбаа, жинчид, данжаад хоёрын яриа vvгээр дуусав. Данжаад анир чимээгvйн дунд ганцаар vлдэн ирээдvйн хэрэгт арга ухаан гаргах гэж бvх санаа сэтгэлээ тарчилгана. Гэтэл уг хэрэг худалдаа наймааны хэрэг биш, улс тєр, аягvй бол цэрэг дайны болох тул євгєн данжаадын хэр хэмжээнээс хэтэрсэн ажээ. Гэлээ ч бодно. Гурван тvмэн янчааныхаа тєлєє бод бодсоор босон харайж ямар нэгэн юмтай уралдах мэт нааш цааш алхлана. Зvрхний цохилт туйлдаа хvрч, хоёр хєл солбиж чадахаа болиход сая санаа аван “Ааяа гэж дуу алдан суун толгой салаавчлана. Гэтэл юу болсныг бvv мэд. Гараас нь нэгэн хvнд юм мултран шалан дээр тvс буун унав. Цочин харваас жаргалт цагийн зугаанд гарын алганд єнхрvvлдэг гурван бєєрєнхий тємрийн нэг байлаа. Тvvнийг хэзээ хэдийд, хэрхэн авсныг бvv мэд, тэд нь гарын алганд хангир жингэр дуугаран эргэлдэн эргэлдсээр эргэлтийнхээ эрчинд нэг нь бvлт vсрэн унаад, нєгєє хоёр нь хэмх бут vсэрсэн мэт гарт зууралдан атгагджээ. Энэ тохиолдолд данжаадад vйл хэрэг эс бvтэн, гай гарзанд унахын дохио шиг санагдана. Гар дахь хоёр бєєрєнхийг газар шидлээ. “Хайяа” гэж дуу алдан амьсгаа авахаас єєр ямар ч хєдєлгєєнгvй болон суув.

ХАЛГААТ ХАНЬ


Нарийн ноосон хар костюм, бор эсгий малгай, хvрэн арьсан шаахай зэрэг юм бvхнээр гадааджсан гучин тав орчим насны дугуй цагаан царайтай залуу баяр баясгалантайгаар орж ирэв. Энэ бол уг нь Шанхай хотын нэгэн багавтар пvvсний эзний хvv, нэр нь Хан Хайтоа. Эцэг нь арван нэгэн жилийн ємнє нас барсан байлаа. Ван Хайтоагийн эцгийн vлдээсэн хєрєнгийг цааш хєдєлгєх гэтэл, гадаад дотоодын том том пvvсvvдэд цохигдон, хичнээн оролдовч сэхэл авахгvй болсонд халхын тvvхийн эдийн баялгийг тvшиглэн азаа нэг vзье гэж боджээ. Бvх хєрєнгє зоорио юутай хvvтэй нь худалдаад Жанчхvv хотноо гэр бvлээрээ нvvн ирсэн ажээ. Гэтэл монгол хэл ба зан суртахуун аливаа нэгэн талыг мэдэхгvйгээр яаж ч чадахгvй болсноос гадна ихийг хєдєлгєх бэнчингvйд боогдсон тул арга буюу цагаан далайн пvvстэй хувь нийлvvлсэн бєгєєд хамтран ажиллаж эхэлжээ. Энэ бол таван жилийн ємнєх хэрэг. Уг нийлvvлсэн хєрєнгє, бvх пvvсний дєнгєж арван хувь нь болох боловч анх хоршсоноос аван єнєєг хvртэл vргэлжлэн хєгжсєєр байгаа ажээ. Євгєн данжаад хэдийгээр худалдаа наймааны шинэ шинэ аргуудыг vл ойшоон дан єєрийн хоцрогдмол хуучин аргыг баримтлан ихийг хожихын оронд багыг хожих, хурдан гvйлгэхийн оронд удаан гvйлгэх боловч Ван Хайтоа -Ай манай их ах яасан ухаантай вэ? Хэрэв танайх vгvйсэн бол дорд дvv чинь хад мєргєж vхэхээс єєр арга алга гэж цаг ямагт бялдуучлана. Дотооддоо гэвэл: мангууртал нь бялдуучлах, уялдуучлан байж vхvvлж авсаны дараа бvх хєрєнгийг эзэмших гэсэн бодол цаг vргэлж эргэлдэнэ. Гэтэл энэ нvгэлт санааг нь євгєн данжаад аль хэдийн тааварлан байгаа билээ. Гэнэт нэгэн єдєр данс бодон цохих хєрєнгийг нь салган єгч биеэ холдуулах юм билvv? гэж бодно. Гэвч Ван Хайтоа дунд сургуультай, бодох бичихдээ сайн, Англи, Япон хоёр улсын хэл мэдэх бєгєєд тvvгээрээ анх нийлсэн єдрєєсєє гадаад орны худалдаачтай харилцах маш чухал замыг нээжээ. Иймд данжаад єєрєєсєє холдуулах гэсэн бодол гурван жил дараалан хойш тавиад оронд нь vvрд итгэмжилсэн дvр vзvvлдэг байв. Энэ удаа Ван Хайтоа баяр баясгалантай орж ирсэн явдал бол саяын халх жинчдийн авчирсан тавин тэмээ тvvхий эдийг Шанхайгаас Жанчхvvд суугаа Америк, Англи, Япон гурван улсын алдарт том пvvсийн тєлєєлєгчдийг нэгэн зэрэг нэг дор урин дуудаж авчраад, ёстой яс булаалцалдсан ноход шиг vнэ хаялцуулан тэмцэлдvvлж байгаад Америкийн мастер Генрих Манн гэгчид гурван зуун ерэн найман хувийн хожоотой зарснаа мэдэгдэх явдал байв. Хэнтэй хэрхэн ярих зуураа Ван Хайтоа хар костюмныхаа зvvн энгэр дотуур, євєрт хийсэн цагаан ясан эрхтэй бяцхан сампингаа шvртхийлгэн татан гаргаж чигчий хурууныхаа урт хумсаар шажигнуулан цохиж vзvvлээд авах зvйлдээ бага зэрэг эдлэгдсэн порт маркийн ачааны машин гурвыг туйлын хямд vнээр оролцуулснаа бахархан мэдэгдэв. Хариуд нь данжаад vрчгэр нvvрээ ч хувиргасангvй салаавчлан барьсан толгойгоо алгуур тавин, шvvгээнийхээ нvдийг сэм татан ар халхаас ирсэн цахилгаан ємнє нь барив. “Унш!” гэж суларсан хэлээ ээдрvvлэн хэлэв. Ван Хайтоа, аль нэгэн салбарт тохиолдсон муухай мэдээ болов уу гэж бодон дотор палхийв. Яаран авч задлахтайгаа зэрэг таван хоногийн ємнє данжаадад уншиж мундахгvй их дvн шинжилгээ гарган хойш тавьсан зvйл болохыг танив. “Ээ тэнэг мангуу зєнєг єє, vvнийг дахин давтан уншиж цагийн гарз болохын хэрэг юу вэ?” гэж хэлмээр санагдана. Гэвч яахан болох билээ. Хоолой


засан намуухан дуугаар vг нэг бvрийг тодхон хэлэн уншив. “Монгол оронд их ноён Шу Сюйжэнийг эсэргvvцсэн хєдєлгєєн хааяагvй гарч байна. Улаан оросоор тусламж аван дайн дэгдээж магадгvй. Yvнийг бараа явуулахдаа бодолц?” гэжээ. Данжаад энэ мэдээг Хvрэлийн ярьсан яриатай харьцуулан дvгнэж, ирээдvйдээ монголын тvvхий эдийн баялгаас салж магадгvй гэж сандран хэлэв. /Yнэндээ данжаад тvvхий эдийн баялгаас хагацчих болов уу гэж ингэж сандраад байгаа юм биш єнєєх гурван тvмэн янчааны тухай л юм байжээ/ Гэтэл Ван Хайтоа тэр янчааны тухай огт мэдээгvй байгаа тул саяын хэлснийг нь баримтлах бєгєєд бодвоос ер тийм биш, арван мянган шилдэг цэрэгтэй Шу Сюйжэнгийн гарт байгаа тархай бутархай нvvдэлчин монгол ер яах билээ гэж сандрахаас гадна, дєрвєн зуун сая хvнээр бvрэлдсэн дунд иргэн улс бол манжийн vед байгаа биш, Манжийн тєрийг устган Англи, Америкийн адил хєрєнгєтний бvгд найрамдах засаг тєрийг тогтоосноороо унтсан барс сэрэн боссоны адил хэн юунд ч ялагдашгvй гэж боддогоороо бодох тул зовох юм даанч алга. Харин монголчууд хєдєлбєл ч хєдлєг! Алив чадлаараа хєдєлж гэмээнэ ядралд унан хvчин буурч номхорно. Тэр цагт єєрийн ажиллагааг тэргvvний шинэ аргаар хєдєлгєн бусадтай уралдах ба бусдын тэргvvнд орох юм шvv дээ гэж бодно. Иймд жингийн гурван монгол байтугай бvх монголын ард тvмэн ч хорсох хорсол тєрсєнгvй. Харин мастер Генрих Маннаас авах чийчааныг тун даруй гартаа оруулж аваад бусад пvvсийнхэнтэй цохилцох нь чухал гэж vзнэ. -Ай их ах битгий зов! Одоохондоо ар монгол ямар ч байсан хамаагvй. Тэд vймэх ёстой. Энэ манай ажилд нэг удаа саад болох боловч эцэстээ сайн болох болно. -Ай сайн дvv минь тийм биш. Монгол хvн нэг хєдєлбєєс хичнээн хэцvvг чи мэдэхгvй. Би мэднэ. Надаас гадна тvvх мэднэ. Тvvх бол єнгєрснийг хэлэх боловч тэр улсын зан чанарыг илчлэнэ. Ирээдvйн зам мєрийг ч заана. Ай яа бодох хэрэгтэй! Зо Чэмин ноёныг будаа зоогло гэж залан авчир. Энэ хvн бидэнд сайныг хэлнэ байх аа. Зо Чимин ноён гэгч нь ємнє зvгийн цэргийн эрхтнvvдийн нэгэн дарга бєгєєд хэдэн сар байлдсаныхаа эцэст Жанчхvv хотноо цэргvvдтэй ирэн амарч байгаа ажээ. Одоо амрах хугацаа нь дуусан хэзээ хэзээгvй дахин байлдаанд мордох дєхєєд байгаа юм байжээ. Ван Хайтоа, данжаадын vгийг огт тоомсорлосонгvй билээ. Тvvх бол улсын ирээдvйн зам мєрийг заана гэгч нь юу вэ? Долоон зуун жилийн ємнє бєгєєд єєрийнхєє ємнєєс эсэргvvцсэн бvхнийг хэмх цохин дороо сєгдєєсєн Чингэс хаан дахин босох хэрэг vv? Яалаа ч гэсэн тэртээх холын хэрэгт єєр зvг, єєр хэргээр єнєє маргаашийн нэгэнд явах хvнийг бялдуучлахын хэрэг алга. Энэ нь ядаж нэг генерал сан бол ч бас яахав. Уртаашаа нэг дивизийн дарга бєгєєд тэгэхээр тэр нь нэг их, бvхнийг яалан дийлэгч ч биш, єєрєє дайсанд байн байн цохигдсоор дивиз ч биш, дивизийн нэр зvvсэн хороо, цэргvvд нь бол хаа явсан газраа номхон ард иргэдийн єр тvрийг нэгчин арав таван зоосы нь булаана. Байлдахдаа бие биенийхээ ард орж зугтахдаа сайн. Ийм нэгэн сандарсан даргыг ноён гэж нэрлээд, залан авчир гэх юм бол ёстой тэнэг мангуу, юу ч vзээгvй зєнєгийн ажил. Архи, дарс, хоол, цай, цаг гурвын гарз гэж Ван Хайтоагийн сэтгэлд буух боловч гаднаа бахдан сайшаана. -Ай ахын санаа туйлын зєв. Би одоохон уръя гээд хаалгыг зєєлнєєр хаан гарснаа: “Би шинэ vеийн боловсролтой Шанхай хотын хvн атлаа энэ муу хар тамхины бохир утаа, гашуун сармисны хурц vнэр хоёрт нэвтэрсэн зєнєгийн ємнє юунд бєхєлзєнє


билээ? “ гэж бодов. Том дэнхгэр асартай хаалганы бvдvvн гуя модыг санаандгvй тvшин зогсохын учир тэр байлаа. Хариуд нь мєнгє! Мєнгєний тєлєє! Чи тvvнээс хэдэн арван хувь бага мєнгєтэйгээс л энэ шvv дээ гэж тэнгэр дээрээс хэлэх шиг болоход нь за яахав, би тvvний ємнє бєхєлзєх хэрэгтэй. Инээх ч хэрэгтэй бие нь муудахаар “Ай ах минь хэрэв таныг нас барваас дvv надад амьд явах хэрэг алга гэж єнчин сармисны шvvсийг алчууртаа шингээн нvдээ арчин нулимс асгаруулах юм шvv. Ингэж гэмээнэ эцсийн цаг минийх болно” гэж бодон сэтгэл тайтгарна. Ингэснээрээ Зо Чимин ноёны зvг инээмсэглэн алхах болов.

АЙМШИГ Євгєн данжаад эрт урьдын vеийн их хаан Чингэсээс айсангvй. Одоо тvvний ор суурь болсон Монголчуудыг босон ирж суурьшин тогтносон газраасаа халин гарч сvйтгэнэ гэж ч бодох юу байх билээ. Гагцхvv одоо vеийн бага буурай улсын ард тvмэн болсноороо эрх чєлєєт тусгаар тогтнолын тєлєє тэмцэх босох болсон нь бодууштай болжээ. Ван Хайтоагийн гарсны дараа их бухимдал бага зэрэг намжаад, халх орон гэдэг маань чухам юу байдаг билээ гэж бодоход утаат эсгий гэр болгоны хоймор далбагар нударгатай халхгар дээлийг бvдvvн эдлэлээр ороон бvсэлсэн єргєн цээжтэй хvдэр эр хєндлєн сууж орох бvрт уул, ус, газар, шороо, мал хєрєнгє юугаа нэг харахад харамласан шиг нэг харахад бахархсан шиг царайгаар нvvр ширтэн суудаг нь нvдэнд тусна. Гэтэл одоо тэд ширтэх биш хялайж, тэр мєртєє босон харайж бороохой шийдэм, сэлэм жад, зvйл бvрийн юмсыг барин салхи шиг хурдан морь унан, манай цэргийн эсрэг байлдан тулалдах гэж байгаа шvv дээ гэхээс салбар пvvсvvд аяндаа сvйтгэгдэн гал тvймэрт автагдах нь зайлшгvй ажээ. Иймд нєгєє Жанчхvvгийн бvх иргэдийг одоохон хэд хичнээн янчаанаар боловч хамаагvй хєлслєн хєдєлгєж ирсэн гурван жинчдээс аваад бvх халхыг барин янгинатал хvлэн хаяууштай санагдана. Гэтэл нєхцєл алга. Даанч нєхцєлгvй тул дахин бухимдаж босон харайн нааш цааш алхана. -Нэг мэдэхэд эвшээлгэж байв. Нvд эрээлжлэн, нvдний нулимс бєєн бєєнєєр асгарч, тасалгааны дєрвєн талын хана ханз ба ширээ сандал бvгдийн хамт дайвалзан сvйд боллоо. Эцсийнхээ чадлыг дайчлан хажуу дахь ханзаа тvшин унаж аяга, шаазан, юу дайралдсан бvхнийг vvд рvv шидэв. Бичээч хvv ухаан сандран гvйн орж ирэв. Зєєлєн гараараа данжаад юугаа тvшин авч ханзан дээр хэвтvvлэн тос ширгэн унтарсан дэнгийн цєгцийг шинээр сэргээн асаав. Євгєн данжаад асар их хэргийн тєлєє ухаан мэдрэлээ хэтэрхий их дайчилснаас гурван цаг тутамд татдаг vнэт тамхиа хоёр цаг гаруй хожимдуулснаас ёстой аюулд учирч байгаа нь энэ байлаа.

НУУЦ ЯВУУЛЛАГА Данжаад жинчдийн хєлс мєнгє, тээвэрлэх бараа хоёрыг маргааш, маргаан гэсээр дєрєв хоножээ. Энэ зуур жинчид хувийн юмсыг бvрэн борлуулж гvйцээд бас тав дахь маргаашийг хvлээх хэрэгтэй болжээ. Шєнє Хvрэл дээл хувцас тайлан дэр дэвсгэртээ орж авсан атлаа єр алдсан мэт бодол болон тамхи татаж нэлээд сууснаа “Y гvй ер ойлгохгvй юм даа” гэж хувьдаа хэлэн хажуу дахь лаагаа vлээн харанхуй болгов. Тэгээд нємєрсєн зузаан нэхий дээлэндээ шурган орсон ажээ. Унтахынхаа ємнє гурваас доошгvй уншдаг “Дарь эх” хэмээх залбирлын номыг цээж


хvржигнvvлэн уншлаа. Дорж толгой дэрэн дээр тавингуутаа унтдаг ёсоор аль хэдий нь тачигнатал хурхирч байлаа. Данзан нєхдєєсєє тvрvvлэн хэвтсэн боловч аж амьдралынхаа тухай бодон унтах нойр хулжив. Явсан хvн яс зууна гэгчээр Данзан, Хvрэл, Дорж хоёроос бие хєлсєє авсан бєгєєд авчирсан зvйлсээ Хvрэлийн тусламжтайгаар борлуулсан ажээ Авсан зvйлс нь эх, эгч хоёрт дээлийн єнгє тус бvр нэг, шагай зулаг хоёр дээрээ угалзтай луучин гутал мєн тус бvр нэг, єєртєє гэвэл мєн луучин гутал, цагаан эсгий тоорцог, тємєр, хэт, хутга, эдгээрээс гадна хэдийгээр тамхи татдаггvй боловч эрийн цээнд хvрэн аян жинд явсныхаа ид бахыг санан гаансны дєрвєн хуруу гаруйтай урт цагаан соруул нэгийг авчээ. Гэтэл бас хэний хэн болохыг хэн хvний ємнє хэлэх байтугай єєрєє нvvрийг нь харах бvрдээ ичин дальдардаг нэгэн эмэгтэйд гурван том хув, алтан шармал ээмэг, нvvрийн бяцхан толь зэргийг авсан явдал бий. Энэнчлэн айл аймгийн хvмvvст амсуулах боов, чихэр, жимс, чавгын зvйлсийг бvр мартаагvй байлаа. Ийнхvv бvх юм бvрэн бvтэн жин тан бэлэн болсны дээр пvvсний зvгээс ирэх гурван тэмээний хєлс 130 янчааныг хvлээж байгаа билээ. Данзан хvн болсоор єдий их олзыг олж яваагvй тул одоо орчлонд огт єєр хvн болчихсон шиг санагдана. Олсон олзоор авсан юм бvхний єнгє vзэсгэлэн цаг ямагт сэтгэлд эргэлзэн, дахин дахин vзvvштэй санагдана. Хойшид жилийн жилд Жанчхvv орж ирэн олз олж баяжих тухай ч бодогдоно. Арга буюу нойронд дарагдан унтсаны дараа зvvд мєн л сайхан. Нєгєє хэний хэн болохыг хэн болгонд хэлж болдоггvй хvvхэн нь Данзангийн бэлэглэсэн гурван том шар хувыг хvзvvндээ зvvгээд, алтан шармал ээмгийг мєн чихэндээ зvvгээд баясангуйгаар ичvvрхэн инээж байгаа нь урьд урьдынхаас онц сайхан харагдав. Данзан одоо дур сэтгэлээ илэрхийлье гэж зориглон гарыг нь шvvрэн авахад хvvхэн гараа угз татан аваад дахин барьж авах гэхэд тэр нь: - Би хашгирлаа шvv! Гээд хашгирав. Данзан хvн амьтан орж ирнэ гэж ухаангvй айхдаа єнєєх хvvхнийг барин авч амы нь алгаараа таглав. Гэтэл унтсан тасалгаанд vнэхээр хvмvvс орж ирсэн байжээ. Учир нь vл ойлгогдох хэлээр хашгиралдахад нь Данзан цочин сэрж єндєсхийв. Хойд талын ханзан дээр унтсан Хvрэл, Дорж нарын ємнє урьд vзэгдээгvй хувцастай хvмvvс цааш харан зогсож хучлагы нь хуулан хаяж байлаа. Тэдний дунд ташаандаа модон хуйтай сэлээдий буу зvvсэн нэг хvн олноос онцгой vзэгдэнэ. Бусад нь хутган жадтай сисанли буу урдаа барьсан, єнгє солигдон гандсан цув мэтийг ємссєн байв. Жинчид тэднийг гамингууд болохыг танилаа. Чухам яах зорилготой орж ирснийг мэдэхгvй боловч буу тулган хашгиралдаж хувцас хунар руу заан шуугилдсаны нь хувьд яаран хувцаслав. Дараад нь гадагш гарахыг дохиход нь мєн л єєрийн эрхгvй гарцгаав. Гадаа vvр цайсан болов уу гэлтэй байвч нэвсэрсэн хар vvл тэнгэрийг битvv бvрхэн шєнє мэт байгаа бєгєєд хашаа дvvрэн гамин байгаа нь л тодхон vзэгдэнэ. Ташаандаа сэлээдий буу зvvсэн хvн, бvгдийг захирах ноён бололтой. Ємнє нь ирэн vг хэлэх бvхнээрээ яаран гар єргєж шанаандаа наманчилна. Хариуд нь тэр хvн нэг хоёрхон vг хэлж байлаа. Тэгээд гэнэт хэдэн vг хашгиран хэлэхэд гамингууд тэмээ рvv гvйлдэн бурантаг тайллаа. Гvvглэхийг мэдэхгvй дэмий хашгиралдан толгой тvрvv рvv нь цохилжээ. Зарим тэмээний ярдаглан хэвдсээрээ булахад айн сvрдэж зугтана. Ямар боловч жинчид дээрэмдэгдэн тонуулагдаж байгаагаа мэдлээ. Гагцхvv данжаадыг аварч магадгvй гэсэндээ байшингийн зvг байн байн ширтэнэ.


Гэтэл тэндээс данжаад байтугай нохой ч алга. Бvх тэмээ хєтлєгдєн их хаалгаар цувралдан гарахад Дорж: -Энэ хєєрхий тэмээ хvнийх болов гэж тайван мєртлєє гунигтайхан хэлэв. Хvн болсоор анх удаагаа гунин гутарч байгаа нь л энэ байжээ. -Хvvхэд минь Тэмээ яахав. Амь бие л мэнд гарвал яамай гэж Хvрэлийн хоолой чичрvvлэн хэлэхэд Дорж: -Эд ямар Махчид биш, бид нараар яах ч юм билээ? Энэ даруй ард нь гамин дуугарч урагш тvлхэн тэмээний хойноос заав. Тэндээс гарсаар зvvн урагш чиглэв. Хотын гудамжаар явахад дайралдсан бvхэн айсан царай гарган алсуур тойрон єнгєрнє. Хотын зах дахь нvхэн гэрvvдийн дундуур явах боллоо. Энд нєгєє тэмээний ноос зулгаадаг айхтар багачууд байдаг байжээ. Єглєєний тарвага шиг энд тэндгvй бултайн цухуйх боловч гамингуудаас айн vл ирнэ. Нэлээд явснаа хаалган дээрээ буутай манаа зогсоосон том шавар хэрмэн хашаанд оржээ. Энэ бол Зо Чимингийн дивизийн зэвсэг хадгаламжийн газар байлаа. Гамингууд тус бvрийн хєтєлсєн тэмээг хэвтvvлэн, байшингаас нэгэн жигдийн хавчгар хайрцагтай зvйлсийг дамжлан гаргана. Тэд тэмээ ачихыг мэдэхгvйдээ дээр нь овоолох буюу хом бамбай, шат энэ тэрээс нь дvvжилж шагшаан шуугиан болно. Нэг нь гvйн ирж, гар хуруугаараа баахан дохиход нь тэмээ хэрхэн ачихыг заалгах гэснийг мэдэв. Хvрэл нєхєдтэйгээ нэг тэмээ ачлаа. Хоёр дахийг ачив. Хайрцагнуудын хэмжээ бага боловч хvнд, бууны сум болох нь илэрхий. Бусад тэмээнvvдийг дэс дараагаар нь ачиж байхад сэлээдийтэй ноён дэргэд ирэн “хао” гэж инээмсэглэн талархав. “Хао” гэдэг бол манай жинчид ганц мэдэх vг билээ. Аль тvрvvчээс аван харсаар байтал хэн бvхнийг зандчин байсан хvйтэн царайтай ноён нэгэн удаа талархсан тухайд жинчдийн сэтгэл бага зэрэг тайвширна. Гамингууд тэмээнvvдийг босгон нэг нэгээр нь хєтлєн зvvн тийш гарав. Жинчдийг мєн буутай хvмvvс тууж явна. Араас нь сэлээдийтэй ноён, эр саарал илжиг унан цvрэн цvрэн сайварлуулан гvйцэн ирээд єнгєрєн гарав. Энэ хvн илжигний нуруун дээр гарснаа тэнгэрийн vvл хєлєглєсєн шиг санах ажээ. Зvvн гараараа ташаа тулж, баруун гартаа урт хуван соруултай янжуур хєндєлдvvлэн барьж дорогш унжсан хоёр хєлєє сэлгvvлэн санжигнуулна. Yvнийг Данзан л юм бvхнийг шохоорхон сонирхож явдгаараа ажиглав. Гэвч сэтгэл сэргэн хєгжих юv байх билээ. Нєхдийнхєє адил ирээдvйд юv болох бол гэж сэтгэл тvгшинэ. Хэл буруутны гарт иймэрхvv явж байхад бас эндхийн лус савдаг мєн уурлан хилэгнэх мэт том ширхэгт цасыг зай завсаргvй хаялж эхэлнэ. Одоо бол халх оронд тэсгим жаварт дvн євлийн цаг сан. Гэтэл энд тийм биш, орсон цас газарт буухтайгаа зэрэг хайлан нунтаг хар шороог лагалдуулна. Иймд жинчдийн ємссєн vстэй дээл, малгай, эсгий оймс, гутал цєм нэвт шувт норон биетэй ороолдон наадна. Ер эд юу зорин хаа хvрэх улс вэ? Yvнийг жинчид vл мэднэ. Єєрсдий нь чухам яах гэж баривчилсан хэрэг вэ? Мєн л vл мэднэ. Эх мухаргvй айн элдэв олон янзаар бодсоныхоо эцэст ойр зуурын тээвэрт хэрэглэх гэсэн болов уу гэж тус бvртээ тааварлан сэтгэл тайвширчээ. Цасны оролт намжиж, тэнгэрийн хаяа зvvнээсээ цайран алсын бараа тодров. Нэгэн урт хоолой єгсєн яваа нь мэдэгдэнэ. Нэлээд явснаа бяцхан товцгийн ар ёроол тойрон єргєн замаар чихцэлдэн яваа цэргийн их цуваатай нийллээ. Тэдний хэд хичнээн болсныг барагцаалахад бэрх: Тvрvvч нь тэртээх шовх уулыг зvvнийг ороож, эцэс нь тэр гэх тэмдэггvй vргэлжилнэ. Єргєєшєєгєє хааяагvй дєрвєн мєр


зэрэгцэж, хутган жадат буугаа дээш сэрвийлгэн нэгэн зэрэг гар хаялан алхлах нь газар дэлхий цоорон эргэлдэж байгаа юм шиг vзэгдэнэ. Дорж бусдын эрхэнд орсноо мартан: -Паах ийм олон амьтан байдаг аа! гэж дуу алдав. -Тийм ээ. Дэлхийд хятад олон уу? Шоргоол олон уу? гэж ганц vг бий сан дээ гэж Хvрэл хэлэв. Данзан vнэхээр энд тэнд шоргоолжны vvр vзсэн бєгєєд тvvний нэг vvрийн шоргоолжийг тоолбол лав маш олон байлгvй буйзаа гэж бодов. Нэг хэсэг чимээгvй явсан Хvрэл: -Нєхєд минь хамаг муу юмыг євгєн цvдгэр данжаад л хийж орхив бололтой гэхэд Дорж мєн л Хvрэлийг харан: -Хаанаас! -Ер тийм боллоо гэж мэд! Тээвэрлэх бараа, тэмээний хєлс хоёрыг маргааш маргааш гэж хойш тавиад байсан нь биднийг ийм аюулд хvргэх гэж байснаас боллоо гэвэл, -Yгvй. Бид тэр данжаадад муу юм хийгээгvй. Харин єєрийн нь жингийн улс шvv дээ гэж Данзан хэлэв. Тэр тийм гэснээ Хvрэл толгой сэгсрэн: -Тvvнд єшиглєх юмыг би энэ муу зєнєг толгой, энэ дарвагар ам! Ай чааваас! Дорж, Хvрэлийн биеэ зэмлэн бухимдахыг гайхлаа. Жингийн хєлс, тээвэрлэх бараа хоёрыг удаа дараалан нэхэмжлэхдээ хэрvvл маргаан хийсэн юм болов уу гэж бодов. -Хvрэл гуай минь. Та юунд ингэж биеэ зэмлэнэ вэ? -Би Данжаадтай анх уулзахдаа юу юу ярьсан билээ? -Монгол орныг гамин эзэлсэн тухай байх аа, -Тийм. Тэр чинь хамаг гай тарив. -Тэр явдал данжаадад юуны хамаатай билээ? -Хамаатайн цаагуур хамаатайг би одоо ухаарч байна. Яагаад вэ гэвэл? гэснээ Хvрэл номин ногоон нvд эргэлдvvлэн гэдрэг харав. Ард нь яваа гамингууд анхаарал тавьсан зvйлгvй, буугаа мєрєндєє єлгєж саяхан орсон их цасны нойтон агаарт ядарсан бололтой сулхан гишгэлэн явна. Гэвч Хvрэл сvvнд халсан хvн тараг vлээнэ гэгчээр бидний ард монгол хэлтэй хvн тавин чагнуулж байж магадгvй гэж бодов. -Нєхєд минь сvvлд ярья. Одоо зvгээр дув дуугvй л явж байя гээд амаа тас хамхив.

УРЬД ЄМНЄ YЗЭГДЭЭГYЙ ЮМ Тэнгэр зvvн хойноосоо цэлмэж, алсын ууланд нарны сайхан цагаан туяа тусав. Жинчдийн гадна дотно хоёроосоо жиндэн даарч явсан нь vгvйсэх боловч нойтон цасанд нэвт норсон хvйтэн улирлын зузаан дээл доош шолбойн, дээрээс уруудсан ус нь хормойдоо хуралдан гишгэлтийн донсолгоонд газар дусална. Хєлд ємссєн гутлууд усан гvзээ болж гvйцээд гишгэх тутам шуухитнан дуугарч, оёдлын нь завсраар булингартай ус шvvрнэ. Арга буюу хvний эрхэнд яваагийн хувьд лагалдсан хар шавартай замаар гамингийн их цуваа даган алхалсаар л байна. Ард нь хvржигнэсэн хачин чимээ гарчээ. Цочин харцгаахад урдаа хоёр бvлтгэр нvд шиг юмтай том хар юм зай завсаргvй цуварсан гамингуудтай, зам булаалдан оволзон айсуй явна. Энэ бол дивизийн дарга Зо Чимин зэрэг зиндааныхаа хvнтэй чийчаан тэргээр яваа нь байжээ. Жинчид тэдний хэн болохыг яахан мэдэх билээ. Данзан хамгийн тvрvvн тэр овгонон давхигч хар юман дээр чанх єєдєє гозойсон цагаан отготой хvмvvс суусныг vзэв. Дараад нь доор нь дєрвєн дугуй жирэлзэн єнхрєхийг vзээд урдаа хєллєсєн морьгvй, vхэр ч vгvй, ядаж илжиг ч vгvй атлаа


яагаад ингэж хурдална вэ гэж гайхна. Чийчаан дуугаа улмаар чангаруулан хурдалж жинчдийн хажуугаар єнгєрєв. Хамрын vзvvрт хиншvv хярвас шиг юм vнэртэнэ. -Энэ юv гэгч вэ? гэж Данзан Хvрэлээс асуусанд: Хvрэл ногоон нvдээ Данзангийн нvvрэнд тулган: -Чийчаан. Єєрєє явдаг чийчаан гээд чийчааны хойноос ширтэв. Данзан урьд ємнє, чийчаан тэрэг гэж олонтой сонссоноо санав. Гэтэл бас нутгаас гарахын ємнєхєнтэй “Чиглээд ирсэн чийчаан тэрэг нь, чих нь мултраад унана. Дуугараад ирсэн гамин чандруу, духаараа буудуулаад сєнєнє дєє ай хєє” гэж дуулдаг болсныг мєн санасан бєгєєд чийчаан тэрэгний чих ямар байдгийг харахыг хvсэн хойноос нь харав. Чийчаан холдон чих нь аль хэдий нь харагдахгvй болсон байжээ. Чийчаан, тэмээн жингийн ард очих оо-аа, оо-аа бархиран оволзов. Урьд ємнє тийм хачин авиаг дуулаагvй тэмээ сvvлчээсээ vргэн, хєтєлж яваа хvмvvсээ сандаргав. Тэмээ бол нэгийгээ vргэхээр нєгєє нь аялдан ухаан жолоогvй дагалддаг олиггvй зантай амьтан билэ. Бvх тэмээ vргэх тусам чийчаан дуу чимээгээ улмаар чангаруулан хурдлав. Эгшин зуурын дотор тавин тавин гурван тэмээ туйлан зvг бvрнээ харайлгаж нуруун дахь ачаагаа хол хол хаялан, ємнє тулгарсныг нэвт шувт дайрна. Хєтлєн явагсад нь аль хэдий нь бурантаг хаян зугтаж цуваанд яваа бvхэн тал тал тийшээ бутрав. Тэргэнд хєллєсєн морь, луус, илжиг цєм туйлан хєндлєн гудас давхина. Хаа бол дуу чимээ, vймээн, бужигнаан хом бамбайгаа чирсэн тэмээ, дугуй нь мултарсан тэрэг, чиргvvлсэн морь, луус, илжиг, буу хvртэл тас няс дуугарна. Жинчид єєрцгvй сандарлаа. Гурван зэрэг хашгиран гvйв. Тэмээнvvд нь ижил болсон хvнийхээ дууг сонсмогц “Ивгээлт эзэн хаанавэ” гэсэн байдлаар бєєгнєрєв. Хvрэл тэмээн дотор орж хамгийн тvрvvн сахиуст улаан атаа хvзvvдэн авлаа. Данзан алсыг барин гvйж анх аялан гарсан єдрєєсєє Жанчхvv хvртлээ унасан тайлгийнхаа туг ширээ бєхєє солбилзуулан гvйн ирэхэд нь чиргvvлэн яваа бурантгаас нь шvvрэн авчээ. Тайлаг тайвшран хєєрхєн толгойгоо дорогш буулган хужрын vнэр ханхлуулсан нойтон нэхий дээлий нь vнэрлэснээ толгой татан хамар турхирав. БYх тэмээ хань ижлээ татан нэгэн дор цугларч байхад хэн бvхэнд ад vзэгдэн, хэзээ ямагт хvндийн ихийг ачуулан жингийн сvvлд явдаг догшин хар буур ганцаараа цойлон, баруун тvвгэр дээр гаран цааш явах ханьгvйдээ, гунихран зогсоно. Доржийн гvйн очиход баруун зvгийн тэнгэрийн хаяа, зvvн доор хоцорсон хань ижил хоёроо ээлжлэн харж “Бид ингээд энэ чигээрээ зугтвал яасан юм бэ? гэсэн шиг байлаа. Жинчид бvх тэмээгээ цуглуулж аваад дахин ачаалав. Хамт явагч гамингууд саяын туйлаанд хаягдсан хайрцгуудыг чирч гулдран авчирч эвдрэн хэмхэрсний нь хадаж баглана. Сэлээдийтэй ноён Хvрэлийн ханцуйнаас хєтлєн зvvн тийш явав. Урдуур нь моринд хєллєсєн vхэр буунууд цуваа явсны дундуур гарлаа. Тэнд хоёр тэмээ осолдсон байжээ. Нэг нь Хvрэлийн єєрийн тэмээ. Эзнээ хармагц газар сунган хаясан урт хvзvvгээ алгуур єргєн босохыг тэмvvлэн єндийснєє тэнхэл алдран доош унав. Хvрэл дэргэд нь очоод тvvний яг цээжээрээ буудуулсан хэдэн алд газар улаан цусан зам цувруулсныг vзлээ. Одоо ч гэсэн цус нь зоргондоо урссаар байжээ. Иймд тvvний амь єнгєрсєн нь мэдээжийн хэрэг. Тvvнээ єєрєє мэдэж байгаа мэт хурц шvдээ гаслангийн авиагаар хавиран хяхтнуулж хэлнийхээ vзvvрээр сэтэрхий уруулаа долоон тунгалаг нvднээс нь бєєн бєєн нулимс унана. Хvрэл хайрлан харамсахдаа дотор харанхуйлав. Yхсэнийг газартаа, амьдыг явдалдаа гэж байдаг


тул хамры нь буйл модыг авч євєртлєєд “Хойд насандаа дээд тєрєлд тєрєх болтусгай” гэж нvд анин, амандаа шивнэн, ханцуйндаа залбирав. Дараа нь сэлээдийтэй ноёнд vхэхийн тэмдгийг нvд анин, толгой доош унагахаар vзvvлжээ. Хоёр дахь тэмээ Доржийн анх удаа аянд явж байгаа дєрвєн настай цагаан тайлаг байв. Тэр амьтан эгээ л хvvхэд шиг vе мєчєє атируулан, бяцхан цагаан толгойгоо угжгар бєхєндєє тулган, хажуулдан хэвтэнэ. Цэвэрхэн бор туулай хамраас нь хvрэн хар цус гарснаас нь Хvрэл зvрх нь хагарч гэж мэдэв. Сэлээдийтэй ноён тvvнийг vзмэгц царай хувирган “Хайяа!” гэж дуу алдав. Бодвол энэ хvн ардаа хvvхэд багачуудтай хvн болов уу. Гэвч малыг хайрлан хvндэтгэж заншаагvйдээ тємєр товруут хvнд шаахайгаараа толгойгий нь єшиглєн гайхна. Хvрэл тайлгийн буйлыг тvрvvчийн адил сугалан авч євєртлєн ноёны хамт буцав. Дорж, Данзан хоёр ачаалан дуусаж тэмээнvvдийг єєрсдийн заншлаар цувруулан бурантаг хавчуулан хєдєлгєж байлаа. Єєрсєддєє унах тэмээ гарган авсан ажээ. Ард нь хэдэн гамин, ноёны саарал илжгийг Хvрэлийн унах тэмээтэй барин vлджээ. Хvрэл ирэнгvvтээ тэмээгээ хvлээн авч хэвтvvлэн мордох гэтэл, ноён илжгийнхээ нуруун дахь жижигхэн богцоо уудлан хоёр ширхэг мантуу, нэг хайрцаг янжуур гарган Хvрэлд єгєв. Хvрэлд тэр зvйлийг авахын оронд хєлийн урд наалдан гишгэгдэж байгаа шавраас аван нvvр рvv нь шидvvштэй байлаа. Гэвч тэгэх байтугай єгч байгаа зvйлийг авахгvй бол энэ чєтгєр уурлаж магадгvй гэж бодон авч “сайн, сайн” хэмээн єєрсдийн нь заншлыг дууриан эрхий хуруугаа гозойлгов. Ноён хариу талархан инээн мєрєн дээр нь цохин найзархаад, илжгэн дээрээ vсрэн гарч сайварлуулан одлоо. Хvрэл тэмээгээ унан хойноос нь сажлуулав. Хажууд нь гамингууд буу мєрєвчлєн янжуур гарган баагиулж явна. Хvрэл мєн хайрцагтайгаасаа нэгийг сугалан авч доош бєхийн нэгий нь янжуурын галаас асаан татав. Нялуун утаа нь зvрхэнд хvрэн нvд эрээлжлvvлнэ. Гэлээ ч Хvрэл аман дахь янжуураа ухаан жолоогvй угзран сорно. Энэ нь єєрийн эрхгvй толгойд буусан их гай гамшгийг эгшин зуур боловч мартахыг хvссэн тэмvvлэл байлаа. Дєрвєн хоног дан зvvн тийш учир дvрсээ алдсан єндєр уулс, уулсын завсар заальхайг зай завсаргvй эзэлсэн тарианы талбай дундуур дутуу хагас нойртой яваад тав дахь єдрєє, єглєє, ой мод бvхий их уулын зvvн суга руу орж ирэв. Єдєр бvр аян жинтэй зэрэгцэн явсан бvх гамингийн хvрэх газар нь энд байжээ. Буудалласан газрын хэмжээ ер бага биш, зvvн урагш харсан их амны тарианы газрыг гацаа тосгон бvгдийг битvv бvрхэн эзэлнэ. Тэр єдрийн тэнгэр цэлмэг, нарны тусгал хурц, халх орны намрын дундад сар шиг сайхан байлаа. Гамингууд орон сайхнаа аль хэдий нь босгосон боловч ажил хэрэг нь яагаа ч vгvй байгаа бололтой. Ташаандаа зvvж явдаг богинохон ишт хvрзээр энд тэндгvй газар сийчин нvх малтана. Жинчид сэлээдийтэй ноёныг даган, олон гамингуудын яаралтай малтаж байгаа том нvхний дэргэд ирэн тэмээ хэвтvvлэх дохио єгєхєд нь зорьсон газрын мухарт ирснийг мэдэв. Хvрэл хvнд ачааг буулган хаях зуураа: -Одоо ч бид эднээс нэг сална бий гэлээ. Нєхєд нь ч мєн тэгж бодов. Таван хоног єл хоолгvй явсан тэмээнvvдийг гурван буутай хvн уулын хэц єєд туун гарав. Эзнийг нь олноос онцгой барьсан майханд орууллаа. Данзан жингийн замд заншсан заншлаар майхны баруун хаяаг барин сийрс сvлжмэл ганц дан дэвсгэр дээр бие хаян суув. Хvрэл хойт талы нь эзлэн, татах бvрд толгой эргэн, зvрхэнд хvрдэг нялуун утаат янжуур гарган татаж:


-Ёох, юу ч болсон унтаж амаръя гэж хажуулдан унав. Унтах бол тэдний хамгийн хvсэлтэй юм нь болоод байсан ажээ. Хvрэлийн vг нєгєє хоёрын чихэнд чимэгтэй сонсогдоно. Гэтэл хувинтай халуун хоол иржээ. Жинчид сvvлийн єдрvvдэд дан хvйтэн мантуу, буцалсан ус тєдийхнєєр єл залган явсан учир єєрийн эрхгvй урагш дєхєн сууна. Хамгийн тvрvvн Хvрэл ахлах хvний ёоор халбага шvvрэн авч аягалав. Хувинд цэлдэн хєх усан шєлтэй шар будаа байвч голох хvн алга. Зузаан шаварт ямпай шаазанг бялхуулан дvvргэж хамрынхаа vзvvрийг дvрэх шахам барин шєлий нь сvр сархийлгэн сороод будааг савхдах мэргэжилгvй тул хуруугаараа амандаа ойртуулан иднэ. Данзан хэдийгээр ядуу хvн боловч шар будаанд дургvй хvн байжээ. Гэтэл одоо дан усанд чанасан будаа байх атал тvvнээс сvv тос мах єєх юм бvхний амт амтагдан байг гайхна. Нєхдєє ажвал Дорж аяга руугаа байн байн vлээн амандаа аваачаад гэдрэг гэдийн аяганыхаа ёроол дээр алгадна. Хvрэлийн магнайд халуун хєлс бурзайж амныхаа орчин дахь ширvvн сахалд єдий тєдий будаа наалдсан нь инээд хvрэм vзэгдэнэ. Гэвч энд нэг нь нєгєєгєє шоолох хэн ч алга, тус бvрнээ аягатайгаа идэж дуусаад хоёр дахиа хийж авлаа. Гамингууд ч жинчдийн хамраараа газар хатган унах шахталаа єлссєнийг мэдсэн байв. Дєрєв тав дахин идээд шар будааны шєл, шал дэмий ой гутам болж байхад хувинд мундахгvй юм vлдэж байлаа. Майхны vvдэнд нэгэн юм бєртєгнєх нь жинчдийг манах манаа байв. Тvvний хэзээ ирснийг хэн нь ч vл мэднэ. Манаач буугаа хєндлєн барин хєлєє алцайлган зогсож, хавтгай оройтой саарал єнгийн дугуй малгайнхаа саравчин доогуурх нvднийхээ булангаар хялайн ширтэх нь “Аягvй бол би та нарыг буудна шvv” гэж занах шиг vзэгдэнэ. Данзан тvvнийг хараад айн цочсон зvйлгvй. Дорж нь бvр ажиг ч vгvй гэдрэг харан янцаглан хэвтэв. Харин Хvрэл цаг vргэлж vргэмтгий тэмээ шиг юм болгоноос айж сvрдэж байдгаараа, манааг харангуутаа цочин аягатайгаа идэхээ болив. Гэвч уг манааны ул мєрийг нь бодохын оронд хэт идсэн шар будаандаа дарагдан сахалдаа наалдсан будаагаа ч арилгалгvй хажуулдав. Тэгээд гурвуулаа унтах ч гэж vхсэнээс єєрцгvй болсон бєгєєд хятад хvн гэнэт чанга хашгирахад нь цочин сэрцгээв. Хамгийн тvрvvн тэд сэлээдийтэй ноён майхны vvд таглан зогссоныг харав. Энэ хvн одоо зєвхєн гамингийн ноён биш, жинчдийг мєн ноёрхох тул жинчид яаран босов. Ноён ч тэднийг дуулгаварт боолын ёсоор vг дуугvй хувцасласанд баярлан “хао хао” хэмээн инээмсэглэн эргэн явна. Майхны дэлгээстэй vvдээр нарны гэрэл тусахыг жинчид vзээд єчигдєр нар хэлбийж байснаас аваад єглєєний нар гарах хєєрєх хvртэл унтсанаа мэдэв. Майхны голд данхтай цай, таваг овоолон мантуу, хvн бvрийн дэвсгэрийн хажууд тав таван хайрцаг янжуур чvдэнзний хамт тавьсан ажээ. Дорж тvvнийг харан, -Биднийг ингэж хvндэтгэхийн учир юv вэ? гэхэд Хvрэл хувьдаа оногдсоноос нэгийг задлан нэг ширхгийг сугалан амандаа зууж -Салалцахын тэмдэг болов уу гэж баярлан хэлэв. Дорж энэ vгийг шууд итгэв. -Тэмээний хєлс єгєх болов уу? -Аа даа vгvй биз гээд Хvрэл янжуураа асаан авангуутаа майхнаас гарав. Майхны хажууд єчигдрийн манаа хэвээр байхаас гадна тэмээг нь зэллэн уясан нь vзэгдэнэ. Орчин тойрныг ажихад єчигдрийн vй тvмээрээ бужигнаж байсан гамин аль нэг тийшээ явсан бололтой. Хєндий дvvрэн майхан анир чимээгvй шовойлцоно. Алсад


урьд ємнє сонсогдоогvй лvн тvн гэсэн хvчирхэг авиа vе vе нvргэлэхийг Хvрэл чагнан нэлээд зогссон боловч чухам юу болохыг vл тааварлан буцан орлоо. Гурвуулаа бие бие єєдєє харан сууж шингэн хар цайнаас vг дуугvйхэн ууцгаана. Тус бvрийн сэтгэлд “Бид ингээд тавигдах болов уу? Аль vгvй болов уу?” гэсэн бодол тасралтгvй эргэлдэнэ. Тэр дундаас Хvрэл сая гадаа гаран бvх байр байдлыг ажсанаа ер тавигдахгvй ч болов уу гэсэн бодолтой болсон ажээ. Тvvндээ дэмий тарчлан аягатай цайнаас албадан хэд дахин хvдхийлгэн залгиснаа єчигдрийн сахалдаа наалдсан будааг хурууны vзvvрээр маажлан цаг нєгцєєн суулаа. Ийнхvv нам гvм сууж байсны нь сэлээдий буутай ноён орж ирж vймvvлэв. Тэр хvн хvйтэн царайгаар элдвийг зандран хэлэх боловч гар хуруугаар тасралтгvй дохисны хувьд жинчид ойлгон хувь хувийн урдах мантуу, янжуур зэргийг хумин авахаас эхлээд майхнаа хvртэл буулгав. Гал тогооны хэрэглэл ба шуудайтай будаа, гурилын зvйлсийг хамтад нь ачих хэрэгтэй болсонд жинчид суллагдах цаг болов гэж баярлалдана. Гэвч Хvрэл унаа тэмээгээ хэвтvvлэн мордох гэтэл сэлээдийт ноён хажуугаас нь дайран орж ирж бурантгий нь булаах учир юv вэ? -Yгvй ноён оо. Энэ бол миний унаа тэмээ гэж Хvрэл аян жинд ихэд эвдэрсэн баравгар гараараа дохин хэлсэнд ноён бусад тэмээ рvv заан Хvрэлийг хойш тvлхээд єєрєє яаран мордов. Тэгээд хєнгєн хєлтэй номхон тэмээний босон харайхад ноён сvнсээ гартал айгаад дараад нь зvvн, барууныг сэлгvvлэн харж єєрийгєє шоолон инээв. Хvрэл тэмээн дотроос сахиуст атаа сугалан авч шилэн хvзvvн дээр нь дєрєєєлєн мордоод тvрvvчийн тэмээний бурантгийг шvvрэн авч урагш чиглэн гарав. Хажууд нь сэлээдийтэй ноён тэмээний алхалтын аясаар бєхєлзєн явна. Ард арван хэдэн гамин дагажээ. Иймд жинчид тавигдах болов уу гэснээ орхин, сэтгэл зовнихоос єєр юмгvй болов. Гэвч тэд горьдоно. Энэ газар хулгай дээрэм их тул хамгаалан гарч байгаа нь энэ болов уу? гэж горьдоцгоов.

ХЭЛ СУРЧ ЭХЭЛСЭН НЬ Мєн л таван хоног дутуу хагас нойртой явсныхаа єглєє Жанчхvvгийн дэргэд ирлээ. Энэ зуур жинчид тавигдах эсэхийн тухай vргэлж бодон бодсоор явлаа. Зам зуурт тэмээ унахыг сайтар сураад тvvндээ цаг ямагт баярлан явдаг болсон ноён, зєєлєн явдалт тайлгийг ташуурдан тэшvvлж єнєєх зэвсгийн хашаанд тvрvvлэн оров. Yзтэл энэ явдал жинчдэд vнэхээр муухай дохиол болох тул гурвуулан нэг дор бєєгнєрєн гайхан хэлэлцэнэ. Гэлээ ч горьдоно. Суллагдахгvй байх гэх шалтгаангvй бєгєєд суллагдахыг vргэлж хvсэн яваадаа л тэр билээ. Горьдон горьдсоор зэвсгийн нь хашааны хаалганы ємнє ирэв. єнєєх ноён алга. Унаж ирсэн тайлгаа хойд байшингийн ємнє сул хаян хаа нэгтэй орчихсон ажээ. Жинчид тэр хашаанд орох дургvйдээ зогсоод л байлаа. Хойно нь даган явсан гамингууд хvрэлцэн ирж хажуугаар нь цувралдан ороод явган сууцгаан янжуур татна. Ноён бас л алга. Харин ноёнтой ижил хувцастай олон тvлхvvр санжигнуулан барьсан цэвэрхэн царайтай хvн ирж лай лай! гэж дуудав. Жинчид дотор нь ор гэж байгааг тодорхой мэдэв. Дорж царай хувирган, -Мєн дєє. Ингэж л таарна гэж эгдvvцэн хэлэв. Хvрэл, -Дорж минь байз! Yхэх сэхэхийн шийдвэр бас тодроогvй байна шvv дээ гээд унаа тэмээнээсээ дэвхрэн бууж жавар шингэсэн тэр хашаа руу бvх тэмээгээ хєврєлдvvлэн оров. Ємнєєс нь гамингууд угтан ирж бурантаг тайлж тэмээнvvдий


нь хойш урагш харуулан хэвтvvлэв. Сэлээдийт ноён єдий хvртэл алга. Жинчид элий балай амьтад шиг зогсоцгооно. Гамингууд нvхэн гэрvvдээс мєн л нєгєє хавчгар хайрцагтай хvнд юмсыг гарган тэмээний хажууд авчрав. Энэ бол жинчдийг орон нутаг руугаа чиглэхийг битгий санагтун! гэсэн дохио байлаа. Дорж хараал зvхлийн vгсийг маань унших мэт vргэлжлvvлэв. Данзан уур унтуу болохын оронд арга ухаан бодсон ажээ. -Зугтъя нєхєд єє. Зєвхєн унаа тэмээгээ аван зугтъя. -Тэгье гэж Дорж шийдэмгий хариулав. Энэ даруй Хvрэл: -Хvvхдvvд минь яаж болох вэ? Буутай улсын гараас бид яасан ч амьд гарахгvй гэж элгээ тэврэв. Дорж, Данзан хоёр vнэхээрч тийм болов уу гэж бодон зогсов. Гэтэл гэнэт “кvай, кvай” гэж хашгирах сонсогдлоо. Энэ бол єнєєх ноён єєрийн биеэр ирэн “хурдан хурдан” гэж vргэлж хашгирдгаараа хашгирч байгаа нь байв. Жинчид хvсэл эрмэлзэл єчvvхэн ч vгvй байвч хоёр хєлєє албадан хєдєлгєж яхир хатуу хайрцгуудыг тэмээнд тэгнэж эхлэв. Дургvйд хvчгvй гэдэг яахын аргагvй vнэн байлаа. Хайрцгууд урьдныхаасаа хэдэн арваад хувь хvнд болсон мэт байх бєгєєд хамгийн чадмаг Данзан хvртэл арай чарай єргєнє. Хvн, хvний зовлонг мэддэггvй бєгєєд тэр дундаас гамин ноён бvр ч vгvй хэрэг бизээ. “Кvай, кvай” гэдгээ чихэнд хадаан хашгирч Доржийн сугалдаргалсан дан даавуун цамцан дээр сvлжмэл суран ташуураар шавхийлгэн ороолгов. Дорж єргєн ядаж байгаа хайрцгаа ойчиж буутал газар хаян хємхий зуун тагдгар цээжээрээ тvрэн очив. Ганцхан цохилтоор ноён газар унах байвч ноён айн эмээсэнгvй аюулт хурдан сэлээдий рvvгээ гараа явуулахыг нь Хvрэл харан, хооронд нь vсрэн оров. -Тэнэг минь, яаж байгаа чинь энэ вэ! Гар хоосон хvн, хэл буруутны ємнє ингэж болох уу. Чи эдний ємнє сохор зоосны vнэгvйгээ мэдэх ёстой гэж эцэг хvний ёсоор загнасанд Доржийн харанхуй бухимдал дарагдав. Гэдрэг эргэн газар хаясан хайрцгаа сэвхийлгэн єргєж, тэмээний нуруунд авчирна. Сэлээдийт ноён ч ялан дийлсэндээ сэтгэл тайвшрах ажээ. Ингээд vргэлжлэн ачаалахад хvн мал хоёрын хамар шуухитнахаас єєр ямар ч хэрvvл будлиан гарсангvй. Тэр зуур Хvрэл бvх гай, хэл мэдээгvйгээс болж байгааг ойлгов. Хэлтэй сэн бол гуйж болно. Учир явдлаа хэлэлцэж болно. Ядаж энэ улс ямар зорилготой улс вэ? Хэн хэн гэдэг хvн болохыг аль хэдий нь мэдсэн байх шvv дээ гэж бодохдоо: -Хvvхдvvд минь эдний гараас хэзээ хэрхэн мултрахыг бидний хувь заяа мэдэх буй заа. Юу ч болтугай та нар минь хятад хэл сурахыг бодоцгоож vз! гээд єєрийнхєє санасныг нэг нэггvй тоочин хэлэв. Нєгєє хоёр нь толгой дохин хvлээн авлаа. Жинчид одоо гэдрэг эргэхээс єєр замгvй болсныг тодорхой мэдэх тул хэний ч шаардлагагvйгээр зvvн хойш хєдлєв. Бодол эргэлдэхээ больсон ажээ. Дорж, Данзан хоёр жингийн сvvлд зэрэгцэн явахдаа хэл сурах тухай ярилцав. Чухам хэрхэн сурахаа тэд огт мэдэхгvй байвч ноёны амнаас олонтой гардаг “кvай” гэдэг vгийг судалж эхлэв. Эцэст нь “Хурдан” гэсэн vг болов уу гэж тааварлан тогтоов. Дараад нь ноён нэг удаа уурлан нэг цэргээ загнахдаа “Шен-кv” гэж хашгирч байсныг санав. -“Шен-кv” гэж юv вэ? -Харин юv вэ? Бие биенээсээ шалгааснаа Дорж, -Эднээс асууя. -Yгvй чи хэл мэдэхгvй байж яаж асуух чинь вэ? -Тун амархан гэж Дорж хажуудаа яваа гамингууд руу бєхийн нэг рvv нь гар сунган


зааж” “ Шен-кv!” гэлээ. Гэтэл єнєєх гамин цочин єєдєєс нь харан уурлаж: -Ний шен кv!” гэж хашгираад бусадтайгаа бєєн шуугиан болов. Иймд дорж, Данзан хоёр хараалын vг болохыг тодорхой мэдсэнийхээ дээр саяын хvний “ний” нэмсэнийг “чи” гэж байгааг нь мєн тодорхой мэдлээ. Тэгээд Дорж хажуугийнхаа хvнийг дэмий харааснаа цагаатгахын эрхээр Хvрэлийн ганц мэдэх “Буждоу” /мэдэхгvй/ гэдгээ хэлээд биеэ заалаа. Ингээд гамингууд инээлдсэн бєгєєд эндээс эхлэн жинчдэд тэдэнтэй танилцан найзархах зам нээгдэв. Араас нь ноён унаа тайлгаа тэшvvлэн явлаа. vйл ажиллагааныхаа бvтэмжтэй яваад сэтгэл тvвшин, амандаа тэмээн тэшилттэй яг таг тохирсон аялгуутай нэгэн дууг аятайхнаар гиншигнvvлэн дуулна. Дорж, Данзан хоёрын дэргэд ирэхтэйгээ зэрэг дуугаа таслан “Дэн хао!” гэж хашгиран эрхий хуруу гозойлгон инээмсэглээд, єнгєрєн одохтойгоо зэрэг дуугаа vргэлжлvvлэв. Данзан хойноос нь инээмсэглэн харж байснаа: -“Хао” гэдэг бол “сайн” гэсэн vг гэж хэзээ язааны мэддэг юм шиг хэлэв. Хариуд нь Дорж: “Дэн” гэдэг нь тун гэсэн vг. Ингэхлээр сая тэр ноён юv гэж хэлснийг чи мэдэж байна уу? Данзан эгшин зуур бодсоноо: “Маш сайн” гэж хэлэв гээд гамингууд руу хандан сэлээдийт ноёныг дууриан эрхий хуруугаа босгон “Дэн хао!” гэв. Нєгєєдvvл хариу инээмсэглэн -“Дэн хао!, Дэн хао!” хэмээн шуугилдав.

ХЭЛ СУРЧ ЭХЭЛСЭН НЬ Мєн л таван хоног дутуу хагас нойртой явсныхаа єглєє Жанчхvvгийн дэргэд ирлээ. Энэ зуур жинчид тавигдах эсэхийн тухай vргэлж бодон бодсоор явлаа. Зам зуурт тэмээ унахыг сайтар сураад тvvндээ цаг ямагт баярлан явдаг болсон ноён, зєєлєн явдалт тайлгийг ташуурдан тэшvvлж єнєєх зэвсгийн хашаанд тvрvvлэн оров. Yзтэл энэ явдал жинчдэд vнэхээр муухай дохиол болох тул гурвуулан нэг дор бєєгнєрєн гайхан хэлэлцэнэ. Гэлээ ч горьдоно. Суллагдахгvй байх гэх шалтгаангvй бєгєєд суллагдахыг vргэлж хvсэн яваадаа л тэр билээ. Горьдон горьдсоор зэвсгийн нь хашааны хаалганы ємнє ирэв. єнєєх ноён алга. Унаж ирсэн тайлгаа хойд байшингийн ємнє сул хаян хаа нэгтэй орчихсон ажээ. Жинчид тэр хашаанд орох дургvйдээ зогсоод л байлаа. Хойно нь даган явсан гамингууд хvрэлцэн ирж хажуугаар нь цувралдан ороод явган сууцгаан янжуур татна. Ноён бас л алга. Харин ноёнтой ижил хувцастай олон тvлхvvр санжигнуулан барьсан цэвэрхэн царайтай хvн ирж лай лай! гэж дуудав. Жинчид дотор нь ор гэж байгааг тодорхой мэдэв. Дорж царай хувирган, -Мєн дєє. Ингэж л таарна гэж эгдvvцэн хэлэв. Хvрэл, -Дорж минь байз! Yхэх сэхэхийн шийдвэр бас тодроогvй байна шvv дээ гээд унаа тэмээнээсээ дэвхрэн бууж жавар шингэсэн тэр хашаа руу бvх тэмээгээ хєврєлдvvлэн оров. Ємнєєс нь гамингууд угтан ирж бурантаг тайлж тэмээнvvдий нь хойш урагш харуулан хэвтvvлэв. Сэлээдийт ноён єдий хvртэл алга. Жинчид элий балай амьтад шиг зогсоцгооно. Гамингууд нvхэн гэрvvдээс мєн л нєгєє хавчгар хайрцагтай хvнд юмсыг гарган тэмээний хажууд авчрав. Энэ бол жинчдийг орон нутаг руугаа чиглэхийг битгий санагтун! гэсэн дохио байлаа. Дорж хараал зvхлийн vгсийг маань унших мэт vргэлжлvvлэв. Данзан уур унтуу болохын оронд арга ухаан бодсон ажээ.


-Зугтъя нєхєд єє. Зєвхєн унаа тэмээгээ аван зугтъя. -Тэгье гэж Дорж шийдэмгий хариулав. Энэ даруй Хvрэл: -Хvvхдvvд минь яаж болох вэ? Буутай улсын гараас бид яасан ч амьд гарахгvй гэж элгээ тэврэв. Дорж, Данзан хоёр vнэхээрч тийм болов уу гэж бодон зогсов. Гэтэл гэнэт “кvай, кvай” гэж хашгирах сонсогдлоо. Энэ бол єнєєх ноён єєрийн биеэр ирэн “хурдан хурдан” гэж vргэлж хашгирдгаараа хашгирч байгаа нь байв. Жинчид хvсэл эрмэлзэл єчvvхэн ч vгvй байвч хоёр хєлєє албадан хєдєлгєж яхир хатуу хайрцгуудыг тэмээнд тэгнэж эхлэв. Дургvйд хvчгvй гэдэг яахын аргагvй vнэн байлаа. Хайрцгууд урьдныхаасаа хэдэн арваад хувь хvнд болсон мэт байх бєгєєд хамгийн чадмаг Данзан хvртэл арай чарай єргєнє. Хvн, хvний зовлонг мэддэггvй бєгєєд тэр дундаас гамин ноён бvр ч vгvй хэрэг бизээ. “Кvай, кvай” гэдгээ чихэнд хадаан хашгирч Доржийн сугалдаргалсан дан даавуун цамцан дээр сvлжмэл суран ташуураар шавхийлгэн ороолгов. Дорж єргєн ядаж байгаа хайрцгаа ойчиж буутал газар хаян хємхий зуун тагдгар цээжээрээ тvрэн очив. Ганцхан цохилтоор ноён газар унах байвч ноён айн эмээсэнгvй аюулт хурдан сэлээдий рvvгээ гараа явуулахыг нь Хvрэл харан, хооронд нь vсрэн оров. -Тэнэг минь, яаж байгаа чинь энэ вэ! Гар хоосон хvн, хэл буруутны ємнє ингэж болох уу. Чи эдний ємнє сохор зоосны vнэгvйгээ мэдэх ёстой гэж эцэг хvний ёсоор загнасанд Доржийн харанхуй бухимдал дарагдав. Гэдрэг эргэн газар хаясан хайрцгаа сэвхийлгэн єргєж, тэмээний нуруунд авчирна. Сэлээдийт ноён ч ялан дийлсэндээ сэтгэл тайвшрах ажээ. Ингээд vргэлжлэн ачаалахад хvн мал хоёрын хамар шуухитнахаас єєр ямар ч хэрvvл будлиан гарсангvй. Тэр зуур Хvрэл бvх гай, хэл мэдээгvйгээс болж байгааг ойлгов. Хэлтэй сэн бол гуйж болно. Учир явдлаа хэлэлцэж болно. Ядаж энэ улс ямар зорилготой улс вэ? Хэн хэн гэдэг хvн болохыг аль хэдий нь мэдсэн байх шvv дээ гэж бодохдоо: -Хvvхдvvд минь эдний гараас хэзээ хэрхэн мултрахыг бидний хувь заяа мэдэх буй заа. Юу ч болтугай та нар минь хятад хэл сурахыг бодоцгоож vз! гээд єєрийнхєє санасныг нэг нэггvй тоочин хэлэв. Нєгєє хоёр нь толгой дохин хvлээн авлаа. Жинчид одоо гэдрэг эргэхээс єєр замгvй болсныг тодорхой мэдэх тул хэний ч шаардлагагvйгээр зvvн хойш хєдлєв. Бодол эргэлдэхээ больсон ажээ. Дорж, Данзан хоёр жингийн сvvлд зэрэгцэн явахдаа хэл сурах тухай ярилцав. Чухам хэрхэн сурахаа тэд огт мэдэхгvй байвч ноёны амнаас олонтой гардаг “кvай” гэдэг vгийг судалж эхлэв. Эцэст нь “Хурдан” гэсэн vг болов уу гэж тааварлан тогтоов. Дараад нь ноён нэг удаа уурлан нэг цэргээ загнахдаа “Шен-кv” гэж хашгирч байсныг санав. -“Шен-кv” гэж юv вэ? -Харин юv вэ? Бие биенээсээ шалгааснаа Дорж, -Эднээс асууя. -Yгvй чи хэл мэдэхгvй байж яаж асуух чинь вэ? -Тун амархан гэж Дорж хажуудаа яваа гамингууд руу бєхийн нэг рvv нь гар сунган зааж” “ Шен-кv!” гэлээ. Гэтэл єнєєх гамин цочин єєдєєс нь харан уурлаж: -Ний шен кv!” гэж хашгираад бусадтайгаа бєєн шуугиан болов. Иймд дорж, Данзан хоёр хараалын vг болохыг тодорхой мэдсэнийхээ дээр саяын хvний “ний” нэмсэнийг “чи” гэж байгааг нь мєн тодорхой мэдлээ. Тэгээд Дорж хажуугийнхаа хvнийг дэмий харааснаа цагаатгахын эрхээр Хvрэлийн ганц мэдэх “Буждоу” /мэдэхгvй/ гэдгээ хэлээд биеэ заалаа. Ингээд гамингууд инээлдсэн бєгєєд эндээс эхлэн


жинчдэд тэдэнтэй танилцан найзархах зам нээгдэв. Араас нь ноён унаа тайлгаа тэшvvлэн явлаа. vйл ажиллагааныхаа бvтэмжтэй яваад сэтгэл тvвшин, амандаа тэмээн тэшилттэй яг таг тохирсон аялгуутай нэгэн дууг аятайхнаар гиншигнvvлэн дуулна. Дорж, Данзан хоёрын дэргэд ирэхтэйгээ зэрэг дуугаа таслан “Дэн хао!” гэж хашгиран эрхий хуруу гозойлгон инээмсэглээд, єнгєрєн одохтойгоо зэрэг дуугаа vргэлжлvvлэв. Данзан хойноос нь инээмсэглэн харж байснаа: -“Хао” гэдэг бол “сайн” гэсэн vг гэж хэзээ язааны мэддэг юм шиг хэлэв. Хариуд нь Дорж: “Дэн” гэдэг нь тун гэсэн vг. Ингэхлээр сая тэр ноён юv гэж хэлснийг чи мэдэж байна уу? Данзан эгшин зуур бодсоноо: “Маш сайн” гэж хэлэв гээд гамингууд руу хандан сэлээдийт ноёныг дууриан эрхий хуруугаа босгон “Дэн хао!” гэв. Нєгєєдvvл хариу инээмсэглэн -“Дэн хао!, Дэн хао!” хэмээн шуугилдав.

БОДУУШТАЙ ХЭРЭГ Балданцэрэн улс орныхоо тухай онцлон бодох учир vзэсгэлэнт эмэгтэйн асуудал аяндаа мартагдан огоорч, Сvхбаатарыг сонирхсон асуудал нь хэвээр vлдсэн байлаа. Тэгээд гэртээ ирэхийг урьсан зурвас, бяцхан шавиараа явуулав. Yvнд єдєр тутам гадагш гарах завшаан тохиолдоосой гэхээс сэтгэл нь загатнах болсон шавь тэсгэлгvй баярлан явав. Ялангуяа Балданцэрэн Сvхбаатарын хаана байдгийг хэн хvнээс хамаагvй асуун сураглаж vл болохыг хатуу даалгасан явдал сэтгэлий нь ер бусаар хєдєлгєсєн ажээ. Єєрєєс дvv насны хvvхэд багачууд буюу эсвэл єндєр наст євгєд эмгэдээс сураглан хоёр єдєр гvйснийхээ эцэст Намсрай, Сvхбаатарын гэрийг арайхийн олж зурвасыг нь гардуулан єгєв. Хариуд нь Сvхбаатар гэрт нь очихыг татгалзан нар жаргахын ємнє Дунд голын хєвєєн дээр уулзъя гэжээ. Yvгээр бол Сvхбаатар Балданцэрэнгийн ямар зорилгоор уулзах гэснийг тодорхой мэдсэн байх бєгєєд єєрєє мєн ямар нэг учиртай юм ярих гэж байгаа нь тодорхой байлаа. Балданцэрэн болзсон газар руу явж байхдаа Сvхбаатарын маш хянуур хєдєлж байгааг бахдан сайшаах тєдийгvй ийнхvv нэгэнт зорьсондоо тэсвэр хатуужилтэй зvтгэх нь магад гэж бодож явлаа. Гvvр дээр ирэхэд дэнхэр vстэй нэг эхнэр, vе тэнгийн насны нэг хар хvнтэй гар хэлхэлдvvлэн хашуур тvшин бєхийж, хушуу холбон шивэр авир ярилцана. Нєгєє талын хашуур дээр дєрвєлжин тал булган тоорцогтой хєх чисчvv дээл дээр єргєн шар дурдан бvс ороосон залуухан эр доош тонгойн зогсоно. Балданцэрэн тvvний гэзэггvй ажихтайгаа зэрэг гамингийн албаны газар ажил хийдэг байж магад гэж дотор сэжиглэв. Гэвч хэн ч байлаа гэсэн сэжиг авахуулахгvй байхын чухлыг санахдаа арваад алхмын зайтай газар уг хашуурыг тvшин зогсов. Гvvрийн доорх гєлгєр мєсийг дэмий ширтэн байхад ард байгаа эр эм хоёрын шивэгнээн vргэлжлэн сонсогдоно. Чухам юу хэлэлцэж байгаа нь vл мэдэгдэх боловч хоёулны хамар хvчтэй шуухитнан янагийн халуунд ухаан жолоогvй шумбасныг илэрхийлнэ. Эмэгтэйн дэргэр vс бол мэдээжийн хэрэг, бусдын эхнэр болсны шинж тэмдэг. Тэгээд энэ бусдын эхнэр энд хэнтэйгээ юугаа хийж явдаг юм бэ? Энэ хар хvнтэй янаг амраг байсны нь салган бусдад богтлон суулгаснаас ингэж яваа нь мєн мэдээжийн хэрэг байна. Гэвч хайр дурлал гэдэг хэчнээн халуун боловч хvн бас ингэж ухаан жолоогvй юм болох гэж vv гэж Балданцэрэн бодов.


Сvхбаатарыг ирэхэд Балданцэрэн хажуугийн залуугаас болгоомжлон -Yгvй энэ чинь таньдаг хvн байх нь юv вэ? гэж гайхсан царай гарган мэнд мэдэв. Сvхбаатар учрыг мэдэн таних хvний ёсоор хариу мэнд мэдээд: -Та энд юу хийж явна? -Зvгээр. Салхинд гарч явна. Тэнгэр тун сайхан байна шvv. -Тийм байна. Би ч салхинд гарч явна. Сvхбаатар хажуугийн залууг сэм ажиж байснаа “Энэ юун хvн бэ” гэх байдлаар Балданцэрэн рvv харав. Хариуд нь Балданцэрэн: “Мэдэхгvй” гэж сэм хэлэв. Нэг хэсэг vг яриа тасрахад арын хоёрын хамрын шуухитнаан урьдаасаа арай ч илvvтэй болох шиг сонсогдоно. Хажуугийн залууг лавлан ажихад vг яриа сонсохын тєлєє бvх анхаарлаа тавин чих сунгаж байгаа шиг vзэгдэнэ. Иймд Балданцэрэн зєвхєн хоёр биендээ ойлгогдох аргаар хэлэлцэхийг эрмэлзэв. -Сvvлийн vед миний бие тун муу болоод байгааг та дуулаа биз дээ. -Yгvй, харин тийм гэсэн, одоо vзвэл царай чинь ч муу байна. Яагаад энэ вэ? -Яахав. Энэ тэнгэрийн байдал. Аль намраас эхлэн жигтэйхэн болсноос л боллоо. -Тиймээ. Энэ тэнгэрийн бсайдал хvн бvрийн бие махбодыг сvрхий хямруулж байгаа юм. -Yгvй ер юу сайн бол? -Харин ээ. Таны бодоход юу хэрэгтэй гэж бодож байна? -“Бодовч бодын шийр дєрєв” гэгчээр ухаанд орсон юм юу ч vгvй дэмий гайхахдаа хэвтээд л байгаа. -Хэвтэх дэмий. Бvр доройтно. Тэгсэнд орвол та ядаж гадуур дотуур яв. Эрvvл агаар амьсгал! Хэрэв бололцоо байвал алсад гаран цоо шинэ агаар амьсгалбал нэг учир олдоно бий. Хашир хvн ч ингэвэл дээр гээд байгаа юм. Балданцэрэн “хашир хvн” гэдгийн нэг нь Жамъян, “алсад” гэдэг нь гадаадаас тусламж гуйх хэрэг гэж дотроо тааварлав. -Алсад явж болно. Гэвч хаашаа явах вэ? гэхэд Сvхбаатар -Уул ус, ой мод элбэгтэй хойд зvг байна гээд нэмэн тайлбарлахдаа: Yгvй юv гэвээ? Ховд зvгт vvрийн улаан туяа татсан гэв vv? Та энэ тухай дуулаа л биз дээ? -Дуулсаан. Энэ ч одоо хоёр жилийн ємнє шvv дээ. Тэр цагт хvн муу ёр л юм гэж шагшаан шуугиан тавьж байлаа. -Тэр ч дэмий яриа. Улаан туяаны vдшийнхийг муу, vvрийнх сайн гэдэг шvv дээ. -Аа тийм vv. Сонин хэрэг байна даа. Балданцэрэн мєрєн дээр нэг хvн ширvvнээр цохин гэдрэг татав. Эргэн харахад нvvрэндээ ов тов цоохортой, vvдэн шvднvvд нь орсгой Нямжав бээс гэгч байлаа. Нямжав Балданцэрэнтэй дуу алдан мэндлээд, дараа нь Сvхбаатарыг харан: - Хээ, баатар! За манай баатраар сонин юv байна гэж мєн л танимхайрхсанаа: - За тэгээд мэдэж байгаа биз дээ. Энэ муусайн гамингууд толгой дээр гарч гvйцэж байгааг. Энэ тухай би Богдод бараалхах гэсэн чинь оройтож орхиод чадсангvй гэж єєрийнхєє хэргийг дэвэн дэлхийд мэдэгдэх гэсэн юм шиг хар тэнхээгээрээ хашгичин ярив. Yvнд нь хvн бvр цочин єєрийг нь ажих ажээ. Тэр дундаас Балданцэрэн онц цочин, хажуугийн сэжиглэлтэй залууг сэм заан цааш ярихыг хориглосонд Нямжав царай хувирган залуугийн дэргэд очин: -Чи хэн бэ? Юу болоод чи хvний яриа чагнана билээ? гэж шууд омогдон хэрvvл эхлэв. Ингэхэд тэр vг дуугvй айн чичирчээ. -Би мэдэж байна. Чи гамингийн тагнуул. Удахгvй тэр гамингуудтайгаа


vнсэн чандруу болон хийсэхийг чи мэдэж байна уу? Тонил эндээс. Эсвэл чи цусаа холиулах чинь дутаад байна уу? гэж Нямжав ханцуй шамлан давшлаа. Єнєєх залуу vг дуугvй зугтлаа. Ард байсан эр эм хоёр ч зайлан одсон байв. Ер Нямжавын энэ хэрцгий болоод болгоомжлон сэргийлэх ухаангvй явдал Балданцэрэнд мєн зайлан одох эрмэлзэл тєрvvлэв. -Yгvй энэ чинь нар жаргаж байх нь юу вэ? Харилгvй горьгvй. За эрхмvvд амгалан морилцгоогоорой! гэхэд Сvхбаатар: -За, за. Та юу ч атугай биеийнхээ муу байгаагийн хувьд маргааш дахин нэг гадуур яваад vз! Єдєр дундын vеэр Зvvн сэлбийн агаарыг онц сайн гэдэг шvv гэв. Энэ нь маргааш энд уулзъя гэсэн vг болохыг Балданцэрэн тодорхой ойлгож “за, за” гээд явав. Харих замдаа Балданцэрэн, Сvхбаатарын хэлсэн vг бvрийг эргэцvvлэн хянав. “Хойд зvгт vvрийн улаан туяа татсан” гэдэг нь орост гарсан хувьсгалыг дурдсан ажээ. Тvрvvн ч мєн ингэж тааварласан билээ. Гэвч Балданцэрэн монгол орон оросыг хэзээ ч итгэж болохгvй гэж боддог тул би буруу ойлгосон юм болов уу гэж эргэлзэнэ. Юу ч атугай маргааш Сvхбаатартай нvvр учран хэлэлцэхэд бvх явдал аяндаа тодорхой болох шvv дээ гэж бодно. Маргааш нь Балданцэрэн Зvvн сэлбэ дээр Сvхбаатартай уулзав. Голын гєлгєр мєсний захыг барин єгсєн явахад агаар тунгалаг, хvн амьтангvй сэлvvхэн байв. -Одоо цагт бидэнд ємєг тvшиг болох улс ганцхан орос л байна даа гэж Сvхбаатарын хэлэхэд Балданцэрэн: -Орос гэж vv? Оросынхоо шинж чанарыг бид мэднэ шvv дээ гэж гунигтайхнаар хэлэв. -Тийм ээ. Оросыг бид мэднэ. Гэвч одоогийн орос урьдынхаасаа єєр гээд Сvхбаатар, Октябрийн хувьсгалаар ялан дийлсэн оросын ажилчин тариачин ба тvvний зєвлєлт засгийн гадаад дотоод бодлогын тухай ярьж эхлэв. Тэр ярианы нь ихэнхийг Балданцэрэн урьд ємнє дуулсан бєгєєд тэр тухайдаа єнгєн дээр элдэв сайхныг цууриатуулах нь эдvгээгийн улс орон бvхний нэг гол арга гэж vзэн єнгєрvvлсэн байлаа. Одоо ор тас дуулдаагvйгээс зєвлєлт засаг гэгч нь, хаант засгийн vед монголыг эзлэн авах бодлого явуулж байсныг шууд илэрхийлсэн нэгэн зvйл, удаа дараагийн тогтоосон зvй бусын гэрээ ба эрх мэдлээ гvнзгийрvvлэхийн vvднээс зээлдvvлсэн мєнгє, эд хогшил, элдэв юмсыг бvрмєсєн хэрэгсэхгvй болгосон хоёр дахь зvйл. Эдvгээ монгол орныг тусгаар улс гэж vзэн харилцаа холбоо тогтоох гэсэн гурав дахь зvйл байлаа. Гэвч Балданцэрэн эдгээрийг бахдан сайшаахын оронд: “Энэ сайхан дуу хоолойн цаана ямар нууц байх юм бол доо” гэдэг асуудлыг єєртєє тавин бодно. Гэтэл Сvхбаатар: -Одоо цагт бидэнд тvшиг болох улс ганцхан энэ улаан орос доо гэж давтан хэлэхэд Балданцэрэн: -Бодууштай л хэрэг байна гэлээ. -Бодохыг ч бид бодсон л доо. Одоо ганцхан ажил хэрэгтээ зориглон орох л vлдээд байгаа юм гэхэд нь, -Yнэхээр бодууштай хэрэг байна шvv гэж улмаар давшуулан давтав. Тэндээсээ хоёулаа эргэн гэдрэг буцав. Хvрээний захад орж ирээд салалцахдаа: -Нээрээ бодууштай! Гэж Балданцэрэн гурав дахь удаагаа давтлаа. Ганцаар урьд ємнє явж vзээгvй гудамж уруудан явж байхад нь нэг хvн хажуугаас нь: - Хvvе Балданцэрэн ээ! гэж дуудан гvйн ирэв. Тэр нь Нямжав байсан байлаа.


Амар мэндээ мэдэлцэхийн оронд, -Би тvрvvн чиний Сэлбэ єгсєн явж байхыг чинь харсан гэж инээмсэглээд: - Yгvй хажууд чинь хэн явав, Сvхбаатар уу? Энэ асуудалд Балданцэрэнгийн сэтгэлд “Чи хэн бэ?” гэдэг бодол тєрvvлэв. Юу ч атугай энэ хvний ємнє vнэн нvvрээ vзvvлэхээ байя гэхдээ Балданцэрэн: -Євгєний чинь бие муу. Yргэлж толгой євддєг болоод гарсан юм. Харин та энд юу хийж явна даа? -Би юу? Дvйнхорын да ламд бараалхана. -Уухай. Онц хэрэгтэй юу? -Тийм. Мэдэж байгаа биз дээ. Энэ муусайн гамингуудыг? -Мэдээд ч яах юм билээ дээ? Нямжав царай хувирган бухимдаж: -Нэгийгээ vзэлцэхгvй юу? Гэтэл чамаас эхлэн хар амиа бодох нь юу вэ? Yхсэн хойноо, хэзээ боловч єнгєрєх цаг нас. Тvvнийг улс орондоо зориулахгvй юм бол юу хийнэ. -Yгvй. Яалаа ч гэсэн нэмэргvй байвал яана. -Нэмэртэй. Дээр чинь бурхан. Доор чинь ард тvмэн. Дэргэд чинь хань нєхєд бэлэн байна. -Гэлээ ч нэмэргvй биз дээ. -Хай эцэс, зориг байвал юуг ч ялна. Ганцхан тvvнийг мэдэхгvй тэнэг хvмvvс гэж хэлэнгvvт тухайлбал чи мэт юмнууд Балданцэрэнгийн нvvрийг ширтэн сvvл хавчин айн чичирнэ. -Мэдэхгvй. -Яагаад чи мэдэхгvй байна? -Яахав. Мэдэхгvй гэдэг бол мянган vгний таглаа гэж Балданцэрэн бvх явдлыг инээдэм тоглоом болгон хувиргахыг оролдов. Нямжав vнэхээр гутрах мэт хараагаа доош буулган санаа алдаад, салах ёс гvйцэтгэлгvй эргэн явав. Балданцэрэн нэг vе гэмгvй нєхрийн сэтгэлийг дэмий гутааж орхив уу даа гэж бодсоноо нэгэнт ийм болгоомжгvй ам задгайтайгаас хойш би тvvний ємнє сэтгэлээ нуух нь зєв шvv дээ гэж сэтгэлээ ариутгав. Гэртээ ирээд Балданцэрэн, єнєєх л орон дээр гэдрэг харан хэвтдэгээрээ хэвтэв. Сvхбаатарын ємнє “бодууштай хэрэг” гэж хэлснээрээ бодож гарав. Хамгийн тvрvvн цагаан байсан орос улаан болсноор vр vндсээрээ єєрчлєгдєх vv? гэдэг дээр сэтгэл очив. Гэтэл гуйвах юм алга. Орос хvн орос чигээрээ байх нь гарцаагvй тєдийгvй цагаан байхдаа эзэлж байгаагvйгээ улаан єнгєєр барах гэсэн хэдэн давхар нууц бодлоготой байвал яана гэж бодогдоно. Хоёрт нь бvх дэлхийн vгээгvй ядуус ба колоничлогдзсон орны ард тvмнийг санал хvчээ нэгтгэн эрх чєлєєгєє ол гэж уриалахын зэрэгцээгээ хаант засгийн монгол руу явуулж байсан бvх бодлогйн нууцыг хайр найргvй илэрхийлэн хойшдоо тусгаар улс гэж vзнэ гэсэн тухай бодов. Гэтэл єнгєрсєн хаант засаг нь мєн л дэлхий дахины амар жаргал, бага буурай улс оронд тусгаар тогтнол гээд тvvнийхээ тєлєє єєрийн улсыг балран мєхтєл нь тэмцэнэ гэж хэлдэг байсан нь санагдана. Ингэхэд ер элдэв сайхныг аман дээрээ хэлэх нь эдvгээ цагийн их гvрэн болгоны худал хуурмаг, зєвхєн єнгєний явдал шvv дээ гэж тодод бодогдов. Балданцэрэн улаан оросыг бvрмєсєн ойшоохгvй болсныхоо эцэст Сvхбаатарын улаан оросыг тvшиглэх гэсэн шийдэмгий санаа, нэгэнт зорьсноосоо эс буцах онцгой чанар хоёрыг тодорхой мэдсэнийхээ хувьд биеэ эртхэн зайлуулахыг


чухалчлав. Тэр байтгуай Балданцэрэн одоо Сvхбаатарын ємнє гэмтэн этгээд болсон шиг нvvр учрахаас халшрах болсон учир єдрийн цагаар гадагш гарахаа больж хоёр дахь єдрийнхєє орой vдшийн харанхуйгаар гэрээсээ гарав. Ингэх ёстой гэж бодон санах юv ч vгvй зєвхєн агаар амьсгалахын тєлєє байлаа. Нэг хашааны хаалганы ємнє бємбєгєн дугуйт сvйх тэрэг зогсож байгаа дээр тулан очсоноо хаа яваагаа мэдэв. Том нэхий дээлтэй євгєн жолооч суудал дээрээ ханцуйдаа гар зєрvvлэн, биеэ хураан суусныг vзэхэд энд ирсээр нэлээд удсан болов уу гэлтэй ажээ. Хажуугаар нь аажуухнаар гишгэлэн гарахад шударга хєгжмийн авиа сэтгэл татан цуурайтана. Цааш холдон явахад хєгжмийн авиа бvдгэрэх бєгєєд Балданцэрэн єєрийн эрхгvй эргэв. Хаалганы зvг амьсгаа даран ойртоход хєгжмийн авиа чангарсан тєдийгvй єнєєх vзэсгэлэнт эмэгтэйн эхлэн дуулах сонсогдов. Энэ удаа эмэгтэй хятадаар биш монголоор: Гадаад монгол тєрийн vнэн цагаан боолыг Ганц биеийн ємч мэт эндvvрэл болгоод Гасалгах, бvрэлгэх, мєлжихєд шунагч Гамшиг онол тэнгэрт цаазтай бус уу. Эгэл боол хvндлэхийн ёс их байтал Эрхэм ихэс асрахын журам бага гутамшиг Эзэн тєрийн хишгээр дэлгэрч байтал Yvрд мєлжихийг хичээгч гутамшиг гэх мэтийн vгс чихэнд баригдана. Yнэндээ Балданцэрэн энэ эмэгтэйг хайр дурлалын vvднээс сонирхохын учир энд эргэлдэж байгаагаагаа бусдад мэдэгдэхгvйг хичээх ажээ. Тэрний хажуугаар хоёр удаа явсны дараа дахин явахад бэрхтэй болсон бєгєєд тэрний ард уртаашаа гучаад алхам нааш цааш холхино. Гэнэт эмэгтэй дуулахаа болино. Авиа тасрах нь харамсалтай санагдана. Гэрийн хаалгаар нэгэнт хvн гарах сонсогдоход сэтгэл тvгшинэ. Хашааны хаалгаар хоёр хvн цувран гарч ирсний нэг нь Жамъян нєгєє нь vзэсгэлэнт эмэгтэй биеэрээ байлаа. Тэднийг хашааны харанхуй сvvдэрт бие хорогдуулан ажихад зvрх бvр хvчтэй цохилно. Тэрэгний хажууд хоёулаа зогсон хэдэн vг хэлэлцэх нь Жамъян ямар нэг зvйл дээр сургамж єгєх бололтой. -За яв даа! гэхэд эмэгтэй: “Жа” гээд євдєг даран мэхэсхийгээд тэргэндээ оров. Жамъянгийн буцан ороход тэрэг аажуухан хєдлєв. Балданцэрэн хойноос нь єєрийн мэдэлгvй дагасан ажээ. Тэр дорхноо гvйцэн ард нь ирсэн боловч зэрэгцэн очихоосоо халшрана. Эмэгтэйн гоо сайхан царай, оюун билэг тєгєлдєр магнай, уран тунгалаг хоолой, шударга цохидог сайхан гар тэр бvрээрээ сэтгэлд тусан бодогдож дэргэд нь нэг тавтай суун ажиглах хvсэл оргилно. Жолооч баргил бvдvvн хоолойгоор “чуу” гэж мориндоо ташуур єгєн шавхийлгэв. Морь нь урагш зvтгэн шогшиж, тэрэгний бємбєгєн дугуйнуудын эргэлт хурдсав. Морь тэрэг шєнийн харанхуйд бараагvй болж нэг vе зєвхєн туурайн чимээ сонсогдож байснаа бас тасрах нь тун аягvй. Бvх ухаан санааны хагасыг аван одох шиг болно. Тэндээс хашааныхаа хаалган дээр ирэхэд бас л жаахан гадуур явууштай бодогдоно. Ингэж холхих нь бас юуны тєлєє вэ гэвэл саяын эмэгтэйн хойноос тэмvvлсэн сэтгэл байлаа. Дээш харахад vдшийн гялайн “Бямба гариг” орой дээр орчин тойрныхоо олон оддоос онцгой гэгээ гэрэлтэйгээр нvдэнд тусах нь єнєєх vзэсгэлэнт эмэгтэй тvргэн уулзан танилцах гэж яаруулаад байх шиг санагдана.


Ер Балданцэрэн энэ шєнийн энэ мєчєєс эхлэн тэр эмэгтэйг улам хvчтэй хvсэн мєрєєдєх боллоо. Улс тєрийн тухайд гэвэл “тєрийн тєлєє оготно боож vхнэ” гэгчээр миний элдвийг бодон санаа сэтгэлээ зовоохын хэрэг юу билээ? гэж єєртєє асуудал тавина. Заримдаа бvр тэр тухай огтын мэддэггvй хvн болох ч гэж эрмэлзэнэ.

АЙЛ ГЭР БОЛОХ ЭРМЭЛЗЭЛ Яг арван наснаасаа аваад арван ёс хvртлээ эрхэм их буурал багшийн зарлигийг єчvvхэн ч гажуудуулахгvйг хичээнгvйлэн сууж элдэв тєрлийн эрээн цаасыг єдєр бvр єглєєнєєс аваад vдэш болтол шагайж байхдаа эгэл хvний биед олдошгvй чухлыг єєртєє хурааж байгаа гэж боддог байсныг одоо эргэыцvvлэн vзэхэд ер базаалтай юм биш. Харин айл гэр болох ба аж тєрєн амьдрахын чухлыг мэдэхгvй, чадахгvй болсон шиг санагдан гол гонсойно. Энэчлэн хорин нэг хоёртойгоосоо аваад гучин нэг хоёр хvртэл тєрийн хар хvн гэгдэж дан улс тєр засаг захиргааны ажилд зvтгэж байхад мєн тэр цагтаа эрхэм дээд хэрэгт зvтгэж байгаа шиг бодогдон унтах нойр, амрах цагийг мартуулж байсныг одоо vзэхэд мєн шал дэмий, улс тєрийн хэнээрхэл болж явснаас єєр юу вэ гэж бодогдоно. Ингээд чухам амьдрал дээрээ ямраар єсєн хєгжив гэвэл: хувцас хунарыг ариун цэвэр, ёс журмын дагуу ємсєх, явах гишгэхдээ удаангvй, тvргэн ч vгvй байх, хараал хэрvvлийг цээрлэх, унтах нойр, идэх хоолондоо хэмжээ барих, vг ярианд хянуур, элдэв хэрэгт сул vг єгvvлбэргvй байхаас авахуулаад элдэв хэрэг, хvний явдал, тvvх шашдир, утга зохиол, жирийн нэгэн аман зохиол дээр боловч цаад чанар vндсэн агуулгы нь гурван давхар хянан, гурван талаас нь тайлбарлах ёстой гэсэн євгєн багшийн сургамжийг цаг ямагт хатуу баримталсаар тvvнийг нэгэн ёсны єєрийн бие махбодтой хамт тєрсєн авъяас бэлэг болгосон ажээ. Гэтэл одоо vvнийг боловч эргэцvvлэн vзэхэд олон тvмнээс гоц тасарсан тєдийгvй ингэж тасарснаараа олон тvмнийг єєртєє татан бишрvvлэх замд орсноос єєр юмгvй байлаа. Энэ учраас одоо єєрийн суугаа гэрийг єєрєє барьж чадахгvй адуу малыг хариулан єндєр шєнє хоёрыг єнгєрvvлэх байтугай, уургуу барин адуунд очоод унаа морио юvлж vл чадах бєгєєд тvvний оронд энэ тэр дээр цэцэрхэх, номчирхох, хууль цааз, ёс ямба дурдахаас цаашгvйгээ санахад єєрєє єєрийгєє амьдруулагч ч биш, олон тvмнээр тэжээлгэх мэргэжлийг олсон луйварчин шиг санагдана. Ер аж тєрєн амьдрах, айл гэр болон батжихыг боддоггvй явсны улмаас янаг амрагийн гvнд орж чадаагvй байх бєгєєд бvрэг ичимтгий, бусдаас гажуу болсноо санахад гутралтай ажээ. Гэвч єєрийн биеийг єдий болтол єєр бусадтай нэг их хавьтуулаагvйн эцэст єнєєх эмэгтэйтэй дайралдан тvvнийг єдрийн бодол, шєнийн зvvд болгон мєрєєдєх болсноо vзэхэд эрхгvй нийлэхийн хувь ерєєл байгаагаас энэ болов уу гэж сэтгэгдэнэ. Амьдралаа бvрмєсєн єєрчлєхийг шийдээд єв хєрєнгє, эд хогшил, юу юутай болохоо бvртгэн vзэхэд ойр зуурын юм агуулах бяцхан байшин бvхий хоёр тал хашаа, сууж байгаа дєрвєн ханатай гэр, сольж ємсєх хувцсууд, мєнгєн янчаан гурван зуу орчим байна. Энэ бол Балданцэрэнгийн автономит засгийг анх торнин тогтсоноос аваад гамингийн гарт орсон унах эцсийн єдрийг хvртэл албан ажил хийхдээ ганц улаан мєнгийг дэмий vрэгдvvлэлгvй хураасан нь байлаа. Хєдєєд ар гэр нь нэлээд малтай баян. Гэвч Балданцэрэн нэгэнт тэндээс хар багаасаа тасарч малын захаас холджээ. Хоёрт гэвэл: Тав зургаан жилийн ємнє эцэг эх хоёроо ойр ойрхон нас барснаас нь хойш хvнд гутралд дарагдан, очихоо больсон


бєгєєд гал голомтыг хvлээн авсан ах, дvv нараас авах байтугай горьдох ч эрхгvй гэж бодно. Харин ах Буджав гэгчийнхээ жилийн жилд гурван хонины мах, жаал зугаа цагаан идээ, таван тэмээ тvлээ оруулж єгдєгт нь баярлана. Yvгээр нь Балданцэрэн одоогийн хамт суугаа шавь Намсрайн ирэхийн ємнє нэг хятад тогоочтой байхдаа ч болов сэрvvн улирлын зургаан сарыг элбэг чаддаг байжээ. Єнгєрсєн амьдрал ийм бєгєєд єв хєрєнгє нимгэн, эхнэр авна гэхэд сvй бэлэгт нь юу єгєх, найр хуримыг хэрхэн юугаар єнгєрvvлэх, ядаж орон гэр зайгvй, vvнээс цааш ханилан суусны дараа урьдын амьдралд хvрэлцэн байсан бvхнээрээ хvрэлцэхгvй болох зэргийг санахад єєрийн эрхгvй зориг мохууштай. Гэвч Балданцэрэн тэр эмэгтэйгээс сэтгэлээ буцаан авч эс чадна. “Эрхгvй бvтэх болов уу” гэж хоосон горьдохынхоо дээр “яаж ийм байгаад нэг болгоё” гэж бодно. Гэтэл гай газар дороос гэгчээр гарз бас дороосоо гарч ирнэ. Нэг єдєр шавь нь: -Багш аа. Єнєєєх Арвагай… гэж vгээ эхлэхэд нь, -Юун Арвагай билээ? Арвагай гэж хэнийг хэлнэ вэ? -Яагаав дээ єнєєх євчтєн. Тэр маань одоо эв эрvvл болсон шvv дээ. Суваргын ёроолд хаягдал vхлvvт хэвтэж байсан хvнийг Арвагай гэдэг байжээ. Тvvнийг Балданцэрэн сvvлийн vед ор тас мартсанаа сая санав. -Ашгvй дээ. Одоо нэгэнт эрvvл болсон бол орон нутгаа бараадвал барав даа гэхэд, шавь: -Энэ тухай ярьсаан. Гэтэл тvvнд чинь мєнгє янчаан хэрэгтэй болох шvv дээ. -Тэгвэл яахав. Єєрєє ажил хийж мєнгє олно биз дээ. -Ажил хийж мєнгє олох нєхцєлгvй гэнээ. Тэгээд танд нэг бараалхан зам мєрєє заалгах хvсэлтэй гэх юм. Хэзээ ирvvлэх вэ? Балданцэрэн тэр хvнийг мєнгє янчааны тусламж гуйх гэж байгаа гэж бодож хємсєг зангидав. Урьд ємнє зарцуулснаа бодож vзэхэд хорь гаруй янчаан болсон байх бєгєєд гэвч Балданцэрэн “Одоо яая гэхэв туслахаас л биш дээ” гэж бодохдоо: -Надтай уулзах хэрэггvй. Зvгээр энэ мєнгєєр хоёр хонь худалдан авч мах болгон наймаалж хєл залгахыг бод! гэж хэл гээд найман янчаан гаргаж єгєв. Гэтэл бас тэр эрийн тамтгаа алдсан муу хувцастай нь санаанд оров. Ер хvн хувцасгvй байсаар бусдад эс тоогдон ажил хэрэг явцгvй болох явдал байдаг тул дахин хэдэн янчаан єгєх билvv? гэж бодсоноо больж, єєрийнхєє бага зэрэг эдлэгдсэн чисчvv дээл, нэлээд хуучирсан боловч гамтай эдэлсэн гутал, дотуур гадуур ємд цам.. зєвхєн малгайнаас бусдыг бvрдvлэн єгєхєєр боллоо. Эдгээрийг шавь нь энэ тэрийг онгичин цуглуулж аваад боож эхлэхий нь vзэхэд тус бvрнээ хэрэгцээтэй зvйлс байх тєдийгvй мєнгє тєгрєгийн vнэ хvрэх зvйл бас байх тул Балданцэрэн дотроо харуусна. “Дахин бас гай болно бий” гэж бодохдоо, -Yvнээс цааш дахин горьдох хэрэггvй гэж сайн хэлээрэй гэж хvйтэн царайгаар захилаа. Ийнхvv нэг хэргээс биеэ зайлуулсан боловч хоёр дахь хэрэг мєн л доороосоо гарч ирлээ. Шавь Намсрай єєр нэг єдєр гадуур яваад ирэхдээ: -Сvхбаатар таныг гэртээ ирнэ vv? гэж байна гэв. -Чи хаа дайралдав гэхэд, -Би гэрээр нь орсон юм. -Аа! гээд Балданцэрэн шавийнхаа Сvхбаатарынхаар байн байн ордог болсныг дотроо тааварлаад єєрийнхєє биеийг мєн Сvхбаатарын зорьсон vйл хэргээс даруй зайлуулахыг бодов.


-Бие муу.Ужиг євчин хvрсэн, ойрын хугацаанд очих нєхцєлгvй байна гэж хэлээрэй гэв. Гэвч уг хэрэг ингээд зогссонгvй долоо хоногийн дараа шавь: -Сvхбаатар таныг ямар боловч єнєє орой Жамъян гvн гуайнд нэг очиж vзнэ vv? гэлээ гэв. -Ямар боловч гэсэн гэж vv? гэж цочин асуухад -Тийм дээ. Намайг заавал хэлээрэй гэсэн. -Яах гээ юм бол мэдэв vv? -Мэдсээн гээд шавь урагш бєхийн: -Намын журамт нєхєд цугларан чухал хэрэг хэлэлцэх юм гэнэ билээ гэж хоёулхнаа байгаа атлаа шивнэн хэлэв. Балданцэрэн тун их гайхлаа. “Юун намын нєхєд вэ? Улаан оросыг тvшиглэх нэг нам бий болсон хэрэг vv? Энэ дэмий: Єнгє хувирсныг vр vндсээрээ єєрчлєгдсєнд бодож яавч болохгvй!” гэж бодсоноос гадна, “над улс тєрєєр хєєцєлдєхийн хэрэг алга. Тvрvvчийн явсан, зvтгэсэн бvхэн талаар єнгєрсєнд сэтгэл ханан, зvгээр аж тєрєн амьдрахыг бодъё” гэж бодлоо. Намсрай хажууд нь юу хэлэхий нь хvлээх байдлаар амы нь ширтэнэ. Цай чанахаар зууханд хийсэн хуурай хар мод тас няс оч vсэргэн дуугарч, яндан зуух хvнгэнэн байх vед Намсрай тогоогоо тавихыг мартан суусаар, -Эртээр чи намайг ужиг євчин хvрээд байна гэж хэлээрэй гэснийг хэлсэн vv? -Хэлсээн! -Тэгвэл уг євчин одоо улмаар хvндрээд байна. Нєхдийн vйл хэрэгт оролцож чадахгvй нь гэж хэлээрэй гэв. Намсрай гунигтайгаар “Жа” гээд босон vvрд рvv явснаа, -Таны энэ vгийг чинь би шууд хэлэх хэрэг vv? -Тэг гэж Балданцэрэн уцаарлан зандрах аятай хариулав. Намсрай даруй эргэн, гэрээс гарахдаа уурласан байдлаар хаалгаа пяс буулган савав. Ард нь гэр анир чимээ болон vлдлээ. Зууханд тун саяхан оч vсэргэн дvрэлзэж байсан гал хvртэл унтрах тийш хандсаны хажууд Балданцэрэн ганцаар, шавийнхаа тухай: “Энэ маань Сvхбаатарын vйл хэргийг намайг эрхэмлэхээсээ илvvтэй vзэх болсон байх нь юv вэ” гэж бодов. Цааш бодож vзэхэд Сvхбаатар насанд хvрээгvй хvvхдээр юу хийх билээ? гэмээр байвч энэ тэртэй хэл авалцах, гадуур дотуур юу болж байгааг тагнуулахад хvvхэд онц хэрэгтэй байж болмоор шиг санагдана. Ер шавийнхаа сvvлийн vеийн байдлыг хянан vзэхэд євчтэй хvнийг эргэх нэрийдлээр єдєр бvр явсныг нь Сvхбаатараас хоёр дахин хэл авчирсантай нь харшуулан vзэхэд євчтєн рvv биш, Сvхбатар рvv гvйдэг байжээ гэж бодогдоно. Иймд Балданцэрэн шавиа ойрын хугацаанд оронд нутаг руу нь явуулъя гэж бодлоо. Гэтэл єєрийн нь сэтгэлийг булаасан эмэгтэй санаанд нь оржээ. Тvvнтэй уулзах, ядаж нэг бараагий нь харахсан гэхдээ гэрээс гарав. Тvvний гурван хоног тутмынхаа орой багшдаа бараалхдагийг мэдсэн тєдийгvй зvvнтэйгээс ирдгийг нь тодорхой мэдсэн байжээ. Энэ удаа Балданцэрэн єнєє эмэгтэйг Зvvн сэлбийн гvvрээр морь тэрэгтэй гарч ирэхий нь хараад, нэлээд холоос мэдэв. Хажуугаар єнгєрєхєд нь таних хvний ёсоор толгой дохин мэндэлсэн боловч яаж ч чадсангvй билээ. Yдэш харанхуй болоход Жамъянгийн хашааны хавьд очих эргэлдэж, эмэгтэйн шударгаа цохин шvлэглэн дуулж байхыг мєн л олж сонслоо. Эцэст нь эмэгтэйн гэрээс гарах чимээг хашааны булангийн сvvдэрт хоргодон бараа сvvдрий нь зєвхєн холоос харан хоцорчээ. Гэвч Балданцэрэн дараачийн гурав дахь хоног дээр гэрээс нэлээд эрт гаран Сэлбийн


гvvрийг єнгєрєн консулын дэнж дээр гаран эргэлдсэн бєгєєд тэр эмэгтэйг Наймаа хотоос ирдгийг нь олж харав. Ойртон ирэхэд нь энгийн яваа хvн болох гэж баруун тийш чиглэн аажуухан алхав. Морин туурайн чимээ юу юугvй ойртон ирэхэд хажуу тийш эргэн: -Та сайн байна уу? гэж жолоочид мэндлээд: -Та намайг жаахан газар дєхvvлж єгнє vv гэж гуйлаа. Жолооч мориныхоо амыг хойш татав. “Ингэнэ ч биз ээ” гэж Балданцэрэн дотроо хvлээж байсан ажээ. Баярласан царай гарган тэрэгний нь хажууд очин эмэгтэйг хараад: -Yгvй та яваа юмсан уу? Би ийшээ жаахан газар дєхєх гэсэн юмсан гэж тээнэгэлзэх явдал vзvvлэв. Ингэхийг Балданцэрэн тун саяхан бодсон бєгєєд эмэгтэйгээс нар мандах мэт сайхнаар инээмсэглэн: -Зvгээр та суу! гээд хажуудаа тавьсан шударгаа аван євєр дээрээ тавив. Ингэхийг нь ч Балданцэрэн дотроо хvлээж байсан хэрэг. -Хэрэв болгоовол гэрийнхээ гадаа ч хvргvvлж болох шvv дээ гэхэд нь Балданцэрэн ингэж хэлнэ байх гэж огт бодоогvйдээ самгардан: -Зvгээр. Би ингээд бууна гэж хэллээ. Ер эмэгтэйн хажууд сууснаас хойш нэг л биш. Зvрх цохилон, нvvр улайна, тvр зогссон тэрэг урагш хєдлєн бємбєгєн бvрээст дєрвєн дугуй нь чимээгvйхэн эргэлдэж уян хатан намуун нь илэн таалах мэт намилзана. Уг тэрэгний бvрхvvл суудлын ар ба хоёр талын хажууг тавтай халхалсны дээр урд талын онгорхойг зузаан цагаан нэхий дээлтэй жолооч бvх биеэрээ таглан миний ард та нар юу дуртайгаа хэлэлц! Yнсэлцсэн ч болно гэсэн шиг чиг ажиггvй явна. Гэлээ ч Балданцэрэн эмэгтэйтэй ярилцах юм алга. Уг нь бvх юм урьдчилан бодсоноор бvтэмжтэй нь аргагvй явагдаж байсан нь харин эмэгтэйн хажууд сууснаас хойш тэр талаас айхавтар халуун цогион урьдын хэмжээлшгvй тэмvvлж байсан хайр замхран арилж, оронд нь ичих, зовох, бишvvрхэх гурав цээжинд хуралдан хоолойд тулан бєєгнєрнє. Эмэгтэйг нvднийхээ булангаар сэм ажихад тvvнд ичиж зовсон юм ергvй. Ханцуйдаа зєрvvлсэн гар нь шударга цохих дасгал хийж байгаа бололтой хєдєлж, амандаа шvлгийн ая эшиглэнэ. Yvнд нь Балданцэрэн хор хєдлєн зориг орж: -Энэ чинь юун сайхан ая вэ? Жаахан чангаар эгшиглэнэ vv? Би сонирхъё. -Yгvй энэ бол хятад шvлгийн ая. Бодвол танд тєдий л сонирхогдохгvй биз ээ. Би зvгээр нэг монгол шvлэг аялъя. -Зvгээр. Би ойлгоно. Эртээр багшдаа шvлэглэж байхад чинь би ойлгож тун их сонирхсон. -Аа тийм vv гээд эмэгтэй хvvхэд шиг баярлан хоолой засан эшиглэж эхлэв. Энэ нь Балданцэрэнгийн сэтгэлийг аргадах мэт тайвшрууллаа. “Хvн, хvний уран авъяасыг сонирхохдоо нvд тавин ширтэх бол ерийн хэрэг шvv дээ” гэж сэтгэлээ ятган эгцлэн харахад царай нь тун сайхан. “Би єєрийнхєє уран чадварыг юм мэддэг нэгэн залуу эрийн ємнє зvгээр л гуйсны нь урманд сонирхуулж байна” гэж бодсоноороо тэр эмэгтэйн царай хэвийнхээ сайхнаас хэдэн хувь сайхан болоод байсан эжээ. Аялах дуулах нь бас сайхан хєгжимгvй боловч тэрэгний зєєлєн донсолгоо, урдах морины хєл сунгасан гишгэлтийн чимээтэй яв цав зохиолдсоныг хэлэх vv. Балданцэрэнд урьдын нь ухаан жолоогvй дурласан сэтгэл нь эргэн ирж, ичин бишvvрхэхийг бvрмєсєн мартуулав. Эмэгтэй гэнэт дуулахаа зогсож Балданцэрэнг эгцлэн харж: --Ингэхэд танайх хаа билээ? -Манайх уу? гээд Балданцэрэн урагш бєхийн тэрэгнээс толгой гарган харав. Хашаа


нь хэдэн гудамжны ємнє єнгєрєх гэж байгаа vзэгдэнэ. Эмэгтэйтэй Балданцэрэн хэдэн алхам боловч хамт явахыг хvсэх ажээ. -Манайх болоогvй байна. Багшийнхаас чинь цаана байдаг юм. -Аа тийм vv? гээд эмэгтэй дахин дуугарсангvй. Нэг vе дуу чимээ тасран эл хуль оргив. Жамъянгийнхыг ойртоход эмэгтэй жолоочоо Тvвшин гуай гэж дуудан: -Та багшийн гудамжаар оролгvй арынхаар нь яваарай гэлээ. Жолооч эргэж харалгvйгээр “За” гэх нь сонсогдов. -Yгvй чигээрээ явбал яасан юм бэ? Зам гажуудах явдал алга гэж Балданцэрэн зєвхєн яриа єдєєхийн vvднээс хэлэв. Эмэгтэй: -Яршиг гэж цочин хэлснээ доош харлаа. -Юунд тэр вэ гэхэд -Би танай багшийн гудамжаар орохоосоо айж байна. -Юунд тэр вэ? -Багш тантай хамт явж байхыг харвал яана гээд эмэгтэй ичин нvvрээ дарав. Нэг мэдэхэд Жамъянгийнх аль хэдий нь єнгєрч хvрээний баруун захад гарах гэж явав. -За манайх энд. Би бууя гэхэд эмэгтэй: -Аа тийм vv, чухам аль хаалга нь вэ? -Тэр хаалга гэж толгой хєдєлгєн заасан болов. -Тэгвэл та нэгтээ ирснийх хаалган дээрээ буу л даа. -Yгvй тэгэхнээн ч яахав. Урагш харсан хаалгануудын гурав дахийг єнгєрєєд дєрєвдєх дээр нь Балданцэрэн “Манайх энэ” гэж тэрэгнээс бууж: -Номоо сайн шvvлгээрэй! гээд гадаагаа ирсэн хvний ёсоор их бага хоёр хаалганы багын оньсон сурыг татан орох гэтэл єєдєєс уяанаасаа алдуурсан хvзvvндээ хонхтой нохой ирлээ. Хаалгыг єєр рvvгээ татан эргэж: -За замдаа сайн яваарай! гэж нэмэн хэлэв. Энэ зуур тэрэг гэдрэг эргэх гэж нарийхан гудамжнаа хєшилдєн тэвдэж байсан учир эмэгтэй Балданцэрэнгийн нохойноос хэрхэн айн сандрахыг хараахан олж хараагvй байлаа. Тvvгээр vл барам Балданцэрэнгийн сvvлчийн ер бусын байдлаар хэлсэн vг сэтгэлд нь нэгийг оруулсан ажээ. -За за та єєрєє сайн сууж байгаарай! гэж эмэгтэй ичих баярлах хоёр давхцуулан инээмсэглэв. Тэгээд уг гудамжийг шувтран булан тойрох зуураа тэрэгнээсээ толгой гарган хоёр дахин эргэж харсан бєгєєд тэр бvр дээрээ Балданцэрэнгийн зогссоор байгааг харан сандран эргэв. Балданцэрэн эмэгтэйн бараа ор сураггvй болсон хойно гэр рvvгээ явлаа. Сэтгэлд нь тvvний хэлсэн vг, хєдєлсєн хєдєлгєєн нvvр царай нь намба тєрх нь нvдэнд тусан бодогдоно. Ялангуяа “Би эртээр багшдаа шvvлгэж байхыг чинь бvрэн ойлгон сонирхсон” гэхэд яахын аргагvй хvvхэд шиг баярлан, ариун цагаан сэтгэлтэйгээ vзvvлсэн хоёр дахь явдал, хамгийн эцэст гудамж шувтран булан тойрох зуураа хоёр дахин эргэн харсан эдгээр явдал сэтгэлд нь vvрд саламгvй vлдлээ.

ГУРАВДАХЬ УУЛЗАЛТ Гурав дахь удаагийн уулзалтыг Балданцэрэн урьдынхаа адил хоног тоолон хvлээж чадсангvй. Хоёр дахь хоногийн єглєє Наймаа хот руу явав. Гэрээс гарахад том том дугуй хээтэй бор хул торгон дээл, тvvн дээрээ цэнхэр бvсээр хошмоглон эмжсэн


эмжээртэй, алтан саа хээтэй ухаа ягаан торгон хантааз ємссєн бєгєєд ардаа хэт хутга, урд руугаа хєєрєг дайлан тавилаа. Ер отго жинст малгайнаасаа бусдыг хэрэглэсэн ажээ. Урьд ємнє гэвэл Балданнцэрэн Богдод бараалхах буюу эсвэл улсын доорд хурал гэгчид суух мэтийн аргагvй чухал хэрэг гартал ийнхvv хувцасладаг байсан бєгєєд одоо нэг эмэгтэйн хойноос явахдаа ингэж гоёсноо санахад єєрєєс бусад хvмvvс л бvv мэдээсэй билээ гэж бодно. Хvрээний сургааган хатгамал хашаатай нарийхан гудамжнуудыг гэтлэн, консулын дэнж єєд гарахад дvн євлийн сэрvvн жавар ємссєн хувцас нэвт хайрна. Араас хєлсний морин тэрэг гvйцэн ирж жолооч нь: -Ай та хаа хvрнээ? Наймаа орох уу? Сууваа, явган явж яанаа? гэж єєдтэй єнгєтэйг ємссєн бvхнийг хоргоодгоороо хоргооход: -Тийм ээ. Наймаа орно. Тэр хvртэл ямар хєлстэй вэ? -Ай юу байхаа. Хорин таван мєнгє. Хорин таван мєнгє Балданцэрэнд хэзээний бага зvйл биш янчаан дєрєв хуваасны нэг шvv дээ гэж бодохын дээр одоо мєнгєний хэрэгцээ маш их байгаагаа санав. -Yгvй, суухгvй! -За яахав, хорин мєнгєєр сууваа! -Yгvй, vнэтэй байна. -Ай яасан нарийн гээд жолооч мориндоо ташуур єгснєє: -За яахав. Таньсан хvн, арван таваар суу! гэж эргэн хашгирав. -Yгvй ээ, Yгvй арваар ч суухгvй гэж хариу хашгирлаа. Цааш явах тусам хvйтэн жавар чангарч хvчтэй салхи сэвэлзэнэ. Гэвч Балданцэрэн ганц улаан мєнгєний гарз гаргаагvйдээ санаа сэтгэлээ дулаацуулан явна. Наймаа хотноо орж ирэхэд огтын мэдэхгvй гудамжууд дайралдана. Эндхийн орон байшин хашаа хороо цєм хятад маягтай, сvрхий дорвилог, том том улиасууд ба усны шувуунууд хvртэл байн байн дайралдана. Гудамжаар яваа хvмvvсийн байдал бас єєр хятад, монгол манж гурвын дундаас бvрдсэн юм шиг vзэгдэнэ. Ерєнхийдєє энэ Наймаа хот, Хvрээг бодвол цэвэр vзэмжтэй ажээ. Ялангуяа эмэгтэйчvvд нь сvрхий царайлаг болоод ємсєж зvvснээрээ гайхалтай дэгжин байлаа. Балданцэрэн баруунаас зvvн тийш нэвт гарсан гол гудамжаар нь явахдаа гоц сайхан vзэсгэлэнтэй эмэгтэйчvvдтэй олонтаа дайралдав. Гэвч єєрийнхєє хvссэнийг л орчлонд хосгvйд бодон, тvvнээ эрнэ. Гэтэл Балданцэрэн тэр эмэгтэй хаа байдгийг байтугай хэний хэн гэгч болохыг мэдэхгvй байлаа. Yvнээ санахад огт дэмий энд ирсэн байх бєгєєд гэвч горьдоно. Ер горьдох бол Балданцэрэнгийн голт зvрхэнд гvнээ шингэсэн нэг тэр зvйл ажээ. Олны хєл болсон нэг том пvvсэнд ороход єєдєєс нь хєнгєн гавшгай хєдєлгєєнтэй худалдагчид “Ай ноёон!” гэж угтаад, дараа нь: “Та юу авна? Торго уу? Хоргой юу? Аль єєр зvйл хэрэгтэй юv? Эсвэл та данжаадтай уулзахаар морилон ирэв vv?” гэж тал талаас нь хоргоон сандаргав. Тэндээсээ гараад єєр пvvсийн vvдэнд очиж нэлээд зогсов. Гэтэл мэдээж хэрэг, єнєєх эмэгтэй нь алга. Дэмий гайхахдаа тэндээс гуанзны хаалгуудыг татан шагайх, улс олны бєєгнєрсний дэргэдvvр анхаарал тавин єнгєрєхчлэнгээр зєндєє явав. Тэгээд бvр горьдлого тасрахдаа ногоо худалддаг жижигхэн шавар байшинд оров. Худалдагч нь хэт туранхай, єндєр биетэй, хурууныхаа хумсыг дэндvv урт ургуулсан євгєн хятад байлаа. Энэ хvн Балданцэрэнгийн хувцсыг харахтайгаа зэрэг єєртэйгєє наймаа хийхгvйг


лавтай мэдэн зєвхєн нvднийхээ булангаар ажна. Энд элдэв тєрлийн давсалсан ногоо, тvvний ялзармал vнэр, сонгино саримсны гашуун, чинжvv, туулиуны нясуун, цуу жангийн эсгэлэн тэр бvрээр нийлэн ханхлах нь удаан байж боломгvй ажээ. Иймд Балданцэрэн зєвхєн буцахынхаа ємнє сайхан дулаацаж авахыг бодон тэнд хоргодно. Yvд нь байн байн онголзож хєгшин залуу, эмэгтэй, багачууд мэтийн хvмvvс тасрахгvй орж ирэн хэрэгцээт зvйлээ аван гарна. Ингэхэд євгєн худалдагч Балданцэрэнгийн удаан зогссоны хувьд гайхан сvрдэж нvднийхээ булангаар байн байн ажиглэж чадахаа болин доош ширтэнэ. Эцсийн удаа хаалга нээгдэн нэг эмэгтэй: Ай дааяа, сонгино аьъя! гэсэнд Балданцэрэн гочин харав. Энэ эмэгтэй ємнєх хvсэж мєрєєдєж явсан хvн нь байлаа. Урьдынхаа адил гоё ганган хувцастай биш, жирийн хvмvvсийн эдэлдэг бvдvvн даалимбан дээлтэй яваа нь Балданцэрэнд харин ч сайхан санагдан сэтгэл татна. -Yгvй чи! гэж аяархнаар дуу алдаад: - За сайн байна уу? гэж дєхєн очиход эмэгтэй: -Сайн. Та сайн байна уу? Yгvй энд та ямар хэргээр яваа юм бэ? гэж шvлэглэн дуулдаг тунгалаг сайхан хоолойгоороо єгvvлэн инээмсэглэв. -Зvгээр. Би танай хотыг л гайхаж сонирхож яваа гээд Балданцэрэн “Хотын биш чинийхээ хойноос л…” гэж мэдэгдэхийг хичээн нvvрий нь ширтэв. -Тэгвэл та миний багшид бараалхдаг єдєр ирдэг байжээ. -Юун тэр билээ? -Яахав. Буцахдаа бие амар буцахгvй юу? гэснээ эмэгтэй нvvр нь улайн доош ширтэв. Энэ нь санамсаргvй єгvvлж орхисноо “Эвгvй юм болж орхих вий” гэж гэнэт санасных байжээ. -Нээрээ тэгвэл таарах байжээ гэж Балданцэрэн багшдаа бараалхах єдрий нь мэдээгvй байдал гарган хэлэв. Yvнээс цааш хэлэх vг эс олдоно. Эмэгтэй ч vг дуугарсангvй. Авах зvйлээ аван мєнгє тєлєєд гарах гэснээ: -Та эндээс буцах уу? -Тэгнэ. Одоохон буцна гээд хойно нь даган гарав. Цааш бас ярих юм олдохгvй болоход: -Би єнєєдєр гэсэр сvмд орох гээд амжсангvй гэлээ. -Аа тийм vv. Та тэнд орж яах гээ вэ? -Тєлєг айлгуулах гэсэн юм. -Юун тухай вэ? --Ирээдvйн vйл хэрэг аль хэр бvтэмжтэй байх бол л гэж. Маргааш ирэх юм байна. Тэгээд буцахдаа тэргэнд чинь дайгдъя, болно биз дээ? -Бололгvй яахав. Харин та єдийд энэ хавьд хvлээгээрэй л дээ. -Тэгье. Ийнхvv ярилцаж явахад Балданцэрэнд тун аятайхан байлаа. “Одоо гэр орны нь хаа байдгийг мэдье” гэсэн нэг эрмэлзэл сэтгэлд нь эргэлдэнэ. Гэтэл эмэгтэй нарийн цагаан шавраар нягт шавсан єндєр хашаанаа ойртон ирснээ хєл нь удааширч: -Манайх энд гэв. -Аль хаалга вэ? гэхэд -Тэр! гэж заав. Тэр нь гэвэл: Хятад маягийн хєх шавар вааран оройтой сvрхий дорвилог асарт хаалга байлаа. Эмэгтэй хаалгандаа ойртох тусмаа “Та эндээсээ буцаарай” гэх мэт хєл нь улмаар удаашрав. -Чи гэртээ олуулаа суудаг уу? гэхэд


-Yгvй ээ. Ганцаараа аав ээж хоёр маань тусгай гэрт суудаг гэв. -Yгvй би нэгэнт энд ирснийх ороод явбал яасан юм бэ? Эмэгтэй цочин толгой сэгсрэв. -Яагаад? гэхэд бvр сандран тунгалаг цагаан хацарт нь цус гvйж ягаарч: -Айж байна. Аав, ээж хоёр харчихна гэж чичирхийлсэн хоолойгоор шивнэн єгvvлэв. Хаалгаа аяархнаар тvлхэн нээхэд нь шавар вааран оройтой хєх туйпуун урт байшин хашааны хойд талыг бvхэлд нь эзэлсний урдтай нь бага хоёр гэр бий vзэгдэнэ. Ер энэ айлын хашаа, байшин ба гэр орон цєм дорвилог, ордог онгойдог бvхэн рvvгээ хєх туйпуу шигтгэн зам тавьсан байх бєгєєд зvvнтэй нь байгаа морины пин боловч айлын орон сууц шиг шилэн цонхтой байгаагий нь vзэхэд хэр баргийн ноёдынх ч ийм байдаггvй шvv дээ гэж бодогдоно. Эмэгтэй хаалгаа зєвхєн єєрийнхєє биеийг багтах хэрээр нээн хєлєє босго давуулснаа: -За та сvvлээр! гээд цааш орон, хаалгаа мєн ямар ч дуу чимээ гаргалгvй хаалаа. Иймд Балданцэрэн эмэгтэйн єєрт нь сэтгэлтэй байгааг тодорхой мэдэн баярлав. Гэвч эргэх замдаа ирээдvйд чухам юу болохыг эргэцvvлэн бодож vзэхэд юм ер амар биш “vзтэл ийм баян айл байх атлаа чи ганц хvvхэнтэй нь суухыг санаархах чинь юу вэ? Сvй бэлэгт нь чи юугаа єгєх гээ вэ? Найр хуримыг нь чи хэрхэн єнгєрvvлэх гээ вэ? Хvн хэрээрээ, тэмээ тэнгээрээ гэгчээр єєртєє тохирох доогуур юмтай айлын хvvхэнтэй суувал дээр биш vv? гэж бодогдоно. Гэтэл бас одоо ингээд “Тэр сайхан амьтнаас биеэ холтгон бараагий нь харахгvй болно шvv дээ” гэхээс амь биеэ хагацах гэж байгаа юм шиг зvрх цохилон амьсгал дээр хєєрєх ажээ.

МЄНГЄНИЙ АСУУДАЛ Хоёр биендээ дурлагсад хэзээ боловч болзоот цагаа мартдаггvй болохоор Балданцэрэн єдєр дунд єнгєрмєгц гэрээс гарав. Тэнгэрийн байдал тун аягvй. Жаварт салхи vргэлжлэн сэвэлзэж vе vе хvч чангаран єлєн шороо манарган хийсгэж байгааг vл хайхран ажиггvй явсан бєгєєд Наймаа хотын гол гудамжнаа хvрсэн хойноо сая єєрийн нь ухаан орох шиг болов. Єєрийн бие дааран чичрэхэд хvрэхийн зэрэгцээгээр энд тэнд яваа болгоныг ажихад цєм л гараа ханцуйндаа зєрvvлэн элгээ тэврэн бєгцийн яваа vзэгдэнэ. Гэвч Балданцэрэн єнєєх болзсон газраасаа холдох эрхгvй мэт нэгэн газар эргэлзсээр цаг гаруй болов. Энэ зуур салхи ширvvн, жавар нь чангарч байвч тийнхvv зогсох нь зовлон биш. Харин ч жаргал. Гэтэл эмэгтэйн морин тэрэг салхи сєрєн аажуухнаар гарч ирэхийг vзэхэд зун цагийн тунгалаг нар мандан гарах шиг бодогдоно. Дээлийн хормойг дээш татан гvйх гэснээ: “Y гvй ээ энэ чинь харин болдоггvй хэрэг” гэж сэтгэл буцаан, хєлєє хойш татав. Морь тэрэг хажууд нь ирлээ. Жолооч нь учир явдлыг нь эрхгvй гадарласан бололтой инээмсэглэн мориныхоо амыг татлаа. Эмэгтэй бас инээмсэглэн тэрэгнээсээ толгой цухуйлган угтав. -Би таныг байхгvй ч байж магадгvй гэж бодож явлаа шvv гэж эмэгтэй баярласан байдлаар єгvvлснээ: “Та миний сэтгэлийг мэдэгч гэсэн” байдлаар Балданцэрэнг ширтэв. -Хаанаас би єєрєє тэргэнд чинь дайгдах гэж гуйсан шvv дээ. -Тэр ч тийм л дээ. Гэлээ ч би тэгэж бодсон юм. За та суу! Энэ тэнгэр яггvй муухай байна. Балданцэрэн тэргэнд нь яаран гарч суув. Морь тэрэг урагш хєдлєн явлаа. Бємбєгєн


бvрээст дугуйнуудын нь зєєлєн эргэлт ба суудлын дорхи нумын нахилзах нь урьд урьдынхаас бvр ч аятайхан болсон шиг санагдана. Ингэхэд та нєгєє тєлєг айлгуулах гэснээ яалаа. Амжсан биз дээ? гэж эмэгтэй єчигдрийнх нь худал хэлснийг мэдсэн бололтой нvдээрээ инээмсэглэв. Балданцэрэн: “Тvvнийг минь мэдсэн бол бvр сайн” гэж дотроо баярлан: -Амжсаан. Зvгээр ч vгvй хvссэн хvсэл сэтгэлчлэн бvтэх тєлєг буусан шvv гээд “Та чухам юу хvсдэг юм бэ” гэж асуухыг нь хvлээлээ. Хэрэв ингэж “асуувал” “ хувь заяаныхаа ханийг л…” гэж хариулах гэсэн ажээ. Гэтэл эмэгтэй тэгж асуухын оронд тэс єєрийг бодон доош ширтэнэ. Тvvнийг нь Балданцэрэн нvд салгалгvй ажиглан явлаа. Гэнэт “Тийшээ” гэж амандаа єгvvлэн биеэ хураахад нь цочин, хормой хотыг нь засан, биеэ дєхvvлэн суув. Yvнд нь эмэгтэй баярлан цээжинд нь толгой єгєн тvшив. Нэг мэдэхэд Балданцэрэн нэг гараа эмэгтэйн хvзvvн дээр давуулан тэвэрч, нєгєє гараа халуун нударгатай ханцуйдаа зєрvvлэн хийсэн гар руу нь оруулан хоёр гарыг нь атгасан байлаа. Урдтай нь жолооч ер ажиггvй урдах замаа ширтэн явна. Нэг удаа санамсаргvй эргэн харснаа: “Y гvй та нар минь бvр ийм болчихсон уу?” гэх шиг гайхан харснаа даруй эргэж, -Yгvй та минь єнєєдрийн тэнгэр муухай яа? -Тийм ээ. Тун айхавтар байна гэж Балданцэрэн ихэд тэвдэн хэлснээ дахин эргэж харахыг нь мэдэн сэтгэлээ засав. Эмэгтэйг ажвал нvvр нь хундан ягаан болсон vзэгдэнэ. Гэвч Балданцэрэнгийн гарыг зайлуулахын оронд харин чанга атгах ажээ. Жолооч санамсаргvй эргэн харж тэр хоёрыг цочоосондоо зовох тєдийгvй хажуугаар єнгєрєх хvнээс ч ичин эмээх юмгvй явуулахыг бодов. “Yгvй байз! Би та хоёрын урдуур жавар халхлах юм хийе” гэж эргэж харалгvй мориныхоо амыг татан тэрэгнээс буув. Тэгээд суудлынхаа доорхи хайрцгийг уудлан цэцгэн хээтэй нимгэн бvтээлэг гарган тэрэгний мухлагийг дээд талаас уяан халхавч хийж эхлэв. Тэр зуураа нєгєє хоёроос хараагаа буруулахыг оролдох боловч нvд нь саваагvй инээмсэглэн хорогдоно. Тvvнийг нь Балданцэрэн мэдэн: -Yгvй бид яахав. Та л настайгаараа биеэ бодвол дээр биш vv? гэхэд, -Зvгээр. Дээл минь зузаан шvv дээ гэж эгцлэн харав. Бvтээлгийг тал тал тийш нь татан уяж битvv халхавч хийснийхээ дараа -За ямар байна. Аятайхан болоо биз дээ гэж инээмсэглэн шагайв. Энэ нь “Та хоёрын энэ хаалтын цаана яах л санж дураараа бол” гэсэн дохио байжээ. Ташуурын дуу шивхийн дуугарч морь урагш зvтгэн шогшоход эрээн бvтээлэг салхинд тvрэгдэн хойш сууж харанхуй гэрт байгаа шиг болов. Балданцэрэн эмэгтэйн хормойг тахиман доогуур нь оруулан засаад, тvрvvчийнхээ байдлаар нэг гараа хvзvvн дээгvvр нь давуулан тэвэрч нєгєє гараа ханцуйдаа зєрvvлсэн гар руу нь оруулав. Хариуд нь эмэгтэй бvх биеэ ойртуулж єгєєд толгойгоо хацарт нь тулгав. Тvvнээс нь намуу цэцгийн vнэрт саван, єєр нэгэн хурц vнэрт ус хоёрын сэргэлэн vнэр ханхлана. Гэвч эдгээрээс хамаагvй даваатай нь эмэгтэйн єєрийн халуун амьсгалын уур байлаа. Энэ амьсгалыг Балданцэрэн хамгийн ариунд гарт баригдаж байгаа гарыг нь хамгийн уранд, vvнээс цааш тэврэгдэн яваа тэр биеийг нь бvх ертєнцийн гоо сайхны манлай гэж бодно. Уг нь Балданцэрэн одоо л ийм сайхан завшаан тохиолдсон дээр єєрийнхєє хvсэл бодлыг уудлан гаргууштай байлаа. Гэтэл тэр тухай юу ч vгvй єєрєєр хэлэхэд янагийн халуунд согтууран, ирээдvйнхээ хувь заяаг мартсан ажээ.


Бие биендээ ухаан жолоогvй дурласан тэр хоёр vг яриангvй яв явсаар морь тэрэгний гэнэт зогсоход “Y гvй энэ чинь юу билээ?” гэж бодон хоёр зэрэг цочив. -Yгvй хє юу билээ? Танайх чинь энд байхаа гэж жолоочийн асуух сонсогдоход Балданцэрэн єєрийн эрхгvй эмэгтэйг тавин бvтээлгийн захыг сєхєн харав. Гэтэл юун єєрийнх нь байх билээ. Єнєєх бусдын хашааны ємнє ирсэн байв. -Тийм ээ. Манайх энд гэснээ буух гэснээ эргэн эмэгтэйн хормойг дахин засаж єгєєд буулаа. Тэрэг даруй хєдлєн нарийн гудамжнаа эргэх гэж тэвдсэнд Балданцэрэн моринд нь гvйн хєтлєв. Эмэгтэй бvтээлгийн цаана толгой цухуйлган ажиглав. Морь тэрэг шулуундаа ормогц урагш хєдлєн шогшив. Ард нь Балданцэрэн гудамжны яг голд vлдсэн дэээрээ зогсон хоцров. Эмэгтэйг булан тойрохынхоо ємнє эрхгvй эргэн харна байх гэж хvлээсэн билээ. Гэтэл энэ нь санаснаас гадуур болсонд сэтгэл гутарлаа. Гэвч гомдсон зvйлгvй. “Эрvvл тунгалаг зєєлєн цагаан царай дээр нь vнсэх минь яалаа” гэж харамсана. Тэндээс гэр рvvгээ явахдаа саяхан далд орсон, цасан дээр тэрэгний хосолсон хоёр ховил мєрийн голыг барин явав. Энэ нь сэтгэлд нэг л аятайхан байжээ. Тэрэгний морь юу юугvй Жамъянгийн гудамж руу ороход гадна хvлээгч жолоочийн нvдэнд vзэгдэхээс халшран арын гудамжаар оров. Сэтгэлд нь мєн л єнєє эмэгтэй, тэгээд тэр эмэгтэйтэй ханилан суух, суусан хойноо хичнээн сайхан амьдрах, хэдэн арван зvйлийн баяр баясгалан сэтгэлд эргэлдэнэ. Гэтэл гэнэт мєнгє, сvй бэлэг ба найр хурим бас бусад єдий тєдий ёс ямбыг гvйцэтгэхэд хэрэглэгдэх их мєнгєний асуудал сэтгэлд буулаа.

МЄНГЄНИЙ ЭРЭЛ Балданцэрэн эмэгтэйтэй хэзээ, хаана уулзахаа ярилцаагvй боловч гуравдахь єдрийнхєє орой Наймаа хотын гол гудамжны аман дээр бас л хvлээж байгаад уулзав. Тэр єдрийн тэнгэр маш сайхан, євлийн улиралд хааяахан тохиолддог єдєр байсныг хэлэх vv? Учир явдлыг тодорхой мэдсэн сайн санаат жолооч Тvвшин эрээн бvтээлгийг яаран гаргаж урдуур нь татаж єгснийг хэлэх vv? тvvний ард Балданцэрэн єнєєх хvсэлт хvvхнээ хажуу хавиргандаа аван, тэвэрсэн тєдийгvй уран гарыг нь элгэндээ аваачин атгаж, зєєлєн цагаан хацрыг нь vнсэв. Ийнхvv янаглан хичнээн сайхан байгааг Балданцэрэн юугаар ч жишээлэн гаргаж чадахгvй бєгєєд ер хvнд хайрлан дурлалцах шиг сайхан юм байна уу? гэж бодно. Гэвч Балданцэрэн Наймаа хотын гол гудамжны эхээс аваад нєгєє vл таних хашааны ємнє хvрэхээ хvртэл хэлэлцсэн ярилцсан нь тун бага. -Хайрт минь даарч байгаагvй биз ээ? -Yгvй даараагvй -Yгvй. Хонгор минь би чамайг эвгvй тэврээд байгаа биш биз ээ? -Зvгээр. Та битгий зов. -Би эртээр чамтай уулзахаа болзохоо мартсандаа цаг vргэлж сэтгэл зовж байлаа. -Би ч єєрцгvй зовж байсан. -Yvнээс хойш би багшдаа очих бvрд чинь єнєєдрийнх шигээ тэр гудамжны аман дээр хvлээн авч байя. -Тэг гэснээ эмэгтэй, vгvй байг! Та єєрєє ядарна. -Зvгээр. Би ядрахгvй. Ийнхvv хэлэлцэх зуур Балданцэрэн цаг vргэлж єєрийн мэдэх янчаан багатайгаа санан, vе vе санаа алдсанд эмэгтэй, -Yгvй та юунд санаа алдаад байна?


-Зvгээр. Зvгээр санаа алдлаа гэж хариулав. Гэвч бас л санаа алдсан ажээ. –За тэр. Бас л санаа алдлаа. Энэ ч лав учиртай, хэл наддаа, заавал хэл! -Юу? Би сая санаа алдсан гэж vv? -Тийм. Бvр тvрvvч тvрvvчийнхээс улам хvчтэй санаа алдсан. Балданцэрэн vнэн санаагаа нэг хэлэх юм билvv гэж бодсоноо, больж, -За битгий муу сана. Хэрэв би дотроо ямар нэг юм бодож санаа алдаж байгаасан бол чамдаа хэлэх шvv дээ гээд лавлан тэврэв. Сэтгэлд нь хайр дурлал улмаар гvнзгийрэхийн зэрэгцээ єнєєх мєнгєний тухай бодох нь уралдан нэмэгдсээр байлаа. Ингээд хойшдоо гэвэл Балданцэрэн нэгэнт хязгааргvй сэтгэлтэй болсон эмэгтэйгээ vргэлж угтан авдаг болсон бєгєєд тэр бvр дээрээ хайр дурлалынхаа явдлыг чєлєєтэй хэлэлцдэг болсон билээ. Харин мєнгєний тухай гэвэл дотроо бодон сэтгэлийн зовлон эдэлнэ. Тэгээд нэг єдєр Балданцэрэн дэмий суухын оронд “Жаал зугаа наймаа хєдєлгєх юм билvv?” гэхдээ зах зээлээр яван элдэв юмыг ажиглан сонирхон эхлээд хэдэн том пvvсээр орж vзэхэд торго, хоргойноос аваад даавуу, даалимба, цай, тамхи авах хvнд юм чихээстэй байлаа. Тvvнээс доогуур жижиг пvvс, лангуунуудаар ороход элдэв барааны зах сэжvvр, идэш уушны зvйлс мєн л авах хvнгvй байгаа vзэгдэнэ. Yvнээс хойш Балданцэрэн хутга, шєвєг, эмээл хазаарын тоноглол, шил, шаазан, шигтгээ, хэмхэрхий хагархай тогоо, шанага, домбо сав… элдэв бусын муусайн юмсыг дэлгэсэн гудамжны ядуу наймаачид, хийснээ зарахаар хєдєє гадааны хvний ар єврєєс татан чангааж явуулахгvй байгаа наймаачин эхнэрvvд, мах ба цагаан идээний зvйлсийг тэмээ буюу тэргэнд ачсанаа борлуулж чадахаа больсон хєдєєнийхєн, хонь, ямаа, vхэр, адуу, тэмээ таван хошуу малыг єдий тєдийгєєр нь єл хоолгvй зогсоосон их хєлийн панзчид цємийг vзлээ. Ингэхэд алий нь боловч авах маш ховор, харин хаа бол хаа єєрийнх нь адил янчааны эрэл болсон хvн дэмий хоосон нэг л наймаа хэлэлцсэн, бие биеэ эргvvлэн цаг нєгцєєх ажээ. Иймд Балданцэрэн наймаа хийхээр мєнгє янчаан олж чадахгvйг лавтай мэднэ, гэр єєдєє буцлаа. Араас нь нэр дуудах сонсогдов. Тэр нь Нямжав бээс ажээ. Ємссєн хувцас бvрэн хятад бєгєєд амьсгаадан гvйн ирээд: -Ай тvнжэ ни хаомаа! “Ай нєхєр сайн уу” гэсний нь ажихад ер монгол хvмvvсийн дунд хятад хэл мэдэхгvй хvн болон явж vг хэлийг нь тагнасан болов уу гэлтэй vзэгдэнэ. -За энэ чинь юу гэгч болчихоод явж байгаа нь энэ вэ? гэнгvvт хувцсыг нь онцлон ажихад, -Аа энэ vv гээд орсгой шvдээ ярзайлган инээмсэглэж: яахав, цагийн байдал, цалин бас авна шvv. -Мєн дєє. Одоо ингээд танаас эхлээд монголоо алдах хэрэг vv? -Тийм. Гэвч дотроо биш, гаднаа гээд ха ха гээд инээв. Балданцэрэнгийн улмаар зэвvvцэн ажихад инээдээ гэнэт татан , -Муу євгєн чинь зvгээр суухын оронд гэж бодохдоо Силиньбугийн яаманд нэг ажил шиг юм хийх боллоо. -Ахай. Танай доорд албатууд чинь тэжээж чадамгvй байна уу. -Тэр ч хаанаас. Зvгээр одоо цагт ядаж байгаа албатуудын гарыг харснаас гамингийн євєр тvрийдэхээс сугалахыг бодсон нь дээр. Тийм биз дээ? -Харин л дээ. Миний бодоход гамингийн євєр тvрийнээс сугалах биш, зvгээр


хамтран идэж байгаа юм шиг санагдана. -За яахав чи ингэж vзэх байжээ. Би ч зєвшєєрье. Гэтэл бид vvгээрээ гамингуудыг хохироохгvй. Yгvй шvv дээ. Тэд чинь намайг орж ажиллахгvй байхад єєр нэгийг аягvй бол бvх сэтгэл мэдрэлээ худалдагчийг олж ажиллуулах шvv дээ. ингэхлээр зvгээр єєрийн биеийг шургуулж авсан нь дээр байгаа. -За за мэдлээ. Ингэхэд та vл бvтэх хvнийг тэнд оруулахгvй гэхдээ єєрийгєє оруулсан хvн шив дээ. -Тийм. Ингээд би чамайг мєн ажилд орохгvй юу гэсэн юм. -За би юу хийх хэрэг вэ? -Бичгийн ажил. Орчуулга хий! Шvvхэд нь хvн хэрэгтэй гэнэ билээ. Харин л дээ. Цалин юу байх билээ. -Єє сайн. Би дээр vед Сангийн яаманд тvшмэл байхдаа гучин янчаан авдаг байсан бол одоо тэнд гучин тавыг авч байна. Бодвол чи мєн л тєдий хэртэй л авна байхаа. -Сар бvр гучин таван янчаан авна гэдэг бол vг дуугvй гэрлэж болно гэсэн vг байна даа гэж Балданцэрэнд бодогдоно. Гэвч дуугарсангvй. Нэг хэсэг мєр зэрэгцэн явсны дараа Нямжав: -За тэгээд чи яая гэж бодож байна. -Харин ээ. Юу ч болтугай урьдаар бодъё. -Бодоод байх юу байх билээ. Балданцэрэн гэнэт гаминд ажил хийнэ гэхээс ой гутах сэтгэл тєрєв. -Тийм ээ. Бодоод байх юу байхав. Би чадахгvй гэдгээ эртхэн хэлье. Нямжав урам хугарсан байдлаар нэг хэсэг доош харан явав. Тэгээд: -За тийм байжээ гэж салан явах гэснээ: -Yгvй байз. Би чамд нэг нууц юм хэлье гээд эргэв. -За юу вэ? гэхэд, Маргааш гамингийнхан хороо хvрээгээр гарч бариа хийнэ гэж орсгой шvдэт хошуугаа ойртуулан шивнэв. Балданцэрэнгийн сэтгэл энэ vгийг сонсмогц хvйтэн ус биеэр нь гvйх шиг болон хамаг бие нь зарсхийв. -Аа тийм vv? Тэгээд чухам юу барих юм бол? гэж хариу шивнэхэд, -Силиньбугийн яамны тушаалаар бол: хєсєг уналга, хоол хvнс, хувцас хунар, гэвч тэр цаг дээрээ юу юу ч болохыг хэн маань мэдэх вэ? Єєрийнхєє юмыг єнєєдрийн дотор янзал. Єєр бусдад бvv мэдэгд! Энэ vгийг Нямжав дотно нєхрийн байдлаар хэлсэн боловч Балданцэрэнгийн онц анхаарал тавихад нvдээ том болгон царай хувиргасан бєгєєд vг дуусмагц эргэн явахыг завдав. Балданцэрэн мєрєн дээрээс нь шvvрэн авч хойш татан -Yгvй! Та хvлээ! Энэ чухам юу болох гэж байгаа юм бэ? Нямжав цааш ярих ч байтугай тvрvvчийнхээ ярьснаа гэмших мэт нvvр нь гєлийн нvдээ ч цавчихгvй амьсгаадна. -Энэ чинь одоо аюултай нууц байгаа юмуу гэхэд -Тэгэхгvй яахав. Ялангуяа гамингууд энэ хэргийг мэдвэл толгойг маань авна гэж чичиргэнvvлэв. Би хэнд ч хэлэхгvй. Ганцхан биедээ хадгалъя. Та ярь цааш нь, -За яахав. Нэгэнт итгэснийх гээд Нямжав шивгэнэлтээ аяархан болгон: -Улаан орос руу цэрэг явуулах гэнэ билээ. -Байлдах гэж vv? -Мэдээжийн хэрэг


Балданцэрэнд улаан оросыг ємгєєлєх сэтгэл тєрєв. Тvрvvний нь Сvхбаатарын улаан оросыг тvшиглэнэ гэснийг санахад тун яаралтай мэдvvштэй ажээ. За дууллаа. Энэ явдлыг та Сvхбаатарт мэдэгдсэн vv. Нямжав цочин єєдєєс нь ам ангайн гайхан ширтэв. Балданцэрэн ч “Y гvй энэ чинь юу хэлж орхив” гэсэн шиг Нямжавын нvvрийг ширтэв. Хагас минут хэр таг чимээгvй. Сvхбаатар Нямжав хоёр анд нєхєд биш, гэм хоргvй танилууд ч биш, харин хоёр биенээ хардан сэжиглэсэн хvн бишvv? гэж санав. Гэтэл Нямжав сулханаар толгой дохиод: -Хэрэв чи миний энэ ярьсныг бусдад ярьсан байвал уу? Балданцэрэнг орсгой шvдээрээ хадрах гэж байгаа юм шиг нvvрэнд нь тулав. -Зvгээр хэрэв би энэ нууцыг задруулсан байвал миний толгойг хэзээ ч авч амжина гэж Балданцэрэн єгvvлэв. -Yхсэн гэж Нямжав уулга алдав. Энэ нь бусдыг биш єєрийнхєє задгай амтайгаа болж гамингийн нууцыг хэлж орхисондоо єєрийгєє хараав бололтой. -Чиний толгойг авахаасаа ємнє би єєрийнхєє бєндгєрийг авахуулна шvv дээ гэж эргэн явав. Араас нь харахад ёстой толгойтойгоо холбогдох нууцаа алдсан хvн ийм байдаг байх гэмээр зvvн барууныг сэлгvvлэн дэг дуг алхах нь харагдана. Урьд нь Балданцэрэн гаминг єшин бухимдаж явахад нь Нямжавыг юун айхавтар эр вэ гэж гайхдаг байсан бол одоо яасан туулай шиг зvрхгvй муу эр вэ гэж бодохоос єєр аргагvй болов. Гэтэл толгойд нь: энэ гамингууд улаан орос руу довтлохын учир юу вэ? гэдэг нэг асуудал орж ирлээ. Yvний тулд улаан оросыг Англи, Америк, Япон, Герман, Итали, Австри, Чех ба бусад улсууд эсэргvvцэн довтолж байна гэж сонссоны дээр одоо гамин нэмэгдэж байгаагийн хувьд ємгєєлєх сэтгэл их тєрєв. “Ер улаан орос гэдэг бол эзэрхэг тvрэмгий ёс суртахууныг бvрэн эсэргvvцсэн, ариун зорилгот улс юм. Сvхбаатарын хэлсэн нь vнэнтэйн улмаас эзэрхэг тvрэмгий улс бvхнээрээ ингэж эсэргvvцэж байх магад” гэхээс уур хvрэн бухимдана. Гэвч Балданцэрэн “Энэ дэлхийн явдал юуны хамаа вэ? Би ямар тvvнийг мэдэх биш, залхаан цээрлvvлэх тэнгэр биш, харин ханилах амраг байвч тvvнийг авах хєрєнгє мєнгєгvй ерийн нэгэн єчvvхэн амьтан шvv дээ” гэж бодсон учир улс тєрийн явдлыг ийнхvv хажуу тийш тавиад хайрт амраг нь бодогдож эхлэв. Тэгээд Нямжавын хэлснээр гамингийн газар алба хаах юм билvv гэдэг дээр сэтгэл нь шилжив. Ингэхэд сар бvр гучин таван янчаан авах явдал бол vг дуугvй гэрлэж болно гэсэн vг байна. Гэтэл хажуугаас нь нэг юм “Ээ чи юутай жигтэй юм бодно вэ? Эхнэр авахын тулд улс орныхоо дайсанд бvр биеэ худалдах гэж байна уу?” гэж шивнэн асуух шиг болон урам зоригийг нь гутаах ажээ. Гэртээ ирэхэд шавь нь vгvй байлаа. Халууны илч єгєн гэр орны нь дулаацуулдаг зуух яндан гєлийн хєрч хvйтэн жавар гар хайрах шиг санагдана. Ард нь нэг юм тас гэхийг эргэн vзэхэд хаяанд тавьсан хувинтай ус хєлдєн дундаа овойн хагарч байлаа. Yvнээс vзэхэд шавь нь єглєє єєрєєс нь урьд гараад одоо болтол ирээгvй байгаа нь илэрхий ажээ. Гэвч Балданцэрэн шавьдаа уурласангvй бєгєєд “Хэрэв би эхнэртэйсэн бол гэр орон минь хаанаас ийм байх билээ?” гэж л санав. Гэрээсээ гаран тvлээ оруулж гал тvлэх гэж суухад нь vvд сэвхийн нээгдэж шавь нь орж ирлээ. Yзтэл сандарсан мэт амьсгал нь дээр байх тул Балданцэрэн гэрээс гаран удсандаа сэтгэл нь зовж дээ гэж бодов. Гэтэл ер тийм биш: -Багш аа! Яах билээ! гэж vгээ таслан бєхийн: гамингууд бари. Барих гэнэ гэж


нууцлан шивнэв. Ингэхэд Балданцэрэн тэр барианы явдлыг ер хvн мэдээгvй байгаа гэж бодож байсан учир энэ бас хаанаас олж мэдэв гэж бодон: -Хэзээ гэж лавлан асуув. Хариуд нь Насрай, -Маргааш -Yгvй чи хэнээс дуулав? -Сvхбаатараас -Сvхбаатар чамд хэллээ гэж vv? гэж гайхан ширтэхэд Намсрай -Yгvй, Сvхбаатар надад хэлсэн юм биш, би зvгээр єєр бусдад ярьж байхад нь хажуугаас нь дууллаа гэхэд нь Нямжавын нууцаа алдаж орхиод сандарч байсныг санаад оруулах ажээ. Иймд Балданцэрэн Сvхбаатараас шууд єєрт нь хэлсний мэдсэн бєгєєд яагаад энэ хоёр ийм сvрхий найзууд болчихов гэдгийг бодон, нэг хэсэг дуугvй суулаа. -За тэгээд чухам юу барих юм бол гэхэд Намсрай, Нямжавын хэлснийг ширхэг дараалан тоочив. Yvнээс нь Балданцэрэн уг барианы явдлыг Нямжав тарааж байгаа юм байна гэж бодохын зэрэгцээгээр тvvнийг мєн улс орныхоо тєлєє санаа сэтгэлээ єгсєєр байгаа юм байна гэж нэг талаар бас нэг сэтгэл хєдлєн баярлав. Харин шавь Намсрайн тухайд гэвэл баярлах юм алга. Харин шавь “Сvхбаатарын тэр улс тєрийн том хэрэгт оролцогчдын нэг болсон юм биш байгаа даа” гэж сэжиглэхийн дээр балчир томоогvйдээ гэндэж цалгардан дайсанд хамгийн тvрvvнд мэдэгдэн баригдах, баригдсан хойноо хамаг нууцаа илчлэх мэтийн аймшигт автагдах бий гэхээс сэтгэл зовох ажээ.

ХYНДЭТ ЭМГЭН Тун саяхан Балданцэрэн гал тvлэх гэж хэдэн цучил зууханд хийн, чvдэнз зурснаа ор тас мартжээ. Шавь нь хажуугаар нь зvтгэн зуухны аман дээр сууж юу юугvй унтрах гэж байгаа галын дадамгайгаар сэргээн цучлуудыг нэмэхэд гал дорхноо дvрэлзэж бяцхан зуух нь улайв. Тvvний аясаар гэрийн жавар арилж хvмvvсийн сэтгэл уужим сайхан боллоо. Гэвч Балданцэрэн доорх ширдгийнхээ алхан хээтэй ширээсийгширтэн сууна. Шавь гаднаас мєс оруулж ирэн, цай чанах гэж бэлтгэв. Балданцэрэн доош ширтэн гєлєрсєн чигээрээ л байлаа. Сэтгэлд нь Сvхбаатарын vйл хэргийг бvтэх болов уу? Yгvй болов уу гэдэг асуудал нэг хэсэг эргэлдэж байснаа бєс єнєє хайрт амраг дээрээ шилжин тvvнтэйгээ гэр бvл болох, хєрєнгє мєнгєгvй яах билээ гэж сэтгэл мухардан гунихарч эхлэв. Намсрай цайгаа чанаж уудлаад багшийнхаа хажууд ширээ тавин цай аягалж: -Та зоогло гэхэд, Балданцэрэн доош харан гєлрєн суухаа болив. Гэлээ ч сэтгэлээс нь мєнгє янчааны зvйлийг хэрхэн олох билээ гэдэг бодол салахгvй байлаа. -Багш аа! Юмаа яах вэ? Аль та зvгээр байгаа гэж бодно уу? Гэхэд -Зvгээр єнгєрнє гэж бодож яаж болох вэ? Зvгээр эртхэн янзалъя гээд цайгаа яаран уув. Цайгаа ууж дуусмагц хоёулаа гэрч эмээл, хазаар, євлийн дулаан хувцас,хоол хошоо бяцхан байшингийнхаа шалыг ховхлон доод хєндийд нь хийн, банзуудыг эгvvлэн хадав. Гэвч гамин орж ирэх л юм бол заавал нэг юм авахаас нааш сэтгэл нь амрахгvй байж магадгvй гэхдээ морин ачааны янгиан гєлєм дєрєє мэтийг угсран


тавилаа. Мєнгєн янчаан ба мєнгєт хэт хутга энэ тэрээ хуучин тємєр хувинд хийн дээр нь vнс дvvргэж гадна хаяандаа хаялаа. Yvнээс нааш эднийд онцын гарздах юмгvй байлаа. Гэвч Балданцэрэн єєр бусдын тєлєє сэтгэл зовно. -Намсрай минь бид ч яахав. Ингээд боллоо. Бусад айлууд яана вэ гэхэд Намсрай, -Багш аа! Би бодвол мєн л мэдсэн байлгvй. -Ээ хай, мэдэхгvй чи яваа байгаа, ядаж хашаа хамрын айлуудад мэдэгдье. -дэмий ббагш аа! Тэгж явж гамингийн тагнуулуудад мэдэгдэж орхихыг хэн байг гэх вэ? -Аа тийм, тэр чинь бас л санадаг санаа. Ингээд тэд тэр шєнийг ерийн байдлаар амгалан тайван авсан бєгєєд маргааш нь нэлээд орой босов. Гамингуудыг гарцаагvй ирнэ гэж бодох туул vvд хаалганаас аваад авдар сав болгоны дэгээ тvгжээсvvдийг сулласан бєгєєд ер ямар нэгэн гай барцдыг биш баяр цэнгэл болох гэж байгаа шиг амт шимттэй сайхан хоол хийж эхэлжээ. Урьд ємнє нь хоол ундыг Намсрай дангаараа хийдэг байсан бол єнєєдєр Балданцэрэн гар бие оролцов. Тэр зуур бадарчин шавираачингуудын инээдэмт явдлуудаас ярьж эхэлснийг Намсрай єлгєн авч нэмэн ярьсныг хэлэх vv, єдрийн энгээр “ха ха, хи хи” болов. Єєрєєр хэлэхэд тэр хоёр нэг нь багш гэж чармайн нєгєє нь шавь гэж цємцийн суусангvй, зvгээр эрх чацуутан шиг л байлаа. Гэтэл энэ єдєр гайхал гамингуудаас ирсэнгvй билээ. Маргааш нь єдєр дунд болтол хvлээхэд мєн л ирсэнгvй нь Балданцэрэнгийн сэтгэлийг тvгшээх “” Єнєєх маань багшдаа бараалхдаг єдєр, би заавал угтах ёстой” гэхээс гамингууд яг тэр vеэр нь ирэн гай болох гэж байгаа шиг санагдан тvгшинэ. Намсрайг гадуур юу болж байгааг мэдээд ир гэж явуулаад гэртээ ганцаар vлдэв. Цаг мєч ирэх тутам сэтгэл зовнин ядаж байлаа. Хаалга зєєлнєєр нээгдэхэд “Ашгvй ирж байна уу?” гэж бодох гэрээсээ шагайв. Гэтэл биш, Жимээ хэмээх ядуу эмгэн ажээ. Yvнийг Балданцэрэн сайн танихаар барахгvй, чин сэтгэлээс хvндэтгэдэг байлаа. Эрт урьдын цагт энэ Жимээ, Балданцэрэнг барагч тєрєєгvй байхад биз ээ. Чуулган да хэмээх аймгийн хэргийг гартаа авсан нэгэн том тvшмэдийн эхнэр байжээ. Тэгээд манж хаанд жилийн жилд єргєдєг их мєнгєний албыг доод хошуудынхаа зарим тvшмэлvvдтэй санал нийлэн “Ард тvмэн vгvйрэн хоосров” гэдгээр шалтаг хийн гурван жил дараалан хагас бариад цєм баригдан ял шийтгvvлсэн бєгєєд Жимээгийн эр хэрэг толгойлсон учир цєлєгдсєн ажээ. Тэр цагт хvмvvс цєлєгдєлтийн тухай хэлэхдээ урдын урд зvгт учир дvрсээ алдсан халуун газар, голдоо тогоо шиг их хонхортой элсэн манхан далай байдаг гэнэ гээд цааш хэлэхдээ цєлєгдєгсдийг тэнд аваачин доош єнхрvvлэхэд ёроолд нь хvрэн тогтох бєгєєд тэндээс гарч чадвал ялгvй болдог гэнэ билээ гэж хэлэлцэнэ. “Yгvй тэгээд хvн яагаад гардаггvй юб бэ” гэвэл: Хvн хэчнээн зvтгэвч халуун нурман элс нь гар хєлийн аясаар доош нуран ёроолд нь буцаадаг юм гэж тайлбарладаг байлаа. Уг нь энэ яриаг бvр дээр цагт монгол орон даяараа хvчтэй эсэргvvцэж байхад, хэн нэг нь эсэргvvцлийг улам ширvvсгэхээр оролддог байсан боловч зvрх зоригийг мохоон шантруулах ямар ч утга учиргvй дэмий зvйл болон хувирдаг байжээ. Тэр дундаас эр юугаа цєлvvлсэн Жимээд хэчнээн аймшигтай болохыг энд дурдахад бэрх. Хайрт эрийн унах элсэн манхан тогоогэргэн нурах юмгvй болтол нь хур бороо оруулъя гэхдээ алдарт сvм хийдvvдийг єєрийн биеэр хэсэн мєргєхєєр шийджээ. Тэр цагт нас 25, гоо vзэсгэлэн тєгєлдєр, эрхэмсэг их хатан боловч хажуудаа дагуулгvй ганц бие гарлаа.


Хааш чиглэн юу болсныг нь нутгийн хvмvvс тэр цагт vл мэднэ. Эцэс хойтод нь ор сураггvй мартсан бєгєєд гагцхvv Балданцэрэнгийн євгєн багш эр нєхєртэй нь тэмцлийн хэрэгт оролцсоноороо vргэлжлэн сураглаж байгаад арван таван жил болсны хойно Богдын хvрээ орчим овоохойтой байгаа бололтой гэдэг сургийг анх сонсжээ. Дараа нь зургаан жилийн хойдтой Балданцэрэнг автономит тєрийн албанаа мордоход євгєн багш Жимээгийн бvх явдлыг тодорхойлон дурдаад, олж уулзан vvрд эргэж харж явахыг даалгасан ажээ. Жимээ гэвэл: Анх гэрээс гараад Эрдэнэ зуу, Эрдэнэ зуугаасаа Єндєр гэгээний хийд, тэндээсээ Богдын хvрээ чиглэсэн боловч хэзээ хэрхэн орж ирснээ єєрєє ч vл мэдэх билээ. Юунд гэвэл: Явсан газар болгонд нь санаанд багташгvй хув хуурай, хурц нар дээрээс тєєнєх буюу эсвэл хvчин халуун салхи дэгдэн газрын хєрсийг хєдєлгєн улаан шороог манарган босгоно. Тvvний дунд явж байхдаа Жимээ: “Одоо л эр нєхєр минь элсэн манхан тогооны ёроолд хатаж vхэж байгаа” гэж бурхан тэнгэрт мєргєн хур бороо гуйна. Зарим єдєр нэвсэрсэн бор vvл, тэнгэрийн битvv бvрхэхэд “Одоо л хур бороо орон хайрт эрийг минь аврах нь” гэж баярлаж мєн л мєргєнє”. Гэтэл яалаа ч гэсэн бороо ордоггvй байна. Том ширхэгт дусал хэдхэн буухтай нь зэрэг хуй салхи дороос дэгдэн дээрх vvлийг тал тал тийш зад хийсгэдэг байлаа. Єдрийн турш яв явсаар шєнє хоёр хєлийнхєє солбихоо болиход хажуу тийш юм уу, эсхvл чиг тvрvvлгээ унана. Єглєє сэрэхийнхээ ємнє дандаа л эр нєхрийнхєє халуун элсэн тогооны ёроолд чавчилгаагvй болсон нvдээр тэнгэр ширтэн “Ус, ус!” гэж ам нь ангалзан байхыг vзэн зvvдэлнэ. Ингээд л Жимээ, Єндєр гэрээний хийдээс Богдын Хvрээ рvv явж байх зуураа галзуурсан байжээ. Эрvvл ухаантай байхдаа vс толгойнхоо засал чимэглэлийн зvйлийг сvм хийдэд єргєн барьж дууссан бєгєєд хуруундаа vлдсэн хоёр бєгжєєр унь тооно, шар эсгий, навтас мэтийг авч урц босгож байснаа там тум мэднэ. Гэлээ ч гэсэн єєрийн ухаан хэчнээн элий балай байлаа ч гэсэн эргэл мєргєл хийхээ орхисон удаагvй. Бас єлсєн цангахын аюул хэчнээн их тохиолдовч “Тvмэн юм хайрла!” гэж алга тосон гуйлга гуйсангvй. Айлын vvдэн дээр очоод улаан элгээрээ пид хийтэл газарунан хэд дахин мєргємєгц хvн амьтан аяндаа гэрээс гарч ирэн юм єгдєг байлаа. Аливаа юманд эрхгvй элэгдэл хуучрал байдаг ёсоор Жимээгийн галзуурал эмгэн буурай болж ирэхэд нь аяндаа эдгэрсэн билээ. Ингэхэд Жимээ єєрийн биеийг єєд татахыг даанч бодсонгvй. Дахин хувцас хунараа халан солих байтгуай гар нvvрнийхээ хир буртгийг ч угааж цэвэрлэсэнгvй “Єнєєх маан ч єдийд аль хэдий нь єнгєрсєн шvv дээ. Энэ яваа бие мань ч ингээд єнгєрдєг байжээ. Харин хойд насаа л бодох нь чухал” гэхдээ єдєр бvр хvрээ, гандан хоёрыг эргэн мєргєхийг чухалчилна. Тэр далимандаа ямар нэг айлын vvдэн дээр очин гурав мєргєнє. Хэрэв хvн эс гарч ирвэл долоо, тэгээд эс гарч ирвэл гурван долоо хорин нэг мєргєєд хэн ч vгvй байваас “Єнєєдрийн хувь мацаг байжээ” гэж залбиран овоохой руугаа гэлдэрнэ. Энэ нь яваагдаа бvх хvрээнийхэнд тодорхой болж хvмvvс ядуу гуйлгачин эмгэн гэж vзэхийн оронд ямар нэгэн дагинын бvрэлба гэж тvрхрэн шуугих болж тун их юм єгч баярлуулахыг бодно. Гэтэл Жимээ эд агуурс ба янчааны зvйлийг нvглийн юманд бодож авахыг цээрлэнэ. Авдаг нь гэвэл: Єєх тос, элгэн цагаан идээ, болсон тvvхий будаа, гурил бєгєєд тvvнээ гагцхvv євєр рvvгээ чихэн хийх тул євєр нь маш том болоод бєєн хар хир буртаг явна. Иймд хvмvvс Жимээ рvv хэдийгээр мухар сvсгийг барих бишрэн хандах боловч хир буртгаас сэжиглэн овоохойд ордоггvй байна. Yнэндээ ойртъя гэвч энхрийлэн тэжээсэн олон тvмэн ноход нь хаяанаас


босон харайж уран тасадчих гэж дайрна. Ер нь тэр овоохойн анх оройн утаа гарсан цагаас аваад эдvгээ хvрэх зуур орсон хvн гэвэл ганцхан Балданцэрэн билээ. Багшийн даалгавраар эрэл сурал болон явж анх удаа орсноосоо хойш жил бvрийн цагаан сарын шинийн нэгэнд єглєє очин золгоно. Шинийн хоёрт Жимээ очих боловч vvдэн дээр нь ирэн гурван долоо хорин нэг мєргєн тотгоноос нь адис аваад нэг таваг идээ, жаал зугаа бэлэгтэй єгєхийг хvлээн авч євєртлєєд vг дуугvй буцна. Эцсийн бvлэгт нэг нэг томоохон єєрчлєлт гарсан нь суварган дээр vхлvvт хэвтсэн эрийг овоохойдоо аваачин хэвтvvлсэн явдал юм. Яс арьс хоёроос єєр юу ч vгvй болсон туранхай бие, хохинги цайвар єнгєтэй нvvр царай, цавчилгаагаа алдсан хохимой нvд, хамхих тэнхлээ барсан нимгэн уруул эд бvгд нь Жимээд эрт урьдынзvvд, эр нєхрийгєє элсэн хонхрын ёроолд хатан vхэж байгаагаар vзсэнтэй нь яг адил байжээ. “Эр нєхєр маань аль хэдийн vхэж vрэгдэн тєрєл арилжсан боловч эргэл мєргєл хийсний минь ачаар эгэл хvн болж тєрєєд ийнхvv миний гар дээр тэнхрэх хувь ерєєл байснаас энэ биз ээ” гэж бодохдоо Жимээ орчлон хорвоод зvй ёсны амьдралд орохыг эрмэлзэхэд хvргэсэн байлаа. Одоо vзвэл Жимээ гар нvvр ариун тунгалаг, хувцас хир буртаггvй байхыг vзээд Балданцэрэн Жимээ гуайг харахтайгаа зэрэг “Y гvй энэ чинь хэн бэ? Єнєєх Жимээ эмгэн vv?” гэж дотроо гайхсанаа угтан очиж амар эрэв. Жимээ ч урьдынхаа байдлаар босгоны єлєн шороон дээр элгээрээ унан мєргєж буцсангvй гэрт нь оров. -За тэгээд эмээгийн бие эрvvл мэнд сайн биз дээ гэж цай идээгээр зочлох зуураа дахин лавлахад: -Аа сайн хvv минь. Бурхан Гончигсvмдээ залбирахын хvчээр хvv бид хоёр хоёулаа сайн гэж хариулав. -Ашгvй дээ. Би бодвол, та ирээдvйдээ бvр амар жаргалыг эдэлнэ байна. -Аа тийм, би ч бас итгэнэ. Гэтэл манай оронд гамин гэж нэг айхавтар нvгэлтэй амьтад бий болсон байх чинь юу вэ?эд нар л бид бvхэнд амарзаяа vзvvлэхгvй байж магад шиг байна шvv дээ. -За тийм. Гэвч тан шиг єндєр настай эмгэнийг яана аж даа! -Yгvй хvv минь тэгж болохгvй байна. Єчигдєр хvрээ, хороогоор тэнэж айл олны юмыг булаан дээрэмдэж сvйд хийлээ. Ашгvй танай vvгээр явсангvй юу? -Yгvй. Юм л явсангvй. -Миний хvv яг тэр vеэр нь захаас хэдэн хонь авч буцаж яваад тэр гайхлуудтай чинь дайралдаж бvгдийгээ авахуулчихсан байх юм. -Ээ харлаа. Яасан тоогvй хэрэг вэ? Энэ vг Балданцэрэнгийн чихэнд тун аягvй сонсогдов. Гэвч євгєн багш нь Жимээ эмгэнийг vvрд харан тэтгэж яв гэж захисан vг санаанд орох аж. -За, за дууллаа. Би тусалъя. Чухам хэдий хиртэй юм хэрэгтэй бол? -Харин дээ. Би ч энэ талын юм мэдэхгvй хvн шvv дээ, хvv минь зvгээр єєрєє л мэд.

УТАС ХАТГАЛТ Євлийн сvvл сар дундаа ормогц айл єрх бvрээрээ цагаан сар болох гэж бєєн бужигнаан болж хаа л бол хаана боов, боорцог хийж байгаа хиншvv ханхална. Гэтэл хvн цагаан сарыг зєвхєн боов боорцог хоёроор яахан єнгєрvvлж болох билээ. Орж ирэх болгонд єгєх бэлэг сэлтийн юм гэж хнэрvvд эрдээ єдий тєдийг тоочин яншина. Тэр бvрийг авах чадал чинээгvй хvмvvс хэрхэх билээ? Гэхдээ санаа сэтгэлийн зовлон эдлэн, зах зээлээр дэмий холхин ядаж байхад авах мєнгєтэй


баячууд авах, авчрах гэж зав чєлєєгvй харайлгана. Гэтэл энэ бас юу ч биш. Авгайд, хvvд, хvvхэнд, хvргэн буюу бэртэй бол бас тvvнд, тэгээд гэрийн эзэнд ч єєрцгvй дээл, гутал, бvс, малгай цєм шинийг бэлтгэх хэрэгтэй болсон бєгєєд залуу охидын зарим нь ээмэг, бєгжєє хvртэл шинэтгэх гэж сэтгэл санааны зовлон эдэлнэ. “Энэ чинь чухал юуны тєлєє вэ?” гэж асуувал хэд “хvн намайг шоолно” гэж хариулна. Уг хэргийн vнэн чанар тvvнд биш, бусдын мэдлээр ямар нэгэн хvнтэй єєрийн эрхгvй суухаа ор тас мартан, єєрєє хvсэн мєрєєддєгийг єєр рvvгээ татах гэсэн онгон сэтгэл нь тэр ажээ. Ноёдын хатад боловч хэтэрхий ихийг хvсэн сандарч мэтгээд баршгvй ихийг vйлчин сvнчингvvдээр сэтгvvлэн тэвдvvлнэ. Ер хэдийд боловч юм яагаа ч vгvй, бурханд тавих ууц л гэнэ, битvvлгийнх гэж єєр нэг хэрэгтэй. Бэлэг дэмбэрэл гэж бодохоос гадна бие биедээ гайхуулгах гэсэн хvмvvст хонин тогоо гэж нэрлэгддэг хамгийн том тогоонд багтахгvй том ууц боловч сэтгэлд чамлагдана. Гамингийн бариа явснаас хойш “хvрээнд гамин хvн амьтныг тонон дээрэмдэх нь жигтэйхэн” гэсэн их шуугиан зvг болгон тархан, хєдєєгийн хvмvvс хvрээ орж ирэх нь цєєрсєн учир мал мах ховордсоныг хэлэх vv? Хаана л бол хаана ууцны эрэл, vvнээс цааш таваг хийх нарийн боов, чихэр, жимс, ах зах хvмvvсийг зочлох архи дарс. Ер хэрэг болгоныг хуруу даран тоолох тутам доороос нэмэгдэн гарч ирэхийг яана. Хєдєєгийн малчид “Хvрээ хvмvvс онгиргон, цагаан сар болоход єдий тєдий єр шир хийж орхиод єнгєрмєгц нь гэрээ худалдан тєлдєг юм билээ” ч гэх шиг. “Нэг айл бурхандаа тавьсан идээнийхээ дор хунзтай цай тавьсныг нь аль ирсэн зочид архинд согтон агсан тавьж хунзыг єшиглєхєд дороос нь туйпуунууд vсрэн гарсан гэнэ билээ” гэхчлэнгээр шоолон хэлэлцэх нь vнэнтэй ч байж мэднэ. Юу ч атугай цагаан сарын мєр дээрээс цєєнгvй гэр бvлд уур бухимдал, хэрvvл хямралдаан, уйлаан унжаан гарна. Харин хvvхэд багачууд амтат сайныг ханатлаа идэх, айл гэрvvдээр хэсэж бэлэг сэлтийг авна гэж баярлахдаа єглєє бvр хоног тоолон хvлээнэ. Балданцэрэн шавьтайгаа сэтгэл амар байв. Архи дарсны зvйлийг зvй ёсондоо хорт идээ гэж vздэг тул тvvний тухай бодох юм алга. Бурхандаа нэг таваг идээ, битvvлгийн мах, хэдэн удаа чанах банш эдгээрийг бэлдсэнээр сэтгэл амар сууна. Харин єнєєх эмэгтэйн тухайд гэвэл, Балданцэрэн энэ завсар тvvнийхээ нэрийг Оюундарь гэдгийг мэджээ. Оюундарь гэдэг нэрийг Балданцэрэн єєрєєс нь асууж мэдсэн биш, нэг удаа жолооч Тvвшингийн тийнхvv дуудахад нь мэдэж авчээ. Эцэг нь Балсанжав хэмээх жирийн нэгэн баян хvн болохыг сэм сурвалжлан мэдсэн байлаа. Энэчлэн Оюундарь Балданцэрэнгээс нэрий нь асуусан удаагvй боловч бас л аль хэдий нь ойлгоод мэдчихсэн байлаа. Одоо Оюундарь цагаан сар болох гэж байгаад сэтгэл нь ёстой гvн хєдєлж бий ажээ. Эцгээсээ vйтэн хуаран дээл, утас хатгамал гутал, сувдан даруулга, шанааны санжуурга, алтан ээмэг, соотон чихтэй минжин малгай гэхчлэнг аймшиггvй дурдан шаардана. Урьд ємнє Оюундарь ингэдэггvй байсны нь хувьд эцэг нь гайхан эхнэртэйгээ сэм ярилцана. -Аа хєє эхнэрээ охин юу болох нь энэ вэ? Гоёж гоодохын мєрєєдєс болон єндєр vнэтэй бvхнийг нэхэн шаардаад болохоо болив. -Євгєн минь одоо яая гэх вэ? Ємсєх эдлэх хоёрыг хvсдэг цаг нь болоод л тэр шvv дээ. -За гэж нєхєр нь амаа ангайлган эхнэрээ ширтээд: - Энэ чинь чухам юу гэсэн vг байна даа.


-Ээ чи бод. Одоо цаадах чинь арван ес хvрч байгаа биш vv? -Арван ес хvрэн юуны хамаа. Ямар бусдын охидтой адил гадуур дотуур яван энэ тэр хvн рvv татагддаг биш шvv дээ. -Харин тэр юуны хамаа. Нас бие хоёр гvйцэхээр єєрийн эрхгvй нэгийг хvсэн хоёрыг мєрєєдvvлэх шvv дээ. -За тэгвэл хэрэг явдал бvр бишдэх нь байна даа. -Yгvй чи бишдэх нь гэж чухам дv хэлээд байна вэ? -Яах вэ? Энэ энэхэн шаардаж байгаатай нь байхгvй юу. Юу ч атугай энэ жилдээ авч єгєхийн хэрэггvй биш vv? Эхнэр нь бол дєч гаруй настай, бие бялдраар бvдvvвтэр, зvс царай тунгалаг, санан сэтгэхээр ариун болоод амгалан авгай, эрийнхээ vгийг зєв ч юм уу гэж бодовч єєрєє арван естэй байхдаа чухам юу юуны хvсэл мєрєєдєл болж байсныг нэгд нэггvй эргvvлэн бодох ажээ. -Yгvй авч єгье. Нэгд, цаадах чинь гунин гутрахад хvрнэ. Хоёрт, бэлэн байгаа буяныг бид хэндээ гэж хав даран суух вэ? Одоогоос эхлэн эдлэг, эдлvvлж ч байлгvй горьгvй гэж зvтгэнэ. Уг нь яг арван есєн насан дээрээ ч биш, хэзээ нэг ингэж гоёж гангалахыг хvсэх болох, чухам тэр цагтаа єєрийн санасан бодлыг ний нуугvй яриад бас тэр бодол хvсэл нь єєрсдийн бодолж санадагтай уялдвал сая охиныхоо шахаж шаардаж байгааг ёсоор болгоё гэж эцэг эх хоёр нь бодож байсан биз ээ. Гэтэл эхэд нь охины ийнхvv аашлах болсон нь мэдэж болшгvй нууц, мэдлээ ч тvvнийг нь суусан эрдээ хэлнэ гэдэг нь мянган лан амлавч амнаас нь гарч болшгvй мэт санагддаг байжээ. Эр нь бол мєн л сайхан санаат амгалан тайван хvн, бага насандаа эцгийн шаардлагаар ном сурах гэж нэлээд оролдсон боловч идэвх оролдлого муутай болоод гавьсангvй. Одоо ч гэсэн ном vзэхээр нvд нь эрээлжлэн, нойр хvрнэ. Иймээрээ Балсанжав ганц охиноо ном бичиг сурахын тєлєє бодомгvй байвч урьдтай нь хоёр хvvхэд тєрєн эндэгдсэн учир Оюундарь дээр хєл хорин энхрийлсэн бєгєєд нэлээд томроод гадагш гарах,бусад хvvхэд багачуудтай эрхлэн тоглох гэж тэмvvлээд болохгvй болоход нь ном бариулан хориглож эхэлсэн ажээ. Ийнхvv бvр дээр цагаас хєл хорьсон нь одоо ч бараг хэвээр. Тусгайлан барьж суулгасан гэрт нь эцэг, эх, арын байшинд суудаг хятад тогооч, морь тэрэгний жолооч Тvвшин энэ дєрвєєс єєр хvн ордоггvй байлаа. Балсанжавын бодлоор бол охин тун нялх, балчир хэвээр, том болох нь зайлшгvй ч гэсэн vvрд дэргэдээ харж суухыг хvснэ. Гэтэл эх нь одоо охиноо гоёж гоодно. Эдлэх ба эдлvvлэх цаг болсон гэж дахин давтан улиглахыг нь сонсоход vнэхээр хvнд ажээ. Дараад нь эх нь эр нєхєр юугаа ганцаараа ятган барахаа болихоор охинтой санал нэгдэн хоёр зэрэг шахан шаардсаныг хэлэх vv. Балсанжав ёстой хоёр хадны хооронд хавчигдан сандраад, єнєєх хvссэн бvгдий нь ёсоор болгон сая нэг сэтгэл амарчээ. Оюундарийн єєрийн биеийг гоён чимэх рvv ухаан жолоогvй зvтгэсэн нь зєвхєн Балданцэрэнд гоё сайхан vзэгдэж санаа сэтгэлий нь баясгахын тєлєє байжээ. Одоо ингээд эхнэр нь болон суусаар бvх юмаа єєрийн гараар оёж байх болно гэхэд аавын нь авч єгсєн vйтэн хуарыг эхтэйгээ булаалдан эсгэж эхлээд оёх ажилд идэвхийлэн орсон бєгєєд эцсийн товч хадалтыг боловч єєрийн гараар vйлдэн дуусгав. Уг цаад учир мэдэхгvй байгаа эцэг эх хоёр нь ихэд гайхан баярлав. Ер Оюундарийн бодолд урьдах юм нэг ч vгvй болжээ. Шинэ амьдрал, сайхан ирээдvй,бvх мэдрэлий нь эзэлнэ. “Хойтон жилийн цагаан сараар би энд биш, хр


нєхрийндєє байна” гэхээс хоол ундыг хэрхэн хийх, юу юугаар амтлахыг мэдэх нь чухал ажээ. Тэгээд тогоочийн хоол хийхийн хажуугаар байн байн гvйн орж элбэлцэнэ. Yvнд тогооч баярлана. Yvнээс хойш Оюундарьд санаа тєлєвлєх зvйл маш их, эр нєхрєє хэрхэн хvндэтгэх, vр хvvхдийг тєрvvлнэ гэж батад итгэх, тvvнээ хэрхэн єсгєн бойжуулах, цагаан сарыг хэрхэн сайхнаар єнгєрvvлж байх, ёстой тvмэн зvйлийг тасралтгvй сэтгэл дотроо зохион байгуулж бясалгана. Харин ном эрдмийн тухай “Нэгэнт бусдын эхнэр болсон хvн ном бичиг барин суухын хэрэг байх уу? Тvvнд орвол гэрийнхээ ажлыг хийх нь чухал шvv дээ” гэж бодогдох болсон учир сонирхолгvй болжээ. Сар шинэ дєхєх тутам Оюундарь маш олныг хийж сурахад тэвдэж байгаагаас гадна, Балданцэрэнд нэг хосгvй сайн хєєргийн дайлан бэлтгэхээр хийж эхэлсэн билээ. Тvvнээ аав ээж хоёртоо хэрхэвч мэдэгдэхгvйг хичээхдээ зєвхєн шєнє, бvх амьтан унтсан хойно урт гэгчийн лаа асаан оёж эхлээд, єглєє vvр цайн юу юугvй хvн амьтан босох болоход зогсоно. Гэтэл утас ороон зvv хатган уран дvрсийг гаргах тийм амар биш, шєнє турш хийснээ ханзлан дахин хатгах нь олонтаа тохиолдоно. Унтах нойр нь удаа дараалан vгvйсэж, зvс царай нь цонхийж байлаа. Хvvхэд багачууд хуруу даран “тав”, “дєрєв”, “ гурав” гэж хоног тоолон баярлаж байхад Оюундарь єглєє бvр “Єдєр хоног юутай нисэх мэт єнгєрнє вэ”, “Дайлан минь яагаа ч vгvй байна” гэж л сэтгэл тvгшинэ. Битvvний єдєр боллоо. Энэ бол Оюундарийн чухалчилж байгаа ажилд ганцхан шєнє vлдэж байгаа нь тэр байлаа. Yдэш болмогц битvvлэг эхлэн аав ээж нарын дэргэд байх ёстой боллоо. Ураг тєрлийнхєн ба танил талын хvмvvс vргэлжлэн ирсэн бєгєєд цаг хурам єнгєрєх тутам Оюундарь оёх юмандаа сэтгэл тавин ирсэн бvхнийг дотроо ад vзэн байж ядаж байлаа. Шєнє дундын цаг шахаж гаднын хєл аяндаа тасрахад Оюундарь гэртээ орон ажилдаа орлоо. Сvvлчийн хоногуудад дан нойргvй ажилласаар ирсэн боловч єнєє шєнийн хувьд унтах хvсэл єчvvхэн ч vгvй, урдаа гурван лаа нэгэн зэрэг шоволзон асаж байгаагийн гэрэлд нарийн зvv оч шиг гялалзан задгай мяндсан утас ухаа ягаан пvvсvvн дайлангийн булан дээр уран хатгамал болон vлдэнэ. Ер юм бvхэн гагцхvv Балданцэрэнгийн тєлєє болж оюун ухааны гvн нь ч,уран гарын хєдлєх нь ч, ирэх мєч,авах амьсгал цєм Балданцэрэнгийн тєлєє байсан учир ажил хэрэг нь бvтэмжтэй байлаа. Гэвч vvрийн vнэгэн харанхуйгаар єрх хойш татахад сvvлчийн хэдэн хатгалт харамсалтай нь аргагvй дутуу байлаа. Єглєє бvр тогооч авгай орж ирэн гал тvлж гэр дулаацуулдаг тул Оюундарь хєнжлєє яаран нємєрч хажуу тийш унан, унтаж байгаа хvн болов. Элгэндээ дайлангаа тэврээд vлдсэн хэдэн хатгалтыг хэрхэн гvйцээхээ л бодно. Тогооч авгай гал тvлээд гармагц босон харайн сууж, нэг хатгалтаа, хоёр дахиа хатгалаа. Гурав, дєрєв дээр нь хєлийн чимээ сонсогдов. Одоо Оюундарь ээжийнхээ ирж явааг тодорхой мэдэн дахин хэвтэв. Хаалга нээгдээд: -Охин минь бос! Нар гарахын ємнє хувцаслахаа бод! Гэхэд нь -За за одоохон бослоо. -Yгvй энэ чинь юу вэ? Чи бvхлээрээ унтсан шиг байх нь юу вэ? гэж эхийнхээ цочин хэлэхэд: - Хєнжлий минь татан дайланг минь vзэх вий гэхэд сvнсээ гартал айлаа. -Тийм ээ, ээжээ! Єглєє босоход амрыг бодон бvхлээрээ унтсан юм. -Эвий минь. Бие нь амраагvй байгаа даа. За бос! Шинэ сайхан хувцсуудаа ємсєн аав ээж хоёртойгоо золгохыг бод! гээд гарахад нь яаран босов. Гэвч одоо дайлангийн дутуу хатгаасуудыг гvйцээх нєхцєлгvй болсон нь илэрхий байх бєгєєд ер нь тэр


дутуу чигээрээ бэлэглэвээс ханилан суусан хойноо гvйцээж єгєхийн бэлэг дэмбэрэл болон зохицох шиг санагдах аж. Уг дайлан нь ухаа ягаан пvvсvv бєгєєд хоёр талын захыг хуруу єргєн ногоон хоргойгоор эмжсэнийхээ дээгvvр алтан саа бvсэнд хавчуулмагц доош унжих нэгдvгээр нугараанд нь хятадын vлгэр туужинд гардаг эртний домог “Мєнхийн євс” хэмээгдэх ногоон навч зуусан буга согоо хоёрыг урлан хатгажээ. Нєгєєгийн нэгдvгээр нvvрнээсээ гурван хуруу илvvтэй доош унжим нугараан дээр чухал юм болох нь vл мэдэгдэх хээ угалзархуу юмыг дан улаан утсаар хатгажээ. Энэ нь юу вэ?гэвэл эртний мєнгєний дєрвєлжин vсгээр “Хvсэл бvхэн биелэхийн цагт гал голомт бадарна” гэсэн vг байжээ. Ингэхэд зєвхєн эцэс чигт нь хэдхэн хатгаас дутуу байгаа ажээ. Оюундарь гар нvvрээ угаан, хувцас хунараа ємсєєд баруун гэрт ороход аав ээж хоёр угтан авч золгон vнсэж тав таван янчаан бэлэглэв. Тvvнийг нь хvлээн авахад Балданцэрэнгийн: “Энэ манайх” гэж буудаг хашаа гаднаасаа vнэхээр ядуувтар vзэгддэг нь санаанд орон, мєнгє янчаанд шунахайрах шинэ бодол тєрєв. Тэндээсээ гараад тогооч авгай дээрээ орон золгоход нэг янчаан бэлэглэсэн бєгєєд бvгд арван нэгэн янчаантай болсондоо сэтгэл хєдлєн баярлалаа. Гэрийн нь гадаа, багшид нь бараалхуулах морь тэрэг бэлэн болж хvлээж байлаа. Тvvн дээр очин жолооч Тvвшинтэй золгоход тэр нь юу ч єгсєнгvй тул сэтгэл нь гонсойн гомдох сэтгэл тєрєв. Гэвч тэр дорхноо хадаггvй золгосноос ийм болов бололтой гэж дотроо бодон гэмшив. Гэртээ орон багшдаа барьж золгох хадаг авах далимдаа єдрийн турш айл хэсэхээр шийдэн бvх буй хадгаа хураан авч євєрлєв. Тэргэндээ суун хашаанаас гараад Балданцэрэнг ойр зуур байж магадгvй гэж баруун зvvнийг ажиглана. Хэрэв байваас даруй эргэн аав, ээж дээрээ оруулан бvх нууцыг бvрмєсєн мэдэгдэж сэтгэл амрахыг чин сэтгэлээсээ зориглосон билээ. Гэтэл Балданцэрэн энд биш, урьдынхаа заншлаар хvрээ чиглэсэн гудамжны аманд хvлээж байгаа бєгєєд Оюундарийн гарч ирэхийг харахтайгаа зэрэг хvvхэд шиг гvйн угтан авав. Энэ нь бол харин хамгийн их зориг гаргаж байгаа нь байлаа. Тэр хоёр уулзангуут гар гараасаа шvvрэн авалцсан бєгєєд энэ нь бол хамгаас халуун хайр дурлалаа эрээ цээргvй солилцож байгаа нь тэр байлаа. Оюундарийн гоц сайхныг ємсєн, элдэв эрдэнийн vнэт зvйлсээр гар хуруу, толгой тvрvvгээ чимэглэснийг Балданцэрэн vзэнгvvтээ баясан бахархсан боловч тэр дорхиноо: “Би гоё сайныг эдэлдэг эмэгтэйг эхнэр болгон аваад эцэст нь юугаараа гялайлган гийгvvлэх юм бэ?” гэж бодмогц сэтгэл гонсойв. Тvvний дээр Оюундарь ємсєж зvvснээ Балданцэрэнгийн нvдний ємнє зориут тусган гялалзуулсныг хэлэх vv! Єєрийн эрхгvй санаа алдах гэснийг урьдчилан сэргийлэхийн хvчээр арайхийн барилаа. Балданцэрэнгийн бахь байдаг ганц гоёлынхоо хувцсыг ємссєн тухайд Оюундарь “Эвий энэ минь сар шинэ болж байвч солих гоёл, шинэчлэх чинээ аль аль нь vгvй юм байна даа” гэж єрєвдлєє. Гараа євєртєє хийн бэлэглэх дайландаа бvх янчаанаа сэм хийн ханцуй руугаа шургуулав. Тэгээд тэр гараа буцаан гаргаж Балданцэрэнгийн євєрт хийн цээжий нь тvшив. Олон хоног хулжсан нойр нэгмєсєн ирэх шиг нvд нь анилдана. Урдуур нь татсан эрээн бvтээлэг єдрийн цагаан гэрлийг халхлан, тэрэгний зєєлєн донсолгоо биеий нь бvvвэйлэх шиг займруулан тун аятайхан унтуулжээ. Жолооч Тvвшин тэр хоёрын хамт явах бvрд сэтгэл тэнийн баярладаг бєгєєд єнєєдрийн хувьд бvр онц баяр бахдал болон явлаа. Гагцхvv харамсалтай нь сарын


єдєр анх зорин гарснаа зам хазайлгvй хvрэх ёстойг дотроо санана. Оюундарь Балданцэрэнгийн євєр дээр эгээ л эцгийнхээ гар дээр хэвтсэн нялх хvvхэд адил унтсаар байлаа. Тэрэг хvрэх газраа ирэн зогсоход Балданцэрэн цочоохгvйг хичээн аяархан єндийлгєв. Оюундарь сэрэнгvvтээ нойрмог нvдээ том болгон: -Yгvй бид хаана ирээ вэ? -Багшийн чинь vvдэн дээр: Оюундарь эс vнэмших мэт халхавчийн завсраар шагайн харснаа: -Хоёулаа бараалхъя гэж эргэн Балданцэрэнгийн гарыг шvvрэн авав. Энэ нь Балданцэрэнтэй сэтгэлийн гvн холбоотойгоо багшдаа мэдэгдэх гэсэн хэрэг бєгєєд ер Оюундарьд эцэг, эх, багш, ураг тєрлийн хvмvvс бvгдэд мэдэгдэх гэсэн хvсэл оргил нь бадарч байгаа ажээ. Харин Балданцэрэн бол ер ийм биш, ханилан суухыг хvсэгчид нэгэн гэрт орон суухаа хvртэл хэн бvхний ємнє маш нууц байх ёстойг баримтлахын дээр ичин зовох нь хэт байжээ. -Yгvй чи ганцаараа бараалх. Би ямар шавь нь биш. -Та тэгээд эндээсээ хаачих гэж байна вэ? -Би нэг эмгэнд очиж золгоно. -Тэгвэл хvлээе. Би хамт очъё. -Хонгор минь дэмий. Нэг муу овоохойд суудаг ядуу эмгэн байгаа юм. -Тэр ямар хамаа байна. Та л очиж золгодгоос хойш би мєн золгодог байх ёстой биш vv? -Тэр ч тийм. Гэвч энэ жилдээ байг. Харин хойтон жил! За мэдэв vv? -За гэдэг vгийг Оюундарь тун урамгvй хэлэн тэрэгнээс буун багшийнхаа хашаанд орлоо. Балданцэрэн тэрэгний нєгєє тал руу буун Жимээ эмгэний байдаг газрыг чиглэн явлаа.

ТЭР ЄДРИЙН БАЯР Балданцэрэн баруун Сэлбийн адаг хvрлээ. Тэнд ойр хавьдаа хашаа хороогvй. Айлуудын хог хайлгын газар болсон нэгэн чєлєєнд Жимээ эмгэний урцан овоохой ганцаараа товойн байдаг байжээ. Гэтэл тэр овоохой алга. Хаяанд нь хэвтдэг олон ноход ч vгvй, vлдсэнээс тулганы оронд хэрэглэгдэж байсан гурван том чулуу, аргалын саарал vнстэй vлджээ. Хавь ойрын газар сайтар цэвэрлэснийг vзэхэд Жимээ эмгэнд ямар нэгэн гай гамшиг тохиолдсон биш харин єєдлєн, єєр тийш нутаг сэлэхээр нvvсэн нь илэрхий. Иймд Балданцэрэн Жимээг гэртээ энэ шинийн нэгэндээ ирэх байж магадгvй гэж бодон хойш буцлаа. Гэртээ ирэхэд шавь нь мєн л vгvй байлаа. Гэвч гэр дулаан, зуух дотроо цогтой, дээр нь данхтай цай тавиастай байх тул Балданцэрэн шавийнхаа тун саяхан явсныг мэдэв. Гэвч єєрийн биеийг гэрээс гармагц гэр орноо эзгvй хаян алга болдог заншилтай болсныг нь санан уур хvрснээ орон нутаг руу нь явуулах гэж байгаагаа санан сэтгэлээ засав. Єдий болтол Балданцэрэн, Оюундарийн vнэт сайхан юм бэлэглэснийг мэдээгvй байжээ. Тэргэнд явж байхдаа євєрт ханцуйтай гараа зvтгvvлэн хийгээд даруй нvд анин унтахад нь чин сэтгэлээсээ энхрийлэн хайрлахаас єєр юv ч vгvй явсан байжээ. Одоо євєрт нь нэг юм товойн доош даран байгааг гар оруулан барьж vзээд ихэд гайхан гаргаж vзлээ. Хамгийн тэргvvн дайлангийн нэгдvгээр нvvрийн vvл, vvлэн дээрх буга согоо хоёр нvдэнд туссаныг хэлэх vv урлан хатгасанд нь нvд сэтгэл хоёр


нь утга агуулгы нь гvнд зэрэг булаагдав. “Yхэвч сэхэвч чиний тєлєє” гэдэг ариун бодлого бодогдуулна. Тэгээд єєрєє бэлэг дурсгалын юм бэлтгэхийг огтхон ч бодоогvйгээ санахад vнэхээр харамсалтай болоод итчгvvртэй аж. Дараа нь хоёрдугаар нvvрийн “Хvсэл мєрєєдєл биелэхийн цагт гал голомт бадарна” гэж дєрвєлжин vсгээр хатгасныг vзэж арайхан гаргаж уншаад “юутай сайхан vг вэ” гэж байхдан баярлахынхаа зэрэгцээгээр арайхийн гаргаж уншсаныхаа хувьд аягvй бол би тvvнээсээ дутуу мэдлэгтэй байхнээ гэж сэтгэл зовлоо. Гурав дахь дайлан дахь арван нэгэн янчааныг авч vзлээ. Энэ бол Балданцэрэнг ядуу хvн гэж vзэн тусламж vзvvлсэн хэрэг мєн болох тул гунин гутрахад хvргэв. Ийнхvv Балданцэрэн эгшин зуурын дотор хэд дахин сэтгэл донслох болов. Оюундарийг хvсэн мєрєєдєх, энхрийлэн хайрлах нь улам єссєн бєгєєд “За одоо яая гэх вэ? Нэгэнт ёслон тєрєлж авах бинчингvйгээр хойш гэрт нь хvргэн орж сууя” гэдэг нэг бодол тєрлєє. Гэтэл хєндлєнгєєс нь “Чи юугаа бодоо вэ?” Баячууд хатуу ширvvн ажил дээрээ хvний хvч хvрэхгvй болохоороо хvvхэн дээрээ хvргэн оруулж авдаг биш vv? Энэ чинь дэмий. Нэр нvvрээ зэрэг жинс шагнагдаж явсантайгаа хамтруулан бодож айлын зарц болох гэж байгаагаа боль! гэж шивнэх шиг болов. Ингээд чухам яах ухаанаа олохгvй мансууран сууж байтал гэнэт нэг сайхан ухаан орсон нь “Богдод бараалхан айлтгаж зарлиг буулгуулбал чи сvй бэлгийн зардлаас гэтлэхээр vл барам хурим найрыг боловч хєнгєнєєр єнгєрvvлэх завшааныг олох биш vv” гэсэн бодол орж ирлээ.

БYТЭХ ЭСЭХИЙН ШИНЖ ТЭМДЭГ Шинийн нэгний єдєр Жимээ эмгэн ирсэнгvй билээ. Тэр эмгэн шинийн хоёрынхоо єдєр ирэх нь магадгvй байсан боловч Балданцэрэн Богдод бараалхахаа чухалчлав. Єглєє эрт босон ганцхан гоёлынхоо хувцсыг ємссєний дээр отго жинст малгай, богиновтор хар хvрэм хоёрыг бараа сvр болгон ємссєн бєгєєд мандал єргєх зуун тавин янчааныг гэр хадагт боон євєртлєєд гэрээс гарлаа. Сэтгэлд нь хvссэн хэрэг сэтгэлчлэн бvтэх нь лавтай санагдан гишгэх тутам хєл нь хєнгєрєх ажээ. Богдын євлийн байр, дунд ордноо хvрээд зvvн талын нь орос маягаар баригдсан хоёр давхар хєндлєн цагаанбайшингийн зvvн тийш харсан хаалганы ємнє ирэхэд єєрєєс нь урд Богдод бараалхсан ихсvvдийн жууз тэрэг, сvйх тэрэг, шар ба хєх торгон жолоотой тарган морьд дvvрэн багсраатай байлаа. Эдгээр хєлєг морьдын эздийн дунд Балданцэрэн шиг жирийн нэгэн сул гvнгийн тєдий хvнгvй, харин хаан ван хутагт, жонон тавнан, хамгийн доод зэргийнх нь бээл бээсийн хэргэмийг эцэг євгєдєєс залгамжилсан хошуу ноёд байлаа. Балданцэрэн тэдгээрийг даан их удахгvй болов уу гэхдээ хєлєг морьдыг сахисан хиа дагалтуудын дунд орон зогсов. Єдрийн байдал онцгой байгаа боловч удаандаа єєрийн эрхгvй дагжин даарлаа. Ялангуяа чих, отго жинстэй малгайн чихийг буулган чих даруулах гэвэл ёс журманд vл нийцэх учир хєлдєж магадгvй болжээ. Гэтэл бас олны ємнє чихээ барин нааш цааш холхиход ер зохимжгvй ажээ. Єдєр дунд єнгєрлєє. Ордноос гарсан нь хоёрхон, урьд ємнє зvс vзээгvй хоёр ноён ухаангvй согтуу гарч ирснийг хиа нар нь угтан авч моринд нь мордуулж тvшин одсон бєгєєд нэмэн ирсэн нь тав зургаа болжээ. Балданцэрэн єнєєдєртєє Богдод бараалхаж чадахгvйгээ мэдлээ. Дараа нь бас л энэ мэтээр дэмий явдал болох болов уу гэхдээ шадар хvмvvсийн нь нэгтэй уулзан єдєр тогтоож авъя гэж бодов. Энэ явдал арга буюу амин голын чухал хэрэг болох тул


ордны хаалгыг аймшиггvй татжээ. Єєдєєс нь тєвд орноос ирдэгсайхан хvж, гvглийн vнэр ханхалсан халуун агаар угтан санан сэтгэхvйг шvтэн бишрэх тийш татна. Дугуй булган малгайг магнай даран ємссєн залуухан лам хаалгач давхар хаалганы цаанаас гэнэт гарч ирэн амар эрэн гvнээ мэхийв. Энэ нь эелдэг сайндаа биш, Балданцэрэнгийн отго жинст малгай, хар хvрмийг хараад ноён хvн гэж vзсэнийнх байлаа. Тvvнийг Балданцэрэн мэдэн инээд хvрэх шиг болохын зэрэгцээгээр нэгэнт эндvvрсний нь далимдуулан ашиглах санаа тєрєв. Yл тоомсорлох байдал гарган хариу мэндлэх тєдийхєн бол: -Сойвон лам хаана байна? Надад уулзах яаралтай хэрэг байна гээд ихэмсгээр хоолой засан сахлаа баруун зvvн тийш сэлгvvлэн илэв. -Жа завтай байх. Тун саяхан дээрээс буун єрєєндєє заларна билээ. -Ухай. Ингэхэд чи сойвдын чухам хэний нь хэлээд байна? -Жа. Би Дашдоо сойвонтонг айлтгаж байна. -Тэгвэл бvр сайн. Єргєє нь хаана билээ? -Бид танд бараа болъё. -Тэгж vз! Залуу хаалгач алга зєрvvлэн урдаа барин євєр дээрээ ихэс дээдсийг хvндэтгэдгээрээ хvндэтгэн мэхэлзсэнээ тvрvvлэн явлаа. Битvv хивс дэвссэн уудам саруул их хонгилын дундуур явахад дээд давхраас шударга, ёочин, хуур гурваар шинэ цагийн хєнгєн аялгуут сонин дууг дарж байгаа нь чихэнд чимэгтэй нь аргагvй сонсогдоно. Гэтэл гэнэт хєлчvvрхсэн авгай нарийн орилсон, чарласан сєєнгєтсєн янз бvрийн болхи хоолойгоор дуулахад хєгжмийн сайхан авиа дорхноо дуулдахаа болин замхрав. Эдгээр авгай нар бол мэдээжийн хэрэг, ихэс дээдсvvдийн хатад, ахайтан нар, бодвол дээрхээс “дуулцгаа” гэж зарлиг буусанд, таалал болгох гэж бvх байдаг хоолойгоо шавхан тавьж байгаа нь л энэ биз. Жирийн хvмvvс бодохдоо: Богдын бурхан хаад ноёдыг дээд тэнгэрийн хєвгvvд, эмс хатды нь онцгой хувь заяатан гэж vздэгээрээ найрлан цэнгэхий нь ёстой ариун тунгалаг байх гэж бодно. Гэтэл одоогийн энэ дуулж байгаагаас бол ёстой эмх замбараагvй бужигнаан, дээр дороо орсон шуугиан ажээ. Хаалгач Балданцэрэнг урагш харсан хаалгатай єрєєний ємнє хvргэн хаалгыг єєрєє нээн: “Морилж хайрла!” гэж цээжээ даран бєхийв. Дотогш ороход тэр тасалгаа нэлээд том хана туургуудын ихэнхийг том том хєлєг судруудаар дvvргэсэн шvvгээнvvд vе дараалан эзэлсний нь vзэхэд ер бусын ордонд орсныг тод санагдуулна. Гэтэл зvvнтэй нь нэг хэсэг газрыг дан бурхан тахил эзэлсний ємнє биеэр бvдvvн, гэдэс ихтэй, халзан толгойтой євгєжєєр лам хэдэн давхар олбог дээр хэт идсэн хоолоо шингээж ядах мэт тумбайн сууна. Балданцэрэн тvvнийг харахтайгаа зэрэг Дашдоо сойвон болохыг дотроо санан, цагаан сарын олон дээд мандлыг хичээнгvйлэн айлтгаж золголоо. Сойвон лам ч хvндэтгэн сайн сайхнаар угтан авахыг хичээх ажээ. -Та дээшээ морил! гэж намуухан дуугаар єгvvлэн, лам хоёр хvн дамнан авчирсан байх гэмээр том мєнгєн цартай их идээний ардахь алтан саа утас даруулан луун хээ гаргасан хєх торгон тvшлэгт олбог руу гар сунган заав. Балданцэрэн тvvн дээр суув. Урьд ємнє ийм юман дээр сууж vзээгvй тул сэтгэл тавгvй болон нvvр улайв. Гэтэл сойвон лам: Та идээ зоогло! гэж найр тавин толгой мэхийлгэсэн тєдийгvй, алтан дотортой мєнгєн хундаганд архи дvvргэн: - Нанчид болгоо! гэж барилаа. Ийнхvv удаа дараалан хэт хvндэлснээс Балданцэрэнгийн гар хуруу ямар нэгэн vл vзэгдэх


юманд баригдан хvлэгдсэн шиг болон чєлєєтэй хєдєлж чадахаа больж ирлээ. Yнэндээ тэр сойвон урьд ємнє Балданцэрэнтэй уулзах байтугай бараагий нь ч харсан удаагvй. Гэвч єєртэй нь уулзахаар их ордноо аймшиггvй зvтгэн орж ирсний нь хувьд ямар нэгэн танил талын ноёны хvv болов уу гэж тааварлахын дээр ор тас танихгvй байгаадаа сэтгэл зовох ажээ. -Ингэнгvvт танай алдар хэн билээ дээ? Цээжинд минь тун ойрхон байгаа хэр нь нэг л шууд хэлж болохгvй байна гэж халамцуухан байгаа тостой цагаан царайгаа арчин хэлэв. Тэгээд Балданцэрэнг нэр алдраа тодорхой хэлж єгєхєд: -Нээрэн тийм л дээ. Нас єтлєхєд чинь мартах, мунгинах хоёроос єєр юмгvй болох бас муухай юм даа гэж сойвон амарлингуйн сайхан дvрээр инээмсэглэн дахин хєлсєє арчив. -Надад дээрхэд мандал єргєн, бараалхаж айлтгах чухал хэрэг байх юм. Энэ тухай танд сонсгон чухам хэдийд бололцоо байгааг мэдэхийг хvссэн билээ гэхэд, -Ээ тийм vv? гэж нvvр єєд ширтэн: - За хєє энэ ч амаргvй дээ. Єнєєдрийн хувьд гэвэл бvр ч нєхцєлгvй, -Жа тийм бололтой. Маргааш бараалхаж болох болов уу? -Yгvй. Маргааш чинь шинийн гурван, гандан хvрээний бvх хамба цорж нарын бараалхах єдєр. -Тэгвэл шинийн дєрвєнд яах бол? -За байз. Шинийн дєрвєнд чинь юу байдаг сан билээ? гэж сойвон нvд цавчлан дээш харан бодсоноо: -Аа тийм. Гамингийн ноён дарга нар бараалхах гэсэн гээд шинийн таванд онцын юм vгvй гэснээ ард олонд мєргєл хайрлах гэж байгааг дурдлаа. -Тэгвэл шинийн таванд бараалхуулан их ач тус болж хайрла гэхэд, -Yгvй ер яах юм билээ дээ. Уг нь зєвхєн мєргєлийн єдєр л байвал зvгээр юмсан. Аягvй бол дээрхийн бие таагvй ч байж мэднэ. Гэвч танай хэрэг чухам юу вэ? Улс тєрийн тухай юv? Аль амин хувийн явдал уу? Юу ч атугай би дvн тоймы нь дуулъя. Балданцэрэн сойвон ламын удаа дараагийн шийдвэргvй яриан дээр горьдох, горьдлого алдах хоёрыг ээлжлvvлсээр байсан бєгєєд эцсийн нь vгэн дээр “Энэ хvн эхнэр авахыг хvссэн амин хувийн хэргийг яахан чухалд бодох билээ” гэж урам зориг нэгмєсєн мохов. Тэгээд арга буюу уг хэргийг сонсъё гэсэн болохоор: -Ламтан минь амин хувийн хэрэг гэж цааш залган хэлэх vг олдохгvй тvгдэрснээ: - Аймшиггvй айлтгахад “Орон нутаг минь хол, арван хэдэн жилийн ємнє ачит Богдынхоо гэгээн тєрд зvтгэх гэж энэ хvрээнээ ирсэн юм. Их бага албан тушаалыг удаа дараалан хvлээж, эндэгдэлгvй бараа болсноороо хэдийгээр харц хєвгvvн боловч гvн зэрэг шагналыг хvртэж явлаа. За энэ яахав. Одоо нэгэнт цаг тєр єєрчлєгдєн єєр байдалд шилжсэн болохоор дурдахын хэрэггvй шахам биз ээ. Гэвч энэ бие єргєн хєндийд ганцаар ургасан цорын ганц хайлаас шиг яваагийн хувьд ачит Богдоосоо хишиг хvртэхийг л хvсэх боллоо шvv дээ ламтан минь” гэхэд, Сойвон Балданцэрэнгийн vг бvр дээр: Ухай, мєн, аа гэж анхааралтай нь аргагvй хvлээн авч байснаа: -Yгvй чи чухам ямар хишиг хvртэхийг хэлээд байна вэ? гэж саваагvйхэн байдлаар инээмсэглэв. -Аа даа ламтан минь юу ч гэх вэ дээ? Ичин эмээхийг хойш тавин, болхи бvдvvлгээр хэлэхэд нэг биеий минь хоёр, нимгэн биеий минь зузаан болгож хайрлахыг л айлтган мєргєх гэсэн юм.


-За, за мэдлээ. Ханьтай болгож хайрлахыг л айлтгах гэсэн хэрэг. -Тийм ламтаан. Гэвч хэн нэгийг биш, хоёр сэтгэл харилцан тохирсон эмэгтэй байгаа юм. Тvvнтэй шууд суух гэхэд юу гэх юм бэ дээ гээд хєрєнгє зоорьгvйдээ хэлэхээс зовнин тvгдрэв. Гэтэл сойвон -За за мэдлээ. Гэр орныхон нь болохгvй байгаа юм уу? -Тийм гэж Балданцэрэн яаран хариулав. Сойвон “хэ хэ” инээн: -Бага хэрэг. Богд ламтан та хоёрт vггvй єршєєл хайрлана гэж мэд! Би ч ийм хэрэгт тус нэмэр болох дуртай. Эр эм хоёрыг нийлvvлэх бол энэ насны нь хувь заяа, зам мєр хоёры нь олгон тэтгэх гэсэн vг. Ингэх юун муухай хэрэг байх билээ. Гэвч тэр бvрээрээ биш бий. Би тун саяхан мэдлээ. Зvvн аймгийн нэгэн ноён хvvгээ ханьтай болгох гэж нэг айлын охины нэр насыг тодорхойлон айлтгаж, зарлиг буулгуулж авлаа. Хvvгий нь vзвэл зvс царай, ухаан санаа аль ч талаараа базаалтай биш, бодвол цааш охин мэдээжийн хэрэг сvрхий сайхан амьтан байж таарна. Ингэхээр тэр хоёрыг нийлvvлэх нь тийм ч сайхан хэрэг биш болно доо. -Жа тийм. Та тун сайхныг айлтгаж байна. -За тэгээд нэгэнтэй дээрээс болгоон зарлиг буулгаснаас яая гэх вэ? Би тэр зарлигийн бичгий нь хийх гэж сая бууж ирээд сэтгэл тавгvйцэн гар маань ч бийр янтай руу явж єгєхгvй шиг сууж байтал та орж ирэв шvv. Ингэхэд танай сэтгэл нийлсэн эмэгтэйгээ ханилахыг хvсэж байгаа чинь маш сайхан байна. Богд ламтан зєвшєєрнє. Би ч тус нэмэр болохоо бодъё гэж тэргэл сарын адил дугуй болоод хацар ягаавтар тунгалаг царайгаа малилзуулан инээв. Цаашдаа бас Балданцэрэнд саад бэрхшээл учруулсан зvйлгvй, мандал єргєн зуун тавин янчааныг боодолтой чигээр нь барихад хvлээн авч хажуудаа тавьж данс бvртгэлдээ оруулан, шинийн таванд хамгийн тvрvvнд тусгайд нь Богдод бараалхуулах тэр цагт Богдын дэргэд байн тус нэмэр зэргээ сэтгэл харамгvй илэрхийлнэ гэж амлав. Ийнхvv Балданцэрэн vнэхээр ариун цагаан, єгєємєр сэтгэлтэй хvнтэй учирсандаа хэчнээн их баярласныг энд тодруулахад бэрх. -Танд энх амгалан, урт удаан наслахыг ерєєе! гэж салах ёс гvйцэтгэхэдээ “Ёстой ачих хvн мєн” гэж чин сэтгэлээсээ бишрэн гурвантаа мэхийлгэв. Тvрvvчийн нэвтрэн орж ирсэн гоёмсог хонгилын дундуур явж байхад єнєєх хатад ахайтнуудын замбараагvй дуулалдаж байсан нь аль хэдий нь зогссон бололтой. Тvvний оронд цорын ганц ээгтэй, морин хуурын хvнгэнэх авиаг дагуулан дуулж байгаа сонсогдоно. Хоолой нь сvрхий чанга атлаа уяхан нь хачин, урт ая уул єєд асах мэт дээш єргєгдєх нь єглєєний наран мандан гарахыг санагдуулна. Хєлийн гишгэлтийг удаашруулан, чих тавин чагнахдаа: “Зэ уяхан замба тивийн наран нь Энэхэн дэлхий даяхнаараа Мєхєлгvй мандсаар байхыг Мэдсээр байгаа буй за, та минуу зээ” гэдэг vг тов тодхон сонсогдож “Нээрээ энэ дэлхий гэдэг юутай сайхан бэ? Гэдэг бодол бодогдуулан нvдэнд нь нулимс хуралдуулав.

ОЛЗОТ ЄДРYYД Шинийн нэгэнд Оюундарь, Жамъян гvн багшдаа бараалхан золгоод гурван янчаан олсон байлаа. Тэндээс Наймаа хот руугаа эргэсэн бєгєєд шударга цохин хятадаар


дуулахыг заалгадаг хоёр дахь багшдаа бараалхахаар явав. Тэр багш нь хоёр нvд хоёулаа сохор. Наймаа хотын ядуус шаварчин, ногоочин, тємєрчин гэх мэтийн хvмvvсийн суудаг хамгийн хойд талын гудамжинд зvvн vзvvрт гэр байшин хоёрын хоорондын нэг муу юманд сууна. Ємссєн хувцас туйлын дорой, далан долоон нєхєєс биш боловч арван долоон нєхєєстэйг ємсєнє. Тэгэхдээ: гуйлгачин биш, єєрийнхєє хэлний хэдэн арван том дэвтэр дуу, шvлэг, vлгэр, тууж, тvvх, шашдирыг шударга цохин аялж дуулж чаддагаараа амьдарна. Гэтэл дуулах нь ер цаг vргэлжийн хэрэг жиш, хаврын сvvл сар дундаасаа єнгєрч, газар дэлхийн єнгє солигдон ногоорохын цагт хvрээний гэсэр, Наймаа хотын эрлэг хаан, энэ хоёр хятад сvмийн урдтай гурав гурван єдрєєр уригдан очдог байлаа. Сонсогчид нь гэвэл: дан том, том пvvсийн данжаадууд ажээ. Хvмvvс тvvнийг хувь заяагаа мэдэхгvй хvн гэх буюу эсвэл ном эрдэм мэдэхийг оролддог хvн болох гэж vгvй мєн их vзвээ гэж шоолдог байлаа. Сохор дууч vзэгчдийн ємнє нэг талдаа бяцхан ширээ, тvvн дээр нь халуун цай ямагт бэлэн байна. Нєгєє талд нь гурван давхар тємєр бvслvvрт цоожтой авдар, чухам юу дуулахыг нь сvмийн зvгээс сонсогчдод урьдчилан зарласан байх бєгєєд шударга юугаа дан ян буулган хєглєж эхлэхэд нь данжаадууд vг vсгээр алдах, эсэхий нь хянан шалгах гэж хэвлэмэл дэвтрийг урдаа тавин дэлгэж хичээнгvйлэн ширтэнэ. Сохрын дуулах гайхалтай, сонсогчдын анхаарлыг цаг ямагт єєртєє татан, урдаа дэлгэсэн номыг vргэлжлэн шагайж байлаа ч гэсэн тэд,тийм айхавтар ном эрдэмд боловсорсон улс биш, усан болох шилийг нvдэндээ хийн эрт урьдын алдарт номыг барин суух ёстой хоосон дvрэм бєгєєд ойн тойндоо аятайхан ойлгогдох хэсэг дээр юм уу, эсвэл хєг ая хоёрын нарийсах дээр “хао ваа” гэж хашгиран баяр хvргэнэ. Заримдаа бичиг vсэгт онц гэж алдаршсан нэгийнхээ зvгээр хєгжєєн шуугиан дэгдээхийн vvднээс гэнэт хашгирахад дэмий дагалдан дуу шуу болох ч явдал тохиолдоно. Гэтэл энэ “хао ваа!” гэдэг хашгиралт ер бага хэрэг биш, тэр бvр дээр сохрын тогооч луухаан бяцхан поолуу барин гарч ирж хvн бvрийн ємнєх тосох бєгєєд, тvvн рvv нь данжаадууд мєн л нэр нvvрээ бодон янчаанаас доошгvй юмыг шидэн хан ян буулгана. Тогоочийнхоо эргэж ирэхэд сохор, єврєє тэмтрэн тvлхvvр гаргаж гурван давхар тємєр бvслvvрт авдраа нээн мєнгєн янчаанууд шир нир буун асгармагц хавхаглан цоожилж аваад дуулахаа vргэлжлvvлнэ. Одоогоос таван жилийн ємнє Оюундарь арван дєрєвтэйдээ Наймаа хотын эрлэг хааны сvмийн ємнє сохрыг дуулахыг анх vзээд тvvн шиг дуулан хєгжимддєг болохыг хvссэн билээ. Хvvхэд бvр юмыг хєнгєн хялбараар боддог ёсоор шударга хєгжим худалдан авч оролдоод санаа сэтгэлийн зовлон эдлэхэд нь эцэг нь сохор дуучинд шавь оруулсан юм санжээ. Тvvнээс хойш Оюундарьд сургасан нь ер бага биш, хэдийгээр багшийнхаа адил хэдэн арван том дэвтрийг аялан дуулж чадахгvй боловч хэдэн арван дуу шvлэг, vлгэр найраглалыг дуулж чадна. Yсэг номыг нь Жамъян гvнээр заалган нарийн нямба судалсан учир хятад хэлэнд ч сайн болсон байна. Сохор дууч хэдийгээр єдєр шєнє хоёрыг ялгахгvй хvн боловч Оюундарийн хоолойн сайхан, гар хурууны хєнгєн гавшгай, тогтоон цээжлэхий нь хосгvй, эд бvхнээс нь жирийн охин биш гэж vнэлэн чин сэтгэлээсээ хайрлана. Цагаан сар болсны хувьд сохор дууч, хаврын дуулалтаараа ємсдєг хар торгон тоорцог, оготорхон хар хvрэм, зузаан хєвєнтэй барзгар ємд, эсгий шаахай ємсчээ. Аль єглєєнєєс аван Оюундарийг хvлээн сууна. Єєр хvн ч тэднийд цагаан сар болов гэж очдоггvй байлаа. Бага vдийн хэрд хашааны хаалга нээгдэн хvмvvс ирэхийг


сонсоод сохор: “гєє гєє ший” гэж инээмсэглэн vvд рvvгээ чих тавин сохор нvдээрээ цавчилгvй ширтэв. Энэ нь vнэхээр Оюундарь байлаа. Босгы нь дєнгєж давангуутаа хоёр гараа элгэндээ тэврэн мєргєхєд сохор эгээ л нvдтэй хvн шиг хариу толгой дохино. Урагш хоёр алхаад євдєг дээрээ сєхрєн -Гvаня гvаня хао! гэж мєргєхєд, -Ай хао! Гvаня гvаня хао! гээд єєрєє урдах ширээний нєгєє тал руу заан суулгав. Тогооч нь эгшин зуурын дотор тєрєл бvрийн нарийн хоол хийж зочилно. Сохор, шавийнхаа ирсэнд тэсгэлгvй баярлан цаг ямагт инээмсэглэх боловч онцын яриангvй, хоол ундаараа л зочлохыг эрмэлзэнэ. Тэгээд эцэст нь гурван давхар тємєр бvслvvрт авдраа нээн арван янчаан бэлэглэлээ. -Оюундарь тvрvvн аав, ээж, тогооч нараасаа олсон мєнгєє Балданцэрэнд єгчихсєн билээ. Одоо хоёр багшдаа бараалхан дахин мєнгєтэй болсондоо баярлах бєгєєд Балданцэрэнтэй суухдаа хувийнхаа мєнгєтэй байх тvvгээрээ сайхан дээл, малгай, гутал авч єгнє гэж бодох тул ханахын ч эцэс алга. Цааш олохыг хvсэхдээ Оюундарь морь тэргээ багшийнхаа vvдэн дээрээс буцаагаад ганцаар хэсэж гарлаа. Маргааш нь ч єєрцгvй єглєєнєєс аваад vдэш болтол хэсэв. Тvvндээ ураг тєрлvvд, тvнш пvvсийнхэн, энгийн таних айлуудаар оржээ. Хvмvvс Оюундарийг урьд урьдын цагаан сараар ирдэггvй байсны нь дурсан єдий баян айлын эрх танхи болоод эрдэм номтой охин гэж ихэд хvндэтгэх ажээ. Доод талын ядуу айл тавин мєнгє, тvvнээс дээш нь нэг янчаан, хоёр янчаан, гол тєлєв нь гурав, бvр дээд талын айл тавыг бэлэглэж байлаа. Шєнє Оюундарь гэрийнхээ хаалга тvгжиж аваад хормой дэвсэн сєхрєн сууж бvх олсноо тоолж vзлээ. Бvгд зуун жаран янчаан, тавин мєнгє болсонд хємсєг нь дээш болон баярлан ширтэнэ. Гэвч сэтгэлд нь бас л мєнгє, “Одоо энэ мєнгєє хэрхэн хоёр зуу болгох билээ?” гэхэд ороогvй болоод, орууштай айлуудыг бvртгэн бодох хэрэгтэй болсон бєгєєд vнэхээр нойр нь бvр хулжив.

ШИНИЙН ГУРВАН ЄЛЗИЙ МУУТАЙ ЄДЄР Єглєє Оюундарь дєнгєж сэрэхтэйгээ зэрэг айл хэсэхээ санан босон харайв. Гар нvvрээ угаах, хувцас хунараа ємсєхдєє хvртэл яаран тэвдэж байсан бєгєєд ганц аяга цай уусан болоод гарах гэтэл эх нь орж ирээд: -Хvvхэн минь єнєєдєр битгий гадагш гар! Гэртээ байлгvй болохгvй болоод байна гэв. -Юунд тэр вэ ээжээ? Гэхэд, -Єнєєдєр манайд Богдын зарлиг буух гэнэ. -Яаж мэдээв? -Сая Богдын хаалгач ирж мэдэгдээд явлаа. -Yгvй юун тухай зарлиг вэ? -Хайрхан минь бvv мэд. Ямар боловч Богдын зарлигийг бид гэр бvлээрээ хvлээн авч мєргєх ёстой гэж залбиран гарав. -Yнэхээр юун тухай зарлиг болохыг хэн яахан мэдэх ажээ. Мэдэхээс Богдын зарлиг маш чухал, ялангуяа жирийн нэгэн айлд онцлон буухыг хэн боловч хамгийн дээд заяа гэж бишрэн хvндэтгэх ёстой билээ. Иймд Балсанжавынд хашааныхаа дотор гаднахыг цэвэрлэх, vvднийхээ ємнє цагаан эсгий дэвсэх, бурхандаа зул, хvж єргєх, хувцас хунарыг баяр ёслолын журмаар ємсєх, ёстой vй тvмэн ажил ундран гарлаа. Yvн дээр аав ээж хоёрын ухаан жолоогvй сандран тэвдэж байхад Оюундарь айл


хэсэн мєнгє олох явдалд багагvй саад болж байгааг л санан дотроо харуусна. Єдєр дундын хэрд дун цагаан морь хєллєсєн шилэн цонхнуудтай сvйх тэрэг гудамж барин гарч ирлээ. Балсанжав гэр бvлийн хvмvvсийн хамт хашааныхаа хаалган дээр гаран угтан авлаа. Сvйхнээс дугуй булган малгайтай, улаан торгон дээл єргєн шар хvрэм ємссєн тарган биетэй цагаан царайтай сайхан лам инээмсэглэн гарч ирэв. Энэ бол Богдын соёг Жанцан гавч гэгч байлаа. Балсанжав тvvнд гvнээ мэхийн амар эрээд дотогш залав. Соёг гэрт орсноо: “Би танайд маш их баяр баясгаланг авчирсан” гэхэд тос даасан тунгалаг цагаан царайгаараа хvн бvрийг инээмсэглэн ширтэнэ. -Жа. Та дээшээ морилж хайрла! гэж тусгайлан зассан тvшлэгт олбог руугаа Балсанжавын гар тавин мэхийхэд: -Зvгээр. Би урьдаар дээрхийн зарлигийг буулгая! Гээд єврєєсєє сєє шар хадаг гарган тvvн дээр палигар улаан шугамуудын дундуур бий даран томоор бичсэн хэдэн мєр бичигт зарлигийг тавин дэлгэж -Гэр бvлийн хvн цєм бий биз дээ? гэж хоолойгоо бvдvvхэн тайвнаар хэлэв. -Жа цєм байна гэхэд, -Тэгвэл ачит Богд ламтандаа чин сэтгэлийг барин залбирах цаг боллоо гээд хоолойгоо засан хvмvvсийн сєгдєн мэхийхийг ажив. -Оройн чандмань Оюундарь Богд ламын зарлиг аа гэх нь намуухан боловч сvр бадруулсан бvдvvн хоолой хvнгэнэн сонсогдоно. Тэгээд соёг зориуд таслан хvн нэг бvрийг ажих нь “мєргєцгєєгтvн” гэсэн дохио байлаа. Аав ээж хоёр нь орой дээрээ наманчлан нэгэн зэрэг мэхийн мєргєв. Оюундарь тэднээ даган мєргєх боловч сэтгэлд нь соёгийн хєдлєх бvрдээ маяглах онцгой байдал, айл хэсэхэд саад болж байдаг хоёр дахь явдал давхар эргэлдэнэ. Соёг лам: -Цэцэн хаан аймаг гэж намуухнаар эхлээд цааш шуурхайлан уншсан нь: -Олон хошуу ноёдын нэгэн болох Нямцэвээний аги эдvгээ нас хорин гурав, ханилан сууваас зохих хувь заяаны нь бvсгvй Наймаа хотын Балсанжав гэгчийн тєрvvлсэн охин Оюундарь мєн учир Богд палам бийгээр зарлигаар нийлvvлэн суулгасугай! гээд эл зарлигт мєргєцгєє гэв. Оюундарийн ухаан балартан харанхуйлав. Аав, ээж хоёроо vгvй гэх байх, татгалзана байх гэж ажихад vг дуугvй мєргєн, соёг зарлигийн бичгээр адис тавьж байлаа. Дараа нь соёг Оюундарь руу инээмсэглэн адис тавихаар гар сунгахад нь муужран унасан ажээ. Нэг мэдэхэд єєрийнхєє суудаг гэрт хvргэгдэн ирсэн байх бєгєєд эх хажууд нь: -Эвий минь, хєєрхий минь, одоо яая гэх вэ? Богдын зарлигийг хэн боловч давж болдоггvйгээс хойш яахын ч арга алга гэж илэн таалан уйлан суужээ.

ЗОРИГ БАДРАЛТ Оюундарь эхийнхээ “Богдын зарлигийг дааж болдоггvй юм” гэж байн байн давтан хэлснийг чин сэтгэлээсээ жигшин, нэг ч vг дуугаралгvй байгаад гэрээсээ гарсан ажээ. Єєрийн нь бодлоо бол: “Бид ганц охиноо бусдад єгєхгvй” гэхээс аваад “Єєрийн нь санал мэднэ” гэх хvртэл олон тєрлийн шалтгаан байж болох шиг санагдана. Хэрэв тэр бvхнээрээ болдоггvй аваас намайг нэг тийш нь сэм оргон зугтаалгаж болох шvv дээ гэхээс эцэг эх хоёрыг єшин занах сэтгэл тєрнє. “Одоогоос эхлэн надад аав, ээж байхгvй, авран ивгээх бурхан сахиус ч алга. Цєм


Богдын талд байдгаар миний дайсан шvv дээ” гэхээс даруй боож vхvvштэй ажээ. Гэвч Балданцэрэнг бодлоо. Тэр маань надад чин сэтгэлээс хайртай болохоор намайг ємгєєлєн хамгаалах тєдийгvй єєрийн биеэр аван, нэг тийш оргох болов уу гэх сэтгэл тєрєхєд єєрийн эрхгvй баяр баясгалантай боллоо. Тэр дороо гэрээсээ шагайн жолооч Тvвшинийг дуудлаа. Хоёр дахин дуудлаа. Тvвшин баруун гэрт ганц охиныхоо харанхуй гасланд унасан тухайд хэрхэн ухаанаа олохгvй болсон эцэг эх хоёрын гунигт ярианыг сонсон мєн л уй гашуу болон суусан учир гурав дахь дуудалтан дээр анх удаагаа сонсон босон харайж: -Хvvхэн минь юу гээ вэ? гэж гэрээс гарч ирэв. -Та морь тэрэг хєллєє. Би явъя! -За, за, одоохон гэж Тvвшин морины пин рvv пижигнэн харайлгав. Оюундарь буцан орж хувцас хунараа засан, бvсээ чангалахдаа толины ємнє очин зогслоо. Нvд нь уйлсан болон бєлцийн хавдсан vзэгдэв. Хойшдоо яасан ч ингэж уйлахгvй юм хундаа гэж зvрхээ чангалахын зэрэгцээгээр Балданцэрэн дээр оргон одсон хойно намайг дайсагнагч бvхнээр яах бол? Гэхээс инээхд хvрэх ажээ. Гэрээс гаран морь тэргэндээ суухад эх нь гарч ирэв. -Хvvхэн минь хаачих нь вэ? гэж уяхан зєєлєн хоолойгоор асуув. Хариуд нь Оюундарь, -Нэг айлд очно гэж хэгжvvхнээр хэлэв. -Yгvй хvvхэн минь дэмий биш vv? гэж чичирхийлсэн хоолойгоор хэлэхэд нь: -Та намайг бусдын боол болгохоос илvv яах гээ вэ? гэж хашаа даван сонсогдтол чанга хэлэв. Эх цочин, “Эш” гэж аман дотор vглэхээс єєр юу ч хэлсэнгvй бєгєєд хашааныхаа их хаалгыг єєрєє нээлээ. Тvvгээр нь жолооч Тvвшин гарснаа: -Хаашаа явах вэ хvvхээ? -Хvрээ оръё Тvвшин гуай. Тvвшин морь тэргээ аажуухан явуулан Наймаа хотын баруунаа гарснаа, суудлаасаа эргэн: -Хvvхэн минь чи багшдаа бараалхах чинь vv? -Yгvй Тvвшин гуай, Балданцэрэнтэй уулзъя. Тvвшин нvдээ том болгон єєдєєс нь ширтсэнээ: “Зєв” гээд цааш эргэн мориндоо ташуур єгєв. Морь урагш зvтгэн шогшлоо. Тvвшин нэмэн нэмэн ташуурдсанд мань улмаар хурдлан давхив. Єнєєдрийн хувьд Хvрээ, Наймаа хоёрын хооронд хєл хєдєлгєєн их, ах дvv ураг тєрлvvддээ золгох гэж гоё сайхныг ємссєн, унаатай унаагvй янз бvрийн хvмvvс vргэлжлэн цувна. Тэр дундуур Тvвшин, Оюундарийг янаг эртэй нь уулзуулахыг яаравчлан тоос манаруулан давхисаар л байлаа. Тэрэгний дугуй байн байн овон товон дотор орон биеvсэргэн донсолгоход Оюундарь “Ер миний одоогийн амьдрал эгээ л энэ донсолгоо шиг болж дээ” гэж нэг vе бодсоноо “Yvний ємнє би уй гашуугаар бууж єгєхийн оронд эрэмгий зоригоор тэмцэх ёстой” гэж биеэ ятгав. Yvнээс цааш бодохдоо Балданцэрэнтэй уулзах, уулзсан хойноо бvх явдлаа нэгмєсєн тоочих, тэгээд хоёулаа оргон алга болохыг бодож, vvнээ Оюундарь сэтгэлчлэн бvтээхэд бат итгэж баярлах ажээ. Гэтэл морь тэрэг нь Балданцэрэн: “Энэ манайх” гэж буудаг байсан бусдын хашааны ємнє ирж зогсов. Оюундарь яаралтай нь аргагvй буун хашааны хаалгыг татахад дотор нь хоёр гэр, зvvн талынх нь нэлээд том, бvрээсээр хариугvй дорой,


баруун нь багавтар болоод бvрээс сайтай байх тул Оюундарь тэр гэрийг Балданцэрэнгийнх болов уу гэж бодов. Гэрийн хаалгыг татахад хоймор нь гурав орчим насны эрэгтэй хvvхэд нус нулимсаа цувруулан уйлж суугаа vзэгдэнэ. Баруунтай нь ор, урдтай нь гуч гаруй насны эхнэр манцуйтай хvvхэд тэврэн хєхvvлж суулаа. Лавлан ажихад эхнэрийн ємссєн зvvсэн нь муу биш. Гэвч санаа сэтгэлийн зовлонд дарагдсан бололтой. Мах, шєл муутай, зvс царай цонхигор, эхлээд Оюундарийг гайхсан царай гарган нэг хэсэг ширтсэнээ хvvхдээ хойш тавив. Тэр нь дєнгєж тавимагц аг таггvй бархирав. Оюундарь Балданцэрэнгийн гэр орныг ийм айл байна гэж огтхон ч санаагvйдээ тэнцvvрээ алдсан мэт болон амар мэндээ мэдэж чадсангvй бєгєєд тэр авгай ч мэнд ус мэдсэнгvй. -За дээшээ суу даа. Сар шинийн идээ амс гээд цай хийж єгєхийг завдав. -Зvгээр. Би зєвхєн нэг хvнийг сураглахаар орж ирэв гэхэд, -Хэн гэгчийг вэ? -Балданцэрэн: -Балданцэрэн гэнээ? Байхгvй ээ! Тийм хvн энэ хашаанд байхгvй. -Yгvй гэж vv? Уг нь энд гэж тодорхой зааж єгсєн юмсан. Эхнэрийн царай гэнэт хувхай цагаан болж, -Чи тvvгээр яах гээ вэ? -Хєндлєнгийн хvнд хамаагvй зvйл гэж эгдvvцэн хариуллаа. Тэгээд эхнэрийн амьсгал дээр хєєрєн нvдэнд нь нулимс хуралдаж эхлэхэд: -Yгvй ингэхэд та юу нь вэ? -Чамайг харахад юу нь баймаар шиг байна гэж хариу эгдvvцлээ. Оюундарь vг дуугvй гарахын мєрєєсєл болон vvд рvv явахад -Чи байз гэж хашгиран, урдуур нь орж ирж vvдээ таглаад: -Чи Балданцэрэнтэй уулзах чухам ямар хэрэгтэй вэ? Тvvнээ хэл! Гэж чичирхийлсэн хоолойгоор єгvvлэхийнхээ зэрэгцээгээр гараа сарвайлган нvvрийн нь ємнє авчрав. Урт урт хумстай нарийнхан хуруунуудын нь завсраар нимгэн зовхитой торомгор хар нvд нь гомдол эрэн нэвт харагдсаныг хэлэх vv? Ер энэ vе аймшигтай. Орон дээр орхигдсон єлгийтэй хvvхэд нь ээрэн тагжраад хоолой нь зєвхєн хахтнан хэрчигнэж байлаа. Гэвч Оюундарь тэр эхнэрийн “Балданням” гэснийг санан бага зэрэг сэхээ авч -Yгvй би Балданнямыг биш, Балданцэрэнг эрж яваа юм. -Мєєн мєн. Тэр чамд нэрээ Балданцэрэн гэдэг байжээ. -Yгvй ээ. Би энэ нэрийг єєрєєс нь биш єєр бусдаас мэдсэн юм. -Ээ золиг! Бусдад бас нэрээ ингэж буруулдаг байжээ гээд эхнэр нvдэндээ хуралдсан нулимсыг барьж чадахаа болин мэгшин уйлж эхэллээ. Дуу нь тун тамиргvй ингэнэх авианы нь цаана єєр нэгэн хэржигнэн чичирхийлсэн юм давхар сонсогдох нь тvvний ид хvндрэлээ олж байгаа уушгины мэнгэр євчин байлаа. -Би таны vгийг итгэхгvй байна. Хvмvvс тvvнийг зvгээр ч vгvй Балданцэрэн гvн гэдэг юмсан гэхэд: -Мєєн мєн. Тэр чинь єєрийгєє гvн гэж зарлах байтугай, ван болгон єргємжлєхєєсєє ч буцахгvй сагсуу амьтан гэж аман дотроо бувтнан, нулимсаа арчсан халуун нударгаа ширтэнэ. Оюундарь эхнэрийн vгийг шууд итгэх сэтгэл тєрєн дотор нь харанхуйлав. Мод мэт хєшин, нvдээ ч цавчих тэнхэлгvй болж байхад эхнэр хажуугаас нь:


-Чи мэдэж байна уу? Тэр чинь хvн биш, хvний хувь заяаг бузарлан хорлогч, худал гэвэл чи хар намайг, хоёр хvvхэд нь тэр байна. Хvнийг ийм болгож орхиод хаян алга болдог хvн энэ хорвоод байх уу? Би нэг айлын хvvхэн рvv явдаг болсны нь дуулсан юм. Ингэхэд тэр эмэгтэй нь чи байжээ. Нэг мэдэхэд чамайг мєн хаяна. Ингэхдээ хэвлийд чинь хvvхэдтэй болгож єгєєд хаяна шvv. Ээ чи хая! Урьтаад хая! Нvvр рvv нь шороо цацаж, толгойд нь шанага ус цацаад хєє! Ингэвэл чи эцэстээ гуниггvй, vр хvvхэдгvй дан бие байснаараа чи нэг мэдэхэд хувь заяаныхаа эрд очих чинь магад шvv. Yvнийг би чамд хар хорын сэтгэлээс хэлж байгаа биш, эмэгтэй бидний хувь заяа нэгэн адил дорой болоод, гаслан зовлонгийн дунд хvлээстэй байдгийн хувьд хэлж байна. Би ирэхээр нь хєєнє. Эр хvн гэгчийг хєєн явуулах эрх эмэгтэй бидэнд байдаггvй боловч би хєєгєєд, эцэст нь эцэг эхийнхээ гэр орныг бараадан салах минь… гэхчилэнгийн юмсыг хvврэлдvvлэн ярьсаар л байв. Оюундарь нэг ч vг дуугарсангvй. Сэтгэлд нь зєвхєн “Намайг аврах юм юу ч алга” гэдэг бодол эргэлдэж байсан бєгєєд хєл нь тэндээс єєрєє хєдлєн гадагш гарлаа. Хашааны хаалгаар зvс царай жигтэйхэн уруу дорой, уй гашуунд дарагдан гарч ирэхэд нь Тvвшин, хэрэг зориг нь эс бvтсэнийг даруй мэдэв. Тэргэндээ элий балай хvний байдлаар гуйвлан авирч суухад нь гайхан мэлмэрсэн бєгєєд Балданцэрэнг гарч ирэн vдэх болов уу гэхдээ хашааны хаалгыг ширтэн хvлээв. Оюундарь за явъя даа гэж санаа алдан хэлэхэд мориныхоо жолоог хойш татан дугтарч “чvv” гэж хэллээ. Морь дурамжханаар хєдлєн аажуухан алхлав. Тvвшин ч хурдлахыг бодсонгvй “Y гvй хvvхээ юу болов доо” гэж асуун эргэж харахыг завдсанаа, Оюундарийн уй гашуунд дарагдсан царайг дахин харахаасаа халшран болив. Ард нь Оюундарь хэмжээгvй итгэсэн ганц горьдлогоо бvрмєсєн баларсны хувьд бvх тэнхэл нэгмєсєн алдарч нvдээ цавчих сэхээгvй болсон байлаа. Морь тэрэг ер хурдлалгvй явсаар Консулын дэнж хvрэв. Єєд авирахдаа бvр аажуухан vе vе зогсчих шахав. Яг энэ vеэр Оюундарь, эрдээ хаягдсан хєєрхий эхнэр, тvvний гунин гутрахад дарагдсан царай, хоёр нялх хvvхэд юутай хvvтэйгээ сэтгэлд орж ирэн, нvдэнд нь тусах ажээ. Тvvнийг Оюундарь єрєвдлєє. Тvvнийг тєлєєлєн Балданцэрэнг чин сэтгэлээсээ жигшин заналаа. Гэтэл тэр эмэгтэйн гунигт явдал ер нэгэн хvний явдал биш, харин монгол эмэгтэй бvрийн хувь заяа мєн байх тул Оюундарь “Надад амьдрах ба амьд явахыг хvсэн амь биеэ хайрлахын хэрэг юv вэ?” гэдэг асуудлыг єєртєє тавив. Энэ зуур морь тэрэг дэнж дээр гараад сvрхий бєх баригдсан туйпуун хэрмэн хашааны урдуур орон явж байлаа. Энэ бол Америкийн нэгэн том пvvсийн бараа агуулахын газар. Дотор нь нэг дэлгvvр байдаг бєгєєд Оюундарь тэр дэлгvvрт орон хvн бvр “Хvний хар нvднээс бусад юм бvхэн байна” гэж шагин хэлэлцдэгийг санав. -Аль вэ Тvвшин гуай, та энд зогсоно уу? Би эндхийн дэлгvvрт нэг орж vзье гэхэд Тvвшин, -Аа тэг хvvхээ. Энд чинь ёстой хvний хар нvднээс бусад нь байдаг газар гэж санаа сэтгэл нь сэргэх болов уу гэхдээ уриалгахнаар хэлэн, мориныхоо амыг татлаа. Оюундарь тэрэгнээс буун хашааны дэлгээстэй байгаа их хаалгаар орон, зvvн хойш эргэн єндєр чулуун довжоон дээр баригдсан том дvнзэн байшинд оров. Энэ пvvс vнэхээр сонин,vнэр танараасаа аваад дэлгэсэн тавьсан юмс цєм бусад пvvсvvдээс тэс єєр Европ маягийн эрэгтэй,эмэгтэй хvний бэлэн хувцсууд, унадаг дугуй, оёдлын машин, сvvний машин бусад эрэг шургаар бvрэлдсэн багаж хэрэглэл,


тоо бай нь шєнийн харанхуйд чєтгєрийн галын єнгєєр тодхон харагддаг энгэрийн цаг, урт богино хоёр захын нь голыг буржгар vстэй тас хар царайтай хvний хамар дээр нь шитгэн vйлдсэн ширээний аяган цаг… ёстой долоон шидийн юмс энд байгаа vзэгдэнэ. Гэвч эдгээрийг Оюундарь сонирхсонгvй, янз бvрийн ангийн буу, чоно, vнэгний хавх, гурын эвэр бариултай урт богино хутга, эвхмэл тонгорог мэтийг худалдах хэсгийн ємнє очлоо. Тэгээд вандангийн шилэн хавхагт хайрцаг руу нvд тусган ажихад, дотор нь их бага хэмжээний гар буу, янз бvрийн бууны сум, хонгио, дарь, тугалга, загасны матигар дэгээнvvд бас бусдыг янз оруулан єрсний дунд нvvрэн дээрээ бод малын сэгэн дээр сунан унасан олон чонын зурагтай цаасан хайрцаг зэрэг юм гурав байлаа. Гэтэл одоо Оюундарь тvvнийг л шохоорхон ширтэх ажээ. Вандангийн нєгєєтэй тааран шиг барвагар ноосон эдлэлээр хийгдсэн задгай энгэртэй саарал хvрэм маягийн юм зах эргэмэл судалтай цэнхэр тєвд цамцтай бєгєєд тvvндээ могой эрээн зангиаг эрvvн доор булдруу зангидан зvvсэн дээд уруулдаа сэрвэгэр шар сахалтай толгойн vс жирийн шаргал, ахимаг настай худалдагч зосгож байлаа. Энэ хvн нэг талаар Оюундарийн гоо сайхныг сонирхож, нєгєє талаар уй гашуунд дарагдсаныг энэрэнгvй сэтгэлээр ажин ширтэх ажээ. Оюундарь чонын зурагт хайрцгийг хуруугаараа заан, -Энэ. Би авъя гэхэд, худалдагч “Энэ чамд хэрэгтэй юм биш” гэж хэлэхийг хvсэх боловч монгол хэл мэдэхгvйдээ боогдон толгой сэгсрэн инээмсэглэв. -Yгvй би зvгээр vзье. Та над vзvvл! Гэхэд худалдагч хайрцгийн шилэн хавхгийг дээш єргєн єнєєх юмыг гаргаж ирээд тагийг нээн Оюундарийн ємнє барилаа. Гэтэл нээгдсэн тагийн нvvрэнд хохимой толгой зєрvvлэн тавьсан хувхай ясан чємгийг санамж болгон зурсан нь vзэгдсэн бєгєєд худалдагчийг тэр зvйлээ буцаан хийхийг завдахад Оюундарь замаас нь шvvрэн авч.: -Манай нохой их муу, галзуу байна гэж амьсгаадан хэлэв. Худалдагч vг дуугvй юмныхаа хойноос гар сунгав. Хариуд нь Оюундарь зvvн гарынхаа дунд хурууны бєгжийг суга татан авч гар дээр нь тавив. Тэр бєгж нь хольцоогvй шижир алт, хvндийн хэмжээ таван цэн гаруй, тєдий хvнд юм, гэнэт гарт орсныг худалдагч “vгvй энэ чинь юу вэ? Би зvvдэлж байна уу?” гэж санан байшингийнхаа таазыг ширтэн нvд цавчив. Тэгээд алгаа тэнийлгэн харсан бєгєєд шижир алтыг нvдэндээ тусмагц сэтгэл булаагдан “Гоулд!” гэж єєртєє шивнэлээ. Гэтэл бас сэтгэлд нь “Эцсийн эцэст би нэг эмэгтэйн єєрий нь юм уу,аль эсвэл єєр бусдын амийг бусниулах хэрэгт гол хэрэглvvрий нь олгосон нvгэлд унах бишvv” гэж бодогдон сандарлаа. Энэ зуур Оюундарь дэлгvvрээс гарч амжсан байжээ. Худалдагч ч улмаар сандран вандангийнхаа дээгvvр ёстой америк хvний гавшгайгаар vсрэн гарч эргэн тойрныг нэгжээд тэндээсээ гадагш гаран хашааныхаа хаалга дээр хvрлээ. Гудамж эл хуль, гагцхvv зvvнтэй нь гарц морь тэрэг цааш хурдлан явахыг худалдагч олж харсан бєгєєд тэр тэргэнд єнєєх бариад авахыг хvссэн эмэгтэйгээ суугаад зугтаж явааг тодорхой мэдэв. Гэвч гэнэт хойноос нь хєєх хvсэлгvй болон, оронд нь харин тэр чигээрээ тонилог! гэсэн бодол тєрєв. Юунд гэвэл: Нэгд: “Би хvн тєрєлхтний дээд цагаан арьстан байх атлаа сармагчныхаа тєрлєєс тєдий л их холдоогvй шар арьстан хvvхний тєлєє амь тэмцэн гvйхийн хэрэг юv вэ? гэдэг нэг асуудал орж ирсний дээр зvvн гарт нь атгаастай байгаа таван цэнгийн шижир алтан бєгж хойш нь чангаав. Хоёрт: Эцсийн бvлэгт, ариун бурхны ємнє “Би тэр эмэгтэйг гэмт хэргээс аврах гэж


хойноос нь гvйгээд олоогvй билээ” гэж vзэхэд яагаад болохгvй байх билээ гэж дотроо бодон баярлана.

ШИНИЙН ДЄРВЄН, ХАР ЄДЄР Шинийн дєрєвнєє. Балданцэрэн vдээш хойш гэрээс гаран зvvн тийш явлаа. Сэтгэлд нь гагцхvv маргаашийн явдал, Богдод бараалхан зарлиг буулгуулах гэж байгаа нь баяр бахдал болон эргэлдэх бєгєєд ер vvнийг Балданцэрэн Оюундарийг ……… байж чадахгvй гэрээс гарсан ажээ. Тэнгэрийн байдал маш сайхан, аль єглєєнєєс аван дээрээс ээсэн нарны гэрэлд ….. байгалийн цас хайлмагтан,хаврын уур амьсгал орж байна уу гэмээр санагдана. Тэр дундуур хаа л бол хаа гоё ганган хувцас ємссєн хvмvvс хэд гурваараа хэлхэлдэн баяр баясгалантай юмыг хэлэлцэн явна. Ингэхэд тэдний дунд бэлэг сэлтийн юм бариагvй, гар чєлєєтэй хvн нэг ч vгvй бєгєєд ялангуяа хvvхэд багачууд эрээ цээргvй айл хэсэж олсон бэлгийнхээ юмыг євєртєє хийн, хэссээр багтахаа болихоор хормойлон гvйж яваа vзэгдэнэ. Гэвч сэтгэл ханах явдал vгvй бололтой нэг хашаанаас гараад нєгєє хашаанд орох зуур унан тусан гvйх ажээ. Ийнхvv бvх хvрээ даяар баяр баясгалан болж байхад Консулын дэнж, Наймаа хоёрын хооронд гамингуудаар мануулсан баахан хєєрхий хvмvvс хог цэвэрлэж байлаа. Эд бол хэдэн сарын ємнє Балданцэрэнтэй дунд голын гvvр дээр дайралдсан цахар цэргvvд бєгєєд эдvгээ тэд цагаан сар болох гэж хvний урманд ганц удаа гэдэс цадсангvй, зєвхєн ємхий зоорин шоронгоос тvр гаран, газар шvvрдэх л аз завшаан тохиолдсон нь тэр ажээ. Гамингууд тэднийг алдахаас болгоомжлохдоо гурав гурваар нь хvзvv холбон гинжилсэн байлаа. Хоорондын зай нь нэг тохой учир ёстой нэг хvн шиг хєдєлнє. Балданцэрэн тэдний дундуур явлаа. Хєєрхий тэд хvн єєд шороо тоос манаруулахгvйг хичээхдээ гарын шvvрээ хойш татан, ядарсан биесээ тэнийлгэн зогсоно. Ажваас, ємссєн хувцас нь янз бvр боловч урагдан шалбарсан нь ээ адил. Биес нь ч єєрцгvй нэгэн жилд туранхай, хvйтний улиралд дотор гадна хоёроосоо даарсан зэвхий нvvрээ нvдэнд тусган єлсгєлєнд дарагдсан хурц нvдээрээ ширтэх нь гэнэт дайран барьж идэхийг бодож байгаа болов уу гэмээр эгдvvтэй vзэгдэнэ. Гэтэл тэдний дунд бусадтай холбоогvй боловч гар хєлєє гинжлvvлсэн намхавтар биетэй єргєн цээжтэй эр байлаа. Тэр нь гэвэл бvр аймаар, яг зам дээр єєдєєс харан зогсож байгаагий нь ажихад магнай дээрээ зурвас сарны хэлбэр бvхий гялаан сорвитой бєгєєд тэр сорви анх эдгэрэхдээ магнайн бvх арьсыг сvрхий татсан бололтой. Хоёр нvд нь чонынх шиг жийхгэр. Гэвч Балданцэрэн тvvний гамингуудад онц єшигдсєнийг мэдэн ихэд єрєвдєн тvvнд нэгэн тусламж vзvvлэхсэн гэхдээ євєртєє гараа хийлээ. Тэгээд хоёр янчаантай яваагийнхаа нэгийг аван хажуугаар нь гарангуут доош унагав. Янчаан чулуун дээр тусан хан ян дуугарахад цааш єнхрєн ємнє нь хvрэх шиг болоход Балданцэрэн баярлав. Гэтэл єнєєх эр “хvvе эрхэм ээ!” гэж дуудав. Хариу дуугаралгvй явалтаа хурдасгахад: -Хvvе эрхэм ээ! Та юмаа гээлээ гээд дахин дуудан гинжээ хажигнуулан гvйх чимээ сонсогдов. Энэ дагуй гамингууд “Хай зогс!” гээд хашгирав. Нэг нь буугаа мєрнєєсєє аван урдаа барин гvйн ирэн Балданцэрэн одоо мєнгєн янчаан гамингийн гарт орохыг санана. Єнєєх эр, гартаа барьсан янчаанаа vзvvлэн: “Энэ хvн гээсэн юм” гээд


булаан авахыг завдахад нь: -Май эрхэм ээ. Энэ таны мєнгє гэж гинжит эр гараа сунган урагш зvтгэв. “Yгvй чи ав! Чамайг аваг гэж унагасан юм” гэж хэлье гэтэл, гамин монгол хэл гадарладаг бололтой, гинжит эр тvvний гар дахь янчаан, Балданцэрэн гурвыг ээлжлvvлэн харна. -—би гээлээ гэж vv? гэж Балданцэрэн євєртєє гар хийн хоёр дахь янчаанаа авав. Тэгээд мєнгє vгvйлэх байдлаар нээрээ тийм байна гээд авсан янчаанаа гар дээр нь тавингуутаа: “атга!“ гэж хэлэн амаа жимийв. Хєєрхий эр учрыг ойлголоо. Гараа хойш яаран татав. Царай нь хачин болон уруул нь чичигнэв. “Миний нэр Гоожоо баатар” гэж хэлэв. Балданцэрэн хариу дуугаралгvй эргэн явлаа. Нэлээд яваад эргэн хараад Гоожоо баатар буюу нєхдийнхєє шороо манаруулан газар шvvрдэж байгаагийн дунд ганцаар зогсон Балданцэрэнг ширтсээр байгаа vзэгдэнэ. Энэ нь тvvнийг vнэхээр баярласны шинж тэмдэг мєний учир Балданцэрэн тус болсонд хамгийн дээдийнхээ vйлийг хийсэн шиг санагдав. Тэндээс Балданцэрэн Наймаа хот руу орох зуураа Оюундарийн суудаг гэрт шууд орж, хэрэв гэрт нь хvн байваас айл сураад гарах, гарсан хойноос Оюундарийг заавал гарч ирэх байх гэх зэргийн бvтэмжтэй сайхныг бодлоо. Оюундарийнхны суудаг гудамж орж ирэхэд хашаанаас нь хариугvй муу хувцастай євгєн хятад галзуу мэт бархиран гарч ирэв. “Аяа яасан хэцvv вэ. Энэ ертєнц юутай муутай, залуу байхад нvд минь сохорсон. Євгєн болсон хойно дахин бас нэг сохорлоо. Аяа, аяа одоо над орчлон vvрд харанхуй боллоо” гэхчилэнгийн эх адаггvй юмыг хашгиран хэлж бархиран толгой тvрvvгээ чичин гуйвлаа. Хажууд нь арай дээр хувцастай нэг луухаан vг дуугvй тvшин зvvн тийш чиглvvлэн явна. Хашаа бvрээс хvн гарч хаалган дээрээ зогсон гунигт царайгаар ажиглана. Гагцхvv Оюундарийн хашаанаас л хvн гарч ирэхгvй байлаа. Балданцэрэн Оюундарийг гарч ирж магадгvй гэж бодохдоо хаалган дээр нь зогсов. Сохор хятад гудамжийг шувтран булан тойрч, хашаанаасаа гарсан хvмvvс цєм эргэн орж уг гудамж дахин эл хуль болоход Балданцэрэн, Оюундарийн хашааны хаалгыг аяархнаар тvлхэн босгы нь давлаа. Гэтэл Оюундарийн суудаг гэрийн єрх бvтээлгээстэй оосор нь буруу талдаа уяастай, vvд нь бvдvvн хар дээсээр даруулгаастай байгаа нь vзэгдсэн бєгєєд энэ бол тэр гэрт нас барсан хvн байгаагийн тэмдэг болох учир Балданцэрэн дотор палхийн амьсгал тасалдав. Гэрт Балданцэрэн чухам ямар ухаанаар хэрхэн орсноо єєрєє vл мэднэ. Нэг мэдэхэд бvрэн баргийн дунд хvрэн модон гуутай зурмал цагаан дарь эх урьд нь ганц зул, зулын гэрэлд цагаан дарь эх угийнхаа инээмсэглэсэн баясгалант дvрээр биш, “Орчлон хорвоо гэж юу вэ? Харцгаа! Энэ байна” гэж уй гашуунд дарагдан урагш ширтэх мэт байгаа нь нvдэнд туссан бєгєєд дараа нь тvvний урд модон хашлагат монгол ор, орон дээр нэг хvн, толгой нь цэнхэр хадгаар бvтээлгээстэй хэвтэж байлаа. Энэ бол Оюундарь урт хар гэзэг нь улаан торгон хєгжлийнхєє дээд талыг битvv бvрхэн намирсныг хэлэх vv? Балданцэрэн эрээлэн цээрлэх, ичих зовох бvгдийг мартан хадгийг шvvрэн авлаа. Оюундарийн зvс царай, тєрєлх сайхнаа алдан хєхєрч, зарим газраа хар толбоуудтай болсон байлаа. Гэвч ер амьд, амгалан тайван нойрсож байгаа шиг байгаа нь нvдэнд тусна. Yvнээс цааш нэг хэсэг яаснаа Балданцэрэн єєрєє vл мэднэ. Нэг хvн Оюундарийн цээжийг тэгнэн унасныг нь гэдрэг татан єндийлгєж гарт атгаастай хадгийг аван Оюундарийн толгойг дахин бvтээлээ. Эргэж харвал хєтєч Тvвшин.


Тvвшингийн ард бие махлаг боловч шинж тєрхєєрєє Оюундарьтай тєстэй нэг авгай цавчлаагvй нvдээр гєлрєн ширтэнэ. Тvvний дээд талд гэрийн хойморь тавь орчим насны эр толгой унжуулан газар ширтэнэ. Эдгээрийн хэн болохыг Балданцэрэн дотроо тааварлан мэдэв. Гэвч хэлэх ярих юм алга. Толгойгоо єндийлгєн эргэж харвал ард нь нэг авгай “Єнєєх нь мєн vv?” гэж хэн нэгээс асуух нь там тум сонсогдов. Хажууд нь Тvвшин – Мєєн гэх шиг боллоо. Балданцэрэн vг дуугvй бєгєєд vvд рvv явав. Урдуур нь єнєє авгай орж ирэн ємнє нь зогсов. Балданцэрэнг vзэн ядах байдлаар ширтсэн бєгєєд: -Чи миний ганц охиныг минь алсан гэж шивнэн амьсгаадав. Балданцэрэн гайхлаа. Би буруу дуулав уу гэхдээ: -Та юу хэлнэ вэ? Яагаад та над ийм vг хэлнэ вэ? гээд хойш ухрав. Авгай нvvрээ даран мэгшин ингэнэв. -Яагаад би алсан байх юм бэ? гэж эцгээс нь асуув. Эцэг дуугvй толгой унаган доош ширтсэнээ ч эс єєрчлєв. Гэтэл Тvвшин: -Yгvй хvv минь. Єчигдєр энэ бурхан болооч чинь танайд очсон шvv дээ гэв. Балданцэрэнд Оюундарийн тэргэнд анх сууж танилцсанаас аваад єдий хvртэл бусдын хашааг єєрийн болгон vнэмшvvлсээр ирсэн нь санагдан гол нь харлав. -Єчигдєр хэдийд вэ? гэхэд Тvвшин: -Ээ харла! Чи гэртээ байгаагvй юмсан уу? Гэж нvдээ том болгон нvvрий нь ширтээд: -Yдээс хойш доо гэж Тvвшин хэлтэс: -Ээ чааваас гэж Балданцэрэн дуу алдав. Yгvй яах гэж манайх руу явсан юм бэ? -Одоо бvv мэд дээ. Богдоос нэг ноёны хvvтэй суулгах гээн зарлигийг хvртсэнийхээ дараа л чам руу явах болсон юм. Бодвол хєєрхий минь чухам байж ядахдаа л тэр байгаа.ъ Балданцэрэн сойвон ламын сэтгэл зовууртай ярьж байсан ярианыг санав. Ухаан нь шинээр балартан, юу юугvй унамаар болж ирэхэд гараа дээш єргєн гэрийн унины нэгийг атган авлаа. Сэтгэлд нь “Богд алжээ” гэдэг нэг бодол орж ирсэн бєгєєд тvvнээ барьж vл чадах ажээ. -Би биш Богд! Богд амрагийг минь алжээ гэж амнаасаа гарган хэлж орхив. Тэндэс хvмvvс цочин “Нээрэн тийм!” гэж мэт Балданцэрэнг харав. Дараа нь тэд: “Ингэж хэлж яахан болох билээ?” гэх байдлаар бие биеэ харцгаана. Дунд нь тэр эх ухаангvй болтлоо айх бололтой. Царай нь цайран, Балданцэрэнгийн замыг таглан зогсож байснаасаа хойш ухрав. Гэвч Балданцэрэнгийн гарах гэхэд араас нь татан: “Эвий минь!” гэж єєртєє vглээд дараа нь, -Охин та хоёр vнэхээр сэтгэлтэй байсан уу? гэж шивнэв. -Тийм ээ. Чин сэтгэлээсээ сэтгэлтэй байсан юмсан… -Эвий минь. Чи тvvнийг минь vнсэж байсан уу? гэж чихэнд ойртон шивнэв. -Yнсэж байсан гэхэд, -Тэгвэл бид цєм хувь заяагvй улс юм даа гээд авгай нvдээ анин гуйвлана. -Тийм ээ. Бид цєм хувь заяагvй улс гээд Балданцэрэн гэрээс гарав. Гадаад таг харанхуй шєнє болсон байлаа. Араас нь нэг хvн даган гарч ирсэн нь мєн л эх: -Ирж байгаарай! Ирж байгаарай! Єдєр бvр ирж vvрд харлах голт зvрхий минь зогоож байгаарай! гэж харанхуйн дунд шивнэн ингэнэн уйлсаар vлдэв.

ТЭР ШЄНИЙН ХАРАНХУЙД Таг харанхуй. Ёстой харанхуй шєнийн дундуур Балданцэрэн явлаа. Сэтгэл нь мєн


энэ шєнийн харанхуйн даил бєгєєд хvсэн мєрєєдєх юу ч vгvй,ухаан элий балай явсаар учир дvрсээ алдсан овон товон дотор оров. Энэ нь эмх замбараагvй хаясан хог байлаа. Чухам хаанахын юун хог болохыг Балданцэрэнд гадарлах юм алга. Мэдэхийг хvсэх эрмэлзэл ч vгvй явлаа. Хогийн олон ноход зvг бvрээс шуугиан тавин давхин ирж боорлоход Балданцэрэн айж цочих юмгvй, харин “Идвэл ч идэг” гэж л бодов. Тэгээд биеэ сул тавин барьж идэхий нь хvлээн явахад тэр ноход аяндаа дуу чимээгvй болон тархан одох ажээ. Хогийн нохдын барьж идээгvйд Балданцэрэн сэтгэл харуусан цааш явлаа. Єєр нэг зvйл сэтгэлд нь байх мэт. Тэр нь гэвэл: “Богдыг хvний хувь заяаг бузарлан хорлогч” гэж vзсэн гvн хорсол байсан бєгєєд тэр нь єєрийн эрхгvй Богдын ордын руу хандуулсан ажээ. Хогоос гараад нэлээд явсныхаа эцэст нэг юмыг улаан нvvрээрээ мєргєв. Нvднээс нь гал бутран, хамрын нь яс шархиран, ухаан нь балартав. Гэвч Балданцэрэн газар унасангvй, нэг хэсэг яг зогсон ухаанаа сэргээж байгаад юу мєргєснєє барьж vзэв. Гэтэл тэр нь бvдvvн гэгчийн шон ажээ. Цааш эргэн тойрныг лавлан ажихад хойнохон талд нь асар том хаалга байгаа мэт vзэгдэв. Иймд Балданцэрэн Богдын ордны ємнє ирснээ сая мэдлээ. Тэгээд єєрийн гомдол хичнээн их байвч Богдын ємнє зєвхєн “Жа” гэж алга хавсран мэхийхээс єєр ямар ч vггvйгээ санасан бєгєєд харин энд ирэхийн оронд Гандан дахь єндєр Жанрайсэгийг ард олон, хvний амь насанд єлзийтэй гэдэг шvv дээ гэж бодов. Ийнхvv бодсон бодол нь мєн л тэнд хvргэсэн ажээ. Их дуганы ёроолд очоод дээш харахад уг дуганы єндєр сvртэй байдал нь шєнийн харанхуйг дороос нь баганадаж байгаа шиг сvндэрлэнэ. Нарийвчлан ажихад дээд дээвэр дэх єнцєг булангуудыг нь алтан ганжрууд онцгой тодрохын зэрэгцээгээр энд тэндээс нь зvvсэн жижиг ширмэн хонхууд vл мэдэгхэн сэвэлзэх салхины аясаар ганцхан ээлж дараагаараа жин жан дуугарч байлаа. Дотор нь юу байдаг билээ? гэхээс гурван давхар тэргvvнтэй зургаан мутартай наян тохой єндєр мижид жанрайсэг ба тvvний бадамлянхуа цэцгэн хэлбэрт доод суурь нь боловч шижир алтан шармал нь нvдний ємнє тодхон тусан санагдана. Юм чухам єндрєєрєє, vнэ мєнгє их орсноороо уран хvний оюун билэг, тvvний уран нандин гараар бvтээгдээд, эгэл бусын шидэт хvний аравнайлснаар аливаа хvний гай гамшгий зайлуулах хутаг шидийг олдгоос энэ Жанрайсэг л байх шvv дээ гэж Балданцэрэн бодон газар сунан унав. Гэвч єндийхдєє, мєргєх маань юуны тєлєє вэ? Нас барсан амрагийнхаа тєлєє юу? Нэгэнт єнгєрснийг Жанрайсэг амь оруулахгvй шvv дээ гэж бодогдлоо. Гэвч дахин сунан унав. Тэгээд єндийхдєє энэ Жанрайсэг нийтийн тєлєє биш, зєвхєн Богдын тєлєє, Богдын нvдийг євчлєв гэж бvтээсэн биш билvv? Гэлээ ч нvд нь яагаа ч vгvй сохор л хэвээрээ шvv дээ гэж бодогдон сvсэглэн бишрэх явдал ор тас замхран ариллаа. Шєнє дундаас тээр хойш Балданцэрэн хашаандаа ирэв. Уг гэртээ ирэхийг ер бодоогvй билээ. Зєвхєн хоёр тєл нь гэр орны нь бараадуулсан ажээ. Шєнє турш дэмий тэнэсэндээ ядарсан нь vнэхээр их, бараг эцсийнхээ чадлаар гэрийнхээ vvдийг татан орлоо. Шавь нь орноосоо єндийн чvдэнз зуран лаа асаав. Балданцэрэн эгээ л согтуу хvн шиг гуйван орныхоо ємнє очив. Гэтэл дэрэн дээрээ бvсэнд хавчуулагдах нугалаасаар нь нэг нугалан тавьсан дайлан ба тvvний хутгамал буга согоо, vсэг сэлт нvдэнд нь тусах ажээ. Энэ даруй Балданцэрэн ороо тэгнэн унав. Ингэхлээр нь багшаа согтуу ирэв гэхээс єєр юм бодсонгvй. Нvдээ том болгон босон харайж дээл гутлы нь тайлан орон дээр нь гарган хэвтvvлэв. Тэр зуур: -Багш минь таны нvvр, нvд жигтэйхэн бэртсэн байх нь юу вэ? Yгvй та хаана


ойчоов? Хэн таныг ийм болгож орхив? гэхчилэнгийн юмыг асууж байлаа. Yvнийг нь Балданцэрэн там тус ойлгож байсан бгєєд хариу дуугарсангvй, нvрээ буруулан, нvдээ анихыг л чухалчлав.

ШИНИЙН ЗУРГААН, НАСАНД ЄЛЗИЙ ЄДЄР Єдєр дундын хэрд Балданцэрэн урьд шєнийн хэмжээгvй их ядралд дарагдан унтсанаа алгуурхнаар сэрэв. Эхлээд биеэ ажихад толгой нь маш хvнд, хоёр чих нь vргэлжлэн дvнгэнэж, амьсгал нь vеvе тасалдаж байлаа. Урьд шєнє яг орондоо ороод хэвтэхэд нь яг ийм байсан учир ер унтаагvй шиг санагдана. Толгойгоо арайхийн эргvvлэн нvд нээн харахад гэрт хvнгvй тооноор орж ирсэн нарны тусгал єдєр дунд болсныг илчлэнэ. “Yгvй энэ чинь юу вэ? Би зvvдэлж байна уу?” гэж биеэ ажихад бvх бие хачин хvнд, ялангуяа нvд, хамар, уруул тэр аяараа бусдын юм шиг хєшилдєнє. Барьж vзэхэд маш хєндvvр, зузаан хавдар суусан байх бєгєєд урьд шєнє Богдын ордны єндєр шон мєргєснийг санагдуулна. Дараа нь нас барсан амраг ба тvvний аав ээж нарын байсан байдал цєм сэтгэлд орж ирэн дотор харанхуйлж “Одоо над vхэхээс илvvтэй єлзийтэй юм алга” гэж бодов. Гэтэл бас амрагийнхаа бэлэглэсэн хєєрєгний дайлангийн нэгдvгээр нvvрийн vvлэн дээрх мєнхийн євс зуусан буга согоо хоёр харагдав. Тvvнийг анх харахад орчлонд хоёулаа тэнгэрийн жаргалыг эдэлье гэсэн утга санаа байсан бол одоо тийм биш, харин нvгэлт энэ орчлонгоос тонилсон хойно бидэнд энх мєнхийн жаргал ирнэ гэсэн утга санаа болон хувирахын зэрэгцээгээр одоо амраг нь vvлэн дээр “Одоо чи ир! ЮЭнд хоёулаа эрх чєлєєтэй нийлэн энх, мєнхийн жаргал эдлэхээ би тvрvvн хэлсэн биш билvv” гэж урин дуудан гар сунгаж байгаа шиг санагдахыг хэлэх vv, vхье гэсэн сэтгэлий нь улмаар шийдвэртэй болгож єглєє. Гараа хєгжлєєсєє гарган дэрнийхээ хажуу дахь намхан шургуулга руугаа явуулан бvсэн дэх хутгаа хуйтай нь аван элгэн дээрээ авчрав. Сэтгэл нь ер тайван, одоо ингээд vхэх гэж байгаадаа баярлах мэт биеий нь хєшvvн хамар нармайн нь эмзэглэл цєм арилж зvрх нь боловч нэгэн жигд намуухан цохилно. Хутга сугалан зvрхнийхээ цохилтон дээр авчрахад vзvvр нь шєвєг болоод уг тємрийн нарийхан нь мэдэгдэн “Ай даа энэ ч харин амархан орно доо” гэж бодогдлоо. Гэтэл гэнэт гэрийн нь хаалга ширvvнээр нээгдэх чимээ Балданцэрэнг цочоов. Єєрийгєє биш, єєр бусдыг хорлох гэж байсан юм шиг хутгаа яаран хойш татан нуруун дороо нуув. Дэргэд нь нэг хvн ирээд хамраа шуухитнуулан зогсохыг чагнахад шавь нь байгаа ажээ. -Багшаа! Багшаа! гэж шавь хєнжилд нь гар хvрэн зєєлнєєр цохилов. -Аа юу вэ? Юу болоов? гэж толгойгоо хєгжлєєс гаргалгvй асуухад, -Богд баригдаж! гэж сулхнаар хариулан амьгаадав. -Богд ий? Хэн барих нь тэр вэ? -Гамингууд! -Хэзээ? -Єчигдєр! Єчигдєр гэдэг нь шинийн дєрвєн, сойвон лам шинийн дєрвєнд гамингийн ноёд дарга нар Богдод бараалхана гэж байсныг санахад бараалхах биш, барихаа тэгж мэдэгдсэн хэрэг байжээ гэж бодогдов. Гэвч тавлах юм алга. Харин Богд ямар боловч монгол хvн нэг бvрийн сvсэг бишрэлийг єєртєє татсан хvн бєгєєд “Тар нар vхэцгээ. Насны чинь хэмжээ гvйцсэн” гэж зарлиг буувч дуугуй дагах хvн олон байх


атал ийм хvнийг барих нь юу вэ? Энэ бол монгол хvн нэг бvрийг адгуус малын тєдийд vзсэн доромжлол гэж бодогдон цээжинд нь их хорсол хуралдаж эхлэв. Yе мєч ирэх тутам єшєє хорсол уур бухимдал нэмэгдэнэ. Ер монгол хvн энэ гамингуудад доройтол ирэхийг нь vзэх болов уу? гэхээс хєндлєнгєєс нь нэг хий юм “Y знэ! Амьд байваас чи vзнэ. Єєр хvн ч vзнэ. Тэр байтугай vйл олноороо энх тєвшингийн жаргал эдлэхийг ч хэн байг гэх юм бэ?” гэж шивнэх шиг болов. “Гадуур хvн олны байдал ямар байна?” гэж асуухаар толгойгоо хєгжлєєс гаргаж харахад шавь нь алга. Хєгжлийнхєє захыг буцааж толгойгоо бvтээж аваад “гаминг хэн доройтуулах юм бэ? Шашин бурхан уу? За харин хол байх аа. Yvнд орхноо бvх орноороо нохойгоо боловч дагуулан босвол яахав? Гэтэл бороохой шийдмээс єєр барих зэвсэггvй шvv дээ. Гэвч байз! Дvн євлийн хvйтнээр зах хязгаараар тархсан жижиг ангиудаас нь дайран цохихоор юу болох билээ” гэхчилэнгинйи их юмыг бодож гарлаа. Халага сэм нээгдэх сонсогдов. Орны хажууд нэг хvн сэм ирэн суухыг чих тавин ажихад шавь нь ажээ. -Багш аа, багш аа! гэж яаран дуудах нь, -За юу шээв? -Нутгаас аянчид ирээд байна багш аа. Би тэдэнтэй уулзав. -За тэгээд? -Аав бие муу, хvн бvлгvй хэцvv байгаа гэнэ. -Ахай тэгээд? -Би явж vзэх юм билvv? гэж бодож байна. -Дууллаа. Надад хоргодох хэрэггvй. -Жа. Ингээд багш шавь хоёрын хоорондын яриа нэг хэсэг тасарсан бєгєєд хоёр биенээсээ vг хvлээн нэлээд удсаны эцэст шавь: -За та сайн сууж байгаарай! гэж тун аяархан хэлэв. Yvний нь Балданцэрэн там тум сонсон дараах vгий нь хvлээв. Гэтэл чимээ алга. “Нэг мэдэхэд улс орон чинь гамингийн эсрэг тэмцэн босох нь магад. Тэр цагт чи амь биеэ хайрлаж хэрхэвч болохгvй шvv дээ” гэж захъя гэж бодон хєнжлийнхєє захыг хойш татан харахад шавь нь vгvй байсан бєгєєд тэгээд тэр арван долоо хvрч байгаа жаахан хvv, тэр чигээрээ ор сураггvй болсон билээ.

Хоёрдугаар бvлэг


ЦАГ ТЄРИЙН YЙМЭЭН

ЕР БУСЫН ЄДЄР Шєнєдєє салхи жаваргvй нам гvм сайхан хоносон боловч чим хийсэн хvйтэнд намаг шалбааг хєлдєж ширvvн урсгалт Туул голын зах хоёр талаасаа зайрмагтаж, дундаа бараг аних шахсан байлаа. Энэ бол намрын сvvл сарын хорин зургаан. Хvрээний урдах Богд уулын ой, оройгоосоо эхлэн шарласан тухайд євгєд хєгшид “Ай даа айхавтар зуд турхан болно бий!” гэхийнхээ зэрэгцээгээр “энэ жил бичин /мичин/ жил! Бичин жил ер амаргvй, зуд турхан болох тєдийгvй ханиад томуу ч болхноо гардаг шvv дээ гэж сэтгэл тvшин хэлэлцэн. Харин гамингийн тухай гэвэл,хэдхэн сарын ємнє хvртэл хvн толгойтой бvхнээрээ харуул занал, єшєє хорсол.. элдэв муугаар шагшин шуугидаг байснаа одоо болохоор энэ дийлэгдэшгvй юмыг дэмий тэгэхийн хэрэг юу билээ гэсэн шиг даан их юм ярихаа больсон ажээ. Гэвч гамин гэхийн оронд “чандруу” гэж нэрлэнэ. Хэдэн сарын ємнє “гамингууд vнс чандруу шиг хийсэн арилаасай!” гэж заналхийлэн хараасан нь хажуугийн хvнйи бах ханахад хvрсэн байх бєгєєд тvvнээс хойш олны сэтгэлд vнэхээр “vнс чандруу” гэж байвал тэдний хувь заяа доройтох болно гэж бодогдсоноос ийнхvv нэрлэж болсон аж. Єнєєдрийн тэнгэр маш сайхан. Богдрын хvрээ тэр чигээрээ тулгын галанд элгэн биеэ ээж байгаа шиг намрын оготор шар наранд дулаацаж байх бєгєєд хvмvvсийн сэтгэл нам тайван, хvрээ хойд, урд, баруун гурван чиглэрээр аян замын хvмvvс нааш цааш хєврєлдєнє. Ганцхан зvvнээс юу ч алга. Яагаад хєл хураагдсаныг шохоорхон сонирхсон хvн ч тєдийгvй байлаа. Зах зээл дээр зvйл бvрийн худалдааны мал хэдэн зуугаар багширч, дэлгvvр наймааны газар бараа таваар, элд эд хэрэглэгдэхvvний юмс зvсэн зvйлээр алаглан тvvгээр хэрэн хэсэн яваа хvн бvхэн нэг нэгнээсээ хожих хожсон зvйлээрээ баяжихаас єєр юу ч эс бодон, ид шагшаан шуугиан болж байхад Балданцэрэн гэртээ ганцаар, зvс царай нь цонхин цагаан бєгєєд бие мах бод нэлээд турснаас гарын vе болгоны завсраар цаад юмс даруй харагдах болжээ. Балданцэрэн одоо тэр туранхай гараа ханцуйдаа зєрvvлэн элгээ тэврэн суух болжээ. Урьд ємнє Балданцэрэн гэрээс гарвал очих айлтай, хvрээд ирдэг найз нєхєдтэй агсан бол хайртай амрагаа алдсанаас хойш хэнийд ч очдоггvй, мєн хэн ч тvvнийг гэж ирдэггvй, ёстой гон бие гозон толгой гэгч болжээ. Єєрт тохиолдсон гашуун хагацлыг єєрийн биеэр амсаж, бусдад мэдэгдсэн зvйлгvй байвч уг хэрэг дорхноо хvрээ даяарт тvгэн тархаж, хvмvvс єєр хоорондоо ам дамжуулан ярихдаа Балданцэрэнг ухаан солиотой болсон гэнэ гэлцэх тул танил талы нь хvмvvс дэмий сэтгэл зовнин, орж ирж чадахгvй болсон байв. Ингээд Балданцэрэн гэртээ гав ганцаараа сэтгэлд нь зєвхєн олон хоногийн турш тасралтгvй эргэлдэж байгаа гунигийн хар толбо л эргэлдэнэ. Чихэндээ нэг удаа “нvр хийсэн” огцом авиа гэнэт сонсогдоход гайхан чагнав. Єнєєх дуу дахин гараад гуравдахь дээрээ газар сонсолгон доргилуулахад тэр сая гэрээс гарав. Гудамжинд єєрийн нь адил гайхсан хvмvvс vймэн шуугилдаж байгаа vзэгдэнэ. Тэд цєм зvvн зvгт анхаарал тавин: “Энэ юу болж байна вэ?” гэж бие биеэс асуухад “Мэдэхгvй!” гэж мянга дахин хариулаад дэмий л vргэсэн мал шиг ийш тийш хуйлран шуугилдах аж.


Тэгснээ “Дайн” гэдэг уг хvмvvсийн сэтгэлд бууж ирэв. Хашаа байшингийн орой дээр гарав. Алсын бараа харж байгаа хvмvvсийн зарим нь -Зvvнтэй дайн! Гэж дуу алдахад, зарим нь: -Наймаа хотын цаана нvдний vзvvрт дєнгєж хvрэх газрын барагцаанд цэнхэр утаа vргэлжлэн манарч байна гэж сvр бадруулан тайлбарлана. Дор нь байгаа хvмvvс “Дайн!” гэдэг vгийг тєдий л vнэмшихгvй байвч “хэн хэнтэйгээ дайтаж байгаа вэ?” гэж гайхна. Гэтэл чухам хэн нь хэнээс мэдсэнийг бvv мэд! “Орос, монгол холилдсон баахан амьтад гаминг гэнэт дайран дайтав” гэсэн яриа нєгєє гудамжны хvмvvсээс дамжин ирэв. Энэ бол баяр! “Гаминтай дайтав” гэсний нь хувьд хvмvvсийн царай инээмсэглэл тодров. Ялангуяа Балданцэрэнд энэ vг сонсогдохтойгоо зэрэг олон хоногийн турш хадгалагдсан гунигийг нь ор тас мартагнуулаад оронд нь: “энэ гаминтай дайтагч нь хаанахын хэн гэгч байдаг юм бол доо!” гэдэг бодол тєрvvлэв. Єєр хvмvvс ч єєрцгvй мєн л энэ асуудлыг гоц гойд чих тавин анхаарч, “хаанахын хэн гэгч вэ?” гэж бие биенээсээ асуун шуугилдана. Тэгээд ул мєрийг хэн ч олж авч чадаагvй байтал, vе vе нvргэлж байсан vхэр буугийн чимээ таг чиг болж, тунгалаг єдрийн нар ч баруунаа унан, юу юугаа жаргах болов. Тэгэхэд хvмvvс мєн л гудамж, зээлдээ, нялх нярай багачуудтай боловч тvvнээ тэврэн сэтгэл тvгшин зvvн зvгийг ширтэнэ. Орой нар жаргахын ємнєхєн ашгvй нэг мэдээ ирvvлэхдээ: “Цагаан оросын их жанжин барон Унгерн гэгч гаминтай дайтсан гэнэ!” гэдэг яриа бий болсноо тэр дорхноо: “Би!” гэсэн хvсэмжлэлийн vг “гэнэ ээ” болон хувирав. Шєнє Балданцэрэнгийн нойр хулжлаа. Урьд удаагийн шєнvvдэд миний ирээдvйн амьдралд жаргах цэнгэх , инээн баясах юу ч байхгvй. Байхаас зєвхєн гасланд дарагдсан бvгчим амьсгал, зовлонд нэрвэгдсэн зовлогон бие л байна гэж боддог байсан нь одоо оргvй болж, оронд нь єдрийн болсон дайны цуурай тvvний удаа дараалан сонсогдсон vхэр буугийн авианаас эхлээд: “Энэ цагаан оросынхон хаанаас гэнэт гараад ирэв? Эдний эцсийн зорилго чухам юу байж таарах вэ?” гэхчилэн элдэв учир нь vл олдох єдий тєдий юмыг зай завсаргvй бодох болов. Шєнє дундаас хойш арайхийн унтаад єглєє эртлэн босож гадагш гарлаа. Тvvний ийнхvv эртлэн гарсан учир юу вэ гэвэл урьд шєнийнхєє бодсоны учрыг олохыг хvсчээ. Єєрийнхєє гудамжийг ардаа орхин єєр гудамжнаа оронгуутаа євгєн эмгэн хоёрын уур хилэн болон хэрэлдэж байгаатай дайралдав. Эдний явдлыг сонсоход эмгэн нь, єглєєнийхєє цайн дээжийг єргєж байхад энэ євгєн дайралдав. -Yгvй чи зvгийн муу зvvн рvv цай єргєх чинь юу вэ? гэсэн аж. Хариуд нь эмгэн: -Зvгийн муу зvvн хойш гэх юу байхав, зvгээр єчигдрийн гаминтай дайтсан цагааныхан гэгчид дээж єргєх байна гэсэн бололтой. Гэтэл євгєн: -Єргєж байгаа энэ дээж чинь цаашаа явчихсан цагааныханд биш, наана нь байгаа гамингийн тєлєє болох биш vv гэж дооглосноос хэрvvл vvссэн байв. Балданцэрэнг дэргэд нь хvрээд ирэхэд, хэрvvлийнхээ учир явдлыг эх адаггvй тоочин бие биеэ єсєлдєн буруудахыг оролдов. Хариуд нь Балданцэрэн: -Хvн хvний бодол хvсэл яг л тэр хvндээ зєвтэй! гээд цагаан оросын цаашаа талийн одсоныг олж мэдсэнээ олзуурхан нєгєє хоёроос холдон явлаа. Ер урьд шєнє Богдын хvрээнийхэн Балданцэрэнгийн адил элдвийг бодон нойр муутай хоноод, єглєє эрт босон уулзалдаж учир явдлыг бvрэн мэдэх гэсэн бодолтой, нар дєнгєж гармагц гудамж болгоноо хvн бий болон хэд гурваараа


бєєгнєрєн хэлхэлдэнэ. Эдний дунд Балданцэрэн vг чагнан, зуур зуур зогсон явсаар єдєр дунд хvрэв. Энэ зуур Балданцэрэн цагаан оросын жанжин барон Унгерн гэгч орос, монгол цэрэгтэйгээр Наймаа хотын зvvн хойтох Улиастай аймаг уруудан гэнэт орж ирэн гаминг довтолгож мєхєх нь гамингийн ганц хороо угтан байлдаж ялагдсныг тодорхой мэдэв. Тэгээд чухам хэн нь хэнийгээ хохироосныг сонирхон чих тавихад “гамингууд єєдий тєдийгєєрєє хядагдсан гэнэ” гэхээс єєр гойд юи хэн ч vл ярих аж. Гэвч Балданцэрэн барон Унгерний буцан одсоноор нь тvvний хvчин мєхєсдєж аягvй бол ухаан жолоогvй зугтсан хэрэг бол уу гэж дотроо санан сэжиглэв. Гэтэл хvмvvсийн яриа ийм биш. “Энэ муу чандруунууд єєрийн эрхгvй сєнєнє” гэж баяр хєєр болохынхоо зэрэгцээгээр барон Унгернийг одоо хэзээ хэзээгvй ирнэ гэж зvvн зvгийг байн байн ширтэх аятай байх ажээ. Эцэст нь Балданцэрэн гэдрэг буцах замдаа нэг гудамжны булан дээр, бусдыг бодвол аван саван дэмий яримгvй байдалтай хоёр хvний суун ярилцаж байхнаас нэг зvйлийг тодорхой олж сонсов. Энэ нь: -Барон Унгернийхэн хойш ухрахдаа зургаан морь хєллєсєн нэг vхэр буугаа намагт шигтгэж орхиод, дєнгєж морьдоо салган авч амжиж шvv. Гэтэл эрсийн сайн нь дайны тvрvvнд vрэгддэг юм хойно доо, vхэр бууны морьдын тоноглолыг салгаж байсан нэг монгол эрийг /бодвол бусад нь сандарсандаа буй заа/ ганцаарангий нь хаяад явчихсан байв гэж хєх чисчvv дээлтэй дээд уруулдаа шингэн хар сахалтай хvнийг хэлэхэд хажуугий нь арай ахимаг настай, хvрэн торгон дээлтэй хvн: -Пээ! Гэж толгой сэгсрэн гаслаад: - Yгvй тэгээд тэр эр яагаа бол? -Тэр эр харамсалтай нь аргагvй боловч мєн бахдалтай! Гээд цааш хэлэхдээ: -гамингийн бароны єєдєєс гаран байлдсан хороон дарга єєрсдийнхєє заншлаар дайсны vхэр бууг єєрийн гараар олзлон авах гэж бvх доод дарга нараа дагуулан очоод мориноосоо буун урагш давшихад нь єнєєх монгол эр vхэр бууныхаа араас тэр даргыг буудан алаад, дараа нь єєрийгєє буудан єнгєрч шvv гээд инээмсэглэн хэлсэнд: Хажуугаас нь Балданцэрэн: -Yгvй мєн сайн эр! Гэж єєрийн мэдэлгvй дуу алдав. Энэ даруй нєгєє хоёр зочин Балданцэрэнг харав. Зvс царай цонхигор болоод, vс сахал хоёр нь жигтэйхэн ургасны дээр олон хоног газар ширтэж гєлєрсєн нvд нь хэдийгээр инээмсэглэх боловч харсан зvг рvvгээ єрємдєх мэт хурц тусан бvлтийх нь тэдний нvдэнд эрvvл бишийн шинж тєлєвийг vзvvлсэн байж магад. Тэд Балданцэрэнг цочин ажсаны дараа, бие биеэ хараад vг дуугvй босон явав.

ГАМИНГИЙН ДОГШИРСОН НЬ “Муусайн чандруунуудын сєнєлт єнєє юу маргааш уу” гэдэг дээр хvмvvсийн сэтгэл тасралтгvй эргэлдэж, айл єрх бvр єглєєнийхєє цайн дээжийг ганцхан зvvн зvгийг хvсэмжлэн єргєнє. Ингээд зvгийн муу зvvн хойд гэж vзлэг єєрчлєгджээ. Єглєєний нарыг мандуулдгийнхаа адил монголын нарыг гийгvvлнэ гэж хvн бvр шахам зєвхєн зvvн зvгийг л ширтэн залбирна. Гэтэл єнєєх гэнэт гарч ирэн тулалдсан барон Унгерн жанжин нь алга. Єдєр шєнє хоёр ээлжлэн єнгєрсєєр сар болоход бас л алга байлаа. Сонсвол тэр барон аугаа их хvчтэй гэнэ. Бvх монгол овогтонг нэгтгэн, их их хаант гvрнийг бий болгох гэнэ гэж ярилцана. Энэ ч бас хvмvvсийн сэтгэлийг хєхєєн баясгана. Yvний нєгєє талаар гамингийн байдал эрс хурцдан ширvvслээ. Хvрээ тойрон хэдэн давхар харуул манаагаар бvслэгдэж, орох гарах хоёрт хvмvvс ємдєє тайлах шахам


болтол нэгжvvлж шалгуулаад мултарна. Хvрээн дотор ч єєрцгvй, хаана бол хаана манаа цагдуул… гамингууд, бvх оршин суугаа эрэгтэйчvvдийн ихэнх хувийг эзэлсэн лам нар дээр анхаарал тавин тэдний цугларах хурал номын цагаар хэд гурваараа ирэн, дуган сvмээр нь орон гаран явна. Сан жасы нь газрыг сахин хамгаалах нэрийдлээр нэг буутай гамин байнга сахин сууна. Хариуд нь лам нар зvв зvгээр харин ч тэдний vйл ажиллагааг бахдан сайшаах байдал vзvvлэн алга хавсран мэхэлзээд “довтолж ирэх дайсны цог залийг доройтуулах тvй догжир гэгчийг залъя” гэж гамингийн яаманд байн байн айлтган зєвшєєрєл авна. Гэтэл энэ тvй догжир нь vнэхээр барон Унгерний эсрэг биш, харин єєрсдий нь доройтуулахын тєлєє бєгєєд “гамингууд удахгvй сєнєнє!” Одоогийн хvнд эднийг эсэргvvцэн тэмцэхээс илvv буян алга. Байлдан тулалдахыг бэлтгэгцгээ! Yхэхээс бvv ай! Амь насы чинь бурхан сахиус хамгаална. Yхэвч хамаагvй, хойд насандаа бурхны оронд саадгvй очиж тєрнє! гэж сvсэгтэн олныг тасралтгvй ятган, єєрийн эрхгvй бий болсон тэмцэх их хvслий нь улмаар хєгжєєн бадруулна. Эл дунд Балданцэрэн орчин тойрондоо, юу юу болж байгааг бусдын адил мэдэж байгаа билээ. Тэгэхдээ Балданцэрэн энэ тэрийг єєр бусадтай уулзан ярилцаж мэдсэн биш, єнєєх орчлонгоос тасарсан мэт хvн амьтантай нийлэхгvй болсон нь хэвээр бєгєєд зєвхєн одоо улс орны маань ирээдvйн хувь заяа юу болох нь вэ? гэдэг асуудалд бvх сэтгэл нь татагдаад тэр зvгийн юмыг ухаан жолоогvй сонирхох болсондоо єдєр бvр гадуур гарч vнэн бодит хэргийг нvдээр vзэх, vл vзэгдэхийг єєр бусдын яриаг чагнан мэдэх ийм хоёр урсгалаар явж байгаа билээ. Нэг єдєр Балданцэрэн мєн л гадагш гарав. Зам дээр нь хэдэн хvvхэд тоглож байгаа дайралдлаа. Тэдний нэг нь хураалгаатай тvлээний ард нуугдаж бусад нь нєгєє талаас нь давшина. Yзтэл эд єнєєх барон Унгерний vхэр бууны ард хаягдсан монгол эр, гамингийн хороо даргыг алсныг бахдал болгон наадна. Тvлээний ард нуугдсан жаал гэнэт гаран тvрvvн ирсэн хvvхдийг бог малын эрvvний ясаар шагайн, амаараа буудан унагангуутаа “за миний хэрэг гvйцлээ” гэж шvд зуун єєрийгєє буудсан болон тэрийн унав. Балданцэрэн тэдний хажуугаар єнгєрєхдєє “Энэ ч лав монгол хvний амь хайргvй алалцан тулалдахын зєн бий” гэж бодов. Цааш яван зээл дээр очтол, энэ хvмvvс бусад єдрvvдийн л адил цугларсан байгаа боловч нэг л биш. Энд, тэндгvй уруу царайтай хvмvvс худалдаа наймаа хэлэлцэн, хєл хєгжсєн болохын оронд хэсэг бvлэг болон бєєгнєрч шивэр авир ярилцана. Тvvнийг явуут чих тавин чагнахад “…баригдав… бас баригдсан. Бариад л байгаа гэнэ!” гэх мэтийн vгс хагас хугас сонсогдох ажээ. “Хэн нь хэнийгээ юу боллоо гэж тэр вэ?” гэдэг асуудал Балданцэрэнгийн сэтгэлийг шинээр сэргээв. Хоёр чихээ аль байдгаар нь сунгах хєлийнхєє гишгэлтийг хичнээн аажууруулавч уг хэргийн учир vл олдох аж. Тэгэхээр Балданцэрэн даржин хувцастай хоёр євгєн дээр очив. Олноос онцгой суугаа тэр хоёр євгєн мєн л тэр хэргийн тухай ярилцан байх аж. -Хэн баригдаа вэ? гэхэд євгєдийн нэг нь: -Манай Хараагийн Дар эх ламтан гэж чичирхийлсэн хоолойгоор єгvvлээд, vрчгэр нvднээсээ нулимс гаргав. -Хэн тvvнийг юу боллоо гэж барьсан хэрэг вэ? гэхэд хоёр дахь нь: -Муусайн чандруунууд байхгvй юу! гэж заналтайгаар єгvvлэн тэнгэр ширтэнэ. Балданцэрэн: “Хараагийн Дар эх лам гэж хэн билээ?” гэж бодон доош ширтэв. Сэтгэлд нь нэг удаа дайралдан бараагий нь харсны хувьд, гал улаан торгон дээлтэй харах нvд ширvvн хурц, хамар томтой, царайн єнгє хvрлэгэр хvрэн болж ирээд


сvрхий бяртай байх гэмээр том биетэй, гуч, дєч хоёрын хооронд насны хvн санаанд бууна. Хvмvvсийн хэлэлцэхээр бол энэ лам найр наргианыг таалан архи сархад зоогломтгой, хэт зооглон хєлчvvрэхдээ махгал бурхны дvрээр хилэгнэн гай барцдыг жанчих, хувь заяатан авхай нарыг ч мєн зvгээр єнгєрvvлдэггvй гэж нэг талаар айн сvрдэнэ.Нєгєє талаар мэргэ, тєлєг vзэх, барцдыг vлээн тарнидах, хараал жатгыг хариулах, догшин лус савдгийг номхотгох ёстой. Ямандаг бурхны бvрэлбаа гэж шагшин биширнэ. Гэтэл эн хvн бас монгол бичиг мэдэхийнхээ хувиар юм уу, эс бол нэр алдар нь нэгэнт дээр гарснаараа, автономитийн тєрийг анх байгуулахаас эхлэн тєрийн хэрэгт нэр оролцон цуурайтсаар аж. Гэвч Балданцэрэн энэ хvнийг бусдын адил онцлон vзэж байсангvй, харин ч хувийн эрх ашиг юугаан элдэв ов мэхээр хандуулахыг боддог зальтнуудын нэг буй за гэж дотроо vл тоомсорлодог байлаа. Одоо болохоор тvvнийг гамингийн гарт єєрийн эрхгvй орсны нь хувьд гол харлан, толгой дээш татан авч чадахгvй болов. Тэгээд хэдий удаан газар ширтсэнээ єєрєє эс мэднэ. Євгєдєєс хэзээ баригдсаны нь асуухаар харвал тэд хэдий нь алга болжээ. Эндээс Балданцэрэн санаа алдан эргэв. Зээлийн хvмvvс мєн л шивэр авир ярилцсаар байгаа шиг vзэгдэнэ. Тэр дороос нооронхой чисчvv дээлтэй нvvр царай нь, vс сахал, тоос шороо хоёрт хэт дарагдсан янхигар туранхай хvн: “Таминь ээ!…” гэж хашгиран айсуй. Хvмvvс тvvнийг сонирхон зvг бvрээс угтан хvлээж авав. Єнєєх хvн гарынхаа урт хумстай бохир хуруунуудаа дээш сарвалзуулан: -Жалханз хутагт баригдсаан! гэж хашгирав. Балданцэрэнгийн дотор палхийн амьсгал нь тагжрав. Єнєєх хvн шvд хавиран солиу гажуу гишгэлэх болсон хєл дээрээ нэг vе дэнжигнэн тэнцvvрээ олж аваад: -Хатан баатар Магсаржав, манлай ван Дамдинсvрэнтэн нар бас баригдсан! гэж хашгирав. Балданцэрэнгийн хамаг сэтгэл мэдрэл дахин харанхуйлж, нэг vе орчны юм ор тас vзэгдэхгvй болов. Албан хvчээр амьсгал аван нvдэндээ хуралдсан хэсэг нулимсыг шавхан харахад єнєєх хvн, хэт ангайсан амаа хамхин уруул жимийхийг оролдсоноо эс чадан газар нулимж: -Та минь алалцъя! Энэ муусайн vнсэн чандруунуудыг захаа нь аваад хадъя! гэхэд, Хажууд нь нэг хvн: -Та минь, энэ чинь галзуу юм шиг юv вэ? гэх сонсдоно. Єєр нэг хvн єнєєхийн ємнє очин: -Баатар гуай, та тун айхавтар согтож шvv! Одоо ингэж явах хэрэггvй, зvгээр гэртээ харьж амар! гээд сугадан авч олноос зайлуулахыг оролдов. Хариуд нь єнєєх хvний нvд сэргэн: -Аа тийм, би бол баатар хvн Тойрон зогсогчдыг инээх ширтээд: -За та минь босъё! алалцъя! Биднийг бууны сум даахгvй, бурхан сахиус хамгаална. Хvмvvс цєм дуугvй. -Таминь та нар яагаад дуугvй байна вэ? Эсвэл та нар шар шанзав Бадамдоржтой санал нэгдэн улс орноо худалдсан хvмvvс vv? Хvмvvс цєм дуугvй… Єнєєх согтуу уурлав. -Тийм байлгvй, сvнсээ алдсан хар ноход! Удахгvй тэр чандруунуудтайгаа цуг vнсэн чандруу болон тонилохоо мэдэж байна уу? Миний жанжин Хатанбаатар эгэл хvн биш, танай гэр гамингийн шоронд тогтохгvй, хэмх єшиглєн, зад дайран гарна. Хараарай! Уур хилэн нь бадран ханцуй чамлаж, хараал зvхлэхийн улмаар тонгичиж гарав. Хvмvvс мєн л дуугvй, бодох, сонирхох хоёрыг ээлжлvvлэн байснаа гэнэт


захаасаа тархан бутарч эхлэв. Хэдийд ирснийг хэн мэдлээ, хувин хэлбэрийн дугуй саарал малгай дээрээ чиг єєд гозойсон чандаган цагаан отготой гамин ноён ташаандаа зvvсэн хилэн цагаан сэлэмэн бариулыг тавин хурууны бээлийтэй гараар барин зогсож байв. Хажууд нь хэлмэрч байгаа бєгєєд хэлмэрчийн vг хэлэхийг ноён, толгойгоо жаахан хазайлган чагнаж, агсамнан хашгирч байгаа согтууг хараа салгалгvй ширтэнэ. Ард нь хоёр гамин биеэ чанга барин зогсоно. Иймд тэднийг харсан бvхний нуруу руу хvйт орох бололтой, цээж даран навтасхийн сэм зайлан зугтана. Ноён дагалт сэлтийнхээ хамт алгуур гишгэлэн урагш давшив. Єнєєх согтуу ажиггvй хэвээр, далан долоон юмаа хашгирсаар байв. Тэднийг бvр ємнє нь тулан очиход гэнэт харан, -Аа зэвхий! Уулга алдан хойш ухрав. Гэвч даруй уур омог нь шатах аж. -Чандруу чи юунд нvvр рvv минь хялам хялам ширтэнэ вэ гээд шvд хавиран тулан очсоноо: -Хурай та минь энэ чандрууг алъя! гэж хар тэнхээгээрээ хашгирав. Хариуд нь ноён: -Жv-ваа гэж хашгирав. -“Жv-ваа!” гэж юу вэ? Yvнийг Балданцэрэнгээс єєр тодорхой мэдэх хvнгvй байгаа боловч хоёр гамингийн урагш давшилтаас санд мэнд зугтаж харин Балданцэрэн ганцаар vлдэв. Согтуу хvн гамингуудтай шийдэмгийгээр барилцан авав. Тvрvvлэн ирснийг газар гуядан хаяснаа, янхигар цээжээ татан авч чадалгvй дээрээс нь даран унаад, хоёр дахь гамингийн барин авахад “Аа хар хомхруусууд аа! гэж хараал тавин, ар євєр хоёртоо хоёр гаминтай болон босов. Дээр нь хэлмэрч нэмэгдлээ. Тэд гудамжинд цус урсгахыг vл хичээхдээ зэр зэвсгээ газар тавьсан бєгєєд нэг согтуу дээр гурвуул ноцлолдох боловч нэмэр алга. Газар єнхрєн зууралдаж, єлєн шороо бужигнуулна. Мань согтуу нэг удаа бvгдийн дор орсноо: -Аа Богдын сахиус аа! гэж муухай дуугаар хашгирахдаа босон харайж, хоёры нь доороо хийв. Дахиад л дор нь орно. Хоёр дахь дээрээ -Аа Дамдинчойжоо сахиус аа! гэж хашгирахдаа гурван хvнийг гурван тийш нь vсэргэн босов. Гэвч нэмэр алга. Єєрєє хєл алдан гэдрэгээ саван унана. Гамин дарга хажууд нь, зvvн гартаа сэлэмнийхээ бариулыг барьсан хэвээр, хєл алцайлган ажиглана. Зуур зуур инээмсэглэхийг vзэхэд, энэ ноцолдооныг уур хилэнгээр биш, алиа наадмын чанараар vзэж байгаа нь илэрхий. Хэсэг гамин гvйлдэн ирж хvч нэмэв. Ганц согтуугийн мєч болгонд нэг хvн оногдоод цаана нь хоёр хvн илvv гарна. Мань согтуу нэг хэсэг: “Ир хурай!” гэж хашгиран бvх хєдєлдєг бvхнээрээ vзэлцээд эцэст нь дєрвєн мєчєєрєє дамжлагдан явахдаа -За гайгvй, эгж тєрєєд дахин vзэлцэнэ дээ гэж сэтгэл бvрмєсєн амарсан байдлаар єгvvлэх сонсогдов. Балданцэрэн ч эндээс явлаа. Тэгэхдээ гэрийн зvг биш, хоёр хєлийнхєє хандсан зvгийг барин дэмий сажилна. Сэтгэлд нь саяын баригдсан хvний ер бишийн нvvр царай эргэлдэн vзэгдэж байлаа. Доош унагасан толгойгоо дээш татахад, нар юу юугvй жаргах гэж байх бєгєєд энэ нь мєн л саяын эрийг бодогдуулан, тvvний хувь заяа энэ жаргах нарны адил болохоос єєр зам байна уу? гэж гунигтайяа санав. Гэтэл Хатанбаатар Магсаржав, Манлай ван Дамдинсvрэн нарын явдал санаанд оров. Магсаржав бол автономит засгийг байгуулахын ємнєєс эхлэн цэрэг дайн, манж хятадын эсрэг байлдан гайхамшигт ялалтуудыг байгуулснаараа ард тvмэнд


хайрлагдсан хvн, Дамдинсvрэн нь барга хvн. Бvр дээр цагаас Манжийн эсрэг хєдлєн тэмцэгч бєгєєд эцэст нь халх нутагт орж ирэн халхын тусгаар тогтнолын тєлєє амь бие хайргvй зvтгэсэн гайхамшигт хvн. Одоо гэвэл тvvний нас єндєр жар хvрч байгаа аж. Энэ бvхнийг Балданцэрэн сайн мэдэх тул учир дvрсгvй олныг бодон сэтгэл зовнино. Оройн нар жаргаж vдшийн бvрэнхий болж эхэллээ. Хvрээ даяар хvний хєл хєдєлгєєн зогсож, золбин нохдын шуугиан дэгдэнэ. Гэвч зvvн хvрээнд бvрээн дуу ер бишээр хvнгэнэх нь юу вэ? Гэнэтийн энэ явдлыг хvн бvр сонирхон хашаа хорооноосоо гаран чагнах бєгєєд Балданцэрэн ч мєн тэр зvг хандав. Зvvн хvрээнд дэд “Богдын нар орд” гэдэг алтан дээвэрт дуганы орой, шингэсэн нарны гэрлийг єєртєє аван vлдсэн мэт гэрэлтэж, vе ше нижигнэнэ. Хvмvvс цугларан дуганы ємнєх талбайг дvvрэхэд дуганы хаалгаар хохимой толгой оройтой гурвалжин балинг хєє хуяг ба ган дуулга ємссєн хоёр хvн дамнан гарч ирэв. Энэ бол сор! Гай гамшгийг зайлуулах буюу ханиад томууг дарах хийгээд харгис догшин дайсны цог залийг мохоон vхлийн оронд нь тонилгох аугаа хvчит юм бол энэ сор гэж хуран цугларагсдын сэтгэлд буух аж. Сорын зvvн баруун хоёрт мєн хуяг дуулга ємссєн гартаа аль эрт цагийн монгол дархны гараар бvтээгдсэн онгорхой амтай алд гаруй хэмжээний хvнд цахиур буу барьсан дєрвєн хvн явна. Эдний хойноос сор залах лам гарч ирэв. Энэ лам толгойдоо очир, очирын дор хохимой, тvvний дор хувхай ясан цээж бvхий хохимой жинстэй бєгєєд тvvний хоёр талаар уг малгайн том дугуй хар хvрээнээс аваад оройн очир хvрсэн гал дєлийн чимэгт “шанааны тага” гэдэг ер бишийн сvрт малгай ємсєж, биендээ, цамынх адил доош унжсан гурвалжин том ханцуйтай, євєр бэлхvvсэндээ зээ ваазын толгой, догшин дvрийг урлан хатгасан хатгалмалт хувцас ємссєн аж. Ийнхvv сор залах нь бага хэрэг биш. Бvх догшид бурхдын дотроос хамгийн догшин “Жигжидийн” нанчин /их нямбыг/ гурван жил дvблэн /бясалган/ ер бусын шид олсон хvн л залж чадна. Сорын ламын рараас хэдэн арван лам даган явна. Тэдний ємсєж зvvсэн нь бас энгийн биш, элгэн хvрэн тэрмэн орхимжоор бvх биеэ битvv ороож, шар торгон єндєр оройтой хянган ирмэгтэй овоодойгорой дээрээ цогцлуулсны нь хэлэх vv! Yдшийн бvрэнхий, бvрээн дууны хvнд хvнгэнэлт, бишгvvрийн авиа ямар нэг vл vзэгдэх хйи амьтныг аргадах мэт уянгалах, цан хэнгэрэг огторгуйн гvнийг илчилж байна уу гэлмээр нvржигнэн vvний дээр єнєєх хохимой оройтой гурвалжин сор, ард нь яваа залагч лам, тvvний хойноос дагасан хамтран залагч нар, тэгээд бас зvгийн муу зvvн урд зvгийг барин аажуухан давших нь vнэхээр vл ялагдах дайсныг аварга хvчээр даран тонилгох шинж тєлєвийг бvрдvvлжээ. Хvрэх газар нь шар ордны зvvн ємнє, хэдэн зуун алхмын тэртээ. Тэнд євс мод хоёроор барьсан том овоохой байна. Сорыг очмогц овоохойд гал оруулав. Их дєл гэнэт бадран ойртсон бvхний элгэнд улаан шаргал туяагаа тусгана. Одоо vзээд єнєєх сор, тvvний оройн хохимой, хоёр хажуугийн нь галын дєлєн чимэглэл хийгээд доод сууринд нь хий дvvргэсэн хонины єлєн гэдсийг мушгиралдуулан хэдэн давхар ороосон энэ тэр нь бvр ер биш, бvх орчлонгийн хамаг гай гамшгийг шингээсэн буй заа гэж лавтай итгэгдэнэ. Ард нь яваа залагчийг дахин ажвал хохимой ясан жинст шанааны таг ємссєнийхєє дор магнайнаасаа аваад хамрынхаа vзvvрийг хvртэл хар будгаар зурвас, халзалсан галын гэрэлд анх тодрон vзэгдэх


бєгєєд тэр лам, хоёр нvдээ дан цагаан эргэлдvvлэн гялалзуулахынхаа зэрэгцээгээр шvдээ хvчлэн зууж, амаа заналтайгаар ємєлзvvлэн уншлагаа уншиж, зvvн гартаа атгасан шингэн дуут хонх юугаа жин жин дуугаргана. Ингэхэд ламын оюун ухаан орчлонгоос аль хэдий нь тасраад, vй тvмэн муу зvгийн амьтадтай ач тач тулалдаж байгаа мэт ажээ. Гэтэл ємнєх сорын доодох хэдэн давхар мушгиралдсан єлєн гэдсийн дунд хvмvvсийн жижиг баримал дvр олныг суулгасан байх нь юу вэ? Тэр баримлууд нь нэг жигдйин хавтгай оройтой саарал малгай, мєн нэг жигдийн оготор цамц, урт ємдтэй бєгєєд тус бvрнээ буу мэтийг барьснаараа гамингууд байх аж. -Yгvй, тэр чандрууднуудыг харж байна уу? гэх шивгэнээн олны дундуур нэг явагдаад дараа нь: -Хайрхан! Дээрхээс Дvйнхорын Да ламтныг єєрийн биеэр сор зал гэж зарлиг буулгасан юм гэдэг шvv гэсэн хоёр дахь шивнээн сонсогдон замхрав. Сор залагч Дvйнхорын Да лам ємнєх сороо ухасхийн шvvрэн авлаа. Энэ хvн нуруу нам, vзтэл бяр чадал багатай баймаар атал хоёр хvний арай чарай дамжлан авчирсан хvнд сорыг сэвхийлгэн дээр єргєх нь vнэхээр ид шидийг vзvvлэх шиг. Энэ даруй бvх орчин єєрчлєгдлєє. Ширvvн галын бадралт туйлдаа хvрэн, догшин дєл нь vе vе оройгоос тасран хийд замхарна. Бvрээн дуу хувиран хvнгэнэхийн оронд ярдаглан хашгирч, бишгvvр бас уянгалахын оронд хамгийн нарийн хєгєєр царган жиргэж, цан хэнгэрэг нижигнэхийн оронд хавиралдан харшилдаж, дэргэдээ байгаа хvмvvсийг ганцхан айн сvрдэхийн зvг авчирна. Гэтэл vvний хажуугаар гандан ясанд хадах зэвvvн дуугаар эхэр татан ягших нь эрлэгийн элч нарыг урин дуудаж байгаа нь тэр байлаа. Юм бvр учиртай. Да ламтан, дээр єргєсєн сороо галын зvг оройгоор нь бєхийлгєн гударч мушгин, агаар єрємдсєнєє дээш татав. Дахин хоёр дахь єрємдєлтєє хийлээ. Гурав дахиа хийхэд нь бvх хєгжлийн авиа бас хувирсан нь бvр зэвvvн! Хvмvvсийн гол зvрх, аман дээрээ ирэн, их ламын нvдээ тас анин царай нь цайрах харлах хоёроор ээлжлэн хєлс дуслуулахыг харж эс чадна. Дєрєв дэх дээрээ Да лам сороо гал руу гялх буулган шидээнд хойноос нь хар хадаг уяхан очир бариулт пvрэвийг элгэн доороосоо суга татан авч гурвантаа хий дvрэх бєгєєд энэ даруй хуяг дуулгат дєрвєн эр онгорхой амт цахиур буугаа нэг зэрэг гал руу тонгойлгон пин буулган, бvх чимээ таг тасарлаа. Ёстой таг чиг. Тун саяхан туйлдаа хvрэн дvрэлзэж байсан гал доош суун тvvний хурц дєлийн оронд хааяа дарийн гашуун утаа зvг бvрдээ хvмvvсийн хамарт хvрнэ. Одоо vзвэл сор залсан лам єєрийнхєє биеэс зайлан одсон амин сvнсээ арайхийн эгvvлэн авчрах бололтой, тас аньсан нvдээ нээн их амьсгал аваад алив амьтдад амар жаргалыг тvгээх ерєєлийн номыг уяхан хоолойгоор эхлэн уншиж хойш эргэнэ. Бусад лам нар мєн уншилцан хамт явна. Тэдний ард юу vлдэв гэвэл дєл нь барагдсан галын час улаан цог бєгєєд харанхуй дундуур гэрийн зvг явж байгаа хvмvvсийн сэтгэлд, бvх гамингийн сvнс сvлд тэнгэрийнхээ хамт vгvй болов. Одоо тэдний дунд ханиад томуу тархан vй олноороо хиарна бий гэсэн нэг гордлого эргэлдэнэ. Энэ шєнє Балданцэрэнгийн нойр дахин хулжлаа. Ер гамингийн эсрэг тэмцэх явдалд сор залах нь дэмий сэтгэлээ хуурснаас єєр vнэн бодит юм болох уу гэж бодож эхэлсэн нь нэг мэдэхэд тэрхvv бодол хулжин очиж удаа дараагийн баригдсан хvмvvсийг дурсан бодож тэдний тєлєє гамшуудах харамсах, гунин гутрах цєм


нийлэн, тvмэн зvйлийн зовлон болон эргэлдэнэ. Эцэст нь Балданцэрэн юу ч бодохгvй байхын тєлєє тэмцэв. Элдвийг бодох нь зєвхєн гадагш гаран олж сонсохыг байх тул Балданцэрэн гадагш гарахаа байя гэж бодно. Хийгээд байх юм хунадаа гэж чин сэтгэлээсээ бодох боловч маргааш нь чихэнд чимэгтэй юм дуулдах юу магад гэж горьдон мєн л гарсан аж. Гэтэл бас л гvн Жигмиддорж баригджээ. Лам Цэнд оргожээ. Бавуу гэгч ч баригдсан бололтой. Бас Жав, Даш нар алга л гэнэ. Магсар хурцын хvv Дугаржав оргосон л гэнэ. Хаана л бол хаана уур бухимдал болон хємсєг зангидсан хvмvvс баригдсан зугтаасан хоёрын тєлєє сэтгэл зовнин шивар авир хэлэлцэнэ. Нэг мэдэхэд Жамъян гvнгийн нэр дуулдах шиг. -Жамъян гvн яасан гэв ээ? Гэж цочин асуухад єєр хvнтэй цааш харан ярьж байгаа хvн эргэн, -Аль хэдий нь баригдсан. Одоо арваад хонож байгаа бол уу, буутай гамингууд дундаа хийн явж байхтай нь би дайралдсан гэжээ. Балданцэрэнгийн царай хохин цагаан болон гэрийн зvг яаран эргэв. Юунд энэ вэ? Бvv мэд. Єєрєє vл мэднэ. Гамингууд юу гэж байна вэ?Аль зvтгэлтэн бvхнийг хаман барьж байгаа нь Балданцэрэнд тодорхой аж. Гурван хоног гэртээ шигдээд одоо юу дуулдах бол гэж дахин гарахад бас л баригдаж гэнэ л гэлцэх юм. За хэн баригдав гэхэд Дvйнхорын Да ламын нэр ч гарлаа. Тэгснээ Сvхбаатарыг барьсан хvнд арван мянган янчаан єгнє гэж гамингийн яамнаас зар тараасан гэнэ. Бодоо, Данзан, Лосол, Догсом, Шагдаржав, Чойбалсан нарыг барьж авчирсан хvнийг хєхvvлэн шагнах гэнэ ч гэх шиг… Хvмvvсийн яриа ийм байхын зэрэгцээгээр: “Богд ламтанг яах бол?” гэсэн нэг тvгшvvрт яриа байна байн дайралдана. Єнгєрсєн хавар гамингууд Богдыг барин хориод, олны сэтгэл айхавтар алдагдах аюул гарч магадгvй болж ирэхэд сулласан бєгєєд тэгэхдээ мєн олны сэтгэлийг єєртєє татах гэж туг хиур хийсгэн бvрээ бємбєр нижигнvvлэн ихэд хvндэтгэх маяг гарган ордонд нь залсан аж. Гэсэн ч ард олон гамингийн тэр арга ухаанд автагдсан зvйлгvй, харин гамингууд Богд ламтны амьд бурхан болохыг одоо мэдэн, єєрийн эрхгvй мєргєн сєгдєв гэж vзсэн байна. Єнєє ч гэсэн тэр бодол нь хэвээр бєгєєд гамингууд барихгvй дэг ээ гэж бие биеийн сэтгэлийг аргадан тайтгаруулна. Гэтэл бас “Богдын орд хэдэн давхар гамингийн манаагаар хvрээлэгдэн хvн амьтан орж гарч болохгvй байна” гэж хэлэлцэх нь юу вэ? Балданцэрэн, Богд ч мєн баригдаад байгаа юм байна гэж бодсоор гэртээ хариад тvших тєр, тулгуурлах хань нєхєдгvй хvний ёсоор мєн л элэг тэврэн газар ширтэн суув. Хашааны хаалга хяхтнан нээгдэхэд: “Ашгvй хуучин танилуудаас минь ирж байгаа бол уу” гэж горьдон сэтгэл сэргэв. Хоёр хvний хєлийн чимээ vvдэн дээр ирэхэд угтан авах гэж єндийв. Гэтэл хоёр гамин байлаа. Тvрvvчийнх нь гамин дарга, дараачийнх нь харчин монгол хэлмэрч эжээ. Гамин дарга нь маш туранхай, нvд нь ухархайдаа шигдэж, шанааны яс гар тээглэм ёрдгор бєгєєд гуулин шаргал царайны нь нимгэн уруулд армаг тармаг сахал бурзайна. Хувцасны нь зах хvзvvндээ хэт элбэгдсэн дєч эргэм насны хvн байлаа. Энэ хvн гэрийн доторхыг уйтгартай нvдээр санаа алдан эргvvлж тойруулан хараад хэлмэрчээ чи ярь гэх мэт нvvрий нь ширэв. Хэлмэрч: -Та Балданцэрэн мєн vv? -Мєн би Балданцэрэн байна. -Та автономитын гадаад яаманд гадаад хэргийг эрхэлсэн тvшмэлийн алба хааж


байсан байхаа, тийм vv? -Тийм ээ, хааж байсан… Хэлмэрч нь даргадаа саяынхаа ярьсныг ойлгуулан дамжуулав. Дарга нь: “уун, уун…” дуугаран сонсоод: -Таныг манай Си лин пvvгийн яам дуудав гэж хэл гэв. Тvvний нь Балданцэрэн тодорхой ойлгосон боловч хэлмэрчээр зориуд давтуулав. Тэр зуураа, “Намайг бусдыг байцаан шvvх єнєєх хэрэгтээ ашиглах нь” гэж тааварлан хэрхэн мултрах тухай бодов. Тэгснээ “за за” гээд малгай аван босоход хэлмэрч: -Yгvй та байз! Бодвол та тэнд хэд хичнээн ч хонож магадгvй, хєнжил дэвсгэрээ ав! Гэв. Балданцэрэн сая учрыг ойлгомогц эгшин зуурын дотор бvх бие зарсхийн зvрхний нь цохилт тархин дотроо тасрах шиг болсноо “За яамай! Єдєр тутам улс орны тэргvvн хvмvvсийн єдий тєдийгєєр баригдахыг сонсон тарчилж сууснаас нэгэн адил баригдан хамт сууж байсан нь дээр” гэж бодохтойгоо зэрэг сэтгэл онгойж нэг л их сайхан болох шиг болов. Хєнжил дэвсгэрээ яаран хуулан авсанд, гамин дарга: Та битгий яар! Цай хоолой аятай тавтай идэж уухыг ч би зєвшєєрнє” гэв. Yvнд Балданцэрэн баярлаж, “vнэхээр хятадын ард тvмэн бидний хооронд єшєє хонзон байхгvй шvv дээ!” гэдэг нэг шинэ бодол тєрєв. Хєнжил дэвсгэрээ сугавчлан гарахад гэрийн хаалганы хоёр талаас хоёр гамин буу тонгойлгон угтан авч араас нь даган эхлэв. Хашааны хаалгаар гарахад бас хоёр гамин угтан авч ємнє нь оров. Одоо л Балданцэрэн єєрийгєє хэчнээн сvрхий том хvн болохоо мэдэв. Урьд ємнє єєрийгєє тун ялигvй бага, хvч чадлаар боловч дорой, оюун ухааны талаар ч гэвэл буурал толгойтой, нvдний нь зовхи буусан євгєдийн дэргэд юу ч биш гэж биеэ тун багад аваачин боддог байсан аж.

ГАМИНГИЙН ШОРОН Богдын хvрээний зvvн урд зах, хуучин Манж амбаны сууж байсан газар Си-лин пvvгийн яам байдгийг хэн эс мэдэх билээ. Харин тvvний урдхантай гэнэт доош буусан газрын гангыг ашиглан ухаж маш айхавтар оромж савууд бий болгосныг бас тэр бvрээрээ мэддэг биз. Балданцэрэн буутай дєрвєн гамингийн дунд явсаар саяын дурдсан газрын их хашааны ємнє ирэв. Хаалган дээр нь бас л буутай манаа зогсож байв. Хашаа нь маш єндєр, цэх сайхан гуалингуудын холтсыг шударгадан ховхолж гуулин шар болгож, оройгий нь шор болтол vзvvрлэж хатгасны нь харахдаа хvмvvс энэ хашаан дотор нь юу байгааг мєн тодорхой мэдэж байв. Баригдсан этгээдийг их хаалганы хажуугийн бага хаалгаар оруулмагц ємнєєс нь нэг бага дарга угтан авч, хажуугийн бяцхан байшинд оруулж, хань нєхєдтэйгээ хvч хавсран нэгжих тєдийгvй, “Ємд шувтал! Цааш эргэ! Доош тонгой!” гэж хvртэл шалгана. Балданцэрэн ч ингэж хамаг байдгаа vзvvлээд мєн л туугдан гарч тэрvvхэн хойхон нь байгаа ганганы нvvрэнд зоож суулгасан хоёр хаалгыг vзэн, ногооны зоорь бол уу гэж бодов. Тэгээд ард яваа даргын тvрvvлэн очиж хоорондоо хэлхээстэй том том тvлхvvрийг шажигнуулан гаргаж ирэхий нь нvд гєлрєн гайхна. Цоож нээгдлээ. Хаалгын самбарыг хєндлєн даруулсан хvн тємрийг цvvнээс мултран хаяхад хан янхийсэн айхавтар авиа гарав. Ийнхvv ер бусын зузаан хаалга хяхнасан муухай дуугаар нээгдэж, хадны агуй мэт ангайсан том амтай сав руу


Балданцэрэн єєрийн эрхгvй тvлхэгдэн орлоо. Ороод хэдхэн алхахад хvмvvсийн хvvхэн цагаан царай нvдэнд нь туссаныг дэвтэй ажиглаж амжаагvй атал ард хаалга хаагдмагц таг харанхуй болжээ. -Энэ юун сав бэ? Шорон уу? Биш, зоорь! Тэгэхдээ ногооных биш, хvнийх ёстой хvн нэрэн дээр нь амьд хvvр болгодог хар тамын зоорь. Шорон гэдэг нь хvмvvсийг зєвхєн гадуурх шорон оройт хашаагаар хашсаныг нэрлэнэ. Нээрэн аймшигт зоорь. Хаалга хаагдмагц хав харанхуй болж ирээд санаанд багташгvй муухай vнэр ханхална. Балданцэрэн нударгатай ханцуйгаа яаран хамартаа аваачин нэг хэсэг хєдєлгєєнгvй зогсов. Нэг хvн: -За хє чи наашаа! гэж баргил бvдvvн хоолойгоор дуудах сонсдов. Тэр хvний хаана байгааг олж харах гэж доош бєхийн ширтэхэд хажуугаас: -Яв яв ламтан дуудаж байна гэж шивнэнэ. Урдаа тэвэрсэн хєнжил дэвсгэрийг доош буулган орхиж, урагш зvтгэхэд: “хvvе чи хєл дээр!”, “Y гvй энэ чинь сохор юм уу даа?”, “Аргагvй ээ, нvд дасаж юм vзэх болоогvй байгаа буй заа” гэх сонсдоно. Нэг хvн гараас нь шvvрэн авч хэд алхсанаа: -За суу! Одоо чи багш ламтанг харж байгаа буй заа гэж шивнэхий нь сонсоод доош суув.Урд нь vнэхээр нэг хvн хохин цавьдар болсон царай, манан будангийн цаанаас харагдах сар шиг vзэгдэж, хажууд нь байгаа хvмvvс Балданцэрэнгийн нvдний буланд бvvр тvvр vзэгдэхтэй болов. -За чи хэн бэ? -Жа би Балданцэрэн байна. -Уухай Балданцэрэн гvн vv? Жа тийм ээ, гvн… -Гvн чи тэгээд юv хийж орхиод баригдах нь энэ билээ? -Жа ер нь мэдэх юм алга. -Мєєн. -Одоо vзвэл энэ хvн жалханз хутагт! Их хутагтын ємнє сууж байгаагаа санахад, vгvй энэ чинь юv билээ? гэх шиг санагджээ. -За тэгээд одоо чи юу бодож байна вэ? -Жа хийсэн хэрэггvй атал энэ тамын оронд орох минь юу билээ? гэж гайхахаас єєр юм алга. -Юу, чи vvнийг тамын орон гэж бодно уу? Биш ээ! Энэ бол бурхны оронд очихын ємнє дайралддаг зуурдын орон… -Балданцэрэн алга хавсран “Жа” гэж цээж даран мэхийв. -Гэвч энд орж ирсэн бvхнээрээ бурхны оронд очих заяатай ч бас биш, тамд унах нvгэлтэн ч байж болно ингэхлээр єєрийнхєє чин сэтгэлийг энэ тэр хvнд хамаагvй ярихаа цээрлэ! -Жа! --За тэгээд хvнд бэрх саванд оров гэж гутрах хэрэггvй. Харин хаяагаа харамласан нохой харин хvнд єшиглvvлсэндээ улмаар зориг хатууждєг ёс ч бий. Yнэндээ ч тийм юм чинь дээ… -Жа! гэж уриалангуй хариу єчих мєртєє хутагтын vгийг “Энд гаминд биеэ худалдсан этгээд тагнаад байж магадгvй тул vг бvv ярь! Улс орныхоо тєлєє тавьсан бодлоо хувьдаа хадгалж тэр л бодол дээрээ бат итгэж зогс!” гэж байгаа хэрэг гэж санамагц дахин “Жа” гээд малгай аван мэхийж:


-Ламтан адис хайрла! гэхэд -Зvгээр! Газар доорх амьтдын хувь заяа ав адилхан байдаг шигээр энд байгаа бидэнд дээр доор гэх юм байхгvй болох тул чи надаас адис авахыг хvсэх хэрэггvй ээ. -Жа! Балданцэрэн гэдрэг эргэн явав. Одоо vзвэл энэ зоорь арай ч таг харанхуй биш, бэх бат хаалгын дэгээтэй байгаа бяцхан гэгээвчээр vvрийн туяа шиг гэгээ тусан арван хэдэн алхмын урт хонгилыг гийгvvлнэ. Ингэхэд Жалханз хутагт, Дvйнхорын Да лам,Дар эх лам, Хатанбаатар Магсаржав, Манлай ван Дамдинсvрэн нараас эхлэн удаа дараагийн бvх баригдагсад энд чихээстэй байгаа бєгєєд эд дуганд цугларан нямба хийж байгаа юм шиг хоёр талын ханын дагуу зээглэн суужээ. Ганцхан Дар эх ламтан дээш харан нэг хєл дээрээ нєгєє хєлєє ачин тэрийн хэвтэж байгаа ажээ. Балданцэрэн хєнжил дэвсгэр орхисон газраа ирэв. Хамгийн адагт суугаа хvн таних нvvр шиг харагдсаныг хэн гэгч билээ? гэж бодоход зээл дээр согтуу, гамингуудыг хараан хашгичиж байгаад баригдсан хvн санаанд оров. Ард нэг хvн: Балданцэрэн ээ, тэнд чинь зай байхгvй, чи зvгээр энд ирнэ vv! Гэх бvр сайн таних дуу гарав. Тэр хvн нь Жамъян гvн байжээ. Дэргэд нь нээрэн нэг хvн багтах зай байвч том гэгчийн модон гантай юм байх нь юу вэ? Тэр бол бvх хоригдож байгаа хvмvvvсийн бие засах сав. Хэцvv vнэр нь ойртох тусам хvндэрч, бєглєрч vхэм хэцvv болох боловч Балданцэрэн Жамъянгийн дэргэд очин хєнжил, дэвсгэрээ тавив. -За тэгээд та сайн сууж байна уу? -Yгvй яахав дээ, амьд л байна. Чи сая баригдаад ирж байгаа чинь энэ vv? -Тийм ингээд хойшдоо юу гэдгийг vздэг хэрэг вэ? -Амаргvй дээ гээд Жамъян гvн цааш ярих хэрэггvй гэх мэт дуу хураан ташуу харав. Балданцэрэн ч хажуугийнхаа юмны vнэрт байж ядан амаа таглав. Гэвч “Yvнд чинь би эртхэн дасаж авбал амар шvv дээ” гэж бодон ханцуйтай гараа доош буулган биеэ сул тавин амьсгална. Бохир vнэр уушгинд ороод буцан гарахдаа бvх бие ялзруулж байна уу гэмээр хамар хоолой завааруулан хорсгоно. Хаалгын ард том тvлхvvрvvд шажигнан цоож тvлхэгдэв. Хєндлєн тємєр доош харагдан хан ян савлах нь дотор суугаа хvмvvсийн чихэнд маш зэвvvтэй сонсогдоно. Хаалга нээгдэн єдрийн сайхан цагаан гэрэл, ариун тунгалаг агаарын хамт цэлс буун орж ирэв. Хаалгын хажууд хоёр хєл алцайлган зогссон гамин даргын хажууд хоёр гамин гадуураа эсгий уутанд хийсэн том хувинтай юмыг дамнан орж ирэв. Шоронд суугаа хvмvvсийн нэгний нь ар гэрээс эргэлт ирснийг оруулж байгаа нь энэ байлаа. Уг газрын чангалан тушааснаар бол єдєр дундаас хойш эргэлт оруулахыг бvрмєсєн хорьсон байв. Гэвч эргэлт оруулахаар ирсэн бvхэн гаднах манаанаас нь аваад харуул эрхэлсэн дарга тэгээд цэрэн нэг бvрт мєнгє янчаан атгуулсаар байгаад хам намаагий нь алдуулсан тєдийгvй тэдэнд сорон сахихаас дээд юмгvй болгож чадсан ажээ. “Дальхи лам аа!” гэж гамин даргын єгvvлмэгц доод талаас хvн босон хувинтайг хvлээн авч хойш зvтгэнэ. Дарь эх лам тэрийн хэвтсэнээ єндийв. Хажуугийн хvмvvс боловч аяга гарган урдаа авчирна. Гаднаас эргэлт оруулах нь зєвхєн шоронд орогсдын ар гэр биш, аль нэгэнд нь шавь орсон хvмvvс, буян санагч сvсэгтэн, нинжийн сэтгэлтэй жирийн хvмvvс хийгээд танил тал найз нар ба ах дvv нарын цємєєс нь байх бєгєєд єдєртєє бvхэл бvтэн хонины махаар хийсэн янз бvрийн хоол хэд дахин ч орж ирж магадгvй байдаг байжээ. Гэтэл зvvн талын шоронд усанд чанасан шар будаа сайн бол давсалсан


ногоотойг, гамингийн гараас харахаас єєр юмгvй хєєрхий болсон євєр монголын харчин, цахар, барга холилдсон баахан хvмvvс байгаа аж. Гэвч одоо тэд гэдэс цатгалан сууна. Учир нь юу хэмээвээс Халхын сайчуул єєрсдєє орж ирдэг олон тvмний буянгаас харуул манааны гамингуудаар дамжуулан єгсєєр байгаад цатгалан тєдийгvй алдагдсан хvч тамир нь ч нэмж суужээ. Тvлхvvр цоож хангир жингэр дуугаран, хаалгын хєндлєн даруулга тємєр хаягдан дахин хаалга нээгдэв. Гамингийн талаас шоронгийн хvмvvст зориулсан хоол унд ирж байгаа нь энэ ажээ. Жалханз хутагтаас: “Энэ хоолыг хvндэтгэн идэж бай” гэж айлдсан учир хvн бvр аяга барин урагш сарвайн давшлаа. Эдний дунд Балданцэрэн сэтгэл амгалан, улс орны тєлєє удаан хугацаагаар зовлон эдлэх зуур халуун амрагаасаа хагацан гаслан зовлонгийн хамгийн хvндийг vзсэний эцэст гэр орноо эзгvй хаян ирсэн бvх явдлаа бvрмєсєн мартжээ. Тэр байтугай шоронгийн хоол хэчнээн амт шимтгvй байхын хэрээр энд орж ирснээ бахархал болгон vзнэ. Хаалга дахин нээгдэж хоёр гамин ухаангvй болсон нэг хvнийг дамнан оруулж ирэн, шоронгийн голд тавин дамнуураа аван гарав. Хvмvvс vхсэн мэт хэвтэж байгаа хvн рvv чихцэлдэнэ. -Yгvй та минь, зай тавь! Салхи оруулсан нь дээр. -Тийм ээ, энгэр заамы нь тайлъя гэж хvмvvсийн сандран хэлэлцэхийн далимд Балданцэрэн, хоёр хацар улаан нэлий болтол шаахайдуулсан хvний нvvрийг хальт олж харав. Тэгснээ тэр хvн амьсгал авч эхлэх шиг болов. Шvд зуун янцаглаж тvрvvлгээ харахыг оролдов. Энэ нь хоёр хонгоо сэг болтол банздуулсны тэмдэг аж. -Хэчнээн банздуулав гэхэд: гар єндийлгєн таван хуруу сарвайлгана. Энэ бол таван зуу банздуулснаа мэдэгдэж байгаа аж. -Хэрэг хvлээсэн vv? гэхэд: Толгой сэгсрээд нvд нээн хvн нэг бvрийг ширтэн ажсанаа Жамъян гvн онцлон ширтэж: -Муу золиг! Олгой хорхой шиг нялцгай болоод хорт амьтан чи сайхан мэдээрэй! Гэв. Энэ бол Жигмиддорж гvн гэгч. Балданцэрэн дуугаар нь танив. Гэтэл Жамъянг занах нь юу вэ? Хvмvvс Жигжиддоржийн vгийг бvрэн зєвшєєрєх байдлаар Жамъян хvйтнээр харав. Жамъян vг дуугvй доош иртэн хойш ухрав. Ингэхэд Жамъян эрдмийн хувьд хэн бvхнээс давуутай эрдэмтэн хvн боловч олонд зэмлэгдэх нэг буруутай юм хийж орхисон нь илэрхий байна.

АШГYЙ НЭГ ЗАВШААН Харь оронд очин хvний гарт орсон гурван жинчид бас ч амьд яваа аж. Тэдэнд анх баригдан айн чичрэхээс єєр юу ч vгvй явж байснаа санахад тун саяхан шиг санагдана. Гэвч нэг мэдэхэд усны шувууд урдаасаа хойш vргэлжлэн нисээд, дахин нэг мэдэхэд хойноосоо урагш нисэн шувтарсаар нэлээд удаж байгаа тул тэд хавар, зун, намар гурав юутай хурдан єнгєрч орхив? гэж гайхан ярилцана. Энэ зуур Дорж, Данзан хоёр хэл сурахыг цаг ямагт оролдсоны ачаар овоо болсон бєгєєд тvvнийхээ ачаар зєвхєн нvдээр vзсэн тєдийхнийг биш, эргэн тойронд юу гэгч болж байгааг олж мэдэн ой тойндоо оруулан тогтоон авсан нь ер бага биш. Гэтэл ор тас vл ойлгогдох юм бас байна. Тэр нь гэвэл энд болж байгаа их дайн байлаа. Цаг ямагт хамт явсаар хэл амаа бvрэн ойлголцох болсон хажуугийн гамингуудаас асуухад: “Энэтэй талд нэг том ноё, нєгєє талд бас нэг ноён. Ингээд энэ хоёр эв тvнжин хагарсан бололтой. Чухам юунаас болсныг бvv мэд!“ гэнэ.


Yнэхээр ч гамингууд єєрсдєє vл мэдэх тул ёстой бvv мэд гэгч энэ ажээ. Ингээд чухам ямраар тайлбарлан хэлэлцэх явдал Дорж Дарзан хоёрын санаа зоригийн хэрэг болсон аж. -Yгvй хє, энэ ч лав эд хєрєнгєє булаалдсан хэрэг бий гэж нэгнийгээ єгvvлэхэд, -Хаанаас! Эд хєрєнгийн мєр дээрээс болсон бол юунд ингэж єдий тєдий хєрєнгє мєнгєний vнэтэй юмсыг газар шидлэн тулалдах билээ? Зvгээр миний бодоход ямар нэгэн vзэсгэлэнтэй хvvхнийг л булаалдсан хэрэг байх гэж нєгєє нь єгvvлэхэд: -За хаанаас! Хvvхний мєр дээр бол єдий олон амьтан юунд ингэж амь vрэгдэн тулалдаж vхэх билээ. Харин шашин мєргєлийн явдал дээрээс л болсон байж магадгvй байна гэж нэг нь єгvvлэхvйе, -Шашин мєргєл ий? Yгvй ээ. Эд чинь нэг хэлтэй, нэгэн номын улс. За тэгээд тийм байлаа ч гэсэн шашин мєргєл юуны хамаа хувь хувийнхаа шvтэн биширдэгтээ залбиран гэр орондоо сууж байна биз. Ингэхлээр эхнэрийн л явдал байх ёстой! гэхчилэн элдвээр хэлэлцэх бєгєєд заримдаа єєр єєрийнхийгєє зєвтгєх гэж мэтгэлцэн уурлалцахад ч хvрдэг авай. Хvрэл нь эл ярианд оролцохын оронд зав л гарвал мэддэг чаддаг ном бvрээ уншин залбирал боддог байжээ. Гэвч урд зvгийн нэрэн хотоос зэвсэг тээн явах зуураа: -Yгvй та нар єєрсдийнхєє шашин бурхан орон нутгийнхаа лус савдагт амь биеэ даатган залбирахын оронд юунд энэ дэмий юмыг ярьж явдаг улс вэ гэж байн байн зэмэлдгээрээ зэмлээд, дараа нь тайлбарлан хэлэхдээ: -Yгvй ер нь мэдэж ядах юу байх билээ. Зэрэг жинсээ л булаалдаа биз гэлээ. Yvнийг нєгєє хоёр vг дуугvй зєвшєєрсєн бєгєєд тvvнээс хойш зэрэг жинсийн тухай цаг vргэлж сонирхон хvvрнэх болов. Ингээд зэрэг жинсийн тєлєє тэмцэлдэх явдал газар бvр байдаг аж. Манжийн vед гэвэл монголын дээд хаад, ноёд зэрэг жинсийг худалдан авах гэж ард олондоо сvрхий их албан татвар гарган сандраадаг байсныг орон нутгийн ахмад настнууд хэлэлцдэг байжээ. Сvvлийн vед доод ноёд, тайж нар зарга заальхай болон давхилцдаг байжээ. Тэрхvv сvvлийн хэрэг явдлыг Дорж,Данзан хоёр бvр биеэрээ vзсэн аж. Гэтэл хамгийн эцэст тєрийн их сайд Эрдэнэ Шанзав Бадамдорж гэгч хятадын нэг том ноён Чэнь И гэдэг улс орноо бvр зэрэг жинс, алт мєнгє авахаар худалдаж орхисныг Дорж, аялан гарахынхаа ємнє эцгийнхээ амнаас дуулсан байв. Иймд тэд: “Гайтай харзэрэг жинс газар бvрийн хvн ардын амар жаргалыг сvйтгэж байна. Энд бидний баригдсан явдал ч тvvний гай. Ер нь зэрэг жинсийг хvсэгчид тєр шашин, хvн амьтан, газар дэлхий, орон байшин бvгдийн дайсан юм” гэж Дорж, Данзан хоёр бодохдоо тэднийг чинь сэтгэлээсээ єшин занах болжээ. Тэмээ мал нь гэвэл хvний нутгийн хэтэрхий дулаан агаар усан дундуур хатуу ширvvн эдлэгдэн тураалын туйлд хvрэхийн зэрэгцээгээр хамуу євчинд баригдсан байв. Тэмээнvvд нь хvний адил наад цаадыг бодон гаслал зовлон тоочихгvй боловч гvдгэр хvзvvгээ цаг ямагт дээш сунган баруун зvгийн тэнгэрийн хаяа ширтэн vе vе бєєн бєєн нулимс дуслуулах буюу эсвэл хурц шvдээ хавиран гаслангийн авиагаар хяхтнуулан эздийнхээ зvрхийг донсолгоно. Ингэхэд эздий нь биес хэдийгээр эрvvл мэнд байгаа боловч яахин хэвийнхээ байдлаар байх билээ. Дорж гэж нэг их дэнхгэр толгой. Ам нь тєрєлхийн томынхоо дээр улмаар том болсон бєгєєд хvзvv нь нарийсан хvнийхээс гадуур болсон нь жигтэйхэн. Гэвч Дорж зовлон зvдгvvр нэмэгдэх тусам гунин гутрахыг хойш тавин оронд нь цаг vргэлж алиалан марзаганах болсон бєгєєд энэ нь тvvний сэтгэлээ


сэргээхэд хэрэгтэй байжээ. Ємссєн хувцас нь аль хэдийн бие халхлах юмгvй болоход нь сэлээдий буутай ноён алагдсан цэргийн цус шороо хоёртой хутгалдсан баахан хувцас авчирсан байв. Тэгэхэд нь Дорж тvvнээс нь Данзантайгаа эрээ цээргvй шилэн биедээ тохируулан авч ємссєн ажээ. Хятад хэл Данзангаас дутуу сурсан боловч хараалын vгсийг тогтоосон нь нэгдvгээр зэрэгт орно. Хvрэл нь гэвэл нас ахимаг хvн болохоор ядарсан нь тун их, юу юуны урьд атриа суусан єргєн магнайн нь дорх номин ногоон нvд нь галгvй болж эхлээд дараа нь одоо хоног ирэх тутам эцэн турсаар нуман хэлбэрийн нэг их урт биетэй амьтан болж, vс сахал нь тал тал тийшээ урган цадигаа алдаад орос, монгол, тангад тєвд таван хэлний амьтдын алинтай нь ч ижилгvй болжээ. Ємссєн хувцас нь мєн бусдын адил аль хэдийн элэгдсэн байх нь мэдээжийн хэрэг. Гэтэл алагдсан гамингийн хувцаснаас ємсвєл хойднасандаа гамин болж тєрнє гэж сэжиглэн аваагvй байжээ. Тэгээд хувцсаа єдєр бvр тэмээний унгас нийтгэн оё оёсоор цул утсан хэрээс болгов. Ер нь Хvрэл нvvрийн буянтай хvн байв. Сэлээдий буутай ноёноос аваад бас бусад гамин цєм дотночлон vзнэ. Хятад хэлнээс ганцхан “бvдvvн дэй” л гэж тогтоожээ. Тэгээд тvvнээ хятад бvрийн ємнє хэлсээр байгаад “бvдvvн дэй” гэж нэрлэгддэг болжээ. Ингэхэд хамгийн ядраагvй нь Данзан байлаа. Анхныхаа vед олсон олз эд хєрєнгєндєє харуусан ихэд гутарсныг Хvрэл элдвээр ятган зогсоосон бєгєєд тvvнээс хойш Данзан санаа шулуудан зєвхєн хятад хэл сурахад хамаг анхаарлаа тавьжээ. Энэ зур жинчид сум зєєх ажлыг Тэн Жин жиакогоос биш, урд зvгийн нэртэй нэргvй янз бvрийн хот, тосгоноос тээвэрлээд хагас сарын ємнє сvvлчийн тээврийг хийгээд байжээ. Зам зуурт хэд хэдэн тэмээ явж чадахаа болоход ачааг нь хятад, монгол цєм хуваан авч vvрэхэд хvрчээ. Тэгэхэд сэлээдий буутай ноён Хvрэлд єрєвчхєн сэтгэл гарган хувьд нь оногдсоныг єєртєє аван єчнєєн тєчнєєн хол газар явжээ. Ер нь тэр хvн vе vе эрлэгийн элч шиг догшин ширvvн авирлах боловч vнэндээ дээд ахлах захлах хvмvvстээ цаг vргэлж ухархайгаа ширгэтэл загнуулж явдаг мєн л нэг vйлтэй амьтан байв. Жишээлбэл гурван сарын ємнє нэг єдєр зvvн талынхаа энгэр дээр том шаазан аяганы ёроолын хэртэй мєнгєн чимэг зvvсэн омогтой ноён єєрєє явдаг гурван дугуйтай тэргээр пажигнуулан давхиж ирэн тархи тvрvvгvй загнасан тєдийгvй ам хамраас нь цус садартал алгадахыг жинчид vзэв. Энэчлэн єєр бусад ноёдод аль загнуулан зодуулахыг тэр гэх вэ. Сэлээдий буутай ноён бусдаас ял зэмлэл хvлээхтэйгээ зэрэг онц хэрцгий болдог тул дэргэд нь яваа бvхнээрээ тvvнийг хэзээ ямагт хэнд ч битгий зэмлvvлээсэй гэж бодно. Бvх тэмээ хєдлєх чадалгvй болон зогсоход эндхийн дээд ноёд аль болох тvргэн хугацаанд тэнхрvvлэхийг тушаасан байв. Эздий нь мєн ирээдvйд тэнхэрсэн тэмээтэй нь цуг хэрэглэхээр харуул манаагаар сахиулсан аж. Илжиг модон хударгандаа дуртай гэгчээр жинчид гэв гэнэт зvгээр суух болсондоо уйтгарлан байж ядах болсон билээ. Дорж майхны хойд мухарт хэвтэж байснаа хvvхэд шиг хєл гараа арвагануулан хоёр тийшээ хэд дахин холбироод эцэст нь тvрvvлгээ харан бєв бєєрєнхий болж аваад унтах мэт болов. Зvvн урдтай нь Хvрэл дээлийнхээ уранхайг оёж сууна. Тvрvv тvрvvчийнхээ оёсныг дахин давтан ханзлаад оёх тул хийж барагдахгvй ажил тэр байв. Баруунтай нь Данзан єдєр тутам єгдєг хайрцагтай янжуураас зориуд татан толгойгоо мансууруулна. Єнгєрсєн цагт хамт явалцдаг гамингуудын нэг нь ганцхан


сорсон утаагаараа арван дугариг vлээн гаргаж нєхдєдєє гайхуулсныг vзсэнээр Данзан бас тийм цагираг гаргахыг оролдоод эс чадан арга барагдана. Эргэнэ тойронд ч анир чимээгvй, уйтгарт дарагдан байхад нь сэлийдий буутай ноён дуугарав. -Хvvе чи яв! Монголчуудыг аван тийш яв! гэх сонсогдлоо. Дорж, -Дуулав уу тэр, биднийг нэг тийш нь явуулах нь! гэж инээмсэглэн єндийв. Yvдэн дээрээс манааны хvн: Хай босоцгоо гэв. Жинчид тус бvрнээ баярласан царай гарган гарлаа. Манааны хvмvvс буугаа мєрєвчлєнгvvтээ ємнє нь орон их цэргийн хуаран чиглэн явав. Тэнд эрvvл хvн ховор, олон мянган хєнгєн шархтан байгаа бєгєєд цєм нэгэн дор цугларснаас гадна, цан хэнгэрэг пажигнах сонсдоно. Аль нэгэн хотоос шийчингvvд ирээд байгаа аж. Гэтэл жинчид шийг vзэх байтугай дуулаагvй улс болохоор хvрэлцэн очихтойгоо зэрэг ам ангайлган гайхан ширтэнэ. Олны ємнє тусгайлан зассан єндєр тавцан дээр нэг хvн хоёр сандал тавин гоёмсог юмаар бvтээгээд хажуу тийш оров. Жиан жун хийсэн хєгжмийн авиа хэдэн зэрэг жингэнэж цугларсан олон улмаар чихцэлдэн манааны хvн хvртэл урагш зvтгэв. -За та минь энд чинь юу гэгч болох гэж байна даа? гэж Данзангийн гайхан асуухад Дорж, -Юу гэгчийг хэн мэдлээ. Юу ч гэсэн юм л гэгч болох нь бололтой гээд урдах хvмvvстээ хараалган ухаан жолоогvй зvтгэв. Тавцангийн мухраас даавуун vvд дээш шидэгдэн тєє шахамын зузаан ултай шаахайтай хvн гарч ирэхэд Дорж лавлан ажиглана. Урьд ємнє даанч vзээгvй гоёмсог хувцастай, урдуураа арслан барс хоёрын аль нэгний нь толгой бол уу гэмээр амьтны толгойг эрээлэн тавьсан хєг мэтийг зvvсэн час улаан нvvртэй хvн байлаа. Тэгээд тэр хvн хєлєє дээр єргєн хєндлєн гишгэж эрvvний доорх хар ёнхор цацаг мэт шууд доош унжсан урт сахлаа гар даллан илбэж, хажуу тийш хаяад баруун гартаа барьсан тал саран сvхт жадны ишийг шилэн дээр тvс буулган хэдэн vг хэлэв. Хойноос нь бас нэгэн сvрхий амьтан гарч ирлээ. Нvvр нь хар эрээн, толгойд нь хоёр нарийхан урт эвэр нахилзаж, ар нуруунд нь эрvvн дарцгууд сэлбэлзэнэ. Тvрvvчийн гарч ирсэн хvнтэй том том дуугаар харилцан ярилцах зуур єєр бусад жад, сэлэм, муна, элдвийг барьсан ёстой ёрын царайтай амьтан удаа дараалан гарч ирсэн байлаа. Yнэндээ жинчид тэр бvрийг нvд гvйцэн харж чадахаа больсон аж. -Энэ чинь одоо юv гээч вэ? гэж Дорж эргэн Хvрэлээс асуухад Хvрэл: -хай, хай гэж бодсоноо -Эрт цагт Бээжинд жасаалсан нэг тvшмэл ший гэж иймэрхvv нэгэн хачин илбэ шидийн юм vзлээ гэж ярьж байсан хундаа, энэ ч лав тэр нь шиг байна гэж хариулав. Энvvхэн зуур єнєєх хvмvvсийн дээр амаа эгээл улаан хошуут шиг час улаанаар будсан хундан цагаан царайтай нэг хvvхэн нэмэгдсэн байна. Тэр хvvхэн салхинд гуйвах байдлаар ганхан нааш цааш явангуутаа эмэгтэй хvний хоолойн хамгийн шингэнээр хачин чанга дуулна. Хажуугаар хатуу цуурайтай хєгжмvvд vргэлжлэн жингэнэж, vе vе чихний хулхи загатнуулна. Данзан хvvхний чухам юун тухай дуулж байгааг мэдэхэд хамаг анхаарлаа тавиад, єєрийн мэдэх vгээс нэг ч дуулдахгvйд сэтгэл гомдоход хvрэв. Гэвч Данзан тэрхvv хvvхний янхан ягаан єнгєт дээлийнхээ єргєн ханцуйгаар нvvр халхлан, хоолойгоо эхэр татуулан уйлах маяг vзvvлэхэд нь єєрийн эрхгvй єрєвсєв. Дараад нь хvvхэн


нєгєє ханцуйнаасаа хутга гарган цээж рvvгээ дvрсэн болоод буцан ороход Данзан, энэ ч харин шал дэмий хуурамч хэрэг байна даа гэж бодохдоо сэтгэл алдагдав. Гэвч бусад vзэгчид, даруй таван мянгаас доош хvмvvс нэг зэрэг “хао ваа” хашгирахад “энэ ч лав тэр хvvхний vхээгvйд баярлаж байгаа буй заа” гэж бодон баярлав. Энэ зуур Хvрэл,тавцангийн юмыг сонирхохын оронд єєр зvйлийг бодон орчин тойрныг байн байн ажиглав. Тэгээд эцэст нь нєгєєдvvлийнхээ тохойноос татан: -Нєхєд минь оргоё! гэж шивнээд дахин бас эргэн тойрон ажиглана. Оргох гэдэг жинчдийн хэзээний хvсэл. Ганцхан vргэлж сахигч манааны тав vсэрдэг си сан лийн хаагуур нь гарах вэ? гэдэг дээр л эргэлдсээр єдий хvрсэн хэрэг аж. Гурвуулан сэтгэл хєдлєн эргэн тойрныг ажвал нийтийн анхааралд шийд татагдан, дэргэдээ vхэр бууны сум тусавч мэдэхгvй байгаагаас гадна, сvvдэр мэт дагавч манаа нь олж авсан байраа алдахгvйг хичээн урагш зvтгэсээр байлаа. -Дорж том амаа таталдуулан инээвхийлж нvдээ Хvрэл дээр тусган, -Эхлээд хаашаа гарах вэ? гэсэнд Хvрэл, -Урьдаар баруун талын найхнуудын дундуур ороод дараа нь урагш гаран тэмээн дээрээ очихыг бодъё гэв. Данзан байж ядан баярлахдаа: -Нээрэн тэгье! гэж чангаар хэлэв. Хамаг гай ч эндээс эхэллээ. Манааны хvн Данзангийн дуугаар санаа аван босон харайж ирээд гурвууланг урдаа оруулан суулгав. Энэ даруй баяр баясгалан огтгvй болж, нєгєє хоёр нь Данзан руу хялалзана. Данзан ч vнэхээр буруутай болсон тул гол нь харлан нєхдийнхєє царайг ч харж чадахаа болив. Тавцан дээр эрээн мяраан нvvртэй элдэв шалдавын гоёмсгийг ємссєн амьтад цан, бємбєрийн дуугаар хєдлєн хар тэнхээгээрээ дуулалдана. Данзан тvvнийг сонирхохын оронд хємсгєє тас зангидан дан биеэ зэмлэн доош ширтэнэ. Гэвч цаг vргэлж дуулдах юманд аяндаа татагдан: “Энэ юу вэ? Хэнгэрэг vv? Ай биш! Хэнгэрэг бол ийм чанга цохилтын аяыг яахин даах билээ. За бас энэ хажуугаар нь цангинаад байгаа нь юу вэ? Цан уу, аль харанга уу? Yгvй биш. Алин нь ч биш. Хэрэв мєн сэн бол єдийд аль хэдийнээ цоо vсрээд дуугарах юмгvй болох шvv дээ гэж бодон сууна. Урд нь хvмvvс гэнэт “Гал! гал” гэж шуугилдан босон харайв. Нэг хvний хєвєнтэй ємдєн дээр хажуугий нь хvний янжуурын гал унан авалцсан аж. Олны vймээнд єнєєх гал салхи аван дvрэлзэхэд тэр хvн зvг бvр рvv vсрэн тонгочиж бєєн бужигнаан дэгдэв. Манаач энэ далимыг ашиглан Данзанг урагш тvрэн суулгаад єєрєє мєрєн дээр нь цээж тэгнэн явган суужээ. Хvрэл Дорж хоёр ард нь хаягдаад Данзанг эрэх болов. Манааны хvнийг араас нь харахдаа ганцаарангий нь байгаа гэж бодсон билээ. -Yгvй ер, тvрvvчийн хэлэлцсэнээр тэмээ рvv явчихсангvй байгаа даа гэж Хvрэл ногоон нvдээ эргэлдvvлснээ, -Юу ч атугай би тvvгээр нэг шvvрдээд ирье! гээд Доржийг орхин явав. Дорж нєгєє талы нь барин эрсэн бєгєєд эцэст нь хоёулан эс олсон учир “vнэхээр оргон зугтжээ” гэж хэлэлцэн хойноос нь яаран явахаар болов. Тавцан дээр эрээн мяраан нvvртэй хvмvvс барьсан зэвсгээ сэнсэн дvvгvvр болтол эргэлдvvлж, зарим нь дээш vсрэн хий агаарт хэд дахин тонгорохыг Данзан алмайран ширтэнэ. Хvн болсоор тийм хачин юм vзээгvйдээ бvр бvх гай гамшгийг мартсан байв. Yзэгч олон учир нажиргvй пажигнах харанга бємбєрийн дууг vеvе дарагдтла нь “хао ваа” хашгирахад: Данзан ч болтугай дагалдан хаширна. Эцэст нь Данзан дотор бачууран байж суухын аргагvй болж байгааг мэдээд, цээж тэнийлгэн амьсгал авах гэтэл дээрээс нь манааны хvн дарсаар аж.


-Ай лооян гараа авна уу гэхэд манааны хvн: -Хай битгий дуугар! гэж зандран хоёр гараа дал мєрєн дээр зєрvvлэн улмаар даран тэгнэв. Yvнээс хойш Данзан тавцан дээр анхаарлаа тавьж чадахыг болив. Гэвч Данзан хєгжмийн дуу гэнэт тасран vзэгчдийн “хао ваа” тэнгэрт хадахыг даган дуурайхаа орхиогvй билээ. Ший дуусмагц бvх vзэгчид нэгэн зэрэг босож, бахдан сайшаах vгсийг ам амандаа єгvvлэх аж. Ингэхэд гайтай хар манааны хvн юунд суусаар vлдэх билээ. Олны хамт босон эргэж харснаа нvдээ том болгон, -Ай нєхєд чинь хаана байна? гэж Данзанг ширэв. Данзан “мэдэхгvй” гээд ийш тийш харав. Манааны хvн сандран: хоёр монгол, хоёр монгол, хоёр монгол хаана байна, vзэв vv та минь, хоёр монгол хvнийг! гэж нvд бvлтэгнvvлэн хашгирав. Тархаж байгаа хvмvvс хариу хэлэх байтугай анхаарах ч vгvй аж. Манааны хvний амьсгал дээр хєєрєн, -Ай чи мэдэх ёстой! гээд Данзанг барин авав. Хариуд нь Данзан “мэдэхгvй” гэлээ. Yнэхээр мэдэхгvйдээ сэтгэл бардам байлаа. Манааны хvн таг мухардан ганцааранг нь туун явав. Майхны дэргэд ирэхтэй зэрэг сэлээдийтэй ноён угтан авч нєгєє хоёр яасан бэ? -Мэдэхгvй гэж манааны хvн амнаасаа арайхийн гаргаж хэлэв. Энэ даруй буугаа булаалдаад яагаад мэддэггvй юм бэ? гэх vг тэнгэрт хадав. Ингээд манааны хvн ёстой нармайтлаа балбуулж эхэллээ. Уг эрийн нас тун залуу, биеэр нарийхан, нvvр царай, гар хуруу цєм булбарай бєгєєд эгээ л хvvхдийнх шиг шингэн хоолойгоор жингэнэн, хоёр гараа элгэндээ тэврээд! “Єршєє! єршєє!” гэж мєргєвч сэлээдийтэй ноён хайр найргvй цохин газар унагаад дуугарч чадахгvй болсон хойно нь сая болин бууг нь газар хаяв. Ийм юмыг Данзан зvрх алдан харж байхдаа, дараа нь єєр дээрээ мєн тvvнээс доргvй аюул ирэхийг хvлээж байлаа. -Нєхєд чинь хаачсан бэ? гэхэд нь -Мэдэхгvй гэж мєн л амнаасаа арайхийн гаргаж хэлэв. -Яагаад мэддэггvй юм бэ? гээд ноён сэлээдий буугаа хамры нь vзvvрт тулгахад Данзан, албал ч алаг гэж зориглон -Мэдэхгvй! гэж ширvvнээр хэлэн урагш давшлав. Ноён буудсангvй, харин дал мєрнєєс нь базан авч майхны ємнє авчрангуутаа єшиглєв. Данзан тvvний уурыг дарагдах болов уу гэсэндээ биеэ сул тавин майхны мухар руу толгойгоороо шаан уналаа. Чих тавин чагнахад ноён ойр хавийн бvх хvмvvсийг цугларуулан, алга бологсдыг олох тушаал єгєх тал, тал тийш нь явуулах сонсдоно. Нэг vе дуу чимээ таг тасран байснаа арваад хvний жагсан ирэх сонсдоод хажуугаар нь єнгєрєн алга болов. Дараа нь морины туурай сонсдоод мєн явчив. Ийнхvv vе vе чимээ гаран тасарсны эцэст єєрєє явдаг гурван дугуйтай тэрэг пажигнан ирж зогсоод, дараахантай нэг хvн, єєр бусдыг зандчин загнах болсон тєдийгvй тас няс буулган алгадах болов. Майхны хаяагаар сэм шагайн ажихад гурван дугуйтай тэрэгний дэргэд цааш харан зогссон мундаг том биетэй нэг ноёны ємнє сэлээдий буутай ноён шонгийн мод шиг гозойн зогсож байгаа нь vзэгдэв. Ер нь энэ оройн байдал тун аягvй. Наран жаргахын ємнєхєнтэй ирдэг мантуу, шингэн хар цай, янжуур цєм vгvй болов. Гол тєлєв ор нэр болон гадаа байдаг манаач, майхны vvднээс салахаа болин, нvд ирмэх зуур нисэн одох жигvvртэнг хариулж байгаа юм шиг нvд салгалгvй ширтэнэ. Шєнийн цагаар харанхуй суух


єєрчлєгдєн, vдэш болмогц урт цагаан лаа майхны голд асаж байх болов. Данзан тамтаг болсон нэхий дээлээ нємрєн Доржийн дээлийн тасархайгаар хєлєє хучин хэвтэв. “Нєхєд минь намайг юунд хаяад явчихсан юм бол?” гэхээс, ядуу болохоор минь, хvн гэж бодоогvй буй заа гэж бодон, гунин гутрах, єшєн занах хоёр сэтгэлд эргэлдэнэ. Гэвч Данзан нєхдєє “Битгий баригдаасай!” гэхдээ єєрийнхєє ганц мэдэх “мэгзэм” гэдэг дєрвєн шад номыг гурван долоо хорин нэг, хуруу даран тоолж уншив.

ЭЦСИЙН ЗОРИГЛОЛ Анир чимээ огтхон ч vгvйн дунд Данзан орчлонгийн юмсыг сэтгэлдээ зай завсаргvй урвуулж хєрвvvлэн бодоод унтах ноёр хулжив. Элдэв дээдийн юмсын дотор орон нутаг нь уул устайгаа, гэр орон нь эх, эгч нартайгаа нvдэнд тусах нь даанч тэсэхvйеэ бэрх. Yнэхээр ухаан жолоогvй уйлмаар аж. Тэгээд уйлъя гэтэл нvднээс нулимс vл гарна. Иймд зvгээр хашгирмаар санагдана. Гэтэл хашгирч vл болох тул шууд vхмээр! Тэгээд vхье гэтэл амь бас хайран! Ийнхvv шаналан шарлаж байтал, ер нь ямар ч байсан оргон гарахыг бодохоос дээр юмгvй шиг бодогдов. Толгой бvтээсэн дээлийн хормойг vл мэдэг сєхєн харахад манааны хvн яг майхны vvдэн дээр зогсож байв. Тvvний наадтай урт цагаан лаа шатан дуусах шахаж байгаа vзэгдэнэ. Тvvнийг нvд салгалгvй ширтэн унтрааж аваад ноорхой хучлагаасаа хєлєє гарган майхны хаяа руу гулгав. Зvрх нь цээжиндээ оволзохоос єєр чимээ гарсангvй. Хєл нvцгэн гадаа гарахад хvйтэн жавар цохиж гутлаа санав. Гараа буцаан тэмтрэхэд манаа “битгий хєдєл!” гэж зандрав. Хариуд нь Данзан зvvдлэгч болон амаа тамшаалж хэсэг хєдлєлгvй байснаа дахин гар сунган шаахайгаа олж авах далимд зургаан хайрцагянжуур, арваад хайрцаг чvдэнз дайралдсаныг олзуурхан авлаа. Аз ирэхэд энэ шєнє таг харанхуй, хvн хvнээ олж харах байтугай гарын хурууг хамрын vзvvрт аваачихад ч vл vзэгдэнэ. Иймд Данзан зєвхєн чимээ гарахаас болгоомжлон шаахайгаа барин баруун хойш чиглэн алхав. Хєлд нойтон шороо, хvйтэн чулуу, элдэв юмс гишгэгдэх нь ёстой юу ч биш байжээ. Хэдэн сарын ємнє болсон сvvлчийн удаа ширvvн тулалдаанд амь vрэгдэгсдийн булшин дундуур гарах хэрэгтэй болсон бєгєєд буг чєтгєр санаанд нь орон дотор нь зарсхийв. Гэвч vхсэн нь босон харайж ирээд амьдыгаа барьж авдаггvй гэж бодоход зориг оров. Монгол хvн бол хар багаас уул хаданд єдєр шєнийг vл ялган явж сурсан хойно Данзан зvг чиг алдахгvй байсан бєгєєд нэг удаа бутын ёроолд унтсан боршувуу гэнэт тэрхийн нисэхэд цочсоноос єєр ямар ч аюул vл дайралдав. -Yvр цайхын vед Данзан их шугуйн захад хvрлээ. Санаа сэтгэл бvрэн тайвшрахад шєнийн оргон гарсан явдал сэтгэлд юутай бахтай санагдана вэ? Одоо ингээд хаачих вэ? гэж єєрєєсєє асуухад, юуны урьд зам мєр буруулууштай бодогдоно. Газрын єєд авиран явахад уяагаа таслуулсан нохой юмуу, торноос гарсан шувуу иймэрхvv байдаг бол уу гэмээр хєл єєрєє тэмvvлэхээс гадна чиглээд ирсэн чийчаан тэрэгний чих нь мултраад налмайна даа, ай хє” гэдэг дуу аманд аяандаа орж ирэхэд дуулахгvй байж яахин чадах билээ. Хvн амьтан хэзээ ч яваагvй болов уу гэмээр шигvv ширэнгэн дотор орон явж байтал гэнэт бєєн юм босон нvvр єєд vсрэх шиг болов. Айн сандрахад нvдий нь юм битvv бvрхэв. Яаран арчин харахад нэг гамин! Яг ч vгvй, цээж єргєн, царайн нь єнгє хvрэн бор, нvд хурц, уруул нь зузаан бєгєєд хємхийгєє зуун бууныхаа замгийг


тас няс буулган тулгаж: -Зогс! Би чамайг буудна гэж заналтай боловч шивнэн хэлэв. Данзан анхандаа ихэд цочсон боловч, барилцан авах дээр хvрвэл би дийлдэнэ гэж бодохдоо даруй тайвшрав. Тэгээд дахин: -Чи хэн бэ? гэхэд нь -Би монгол! гэв. -Гамин: -Монгол? гэж гайхан амандаа давтан хэлснээ? Монгол гэж юу вэ? -Монгол гэж хvмvvс байдгийг мэдэхгvй гэж vv? Гамин “Ай” гэж дуугаран инээмсэглэн буугаа хойш татаад -Чи юун хvн бэ? гэхэд -Би оргодол хvн гэж хариулав. Оргодол хvн мєн оргодолтойгоо дайралдсандаа баярлана. -Би оргодол гэхэд –Гамин хао! гэж инээн буугаа мєрєндєє єлгєн Данзангийн гарыг шvvрэн авлаа. -Чи юунд оргоно вэ? -Хай, дайны хэрэг надад алга. Чамд ч бас тийм болоо биз дээ? -Yгvй би цэргийн хvн биш, тэмээн жин тээж яваад танайханд баригдсан юм. -Ай тийм би мэднэ. Бусад чинь яасан бэ? -Бусад маань мєн оргосон. -Маш сайн. Харин та нар аль тvрvvн оргохгvй яасан улс вэ? -Яая гэх вэ, vргэлж манаатай байлаа. -Манаа юуны хамаа. Би єчигдєр зугтаая гэж бодохтойгоо зэрэг юм хумаа бэлтгэн шєнєє манааны хажуугаар мєлхєн гарав гээд єєрийнхєє явдлаас vргэлжлvvлэн ярив. Дараа нь: -Тэгээд одоо чи хаашаа явах вэ? гэхэд гамин, баруун тийш зааснаа: -Чи? гэж асуув. Данзан: -Би ч бас тэр зvг явна гэв.

ШИНЭ НАЙЗ Цэргээс оргосон залуугийн нэг Пvv жин гэгч байлаа. Єчигдєрхєн оргон зугтаахаар шийдсэн боловч идэх хvнс сайн бэлтгэсэн байв. Тvvгээрээ Данзанг зочлоод дараа нь чиг зvг зам мєрєє олохын тулд уулын оройд гарав. Ингээд эргэн тойрон дан уул! Хvрэн хар єнгєтэй шовх єндєр уулс битvv хvрээлсний цаана мєн л уул… Уулнаас єєр юм vл vзэгдэхэд Пvv-Жингийн толгой эргэн зvг чиг алдарна. -Аяа Жин жиа хо хаана байна? гэж єєр зvг ширтэнэ. Данзан бол толгой эргэх зvйлгvй, оюун ухаан нь тэнийн баясан, явах зам, дайрах газар цээжинд нь тов тодхон эргэлдэнэ. -нєхєр минь би сайн мэдэж байна гээд явах гэхэд Пvv Жин -Ай гэж дуу алдан: -Битгий яар! Хvрэх газар хол боловч єдєр хоног олон. Сэтгэл яаравч нас залуу гээд оош суун янжуур гарган татна. Данзан нээрэн тийм дээ гэж бодовч сэтгэл яаран байж ядна. Пvv Жин янжуураа тайвнаар татаж дуусгаад vлдсэн бяцхан хэсгийн галыг шаахайнхаа уланд vрэн хаяж босов. Yvрэг нь нэлээд хvнд. Тvvний нь дээр буу байна. Бvсэнд нь дайзтай сум бий. Євєрт нь дэл сул юм шажигнана. Энэ бvхнийг Данзан тодорхой мэдэж байгаа тул vvргий нь авч vvрэв. Уулнаас буумагц тарианы нvцгэн хар талбай vргэлжлэнэ. Их бага суурин тосгон


энд тэндгvй бараантан, хvн амьтан vргэлжлэн дайралдана. Данзан баригдахаас айн сэтгэл тvгшиж явахад Пvv жин айх огт хэрэггvй: -Энгийн хvмvvс биднийг барих зvрх байхгvй, хэрэв цэрэг дайралдвал хамт явж магад гэж хєгжилтэйхэн ярина. -Хэрэв ноён ирвэл яанаа? Гэхэд -Буудахгvй юу? гээд Пvv Жин гурван жил цэргийн сургууль хийж хоёр жил дайнд явахдаа алах гэснээ алах, алахгvй гэснээ чихий нь цоо буудах тийм мэргэн буудагч болсон гэж алиалах, гайхуулах хоёр хослуулан ярив. Данзан эс vнэмшин улмаар сэтгэл зовно. -Би чамд нэг ший дуулах уу? гэхэд нь -За тэг гэж амы нь дагуулан хариулав. Харанга бємбєрєєс эхлэн лимбэ, хуучир бvгдийг нээрээ эндvvрэгдэн элэглэх нь єчигдрийн vзсэн юмыг санагдуулна. Эрээн мяраан нvvртнvvдийг дуурайн гар даллан хоосон сахлыг хий элбэх нь єєрийн эрхгvй сонирхол татна. Дараа нь Пvv Жин хоёр гурван хvн болон харилцан хэлэлцсэнээ мєн ээлжлvvлэн дуулахыг vзэгчдийн “хао ваа” хашгиралдахыг хийх нь ёстой ер бус… Энэ дэлхийд ийм хачин хvн бас байдаг аа гэж дотроо гайхна. Гэтэл тvvний vзvvлэх юм яагаа ч vгvй аж. Мєрєн дэх буугаа мулт татан авангуутаа сэнсэн дvvгvvр болтол нь эргэлдvvлэн хатгалдан тулалдахад орлоо. Данзан тvvний гал цахилгаан шиг хурдан болоод эцэж цуцахыг мэдэхгvй байгааг гайхна. Нэг мэдэхэд Пvv Жин нам жим болох боловч дуусаж байгаа биш, урьдын хэсэг дуусаж єєр зvйлд орж байгаа аж. Улаан хошуутан хvvхэн болон дуулж гарлаа. Ийнхvv хєгжєєнтэй яваадаа тэд, даваа гvвээг хэд хэчнээнийг ардаа орхисноо эс мэдэв. Наран жаргах шахаж, юм бvхний сvvдэр зvvнээ урт уртаар тусаж байхад Пvv Жин анх эхэлсэн шигээ дуусаж монголын завхай дуунуудтай тєстэй нэг дууг намуухнаар эгшиглэв. Тэр нь Данзанд, орон нутгийн аж амьдрал, хайр дурлалын явдлуудыг санагдуулна. Хоёр талаараа ширгэн бургастай нарийхан гол руу орж ирэв. Замын хажуугийн хэдэн чулуунаас нэг туулай босон ар бєгсєє гялалзуулан харайж бургас руу орлоо. Данзан “туулай, туулай…” гэж хашгирахад Пvv Жин буугаа мєрнєєсєє гарган буудав. -Энэ шєнє туулай иднэ гэж бургасанд гvйн ороод туулайн борвиос барин гарч ирэхэд нь Данзан тvvний нээрээ мэргэн буудагч болохыг мэдэж бишрэв. Нар жаргасны дараа гал дvрэлзэн дээр нь гамин цэргийн хэрэгсэл бяцхан хувинд бужгар бор мах оволзон буцална. “Монголын хvv тогоогоо, хятадын хvv галаа” гэгчээр Данзан, найзынхаа хутган жадаар бургас цавчлан зогсоо зайгvй гал тvлж байх зуураа хувин руу байн байн єнгийн, сайхан vнэрий нь амталж байв. Нэг мэдэхэд дэргэд нь сэлэм зvvсэн албаны хvн зогсож байв. Тэр хvн амар мэндийн оронд хараал тавин: -Та нар юунд гал тvлэв? гэж зандран давшлав. Хариуд нь Пvv Жин: -Чамд хамаагvй. Нєгєє хvн: -Хамаагvй гэнэ ээ? Би эндхийн цагдаа гэж ташаа тулан цааш омогдов. Тvvний vгээр бол бургас огтолбол нэг бvр нь нэг янчаанаар торгох хуультай гэнэ. Тэр хvн ас саяхан євчсєн туулай,, нойтон арьсыг бургасны мєчир дээр дэлгэн тавьсныг vзэж орхив. Хамраа сартайлган “Арван янчаан!” гэж амандаа шивнэх сонсдоно. Нєхрийг


ажихад айн сvрдсэний тэмдэг ер vгvй, харин ч элэг доог хийх мэт хvйтнээр ширтэн инээмсэглэнэ. -Чи мэдэж байна уу? Би цагдаа! Бос би та нарыг барина! гэж хашгирахад нь Данзан, айн сvрдэхийн эрхээр бvр дуугvй босон харайв. -Уухай чи цагдаа юу? Сайн! Гэвч миний ємнє цагдаа нохой хоёр адил гээд Пvv Жин бургасны бутанд нуун тавьсан буугаа шvvрэн авав. Цагдаагийн байдал шал єєр боллоо. -Ай чи битгий уурла гэж хоёр гараа ємнєє авчран ха ха! гэж худал инээв. -Чи надтай битгий ярь! гэж зандраад Пvv Жин: Эргээд! гэж тушаав. Цагдаа євдєг чичрvvлэн эргэтэл “Гvйгээд” гэж бууны замгийг тас няс буулган цааш алхсанаа эргэн харав. Пvv Жин –Гvй! гэж хашгиран бууныхаа голыг дарав. Алс гэгээ тасарсан нам гvмийн дотор бууны дуу дуугарсан нь жигтэй чанга. Данзангийн чих таг дvлийрэн хоолойд нь дарийн утаа гашуу оргин амтлагдаж, нvдэнд нь цагдаагийн баруун гартаа доёийлгон барьсан эрээн мод хугаран унаж, цагдаа цаашаа огло vсрэн туулай шиг дэгдэн харайлгав. Ард хятад монгол хоёр элгээ хєштєл инээлээ. Пор пор буцалсаар нэлээд удсан туулайныхаа махыг тэд тасчин хаясан бургасны нарийн мєчрvvд дээр гаргав. Хувинтай шєлийг хоёр талаас нь уух гэж дундаа тавьжээ. Хажууд нь давстай ногоо, мантуу хоёр бэлэн байна. Махыг анх хувинд vйхдээ бууныхаа хутган жадаар тас тас цавчилсан бєгєєд одоо огтлон идэх хутгагvй тул нэг нэгэн хэсгийг шvvрэн авч шvдээрээ зулгаана. Данзанд махны амт хичнээн сайхан байгааг єгvvлэхэд бэрх. Сэтгэлд нь ганц туулайг байтугай бvхэл бvтэн хонины махыг идэвч цадамгvй санагдана. Хажууд нь Пvv Жин, барьсан махаа эрхий хурууныхаа хумсаар таслан авч мантуун дээр тавин амтлана. Уртаашаа ганц хааны далыг идэх тєдийхєн болсноо: -Ай чуу цадлаа! гэж хойшоо гэдийв. Данзанг харснаа: -Ай чи ямар хvн бэ? гэж нvд цавчлан ширтэнэ. Данзан хариу гайхлаа. -Би монгол! гэж мангуурсан царай гарган єєдєєс нь ширтэв. -Тvvнийг чинь би мэднэ, зvгээр чи ийм их мах идэж яах болох вэ гээд Пvv Жин Данзанг дахин ажиглав. Тvvний нvдэнд Данзангийн байдал нээрээ аймаар, гартаа барьсан бєгс мах руу толгой цээжтэйгээ бєхийн ам нь ер бусаар ангасхийгээд хахаж vхэм том юмыг зулга татан авч зажлахад нь, яс мєгєєрс дайралдан тас няс дуугарна.Залгихад нь хоолой нь гvрсийнхєдлєг бєгєєд тvvндээ сэтгэл нь улам хомхойрон хэл нь бултасхийн гарч дээд доод уруулаа гавшайлан долоогоод ам нь мах руугаа дахин ангасхийнэ.Yvгээрээ Данзанг, Пvv Жин хvн амьтны хєл хvрээгvй зэрлэг газрын араатан л барьсан ангаа иймэрхvv иддэг бол уу гэх шиг санагдана. Пvv Жин ийнхvv аягvйрхэн ажих боловч их мах идсэнээс болон лав євчин болно байх гэж сэтгэл зовно. -Ай чи ийм их мах идэж яаж болох вэ? Май мантуу ид гэв. Данзан: -Зvгээр! Гэж ажиггvй хариулан цааш иднэ. Тvvнийг ажихад сvр сvртэй, нvд нь шєнийн галын гэрэлд гялалзан шvд нь тав яв дуугаран авалцаж, заримдаа хй хавиралдана. Yлдсэн махыг Данзан ганцаараа идэж дуусаад, шєлийг мєн ганцаараа уун савыг хоослов. Эцэст нь Данзан тvрvvчийнхээ орхисон хоосон ясыг эргvvлэн авч мэрэхдээ хєнгєн нимгэн ясыг нь тас няс буулган хазна. Олон хоног махны бараа хараагvй идэр монгол эр туулайн махан дээр ийм байлаа.


Хавирганы толгойг боловч хэмх, бут мэрэн дуусмагц бvх бие сулран, хоёр нvд єєрийн эрхгvй анилдана. Хятад нєхєр нь єєрцгvй туулайн маханд цохигдох аж. Саяхан асаасан янжуураа дєнгєж талд нь оруулаад: -Унтъя! Гэж сулхнаар єгvvлэн хєнжил дэвсгэр бvхий vvрэг рvvгээ гар сунгав. Тэнгэрт vйл тvмэн одод зай завсаргvй гялалзан буйн дор тэр хоёр нохойн хэл шиг гэж хэлэгдэм нарийн дэвсгэр дээр бие зэрэгцэн хэвтэж, дээрээ бор тааран хєнжил мэтийг хаяжээ. Эргэн тойронд анир чимээ огтхон ч vгvй, зєвхєн тэр хоёрын ширvvн хурхиралт хоор зуураа уралдан vе vе зэрэгцэж, vе vе хойно урдаа орон пажигнана. Туулайн махаар тэнхэл авснаасаа хойш дєрвєн єдєр явав. Энэ зуур Пvv Жин єглєєнєєс аван бvхэл єдрийн энгээр ший дуулах буюу тун vгvйдээ элдэв инээдэмтэй vлгэр домог ярьж явлаа. Данзан хvн болсоор дуулаагvй сонин хочныг дуулан сонирхож яваа гэж баярлана. Yнэндээ ч тийм бєгєєд Данзан зарим нэгэн онц сонирхсоноо орон нутагт очсон хойноо бусдад сонирхуулахыг эрмэлзэн сэтгэлдээ байн байн эргэцvvлэн тогтооно. Хэрэв тэд шєнє орой болтол явбал ус тvлш хоёргvй газар хонох болно гэж болгоомжилдог байжээ. Нар жаргахын vеэр мєн л нэг хоёр талаараа хэдэн бор бургастай гол руу орж ирэн хєл татав. Онцын хийх юм тэдэнд vгvй, зєвхєн галын тvлш бэлтгэх, ундны ус аван буцалгах энэ хоёр билээ. Yvнээс гадна идэх мантуу, давстай ногоо, татах янжуур, зурах чvдэнз хараахан дуусаагvй байгаад сэтгэл амар жимэр ажээ. Дуусахаар чухам юу болохыг хоёулан vл бодох бєгєєд vvгээрээ тэд ёстой энэ дэлхийд энх амгаланг эдлэгчид болжээ. Хоёр зэрэг гар хєдлєн єндєр vнэтэй цэх сайхан бургасуудыг хайр найргvй хядан огтчиж маш том гал тvлэв. Эргэн тойронд бараа харагдаж байгаа тосгод бишгvй байгаа боловч бургасны тухай гvйн ирэх хvн алга. Yдэш шєнє гал орчны хvмvvсийн нvднээ тусах боловч эндхийнхэн тэр хоёрыг аль хэдий нь харан буу зэвсэгтэй цэргийн хvмvvс гэж ойлгожээ. Тэд цэргийн хvмvvсээс ухаангvй айна. “Цэрэн бол даруй алан хядагч, булаан авагч, цэрэн дээмчин хоёр ижилдээ ижил ялгаа нь гэвэл нэр нь л єєр” гэж хятадын ард иргэн бvхэн vзнэ. Yнэндээ ч тийм байлаа. Пvv Жин Данзан хоёр уух усаа буцалгаж аваад аяныхаа хийцэнд оров. Гэтэл гэдэс цадах яагаа ч vгvй байхад хэрэг биш болов. Данзан уутны ам руу гар оруулан ёроолы нь тэмтрэн: -Хаяа, мантуу дууссан гэж vv? гэж гартаа баригдсан эцсийн тал мантууг дор нь орхин гараа хойш татав. Пvv Жин: -Юу? гэж нvдээ том болгон уутыг гаднаас нь барьж vзээд мєн л “хаяа!” гэж дуу алдав. Данзан давстай ногоороор сэтгэлээ хуурах гэж тvvн рvv хандсанаа мєн л дуусаж байгааг харан: -Ногоо ч дууслаа гээд санаа алдав. Пvv Жин: -Аяа! гэж дээш харан нэвтэрсэн хар vvлээр битvv бvрхэгдсэн тэнгэрийг нэг ширтээд дараа нь саяхан дундуур нь орж ирсэн тосгоныг нэг ажаад эцэст нь буугаа харан: -Мэ ю ган шит! гэж инээлгэв. /Мэ ю ган шит! гэдэг бол “хамаагvй” гэсэн vг/. Данзан нєхрийнхєє мэ ю ган шит! гэснийг хоосон хонох болж байгаа дээр хэлэв гэж бодон сэтгэл амарч -Мэ ю ган шит! гэж хариу инээмсэглээд бяцхан хувинтай халуун усыг хэнэггvй оочин уув. Чухам ямар газар ирээд байгаагаа барагцаалж байгаа бєгєєд: -Маргааш бид Жин жа ко орно гэхэд Пvv Жин: -Тэгвэл одоо унтаж


маргааш эрт оръё гэлээ. Энэ vгийг Данзан зєвшєєрєв. Гэвч тэд хэвтэнгvvтээ тус тусын орон нутаг, хvн амьтан, аж амьдралын тухай харилцан хэлэлцэнэ. Пvv Жингийн нутаг Тяньзин гэдэг их хотын ойролцоо байдаг нэгэн бяцхан хот гэнэ. Єєрийн орон нутаг, газар шороо, уур амьсгал, тариа будаа, жимс ба аав ээж, ах дvv нар, амраг нєхєд тэр бvгдийнхээ тухай ярихдаа нvд нь сэргэн нойр нь хулжих бєгєєд харь орны хатуу ширvvн улиралд газрын хvнд санаанд багташгvй сайн сайхныг бахдан єгvvлнэ. Хариуд нь Данзан єєрийнхийгєє ярихдаа мєн муу муухайгаар биш, салхи адил хурдан морьд, сvрхий холын аян жинд явдаг атан тэмээ, хавар цагийн мал тєллєлт, зун цагийн цагаан идээ, євєл цагийн тарган мах, тэр бvгдийг ярихад харь орны хvн: -Ай хай мэдэхгvй, хэрэв энэ бvхнээрээ vнэн бол мєн ч сонин газар байх нь ээ! гэж бодно. Шєнє дундын хэрд яриа зогсон нам гvм болов. Данзангийн ид сайхан нойрондоо зуны сайхан улирлын уул усыг зvvдэлж байхад нэг хvн: “бос бос!” гэж цочир шивнэн сэрэв. Толгой дээгvvрээ нємєрсєн хєнжлийг сєхєн харанхад дээрх vvл халь хэдийн замхарч мичид гялалзана. Хажуу тийш харвал баруун гартаа буу хєндлєн барьсан, нарийхан урт дээл бяцхан тоорцог мэтийг ємссєн хvн, баруунаас ташуу тусаж байгаа жаргар сарын загал саарал гэрэлд тодхон vзэгдэнэ. Гэвч энэ хvн нєхєр нь байлаа. -Чи бос! Одоо явъя гэж шивнэн буугаа доош тавин юмаа яаран эмхлэв. Данзан нєхрийнхєє ямар нэг гэмт хэрэг vйлдсэнийг дотроо гадарлан босон харайж, хоёр муу шаахайгаа ємсєв. Энэхэн зуун Пvv Жин бvх юмаа цэгчлэн vvргэндээ хийхийг хийж, баглахы нь баглаж гvйцээд Данзангийн босоход нуруунд нь барин vvрvvлж, єєрєє тvрvvлэн алхав. Данзан хойноос нь зуур зуур гvйн даган явлаа. Хоорондоо vг яриангvй явсаар нар гаргав. Нэгэн томхон нуурын хажуу руу орж ирээд Пvv Жин шингэн ургасан хэсэг зэгсэнд оров. Данзан арваад алхмын хойно явсаа гvйцэн очиж нуруунаасаа vvргээ мултлан хаяв. Нєхрийн ємссєн хувцсыг ажихад хар хєх єнгийн “хуа чи” гэдэг нарийн даалимбан гадартай хєвєнтэй дээл, бага зэрэг хуучирсан хар торгон тоорцог, хар хилэн шаахайнаас эхлэн дотуур цамц ємд бvгд солигдсон байв. Єврєєсєє пууямбар гэдэг дээд чанарын ягаан хайрцагтай янжуур гарган нэг єнцгийг зад татан ураад, “тамхи тат!” гэж Данзангийн ємнє барин инээмсэглэв. Данзан тамхи татах хvсэлгvй байснаас гадна тэр янжуурыг ямар нэгэн бузар аргаар авсны нь санан жигшинэ. -Би татахгvй гэж толгой сэгсрээд: -Чи энэ юмыг яаж олов? гэхэд Пvv Жин нvд ирмэн ирээмсэглэж -Булаасан юм гэв. -Хэнээс? гэхэд -Тосгоны баянаас. -Яаж? -Байшингий нь цонхоор орон данжаадад буу тулган авлаа. Yvнээс цааш чухам юу дуртайгаа авч болох байв. Гэвч би дээрэмчин биш болоод зєвхєн єєртєє хэрэгтэй л юм авлаа гэж ямар ч нvгэл хийгээгvй байдал гаргана. -Ай хvний юмыг ингэж авах бол маш муухай! гэхэд: -Пvv Жин мэ ю ган шит! Гэж хємсєг зангидан уцаарласнаа сэтгэл засан инээмсэглэж, уг хэргийг хийхээс єєр аргагvй болсноо ярив. Энэ нь Пvv Жин єчигдєр хонох газраа эрэх замдаа тосгоны олон жижигхэн шавар байшингуудын дундах бах бат хэрэмтэй хєх туйпуун байшин


байхыг ажисан байв. Yдэш мантуу дуусахыг гэнэт мэдэхэд сэтгэл нь тун аягvй болсон бєгєєд дэмий дээш ширтэхэд єєдєєс нь бvрхэг тэнгэр: “Чиний энэ амьдрахыг хvсэж яваа єнєєгийн ертєнц, vгvйрэн хоосорсныг энэрэн тэтгэх дээр биш харин хажуудаа байгаа бvхнийг тоног мєлжиж ясан дахь чємгий нь хvртэл сорон хєндийлж чадсанд л жаргалын дээдийг эдлvvлдэг юм” гэх шиг болжээ. Дараа нь Пvv Жин: “Тэр жаргал эдлэгч хаана байна вэ” гэж єєртєє асуудал тавихад дэргэд нь байгаа тосгоны хєх туйпуун байшингийн эзэн санаанд орсон байв. Гэтэл буу нь нvдэнд нь тусаж ямар нэг хий юм сэтгэлийг татан дуудсанаар Пvv Жин: -Мэ ю шит! Гэсэн аж. гэвч тэр даруйдаа аймшигт vйл хийхээ эрсэлсэн зvйлгvй, ганцхан, шєнє Данзангийн орон нутгийнхаа тухай ярьж байснаа дутуу хаян хухирмагц ходоод нь хоол нэхэж эхэлсний дээр маргаашийн єлсгєлєн урьдчилан бодогдож, єєрийн эрхгvй буугаа аван босон харайхад хvргэжээ. Газрын эзний хэрмэн дээгvvр ороход хєх туйпуун байшингийн олон цонхнуудын хоёр нь гэрэлтэй байв. Тvvний нэгээр сэм шагайхад насанд дарагдсан эцэнхий биетэй данжаад ганцаараа, орон дээрээ хучаастай, хар тамхи татаж байжээ. Пvv Жин цонхыг хэмх цохин vсрэн орж буу тулгасан ажээ. Данжаад “аяа” гэх мэт амаа ангайлган ширтсэнээ: “Ав ав. Юу дуртайгаа ав!” гэж арайхийн хэлээд, “мєнгєнийхєє авдрын тvлхvvрийг аль!” гэж тушаахад данжаад тvлхvvрээ гарган єгєєд муужран унасан гэнэ. Пvv Жин тэр аймшигт vйлээ тийм амархан хийснээ баяр хєєр болгон ярьж, нарийхан дээлийн ташаан дахь уутан євєрт тvнхийтэл чихсэн мєнгєн янчаануудыг гаднаас нь барилан шажигнуулан дуугаргаж байв. Данзангийн “Аяа” гэж толгой сэгсрэн: -Чамд хvн тэгж буу тулган юмыг чинь авбал ямар байх вэ? гэхэд Пvv Жин, -Тэгвэл би баярлана гээд, ха ха инээв. -Яагаад тэр вэ? гэхэд -Хvн надад мянга дахин буу тулгавч, ганц єдрийн хоолны мєнгє олдохгvй болохоор тэр! гэж хариулав. -Тэгвэл аавыг чинь ингэвэл юу болох вэ? -Зvгээр миний аав данжаад биш, бvх гэр бvлээрээ мєлжvvлдэг хvн болохоор хvн мєн юу ч олохгvй гэж єєрийнхєє ядуу хоосныг гайхуулснаа: -Ай энэ хувцасны эзэн их баян, эргэн тойрныхоо хvмvvсийг хэдэн арван жилээр мєлжсєн буйзаа. Ингэхлээр би єєртєє хэрэглэхийг авах байтугай бvх юмыг нь мєлжигдсєн олон хvнд тараан єгєх ёстой гэж царайгаа тєв болгон хэлэв. Данзан бол мєн мєлжигдєгч бєгєєд аль хар багаасаа баячуудад зарагдан ариун хєдєлмєрєє мєлжvvлсэн хvн билээ. Гэвч єшєн хорсох юу ч vгvй, харин vvрд мєлжигдєж байхыг хvсэх мэт мєлжигч бvрийг єндєр хувь заяатан гэж бишрэн vздэг тул Пvv Жингийн vгийг жигшин эс дуугарав. Гэтэл Пvv Жин гэнэт хараал тавин босон харайв. Yvргээ зад татаад, дэл сул сумуудаа атган авч нуур рvv шидэв. Шидсэн сумнууд нь агаарт гарахтайгаа зэрэг ширхэг ширхгээрээ бутран доош буухдаа нуурын зайрмаг мєсийг цєм цєм цохилон доош ширгэж ор сураггvй болов. Дараа нь Пvv Жин “Хао ваа “ гээд бvсэлсэн дайзтай сумаа угз татан авч мєн нуурт цvлхийлгэв. Буугаа бас шидлээ. Тэр нь бvр харамсалтай. Хvнд бєгсєєрєє пvл хийн унангуутаа амаараа хэд дахин даллан ор сураггvй болов. -Хаяа! Яаж байгаа чинь энэ вэ? гэж Данзангийн босон харайхад Пvv Жин тажигнатал инээв.


-Одоо би єєр замаар явна гээд vvргээ шvvрэн авч нуруун дээрээ хаян шууд явлаа. Данзан гайхан араас нь даган явав. “Єєрийгєє хаяад явах гэж байна уу? гэж бодоход хvрэн айх ажээ. -Yгvй чи юун тухай ямар замыг хэлнэ вэ? гэхэд Пvv Жин инээмсэглэн эргэж: -“Гvн чин даан! гэж золбоолог нvдээ гялалзуулан хэлэв. -Юу байдаг юм бэ? -Чи мэдэхгvй гэж vv? Хариу гайхан доош сууж, газар тэгшлэн алх хадуур барьсан хоёр хvнийг зэрэгцvvлэн зурж, баахан юм ярив. Данзан толгой сэгсрэн “Бvдvvнтэй!” гэв. Пvv Жин: -Чи заавал ойлгох хэрэгтэ! Гvн чан даан орос оронд байна гээд цааш бас л Данзангийн vл мэдэх хэл нэлээдийг оруулан баахныг ярив. Данзан толгой сэгсэрнэ. Пvv Жин урам хугарах боловч vнэхээр ойлгуулахыг хичээх ажээ. “…Гvн чан даан одоо манай нутагт бий болж байна” ч гэх шиг. “…Би хариад гvн чан даан болно… Бид цэргийн том ноёд баячууд хоёрыг vгvй хийнэ. Ер нь бvх дэлхий гvн чан даан хайртай нєхєд болно” гэнчилэнийг яриад Данзан ойлгосон зvйл юу ч vгvй бєгєєд эцэст нь шууд тэр ярианаас салахын мєрєєдєс болон: -Ай сайн, би ойлголоо гэв. Тэгээд “Гvн чан даан” гэж юу болохыг зvйл зvйлээр эргэцvvлэн дэмий толгойгоо зовооно. Пvv Жин нь гvн чан даан болох гэж яваадаа сэтгэл хєєрєн хол хол гишгэлэн явна. Гэтэл цэргvvдийн дунд гарсан нэг дуу санаанд нь оржээ. Май хуар май хуар Миний май хуар сайн уу? Єнєєдєр би эрvvл мэнд Эрчит суманд оногдоогvй Амьдын баяр энэ байна даа Май хуар, май хуар! Маргааш ер яах бол? Магад би алагдана бий Yхэх чухам юуны тєлєє? Алалцах бас хэний тєлєє? Ай май хуар, май хуар! Энэ шєнє би зугтана Учир нь гэвэл хайрт минь Амь биеийг хайрлахдаа биш Айн сvрдсэнийх бvр биш Єєр дайн, єєр дайн Эрх чєлєєний ширvvн дайн Yй олныг дуудаж байна Эндээсээ би тэнд очно Очно, очно заавал очно Энэ бол мэндийн мэдээ Амьд яваа баярын чимээ Эргэн уулзах тєдий байвч Ялан дийлэхэд минь итгээрэй! Ай май хуар, май хуараа”, дууны эцэст Данзан “хао ваа” хашгирав. Пvv Жин тvvнд нь урамшин хоолой засан


дуулна. Аятайхан нь аргагvй дуулан явснаа гэнэт таслан “тэмээ, тэмээ” гэж зог тусав. Yзтэл урдхан талд нь нэг тэмээ хажуулдан хэвтэж байлаа. Хvрэлийн сахиуст улаан ат ажээ. Бvх тэмээний дотор хэдэн хоногийн хvчтэй vлдсэн нэг нь энэ бєгєєд Дорж, Хvрэл хоёр vvгээр явсан нь илэрхий болов. Дэргэд нь ирж vзэхэд араас хэд дахин буудуулан vхсэн аж. Хажууд нь Хvрэлийн гутлынхаа тvрийд нуун хадгалж явсан vйсэн иштэй хутга бариулаа хvртэл цустай, шорооны дороос цухуйж байв. Гэтэл тэрээхэн хойд талд шинэхэн оршуулсан булш vзэгдэнэ. Ай хєєрхий нєхєд минь энд алтан амиа алдаж дээ! Гэж хоолой чичрvvлэн хэлэхэд Пvv Жин булшин дээр гvйн хvрээд: -Биш, хятад хvн гэж баярласан царай гаргав. Булшны дээд талд суулгасан чулуун дээр: “Суман дарга Шон Шун-дай” гэж томоор бичсэний дор: “энэ булшийг битгий хєнд!” гэж багаар бичсэнийг Пvv Жин уншив. “Шо Шvндай!” гэдэг бол сэлээдий буутай ноён мєн байна. Жинчдэд хамгийн аюултай хvн байсан боловч Данзан тvvний дээд дарга ноёддоо цаг vргэлж дарлагдан амар заяа vзэхгvй байсны нь санан харуусна. “Хєєрхий хєєрхий” гэж амандаа хэлэхэд Пvv Жин -Хай чи нєхдєє бодохын оронд юунд дэмий гасална вэ? гэж зэмлэснээ, энэ хvн хамаагvй чи зvгээр нєхдєє олохыг бод Данзан: -Ай зєв! Нєхєд маань намайг хаа нэгтээ хvлээж байгаа байх гээд Пvv Жингээс тvрvvлэн явав. Гишгэх тусам хєл нь хєнгєрєн гvйх шахам болох аж. Сэтгэлд нь vнэхээр нєхєд нь ємнєхєн талд нь гар даллан хvлээж байгаа шиг байлаа. Нэг гvвээн дээр гарав. Газрын уруу гvйхээрээ орон хоёр дахь гvвээн дээр гарав. Гэтэл тvрvvлгээ харан унасан монгол хvний эсгий оймстой паливгар гутлын ул нvдэнд тусах бєгєєд лавлан харахад тэр хvний энд тэндгvй умиралдуулан оёсон дээл тодхон харагдана. Энэ бол Хvрэл. Дээлийн ханцуй, энгэр заам хvv хvv урагдсан тєдийгvй, толгой нь их биеэсээ саланги, хагас алхмын зайтай, сонихноор эргэлдvvлэн байдаг ногоон нvдээ тас анин зvvн чихээ дэрлэн хэвтэнэ. Энэ бол хажуудаа явсан хоёрынхоо тєлєє цаг vргэлж зовсон, сургасан, заасан, орон нутагтаа бол vнэнч шударга, vгээгvй ядуусыг тэтгээчин, мал маллах, аян жин тээх хоёрт гарамгай гэж алдаршсан хvн билээ. Одоо энд ийнхvv амь vрэгджээ. Данзан Хvрэлийг vзэнгvvтээ дотор харанхуйлан єєрийн эрхгvй хєшин зогсов. Пvv Жин Данзанг гvйцэн ирээд “аяа” гэж дуу алдан мєн зогсов. -Энэ хvн нєхєр чинь vv? -Тийм! Миний нєхєр. -Сайн хvн байсан уу? -Тэгэлгvй яахав, ёстой сайн хvн, ёстой гvн журмын хvн гэвэл энэ хvнийг хэлж болох байсан билээ. Пvv Жин толгой сэгсрэн хvvрийг тойрон явлаа. Царай нь тун аягvй болон Данзангийн дэргэд ирэн: -Одоо яая гэх вэ, vхсэний хойноос зовохын оронд хvндэтгэ гэж vг бий гэж шивнэн, єврєєсєє гурван ширхэн поиз /хятад цаасан тєгрєг/ гарган Хvрэлийн толгойн ємнє тавин чvдэнз зуран шатаав.

ЖАНЧХYY ДЭЭР


Єдєр дунд єнгєрєхийн хэрд Пvv Жин Данзан хоёр Жанчхvv орж ирлээ. Бусдад баригдан гай гамшигт унахаас болгоомжлон замаа гажуудуулснаас уг хотын зvvн хойноос орж иржээ. Данзанд урьд ємнє дайралдаагvй гудамж, нурж унахаа шахсан орон байшин, хоёр хvн зєрж боломгvй нарийхан булан тохой элдэв юмс vргэлжлэн дайралдана. Пvv Жин тvрvvлэн явж байснаа тохилон шилэн цонхнуудтай хєх пуйпуун байшингийн ємнє зогсож: -Энэ гуанз! гэж инээмсэглэн нєхрєє харав. Данзан хариу инээмсэглэн: -Тийм ээ, гуанз! гэх боловч энд орсоор заавал мєнгє хэрэгтэй болдгийг санан: -Мєнгє яах вэ? Пvv Жин баруун ташаан дахь мєнгєє хєдєлгєн дуугаргаж дахин инээмсэглээд хаалга татан дотогш оров. Амтлаг бvхний сайхан vнэр ханхалж, хар єнгийн цэвэрхэн ємд цамц, хар хилэн шаахай зэргийг ємссєн ахимаг настай бяцхан биетэй хvн галав гулав хєдлєн тосон авч: -Хоолоо идсэн vv? гэж мэхэлзэх аж. -Идсэн, та идсэн vv гэж Пvv Жин хэнэггvй хариулав. Данзан, хоолоо идэх байтугай єлсгєлєн vхэх гэж яваа байж ирнгэж хэлэх юу вэ? гэж нєхрєє гайхав. Угтан авсан хvн тэр хоёрыг олны дундуур оруулан удирдаж зvvн хойд булангийн дугуй ширээнээ суулгав. Энэ хvн бол хоол зєєгч, мєрєн дээрээ тохон тавьсан цагаан алчуурыг шувт татан єнгє нь нvvр vзэгдэм гялалзсан хvрэн суман ширээг гавшгайлан арчиж: -Ай данжаад юу идэх вэ? Юу уух вэ? Манай гуанзанд юм бvхэн байна. Нугас шувууг боловч жинхэнэ бээжин маягаар маш хурдан, маш сайн шарна. -Ах та битгий буруушаагаарай, бид тун саяхан хоолоо идсэн, тийм их юм идэхгvй, зvгээр аар саархан л юм идье гээд Пvv Жин Данзангийн vл мэдэх єдий тєдий хоолны нэр дурдан хуруу даран тоочиж захиалав. Хоол зєєгч Пvv Жингийн хуруу дарах тусам баясан: -Ай ай гэж мэхэлзэн найрсаад арван наймын тоонд хvрэхэд ёстой бах ханан тэр бvрийн нэрийг байшин цууриатуулан хашгирав. Хариуд нь тогооч “ай” хашгирч гулууз гампанз тас няс буулган тачигнуулж гарав. Данзан єєрийн vл мэдэх арван найман тєрлийн хоолыг сонирхохын оронд мянтууз, бууз, хуушуур гурвыг бодохын дээр найзынхаа мєнгийг харамсах аж. -Чи юун их хоол захина вэ? Мєнгє их орно биш vv? гэхэд Пvv Жин хажуугийн ширээний хvмvvсээс ичин нvvр улайж: -Мєнгє гайгvй! Єнєєдєр бол бидэнд баярын єдєр гэж зориуд чанга хэлэн ха ха инээнэ. -Харин миний санахад хамгийн муу єдєр дєє гэхэд, -Ай гэж дуу алдан ярвайж: Ийм муу vг битгий хэл! Сайн нєхєр чинь бидний дэргэд байна гэж нууцлан шивнэв. -Ямар нєхєр? гэж цочин асуув. -Яагаа вэ, нас барсан нєхєр чинь. Мєнгє гайгvй, бид сайхан зочилно. Дараа нь бид хоёр тус тусынхаа нутаг руу явна. Ай сайн, маш сайн, амьдралд ийм сайхан юм олон дайралдахгvй гээд хойш эргэн: Ай ах сонс! Бид гурван хvн шvv. Данзан одоо ойлголоо. Хятадын ёс суртахууныг мэдэхгvйдээ элдвээр будлин шившиг болж байгаагаа мэдэн:


-Сайн, маш сайн гэв. Хоол зєєгчийн хурдан гавшгайг хэн боловч гайхах буй заа. Хэдхэн vг солилцох зуур аяга авчран цай дvvргэсэн, савх, давстай ногоо, архины хундага тус бvрийг ээлж дараалан авчирсан байлаа. Гэтэл тогоочийн ажиллагаа бvр ч гайхалтай. Гулууз, гампанз, заазуур гурав нь мєндєр шиг тачигнасаар аяга цайг хараахан барж уугаагvй байхад тогоогоо хан ян буулган “Хай” хашгирна. Энэ нь уг хоолыг хийж дууссаны дохио аж. Хоол зєєгч хариу”хай” хашгиран год vсрэн гvйнэ. Хуурсан жигнэснээс аваад шєлтэй, шєлгvй янз бvрийн юмс хойно хойноосоо залган ирж ширээ дvvргэнэ. Тvvнийг хоёр хvн хэрхэвч барахгvй боловч нэг хий хvн байна. Тэр хvн бол Хvрэл. Тvvнд зориулан аяга, таван,савх,дийз юм бvхний хэрэглэл тавьсныг мєн зохих зvйл бvрээр дvvргэнэ. Данзан тvрvvн ёс мэдэхгvйгээс болон баахан мунгинаснаа цаг ямагт бодон Пvv Жингийн хєдлєх бvрийг сэм ажиглан дагайн дуурайна. Олон тєрлийн хоолноос идэж vзэхэд салшгvй сайхан амттай ч байлаа. Гэвч Данзан “Сайн, маш сайн” гэж дан бахдан баярласан царай гарган сууна. Архины зvйлс нь аль тvрvvн ирсэн бєгєєд гуулин гvцэнд халаасныг эрхийвч гэж нэрлэвэл зохих бяцхан хундагаар Данзан гурав дахин уугаад биеэ ажив. Уруул нь чимчигнэн гэдэс нь дотроос аятайхнаар халууцан байгаагийн дээр муу зvгийн юм бvхэн мартагдаж, сэтгэлд нь дан баяр, тэр байтугай харсан зvг болгоны юмс цєм сайхан, хаа хамаагvй танихгvй хvнийг боловч “ах дvv” гэж дуудан хvзvvдэн авууштай санагдана. Иймд Данзан дахин уулаа. Нєхрийн шаардлагаар биш харин нєхрєє шаардан дєрєв дэх, тав дахиа уугаад биеэ дахин ажихад нэг биш, нvднээ тусах бvхэнд жижигхэн хар дов бий болсны дээр бvх байшин тэр аяараа дайвалзан хєдєлнє. Данзан согтож байгаагаа мэдлээ. Гэвч хvн согтон ухаан алдан унадагтай биеэ зvйрлvvлэн vзэхэд яагаа ч vгvй байгаа шиг санагдана. “Тиймээ, яагаа ч vгvй” гэж монголоор єгvvлээд зургаа дахь хурдагыг шvvрэн авч хєнтрєв. Гэтэл гvц хоосроод байсан аж. Пvv Жин: -Ай их ах аа! Бидэнд дахин архи хэрэгтэй гэж цэргийн ноён шиг зандрахгуй дуугаар хашгирав. Данзан “Сайн!” гэж эрхий хуруугаа босгон инээд алдаад, хоол зєєгчийн гvцийг аван одоход “халаах хэрэгтэй” гэж нєхрєє дууриан хашгирав. -Єнєєдєр ян ли дий европын 12 дугаар сарын арван дєрвєн битгий мартаарай! гээд Пvv жин хоол зєєгчийн авчирч байгаа гvцтэй архийг хvлээн авч хундагалаад: -Салахын баярт, Данзан орон нутгийн зvг чиглэсэн их зам нvдэнд нь туссан шиг болсноо, Пvv Жингийн, нуурын захад ярьсан яриа санаад нь оржээ. -Ай тийм, бид эндээс сална. Чи тэр гvн чан дааны замаар сайн яваарай! гэтэл Пvv Жин ихэд сандран: -Хай чи юунд дэмий юм ярина вэ? Би тэр замыг баригч биш, харин эсэргvvцэгч гэж чангаар хэлэн хуурмагаар инээв. Данзан гайхлаа. Хажуугийн хvмvvсийг ажихад цємийн нvд єєр дээр сэжиглэгдэн туссан байх бєгєєд зарим нэг нь хажуугийнхаа хvнд сэм шивнэх аж. Иймд Данзан хэн хvний дэргэд хамаагvй хэлж болдоггvй гэмт vг хэлснээ ойлгов. Пvv Жин ч тайван байдлаа алдаж урдах хундагаа дvvргэн яаран уугаад, хоол зєєгчийг дуудан ирvvлж хоолны тооцоо асуув. Хоол зєєгч ширээн дээр аяга тавгуудаар юу юу єгснєє бvртгэнгvvтээ зохих vнийг дээр дээрээс нь нэмж гурван янчаан тавин мєнгє болгов. Пvv Жин мєнгє янчааныг цаг vргэлж ус шиг урсган сvйтгэж сурсан хvний янзаар ташааныхаа євєрт гар хийхтэйгээ зэрэг дєрвєн янчаан гарган, гар дээр нь хаяв. Хоол зєєгч шvvрэн авангуутаа олны ємнє бахдал


болгох мэт дааш шидэн хан ян буулган барьж аваад: -Тавин мєнгєний хишиг буулаа! гэж цээлхэн шингэн хоолойгоор бvх байшинг хашгирав. Гэтэл тогоочид нь баярлалаа гэж хоолой нийлvvлэн хашгирах сонсдоно. Явахаар болон босоход хоол зєєгч сойз барин гvйн ирж Пvv Жингийн хэн бvхний ємсдєггvй чамбай хувцсыг байтугай Данзангийн хир буртагт дарагдсан цэрэг хувцасны тамтгийг хvртэл цэвэрлэн, хаалга гарган vдээд, хойноос нь бас: -Ай эрхэм данжаад авгай нараа, дахин морилж ирцгээхийг гуйя! Гэж дуудан байлаа. Данзан хvн болсоор архи гэгчийг анх удаа ууж, мєн анх удаагаа согтож байгаа нь энэ бєгєєд хvнд бас хvндлэгдэж vзээгvйгээрээ хvндлэгдсэндээ сэтгэл нь сvрхий хєєрєх аж. Пvv Жин бvр ч илvvтэй согтсон байв. Нэг булан тойрсноо зогсон Данзанг инээн ширтэж: -Чи тvрvvн миний нууцыг олны дэргэд хэлсэн боловч би айгаагvй. -Сайн, би ч айдаггvй зоригтон хvн болоод хамаагvй хэслэн юм гэж Данзан хариу инээв. Ингээд бие биеэ ёргион “бv паа! бv паа!” гэж /айхгvй айхгvй…/ хашгиралдан хvзvv сээрээрээ тэврэлдэн цааш явав. Yнэхээр ч айн эмээх юу ч vгvй болтлоо согтсон бєгєєд Пvv Жин “Май хуар, май хуар минь чи сайн уу?” гэж дуугаа хєгжилтэйгээр дуулж эхлэв. Хажууд нь Данзан “Мядагмаа, Мядагмаа миний хайртай Мядагмаа” гэж ая нийлvvлэхийг оролдох боловч зэрлэгээр хашгична. Гудамжны хvмvvс сонирхон зогсож, саваагvй залуус араас дагана. Гэвч хоёул ажиггvй, хэд хэдэн гудамж єнгєрснєє бэлэн хувцасны бяцхан пvvсэнд оров. Залуухан цагаан царайтай овжин худалдагч угтан авав. -Ай данжаад гуай хоолоо зооглосон уу? гэж єгvvлэхэд нь хоёулаа: -Идсээн! гэж хоолой нийлvvлэн хэлж, хvрэн зээрд болсон царайгаар инээмсэглэлцэнэ. -Танд юу хэрэгтэйсэн бол? -Хувцас! Нэг хvний бvрэн хувцас: -Ай болно. Ямар бол ямар. -Даруй авчир! Пvv Жингийн дээрэнгvйгээр хэлэхэд худалдагч, чиний авир хамаагvй, мєнгийг чинь л салгавал барав гэсэн янзтай инээж, єлгєєстэй хувцаснуудаас яаран буулгав. “Ай энэ сайн, ёстой Бээжин маяг. Тэр бол бvр сайн. Тяньжин хийц, ай энэ бол тун ховор зvйл, мэй гvа Жамерак эд, ганцхан манайд л байна” гэж энэ тэр болон авчирсан юмсаа илбэчин хvний байдлаар дээр дор оруулан гялалзуулна. Тэгээд, Пvv жин тоомсоргvй байхыг сэм ажсанаа нэг хувцсыг шvvрэн авч биед нь барив. Пvv Жин: -Би ємсєх юм биш, энэ хvнд гэхэд худалдагчийн идэвх суларна. Тvрvvн нvднийхээ булангаар байн байн ажиж байснаа одоо тоомсоргvйгээр нvvр ширтэн: -Єє энэ хvнд vv? Сайн. Yнэ хямдтай болоод бєх эдлэлээр хийгдсэн сайн хувцас ч бас байна аа гэснээ аажуухан хєдєлж лангууныхаа дороос баравгар эдлэлээр хийгдсэн юмсыг гаргав. Пvv Жин эгдvvцэн “Хай!” хашгирч: -Ийм юмыг чинь хэн ємсєх юм бэ? Худалдагч нvд цавчлан гайхав. -Данжаад та єршєє, би зvгээр юу юу байдгаа сонирхуулж байгаа шvv дээ гээд тvрvvчийнхийг дахин магтаж Данзангийн бие барив. Данзан нєхрийнхєє хувцас авч єгєх гэж байгааг мэдсэнээс хойш сэтгэл нь нэг л аягvй болсон билээ. Юунд гэвэл, єєрийн нь “орон нутаг хол, ар гэр ядуу, ах дvv нар


олонтой” гэж ярьсан болохоор мєнгий нь хайрласан хэрэг. -Хай юу хийнэ. Надад хувцас хэрэггvй гэж худалдагчид пvvсэнд орсон бvхнээрээ дээрэнхvй байдаг шиг ширvvнээр хэлэв. -Юу? Гээд Пvv Жин нvдээ том болгов. -Зvгээр, би энэ хувцсаараа харьж чадна. -Хая! Нэгд нутаг минь хол, хоёрт чи оргодол, хувцас солихгvй байж болохгvй гэж Пvv Жин бvх биеэ єєрчлєн хичээнгvйлэн барьж байснаа санаа алдан хэлэв. Гэтэл хажууд нь: “оон!” гэж дуу алдах сонсдоно. Ажвал худалдагч тэр хоёрыг заналхийлэн ширтэж байгаа vзэгдэв. -Хаанаас оргосон хvн бэ гэж дєхєн ирсэнд Пvv Жин сая vг алдсанаа мэдэв. Тvvний инээн бялдуучлахаа ор мєргvй болгон ширтэж байгаа зэвvvн царайг нэг хэсэг нvд чавцлан ажаад даруй гарахын мєрєєдєс болон хойш ухрав. Худалдагч: “Хай зогс! гэж хашгирав. Хаалганы ємнє vсрэн биеэр таглаж аваад: -Битгий хєдєл би та нарыг барин цагдаад тушаана. Эсэн бол…” -Эс бол юу гэж? Пvv Жин гэнэт айн цочсоноо буцаан авч чадалгvй асуув. -Эс бол таван янчаан! Пvv Жин айсан хэвээр Данзанг харснаа гэнэт зориг орон “бv паа!” гэж шивнэхэд Данзан “бv паа!” хашгирав. Ингэхэд ёстой “бv паа!” /битгий ай/ гэгч эхэллээ. Пvv Жин: “бv паа!” хашгиран худалдагчийг барин авч байшингийн ханыг хоёр дахин мєргvvлээд цааш бас балбаж гарлаа. Данзан хажууд нь “бvv паа!, бvv паа!“ хашгиран нєхрийнхєє уур омгийг дэврээнэ. Худалдагч анхандаа “аяа” гэж дуу алдаад, дараа нь єршєєл гуйн уйлаан унжаан болсон бєгєєд эцэст нь биеэ сул хаян газар унаж “юу дуртайгаа ав!” гэх сонсдов. Гэвч Пvv Жин юм авахын оронд: Хэрэв чи орон байшингаа хар нvvрс болгуулахыг хvсээгvй бол болиорой! Гээд хоёр янчаан гарган нохойд єгч байгаа юм шиг газар хаяад, Данзангийн гараас шvvрэн авч гарав. Ард нь худалдагч єршєєл гуйн мєргєсєєр vлдэв. Пvv Жин гудамжинд гарахтайгаа зэрэг их гутралд дарагдсан мэт дуугvй болов. Энэ нь сая болсон хэргээс биш бас архины мананд цохигдон ухаан мэдрэл элий балай яваадаа ч биш, ирээдvйн замд саяынх шиг олиггvй хvмvvс хэд хэчнээн ч дайралдаж болох шvv дээ гэсэн нэг бодол сэтгэлд нь гvнзгий эргэлдсэнийх байлаа. Гэвч Пvv Жин тэр бvрийг аргаар, аргаар эс болж єгвєл хvчээр даван туулах ёстой гэж дотроо бодон “бv паа!” гэж амандаа єгvvлэв. Ард нь Данзан нєхрийнхєє гэв гэнэт дуу шуугvй болсны нь хувьд: “би гомдоож орхиогvй байгаа даа” гэж зовнин явснаа “бv паа!” гэж хэлэх шиг болсонд нь сэтгэл бага зэрэг онгойжээ. Боов чихрийн дэлгvvрт ороод Пvv Жин нэлээдийг авч бааданд боолгож Данзанд бариулаад мєнгєє єгєхдєє мєн л бv паа! гэсэнд худалдагч цочин нэг удаа ихээр харав. Гэлээ ч юу ч болсонгvй. Тэндээс гаран нэг гудамж єнгєрч, нєгєє гудамжинд орсноо Пvv Жин инээмсэглэн эргэж: -Чи дуулж байна уу? Галт тэрэг! Чих тавин чагнахад пvн пан гэсэн авиа чихэнд баригдсанаа гуугалан хашгирах нь тодхон сонсдоно. Yvний урьд Данзан галт тэрэг гэгчийг нэг удаа холоос хоёр дахь дээрээ ойрхноос олж харсан бєгєєд тэгэхдээ олон том мухлаг тэргvvдийн толгойд оргилсон хар утааг огторгуй тэнгэрт асгаруулсан айхавтар том том зуухтай юм явсныг тодорхой харсан бєгєєд чухам яагаад єєрєє явах болсны шалтгааныг хэдэн арван зvйлээр бодон олоогvй билээ. Ганцхан хамт явсан Хvрэл уг замыг vзээд: “цагийн зэвvvн


болоход тємєр могой дэлхийг гурав орооно” гэж Богдын лvндэнд байдаг маань энэ байж гэж байсныг хэзээд мартахааргvй тогтоосон бєгєєд одоо тэр тємєр зам дэлхийг гурав ороохдоо манай монгол орныг бvv дайраасай гэж бодно. -Тийм, галт тэрэг ирж явна. Хоёулаа очиж vзэх vv гэсэнд Пvv Жин: -Одоо бидний салах цаг болсон. Чи энэ хотоос яаран гар! Эс тэгвэл баригдаж магад. За баяртай!. Данзангийн сэтгэл тун аягvй болов. Галт тэрэг дахин гуугалах сонсдов. Нєхєртєє ямар нэгэн сайхан vг олж хэлэхийг эрэлхийлэн доош ширтээд гvн чан дааныхаа замаар сайн яваарай гэж хэлэхийг шийдэн толгой дээш татвал Пvv Жин нь алга. Эндээс салан олон хvний дунд орохтойгоо зэрэг Пvv Жин ор мєргvй алга болсон байжээ.

ЧЄТГЄР ШУЛАМС ХОЁР Данзан нєхрийн vлдээсэн баадантай юмыг мєрєн дээрээ хаян баруун тийш хандав. Хуучин явж байсан танил газрууд нvдэнд тусаж эхэлжээ. Цааш жаахан явмагц анх нєхєдтэйгээ ирэн хvндлэгдэн зочлогдож байсан цагаан далайн пvvсийн асарт том хаалга тэр дvрээрээ дайралдлаа. Одоо орхигдсон юмс сэтгэлд нь буух аж. Гэвч Хvрэлийн “бvх муу юм чєтгєрийн хар данжаадаас болов” гэж хэлдэг байсан нь санаанд орлоо. Тэгээд урагш гишгэлтээ удаашран бодож vзэхэд Хvрэлийн vг баримттай биш, зєвхєн хар санаа болохоос гадна, эх эгч нарт зориулан авсан дээлийн єнгє, луучин гутал, єнєєх нэгэн эмэгтэйд авсан хувууд, алтан шармал ээмэг, єєрт авсан ганс… цєм нvдэнд нь тусан сэтгэл булаана. Гэтэл Хvрэл Дорж хоёрын юмыг гэр оронд нь хvргэж єгвєл тэр ар гэрий нь хvмvvстэй уулзаж болмоор аж. Энэчлэн Данзан маш олон єнгийн юм бодлоо. Бодох тусам эд хогшлын зvйлс сэтгэл булаана. Гэтэл бvр хамгийн чухал нь бvх юмаа авч гэмээ нь аль нэгэн дайралдсан аянчдад vнэ хєлс тєлєн орон нутагтаа амархан хvрмээр бодогджээ. Орохыг бvрмєсєн шийдэж их хаалгын ємнє ирэхэд том асар хаалга нээлттэй єндєр хэрмэн хашааны доторх дєрвєлжин чєлєє нам гvм “энд хэн ч орж болно ганцхан vймээн шуугиан л битгий дэгдээ!” гэсэн шиг байлаа. Данзан данжаадын хаана суудгийг тодорхой мэднэ. Байшин руу шууд чиглэн очоод эхний хаалгыг нээхэд, эрт урьдынхаа байсан хэвээр, ганцхан энд хэн ч vгvй, хоёр дахь хаалгыг татахад бас єєрчлєгдсєн юм алга. Данжаадын єрєєний ємнє ирэн тvр зогсоход хар тамхины хиншvvтэй vнэр ханхлан зугтмаар байвч шударга хєгжим нарийн хєгєн дээрээ дан ян цуурайтан сэтгэл баясгаж бас нэг жаахан зогсон чагнууштай санагджээ. Хєгжмийн хажуугаар эмэгтэй хvний хээнцэрхэн хоолой ганган эгшиглэж эхэллээ. Данзан єєрийн эрхгvй амьсгал хураан чагнав. Энэ vед биеий нь байдал тун базаахгvй нvд нь хvчтэйгээр эрээлжлэн дотор нь муухайгаар бvрзийж ухаан санаа нь орон гаран vймнэ. Гэвч Данзан єєрийгєє даан их согтоогvй гэж бодно. Хаалгыг зєєлєн татан хєлийн єлмийг босго давуулав. Хамгийн тvрvvн зургийн хуар шиг vзэсгэлэнтэй хvvхний нарийхан цагаан гар шударга хєгжмийн урт ишин дээр нахилзаж vзэгдээд дараа нь цэнхэр хєх утаан дээр нь тунаран эргэлдэж байгаа нь ажиглагдав. Ингэхэд тэр хvvхэн vvлэн дунд задран яваа тэнгэрийн дагиныг санагдуулав. Энэ тэнгэрийн дагины нєгєє талд євгєн данжаад хар тамхи татан хэвтэж, урд талд нь зарц хvv асаатай дэнг гансанд нь барьж шомбойн сууж байна. Хvvхэн Данзанг харахтайгаа зэрэг “Тэнгэр” гэж уулгалан хєгжмєє алдав. Зарц хvv,


бас эргэн харангуутаа “аяа” гээд босон харайв. Данзан тэдний цочихын учрыг эс ойлгов. Єєрийн цэрэн хувцасны тамтаг, толгойн vс зvг бvр рvvгээ буурцаглан унжсан хийгээд царайн єнгє хvрэл тогоо шиг болсныг мэдэх боловч бусдын нvдэнд айн цочихуйц vзэгдэнэ гэж хараахан бодоогvй билээ. Тvvнийхээ дээр одоо шал согтуу, хоёр нvд цавчлагагvй, харсан бvхэн рvvгээ хамар шуухитнуулан гєлєрнє. Ер ийм хvн данжаад дээр орох байтугай хашааны нь хаалгаар шагайж байсан удаа vгvй байлаа. Данжаад аман дахь хар тамхиныхаа утааг агаарт хєврєлдvvлэн єлєн буурал толгойгоо алгуур хєдєлгєн Данзанг харснаа мєн л цочив. Нойрмог нvдээ чавцлан жарвайлгаж, vг дуугvй ширтэхэд нь Данзан тvvний танихгvй байгааг мэдэв. -Данжаад аа, би танай жинг тээж ирсэн гурван монголын нэг нь шvv дээ гэж монголоор хэлэхэд данжаад хvvхэн рvv харснаа монгол хэл мэддэгээ гайхуулах гэж байгаа юм шиг -Тийм ээ гэж vгээ хэлээд бусад чинь хаана вэ? гэхдээ жаварт нvдний нь цаана занал хорсол шингэснийг Данзан мэдэв. -Манай нєхєд vv? гэснээ Данзан тvгдрэн энд! Yгvй ээ, тэнд, биш ээ, нєгєє гамингуудтайгаа гэж будлив. Данжаад худал хэлж байгаагий нь мэдэв. -Ай тэр гамингууд яасан муу. Би та нарын хойноос дандаа зовно шvv. Одоо та нарт юу хэрэгтэй! -Бидэнд бидний юм хэрэгтэй! -Ямар юм гэж гайхсан царай гаргав. -Яагаав дээ, данжаад аа, бидний дээл хувцас энэ тэр, -Ай тэр vv? Байна байна, Хэзээ авна? -Одоо данжаад аа. Баярлан урагш алхахад данжаад зэвvvцэн хойш гэдийж: -Тэмээгvй яаж аваачна? -Тэр яахав данжаад аа, би vvрнэ, ингээд шvv гээд дал мєр рvvгээ заасанд данжаад тэсгэлгvй инээд алдав. Гэтэл тэр инээд нь хєхvvлэн ханиалгах болон хувирав. Бєєрєнхий болсон нуруу нь уурласан муурных шиг болон бєг бєг хєдєлж эхэлсэн царай хєхрєн хажуулдан унав. Энэ даруй хvvхэн зарц хоёр сандран толгой тvрvvгий нь тvшин авч ар цээжий нь барилангуутаа байн байн пид пид буулган цохилно. Ингэвэл данжаад сэргэдэг байжээ. Нэг vе бvр vхэх шиг таг чиг болсноо арайхийн єндийж зарц хvvд хэдэн хvний нэр дурдан дуудан ирvvлэхээр гаргав. Энэ явдлыг Дандан ер анхаарсан зvйлгvй, зєвхєн данжаадын амь мэнд сэргэсэн тухай л баярлана. Нєгєє талаар хvvхэн данжаадын ам хамраас гарсан элдэв бохирыг эрээ цээргvй цэвэрлэн сувилсанд баярлана. Тэгээд хvvхнийг ажихад vнэхээр зургийн хуар. Эрхтэн бvхэн нь тун булбарай ердєє лааны тосоор цутгуурдан хийгдсэн шиг vзэгдэх бєгєєд данжаадын хvзvv сээрийг илэн таалж аан, оон наалинхайтах нь юу юугvй хажуу хувирганаас хайлж байна уу? гэмээр байх аж. Хvvхэн Данзанг хариу ажлаа. Хvн гэж vзэхийн оронд жигшин зэвvvцэж, янхан цагаан алчуураараа ам хамраа таглаж, данжааддаа vдшийн галууны хонгор авиагаар: -Миний ухаантан сайхан буурлаа даа ёзи битгий тат. Энэ лав чиний амийг авч магад. Аяа би замаасаа ганцаараа газар дэлхийд амьд явахын хэрэг даан ч vгvй болно гэж шилэн бємбєг, гарын алтанд бємбєрєн мэт хэлсэнд Данзан тэдний янаг амрагийн явдалтан болохыг сая мэдэн ой гутав.


Данжаад хvvхнийг -Ай май хуар аа! Гэж дуудаад: -Чи битгий зов! Би даа ёзи татахгvй бол харин нэг єдрийн ч амьгvй. Хэрэв татаж байвал зуу наслах ч юун магад гэж тэнхэл алдан суларсан хэлээр хэлээд хvvхийн цээжин дэх хоёр хєєрхєн тvмбэгэр хєхєнд нь толгой єгєн нvдээ анив. Данзан: “Май хуар” нэрийг сонсохтойгоо зэрэг “Май хуар” гэдэг дууг санах бєгєєд хэрэв тэр дууны май хуар энэ май хуар шиг бол харин шал дэмий май хуар байх нь дээ гэж бодов. Гэтэл хvvхэн данжаадыг ган оон болон илэн таалахын оронд тvрvvнд Данзанг ажсан шигээ зэвvvрхэн дээрээс нь ширтэх аж. Иймд Данзан: “Ай хєєрхий энэ хvvхэн чухам ядуу хоосон болоод аав,ээж, ах дvv нараа тэжээхийн эрхэнд євгєн данжаадыг тийнхvv илэн таалсан хэрэг байж шvv” гэж бодон єрєвдєх сэтгэл тєрєв. Ингэхэд хvvхэн, євгєн данжаадыг жигшин зэвvvцсэн нь vнэнтэй бєгєєд “Чи єдий болтол vхэж єгдєггvй яасан бєх амьтай вэ” гэж бодон чин сэтгэлээсээ бодсон аж. Гэвч энэ хvvхний амьдрал Данзангийн тааварласантай хэрхэвч vл хавьцна. Юунд гэвэл энэ хvvхэн євгєн данжаадтай хувь нийлvvлэн хоршооллосон залуу эр Ван Хай-тоагийн тєрсєн дvv бєгєєд данжаадын хэдэн давхар ган єргєстэй цоожоор цоожлогдсон зуун тvмэн янчааныг ахынхаа гарт оруулах их зорилгыг ємнєє тавьжээ. Гэвч хvvхэн эрх жаргал гэгчийг дур зоргоороо эдлэгч биш, харин зовлон! Зовлонгоор л эрх жаргал гэгчийг эрэгч, тухайлбал арван долоон наснаа дєнгєж хvрмэгц угийн vзэсгэлэн гоо царай нь єндєр заяатан болгоны зvрхийг оволзуулах болсон нэг баяр байвч тєрсєн ах нь барсын адил ширvvн гараараа атган авч, ов мэх болгоныг сургасан нь тун бага биш, ямар ч хатуу єргєстэй цоожийг гар хуруу оруулан тайлж чадна. Эс тайлбал бvх биеэ шургуулан оруулж тайлах онцгой чадлыг олсон аж. Гэвч єєрийн нь оюун ухаан сэргэлэн болоод vзэсгэлэн гоо тєгєлдєрийнхєє дээр, уянгалуулан дуулах хоолойн сайхан бvрдмэл биш байсан бол ахы нь тэр заан сургасан ов мэхийн зvйл ч болохгvй байсан буй заа. Тэгээд хvvхэн євгєн данжаадыг аль хэдийний унтран замхарсан залуу насны тачаалын галыг илбэдэн сэргээн элэг зvрхэнд нь амин судас болон шингэжээ. Гэлээ ч хvvхэн ариун тунгалаг биеэ хэнээс ч илvvтэй эрхэмлэх тул арьс сарьс болсон данжаадын биеийг элгэн биеэрээ дулаацуулсан удаа нэг ч vгvй, зєвхєн толгой тvрvvгий нь цээжиндээ аваачин -Ай данжаад чи миний зvрхийг чагнаа! Ганцхан чамдаа л гэж байгаа биз дээ? гэж уран гоёмсгоор инээх, эс бол янагийн халуунд согтуурах байдлаар тунгалаг хар нvдээ талимаатуулан -Аяа, миний сайхан буурал аа! Ёстой миний vзэсгэлэнт бvргэд шиг сайхан буурал толгой чинь над цаг vргэлж Тян шин “Тэнгэр уул”-ыг бодогдуулна гэж бээжин хэлний гоёмсог аялгуугаар єгvvлэн хэл хазан шєнийн галууны авианд хувилан гангануулна. Архи бол аманд орсоор бvх мэдрэлийн сув судас болгоноор дамжин оюун ухааныг согтоодог билээ. Гэтэл хvн, хvнийхээ сэтгэхvйг тийнхvv согтоох нь яалаа ч гэсэн тийм амар байх вэ дээ. Єглєє бvр хvvхэн, гар нvvрээ угаасныхаа дараа арьсны єнгє чанар хоёрыг юутай ч зvйрлэшгvй зєєлрvvлдгээрээ дэлхийд алдаршсан цас цагаан япон тос тvрхээд дээрээс нь америкийн голивууд хотын кино жvжигчдийн хэрэглэдэг нvvрийн будгаар уруул хамсєг хацраа засаад, бас дээрээс нь францын ялимгvй ягаавтар єнгийн, vнэр сайхантай оогоор тэгшлэн, тєрєлхийн єнгє vзэсгэлэн шиг болгоно. Гэлээ ч арчилгааны ажил vvгээр дуусахгvй, бvх


хувцсандаа дээд чанарын vнэрт ус цацан шингээгээд, гар, хvзvv, хоолой энэ тэр рvvгээ элдэв халдварт євчний нянгаас хамгаалах исгэлэндvv нунтаг эм цацаад сая дуусаж санаа алдан гэрээс гарна. Орой буцан ирмэгцээ хар тамхины vнэр шингэсэн байхаас болгоомжлон бvх ємссєнєє тайлан эрvvл агаарт єлгєєд, єєрийнхєє биеийг онгоцтой халуун усанд оруулна. Ай даа энэ явдлын зах сэжvvрийг євгєн данжаад мэдвэл чухам тэр дороо: -Хая, чи хvн биш, vнэгэн шулмас байна шvv” гэж дуу алдан хєєн гаргаад, мєнгє янчааны авдрыг байтугай, хашаа байшин цємийг хэдэн давхар цоожоор цоожлох буйзаа. Гэтэл хvvхэн vнэхээр vнэгэн шуламс. Эрлэгийн элчийг боловч илэн таалахаар хууран буцаах тийм айхавтар чадлаар данжаадыг бvрэн согтоосон ажээ. Єглєє орж ирэх бvрд нь данжаад: -Ай миний vзэсгэлэнт гоо цэцэг ээ! Yнэнхvv хувь заяаны минь хайрт дагина аа Бие чинь эндээс нэг мєчийн тєдий боловч салж чадахгvй болсны учрыг мэдэж байна. Энэ бол одоо яая гэх вэ, эртний хувь ерєєл шvv гэж угтана. Хариуд нь хvvхэн биеэ салхинд ганхуулах мэт хєдєлгєн гишгэлж очин, хvзvvгээр нь тэврэн толгой нийлvvлж аваад: -Ай миний буурал, vнэхээр vзэсгэлэн тєгєлдєр євгєн vргэд гэх боловч дотроо “энэ муухай євгєн чєтгєр єнєєдєр бас л амьд,бас л эрvvл, хэзээ чи энэ ертєнцєєс тонилох юм бэ?” гэж бодон гол харлана.

ЄШЄЄ ХОРСЛЫН YРГЭЛЖЛЭЛ Данзан хар тамхины утаа холилдсон бvгчим агаарт орж ирсээр уусан архиндаа цохигдон дэн дун болжээ. Yзэгдэх юм бvр дээр дор орон манарч, ямар боловч хаана нэгтэй унан нvд анихсан гэхээс єєр юм бодохоо байлаа. Данжаад vзэсгэлэнт дагиныхаа элгэнээс толгой татан єндийж: -Энэ монголыг байшинд оруулан цоожлоод, маргааш Зо Чимингийнхэнд хvргэж єг гэв. Энэ тухайд Данзан айн цочсон юу ч vгvй, харин данжаадын vг бvрийг тодорхой ойлгосондоо “би чинь ер согтоогvй байгаа юм байна шvv” гэж бодов. Гэтэл ард нь гурван чийрэг эр орж ирээд зогсож байсан аж. Тэдний нэгэн зэрэг гар хєдлєн барин авахад Данзан ямар ч эсэргvvцэл хийсэнгvй, зєвхєн “за одо баригдлаа!” гэж бодон гары нь аясаар чирэгдэн гарав. Нэг байшингийн ємнє аваачаад тvлхэн оруулахад нь тvрvvлгээ харан унаад, хаалга хамхигдан харанхуй болж, тvлхvvр цоож шажигнахыг там тум мэдэв. Тэгээд мєн л гунин гутарсан зvйлгvй. “А ээж минь ээ, орон нутгийн минь лус савдгууд аа, намайгаа авар! гэж аман дотроо ёс болгон хэлээд нvдээ анив. Ингэхэд доод газар нь vргэлжлэн дээр дор орон хєдлєх аж. “За би дvvрлээ” гэж сэтгэлд нь буух боловч мєн айх юм байсангvй. Юунд орсноо ажихаар аньсан нvдээ албадан нээн харахад урд нь боов чихэр, танзуур, еэвэн vргэлжлэн хэвтэж байгаа vзэгдэнэ. Энэ яасан гайхалтай вэ?”! аман дотроо хэлээд гартаа баригдсаныг авч нvдэндээ тулган vзэхэд vнэхээр нэг том бор еэвэн байлаа. Иймд Данзан сая тvрvvлгээ харан унахад ваадантай юмныхаа зад vсэрснийг мэдэв. Хураан авах гэхэд цєм амь орсон юм шиг цааш нааш єнхрєн гараас мултарна. Уйгагvй хєєцєлдсєєр байгаад эцэст нь унтаж орхисон аж. Шєнє дундын цаг болж, хаана нэгтэй байгаа сvмийн том харанга цохигдсон бєгєєд тvvний сайхан авиа бvх хотын дээгvvр ганцаараа чєлєєтэй цуурайтахад Данзан сэрэв.


Дотор тун аягvй, толгой хагарах гэж байгаа юм шиг ангалзан айхавтар євдєж байлаа. “Yгvй энэ чинь би хаана байгаа билээ” гэхээс тасалгаа руу тvлхэгдэн унасан ба урд нь боов чихрийн зvйл vргэлжлэн хэвтэж, хураан авах гэхэд баригдахгvй байсан зэрэг явдлууд санаанд оров. Тэгээд босож тэмтрэн vзэхэд бvгдийг хураан ваадандаа хийж чадсан байлаа. Гэтэл данжаадын “Зо Чимингийнхэнд тушаа” гэж байсан нь санаанд орлоо. Даруй айх, бухимдах, хорсох цєм бий болон босон харайв. Гэтэл тасалгаа та харанхуй. Харанхуй дотроос салан одсон нєхєр нь: -Хай! Ший бv паа!” гэж хэлэх шиг болов. Иймд Данзан айн чичрэхийг хойш тавин, амиа гартал тэмцэлдэхийг санав. Гамин цамцны баруун ташаан дахь євєртєє гар хийн тэмтрэхэд бас гайхалтай хvнд чанарын дугуй хэлбэртэй юмс баригдав. Энэ бол янчаан. Пvv Жин дээл хувцас авч єгєхийн оронд євєрт нь сэм хийсэн арав гаруй янчаан байлаа. Данзан уг хэргийг мэдэхтэйгээ зэрэг єєрийгєє ор тас гар хоосон гэж бодон данжаадынд орж ирснээ санан гол харлав. Тэгээд одоо яах билээ% гэхээ алалцан тулалдах санаанд орон зориг тєрєв. Нєгєє талынхаа єврийг тэмтрэхэд аль нэгэн цагт хайрцгаасаа сугаран vлдсэн хэдэн шvдэнд баригджээ. Тvvний нэгийг шаахайнхаа уланд хавиран асаахад анх нєхєдтэйгээ ирэн сууж байсан байшинд байгаа аж. Тэр цагт Данзан, ханзыг чухам юугаар хэрхэн хийснийг ажиглахдаа бvх банзуудыг дэрлvvлэн тавьсан урт царс мод байхыг vзсэн бєгєєд тvvний яс чанарыг ихэд гайхсан ажээ. Одоо тэр нь санаанд нь орон ханзыг хэмхчиж, єнєєх модыг сугалан авав. Тэгээд цаасан бvрээст цонхыг цєм цохин шагайхад тэнгэрт сартай, эргэн тойрны юмс тодхон харагдана. Ваадантай юмаа баглан нуруундаа аван тулалдах шийдмээ урдаа барин цонхоор vсрэн гарав. Хашаан дотор хэн ч vгvй, орон байшинтай юутай хvvтэйгээ нам гvмийн дотор нойрсож байгаа мэт аж. Гэнэт нохойн дуу хvр хvр хийн бєєн хар юм дайран ирэв. Ємнєх шийдмээ хоёр гардан далайн угтуулан явуулахад мод тас хийн хугарч нохойн дуу ган хийн газар унав. Єдєр тутам хоёр удаа шар будаагаар тэжээлгэж хэр хэмжээнээсээ хэдэн хувь илvv зоолоод тэжээгчээсээ бусдыг уран тасчихаас єєр юм мэдэхээ больсон нохойг цохисондоо Данзан баярлав. Гарт vлдсэн дэлэн хэртэй модоо барин хаалганд хvрлээ. Самбары нь дээд, доод хоёрыг нимгэн хар тємрєєр тємєрлєснєє том том товруут хадаасыг зайгvй суулган бэхэлсэн лужир хаалгыг хоёр давхар оньсоор чагтлан тvгжсэн байжээ. Данзан оньсуудыг сугачин хаяж гарав. Сэтгэлд нь дан алах, цохих бодогдоно. Гарын шийдмийг улмаар чангалан атгаж явав. Энэ зуур толгойн євчин ор тас vгvй болжээ. Хvйтэн агаар нvvр илэн, хоолой руу сэнгэнэж нозоорсон биеийг хєнгєрvvлж эхлэв. Анх баригдан байгуулагдсан єдрєєсєє аваад хvний хоорондын халуун харьцаа дотночлох сэтгэлийг харилцан бие биеэ тонон мєлжихєд хувилган уралдуулсаар хэдхэн тооны баячуудын эд бараа, мєнгє янчааны зоорь болгосон Жанчхvv хот анир чимээгvй утсаар л байв. Тэртээ дээрээс дугуй цагаан сар сvvн цагаан гэрлээ хэн юунд ч харамгvй тусгасаар байх атал, хоёр талын єндєр шавран хашаанууд хар сvvдэр хаян таглана. Эндээс дєнгєж мултармагц алсын бараа нvдэн тусан, аялах зам сэтгэл дурайн, зориг дээр зориг, чадалд чадал нэмэх ажээ.

ЄШЄЄ ХОРСЛЫН YРГЭЛЖЛЭЛ Данзан хар тамхины утаа холилдсон бvгчим агаарт орж ирсээр уусан архиндаа


цохигдон дэн дун болжээ. Yзэгдэх юм бvр дээр дор орон манарч, ямар боловч хаана нэгтэй унан нvд анихсан гэхээс єєр юм бодохоо байлаа. Данжаад vзэсгэлэнт дагиныхаа элгэнээс толгой татан єндийж: -Энэ монголыг байшинд оруулан цоожлоод, маргааш Зо Чимингийнхэнд хvргэж єг гэв. Энэ тухайд Данзан айн цочсон юу ч vгvй, харин данжаадын vг бvрийг тодорхой ойлгосондоо “би чинь ер согтоогvй байгаа юм байна шvv” гэж бодов. Гэтэл ард нь гурван чийрэг эр орж ирээд зогсож байсан аж. Тэдний нэгэн зэрэг гар хєдлєн барин авахад Данзан ямар ч эсэргvvцэл хийсэнгvй, зєвхєн “за одо баригдлаа!” гэж бодон гары нь аясаар чирэгдэн гарав. Нэг байшингийн ємнє аваачаад тvлхэн оруулахад нь тvрvvлгээ харан унаад, хаалга хамхигдан харанхуй болж, тvлхvvр цоож шажигнахыг там тум мэдэв. Тэгээд мєн л гунин гутарсан зvйлгvй. “А ээж минь ээ, орон нутгийн минь лус савдгууд аа, намайгаа авар! гэж аман дотроо ёс болгон хэлээд нvдээ анив. Ингэхэд доод газар нь vргэлжлэн дээр дор орон хєдлєх аж. “За би дvvрлээ” гэж сэтгэлд нь буух боловч мєн айх юм байсангvй. Юунд орсноо ажихаар аньсан нvдээ албадан нээн харахад урд нь боов чихэр, танзуур, еэвэн vргэлжлэн хэвтэж байгаа vзэгдэнэ. Энэ яасан гайхалтай вэ?”! аман дотроо хэлээд гартаа баригдсаныг авч нvдэндээ тулган vзэхэд vнэхээр нэг том бор еэвэн байлаа. Иймд Данзан сая тvрvvлгээ харан унахад ваадантай юмныхаа зад vсэрснийг мэдэв. Хураан авах гэхэд цєм амь орсон юм шиг цааш нааш єнхрєн гараас мултарна. Уйгагvй хєєцєлдсєєр байгаад эцэст нь унтаж орхисон аж. Шєнє дундын цаг болж, хаана нэгтэй байгаа сvмийн том харанга цохигдсон бєгєєд тvvний сайхан авиа бvх хотын дээгvvр ганцаараа чєлєєтэй цуурайтахад Данзан сэрэв. Дотор тун аягvй, толгой хагарах гэж байгаа юм шиг ангалзан айхавтар євдєж байлаа. “Yгvй энэ чинь би хаана байгаа билээ” гэхээс тасалгаа руу тvлхэгдэн унасан ба урд нь боов чихрийн зvйл vргэлжлэн хэвтэж, хураан авах гэхэд баригдахгvй байсан зэрэг явдлууд санаанд оров. Тэгээд босож тэмтрэн vзэхэд бvгдийг хураан ваадандаа хийж чадсан байлаа. Гэтэл данжаадын “Зо Чимингийнхэнд тушаа” гэж байсан нь санаанд орлоо. Даруй айх, бухимдах, хорсох цєм бий болон босон харайв. Гэтэл тасалгаа та харанхуй. Харанхуй дотроос салан одсон нєхєр нь: -Хай! Ший бv паа!” гэж хэлэх шиг болов. Иймд Данзан айн чичрэхийг хойш тавин, амиа гартал тэмцэлдэхийг санав. Гамин цамцны баруун ташаан дахь євєртєє гар хийн тэмтрэхэд бас гайхалтай хvнд чанарын дугуй хэлбэртэй юмс баригдав. Энэ бол янчаан. Пvv Жин дээл хувцас авч єгєхийн оронд євєрт нь сэм хийсэн арав гаруй янчаан байлаа. Данзан уг хэргийг мэдэхтэйгээ зэрэг єєрийгєє ор тас гар хоосон гэж бодон данжаадынд орж ирснээ санан гол харлав. Тэгээд одоо яах билээ% гэхээ алалцан тулалдах санаанд орон зориг тєрєв. Нєгєє талынхаа єврийг тэмтрэхэд аль нэгэн цагт хайрцгаасаа сугаран vлдсэн хэдэн шvдэнд баригджээ. Тvvний нэгийг шаахайнхаа уланд хавиран асаахад анх нєхєдтэйгээ ирэн сууж байсан байшинд байгаа аж. Тэр цагт Данзан, ханзыг чухам юугаар хэрхэн хийснийг ажиглахдаа бvх банзуудыг дэрлvvлэн тавьсан урт царс мод байхыг vзсэн бєгєєд тvvний яс чанарыг ихэд гайхсан ажээ. Одоо тэр нь санаанд нь орон ханзыг хэмхчиж, єнєєх модыг сугалан авав. Тэгээд цаасан бvрээст цонхыг цєм цохин шагайхад тэнгэрт сартай, эргэн


тойрны юмс тодхон харагдана. Ваадантай юмаа баглан нуруундаа аван тулалдах шийдмээ урдаа барин цонхоор vсрэн гарав. Хашаан дотор хэн ч vгvй, орон байшинтай юутай хvvтэйгээ нам гvмийн дотор нойрсож байгаа мэт аж. Гэнэт нохойн дуу хvр хvр хийн бєєн хар юм дайран ирэв. Ємнєх шийдмээ хоёр гардан далайн угтуулан явуулахад мод тас хийн хугарч нохойн дуу ган хийн газар унав. Єдєр тутам хоёр удаа шар будаагаар тэжээлгэж хэр хэмжээнээсээ хэдэн хувь илvv зоолоод тэжээгчээсээ бусдыг уран тасчихаас єєр юм мэдэхээ больсон нохойг цохисондоо Данзан баярлав. Гарт vлдсэн дэлэн хэртэй модоо барин хаалганд хvрлээ. Самбары нь дээд, доод хоёрыг нимгэн хар тємрєєр тємєрлєснєє том том товруут хадаасыг зайгvй суулган бэхэлсэн лужир хаалгыг хоёр давхар оньсоор чагтлан тvгжсэн байжээ. Данзан оньсуудыг сугачин хаяж гарав. Сэтгэлд нь дан алах, цохих бодогдоно. Гарын шийдмийг улмаар чангалан атгаж явав. Энэ зуур толгойн євчин ор тас vгvй болжээ. Хvйтэн агаар нvvр илэн, хоолой руу сэнгэнэж нозоорсон биеийг хєнгєрvvлж эхлэв. Анх баригдан байгуулагдсан єдрєєсєє аваад хvний хоорондын халуун харьцаа дотночлох сэтгэлийг харилцан бие биеэ тонон мєлжихєд хувилган уралдуулсаар хэдхэн тооны баячуудын эд бараа, мєнгє янчааны зоорь болгосон Жанчхvv хот анир чимээгvй утсаар л байв. Тэртээ дээрээс дугуй цагаан сар сvvн цагаан гэрлээ хэн юунд ч харамгvй тусгасаар байх атал, хоёр талын єндєр шавран хашаанууд хар сvvдэр хаян тагланаYНЭНЧ НАЙЗ Жанчхvvгийн давааг дєнгєж давсаар уур амьсгал эрс єєрчлєгдєн хvйтэн жавар, жихvvн салхи хацар алгадан сэнгэнэнэ. Гэлээ ч Данзан баяртай. Хоёр хєлєє тасралтгvй хєдєлгєн тэр єдрийг аваад шєнє хээр хонов. Нэг талаар аюул зовлонгоос гарсандаа баярлана. Нєгєє талаар дахин аюул зовлонд унахаас болгоомжлохдоо, єєрийн эрхгvй ємнєєс ирэх ажил тєрлийн хvмvvсийг нvvр буруулан єнгєрєєнє. Идэх зvйл євєрт яваа тул гэдэс цатгалан. Ганцхан ам нь сvрхий цангана. Yзтэл энд хэдхэн хоногийн ємнє их цас орсон байвч тэр нь ширvvн салхинд vлээгдэн шороотой хутгалдан аманд хийхийн аргагvй болсон ажээ. Дэргэдэх нэгэн гvвээний цаана худаг байсан нь санагдана. Сэтгэл яаран хєлийн хурдыг нэмэх тусам ємнєх газар сунах шиг харагдана. Яв явсаар хєтєл дээр гарахад vнэхээр худгийн бараа харагдах бєгєєд урд талд нь нэгэн овгор юм бий болсон байлаа. Газрын уруу хєл сунган гишиглэхдээ тэр хар юмыг байн байн ажигласныхаа эцэст урагш харан хэвтсэн ганц тэмээ болохыг танив. Ойртон очоод Данзан, єєрсдийнхєє хамт баригдсан, элдэв зовлонг нэгэн адил эдэлсэн хар буур болохыг танилаа. Буур бас Данзанг таньжээ. Барааны газраас том толгойгоо эргvvлэн байн байн ажиж байснаа Данзан дэргэд нь хvрээд ирэхэд шvдээ хяхтнуулан хавирч, хvзvv сунган угтав. Энэ явдал Данзанд зvvд шиг байлаа. Эргэн тойронд нь газрыг ажихад гамин цэргийн шаахайтай ганц хvний мєр хэдэн арван удаа тойрсон шиг байх тул Доржийн энд ирээд буураа vенгэдvvлэн хаясныг мэдэв. “Хєєг” хашгиран босгох гэхэд буур цээжин биеэ єндийлгєн нэг удаа зvтгэснээ тэнхэл алдан доош сууна. Тэмээ бол яв явсаар нэг єдрийн хэвтэр дээрээсээ босож чадахгvй болдог боловч єргvvлэн боссоныхоо дараа хэдэн хоног явж чаддагийг Данзан мэдэх билээ. Ард нь гарч, гарынхаа алгыг нулиман норгож, хооронд нь халтал vрж аваад сvvжний нь


хэрдгэр ясан доогуур хийн “хєєг” хашгиран дээш єргєв. Буур бас учир мэдэн дээш зvтгэв. Гэвч Данзангийн гар бvслэхээсээ єнгєрєхтэйгээ зэрэг цааш єргєх нєхцєлгvй болсон бєгєєд буур нь босоо хэвтээ хоёрын хооронд зоогдов. Данзан сандрахдаа майхны vvд шиг онгойсон том салтаа руу нь бєхийн орж гэдсэн биеэс нь тулан “хєєг” хашгирлаа. Энэ даруй нурууны vе нужигнан, дорх газар хар ногооноор эргэлдсэнээ гэнэт агаарт дэгдэх шиг болсон бєгєєд энэ нь буурын босохыг бvх биеэрээ хариуцан єргєснийх байжээ. Боссон буурын доороос биеэ аван хажууд нь гарсан хойно хvртэл нvд эрээлжлэн алсын юмс бvрэлзэж байв. Буур хєшсєн биеэ суниан, алс барууныг нэг ажаад, дараа нь Данзанг vнэрлэн бусдын юм шиг доош унжсан далбагар уруулаа шал пал дуугарган толгой дээш єргєв. Yvний нь Данзан vхлийн хар хэвтрээс боссондоо сэтгэл хєдлєн баярлаж байна гэж vзэв. Данзан тун саяхан ам цанган тэвдэж байснаа ор тас мартсан байв. Одоо тvvнээ санахтайгаа зэрэг худаг дээр гvйн хvрэв. Гэтэл энд ховоо алга. Єнгийн харахад эргэлдсэн хар нvх тэртээ дор vзэгдэнэ. Урьд энд хоног тааруулан буугаад ус авахад гурван алд татлага орж байсан явдал санагдана. Иймд єєрийн эрхгvй арга барагдан амсар дээр нь сандайлан сууж байтал буур ирэв. Тvvний ам бvр Данзангийнхаас илvvтэй цангасан байж магад. Худаг руу тонгойн vнэрлэж vзсэнээ л мєн л гайхаш тасрах мэт эргэн тойронг ажаад дараа нь толгой буулган худгийн хажуу дахь шуурганд хєєгдєн хуралдсан шороотой цасыг том том vмхэлж эхлэв. Данзан тvvнийг хараад амны нь цангаа тэсэшгvй болсон бєгєєд гараа цас руу єєрийн эрхгvй сарвайн амаа хойноос нь ангайн тэмvvлжээ. Нэг мэдэхэд аман дотор элс шороо шажигнаж байвч єнєєх цаснаас ойгоо гуттал идэв. Ингээд эндээс баруун тийш явахад буур єєрєє даган сажлав. Данзанд ч тvvнийг хаях сэтгэл байсангvй, харин нэг талаар хамт явах ханьтай болсондоо баярлана. Нєгєє талаар энэхvv, vхэн vхтэлээ зєвхєн хvний тєлєє хvч чадлаа зориулахад заяагдсан шударга амьтныг орон нутагтаа хvргэе гэж бодлоо. . Эндээс дєнгєж мултармагц алсын бараа нvдэн тусан, аялах зам сэтгэл дурайн, зориг дээр зориг, чадалд чадал нэмэх ажээ.

ЯДУУС ЯДУУДАА Данзан орон нутагтаа амар мэнд хvрнэ гэдэгт бат итгэн шулуун шуурхай явахыг хvсэхээс єєр юмгvй болсон билээ. Гэтэл буур хvнд тавхайгаа зєєж тавих нь удааширч ард нь хаягдав. Иймд Данзан тvvнийг хэрхэхээ элдвээр эргэцvvлэн бодоод эцэст нь “хvний газар мал хаягдах байтугай хань нєхєд маань намайг гамингуудын гарт хаян зугтсан шvv дээ” гэж бодон хєєрхий муу буурал хаяхаар шийджээ. Єрєєсєн гараа санжигнуулан барин яваа баадантай юмаа мєрєн дээрээ хаяад нєгєє гараараа нэг vзvvрийг нь барин, нєгєє vзvvрийг газар чирvvлэн явсан модыг ємнєє авчран хєндєлдvvлж аваад урагш хурдлав. Гэвч сэтгэл нь vл тvвдэх ажээ. Гэвч буурын тєлєє зовнисон сэтгэлийг єєрчилж эс чадна. Иймд Данзан чухам хэний хэн болохыг хэн хvний ємнє хэзээ ч хэлж vзээгvй хvрэн бор царайтай хvvхнээ бодохыг оролдов. Энэ хvvхэн хэзээ боловч сэтгэлд буух бvрдээ тун сайн сайхныг зєгнvvлэн баясгадаг байсан нь одоо vгvйсэж, оронд нь мєн л буур. Буурнаас єєр юу ч эс бодогдоно. Нэг даваан дээр гараад эргэн харахад буур тэртээ хойно хаягдсан байгаа боловч явсаар л байв. Уг нь Данзан эцсийн удаа барааг нь харахаар эргэн харсан боловч


эрээн тарлан цаст хєндийд гав ганцаар норойн vзэгдэх нь vнэхээр єрєвдєлтэй ажээ. Данзан єєрийн эрхгvй доош суун, халуун хайрт янагаа хvлээх мэт хvлээв. Газрын єєд буур урт хvзvvгээ сунган зvтгээд авирснаа тамирдан зогсоход Данзан мєн єєрийн эрхгvй босон гvйн хvрэв. Энэ зуур нар жаргав. Данзан буурыг хаях гэсэн санаагаа бvрмєсєн орхиод оронд нь хаа нэгтээ амраан идvvлэн хонохыг бодох болов. Буур бас Данзангийн бодлыг мэдсэн бололтой, даваан дээр гарч ирvvтээ хvзvvгээ доош тавин євс зулгааж эхлэв. Иймд Данзан тэндээ хонохыг шийдсэн бєгєєд шєнє буураа газрын уруу харуулан хэвтvvлж єєрєє хажуу хавирганд нь биеэ шигтгэн тун сайхан унтжээ. Єглєє буураа босгож аваад явахад буур нь мєн л даган гарав. Гэвч биеийн тэнхэл єчигдрийнхєєсєє дордсон ажээ. Данзан тvvнийг орон нутгийнхаа зvг замаа алдахгvй явахыг сайн мэдэж байгаа тул єєрєє тvрvvлэв. Замын ойролцоо айл байвал аймшиггvй очин халуун унд уухыг мєрєєдсєн билээ. Нэлээд яваад бяцхан голын зах дахь нэгэн тосгон руу орж ирэв. Ойртон очиход гурван нvхэн ором дайралдана. Тус бvрийн нь шавар яндан шиг юмнаас утаа уугина. Урд нь тав зургаан торой дагуулсан хар алаг ганц туранхай мэгж хог урвуулан байжээ. Данзан тvvнийг тэжээврийн оход шиг торойнуудаа харамлан дайран давхидаг амьтан байж магадгvй гэж болгоомжлон алсуур тойрон гарав. Тосгон дунд орж ирэхэд хєл хєдєлгєєн огтхон ч vгvй харагдахаас зєвхєн навтгар шавар байшингууд ажээ. Хэд хэдэн байшингийн цаана бололтой, нэг тахиа гэнэт хамаг тэнхээгээрээ хашгирахад бараг айл бvрийн хашаанд тахианууд удаа дараагаараа хашгиран бvх тосгоныг нэг удаа амь оруулах мэт сэрээснээ дуу хураан таг чиг болов. Эндэх хvмvvс гэр орондоо байгаа боловч хэдэн долоо хоногийн ємнє хураан авсан тариа будаагаа боловсруулах ажилд ид дарагдан гадагш гарах зав чєлєєгvй байжээ. Yнэхээр эл хуль, эзэнгvй хаягдсан балгас шиг байгаагийн дунд Данзан гав ганцаараа гайхаш тасран нэлээд зогслоо. Гэтэл зvvн талын бяцхан байшингаас арваад хэр насны хvvхэд гvйн гарч ирэв. Данзанг харахтайгаа зэрэг тэр хvv, хєє, хєє ирлээ гэж дуу алдан буцаж далд орсноо єєрєєсєє бага хоёр жаалыг дагуулан гарч ирэв. Тэгээд Данзанд тулан очсоноо биш байна гэж хэлэн зог тусаж хойш ухрав. Данзан хvvхдvvдийн тийнхvv эндvvрснийг лав сайн ёр болов уу гэж дотроо баярлав. -Хvvе чи надаас битгий ай. Би чамаас юм асууя гэхэд хоёр жаалаа алдчих вий гэсэн мэт сугандаа аван тэвэрч -Та цэрэг хvн vv? -Тийм ээ, би цэрэг хvн. -Тэгвэл та миний ахыг таних уу? -Танилгvй дээ. Гэвч хаа байдаг юм бэ? -Цэрэгт байдаг юм гэж хvv инээмсэглэв. -Ээ тэгвэл би танилгvй яахав гэж Данзан тэр хvvг єхєєрдєн хэлvvтээ урагш алхаад, ээж чинь бий юv? Гэхэд хvvхдvvд “бий, бий” гэж бие биетэйгээ уралдан хариулав. Тэр дундаас их хvv онцын их баяр баясгалан болон дорхноо эргэн “маа-маа, маа-маа” гэж дуудан байшин руугаа гvйв. Хойноос нь нєгєє хоёр нь мєн л “маа маа” дуудан гvйгээд, хамгийн бага нь бvдрэн унаж бєєн хар бархираан болов. Байшингийн цаанаас хар хєх єнгийн урт дээлтэй бяцхан хєлтэй, нуруу бєгтєр туранхай авгай сандран гvйн гарч ирлээ. -Яав? Юун болов? Гэж тvрvvлгээ харан тийчилж байгаа хvvхдийг яаран босгосноо ам хамраас нь цус гарсныг vзэн,


-Ээ тэнгэр яах билээ! гэж дуу алдан хvvхдийнхээ ам хамрыг арчингуутаа их хvv рvvгээ хялалзан vvнийг хэн унагав? Чи унагасан уу? Би мэдэж байна, чамаас єєр хэн унагах билээ? гэж давшлав. Хариуд нь тэр жаал Данзанг заасан бєгєєд Данзан одоо єєрийг хvvхэд унагасан хэрэгтэй холбогдов гэж бодон ухаанаа гартал айв. Гэтэл хvv: -Yгvй ээж ээ, энэ хvн ахын нєхєр, таныг сурсан юм шvv гэж хэлэв. Авгай Данзанг сая олж харан, “ээ” гэж дуу алдав. -Yгvй яасан их баяр вэ? гээд гvйн ирж цээжийг нь тэврэн зvvгджээ. Данзан энэ авгайн хvvг гамингуудын нэг болохын зэрэгцээгээр нєхєр нь болон эндvvрэгдэж байгаадаа нvvр халан хэрхэх ухаанаа олохгvй болов. Тэгээд дэмий тэвдэхдээ: -Ээ ахайтан хоолоо идсэн vv? Гэж мэндлэв. Авгай -Идсэн, идсэн чи идсэн vv? Данзан хариу хэлэлгvй бєхєлзєв. Авгай, Данзангийн цээжийг тавин толгойгоос нь аваад хєлийг нь хvртэл ажигласнаа гарыг нь шvvрэн авч: -Чи ор, манайд орох ёстой гэж хєтлєн явлаа. Байшин нь маш намхан, гар єргєвєл таазанд нь хvрнэ. Орох хаалга нь зvvнтэйгээсээ, баруун талыг ханз эзэлнэ. Авгай Данзанг тийм байшиндаа оруулж аваад ханзан дээрээ суулгав. -Хvv чи миний хvvгийн нєхєр юм биз дээ гэж хэлэн дахин нvvрийг ажаад- Ээ дээ мєн сайхан баяр байна даа! гэж амьсгаадан инээмсэглэж бас нvvрийг нь ширтэв. Хариуд нь Данзан гэмтэн шиг хулмалзан: -Ахайтан минь бодвол би таны хvvг танихгvй биз ээ. -Юу? Yгvй чи хvvгийн минь нєхєр гэж хэлсэн юм биш vv? Гэж авгай гайхсан царай гаргав. -Yгvй ээ би энэ хvvг… гээд єхєєрдєн цаашлуулсан юм гэж хэлэх гэсэн боловч уг vгийг хятадаар эвлvvлэн хэлж чадахгvйд хvрэн тагжрав. Авгай “ай” гэж санаа алдаад хvvгээ муухай харан, -Чи юунд худал хэлэв? Хvv нь доогуур харан хамраа шуухитнуулан, -Yгvй ээ, энэ ах єєрєє тэгж хэлсэн юм гэж Данзангаас бишvvрхэн аман дотроо бувтнав. Нэг хэсэг яриа тасарч хачин чимээгvй болов. Тэр зуур Данзан хvvг санамсаргvй хуурснаа санан гэмшив. Бас нєгєє талаар авгайн царайд уй гашуунаас єєр юу ч vгvй байгааг нvднийхээ булангаар ажин халширна. -Ахайтан минь би явъя баяртай гээд босоход авгай єєдєєс нь босон харайж, замыг таглан: -Yгvй чи суу, би чамайг гэртээ урин оруулж ирсэн болохоор заавал цай уулгах ёстой гэж суулгаад бэлэн цайнаас яаран аягалж ємнє нь барив. Дараад нь танзуур таваглан тавив. Бас єврєєсєє хэдэн тvлхvvр гарган хайрцаг уудлан ганц ширхэг янжуур гарган єгєв. Ингэхэд Данзан цаг ямагт авгайгаас халшран зовниж байсны эрхээр цайны амт чухам ямар байгааг олж эс мэдэв. Харин янжуурыг татахад нялуун нь мэдрэлд дорхноо хvрэн аятайхан байв. Гэтэл авгай: -За тэгээд хvv чи хаанаас яваа билээ? гэж асуув.


-Би дайны газраас гэхэд, -Ай бvvр буудалцаан болж байгаагийн тэндээс vv? -Тийм ээ, тэр газраас… Авгайн царай айн сандрах шинжтэй болов. “Тэнгэр, тэнгэр” гэж єєртєє хэлээд, -Тэнд ер олон хvн амь vрэгдэж байна уу? гэхдээ хоолой нь чичирч нvдэнд нь нулимс хуралдав. Данзан энэ авгайд vнэн байдлыг хэрхэвч ярьж болохгvйг мэдлээ. -Та битгий зов. Тэнд онцын аюултай юм болоогvй байгаа шvv, би бодвол ээ дээ, дайн ч одоо удахгvй дуусна бий гэв. Авгайн царай даруй єєрчлєгдєн, -Ээ яасан сайхан чимээ вэ? Сvvлийн хэдэн шєнє би дандаа хvvгээ vзэн зvvдэлдэг болсон юм. Yгvй ээ ер бас сонин оо, ийм сайхан чимээ дуулах л гэж байж шvv дээ гэж Данзанд хэлснээ: Yгvй эсвэл хvv минь бvр ирж яваа байх аа, тvvнээс биш зєвхєн ийм чимээ дуулахын тєдийд яасан ч тэгж зvvдлэхгvй билээ. эвий минь нэг мэдэхэд л ороод ирнэ дээ гэж дээд таазныхаа утаанд идэгдсэн бор цаасыг нvд цалчилгvй ширэн ганцаараа ярив. Энэ нь Данзанд яахын аргагvй солиотой юм шиг vзэгдсэн боловч Данзан тvvний баяр баясгалантай болсонд нь сэтгэл тайвшрав. Ууж байгаа цайны амт єєрчлєгдєн аятайхан болохын зэрэгцээгээр бvх бие тавигдан хєлс гарна. Гэвч Данзан таг дуугvй суухад маш бэрхтэй байх тул, -Танай хvv цэрэгт явсаар удаж байна уу? -Хоёр жил болж байна. Гэвч энэ хоёр жил, миний бvх эдэлсэн дєчин хоёр наснаас ч удаан юм шиг єнгєрлєє гэж толгой унаган хариулав. -Ээ хєєрхий тийм vv? Ингэхэд хvv чинь єєрєє сайн дураар явсан юм уу? -Хаанаас гээд авгай цочин хэлснээ: - хvн єєрийн эрхээр амьдрах нєхцєлгvй болохоороо єлбєрч vхсэнд орвол дайнд явж хоол идэж яваад vхье гэж явдаг нэг ёс бий. Зарим нэг нь гавьяа байгуулан мєнгє янчаан ихийг олох юуны магад гэж явдаг ч ёс бий. Харин манай хvv гэвэл аль алиныг хvсээгvй юм. -Тэгээд юунд явсан юм бэ? -Яая гэх вэ! Нэг єдєр, vгvй ээ тэр єдрийн тэнгэрийн муухай байсныг яанаа, арваад морьт цэрэг давхин ирж бvх тосгоны залуусыг барилсан шvv. Тvvнд ганцхан баячууд л хєвгvvдээ явуулаагvй. -Баячууд яагаад тэр вэ? -Яахав, тэд янчаанаа гарган тоолж єгєєд тэр байхгvй юу? Манайд гэвэл тийм их янчаан хаана байх билээ. Бид бол ийм нэгэн бяцхан байшинтай, зєвхєн єєрсдийгєє тэжээх ам дєрвєлжин газартай тийм л айл. Гэвч данжаад маань хvvгээ эгvvлэн авах гэж дvv охиныг нь аван Жанчхvv рvv орсон. Гэтэл тэр vед аяа бас хэцvv. Манайх шиг сандарсан айл хааяагvй бий болж, охидын vнэ сул болсон байв. Арван гурван жил бусдын мэдэлд ороход дєнгєж 150 янчаан хvрэв. Уг нь энэ мєнгє юун бага мєнгє байх билээ. Гэвч миний охин ямар мал биш, хvн шvv дээ гэж толгой санжигнуулан ярьж байснаа таслан санаа алдаад: -Аяа ингэхэд чи бас энэ дэлхийд амьтдыг ямар их нvгэлтэй байдаг гэж санана? Зарим хvмvvс тэр мєнгєний сургаар “Танайх яасан азтай вэ? Одоо хvvгийнхээ хойноос явахын ч хэрэг алга, зvгээр тэр их янчаанаа идээд амар тайван суувал болох нь тэр” гэж хэлнэ. Зарим нь бас “Хєдєє тосгоны ядуу гэрийн нэг охин тєдий их vнэ хvрэх юутай хачин бэ?” гэж шагшраад “ёстой тэнгэрийн дагина шиг vзэсгэлэн гоо болоод тэр бий” гэж атаархан єєрийнхєє охины зvс царайг сэм ажна. Бурхны ємнє очихоороо хvн бvр залбирах атал vнэн санаанаасаа буян vйлдэх хvн


нэг ч алга. Сvмээс гарахтайгаа зэрэг дан нvгэл, хэлэх хєдлєх цєм нvгэл л байх юм гэж авгай толгойгоо тасралтгvй хєдєлгєн ярив. -Танайх янчаантай болсон атал хvvгээ яагаад авч чадсангvй вэ дээ? гэж асуухад: -Аяа яагаад гэх юу байхав дээ, данжаад маань янчаантай болохтойгоо зэрэг хойноос нь яваад юу болсон гэж санана? Єдий тєдий албан газруудаар дамжин явсан шvv. Тэгэхдээ бас орсон газар болгоныхоо vvдний нь ноёнд хvртэл єнєєх янчаанаасаа нууц алба барьсан гэнэ билээ. Тэгээд хамгийн эцэст нь их ноёнд бараалхан зуун янчаанаа єгєєд хvvгээ авах бичиг хийлгэж авсан юм. Гэтэл хvv маань олдохоо больчихсон байлаа. Би бодвол дайны газар явчихаад тэр бий. Юу ч атугай бид ингээд хvv ч vгvй, хvvхэн ч vгvй, мєнгє ч vгvй болсондоо гээд нэг хэсэг бодсоноо хvvхдvvдээ заан, эд маань нялх, нялх мєртлєє идэх нь гvйцэгддэггvй ёроолгvй хvvдийнvvд. Данжаад маань энэ хvvдийнvvдийг чалчийлгачихалгvй байлгах гэж єглєє бvр эрт гараад оройдоо ирдэг. Єєрийн ажил дууссан байвал ойр хавийн баячуудын ажлаас хийлцэнэ. Би гэвэл аяа хэцvv, эдэнд ороогдоод нэмэр болж чаддаггvй гэж мєн л уй гуниг болон хэлэв. Данзан авгайн ярианаас ар гэрээ саналаа. Хєгшин эхээ мєн л vvн шиг энэ тэрийг хутгалдуулан ярьж, бусдын ємнє солиотой юм шиг vзэгдэж байгаа байхдаа зайлуул гэхээс зvрх цохилон элэг эмтэрнэ. Ер нэгэнт ийм сэтгэл санааны зовлон болсон хvнийг ямраар боловч тайтгаруулах ёстой шvv дээ гэж бодов. -Ахайтан минь та сэтгэл зовох хэрэггvй. Таны хvv ирнэ. Тэнд дайн болж байгаа гэх боловч би хvн vхэхийг бараг vзээгvй шvv. -Ээ би итгэе. Чи ийм сайхан vгийг тvрvvн нэг хэлсэн. Одоо бас давтан хэллээ гэж авгай тайвшран анх удаагаа инээмсэглээд хvvхдvvдээ “Та нар дуулаа биз? Цаана чинь ах чинь удахгvй ирэх гэж байгааг? Явахдаа юу юу захилаа. Тэр ёсоор та нар тариа ногооны завсарт ургасан муу євсийг єдєр бvр зулгааж єглєє бvр шуудууны ус тавин аавдаа тусалж бай мэдэв vv” их хvv эхээ хэнэггvй ширтэн, -Yгvй ээ би мэдээгvй гэлээ. -Юу? Яагаад чи мэдэхгvй байна вэ? гэж эх нь зандартал хvv хариуд нь, -Одоо ургаж байгаа ногоо хаана ч байхгvй. Шуудуу бас хєлдчихсєн шvv дээ гэв. Эх даруй инээн, -Ээ чи мєн ч ухаантай байна. Хойшдоо мєн л ийм ухаантай хэвээрээ байгаарай мэдэв vv? -Мэдлээ. -Тэгвэл гарцгаа. Тvлш оруул. Би хоол хийнэ. Харин та нарт биш, ахын чинь энэ нєхєрт шvv. Хvvхдvvд гvйлдэн гарч тарианы мушгисан сvрэл оруулж ирэв. Авгай угтан авч заазуураар цавчлан хэсэглэж бяцхан шавар зуухандаад чvдэнз зуран асаав. -Ингэхэд нутаг чинь хаа билээ дээ? -Гадаад монголд. -Гадаад монгол? -Тийм ээ, би ч гадаад монгол хvн. -За за одоо мэдлээ. Би, чиний ярианы байдлыг гайхаад байлаа. Тэгсэн чинь гадаад монгол хvн байжээ гэж бодсоноо, ингэхэд гадаад монгол хvн маань эндхийн цэрэгт явах юv билээ? -Yгvйдээ би жинчин хvн. Ноднин, жин тээж Жанчхvvд ирээд цэрэгт баригдсан юм. -Аяа гэж авгай уулга алдаад, тэгээд чи яаж гарч ирэв.


Энэ тухайд Данзан vнэнээ хэлэхийг татгалзана. -Их ноён намайг харь гэж тушаасан гэж хэнэггvй байдал vзvvлэхийг оролдон биеэ барин хэлэв. Авгай нvд сэргэн -Яагаад тэр вэ? -Бvv мэд. Явахгvй гэхэд заавал яв гэж тушаалаа. -Ээ чи яасан томоогvй вэ? Тэнд хоргодохын хэрэг юу билээ? -Одоо яая гэх вэ? Тэмээнvvддээ хоргодоод л тэр дээ. -Ээ тэмээ юуны хамаа гэснээ авгай: -Yгvй миний хvv нэг єдєр ингээд хvрээд ирвэл яанаа? гэж ганцаараа ярин газар ширтэв. Гэвч тэр дорхноо Данзангийн хэлсэн vгсийг эргэцvvлэн боджээ. Баячууд зарц нараа хєєж явуулдгаас биш, ноёд цэргvvдээ хєєн явуулдгийг би дуулаагvй ч байх нь юу вэ? гэж амандаа шивнэв. -Yгvй хvv чи надад vнэнээ хэл. Тэндхийн ноён чамайг нээрэн хєєн явуулав уу? -Тийм дээ. Ноён л яв гэсэн гэж Данзан нvд цавчлан хэлэв. -Тэгвэл нээрэн дайн дуусах гэж байгаа юм байна гэж авгай инээмсэглээд, хvvхдvvдийнхээ нэмэн оруулж ирсэн євсийг угтан авч заазуурдав. Данзан тэр далимд нь авгайн байдлыг тавтай нь аргагvй ажиглав. Ингэхэд авгай єєрийн нь эхтэй тун адилхан vзэгдсэн бєгєєд тvvний ємнє элдэв худлыг ярьж байгаагаа санахад нvvр улиайн сууж байхын аргагvй болов. -Ээ ахайтан аа! Би явъя, баяртай! Гээд босоход авгай, -Yгvй чи суу гэж тvрvvчийн адил босон зам таглаад чи манайд хоол идэх ёстой. Тэр байтугай хоно. Хэд хоносон ч яахав, зvгээр амар. Энэ vгэнд Данзан улмаар айн цочив. -Зvгээр, би ядраагvй яваа. -Худлаа зvс царайнаасаа аваад ємссєн нь хvртэл ингэж хvнээс гадуур болсон хvн хаанаас ядаагvй байх билээ гэж хойш тvрэн ханзан дээрээ суулгав. -Yгvй би ээжтэйгээ уулзах гэж яарч яваа хvн шvv гэж нэмэн бас худал хэлэхэд, -Ээ чи яасан сайн хvv вэ? гэж нvдэндээ нулимс хуралдуулаад, -Эхийн тєлєє ядрахыг мэдэхгvй яваагаараа чи сайнюм гэж нvдний нулимсыг арчина. –Аль чи нааш хар. Би чамайг дахин нэг ажиглая гэсэнд Данзан арга буюу тааллыг нь дагуулан єєдєєс нь харав. Нулимс цийлгэнэсэн нvд vргэлжлэн чичигнэж байгаа уруул энэ тэр нь хэдийгээр баярын боловч Данзанд айн зугтмаар vзэгдэв. -Ээ чи ёстой сайн хvv байна. Ээждээ яарч яваагаараа л гэж амандаа шивэгнээд, -гэтэл нутаг чинь хол шvv дээ. Тэмээн жингийн хvмvvс сар шахам явдаг гэж улсын хэлэлцэхийг би дуулсан. Иймд чи битгий яар гэж ёстой эхийн сайхан халуун амьсгалаар хэлэв. Хариуд нь Данзан: -За гэлээ. Авгай цэнхэр паалантай тємпєнг ханзан дороос гарган гурван тулгуурт тавиур дээр тавин ус хийж за одоо гар нvvрээ угаа гээд шинэ цагаан алчуур, цэцгийн vнэртэй саван гаргаж єгєв. Данзан авгайн эрхэнд бvрмєсєн орсон мэт vг дуугvй босон сарлагийнх шиг болсон толгойгоо хvртэл савандан угааж эхлэв. Авгай гулууз, гампанзхоёроо ємнєє тавин хоол хийх ажилд оров. Данзангийн орон нутгийн байдал, ар гэрийнх нь аж амьжиргаанаас нь асуун сонирхох болсон бєгєєд энэ нь Данзангийн байдлыг амар тайван болгов. Цааш ярилцах тусмаа авгайн vрээ гэсэн мєрєєдєл, єєр бусдыг энэрэн хайрлаж буй ариун сэтгэлийг хvндэтгэн vзэхээс єєр юмгvй болжээ. Ийм хvнийг би юугаараа баясгах билээ? гэсэндээ баруун ташааныхаа євєрт гараа хийн мєнгєн янчаанаа тэмтрэн барьснаа vvнээсээ єгсєнд


орвол буураа єгвєл яасан юм бэ? Тэр маань тэртээ тэргvй орон нутагтаа хvрч чадахгvй шvv дээ гэж бодов. -Би нэг тэмээтэй явуу хvн. Тvvнээ єгвєл танайд хэрэг болох уу? гэв. Авгай энэ vгийг тодорхой дуулсан боловч чихэндээ итгэлгvй єндийж, -Юу? Тэмээ гэнээ? -Тийм ээ, тэмээ, одоохондоо ядралын туйлд хvрэн явж чадахгvй болсон боловч уг тэмээ эрvvл, бяр чадал маш сайн тэмээ. -Тэгвэл чи тvvнээ бусдад єгєхийн оронд хэдэн хоног байн тэнхээ оруулж аваад явбал дээр биш vv? -Yгvй ээ ээж минь тvvний тэнхээ орохыг хvлээвэл би танайд дор хаяад хоёр сар болно шvv дээ. Авгай єєрийгєє ээж гэж дуудсанд баярлан, “хvv минь” гэж инээмсэглээд: -Манайд хоёр сар чинь хамаагvй, ганцхан чамайг хvлээж байгаа эх чинь л хэцvv байна байх даа гээд агшин зуур зовних царай гарган бодсоноо: -Тэгээд тэр чинь одоо хаана байгаа тэмээ вэ? -Ойрхон. Би орхиод ирсэн. -Тvvнийг манай данжаад лав сайн болгож чадна бий гээд авгай дийз, таваг, модон савх зэргийг ширээн дээр авчран тавив. Хvvхдvvд байшингийнхаа буланд томоотой зогсон, vг яриа чагнаж байснаа лоотуу, лоотуу! Гэж єгvvлэлдэн, том нь багыгаа, “уйлдаг хvvхдийг хаздаг, уул шиг том амьтан байдаг юм” гэж тайлбарлаж байлаа. Авгай Данзангийн ємнє тахианы єндєгтэй шєл, хуурсан ногоо, хуурай хайрсан бин, “ид ид” гэж шаардана. “Ид, ид” гэж шаардах нь энэ газрын ёс. “Ид ид” гэж байж идvvлж орхиод эцэст нь “ид ид” гэх нь хvний ёс, идчихээд явах бол малын ёс гэж хэлцдэг данжаад нарын зvйр vг байдгийг монгол хvн мэдvvштэй шvv хvvхдvvдээ гэж дээр цагт Хvрэлийн хэлж байсныг Данзан санав. Гэвч энэ авгайн “ид ид” гэх нь vнэн санаанаасаа байлаа. Хэрэв идэхгvй бол авгай гунин гутрах нь илтэд байх тул Данзан эрээ цээргvй идэх болов. Гурван хvvхэд Данзанд ойртон ирээд ширээ рvv ширтэн шvлсээ залгина. Авгай тэднээ хараад, -Зочдын хоол идэх рvv хvvхэд харвал хvvхдийн нvд євддєг гэдэг билээ. Та нар минь зvгээр гарцгааж vз гээд нэг нэгэн танзуур бариулан хєєн гаргав. Хvvхдvvдийн гармагц Данзан сэтгэл чєлєєтэй боллоо. Хоолны хольцоонд махгvй байх атлаа махтайгаас ялгаагvй сайхан амт бийг гайхна. Ид идсээр Данзан урагш бєхийхєд гэдэс тулгаран янцаглах болоход сая цадсанаа мэдэн савхаа хойш тавив.

БУУРЫГ АВЧРАХ ЗАМДАА Буурын зvг явахаар болж хєтлєх олж гаргуулж аваад том хvvг дагуулан гарлаа. Тосгоны хvмvvс ажил хэрэгтээ дарагдсан хэвээр байх тул мєн л хол хєдєлгєєнгvй байжээ. Зєвхєн энд тэнд тахианы хашгирах л сонсдоно. Намхан шавар хэрмэн хашаануудын дэргэдvvр єнгєрєхєд дотор нь vр vндсий нь авсан тариа ногооны шарласан навчис хєглєрєн хэвтэх vзэгдэнэ. Тосгоноос гараад хэдэн алхам явтал аяны их зам дайралдах ажээ. Тэндээс Данзан зvvнийг чиглэн явлаа. Гэтэл хажууд нь жаахан хvv “лоотуу лоотуу” гэж хашгиран зогтусаад – Ээ энэ лоотуу лав дvv нарыг минь иднэ бий гэж айн чичирсэн хоолойгоор хэлэв. Буурын тэнхээ улам доройтсон байх боловч замаа барин гарч ирж яваа ажээ.


Данзан тvvнийг дороо зогсон хvлээв. Тэмээ дvv нарыг чинь идэхгvй. Євснєєс єєр юм иддэггvй юм гэхэд хvv: -Иднээ, заавал иднэ. Аав ээж нар биднийг vг дуулахгvй байвал тэмээнд єгч идvvлнэ гэж хэлдэг. Ээ заримдаа бvvр лоотууд єгч явуулна гэдэг шvv гэж зvрх алдана. Лоотуу гэж монгол хvнийг аймшиг болон дурдсан vг ажээ. Тvvнийг Данзан vл мэднэ. -Лоотуу гэж юу байдаг юм бэ? гэхэд хvv: -Та лоотууг мэдэхгvй гэж vv? Лоотуу бол маш аймшигтай. Євєл болон ус хєлдєж цас орохоор лоотуу бол энэ замаар олон тэмээгээ цувуулан єдєр бvр явна. Данзан монгол хvнийг хэлж байгааг ойлгон: -Мєн. Мэдлээ гээд зун явдаггvй юм уу? Тийм ээ явахгvй. Юунд гэвэл тэмээ нь цас шиг хайлчихдаг юм гэнэ билээ. Данзан тэсэлгvй инээд алдав. -Ингэхэд чи лоотуугийн дэргэд очиж vзсэн vv? -Ээ хаанаас, зvгээр нэг удаа сайн харсан гээд тэр тухайгаа ярьж гарлаа. Нондин євєл манай тосгон дундуур хоёр том лоотуу тэмээн дээрээ хєндлєн суун явахад нь би байшиндаа зугтан ороод хуруугаа норгон цонхоо цоолоод энэ нvдээрээ харсан гэж зvvн нvдээ анин баруунаа заав. Данзан дахин инээд алдав. Гэтэл тэр явдал хvvд инээдэм биш ханиадам байжээ. -Ээ тэр хоёр лоотуу vнэхээр аймаар гэж ярвайгаад дараад нь: -Хоёулан том цагаан хонин дээлтэй, малгай нь нохой атлаа хар биш улаан, гутал гэвэл дэндvv том, би бодвол тэд лав хvvхэд эрж явсан биз ээ гэж ийш тийш байн байн харан явснаа уурлан урт модоороо тэмээгээ тас буулган зодов. Тэмээ нь гав гув дуугаран амнаасаа нэг юм хаяад урагш гvйлгэн одсон гэж тайван ярьж байснаа гэнэт цочин: -Ээ тэмээ ирлээ гээд айн хойш ухарчээ. Данзан буураа тосон авч толгойд нь ногт зангидаж аваад тосгоны зvг хандав. Хvv урьдтай нь байн байн эргэн харан бєндєгнєн гvйн явлаа. -Гєєгєє минь энэ тэмээ дvv нарыг минь лав иднэ байх гэж амьсгаадан хэлэхэд нь Данзан: -Зvгээр! Энэ тэмээ бол хvvхдэд хайртай онцгой сайн тэмээ гэж хариулав. Хvvгийн айн сvрдэх явдал аяндаа багассан бєгєєд тосгоны захад хvрч ирэхэд: -Ээ гєєгєє, би нэг хєтєлж vзэх vv? гэж гуйлаа. Данзан бурантгийн vзvvрийг бариулав. Хvv баярлах боловч євдєг нь чичрэн байн байн эргэн харна. Ер нь энд нэг тэмээ бий болох явдал маш гайхалтай ажээ. Айл бvрээс хvмvvс лоотуу лоотуу лоотуу гэж шуугилдан гvйн гарч ирж дагана. Урагш явах тусам улс амьтан нэмэгдэж vймээн шуугиан дэлгэрэхэд буурын тэнхлvvн авир хєдлєх мэт нvд нь сєрвєлзєн энэ тэрийг ажиглана. Гэтэл хvv тvvнээс айн сvрдэхээ бvрмєсєн больсон тєдийгvй харин олны ємнє “Та нар миний хичнээн зоригтой эр болохыг харж байна уу?” гэж гайхуулах байдлаар инээмсэглэн алхлах ажээ.

ГЭРИЙН ЭЗЭН Ядуу тариачин Люу Лий хувийн бяцхан газар дээр жаал зугаа юм тарьснаа аль хэдийн хураан авч дуусчээ. Тэр нь бvх гэр бvлийнхний бvтэн жилийн тэжээлд хэрхэвч vл хvрэх учир зэргэлдээ тосгоны нэгэн баяныд очиж ажиллан vйлээ vздэг


ажээ. Хийх юм нь ер хєнгєн биш тариа будаа цохиж цайруулах, тээрэмд хар хєлсєє шавхан биеэр зvтгэн гурил боловсруулах зэрэг нvсэр ажлаас аваад хамгийн хєнгєн нь гэхэд сав шуудай сэлбэн нєхєх байлаа. Энэ тосгон Люу Лийгийн тосгоноос гурван мод зайтай бєгєєд єглєє бvр Люу Лий vvрийн шар гэгээтэй уралдан очоод, орой нар жаргалтаар гэрийн зvг хандана. Єнєєдєр харин нар жаргах яагаа ч vгvй байхад буцжээ. Зам зуур Люу Лий, ээ дээ идэр залуу байхад яасан сайхан байгаа вэ? Энэ хооронд чинь би єдєртєє арван гурав гvйхийг зугаа цэнгэлд боддог байсан нь юу вэ? гэж бодлоо. Энэ хvн тєрєлхийн нуруу жаахан бєгтєр, тvvнийхээ дээр улам бєхийн газар ширтэнэ. Зузаан хєвєнтэй бааргар ємдєндєє тvvртсэн мэт олон давхар даавуу ширмэл хvнд шаахайгаа ойрхон бєгєєд удаанаар зєєж тавин сажилна. Ийнхvv бие ядарсны хэрээр, ухаан санаа суларсан ажээ. Сэтгэлд нь бодогдох юм ер vгvй. Зєвхєн тамхи, тамхийг нь энэ хvн хэтэрхий их, хэтэрхий шунамхай татах ажээ. Тамхийг асааж авангуутаа ухаан жолоогvй сорон, утааг нь залгихаар, бие хєнгєрєн санаа сэргэх тєдийгvй єдєр тутмынхаа хvнд зvдvvрийг ор мєргvй мартан амсхийнэ. Иймд Люу Лий тамхийг хамгийн дээд жаргалын идээ гэж vзнэ. Гэвч одоо биенд нь тамхи алга. Ажил дээр тамхитай байсаар, байн байн татах явдал гаран саатаж авах хєлс багасна гэж Люу Лий тамхиа дандаа гэртээ орхидог байжээ. Тvvнээс бvр аюултай юмыг яаж мэдэх вэ? Эзний юманд гал гарвал юуны тvрvvнд би тэр хэрэгт сэжиглэгдэнэ гэж болгоомжилдог ч байжээ. Газрын дунд хэрд орж ирэхэд тамхи мартагдан ааг амтгvй боловч халуун цай бодогдоно. Ам нь эгшин, хэл нь хєшилдєж биеийн тэнхэл улам доройтно. “Гэр маань бас л яагаа ч vгvй хэзээ хvрнэ” гэхээс хєл эцэн, зориг шантарна. Гэтэл цай мартагдан ханз, ханзан дээр хэвтэн амрах л мєрєєдєгдєв. Тэгээд гэрийн ємнє ирэхэд тамхи, цай, ханз гурвуулаа нэгэн зэрэг бодогдон сандаргав. Хариуд нь Люу Лий нэгэнт гаднаа ирснээс хойш бvгд бэлэн шvv дээ гэж сэтгэлээ аргадан дотогшоо оров. Ємнєєс нь авгай: - Ээ гэж уулгалан, -Ашгvй чи ирэв vv? Би чамайг шалавхан ирээсэй гэж хvсэж байлаа гэж инээн угтав. Урьд ємнє бол авгай нь дан уй гашуу, гол тєлєв алдагдсан vр хvvхдээ дурсан уйлаан унжаан болон сууж байдаг байжээ. Єнєєдєр тун єєр байгаад Люу Лий сэтгэл хачин болон єнєєх хvсэн мєрєєдєж байснаа бvгдийг мартав. -Би єнєєдєр тээрэмд зvтгэн ядраад эрт ирлээ. Чи юу болов. Юунд намайг хvлээгээв? гээд нєхєр нь ханзан дээрээ суув. Эхнэрийнхээ ганс тамхи авч єгєхийг дадсан зуршлаараа хvлээн авч чvдэнз зуран тамхиа асаажээ. Авгай: -Данжаад минь єнєєдєр манайд нэг хvv. -Юу хаанахын? -Хvvгийн минь vеийн хvv… -Ээ, хаанаас тэр вэ? -Дайны газраас. -Хээ, яасан хачин хэрэг вэ? -Тийм, нээрэн хачин. Гадаад монгол гэнэ. Маш хачин сайхныг ярив гээд авгай Данзангаас дуулснаа ярьж эхлэв. Люу Лийгийн ядрал тамхи, цай хоёртойгоо уулзахтайгаа зэрэг арилна. Эхнэрийнхээ vгийг “уун, уун” хамраараа дуугаран чагнана. Тэр бvхнийг ер vнэмшихгvй байвч, хєєрхий эхнэрийнхээ сэтгэлд таацуулан vнэмших байдал vзvvлэн “уун, уун” гэсээр л сууна. Тvvний орж ирсээр тєдийлєн их удаагvй байхад бяцхан байшин нь тамхины утаагаар дvvрч таазны


борлосон муутуу цаас vзэгдэхтэй vгvйтэй болжээ. Тамхины утаа хэт манаран нэгэн булангаас нєгєє булангийн юм харагдахгvй болж байхад Данзан орж ирэв. Люу Лий яаран босож амар эрээд, ханзан дахь ширээнийхээ нєгєє талд суулгав. Юуны урьд Данзан тvvний толгойдоо ороосон нарийн сvлжмэл гэзэг, магнайны олон давхар vрчлээс, нvvрний нь хєлсєнд тvлэгдсэн мэтийн шарангуйг ажиглан тавь гаруй настай болов уу гэж дотроо тааварлав. Тэгээд хэлэх vг бvрийг уун, уун дуугаран хvлээн авах, єєрийнх дээрээ болохоор тамхинд хэт шарласан vvдэн шvдээ зориуд vзvvлэн инээмсэглэхэд нь Данзан “Ээ чи болгоомжил!” гэж єєртєє захина. Люу Лий эхнэрийнхээ ярианаас Данзангийн худал ярьсныг сайн мэдэж байгаа бєгєєд одоо нvvр учирсны хувьд vнэнийг хэрхэн олох билээ гэхдээ vнэгэн заль гаргахыг бодно. -За тэгвэл чи ядарч явна уу? -Yгvй ээ, ер ядарсан зvйлгvй гэхэд Люу Лий Данзангийн vнэнээ ярихыг ихэд цээрлэж байгааг тодорхой мэдэв. -Ядраагvй бол маш сайн гэж инээмсэглээд манай эхнэр надад ярихдаа чамайг цэрэгт баригдсан хvн гэж ярьсан. Тэдэнд баригдах бол vхэлд уналаа гэсэн vг гээд Люу Лий юу гэж хэлэхий нь хvлээв. Гэтэл авгай нь зуухныхаа тэндээс, -Данжаад минь чи тэр цэрэг дайны газар ямар байгааг асуугаач! Би дахин дуулахыг хvсэж байна. Люу Лий “Хээ” гэж уцаарлав. -Эхнэр минь тvvнийг энэ хvv тvрvvн чамд тодорхой ярьсан биш vv? Дараа нь чи надад ярьсан болохоор дахин давтан яриад байхын хэрэг алга гээд Данзан руу инээмсэглэн хандаж, -Хvv чи манайд нэг тэмээ єгєх гэсэн гэл vv? -Тийм ээ єгье гэсэн. -Тэмээгээ бусдад зvгээр єгнє гэдэг чинь юу гэсэн vг вэ? гэж гайхсан царайгаар Данзанг ширтэв. -Тэр хамаагvй ээ, ядралын туйлд хvрсэн муу тэмээ. Харин танайд хэрэг болж магад. -Ойлголоо. Гэвч тэмээ бол тахиа биш. Чи зvгээр манайд хэд хонон, тэмээгээ тэнхрvvлж аваад явбал яасан юм бэ? Данзан гэрийн эзний vнэн санааны vгийг єєрєєр бодон сэжиглэнэ. -Зvгээр. Би нэг хоноод явъя. -Хvv чи томоогvй байна. Нэгд, нутаг чинь хол, Хоёрт одоо євєл. Эндээс явах тусам хэцvv болно. Ядаж жинчдийн явахыг хvлээ. Би танай хvмvvсийг бие биедээ хачин тусчийг аль хар багаасаа сонссон. Нэг нь нєгєєгєє аваад явах байтугай хоол хvнсээ хуваан идэж баравч хамаагvй улс гэнэ билээ. Манай тосгоны урдуур явсан зам байна. Yvгээр жилийн жилд жинчид vргэлж явна. Ганцхан энэ жил яасныг мэдэхгvй тун цєєн явж байна. Гэвч би мэдэж байна. Заавал явна. Нєгєє талаас авгай: -Аа тийм. Ганцаар явж яасан ч болохгvй. Хєлдєж vхнэ. Аа би бас дуулсан. Танай нутагт чоно их байдаг гэнэ билээ. Тэр барьж иднэ. Гэрт хvн, хvнтэйгээ ийнхvv ярилцаж байхад гадна хачин том хар биетэй амьтан бий болов гэж бvх тосгоныхон цугларчээ. Хvvхэд багачууд гэр орон руугаа байн байн гvйлдэн сонгино, сармис мэтийн хvчтэн ургамлыг авчирна. Тvvний нь Люу Лийгийн хvv тосон авч хар буурын ємнє барина. Буурын толгой маш том, ам нь бол бvр ч хэтэрхий, жаал хvvгийн бvх чинээгээрээ тэвэрснийг боловч ганцхан vнхэх нь олны сонирхлыг онц татна. Гэрийн эзэн Люу Лий гуай ч єєрцгvй байшингаасаа


гаран харангуутаа: - Yгvй ээ, энэ чинь гэж уулга алдав. -Yгvй ээ, энэ чинь тэмээ биш уул байх нь юу вэ? гээд хvvгийнхээ юу хийж байгааг харан бас цочиж, -Хvvе чи юу хийж байна вэ? Ингэж байж залгиулчих нь уу? -Yгvй ээ та битгий ай, энэ чинь надад харин хайртай болж орхиод харин хацрыг минь vнсэх гэж тэмvvлээд байна гэж хvv хэлэн олны инээдэм болов. Энэ чимээнээр эх нь гарч ирэн, мєн л “Хай” гэж дуу алдаад, энэ Да Лооягийн байшингаас єндєр бий гэлээ. Yvнээс болон олны дунд Лооягийн байшингаас єндєр, єндєр биш гэж зєрєлдсєн яриа гарав. Байшиндаа эгж орж ирэхэд оройн хоол бэлэн болоод байлаа. Авгай харь орны эрхэм зочин ирсэн гэж vзэхдээ аль байдгийнхаа дээдээр сvрхий нарийн хоол хийсэн нь илэрхий. Ширээн дээр єрєн тавьсныг хvvхдvvд нь харан нvд сэргэн шуугилдана. Тэдний хамгийн бага дєрвєн настай, биендээ бараг ємссєн юмгvй охин Данзанг эхийнхээ цаг ямагт дурсан байдаг ахаа мєн гэж бодох ажээ. Эхлээд эцгийнхээ хажууд сууснаа Данзан руу тэмvvлэн ирж євєр дээр нь сууж “Жээга водий гєєгєє” /энэ миний ах/ гэж ёстой ангирын зулзаган дуугаар vгvvлэн бусаддаа гайхуулна. Эх нь гэвэл бєєн баяр. Данзангийн дэмий балай ярьсныг vнэмшин алдагдсан хvvгээ ирнэ гэж итгэх болсондоо л тэр. -Данжаад минь дайны газар хvvхдvvдийн амь vрэгдэхгvй байгаа гэдэг шvv. Бас сайхнаа. Би мэдэж байна. Дайн дуусна гэхэд Люу Лий -Хээ чи vvнийг байн байн дурсахын хэрэг юу вэ? -Ээ чи хvvгийн тухай юунд ярих дургvй байна вэ? Эсвэл чи хvvгээ бvр битгий ирээсэй гэж боддог хvн vv? -Эхнэр минь хаанаас? Дуугардаг сэтгэлээс дуугардаггvй сэтгэл тvмэн зовлон эдэлнэ гэгчээр би хvvгийн тухай чамаас илvvтэй зовдог байж магад. Тэгээд ч би одоо хvvгийн бие мэнд удахгvй эргэж ирэх гэж байгааг мэдлээ. Ингэхлээр тэр тухай байн байн ярьж юу хийх вэ. Зvгээр л сэтгэл амар хvлээе гээд Люу Лий эхнэрийнхээ єєртєє гомдсон царайг ажиглаад, -Эхнэр минь хоёулаа энэ хvvгийн орон нутгийн байдлаас яриулъя. Эднийхэн бол манайхан шиг ам дєрвєлжин газар хоргодон эзэн баядынхаа ємнє уяатай юм шиг суудаг улс биш. Єндєр уулс, єргєн тал, гол горхины хаа байгаа сайхныг эрх дураараа хэсэн нvvдэллэж явдаг улс. Нэг газар буун хэдэн хоног болоод нvvхдээ мянган лангийн vнэтэй юмыг хаяна гэж очиж vзсэн бvхнээрээ хэлцдэг шvv дээ гэж Данзангаас цагаан мєєг, хунчир хэмээх ургамлын vндэс, бугын эвэр, сvйжийн чулуу зэргийг шамдгайлан асуун сураглана. Эдгээр зvйлс хятад оронд ховор vнэтэй байдаг байжээ. Монгол оронд бол дэл сул хэвтэн vрэгдэнэ. Данзангаас тэр тухай ярьж эхлэхэд авгай єєрийн эрхгvй татагдан, “энэ хайран хайран” гэж шагширна. Люу Лий “уун уун” дуугаран чагнах боловч сэтгэлд нь єєр зvйл эргэлдэх ажээ. -Маш сониныг дууллаа. Одоо яриагаа зогсооё. Ядуу хvнд яриа ихдэх зохисгvй гэдэг шvv. Эхнэр чи хvvхдvvдтэйгээ гарч тэмээ тэжээ. Бид хоёр жаахан амаръя. Авгай, хvvхдvvдээ дагуулан гарав. Бага охин Данзангийн євєр дээр суусан чигээрээ унтаж орхисон байлаа. Гэрийн эзэн хажуулан амрахын оронд урагш дєхєн бєхийж, -Хvv чи тvрvvн эхнэрт минь лав vнэнтэй юмыг яриагvй байх аа гээд vгээ таслан ширтэхэд нь Данзангийн дотор пал буулаа. Гэтэл Люу Лий, -За яахав, тэр муу биш, харин сэтгэлий нь тайтгаруулсан чинь сайн. Алдагдсан хvvгийнхээ хойноос зовон галзуурах шахсан хvн гээд vгээ таслав. Гадна нар


жаргаж, цагаан гэгээтэй байгаа боловч навтгар байшингийн муутуу цаасаар бvрхсэн бяцхан цонхоор тусах гэрэл тун бага. Тэр дунд Данзангийн зvрх пал пал буун цохилно. Люу Лий, Данзангийн царай хэрхэн єєрчлєгдєн сандарсныг хулгай нvдээ ажин тэр тухай асуухыг бодно. -Ээ чи битгий зов. Би ноён хvн биш, баян хvн биш, ядуу тариачин. Нэр минь Люу Лий. Манай Люу овогтонд бусдын ул шагайн мууг vзэхээр ашиг завшаан эрэгч цай гvнз /эдийн шуналтан/ хэзээ ч байсангvй. Иймд чи элдвийг санан зоволгvй vзсэн дуулснаа ярь! гэж шивнэв. Данзан ч ярихыг шийдлээ. -За би яръя. Тэнд болж байгаа юмыг энд суун нvдээр vзээгvй байгаа хvн vнэмшихэд бэрх гээд эмх замбараагvйхэн ярьж гарлаа. Уг явдлыг илэрхийлэн гаргахад vе vе vг дутагдан тvгдрэх бєгєєд “даа чоо ххоотон хоотон” /vхэр буу тvн тvн/ гэж суудлаасаа нэг vе єндийж дараа нь “жигvн чаан та та та” /Пулемёт тас тас/ гэж доош навайн “шаа, шаа” /алаад, алаад/ “сий сий” /vхээд vхээд/ “тай дуа” /тун олон/ гэж зvрх алдан толгой сэгсэрнэ. Люу Лий урт амьсгалаар “ай” гэж дуу алдана. Газар дэлхий хэрхэн донсолж орон байшин хэрхэн шатаж, хvн амьтан ямраар бархиралдан бужигнаж байгаа нь Люу Лийд тодхон харагдаж ажээ. Тэнд хvv нь очсон. “Хvv алагдсаан, аль хэдийн шороонд булагджээ” гэж бодохоос тєрєлхийн нь шарангуй царай нь шаргалтана. Ер нь Люу Лий ноднин хvvгийнхээ хойноос яваад олоогvйгээсээ хойш “Одоо єнгєрлєє” гэж санаа шулуудсан хvн юм. Гэвч зовно. Бусад vхсэн ба vхэх гэж байгаа vй тvмэн залуус, тэдний ард vлдсэн эцэг эх бvхний тєлєє зовно. -Одоо тэнд чухам ямар шvv байна даа? -Тийм ээ, дайн. -Сvvлийн хэдэн сард овоо намжсан боловч цэрэг, цэргvvдийн хоол хvнс, сум хэрэглэл тасралтгvй нэмэгдэн хураагдсаар байна. -Мєєн, дайн дуусахгvй нь ээ. -Тийм дээ, дуусахгvй. Данзан єєрийнхєє бодлоор хариулав. Гэтэл хэлсэн зvйл санаанд нь орж ирэв. -Та гvн чан даан гэж юу байдгийг мэдэх vv? -Гvн чан даан гэнээ? Ер дуулаагvй зvйл гэж Люу Лий Данзангийн амыг ширтэнэ. Гvн чан даан гэдэг бол /эв хамт нам/ гэсэн агуулгатайгаас Люу Лий гайхан сонирхох ажээ. Данзан vнэн учрыг байтугай тэр агуулгыг ч vл мэднэ. -Ээ энэ чинь юу вэ? Чи надад тодорхой ярь гэж Люу Лийгийн шаардахад Данзан Пvv Жингээс дуулснаа наана цаана оруулан ярьж эхлэв. Люу Лий vг бvрийг уун уун гэж хамраараа дуугаран хvлээн авч байснаа инээмсэглэн “дvй, дvй” гэх болсон бєгєєд эцэст нь “хао хао” гэж бахдан баярлах болжээ. Авгай нь орж ирлээ. -Yгvй та нар чинь юу билээ? Амарцгаана гэсэнгvй билvv? Гэхэд Люу Лий, -Тийм ээ, гээч бид энэ дэлхийн ирээдvйн тухай ярилцаж сууна шvv дээ. -Ээ, энэ дэлхий бидэнд юуны хамаа. Ганцхан хvv л хэрэгтэй гэж авгай гутарсан царай гаргав. -Yгvй ээ эхнэр минь, чи юмыг битгий наагуур бод. Энэ дэлхийн тухай ярих бол хvvгийн тухай ярьж байгаа хэрэг. -За тэгвэл маш сайн. Гэвч чи надад хэл. Хvv ирмээр байна уу? vгvй юу? -Ирнээ ирнэ. Дайн юу юугvй дуусах гэж байгаа л юм байна.

АМЬД ЯВАХ ХУВЬ ЗАЯАТАН


Данзанг халуун байшинд ухаангvй унтаж байхад хоёрхон єртєєний тэртээ Жанчхvv ороод буцсан аяны баахан сул тэмээнvvд барууныг чиглэн зурайна. Тvvн дунд нэг тэмээн дээр халцгай дах нємєрсєн нэг хvн унасан тэмээнийхээ том бєхийг тэврэн элгэн талаасаа халуун дулаан хагас унтаж явна. Энэ бол Дорж амьд гарах хувь заяатан. Хєєрхий минь яаж явж гарав даа гэвэл нэгд ший дээрээс Хvрэлтэйгээ Данзанг оргоод явчихаж гэж бодоод тэмээн дээр хvрэх мєртєє хєл залган зугтааснаараа амьд гарах хувь заяатан байжээ. Хоёрт хойноосоо хєєсєн хэсгийн гvйцэн ирж, хэдэн арван сум буудахад оногдоогvйгээрээ амьд гарах хувь заяатан байжээ. Хvрэлийн тэмээ буудагдан унахыг Дорж харсан боловч Хvрэлийн бусдын зvрхэнд хутга шаасныг vл мэдэх бєгєєд хэн боловч баригдсаар алагдах нь дамжиггvй гэдгийг Дорж эрхбиш мэдэхгvй яахав. Тэндээс Дорж хар буураа тасралтгvй тэшvvлсээр Жанчхvvгийн гол гудамжаар гарахдаа боловч бурантаг таталгvй явсаар худаг дээр ирэн хоноод єглєє буураа босгож чадаагvй билээ. Энэ тэр тєрєлхийн хэнэггvй, энэ талаар эцэгтээ зовлон хурааж орон нутгийнхандаа гайхал болсон эр. Гунин гутрахыг хvн болсоор vзээгvй байлаа. Арван тавтайдаа саахалтын хургыг шарж идсэн удаа бий. Yхэр малд нь vхсэн хvний хохимой уян тавьж байсан удаа аль олон бий. Тэр бvр дээр эцэгтээ халууран хэвттэл зодуулж байсан бєгєєд тэгэхэд гараагvй нулимс нь хар буурыг хаяхад л гарчээ. Гэвч хачин, ер бусын том ширхэгт нулимс хэдхэн удаа дусалснаар бvх нулимс нь барагдаад, харанхуй хєндийд чонын улиг шиг авиа vлдэж байв. Гэвч Дорж, тэр дорхноо, хань нєхдєєсєє хагацахдаа уйлаагvй байж адгуус малыг хаяхдаа уйлах маань юу вэ? гэж бодон гаж буруу хэлбэртэй ангайсан том амаа хамхин таг дуугvй болж байв. Энэчлэн Дорж шарын шашинд гvн автагдсан орны хvн атал бурхан сахиус гэгчийг сонирхож байсан удаагvй, дуган сvмийн доторх алтан мєнгєн бурхдыг, амьгvй боловч аугаа хvчийг цаанаа хадгалан шvтэн бишрэгсдийг єршєєн тэтгэх, эс биширвэл амь насанд цєв болдог гэж олонтой сонссон боловч нэг чихээрээ оруулан нєгєє чихээрээ гаргаж байснаас єєр юмгvй. Ер нь эргэл мєргєл ба залбирал, даатгал болохыг идэр залуу хvний явдал биш гэж vздэг байжээ. Одоо тэр нь єєрчлєгдєн, буурын хойд насыг хvний тєрєлд тєрvvлэхийг бодно. Буурын сvнсийг тэмээнээс хувилгах гэж улаан бvрээст ногт ба буйл бурантгийг хураан авч, амь аварсны чинь хариуг хойд насандаа хариулна шvv! гэж сала ёс гvйцэтгэжээ. Энэ бол Данзангийн буур дээр ирэхээс хоё хоногийн ємнє болсон хэрэг билээ. Доржийг буурынхаа дэргэд хоноод босоход, газар бараан, тэнгэр дvнсгэр, гол тєлєв их цас орохоос ємнє агаар хvнд, салхи савиргvй байдаг ёсоор байсан бєгєєд буураа орхин явахад цас асгаран газар дэлхий бууралтаж эхэлжээ. Ингэхэд Дорж єєрийнхєє гахай явган, нохой нvцгэн болсныхоо тєлєє зовнисон юмгvй, буурын хойд нас “хойд насандаа бид бие биеэ таних, эдvvгээгийн энэ зовлон зvдvvрлээ ч мэдэхгvй байх тал би ач тус хариулахыг хой насандаа гэж амалсан минь юу билээ? Тvvний оронд ганц атга євс ємнє нь тавьж єгєх минь яалаа?” гэж харуусан зовно. Єдєр дундын хэрд хvйтэн салхи сэвэлзэж ая тааваараа орж байсан цасыг vймээнтэйхэн болгож эхэллээ. Тэр дунд Дорж мєн л хэнэггvй хэвээр явжээ. Баруун зvг маш сайхан, тєрсєн нутаг минь тэртээ хол, гэлээ ч гэсэн хvрнэ гэж алхална. Явах тусам хvйтэн жаварт явган шуурга гялалзан шавхуурдаж зvрхний тольтыг хvртэл хайрах шиг болно. Гэлээ ч гэсэн Дорж алхалсаар байжээ. Хєл мэдээ алдан, цээжнээсээ тасарсан шиг байвч алхална. Нэг vе доош суумаар болсныг зvрх


чангалан хориглов. Ингэснийхээ хvчээр гуу жалга, даваа гvвээнvvдийг ардаа хаясаар л байжээ. Биеийн тэнхэл барагдахын хэрээр бодон сэтгэх тагжирч зєвхєн газар унахгvйг л хичээнэ. Тэртээх нэгэн уулын энгэр цасан шамарганд дєнгєн данган сvvтэгнэхийг нvд ширтэн явна. Гэнэт аргалын утаа хан хийн vнэртэхэд зогтусан ажиглав. Урд талд нь замын хажууханд хоёр зэл татан уясан тэмээнvvдийн дунд ганц майхан сvvмэлзэн vзэгдэнэ. Энэ даруй бvх биенд галын илч тусах шиг болсон бєгєєд тэгээд тэнд хэрхэн хvрснээ єєрєє vл мэднэ. Майхны зєрvvлээстэй vvдийг шурган орохтойгоо зэрэг хvч алдан сєхрєн унав. Майханд гурван монгол хvн задгай гал дvрэлзvvлэн, саяхан чанасан гашуун хар цайгаа уугаад суужээ. Гэнэт их гамин цэрэг хувцастай, хачин зvс царайтай амьтны орж ирэн унахад цєм цочив. Дорж тэдэнд тартагтаа тулснаа vзvvлэхгvйг хичээн амар эрэхийг оролдовч эс чадна. Тvvнд орвол “Монгол ах дvv нар минь амь авар” гэж хэлэхэд арай амар байлаа. Аянчид тэр vгийг сонсон бие биеэ харав. Майхны хоймрыг ганцаараа эзэлсэн элбэнхэн дош хvрэмтэй ахимаг насны бvдvvн хар хvн, -Yгvй ээ энэ чинь монгол хvн байх нь юу вэ? гэж бvдvvн баргил хоолойгоор хэлэхэд баруун талын залуу эр, -Осгосон хvн байна. Аль вэ чи гэж санахтайгаа зэрэг цай руугаа ухасхийв. -Байз осгосон хvнд халуун юм єгч болдоггvй гэж хоймрын хvн хэлээд булигаар богцоо аван лонхтой архи гарган аягалав. Доржийн бие салганан чичирч аяга барьж чадахгvй байлаа. Аянчид гурван зэрэг хєдлєн гар хєлий нь барин архи цутган уулгаад тогооны ёроол дахь царцанги хоолноос нэг аяга идvvлжээ. Доржийн бие ходоодноосоо эхлэн халууцаж эхэлснээ хурууны vзvvр хvртэл чимчигнэн гагцхvv унтахын мєрєєдєс болов. Хойшдоо юу болсныг єєрєє vл мэднэ. Аянчид шуурга бага зэрэг онгоймогц майхан буулган хєдєлсєн бєгєєд vvр шєнийн завсраар зогсон буудаллав. Майхны гадас хєлдvv газар шаахад таг яг дуугарч байхад Дорж сая ухаан оров. Хэдэн давхар эсгийд боодолтой, тэмээний нурууны дээр тээгдэн ирснээ vл мэднэ. Хvмvvсийн єргєн авахад сvнс маань эрлэгийнх тийш явж байгаа нь энэ vv гэж бодов. Майханд оруулан эсгий ороолтоос гаргахад амь аврагдсанаа мэдэв. Ийнхvv Дорж тохиолдсон аюул бvхнийг даван туулснаараа амьд явах хувь заяатан байлаа.

ГАМИНГИЙН БАЙЦААЛТ Балданцэрэн, Жалханз хутагтаас: -Хэн хvнтэй хамаагvй ярих хэрэггvй гэж айлдсаныг санан дув дуугvй байхыг хичээнэ. Бусдыг ажихад тэд дув дуугvй биш, ихэс дээдсvvд тэндээ нэг хэсэг, тvvнээс дооших нь хоёр хоёроороо, зарим нь гурван бие хошуу холбон шивэр авир ярилцана. Энэ бол мэдээжээр эрт урьдын танил буюу, эсвэл энд орж ирсэн хойноо танилцан амин сvнсээ мэдэлцээд, амин сvнснийхээ vгсийг хэлэлцэж байгаа хэрэг. Гэтэл Балданцэрэнгийн хажуу дахь Жамъянтай ярилцах хvн ер vгvй, харин ч хоорондынхоо ярьсныг нууцална. Жамъян ч бусадтай ярилцах эрмэлзэлгvй цаг ямагт доош гєлрєн vе vе санаа алдан сууна. Балданцэрэнг: Гамингийн байцаалт ба эрvvл шvvлт vзсэн эсэхийг асуухад Жамъян: Тийм, vгvй, мэдэхгvй гэх тєдийхнєєр хариулжээ. -Юунд энэ вэ? Бvv мэд. Шєнє болон бvх шоронгоороо унтаж эхлэхэд єдрийн байцаалтанд хэт балбуулсан хvмvvсийн ёолох нь ёолж, янцаглах нь янцаглана. Ингэхэд ирээдvйд чухам юу vзэн


ямар юмтай тулгарахаа мэдэхгvй байгаа Балданцэрэнд нэг л аягvй, зvрх шимшрэн сэтгэл зовуурилна. Зэргэлдээ хэвтэж байгаа Жамъян, бусдад мэдэгдэхгvйг хичээн хамраараа янцаглах нь “эрvv шvvлтийг vзсэн vv” гэхэд: “vзсээн” гээд: “хvндээр vv” гэхэд “тийм” гэж хариулсантайгаа тохирно. Нэг єдєр єнгєрч нєгєє єдєр эхлэхэд, шоронгийн хvнд хаалгын ард байн байн тvлхvvр шажигнан цоож тvлхэгдээд, хєндлєн даруулга тємєр нь шидэгдэн хан ян дуугарч хаалга нээгдэн хvмvvс дуудагдана. Хаалга нээгдэх бvр дээр, шоронд єдрийн сайхан цагаан гэрэл цан хvvрэг маналзуулан орж ирэх бєгєє тэр завшаанд хvмvvсийн царай ажихад: одоо намайг уу гэж зvрх шимширч байгаа нь илт vзэгдэнэ. “Дамдинсvрэн ээ!” гэж хуягуудын даргын дуудахад: Тэртээ хойноос Манлай Ван Дамдинсvрэн урьд удаагийнхаа эрvv шvvлтvvдэд шархалсан євчтэй биеэ дааж ядан босно. Вангийн нас єндєр, бие янхигар, нvvрэндээ нэг насаар тэмцэл ба тэмцлийн хатуу ширvvн хийгээд зовлон зvдvvрэл vзсэнээ гэрчлэх дvvрэн гvн суусан vрчлээсvvдтэй билээ. -За Ван минь, єнєєдєр мєн л тэсвэрлэнэ шvv дээ гэж хажуугийн нэг хvний захин єгvvлэхэд: -Тэснээ! Мах цусаа байтугай амин голоо огтлуулавч тэснэ гээд Манлай ван зєвхєн зvрхээ биш, бvх биеэ чангалан эрvvл хvн шиг гавшгайлан гишгэж шоронгоос гарав. Ингээд хэд хэдэн хvн дуудагдан явсны дараа єчигдєр єєрийн ухаангvй тамлуулан ирээд шєнийн турш ёолон нойргvй хоносон Пvрэвийн нэр гарав. Пvрэв ууртайгаар єндийн: -Та нар надаар ямар элэнцгээ хийх гээ вэ? Нэгд надад босох чадал алга. Хоёрт яалаа ч гэсэн мэдvvлэх юм байхгvй болохоор та нарт ажлын саад гэж хэл гэж зандран хашгирав. Гэлээ ч нэмэр алга, хоёр хуяг дамнуур авчран дээр нь тавиад явлаа. Хамгийн эцэст Балданцэрэн дуудагдлаа: “Одоо бусдын адил хvнд эрvv шvvлт vзнэ бий” гэхээс сэтгэл тvгшиж байлаа. Гэвч шоронгоос гармагц эрvvл агаар єєдєєс нь угтан, уушгинд нь сэнгэнэж, тунгалаг нар цэлс буун хол ойрын юмсыг нvдний нь ємнє авчирсныг хэлэх vv, сэтгэлийн аягvйцэл дорхноо арилж: -Yгvй энэ агаар, энэ нар, ай даа энэ ертєнцийн сайхан нь энэ агаар нар хоёртоо байдаг юм байна даа” гэж боджээ. Уг шоронг суулган барьсан дэнж дээр гармагц гамингийн олон яамдыг нэгэн дор тєвлєрvvлсэн “Си лин пvvгийн яам” гэгчийн хэдэн байшингууд руу орно. Тvvний дундхантай цонх бvрийг бэх бат тємєр сараалжаар бэхэлсэн хєндлєн цагаан байшин байдаг нь хэрэгтнийг шvvдэг шvvх яам нь байлаа. Хаалгыг татан ормогц урт гудам нvдэнд тусна. Тvvний урагш харсан тав, зургаан тасалгаа бvрээс дан ширvvн авиа: “Хэл! Цохь! Гэж хятад хvмvvсийн урт хашгирааг хэлмэрчийн нь давтсан хашгиралт, банз шаахай тас няс буух, хариуд нь “аа эзэд минь єршєє, би мэдэхгvй, чин vнэн минь энэ ээ!” гэж уйлах бархирах, хараах, хэдэрлэх, ухаан алдан муужрах, дєнгєн данган янцаглах, энэ бvгд нэг зэрэг сонсдоно. Ер энэ албан хэргээ явуулж байгаа vеэр ялангуяа байцаагдахаар орж ирж байгаа хvнд маш хvнд, єєрийн эрхгvй зvрх шижигнэн шимширнэ. Гэвч Балданцэрэн тэр дорхноо: Айн сvрдэх бол дэмий балай донгосоход хvрэхийн тэмдэг шvv дээ гэж бодон зvрх чангалан сэтгэлээ ятгав. Урд нь яваа гамин дарга, нэг тасалгааны хаалга нээн дотогш орохыг дохив. Хятад маягийн албан ширээний ард тарган цатгалан биетэй, цагаан царайтай, нvдэндээ шилтэй, мєрєн дээрээ дунд тушаалтны тэмдэг зvvсэн цэрэг хувцастай сэхээтний шинж бvхий хvн сууж байгаа vзэгдэнэ. Энэ бол байцаагч ажээ. Балданцэрэн ч


байцаагч болохы нь харахтайгаа зэрэг мэдэн, асуулт бvрийг хаширлан хариулахаа бодов. -Та тэнд суу гэж байцаагч, эелдгээр инээмсэглэн єєрийнхєє ширээнээс гурван алхмын зайтай тавьсан бяцхан вандан сандал руу гар сунган заав. Балданцэрэн vл ойлгох байдлаар алмайран зогсож: Энэ хvнтэй хятадаар ярих уу, байх уу гэдгээ бодов. Хятад хэлээр байцаагдахын оронд хэлмэрчээр дамжуулан байцаагдвал хэлэх vгийг бодох чєлєєтэй байлгаж болох шиг санагджээ. Єнєєх байцаагч тvрvvчийнхээ vгийг даван, дахин сандал руу заав. Балданцэрэн зєвхєн дохилтыг ойлгох байдал гарган сандал дээр суув. Байцаагч гайхсан царай гарган, тав арван хуудас агуулсан хавтас нээн гавшгайлан харснаа: -Та хятад хэл сайн мэддэг атлаа яагаад миний vгийг ойлгохгvй байна вэ? -Балданцэрэн толгой сэгсрэв. Байцаагч “хай” гэж дуу алдан босон, ойртон ирж –Зvгээр, та хятадаар ярь! Та одоо хэдийгээр шоронд байгаа боловч хvнд хэрэгтэн биш. Нэг хоёр асуугдаад суллагдана. Тэгээд танд хvсэл байвал бид таныг албан ажилд оруулан авч болно. За миний чин сэтгэлийн vг ийм байна гэж, цэвэр бээжин хэлний ганган аялгууг улмаар уян хатан болгон єгvvлэв. Балданцэрэн: -Би хятад хэл мэдэхгvй гэж монголоор єгvvлэн толгой сэгсрэв. Байцаагчийн царай хувьсхийн: -Муу байна гэснээ хуурмагаар инээмсэглэн: -Арай та надтай эвлэрэхийн оронд дайсагналцахыг оролдож байгаагvй буй заа? Гэж хэлэнгvvтээ дахин ойртоно. Балданцэрэн толгой сэгсрэв. -Та бодох хэрэгтэй! Хэрэв бодохгvй бол єєрт чинь муу болно. Балданцэрэн дахин толгой сэгсрэв. Байцаагчийн арга барагдав бололтой Балданцэрэнгийн нvvр єєд нэг хэсэг нvд цавчилгvй ширтсэнээ уурлан эргэж, хаалга нээн нэг хvнийг дуудав. Энэ даруй ташаандаа хvрсэн оноотой урт нарийхан хар дээлтэй хятад хэлмэрч орж ирэв. Байцаагч ширээнийхээ ард тавлан сууж тvрvvн нэг удаа нээсэн, тав, арван хуудас хавчуулсан хавтсаа нээн Балданцэрэнгийн нэр, нас, удаа дараагийн хаасан албан ажил энэ тэрийг лавлан асууна. Тэр бvр дээр Балданцэрэн шулуун шуурхай хариулж байснаа: “хятад хэл мэддэ vv” гэдэг дээр: -Yгvй ээ, би мэддэггvй. -Юу, та мэддэг шvv дээ? -Yгvй би мэддэггvй. Ингэснээр нэг хэсэг “мэднэ!”, “ мэдэхгvй” гэсэн мэтгэлцээн явагдаж эцэст нь байцаагч vнэхээр эгдvvцэн: -За яахав, энэ бол миний танаас асуух зvйлийн гол биш болохоор би орхиё. Гэвч би таны хятад хэл мэддэгийг єєртєє хадгаллаа. Та ч мэдэхгvй гэж зvтгэснээ хувьдаа хадгалаарай гэж заналхийлээд: -Одоо би танаас заавал мэдвэл зохих зvйлдээ оръё. Та Сvхбаатартай чухам хэдийнээс эхлэн найз нєхєд бололцсон бэ? -Yгvй би танихгvй. -Танихгvй гэнээ? Бараагий нь хараагvй гэж vv? -Харсаан. Чухам нvvр учран vг хэл авалцаж байсан удаа алга. -Яагаад тэр вэ? -Яахав нэгэнт хэзээний танил биш болохын дээр бидний хооронд уулзах хэрэг явдал тохиолдож байсангvй. -Худлаа!


-Yнээн. -Ингэхэд та миний асуусан бvрийг зєрж байвал єєртєє ашигтай болно гэж бодож байна уу? -Хаанаас, харин чин vнэнээ айлтгаж байх нь чухал гэж болно. -Тэгвэл та Жамъян гvн гэгчийг таних уу? -Танина. -Хэдийнээс эхлэн таних болсон юм бэ? -Бид автономитын vед гvн зэрэг хvртэхдээ нэг зарлигаар хvртсэний учир анх нvvр учран танилцсан юм. Байлдагч олзуурхан тэмдэглэн авав. Балданцэрэн ч чухам ямраар болохыг эс мэдэх боловч нэг зvйлийг алдан єчиглєж байгаагаа ойлгон сэтгэл гонсойн харуусна. -За цааш нь! гэж байцаагчийн асуухад, -Анх танилцсанаасаа хойш зориуд уулзалдаж байсан удаагvй, зvгээр дайралдах бvрдээ амар мэндээ мэдэлцэн єнгєрдєг байсаар єдий хvрэв. -Одоо шоронд Жамъян чамд юу ярьж байна? -Юу ч ярьсангvй. -Яагаад тэр вэ? -Мэдэхгvй. Ер нь ганц Жамъян биш, шоронд байгаа бvхэн хоорондоо ярилцахгvй байна. -Та тэднээс юм асуусангvй гэж vv? -Yгvй дээ. -Яагаад тэр вэ? -Манай эцэг євгєдийн уламжлалт vгэнд инээснээс асуу, уйлснаас бvv асуу гэсэн сургамжтай vг байдгаас надад шоронгийн хvмvvсээс юм асуух хvсэл байсангvй. Одоо байцаагч мухардав бололтой. -За яахав энэ бол миний танаас асуух зvйлийн гол биш гээд, -Та Нямжав бээстэй найз байхаа? -Энэ асуултыг Балданцэрэн байцаагчийн амнаас гарахаас нь аваад хэлмэрчээр дамжин ирэх хvртэл нь хэрхэн хариулахаа бодон шийдвэрлэж эс чадав. Цааш бас бодох хугацаа олох гэж: -Нямжав бээс гэнээ? Гэж хэлмэрчээр дамжуулан лавлав. Гэлээ ч мєн шийдвэрлэж чадсангvй. -Олонтой дуулсан нэр байна гэв. Байцаагч уурлан хараал єгvvлэн: -Yгvй би танаас нэр тєрийг асууж байгаа биш, аль хэр дотно болохыг чинь асууж байна гэж урагш тэмvvлэн єндийв. Хариуд нь Балданцэрэн: -Зєвхєн зvс танихаас єєр юм алга. Байцаагч хойш суун хоёр дахиа олзуурхан тэмдэглэнэ. Балданцэрэн ч хоёр дахь удаагаа алдаж байгаагаа мэдэн, гол харлалаа. -Єнєєдрийн байцаалтыг дуусгая. Та vvн дээр гарын vсэг зур! гэхэд нь Балданцэрэн босон ширээний нь ємнє очин бичсэн рvv нь єнгийгєєд: -Энэ чинь чухам юун тухай бичиг вэ? -Єєрєє унш! -Би танай бичгийг байтугай хэл мэддэггvйгээ дээр айлтгасан шvv дээ. -Мэдээд унш гээд байцаагч нянтайгаараа ширээ цохин зандрав. Балданцэрэн: -Манай хэлэнд мэдэхгvй гэдэг бол vл мэдэхээ илэрхийлсэн ганц утгатай байдаг болохоор надад танай энэ vгийг ойлгоход бэрхтэй байна гэж хэлээд эцэст нь,


хэтэрхий хэдэрлэсэн хэрэг болов уу гэж дотроо бодон єєрийгєє зэмлэхэд хvрэв. Гэтэл хэлмэрч уг vгийг тун дулимагхан ойлгосондоо: -мэдэхгvй, хэл ч мэдэхгvй, бичиг ч мэдэхгvй гэж байна гэж дамжуулав. Байцаагч ууртайгаар бичгээ шvvрэн авч уншив: -Тvvндээ: -Сvхбаатарыг танихгvй, хятад хэл бичих мэдэхгvй. Жамъян гvнг танина. Нямжав бээстэй найз биш, зєвхєн зvс танина гэж товч бичсэн байлаа. Балданцэрэн гарын vсэг зурав. Тэндээсээ эргэн суудалдаа суухад байцаагч санаа алдан Балданцэрэнг хєєрхийлєх байдлаар ширтэж: -Yнэнийг хэлэхэд таны хэрэг бусдынхыг бодвол тун ялимгvй юмсан. Гэтэл єнєєдрийн хувиар бол та єєрєє vнэнээ буруулан гуйвуулсаар байгаад их л нуршаантай болгох тийш хандуулж орхив. Хэрэв та хойшдоо энэ хэвээр байх аваас хvзvvгээ хэдэн давхар хvнд юманд ороолдуулах болно шvv гэдгийг би хувиасаа сануулъя. Надад бол та болоод таны хань нєхєд, ер хэнд боловч аюул зовлон учруулахыг хvсэх юм юу байх билээ. Хууль бол энэрэнгvй. Бvх нийгэмд эрх чєлєє, энх амгалан, ариун шударгыг л хvснэ. Гэвч хууль бол нийгмийн мэдлийн хэрэг биш, нийгмийг гартаа атгасан тєрийн зэвсэг болох учир ариун шударга алдан эсэргvvцэн тэмцэгсдийг яахаасаа ч буцахгvй шvv дээ. За ийм байна. Та бодох хэрэгтэй. Маргааш бол тантай дахин уулзаж байцаалтаа vргэлжлvvлнэ. Балданцэрэн хоёр хуягт туугдан шорон руу явж байхдаа агаарын сайхныг амтархан амьсгалаа ор тас мартав. Нvднийхээ ємнє тусах орчны юмсыг ч анхааран ажсан зvйлгvй, сэтгэлд нь саяын байцаалт ба єєрийн зvгээс єгсєн мэдvvлэгт иш мухаргvй эргэлдэнэ. Дараа нь байцаагчийн тухай бодов. Тvvний эцсийн нь хэлсэн vгнээс “сvрхий ухаантай болоод мєн ч ариун шударгыг барьсан хvн байх нь ээ” гэж бишрэн сvсэглэх сэтгэл тєрєв. Гэвч тэр дорхноо “ямар ч байлаа гэсэн миний дайсан, монголын ард тvмнийг дарангуйлан захирахын тєлєє зvтгэгч шvv дээ” гэж бодон сэтгэлээ татан авав. Харанхуй шоронгийн муухай vнэр гэнэт хамрын нvхээр багтаж ядан ханхлахад Балданцэрэн шорондоо орж ирж байгаагаа мэдэв. -За байцаагдсан хэрэг ямар байна? гэж Жамъянгийн асуухад, -Аа хай мэдэхгvй, тэр гэх тэмдэг алга гэлээ. -Хvлээсэн хэрэггvй биз дээ гэхэд нь: -Байхгvй гэлээ. Жамъян Балданцэрэн хоёрын яриа ердєє л энэ. Бусад хvмvvс Балданцэрэнг хань нєхрєє гэж vзэхийн оронд гамингийн тагнуул байж магадгvй гэж сэм ажиглана. Шєнє Балданцэрэн єдрийнхєє байцаагдсаныг дахин давтан бодсоноос болон нойр хулжив. Хажууд нь мєн єдрийн эрvv шvvлтэнд шаналан шарласан хvмvvсийн ёолох нь ёолж, янцаглах нь янцаглаж унтах нойрыг улмаар хулжаах ажээ. Ингэсээр байтал хоёр дахь шєнє єнгєрч, хоёр дахь єдєр эхэлж, хоёр дахь удаагийн байцаалтанд очлоо. Тарган цатгалан цагаан царайтай байцаагч тасалгаандаа ганцаараа, нvднийхээ тунгалаг шилийг торгомсог эдлэлээр сайтар арчиж, нvдэндээ аваачин баттай суулгаж аваад: -Би таныг єчигдрийнх шиг дэмий балай ярихгvй байх гэж итгэж байна гэж vгээ хэлэв. Балданцэрэн байцаагчийн vгийг хvлээн авахын оронд зєвхєн хятад хэл мэдэхгvй гэж мэдvvлээд, мэдэхгvй гэсэн дээрээ тэмцэл хийснээ санан толгой сэгсрэв. -Та битгий маягла! Таны энэ маяглал єєрт чинь эрvv шvvлт vзэхэд хvргэх тєдийгvй хувь заяаг чинь доройтуулах шvv дээ.


Балданцэрэн дахин толгой сэгсрэв. Байцаагч уурлалаа. -Чи ер нь юу вэ? Хэн болоод чи манай дундад иргэн улсын ариун хуулийг мєчєєрхєн тэмцэж байна вэ? гэж чихэнд хадаан хашгиран давшлав. Хариуд нь Балданцэрэн айн сандарсан хvн болон босон харайж, -Ай ноён єршєє! гэж газар сєхрєн унаж мєргєв. Энэ нь гэвэл ёстой л маяглал байлаа. Байцаагч хаалга нээн хэлмэрчээ дуудав. Уураа барихыг оролдон царайгаа тєв болговч амьсгал нь эс дарагдах аж. Хэлмэрчийнхээ орж ирэхэд: -Чи vvнд хэл! Єчигдрийнхєє худал мэдvvлгийг буцаан авч єршєєл гуйх сэтгэл байна уу? гээ гэв. -Жа єршєє! Миний єчигдрийн мэдvvлэг чин vнэн… -Аа тийм vv? Худал болохыг би одоохон vзvvлнэ. -Байцаагч хуудас аван хэдэн vг бичин хэлмэрчид єгєв. Хэлмэрч авч vзэнгvvтээ яаран гарав. Байцаагч Балданцэрэнгийн ємнє ирэн нэг хараав. Хоёр дахиа хараав. Балданцэрэнгийн хэл мэдэхгvй гэж гэдийсний єшєєнд буюу эсвэл vнэхээр мэдэх эсэхий нь шалгах гэж хараах, занах, доромжлох гурвыг баахан vргэлжлvvлснээ: -Чи, миний, хvн vзээд, хvний ёсоор хэлэлцэх гэснийг гутаасныхаа бузар жигшvvрийг одоохон vзэхээ мэдэж байна уу? гэж ам, хамар, гар хуруу бvхнээрээ заналхийлэн хэлэв. Хариуд нь Балданцэрэн таг чиг, ёстой дvлий дvмбээ оргин сууна. Сэтгэлдээ, юу ч атугай та нарт эрлэгийн толь гэгчээр хvний дотроо хадгалсныг мэдэх багаж хэрэглэл байхгvй нь магад даа гэж бодно. Хаалга нээгдэв. Эхлээд Нямжав, дараа нь хэлмэрч орж ирлээ. Нямжав, байцаагчийн зvг цээж даран мэхийн амар эрж ха, ха инээснээ Балданцэрэнг харахтайгаа зэрэг царай нь хувьсхийн нvvр буруулна. -Эрхэм ноён та энэ хvний тухай хэдэн vг хэлж єгч болох бол уу? гэж байцаагчийн хэлэхэд Нямжав: -Ай бололгvй яахав. -Маш сайн. Та энэ хvний хэн болохыг хэлж єгнє vv? -Аа энэ бол Балданцэрэн гvн гэгч. -Энэ хvнийг та сайн таних уу? -Сайн танина. Дотно найз гэж ч хэлж болно. -Тэгвэл таны энэ найз хятад хэл мэддэг vv? -Мэднэ, хэл, бичиг хоёуланг сайн мэддэг юм. Байцаагч Балданцэрэн рvv хандан ам асуух байдлаа инээмсэглэн: -За та одоо тvрvvчийнхээ ташаа мэдvvлснийг буцаан авч болох сон бол уу? -Yгvй. Би танай улсын хэл бичгийг мэдэхгvй. Мэдэхийг оролдож байсан удаа ч vгvй. Нямжав цочин сандрав. Балданцэрэнгийн нvvрийг анх удаагаа эгцлэн харж: -Балданцэрэн ээ, Балданцэрэн ээ гэж шивнэв. Энэ нь vнэний нь хэлvvлэх гэсэн оролдлого байлаа. Байцаагч тун тайвнаар инээмсэглэн: -Ноён та зовох хэрэггvй. Энэ таны эрхэм найз одоо мэдэхгvй гэж мэлзэж байгаа боловч удахгvй мэдэх болно, мэдэх тэр хэлээрээ єршєєл гуйна гэснээ: -Энэ хvн Сvхбаатарыг таних уу? -Танина. -Таньдгий нь та яаж мэдсэн юм бэ?


-Ноднин євєл Сvхбаатартай Дунд голын гvvрэн дээр найз нєхдийн ёсоор ярилцаж байхы нь би нэг удаа харсан. Дараа нь хvрээний зvvн хойноос хоёрхон биеэр нааш цааш холхин ихээхэн зvйл хэлэлцэн явахы нь би мєн харсан. Энэ учраас би Балданцэрэн Сvхбаатар хоёрыг эрхгvй дотнын найз нєхєд мєн гэж гэрчилнэ гэв. Энэ зуур Балданцэрэн бачимдан сандарсан зvйл огт vгvй хvнд хvнд хэргvvдийг олонтоо даван туулсан туршлагатай хvний ёсоор Нямжавын нvvрэлддэг ба vнэнтэй гэрчилгээс хэрхэн зайлан гарахаа тайвнаар бодож байлаа. Гэтэл Нямжавт гэнэт уур хvрэв. Тvvний эх орон ард тvмнээсээ урван энэ тэрийг гаминд мэдээлдэг, гамингийн тагнуул болсны нь хувьд хязгааргvй их уур хvрэн: -Худлаа! Ор vндэсгvй худлаа! гэж хашгиран босон харайв. -Нvvр нvдээ алдсан чамайг ч би танихгvй гэж ханцуй шамлан урагш vсрэхэд Нямжав сандран байцаагчийн араар гvйн оров. Гэлээ ч Балданцэрэнд ашиг алга. Араас нь хоёр хvн барин авч хойш татна. Харвал хоёр гамин хуяг аж. Хэрэв энэ тасалгаанд ямар нэг vймээн шуугиан дэгдвэл байцаагдан суугаа хvний ар дахь хаалганаас хоёр хvн vсрэн гарч ирдэг байв. Хоёр гамин Балданцэрэнг хойш татаж албадан суулгав. Энэ зуур єнєєх ухаан алдан сандарсан Нямжав гарч одсон байв. Хойноос нь хэлмэрч гарснаа Жамъян гvнг урдаа оруулан орж ирэв. Энэ нь Балданцэрэнд анхандаа ёстой айшиг санагдав. Энэ байцаагч Жамъянгаар юу хэлvvлж надад тулгах гэж байгаа бол гэхээс зvрх цохилон хєлс чийхарна. Нvдний булангаар Жамъянг ажихад, дор хормойн vзvvр чичрэн, амьсгал нь донсолгоонтойгоор сонсдоно. -Жамъян чи энэ хvнийг таних уу? -Танихгvй, шоронд орж ирснээс хойш зvс таних болж байна гэж Жамъян айн чичирсэн хоолойгоор хариулав. Байцаагч ямар нэгэн амттайхан юмыг амтархах байдлаар ам хєдєлгєн инээмсэглэж: -Ингэхэд Балданцэрэн чи сайн таньдаг гэж мэдvvлсэн байхаа? -Тийм ээ, таньдаг гэж мэдvvлсэн. Жамъянгийн хvчээр санаа алдах чихэнд нь сонсогдоно. Гэвч байцаагч Жамъянгаас єєр vг асуулгvй гаргав. Энэ тухай Балданцэрэн гайхахаас єєр аргагvй болсон бєгєєд эцэст нь байцаагчийн эл нvvр тулгалтыг зєвхєн санаа сэтгэлий минь бvрмєсєн буулган авахын vvднээс бол уу гэж дотроо тааварлав. -Жамъян чамайг танихгvй гэлээ. Чи таньдаг гээд байгаа ингэхээр хууль та хоёрын хэнийхийг vнэн гэж vзвэл зохих вэ? гээд байцаагч сандлынхаа ар тvшvvрийг налан гэдийв. -Миний бодоход хэн хэнийхийг vнэн гэж vзвэл зохино. -Яагаад гэж байцаагч урагш бєхийв. -Жамъян гvн зэрэг шагнагдахдаа намайг анх vзсэнээ мартсан байж болно. Байцаагч тэсрэх мэт гэнэт инээд алдан: -Хvн тийм чухал хэрэг дээр уулзалдсанаа бас мартах гэж vv? -Тийм ээ, мартах учир vгvй, гэвч Жамъян эрдэм ном ихтэй, мєн ч насаар надаас олон ах хvн болохоор намайг хvн гэж тоогоогvй байж болно. Ингэхлээр тvvний намайг танихгvй гэх нь зvйн хэрэг байх аа. Байцаагч хэлэх vггvй болов бололтой ам нээн хэлээ хэд дахин бултагануулан ээдрээд: -Чи бусад єрєє тасалгаануудад юу болж байгааг сонсож байна уу?


-Цаг ямагт сонссоор байна. -Юу дуулдаж байна вэ? гээд хvйтнээр инээмсэглэхийнхээ чацуугаар заналхийлэн ширтэх нь тунгалаг шилээрээ нэвт харагдлаа. Хажуугийн єрєє тасалгаануудаар гэвэл: “Хэл! Цохь” гэж дайран давшилсан хашгираан, банз, шаахайн тас няс буух, тvvний хариуд єнєєх л янз бvрийн бархираан, хараан зvхэх, гуйн гувших, муужран янцаглах, цєм тодхон сонсогдохоор vл барам хэний авиа, хэрхэн юу болж байга нь хvртэл мэдэгдэж танигдана. Энэ аймшигт авиаг Балданцэрэн анх сонсохдоо цєс цалгиж, зvрх шимшрvvлж байсан бєгєєд харин єнєєдрийн хувьд гэвэл, нэг талаар хоёр єдєр vргэлжлэн сонссондоо сэтгэл дєжирч, нєгєє талаар шоронд ороод гаминд бууж єгєх хvсэл vгvй болж, зайлшгvй vхэх эрvv шvvлтийг ердєє л бvх чадлаараа vзэх нь яамай хэрэг гэж бодох болсон ажээ. -Надад дуулдаж байгаагаар бол vнэн худлыг ялгах, нvдээ алдсан танай байцаагч нарын хэрцгий хашгираан, тэдний дор арьс махаа тасчуулж байгаа хєєрхий монгол ах дvv нарын гаслал л дуулдуулж байна гэхэд байцаагчийн уур шатав. Гэнэт хашгиран уухилж vсрэхэд нь Балданцэрэнгийн чих дотроо ян хийтэл доргив. Бузар булай хараалын vгсийг байцаагч эрээ цээргvй урсган урдаа байгаа атга дvvрмийн хэмжээний гуулин нянтайгаа шvvрэн авч ширээгээ цохиход нь бvх ширээний юмс ойн буух vзэгдэнэ. Гэтэл Балданцэрэнгийн ар дахь хаалганаас хоёр эрvvдэгч vсрэн гарч ирээд байцаагчийн “балба, цохь” гэж хэлэхийг хvлээж байгаа билээ. -Чи бvх байцаагдаж байгаа хvмvvсийг эх орноосоо урвагсад биш гэх vv? Улаан оростой сvлбээлдэн тэрчлэгчид биш гэж хэлээд энд гарган тавих баримт байна уу? Хэлээд аль, хэлээд аль! гэж байцаагч ширээн дээгvvр цээжээ давуулан тэгнэж нохой боргох шиг юм болов. Энэ бол байцаагчийн vнэн нvvр. Урьд ємнє Балданцэрэн энэ хvнийг оюутан сэхээтэн гэж дотроо хvндэтгэн vздэг байсан учир одоо “энэ хvн юу болж орхив?” гэж гєлрєн гайхна. Гэвч Балданцэрэнгийн сэтгэхvйн гvнд Сvхбаатар! Сvхбаатарын ярьсан яриа, одоогийн шоронд байгаа хvмvvс цєм Сvхбаатарын vйл хэрэгт холбогдолтой нь тодорхой болон эргэлдэх бєгєєд харин єєрийн биеийг энэ хэрэгт ямар ч холбогдолгvй гэж бодно. Гэтэл байцаагч: -Чи Сvхбаатартай ямар холбоотой болохоо даруй хэл! гэж нянтайгаараа ширээ цохин давшлах болов. -Надад ямар ч холбоо байхгvй гэхэд байцаагч “Цохь! Цохь!” гэж ширээнийхээ ємнє vсрэн гарч ирэв. Энэ даруй Балданцэрэнгийн ард бэлэн байгаа хоёр эрvvдэгч хоёр талаас нь чихдэн хацар дээр тас няс буулгана. Энэ бол шаахайдалт. Эхний цохилтонд сэрvv татах шиг болоод хоёр дахь дээр хорсоод, гурав дахь дээр толгойн яс тэр аяараа янгинаад цаашдаа нvдэнд гал цахилгаан авалцах шиг болон vргэлжилнэ. Гэвч Балданцэрэн олонх хvмvvсийн адил дуу чимээ болсонгvй. Шvдээ сугаран унагаахгvйг бодон шазуур зууна. “Цохь! Цохь!” гэж хашгиралт, хацар дээр тас няс буун гал цахилгаан авалцах vргэлжилсээр нэг мэдэхэд хvйтэн сэрvvн юм хоолой руу буун ирэх шиг болно. Энэ чинь юу билээ? Цус хацрын арьс урагдан цус нь урсаж байх аж. Нэг мэдэхэд байцаагчийн дуу тасарч, шаахайдах нь зогсов. Одоо єєрийн биеийг ажихад толгой дvйнгэ, ухаан балар, тас няс хийх авиа чихэнд сонсодсоор. Нvд анин доош бєхийн нэг хэсэг болоод байцаагчийг харахад нь ам нь хєдєлж байна. Амны нь хєдєлгєєнєєр бол “хэл, хэл!” гэж байгаа нь илэрхий.


Балданцэрэн дуугарсангvй. Гэмгvй хvнийг барьж хорин, тэр мєртєє муугий нь vзэж байгаагий чинь хариуд дуугарахгvй л байя гэж бодно. Тэгээд энэ єдєр байцаалтыг дув дуугvй суусаар ардаа тавив. Ар євєр хоёртоо зэвсэгт хvмvvсээр хамгаалуулан шоронгийн зvг гэлдэрч явахад хvйтэн агаар хоолой руу сэнгэнэн толгойн дvvрэлтийг сэргээнэ. Гэлээ ч Балданцэрэнгийн сэтгэлд баясах юм алга. Харин ч сэтгэл vймэн гол харлаж, гаминг єшин занах нэмэгдэнэ. Шоронгийн vvднээ ирэхэд хаалга нь угтан нээгдэж, дvvрэн гантай бохирыг хоёр хvн дамнан гарч ирэв. Тvрvvнд нь яваа дамнагч нь намхан нуруутай салбархай дээлтэй бєгєєд Балданцэрэнгийн нvдний vзvvрт таних хvн шиг тусав. Лавлан харахад магнайд нь морин туурай хэлбэрийн гялайн сорви тодорч, хаана дайралдсан хэн болохоо тодхон санагдуулна. Анх уулзсан тэр цагтаа Балданцэрэн энэ хvнийг vнэхээр єрєвдєж байсан бол одоо ижилдээ ижил, годилдоо годил гэгчээр мєн шоронд сууж байгаагийн хувьд єрєвдєх юм алга, зєвхєн урьд удаа зvс таних болсныхоо хувьд: -За сайн байна уу? гэлээ. Гоожоо зог тусан ажсанаа гантайгаа доош буулгав. Царайд нь баяр баясгалангийн юм бий болсноо даруй хувиран гунихралтай болж хvн бvрийн амнаас гардаггvй хараалыг хятадаар хэлэв. Энэ нь Балданцэрэнгийн шоронд эрvv шvvлтэнд тамлагдсаныг vзэж гол харласных байжээ. Ард нь яваа гамин “Яв!” гэж зандран тушаав. Гоожоо дамнуураа мєрєвчлєн гантайгаа дээш єргєн урагш гишиглэв. Одоо vзвэл гоожоо гар, хєл хоёртоо мєн л гав гинжтэй. Тэр нь гишгэх бvрийн тоогоор шажигнан жингэнэнэ. Балданцэрэн шорон руу оров. Хvмvvс шаахайдуулсны нь vзээд нvдээ том болгон ажиглана. Тэр дундаас Жамъян сэтгэл баахан зовнингуй: -За тэгээд хvлээсэн юм бий юу? гэж шивнэнэ. -Байхгvй гээд Балданцэрэн гурав нугалан олбог болгон тавьсан дэвсгэр дээрээ євдєг нугалан сууж памбайн хавдсан хацраа тэмтрэн vзэж байлаа. -Чамд эргэлт ирсэн. Тvvнээсээ ид дээ гэж Жамъян хэлэв. -Надад гэнээ? гэж Балданцэрэн гайхав. -Тийм ээ, чамд гээд Жамъян дал дєрвєн єндєртэй тарган иргэний ууцыг ємнє нь тавив. Балданцэрэн улмаар гайхна. Єєрий нь бодлоор бол эргэх хvн ер баймгvй аж. Нэр ташаарсан хэрэг бол уу гэж бодно. Гэвч энэ тухай дурдахын хэрэггvй мэт байх ажээ. -Дээш нь барьсан уу? гэхэд: -Барьсан, цєм зооглосон гэж Жамъян хариулав. Энэ шоронд эргэлт авсан хvмvvс юуны урьд ихэс дээдсvvддээ барих бєгєєд тэндээс хvмvvс дэс дараагаар єєрийн тааллаар зооглож бууж ирсэн хойно єєрєє идэх бєгєєд, энэчлэн тэр дээдсvvд эргэлтээ дорд хvмvvстэй хуваан идэх, ийм журам аяндаа тогтоогдсон байжээ. Балданцэрэн юм идэх хvсэлгvй байгаа бєгєєд хамры нь хавдар ам хєдлєх бvрд эмзэглэнэ. Тэгж байтал Гоожоо нєхєртэйгээ хоосон гангаа ємхий самхай ханхлуулан орж ирэв. Балданцэрэнг харан инээмсэглэх боловч бас нэг хараал тавьсныхаа дараа Гоожоо нvдээ хурцлан, нvvрээ улайлган: -Бид єнєєдєр гамингийн гарт тарчилж тамлагдаж байгаа боловч хоолойд нь хутга тавьж хариугаа авах цаг ирнэ гэж заналхийлэн шvднийхээ завсраар жис няс исгэрvvлэн хэлэв. Энэ vгийг хэн сонирхов? Хэн ч vгvй. Уранхай дээлтэй туранхай царайтай адгийн


муу дорд хоригдол хэлж байгаагий нь хувьд “энэ хvн галзуу юм уу даа л” гэж бодно. Ганцхан олон даяарт “согтуу баатар” гэж алдаршсан янхигар биетэй эр: -“Ай даа!” гэж, дуу алдав. Гэтэл нээлттэй хаалган дээр шоронд орж ирэх агаар нар хоёрыг халхлан ташаа тулан зогсож байгаа гамин: “Битгий ярилц!” гэж хятадаар зандрав. Гоожоо толгой нам буулган мєргєж: -Ноён єршєє би энэ улсад хоолноосоо сэтгэл харамгvй хайрлаж байдагт баярлаж хэдэн vг хэлэв. Та бvхнээс ч тэр зvйлийг саадгvй дамжуулж байдагт баярлана гэж хятадаар ус цас шиг урсган хэлээд шоронгийн хvмvvс рvv хандан нэг vг хэлэх гэтэл гамин: -Хай муу гуйлгачин, тvргэн гар! Чиний энэ дэмий яриа хэнд ч хэрэггvй гэж vгий нь таслав. Балданцэрэн Гоожоогийн хойш эргэхэд нь тарган хониныхоо ууцыг суганд нь хавчуулав. Гоожоо баярлах бололтой эргэн олны зvг инээмсэглэн: “Миний нэр Гоожоо баатар шvv” гээд цааш эргэн хєлийнхєє гинжийг янгир жингэр дуугарган гарч одов. Ингэхэд хvмvvс Гоожоог ер сонирхсон зvйлгvй бєгєєд сонирхсон ч “энэ эр ч хачин эр байна даа. Галзуу солиотой ч байж магад” гэж хэлэлцэнэ.

ХYНД ЭРYY ШYYЛТ Маргааш нь Балданцэрэн мєн л байцаалтанд орлоо. Байцаагч ширээнийхээ ард суудгаараа сууж байгаа боловч єчигдрийнхєє ширvvн догшноор авирлан эрvv шvvлт vзvvлснээ ариутган цагаатгахыг эрмэлзэх мэт. -Таны бие ашгvй зvгээр vv, тавтай нойрсож хоноо биз дээ? Yнэнийг хэлэхэд єчигдєр та бидний хооронд тун эвгvй явдал болсон байна. Харин єнєєдєр эвтэй сайхан ярилцана шvv дээ гэж єгvvлбэр болгон дээрээ инээмсэглэн байцаалтаа эхлэв. Хэлмэрч хэлмэрчлэхдээ инээхий нь хvртэл дамжуулах гэсэн юм шиг аятайхан зан гаргана. Балданцэрэн дуугvй л байлаа. -Та юунд дуугvй байна? Арай надтай дуугарахгvй гэж бодсон юм биш буй заа? Хэрэв тийм бол дэмий! Тун дэмий! Нэгд би таныг ямар, єєрийнхєє дураар ємнєє авчирч байцааж байгаа биш. Хоёрт, би бол єєрийн эрхгvй дээд ноёр дарга нарын тушаалыг vг дуугvй гvйцэтгэх vvрэгтэй цэргийн хvн. Энэ учраас та ямар боловч байцаагч миний ємнє чин vнэнээ хэлэхгvй байж яаж болох вэ. Та асуусан бvхнийг vнэн мєнєєр нь хариулж, єєртєє хал балгvйгээр эндээс мултран гарах ч ёстой шvv гэв. За та ярь, би таны хэргийг аль болохоор хєнгєн болгохыг бодож vзье. -Би тантай ярилцахад бэлэн байна. Гэвч намайг гэмт этгээд гэж vзээд хийсэн хэргээ хэл гэж тулгаж байгаа болохоороо надад ярих юм алга. -Энэ таны зєв байж болно. Би ч таныг хvнд хэрэгтэн гэж vзэж байгаа биш шvv. Хvлээх зvйл чинь нэгд, та Сvхбаатартай удаа дараалан уулзаж байсныхаа учрыг тодорхойлчих! Хоёрт, Сvхбаатарын юу юу хэлж байсныг нуулгvй хэлчих! Ингээд л таны хэрэг гvйцээ. Та шоронгоос гарна. -Ойлголоо! гэтэл яая гэх вэ. Сvхбаатартай уулзаж байсан удаа алга. -Ай! гэж байцаагч нvд том болгон ширтэж: -Нямжав ноён Сvхбаатар та хоёрын уулздаг байсныг хэлж байхад та ингэж хэлж яаж болно вэ? -Тэр бол ор vндэсгvй зvйл. -Хэрэв та ингэж зvтгэвэл би танд эрvv шvvлт тулгахаас єєр арга алга. -Одоо яая гэх вэ. Байцаагч аман дотроо хараал болсноо тєдхєн царайгаа тєв болгож учирлах байдалд орлоо. Тvvний vгээр бол єєрєє “Нанжин хотод шvvх цаазны сургууль тєгссєн хvн


гэнэ. Байцаан шалгах тухай єгvvлэхдээ, хэрэгтэн этгээдийг шvvлтээр хатуулах нь зvйн хэрэг боловч vнэн зєвийг олоход зохистой арга биш” гэнэ. Яагаад вэ? гэж байцаагч асуулт тавин єєрєє хариулахдаа, “хvн зовон тарчилж, айн сандрахдаа буруу зєрvv мэдvvлэг гарган, байцаагчийн талаас vнэн мєний нь шалган олох явдалд бэрхшээл учруулна гэнэ. Тvvгээр ч барахгvй зарим хэрэгтэн хvнд эрvv шvvлтээс болон єчнєєн тєчнєєн илvv юм єєр дээрээ овоолон, оногдох ялаа хvндрvvлэх ч явдал бий” гэж байцаагч vнэхээр ариун шударга дvр барин хэлэв. Дараа нь байцаагч хуулийн доторх агуулгад орохдоо… хууль бол нарийн гэнэ. Хууль бол шударга гэнэ. Гэвч хуулийн шударга байх эсэхийг ганц байцаагч биш, байцаагч хэрэгтэн хоёрын шударга харилцах эсэхээс болох гэнэ. Ингээд байцаагч хэрэг нэхэмжлэх ажилдаа аятайхнаар хэлбийн орж баахан яриад, эцэст нь би бодвол та одоо Сvхбаатартай хэдэн удаа уулзсан, тvvний юу юу ярьсныг нэгд нэггvй мэдvvлэх биз. Харин миний талаас сануулахад, та илvv юм битгий хэлээрэй. Тэр байтугай санаандаа тодорхой биш байгаа юмыг ч дурдахын хэрэггvй. Ялангуяа Сvхбаатар дээр. Сvхбаатар хэдийгээр улаан оростой сvлбээдэн эх орноос урван тэрсэлж байгаа хvн боловч хууль тvvнийг мєн хайрлан, энэрнэ. За та ярь! Би бичье. Бийрээ шvvрэн авч нянтайгаа нийлэн хvлээв. Балданцэрэн эхлээд байцаагчийн яриаг тун тоомсоргvй зєвхєн гаднаа хичээнгvйлэн чагнах байдал гаргасан билээ. Гэвч нэг мэдэхэд тvvний уран vгэнд автагдан, єчиг мэдvvлэхгvй байх гэсэн хатуужил, угийн хянуур хурц ухаан хоёроо алдан “энэ байцаагч аргагvй мэргэн ухаантай болоод, vнэн шударгыг баримталсан хvн байх нь юу вэ? гэж бодож эхэлсэн бєгєєд тэр нь улмаар гvнзгийрч “Ер нь Сvхбаатартай уулзаж байснаа хэлбэл яасан юм бэ? Надад цааш холбоогvй бєгєєд Сvхбаатарын ярьсныг энд хэллээ ч гэсэн тэр єєрєє ор сураггvй алга болсон хvн тул аюул учрах юм алга” гэсэн нэг бодол сэтгэлд нь эргэлдэнэ. Гэвч ямаршуу маягаар эвлvvлэн хэлэх вэ? Yvнийг боловсруулахад ялимгvйхэн хугацаа хэрэгтэй болов. -Та жаахан хvлээ. Би урьдаар бодъё. Байцаагч баясан: -Сайн, маш сайн. Та бодох хэрэгтэй, гэхдээ ха ха… гэж инээх тєдийгvй толгой даран ёсолж, бийрээ доош тавина. Балданцэрэн vгээ боловсруулж аваад ам нээх гэтэл хаалга нээгдэн саад боллоо. Хэн орж ирэв. Yгvй энэ чинь ямар гайхалтай юм гэгч болоод байна даа! Ноднин орон нутагтаа харина гэж гэрээс гарч алга болсон ганц шавь Намсрай нь ороод ирчихсэн байна. Одоо Намсрай гамин цэргийн хуучирсан муу хувцасны тамтагтай, тэр мєртєє гамин цэрэг шиг шовсхийн ёсолж “дарга танд их ноёны илгээсэн бичгийг барьж болох бол уу?” гэж хятадаар єгvvлэх нь юv вэ? Энэ бол Балданцэрэнд ёстой золиг монди, гай гамшиг гэгч байлаа. Намсрай Балданцэрэнг харахтайгаа зэрэг нvvр буруулан байцаагчид дугтуйтай бичиг гаргаж єгєєд мєн нvvр буруулсан чигээрээ гарав. Байцаагч дугтуйг нээн нэг хуудас дvvрэн бичиг гаргаж нvд гvйлгэн ам хєдєлгєн уншина. Балданцэрэнгийн сэтгэлд урвах гэдэг vг арав дахин эргэлдэж урвагсдыг хэдэн арван давхар занана. Гэтэл одоо єєрєє єєрийгєє сонжин vзэхэд мєн урвах, урвахын даваан дээр ирээд байгаа нь тодорхой байх тул гол харлан нvдэнд нь нулимс хуралдана. Байцаагч бичгээ уншиж дуусаад толгой гилжийлгэн нэг хэсэг бодсоноо санаа алдав. Тэгээд бичгээ эгvvлж дугтуйд нь шургуулав. Yvнээс нь vзэхэд тэр бичигт ямар нэгэн амаргvй явдал байгаа нь илэрхий. Гэвч Балданцэрэн байцаагчийг ажсан зvйлгvй.


Урвасан шавь, урвасан Нямжав бээс хоёрыг єєрийн гараар зvрхий нь сугалахсан л гэж бодно. -За та одоо бодож гvйцээ биз дээ гэж эелдэгхэнээр єгvvлэхийг Балданцэрэн сонсоод толгой єргєн харвал байцаагч хэн бvхнийг мадаггvй тєєрєлдvvлж чаддаг аятайхан инээмсэглэлээрээ инээмсэглэн бийрээ нянтайдаа нийлж байгаа vзэгдэнэ. -Надад мэдvvлэх юм байхгvйгээ би удаа дараалан мэдvvлсээр ирсэн билээ гэж Балданцэрэн байцаагчаас айн тэвдэхдээ биш, ард тvмнээс урвагсдыг єшин занасан уурандаа хоолой чичрvvлэн єгvvлэв. Байцаагч - Юу? гэж дуу алдан босон харайв. Одоо vзвэл энэ байцаагчид сайхан юм ер алга. Сайхан тунгалаг цагаан царай ч алга. Оюун ухаан ба ариун шударгын ямар ч vнэр алга. Тvvнд байгаа юм гэвэл цєм илбэ, ид шд, хvнийг vнэг шиг залилан мэхлэх, эрvvдэн тамлах хоёрыг ээлжлvvлэн хэрэглэхэд мэрэгжсэн ёстой л хvний яс махыг амьдаар нь хэмлэгч араатан vзэгдэнэ. -Надад мэдvvлэх юм алга! гэж Балданцэрэн тvvний цочин дуу алдсанаас нь арай давуу дуугаар хэлэв. Гуулин нянтай ширээн дээр тас буун хэлэх vv, vгvй юу? гэж хашгирахад нь цонхны шил доргино. Балданцэрэнд сvрдэх юм алга. Yхтлээ тэмцэх, vхсэн хойноо бас тэмцэх ийм бодолд бvх сэтгэл мэдрэл нь эзлэгдсэн байлаа. -Би эх орон, ард тvмнээсээ хэзээ ч урвахгvй гэж хариу хашгиран єєдєєс нь vсрэв. Гэвч урагш vсэрсний ашиг юу байх билээ? Хэлмэрч урдуур нь орон байцаагчаа хамгаална. Араас нь бас л хоёр хvн барин авлаа. “Цохь, банзад!” гэж байцаагчийн хашгирснаар хоёр эрvvдэгч, хэлмэрчтэй хамтран дээл тайлан ємд шувтална. Єєдєєс нь Балданцэрэн хараав, занав, гар хєл бvх буйгаараа эсэргvvцэн тулалдав. Гэлээ ч нэмэр алга. Даанч алга. Шалдан гуян дээр урт хулсан банз нахис тахис бууж, байцаагчийн: “балба, цохь! хэл!” гэж тасралтгvй хашгирахыг хэлмэрч бас монголоор давтана. Ингэсээр удлаа. Тун их удлаа. Балданцэрэн энэ єдєр байцаалт дуусаж хоёр хvнээр дамжлуулан шоронд ирснээ vл мэднэ. Хажууд суугч Жамъянгийн хvйтэн юм ам руу хийж байхад нь ухаан оров. Хамгийн тvрvvн бєгсєн бие халуу оргин шархирч байгаа нь мэдэгдэнэ. Байцаагч ба тvvний эрvvдэгч нар зєвхєн хоёр хонго балбаад зогссон биш. Цээжин биенд хєндvvрлэх газар олон байна. Хажуугаас нь нэг хvн “хэрэг хvлээсэн vv?” гэж асуух шиг. Yнэндээ хэн ч асуусан биш, зєвхєн сэтгэлд бодогдсоныг сонсов гэж ташаарсан аж. “Yгvй ээ, єєрийн ухаантай байхдаа л vгvй” гэж хэлээд Балданцэрэн, ухаан алдсан хойноо vг лдан гарын vсэг зураагvй байгаа гэж бодон зовнино. Шєнєдєє бие нь айхавтар халуурав. Хєдлєх бvрд балбуулсан газрын арьс мх таталдан эмзэглэнэ. Yvнээс Балданцэрэн удаа дараагийн хvндээр эрvvдvvлсэн хvмvvсийн шєнєдєє ихэд амьсгаадан янцаглахын учрыг олж мэдэв. Тэгээд єєрєє аль болохоор чєлєєтэй амьсгалан биеэ амраахыг бодон дув дуугvй байх бєгєєд сэтгэлд нь эх адаггvй юмс орж ирэн ноёр хулжина. Гэтэл тэнд нэг хvн зvvдэлж байна “Ай єршєє! Над мэдvvлэх юм алга, алга…” гэж амандаа vглэнэ. Єєр нэг газар, эрvv шvvлтийг vзээгvй хvн байх атал “vхэх нь vхэх нь, яах билээ” гэж амьсгаадна. Бvр хойно ихэс дээдсvvдийн дунд бололтой нэг хvн байж ядан янцаглана. Тэр бол Манлай ван Дамдинсvрэн, Манж хятадын дарлалын эсрэг идэр залуу цагаасаа эхлэн тэмцэн тvvхт хvн болох учир, гамингуудад хамгийн их єшигдєн занагдсан хvн ажээ. Єдєр бvр байцаагдан, тэр бvр дээрээ эрvv шvvлт давхар давхар vзvvлсээр гамингууд єєрийн ухаангvй болтол нь балбаад vхлийн даваан дээр ирэхээр нь дамнан авчирч шоронгийн мухарт хаяна.


Yvр цайхын ємнєхєн Балданцэрэн хvнд ядралд дарагдан ухаангvй унтлаа. Єдєр дундын хэрд хvмvvс сандран “яах билээ, vхэх нь, єнгєрєх нь!” гэж сэм vглэлдэн босох чимээгээр сэрэв. Нэг хvн хvндээр амьсгаадан та минь намайг тавь, битгий тvш, би єєрєє єндийнє. Єєрєє, єєрєє… гэж аахилан хэлэх сонсдоно. Энэ бол Манлай ван Дамдинсvрэн, толгойгоо даахгvй болон хvний гарт орсон хvн атал єєрєє єндийв. Бас цааш босох гэж тэмvvлнэ. Хvмvvс тvvнийг хайрлан халуун дэмжлэг vзvvлэхсэн гэхдээ тус бvрдээ гар сарвайлган ширтэнэ. Гэтэл Дамдинсvрэн “Y гvй ээ байз! Би єєрєє! Єєрєє босох минь!” гэж дээш зvтгэснээ эс чадав. Хоёр дахь дээрээ мєн эс чадах боловч шоронгийн бvдvvн дvнзэн ханыг тvшин авлаа. Тэгээд тэндээс дээш авирахыг оролдоно. Насны єтлєлтєнд арьс хєрс ч vрчийж шоронгийн ядралтад тураалын туйл болсон урт гараа дээш сунган ханын дvнзvvдийг самардан маажилна. Нэг хvн тэсэж ядан туслах гэхэд хажуугаас нь нэг хvн “байг! єєрєє босог!” Єєрєє босох гэж зvтгэх нь учиртай хэрэг” гэж шивнэв. Ингэж хэлсэн тэр хvн нь халх даяарт амьд бурхан гэж алдаршсан Жалханз хутагт байх тул нєгєє хvн гараа яаран хойш татлаа. Дамдинсvрэн юу юугvй босохын даваан дээр ирснээ тэнхэл алдан нэг хэсэг зогсов. Дахин цааш зvтгэлээ. Гарын нь хуруунууд дvнзэн модонд хадаас мэт шигдэн маажиж байгаа нь тодхон сонсогдоно. Дамдинсvрэнтэн бослоо. Бvр хєл дээрээ босож чадсандаа Дамдинсvрэнтэн баярлан хєлс чийхарсан бараан нvvрээрээ тойрон зогссон хань нєхдєє инээмсэглэн харав. Энэ нь ёстой ер бусын хэрэг байлгvй. Хоёр нvд нь залуу хvнийх шиг галтай биш боловч нvvр дvvрэн гvн суусан олон зурааснуудынхаа хамтаар шоронгийн харанхуйд тодхон харагдана. Тэр байтугай єргєн цээжий нь янхигар яс, ємссєн дээлээ нэвт харагдах шиг. Тэгээд чухам юу шиг байв? Эгээ л хад! Хад хаддаа халуун наран, харанхуй шєнє зєєлєн бороо, урьхан салхи, ширvvн мєндєр, догшин салхи, аянга аадар аль бvгдийг vзэн бvгдэд элэгдэн хуучирсан єндєр гэгчийн хадан цохио шиг байх тєдийгvй хойшдоо мєн хэзээ хэдийд ч яг энэ хэвээрээ зогсож байх шиг л vзэгдэнэ. Гэтэл энэ хад бvрэнхий боловч бvх шоронгийн харанхуй хєндийд дvvрэн сонсдох дуугаар, -Гамингууд насанд дарагдсан миний арьс, махнаас єлсгєлєн чоно шиг зулгааж байж хэвтvvлсэн билvv? гэж ам асуух мэт инээмсэглээд, дараа нь, vгvй л дээ тэд намайг хэвтvvлж чадаагvй, би хєл дээрээ зогсож байна. Тийм биз дээ? -Тийм ээ, та хєл дээрээ зогсож байна! гэж хvмvvс хариулав. -Гамингууд миний удаа дараагийн тэмцэлд бурууг хvлээлгэх гэж улайсгасан халуун тємрєєр хvртэл хайрч байсан. Тийм биз дээ? -Тийм ээ, бид vvнийг нvдээр vзсэн, хэзээ ч мартахгvй гэж хvмvvс хариулав. -Єєрийн эрхгvй vг алдмаар эрvv шvvлтvvдийг би олонтой vзлээ. Гэвч тэр бvр дээр єєрийнхєє дайсанд ялагдал бууж єгєх шиг гутамшиг энэ хорвоод vгvй гэж бодсон нэг бодол, єєрийн хэргийг илчилсээр хайрт хань нєхдєє хэлж єгєхєд хvрдэг бас нэг гутамшиг, энэ хоёр миний хэлийг хєндлєн зуулгаж байсны дээр улс орны тусгаа тогтнол нь амьд хvний хувь заяаны хэрэг боловч амь бие хайргvй зvтгэгсдийн тэмцлээр батжин бойжно гэсэн миний тєрєлхийн санаа vvрдийн итгэл, хойшдын хvсэл энэ бvгд намайг хад чулуу шиг болгож байв. Энэ vед Балданцэрэн арьс махны эмзэглэн євдєхийг эс хайхран босож, Манлай вантны ємнє зогсож байлаа. Ард нь нэг хvн мэгшин уйлах сонсдоно. Эргэн харвал


Жамъян гvн, хоёр гараараа гутралт нvvрээ хав даран мэгшиж байснаа бvр ингэнэн уйлах боллоо. Юунд энэ вэ? Энэ хvн хэрэг хvлээсэн хvн ажээ. Хэрэг хvлээн хань нєхдєє илчилж орхисондоо одоо гал харлан уйлж байгаа аж. Вангийн уруул таталдан хєдлєв. Энэ бол инээмсэглэл, инээмсэглэж байгаагий нь хvмvvс ойлгов. Ам нь нааш цааш таталдан ахин ахин хєдєлнє. Энэ бол тvvний ярьж байгаа хэрэг! Би гамингийн шоронд хэвтээгээрээ vхэхгvйг зорин босож чадлаа. Yvгээр vзвэл Сvхбаатарын зорьсон их хэрэг заавал биелэх юм байна! гэж хэлсэн нь хvмvvсийн чихэнд алсын алсаас дамжин ирэх цуурай мэт сонсогдов. Вангийн амьсгал зогслоо. Цус нь гvйхээ больж, царай нь хєхрєн, тєв хєдєлгєєнгvй болох боловч єнєєх ханандаа зогссоор байх нь гайхалтайн гайхалтай. Гэтэл гэнэт бэх бат гэгчийн єндєр багана хажуу тийш хазайх мэт хазайв. Хазайн хазайсаар пис буун унав. Энэ даруй ерєєл эхэллээ. Жалханз хутагт, Дарь эх ламтан, Дvйнхорын Да лам энэ гурав уяхан намуун хоолойгоор эхэлсний дараа тэр ерєєлийг мэддэг бvхнээрээ даган уншив. Ингэхэд энэ орон єнєєх гамингийн ємхий шорон биш боллоо. Ерєєсєє газар дор баригдсан харанхуй орон ч биш, харин ч манай газар дэлхий дээр! Дээр дээрээ дэлхийд биш тэнгэрт, Тэнгэрт байдаг диваажингийн орон гэгчийг санагдуулна. Гэвч ганц диваажинг биш, газар дээр “Сvхбаатарын зорьсон их хэрэг заавал биелэх юм байна” гэж вантны хэлснийг давхар санан ерєєл уншив.

ЄНГЄРСЄН БААТРЫН АРД YЛДЭГСЭД Нэг хvн дуудагдан байцаалтанд явлаа. Дараа нь бас нэг хvн явлаа. Нэг шєнє єнгєрч, нэг єдєр эхэлсээр хvмvvс ийнхvv удаа дараагаар дуудагдан яваад орой ёолон янцаглан эгж ирнэ. Энэ бол єдєр тутмын хэвийн явдал. Гэвч хvмvvс одоо бие биеэсээ зєвхєн “юм хvлээсэн vv” гэж асуух тєдий биш, “За юу болов? Юу гэж асуугдав? Юу гэж єчив? Хэчнээн цохиулав?” гэхээс эхлэн гамингуудын чухам юу хэлvvлэх гээд байгаа ба ямар аргаар хэрэг хvлээлгэхийг оролддог энэ тэрийг эрээ цээргvй хэлэлцэх болсон бєгєєд энэчлэн байцаалтын ємнє ямар байвал зохихыг зєвлєн хэлэлцэнэ. Энэ бол вантны нас барснаас хойш л ийм болсон билээ. Вантны нас барахад хvмvvс уй гашуу болсон бєгєєд тэр зуур бие биеэ ажиглан энд гамингийн тагнуул байхгvйг тодорхой мэдсэн учир ийнхvv итгэлцэх болсон байлаа. Гамингууд хvмvvсийг улайлгахдаа: -айлган сvрдvvлэх, аргадан уяруулах, гэнэт гэндvvлэх, ялимгvй зvйлээр ороон нэг vг алдуулж аваад их хэрэгт тулган зууралдуулах, тэгээд эс болбол балбаад, тэгж балбаад эс болохоороо єєрєє мэдvvлэг гарган бичээд тvvн дээр гарын vсэг зуруулах гэж ухаан жолоогvй зvтгэх, ёстой далан долоон зvйлийн чєтгєрийн аргатай байжээ. Иймд хvн тэр далан долоон аргын нэгийг давна. Хоёрыг нь давна. Бvр нэлээд хэсгийг давж байснаа гэнэт ам алдан нэгд нь бvдэрнэ. Гэтэл хvн хэчнээн хашир догь болохынхоо хэрээр амархан бvдэгдэг бололтой. Жамъян гvн балбан жанчихад нь дэмий сандран нэгмєсєн бvдэрч бvх хэргээ тоочиж орхисон байлаа. Гэвч юунд ч бvдэрдэггvй зоригтон олон байна. Жишээлбэл Жигмид гvн. Жигмид гvн бол биеэр бага, арьс хєрс нимгэнтэй, аль хар багаасаа эхлэн vлгэр тvvж, утга зохиол унших, хуур хєгжим даран наадахаас єєр онцын юм vзээгvй номхон даруу хvн атал юунд ч бvдрэлгvй яв явсаар гамингийн байцаагч нараас айн сандрагч биш, тэднийг айлган сvрдvvлэгч


болсон аж. Яагаад энэ вэ? Єєрийн нь vгээр бол хvн айх хэрэггvй, бодох ч хэрэггvй, байцаалтанд анх орохоосоо аваа ухаан алдахаа хvртэл амандаа орсон хараал бvхнээрээ хэдэрлэн тэмцэх хэрэгтэй гэнэ. Ингэснээр юу болох вэ гэвэл балбуулна. Гамингууд балбан балбасаар эцэст нь цєхрєнгєє баран єєрсдєє айн сvрддэг болсон аж. Энэ бол амаргvй хэрэг. Гэвч энд Жигмэдээс илvv зоригтон бас байна. Энэ бол согтуу баатар билээ. Байцаагчаас: -Чи манай Дундад иргэн улсын таван угсаа нэгэн гэртээ багтан эрх тэгш батжин тогтнохыг чин сэтгэлээсээ эсэргvvцдэг хvн юм биз дээ гэж байцаалт эхлэхэд: -За яршиг! Би та нарын тэр угсаа зугсаа, эрх ямба энэ тэрийг мэддэг хvн биш ээ. Чи зvгээр манай улсаас танай улс орныг эзэлсэн тухай юу гэж vздэг вэ? гэж асуу гэв. -Yгvй ээ манай улс, танай улсыг эзэлсэн хэрэг биш, харин танай улс тусгаар улс болон тогтнож чадахаа болиод, манай улсын нємєр нєлєєнд багтан амар жимэр жаргая гэж гуйсанд бид ирсэн юм гээд байцаагч цааш ухуулан сэнхрvvлэх гэж оролдсонд, мань эр сонссон ч vгvй, сонирхсон ч vгvй. -За яршиг! Худал vгэнд бээжин ярианы хэрэг юу билээ! гэж хэлж орхиод банздуулсан гэнэ. Гэвч мань эр, баатар нэрээ хадгалах гэж ёолсон ч vгvй, талын тавь тавь цохисныг тавтай тоолон дуусгахад: -Та нар чинь ардын хєрєнгийг тонож ханадаггvй, амьтны махыг шулбаж цаддаггvй яасан муухай улс вэ? гэж сvрхий зандран хашгирчээ. Тэгээд энэ гvн галзуу, согтуугийн тоонд орсон бололтой, нэг ч байцаагдсангvй. Ингэхэд бас ємнє тулгарсан хэргийг эвтэйхнээр булзааруулж чаддаг уран аргатан бас байна. Баруун аймгийн Цэлмэн шар гэдэг хочтой, хvн бvрийн ємнє “Жа, та” гэж инээмсэглэн нахилзсан, ахимаг насны шамшгар шар царайтай жирийн нэг ард, амин хувийн хэргээр хvрээ орж ирээд Сvхбаатартай уулзах гэж эрж яваад гаминд баригдсан аж. Тэгээд єєрийн эрхгvй Сvхбаатарын хань хамсаатан болох хэрэгт тулгагдав. Цэлмэн шар єєрєє чих урттай болоод нэгэнт дуулснаа хэдэн талаар эргэцvvлэн бодож ул мєрий нь тодорхой танин мэдэж чаддаг хvн болох тул Сvхбаатартай хань нєхєд болохыг зорин сурвалжилж явсан байв. Энэ нь одоо гамингуудад нэгэнт тодорхой биш байгаа тул мань Цэлмэнд тийм ч аюултай биш байгаа бєгєєд ганцхан Сvхбаатарыг эрэн явсан гэдгээс зайлан гарах нєхцєлгvй байв. Гэвч Цэлмэн шар юу юугvй банз шаахай тулгарахад: -Ээ эзэд минь єршєє! Би чин vнэнээ айлтгая гээд: -Миний Сvхбаатарыг эрэн явсан vнээн. Учир юу вэ гэвэл миний энэ царай шаргал болсныг багш мэргэд vзээд тvмэн олонд дархан баатар цол олсон идэр чийрэг эр хvнээр талын тав тав алгадуулбал зvгээр болно гэж айлдсанаас тэр билээ гэв. Гэтэл байцаагч: -Yнэхээр тийм бол чи vvнээ эртхэн хэлэх ёстой байсан атал, мэдэхгvй, дуулаагvй гэдгээр цааргалан єдий хvрсэн билээ гээд уг хэрэгт нь улмаар тулгав. Хариуд нь Цэлмэн шар: -Жаа гэж алга хавсран мэхийгээд: -Их яамны босго єндєр, эрхэм ноёны бараа сvрлэг, сvсгээр эрээгvй, санамсаргvй сурагласан Сvхбаатартай шууд холбон тулгасан учир, боол би бачимдан буруу ташаа хэрэг хvлээсэн, энэ vнээн! гэж єчиг гарган байцаагчийн амыг нэг удаа таглажээ. Гэлэ ч хvн ингэсээр хэргээс мултран гарч амждаггvй ажээ. Маргааш нь байцаагч, Цэлмэн шарыг Сvхбаатартай холбохоо болиод “улаан


оростой ямар холбоотой в?” гэж асууж эхлэв. Цэлмэн ч тэр байцаагчийн улаан оростой холбон нэг vг алдуулж аваад дараа нь Сvхбаатартай холбох гэж байгааг мэдэв. -Жа, vгvй эд ер нь дуулаагvй юм байна гэж єчиг єгєв. Yнэндээ Цэлмэн шар улаан оросыг сайн мэднэ. Цагааны vзэлтэй нэг худалдаачин оросоос улаан оросын тvмэн зvйлээ жигшин ярьснаа улаан оросын дарлагдсан бага буурай орон бvхний итгэлтэй хань мєн болохыг таньж мэдсэн бєгєєд Сvхбаатарын тvvнийг тvшиглэх гэснийг нь дам сонсоод чин сэтгэлээс талархсан хvн юм. Гэтэл Цэлмэн шар одоо энэ хэрэгтээ тулгагдаж байгаа бєгєєд хариуд нь: -Жа vгvй ээ, мэдэхгvй, дуулаа ч vгvй юм байна гэдгээ нэг хэлэв. Нэмэр алга. Арав хэлэв. Бас нэмэр алга. Зуу дахив ч vнэхээр нэмэргvй, шалдан гуя дээр хулсан банз нахис бууж эхлэхэд: -Ээ эзэд минь ээ, єршєє, одоо би чин vнэнээ мэдvvлье гэж гуйв. Байцаагч даруй балбан банздахыг зогсоон єєрєє гvйн гарав. Yнэхээр нэг том хэрэг илрэх болов гэж баярлахдаа эхэс дээдсvvдээ урин авчрав бололтой хоёр том тушаалтныг дагуулан орж ирэв. -За чи чин vнэнээ мэдvvлнэ гэсэн биз дээ? гэхэд нь, -Жа тийм ээ, чин vнэнээ мэдvvлнэ. -Ингэхэд чи аль тvрvvнээс аван огт мэдvvлэхгvй байснаа яагаад одоо мэдvvлэх болов? -Жа яа гэх вэ, би хэрэг хэлэхгvй байхыг бодсон юм, гэтэл танай хууль нэг нvдтэй биш, мянган мэлмийтэй болохыг банз цохилт нэг бvрээс яахын аргагvй тодорхой болсон учир єчvvхэн боол яая гэх вэ чин vнэнээ мэдvvлэхээс єєр аргагvй болов гэхэд єнєєх байцаагч: -Зєв, манай хууль мянган нvдтэй гэж сэтгэл ханан инээв. Нєгєє хоёр нь, бас цаас бэлтгэн хэлэх vгийг хvлээн ширтэнэ. Мань Цэлмэн шар мэдvvлэхээсээ халшрах байдал vзvvлэх гэж амьсгалаа ходлоодоо барин нvvрээ улайлган хєлсєє арчаад: -За эзэд минь vйлдсэн хэрэг нээрэн хvнд, амнаас гарахад тун хэцvv байна гэхэд байцаагч: -Зvгээр, хэл! Бид чамайг яах ч vгvй гэж инээмсэглэхийн зэрэгцээгээр: -Yнэнээ мэдvvлэн буруугаа хvлээсэн хvнийг манай хууль єршєєдєг юм гэж хажуугий нь ноён нэмэн тайлбарлав. Цэлмэн шар жа! гэж алга хавсран мєргєєд: -Хєтєлгєє морьтой гэрээс гаран хоёр хоног давхин улаан оросуудад очоод хаанд нь бараалхан учраа айлтган тусламж гуйсан билээ” гэхэд нєгєєдvvл гайхсан царайгаар єєр хоорондоо хэлэлцэнэ. -Учир айлтгасан гэж юv вэ? Юун тухай хэлсэн юм бэ? гэхэд Цэлмэн: -Та бvхний тухай Монгол орныг эзлэн ард тvмнийг дарлаж байна гэж хэлсэн хэрэг. -Уухай тэгээд, ямар тусламж гуйсан юм бэ? -Зэр зэвсэг. -Єгнє гэсэн vv? -Єгнє гэснээр барахгvй мянган сумтай ланжуу нэгийг vнэ тєлбєргvй єгсєн. Гамингууд дахин vймэн хэлэлцээд: -Тэгээд улаан орос чамд юу даалгав? -Сайн байлдахыг даалгаад, хялман шар царайтай юм байна гэвч яахав, хэрэг зоригоо гvйцэтгэсний чинь дараа халх монголын хаан боломц л гэж байна билээ гэхэд гамингуудын толгойд ёстой тvймэр асав бололтой тус бvрнээ хашгиран босон


харайж давшлах болов. Ингэхий нь Цэлмэн шар хvлээж байсан хэрэг. Нэг талаа сэтгэл тvгшин, нєгєє талаар инээд хvрэн тэднийг ажиглана. Хэлмэрчийн дамжуулан хэлэхийг сонсвол тэд, “Худал хэлэв. Хуулийг мэхлэн доромжлохыг оролдов. Хэн чамд ингэж мэдvvлэхийг заав. Одоо vнэнээ мэдvvл!” гэж байгаа аж. Хариуд нь Цэлмэн шар, уг мэдvvлснээ vнэн гэж зvтгэнэ. “Yнэнээ мэдvvлэн єршєєл гуйж байгаа минь энэ!” гэж баахан зvтгээд эцэст нь “хийсэн хэрэггvй байх атал та бvхэн хэргээ хэл гэж балбан жанчих тул би яая гэх вэ, хийсэн хэрэгтэй хvн болох гэж мэдvvлсэн минь энэ ээ” гэж бvх мэдvvлснээ буцав. Энэ бол тэр хvний арга. Єєрийнхєє биед эрvv шvvлтийг тулгах бvр дээр Цэлмэн шар: “Ээ эзэд минь одоо чин vнэнээ айлтгая” гээд дээрхийн адил мэдvvлгvvдийг байн байн гаргасаар байгаад гамингуудад яаж ч болдоггvй нэг гайтай амьтан болсон ажээ. Энэчлэн хvн бvрд нэг хэрэг хvлээхгvй байхад чиглэсэн нэг санаа, нэг арга байна. Тэгэхдээ тэр бvрээрээ саяын нэр дурдсан хvмvvсийн шиг тууштай биш. Гэлээ ч Манлай ван Дамдинсvрэнтний нас барснаас хойш хvн бvхний санаа эрс зоригжин гамингийн ємнє хэрэг хvлээх хvнгvй болсон бєгєєд “зориг хатуу байхын хэрээр эрvv шvvлтийг даван туулахад амар байна” гэж хэлэлцэнэ. Балданцэрэнгийн тухайд гэвэл эцсийн удаа сvрхий эрvvдэгдэн шvvгдсэнээс нь хойш дахин байцаагдсангvй билээ. Єєрт нь айн зовних юм алга, бодох ч юм алга, ганцхан гамингуудад хэрхэвч юм хvлээхгvй гэсэн нэг бодол эргэлдэнэ. Yvнээс гадна Балданцэрэн урьд ємнє vерхэн нєхєрлєж байгаагvй боловч vнэн сэтгэлээсээ эрхлэмлэн хvндэтгэж явсан Жамъянтай чин сэтгэлийнхээ vгсийг vргэлж хэлэлцэх болсноос улс орны дотор ардын нам байгуулагдсан тvvний єнєєгийн болоод ирээдvйн зорилт Сvхбаатар, Чойбалсан, Бодоо, Данзан, Шагдар, Лосол, Догсом долоон хvний Зєвлєлт орос улсаас тусламж гуйхаар явсныг бvрэн тодорхой олж сонсов. Энэчлэн Балданцэрэн улаан орос /Зєвлєлт орос улс/ гэж юу болохыг тодорхой мэдлээ. Урьд ємнє орос гэдэг vгийг сонсмогц ухаан мэдрэл зарсхийдэг байсан бол одоо чухам ямар орос вэ гэдгийг бодох нь чухал юм байна гэж бодох тєдийгvй хvн дээр боловч ямар vзлийн хvн бэ? гэж vзэх нь чухал юм байна гэж Балданцэрэн боддог болжээ. Юм ер хачин шvv. Жамъян гvнгийн vгээр vзэхэд энд хоригдож байгаа Жалханз хутагт, Дар эх ламта, Дvйнхорын Да лам гэх мэтийн хvмvvс ардын намын гишvvн биш гэнэ. Гэлээ ч шоронд сууж байна. Яагаад тэр вэ? Эд бол хэзээний эх орончид, нєгєє талаар мєн ч ардын нам байгуулагдаж Зєвлєлт улс тусламж vзvvлэхийг бvрэн мэдэж сайшаан талархсан улс учраас ийнхvv баригджээ. Гэлээ ч эд мэдсэн тэр зvйлсээ удаа дараагийн хатуу ширvvн байцаалтанд хэлээгvй… ерєєсєє хэлэх ч vгvй гайхалтай улс байлаа. Гэтэл заримдаа Балданцэрэнгийн сэтгэлд хараахан багтахгvй юмыг ярина. Жишээлбэл нэг шєнийн шивнээнд: -Хэрэв манай намын vйл хэрэг бvтэж, жинхэнэ ардын засаг тєрийг тогтооход хvрвэл энэ эхэс дээдсvvд бидэнтэй хамт нийлж чадахгvй, харин эсэргvvцэн тэмцэгчид нар болон хувирна байх аа гэв. Яагаад тэр вэ? гэхэд: -Эд харь орны гар байгаа цагт улс орондоо чин сэтгэлээ тавих боловч улс орны батжин тогтнох цагт шинийг хvсэхгvй зєвхєн хуучныг хvснэ гээд цааш ярихыг цээрлэн амаа жимийв. Yvнийг Балданцэрэн эс ойлгоно. Єєрийн нь бодолд хамгийн тvрvvн ард тvмэн. Ард тvмнийг л боддогоороо Балданцэрэн, Жамъянгийн ихэс


дээдсvvдийн тухай ярьсныг эс ойлгоно. Гэлээ ч Жамъянд баярлана. Жамъянгаас улс тєрийн чухал юм олныг сонсон сэтгэл єєрчлєгдєж, алсын юмыг хэдэн давхар бодох болсондоо баярлан, шоронд орсныг олзуурхана. Ингэхэд бас аз хиймориор ч муугvй байх шиг. Гаднаас хоёр хоног тутамд тарган хонины ууц дал дєрвєн єндєртэй орж ирнэ. Yvнийг анхандаа бусдын юм нэр ташаарагдан ирж байна уу гэж баахан зовдог байсан нь аяндаа vгvйсэж “єнєєдєр над эргэлт ирдэг єдєр” гэж хvлээн суудаг болжээ. Тэр нь ч заавал ирдгээрээ ирнэ. Гэтэл нэг єдєр тасалдлаа. Бусад хvмvvсийнх ч алга. Байцаалт бас тасрав. Єнєєдєр чухам хэдэн сарын хэдэн болохыг тоолж vзэхэд євлийн улирлын сvvл сарын хорин зургаан. Шоронгийн хvмvvс идэш, уушийн зvйлийг дараа идэхээр хойш тавьж заншаагvй тул гамингийн єгдєг шим тэжээлгvй даржин хоолоор тэр єдрийг авлаа. Маргааш нь мєн хэнд ч юм ирсэнгvй, єлсгєлєн эхэллээ. Єлсгєлєнгийн хажуугаар зэргэлдээ шоронгийн єдєр бvр орж ирэн, гантай бохирыг асгадаг євєр монголынхон алга. Хvмvvс хоорондоо “Y гvй та минь энэ чинь юу болж байна вэ?” Ядаж гамингууд биднийг дуудан байцаахаа больчихлоо” гэж гайхан хэлэлцэнэ. Оройн цагаар нэг удаа єгдєг хоол орж ирэх далимд гантай юмыг сvйд болж байгааг ам амандаа дуугаран єєрсдєє гарган асгая гэхэд гамин: -Та нарыг гадагш гаргаж болохгvй гэсэн дээд газрын тушаал бий гэв. Дараа нь хажуугийн шоронгийн хvмvvс яасныг асуухад тэр гамин, гараараа буу шагайх хєдєлгєєн хийн амаараа буудах чимээ гарган ер бусаар инээмсэглэв. Иймд хvмvvс, Євєр монголынхныг алагдаж гэж бодохоос єєр аргагvй болсон бєгєєд Жалханз хутагт: -Ай хєєрхий, тэр чин зоригт сайн эрсийн тєлєє мэддэг нь ерєєл, эс мэдэх нь маань мэгзмээ уншаарай гэв. Энэ даруй буян номын эгшиг, шорон дvvрэн цууриатахын зэрэгцээ хvмvvсийн сэтгэлд урьд ємнє тоогдоогvй єнєєх магнайдаа морин туурай хэлбэрийн гялаан сорвит Гоожоо баатар бусдаасаа онцлогдож эргэлдэв. Хорин найм, ес, гучин энэ гурван єдєр бvр хэцvv. Эргэлт тойролтын явдал таг чиг тасарсны улмаас дан єлсгєлєн, шорон дvvрэн ємхий, шалан дээгvvр нойтон бохир. Yvнээс шоронгийн хуяг дарга нар боловч жигшин зайлав бололтой орж ирэх нь цєєрєв. Тэгээд битvvн гэдэг єдєр болоход єгєєлний хар цай ч алга. Алив юм амьд хvний явдлаас хэдэн хувь єнгєрсєн учир хvмvvс “Одоо л алах нь бололтой. Алах алахдаа єлсгєлєнгєєр” гэж хэлэлцэн гуних нь гуньж, айх нь айж, зориглох нь зориглоно. Гэвч амиа хорлох хvн алга. Амиа хорловол хvн алсны адил нvгэлтэй гэдгийг санан амьд л байна. Битvvн єнгєрч шинийн нэгэн боллоо. “Єнєєдєр бол цагаан сар. Хvн бvрд нэг жил єнгєрч, нэг нас нэмэгдэж байгаад баярлан сайн сайхан vгээр амар мэндээ мэдэлцэн золгодог шvv дээ” гэсэн бодол тэдний сэтгэлд тасралтгvй эргэлдээд: “Гадаа нар гарч байгаа бол уу, яаж байгаа бол?” шэж бие биеэс байн байн асууна. Тэгээд шоронгийн хаалгын дээдэх цас мєсєєр битvv бvрхэгдсэн байлаа. Гэгээвчээр лавтай гэгээ тусаж эхлэхэд “За та минь шинэлцгээе! гээд золгоцгоов. “Сар шинэ сайхан шинэлэв vv?” Бие лагшин тавтай тунгалаг уу, нас сvvдэр хэд хvрч байгаа билээ?” гэдэг vг хvн бvрийн амнаас гарав. Yзтэл эд єлсгєлєн, vхлээ хvлээж байгаа боловч vнэхээр нэг баяр! Инээн баяссан царай гараагvй хvн нэг ч vгvй бєгєєд гэтэл гэнэт хаалга цохилоо. Yнэндээ цохих биш, шууд эвдэхээр пис пис буулган балбаад, юу юугvй эвдэж эхлэхэд цочин зэвvvцээгvй хvн нэг ч vгvй. Цємий нь амьсгал яг зогсон, цємий нь царай хvvхэн цагаан болжээ.


Хаалга бvр эвдэрлээ. Єглєєний тас няс хийсэн хvйтэн жавар дун цагаан цан хvvрэг гялалзуулан шорон дvvрэн орж ирэв. Тvvний ард дєрвєн буутай хvн зогсож байгаа нь цочин зэвvvцсэн хvмvvсийн нvдний vзvvрт хэдэн арван хvн болон vзэгдэх аж. Гэтэл тэр хvмvvсийн нэг нь: --Жа дээдсvvд минь морилон гарцгаа! Одоо эндээс гарах цаг болсон! гэж євєр монгол хэлний аялгуугаар хашгирав. Энэ бол зvvд биш, зєгнєлт ч биш, бодит хэрэг бєгєєд тэр хашгирагч нь єнєєх магнайдаа морин туурай хэлбэрийн гялаан сорвит Гоожоо баатар мєн. Энэ бол vнэхээр зvvд, зєн хоёрын алин нь ч биш. Гэлээ ч хvмvvс алмайран зогсоно. Тэр дундаас Жамъян гvн, элдэв хэрэгт сэцэн мэргэнээрээ ихэс дээдсvvдийнхээ ємнє очин хормой дэвсэн сєгдєж: -Жаа багш мэргэд минь цаг болсон гэнэ, гадагш морилж хайрла! гэв. Эндээс Жалханз хутагт, Дар эх лам, Дvйнхорын Да лам нар тvрvvлэн гарав. Тэгэхдээ тэд гамингийн ємхий хар шоронгоос биш, алтан дээвэрт дуганаас гаран орд єргєє рvvгээ явах мэт хоёр ханцуйгаа доош сунган тавьж амгалан тайван гишгэлнэ. Эдний араас Хатан баатар Магсаржавын автономитын vеийн хаад гvнгvvдийг хойноос дагуулан мєн л шоронгоос биш, албан яам руу явах байдлаар гарав. Дараа нь улс орныхоо тєлєє чин сэтгэлийг барьсан жирийн харц хvмvvс… Хэмжээ хязгаараа алдсан хvйтэн жавар, гишгэх бvрд хєлєєр зууралдан хяхар хухар дуугарсан зузаан цас тэднийг угтан авав. Цєм гарч гvйцээд нэг дор бєєгнєрєн зогсоход Гоожоо барон Унгерн хэмээх цагаан оросын их жанжин гаминтай байлдан Наймаа хотыг аваад одоо тvрvvч нь хvрээнд орж ирж байгааг хэлэв. Чих тавин чагнахад зvг бvрээс бууны дуу, тас няс сонсдоно. Хvмvvс Гоожоогоос яаж яваад тэр бароныхонтой нийлэн гаминтай байлдах болсны нь асуув. Ингэхэд гамингууд єшин занасан євєр монголын хvмvvсээ шоронгоос гарган буу зэвсэг бариулан урдаа оруулан баронтай байлдсан байх бєгєєд гэтэл тэд нь эргэн єєрсдий нь хядсан аж. Одоо vзвэл энэ Гоожоо vнэхээр баатар, ардаа ч буу, євєртєє ч буу, цээж дvvрэн баглаа сум, ташаанд нь цус болсон хуйгvй цагаан сэлэм хєдлєх бvрд нь даялзан гялалзана. Yг хэлэхдээ уруулаа чангад барин ємєлзєх, энгийндээ араа шvдээ тасралтгvй хавиран шанаагаа гvрэлзvvлэх, магнайны нь гялаан сорви, тvvний дорх чонон хэлбэрийн гурвалжин нvд бvгдэд нь дан єшєє. Yнэхээр єшєє хорсол шингэсний нь нэг харахад аймаар, ахин харахад биширмээр. -Одоо надад гамингуудыг алах хядахаас єєр хэрэгтэй юм байхгvй, энэ бол миний амьд яваагийн баяр! Yхэн vхтлээ алалцан тулалдаж явах одонд би тєржээ. За ийм байна. Єндєр заяат дээдсvvд минь намайг битгий мартаарай гээд Гоожоо vзтэл, гамингийн аль нэгэн єндєр тушаалтны эзэмшилд байснаас vл зайлах, овъёос вандуй хоёроор тэжээгдэн аарцаг дvvрэн таргалсан тас хар нvдтэй хун цагаан морин дээр vсрэн гарч, хань нєхдєє дагуулан давхин одов. Балданцэрэн гэрийн зvг явлаа. Хєлд нь хэдэн хоног vргэлжлэн орсон хєлдvv цас гишгэгдэн хvржигнэнэ. Газар дэлхийг битvv бvрхсэн тэр цасан дээр элдэв амьтны мєр бишгvй байх боловч одоодоо амьд голтой юмны бараа оргvй зєвхєн алагдсан гамингийн хvvр энд тэнд бvртгэр хар толбо болон хэвтээ vзэгдэнэ. Гэвч бууны дуу vргэлжлэн сонсдохын чацуугаар цойлсон ба тэнэсэн сум агаарт байн байн исгэрнэ. Ингэхэд харин Балданцэрэнд айх юм алга, баярлах ч юм алга. “Шоронгоос амьд мэнд гарав гэж угтан авах хэн байх билээ? Хэн ч vгvй. Ард vлдсэнээс дєрвєн ханатай гэр байх боловч тэр одоо мєсний хонгил болоод байгаагаас єєр юу байх


билээ?” гэх тєдийгvй, энэ хєл vймээнээр орон гэрээ мєргvй болсон ч байж мэдэх шvv дээ гэж бодох тул vнэхээр баярлах юмгvй ажээ. Хашааныхаа хаалган дээр ирэхэд нэг хvн орсны мєр vзэгдэв. Хаалгаа алгуур тvлхэн сэм ажихад гэрийн яндангаас ширvvн галын утаа оргилон бургилж байгаа бєгєєд тvvнийг vзээд Балданцэрэнгийн сэтгэл эвгvй боллоо. “Ямар нэг этгээд намайг vхэж vрэгдсэн гэж бодон гэр орныг минь дур мэдэн эзэмшсэн хэрэг бол уу?” гэж бодон хэсэг зогсоод дотогш орон гэрийнхээ хаалгыг татав. Нилээд бядруу биетэй цагаан нэхий дээлтэй идэр насны эр цааш харан гурил элдэж сууснаа цочисхийн эргэн харав. Амар мэнд мэдэхэд хариу мэндлээд сvрхий ажиглана. -Энэ чинь хэнийх гэдэг айл вэ? гэж асуусанд -Энэ бол Балданцэрэнгийнх гэв. -Та тэр хvний юу нь вэ? -Юу нь ч биш. Зvгээр эзгvй байгаагий нь хувьд гэр бараагий нь харж байдаг ухаантай. Балданцэрэн гайхлаа. Тэр хvн ч улмаар ажиглан ширтэнэ. -Яасан гайхалтай хэрэг вэ? Уг нь тэр Балданцэрэн гэдэг чинь би юмсан гэхэд тэр хар хvн: “Аа тийм байлгvй. Би чухам таныг одоо л нэг ирж магадгvй гэж горьдон хоол хош бэлтгэн суугаа минь энэ” гэж дуу алдан босон харайснаа -Та надад адис хайрла гэж євдєг дээрээ сєхрєн мэхийв. Балданцэрэн бvр сандран тэвдэж: -Yгvй, та бос! Би ямар хvн амьтанд адис тавьдаг хvн биш. -Жаа, тийм, гэвч та бол миний амийг аварсан учир би танаас адис авах ёстой. Yгvй та мэдэж байгаа биз дээ, миний суваргын ёроолд vхлvvт хэвтэж байсныг! Балданцэрэн одоо ойлголоо. Yнэн сэтгэлээсээ сєгдєн мєргєж байгаагий нь хувьд гарын vзvvрээр адис тавиад дараа нь “єнєєх шоронд байхад єнжєєд нэг эргэлт оруулж байсан хvн энэ байх нь ээ” гэж дотроо бодов.

ХЄЛ YЙМЭЭНИЙ ЦУУРИА Доржийн амийг аварсан аянчид нь эгээ л Хvрэл, Дорж, Данзан нарын адил, Жумбаан гэдэг даамалтай, Пэлжээ гэдэг дагалттай, Вандан гэдэг хєтєлтэй мєн тавь гаруй тэмээ хєтєлсєн улс байжээ. Гэвч ялгаа их бий. Даамал Жумбаанд, Хvрэлийн сайхан чанар алга. Цаг ямагт уурлан хувирганаж хань нєхєддєє амар заяа vл vзvvлнэ. Ялангуяа хєтєлдєє онц ширvvн, унтахдаа дэр дэвсгэрээ засуулан хєлєє хучуулахаас эхлээд ганцхан зарах, зандрахаа л мэднэ. Гэтэл Ванданд Данзангийн цог золбоо алга. Ажил болгон дээр хийхээсээ ємнє хамраа шуухитнуулан зогсомтгой. Тэмээн дээр явахдаа хvртэл гараа ханцуйдаа зєрvvлэн бээвийн vхээнц оргин явна. Харин Пэлжээ нь золбоотой, найзархаг, аятайхан нь ч аргагvй эр байв. Эдний тэмээ баргаараа ачаагvй. Уг нь Жанчхvvд арьс шир оруулаад буцахдаа бараа тээх ёстой байжээ. Гэтэл пvvсний данжаад, Халх оронд хєл vймээн гарсан гээд тээвэрлэх бараа єгєєгvйгээс бvх жингийн хєлсийг хагас олгосон гэнэ. Энэ тухай Жумбаан бєєн уур, аманд ордог нь л “хогийн луйварчин гуулин гансандаа гудруулж vхмэр!” болсон байв. Тэгээд Доржийн бvх явдлыг сонссоноос хойш єєрчлєгдєн: “Ай даа манай данжаад уу, шудрага даа” гэх болсныхоо дээр єєрсдийнхєє аз хийморийг бахдан гайхуулна. Гэлээ ч сэтгэл єлєн, “олз омог олоогvй хэвтэж, аяны тэмээг сонгон турааж юу хийнэ” гэж єнжин хонохыг ихэвчилнэ.


Арван тав дахь хоног дээр халх нутагт арай чарай орж ирээд тэндээс долоо хоног дээрээ Жанжин Чойр уулын барааг ашгvй нэг харав. Эндээс тэр хvмvvс баруун зvг, Сайн хааны аймаг чиглэх болсонд Дорж салах боллоо. Даамал Жумбаан тун харамч хєхєє євлийн хvйтэн, хєр цасны хайрганд гамин цэргийн зуны хувцастай яаж яавах билээ? гэхэд: -Yгvй ер яах билээ гэж Жумбаан баргил сєєнгє хоолойгоор єгvvлэн баахан бодсоноо: -Заяая гэх вэ эр хvний замын хvзvv урт, алс нь бид уулзах л байлгvй, наад дахаа аваад явна уу даа гэж Доржид нємрvvлсээр ирсэн дахаа заав. Энэ дах бол оёдол ханзархай, vс халцармал, эрт урьдын цагт дах байснаас нь дах гэж нэрлэхээс биш аль хэдийн нохойн хэвтэрт зориулагдах болсон эд байв. Пэлжээ хажуугаас нь Доржид нvд ирмэн тэр харамчийг ёжилж: -Эр хvнд тохиолдох гарз алиныг тэр гэх вэ, май! Yvнийг хєлдєє углаад яв! гэж цоо шинэхэн чонон дэгтийгээ тайлан єгєв. Бас хэдэн хоногийн идэх хуурай хэрэглэл єгчээ. Иймд Дорж євєртєє идэхтэй, биендээ дахтай, хєлдєє дэгтий, гарт бас хугарсан шатны хэсэгтээ хvрээ замыг барин гарлаа. Ємнєєс ёстой хєр цасны хайрга, хєндий талын жавар тас няс хайравч ажиггvй алхална. Тэр шєнєдєє хєдєє хонов. Маргааш нь vдээс хойш нэг хотын бараа харав. Гэвч баярлах юм алга, айн цочих ч юу байх билээ. Муу дахныхаа хормойг навс савс буулган хvрч, угтан ирсэн ноходтой нь зад тулалдана. Баруун урд талын гэрийн гадаа ирээд “нохой хорь оо!” ч гэлгvй шууд оров. Гэрт ахимаг настай авгай, нэг хvvхэд, євгєн гурвуулан байснаа айн цочиж бараг босон харайх шахав. Амар мэнд мэдэхэд тэд чичирсэн хоолойгоор дуту дулимаг хариулан бие биеэ ширтэнэ. Дараахантай нь ширмэл ширдгэн vvд нь удаа дараалан онголзож, хаалгаар багтаж ядсан том том нэхий дээлтэй эрчvvд орж ирнэ. Тэр бvрээрээ амар мэнд мэдэхийн оронд ширvvн дориун харан “Y гvй энэ юу вэ?” гэж бие биеэсээ асууна. Дорж тэднийг эгдvvцэн: -Би монгол хvн! гэж тєрєлхийн хэнэггvйгээр хэлэхэд: “Би єнєєх чандруунуудаас ирэв vv” гэж айв шvv. “Yгvй би ч бас тэгж бодсон гэв” гэж инээлдэнэ. Доржийн хаанаас яваа хэн болохыг асуун лавлаад: Анх нутгаас аян жингээр гараад, юу юутай тохиолдон ёстой амь наана, там цаана гэгч болон гарч ирснийг ярихад эхнэр хvvхнvvд шагшран наминчилж, идэж уухыг ємнє авчран овоолно. Эрчvvд “Y гvй ер єє!” гэж дуу алдан зvг бvрээс дєхєн сууж нvд бvлтийлгэнэ. Нэг нь Доржийн яриаг таслан, -Хvрээнд дайн болох гэж байгаа шvv дээ. -Yгvй яана гэнэ ээ? Хэн нь хэнтэйгээ дайтах гэж байгаа хэрэг вэ? гэж асуухад: -Тавдугаар богдын хувилгаан, гамингуудыг хvйс тэмтрэх гэж байгаа даа. -Єє яасан гайхалтай вэ? Yгvй тэгээд тэр тавдугаар богд чинь хаанаас гараад ирж байгаа богд байна даа? -Аяар, Богдын алдрыг битгий ширvvн хэл! гэж єєр нэг нь орой дээрээ наманчлаад, бид биш богд болсон хойно хаанаас тодрох нь хамаагvй, зvгээр бид залбирав л барав. Дорж ийм мухар сохор юмыг олж сонсож байгаадаа гав гайхна. Орой наран жаргаж, амьтны хєл тасарсны дараа гэрийн эзний яриаг сонсвол мєн л хачин: “хошуу шавийн дээдсvvд тавдугаар богд барон жанжинд цэрэг эр, агт морьд, хоол хvнс нийлvvлж байгаа гэнэ билээ” гэж овоо ерийн ойлгомжтой юм ярьж эхэлснээ: “Y гvй тэр барон жанжны цэрэгт явсан хvнийг буун сум даахгvй гэнээ,


даагдан амь vрэгдэвч бурхны оронд очих гэнэ” гэж єєр тийш хазайгаад, “Богд барон жанжин єєрєє нэг авдар дvvрэн тємєр цэрэгтэй гэнээ, авдрыг нээмэгц хэдэн тvмэн тємєр цэрэг хаана байна, хаана байна” гэж шуугилдан гарч дайсныг хиар хядах гэнэ. Ийм зvйлийг Дорж хэзээ ч эс vнэмшинэ. Энэ хvн ер нь надаар даажигнаж байна уу? гэж ажихад бас ч тийм биш, нvvрэнд нь бахархал, гар нь урдаа залбираастай vзэгдэнэ. -Yгvй тийм олон тємєр цэрэгтэй юм бол цэрэг эрийг татан нийлvvлж яах нь вэ? гэхэд: -Уг нь тийм л баймаар. Гэтэл тэр тємєр цэргийг авдраас нэг гаргачихвал буцаад цугларуулахад тун бэрхтэй, хэцvv догшин гайхлууд даг аа гэж ам таглана. Дорж эл яриаг хэдийгээр эс vнэмшивч Барон жанжин гэдэг нэг сvрхий хvн бий болж гаминтай байлдах гэж байгаа юм байна гэж тааварлан баярлана. Маргааш нь гэрийн эзэн, эхнэр хоёр хэд хоног биеэ амраахыг шаардсанд Дорж тэгэхээр болов. Yг бvр эс vнэмшигдэх боловч эрхгvй ор мєртэй биз ээ гэж итгэгдсэн дайн тулааны явдал сэтгэлд vргэлжлэн эргэлдэнэ. Олон хоног дааран чичирч явсан бас бvрэн дулаацаж vе мєч болгон тэнийсний дээр єєх тосонд гэдэс ханан хэнхэг арилснаас хvний ємнє хvний дvрстэй vзэгдэхийг ч хvсэн мєрєєдєх болов. Олон сарын турш дур зоргоор ургасан ширvvн хар vсээ авахуулах гэж эрэл сурал болон байж нэг тонгорог олж, гэрийн эзнээр хусуулж эхлэв. Харамсалтай нь аргагvй тэр тонгорог эс даан зулайгаас бусдыг хайчаар хяргуулахад хvрэв. Энэчлэн навс савс буусан муу дахаа мєдхєн сэлбэж єєд татлаа. Тэр айл дутуу элдсэн азарган vстэй нэхий нэгийг єгснєєр лоовууз маягийн нэг сайхан юм хийж авав. Ер нь Дорж хvн болсоор аж тєрєн амиа аргалахыг анх удаа ухаарсан тєдийгvй улс орныхоо тєлєє сэтгэл тавих болов. Мєнєєх хотноо гурав хоноход гадагш явсан хэн ч vгvй, гаднаас ирсэн ч vгvй байх атал єнєєх шуугиан нэмэгдэхийг яана? “Єнгєрсєн намар Барон жанжинтай Богдын хvрээнээ ойртон очоод хурай хашгиран дайрахад Богд уулын ой хvрээний зvг хагаран найгасан юм гэнэ” ч гэх шиг. “Гамингуудыг урагш зугтаахад Туул голын мєс гэнэт цємрєн єдий тєдий гамин живсэн гэдэг шvv” ч гэх шиг ер хvн итгэхийн эрхгvй дэмий шуугиан дороосоо ундран гарах нь итгэл тасармаар байвч Дорж эрхгvй нэг явдал болно бий гэж горьдоно. Дєрєв дэх єдрийнхєє єглєє явах замдаа орлоо. Их талын жавар урьд урьдынхаас илvvтэй сэнгэнэвч ємссєн малгай халуун хєлс алдуулна. Сэтгэлд бvлх залгисан юм шиг цаг vргэлж бугшиж байсан гутрал арилж оронд нь ирээдvйн юм болгон, сэтгэлчлэн бvтэх гэж байгаа шиг санагдана. Хvн болсоор дуу дуулж vзээгvй боловч “Эр бор харцага” гэдэг дууг амандаа гиншиж туршиж vзээд “идэр залуу насандаа даан ч ажимгvй явлаа” гэдэг дээр нь хамаг хvчээ дайчлан бархирлаа.


Гуравдугаар бvлэг

ХYН ХYНИЙ ХУВЬ ТАВИЛАН ХЄДЄЛМЄР

/Данзангийн явдал/ Данзан єнєє айлдаа анх ирж хоносныхоо єглєє, тосгоны урдах замаар халх аянчин заавал явна гэж батад итгэн эртлэн босож гадаа гаран, тэр зvг ширтэн ажив. Цахилгаан маналзаж єглєєний жаварт vзэгдэх юм огтгvйд “одоохондоо аянчид хєдлєх хараахан болоогvй эрт байх шив дээ” гэж бодон сэтгэлээ хуурав. Буцаж ороход бvдvvн сийрсэн дэвсгэртэй бяцхан ханзан дээр багтаж ядан хоносон том жижиг зургаан хvний халуун амьсгал ба хєлсний vнэр, газрын дэвтмэл шороон шалны vхмэл чийг, єчигдрийн хийсэн хоол ундны уур цан, тvvний дээр байцаа, манжин, сонгино, саримс, цуу, жангийн vнэр зэрэг энэ олон холилдсон муухай vнэр, аглаг хээр уул талын эрvvл цэнгэг агаараар тэжээлгэж єссєн Данзангийн хамарт юутай аймшигтай юутай хvндээр ханхийн туссан гэх вэ! “Y гvй энэ чинь юу билээ? Би ийм айхавтар юман дотор хоносон гэж vv?” гэж Данзан цочин нэг vе амьсгал барин хурааснаа “За яахав, би энд ямар олон хонохоор биш, их бодож хоёр л хонох буй заа” гэж дахин сэтгэлээ засав. Тэгээд Данзан тэр єдєр байшингаас арван гурав дахин гарч, уг замыг арван гурав дахин ширтэв. Гэвч ширтэх бvрд хvссэн горьдсон юмныхаа барааг нэг ч удаа олж харсангvй. Данзан байшингаас арван гурав дахин єнєєдрийнхєє ширтэлтэд урам нь хугарч мохсонгvй, маргааш нь мєн л ширтэв. Мєн л таг чиг. Нєгєєдєр нь ч єєрцгvй. Ер нь хэчнээн ч єдєр ширтээд юу ч vзэгдэж харагдахгvй болохоор эцэст нь єєрийн эрхгvй горьдлого тасран гутарна. Сэтгэлд нь “энэ жил яагаад аянчид явахаа больчив” гэдэг бодол тасралтгvй эргэлдэх болж чухам тэгэх тутам цаг ямагт шанаа тулж санаа алдан суудаг боллоо. Хажууд нь авгай: ай хvv минь чи орон нутаг руугаа явахыг бvv яар! Аянчин явлаа ч гэсэн, одоо дvн євєл, уул ус, гол горхи цєм таг яг хєлдсєн байхад яваад юу хийнэ. Зvгээр эндээ євєлж. Сэтгэл уужим, бие амар сууж л бай. Нэг мэдэхэд энэ дэлхийн цас цєм аяндаа хайлан ханзарч, гол горхи нь жирэлзэн урсана. Ай даа тэр цагт л чи минь явж vз! Хун цэнгийн шувуунууд ч чамайг єєрийн эрхгvй дуудаад ирнэ. Урд зvгийн халуунаас зугтан танай нутгийн зvг явахдаа манай тосгон дээгvvр эгээ танайхны аян жингийн цуваа шиг хойноосоо орон, гарчин горчин дуулалдан єнгєрнє. Эсвэл гурвалжлан зээглэж явна. Яагаад тэгж явдаг юм бэ? гэвэл бурхан тэднийг vvл манан дунд бие биеэсээ тєєрvvзэй гэж зааж єгсєн юм гэнэ билээ. Ингэхлээр юм бvхэн учиртай. Чиний энд ирсэн чинь ч учиртай. Чамайг хавар яваасай гэж миний бодох ч бас учиртай. Бурхан, хvн амьтанд ач авралаа хайрлахдаа ингэж л єєрсдєд нь vл мэдэгдэх аргаар хайрладаг юм гэнэ гэж ятгана. Yнэндээ ч авгай Данзанг гэртээ байлгаад байхыг хvсэх бєгєєд анх ирсэн єдрєєс нь эхлэн “хvvгээс минь юуны ялгаа” гэж бодсон нь єдєр хоног ирэх тусам гvнзгийрч єєрийнхєє ухаан жолоогvй санан мєрєєдєж байсан хvvгээ мартаад тvvнээ ирнэ байх ч гэж хvлээхээ больжээ.


Yvний нь Люу Лий гуай аль хэдийн мэдэж баярлахдаа арай чарай тэжээж байгаа ам бvл дээр бас урьд ємнє vзэгдээгvй нэг том гэгчийн хоолны сав нэмэгдсэнийг эс санан, “ай хvv чи євєлж!” гэхийнхээ зэрэгцээгээр “чи юу юугvй галзуурах гэж байсан эхнэрий минь энэ биеэр эмнэн эдгэрvvлсэн шvv” гэж тал єгєн сэм шивнэнэ. Хvvхдvvд нь ч мєн Данзанд сайн. Хамгийн бага нь євєр дээр нь vргэлж сууж хоёр євдєгтэй нь ноцолдон тоглоно. Дундах нь ч ар нуруу єєд авирч мєрєн дээр гаран чихнээс зvvгдэн уйтгараа сэргээнэ. Том нь энэ дэлхийгээс vзсэн сонссон бvхнээ хачин сонихноор эвлvvлэн ярьж Данзангийн уйтгарыг сэргээнэ. Ийнхvv Данзан тэдний хvн бvртэй ижил дасал болж байлаа. Тэр байтугай явцуу шавар байшингийн хvнд агаар хачин vнэ танарт нь хvртэл гаж буруу юмгvй болж, орон нутгийн зvг яарахаа хойш тавих болов. Гэвч сэтгэлд єєр тvгшvvр эргэлдэнэ. Энэ нь байж байгаа айлын ядуу зvдvvтэй холбогдох тvгшvvр бєгєєд Данзан хоол унды нь дэмий хороон суухаасаа сэтгэл зовнин ямар нэг юм хийж нэмэр болохыг бодох болжээ. Нэг єдєр Люу Лий зэргэлдээ тосгоны “Да Лооеэ” гэгчийнд єдєр бvр очиж ажилладгаараа яваад орой ирэхдээ ядарсан нь тун их, байшиндаа арайхийн орж ирж босгон дээр амьсгаадан амраад тэндээсээ суларсан хєлєєр салганан гишгэлж ханзаа хvрээд биеэ сул хаян хажуулдан унаж, єрєєсєн гараараа гєлєрсєн нvдээ дарав. Урьд ємнє ингэж байсан удаагvй, гэрийн хvмvvс цєм цочин сандрав. -Данжаад минь, юу болов євчин хvрээ юу? гэж авгайнхаа чичирхийлсэн хоолойгоор шивнэн асуухад Люу Лий нvдээ дарсан чигээр толгой сэгсрэх шиг болов. Нилээд мєч єнгєрсний дараа Данзан: -Да еэ минь, юу болов? гэж асуухад -Ай гэж санаа алдан, бvх хvчээ дайчлан єндийж єнєєдєр би тээрэмд зvтгэлээ гэж салганасан гараар гаанс тамхиа тэмтчин авав. -Тэр тээрэмд єдєр бvр зvтгэдэг юм биш vv? гэхэд -Тийм ээ, єдєр бvр. Гэвч єнєєдєр бага тээрэмд биш, том тээрэмд гээд тамхиа татав. Ажвал Люу Лий тамхиа урьдын адил угз, угз биш, тэнхэлгvйхэн бєгєєд алгуурхнаар сорж утаагий нь уушгиндаа бvгдий нь шингээх гэсэн шиг нэг vе амаа жимийн хадгална. Тэгээд “Аяа” гэж дуугаран амьсгал тавиун болж дахиад л сорно. -Да еэ минь, тэр тээрэмд зvтгэхийн хэрэг юу вэ? гэж Данзан асуухад Люу Лий -Хай! Зvтгэхгvй бол муусайн хvvхдvvд юу иднэ ээ? гэж уцаарласан дуугаар хариулав. Ингээд цааш нь ярих ч хэрэг алга, яриулах ч хэрэг алга, бvх юм Данзанд тодорхой болов. Байшин доторх энэ айлын нийт халуун ам бvлийнхний яг энэхэн vеийн байдал ч чухамхvv євгєний уруу дорой царайг ч батлах мэт. Гурван настай бяцхан охин нь боловч гунигт царайгаар шал ширтэн нvд цавчилна. Хєєрхий болсон эдний дунд Данзан єдєр тутам багагvй хоол хороож суугаагаа санан сэтгэл зовлоо. Авгай Люу Лий шингэн хар цай аль хэдийн аягалан хажуудах ширээн дээр тавьжээ. Тэр цай одоо бараг хєрчєєд байгаа боловч Люу Лий сvржигнvvлэн сорох нь шал дэмий маяглал шиг. Гэвч олон vрчлээст гуулин шар магнайд нь хєлс гарах тєдийгvй шанаагий нь даган урсаж завилан суусан євдгийн нь ємдний нь нєхєєсєн дээр ширхэг ширхгээр дусалж эхлэхийг Данзан нvд салгалгvй ширтэн “ай хєєрхий амьдрах гэдэг алалцах дайснаас илvv хэцvv гэдэг энэ байжээ” гэж бодов. Маргааш нь Люу Лий єчигдрийнхєє хvнд ажилд няц бяц дарагдсанаа ор тас


мартсан шиг єглєєнийхєє цайг яаран ууж явахаар бэлтгэв. Гэтэл бие нь єчигдрийнхєє ажлын хvндийг ер мартаагvй мэт хvчлэн зvтгэхэд єєрийн эрхгvй хєшилдєн хєдєлнє. Хєл нь юутай нvсэр хvнд байх юм бэ! Олон давхар даавуун шаахайгаа газраас хєндийрvvлэх чадал алга. Гар нь бас яачихаад байгааг одоо бvv мэд. Люу Лий гараа хєдєлгєх бvрдээ “аяа аяа…” гэх нь монголоор бол “ёо ёох…” гээд байгаа ухаантай ажээ. Тэгээд Люу Лий ландгар шаахайгаа давтмал шороон шалан дээгvvр сvр пар чирэн аяа, аяагаа vглэн гарах гэхэд нь Данзан: -Да еэ! Би хамт явъя гэлээ. -Чи явж яах нь вэ? -Таны ажилд туслалцъя. Люу Лий тvр зогсон бодсоноо, -Ай дэмий тэр ажил чамд таарахгvй. -Яагаад? -Чи бол манай хvмvvс шиг газар тарианы хvн биш болохоор тээрэмд зvтгэхээр тэнгэр чинь хилэгнэн заяа чинь гомдоно. -Ай хаанаас! Манай нутагт бас тариа байдаг. Бид тариаг мууд vздэггvй. Харин их буян хишгийн зvйл гэж vздэг гээд Данзан байшингаас даган гарав. Тэгээд Данзан хятад хvний заншлаар Люу Лийтэй мєр зэрэгцэлгvй араас нь дагав. -Энэ хоёрт тосгоноос дєнгєж гармагц цасны єнгєн талыг илэн хийсгэсэн жавартай шуурга угтан авав. Энэ нь Люу Лий євгєний ядарсан дорой биеийг тас хумхина. Данзанд бол тийм биш, хvйтэн жавар хоолой руу нь дур зоргоор сэнгэнэж уушиг цээжийг ариутгах мэт нь тєрсєн нутгийн дvн євлийн сайхныг нэг vе санагдуулж, нэг vед мартуулна. Нєгєє талаар Данзан энэ дэлхийд хосгvй сайхан сэтгэлтэн гэж vздэг Люу Лийн ажил хэрэгт одоо л нэг тус нэмэр болох гэж яваадаа баярлана. Их бага хоёр тосгонд Да Лооеэ алдраа мандуулсан газрын эзний байшинг vзвэл гайхалтай ч юм алга, халх нутгийн хєдєєх сvм хийдvvдийн дэргэд байдаг жижиг дуужуур пvvсvvдийнх шиг цаасан цонхнуудтай дэгнэгэр оройтой шавар байшин. Гэвч эргэн тойронг нь vргэлжлэн хvрээлсэн олон шавар пин саравчтайг нь vзэхэд дотуур хєрєнгєєр тун багагvй нь илэрхий. Данзан Люу Лий хоёр хаалгын самбарын оронд бvдvvн сийрсэн сvлжмэлийг унжуулсан том пинд оров. Энэ бол тээрмийн нь газар байлаа. Тэр пингийн дунд монгол гэрийн том тоонын хэртэй боржин чулуун хvнд тээрэм хєдлєхєє хvлээх мэт байгаа vзэгдэнэ. Тvvний цаана бугын зvстэй согоо хэлбэртэй хоёр сайхан илжиг уяатай байна. Уг нь энд байгаа гурилын хvнд тээрмийг Люу Лий биш. Данзан ч биш, дэргэд нь байгаа тэр хоёр илжиг хєдєлгєх ёстой байв. -Ай даа еэ! Энэ хоёрыг тээрэмд яагаад оруулдаггvй юм бэ? гэж Данзангийн асуухад Люу Лий, -Даа Лооеэ энэ хоёртоо хайртай юм гэж хариулав. -Яагаад тэр вэ? -Яая гэх вэ, энэ хоёрын заяа! гээд инээмсэглэснээ хувиран гутрах нь “би бол энэ хоёроос дор заяатай” гэж шууд хэлэх шиг болов. Гэвч Люу Лий дахин инээмсэглэж энэ хоёрын заяа vнэхээр єндєр, тэр нь надад боловч єлзий болж байгаа юм шvv гэв. -За танд яаж єлзий болсон бэ? -Даа Лооеэ энэ хоёроо эс хайрлан тээрэмд оруулбал надад хийх ажил хэрхэвч олдохгvй гээд Люу Лий, єнєєх хvнд тээрмэнд орохыг завдав. Данзан хажуунаас нь “би, би” гэлээ.


“Би, би” гэсэн чигээр Данзан илжигний хємєлдрєгийг цээжиндээ оруулж урагш зvтгэв. Анхныхаа зvтгэлтэнд Данзан тээрмийг хараахан хєдєлгєж эс чадав. Хоёр дахь дээрээ бvх хvчээ цээжиндээ хуралдуулан онгон морь шиг угз татахдаа ашгvй хєдєлгєв. Ард нь сайр, чулуу асгарах шиг авиа гарав. Хоорондуураа орсон vр тариаг няц бяц дарагч хоёр хvнд чулуу хавиралдахдаа ийнхvv дугардаг байжээ. Данзан одоо нэгэнт хєдєлгєж авсных гэсэн шиг урам зоригтойхон алхалж ард нь єнєєх сvржигнэх авиа чихэнд нь чимэг болон vргэлжилнэ. Гэтэл зєвхєн нэг газар эргvv мал шиг эргэлдэж байгаагаас нvд эрээлжлэн толгой эргэх маягтай болж ирэхэд Данзан “энэ чинь аягvй бол эргvv євчин олж магадгvй ажил байх нь ээ” гэж бодон нvдээ анив. Заримдаа ч хагас анин доод газрынхаа барааг хагас хугас ажиглана. Явах тусам тээрмийн чулуунд эрч орон хєнгєрєхийг мэдэж явдлаа хурдасгав. Бараг гvйх шахам болоход Люу Лий “ай” гэж дуу алдаад: -Дvv минь аяар! гэлээ. -Юунд тэр вэ? Хурдан явбал хєнгєн байна. -Тийм. Гэвч хєнгєрснєєс болон гурил бvдvvн гарна. -Мэдлээ. Ямархан хэмжээгээр явах вэ? -Илжигний сажлалтаар явбал яг таарна. -За гээд Данзан явалтаа удаашруулахад тээрэм хvндэрнэ. Сvржигнэх авиа нь ч намжран залхуу хvрэм уйтгартай болж ирэв. Сэтгэлд нь “илжигний сажлалтаар…” гэсэн vг хадгалагдах учир ёстой илжиг шиг сажлах аж. Гэтэл “би бодоо Данзан биш илжиг болоод явж байна” гэсэн сонихон бодол тєрєв. Тэгээд бvр илжигтэй ижилсэх гэсэн шиг пинд уяатай байгаа хоёр илжигт бие ташаарлан очих бvрдээ ажихад хоёр илжиг ажилгvй дэмий байгаадаа бие чилvvрхэн уйтгарлаж байгаа юм шиг мєртлєє тун ихэмсэг, харин ч “тээрэмд орсноороо чи илжиг, эзэндээ хайрлагдан зvгээр тэжэгдэж байгаагаараа би хvн” гэсэн шиг тээрмийн зvг ширтэн байгаад Данзангийн уур гэнэт хvрнэ. “Ши та маа дий” гэх хятад хараал аманд аяндаа орж ирэв. Энэ зуур Люу Лий гуайд хийх ажил ер мундсангvй урьд урдынхаа тээрэмдэн гаргаж авдарласан гурилаа шуудайлах, шуудайлснаа цэгцлэн хураах, тэр завсраа тээрэмд буудай хийх, тээрэмдсэнийг авах зэргээд дэргэд тасралтгvй хєдєлсєєр байв. Сийрсэн vvд сэвхийн єргєгдєж пингийн дотор дvгрэг цагаан гэрэл тусав. Данзан vvднээ таширлан ирэх далимдаа хараа тавихдаа бух шиг бvдvvн хар юм сийрсэн vvдийг хагас нємрєн зогссон байгааг хальт харан єнгєрєєд дараачийн эргэлт дээр, бух биш хvн болохыг лавтай танив. Гэвч сэтгэлд хvн биш, бvдvvн гэгч голио дvрслэгдэнэ. Данзан дараачийн эргэлтvvддээ vvднээ таширлан ирэх бvр сэм ажсаны дvнд зузаан хєвєнтэй хар даавуун дээлд багтаж ядсан цvндгэр гэдэстэй нvvр талыг хавагнасан мэт цэлцгэр хєх єнгєтэй бэмбэгэр толгой тvvн дээрээ бяцхан хар торгон тоорцог шигтгэн ємссєн бєгєєд хєлдєє ландгар цагаан эсгий шаахай углаж, єргєн ємднийхєє шуумгийг цэнхэр єнгийн дайзыг шигдтэл ороосон хvн байгааг тодорхой олж харав. Гэвч сэтгэлд голио л санагдана. Yvдэнд зогссон хvн ч Данзанг мєн уйгагvй ажин ширтэнэ. Тэр хvн, хvн болсоор Данзангийнх шиг тvvшиндээ овон товон зангирсан булчинтай єргєн шанаатай, хєндлєн нvд, гэнэн харц, єргєн цээж, бадриун гар, баргил, боргил хєдєлгєєнтэй амьтныг vзээгvйдээ нvд салгалгvй сонирхо ширтээд эцэст нь аягvй бол хоёр илжиг оруулахад хvрдэг тээрэмд тєдий л тvvртэхгvй зvтгэж яваагий нь сонирхоод бvр эцэст нь “хэрэв хэзээ нэг шєнє ийм нэг амьтан авдар дахь мєнгєнд минь шунан орж


ирээд багалзуур шахвал яана” гэж бодогдоход дотор нь зарсхийн эргэж явжээ. Тэр хvнийг далдармагц Люу Лий ажлаа тvр зогсон: -Чи ажвуу? Да Лооеэ! Тэр чамайг ихэд таалан ажив гэж баясангуй хэлэв. Данзан одоо vvний урьд Люу Лий гэрийнхний олонтой бишрэн ярьсан Да Лооеэ гэгч болохыг сая мэдэв. Гэвч тvvний єєрий нь таалан ажсан гэдгийг сонирхох юм алга. Харин биеий нь онцгой байдал сэтгэлд буун: -Ямар гэгчийн бvдvvн ч амьтан бэ дээ гэж инээв. -Тийм ээ, ёстой буянтай хvн. Данзан их буянтанг шоолж байгаагаа гэнэт санан гэмшиж инээдээ татан ам хамхив. Хажуугаас нь хоёр илжиг ивээлт эзнийг минь доромжлов гэж зандрах мэт гэнэт нэг зэргээр орилон шавар пинг доргилуулав. Энэ чацуу гадаа ч бас шуугиан болов. Тахианууд дуу дуугаа авалцан тэнхээ гарган хашгиралдана. Тйинхvv нэг vе айхавтар шуугиан дэгдэн намжихад дэргэдэх хоёр илжиг л бархиралдсаар, хошуу хошуугаа тачаалан vнэрлэж уягдсан уяагаа ад vзэн бие бие рvvгээ ухаангvй тэмvvлэхий нь ажвал нэг нь гvv, нєгєє нь азарга юмсанжээ. -Ажаа зогсъё! Єлзий буяны цаг болов гэж Люу Лий хэлэв. Єлзий буяны цаг гэж єдєр дунд болохыг хэлдэг ажээ. Єдєр дунд болмогц илжиг бархирч, тахиа донгодож, ажил зогсдог байжээ. Цааш юу болох вэ гэвэл ажиллаж байгаа хvнд хоол ирнэ. Сийрсэн vvд сэв хийн нээгдэж харц хvн хоол оруулж єгснийг нєгєє хоёр хvлээн авав. Люу Лий тvрvvчийн Да Лооеэгийн хацар шиг цэлцгэр хєх єнгийн том мантуу олон ирснийг vзээд, -Ай Да Лооеэ чамайг vнэхээр таалсан байна шvv гэж давтан баясав. Ирсэн хоол нь мантуу, усанд чанасан шар будаа хоёр байгаа билээ. Ажил дєнгєж зогсмогц пингийн жихvvн жавар, ємссєн хувцсыг нэвт жиндэх тул нєгєє хоёр халуун хоолоор дотроосоо дулаацах гэж сvрхий дуу чимээтэй идэж гарлаа. Нэг мэдэхэд Да Лооеэ орж ирсэн байв. Тvvнийг Данзан тvрvvн хэт ажигласан тул дахин ажиглах хэрэг байсангvй. Харин Да Лооеэд Данзангийн дvр ялангуяа тvvшинд нь зангирсан их булчин сэтгэлд нь цаг vргэлж харагдан “Ийм хачин булиа амьтны идэх ямар байдаг билээ?” гэсэн саваагvй сэтгэл тєрснєєр зарцдаа арвин их мантуу єгєхийг тушаагаад дараа нь єєрєє vзэхээр ирсэн нь тэр байжээ. Энэ явдлыг Данзан vл мэдэх нь мэдээж. Єєрийн нь гаж буруу бvдvvн биеий нь сонирхохыг ч бодсонгvй, зєвхєн буянтны буян єгсєн дээр нь гэж том том vмхэлнэ. Да Лооеэ Данзангийн угаас хатуу хvтvvг хvvлэн зажилж заншсан эрvvний нь хєдєлгєєн тvvшин дэх овс овсхийх булчинг онцлон сонирхсоноо араатны шинж дээр аваачив. Гэвч жигшлээр биш, тvрvvн хvнд тээрэмд хэнэггvй зvтгэж байсантай нь холбон хэрэв би ийм зарцтай бол юутай сайхан бэ, идэхий нь vнэ илжигнийхээс давж магадгvй боловч ашиг болох талаар хамаагvй давуутай байх шvv дээ гэж бодов.

АЖЛЫН ХЄЛС Да Лооеэгийнд ажиллахад єдєр дунд нэг хоол идэхээр зогсохгvй оройн нар жарган пингийн дотор харанхуй болон ажил зогсоход хоёр дахь хоол иднэ. Энэ хоёр хоолны хэмжээ маш их, ёстой гэдэс мэдэн идэхээр арвин арвин ирдгийг Данзан ихэд олзуурхана. Заримдаа Данзан хэмжээнээс хэтрvvлж орхиод буцах замдаа амьсгаадан сандардаг байлаа. -Yгvй юунд ийм их єгнє вэ? гэж асуухад Люу Лий урьд ємнє ийм байгаагvй боловч


Да Лооеэгийн ариун шударга болоод ажил хийсэн хvнийг vргэлж анхааран vздэгийнх биз ээ гэж хариулна. Yнэхээр ч Да Лооеэ Данзанг ихэд талархах мэт єглєє бvр ажлын ид явц дундуур анхныхаа єдрийнх шигээ пингийн vvдэнд ирэн, сийрсэн vvдийг хагас нємрєн зогсож баахан ажиглана. Дараа нь бараг хоол идэх бvр дээр дахин ирж, ландгар эсгий шаахайгаараа муур шиг гэтэн дєрєв таван алхмын зайтай зогсож бас л баахан ажиглана. Учир нь Да Лооеэ Данзангийн хvнд тээрэмд хэнэггvй зvтгэж байгааг хэчнээн vзэвч бахархал эс ханана. Бас идэх нь бусдаас онцгойг хачирхан сонирхоно. Гэтэл бас юм зажлахад нь шанаанд нь зангирсан булчин бий болон овс товч хєдлєх нь бvр ч хачин байдаг байжээ. Урьд ємнє Да Лооеэ нэ пинд хоёр сайхан илжгээ vзэн сэтгэл баясгахаар орж ирдэг байсан бол одоо зєвхєн Данзанг… ийм хvнийг vvрд эзэмших болбол юутай сайхан бэ? Тээрэмд зvтгvvлж байхаас гадна амь бие, эд хогшлоо сэтгэл бардам хамгаалуулах бус уу? гэдэг бодлыг цаг ямагт євєрлєн шунахайрна. Тэгээд юуны урьд “хоолтой газраас хvн зугтахгvй” гэгчээр хоёр илжигнийхээ тэжээлийн зардлыг хасаж Данзангийн идэхэд шилжvvлсэн байжээ. Ингэж арваад єдєр єнгєрєхєд хоёр илжиг мэдэгдэхvйц доройтов. Анхны єдрvvдэд тэр хоёр Данзангийн тээрэмд зvтгэхийг дээрэнгvйлэх байдлаар ширтдэг байснаа болиод урт сайхан чихээ сул хаян уруу царайлан газар ширтэх болов. Єдєр дунд болмогц єнєєх дэвэн дэлхийн хамаг амьтдыг тарган цатгалан байгаагаа гайхуулах шиг хvч мэдэн бархирах нь суларч бие бие рvvгээ аахилан тэмvvлэх нь бvр зогсжээ. Гэтэл эднийг анхаарах хvн алга. Ганцхан Данзан малд хайртайгаараа ажиглан эднийг энд ингэж дэмий хорьж байхын оронд ууланд гаргачихвал сэргэхсэн байгаа даа гэж бодно. Нэг мэдэхэд цагаан сарын цууриа бvх тосгоноор дэгдэв. Хvvхэд багачуудын хэчнээн их баяр хєєр болон хvлээж байгааг Данзан Люу Лийн хvvхдvvдийн єглєє бvр хуруу даран хоног тоолж байгаагаас мэдэн мєн л сэтгэл хєдєлнє. Люу Лий авгай хоёр ч гэсэн тайван сууж чадахаа байв. Ийм тийм юм бэлтгэнэ гэж хэлэлцэх зуур єєрт vгvй зvйлсийг хаанаас яаж олох вэ гэж сэтгэл нь зовнино. Монголд бол цагаан сараар айл бvрд тарган хонины мах гол болон хэрэглэгддэг бол энд нарийн цагаан гурил арав хорин жингээр хэрэгтэй болно. Гэтэл тийм гурил Люу Лийнд байхгvй болохоор Да Лооеэгийнд ажилласан хєлсєє бодуулж гурил оролцуулан авахаар шийдэв. Люу Лий Да Лооеэгийн Данзанг цаг ямагт таалалт нvдээр ажигладгийг сайн мэдэх тул Данзантай орвол эрхгvй сайн болно гэж боджээ. Тэгээд Да Лооеэгийнд бараалхахдаа Данзанг дагуулав. Тасалгаанд нь дєнгєж оронгуутаа Люу Лий босгоноос нь vл хэтрэн, хэд дахин мэхэлзэн мєргєхийг Данзан нvднийхээ булангаар ажиглаад даган дууриав. Гэвч Люу Лийн євдєг чичрэн зvрх нь цохилж байгааг дууриаж хараахан vл болох аж. Да Лооеэг ажихад хоёр талдаа тохойлдох тvшvvр бvхий янхигар хvрэн сандал дээр багтаж ядан лаглайж, амьсгалах бvрдээ янцаглана. Хажууд нь мєс шиг гєлийсєн хєх царайтай оноотой урт дээл ємссєн єндєр туранхай биетэй ахимаг насны хvн нойрмоглон зогсоно. Энэ хvн Да Лооеэгийн бvх аж ахуйг ганцаараа хариуцан мэддэг Лю Синхай гэдэг байжээ. Люу Лий учир явдлаа амнаасаа арайхийн гаргаж хэлэхэд Лю Синхай нойрмоглосон нvдээ єєд таталгvй хажуу тийш эргэн бичгийн ширээнд сууж зузаан гэгчийн данс дэвтэр аван сєхєж хуудас шvvрдэв. -Энэ жил еэвэн сар маа юv гурван жин гэж зvvдэлж байна уу гэмээр vг бvрд


унжуулан бvвтнvvлэхэд нь: -Ай тийм! Гэж Люу Лий хуурамчаар инээн тонгосхийв. -Ноднин цагаан сар дэн зай мий арван таван жин гээд нэг хэсэг таг чиг болсноо цаад жил шан юv жин бан гэхэд нь Люу Лий, -Ай Шиянсан аа! Эдгээрийг намрын ажлын хєлснєєс суутгасан байх аа! Лю Синхай хариу дуугарсангvй, дансаа ширтсэн чигээр унтчих шиг бас гєлєрнє. Тэгээд ёстой унтах шиг. Энэ нь “одоо энэ чєтгєр бас ямар юмыг гаргаж ирэх гэж байгаа бол?” гэж хvлээсэн Люу Лийд сvрхий аймшиг байлаа. Данзанд бол бєєн хар уйтгар. Том сандалд зоогдсон шиг суугаа Да Лооеэг хvн сонирхохоор vл барам vзэнгvvт инээд алдаж болохуйц байвч vvний урьд олонтаа vзэн янз янзаар дvрслэн бодож гvйцсэн болохоор мєн л хар уйтгар тєрvvлэх аж. Бие чилээрхэн байж ядахдаа Данзан: “би гаръя” гэж хэлэхийг завдтал Лю Синхай: -Дээр vеийн єрийг хэзээ тєлєх вэ? гэх шиг. Люу Лий цочин: -Ай дээр vеийн ямар єр вэ? -Танай эцэг, бас эцгийн эцэг єртэй байсан шvv дээ. -Аяа би мэдэхгvй юм даа гэж Люу Лий амьсгаадав. Лю Синхай толгой эргvvлэн Люу Лийг гєлрєн ширтэж: -Би ч мэдэхгvй зєвхєн энэ данс! Люу Лий гуниглан доош ширтсэнээ Да Лооеэ руу хандан: -Да Лооеэ энэ хэр над євгєдийн єрийг тєлєх чадал яахин байх вэ. Ядаж хvv цэрэгт тvvнийг ирсэн хойно бодох болгож єгнє vv? гэж мэхийв. Да Лооеэ: жээт шиеэн /энэ бол/ гэдэг vгийг нялуунаар сунган уянгалуулаад. Уг vг бол шин, ганцхан Да Лооеэ хэл нь хvртэл хэт єєхєлсєндєє тийнхvv нялуунаар сунгадаг ажээ. Люу Лий баярлан: -Одоо би ажилласныхаа хєлсийг бодуулан гурил авахыг хvснэ гэхэд, Да Лооеэ дахин – “шиеэн” гэв. Мєсєн гєлгєр царайт Лю Синхай гар сампин руу явснаа гэнэт гялалзан “байцаа, тємс, сонгино, хул шийгуа” гэхчилэнгийн vгсийг сампингийн эрхний шид пад гэхтэй уралдуулав. Энэ нь Люу Лийн сvvлийн саруудад ажил хийх зуураа хэд гурван жингээр авсан зvйл байх бєгєєд Люу Лий эцэст нь чухам юу vлдэх бол гэхдээ нvд цавчилгvй гєлрєн ширтэнэ. Данзанд сэтгэл зовох юу ч vгvй, гєлгєр хvний гэнэт гавшгайлсныг гайхан багагvй юм авахыг бодон хvлээнэ. Агшин зуурын дотор Лю Синхай тооцоо бодон дуусаж: -Дэн зай мий арван таван жин гэв. Люу Лий: -Ай гэж санаа алдан Синсан аа сvvлийн vед бид хоёул ажилласан шvv гэхэд Да Лооеэ: -Хорин таван жинг єг! гэж нялуунаар уянгалуулах нь ёстой л нэг их юмны эзэн хvний зарлиг буух шиг. Люу Лий баярласандаа инээмсэглэл гурвантаа мэхэлзэв. Хорин таван дэн зай мий нарийн гурилаа жигнvvлж аваад Люу Лий улмаар баярлан: “би би” гэж Данзангаас урьд шvvрэн авч vvрэв. Гэрийн зvг явж байхдаа Да Лооеэг энэ хавийн аль хєрс сайтай газрыг мєнгєєр зодон гартаа авч чадсан шигээ ажил сайн хийсэнд их хєлс єгч чаддаг шударга хvн гэж магтав. Харин єнєєх Лю Синхайг: -“тэр биеэрээ чєтгєр” гээд цааш муучлахы нь сонсоод тэр хvн жил бvр Люу Лийн ємнє эцэг євгєдийн єр гэгчийг дурсан сэтгэлий нь зовоодог аж. Чухамдаа юу юу авсан ямар ямар єр байдгийг Люу Лий vл мэднэ. Аягvй бол ном бичиг мэдэхгvйг далимдуулан ор


vндэсгvй юмыг дурдан айлган сvрдvvлдэг ч байж магадгvй шиг. Гэлээ ч Люу Лий тэр дурсамжаас болон Да Лооеэгийнд хямд vнээр ажиллаж байхаас єєр аргагvй болсон байх бєгєєд vvнээ Люу Лий гуниглан яриад эцэст нь: -За энэ ч яахав, зvгээр, одоо сайн дvv чиний ачаар багагvй хєлс авсандаа баярлав гэж инээмсэглэв. Гэтэл “их хєлс” гэж нэрлэгдэх хорин таван жин гурил маань юу байв? Тvрvvн Данзан жигнэхий нь хараад хусмаа чамласан хvvхэд шиг уруу царайлсан бол одоо “Даа гєє! Би vvрье” гэж аван мєрєн дээрээ хаяхдаа, хэчнээн єчvvхэн зvйл болохыг лавтай мэдэн санаа алдав. Люу Лий гэртээ дєнгєж ирэнгvvтээ: -“ай лоопаа!” гэж авгайгаа дуудан: -“дэн зай мий хорин таван жин!” гэхэд авгай баярлан “уай” гэж дуу алдан угтаж, урьд ємнє хийгээгvй их мантуу хийнэ гэж амлав. Энэ чимээгээр хvvхдvvд бас баяр, “дотроо чихэртэй хийх vv, бурамтай хийх vv” гэж шуугилдан эхээ тойров. Авгай тэднийгээ єхєєрдєн – хийлгvй яахав. Хорин таван жин дэн зай мий байна хойно танзуур, еэвэн ч арвинаар хийнэ гэлээ. Ийнхvv Люу Лий бvх гэр бvлээрээ хєл алдан баярлах тул Данзан авчирсан гурилаа чамлахад болив. Хэдэн хоногийн дараа цагаан сарыг угтсан би тvvний орой боллоо. Энэ зуур авгай хvvхдvvддээ ємнє амласнаа амжилттай гvйцэтгэснээр vл барам маа таан ба сvлш хэмээх будааны гурилаар жаа гоо гэдэг боорцгийг хамгийн ихээр хийв бололтой. Орой ханзан дахь байшингийн туургын голд хайрцаглан хадсан бяцхан шаазан євгєн бурхандаа улаан энгэсэгт жижиг мантуу ба бас бусад идээгээр тахил тавин лаа асаан хvж шатаан чимэглэв. Тvvнийхээ дор алтан бичигт улаан хуудас гурвыг зэрэгцvvлэн наав. Люу Лий єєрєє ном бичиг таг хvн боловч хуудсан дахь бичгийн “Заяа буян тэнгэрээс бууна”, “Таван заяа ирлээ”, “Єлзий хутаг оршх нь єтєлшгvй нарс модны адил” гэсэн ерєєлт vгс болохыг мадаггvй мэддэгээ Данзанд тайлбарлан таниулж єгєв. Байшингийнхаа гадна хvvхэд багачуудын гар арай хvрэмгvй єндєр ширээ мэтийг засан дээр нь алт, мєнгєн цаасан ембvv элдэв тєрлийн идээ боовоор чимэглэн голд нь мєн лаа, хvж асаах нь дээд тэнгэрт тахил тавин дээж єргєж байгаа нь тэр аж… Yдшийн харанхуй болмогц битvvлгийн банш чанав. Гэрийн дотор авгайгаас бусад нь ханзан дээр завилан тавлаж тэрхvv баншийг хvлээнэ. Жирийн цагт хэзээ бол, хэзээ гэгээ гэрэлгvйхэн байдаг тасалгааг бурхны ємнєх хоёр том улаан лаа зэрэг гэрэлтvvлж байгааг хэлэх vv? Юм бvхэн нvдний ємнє тов тодхон тусахын дээр сайхан vнэртэй хvжсийн утаа сэтгэл ариутган ханхална. Хvvхэд багачуудынхаа vнэхээр баяр хєєр болон шуугилдахад гэрийн данжаад Люу Лий уурлан уцаарлахын оронд “ай хао” /за сайн/ гэж хамт баясалцана. Ер нь энэ vеэс эхлэн хvн бvр, “ай хао хао…” гэх болсон нь нэгд сар шинийг угтахдаа муу муухайг хэлэхийг цээрлэх, хоёрт, vнэхээр ч санаа сэтгэл єєрчлєгдєн баяр баясгалан болж байгаагийнх байжээ. Энэ дунд Данзан мєн л баяр хєєр “ай хао” хашгиран гуя алгадан ха ха инээн сууна. Битvvнийхээ баншийг идэхдээ элдэв тєрлийн давстай ногоо савхдаж уур савстал халаасан шоо жvv гэдэг архийг амсар бяцхан жvнзэнд хийн байн байн ууна. Данзан нэг банш vмхэн зажилснаа “ая” гэж уулгалан амнаасаа аравтын цагаан мєнгєн зоос гаргахад бvх гэрийнхэн “даа шин” /баяр хvргэе/ гэж хашгиралдав. Тэр нь аз шалгах гэж хийсэн мєнгє байсан бєгєєд Данзанд дайралдсаны хувьд авгай, Лий хоёр “энэ


жил чи тун их олз олно. Чи юу ч болж магад” гэж хєхрєлдєн баяр хvргэлээ. Данзан ч бэлэгшээн баярлав. Шинийн нэгний єглєє бvх гэр бvлээрээ vvрийн vнэгэн харанхуйгаар босдог байжээ. Люу Лий хvvхэд багачуудаа дагуулан гарч єчигдєр vvднийхээ ємнє гурван том цаас бєєрєнхийлєн давхарлан тавьж цасан овоо босгосон дээрээ бамбар хатган боов мантуугаар тахил чимэглэн vйлдээд ємнє нь очиж гар зангидан цээжиндээ аваачин хавсаргаж гурвантаа сєгдєж мєргєхєд Данзан “усы нь уувал ёсы нь дага” гэдэг vгийг баримтлан яг таг дууриав. Энэ нь “цай шин еэ” хэмээх эд мєнгєний бурханг тахин мєргєж байгаа аж. Тэндээс Люу Лий буцаж оронгуутаа гэр бvлийнхэнтэйгээ мєн хоёр гараа цээжиндээ аваачин “даа фаа цай!” гэж мэхэлзэн ёсолно. Нар гаран дээш хєєрмєгц ураг тєрєл ба танил танилын хvмvvс бие биедээ айлчлан хэсэх аж. Орж ирсэн бvхнээрээ “даа фа цай!” гэж єгvvлэхээр эхлэн мэндэлж гар цээжиндээ аваачин мэхэлзэж золгох ёс гvйцэтгэнэ. Дараа нь шинэ мантуу, баншаар зочлуулахдаа бие биеэ аав, ээж, ач, нагац, эгч, дvv энэ тэр болон дуудалцаж ха ха инээлдэнэ. Иймд Данзан хvртэл єчнєєн тєчнєєн ураг тєрєл ах дvv нартай болжээ. Бvх орж ирэгсдийн дотор гоё ганган буюу шинэ хувцас ємссєн хvн нэг ч vгvй. Гэвч бvтэн хувцас ємссєн нь тvvндээ маадгар, элэгдэн хуучирсан хувцас ємссєн хэсэг нь тvvнээ цагаан сард зориулан нєхєн сэлбэж чадсандаа мєн л маадгар. Маадгараар инээн маадгархнаар гишгэлэх нь Данзангийн нvдэнд тун хуурамч дан л маяглаад байх шиг vзэгдэв. Yнэндээ гэвэл тийм биш, бvх жилийн турш дан ажил, амьдралын хvнд хоёрт нуруу туруугаа эвдэртэл зvтгэхийн зэрэгцээгээр цаг ямагт дарлагдал, мєлжигдєлд хавчигдах учир єєрийн тааваараа инээн баясахаас ихэвчлэн хєндийрсєн байх бєгєєд ганцхан цагаан сар болж арайхийж амрахдаа инээн баясах болсондоо тийнхvv маадгар болсон байдаг аж. Ирвэл зохих чухал хvмvvсийнхээ ирж гvйцмэгц Люу Лий Данзанг дагуулан айл хэсэхээр гарав. Дайралдсан бvхэнтэйгээ “даа фаа цай!” гэж мэндлэн явдаг ёстой байлаа. Данзан хvний ёсыг нарийвчлан сахихыг хичээнгvйлэн энэ тэрийг нарийвчлан ажиж хєлєє хєндєлдvv гишгэлэн ёстой л маяглаж гарав. Айлд ороод бас шал хуурамчаар ха ха инээнэ. Гэлээ ч баяр! Данзан нутгаас гарснаасаа хойш энд л сая нэг сэтгэл тэнийн баярлав. Шинийн хоёрны єдєр Люу Лий сvмд очин газрын бурхан тvvднеэг тахина гэж ихээхэн хєл хєдєлгєєн болов. Улаан энгэсэгт мантуунууд ба лав хvж бас бусад идээнийхээ дээжийг багтаан гэр бvлээр явах гэхэд Данзан аз хийморь амь насаа даатгасугай гэж мєн хамт явалцана. Хєр цасанд битvv хучигдсан тарианы єргєн талбай дээр хvмvvсийн явсан шинэхэн ул мєрєєр гарсан нарийн жимээр тэмээн жин шиг цувран явав. Тэр зуур Данзан ямар нэг том сайхан дуган сvмд очих гэж яваа шиг санан сэтгэл баахан хєгжжээ. Тэгээд Люу Лийн хаалга хатавчгvй бяцхан бунхан шиг юмны ємнє тулан очиход нь гайхав. Тэгсэн чинь єнєєх тахих гэсэн сvм нь тэр байжээ. Люу Лий тvрvvлсэн чигээр доош бєхийн шурган орж тахил дээжээ єргєв. Ард нь авгай, тvvний ард хvvхэд, тэдний хойно Данзан. Євдєг дээрээ суун мєргєв. Уг нь Данзан энд амь насаа даатгахыг бодож ирсэн атал одоо сvсэг алдан дотор нь чухам юу байдгийг сонирхон ажиглав. Янз бvрийн хэлбэртэй их бага мантуу доод шалнаасаа дээш тохой илvvтэй овоологдсоны дээр хэдэн арван лаа асаастай байгаа vзэгдэнэ. Гэвч энд тэндгvй хvж хатган шатаасан тул єтгєн хєх утаа сvмийн бяцхан зайд багтаж ядан асаж байгаа лаагийн гэрлийг арай ядан сvvмэлзvvлнэ. Аажимдаа


нvд дасан ажвал ард нь цагаан дээлтэй, цагаан сахалтай, цагаан царайтай таяг тулан инээмсэглэсэн дvртэй шавар євгєн бурхан байх бєгєєд тэрээр манарсан их утаанд автагдсанаар vvл хєлєглєн айсуй шиг vзэгдэнэ. Гэлээ ч Данзанд сvсэглэн бишрэх сэтгэл тєрсєнгvй, бурхны нэг тал тогоруу нєгєє тал буга байхыг олж хараад “энэ хоёр бас юу вэ? Яагаад энд бурхан болон тахигдан шvтэгдэх болов?” гэж бодов. Данзангийн ємнє Люу Лий авгайтайгаа газар сєгдєн даатгал дээтгэлээ уянгалуулан мєргєж байв. Тvvнээс нь Данзанд “хаврын хvйтнийг хурдан зайлуулж, газрын хєрсийг гэсгээж хайрла. Ган гачгийг vзvvлэлгvй, газар тариаг сайхан ургуулж хайрла” гэдэг тоймтойхон vгс сонсдоно. Хятад оронд алгын чинээ газартай боловч цагаан сарын шинийн хоёрт тариачин бvхнээрээ ийнхvv газрын бурхан тvvднеэд заавал мєргєдєг байх бєгєєд ор тас газаргvй болж, их баяныд зєвхєн хоол гэдэс тэжээх тєдий зарагдах болсон тариачин ч гэсэн эс мєргєвєл идэх хоол олдохгvй болно гэж айн мєргєдєг байжээ. Салхи савир єчvvхэн ч vгvй налгар сайхан тэр єдєр буцаж явахдаа авгай Данзангаас: -Yгvй, чи тvvднеэд залбирсан уу гэж сэжиглэн асуув. Хариуд нь Данзан: -Ай ээж ээ залбиралгvй яахав. -Сайн. Гэвч чухам юу гэж залбирав? -Гэр орон руу минь буцах хаврын сайхан улирлыг хурдан ирvvлж хайрла л гэж. -Зєв! Энэ дэлхийд намайг ганцхан тvvднеэ л тэтгэнэ. Ер нь Да Лооеэгийн чамд сайн байгааг vзвэл тvvднэе тэтгэсээр байгаа байх. Энэчлэн чамд азын банш очсоныг бас яана. Yнэхээр чи азтай! Энэ жил чи маш их олз олно гэж мэд! гэхэд нь Данзан бэлэгшээн баярласнаа сая тvvднеэ бурханд нь огт сvсэглээгvйгээ санан “ай даа vvнээс болон хамаг аз минь харьчихгvй байгаа даа” гэж бодоод сэтгэл зовоход хvрлээ.

ЭХ ОРНЫ ДУУДЛАГА Хятад оронд цагаан сар арван таван хоног vргэлжилдэг гэнэ. Яг арван тавны орой сар тахиж, цагаан сарынхаа баярын тєгсгєл хийгээд, маргааш нь єнєєх бvх жилийн турш зvтгэх ажил хєдєлмєртєє ордог байжээ. Сар тахихаас таван хоногийн ємнє Даа Лооеэ, Люу Лий, Данзан хоёрт тусгай хvн явуулан дуудуулжээ. Ийм явдал Люу Лийд байтугай эцэг євгєдєд нь ч тохиолдож байсангvй учир цєм гайхан шагшилдана. Очихоор явж байх зуур Люу Лий Данзанд, Да Лооеэгийн хэчнээн их арвин буян ач ивээлтэй болохыг ам дvvрэн бахдан сайшаав. -Ай даа Даа Лооеэ vнэхээр хэлж баршгvй баян шvv гэж vгээ эхлээд дараа нь: -Чи хар даа! Энэ гол урт хєндий тэр аяараа Да Лооеэгийн тарианы газар. Хоёр талаар нь татсан их шуудуу бий. Зєвхєн адагт нь бусад айлуудын жаал зугаа газар байх боловч шуудуу нь Лооеэгийнх, жилийн жилд Лооеэд vнэ тєлєн тариагаа усална. Аяа зарим жил ган болон ус ховордоход Да Лооеэгийн ус єндєр vнэтэй болно. Тэгэхлээр хvмvvс дотроо уурлан элдвээр хараан занана. Миний бодоход Да Лооеэ ч бас аргагvй, нэгд єєрийн газар байна. Хоёрт уг шуудууг малтахад мєн ч их хєрєнгє орсон нь мэдээж. Манай аавыг залуу байхад анх малтсан юм гэнэ билээ! Тэр цагт энэ Да Лооеэ хаанаас байх вэ, эцэг Даа Лооеэ нь л байжээ. Бас тэр цагт баян ч биш, харин их ухаантай. Эхлээд тэр хvн бvх хєрєнгєє борлуулж, Бээжингээс жаал зугаа нарийн бараа авчирч эндхийн цахар ноёнд бэлэг барин газар авсан гэдэг. Энэ бол их ухаан,


газар шороо мєнх, эд бараа элэгдэнэ. Тэр ёсоор цахар ноёны авсан тэр бэлгээс одоо vр хvvхдэд нь юу ч vлдээгvй байхад єгсєн газар нь байж л байна. Гэтэл Да Лооеэгийн эцгийн ухаан тvvгээр зогсохгvй, жишээлбэл газартай болсон даруйдаа тариа тарихын оронд шуудуу малтуулжээ. Тvvнд нь манай аав ажиллаж байсан гэдэг. Анх хvмvvсийг ажиллуулахдаа єдєрт гурван удаа хоол идvvлнэ гэж хэлэлцсэн боловч тvvнээ чадахгvй болж хоёр идvvлж байсан гэж аав маань ярьдагсан. Эцэст нь бvр хvмvvсийн ажлын хєлс тєлєх юмгvй болсон тул анхныхаа дансыг авлагаар биш єрєєр нээж байсан гэдэг ээ. Манай хэлэнд ус урсах нь уруугаа боловч уусанбvхэнд унд болон тэнхрvvлэхийн тєлєє гэж зvйр vг байдаг. Энэ бол vнэн vг. Да Лооеэгийн эцэг Да Лооеэ хамгийн тvрvvн шуудуу татсанаар дараа жил нь их тариа аван баяжиж эхэлснээр барахгvй бусдын газрыг мєнгєєр авч эхлээд ийм их газартай болсон юм. Одоо тахиа, гахайг нийлvvлэн тоолбол тавь гарахы нь яана. Yvнээс гадна хоёр илжиг байна. Нэг нь тавин лангийн vнэтэй шvv. Чи бод! Нэг илжиг нь тавин лан мєнгє. Миний бvх хєрєнгийг бvгдий нь нийлvvлэн бодож vзэхэд арван таван лан, хамгийн их аз дайрахад хорин лан хvрэх байхад Да Лооеэгийн ганц илжиг тавин лан, хэн ч дуртай авна. Ингэхлээр Да Лооеэ vvрд хотойхгvй баян их буянтан мєн биз дээ! гэж ярив. Да Лооеэгийнд очиход хашааныхаа хаалганаас аваад доторх ордог онгойдог бvхний vvд хаалгыг алтан vсэгт ариун улаан хуудсуудаар чимэглээд ширээ засан тэнгэр тахисан хийгээд цаасан овоо босгон газрын эзэн тvvднеэг тахисан нь маш дорвилог аж. Ялангуяа тахисан идээ нь Люу Лийн цагаан сард зориулан бэлдсэн бvх идээнээс vзтэл давуу vзэгдэнэ. Цааш яван жинхэнэ цагаан сар болсон их єргєєнд нь ороход аагим зуных шиг бvгчим халуун ханхийв. Энэ дэлхийн хамаг амттаныг зайгvй єрсєн урт ширээ нvдэнд тусах нь эзэн хvнийхээ vнэхээр их буянтан болохыг илэрхийлнэ. Ард нь Да Лооеэ ганцаар, хар пvvсvv тэрлэг дээлтэй, гартаа барьсан тогосон хээт хєнгєн дэвvvрээр хєлс чийхарсан зузаан нvvрээ дэвvvрдэх маяг vзvvлэн сууна. Хvндэт босгы нь арайхийн давж орж ирэн дорд иргэн Люу Лий биеэ хярсан туулай шиг болтол нь барин “даа фа цай!” айлтган олонтаа мэхэлзэв. Тvvний аясаар Данзан ёс журмыг гvйцэтгэхдээ биеэ барихгvй байж эс чадав. Хариуд нь Да Лооеэ зєвхєн ам хєдєлгєн нэг удаа толгой дохисон бєгєєд хоёр дахь удаагаа дохих нь ирэгсдийг ширээнээ суу! гэжээ. Нєгєєдvvл их ширээний доод буланг бараадасхийн, сандлын єнцєг дээр бие барин суух тєдийхєн болов. Бие чилvvрхэн байж ядах зуур Данзан ширээний голд хэлбэр маягий нь єчvvхэн ч алдагдуулалгvйгээр халуун уураар жигнэн болгосон тарган гахайн зулзага єд сєдий нь зумлаж єнгий нь хусан шаргал болтол нь шарсан амьд байгаагаас vл ялгагдах хоёр галууны дунд байхыг vзээд эдгээрээс нь идвэл чухам юутай сайхан бол гэж бодоход чухам хорхой хvрэхгvй байж яаж чадах вэ. Гэвч тэдгээр болоод бас бусад бvх идээнvvдэд хvний гар хvрсний шинж тэмдэг vгvй байгаагаас, “ай энэ чинь бусдыг зочлоход биш, зvгээр хорхойгий нь хvргэхэд зориулагдсан эд байх нь ээ!” гэж ойлгон хорхойгоо дарж авлаа. Хvн орж ирэн аягалсан цай авчирч єгєв. Тvvний нь уухаар аманд ойртуулмагц урьдын танил vнэр хамарт ханхийж, амсан vзвэл уржнан анх Жанчхvvд орж ирэнгvvтээ цагаан далайн пvvсэнд ууж байсан цайны ижил мєн байх тул сэтгэлд нь сэв орж ирэв. Тvvнээс цочин Да Лооеэг гэнэт харахад цагаан далайн данжаадаас тэс єєр хvн байх боловч єєр рvv нь ширтэж байснаа нvд цавчлан дальдрах нь нэг л биш шиг санагджээ. Цайны дараахантай саяхан чанасан халуун банш орж ирэв. Тэр нь


маш арвин. Данзангийн хичнээн их идэхийг vзэх гэсэн байх бєгєєд доторх хийц нь овоогоос овоо махтай байжээ. Гэвч Данзангийн сэтгэлд нэгэнт орж ирсэн хар санаа улмаар гvнзгийрэн нэг vе vvнээс нь идэх vv байх уу гэж эргэлдээд эцэст нь идье, харин ч ханатлаа идэж авбал над завшаан гэж боджээ. Бас архиар зочилсны нь хамаагvй уухыг шийдлээ. Тэнд Да Лооеэ, Данзанг ууж идэх рvv гавшгайлан орохыг нvд салгалгvй ширтэж байснаа хундагат архийг гурав дахь удаагаа хєнтєрхєд нь инээмсэглэн: -Ай ид, ид гэж хамраараа гуншиганан хэлэв. Данзан толгой дээш татаж “Ид, ид гэж шахан байж идvvлж орхиод эцэст нь мал мал гэж хараадаг шvv дээ” гэж vг санаанд орж ирэхээр нь санамсаргvй хэлж орхив. Хажууд нь Люу Лий цочин бараг босон харайж шахав. Данзан ч санамсаргvй зvй бусын юм хэлсэндээ гэмшив. Гэвч Да Лооеэ нялуунаар инээн: -Маш сайн! Чи илжигнээс давуу хvчтэй шигээ энэ ертєнцийг хэн хvнээс илvvтэй ажиглэн vнэнийг олж хардаг ухаантай хvн байна. Би ийм хvнд дуртай. Люу Лий сэтгэл тайвшран Данзанд “Да Лооеэ, ийм цэцэн хvн шvv” гэж сэм шивнэв. Данзан єєрийнгєє илжигтэй зvйрлvvлсэнд нь сэтгэл зарсхийн шинээр хорсож эхэллээ. Да Лооеэ лаглайн суудлаасаа жаахан єндиймєєр болон тавагтай банш руу харснаа. -Ид, ид эцэст би мал гэж нэрлэхгvй, харин манай хvн гэж нэрлэнэ. -Юунд тэр билээ? гэж гайхан ширтэхэд Да Лооеэ єєдєєс нь нялуунаар инээн: -Битгий гайх! Єнєєдрєєс эхлэн чи манай болно. Єдєр бvр их хоол иднэ. Гаднын хvн ер чамайг Даа Лооеэгийн итгэлт зарц гэж vзэн айн сvрддэг байх болно. Дахнзан бvр гайхаж орхилоо. “Би зvvдэлж байна уу?” гэж биеэ ажтал Да Лооеэ ай гэж санаа алдаад: -Миний хоёр сайхан илжиг бий. Тvvндээ би маш хайртай, тээрэмд ч оруулдаггvй байсан. Одоо тэр хоёр илжгийг зарна тvvний оронд чи надад хайрлагдан миний бие, эд хєрєнгє хоёрыг хамгаалж байх болно. Харин тээрэмд зvтгэхгvй шvv гэхэд нь Данзангийн уур дvрсхийн бадарлаа. Уураа дарахыг оролдовч “Илжиг! Илжгийн оронд хайрлагдах болж байна шvv!” гэж бодогдох нь тэсэхvйеэ бэрх. Би илжиг биш хvн гэж хашгиран босон харайж: -Надад єєрийн эх орон бий! Єєрт минь шашин бурхан бий. Алж идэх хонь хорь гучаас илvv, унах сайн морь хvртэл бий! гэж хашгирав. Хариуд нь Да Лооеэ айн сvрдэх боловч: -Чамд байхгvй, байсан тэр бvхэн чинь манай дундад иргэн их улсын их цэргийн хєлд дэвсэгдэн сvйрч байгаа гэж єгvvлэх сонсдов. -Аа тийм vv? Тэгвэл би чамайг энэ гэр оронтой чинь хамт няц дэвсэлье гэж Данзан урагш давшлаа. Гарт дайралдсан шаазан хэмх атгагдах єєрт нь мэдэгдэв. Люу Лий урдуур нь орж ирснийг хажуу тийш шидэв. Данзан Да Лооеэг vнэхээр алъя гэж урагш зvтгэхэд нь урт ширээ ємнє нь тээгэлдэж байсан бєгєєд дээрх юмс нь пажигнаж айсан сандарсан Да Лооеэ янхигар сандалдаа улмаар шигдэн бархирахад гаднаа бvх гэр бvлийнхэн нь хvмvvс, ойр дотны зарц нар ухаан зулаггvй vймэлдэн орж ирлээ. Гэвч агсан тавигч монгол хvний журмаар энгэр заамаа аль хэдийд зад татаад ханцуй юугаа тохойгоо єнгєртєл шамлаж амнаасаа хєєс цахруулан, шvд хавиран агсчиж байгаа Данзангаас айхгvй хvн хэн ч алга. “Та нар энэ эзнээ ємгєєлєн хамгаалахаар ирцгээнэ vv? Ирцгээ, цємийг чинь ална” гэж монголоор хашгирч, шаазан хэмх атгаснаас цус болсон муйхар гараа зангидан давшихад орж


ирсэн бvхнээрээ нэг булангаас нєгєє булан руу хуйлран зугтаж чихцэлдэнэ. Ганцхан Люу Лий єєрийн эцэг шиг ижил дасал болсноороо халдан ирж далайсан гартай нь зууралджээ. Айн сандарсандаа бvх бие нь догдлон чичирч, vг хэлэх гэвч эс чадан “аяа, аяа” гэж бvвтнэж байхыг Данзан хараад сая омог дарагдан яаран гарахыг шийдэв. Гэлээ ч уур хилэн цээжинд бадарсаар, хаалган дээр очин гараараа нээхийн оронд хэмх єшиглєн гарч одов. Ард нь Да Лооеэ єєрийн ухаангvй байснаас арайхийн сэргэж “аяа, хvн биш, барс” гэж єгvvлэхэд шувуун хєлтэй бяцхан эхнэр нь “барс барсдаа бvр галзуу барс!” гэж хэлэн амьсгаадан цээжээ даран хана тvшин муужран унав. Тэндээс Данзан “ай нутаг минь, нутаг минь… хайрт нутаг минь” гэж тасралтгvй бархиран явсаар Люун гадаа ирээд хар буурныхаа барааг хармагцаа тэсгэлгvй уйлан, урт хvзvvгий нь тэврэн аваад ухаан алджээ. Данзанг хєєрхий авгай их хvvтэй элбэн арай чарайхийн дотогш оруулан ханзан дээр хэвтvvлснийг огт vл мэднэ. Гэтэл авгай архинд хvн тийм болтлоо согтохыг vзэх байтугай дуулаа ч vгvй тул ямар нэгэн хортой идээ идчихсэн байх гэж бодон аян сандарч уйлаан унжаан болсон нь тун их. Люу Лий тэр орой ирэхэд нь учрыг мэдэн, нэг талаар сэтгэл амрах боловч нєгєє талаар ёс журмыг тун их алдаж дээ гэж бодон шинэ зовуурыг эзлэх болов. Шєнє Данзан, цаг vргэлж шvдээ хавиран хяхтнуулж, vе vе монголоор хараал зvхэл тавин тийчилж бvх гэр бvлийг донсолгон нойргvй хонуулав. Тэр нь чухам ганцхан Да Лооеэтэй л байн байн барилцан авч байгаагаар хар даран зvvдэлсэн хэрэг бєгєєд заримдаа Данзан Да Лооеэтэй байн байн барилцан авч дийлдэвч Да Лооеэг цаглашгvй том голио юм уу, эсвэл чоно, эсвэл гахай болон босож ирээд дахин барилцаж авна. Нэг удаа єєрєє дийлдээд хєєрхий муу ясан хэдрэг илжих болчихоод хvнд тээрэмд зvтгэж явлаа. Тоног хємєлдрєгєє тасдахыг оролдон чадахгvйдээ тун их гашуудна. Нэг мэдэхэд ашгvй хvн хэвээр аж. Гэвч урд нь Да Лооеэ цагаан сарынхаа том ширээний ард бахдан тавлах мэт инээмсэглэн чамд байдаг бvхэн чинь манай их цэргийн хєлд єртсєн гэхэд нь єєрий нь алах, орон гэрий нь баллахаар урагш давшихдаа сэржээ. Нvдэндээ Люу Лийн гэр орон тусмагц зvvдэлснээ мэдэв. Єчигдрийн нь явдлууд сэтгэлд нь тун тодорхой бууж ирэх бєгєєд хажуу тийш харвал Люу Лий сэтгэлийн хvнд зовуурт дарагдсанаар доош ширтэн, бог малын чємгєн гансаа хvчлэн сорж, их утаа хєврєлдvvлэн сууна. Авгай шавар зуухныхаа тэнд мєн л гунигтай доош ширтэн сууснаасаа толгой дээш татан: -Аяа бие чинь ямар байна? -Дотор маш муухай байна гэхэд яаран босож, халуун цай, хvйтэн мантуу хоёрыг авчирч єгєв. Люу Лий доош ширтсэн чигээрээ гансаа хэд дахин угзарсныхаа дараа: -Чи єчигдєр Да Лооеэгийн ємнє галзуу барс шиг агсчиснаа мэдэж байна уу гэж аяархан боловч зэмлэнгvй єгvvлэв. -Мэдэж байна гэж Данзан гэмшин хариулснаа гэвч да еэ ээ, тэр чинь намайг хvн гэж vзэхийн оронд хvн толгойтой илжиг гэж vзсэн шvv дээ. -Ай хаанаас! Харин Да Лооеэ хоёр илжигнээсээ давуутай vнэлэн дэргэдээ авах гэсэн биш vv. -Харин нь дээ, тэр чинь одоо хvн толгойтой илжиг гэж vзэж байгаа нь тэр! Люу Лий дуугvй болон баахан бодсоноо: -Тэр тийм. Гэвч хэрэв намайг тэгж єндрєєр vнэлсэн бол би баярлах байлаа.


-Яая гэх вэ, ядуу хvн баяд ноёдын ємнє илжигнээс дор vнэтэй байдгаас л тэр байхгvй юу? гэхэд нь Данзан одоо миний бодох ээлж боллоо гэсэн аятай доош ширтэн гєлрєв. “Yгvй хvv чи юу бодон гутарна вэ?” гэхэд над гутарсан юм алга. Ганцхан миний єчигдрийн явдал таны хойшдын амьдралд гай болох байгаа даа л гэж сэтгэл зовж байна. -Ай vгvй, харин би чамайг барьж аваад “гар!” гэхэд чи ашгvй номхрон гарсан шvv дээ. Тэгснээс чинь Да Лооеэ намайг галзуу барснаас бvх гэр бvлийг аврагч их зоригтон гэж хvндэтгэн зочилсон гэж инээд алдан Люу Лий гэнэт царай хувирган: -Гэвч Да Лооеэ тун даруй чамайг хєєн явуулахыг даалгасан энэ бас хэцvvеэ! -Зvгээр! Тэртэй тэргvй би явна. -Хаашаа! гэж авгай цочин дуу алдав. -Ээж минь, нутаг руугаа. Нутаг маань дайны хєлд байгааг би єчигдєр Да Лооеэгийн амнаас мэдлээ. -Аяа, Да Лооеэ чамайг єєрийн хvн болгож авах гэхдээ худал хэлсэн байлгvй. Люу Лий: -Yнээн, уржигдар баруунаас хоёр чийчаан дvvрэн ноёд ирж Да Лооеэгийнд цайлах зуураа тийм vг хэлсний нь би Да Лооеэгийн амнаас дахин сонссон. Гэвч чи битгий яв! Нэгд энэ аймшигт євлийн хvйтэн, хоёрт, нэг хvн тєр улсын тєлєє юv хийнэ, дэмий амь vрэгдэнэ. -Ай даа хєє! Тэр бvхэн хамаагvй, vхэвч уул ус, газар шороо, бурхан шашин, ард тvмнийхээ тєлєє явж байгаад vхэж байгаа минь энэ! Гэж бодоход сэтгэл ариун амьсгал чєлєєтэй хураагдана. -Ай, чиний бурхан ингэж номлодог байж. -Yгvй энэ бурхны номнол биш, миний хувийн бодол. Yvнээс цааш надад эрхэмлэх юм байдаггvй, байлгахыг ч хvсдэггvй. -За тэгвэл чи яв! Хvний чин сэтгэлийн эрмэлзлийг хэн ч хориглож чаддаггvй юм. Эхнээр! Чи ч битгий хоригло! Харин хоол хvнс, ємсєх дулаан хувцасны юм юу байдаг билээ бэлтгэж єг! Авгай яаран ганц сийрсэн авдраа уудлан зузаан хєвєнтэй ємд цамц гаргаж ирэв. Энэ бол эдний єнєєх цэрэгт баригдан алга болсон хvvдээ бэлтгэн хадгалсан ганц vнэтэй зvйл нь байв. Ємд нь Данзанд яг таарч, цамц нь арай чарай багадаж, авгай яг тохиров гэж баярлана. Бас цагаан сарын тєгсгєл арван тавны сар тахилтаар хэрэглэхээр хадгалсан хамаг мантуу жаа гоо боорцог маа тангаа ваадагнан боожээ. Бvх юм бэлэн болмогц Данзан гамин цэрэг ємдийн халаасан сав руу гараа шургуулав. Тvvндээ Данзан цэрэг ноёдын хоорондын дайныг жигшин зугтаасан залуу найдын єгсєн арван хоёр янчааныг таг даран хадгалснаараа багагvй мєнгєтэй хvн юм. Гартаа дайралдсаныг атган ирвэл долоон янчаан байсан бєгєєд Люу Лийд єгвєл Люу Лий нvдээ том болгон гайхах боловч “ай юу хийнэ, хvv чи єєрєє хэрэглэ!” гэж эс халгаана. Авгайд єгвєл бvр ч vгvй “сэтгэл зовох юмгvй надад бас мєнгє бий” гэж тайлбар хэлэвч авгай “Чи єєрийгєє бод! Хvн ганц амьтай, мєнгє мянган амьтай байдаг гэдэг энэ мєнгє чинь чамд хэрэг болно” гэж хариу ятгав. Тэгэх тусам Данзан эдний ач тус болсныг санан зvгээр гарахаас халшран, хvvхдэд мєнгєє хуваарилан єгєхєд тэд баярлалдан хvлээн авангуутаа чангад атган гараа даллан хурдлав. -За одоо явна даа гэхэд Люу Лий:


-Яв даа яв! Би Да Лооеэгийн чамайг хєєн явуул гэснийг олны ємнє гvйцэтгэсэн болж, чамайг гаргаж єгєхгvй байя. Энэ тухай надад битгий муу санаарай! Ирээдvйд миний энэ муу бяцхан байшингийн vvд хаалга чиний ємнє хэзээ боловч нээлттэй байна гэж мэдээрэй! -Ойлголоо ах минь ойлголоо. Амар мэнд сайн сууж байгаарай! Гээд гарах гэтэл авгай: -Yгvй байх чи зогс! Би чамайгаа нэг сайн харж аваад vлдье. Данзан хаалгын ємнєхєнтэй эргэн зогсов. Авгай ємнє нь тулан ирж нvvрий нь ширтэв. Зvрх нь цээжиндээ тvг тvг лугшиж, нvдэнд нь нулимс хуралдаж ирэв. “За яв даа!” гэж тун аяархан шивнэн єгvvлэхэд нь Данзан эргэв. Хаалга дєнгєж гарсаар ард хайр энэрлийн далай болсон шувуун хєлтэй эх ариун шударгын манлай болсон ядуу иргэн Люу Лий хойчоо залгамжлах хvvхэд багачуудтай vлдэв. Ємнє нь хар буур учир явдлыг эрхгvй мэдсэн шиг хурц нvдээ сэрвэлзvvлэн ажиглана. Энэ буур єргvvлгээс аль хэдийн гаран овоо гэдэс гараад байгаа боловч Данзан нэгд, Люу Лийд єгєхєєр амласан, хоёрт, алсын замд туулах тэнхэл олоогvй гэж санах орхихоос єєрийг бодохгvй байжээ. Одоо эцсийн удаа гэж лавлан ажихад бvр улмаар нvд гялалзуулан сэрвэлзэж сэтгэлд нь элдвийг бодогдуулна. Даруй холдохын мєрєєдєс болон бяцхан хашааны явган хаалга хvрээд дахин харахад буур босон харайн уяагаа угзчив. Тэндээс Данзан нvднийхээ нулимсыг дуслуулан эргэж явахаа чиглэв. Хэдэн зун жилийг хэн мэдлээ, жилийн жилд ихэвчлэн халх аянчдыг хєврєлдvvлсээр байгаа хаалган гэж нэрлэгдсэн дардан замд оров. Люу Лийнхээс гарахдаа Жанчхvv хотын цагаан далайгаас амь бие хамгаалж гарсан дэлэм шийдмээ ашгvй авч гарсан байжээ. Тvvнээ баруун гартаа хєндлєн барьж, хєр цасанд битvv хучигдсан замаар шаахайнхаа улыг гялалзуулан гишгэлнэ. Єєдєєс нь євлийн жихvvн жавар угтан авч тас няс хайрч эхлэв. Хариуд нь орон нутгаа дайсны хєлд гишгэгдэн дэвсэгдэж байгаа шvv дээ гэж бодоход хайрах жаврын хvч буурах шиг. Єнгєрсєн жил хэдэн сарын дотор хятад орноор юу юу vзсэнээ эрэгцvvлэн санахад голгvй болтлоо хатсаны адил цагаан далайн данжаад гол руугаа юм орох сvвгvй болтлоо таргалсан газрын эзэн, хvний хєвгvvдээр шатрын бэгц /хvv/ болгон дайтан тулалдагч цэргийн ноёд ба дарга нар нvдэнд vзэгдэн цээжин биеийг царцаана. Нєгєє талаар чин зоригт залуу хятад найз, ариун сэтгэлтэн Люу Лий, хайр энэрлийн далай болсон эх эдгээр бvгд бодогдон царцсан цээжийг дулаацуулна. Ертєнц гэдэг ийм байдаг байжээ. Нэг мэдэхэд vдшийн харанхуй орчлонг нємєрч, эргэн тойрны юмс бvдэг бадаг болж байлаа. Тэр дунд Данзан ажиггvй алхалсаар л явна. Огторгуйд 12-ны шєнийн бараг дvгрэг сар дээш хєєр хєєрсєєр баруунаа хэлбийж эхлэхэд мєн л алхалсаар ардаа хvнд биетэй нэг амьтны хєлийн чимээ гарахад цочисхийн эргэн харав. Цас мєсєєр хучигдсан єргєн цагаан замаар том хар юм нvvгэлтэн айсуй аж. “Энэ юу вэ?” гэж гайхан ажвал хар буур. Сайтар бэхлэн уясан олсон бурантгаа тас хивж орхиод Данзангийн хойноос жолоогvй алхалсан нь тэр байжээ.

ХYРЭЭ Хvрээ орж ирэх зуураа Дорж, хэд хонож, хэрхэн явсан энэ тэрийг орхиж, Хvрээний урдах Богд уулын зvvнээр ороон, Туул голын зах руу орж ирснээс эхэлье. Yхрийн эвэр сvvл хуга хєлдєєсєн цуут хvйтэн мичин жилийн євлийн сvvл сар шувтарч, тахиа жилийн шинийн нэгэн, цагаан сар гарахдаа цас оруулж, шуурга


шууруулжээ. Тэр дундуур барон Унгерн єєрийн орос цагаан хааны хэдэн зуун цэргийг монгол орноос дайчлагдан татагдсан хоёр мянга шахам цэрэгтэй хамтруулан хvрээн дэх Гамин руу довтолж, хоёр хоног байлдаад, цагаан сарын шинийн нэгний єглєєний ид хvйтэн, vvрийн жавраар “Урай!” хашгиран дайралт хийж, хvрээг эзэлжээ. Хvн амьтны хэлэлцэх нь ургах нар улаанаар гарч, vхсэн унасан гамингуудын дээгvvр харайлсан морьдын туурай тачигнаж хєлдvv газар тэр аяараа доргиж байсан гэдэг ээ. Тэр єдєр єнгєрсєєр гурав хонож байхад Дорж хvрээнээ орж ирсэн аж. Туул голын энгэр єнгєт гєлгєр мєсєн дээгvvр дєнгєж гарсаар амь vрэгдэгсдийн анхны хvvр vзэгдээд, урагшлах тусам олшрох тєдийгvй, зарим газар тойрч гарахаас єєр замгvй болтол бєєнєєрєє хиарсныг хєл гишгэх зайгvй байсан гэж хэлж болох биз. Эд бvхнээрээ гамин бєгєєд, хэдийгээр шуурсан цасанд хучаастай байвч, бие эрхтнээс нь ёрдойж цухуйж танигдана. Тэр дундуур Дорж, сэжиглэх сэтгэл огтгvй, харин ч баяр бахдал болсон бєгєєд, ганц хань болох шатныхаа хугархайг ардаа аван нуруу vvрэн явснаа, vрэгдсэн аав, ээж, ураг тєрлvvдтэйгээр барахгvй амьдрах, амраглах, дур хvсэлтэй болохы нь санан хєєрхийлєх сэтгэл тєрєв. Энэ нь тvvнд хvн болсоор анх удаагийн нь сэтгэл уяралт билээ. Гэвч дорхноо улс орноо бодлоо. Гамингууд монголд ирэхдээ улс орныг эзлэн ноёрхохын тєлєє бєгєєд тэр тухайдаа хэчнээн дээрэнгvй, омог бардам байсныг санахад єрєвдєх юм алга болно. Нэг мэдэхэд Наймаа хотын захад ирсэн байлаа. Гэтэл хотын байдал хятадын хотуудтай маш тєсєєтэй байх тул, зэвvv хvрэн тойрон гарууштай бодогдоно. Тvvнийг єнгєрсєєр их хvрээ тов тодхон харагдана. Цаад зах нь єндєр дэнж дээр баригдсан гандан хэмээх шажин бурхны ариун номлолын охь манлай газар бєгєєд алтан дээвэрт жижиг дугануудын дундтай Ар Монгол Манжаас тусгаарлагдав гэж байгуулсан Єндєр Жанрайсэг хэмээх бурхны дуган хорвоод би ганцаараа гэх мэт сvндэрлэнэ. Тэр дашрамд хаа нэгтээ болж байгаа хурал номын бvрээн дуу хєндий дvvрэн хvнгэнэн Доржийн сэтгэлийг хачин болгож, гараа ємнєє авчран залбирахаас єєр аргагvй болов. Энэ ч мєн анх удаагийн нь сvсэглэл байж мэднэ. “…Энэ дэлхийн аливаа амьтдын хувь заяа ганцхан аугаа хvчит бурхны ивээлд оршдог” гэж аавын нь олонтой хэлсэн vг одоо л ойлгогдох шиг болжээ. Хvрээний захад ирэхэд хvн амьтангvй эл хуль, гудамжны булан тохойд цагираглан хэвтээ нохой ч “Одоо намайг алаад орхих бий!” гэсэн шиг газартаа шигдэн гєлєгнєн ширтэнэ. Yvгээр vзэхэд хvрээ гэдэг маань аюулд автаад байгаа нь илэрхий. Хаа нэгтэй хачин жигтэй юм цууриатна. Бvрээ, бишгvvр, лимбэ, цоор, єєр бусад vлээвэр бvхэн хєг булаалдан царгих мэт шуугина. Дорж тvvний юv болохыг мэдэхийг хvсэж, дуугарах зvг чих тавин явлаа. Хvрээний зvvн Сэлбэ голын улаан зосон будагт гvvрэн дээр оросын цагаан хааны хоёр офицер зогсож, нэг нь баяр хуур дарж байжээ. Тэднийг уранхай цооронхой дээлтэй хэдэн хvvхэд тойрон зогсож байсан дээр Дорж нэмэгдэв. Юу юуны урьд Дорж, ардаа хуниаст шоргоолж хэлбэрийн хар нэхий дээлтэй офицер, ар зоогоороо гvvрийн хашлага тvшин зогсож байгаагийн гарт сунах агших бvр дээрээ хєг ая цууриатуулагч хайрцаг байгааг олж харлаа. Цааш ажвал тэдний байдал жирийн биш, биес єндєр, гар, хєл, цээж, шанаа, тvvшvv цєм булиа, єнгє зvс нь урьд ємнє vзсэн оросуудаас тэс єєр. Хатуу хахир євлийн саруудад Хэнтий уулын ой шугуйд бvгэхийн эрхэнд гандсаны нь Дорж хvртэл тємєртэй адилтгана. Хоёулаа ижил


сахлаг vст хар нэхий уутан малгайтай бєгєєд хvрэвтэр хємсєгний нь дорх хvнхэр аяганд нь баясгалантайгаар хєдлєх номин цэнхэр нvдvvдэд нь гал цог гялалзах шиг болно. Хар нэхий дээлт нь хайрцаг дуугаргаж байхад єрмєг танзан дээлийн мєрєн дээр гурван хуруу єргєн гандмал алтан саан тэмдэг хадсан нєхєр нь хажуу хавиргаараа хашлага тvшиж, сvvжин ташааныхаа уутан євєр рvv гараа байн байн явуулан, туулайн бєєр самар гарган ам руугаа явуулж, хатуу ясан гэрий нь тас няс хазан газар хаян иднэ. Тэр мєртєє хєндлєн хийсэн хар эсгий гутлынхаа зээтvv хоншоорыг царгих хєгжмийн ая дагуулан доёгонуулна. Ер эднийг ажих тусам ер бусын байдал илэрч “єнєєх тємєр авдарнаас гарсан цэрэг гэдэг нь энэ биш байгаа даа” гэснийг бодогдуулна. Хайрцаг дотор чухам юутай болоод дуугарч байгааг олж мэдэхэд бас бэрх. Дэлэм дэлмээр сунгах зуураа хоёр талын бариул дахь хавтгай шанаанд жирийлгэн суулгасан бяцхан товрууд дээр хуруу тэмтрvvлэн дарж хєг ая хувирган цууриатдагийг олж мэдсэнээс єєр зvйлгvй. Гэтэл тэр хvн єєрєє дуулж гарлаа. Эхлээд хэн нэгэн хvнийг урин дуудах байдлаар дуугарснаа уншлаганд орох мэт хурдсаж… “Эх ух!” дуу алдан толгой хаялна. Yvнд нь “Ээ мая милая Маруша!” гэдэг vг олонтой давтагдан чихэнд хоногшино. Гэтэл нєгєєх нь: “Эх милая мая!” гэж хашгиран гараа алдалж урагш давшаад гар санжгануулан хол дэвсэлж, хатирах болов. Тэр зуураа хєл євдєг хоёроо байн байн алгадан тас няс буулгана. Зуур зуур догшрох нь бvр ч сvрхий. Толгой хаялтанд нь малгай vс сагсалзаж, нvд нь гялалзан хємсєг нь жирвэгнэнэ. Доор нь даачаа тэрэгний даацат зузаан банз тvс тvс чихарч нахилзан, тоос гєвєгдєн манарна. Баруун ташаан дахь модон хуйтай маузер буу, зvvн талдаа зvvсэн урт хар сэлэм, хоёул нэгэн зэрэг дээш vсрэн биеий нь балбах юv ч биш байлаа. Дорж эдний зугаа цэнгэл, бvжиг наадам болж байгааг мэдэж, ер нь ийм эрсийн цэнгэл ийм байхаас єєр ямар байх билээ гэж бодно. Дуут хайрцаг буй чадлаараа шуугиан тавьж байснаа гэнэт зогсоход, цам бvжиг мєн зогслоо. Эцэст нь тэд хоор зуураа хєгжилтэй нь аргагvй шав шив ярилцан баруун тийш чиглэн явав. Дорж араас нь хvvхдvvдийн хамт дагалаа. Тэгээд гудамжны аманд, урагш харсан банзан ханан хаалгат дэлгvvрт хvрч, хаалттай банзуудыг балбаж гарав. Дэлгvvрт хvнгvй юм уу, байлаа ч гэсэн тайлж єгємгvй байвч хvч гарган балбана. Ашгvй нэг хvн ирэх чимээ гараад: “Сv эя?” /Хэн бэ?/ гэж аяархан дуугарахад єнєєх эрсvvд: “давай, открой!” хэмээн хашгиран дахин балбав. Одоо нэгэнт дуугарсан хvн тайлж єгєхєєс єєр аргагvй болов бололтой. Хоёр банз сугалагдан авагдаж, айснаас хохин цагаан нvvртэй болсон ахимаг настай дэлгvvрчин зангууд толгой гаргаснаа: “Ай” хэмээн хуурмагаар инээн мэхэлзэв. Хариуд нь нєгєєдvvл аятайхнаар инээлдэж “дрис барас!” дугаран мэндэлж, сугалагдсан банзнуудын зайгаар орох гэж бие зvтгvvлж vзсэнээ болиод: -“Одоо чамд худалдаа наймаагаа чєлєєтэй хийх цаг чинь болсон” гэж байгаа бололтой, эелдэгхэнээр vг хэлэн бусад банзуудыг сугалан авлаа. Энэ бvхнийг Дорж хvvхдvvдийн хамт араас нь ажсан бєгєєд vнэн хэрэг дээрээ гэвэл, єнєєх дуугардаг хайрцгий нь ахин нэг дуулахыг хvснэ. Дэлгvvрчин лангууныхаа ард зогсон: “Ай ноён юу авна?” гэж аль байдгаараа сайхан зан гаргахыг хичээнэ. Офицерууд єєрсдийнхєє хэлээр юм хэлэн, ямар нэгэн юм шаардав. Нэг vе бие биеэ ойлгохгvй будилсны эцэст дуугардаг хайрцагт эр, дэлгvvрийн тавиур дахь нарийн хийцэт шаазангууд руу заах мєртєє ам руугаа


заасаар учраа ойлголцов. Дэлгvvрчин хоёр шаазан аяга ємнє нь тавьж, зуугаас доошгvй жингийн багтаамжит босоо хар ваарнаас vнэр нь ханхалсан хуурай архинаас тємєр бортгоор хутган авчирч мэлтэлзтэл дvvргэв. Нєгєєдvvл тvvнийг ганцхан хєнтрєлтєєр хоослод хойноос нь амьсгалаа хvчлэн гадагш гаргана. Тэгээд ахин хийхийг шаардсан бєгєєд хєнтрєх явдал vргэлжилж дєрєв дэхдээ хvрсэн нь тун гайхалтай. Хэрэв Дорж сон бол ганц шаазан уусаар газар тэнгэр хоёрын алин дээр байгаагаа мэдэхгvй болтлоо согтох байлаа. Эцсийн эцэст уусан хvмvvсийн зан гоц сайхан болж, уулгасан хvнтэйгээ дохио дэхээгээр ярилцах нь олшров. Дэлгvvрчин ч айн сvрдэх аль хэдийн vгvй болж наймаа худалдаа гvйлгэхийг бодох бололтой, хариу дохин инээнэ. Гэтэл нэг муу ёр! Дуугардаг хайрцагт эр хєнтєрсєн шаазангийнхаа амсрыг атган лангуун дээр тавихдаа бяц буулгаж орхив. Хятадын ёсонд шаазан хагарах маш муу ёр гэдэг ээ. Иймд Доржийн сэтгэлд, энд ямар нэгэн муу юм болох гэж байгаагvй байгаа даа гэсэн бодол тєрєв. Дэлгvvрчин ч єєрцгvй “Аяа!” хэмээн дуу алдан царай хувиргаснаа “Хо!” гэж худал инээн хуруугаа гозойлгов. Тэгээд ахин аяга авчирч архи дvvргэв. Гэвч нєгєєдvvлд уух хvсэлгvй болсон аж. Хоёул эргэж, нуруугаараа лангуу тvшин, гадуур хувцасныхаа товчуудыг тайлав. Yнэндээ тэд согтжээ. Тvрvvн тэдний царай хvрэл хvрэн байсан бол одоо час улаан болсон vзэгдэнэ. Єрмєг танзан дээлт нь ємнєє зогсож байгаа ноорхойчуудыг ажигласнаа эргэж, дэлгvvрийн тавиур дээр байгаа танзууруудаас авчруулан хvvхдvvдэд тvгээсэн бєгєєд, ингэхдээ Доржийг ялгасангvй. Yvнд нь Дорж баярлан, єгєємєр сайхан сэтгэлтэй зєв номын улс байх нь ээ! гэж бодон бишрэв. Єгєємєр сэтгэлтнvvд явах боллоо. Гэтэл араас нь дэлгvvрчин: -“Ай мєнгє!” гэж сандран сануулав. Мєнгє гэдэг vгийг тэд сайн мэдэх улс аж. Єрмєг танзан дээлт нь уутан єврvvдээ нэгжин байж хэтэвчээ гаргав. Тэр нь бага боловч яггvй цvндгэр, алтан монётуудаар дvvргэсэн бололтой жижиг зvйл хавиралдах сонсогдоно. Эзэн хvн хэтэвчээ нээж нэг монёт гаргаснаа буцааж, цагаан хааны пиоз мєнгє гарган лангуун дээр хаяв. Уг пиозын хэмжээ том, цаасны чанар онц сайн. Гэвч харамсалтай нь монголд зарагдахаа аль хэдийн больсон зvйл билээ. Дэлгvvрчнийг авахаа татгалзахад єгч байгаа хvн чамлав гэж бодсон уу, эсвэл зориуд ч байж мэднэ, тєгсгєлдєє “мать” гэсэн vгтэй нэг єгvvлбэр хэлэх зуураа ахин нэг пиоз гарган нvvр рvv нь шидсэн бєгєєд дэлгvvрчин ч толгой сэгсрэн уцаарлаж “Монёт, монёт!” гэж нэг хуруугаа гозойлгов. Ингэснээр бvх хэрэг бишидлээ! Монётын оронд сэлээдий буу гялсхийн сугалагдав. Дэлгvvрчин огло vсрэн хажуугийнхаа єрєєнд орж амжив. Гэлээ ч буу тасхийнэ. Ахин бас тас! Зvгээр ч vгvй хоёр зэрэг буудах болсон бєгєєд дэлгvvрчнийг тэд алж чадаагvйдээ хорсох бололтой, дэлгvvрийн юмс руу начигнуулж гарлаа. Тэр зуураа цээж хvржигнvvлэн ширvvн ширvvн дуугаралдах нь єнєєх дайн тулаандаа орохдоо ийм байдаг бол уу гэмээр. Буудах бvрд шаазан хагарна, шавар унана, мод сэлтэрнэ, утаа манарч дарь ханхална. Эвдэрч буй зvйлсийн дотроос олон хvvхэд биедээ асаан авируулан инээсэн царайтай єєхєн тулам болсон хашин хаан хэмээх шаазан євгєн, цэлхгэр гэдсээрээ цоо буудуулсан атал толгой бvтэн инээсээр байхыг Дорж олж харлаа. Єєр нэг зvйл гэвэл дуугардаг хайрцаг нэг тал нь эзнийхээ мєрєнд єлгєєстэй, нєгєє тал нь сунахын ихээр сунан доош унжиж, ширvvн хєдєлгєєнд нь савлан


санжигнана. Тэр тухайд Дорж, энэ сайхан эд ахин яавч дуугарахгvй болсон биз гэж харууслаа. Гэтэл ваартай архи салам буудагджээ. Гэнэт архины хурц vнэр ханхлан, шал бvрхэн мэлтэлзэв. Энэ даруй дуугардаг хайрцагт нь шvдэнз зуран хаянгуутаа хойш vсрэв. Пэн хийн дуу гарч, хєх дєл нvvрэнд асах шиг болоход Дорж ухаан жолоогvй зугтлаа. Амьсгал давхцан багтрахын эрхэнд хєл татав. Эргэж харахад хэдэн зуун алхмын тэртээ дэлгvvрийн байшин утаат галын дунд, шавар орой нь vе vе vзэгдэнээ. Тvvнийг унтраах хvн алга. Хvvхдvvд ч зугтаж орхисон аж. Хаа нэгтээ дуугардаг хайрцаг дуугардгаараа дуугарч “Ээ мая милая…” хэмээн дуулах сонсогдоно. Yvнээс vзэхэд энэ дэлхийд ер бусын юм болоогvй мэт болоод, vнэндээ ард нэгэн байшин галд автагдаагvйсэн бол бvх юм нам тайван. Агаар тунгалаг, тэнгэр цэлмэг, єдєр дундын нар чадах ядахаараа ээж, ємссєн даханд илч єгєн бие халууцуулна. Сэтгэлд ч баярлах гомдох хоёрын алин ч алга. Зvрхний цохилт аяндаа намдахад гэдэс єлсєж байгаа нь мэдэгдэв. Євєрт танзуур байгаа боловч идэхээ хайрлана. Хаа нэгтээ нvvр єгєхvйц хvн дайралдмагц амар эрэн танилцаж, бор ходоодоо борлуулахыг бодон урагш эргэж олон хашаа руу орлоо. Харамсалтай нь амьтан vл vзэгдэнэ. Гэтэл гэнэт хятад хvн “Уучил, амь єршєє!” гэж єєрийнхєє хэлээр ухаан сєгєєгvй бархирах болов. Доржид тvvнийг сонирхох хvсэл алга. Єєр зvг явж, єєр хvнтэй дайралдахыг бодсон боловч нэгэнт орсон нарийхан гудамж єєрийн эрхгvй юманд тулгажээ. Гудамжны нэгэн доголд нурах шахсан банзан шавар байшингаас залуухан хятадыг гурван буутан монгол гаргаж байлаа. Анх тэднийг байшинд орох гэхэд хаалга нь дотроосоо тvгжээстэй байхад муутуу цаасан цонхы нь цєм цохин ороод, гарахдаа хаалгы нь зориуд хэмх єшиглєжээ. Хєєрхий иргэний гарыг ард нь хvлж, гудамжинд гарган чирч байхад Дорж ирэв. Амь тэмцсэн хятад ядаж монгол хэлэнд муу. Амь гуйхыг хятадаар бархиран газраас хєндийрєхгvй байхыг хичээнэ. Гэвч энэ нь тvvнд нэмэр болох юм алга. Бvдvvн ємднийхєє захыг ороон урдаа зангидсан урт ямбуу бvсий нь тайлж хvзvvгээр нь оосорлон, хэдэн гудамжны уулзуур дахь том хог ру чирнэ. Бvдvvн ємд нь аяндаа шувтарч, єлєн шороотой хутгалдсан цас мєсєн дээгvvр мєр гарч байлаа. Гэтэл нэг хашааны хаалгаар хvн шагайв. Хоёр дахиас ч хvн гарч ирлээ. “Хvvе та минь Шо Шимаа байна. Яах билээ!” гэж эмэгтэй хvн байдаг чинээгээрээ хашгирахад ашгvй хашаа бvрээс хvн гарч ирэн цугларав. Хvн бvр амий нь аврахыг бодно. Гэвч буутнууд ширvvн дориун, -“Наадах чинь Шо Шимаа! Хуучин гутал уллан амьдардаг юм” гэж ам амандаа єгvvлэн зам боосонд: -Та нар дуу! Би мэдэж байна! гэж зандарна. Дуу шуугиан болох тусам хvмvvс нэмэгдэж бєєн баарцаг болов. Гэлээ ч буутнуудыг зогсоох хvч алга. Яв явсаар хогийн орой дээр ирэв. Энэ бол амиа алдах хvний эцсийн газар гэсэн vг. Буу цэнэглэгдэн тонгойлогдоход улсын сэтгэл улмаар тvгшин хэрхэн ухаанаа олохоо больсон бєгєєд, тэр дундаас нэг нь зориг гарган урагш давшиж: -Буудах гэж vv? Боль! Энэ чинь гаминд хамаагvй жирийн иргэн. Манай гудамжинд ирж суусаар дєрєв, таван жил болж байгааг цєм мэднэ гэхэд хvмvvс хувь хувийнхаа мэдэхий.н хэрээр гэрчлэн шуугив. Далимд нь Дорж: “Би ч мэднэ. Тавь, сулла!” гэж дуу хоолой нэмлээ. Гэлээ ч юм нэг л бvтэлтэй биш. Буутнуудын дотроос мєрєн дээрээ шар даавуун


тэмдэг хадсан хантаазат, ширvvн харцат сvрхий эр хавьтаж ойртсон бvхэн рvv ханцуй шамлаж “Тар нар vvнийг жирийн хятад гэнэ vv! Би та нарт vзvvлээд єгье!” гэснээ, “Аль вэ, чи єнєєх хvрзий нь аваад ир!” гэж нэгийгээ гvйлгэв. Ингэснээрээ тэр хvмvvсийн сэтгэлийг мохооход хvрлээ. Гэвч хvмvvс хоор зуураа “Хvрз юуны хамаа. Айл болгонд байдаг зvйл. Ер нь эд нар дайнаасаа дажин гэгчээр дэндэж байна” гэж ярилцав. Эл олны дунд хєєрхий муу хятад, тvрvvн амьдаараа vхэж гvйцээд байсан бол одоо олны ємгєєллєєр аврагдаж магадгvй байгааг мэдэн, амин сvнс нь эргэж ирсэн мэт єндийн энэ тэрийг харан нvд бvлтэгнvvлнэ. Удаж тєдєлгvй хvрз ч ирсэн бєгєєд тэр нь гэвэл єєрийн эрхгvй нэг том гай! Гурван талы нь хутга болтол ирлэсэн байх тул, харсан бvхэн цочно. Хантаазат эр хvрзийг дээр барин: -“Одоо харцгаа! Yvгээрээ хэнийг алах гэж байв? Та нарыг биш vv? Бид хvрзээ тэврэн ханзанд нуугдаж хэвтэхэд нь барьж авсан юм” гээд цааш нь гамингийн удаа дараалан гаргасан ов мэх, улс амьтдыг алсан тоносон, сvйтгэсэн аймшигт явдлуудаас тоочоод эцэст нь Богд эзнийг орон шоронд хийсэн том хэргийг сvр бадруулан хэлснийг хэлэх vv, хvмvvсийн сэтгэл тэс єєр болж хvрз ирлэсэн хятад алагдах юу ч биш болж орхилоо. Ингээд ємгєєлєлтгvйгээр єнгєрєхєд тулж байтал бас нэг хvн гарч ирлээ. Тэр хvн ємссєн хувцас сайнтай боловч зvс царай цонхигор. Олны дунд шийдэмгий орж ирэв. Yгээ эхлэхдээ: “Нєхєд єє!” гэж олны анхаарлыг єєртєє татаж аваад: “Yvнийг хvрз ирлэсэн нь хорт санаа мєн боловч єєрийн нь санаа гэж vv? Биш ээ. Гамингийн заавар. Тэд vvнд тушаасан хэрэг!” гээд цааш нь хvний амийг хайрлан хvндэтгэж, хамгаалах тухай ярьж байтал, олон дундаас нэг нь “Шагдарсvрэн ээ, чи єєрєє гамингийн шоронд сууж байгаад бурхны авралаар тун саяхан гарсан байж, энэ хятадыг ингэж ємєєрєх гэж vv?” гэлээ. Хариуд нь єнєєх эр, “Тийм ээ, би сууж байсан. Гэвч надад харгис гаминг єшихєєс биш, жирийн иргэдийг єших учир алга. Ер нь иргэд гэдэг бол аль ч улсын байлаа ч гэсэн аж тєрєн амьдрах, амар амгаланг хvсэхээс биш, єєр юу хvсдэг билээ! Харин харгисууд єєр бусдыг эзлэх, ноёрхох гэхдээ иргэдийг элдвээр мунхруулан хядалцуулдаг юм” гээд цааш нь “…Одоо та минь ухааръя!” ч гэх шиг … “…Улс улсын ард иргэд бие биеэ vзэн ядахын оронд харгисууд бvхнийг нэгэн сэтгэлээр тэмцэх боллоо! ч гэх шиг. Урьд ємнє дуулдаагvй сонин хачинг тэр эр сvрхий ярьснаараа олны сэтгэлийг ахин эргvvллээ. Хажуугийн хvмvvс: -“Нээрэн тийм дээ. Ер нь мань эр ухаантай ярьж байна шvv” гэж єгvvлэлдэх сонсогдоно. Гэтэл “Ноёд ирлээ” гэдэг шивнээн хvмvvсийн ам дамжив. Энэ даруй єнєєх хvн доош навтасхийн олноос сугаран гарч алга болов. Ингэхэд ноёд гэдэг нь хэн бэ? Хажуудаа орос цэрэг хувцастай нэгэн залуу монгол эрийг дагуулсан орос монгол хоёр. Тэд унасан морьдоо тааваар нь сажлуулан олны захад ирэн зогсов. Орос ноёны бие єндєр, шодон сvvлтэй, дэгээ хvзvvтэй єндєр хээр тоомсог дээр цээж гэдийлгэн сууна. Нарийвчлан ажихад нvд цэнхэр, хамрын нуруу хурц, дээд уруулын шар сахлын vзvvр дээш шєрвєгєр. Атирмал vст цэгээн саарал хурганы арьсан уутан малгайтай оройг гэдрэг даран ємсєєд, гэрийн дээвэр хэлбэрт том хар эсгий хэвнэгийг мєрлєн нємєрсний нь єргєн хормой морины нь хондлойг бvрхэн хучив. Иймээрээ ер жирийн биш, єндєр том цохио хадан дээр суусан бvргэд одоо авлах юм хаа юу байна вэ гэж єргєн талын гvн рvv ширтэж байгаа шиг бєгєєд, аягvй бол энэ хvн єнєєх Барон жанжин биеэрээ байсан байж мэднэ. Хажууд нь


монгол ноён тэс єєр. Бие махлаг, царайн хэлбэр дугуй цагаан. Малгай нь булган тоорцог, хантааз нь хоргой. Шагай хэлбэрт цагаан морин дээр олон угалзат эрээн гутлаа жийжvv дєрєєнд бат зуулган нам тайван сууж байгааг нь харахад бул цагаан чулуун дээр гэдэс цатгалан сууж байгаа начин шонхрыг санагдуулна. Эдгээр ноёд руу хvмvvс ханаран ойртов. Хамгийн тvрvvн хантаазат эр монгол ноёнд гавшгайлан очиж, шанаандаа залбиран ирлэсэн хvрз тэврэн ханзан доор нуугдаж хэвтсэн хятадыг барьснаа айлтгав. Монгол ноён хариу хэлэхийн оронд яахыг та мэд гэх байдлаар орос ноён руу харав. Дэргэдэх дагуул дєрєє жийн эмээл дээрээ босож мєн шанаандаа залбиран гав шув ярив. Энэ нь хантаазат эрийн хэлснийг дамжуулсан хэрэг аж. Орос ноён хємсєг зангидан “С-та-с!” гэж хэллээ. Энэ нь “бууд!” гэсэн vг байв. Дагуул тvvнийг монголоор хэлэхэд хvмvvс, хятадын гамин биш болохыг илэрхийлж, одоогоос эхлэн хvн хороохыг зогсоож хайрлахыг гуйв. Дашрамд нь Дорж: “Нээрэн тийм. Хэцvv байна. Зогсоож хайрла!” гэж дуу хоолой нэмэв. Орос ноён хvмvvсийг тоомсоргvй ажиж байснаа хараагаа Дорж дээр тусгав. Энэ нь хєдсєн лоовуузаа сугавчилж, дахны энгэр задгай хаяснаас толгойн vс хяргамал бєгєєд, гурван товчит гамин цэрэг цамц илэрснээс аж. Тэгээд орос ноён “Бот гамин!” гэж гєрмєл суран ташуураар Дорж руу сунган заахад Доржийн сэтгэл палхийсэн бєгєєд араас нь хоёр хvн барин авах шиг болов. Дорж одоо єєрийгєє эндvvрэгдэн алагдах цаг болов гэж айн бачимдахад хvрэв. Гэтэл бас vхтлээ тэмцэх нэг бодол тєрснийг хэлэх vv. “Би монгол хvн. Монгол оо! Та нар харж байгаа биз дээ! гэж бvх буй чадлаараа хашгиран туйлж гарлаа. Єєртєє халдсан бvхнийг цохин унагая гэтэл итгэлт хань болсоор ирсэн шатны хугархайгаа барин хавьтсан бvхэн рvv vсрэн дайрна. Хvмvvс vймж: “Барь хvл. Галзуу байна” гэх нь сонсогдоно. Уг хэргийн vнэн чанар гэвэл, орос ноён Доржийг гамин гэж vзсэний хариуд хvмvvс, нvдэн дээр нь нэгжин цагаатгаж єгєх гэснээс єєр зvйлгvй бєгєєд, гэтэл Дорж єєрєє туйлж давхин улсыг vймvvлсэн хэрэг билээ. Буун дуу гэнэт тасхийхэд Дорж, єєрийгєє буудав гэж бодон зогсов. Тэгээд биеэ ажихад зvв зvгээр. Єєр дээр нь анхаарал тавьж байгаа хэн ч байсангvй… Ээ хєєрхий минь! гэж эмэгтэй хvний гаслах дуу сонсогдоод, уруу царайлсан хvмvvс зvг бvрий рvv алгуурхнаар таран явлаа. Єнєєх ноёд ч алга. Хэдийдээ хааш явсныг бvv мэд. Yлдсэнээс хогийн орой дээр хятад, газрын уруу сунан хэвтэж байх бєгєєд, ахин яавч хєдлєхгvй болсон нь илэрхий. Дорж єєрт юу болсныг анхаарч vзэхэд дахны ханцуй хаагаараа урагдан тасрах шахсан байна. Энэ нь маш их гарз санагдана. Єєр зvйл гэвэл, євєрт хийсэн танзуур газар унаж, хєлд гишгэгдэн боодол задарч, шороотой хутгалдсан байлаа. Энэ ч мєн гарз. Эцэст нь шатны хугархайгаа олж авсандаа баярлана. Хvрээнээс яаран гарахыг бодон баруун хойш чиглэн, шуурхайлан алхлана. Хvрээ даяар чив чимээгvй, гудамж болгон эл хуль. Булан тохойд орж, дэмий мунгинахад хvрэхээс болгоомжлон ємнєє тулгарах гудамж болгоныг нарийвчлан ажиглана. Нэг гудамжийг сонгон авч дунд нь хvрч явтал хvн! Дvvжлэгдсэн хvн! Yvд задгай, цонх хэмхэрхий, хоосон хаягдсан дэлгvvрийн ємнєх морины уяа шонд хєдсєн дээлтэй эмгэнийг дvvжилсэн байв. Хvзvvнд нь шинэ боловч хоёр єрєєсєн гутал холбон зvvсэн байх бєгєєд тvvний учрыг Дорж ойлгосонгvй. Yхсэн хvний урдуур гарахаа цээрлэж, єєр гудамжаар орохыг бодон эргэлээ. Гэтэл


аман дээр нь бас нэг дvvжлэгдсэн хvн! Тэр мєртєє орос. Орос хvн яагаад дvvжлэгдэх болсныг ойлгоход бvр ч бэрх. Гурав дахь гудамжаар орон явлаа. Булан тохойгvй цэв цэх, тєгсгєлд нь залган авах єндєрлєг газрын бараа алган дээр байгаа мэт тодхон харагдана. Иймд сэтгэл тайвшран алхална. Гэтэл шувтарга vзvvрт нь хvрэхэд бас нэг дvvжлэгдсэн хvн. Одоо Дорж эргэж явахаа залхуурав. Yзээгvй хvн болон єєр тийш харан єнгєрєв. Ємнєєс нь ариун агаар сэнгэнэн угтлаа. Ард хvрээ хоцорч байгаагийн хувьд аюул бvхнээс мултаран гарсан шиг санагдана.

УУЛ НУТАГТАА ИРСЭН ХYН /Доржийн явдал/

Богдын хvрээнээ барон Унгернийн орос монгол цэрэгт салам цохиулсан гамингийн vлдэгдлvvдэд орох орон оочих аяга нь зєвхєн хойд зvгийн Хиагт хот болж, тэр зvг ухаан жолоогvй зугтжээ. Тэдний уур хилэн маш их, тулалдвал зохих дайсандаа гаргаагvй их эр бяраа орон нутгийн гар хоосон гэм зэмгvй олонд гаргах нь хэмжээгvй. Унаа морьдг тэрэг, шар, хєдєлдєг бvхнийг булаахаас эхлэн амь биеий нь бусниулах орон гэрийг дээрэмдэн тvймэрдэх, тэр мєртєє эмс охидыг бузарлан хvчирхийлнэ. Хариуд нь угаас єшєє хорсол хадгалж байсан монголчуудын уур омог шатаж гарлаа. “Алалцъя, Yзэлцье!” гэдэг яриа бол нэг хоёр хvний яриа биш, идэр чийрэг эр бvхний амнаас гарна. Урьд ємнє алах гэдэг vг маш цээртэй, алах гэхийн оронд хороох, сєнєєх, цааш харуулах, тонилгох гэхчилэнгийн маш олон vг байдагсан бол тэр нь одоо бvр vгvй болжээ. Мєн урьд ємнє хvн хvнийхээ аминд хvрэх шиг их нvгэлтэй муухай юм байдаггvй гэж боддог байсан ч vгvй болжээ. Харин гаминг албал их буян гэж бодох болжээ. Ийнхvv уур омог хэт шатсандаа барьсан ташуур бvдvvнээс бvдvvн, энгэр заам задгай, унаа морьдыг хайрлахаа болиод дээр нь гарангуут ухасхийгээд, уур цан татуулан давхиж, гєлгєр мєсєн дээгvvр боловч тэр чигээр нь тачигнуулна. Хааяагvй ийм болсон учир дуулахгvй, мэдэхгvй юм ч vгvй болжээ. Хаана нэгтээ болсон явдал єдєртєє хэдэн єртєє дамжин цууриатаж амин хувиа бодсон дорой буурай эрийг боловч босон харайхад хvргэнэ. Элдэв шуугиан тасралтгvй vргэлжлэхийн дунд Мандал гэдэг газрын орос айлуудыг гамин талан дээрэмдэж байшинг шатааж гэнээ! Кранковынд орос эхнэрийг мод шаан алж, босгон дээр нь тэгнvvлэн хаясан байна гэнэ гэдэг яриа л газар сайгvй сонсдоно. -За байз! Энэ муусайн гамингууд яагаад тэгэх болов оо? гэдэг асуулт нэг хvний амнаас гарахад тэндээс нєгєє нэг нь: -Yгvй тэд чинь улаан оросууд гэгчид єшин яддаг юм гэнэ. Гэтэл гурав дахь нь: -Yгvй, vгvй харин цагаан оросууд гэдгийг нь єшдєг юм гэнэ билээ гэнэ. Гэтэл нєгєє нэг нь: -Yгvй байз! Улаан орос гэдэг чинь хаанахын ямар орос вэ? гэдэг асуулт гаргаж ирэхэд: -Хай хэн мэдлээ. Эцгийгээ! Их хvчирхэг юм гэнэ билээ гэж хариулна. -За тэгвэл цагаан орос гэдэг нь юv вэ? -Тэр ч яахав дээ, нєгєє тэр жилийн єртєє замаар консул ноёны цэрэг гэж єрмєг танзан дэлтэй баахан амьтад явсан маань одоо цагаан орос шvv дээ. -Мэдлээ, мэдлээ. Ингэхлээр одоогийн энэ Богдын хvрээнээ орж ирээд байгаа нь чухам аль нь байна даа.


-Улаан нь байх гэж нэг нь тааварлана. “Цагаан нь гэнэ билээ” гэж нєгєє нь цэцэрхэнэ. Чухам аль нь болохыг магадалж эс чадахдаа “за алин нь ч байсан яахав. Нэгд, хvрээнээс гаминг хєєв. Хоёрт, дээр нь яваа барон жанжин тавдугаар богдын хувилгаан” гэнэ билээ. Ингэхлээр манийг аврагч болох нь гарцаагvй гээд тvрvvчийнхээ орос эхнэр, хvvхэд багачуудын тухай ярианд дахин орж баахан шагшилдаад, “Yгvй та минь алъя, хядъя, тэр муусайн гамингуудыг чинь” гэж бие биеэ уриалан дуудаж давхиад уварсан цуварсан гамингуудыг ан гєрєє мэт авалцгаана. Яг ийм vеэр Дорж гамингуудын зугтаасан жимээр явж билээ. Богдын хvрээнээс баруун хойш Шижирийн даваа гэгчийг хvрэх хvртэл гамингийн хvvр байн байн vзэгдэнэ. Даваа давмагц газрын хэвгийд онхолдсон, эвдэрсэн євс ачаатай vхэр тэрэг дайралдав. Цааш хvй Мандал гэдэг газар хvрч оросуудын дээрэмдэгдэн сvйдсэн орон байшинд хоноголов. Тэндээс цааш гурван хоног vргэлжлvvлэн явахдаа дvрвэн зугтаасан айлуудын євєлжєєн дээр хэрээ гуагчин эргэхээс єєр юм ер vзэгдсэнгvй. Тэр айлуудын євєлжєєн дээр очвол пvнзэнд нь євлийн идэш нєєц нь тэр чигээрээ байх буюу тун vгvйдээ хаа гуя, хєл мах гээн хаясан байх тул хоол хvнсээр ер дутагдсангvй. Сэтгэл гэвэл маш тайван хvн амьтан улс орон, амь биеийнхээ тєлєє элдвийг бодон vймэн сандарч байхад Доржид тийм юм алга. Гамин дайралдвал яах вэ? Ашгvй тэр гай гамшиг нь тааралдсангvй. Орон гэр маань юу болоод байгаа бол? Тэр ч алга. Уг нь унаа хєсєг, хань нєхєд юм бvхэнтэй гараад одоо гав ганцаар, хувхай мод барих харих гэдэг ямар вэ? Тэр ч алга, vе vе “би мєн элдвийг vзэн, олныг дуулав байна” гэж бодон “эр бор харцага… идэр залуу насандаа даан ч ажиггvй явлаа” гэж дуулах боловч хойшдоо яах, хэрхэн аж тєрж, амьдрах тухай бодох ч юм алга. Єссєн тєрсєн нутагтаа орж ирэхэд сэтгэл єєрийн эрхгvй хачин боллоо. Уул нуруунууд нь дvнхийж тал хєндий нь цэлийж, хар багаасаа хаана нь, хэнтэй хэрхэн тоглосон, наадсан, уралдсан барилдсан, зодолдсон тэр бvхэн цємийг санагдуулан “аа орон нутаг минь” гэж дуу алджээ. Энэ бvхний цаана эцэг нь санаанд оров. Эцгийн “ийм амьтныг яаж хvн болгоно вэ” гэж уурлан эр хар сур аван босон харайж олон дахин ороолгоход нь хорондоо “байя” гэж хэлэхгvйг хичээн шvд зуун єнгєрvvлээд дараа нь унаа морин дээр гарвал хєлий нь зориуд доголуулахаар давхих, хvvхэд багачуудтай зориуд зодолдох, айргийнхаа хєхvvрийг хутгаар цоо хатгаж аль болохгvй бvтэхгvй юм хийж дахин зодуулж явсан тэр бvхнийг санахын оронд энхрийлсэн, эрхлvvлсэн хайрласан аль дємєг сайхнаа унуулан єнгєтэй сайхныг ємсгєсний нь л боджээ. Жилийн жилд євєлжсєєр ирсэн євєлжєєндєє ойртон ирэхэд хоосон хар буудал нvvгэлтэн харагдаж сэтгэлий нь юутай аягvй болгов. Очвол дєрвєн гэрийн буурь нvvсээр даан их удаагvй бололтой. Пин пvнзvvдэд хоол хошийн зvйлс vлдээгvйгий нь vзэхэд нэг их айн сандрахад хvрээгvй болов уу гэлтэй. Гэвч хувин домбо, тогоо шанага, арьс нэхий элдэв юмс энд тэндгvй хаягдсанаас vзэхэд мєн л аргагvй дvрвэжээ. Гэхдээ чухам хаашаа нvvсэн нь тодорхойгvй тул Дорж ёстой тєєрсєн амьтны байдлаар эргэн тойрныг алмайран ширтээд дараа нь цасан шуурганд битvvрэн эдгэрсэн ор мєрийг олон, хойд зvгийг чиглэв. Явах тусам газар єргєгдєн хєвч хангай болж цасан хунгар зузаарна. Хєєж яваа мєрєє заримдаа тэрэг чарга явамгvй газар орон алдагдавч цасанд шигдэн хаягдсан хонь мал унасан гээсэн юмс нь мєр болон дагуулна. Yдшийн бvрэнхийд єнєєх мєр нvсэр их шугуйд орж алдагдан хааш явбал зохих нь мэдэхгvй болов. Гэвч алсад vхэр мєєрєлдєх сонсдоно.


Дорж тэр зvг явлаа. Ойн цоорхойд гэнэт орж ирмэгц vхрийн бараа нvдэнд тусаж тэр дунд овоохой, шовоохой ч байгаа vзэгдэнэ. Хэдэн ноход учиргvй давхиж, саахалзан ирсэн боловч цєм ам боолттой, дэмий хамраа гутчуулан тойрон гvйнэ. Дорж тэр дундаас єєрийнхєє улаан халтар нохойг танин дагаж хойт талын ханхай ормыг чиглэв. Эцэг, эхнэр, дvv гурав нь гаднаа “Юу вэ? Хэн юм болоо? Yгvй та минь манайд ирэх нь яах билээ?” гэж шивэр авир ярилцаж байжээ. Дорж, тэдэн дээр очингуутаа: -За сайн сууцгааж байна уу гээд тэднийгээ танин, огт дуугарахгvй байхад нь гэр рvvгээ оров. Ханхай ормонд пиг харанхуй, нєгєєдvvл хойноос нь орж ирээд бvгдээрээ сайн сууцгааж байна уу? гэж Доржийн дахин хэлэхэд сая танин, хэн хvнгvй дуу алдацгаав. -За тэгээд чи минь сайн явж ирэв vv? гэж эцэг Гэлэгийн асуухад: -За яахав дээ ердєє л амь бие хоёр л тээж ирлээ гэж хариулав. Энэ даруй цєм дуу хураан нэг хэсэг чив чимээгvй болов. Гэтэл гэцэг нь ам нээж -За ямар боловч амьд мэнд ирснээс хойш хамаг хэрэг гvйцэх нь тэр. Бид чинь ч яахав, мєн тоо толгой бvрэн дэ гээд гурван хоногийн ємнє Доржийн тухай юу гэж зvvдэлснээ ярьж гарав. Зvvдэнд Дорж vзэшгvй муухай хувцастай орж ирэн “аав та, хойтхы минь уншуулж аль! Сvнс минь сайхан оронд очиж тєрєх гэтэл уул ус хоёр зам хааж боогоод явуулах биш” гэж гуйхыг vзсэн гэнэ. Тэгээд Гэлэг євгєн нойроос сэрэхтэйгээ зэрэг Доржийг лав єнгєрч гэж гол харлаад хайрт бэрийнхээ тухай бодон зовнисон байв. Ингэж ярьсныхаа эцэст уг зvvдээ тийм муу ёрын биш харин ингэж амьд мэнд уулзахыг маш мэргэнээр зvvдэлсэн байж гэж бахдан баярлалдана. Дараа нь ирээдvйн хэргийг мєн л сайн сайхан болно гэж тааварлан ярьж сэтгэлээ хєгжєєв. Гурван том чулуу тулсан голомтонд гишvv тас няс авалцан оч vсэргэн дvрэлзэж, амь мэнд учрагсдын царайг гэрэлтvvлнэ. Тэр дундаас гал тогооны ажилд гавшгайлан хєдєлж байгаа бяцхан эхнэр vстэй, бараан хацар дээр зохил болсон бяцхан дугуй хєх мэнгэтэй махлаг дєрвєлжин царайтай залуу эмэгтэйн царай тун хачин. Тэрээр Доржтой золгоогvй, амар мэндийн ч солиогvй. Одоо ч гэсэн таг дуугvй байгаа бєгєєд гэвч сэтгэл дvvрэн баяр, хязгааргvй баярласандаа анх эднийд бэр болон орж ирж байсан шигээ ичvvрэн нvvр улайн гєлєрчээ. Энэ эхнэрийн нэр Хандсvрэн. Доржийн аян явахаас жилийн ємнє эцэг нь нэр тєртэйгээр ёслон авч суулгасан аж. Гэтэл Дорж Хандсvрэнд угаас сэтгэл дундуурхан байснаас аятай таатай зан гаргаж vг хэл солилцсон удаагvй. Тэр ч байтугай аянд мордон гарахад Хандсvрэн vvднийхээ ємнє зогсон, урсах нvднийхээ нулимсыг байн байн буруу харан арчиж байхад нь vнэн зvрхнээсээ жигшин далд орохын мєрєєдєс болж байжээ. Тэр цагаас єдий хvртэл сэтгэлдээ нэг ч удаа Хандсvрэнг дурсан санасангvй. Ганцхан одоо л Хандсvрэнгийн нvvрэнд бугшсан баяр баясгаланг нvднийхээ булангаар ажиглан хайрлан энхрийлэх сэтгэл тєрєв. Айлын хvмvvс Доржийн ирснийг мэдэн уван цуван орж ирэн ханхай ормонд чихцэлдэх болов. Тэдний дунд Доржийн хар багаас найз Самбуу гэгч байв. Орж ирсэн хvнбvртэй амар мэнд мэдэлцэхэд “амь мэнд л явж ирлээ” гэж хариулахыг тус бvрнээ дээдийн хувь заяанд оруулан бодож баяр бахдал болно. Доржийн хаана хvрэн юу гэгчийг vзэн дуулснаа ярьж эхлээд бурхан гончигсум минь гэцгээн орой дээрээ залбирна. Ганцхан Самбуу тєрєлхийн сэтгэл боргилоороо хааяа нэг шагшран чих тавина. Доржийн яриа, хар буурыг хаяснаасаа аваад монгол аянчидтай дайралдсаныг хvртэл ярихад хvмvvс, ёстой л бурхан гончигсvмийн аврал ивгээлээр


тэтгэжээ гэж шуугилдаад, энэчлэн одоо манай улсыг тавдугаар богдын хувилгаан Барон жанжин аварч байгаа шvv гэж бахдал болгон хэлэв. Дорж би мэднээ! гээд хvрээ дайран орж ирснээ хэлэхэд хvмvvсийн нvд сэргэн: “За тэгээд хvрээгээр ямар шvv байна?” гэж зvг бvрээс дєхєн сууж асуув. Тэгээд Дорж vзсэн харснаа ярьж эхлэхэд тэд нvд эргэлдvvлэн гайхна. Зарим нь “Чи худал хэлж байгаа биш биз” гэхийн оронд “чи нээрэн нvдээр vзлээ гэж vv?” гэж дахин давтан лавлана. Тэр дундаас Гэлэг vхэвч сэхэвч барон Унгернийг залбирахаар шийдсэн мэт -Yгvй хvvхээ! Хортонг арилгагч бурхад номхон дvрээр vл заларна гэж маавангийн лvндэнд айлдсан байдаг гэдэг ээ. Yйлт амьтан vйлдээ vрэгдэж байгаа биз. Тэр яахав. Зvгээр удахгvй цаг тєр тайвшран ард бидэнд арав таваа амар жимэр хариулан суух цаг ирнэ бий гэв. Гаднын хvмvvс гарсны дараа Гэлэг Доржид: -Олны сэтгэл санааг алдагдуулах ийм vг бvv ярь! гэж захив.

ХЄЄРХИЙДСЄН ХYМYYС Дорж, Хvрэлийн гэр орон, мєн уулын нєгєє талын аманд байгааг сонсоод гэртээ хоносныхоо дараа тэднийд очихоор мордов. Зам зуураа Хvрэлийн єнгєрснийг ямар аргаар яаж мэдэгдэхийг элдэвлэн бодовч ер олигтой арга олсонгvй. Гадаа нь ирээд дуу чимээ гаргуулахгvй гэж амаа хамхин боолгуулсан нохды нь элэг барин мориноосоо бууж гэрт оров. Тав зургаан нялх багачууд тулга тойрон чихцэлдсэний хажууд эхнэр Должин сууж байжээ. Ядарсан зvдэрсэн царайгаар Доржийн харан цочив. “Дорж” дуу алдан босон харайж, за тэгээд та нар минь ашгvй мэнд сайн явж ирэв vv? гэж баярлан чичирхийлсэн авиагаар асуув. Доржийн сэтгэл харанхуйлан, муу явлаа! гэж шивнэн хэлэв. -Муу явсан гэнээ? гэж Должин єєртєє шивнээд, -Хvрэл хаана вэ? гэж vvд рvv харав. Дорж: -Та одоо тэр хvнийг битгий сурагла даа гээд доош харав. Энэ даруй хєєрхий эхнэрийн нvдэнд нулимс бvрхэж царай нь vнсэн саарал болон -Яагаад? гэж амьсгаадав. -Бурхандаа зул єргєчих дєє! гэхэд Должин учрыг бvрэн ойлгожээ. Гэнэт их хvч гарган уйллаа. Хvvхдvvд нь эхээ нэг хэсэг гайхан ширтэв. Дєрвєн настай хамгийн бага нь эхийнхээ тийнхvv дуу чимээ алдсанд айв бололтой, гэнэт vсрэн зууран авч чарлав. Дараад нь бусад нь дагалдан мєн эхээ зуурав. Дорж урьд ємнє ийм хэзээ юмтай дайралдаж vзээгvй тул хэрхэх ухаанаа олсонгvй нэг vе Должин авгайг тэврэн авч аргадмаар санагдавч халан очиж эс чадна. Дэмий бачимдан зовсондоо тэднийг даган уйлав. Гэвч нvднээс нулимс эс гарна. Нэлээд мєч єнгєрсний дараа Должин гэнэт уйлсан шигээ гэнэт дуугvй болон нvднийхээ нулимсыг арчаад бурхандаа зул єргєв. Тэгээд нэг ч vг хэлэлгvй тогоо тавин цай чанав. Дорж тvvнийг сэтгэлээ барин хатуужиж байгаад нь баярлав. Должин дув дуугvй байсаар идээ будаа тавин зочлохдоо: -Дорж минь сэтгэл vймээд яах ч ухаанаа олохгvй болоод байна. Сvvлээр нэг тавтай ирж тэрний минь тухай тодорхой ярьж vзээрэй! гэв. Дорж хариуд нь за гэснээс єєр юу ч хэлсэнгvй. Цай уух зуур хvvхдvvдийн байдлыг ажиглахад тэд тун саяхан уйлаан унжаан болсноо бvрэн мартаж идэж уухаа булаацалдан шуугина. Эх нь мєн тэднийг дагалдан “хvvе чи, vгvй чи!” гэхчилэн дуу алдан, хvvхдvvдээ сургамжлана. Yvгээрээ тэд уй гашуудлаа тайлсан бєгєєд Доржийн сэтгэлийг баясан гийгvvлэв.


Гэвч Доржийг хоёрдахь зvйл хvлээж байгаа билээ. Энэ бол Данзангийнд очих явдал байв. Данзангийн ядуу ар гэр хойшоо зугтаасан гамингийн хєлєєс тєдий л холгvй газар байсан аж. Улс амьтны зулбан дvрвэхэд эхийн бие євчтэй муу байснаас хар буудал дээр ганцаар хоцорсныг Дорж Самбуугаас тодорхой сонссон байлаа. Иймд Дорж тэднийд яаран очихыг шийдсэний дээр эцэг нь бvр єнєєдрийн дотор гээд шаардсан байв. Yргэлжилсэн их цасан дундуур Дорж эцэнхий муу унаагаа цvл цvл шогшуулан єртєє гаруй явав. Лавширсан цагаан цасан дунд ганц гэр торойн vзэгдэх нь Данзангийнх аж. Дорж Данзангийн амь бие хэдийн vрэгдсэнд бодно. Гэр орныхонд нь Данзангийн vрэгдсэнийг мэдэгдэж хойшдын явдалд дэмий горилон хvлээлгэхгvй болгохыг хvснэ. Гэвч энэ муу мэдээгээ ямар vгээр мэдэгдэхээ зvйл зvйлээр бодоод эцэст нь уулзсан цаг тухайдаа аяндаа болох вий! гэж найдна. Гэрийн гадаа ирэхэд ширvvн галын илч тооноор нь ширвэгнэн хуурай модны оч тас няс дуугарахаас анир чимээ єчvvхэн ч vгvй байлаа. Дорж мориноосоо буух гэснээ эднийд нэг айхавтар зуудаг улаан халтар нохой байдгийг санан ийш тийш харав. Гэтэл тэр нь тэрээхэн урд цагаан цасан дээр улаан цусан зам цувруулан vхсэн хэвтэнэ. Морьноос буун эсгий vvдийг зєєлнєєр сєхєн ороход Данзангийн эгч Сурмаа дvрэлзсэн их галын захад сууж байснаасаа цочин босон харайснаа солиорсон хvний байдлаар нvд чавцилгvй гєлєрнє. Энэ даруй Доржийн сэтгэл тун аягvй болов. -За сайн байна уу? гэж зєєлнєєр мэндэлэхэд Сурмаа нvд гєлєрснєє эс орхин: -Та хэн бэ? Юу гэж ирэв? гэж дєхєн дуулдахуйцаар єгvvлэн хойш ухрав. -Би Дорж! Дvvтэй чинь аянд явсан шvv дээ! Чи танихгvй байна гэж vv? гэхэд -Нээрэн та чинь Дорж байна шvv гэж Сурмаа ээдэрсэн хэлээр хэлснээ гэнэт vсрэн Доржийг зууран унав. Дорж юу болж байгааг нь ер ойлгосонгvй, юу ч атугай аргадан тайвшруулахыг бодон толгойгий нь єндийлгєхєд Сурмаа уйлан уйлсаар бvх нулимсаа барсан нvд нь хув хуурай байв. Гэтэл Доржийн сэтгэлд эх эмгэн нь бодогджээ. Тvvний нь хаана байгааг эрэн гэрийн доторхийг нэгжин харахад зvvн талын газар дэвсмэл орны нэхий хєнжлийн дороос хєрч гvйцсээр олон хоносон эмгэний зэвхий цагаан магнай бvлтийн ширтсэн нvднийхээ хамт цухуйж байгаа нь vзэгдэв.

ХЄЄРХИЙДСЄН ХYМYYС Дорж, Хvрэлийн гэр орон, мєн уулын нєгєє талын аманд байгааг сонсоод гэртээ хоносныхоо дараа тэднийд очихоор мордов. Зам зуураа Хvрэлийн єнгєрснийг ямар аргаар яаж мэдэгдэхийг элдэвлэн бодовч ер олигтой арга олсонгvй. Гадаа нь ирээд дуу чимээ гаргуулахгvй гэж амаа хамхин боолгуулсан нохды нь элэг барин мориноосоо бууж гэрт оров. Тав зургаан нялх багачууд тулга тойрон чихцэлдсэний хажууд эхнэр Должин сууж байжээ. Ядарсан зvдэрсэн царайгаар Доржийн харан цочив. “Дорж” дуу алдан босон харайж, за тэгээд та нар минь ашгvй мэнд сайн явж ирэв vv? гэж баярлан чичирхийлсэн авиагаар асуув. Доржийн сэтгэл харанхуйлан, муу явлаа! гэж шивнэн хэлэв. -Муу явсан гэнээ? гэж Должин єєртєє шивнээд, -Хvрэл хаана вэ? гэж vvд рvv харав. Дорж: -Та одоо тэр хvнийг битгий сурагла даа гээд доош харав. Энэ даруй хєєрхий эхнэрийн нvдэнд нулимс бvрхэж царай нь vнсэн саарал болон -Яагаад? гэж амьсгаадав.


-Бурхандаа зул єргєчих дєє! гэхэд Должин учрыг бvрэн ойлгожээ. Гэнэт их хvч гарган уйллаа. Хvvхдvvд нь эхээ нэг хэсэг гайхан ширтэв. Дєрвєн настай хамгийн бага нь эхийнхээ тийнхvv дуу чимээ алдсанд айв бололтой, гэнэт vсрэн зууран авч чарлав. Дараад нь бусад нь дагалдан мєн эхээ зуурав. Дорж урьд ємнє ийм хэзээ юмтай дайралдаж vзээгvй тул хэрхэх ухаанаа олсонгvй нэг vе Должин авгайг тэврэн авч аргадмаар санагдавч халан очиж эс чадна. Дэмий бачимдан зовсондоо тэднийг даган уйлав. Гэвч нvднээс нулимс эс гарна. Нэлээд мєч єнгєрсний дараа Должин гэнэт уйлсан шигээ гэнэт дуугvй болон нvднийхээ нулимсыг арчаад бурхандаа зул єргєв. Тэгээд нэг ч vг хэлэлгvй тогоо тавин цай чанав. Дорж тvvнийг сэтгэлээ барин хатуужиж байгаад нь баярлав. Должин дув дуугvй байсаар идээ будаа тавин зочлохдоо: -Дорж минь сэтгэл vймээд яах ч ухаанаа олохгvй болоод байна. Сvvлээр нэг тавтай ирж тэрний минь тухай тодорхой ярьж vзээрэй! гэв. Дорж хариуд нь за гэснээс єєр юу ч хэлсэнгvй. Цай уух зуур хvvхдvvдийн байдлыг ажиглахад тэд тун саяхан уйлаан унжаан болсноо бvрэн мартаж идэж уухаа булаацалдан шуугина. Эх нь мєн тэднийг дагалдан “хvvе чи, vгvй чи!” гэхчилэн дуу алдан, хvvхдvvдээ сургамжлана. Yvгээрээ тэд уй гашуудлаа тайлсан бєгєєд Доржийн сэтгэлийг баясан гийгvvлэв. Гэвч Доржийг хоёрдахь зvйл хvлээж байгаа билээ. Энэ бол Данзангийнд очих явдал байв. Данзангийн ядуу ар гэр хойшоо зугтаасан гамингийн хєлєєс тєдий л холгvй газар байсан аж. Улс амьтны зулбан дvрвэхэд эхийн бие євчтэй муу байснаас хар буудал дээр ганцаар хоцорсныг Дорж Самбуугаас тодорхой сонссон байлаа. Иймд Дорж тэднийд яаран очихыг шийдсэний дээр эцэг нь бvр єнєєдрийн дотор гээд шаардсан байв. Yргэлжилсэн их цасан дундуур Дорж эцэнхий муу унаагаа цvл цvл шогшуулан єртєє гаруй явав. Лавширсан цагаан цасан дунд ганц гэр торойн vзэгдэх нь Данзангийнх аж. Дорж Данзангийн амь бие хэдийн vрэгдсэнд бодно. Гэр орныхонд нь Данзангийн vрэгдсэнийг мэдэгдэж хойшдын явдалд дэмий горилон хvлээлгэхгvй болгохыг хvснэ. Гэвч энэ муу мэдээгээ ямар vгээр мэдэгдэхээ зvйл зvйлээр бодоод эцэст нь уулзсан цаг тухайдаа аяндаа болох вий! гэж найдна. Гэрийн гадаа ирэхэд ширvvн галын илч тооноор нь ширвэгнэн хуурай модны оч тас няс дуугарахаас анир чимээ єчvvхэн ч vгvй байлаа. Дорж мориноосоо буух гэснээ эднийд нэг айхавтар зуудаг улаан халтар нохой байдгийг санан ийш тийш харав. Гэтэл тэр нь тэрээхэн урд цагаан цасан дээр улаан цусан зам цувруулан vхсэн хэвтэнэ. Морьноос буун эсгий vvдийг зєєлнєєр сєхєн ороход Данзангийн эгч Сурмаа дvрэлзсэн их галын захад сууж байснаасаа цочин босон харайснаа солиорсон хvний байдлаар нvд чавцилгvй гєлєрнє. Энэ даруй Доржийн сэтгэл тун аягvй болов. -За сайн байна уу? гэж зєєлнєєр мэндэлэхэд Сурмаа нvд гєлєрснєє эс орхин: -Та хэн бэ? Юу гэж ирэв? гэж дєхєн дуулдахуйцаар єгvvлэн хойш ухрав. -Би Дорж! Дvvтэй чинь аянд явсан шvv дээ! Чи танихгvй байна гэж vv? гэхэд -Нээрэн та чинь Дорж байна шvv гэж Сурмаа ээдэрсэн хэлээр хэлснээ гэнэт vсрэн Доржийг зууран унав. Дорж юу болж байгааг нь ер ойлгосонгvй, юу ч атугай аргадан тайвшруулахыг бодон толгойгий нь єндийлгєхєд Сурмаа уйлан уйлсаар бvх нулимсаа барсан нvд нь хув хуурай байв. Гэтэл Доржийн сэтгэлд эх эмгэн нь бодогджээ. Тvvний нь хаана байгааг эрэн гэрийн доторхийг нэгжин харахДАЛД ШУУРГА


Дорж, Данзангийн эхийг оршуулаад эгчий нь гаднаа аваачин буулгажээ. Yvний дараахантай хvрээ зvгээс элдэв сайхан авиа цуурайтаж эхлэв. Тавдугаар богдын хувилгаан барон жанжин гамингийн гарт устгагдсан автономит засгийг дахин байгуулж, аливааг нигvvлсэн vзэгч мянган мэлмий, тvмэн сонорт Очирдарын гэгээн эзэн Богд ламтнаас, бvх халхын олон лам, хар гээд, дорд цємийг айн эмээхээ мартан аж амьдралынхаа vйл хэрэгт эгж орогтун! гэж зарлиг буулгалаа гэнэ. Хvрээ орчимд энхжин тєвширснийг хэлбэл єдрийн цагт эргэл мєргєл, vдшийн цагт найр цэнгэл, элбэг дэлбэгийн хувьд гэвэл, алт, мєнгє, торго, хоргой хааяагvй хєглєрєн хэвтэнэ гэнэ. Гэвч vvнийг хэн vзээд ирсэн хэрэг вэ, хэн ч vгvй. Гэлээ ч хvмvvс ярилцана. Чухам хvн толгойтой бvхнээрээ баяр бахдал болон шуугилдана. Yvнд Гэлэг гуайд нар гарсантай адил. -За таминь, би эс хэл лvv! Монгол бидний зол заяа ингэж эргэж ирэх ёстой байсан юм гээд цааш нь ирээдvйн явдлуудыг ийм тийм болно гэж хэдэн арван зvйлийн сайн сайхныг угтан ярина. Хаврын цас наранд хайлж, газрын єнгє ногоорох мэт хvн бvрийн сэтгэл vнэхээр шинэчлэгджээ. Цас мєсєнд хучигдсан энэ уулын хярд хоргодохын хэрэг юу билээ! Одоо та минь нvvцгээе! гэж бие биеийг уриалан дуудна. Ингээд тэд эгшин зуурын дотор vгvйртлээ vрэгдсэнээс vлдсэн мал хєрєнгєє тууварлан нvvв. Ижил дасал болсон нутгаа бараадан ирэхэд амьсгалах агаар, амьдрах тэжээл гагцхvv энд байгаа мэт хvний сэтгэл сая тайвшрах тєдийгvй эцэн зутарсан малын борви тэнийх аж. Гэтэл харамсалтай нь хоёрхон хоногийн дараа, хvрээ зvгээс сонин сайхан юм дуулдахын оронд “За даа та минь! Айхавтар гэнэ аюултай догшин ширvvн юм гараад ирэв гэнэ” гэдэг шивнэсэн яриа дэлгэрэв. Гэвч дагаварт нь “дамын vг дамжигтай, холын vг хуудуутай!” гэдэг vг дурдагдан амьтны сэтгэлийг тайвшруулна. Гэтэл нэг єдєр “догшин ширvvн хvмvvс албан бариа барьж явна гэнээ!” гэж газар сайгvй шуугив. Энэ тухайд Гэлэгийнхний хотын бvх эрэгтэйчvvд Гэлэгийн гэрт цугларч яах билээ, хэрхэх билээ бодолцоход Гэлэг тэднийхээ сэтгэл тайвшруулах гэсэн шиг учир явдлыг урьдчилан тааварласнаар хєнгєвчлєн ярьж байв. Гэтэл гэнэт ноход хуцан буу дуугарсан бєгєєд тэр дорхноо “Хай гарцгаа! Хvн байна уу? Гарцгаа” гэж хашгирах сонсдон буу бас дахин дуугарав. Гэлэгийнд байгаа бvхнээрээ цочин гарав. Барон Унгернийн vс сахалдаа дарагдсан нэг орос офицер хоёр монгол цэрэгтэй ирсэн байв. Амар мэнд мэдэхийн оронд тэд: -Их цэрэгт хоол хvнс хэрэгтэй! Yхэр мал чинь хаана вэ? гэж ширvvн дориун дуугарна. Эдний ємнє хvн бvр айн чичирч байхад Гэлэг тайван “Тєрд сvр, тvмнээ сєхрvvлдэг байх ёстой!” гэж vздэгийнхээ дээр “тєрд бас авах хууль, ардад єргєх vvрэг байх ёстой” гэж vздэгээрээ: -За эзэд минь байлгvй яахав! Ганцхан албад бид чинь гамингийн хєлд сvрхий сvйрсэн шvv дээ! гээд цааш нь єрх бvрд юу юу оногдохыг лавлах гэхэд нь хоёр монголын нэг нь дутуу мєрєвчилсєн буугаа мултлан авч Гэлэгт тулган: -Морьд одоохон! Yхэр чинь хаана вэ гэж хашгирав. Гэлэг цочин сандарч уяатай байгаа морийг тайлан авч хорин тавтан шиг vсрэн гарав. Yхрийн зvг чиглэхэд нь бароныхон хvн морь хоёрыг ээлжлэн тас шавхуурдан давхилаа. Барон Унгернийхнийг ийм догшин ширvvн гэж хэний ч бодолд хараахан ороогvй байсан аж. “Yгvй та минь энэ чинь юу гэгч вэ?”, “Бас юу болж байгаа нь энэ вэ” гэж гайхалдана. Эмгэд, хєгшид бурхан гончигсvмээ дуудан уйлалдана. Эдний дунд


ганцхан Дорж иймэрхvv юм болохыг урьдчилан мэдэж хvлээж байснаа зєвхєн эцгийн тєлєє зовон тvvний амьд мэнд ирэх эсэхий нь хvлээв. Орой Гэлэг, зєвхєн бяруу шvдлэн vнээ тєдийхнийг тууварлан эргэж ирэв. Биендээ ташуурын сорви баахныг олж арай ядан хєдлєх боловч тэр тухайгаа ярихын оронд: -За даа та минь, бvх хотоороо тэргэнд хєллєх юмгvй болов шив дээ. Гэвч яахав. Бvх гай барцад vvгээр єнгєрнє бий! гэж єгvvлнэ. Гэтэл гай барцад гэдэг нь яагаа ч vгvй байжээ. Yдшийн бvрэнхийгээр морин туурай тачигнаж, угтан давхисан нохдыг буугийн дуу айлган няцааж бас хэсэг хvмvvс ирэв. эд мєн л бароныхон, хоёр орос, нэг буриад, гурван халх бvгд зургаан хvн. Гэлэгийнд орохдоо тэд хэн эсэргvvцсэнийг алахаа мэдэгдэх гэсэн шиг зэвсгээ гараас салгасангvй. -Их цэрэгт агт морьд хэрэгтэй! Адуугаа одоохон авчир! гэж “мэндэлнэ”. Гэлэг эдний ємнє учир явдлаа яриад нэмэргvйг бvрэн мэдэж байв. -За хvv минь мордож vз! гэж Доржийг явуулав. Доржийн гэрээс гарах гэхэд таван хvний дээд талд суусан магнайдаа хараахан эдгэрч гvйцээгvй сорвитой идэрхэн орос хэдэн vг хэлэн зангидсан гараар заналхийлэв. Энэ хvн орж ирэнгvvтээ бурхны ємнєх тахилгын ширээг онхолдуулан авчирч сандайлан суусан бєгєєд тvvгээр нь гэрийн хvмvvс яахаас ч vл буцах буруу номтон гэж ойлгожээ. Одоо юу гэж байгааг буриад хvний амнаас сонсвол: -“Адуугаа авчрахгvй бол цємий чинь буудан ална” гэж байгаа аж. Гэтэл хажуугаас нь: -Дорж чи биднийг залилах гэж битгий моньд оргиорой би танай найман азарга адуутайг сайн мэднэ гэж нэг нь хэлэв. Ажвал тамгын газар байн байн бичээчийн албан хаадаг Дvвжир гэдэг цуутай сагсуу эр байв. Одоо хувцас хунараа сольж нуруундаа буу, ташаандаа сэлэм зvvж, мєрєндєє яг ч vгvй шар даавуун тэмдэг хадсанаараа бусдад танигдахаа больсон байв. Дорж адууныхаа зvг яаран давхилаа. Тэнгэрт дvгрэг сартай, тvvний туяа эрээн тарлан цасан сvv цагаанаар гэрэлтэж байгаагийн ачаар адуугаа хялбарлан олж цугларуулав. Ар гэрийнхээ хvмvvсийг юу болж байгаа бол гэж амь тэмцэн яарахдаа зогсоо зайгvй хєєн гаднаа авчрав. Бароныхон, адууны чимээнээр гэрээс гарч хориос доошгvй сайн морьдыг хєтлєх ногтын хамт гаргаж єгєхийг тушаав. Гэлэгийнх 200 гаад адуутай байсан боловч гамингуудад хоёр дахин цєлмvvлсэн тул одоо хорин морь гаргаж хэрхэвч чадахгvй байв. Гэвч тушаал даган морьдоо барилав. Арван зургаагийн тоонд хvрсэний дєрєв нь ягир янданд тоологдон хасагдав. Yvнээс цааш юу ч vгvй байгааг бароныхон харсаар боловч буу тулган зандчих тул Дорж бусдын морьдоос барилав. Эцэст нь Данзангийн эгчийн ганц бор морийг оруулан байж аюулаас мултрав. -За та минь, энэ чинь юу гэгч вэ? -Yгvй та минь энэ чинь хэний тєлєє вэ? -Бvv мэд! -Ёстой бvv мэд! Єнєє єглєє бvх хотоороо тэргэнд хєллєх vхэргvй болсон бол одоо унах морьгvй боллоо. -Манайд ч алга, танайд ч алга гэсэн яриа тэр бароныхны ард vлдэв. Ийнхvv нэг хэрэг єнгєрєн хэд хонотол бас л бароныхон. “Их цэрэгт эмээл, хазаар, хувцас хунар бас бусад хэрэглэл хэрэгтэй гэнээ” тэд, дотор гадна хоёрыг нэвт шувт нэгжиж байгаад хэрэгтэй л гэсэн бvгдийгээ хуурайлж аваад зайлав. Энэ удаа Гэлэгийн


хотынхон тєдий л гайхан шагшралдсан зvйлгvй. Харин єдий болтол хvний амь vрэгдээгvй байгаад олзуурхана. Бусад газруудаар байхгvйн аюулд тулгамдан зодуулсан, цавчуулсан, буудуулсан, гэр орноо тvймэрдvvлсэн хvртэл дуулдана. Тэр дундаас тариа будааны ажилчин иргэн гар хоосон болтлоо дээрэмдvvлж, ихэнх нь алагдан орон байшин нь тvймэрдэгдэж байгааг бvх нутгийнхан vзсээр байв. Иймд хvн бvрийн сэтгэл vймрэн тэр дундаас Гэлэг Барон Унгернийг анх сургаар нь хэтэрхий сvсэглэн биширч эхэлснийхээ хувьд одоо хэрхэх ухаанаа олохгvй болон дэмий л хємсєг зангидан бодол болно. Гэтэл айл аймгийн хvмvvс тvvнийг эрхгvй хашир догь хvн гэж vздэгээрээ, “Одоо яах вэ? Ер нь бидэнд гай гамшиг барагдах яагаа ч vгvй байгаа бус уу?” гэж байн байн орж ирнэ. Хариуд нь Гэлэг тєдий л юм ярихгvй байснаа дахин уулын бэрхэд гарахыг шийдвэрлэв. Бvх хотоороо юмаа эмхлэн vдшийн харанхуйгаар ачаалав. Тэргэнд орох шаргvй болсон тул тураалд туйлдсан vнээ, гvv азарга мэтийг хvчээр аваачин хєллєв. Эд хогшлоо vvрэхийг нь vvрч, тvрэхий нь тvрэн зvйл бvрээр чирч гулдрахад хvрчээ. Тэгээд арайхийн нэг хєдлєхчєє болоход урьд ємнє тэргэнд орж vзээгvй мал газар сайгvй туйлан тонгочиж хvч тамираа барна. Тvvний зэрэгцээгээр нойронд дарагдан унтсан хvvхэд багачууд уйлалдана. Хэвтэртээ хоргодсон хонь, ямаад, тугал, бяруу хотын єлсгєлєн ноход улин гинших нь ёстой гал усны гашуун зовлонг дурдах мэт болжээ. Нvvдлийн замд цэгцрэн ороход, тун саяхан туйлж байсан хєсгvvд амьсгаадан байн байн зогсох болов. Yvнд ширvvн хараал зvхэл, наманчлал аль нь ч нэмэргvй байвч хvн бvрийн амнаас заавал нэгий нь гаргана. Ийнхvv ядан явтал хєндлєнгєєс хоёр морьтой хvн, єнгє хатуурсан цас пvржигнvvлэн товоргон гарч ирэв. Гэвч тэд нутгийнхан. Бароныхон идэр залуусыг цэрэгт баривчлан яваагаас зугатаан явагсад байв. Энэ муухай мэдээг Гэлэгийнхэн сонсоод дvрвэн зугтаж амжсанаа олзуурхан баярлалдав. Урагш давших тутам газрын бартаа ихсэж цасан хунгар зузаарна. Тvvнд нь зутарсан мал шигдэн vргэлжлэн хаягдана. Хєсгvvд сулдан явахаа болиход хvмvvс ачаанаасаа байн байн буулган хаяна. Ашгvй гэхээсээ энэ шєнє салхи шуургагvй. Гэлэг анх хєдлєхдєє бvхний сvvл барьснаа тvрvvлэн зам гаргаснаа хойноосоо дагуулна. Унасан морь нь ясан хэдрэг боловч уг нь хурдтай сайн гэж алдаршсан єндєр цээжтэй бор морь байлаа. Тvvн дээр Гэлэг, сайхан сортой улаан vнэгэн лоовууз буулган бvчилж ямаан дэгтийтэй гутлаа хvнд дєрєєнд бат суулган жийж унасан мориныхоо хол, холын гишгэлтэнд “аа манай орон ертєнц элдэв таних, танихгvй гадаадын дайсны гарт vрэгдэж байна. Яагаад энэ вэ? Яагаад бидний хувь заяа ийм болж орхив оо” гэдэг гvн бодлыг анх удаа бодов. Цааш бодвол засаг тєрийг эрх барьсан хаад, ноёд хутагт хувилгаадад гомдууштай болжээ. Ер нь бvх явдал vнэхээр тэдний муугаас болж орхив? гэж хэд хэд дахин эргэцvvлснийхээ эцэст єєрийнхєє бодлыг эргэн жигшихэд хvрэв. Эзэд дээдэстээ ийм муу муухайг надад лав буруу зvгийн юм л бодогдуулав бололтой гэж сэжиглэн тэнгэрт гялалзах од мичдийг ширтэж мэгзэм гэдэг залбирал дєрвєн шад шvлэглэлийг уншин наминчлав. ад зvvн талын газар дэвсмэл орны нэхий хєнжлийн дороос хєрч гvйцсээр олон хоносон эмгэний зэвхий цагаан магнай бvлтийн ширтсэн нvднийхээ хамт цухуйж байгаа нь vзэгдэв.

YЛ УНТРАХ YЗЭЛ САНАА /Балданцэрэнгийн явдал/


“Тєр улс гэж хэнхэглэж хэнхэглэж эцэст нь би юу vзэв?” хэнд ч гэмтэй юм хийж чадаагvй атал шоронд орж vзэв. Тєр, улс тєр гэж элдэв шалдаваар дэмий хэнээрхдэгээ болъё байз. Тэр байтугай амьдрахын эрхийг даган алба хаахын хэрэг ч алга. “Тєр улсын хэргийг амьд хvн хєдєлгєх боловч, тєр улс тогтносон суурь нь амь бие хайргvй зvтгэн vхэж vрэгсдийн яс чємгєн дээр байдаг” гэж Манлай ван Дамдинсvрэн амьсгал хураахдаа єгvvлсэн бус уу? Энэ vнээн. Манжийн эсрэг тэмцсэн хэчнээн олон хvний амь дэмий vрэгдэв. Yхэж vхэж ёстой л тэдний яс чємгєн дээр автономит тєр тогтов. Дараа нь гамингийн эсрэг тэмцэн єдий тєдий амь vрэгдэв. Зvгээр салхинд би хvртэл… хойшид бас шинэ тэмцэл гаран шинээр vрэгдэж эхлээд эцэст нь тєр тогтоно. Тийнхvv vхэгсэд бvрээрээ гавъяатай боловч би vзэж яах юм бэ? Амьд vлдсэн нь тєр улсаа хєтєлдєг гэвч би бас тvvгээр яах юм бэ? Аль аль нь хэрэг алга. Над мэтийн жулдрай эрд амлах ч юм биш байна шvv. Ингэхлээр яах вэ, орон нутаг маань єргєн дэлгэр, ард тvмэн маань єгєємєр баян, хаа нэгтээ нь очиж малаа маллаж, махаа идэж ард болъё байз! гэж Балданцэрэн шоронгоос гарсан тэр єдрєєсєє эхлэн бодлоо. Цааш нь бvх эд хогшлоо зарж борлуулбал юунд хvрэхий нь бодож vзэхэд зунд нь цагаан идээтэй, євєлд нь мах дутахгvй явдаг бор гэртэнгvvдийн нэг болж чадах нь бvр ч амттай аж. Балданцэрэн энэ бодлоо хэнд ч vл хэлнэ. Хийх гэснээ хэдэн давхар бодож аваад чухамхvv хийхийнхээ даваан дээр хэлж сурснаа зєвхєн дотроо хадгална. Хажууд Аравгай гэгч байгаа билээ. Энэ Аравгай тэр жил суваргын хажууд vхэж хэвтэхэд Балданцэрэн аминд нь орсны хариуд шоронд байхад нь хоол зєєсєн, гарч ирэхэд нь гэрт нь угтан авсан. Одоо бодохоор багшаа! гэж дуудах тєдийгvй хувийн хєдєлмєр ярга хийхийнхээ хажуугаар дэргэд нь суун хоол унды нь хийнэ. Єєр нэг зvйлийг єгvvлбэл шоронгоос гарсны нь маргааш дээр цагт Дотоод яаманд хамт ажиллаж байсан бичээч Палам гэгч бvхэл бvтэн хонины гулууз vvрэглэн аахилж уухилан орж ирэв. Палам гулуузаа гэрийн хана тvшvvлэн тавиад дуу алдан мэндлэн зогсож, орон шоронгоос амар мэнд гарч ирсэн тухайд баяр хєєр болж гарлаа. Шоронд байхад нь хоол оруулахыг хэчэнээн бодовч єєрєє баригдахаас айн арай л тарваганы нvхэнд толгойгоо шургуулж байсангvй гэнэ. Тэгээд одоо мах авчирч байгаа аж. -Зєв дєє, гамингууд хэнийг ч барихаасаа vл буцна. Намайг бол яагаа ч vгvй байхад барьсан шvv гэхэд Палам: -Тийм ээ, барихдаа л барина гэснээ, гэвч чи! гэж учиртайхан нvдээр ажин инээхэд нь Балданцэрэн дотор аягvй болно. -Мєн ч догшин байв шvv гээд vг ярианыг таслах гэтэл: -Аргагvй дээ, алив юм мєхєхийн ємнє дvрэлздэг, тэр ёсоор догширсон хэрэг. Тэгээд ч мєхлєє. Гэтэл оронд нь шинэ гал асаж эхлэхийг яана. -Юун шинэ гал вэ? -Барон Унгерн. Саяхан орж ирсэн атал сvрхий дvрэлзэж байна. Балданцэрэн “Байз! энэ чинь хэн бэ? Юунд Барон Унгернийг яаран муучилна вэ? Харин нэг мэдэхнээ Нямжав шиг тэдний тагнуул байж болох бус уу?” гэж дотроо сэжиглэнэ. -Аа тийм vv? Би гэрээс гарахгvй байгаа болоод юу ч мэдэхгvй байгаа шvv дээ. -Хэцvv, хэцvv. Маш аюултай, хойшдоо улам ч ширvvсэх нь мэдээжийн хэрэг гээд цааш залган ярих гэхэд нь


-Би ч мєн аюултайг vзэв шvv дээ гэж vгий нь таслаад шоронгийн согтуу баатар, Цэлмэн шарын сонин явдлыг vргэлжлvvлэн ярьсаар Палам бичээчийг гаргав. Ард нь авчирсан хонины мах нь vлдэв. Тарган шаргал єєхєн єнгє нь гэрийн дулаанд хайлмагтан байгаагийн цаана нэг тагнуул нуугдаж байгаа санагдан сэжиг хvрнэ. Гэтэл гадуур нээрэн юу болж байна вэ? тvvнийг эрхгvй мэдvvштэй байх тул хэнтэй ч уулзалгvй зєвхєн гудамжаар явахаар шийдвэрлэн гэрээс гарав. Тэгээд юу vзэв. Ядуу гуталчин хог дээр нvд бvлтэлзvvлэн бархирч, тойрон зогссон хvмvvс амий нь авах, алуулах хоёр дээр ээлжлэн шуугилдаж байхыг vзээд эс тэсвэрлэсэн аж. Хvмvvс учир мэдvvлэв. Хойшид хvний амийг дэмий сvйтгvvлэхгvй болгохын vvднээс баахныг ярьж байгаад орос, монгол хоёр ноёнтны бараагаар толгой рvvгаа ус хийсэн юм ярьж байгаагаа мэдэн зугтаажээ. Дараа нь юутай дайралдав? Монгол дээл нємгєн ємссєн хvн гудамж єгсєн гvйн айсуй хойноос нь сэлэм далайсан морьтой хvн хар хурдаар давхин хажуугаар нь єнгєрєнгvvтээ сэлэм буулгаж тал мєрнєєс нь аваад бvсэлхийг нь хvртэл цавчив. Энэ юутай их аймшиг вэ? Давхин одсон мориныхоо эрчийг буулган эргэж ирэхий нь vзвэл Гоожоо баатар, мориноосоо буун харайж сєгдєн амар эрэхэд нь “Чи юу хийж байгаа чинь энэ вэ? гэж зандрав. Гоожоо дээш єндийн, -Энэ vv? гэж алсан хvн рvvгээ хяламхийн харснаа vгvй энэ чинь гамин чи тэр гутлы нь хар даа. Айлын байшингийн хєндийгєєс гарч зугтаасан юм гэж vйлдсэн хэргээ бахархах мэт инээмсэглэв. Дуугарч ч завдалгvй хороогдсон тэр хvнийг хараад яах ч аргагvй гамин цэрэг. Гутал нь ч гамин шаахай. Гэлээ ч хvний амь Балданцэрэнд хамгийн хайран бєгєєд дайн дуусаад байхад алаад л байх нь юу вэ? гэж бодовч Балданцэрэнд хэлэх vг эс олджээ. Хашааны хаалга бvрээс их бага хvмvvс гудамжинд гарсан хэргийн тухай шагшаан шуугиан болон гарч ирэв. Тэд Гоожоог хармагцаа дуу шуугаа дарна. Гоожоо тvvнийг эс анхааран “Та манайд морил! Би таныг залах ёстой! Мориор минь залар!” гэж Балданцэрэнг ээрэв. Амнаас нь архи ханхална. Одоо vзвэл тvvнд хайрлууштай, єрєвдєлтэй юу ч vгvй. Харин аймаар. Олны дунд Балданцэрэн тvvнтэй маргахаас халшран єєрийн эрхгvй дагав. “Манайх” гэдэг нь юу вэ? Дээр цагт ямар нэг тамга яамны хогшил агуулах байсан том модон гэр. Энд Гоожоо шоронд хамт зовлон эдэлсэн дарга нєхєдтэйгээ суух болжээ. Хэн нь боловч дуртай цагтаа гадагш гаран энд тэнд нуугдаж vлдсэн гаминг агнахын далимд гаминд буруугаа хvлээн шоронгоос гарч ам тангарагаа єгєн цэрэгт нь орсон єєдгvй цэргvvдийг олж авчран цээрлvvлэх бєгєєд аягvй муухайгаар ховлон урвасныг алах нь ч бас єєрсдийн эрх болжээ. Гадаа нь ирэхэд банз тас тас бууж єршєєл гуйн бархирах сонсогдоно. Гоожоо тvрvvлэн орж “боль” гэж зандрав бололтой, хойноос нь ороход банздуулсан хvн босон ємдєє татна. Цаанаас хорь гаруй хvмvvс, “амрыг айлтгая” гэж мэхэлзэн угтана. Тэдний дунд урьд ємнє эрхгvй vзэгдсэн болов уу гэлтэй зvс царай бишгvй байна. Yгvй ч гэсэн орон шоронд сууж байгаад хэдэн хоногийн ємнє гарсан нь мэдээж. Буу зэвсэг энд тэндгvй єлгєєстэй, дэвсгэр хучлага газраар хєглєрнє. Тэд цєм баяр баясгалан. Орон шорон, єлссєн зvдvvрлэснээ айван тайван ярихын оронд алах хядахыг хятад хараалаар заналхийлэн амаа ємєлзvvлэн шуугилдах нь тэдний ярианы гол болжээ. Орон шоронгоос саяхан гарсны тэмдэг болох єлєн цонхигор царайндаа хурц нvд гялалзуулан зvг бvрээс “жаа, жаа” гэж хvндэтгэх нь халхчуудаас давуутай байвч тэр дундаа мєн л хараалтай. Чухамдаа гэвэл ид тvмэн эрх гашууны эсрэг дайтан


тулалдсаар яваад хараалгvй тайван хэлэлцэн ярилцаж чадахаа больсон улс ажээ. Эрхэм зочин ирсэн гэж хоол хийх болохдоо махыг бvхэл гулуузаар, гурилыг шуудайгаар нь оруулж ирнэ. Дор бvрнээ хєдлєн янз янзын хоол бэлтгэж, найр цэнгэл хийх гэхдээ архийг лvvгээр авчрав. Балданцэрэн орж ирсэн даруйдаа єєрийн эрхгvй автагдан сууж байсан бол тэдний чин сэтгэлд автагдан ижил дасал болж эхлээд дараа нь жаал зугаа архи уухтайгаа зэрэг хань нєхдийн дунд орсонтой адил боллоо. Эцэнхий биетэй янхигар цээжтэй ахимаг насны эр, доош унжсан шингэн сахлаа сэлгvvлэн шувтарч аваад хуучир жингэнvvлж гарахад, цєм хоолой нийлvvлэн “дvн шаа гєєгєє” гэдэг дууг хєврєлдvvлэн дуулав. /”Дvншаа” гэж зvvн уул, “гєєгєє” гэдэг нь ах/. Єнгєрсєн жарны євєрт Монголд манж хятадын эсрэг хєдлєн насан эцэс болтлоо тэмцсэн ардын баатар эрийн талынхан энэ дvншааныг дайван гэж нэрлэсэн бєгєєд энэ дуу тэр эрийн тухай аж. Эхлээд хайр дурлал, янаг амраг уянгалснаа хагацал, тэмцэл, гаслан зовлон залгаж аваад бас дайн, тулаан, алаан хядаан, vvнээ дуулахдаа тэд хєгжил цэнгэлээр биш цєм уруу, уй гашуунаар л дээш доош єргєн хєврєлдvvлнэ. Ялангуяа гарынхаа хуучрыг маш чадамгай жингэнvvлэгч ахимаг настан нvд аньж толгой унаган, цээж займруулах нь тэр дуншааны элдэв явдлыг сэтгэлдээ vзэж байгаа бол уу гэлтэй. Энэ бvхэнд Балданцэрэн дотоод сэтгэл урагдлаа. “Эд чинь юу вэ?” аль хэдийн єнгєрсєн гэвч дvншаа! Душааны тэмцлийг залгаж аваад бас vзсэн зовлон, эдэлсэн гашууны нь эдэлсэн улс бус уу? Гэтэл эцэс нь юу вэ? гэж бодогдон сэтгэл урагдаж нулимс хуралдав. Гэвч тэр дорхноо нулимсаа татав. Монгол эрийн шинж гэвэл: дуу шуугvй байдгаараа vхэл нь боловч тайван байх тавилантай гэдэг биш билvv? Гэтэл би юу болж байна вэ? гэж бодсоноо нулимс нь дорхноо зогсов. Ашгvй дуу дуусаж инээдэм шуугианд шилжин орлоо. Гэвч Балданцэрэнд архи шахаж заавал нэг хундага тогтоолгож шинэ дуу эхлэв. Ум зандан ширээ байна хє Сум зандан гуйланз байна хє Єнгий нь гартал зvлгээд байна хє Yнэр сайтай шанцай байна хє Энэ дуу маш шалиг. Yг, ая, хоёулан шавлаж шавлан, шалиглах атал Гоожоогийн нvдэнд нулимс хуралдан нєхдєєсєє хоцров. Шоронд байхдаа ч тєдий л хувираагvй хєх царай нь дvнсийж, шvд хавиран шанаа гvрвэлзvvлж, хємсєг зангидсаны нь дээрх тал дугуй гялаан сорви нь хvрэнтэнэ. Ийм хvнээс хэрхэвч нулимс гарамгvй байвч хацраа даган урсана. Балданцэрэн гайхлаа. Нєхєд нь Далайн ногоо хай та байна хє Давсанд орсон шанцай байна хє Давхар голтой байцаа байна хє Дараа дараагаар орж байна хє гэж дуулсаар бєгєєд Гоожоогийн тэсэж ядан гар зангидаж дээр далайн євдєг дээрээ тvсхийлгэн буулгахад цєм цочин таг болов. -Та Норов гvн ноёнтонг таних уу? Балданцэрэн автономитын vеэр Норов гvн гэдэг цэргийн залуу дарга барга эр, голчлон Наймаа хотоор найр наргиан дээгvvр явдаг гэж сонссоноо санав. -Ноён гэвэл vгvй, зvгээр Норов гvн гэдгийг гадарлаж болно.


-За тийм, тэр чинь энэ дууг энэ Богдын хvрээнээ байхдаа зохиов. Ухаантай, зоригтой, шударга энэ дэлхийд хоёргvй. Па ди луучин лугаа адил сайхан эр. Тэр одоо байхгvй. Бидний захирал явж байгаад vрэгдэв. Бид одоо тvvний єс єшєєг авч чадаагvй байж зохиосон дуугаар нь найр цэнгэл хийж суух нь юу вэ. Аа даа бид чухам иймдээ л ялж дийлэхийг vзэх хувь заяагvй буй заа гэж єгvvлэн шvлс залгин нулимсаа шавхав. Балданцэрэнгийн сэтгэл дахин аягvй болов. -Норов гvн хэзээ хэнд хорлогдов? гэхэд Гоожоо -Бид халхын хойд хилээр орж ирээд гээд vргэлжлэн ярьсны нь товчилбол: Хэдэн жилийн ємнє Чит хотод Япон улсын удирдамжаар бvх монголыг нэгтгэх дагаврын засгийн газар гэж байгуулагдахад гадаадад монгол оролцохоос хойш суужээ. Yvнийг Балданцэрэн єєрєє мэднэ. Харин vл мэдэхээс дагаврын засгийн газар халх монголыг байлдан дагуулах бодлого тавьж Норов гvнг Найж гэгээн гэгчтэй нийлvvлэн мянга шахам цэрэг єгєн цааш мордуулсан аж. Тэндээс Норов гvн буриад нутгаар дамжин явсаар халхын хойд хилээр нэвтрэн орж ирэхэд єнєєх хойш суудаг халх нь гамингийн гарт орчихсон байжээ. Эргээд явах зам нь Зєвлєлтийн улаан армийн гарт орон тvгжигдсэн аж. Гоожоо иймэрхvv зvйлийг дэлгэрэнгvй яриад цааш нь тайвнаар єгvvлэхдээ -Бид дээр дооргvй хэрхэх шийдвэрээ олохгvй байтал Хиагтад гамингийн ноёд биеэсээр ирэн инээв, урив, мєргєв. “Та нарыг дайснаа гэж vзэхгvй гэж нэг тангараг, танай дагаврын засгийн газар улаан оросын аюулд автагдан мєхсєн гэж хоёр дахь тангараг. Бид халх монголыг эзэлсэн биш, улаан оросын аюулаас хамгаалахаар ирсэн гурав дахь тангараг. Эдэнд ах дvv болсугай гэдэг дєрєв дэх тангараг, улаан аюул айсуй явна. Хамтдаа тэмцье, халх монгол болоод ази тивээ хамгаалъя гэдэг тав дахь тангараг” эл олон тангарагт бид итгэлээ. Гэтэл бидний санал зоригт vймээн гарлаа. “Гаминд та нар итгэнэ vv? Эд чинь инээхийн сайхнаар инээгээд эцэст нь алахын муухайгаар алдаг аргатай. Эднийг итгэснээс єлбєрч vхсэн нь дээр” гээд нэг хэсэг маань “амар сайхандаа жаргахаа та нар єєрсдєє мэд, алалцах дайсан тулгарвал эр эмээ vзэлцэн орон нутгаа хvрэхээ бид мэдье” гээд тэд тасран явчихав. Yлдсэн нь бид таван зуун хvн итгэснээрээ итгэн гамингуудтай нийлэхэд, гамингууд туг хиураа босгож бvрээ бишгvvр дэлдэж их баяр ёслолын байдлаар хvлээж аваад хоол унд, архи дарсныхаа дээдээр зочлон, бэлэг сэлт барих ах дvvгээ дуудалцсан нь санаанд багташгvй. Тэр єдєртєє тун зvгээр, vдэш нь ший, жvжиг гарган санаа сэтгэлийг баясгав. Маргааш нь мєн л зvгээр. Єглєєний хоол ундны дараа дотуур, гадуур солих хувцас тавин олгож халуун усанд оруулахаар боллоо. Аян замын уртад олон хоног явсан бидэнд юунд дургvй байх билээ. Гэвч тэндээс та юу болсон гэж санана? Уур манан татсан нуур шиг халуун усанд цєм нvцгэн бие угааж байтал хиагтын бvх гамин нэг зэрэг довтлон ирж буу тулгав. Бидэнд хариулах юу ч алга, халуун ус цацъя гэвч тэр нь ямар хvн шалзлахаар биш гээд инээмсэглэв. -За тэгээд? гэхэд: -Бид цєм гинжлэгдэв. Норов ноён, Найж гэгээн хоёрыг тvрvvний хэдэн дарга нартай бидний ємнє буудан алав гээд доош ширтсэнээ: -Монгол хvний ялагдал ийм байдаг гээд санаа алдав. Нэг хэсэг цєм чимээгvй болов. Орой болж хоёр урт лаа ширээн дээр аль хэдийн хатгасны гэрэлд єшєє хорсолд дарагдсан vлбэн цонхигор нvvрvvд хєдєлгєєнгvй гєлєрнє. Балданцэрэнгийн сэтгэлд “Монгол хvний ялагдал ийм байдаг” гэсэн vг


эргэлдэнэ. -Та Дампил гэдэг хvнийг ер санахгvй байна уу? гэж шивнэх шиг болохыг харвал Гоожоо -Yгvй ер санахгvй байна. -Уг нь тэр хvн тун содон, над дээр дахин нэг хvнийг нэмсэн адил єндєр. -Ахай, чи тэр хvнтэй ямар холбоотой юм бэ? -Тэр бол ёстой зоригт баатар эр. Би тvvнтэй Сумъяа бээсийн цэрэг урагшаа Долнуур, Бяргууд, Гот хvртэл хятадын хар цэрэгтэй тулалдаж явахдаа танилцсан юм. Одоо тvvнтэй уулзвал би болоод миний нєхєд хэрхэх замаа олж магадгvй гэж горьдоно. -Ингэхлээр чи тун дээр цагийн цэрэг байх нээ? -Тийм ээ, дээр цагийн гээд тайвнаар vргэлжлvvлэхдээ: -Арван долоотойдоо аавтайгаа нутгийн хvмvvсийн бослогод орж эхлэхэд эцэг минь алууллаа. Бvх гэр бvлийг хvйс тэмтрэх болоход нь дан бие зугтаан гарч Тогтох тайжийн цэрэгт орлоо. Тогтох тайж маань нэг vе цохигдон цэрэг ард нь бутрахад Бавуужавынд дараа нь Ган хай сvйтэй, Сумъяа бээсийн цэрэгт дараа нь дахин Бавуужавын цэрэгт, эцэст нь Норов гvнгийн цэрэг, одоо барон Унгерний цэрэгт, энэ бvх солигдлууд цєм єєрийн эрхгvй, эгээ л эцсийн эцэст барон жанжны цэрэгтэй нийлсний адил. Хойшдоо юу болохыг хэн ч мэдэхэд бэрх. Ганцхан би нэгээс нєгєєд урваж vзээгvй шиг урвахгvй бас дайсанд амьдаар баригдан тамлуулахгvй гэж єгvvлэн том гялаан сорвит магнайгаа єргєн чонын хvйтэн нvдээ бvлтийлгэн, царайгаа чулуу шиг болгон дvнсийлгэв. Тэр нь vнэхээр дvнсгэр, ирээдvй нь ч дvнсгэр, vнэндээ Гоожоод дvнсгэргvй юм нэг ч алга. -За идлээ, уулаа, сайхан наргих завшаанд та бvхэнтэй сайхан танилцлаа. Одоо би явъя гээд Балданцэрэн босоход нєгєєдvvл цєм хvндэтгэн босов. Гоожоо ороо хураасан, гэр дэвсгэрээ яаран задалж нэг буу ємнє нь барив. -Yгvй энэ чинь юу вэ? гээд хойш ухрахад -Бэлэг -Yгvй би ийм vнэт бэлгийг авч яаж болох билээ. -Харин энэ бол таны намайг гийгvvлэн баясгасны дэргэд юу ч биш. -Хаанаас би чамд ганц янжаан тєдийг єгсєн болсноос єєр зvйлгvй. -Тийм ээ ганц янчаан. Гэвч тэр ганц янчаан шоронд гинжтэй сууж байгаа надад тvмэн лан шиг байснаас тvvнийг таны єгье гэсэн сэтгэлийг юугаар ч жишээлэхэд бэрх. Уг зvйлээ улмаар тулган барихад нь Балданцэрэн єєрийн эрхгvй шахагдан авлаа. Гэтэл тэр алаан хядааны хэрэглvvр, бvтэн таван дайзтай модон хуйт маузер гарт маш хvйтнээр баригдан сэтгэлд ямар нэг алагдсан гамин дарга бодогдон цааш бас олон эвгvй юмсыг бодогдуулна. -Энэ чинь ер бага бэлэг биш, ганцхан харамсалтай нь би даанч дайн тулааны эр биш юм даа гэхэд Гоожоо -Эрхэм ах аа, би мэдэж байна. Та цэрэг дайны хvн биш боловч цэрэг дайны vе, хvнийг єєрийн эрхгvй дайнд татан оруулдаг болохоор, энэ зvйл танд лав хэрэг болно буй заа гэв. Балданцэрэн гадаа гарав. Юм бvхэн одоо маш ширvvн, хvн амьтан хэрэг тєвєгт орох байтугай амь алдахад тун амархан байгааг тодорхой мэдэж байгаа болохоор болгоомжой, хичээмжтэй явсаар гэртээ ирмэгц vvд хаалга цємийг тvгжив. Дэргэдэх Аравгайдаа ч гадны хvн амьтан оруулахгvй байвал зохихыг захив. Гэвч маргааш нь


Аравгайгийн vгvйгээр хvн хашааны хаалгыг цохижээ. Тайлж єгвєл Палам, єглєєний мэнд мэдэн инээсээр орж ирэв. Балданцэрэн єчигдрийнхєє сэжиглэснээр сэжиглээд одоо юу гэхий нь хvлээвэл -Гэрээс гарахгvй л суугаад байна уу гэв. -Тийм ээ, гарахгvй л байна гэхэд: -Зєв дєє гээд гадаа байдал ширvvн байгаагаас ярих бvрдээ барон Унгернийг эвтэйхэн муучлахыг оролдоно. Тэгэх тусам Балданцэрэн “Аа даа чи, ардын намтай холбогдолтой хэн байгааг эрэн сурвалжлах, барон Унгернийн тагнуул бий!” гэж улмаар сэжиглэнэ. Тэгээд тvvний амыг даган бароныг муучлахаас айна. Ємгєєлєгч болъё гэтэл аманд vг vл эвлэрнэ. Паламын vгэнд єєрийн эрхгvй тулгамдахдаа “ахай, за vгvй ер єє” гэх тєдийхнийг л хэлнэ. Гэтэл Палам: -Би чамд нэг зvйлийг сонирхуулахаар авчирсан гээд хоёр хэсэг гар бичмэл зvйлийг гаргаж єгєв. -Энэ чинь юу гэгч вэ? гэхэд -Тун чухал мэдvvштэй зvйл дээ гэж инээмсэглэн гэрээс гарав. Бичгийг vзвэл нэг дэх нь, оросын ажилчин тариачин 1917 оны октябрь хэмээх 10 дугаар сард харгис дэглэмт хаант засгаа эсэргvvцэн босож устган, нийгэм журамт орос улс тогтоосон тунхаг. Хоёр дахь нь мєн оросын засгийн газраас тvрvvчийн хаант засгийн газрын монгол, франц, турк гурван улсыг эзэмших гэж байсныг тэмдэглээд дараа нь хаант засгаас монгол руу хандуулсан янз бvрийн ов мэхvvдийг шууд илэрхийлээд урхидан авахын vvднээс зээлдvvлсэн мєнгє, тусгайдаа эдлэх болсон элдэв эрх бичгvvдийг хvчингvй болгохын зэрэгцээгээр эв найрамдлыг шинээр сэргээхээ эрмэлзсэн мэдээ бичиг аж. Эдгээрийг Балданцэрэн шоронгийн ємхий буланд Жамъян гvнгээс олж сонссоноор барахгvй янз бvрээр дvгнэн судалсан болохоор сонирхсон зvйлгvй, харин одоо Паламын авчирч єгєхийн учир юу вэ? гэхээс мєн л тагнан туршихын vvднээс бол уу? гэхээс єєр шалтгаан алга. Маргааш нь бас л хаалга цохилоо. Мєн л Палам инээмсэглэсээр орж ирээд, -Єнєєх бичгийг уншсан уу? Сэтгэлд чинь юу бодогдов? -Уншсан сонин л байна, гэвч бидний дээр Богд ламтан, дэс дараа ихэс мэргэд байна хойно, над мэтийнх нь юугаа бодох билээ гэвэл, -За хаанаас? гээд Палам зєндєє инээв. Энэ нь шал хуурай инээд, ёстой л тагнуул хvн аргаа барахаараа ингэдэг байх гэж Балданцэрэнд бодогдов. Маргааш нь бас л хаалга цохилоо. Тайлахгvй байя гэтэл ёсонд vл нийцнэ. Тэр байтугай ерєєсєє хаалга vvдийг ямагт тvгжих нь зvй бус аж. Балданцэрэн хаалгаа тайлж єгєєд яршиг уршигтай юм, ингээд нээлттэй байг гэж бодон хаалгаа зориуд дэлгэн хаяв. Палам єнєєдєр инээхгvй харин, гунигтай царайтай гэрт орсноо: -Кембержевский, Кучеренко хоёрыг бароныхон дvvжлэн алав гэж гашуудан ярив. Балданцэрэн тэр хоёрыг мэднэ. Монгол ардын нам байгуулах хэрэгт идэвхлэн оролцож байдаг гэдгийг шоронд Жамъян гvнгээс тодорхой сонссоныхоо хувьд мєн ихэд харуусав. Гэвч дуугарсангvй. Дув дуугvй доош ширтсээр суугаад Паламыг гаргав. Yvнээс хойш Паламын ирэх нь цєєрлєє. Заримдаа бvр долоо хоногоор vзэгдэхгvй болоход нь Балданцэрэн ашгvй тэр тагнуул цєхрєнгєє барсан бий гэж дотроо баярлав. Эцсийн удаа нэг ирэхэд зєвхєн амар мэнд мэдэлцсэнээс цааш юмгvй доош ширтэн сууж байхад нь нэг хvн хаалга зєєлнєєр нээн: Жаа бараалхаж болох болов уу? гэв. Yзвэл нэг лам -Морил, морил гэхэд лам алгуур хєдлєн босго давж, єргєн орхимжийн намирах


vзvvрийг алгуур єлгєн авч амар эрээд: -Багш ламтан таныг морилон ирж уулзана уу гэж намайг явуулав. -Багш ламтан гэж хэн бэ? -Дар эх ламтан -Нэрий нь сонсмогц тvvний шоронд тун хэнэггvй сууж байсан хачин дvр нь санаанд орж сэргэх шиг болов. -Сонслоо. Ламтанд маргааш бараалхъя гэж айлтгана уу? -Жаа гээд лам гарав. Дараа нь Палам явжээ. Гэвч єглєєний тvлэлтэнд минчийтлээ халсан нимгэн тємєр зуух аль хэдийн хєрч, хvйтэн жавар эргэлдэнэ. Гар, хєл vзvvрээсээ эхлэн даарах маягтай болж ирэхэд Балданцэрэн тvлээгээ хайрлан ханцуйдаа гар зєрvvлэн суусаар л байв. Нэг мэдэхэд гэрийн хаяанаа нэг юм тасхийн дуугарав. Энэ чинь юу байдаг билээ? Хаяанд хувинтай ус хєлдєн дундаа товойн хагарч байгаа аж. Гэвч Балданцэрэн суусаар л, сэтгэл хєдєє гарах, гарсан хойноо хєрєнгє зардал бага орох нэг айлын хvvхэнтэй суух, тэгээд хэдэн малаар амгалан тайван амьдрах, тvvндээ урин дулаан болохыг хvлээж ядаж байгаа явдал л эргэлдэнэ. Хаалга сэм нээгдэн тvрvvний лам “Жаа бараалхъя” гэж цээж даран нахис хийн орж ирээд -Багш ламтан тун чухал хэрэгтэй, аргагvй одоохон ирж уулзана уу гэж дахин намайг явуулав. -За тэгвэл очилгvй яахав гээд Балданцэрэн яаран гарав. Дар эх ламынх зvvн хvрээний дунд нvvрэнд байдаг байлаа. Одоо vзвэл том сайхан хашааныхаа их хаалгыг нь хєрєєдєж хаясан нь гайхалтай. Улаан халзтай том цагаан єргєє нь дvнхийх боловч тал дотор байгаа шиг бєгєєд урд нь хашааны бага хаалга ганцаар ёрдойх нь ёс болгон vлдээсэн нь илэрхий. За танайх чинь яахаар ингэж хамаг хашаагаа хадаж орхидог билээ? гэхэд лам: -Жа гэж алга хавсран урдаа барьж багш ламтан шоронгоос морилж ирснийхээ орой нанчид болгоож сууснаа хаалга тvгжсэнээс болон хилэгнэж ер нь гамингаас хамгаалж чадаагvй хашаа юунд хэрэгтэй юм бэ? Yvнээс хойш хэн дуртай нь чєлєєтэй орж ирж байхаар барахгvй єлсгєлєн ноход ч дураараа цугларч байг гэж айлдан тэр шєнєдєє хєрєєдvvлсэн юм гэж сvсэг єргєн хариулав. Балданцэрэн бол сvсэглэх юм алга, зvгээр Дар эх ламын хvнээс этгээд зан чанартайг нь гайхна. Энэ ламын vйл явдал дан хvний санаанаас гажууд, газар лус догшров гэвэл булан шанд руу нь бузар буртгийг хийн дvвчигнэнэ. Халдварт ханиад томуу гарав гэвэл зориуд хэсvvчлэн дvрэмдэн дvвчигнэнэ. Сахил санваараа алдан архи дарс уух, авгай эхнэрvvдтэй дээр дор орох нь ердийн хэрэг. Тэр бvхний дундаас хvн энэ тэрийг хардан сэжиглэж ядахдаа vvд хаалгаа хааж тvгжихийг оролдож байхад энд хадаж хаясан нь харин хамгаас цэцэн. Ойртон очмогц олон том ноход хаяанаас нь хуцалдан босож хушуурах нь хэнийг ч айлган сvрдvvлнэ. Ёс болгон vлдээсэн хаалгаар нь дамжин єргєєнд нь бараалхахад лам улаан зээрд болсон царайгаар дуу алдан угтана. -Ламтны лагшин тунгалаг уу? гэж хvндэтгэн мэхэсхийхэд, -За яршиг, шоронд яагаа ч vгvй бие гэр орондоо ирээд яав л гэж хэлэн тас няс инээнэ. За чи дээшээ дээшээ гэсээр гэрийн нэг талыг тойруулан єєртэйгєє мєр зэрэгцvvлэн суулгав. Тэр доороос нэг хvн нvсэр бvдvvн хоолойгоор: -За Балданцэрэн сайн биз дээ? гэхэд нь харвал Согтуу баатар эдvгээ мєн шоронд байсан шигээ хатавчинд боловч хєх чисчvv дээл дээр хvрэн торгон хантааз ємсєж,


ташаандаа гар буу, сэлэм зvvсэн нь “Y гvй энэ чинь юу билээ?” гэж бодоход хvргэлээ. Хариу мэндлээд нvvрий нь ажвал ламтан адил архинд халанги “Энэ хоёр энд ёстой л буянаа эдлэн бурхнаа тахиж суугаа юм байна даа” гэж Балданцэрэн бодов. Лам єєрєє том дугуй хээтэй ягаан торгон дээлтэй мєнгєн хэт хутга зvvж, орныхоо арын ханын толгойд орос ланжуу буу, алд бариулт сэлэм зэргийг єлгєсєн нь мєн л ер биш. Ламтны бараа бологч лам, Балданцэрэнд цай идээ барьсны дараа юу юугvй хоол, хоолны хажуугаар архи барив. Ламтан єєрєє хэчнээн уувч улаан зээрд болохоос цааш vл согтдогтоо найдах мэт, усгvй хар архийг мєнгєн аягаар хvд хvд хийлгэн зооглоод бусдыг мєн тийнхvv уулгахыг оролдох нь Балданцэрэнд том гэгч аюул болов. Гэтэл энэ юу ч биш, ёстой аюул гэвэл ламтан: -Би барон Унгернийн бvх монгол цэргийг даах ламын тушаалыг дээрхийн зарлигаар хvлээн авлаа. Надад нэг бие хамгаалагч хэрэгтэй болоход тэр баатрыг татаж авлаа. Одоо бичиг хэрэг хєтлєх нэг хvн хэрэгтэй. Тvvнд би чамайг… гэтэл Балданцэрэнгийн бvх мэдрэл пал буун цочиж: Yгvй ламтан аа! Би тэр дайн байлдааны талын юмыг ямр мэдэх биш… -Зvгээр! Энэ алба, бийр барихаас биш буу барих алба биш гээд инээв. Балданцэрэн доош ширтэн бодол болов. Сэтгэлд нь улс орон, ард тvмний ирээдvйн нь хувь заяаны асуудлууд багтаж ядан эргэлдэнэ. Эцэст нь дvvрсэн хэрэг гэж зоригжин: -Yгvй ламтан аа! Ингэхэд би таныг ардын намын хvн гэж дуулсан энэ vнэн vv? -Yнээн, тэгээд ч гамингийн шоронд оров. Гэтэл ардын нам маань… гээд vгээ таслав. -Тэгээд одоо ардын намын явдал юу болж байна вэ? -Сvхбаатар, Бодоо, Данзан нар цаанаасаа хойд хил дээр ирээд гартаа аваагvй зэвсгийн тусламжинд итгэн нутгийн хvмvvсийг цугларуулж байгаа сурагтай. Тэр бvтэхгvй, нэгд, улаан орос хvнд туслах байтугай єєрсдєє ядарч орхисон улс аа. Хоёрт, Барон Унгерн энд улсыг авран засаг тєрийг тогтоогоод байхад дэмий vймvvлэхийн нэмэр. Гуравт, Ер нь ардын нам гэдэг маань юv вэ, ард тvмэнд сайныг vйлдэх нь зєв боловч ихэс дээдсээ ялгаварлан дан ардын нам байх нь осолтой хэрэг. -Энэ явдлыг та анхнаасаа болгоосон гэж vv? -Бодсон. Ардын нам гэж нэрлэх нь улаан оросоос зэр зэвсгийн тусламж авахын нэг арга буй заа гэж бодсон юм. Гэтэл тийм биш Сvхбаатар vнэхээр ардын нам байгуулах гээд байгаа бололтой. -Ингэхээр эндхийн засаг тєр маань тэдэн дээр ямар бодлого тавих гэж байгаа бол? -Богд эзэнтнээс тусгай хvн явуулах гэж билээ. Бид ч бас улаан оросын тусламж хэрэггvй болсныг ухуулан таниулсан бичиг хийн хvн явуулна. Ингэхлээр тэд ухаантай сэргэлэн улс орноо бодсон сайн хvмvvс, эрхгvй ухааран сэнхэрч эргэж ирэх биз. -Yгvй, хэрэв ирэхгvй бол юу болох вэ? -Тэгвэл vv? гэж хэсэг бодсоноо Барон жанжинтан ганцаараа л хамаг учрыг олоход хvрэх байх даа. Эл яриандаа Балданцэрэн Дар эх ламтанг цаг vргэлж гайхлаа. Урьд ємнє огт дэмий, ер бусаар хvний санаа сэтгэлийг олз омог хайсан этгэд гэж голчон vздэг байсан бол одоо, vгvй энэ чинь юу болоо вэ? Улс тєрийн талаар яггvй хvн байх нь юv вэ? гэж гайхав. Гэвч нєгєє талаар шоронд Жамъян гvнээс Дар эх лам, Жалханз хутагт гэх мэтийн ихэс дээдсvvдийг ардын намд тууштай нєхєд болж чадахгvй гэж


шивнэснийг одоо нvдээр vзэж байгаагаа бас гайхна. Гадаа чийчаан хvржигнэн давхин ирж зогсон чимээ нь тасрав. Энэ хэн бэ? Чийчаан тэрэг Богдод хоёр байдаг бєгєєд тэр нь гадуур явахын оронд халуун дулаан байшинд л тахиатай байдаг гэдэг. Харин гамингийн ноёд єєрсдєє хэдэн чийчаанг цаг ямагт сvр бадруулан нааш цааш холхиулан давхидаг байсан биш билvv. Одоо ингэхлээр хэн болж таарах вэ? Оодон малгайтай офицер Дар эх ламтныд гавшгайлан орж ирж гэрийн унинд толгой тулан чиг зогсож чадалгvй ёслонгуутаа гэрийн доторхийг шамдамгайлан ажиглав. Араас нь алтан очир жинстэй, тєрийн их хэргэмт малгайтай бєгєєд шар торгон дээлтэй, єндєр биетэй, мєн орос хvн малгайныхаа хэргэм зэргийг хаалгын тотгонд хvргэхгvйг хичээнгvйлэн бєхийн бие нумлан орж ирэв. Энэ хэн бэ? Мэдээжийн хэрэг барон Унгерн жанжин. Гэрт байсан бvхнээрээ айн сvрдэж зvрх догдолно. Дар эх ламтан хvртэл яаран босон харайж “дээшээ морилж хайрла” гэж бємбєгнєнє. Гэтэл барон Унгерн ямар хэлээр хариу найр тавив. Монголоор… Цааш vргэлжлvvлэн ярих нь ч монгол хэлээр. Монгол vг хэлбэл vгсийг ихэвчлэн хамрын н-ийг дан хоолойн н-ээр дуудах боловч ойлгомжтой. Нvд цэнхэр болоод ухархай гvн, хамрыг ирмэг хурц болоод шулуун, vс нь шанаандаа бууралтай боловч алтан шаргал бєгєєд дээд уруулдаа сvрвэгэр шар сахалтай аж. Ийм хvний амнаас монгол хэл хэдий мурий, vг vсэг бvхэндээ цохилттой гарч ирэх нь урьд ємнє монголоор ярьдаг орос хvнийг тєдий л олхныг vзээгvй монгол хvмvvс єєрийн эрхгvй гайхах сэтгэл тєрvvлнэ. Бас єндєр чийрэг биед нь очир жинстэй тєрийн их малгай, шар торгон дээл єнгє маягаараа нэлээд зохижээ. Тєрх байдал ийм бєгєєд тvvний хийж бvтээсэн vйл явдал гэвэл хvрээ дvvрэн байсан гаминг ганцхан єдєр шєнє хоёрын дотор бут ниргэж чадсаны учир хvмvvст тавдугаар богд хувилгаан гэж хvндлэгдэн алдаршихад хvрсэн ажээ. -Би сая Богд эзэнтэнд гурав дахь удаагаа бараалхаж монгол цэрэгт жанжин хайрлахыг айлтган ирэв. Тєрийн ихэс сайдуудын зєвлєн хэлэлцэх нь орон нутагтаа байгаа ноён Сундуй гvн гэгчийг жанжин суулгая гэж байна. Ламтан тэр хvнийг таних уу? Хэрэв таних бол таны сэтгэлд юv гэж таалагддаг бол доо? гэж Барон жанжин vгээ ихэд давхцуулан єгvvлэхэд зvvн энгэрт нь зvvлттэй алтан хэрээс яарсан сэтгэлийг нь илчлэх мэт vргэлж санжиганан гялалзана. -Танина, тэр Сундуй урьд ємнє хэдийгээр хошуу ноён тєдийгєєс хэтрээгvй боловч ухаан санаа, цог жавхлан юм бvхнээрээ цуутай эр. Одоо бодоход бидэнд тvvнээс илvv жанжин болох цовоо эр vнэхээр алга ч бол уу даа. Гэм нь залуу балчир л хvн дээ. Одоо дєнгєж гуч гарч яваа бол уу гэж Дар эх ламын айлтгахад -Зvгээр! гэж Барон алтан хэрээсээ донсолгон инээж: -Одоо тэр залуу насныхаа цог жавхланг гашуун дарийн утаатай хольж vзвэл эцэстээ энэ дэлхийтэй хэлэлцэх жанжин болж чадна гэж гэнэт цагаан сэтгэлтний байдлаар єгvvлэн бас л инээхэд єнєєх энгэр дэх алтан хэрээс мєн л гялтганан санжиганав. -Ламтны сэтгэлд vнэхээр тохирч байгаа бол би тэр Сундуйг одоохон єєрийн биеэр очиж авчирна. -Надад татгалзах юм vгvй. Ялангуяа их жанжин таны сэтгэл тохиролтой байвал бvх хэрэг гvйцэх нь тэр гээд Дар эх лам, та энэ хvнтэй танилц, энэ хvн бол гамингийн шоронд бидэнтэй хамт сууж байгаад гарсан Балданцэрэн гvн гэгч, би одоо єєртєє татан авч албан хэргээ хєтлvvлэх санаатай байна.


Барон жанжин инээмсэглэн vг бvр дээр “сайн, сайн” гэж єгvvлэн лам Балданцэрэн хоёрыг ээлжлvvлэн ажиглаад: -Та ч яахав тийм санаатай юм байж. Гэвч эрхэм хvн єєрєє юv бодож байна вэ? Балданцэрэн алга хавсран мэхийж: -Жа би урьдаар бодвол зvгээр юмсан. Барон жанжны царай хувьсхийв. Аймшигтай нь аргагvй. -Бодохын хэрэг юу билээ? гээд гvн ухархайт хурц цэнхэр нvдээрээ нvvрий нь ширтэв. -Шоронд сууж биеийн эрvvл мэнд баахан доройтсон гэхэд Барон улмаар хувиран: -Бодохоор тэнхэл орно гэж vv? Yгvй байхаа гээд царай засан инээж, залуу гvн чи сонс! Гамин чамайг шоронд хийж амьдаар чинь ємхийрvvлсэн. Одоо яах ёстой вэ? Бос! Хариугаа авч нэр сvрээ мандуул! Миний бодоход ламтны дэргэд бийр барин суух чинь ч багадна. Монгол орон чинь одоо орон нутгаасаа эхлэн босож улмаар цааш нь давшин бvх дэлхийг донсолгон аугаа богд Чингэс хааны их тєрийг дахин босгоно гээд долоовор хуруугаа чиг босгон гараа дээш єргєжээ. Балданцэрэн “жа” гэж мэхийх боловч “ай яасан их дайн дэгдэх нь вэ?” гэж зvрх шимширнэ. Тэр шимшрэлийг Барон бас мэдээ бололтой: -Нээрээ монгол улс дэлхийг донсолгож чадахыг зарим хvн итгэхгvй байж болно. Тэгвэл Чингэс хаан анх єєрийн эрхгvй дайсанд хvрээлэгдсэн ядуу гэрээс ганц биеэр босон хєдєлсний нь санах хэрэгтэй. Балданцэрэн “жа тийм ээ” гэж дахин мэхийв. Гэвч сэтгэлд нь “эдvгээ цагийн тэр Чингэс хаан чинь хэн бэ? Барон жанжин та єєрєє юу? Yгvй ээ, та чухам хичнээн сvрхий гэвч арай биш, байлгvй” гэж бодов. Дар эх ламтан хажуугаас нь: -Тийм ээ, тэр их хэргийг Монгол улс ганцхан таны дор явж гэмээ нь гvйцэтгэж чадна гэж зулгуйдахад Барон Унгерн ха ха инээн: -Yгvй ээ миний дор явах биш, би харин замд нь vрэгдэнэ. -Хаанаас! гэж Дар эх ламтан гайхсан царай гаргав. Барон санаа алдан гунигтай болов. Энгэрт нь санжиганан гялалзагч алтан хэрээс нь ч хєдлєхєє болив. -Би vрэгдэх vрэгдэхдээ ламтан аа, чадах ядахаараа зvтгэж яваад нэг мэдэхэд хорлогдох шvv дээ гээд санаа алдав. -Yгvй, та юунд ингэж хvний санаанд vл багтах юмыг айлдана вэ? Yнэнийг хэлэхэд таны энэ ариун лагшинд муугаар халдах хvн манай л энэ улс оронд хэрхэвч гарахгvй. Барон жанжин царай ихэд хvйтэн болж, -Гарахгvй гэнэ ээ? Миний бодоход аягvй бол та єєрєє ч халдаж магадгvй гэж чихэнд нь ойртон шивнэхэд “за энэ ч харин байж болно доо” гэдэг бодол Балданцэрэнгийн сэтгэлд буулаа. Дар эх лам зэвvvцэн єндєсхийж: -Бурхан минь та юутай муухай муу ёрын юм айлдана вэ? гэж гоморхов. Барон даруй инээж: -Ламтан та надад муу санах хэрэггvй, би зvгээр оросын цаадах тєрєлх нутаг минь “барс сургагчийн тєгсгєл барсдаа бариулахад байдаг” гэсэн зvйр vг байдгийг санан дэмий ярив. Энэ бол цэцэн vг. Гэвч би барс сургагч биш, богд эзэн болоод та бvхний зарлигийг гvйцэтгэгч болохоор хаанаас тийм муухай тєгсгєлд хvрэх билээ гээд мєнгєн аягатай хуурай архийг хєнтрєн уугаад: -За би явъя, таны тааллаар ноён Сундуйг авчирч маргааш тантай уулзуулна гээд босов. Гэрт байсан бvхнээр vдэн залж чийчаанд нь морилуулав. Чийчаан асаж хvржигнэж эхлэхэд Барон жанжин нэг л гунигтай, ирээдvйдээ лав муу тєгсгєлд хvрнэ байх гэж бодсон


бол уу гэлтэй vзэгдэнэ. Харин энгэр дэх алтан хэрээс нь бєхийсхийн суусан цээжнээс нь доош унжин хийд санжигнан гялалзана. “Жа, их жанжинтан амгалан морилтугай!” гэж зvг бvрээс ерєєл тавихад Барон: “бурхан будда биднийг хэзээд ивээнэ!” гэж залбирав. Чийчааны дуу ширvvсэн урагш хєдлєв. Бургилах тоос дор нь хаягдан паржигнан хурдлахыг харвал тэр чийчаан гамин ноёдын чийчаан, ард нь хадсан хятад бичигт пайз нь хэвээр бєгєєд тэр нь нvдэнд содон тусаж, тэдний арчаагvй ялагдсаныг санагдуулна. -Жа ламтан аа, би одоо харъя гэхэд Дах эх ламтан, -Чи миний хэлснийг зєвшєєрнє биз дээ? -Жа би бодъё, алив юмыг урьдаар бодох нь чухал байдаг шvv дээ. -Бодох ий? гэж ламтан гайхсан царай гаргаснаа, миний бодоход чиний тэр бодох хэрэг єнгєрсєн хэрэг байх аа. За яахав бод! Бодоод нєгєєдрєєс хэрхэвч хэтрvvлэлгvйгээр ирээрэй! Зандрангуй єгvvлсний нь ажвал царай хvйтэн занах мэт vзэгдэв. Балданцэрэн ламтан ийнхvv ширvvн дvр гаргаснаас сэтгэл ихэд хvндрэн явлаа. Юунд энэ вэ гэхээс ламтан єєрєє улс тєрийнхєє нууцыг санамсаргvйгээс буюу итгэсэн сэтгэлээр алдсанаасаа болж, єєрий нь татан авах гэснээ хэрхэвч орхиж vл болоход хvрсэн нэг аюул! Хоёрт, одоогийн засаг тєрийн болоод ламтны хэрэг ард тvмнээ олон зуун жилийн хамжлагат ёсноос нь салахгvй гэсэн бас нэг аюул. Гурав дахь нь гэвэл Барон жанжин, тvvний ер бусын аймшигт дvр, санаанд багташгvй агуу их яриа цєм сэтгэлд нь буухын зэрэгцээгээр энгэрт нь санжиганах алтан хэрээс єєрийн эрхгvй устгагдан мєхсєн цагаан хааны алтан хэрээс, тvvнийг янз бvрээр эргэцvvлэн бодсоны эцэст Барон жанжны бvх сэтгэл монголын тєлєє биш, харин тэр хаант засгийг дахин босгохын тєлєє бус уу? гэдэг бодол гэнэт орж ирлээ. Тэгээд Балданцэрэн барон Унгернийг єшив, занав, жигшив. Тэгтэл єєрий нь хувь заяа юу болох гэж байна? Бароны тэр хэрэгт зvтгэх, Дар эх ламын гарт орох хэрэг vv? Эсвэл хєдєє тийш зугтаах уу, зугтаагаад тус нэмэргvй хожимдсон аж. Нєгєє талаар Балданцэрэн Сундуй гvнг сайн танина. Тэр бол нум татан сур харвахаас эхлээд буу шагайн ан гєрєє хийх, бийр нийлэн бичиг бичихээс эхлээд хоолой засан дуу дуулах, морь, бєх хоёрыг шинжлэх таних, уран дархан хийх зэрэг эр хvний гайхуулбал зохих бvхэнд онцгой тєрсєн гайхамшигт эр. Тэр эр одоо єєрєє дурлавч, эс дурлавч ижилдээ ижил. Барон жанжин, Дар эх лам хоёрын гарт атгагдах боллоо. Ийм гурван хvнээр толгойлуулсан цэрэг ямар байх вэ? гэхээс Балданцэрэнд бас л vзэгдэж мэдэгдээгvй ямар нэг аймшиг тєрнє. Энэ мэт арван аймшигт Балданцэрэн хvлэгдсээр гэртээ согтсон хvн шиг гуйвлан ирэв. Гэр нь дулаан, хоол унд бэлэн байвч сэтгэл тайвшрах юм ер алга. Єєрийн хувь заяаг яах билээ? гэж элдэвлэн бодож толгойгоо гашилгана. Ашгvй нэг жим мєр дурайв. Тэр нь зугтаах. Хаашаа зугтаах вэ? Ардын нам, Сvхбаатарын зvг! Эцэс нь чухам юу боловч хамаагvй, єєрийн хувь заяаг ганцхан татан аваачихаас єєр зам мєргvй болжээ. Орон дээр хєндлєн хаясан биеэ яаран єндийлгєж, авдраа уудлан баяр ёслолд ємсдєг vнэт дээл, утас хатгамал гутал, хєєрєг дайлингаа гарган: -За хє Аравгай! Эднийг маргааш зах дээр гарган зараад хоёр сайн морь болгоно шvv дээ. Аравгай дуулсандаа vл итгэн гайхсан царай гаргаж, -Жа та юу гэв ээ? Балданцэрэн vгээ давтаад маргаашийн дотор заавал амжуулах хэрэгтэй гэж нэмэв.


Єглєє Балданцэрэн эртлэн босож цахар, євєр монголчуудын байр руу явлаа. Модон гэрт ирэхэд хуур дардаг євгєн цахар ганцаараа хєнжил дэвсгэрээ баглан сууна. Амар эрээд Гоожо баатрыг сураглахад: -Жа мэдэхгvй, тэд цєм явчихсан. -Хэзээ? -Єчигдєр. Орос монгол хоёр дарга ирээд дарга нар болгохоор аван явсан. -Аа та? -Намайг уу? Одоо яана, чоно єтлєхєєрєє сvрэгтэй хаягдана, эр єтлєхєєрєє цэргээс хасагдана гэж гунихран єгvvлэв. -Танд Гоожоо хаана очсоныг мэдэх юм алга уу? -Жа би мэднэ дээ, гэвч тэр баатар эр хэрхэвч хаягдахгvй. Балданцэрэн буцан гарч эгшин зуур эргэн тойронг алмайран ширтээд цэргийн хуаран руу явлаа. Хvрэх зуур бароных тэднийг нээрээ дарга болгохоор аваачсан хэрэг vv? Аль бєєн байлгавал нэг мэдэхэд гамингуудыг эргэн дайсагнасан шигээ юм болж магадгvй гэж тараав уу гэдэг асуудлыг эргэцvvлэн бодох аж. Хуаран дээр ирээд дээгvvр доогуургvй яван, зарим нєхєдтэй нь дайралдавч Гоожоогийн хаана очсоныг vл мэднэ. Цаг vд єнгєрч байх тул хойших ажлаа бодон яарч буцахаас єєр аргагvй болжээ. “Одоо яая гэх вэ, ганцаараа л явна даа” гэж сэтгэл шулуудавч тэр сайн эрийн хувь заяаг єєрийнхтэйгєє холбож чадсангvй гэхээс маш харуусагдана. Хашаандаа ирэн хаалга татахад хоёр сайхан морь уяатай байгаа нь нэг талаар баярлалтай боловч нєгєє талаар Гоожоог дахин дурсан санах бєгєєд тэр эрийн хэдхэн хоногийн ємнє модон хуйт хурц зэвсэг тулган єгсний дараа “Та цэрэг дайны хvн биш боловч цэрэг дайны vе хvнийг єєрийн эрхгvй цэрэг дайнд татан оруулдаг…” гэж єгvvлсэн нь одоо яг толгой дээр бууж байгаа нь санаанд орж “vгvй юутай их юм vзсэн, ертєнцийг туулсан эр билээ?” гэж гайхав. Гэртээ ороход Аравгай Гоожоотой зvйрлэж хэрхэвч vл болох боловч мєн л нэг эр, яг ч vгvй урьд ємнє улс орныхоо тєлєє цэрэг дайнд явж байсан идэр эр. Цааш харан мах идэж суухыг Балданцэрэн хараад “vvнийг би бароныхонд алдах хэрэггvй” гэж боджээ. -За хє хоол хийх хэрэггvй, чи бид хоёр ингэсгээд явна. -Жа багш аа хаашаа? гэж эргэж гайхан харав. -Алсад, чамд эмээл хазаарын юм байдаг билvv? -Жа бий. Эр хvний замын хvзvv урт гэж бодоод би аль хэдийн тєхєєрч авсан. -Сайн. -Аравгай мах шєлєє далд хийж Балданцэрэнгийн морийг эмээллэв. Балданцэрэн хувцас хунараа сольж, оймсны тvрийд хийж байшингийн хєндий доогуур хаясан маузер буугаа авчээ. Гэртээ орж ирээд бурхандаа зул єргєж арц уугиулах нь хувь заяагаа даатгаж байгаа хэрэг байжээ. Алсын замд мордохынхоо их ёслолыг Балданцэрэн дєрєвєн тал булган тоорцгоо тєв ємсєн завилан сууж нэг аяга цай ууж тавагтай идээнээсээ амсав. Доод талд нь Аравгай хаашаа юунд явахыг, халж лавлаж чадахгvй байвч явах л болж дээ гэж бодон хиа хvний ноёдоо гvйцэтгэх vvргийг хичээнгvйлэн барин сууна. Балданцэрэн баруун гартаа vндсэн тагшит цайгаа хуруунуудынхаа vзvvрт цомцойлгон барьж, гэрийнхээ доторхыг айван тайван ажиж байснаа мартах гэж байгаа нэг юмаа санажээ. Дэргэдэх бяцхан шургуулгынхаа нvдийг татаж мєнгєн хошуунд шургуулсан хос бийр, хvн хvнийхээс давуутай том гуулин нянтай эдгээрийг гарган авч євєртлєв. Гэрийнхээ єрхийг урагш бєхийлгєн бараг бvтээх шахам болгож хошуугий нь


дєнгєж эргvvлмээр болж оосрыг нь ард нь уях бол эзгvйн тэмдэг. Хашааны хаалганы нээх сурыг сугалж оньслох сурыг татмагц гаднын хvн орох эрхгvй болон тvгжигдэв. Тэд морьдоо хєтлєн гудамж даган алхлав. Гэвч явах замдаа шуудран орж байгаа нь хараахан биш. Нэг хашаанд барьсан дєрвєн ханатай тов хийсэн гэрт ороход эмгэн “аа гvнтэн” гэж дуу алдан угтана. Харвал энэ эмгэнд хуучин юм ер алга. Гэрийн дотор тохитой ємсгєл хувцас, цэвэр сайхан нvvр царай толь шиг гэгээн тунгалаг, хацраас нь улаан ягаан туяа татах нь эрт урьд эрхэм дээд хvний хатан улаан энгэсэг тавьж байсны ор мєр шиг санагдана. Балданцэрэнг эмгэн дуу алдан угтангуутаа золгож, хоёр хацрыг vнсэхий нь vзэхэд одоо єєрийгєє хvний зэрэгтэй хvн гэж vзэхэд хvрснээрээ барахгvй хvндэт эмгэн гэж тоомсорлох болсон нь илэрхий. Хоол унд бэлтгэн халуун дотноор зочлох зуур “Ай даа энэ дэлхий гэдэг юутай ширvvн бэ? Урьд насандаа ямар нэг их нvгэл хийснийх л буй заа. Олон жилийн лай ланчиг эдлээд бурхан сахиусанд залбирахын хvчээр хувь ерєєлийн хvvтэйгээ учран сая ашгvй нэг жаргал эхлэх гэтэл чи бас шоронд орж баахан зовлон эдлvvлэв шvv” гээд цааш нь залбирсан залбирал зvvдэлсэн зvvд, зєгнєсєн зєн, совин бvхнээ уйлах инээх хоёрыг хослуулан ярьж гарав. Балданцэрэн хэдийгээр сэтгэл яаран байж яадаж байвч эмгэний vгийг хvндэтгэн, зочилсон хоол, ундаас нь тавтай идэж ууна. Энэ зуур Аравгай єєрийнхєє морийг эмээллэж бас бусад юмаа бvрэн цэгцлэв. -Ахай минь бид хоёр ингээд их чухал юманд мордохоос єєр аргагvй болов шvv дээ гэж сэтгэл зовуурлан єгvvлэхэд, -Аа ямар хэрэг вэ? -Улс тєрийн хэрэг дээ. -За яая гэх вэ? Та нар тєрийн хар хvмvvс болохоор тэр тєрийнхєє vйл хэрэгт явах л ёстой байдаг буй заа. Ганцхан бурхан сахиусдаа л цаг ямагт залбирч яваарай! гэж эмгэн захижээ. Yдшийн бvрэнхийгээр гэрээс гарцгаав. -Жа багшаа, бидэнд зэвсэг авч явахын хэрэг байна уу? гэж Аравгайн шивнэхэд, -Байлгvй яахав, ганцхан хаанаас олно вэ? -Надад бий. Аравгай гэрийн цаваг єєд гар шургуулан орос ланжуу суга татан гаргаж ирэв. -Наадах чинь сумтай юм уу? -Бий гээд дахин гар шургуулав. Хашааны хаалгаар морьдоо сэм гарган морьдтол Балданцэрэнд зэвvvрхэн сэжиглэгддэг Палам гэгч санаанд нь орж “тэр намайг тун уйгагvй эргvvлсэн биш билvv? Гэвч юу л бол? Палам нээрэн бароны тагнуул байв уу эсвэл… юу ч атугай чухам хэний хэн болохы чиь мэдэх нь чухал” гээд мориныхоо амыг эргvvлэв. Хашааны нь гадна ирээд Аравгайг морьтойгоо vлдээн ганцаараа оров. Гэрт тосон дэн сvvмэлзэнэ. Палам “vгvй ер єє” гэж гайхан угтаж эхнэртээ хоол унд бэлтгэхийг шаардав. -Зvгээр! Би яарч явна, бэлэн юм амсъя! -За байз танд ийм яаруу ямар явдал болдог билээ? -Онцын юмгvй. Гэвч хоёрхон биеэр ярилцвал зvгээр сан. -Аль вэ эхнээр чи хvvхдээ аваад зvvн гэрт орооч! гэж Палам єгvvлэн эхнэрээ гаргалаа. Балданцэрэн анх энд орж ирэхдээ тун зоригтой, хэрэв vнэхээр бароны тагнуул мєн


байгаад баригдах мэдэгдэхэд хvрвэл буудаад унагачихъя гэж буугаа ханцуйдаа зэхэн орж ирсэн атал чухамхvv хоёрхон биеэр vлдмэгц “vгvй би юунд орж ирэв? Юу л бол юу байгаа л биз, чухам голио азаа vзэх гэж зам дээр хэвтэв гэх шигби ямар дэмий юмаар хєєцєлдєв?” гэж бодон зvрх нь тvг тvг тvгшиж эхлэв. За надтай аминчлан ярих юм чинь юу вэ дээ? гэж байсгалант царайгаар дєхєн суухад нь Балданцэрэн дахин хэрхэн зориг орсноо єєрєє vл мэднэ. Ханцуй дахь буугаа гарган тулгахад бэлэн болгож аваад: -Би одоо явлаа! -Хаашаа! -Хойшоо! Сvхбаатар руу! Палам сэжиглvvштэйгээр цочин єндєсхийж: -Сvхбаатар руу гэнээ? Цээжээ хойш татах нь ухасхийн барьж авах нь уу гэмээр байх бєгєєд Балданцэрэн буугаа гарган тулгахад бэлтгэн: -За тэгээд гэж урагш ахив. -Хэрэв нээрэн явах гэж байгаа бол би чамаар нэг бичиг… гээд Палам vгээ таслан ам нь хамжигдаж, царай нь цайрах шарлах хоёроор ээлжлэв. Балданцэрэн “одоо чиний хэн болохыг мэдэхэд амархан болов” гэдэг бодол тєрж: -Тэгвэл аль тэр бичгээ! гээд гар тосов. Палам шийдвэргvйхнээр босож гэрийнхээ зайдсаас дугтуйтай бичиг гаргасан боловч єгєхєє татгалзаж: -Ингэхэд чи чухам ямар хэргээр явах гэж байгаа билээ? -За чи битгий зов! гэж уцаарлаад Балданцэрэн, зvvн гараар бичгийг шувт татан авахад Палам хойноос нь зуурав. Гэвч Палам баруун гарын ханцуйгаас бууны ам цухуйхыг харан царай зэвхий цагаан болон хойш ухарчээ. Балданцэрэн дугтуйг шийдэмгий урж бичгийг дэлгэн хараад “…намын нєхєд сайн. Сvvлийн vед ажлын бvтэмж муу болов. Ялангуяа шоронгоос гарсан нєхдийн зарим нь барон Унгерний талд гуйван орж байгаа нь маш харамсалтай…” гэж бичсэнийг vзээд сэтгэл амран тэсгэлгvй баярлаж буугаа гарган ширээн дээр тавьж: -За Палам минь, энэ бичгээ дахин дугтуйл! Надад хvрээнээс тун яаралтай зайлан гарч Сvхбаатар дээр очиж намын vйл хэрэгт vхтэлээ зvтгэхээс єєр аргагvй явдал тохиолдов гэхэд Палам ч магнай тэнийн баярлаж бичгээ шинээр дугтуйлав.

ДАЙСНЫ ХЄЛ /Данзангийн явдал/

Хар буурны нурууны овон товон яс дороос нухан бєгс холговч маш дулаан. Урт чацаа тэр, цаг ямагт заралтай сунган тавихаараа ч явган явснаас ер доргvй хурдан аж. Замд дайралдсан эсгий туургатнуудаар ороход зан заншлаар маш сайн, учир явдлаа дєнгєж цухуйлгамагц эмгэд, ахай нар “эвий хєєрхий” гэж дуу шуу болон єрєвдєн хайрлаж замд хэрэглэх хоол хvнс базааж, ємсєх дулаан хувцас ч нэмэрлэнэ. Ийнхvv сайн явсаар Данзан нэг єдєр хуучин танил замын vvднээ орж ирэв. Тэндээс эхлэн айл амьтны барааг олж харахаа болив. Ганцхан их талын цагаан зээр vе vе хуйлран давхихаас єєр юу ч vзэгдэхгvй болжээ. Yнэндээ энэ vеийн айл амьтан хєл vймээнээс айн замаас зайлан алслан буусныг Данзан яахин ухаарах аж. “Орон нутаг маань нээрээ хятад гаминд, хєл дээрээ зогсохоо алдталаа дэвсэгдсэн юм биш байгаа даа” гэж сэтгэл тvгшинэ. Нэг єглєє Данзан тэнгэрийн хаяанаа сvндэрлэн сvvмэлзэгч жанжин Чойр гэдэг говийн алдарт уулын барааг олж харлаа. Уржнан жил Данзан


энэ уулыг тєдий л тоомсорлоогvй атал одоо болохоор Єлзий сайхан хаан богд уул минь ээ! гэж гар єргєн орой дээрээ залбирна. Єдєр дунд єнгєртєл явахад Чойр уул улмаар сvндэрлэн тэнгэр баганадах мэт. Оройн нар шингэхийн ємнє мєнгєн дуулга ємсєж барсын эрээн нємрєг эгэлдрэглэсэн догшин эзний дvртэй болжээ. Баруун урдхан талд Жанжин Чойрын хийд гэдэг алдарт сайхан хvрээ байдгийг Данзан бас сайн мэднэ. Ямар боловч єнєє шєнє тэнд хvрч хоноё гэж унасан буураа зоргоор нь алхлуулна. Yдшийн бvрэнхий болмогц хийдийн зvгээс тэнгэрт хадсан улаан туяа гарах болов. Данзан тvvнийг нvд салгалгvй ширтэн гайхна. Ойртох тусам туяа улам тодрох нь бvр ч хачин. Толь шиг цагаан талын жаахан єргєгдсєн налуухан дэнж дээрх олон алтан шармал ганжруд нvд гялбан тусдаг байсан бол одоо энд тэнд гал! Жанжин Чойрын хийд шатаж байна. Энэ хийд есєн эрдэнээр бvтээгдсэн ганжуур данжуур хэмээх аварга олон боть их хєлгєн судар хадгалснаараа бvх монгол ба монгол овогтон хийгээд тэд лvvгээ холбогдох орон бvхний тvvх шашдар бичиг сэлт, эд мєрийн баримт зvйлсийг хураан хуримтлуулснаараа бас бурхан буддын гvн ухаан, тvvнийг туйлбартай судлагсдын нэмэрлэсэн шинэ ухаан, сонжин судлагсдын шvvмжvvд бодит vнэн ба бодол сэтгэхvйг баримтлагсдын хоорондын мєргєлдєєн, тэдний хувь хувьдаа зохиосон vлгэр, домог, тууж намтар, шvлэг, найраглал, ёстой тvмэн зvйлийн хураамж бас дээр нь нэмэрлэх хvмvvсийг тєрvvлсэн гэж маш хатуу дэглэмийг барьсан хийгээд єєрєєр хэлэхэд хvний оюун ухаан, хєдєлмєрлєн бvтээхийн дээд чадал, хураан хуримталсан хамаг сайхны дээж гvн шєнийн харанхуйд шатаж байжээ. Данзан анх харангуутаа унтраахаар буураас буун харайж, гvйн дунд нь орсон хойноо яах ч нєхцєлгvйг олж мэдэв. Алтан дээвэртэй том дуганы онгойсон ангайсан бvхнээс нvсэр улаан дєл дvрэлзэж байснаа дээд дэвэр нь гэнэт парр буун доош унахыг vзлээ. Ард бас пяс буун их дэлбэрэлт гарч том дєл бадрах нь хэдэн лvv тос хайлан газар нэлийж байснаа галд автагдан авалцаж байгаа нь тэр аж. Єєр нэгтээгээс агар зандангийн сайхан vнэр ханхална. Энэ юу вэ? Хэдэн арван жингийн урт байшинд хураагдсан модон бар! Тэр бас шатаж эхлэхий нь гал галаас илvv илчтэй болоод гэрэлтэй, vзтэл нэг гал нєгєє тийш vсрэн дамжих тул бvх хийд тэр аяараа шатаж байгаа бєгєєд эсгий гэр шатахын хиншvv хярвас, тарган мах шатахын хий дарам сайхан vнэр, модноос давирхай, торго, хоргой, хадаг, яндрын зvйлээс бас тусгайдаа єєр vнэр, ер Данзан эндээс юм бvхний шатах vнэрийг нэг мєсєн олж vнэрлэлээ. Уг нь Данзан агуу хvчит бурхан сахиусыг ингэж шатна гэж хэзээ ч бодсон удаагvй. Бас ингэж шатаах нvгэлт амьтан энэ орчлонд байна гэвэл сэтгэлд vл багтах бєгєєд хэрэв байж гэмээ нь бурхан сахиус шатахын оронд єєрийн нь зvрх дэлбэрэн vхнэ л гэж бодох байв. Иймд Данзан vе vе нvдэндээ vл итгэн мансуурна. Хажуу дахь хар буур нь боловч таван гайхах мэт элдэв vнэрт хамраа байн байн тархиран урт хvзvvгээ дээр єргєн толгой сэгсэрнэ. Эцэст нь Данзан ямар нэг амьд амьтныг олж харахын мєрєєдєс болон хийдийн захаар явахад хогийн золбин ноход ч алга. Алсыг харахад таг харанхуй. Харанхуй хар хvрээ орчныг бvсэлнэ. Ядаж тэнгэрт vзэгдэх од мичид ч алга. Эргэн харахад єнєєх л гал, тvvний дээш дvрэлзэх дєл нvргэлэх хvнд авиа. Гэтэл шавар хэрмэн хашааны єнцєгт тvрvvлгээ харан унасан нэг лам дайралдлаа. Цээжнээс нь гарсан улаан цус нь аль хэдийн хєлдєж єнгє чанараа алджээ. Урагш сарвайн газар


самардсан гар нь ч єєрцгvй хєлдсєн аж. Гэвч амьд. Хvн дэргэд нь ирэхийг мэдрэн, хєлєє татан атирна. Татан єндийлгєх гэхэд маш хvнд. Газраас нэг юм сархийн ховхрох шиг болмогц цаас шиг хєнгєн болов. Энэ нь цус болсон урд энгэр нь газартай наалдан хєлдсєнийх байв. Яахын аргагvй насанд дарагдсан євгєн хvний царай нvдэнд тусав. Доош буусан зовхио лам дээш хагас сєхєж Данзанг ажаад, монгол хvн бараг ам нь хєдлєлгvй хэлээд цааш нь гамин, гамин гээд гурав дахь дээрээ амьсгал хураав. Yvнээс Данзан Чойрын хийд, гамингуудад шатаагдаж, энэ хєєрхий євгєн лам буудуулжээ гэж тааварлав. Эцсийн том дуган шатаж нvсэр том орой нь дотогшоо парр буун унахад Данзан хийдийг орхин замаа хєєв. Нэг хэсэг их галд дассан нvд ємнєх замыг харахад муу байх шиг тэгээд аяндаа дасавч сэтгэлд бєєн хар гуниг. Гаминг єшин занах хорсол занал цээжинд багтаж ядна. Мянган суманд бие сэглэгдэвч хамаагvй ганцхан улаан голоо тасартал гамингуудтай vзэлцэхсэн гэж л бодогдоно. Нэг vе vvрийн ємнєх догшин жавар тас няс хайрахыг Данзан ер анзаарсангvй. Yvр цайж алсын бараа харагдах болсныг ч vл мэднэ. Сэтгэлд нь хязгааргvй єшєє хорсол, vзэлцэх, тулалдах… тэр мєртєє болж єгвєл тун даруйхан л vзэлцэхсэн гэж маш яарах мэт ардаа хєтєлсєн хар бууртайгаа толгой зэрэгцvvлэн ач тач алхална. Гэнэт буу дуугарчээ. Данзан цочин зогтусав. Хажууд нь буур тvсхийн газар уналаа. Яг хулхиар нь сум орсон учир буур дуу ч гарсангvй, тийчилсэн ч vгvй тунгалаг сахан нvдээ анх аньснаа нээн, жаварт єглєєний загал саарал тэнгэрийг гайхах мэт болоод тэр чигээр vхжээ. Данзан яах ч ухаанаа олсонгvй дэмий л доош бvгтрэн буураа ширэв. Баруун талаас гурван морьтой хvн цас хуйларган айсуй. Тvрvvнд нь яваа бараан морьтой хvн богинохон дєрєєтэй эмээл дээрээ бие босгон хормой хотоо хойш хийсгэж баруун гартаа урт бууны аман талаас нь барин далайхын хэрээр далайх нь Данзанг цохин унагасугай гэхээс єєр бодолгvй яваа нь илэрхий. Данзан ч тvрvvлж цохихоор шийдэн шийдмээ бэлтгэн хvлээв. Єнєєх хvн тулан ирснээ харал тавин мориныхоо амыг ташуулан хажуугаар нь єнгєрєєд эргэн ирж: -Чи энд ямар юмаа хийж яваа хар тэнэг вэ? гэж хашгиран зандрав. Нєгєє хоёр нь ч хvрэлцэн ирэв. Эд бvгд хурдан буутай, єглєєний жаварт vс, хємсєг цагаан буурал болон цантсан байх бєгєєд морьд нь бас омголон, хєлдсєн хєлст цээжин биеэ гялалзуулан тогтож ядан дэвхцэнэ. -Харин та нар мєртєє яваа хvний унаа тэмээг бууддаг ямар хvнээ алдсан монгол бэ? гэж зандрахад нэг нь тэмээ гэнээ гэж эгдvvтэйгээр инээнэ. Хоёр дахь нь харин ч баярлалаа! Уг нь би тэмээг чинь биш, наад бєндгєрий чинь шагайсан юм. Гурав дахь нь барь, нохой! Энэ лав гамингийн тагнуул байлгvй. Гурван зэрэг мориноосоо буун харайж хурдан буу цээжинд тулгав. Араас нь нэг нь бууныхаа бєгсєєр дэлсэв бололтой дотор манаран харанхуйлан зуур хоёр гар аль хэдийн ард зєрvvлэн хvлэгджээ. Данзан гурван хvний дунд байн байн “гvй, гvй…” гэж зандруулан ташуурдуулж явахдаа “та нар намайг хаана аваачих гэж байна вэ?” гэж асуув. “Жанжинд” гэж нєгєєдvvлийн хариулахад “Уухай та нарт бас жанжин байдаг бий” гэхэд нэг нь доромжлов гэж хилэгнэн толгой руу нь ороолгов. Данзан “нээрээ та нарт жанжин байдаг бол би тvvнд чинь буураа алуулсны гомдол мэдvvлэн єєрсдий чинь банздуулах болно доо” гэж сэтгэлээ засан гvйсээр л явлаа. Жалганд байгаа арав гаруй майхан дээр орж ирэв. Голын том майхны хажууд нєгєєдvvл Данзанг зогсоон нэг нь орж хэдэн vг хэлэх шиг болсноо буцан ирж


Данзанг оруулав. Майхны голд гурван том чулуу тулсан голомтонд их харганы гал ид оволзож Данзангийн хєлдсєн хацар хамрын vзvvр хоёрыг гэнэт халаан хорсгоно. Хойморт умбасан элдvvртэй цагаан нэхий дээлтэй, улаан vнэгэн лоовууз ар шил дээрээ хаясан хvдэр царайтай єндєр хар хvн завилан сууж бууны сvмбэнд мах шорлон шарж сууна. Энэ хvн жанжин, зvгээр ч vгvй Дугар баатар гэгч байжээ. Шарж байгаа махаа татан авч хавтгай чулуун дээр гарган шороос нь сугалж хурц хутгаар огтолж амтлан идэх зуур Данзанг нарийвчлан ажиглаад: -Yгvй та минь наадах чинь монгол юм шив дээ? гэхэд Данзан: -Тийм ээ, би монгол хvн гэж яаран єгvvлэв. Араас нэг нь: -Монгол нь ч монгол л доо, гэвч ємнєєс ганц тэмээтэй гарч ирсэн гэхэд бас нэг нь: -Yгvй тэгээд бас бидэнтэй нvдэлцэх гэсний нь яана гэв. Гурав дахь нь: -Єє, тийм намайг бvр цохиод авсан гээч! Данзан сандран эргэж, -Худлаа, яасан сvнсээ алдсан улс вэ гэж амь тэмцэн хэрэлдэж гарав. Дугар баатар тэднийг ер хайхарсангvй “за, за битгий дэмий шуугилд” гэж цємийг дуугvй болгоод “Наадхынхаа хvлгийг тайл!” гэж тушаав. Дугар баатар хажуу тийш эргэн vхрийн хєлдvv гуянаас сэлмээр цавчлан тасалж шорлон дахин шарж гарлаа. Данзан хvлгээс салсандаа эрэмшин дєхєж сууж: -Эд чинь мєрєєрє яваа атал харин унаа тэмээг минь гэж vгээ эхлэн бvх гомдлоо мэдvvлж гарав. Хариуд нь Дугар мєн хайхрамжгvй, гол анхаарлаа шарж байгаа махандтавьж байснаа: -Yгvй чи юунд дэмий юм яриад байна вэ гээд инээмсэглэв. -Аа эзэн минь vнэн, эд чинь миний тэмээг нээрээ буудаад алсан гэхэд Дугар инээн, за яршиг! Цаана чинь энэ урд уулаар дvvрэн гамин, наана нь хvмvvс ганц тэмээ байтугай нь биеэ мартан тулалдаж байна гэхэд Данзан сая ухаарах шиг болж -Аа тийм vv? гээд Чойрын хийдийн шатсаныг гомдол болгон мэдvvлэв. Дугар мєн л хайхрамжгvй, сонсох, сонсохгvйн хооронд байснаа: За мэдлээ, ингэхлээр чи олон таван vггvй цэрэгт ор, гаминтай байлдана даа гэхэд, -Аа тэгье гэхдээ Данзангийн нvд сэргэн ирэв. Дугар шарсан махаа тvрvvчийнхээсээ арай ч илvvтэй идэнгvvтээ Данзангийн нvдийг ажсанаа: -Чи ч єлсєх гэж чоно шиг болсон эд шив? За тийшээ суу, энэ гуянаас шараад бай! гэв. Данзан баярлан босож хєлдvv гуятай ноцолдож гарав. Арайхийж хэсэг махыг таслан авч шvлсээ залгин шарахад Дугар: -Сайн идэж аваарай! Єлсгєлєн vхвэл сvнс хоргодон бас гай болно гэж мэд гэж тєв царайгаар єгvvлэн хажуулав. Данзан тиймээ гэж инээд алдаад, хоёр жилийн ємнє орон нутгаас хэрхэн гарснаасаа ярих гэтэл Дугар: -За тvvнийгээ сvvлд бол доо! Би урьд шєнє урд ууланд нойргvй хоноод дєнгєж сая ирэв. Одоо жаахан ноёр авах минь. Энэ шєнє бас дайтна. Гамингийн тоо олон, шєнє хvйтэн жавартай хамжихгvйгээр дийлэхэд бэрх гээд толгой дээгvvрээ дах нємрєв.

УУЛЫН НЄМЄР /Гэлэгийнхний хот/


Уулын хяр шугуйн гvнд хоёр дахь удаа дvрвэн ирэхэд хvмvvсийн сэтгэл хэдэн давхар хэрмийн ард орсон шиг тайвшрах аж. Євлийн дунд сараас авахуулаад хаврын эхний сарыг шувтартал vргэлжилсэн гайхалт хvйтэн ч нугарах тийш ханджээ. Євгєд эмгэдэд газар єндєрдєнє. Тэд єєр єєрийнхєє ормонд шигдэн зvрхнийхээ цохилтод дарагдан хэвтэнэ. Идэр залуус нь мал хєрєнгєндєє идэш тэжээл гаргаж єгєх гэж ойн цоорхойн гvнд цасыг малтан зав чєлєєгvй хєдєлнє. Мал нь бvр ядарчээ. Газар бас єндєрдєж євс рvv зvтгэхийн оронд атиран хэвтэхийг эрхэмлэнэ. Хол ойроос явах хvнгvй тул элдэв янзын хэл чимээ сонсохыг бvр болиод оронд нь єдрийн цагаар идэш ирсэн хэрээ ирж vхлээ хvлээж байга мал дээгvvр эргэлдэж шєнийн цагт чоно улилдан шуугина. Yзэгдэх сонсдох хоёр нь ердєє л энэ. Нэг vдэш Гэлэгийн ханхай ормын гадаа хvн ирж “нохой хорь оо!” гэх шиг болоход цєм цочин навтасхийж бие биеэ харав. Гадаа дєрєєний дуу ханхийж хоёр хvн мориноос буухад бvр алмайран гайхна. Юу юугvй vvд хєдлєхєд амьсгал хураан ширтэнэ. Хєх чисчvv дээлтэй дєрвєн тал булган тоорцог ємссєн хvн орж ирэхэд гэрийн хvмvvс нэг удаа амьсгал авах боловч хойноос нь цагаан нэхий дээлийн хормой гялсхийн орос ланжуу бууны бєгс босго давахад дахин амьсгал хураана. Гэтэл Гэлэг тvрvvчийн хvнийг таних байжээ. -Хээ энэ чинь гvнтэн байх нь юу вэ? гэж босон харайн амар эрэн золгоод “олбог гудас хаана вэ?” гэж сандрав. Тэр нь ханхай ормонд хараахан vгvй. Хаана вэ? Гадаа юу?” “Y гvй байхаа, удаа дараа дvрвээнд цувруулан хаясаар юу ч vгvй болсон шvv дээ” гэх яриа гэрийн хvмvvсийн хооронд сэм явагдав. Хєх чисчvv дээлтэй хvн: -Yгvй таминь олбог гудас гэх юу байх вэ зvгээр хєл нугалах газар л байвал болох нь тэр! гээд тулгын дэргэд суув. Дээд уруулынхаа сайхан ургуулсан хар сахалд битvv бvрхсэн цан хярууг зvvн баруун тийш сэлгvvлэн шувтарч vзvvрт нь хєлдсєн мєсийг имрэн хайлуулахыг оролдоно. Ер энэ хvн магнайдаа бага зэрэг атираатай боловч єнгє тунгалаг, харц зєєлєн, гэзэг урт, сахлынхаа мєсийг ирмэх халиун нударгатай, гарын хурууд эрх танхил єссєн залуу эмэгтэйнх адил бєгєєд энэ бvхэн нь ядрал зvдvvрэл ба айн эмээхэд дарагдсан хєдєєгийн хvмvvсийн сэтгэлийг єєр тийш татан гийгvvлэх аж. -Гvнтэн хаанаас хаашаа морилж яваасан бол? гэхэд -Хvрээнээс баруун хойш. Зvг чигээ алдчихгvй бол яваад л байх санаатай гэж Балданцэрэн алиалан хариулав. Гэлэг vгийнх нь утгыг хараахан эс ойлгож “за ахай!” гэдгээр дэмий хvндэтгээд: -Зам зуураа саадгvй морилж явав уу? -За даа, зарим газар морилж, зарим газар мєлхєж л явна даа гэж Балданцэрэн дахин алиалав. Гэрийн хvмvvс хєгжин инээлдэнэ. Гамин, барон vймж алаан хядаан эхэлснээс аваад єдий хvртэл тэдэнд инээх завшаан ер тохиолдоогvй байгаад сая нэг тохиолдож байгаа учир тэд, одоо тохиолдсон дээр нь гэсэн шиг нэмэн нэмэн инээлцэв. -Хvрээ зvгээс сонсууштай сонин юу байна вэ, цаг тєр маань тайвшрах нь уу? гэж Гэлэгийн асуухад Балданцэрэн: -Хvрээ зvгийн сонин аюул, эмээл, дорд ард усанд чанасан будаагаа тавтай идэхэд ч бэрх. Эзэд дээдсvvд маань ч сэтгэл тvгшээтэй. Товчлон хэлэхэд хоолойд дvvжлvvр,


хонгонд шулуур ердєє л энэ дээ гэв. Гэлэг, бурхан минь! гэж амандаа шивнэн ханцуйдаа залбираад: -Yгvй гvнтэн минь манай улс ер яагаад ийм аюул зовлонд ороолдож орхив доо? -Яаснаас гэвэл таарах юм дээ? гэж Балданцэрэн бодолхийлэн тооно ширтсэнээ бидний vйлийн vр юм бол уу даа. Гаминг яая гэж сандарч байхад дээрээс нь барон Унгерн нэмэн ирээд гээд цааш барон Унгерний хэн болох ба юу зорьж байгаа хийгээд тvvний хор хєнєєл юу болохыг нэлээд дэлгэрэнгvй ярьж гарлаа. Тойрон суугчид ам хамхилгvй чагнав. Тус бvрийн сэтгэхvйд монгол орон, уул тал, хvн малынхаа хамт vхлийн хар тогоонд vйгдэн дээр доороо орон буцалж байгаа юм шиг бодогдоно. Балданцэрэнгийн яриа дуусаж дуугvй болоход нэг vе хэн ч дуугарсангvй. Ганцхан ширvvн гал дээр тогоотой бvхэл мах пvл пvл буцална. -Бурхангончиг сvм ээ! Яасан ч хэцvv цаг гэгч вэ? гэж аяархан єгvvлсэн хvн нь Гэлэг байлаа. Олны анхаарал єєр дээрээ ирэхэд Гэлэг дотор гэмшин: -Yгvй хvvхээ наад тогоотойгоо нэг эргvvлнэ байгаа гэж бэрдээ шивнээд даруй эргэн Балданцэрэн рvv хандаж: -Ингэхэд эрхэм дээд х аад, ноёд, хутагт, хувилгаан маань юу бясалган айлддаг сан бол? -Тэдний зарим нь хувийнхаа эрх ямбыг алдчихгvйг хичээснээс єєр юмгvй шив дээ гэж Балданцэрэн хариулав. Ингэснээр яриа дахин тасарч єнєєх тогоотой мах л дангаараа пvл пvлхийнэ. Нэлээд болсны дараа Гэлэг ам нээн, -Ингэхэд Богд эзэн юу гэж зарлиг болж байдаг бол, -Богд уу! гэж Балданцэрэн тоомсоргvй дуугарснаа vгээ таслав. Уг нь тvvнийг барон Унгернийн ємнє мэхэлзэхээс єєр юу ч алга гэж хэлэхийг завдсан боловч эдvгээ Гэлэгийн ємнє тэгж хэлж болохгvй гэж санав. “Богд эзэнтэн барон Унгернийг орон нутгаасаа хєєн зайлуулахыг сэм зарлиг болгож байгаа шvv дээ” гэж шивнэв. Энэ даруй Гэлэгийн сэтгэл сэргэв. -Хайрхаан! гэж орой дээрээ наманчлаад Богд гэгээнтнээс нэгэнт тэгж зарлигдаж байгаа бол чухам бид бvгдээрээ тэр Бароны єєдєєс босох, тэмцэх ёстой гэж Гэлэг боджээ. Балданцэрэн ч дахин дуугарсангvй. Мєн л Богдын тухай, тvvний ард олны ємнє хэчнээн их нєлєєтэйг бодон суулаа. Гэрийн дотор яриа хєєрєєн урьд урьдынхаас удаанаар тасран чив чимээгvй болоход Аравгай манжуур эрээн гэж алдаршсан улаан цоохор ширмэл тvрийт эсгий гуталтай хєлєє жийн тавьж богинохон цагаан соруултай ганс гарган тамхи нэрэв. Сэрvvн чанарын янлуу хэмээх ургамлын сэнгэнэсэн утаа ором дvvрэн тунаж амсар нэг юмтай мєргєлдєн хангинахад хvмvvс цочин дотор дотроо бодож сууснаа мартжээ. Тэр дундаас Гэлэг толгой єндийлгєн бэрийнхээ хоол гаргах тvмпэн ойртуулсныг харж: -Байзна хvvхээ, хєлдvv мах болоогvй байж мэднэ гээд Балданцэрэнд гvнтэн минь тэр бароныг чинь яаж зайлуулдаг байна даа? -Тэр амархаан. Бароны єєрийн нь дайсан болох улаан орос бидэнд хань болно гэвэл: Гэлэгийн магнай тэнийж: -Уухай! Гэвч тэр улаан орост хэн очиж, ямар аргаар тэд чинь бидэнд хань нєхєд болох хэрэг вэ? Балданцэрэн, энэ асуултыг хариулахын тулд Сvхбаатарын тухай ярих хэрэгтэй


болов. Бароныг ирэхээс ємнє Сvхбаатар гамингийн гараас гарах гэж улаан орос улсад очих санаа сэдэж байгаагаас эхлэн ярьж гарав. Тэр цагт єєрєє Сvхбаатарын тэр гайхамшигт бодлыг vл тоомсорлосноо ч орхилгvй ярив. Эцэст нь Балданцэрэн Сvхбаатар улаан орос улсаас зэвсгийн тусламж олон, хойд хязгаараар цэрэг хуралдуулж байгааг тодорхой яриад, єєрєє мєн тэнд очиж нэг мєрийн хvчин болох гэж яваагаа мэдэгдэв. Балданцэрэнгийн энэ ярианаас хойш хvмvvсийн сэтгэл шинээр сэргэн vхсэнээс амь орох мэт болжээ. Гэлэг аль тvрvvчээс аван доош бєхийн “ахай, ахай!” гэж байснаа гэнэт санаа аван єндийж: -Хvvе хvvхээ наад тогоотой чинь юу болж байгаа билээ? гэхэд Хандсvрэн гуулин тvмпэнгээ яаран урагшлуулж галынхаа хайчийг зvлгэн цэвэрлээд тогоонд дvрж мах гаргав. Хvндэт зочиддоо гэж байдгийнхаа аль дээдийг чанасан нь хэт болж яс мах хоёр нь ялгаран салах шахсан махаас тавихдаа Гэлэг тvvнийг харан сэтгэл харуусаад vйсэн бариулт хутгаа ташаан дахь хуйнаас нь сугалан махан дээр тавин зочдын ємнє барихдаа сая vзэгч болон цочиж, -Пээ энэ чинь гэж дуу алдсанаа, за яахав алсад зорьсон зочдын зоог хэт болсон байвал ажил хэрэг нь заавал бvтдэг гэлээ. Гvнтэн минь таны хэрэг бvтэх нь байна шvv гэж шинэ зvйр vг зохион єєрийнхєє сэтгэлийг єєрєє хууран бага зэрэг тайвшрав. Балданцэрэн Аравгай хоёр урьд шєнє хvрээнээс гараад бароныхонд баригдахаас болгоомжлон дан уул нуруу дамжин зvтгэсээр морьдоо эцээсэн бєгєєд арга буюу явгарахад тулгарахдаа Гэлэг євгєнийхийг эрэн сурсаар арай гэж олж ирсэн байжээ. Одоо хоол идэх зуур морьдынхоо эцсэнээ дурдан унаа залгахыг эрэхэд Гэлэг ээ гэж гунигт царай гаргах боловч унах юмгvй болсноо хэлж эс чадахн, за за бололгvй яахав гэж урьдынхаа буянтай явсныгаа одоо ч хэвээр нь байгаа юм шиг царай гарган єгvvлэв. Маргааш нь Дорж эртлэн босож адуугаа авчрав. Гэлэг улс орны хэргээр яваа хvндэт зочдод хєл унаа залгах юм уу байдаг билээ гэж морь нэг бvрийг бодон нойр муутай хоносон аж. Адууны чимээнээр хоёр зочдоо дагуулан гарав. Нvдэнд vзэгдэх нь даага, сарваа, гvv азрага… ясан хэдрэг болсон амьтад газрын єєд амьсгаадан гэлдэнэ. Дорж тэр дундаас хоёр морь барив. Нэг нь сэтэрт хонгор, нєгєє нь хурдан хээр гэгч, Эдгээр морьдын алдар гуншинг дуулахад сэтгэл зовууштай байвч, Гэлэг тэдэнд унаа залгаж чадаж байгаадаа баярлана. Явах болоход нь бурхандаа хойморийн сан тавьж элдэв сайныг ерєєж vдэж гаргав. Сэтгэл бас vл ханах учир уулын оройд мацан гарч овоо сэргээн арц уугиулав. Явсан хоёр нь єчигдєр Гэлэгийнд ирэхдээ морьдоо хєтлєх гуядах янз бvрийг vзэн явсан бол одоо хэдийгээр ягир яндан боловч хєл амар байсан сайн морьтой болсондоо сэтгэл баяртай явна. Энэ бол Гэлэгээс тэдэнд єгсєн шинэ хvч бєгєєд гэвч тэд Гэлэг гэж ярихын оронд манай ард тvмэн, тvvний сайхан зан суртахуун, улс орон болоод эрх чєлєєний их эрмэлзэл гэж ярилцах ажээ. Морьдоо тэд хазаар даран урагш тэмvvлэхэд аян замынхаа холыг санан жолоо татна. Ой хєвч асга чулуугаар битvv бvрхэгдсэн их уулаас буумагц Балданцэрэн єврєєсєє буугаа гарган ташаандаа зvvж одоо юу ч дайралдаж магадгvй буугаа сумлаарай гэхэд Аравгай буугаа нуруунаас аван хоолойд нь таван сум хийв. Цас мєс нь олны хєлд vрэгдэн ханзарсан єргєн шаргал зам тэр хоёрыг хєтлєн тэртээх энгэрийг даван одсоныг тэр хоёр барин мєр зэрэгцэн хатируулж эхлэв.


Гэлэг євгєн бол их шvтлэгтэй хvн билээ. Тvvнийхээ дээр Балданцэрэн Аравгай хоёрын ирээд явснаас хойш залбиран даатгал хийх нь бvр барагдахаа байв. Єглєє бvр хойморийн сан, єдєр бvр ууланд гаран овоо сэргээн, арц уугиулна. Цай чанах бvрд дєрвєн зvг найман зовхист дээж єргєж байхыг бэргэндээ захина. Yдэш болохоор л мєн хийморийн сан, Бурхандаа арц уугиулан завилан сууж “Ум базар амиртаа, гvндаалы хаа наа хаа наа хумпад, ум соваха соди ха” гэж учир vл ойлгогдох тарний vгсийг хоёр нvд тас анин сvр бадруулан яншиж эхлээд цааш нь сvсэглэн бишрэх нь улмаар гvн болон амандаа баахан бvвтнэнэ. Нэг мэдэхэд “…арслангийн бадрангуй мэтээр хойморийг таншид мандуул, гардисын халин нисэх мэтээр хийморийг таншид мандуул! Луугийн дэгдэн нислэгийн мэт хийморийн таншид мандуул!” гэх мэтийн vгсийг товч тодхон єгvvлэх бєгєєд “…Ялангуяа миний энэ єєрийн насан хийгээд буян хишгvvд ба цог заль олз хийгээд хийморь арван зvгт тvгээмлээр дэлгэрэн ном ба хамаг ертєнцийн хvсэхийг эл бvх хэрэг хvслvvдээр тулгуурлалгvй аяндаа бvтэхийн єлзий хутаг оршиг болтугай” гэж дээш ширтэн тэнгэрт залбирах нь даруй тєгсєхийн шинж тэмдэг болно. Гэлэг євгєний ийнхvv увсан залбирал vйлдэх нь ардын нам Сvхбаатар, Балданцэрэн нарын тєлєє, тэдний аз хийморийг сэргээх, тохиолдох гай барцды нь зайлуулах дайсны санаа сэтгэлийг мунхруулахад зориулагджээ. Орсон гарсан хvмvvс мєн л тэдний тухай ярина. Yнэндаа ардын намын учрыг нарийвчлан мэдэхгvй боловч Балданцэрэнгээс дуулснаа ширхэг дараалан ярина. Тэр нь гэрээс гэрт дамжаад уулнаас уулыг даван, буун улс амьтны чихэнд хvрэх зуур: -Дэлхийн олон єнгийн оросын дотроос хамгийн хvчирхэг болоод ариун шударга нь улаан орос улс гэнээ ч гэх шиг, ард тvмний дотроос Сvх хэмээх бууны суманд vл даагдах баатар эр тодрон энх цагийг тогтоох гэлээ ч гэх шиг, тvvний цэрэгт элсэн орж амь бие хайргvй зvтгэвэл энэ насны эрхэм дээд жаргал, эцэс хойддоо эгэл бусын тєрєл олно гэх мэтчилэн єнгє будаг нэмэгдэн дэгдэж, олны сэтгэлийг сэргээжээ. Yvнийхээ зэрэгцээгээр барон Унгернийг улмаар жигшинэ. Барон Унгерний харгислал туйлдаа хvрсний учир гэвэл алив юм сєнєхєє болохоор ингэдэг гал боловч унтрахынхаа ємнє дvрэлздэг шvv гэдэг vг мєн л олны сэтгэлийг засан шулуутгана. Нэг єдєр Хvрэлийн их хvv Цэрэндорж санд мэнд давхин ирэв. Тvvний нас арван долоо, тєрєлхийн дорой. Эцгээсээ хойш хувийн хэдэн малын ажилд дарагдан гандахын туйлд хvрсэн хєєрхий амьтан байжээ. Гэвч бароныхан мал дээрээ явж байхад нь цэрэгт баривчилжээ. Бусадтай нийлvvлэн эзгvй болсон пvvсний байшинд хориход нь Цэрэндорж явахаасаа ємнє эхтэйгээ уулзана гэж уйлан байж гэртээ ирсэн гэнэ. Эх нь хvvгээ Гэлэгийнх рvv оргуулсан аж. Маргааш нь Цэрэндоржийн эх Должин авгай бароныхны талд эрсvvдийг баривчилж гvйцээд ууланд дvрвэгсдийг баривчлах гэж байгааг дам сонсон мєн л санд мэнд ирэв. Тэр даруй бvх хотын эрэгтэйчvvд Гэлэгийнхд цугларч хэрхэхийг хэлэлцэв. “Аль нэг тийш зайлан зугтахаас єєр яах билээ!” гэж ам амандаа шуугисанд Гэлэг: -Yгvй та минь зугтаж яах юм бэ! Єд жигvvртэй болж єндєр тэнгэрт нисэхгvйгээс хойш дайсанд яагаад ч баригдах биш vv? Тэгснээс харин ардын намынхан руу зvтгэвэл амьд гарахын учир байж мэднэ гээд цааш нь мєн л єнєєх ардын нам, Сvхбаатар, улаан оросын тухай ярив. Хvмvvсийн тэр зvг явах нь зvйтэй гэж чиг байвч дайсныг vлээн хийсгэхээр биш, хашгиран айлгахаар биш, vхэх сэхэх хоёрынхоо нэгийг vзэлцэн тулалдах шvv гэж бодон vл дуугарах аж. Тэд дундаас


Дорж, дайсанг дайтан устгахаас єєр зам байхгvй гэж vргэлж бодох болсноороо юу ч атугай би ардын намынхан руу явах минь гэхэд амиа бодон суусан бvхнээрээ цочин харав. Дорж єєрийнхєє ч, дайны аюул хэчнээн айхавтрыг санан, эхнэрээ харахад тvvний нь царай цайрсан, амьсгаа хєєрєн байгаа vзэгдэв. Эргэн харвал эцэг нь инээмсэглэн: -Зєв! Чи явах ёстой! Балданцэрэн гvн єєрийн биеэр тэр газрын холоос явж байхад, чи жирийн хvн юугаа хийх гэж ард нь хэвтэх билээ гэв. Гэтэл Доржийн найз Самбуу хамт явна гэв. Ард нь хоёр нялх хvvхэдтэй бяцхан эхнэр, хєгшинтэй vлдэх байжээ. Иймд хvмvvс тэднийг мєн л цочин харав. Гэлэг боловч царай хувирган бодоод: -За яахав чи яв! Цаадуулы чинь би чадах ядахынхаа хэрээр харж байж vзье гэв. Дорж Самбуу хоёроос бусад нь гэр байр, мал хєрєнгє харж хандаж vзье гэв. Дорж Самбуу хоёроос цааш бололцоотой эр хоёр, гурав байвч тэд ёстой л хар амиа бодон дуугvй суусаар л байв. Гэлэг тэдэнд баахан зэвvv хvрч “тєрд сvлд, тvмэн олонд чинь хувь заяа гэж бий хундаа, та хоёр чинь тvvнийг ямагт санан бусдын ард л битгий орж яваарай!” гэж зориуд захив. Амиа бодож хулмайн суусан єнєє эрчvvд нь энэ vгийг сонсоод чихээ хvртэл улайв. Зарим нь аль хэдийн хоосорсон тамхиныхаа уутыг дэмий гєвєн цаг нєхцєєнє. Должин авгай ханцуйдаа залбиран: -Yгvй Дорж минь чи vvнийг минь аваад явж vз! гэв. -Должин гуай минь миний бодоход тэнд Цэрэндоржийн хэрэг ер юу байх билээ гэхэд Должин: -Ээш энэ чинь нялх боловч эр хvн шvv дээ. Эр хvйсгvй сэн бол бароныхон юунд vvнийг минь авч явчих гээд байх билээ гэж хоолой чичрvvлэн єгvvлэд Доржийн хариус эс дуугарсанд, чи эцгий нь дагаж гараад ганцаараа ирж байснаа бод! Эсвэл одоо хvvгий нь дагуулж яваад бас vрэгдvvлж орхивол эхий нь царайг яаж харна гэж зовнино уу? Yгvй Дорж минь наад хvvгээ бароныхонд алдсанаас тэр ардын намынхан гэдэгт чинь алдсан нь дээр байна гэж нvднийхээ нулимсыг дуслуулан байж єгvvлэв.

ХИЛИЙН ЦААНА /Балданцэрэнгийн явдал/

Монголын хойд хил дээр євєр Хиагт тvvний цаахантай оросын ар Хиагт хот саахалт мэт харалдаа байдаг билээ. Тэнд Аравгай, дээр цагт морины наймаа vсэргэдэг нэг хvнд хєтєлчингєєр олон удаа ирсэн бєгєєд ойр орчмын газрыг сайн мэдэх болсон тул шєнє хил нэвтэрч єглєє зvvн хойноос нь орж ирэв. Санаснаас тэр хоёр замд єлзийтэй сайн явж унаа морьдоо ч эцээж зvдрээлгvй, гамин, бароныхонтой ч дайралдсангvй. Балданцэрэн ч гурван улсын хэлэлцээрээр энд ирж байсан учир уг хотыг мєн сайн мэднэ. Хуучин танил орон байшин, хашаа, гудамж нvдэнд тусаж єнгєрсєн явдлыг санагдуулна. Энд нэмэгдсэн зvйлгvй, харин байшингуудын шавар шохой холцорч єнгє зvс алдагдаж хvн амьтан цаг vргэлж байсан хэд хэдэн пvvс хаагдсан бололтой. Yvд хаалга нь тvгжээстэй, заримы нь цонхонд банз барин хаджээ. Єглєєнєєс аваад vдэш болтол vргэлжлэн хєврєлддєг монгол жинчид ч алга. Гудамжаар минж, халиу булган захтай хvрэм ємссєн торго худалдаачид гаалийн тvшмэд, хил хязгаарын ноёд ба тэдний янз маягаар янгууч санаа бодлоороо дээрэнхvй хатад, охид дайралддаг нь ч алга болж дан ажил тєрлийн болов уу гэлтэй хvмvvс, тариа


будааны болов уу гэлтэй эрvv дvvрэн барвагар сахалтай, хувцас хунараар дорой болоод толгойн vс нь зєндєє ургасан хvмvvс ширvvн дориун дуугаралцахыг нь vзэхэд дайн удаан жилийн ядрал! Хуучин хаант тєр нь хажуу хавирганыхаа эзэрхэг тvрэмгий нартай газар дэлхийг булаалдан тэмцэлдэж ард тvмэндээ хэчнээн гай гамшиг учруулсан нь илэрхий. Наймаа худалдаа гэхээс орой дєрвєлжин эрээн даавуугаар толгойгоо эрvvвчлэн боосон ээтэн хамартай залуу эхнэр лепошкий, лепошкий, горячий лепошкий гэж шамдгайлан хашгиран явна. Балданцэрэн Аравгай хоёр, тэр авгайтай дайралдаж гарын дохиогоор харилцан халуун бин маягийн юм хэдийг авав. Гурилын єнгє хар, амт гашуун, энэ идэж байгаа хvний хоолой аргана. Орос эхнэр Аравгайн бууг заан олныг єгvvлнэ. Тэр нь хэл мэдэх хvн учир начиргvй шагшин шогшрох шиг. Тvvнд нь Сvхбаатарын нэр хоёр дахин сонсдох нь єєрийн эрхгvй цочооно. Хариуд нь Балданцэрэн мянган vгний товч таглаа болох “мэдэхгvй” гэдэг vгийг єгvvлэн толгой сэгсрэв. Орос эхнэр цааш нь улмаар шамдгайлан бас л баахан vг єгvvлнэ. Тvvнд нь “Ленин!” гэдэг vг орох нь Балданцэрэнгийн сэтгэлийг тайвшруулан баясгана. Энд гамингийн ноёдоос мєн л явдаг байжээ. Дээд тушаалын дарга нарын нэг нь яг ч vгvй баяр ёслолын хувцастай, ардаа хоёр хvн дагуулан явна. Хажуугаар єнгєрєхдєє нvднийхээ булангаар зэвvvтэй нь аргагvй ажиглав Хариуд нь сэм дохилцон хvйтэн харц тавьсан явдал ч тvvнд аягvй байгаагvй нь магад. “Хамаг гай цаад буунаас чинь болж магадгvй юм шvv! гэж Балданцэрэн шивнэн єгvvлж байтал нэг буриад хаанаас ямар хэргээр явааг шалгаах нь мєн л сэжиглэлтэй. Хариуд нь Балданцэрэн орон нутгаа энээхэн урд гээд тємєр тэрэг худалдан авахаар ирэв гэхэд бариад тємєр тэрэг манайд бий. Тvvнээс vзэж байгаад ав гэж шаардан дагуулж явав. Тэд тємєр тэрэг байтугай морин тэрэг ч vгvй хашаанд ирж байшинд оров. Бяцхан хонгилд та буугаа энд тавигты! гээд Аравгайн бууг бараг булаах шахан авах нь бvр ч сэжиглэлтэй болж ирэв. “Ийшээ орогты даа” гээд тасалгаанд оруулан сандал тавин єгч, суулгаад эзэнд авчирч уулзуулна гээд гарав. Гамингууд энд чєлєєтэй явж байгаа болохоор хань хамсаатан нь мєн чєлєєтэй байж болох юм гэж нєгєє хоёрын сэтгэлд буулаа. Бяцхан хонгилд хєлийн чимээ гарахад Аравгай хаалгын завсраар шагайн буутай хvмvvс єєр тасалгаанд орохыг олж харан эргэв. Балданцэрэн зориг шийдэж, єврєєсєє буугаа гаргаж хуйнаас нь салган буцаан євєрлєв. Паламын єгсєн захидал мэдээ сэлтийг гутал тайлан уланд нь хийв. Аравгай ардаа хавчуулсан хутгаа урдаа авчран сугалахад бэлэн болгожээ. Ингэснээр тэр хоёр гадаад байдал тєв номхон дотоод сэтгэл маш тvгшин суулаа. Хvмvvсийн хєлийн чимээ дахин гарч хаалгын бариул эргэлдэн хєдлєхєд нєгєє хоёр яахаасаа ч буцахгvй болон ширтэв. Тvрvvчийн буриад орж ирлээ. Араас нь Сvхбаатар дагаж явна. Энэ бол баяр! Сvхбаатарын гоолиг бие ер бус шиг нvдэнд тусан, хээнцэр хvрэл царай хvрлэн цутгамал шиг санагдана. -Yгvй энэ чинь та байсан юм уу? -Тийм би! -Хаанаас хаашаа явж байгаа нь энэ вэ? -Хvрээнээс наашаа! -Юун тухай? -Чамтай нийлэхээр Инээх баярлах хоёр эндээс эхэллээ.


-Yгvй ер, ингэхэд таны єнєєх дотрын євчин ашгvй зvгээр болсон уу? -Баатар минь тэр чинь жинхэнэ євчин биш тєєрєгдлийн євчин. Дахин баяр, дахин инээдэм. -Хvрээ зvгийн сонин юу вэ? гэхэд, Балданцэрэн одоо гутал тайлах хэрэгтэй болов. Тэр зуур сая байшинд єєрийн эрхгvй хєтлєлдєн орж ирэхдээ элдвийг санан сандарснаа ярив. Сvхбаатар тэр хоёрыг тvрvvн гудамж уруудан явахыг банз хадсан цонхны завсраар олж харан буриад нєхрийг явуулсан юмсанжээ. Паламын явуулсан мэдээ сэлтийг гардуулан єгєхєд Сvхбаатар vзээд бусад нєхєддєє мэдэгдэх болов. Нэгдvгээрт, єндєрхєн биетэй нимгэн цагаан царайтай хар хvний хувцастай боловч мухар толгойтой сvрхий сэргэлэн байрын ахимаг настай хvн орж ирэв. Энэ хэн бэ? Бодоо. Балданцэрэн хуучин зvс танина. Хойноос нь дунд зэргийн нуруутай уян хатан хєдєлгєєнтэй Балданцэрэнгийн хуучин сайн танил Шагдаржав орж ирэв. Гуравдугаарт, урьд ємнє нэрий нь дуулаа ч vгvй намхан биетэй єргєн цээжтэй хєдєє маягийн хар хvн орж ирэв. Тvvний нэр нь Данзан. Дєрєвдvгээрт цэвэрхэн цагаан царайтай залуу лам Лосол орж ирэв. Эд бvхэнтэй Балданцэрэн амар мэнд мэдэн ярилцах далимд, би та бvхнийг долуул гэж сонссон бусад нєхєд чинь яасан бэ? гэж асуухад: Сvхбаатар, тийм ээ, долуул. Чойбалсан, Догсом хоёр Эрдэнэ вангийн хийд орж Билэгсайхан гvнтэй уулзах, цэрэг эр цугларуулах ажлаар явсан гэж хариулав. Тэдний дэргэд сандал байх боловч єєрсдийн заншлаар шалан дээр тойрон сууцгааж, Паламын явуулсан зvйлийг сонирхон хэлэлцээд дараа нь Балданцэрэнгээс Дар эх ламын явдал, тvvний санаа бодлыг олж мэдэн инээдэм шуугиан болов. Ер эдэнд сонирхогдохгvй юм нэг ч vгvй, гамингийн шорон, хvмvvсийг хэрхэн байцаасан ба барон Унгерний явдал, гудамжинд болсон явдлууд євгєд эмгэдийн яриаг боловч сонирхон судлах аж. Эцэст нь Балданцэрэн: -Ингэхэд энд миний хэрэг байна уу? гэж асуухад Сvхбаатар: -Байхаар барах уу, бvр яаралтай гээд гараас нь шvvрэн авч гарав. Тэндээс єєр байшингийн vvднээ очиход Балданцэрэнд гурван улсын гэрээ хэлэлцээр болж байсан шиг санагдав. Дотогш орон нэг том єрєєнд орвол яг мєн. Гол дунд нь олон сандал тойруулан тавьсан урт ширээ нь хэвээр. Харин хаалгыг татмагц нvдэнд их хааныг босоо хvний хэмжээгээр сvр бадруулан зурсан тосон зураг байдаг нь vгvй болж оронд нь ардын намын хvсэл бодлын илэрхийллvvдийг улаан даавуун дээр цагаан шохойгоор бичин хаджээ. Зvvн буланд онцгой тавьсан бяцхан ширээнээ бєхийн сууж юм бичиж байгаа єргєн хар хилэн эмжээртэй, дєрвєлжин єнцєг энгэртэй бариад дээлтэй дээд уруулдаа єтгєн хар сахалтай туранхайвтар биетэй дєч гаруй настай хvн босон угтан авна. Yзтэл энэ хvн буриад дээлээ орос суран бvсээр сулхан бvсэлж гурын арьсан бойтог гутал ємссєн бєгєєд хvн амьтныг цочоохгvйг хичээх мэт зєєлєн гишгэлж ирэхэд нь Сvхбаатар “багш” гэж хvндэтгэн дуудна. Хариуд нь тэр хvн “Жанжин та намдаа юу айлдах гээшив?” гэхэд нь нэг хачин. Сvхбаатар Балданцэрэнг танилцуулан vйл явдлыг танилцуулахад бариад “хайн, хайн” гэж нvд сэргэн баясна. Энэ хvн уулын хvv гэж алдаршсан эрдэмтэн байжээ. Одоогоор нас ахин магнай vрчийж эхэлсэн учир уулын хvv биш, уулын євгєн гэж нэрлэгдэх ёстой болжээ. Сvхбаатарыг буцаж гармагц уулын євгєн хvрээний сонинг лавлан асууна.


Балданцэрэн дэлгэрэнгvй ярьж эхлэхэд цаг vргэлж “хайн, хайн” гэх нь бас л хачин “барон Унгернийн дур зоргоор аашлах нь санаанд багташгvй болов” гэхэд бас л “хайн, хайн” гэхэд нь Балданцэрэн vгvй, vvнд сайн юм юу байх билээ? гэж гайхан єгvvлэв. Уулын євгєн: -Дайсан этгээд санаа бодлоо хэчнээн ил явуулах тусам ард тvмэн танин, шийдэмгий эсэргvvцэх тул сайн гэж тайлбарлаад манжийн бодол маш ягуухан байснаараа монгол орныг хоёр зуу гаруй жил дарлан тонож чадсаны дурдана. -За та бидний ажил тун их. Одоо ажилдаа оръё гээд уулын євгєн гуч, дєч орчмын хуудастай дэвтэр гарган ирж, та юуны ємнє энэ зvйлийг хуулан бичvvштэй байна гэв. Балданцэрэн єврєєс хос бийр хvн хvнийхээс давуу том хэмжээний нянтай хоёр гарган дэвтрий нь хvлээн авч, -Чухам хэдэн хувь бичих вэ гэхэд, -Мянган хувь ч илvvдэхгvй гээд инээмсэглэн орос гєлгєр цагаан цаас баахныг нэмэн єгєв. Дэвтрийн нvvрэнд “эрмэлзэх арван зvйл” гэж бийр даран том бичсэн байлаа. Нэгдvгээр хуудсыг эргvvлмэгц тємєр vзгээр бариад нарын бичих журмаар унжруулан айхавтар татлан бичсэн зvйл гарна. Гэвч vсэгт алдаагvй, vг єгvvлбэр бvхэн ойлгомжтой ажээ. Балданцэрэн нянтайнхаа бэхийг шингэлэн бийрээ сайтар нийлж аваад “мянган хувь ч илvvдэхгvй” гэсэн шvv дээ гэж бодон гvйлгэн бичиж гарав. Yсгийн хэлбэр гоёмсог, хэвлэмэл адил дурайна. Эхний мєр хараахан хатаж амжаагvй байхад бvтэн хуудас дуусаж тvр зогсоно. Бvх дэвтрийг хэд дахин хуулан бичсэний дараа, учир утга нь цээжинд хоногшин эргэлдэж vнэгэн харанхуйгаас vvрийн туяатай золгох мэт болж ирэх аж. Тэр дундаас “олонд тустай агаад, хорлолтой буюу, одоо цагийн улиралд vл нийлэх бєгєєд хуучирч нэгэнт хоцорсон зэрэг харштай зvйл буюу, язгууртны ёсыг устган халж эцэс болгоно” гэсэн нэг зvйл “манай Монгол ардын намтай адил харгисыг халах, боловсрон урагш давшихыг эрмэлзэх, ард иргэний эрхийг нийтэд тэгшлэн засах гэсэн хятад оросын зэрэг гадаад олон улсын намуудтай нэвтрэлцэн найрамдаж, харилцан туслалцахыг хvснэ” гэсэн бас нэг зvйл vсэгчлэн тогтоогдож маш олон юм бодуулав.

АРДЫН ЖУРАМТ ЦЭРЭГТ ЭЛСЭГСЭД /Дорж, Самбуу, Цэрэндорж гурвын явдал/

Хаврын нэгэн сайхан єдєр байжээ. Євєр Хиагтаас баруун урагш барагцаалбал єртєє гарангийн тэртээ гурван явган хvн нэг бол их голын бургас даган, эсвэл нарсан ой дамжин гvйлдэнэ. Эд бол Дорж, Самбуу, Цэрэндорж гурав. Анх орон гэрээс гарахдаа тус бvрнээ унаатай, хоол хvнстэй, тогоо шанагатай гарсан боловч морьд нь тун муу, газрын дунд хvрэлгvй нэгийг хаяад, дундаас єнгєрч бас нэгийг хаяад эцэст нь ганц моринд хамаг юмаа ачин овоо газар авч явахад нь гамингууд дайралдан хєєхєд эцсийн морийг ойн ширэнгэнд хаян, єєрсдєє газрын бэрхийг дамжин гvйхийн ачаар гарчээ. Одоо болохоор газар vл мэднэ. Хvн таних ч бvр байдаггvй хэрэг. Горьдох нь гэвэл єнєєх ардын намынхны байгаа газар эрхгvй ирсэн болов уу гэж бодно. Тэгээд тэртээх хонхорт харагдах хэдэн гэрийг чиглэв. Тэнд мал цєєнтэй ядуухан байрын бололтой гэрvvд харагдана. Тэр дундаас хойд захын ханын туургыг хар модны холтсоор давхар бvрэн аргилсан бєгєєд дээврийн эсгий тас хар, тийм айлыг тэр


арай л аюулгvй болов уу гэж элэг барин хэлэлцэж орохоор шийдлээ. Гадаа нь хонхорцгоо дааж ядсан сагсгар сvvлтэй асар том нохой модон тэрэгний дороос ухасхийн гарч хvнд гэгчийн гинжээ харжигнуулан тэмvvлнэ. Yvгээр vзэхэд эзэн нь тийм ч хариугvй амьтан баймгvй аж. Гэтэл бас нохой нь хvр хар vсчин сvйд болж байхад гэрээс хvн гарахгvй байх нь юу вэ? Гэрт нь бас ямар нэг хvчирхэг амьтан хурхирах адил авиа гарах сонсдоно. Дорж тvрvvлэн модон самбар хаалгыг тvрvvлэн нээж орох болов. Ємнєєс нь хэр хэмжээнээс хэтэрсэн халуун уур нvvр цоргин угтана. Гэрийн хоймор бадарсан улаан цогийн гал руу гуулин гуурс vлээгvvр vлээж байгаа хууз сахал, хар нvvрсэн хєє хоёрт дарагдсан євгєн vлээгvvрээ амнаасаа тvр салган, “хаалга хаа, хаа” гэж хашгирна. Баруунтай нь бvдvvн биетэй авгай авдар хєєргийг хvр хvр дуугарган татаж байснаасаа амар эрэхийн оронд ууртайгаар хялалзан босон харайж, гэрийнхээ хаалгыг тав хийтэл хаан дахин сууж хєєргєє татна. Yзтэл євгєн нь дархан, авгай нь туслагч нь байлаа. Зvvн баруун талаар цахиур буу, бярдаан буу, орос винтов, хятад сисан ли янз бvрийн хуучин сэлмvvд дvvрэн. Газраар хар цагаан тугалга, гууль зэсийн єєдсvvд, элдэв тєрлийн бууны сумны хонгио эмх замбараагvй холилдон хэвтэнэ. Дорж нєхдийн хамт зvvн талд нь суулаа. Євгєн ямар нэг хатуу эдлэл хайлах гэж байгаа бололтой, эхнэрийнхээ хар хєлсєє дуслуулан зогсоо зайгvй хєєргєдєн байхад єєрєє нvд цавчилгvй нэмэр vлээгvvрдэнэ. Дуу чимээ нь сонин, халуун нь айхавтар, хус модны чийрэг нvvрс хєх дєл оволзуулан маналзаж, сvvлийн хоног галын бараа хараагvй хvмvvсийн нvvрийг минчрvvлнэ. Ємссєн дээлийн vстэй дотор, єнгєє нэвт халан тvлэгдэх vнэр ханхлуулахаар vл барам хаяан дахь авдрын нvvрэнд давирхай дааварлана. Гэвч дархны ажил яагаа ч vгvй аж. Аман дахь vлээгvvрээ салгалгvй “хєєрєгд, хєєрєгд” гэж хашгирна. Халууны илч хэцvvд, гэрт нь гэнэт дєл авалцах бий гэмээр хиншvv хярвас ханхална. Гаднаас ирэгсэд тэсвэрлэшгvйд, тvргэн гаръя гэтэл хаалга онгойлгож vл болохыг тvрvvн мэдсэн. Ханцуйгаар нvvр халхлан дор бvрнээ аахилалдана. Хєєргийн дуу гэнэт зогсов. Дархан цогийн дотроос час улаан юм гарган тємєр дээр тавингуутаа бас бяцхан тємєр тогоонд мэлтэгнэн бий юм нэг гарган дээрээс цутгуурдаад “нээ нээ” гэж хашгирна. Одоо л ажил дуусаж байгаа байж. Авгай нь хаалга нээн дэлгэж халуун хар цай аягалан дарханд єгєв. Дархан хvлээн авч дээрээс нь нvvрсний цог хийн “час” гэсэн чимээ гарган дээш оргилох уураар нь амьсгал аван утсанаа “очир ваань хум пад аа” гээд яаран оочилно. Авгай нь мєн тэрчлэн цогтой цай уусан боловч “очир ваань хум пад аа” гэсэнгvй. Энэ бvх байдлыг Дорж нєхдийн хамт ихэд гайхан ажиглаж суув. Євгєн тэднийг гэнэт vзэж байгаа мэт цочин харснаа очир ваань хум пад аа! гэж дахин уулга алдаж нvvр толгой руу зам татуулан урсах хєлсєє єнгє нь аль хэдий нь танигдахаа больсон баравгар алчуураар арчин: -Хvvе эхнээр! Энэ улсад цай! Эхнэрийнхээ аяга аван цай хийж єгєхєд: -Yгvй байз! Та нар ч гэсэн утах хэрэгтэй! гээд хямсаа хайчаар цог хавчин тус бvрийн аяганд хийн чис чис дуу гараад: -Утацгаа! Утацгаа! гэв. Нєгєєдvvл, дархны хэлснийг ёсчлон гvйцэтгээд цогийн нvvрс булингартсан хар цайг уусан даруй толгойн мансуурал арилан нvд сэргэхэд уг хэргийн ач тусыг сая ухааран мэдэв. Гэтэл бас нэг юм час пясхийн дуугараад дараад нь пvл пvл буцалсныг vзвэл цагаан шаргал єнгийн бєєн шавар тvмпэнтэй усанд хийгджээ.


Тvрvvчийн зvйл гууль цутгагдсан шавар хэв байсан аж. Дархан, очир ваань хум пад аа дуудан шавар хэвээ тvмпэнгээс гарган хага хага цохиход дотроос алтан шаргал бууны замаг гарна. -За тэгэд та нар минь хаанахын улс вэ? Дорж: -Нутаг хол оо. Алтан хэмээх газар хvрэхээр явж байна гэж тvгдрэн хэлэв. -Єє, очир ваань хум пад! Ингэхэд та нар чинь баатрын цэрэгт элсэхээр яваа улс уу? Дорж зориглон: -Тийм ээ, тэгэх гэж яваа улс билээ бид гэвэл -Уухай! Зам зуурт чинь ашгvй элдэв муусайн юм дайралдсангvй юу? Нєгєєдvvлийн сэжиг арилан сэтгэл баясаж, тохиолдсон явдлаасаа ярьж эхлэв. Тэр очир ваань хум пад гэж байн байн єгvvлнэ. -Хvvе эхнээр, энэ улсад идээ будаа! Эхнэр нь гvйн гарч ноднин жилийн хураасан гvзээтэй єрмєє тэврэн орж ирэв. Євгєн тvvний нь угтан авч дээр нь тємрийн хасуур шигтгэн алхаар цохин хагална. Тvvгээрээ таваг тавин чангамал будаатай идэхийг шаардахын далимд бас л очир ваань хум пад аа дуудан их яриа дэлгэж гарлаа. Тэрээр ардын журамт цэргийн хуралдаж байгаа газрыг мэдэхээ vл барам зэр зэмсгий нь засан сэлбэж байгаа ажээ. Улс орны дотор єєр шиг нь зуун дархан байвал нэг хvний хэрэглэхийг байтугай мянган хvнийхийг хийхэд юухан байх вэ гэнэ. Ер нь зуун дархан ёстой зэр зэмсэг хийдэг багажтай бол монгол улс гадаадаас тусламж гуйх байтугай гадаадад худалдан их олз олох юм гэнэ. -Манай баатар сvрхий ухаантай хvн болохоор ирээдvйд бvх халхын дархчуудыг цугларуулан зэр зэмсэг хийх том газар байгуулах нь магад даа гээд цутгасан замгаа тусгайлан бэлтгэсэн шєвєг тємєртэй эвлvvлэн угсрахыг оролдов. Тус тусын нь єє сэв хоор зуураа харшилдахыг нь хуурайдан зvлгvvрдэх нь чадмаг болохыг Дорж нєхєдтэйгээ нvд бvлтийлгэн ширтэнэ. Ганцхан харамсалтай нь гуулин замаг удахгvй элэгдэнэ байх даа гэж бодсоноо Дорж барьж чадалгvй ам нээн хэлэхэд дархан: -Тэр мэдээжийн хэрэг. Гэвч энэ бл улаан оросынхоос зэмсэг ирэхийн наана та нарыг сургуулилахад хэрэглэх зvйл. Юу ч атугай сайн тосолж байхаа л мэдээрэй гэж хариулав. Энэ дарханд, бууны замгууд хийснээс гадна эвдэрсэн хэмхэрснийг засан сэлбэсэн нь багагvй. Тэр дундаас хоосон хонгионы бєгсєнд гал, хєндийд нь дарь, vзvvрт нь мєн єєрийн гараар нимгэн зэс буюу гууль мэтийг маш нарийнаар хуйлан дотор нь тугалга цутгаад суулгасныг тоолбол хэдэн зууд хvрэх бєгєєд єнгє vзэмж нь жинхэнэ vйлдвэрт хийснээс vл ялгагдана. Тvvний нь хvмvvс vзэн гайхахад дархан: -Нээрээ би ерэн есєн сайн нєхєдтэйсэн бол журамтан цэрэг та нараа зэмсгээр яасан ч дутаахгvйсан даа гэх нь инээд хvрэм боловч vнэн санаа нь тийм байжээ. Нєгєєдvvл ардын журамт цэрэг чухам хаана байгааг сурагласанд дархан: Над ч гэсэн хийснээ тушаах, баатартай уулзах хоёр зvйлийн чухал хэрэг бий. Хамт явбал барав гээд газар зааж єгсєнгvй. Yхэр дууны бvдvvн хонгионд гар нvvр угаах ус хийн гараа угаавч уг нь хар гэгчээр нvvрсний галд олон жил шарагдсан арьсны нь хир хэвээр байна. Авдраасаа ар тал нь бараг шинэ атал урд тал нь мєн нvvрсэнд хєєдєгдєн хуучирсан шар нэхий дээл гаргав. Тvvнийг толгой дээгvvрээ нємрєн ихэнхийг цээжиндээ гарган бvсэлнэ. Явах болмогц Дорж, Самбуу, Цэрэндорж гуравт хоёр хоёр буу vvрvvлээд євєрт нь хэдэн арван сум хийв. Єєрєє гурван буу давхарлан vvрч хэдэн зуун сумны ихэнхийг євєрлєжээ. Гэрээс гаран зvvн зvг чиглэв.


Дархны явалт хурдан, цээжин биеэрээ агаар сэлvvрдэн, хол хол гишгэлэхэд нь євдєг дээгvvр нь татсан дээлийн хормой огдон тагдан хєдєлж сул сул євєрлєсєн сумнууд шаржин ширжин чимээ гаргана.

ЄВГЄН ДАРХНЫ ХУУЧ -За залуус аа, хээрийн замд хууч хєєрч явбал зугаатай болод, газар дєхєх нь хурдан байдаг гээд євгєн амьдралдаа єнгєрvvлснээсээ ярьж гарлаа. -Ум базар ваань ээ, эрт урьд би залуудаа Эрдэнэ туслагчийн Галдан тайж гэгчтэй арилжаа наймааны явдал дээрээс ам мурийж эхлэв шvv. Тэр маань туслагчийн хvv болохоор эрхтэн дархтан байлгvй яахав. Тvvгээрээ сvр далайлган сvрхий хурдан моринд минь шунахайран vнэ хайрлахгvй гэж аваад адаг сvvлд нь луйвардах гэж золиг оргив. Тэр цагт нас залуу, цус шингэн, хойч єдєр, хожмын маргааш юу болохыг боддоггvй ч цаг байж дээ. Зодолдон нvдэлдэхэд хvрлээ. Уг нь хамаг хэргийг анх тэр єдєєсєн боловч надад зодуулсандаа хорсон тамгын газар мэдvvлэн, яаж сvйд хийсэн гэж санана даа! -За тэгээд? -Би гэдэг язгууртны биед халдсан хэрэгт холбогдон хонго хацар хоёроо уруулан амин голтой л гарлаа. Гэвч єнєєх хэрэг тэгээд зогссонгvй, нэг мэдэхэд аавын vлдээсэн жаал хєрєнгєнд албан татвар хэдэн давхар нэмэгдэж vгvйрэн хоосрох тийш хэлбийв шvv. Энэ ч бас мэдээжийн хэрэг. Галдан тайжийн хяхууралтай холбоотой хэрэг. Надад хариу тэмцэх арга хаанаас байх вэ дээ. Зvйл зvйлээр арга ухаан сvвэгчилсний эцэст дээд тэнгэрийн эзэд, доод газрын лус савдгуудтай нєхєрлєгч бєє болж толгой дээр нь аянга буулгах юм уу, эсвэл хоолойд нь холбого гvйлгэн тарчлахыг халаглан бодлоо. -Уухай та тэгээд бєє болох гэж оролдов уу? -Оролдохоор барах уу даа! Очир ваань минь ээ, нэг шєнє хоёр сайн морьтой гэрээс гаран, Галдангийн гадаа ирээд тархидахын цаагуур тархидан, тархи дээр чинь аянга буулгах цаг бий дээ хє гэж гэрий нь гурав ташуурдаж аваад дархад урианхайн зvг талийж єгєв шvv би чинь. -Тийш явахын учир юv вэ? -Ээ хє, тэнд чинь хараал хийхээр байтугай, хялайхын тєдийгєєр хvний уушги зvрх сугалах хэцvv бєє нартай гэж ярилцдаг байсан юм. -Тэгээд тэр газар хvрч чадсан уу? -Чадахаар барах уу даа. Хараалчдын дотроос хамгийн айхавтар гэж цууд гарсан Тємєр удган гэгчид хоёр морио єргєн шавь болох гэж vзэж эс болсонд тєрvvлсэн ганц охинтой нь ийм тийм болон хvргэн орохын хvчээр сая шавь нь боллоо. Євєртєє явсан хорин таван лан мєнгєєр шар шувууны єдєт малгай, ар євєрт гялалзах толь, зvг бvрээс унжуулах таван єнгийн хадаг, тvvнээс цаашилбал хиймэл мєртєє амьд мэт мушгиралдан гарах могой, бас бусад хэрэгтэй бvхнийг гvйцэтгэн уншин дууддаг бvхний нь бас бvрэн дvvрэн цээжилж аваад тал хэнгэргийг таван жил балбав шvv. -Бурхан минь ид шид гэдэг ч хэмжээ хязгааргvй болоо биз? -Тэр тухай бvv дурсаа! Сvсэг ихэдсэн юм уу сэтгэл чармайснаас ч болов уу vе vе ухаан алдах євчин олсноос юу ч vгvй гэд цєєш єгvvлэх нь, удган бєє нарын хуурмагийг мэдээд тэндээсээ зайлан одсон аж. Гэвч бурхны багш будда ба богд Зонховын ариун номлолын гадуур гарсан зод лvйзэнгийн номонд хvний сvнсийг


эгшин зуурын дотор эрлэг хааныд тонилгох их чадал бий гэж гэлэн санваартнуудын жигшил зэвvvцлийг батад итгэн тvvнийг бясалгахаар шийдлээ. Халхын хамгат долоон хутагтын нэг болох Нар ванчин гэгээний хийдэд очин эгэлгvй Пvрэв гэдэгт шавь орон зодын ном заалгажээ. Айх эмээх сэжиглэх цээрлэх цємийг мартан гурван зуун булаг, гурван зуун хадан хошуу, гурван зуун хvний хvvр хэсvvчилснээ ярьжээ. -Ингэснээс хойш та єстєнєєсєє єшєєгєє авахтай болоо биз дээ? -Даан ч vгvй гэж дархан хариулаад, цааш ярьсан нь: -Ингэж явахын хооронд Галдан тайж хошуу захирагчийн тушаалд дэвшсэн байв. Тvvний нь манай дархан дам дуулан улмаар хорсон нэг vе дэмий хэсvvчлэн тэнэсэн гэнэ. Нэг єдєр Богдын хvрээнээс ирсэн хvн харь орны орос маягийн хvн чийчаан хэмээх єєрєє явдаг тємєр тэрэг хєллєн хvржигнvvлэн давхиж явахыг vзэв гэж ярихыг сонсоод би ингэж явахын оронд уран дархны ажил хийвэл нэг мэдэхэд тийм тэрэг хийхтэй болох бус уу, хэрэв тэгээд тэрэг хийж чадаж гэмээ нь єнєєх захирагчийн дэргэдvvр хvржигнvvлэн давхих шvv дээ гэж бодов. Тэгээд алх, дєш, хасуур, цоолтуур зэргийг цугларуулан тогоо, шанага хадахаас эхэлжээ. Хоёрхон жилийн дотор сvрхий дархан гэж алдаршсан гэнэ. Єєрийн нь бодлоор бол, єєрєє явдаг чийчаан хийх ухааныг олоогvй тул яагаа ч vгvй мэт санагдана. Олоход бас бэрхтэй нь єєрийн эрхгvй илрэхэд, орос олонтой энэ газрыг бараадвал зохино гэж бодсон гэнэ. Энд ирээд оросуудын баянд нь зарагдан ядуустай нь найзархан баахан цагийг авчээ. Гэвч арга ухаан, багаж хэрэгсэл алий нь ч олсонгvй, харин ойр зуурыг ойлголцох хэлтэй болсноороо сураглан судалж vзэхэд єнєєх зvйл, нэг хvний гараар хэрхэвч бvтэх учиргvй болж ирэхэд шууд орхин оронд нь зэр зэмсэг хийдэг болохыг шийдсэн аж. Гэтэл энэ нь мєн бvтсэнгvй, ганцхан алх дєш хоёрыг олон жил харшуулан балбасны ачаар эвдэрснийг засах, гол тємрєєс бусдыг шинэтгэн сэлбэх мэргэжилтэй болсон гэдгээр дархны яриа шувтрав. -Ингэхэд та єшєєгєє авч чадаагvй юм шив дээ гэж Доржийн асуухад: -Тийм ээ, чадаагvй. Єшєє хорсол маань ч нас биеийн хамт элэгдэн арилсан. Гэвч хэрэг явдал дуусаагvй даг аа. Баатар, миний энэ явдлыг сонсоод манай хэрэг бол та мэтийн дарлагдсан олны тєлєє юм гэж байна билээ. Дархны ярианд тэд сэтгэл саатан хэчнээн хол явснаа эс мэдэв. Нар аль хэдийн жаргасан байлаа. Од мичид тэнгэр дvvрэн гялалзаж, хялман цагаан хавирган сар баруунаа тонгойж байхад тэд нэлээд орой болсныг мэдэв. Хориод алхмын тэртээгээс нэг хvн “зогс! юун хvн бэ?” гэж хашгирав. Энэ нь Алтан хэмээх газар цугларсан журамтан цэргийн манаа байв. Дархан хариуд нь: -Очир ваань! Байз! Би Жамц байна. Буу зэмсэг тушаана. Манааны хvний дуу зєєлрєн: -Аа дархан гуай юу. За за наашаа гэжээ.

АРДЫН ЖУРАМТ ЦЭРЭГ АЛТАНД Yvрийн жихvvн жавраар дунгийн дуу эгшин хvмvvсийн хєлийн чимээ газар сайгvй сvржигнэв. Дорж, Самбуу, Цэрэндорж гурав даруй сэрэн харахад урьд шєнє ирэн орж унтсан ором нь далан нєхєєс болсон майхан байлаа. Yvдээр нь єндєр биетэй хvн нуруу нумлан шагайж “бос” гэж хашгирах нь чихэнд хадна. Гурвуулаа цочин босон харайж гvйлдэн гарахад єндєр хvн алга болж, оронд нь энд тэндгvй цэрэг жагсан нааш цааш холхин бий vзэгдэнэ.


Энэ бол Алтан хэмээх газа байлаа. Алдар нэр нь алсын алст цууриатан амьтан хvнийг дуудах боловч уртаашаа элсэрхэг жалга болохоос єєр юм vгvй. Жалга уруудуулан барьсан орон сууцууд нь хагас дутуу бvрээстэй гэрvvд аж. Утаанд идэгдсэн уранхай цоорхой майхнууд, жодгор, урц овоохой мэтийн юмс байлаа. Бvх хоёр зуугаад цэргийн дотор олигтой хувцас ємссєн нь тун ховор. Эдний дунд буриад, цахар, лам, євгєд, тэрч байтугай Цэрэндоржийн насны хvvхэд хvртэл байна. Жагсаалын араас хvрэн єнгийн торгон даалимба дээлтэй залуухан эр гvйн ирж – Нєхєд сайн хоноцгоосон уу гэж мэндэлсэн хvнийг тэр гурвын хэн нь ч танихгvй боловч урьд шєнийн угтан авч майханд оруулсан хvн мєн гэж тус бvрнээ тааварлана. Нээрээ ч мєн байсан бєгєд бvх ардын журамт цэргийн номын багш “комиссар” Чойбалсан гэгч тэр байжээ. -Та нар наашаа ир гэж дагуулан явж нэг гэрт оруулан нэр овог, хошу тєдийхнийг лавлан бичиж аваад тэднийг дагуулан гарч тооно нь томдсон нэвсгэр хар гэрт оров. Тэнд хєл гишгэх зайгvй хvмvvс чихцэлдэнэ. Голомтноос нь нойтон хус модны гашуун хар утаа савсаж нэг талын хаяаны хvн, нєгєє талынхад нь хагас хугас харагдана. Ийм байдалтай аж тєрж суугаа хvмvvс дунд єнєє гурвыг дагуулан орж ирсэн Чойбалсан, -Дампил гуай байна уу? Yгvй та минь чимээгээ! гэж хашгирав. -Зvvн хоймроос нэг хvн хариу дуугаран vvл мананаас дээш асах мэт хєврєлдєн бослоо. Энэ хvн єглєє жихvvн жавраар майхны vvдээр шагайсан хvн мєн. Толгойгоо унинд тулган бие нумлан зогсож: -Би танд гурван хvн авчирлаа гэхэд урагш дєхєн ажиж: -Yгvй таминь наад хоёр нь ч яахав. Цаад жаал нь юу вэ? -Зvгээр энэ хvv удахгvй тантай адилхан єндєр болно гэж залуу эрийн хэлэхэд цэргvvд инээлдэв. -Ирээдvйд тэд над шиг байтугай уул шиг ч єндєр эр бололгvй л яахав л дээ, єнєєдрийн хувьд гэвэл надад хонь хариулах хvvхэд биш хомхой дайсантай байлдах эр хэрэгтэй шvv дээ Чойбалсан аа! гэтэл, -Мэдээжийн хэрэг энэ хvv ч хонь хариулах тєдий биш, дайсантай байлдах, vзэлцэх гэж бие зориулан ирснээс хойш та л замы нь хєтлєх болно доо гэж залуу эр инээмсэглэн єгvvлээд гэдрэг эгэн гарав. Єндєр хvн гунигтай царай гарган vлдээд шинэ элсэгсдийг хойш гарган цай ууцгаа гэв. “Аяга байна уу” гээд “байхгvй” гэхэд: -Мєн дєє зєвхєн толгойгоо чирч ирснээс єєр юу ч vгvй хувхай даянчууд! гээд урт хєлєє хvмvvсийн мєр дээгvvр давуулж гишгэлэн гарав. Удаж тєдсєн ч vгvй гурван том давхар модон аяга авчирч тус бvрийн євєр дээр хаян, хаясан байвал уу? Сайхан мэдээрэй! Шаахайдах юм хундаа гэж ахархаж захархаж хэлэв. -Дорж “энэ чинь харин нуруунаасаа давах шижээргvй эд байна даа” гэж дотроо зэвvvцэв. Цэрэндорж айн сvрдэхдээ аль болохоор хол байхыг хэчээн хойш хулгана. Гурав дахь нєхєр нь хуурамчаар инээмсэглэн халуун хар цай аягалах авч уугаад аль нэгтэйгээс идэх юм май гэж сарвайх амьтан байдаггvй юм бол уу гэж бодон байтал дунгийн дуу ёгшин цууриатав. Энэ нь дахин сургуульд гарахын дохио байлаа. Хvмvvс яаран босож ханын толгойд єлгєсєн буу сэлмээ аван чихцэлдэн гарав. Мань гурав ч гэрт vлдэж vл болохыг мэдэн ууж байгаа цайгаа голомтын зах руу цацан аягаа євєрлєж дагалдан гарав. Єндєр хvн, суман дарга Дампил гэгч байжээ. Дороо салаа тасгийн дарга нартай боловч нєгєє гурвыг єєр дээрээ аван тусгайд нь сургууль хийлгэхээр шийджээ. Буу


зэвсэг олгосон нь єчигдрийн Жамц дархны авчирсан бирданк, хуй бариулыг шинэтгэн сэлбэсэн сэлэм байлаа. Дарга Дампил нєгєєдvvлийг дэнж дээр аваачин зэрэгцvvлэн зогсоож “Хээм хэг! Номхон! Хараа зvvн баруун тийш! Алхаад!” гэх нь тийм ч амаргvй хэрэг болж эхлэв. Дарга Дампил дахин давтан таниулавч тэр гурав будилна. Ялангуяа Цэрэндорж, Дампилын нурууны єндєр, дууны нь ширvvн, ер юм бvхний онцлогоос сvрдэхдээ тэвдэн мунгинана. Дампил ч уурлан: -Чи мэдэж байна уу? Дайсан чамайг ийм байлаа гэж хайрлахгvй хамгийн тvрvvн хамар дээр чинь нясална гэж зандран дахин “Хээм хэг! Алхаад арш! Yгvй зогс! Баруун хєлєєрєє эхэл, би хэчнээн хэлэх ёстой байна вэ” гэж хашгирна. Ийнхvv эргэж буцсаар єдрийн ихэнхийг авав. Дунгийн дуу дуугарахад сая сургууль буув. Хуарагнасан байруудын гадна газар зоож суулгасан том тогоонд хомхруудаст шар будаа бужигнан буцалж бvх сургуульд гарагсдыг хvлээнэ. Цэргvvдийн идэх зvйл арай ч энэ тэнгээр биш туранхай ч бол vхрийн ястай мах нэг нэгэн ширхэг оногдоно. Цагийн юм цагтаа, цаг vед нь бас аз завшан гэж байдаг. Тэр ёсоор яс нь бага, махаар арвин зvйл оногдовч тэр хvн єєрийгєє эзтэй гэж баярлана. Гэлээ ч хvмvvс юуны урьд шар будаагаар гэдсээ дvvргэж авахыг хичээнэ. Єдєр шєнийн хорин дєрвєн цагт ганцхан удаа тохиолдох хоолны махны хагасыг vлдээж маргаашийн цай дэр идэх юмтай байна. Хоолны дараа бас сургууль, шинэ ирсэн хvмvvс тvрvvчийнхдээ дасаагvй байгаа боловч Дампил тэдэнд буу шагайх, мєлхєн давших, бие хамгаалах, нvх малтах сургуульд оров. Єдрийн шувтарганд нєгєє гурав vнэхээр ядран хvнд бирданк буунд нуруу нь дарагдан, хєл дээрээ дєнгєн данган сажлан ирэв. Гэрт орж ирэхэд мєн сургуулиас саяхан буусан хvмvvс багтаж ядан чихцэлдэнэ. Тэд шинэ ирэгсдийг бодвол єдєр тутмын сургуульд бие дасан чангарсан улс болохоор ам амандаа элдэв сониныг єгvvлэлдэн “ха ха, хэ хэ” хєгжилдєнє. Энэ нь ихэд ядарсан хvмvvст яахин таатай байх билээ. “Дуугvй байгаад єгєєч” гэж хашгирмаар бодогдоно. Унтахын цагт дэр дэвсгэр гарган бэлтгэх хvн хэн ч vгvй. Гутлаа тайлж дэр хийгээд бvс тайлан дээл нємєрч зай завсаргvй чихэлцэнэ. Гал унтрахтай зэрэг жихvvн жавар уранхай эсгий бvрээсийн цоорхойгоор сэнгэнэх атал агаар хvндрэн амьсгал дарна. Ер нь хvн энд идээших нєхцєлгvй. Идэж байгаа хоол, сууж байгаа орон байр, єдєр тутмын сургуулийн хvнд, хажуугаар нь хаврын хар хавсарга, хавь ойроос туслан тэтгэж байгаа айл амьтдын малын эцэж зутарсан нь цєм хавчин хяхна. Гэвч энэ бvхнийг харсаар мэдсээр, няцах цуцах хэн ч vгvй аж. Тэдний ганц чин хvсэл нь дайсныг ялан дийлж улс орноо тохинуулах л явдал аж. Эдний дунд Дорж, Самбуу, Цэрэндорж гурав ч єєрцгvй санаа шулуудсан улс болов.

“ХА ХА” ДАМПИЛ Манж гvрний эзэлсэн бvх улс орны баруун хойд хязгаараар Синьзян муж бол баруун монгол ойрдын ууган нутаг билээ. Газар орны нь уур амьсгал маш сайхан. Баруунаас нь урьхан салхи vргэлжлэн сэвэлзэж, гадаад их далайн тэнгисийн уур авчран хур бороогоор хангана. Хєрс шороо нь шимтэй бєгєд vр тарианаас аваад vзэм лийр боловч дур зоргоор ургана. Эрт урьдын цагт энд адуу малаар баян чинээлэг, эд уурсаар элбэг хангалуун баруун монгол ойрд /єєлд/ улс байсан юм. Одоо гэвэл тэр улс алга. Орон нутгийг нь хятад, хасаг, чантуу нар зvг бvрээс нvvдэллэн ирж эзэмшсэн бєгєєд тэр дунд ойрдын vлдсэн цєєн буурай єєлдvvд хэсэг хэсгээр энд тэнд хавчуулагдан амьдарна. Одоо ингээд “Ил тарвагатай” хэмээх


газрын хэсэг єєлдийн явдлаас товч тодорхойлон дурдсугай. Эд бол мал аж ахуйтан, vр тариаг ойр зуурын хэрэгцээнд жимс, ногоог хvvхэд багачуудын сонирхолд зориула хэрэглэнэ. Ерєнхийдєє мод тохон морь унаж, мал маллан, мах, сvv, цагаан идээгэр амьдрагсад болох тул зовоо ч vгvй, гачигдан дутагдсан ч зvйлгvй нэг ёсны жаргасан улс. Гэтэл улс нэгэнт мєхєж орон нутаг хvний болснос хойш жаргал яахин байх билээ. Yлдсэн хэсэг нь уруудах нойронд л дарагдсан хэрэг. Гэвч эд монголчууд гэдгээ сайн мэднэ. Монгол гэж нэрлэгддэгтээ баярлана. Yндэсний ёс ямба, ёс суртахуунаа хvндэтгэн хадгалсаар ирсэн болохоор мєн яахын аргагvй монголчууд. Тvvгээр vл барам манай єєлд vндэстэн эрт урьд цагаас хvчирхэг чийрэг их улс байсныг манжийн харгис дайтан дагуулагсад дайсагнан довтолсоор байгаад манийг ийм бага буурай болгосон юм гэнэ билэ гэж хоор зуур vргэлж ярина. Орой vдшийн цагаар євгєдийн нэг нь хялгасан утаст модон хуур даран єєлдийн эцсийн удирдагч Амарсанаа, тvvний манжийн эсрэг хєдєлсєн их бослогод эв санаа нэгдэн хvчин тусалсан халх ноён Цэнгvнжав тvvнээс цаашлан зоригт Галдан хааны тvvхт явдлыг урнаар шvлэглэн уянгат хоолойгоор аялан дуулж єгvvлнэ. Гурван хєлтэй дугуй тулга тойрон суусан сонсогчид нь задгай галын дэргэд хуурчийн нvvрийг гєлрєн ширтэх бєгєєд насанд хvрэгсдийн нь сэтгэл тvмэн зvйлийн гаслан эргэлдэн уйлаан унжаан болдгоороо юуны баяр цэнгэл байх билээ. Ер тэр єєлдvvд тийм гунигт дууллыг цаг ямагт сонсон тэгж уйлалдаж суух хувь заяанд тєрсєн юм шиг тvvндээ бас ухаангvй дуртай улс байлаа. Хvvхэд багачууд нь єндєр настнуудынхаа хажуу хавиргаар нvvр бултайлган vг vсэг бvр цээжиндээ хоногшуулан тогтоож аваад єєрєє євгєн болсон хойноо мєн л аялан дуулж єєр бусдыг vймvvлнэ. Ингэж тэд утга зохиол ба тvvх шашдараа ийнхvv уламжлан залгадаг улс байжээ. Харь газрын элдэв vндэстэнд хэдэн давхар бvслэгдсэн учир гадаадын улс гvрнvvдээс бvрмєсєн тасраад танин мэдэх нь зєвхєн хятад, хасаг, чантуу болж гvйцээд оршин суух газраас холдон гарвал ямар ямар улс орон байдгийг огт vл мэднэ. Аюун сvрддэг нь ганцхан манж ба хятад, манж хаан тэнгэр юм уу, аль газарт ч билvv хэн мэдлээ, манж хэмээх, орчлонг бvхэл бvтнээр нь захирсан их хаан манийг захирдаг гэж тэд бодно. Гэтэл єнєєгийн ардын журамт цэргийн суман дарга Дампил маань харин тэр єєлдийн нэг байлаа. Манж гvрэн нь 19-р зуун шувтарч 20-р зуун эхлэхтэй зэрэг Ил тарвагатайхны идэр залуусыг цэрэгт татан сургууль хийлгэж эхлэв. Yvнд нь єєлдvvд “их эзэн хаан манийгаа ивээн тэтгэж байгаа нь энэ бол уу” гэж баярлалдана. Гэвч хvн тэр цэргийн сургуульд нь хэчнээн дадлагажин мэргэживч тушаалд эс дэвшинэ. Дээрээс аваад дорд аравтын дарга цэргийн сургууль хийсэн єєлдvvдийг баруун тийш дагуулан гарч дайн тулаанд оруулжээ. Эхний тулаанд цохигдон хойш ухарсан бєгєєд тэд чухам юуны тєлєє хэнтэй байлдаж байгаагаа мэдэхгvй байсан боловч эцэг євгєдийнхєє эрэлхэг баатар нэр юугаа гутаав гэж уурсан бухимдана. Тvvгээрээ тэд хоёр дахь удаагийн тулаанд дийлсэн аж. Гэвч дайснаас олзолсон хvмvvсийг vзэхэд дан монгол, єєрсдийн нь адил єєлдvvд. Иймд Ил тарвагатайхан ихэд гайхна. “Єє ягалайв! Ягалайв єєлд бидний хоор зуур байлдах учир юу билээ? Монгол гэдэг мохошгvй зоригт мандсан эх орон байсныг манжууд хооронд нь элдвээр мэхлэн эвдрэлцvvлэн хядалцуулж мєхєєсєн гэдэг биш билvv, єє ягалайв, ягалайв, одоо болийт! Ирээдvйн хэргийг хєх тэнгэр мэдтvгэй!” гэж шуугилдан тэр дороо бvх манж хятад дарга нараа устгажээ. Эд дунд єндєр Дампил ч явалцаж


байсан аж. Єєлдvvдийн байлдсан газар, цэнхэр хєх тэнгэрийг нэг жигд ширтсэн єргєн цагаан тал байлаа. Эр хvний жаргал эзгvй хээр гэгчээр єєлд цэргvvд дарангуйлан захирагч дарга ноёдоо устгаснаар их найр хийх болжээ. Хавь ойрын хасаг, чантуу нараас идэж уух юмыг дур зоргоор авчрахын далимд тэднийг ч урин дуудсан аж. Уригдагсад анхандаа аюун сvрдэх боловч учир явдлыг мэдэхтэйгээ зэрэг сэтгэл татагдан баярлаж архи дарсыг нэмэн нэмэн авчирна. Амтат архийг хуваан уулцаж, аяга таваг чиний миний vгvй болон vнэнхvv сэтгэлийн vгсийг хєєрєлцєхєд эцэг євгєдєєс хэлхэгдсэн элгэн садангийн холбоогvй хэн ч алга. Хасаг ч, чантуу ч ах дvv, алин нь ч єєрцгvй манжийн эсрэг “ай ах дvv нар аа! Ах дvv бидэнд эвдрэлцэн хядалцах учир хэзээ ч байж болохгvй. Yvнийг vр ач нартаа захитугай!” гэж шуугилдана. Хасаг, чантуу, єєлд дуу бvжиг vргэлжилсэн нээрээ их баяр болжээ. Нэг мэдэхэд зэвсэг хэрэглэлийн байр шатаж гал дvрэлзэж байхад манж хятадын этгээдээс гал тавив гэж хардан сэжиглэсэн ч vгvй “манай vйл хэргийг дээд тэнгэр таалав” гэж баярлалдана. Арван лvv хар дарь гэнэт тэсрэн орчлонд гараагvй их дуу гаран оргилсон хар утаа нь огторгуйн нарыг битvv бvрхэн халхлахад ч баяр. “Ах дvv бид нарыг алалцуулахад зориулагдсан бузар хэрэглэл устав” гэж шуугилдана. Гурван єдєр гурван шєнє найрласны дараа єєлдvvд гэдрэг буцав. Нутагтаа очоод аав ээж нараасаа аваад засаг захиргаандаа боловч vнэнээ хэлэхэд хойч єдєр хожмын маргааш юу болохыг бодон зовнисон хэн ч vгvй мєн л баяр. Монголчууд хоор зуур байлдах шиг бузар муухай юм тэдэнд vгvй, ямар боловч байлдахгvй байх шиг сайхан юм vгvй аж. Євгєд хєгшид нь хуураа хєглєн vлгэр домгоо дуулалдан их найрыг vргэлжлvvлнэ. Yvний дараа нэг жил нам тайван єнгєрєв. Хоёр дахь жил ч єєрцгvй энх амгалан. “Єнєєх цагаас хой єлгийтэй хvvхэд боловч уйлахгvй болсон шиг байх нь юутай хачин, юутай сайхан бэ” гэж хэлэлцэн байтал хэрэг биш болж эхлэв. Ємнє зvгээс vй олон цэрэг айсуй гэхийн зэрэгцээгээр “угаасаа болдоггvй урван тэрсэлсэн єєлдvvдийг энэ дэлхийгээс хvйс тэмтрэн устгана” гэсэн дайсны шуугианыг єєлдvvд хvлээн авав. Єєлдvvд цєєн, байлдах зэвсэг бvдvvлэг, дарь тугалгаар дутуу хомс. Гэвч эсэргvvцэн хєдлєв. Олныхоо саналаар єєрийнхєє vндэстнээ захирах болсон дорд гараас гаралтай Єєллєгєє ноён гэгч айл єрх нэг бvрийг аврахын тєлєє нохойгоо хvртэл дагуулан гарч тулалдавч дайсны тоо маш олон vерийн ус шиг нємрєн бууна. Арга буюу хойш ухрахад дайсан єлгийтэй хvvхдээс аваад євгєд эмгэдийг боловч гол таслан хядна. Хариуд нь єєлд яаж ч чадахаа болиод тархан бутрахад хvрэхэд Єєллєгєє ноён хэсэг айл єрхийг дагуулан оросын нутагт зугтан оржээ. Тэд гэр орноо хаян зєвхєн мал хєрєнгийнхєє хагас хугасыг аван ирсэн тул єдєр шєнийг ганцхан дээр мэлийх хєх тэнгэр ширтэн гєлрєхєєр єнгєрvvлнэ. Дороос нь орон нутгийн хvмvvс газар нутгаа харамлаж эхлэхэд хvн мал аль алин нь гишгэх газар ховордож ноёнд нь боловч зовлон, нохойд боловч єлсгєлєн, дээд талаас нь хаант засгийн газар, нэг бол орон нутагтаа буц! Эсвэл манай улсад дагаар орон захирагд гэх нь мєн л аюул. Орон нутагтаа буцвал манжийн харгис цэргvvдэд алагдана. Орост дагаар оръё гэтэл дээр цаг манжийг эсэргvvцэн боссон Амарсанаа баахан хvмvvсийг дагуулан орост очсоныг орон нутагт нь vvр буцаахгvй гэж газрын мухар элсэн цєлийн захад аваачсан юм гэнэ билээ гэж зэвvvцнэ. Юм бvхэнд нэг ирээдvй, явдал бvхэнд нэг ухаан байдаг бол энд яагаад ч гарах газаргvй мэт санагдана.


Бийгээс єнєєдєр, маргааш, нєгєєдєр ердєє л тэр. Гэвч сайн ч муу ч нэг хувь заяа байдаг гэлээ. Тэр ёсоор нэг нь олны тєвлєрсєн нэг хотоор хэсvvчлэн явж байгаад халх хэмээх монгол орон манжийг эсэргvvцэн босож тусгаар улс болж аваад бvх монгол овогтон ба туургатанг нийлэгтvн! гэж дуулдаг гэнэ гэдэг цуу сонсон ухаангvй баярлан гvйн иржээ. Yнэндээ халх хэмээх монгол байдгийг Єєллєгєє ноён боловч vл мэдэх учир хачирхан шуугилдахгvй нь нэг ч vгvй. Гэвч “монгол” гэдгээр нь элгэн садангаа гэж vзэн, манжийг эсэргvvцэн боссон гэдгээр манийг энэрэн тэтгэгч гэж vзэн хаана байгаа тэр газар руу нь зvтгэсvгэй гэлцжээ. Энэ бодлоо оросын хаант засагт дэвшvvлэн айлтгасанд хаант засаг зєвшєєрєн мал хєрєнгий нь хураан авч хариуд нь хvрвэл зохих газарт нь хvргэж єгєхийг амлажээ. Тэгээд юутай хєдлєв гэтэл ємссєн дээл, аахар шаахар юм хийсэн уут сав. Євєр дээрээ хvvхэд тэвэрсэн ч бай, ардаа євгєд эмгэдийг хєтєлсєн ч бай, бvгд гурван зуу гаруй хvн Новосибирск, Эрхvv, Дээд vд зэрэг хотуудаар галт онгоц, галт тэрэг, морь тэрэг элдвээр хєл залган дамжиж явахад оросын зєєлєн сэтгэлт хvмvvс бишгvй тусалсан боловч єлсгєлєн. Єлсєхийн эрхээр зохих, зохихгvй юм идэхийн дээр даарах, халууцах, хир буртагт баригдах цєм нийлснээс халдварт томуу гарч нэмэрлэв. Ер ийм хvнд ядрал зvдvvрлийг vзсэн яс vндэстэн байх уу? Дэлхийн уудам тvvх арвин байвч ховор. Гэвч эд манжийн гараас мултарсандаа баярлана. Манжийн гараас гарсан монгол ах дvv нартайгаа нийлнэ гэж баярлана. Ер маньд энэ зовсныхоо эцэст жаргал ирнэ гэж баярлана. Єєллєгєє ноён гэгч нь нас дєч шахам, бие дунд зэрэг махлаг болоод чийрэг, магнай тэнvvн, нvд бvргэд адил хурц, євгєд эмгэдээ хvндэтгэнэ. Ядуу боловч ухаант эцгийн гавъяагаар монгол, тєвд, хятад, манж хэл бичигт нэвтэрсэн, хvнд хар багаас шавь орон сурсны ачаар дээрх хэл бичгvvдийг мэдэх болсноос гадна тvvх шашдар, хууль цааз, ёс журмыг шvтэн бишрэгч болсон аж. Уг нь Єєллєгєє ноён Синьзяны янз бvрийн vндэстний дунд єсєн тєрснєєрєє тэр бvхэнтэй эв тангараг сахихыг хичээгч. Гэтэл єєрий нь єчvvхэн баг єєлд vндэстний нь толгой дээр онцгойдоо их зовлон зvдvvрэл бууснаас уламжлан хардагч, сэжиглэгч, vл итгэгч, харь vндэстэн бvхэн лvvгээ атаархагч, ялангуяа манж, хятад хvнийг харахаараа нvд хорсон занан зvхэгч болон хувирчээ. Энэ бол манжийн дарлал, тэдний vндэсний дээрэнхvй vзэл, vл хайрлах харгислал шудрага эрийг ийм болгон єєртєє дайсан тєрvvлсэн хэрэг. 1912 оны намрын эхний сараар Єєллєгєє ноён гурван зуу гаруй хvнтэй биш хоёр зуугаад хvнийг дагуулан Ар хиагтад ирээд орос хилийн захирал ноёноос монголын хилийн зангид хэд дахин хатуу шаардлага тавьсны хvчээр Євєр хиагтад ирлээ. Гэтэл энд юv байв. Єєллєгєєг vзэн яддаг хятадууд, харагдах зvг болгон хятад, хятад пvvсvvд, хятад дэлгvvрvvд, хятад сvм, хятад ажлын хvмvvс. “Єнєєх хятад манжаас салсан халх гэдэг маань энэ vv? Ингэж хятадуудад идэгдсэн газар гэж vv. Yгvй ээ, би буухгvй, буцах минь!” гэж Єєллєгєє ноён Ар хиагтаас хvргэж ирсэн дєрвєн дугуйтай тэрэгнээс эс буув. Монгол занги аргадан тайтгаруулж, Хиагтын зvvн ємнєх Гялаан нуур хэмээх газар, дээр цагт манж тvшмэлийн зуны зугаалгад зориулагдан байгуулагдсан шийн том байшинд аваачин буулгажээ.

ЭД ЮУГААР ГЯЛАЙВ Ус тунгалаг харамлах эзэнгvй, тvлш элбэг, хэчнээн бол хэчнээн. Нутгийн ардуудаас гуйлга гуйна. Тун аргагvйд тулахаар эхнэр авгайчуудынхаа зvvлт чимэглэлийн


унжсан санжсанаас нь тонон авч Хиагтад аваачин худалдана. Халх орон бас єєр юугаар гялайлгав? Тэр вантан гэх юм уу, эсвэл тийм сайд ноёнтон орос орохоор хойш морилон айсуй гэнээ гэдэг сургаар Єєллєгєєгєєс бусад нь цєм угтан замын хоёр хажуугаар сєхрєн сууж хvлээнэ. Тєрийн дээд албаны тэр хvмvvс ардаа хиа дагуулуудтай жуузаар юм уу, эсвэл сvйх тэрэгтэй хайван дайван намбаганан єнгєрнє. Тэр дорхиноо нэг хиа нь буцан давхиж ирэн “Та нар юун улс вэ? Юуны учир эзэнтний зам тосов?” гэж асуухад нєгєєдvvл: -За бид… гэж vгээ эхлэн хаанахын хvмvvс болохоо єгvvлээд “Эзэнтэнд хишиг хайрлахыг айлдана уу” гэхэд хиа давхин одно. Тэгээд маргааш нь юм уу эсвэл тэр оройдоо “Эзэнтэн та нарт хоёр хvний дунд нэг vхрийн гэдэс дотор эсвэл хvн тутамд хонины гэдэс хайрлахаар хишиг буулгав” гэж зар ирнэ. Тэр бvхэн дэр Єєллєгийнхєн баярлана. Хагас єртєє гаруй зайтай Хиагт орон мал нядалгааны газар очин уг хишгийг хvлээн авч vvрэглэн инээлдэн буцаж ирнэ. Намрын улирал єнгєрч хvйтэн сэрvvн залган ирэхэд цєм ганц шийн байшинд чихцэлдэн хоргодохоос єєр аргагvй боллоо. Зуун яндангийн зvйл хаана байх билээ. Хоол ундны галыг хувь хувьдаа задгай тvлэх учир байшин дvvрэн май. Нарс модны утаа гашуун болоод хєє тортог хязгааргvй. Єєллєгийн гэр бvл тайзны арын шийчдийн хувцаслахад зориулагдсан тусгай тасалгаанд “Мэнгэт” хэмээх хvний гэр бvлтэй нийлэн суух боловч хаалга хатавчаар нь гашуун утаа нэвтрэн орж ирнэ. Тэр дунд Єєллєгєє ёстой л далавч хугаран газар унасан бvргэд шиг гутран сууна. Чихэнд нь єлсгєлєн багачуудын уйлах, эмгэд хєгшдийн гаслан гангинаан тасралтгvй сонсдоно. Нэг єдєр урьд ємнє vзэгдээгvй єчvvхэн амьтны уйлах сонсдов. Энэ юу вэ? Хvн! Шинэ хvн. Ингэж ядрал зvдvvрийн туйлд хvрч явахад бас нэг эр тєрж байна. Хэнээс тэр вэ? Арвай наймтай єнчин охиноос. Эцэг хэн бэ? Байхгvй. Дээд vд хотын тэнд ширvvн томуугаар єнгєрсєн. Гэвч Єєллєгєє баярав. Юунд тэр вэ? Эрхгvй хvн болгож болно байх гэхдээ тэр ажээ. Эх нь бас баяртай байна. Юунд тэр вэ? Эм хvн хvvхэд тєрvvлэх хувь заяатай бєгєєд тvvнээ энхрийлэн хайрлах ёстой учраас тэр Єєр хэн ч баярласангvй. Маргааш нь Богдын хvрээнээс гарсан их элч морилон ирэв. Элч гуай зан тун сайхан, учирсан бvхэнтэй амар эрэн инээмсэглэнэ. Энэ бол эзэн хааны зарлигийг євєрлєсєн хvн бєгєєд уг зарлиг нь бvр ч энэрэнгvй. Элч бvгдийг ємнєє сєхрvvлэн суулгаж унших нь маш гайхалтай. Єєллєгийнхнийг Хиагтын баруун хэсгийг хариуцан хамгаалах хошуу болгон газар зааж єгсєн тєдийгvй, одоо єлгийтэй байгаагаас аваад дал ная хvрсэн гэвч ялгагvй эр бvхэнд сард арван янчааны цалин олгосугай гэжээ. Yгvй ер энэ vнэн vv? Yнээн. Элч гуай эзний зарлигт мєргєцгєє гэж мєргvvлээд, туламтай мєнгє авчран зарлиг гарснаас хойших сарын цалин гэж арав арваар тоолон эр бvрийн гар дээр тавив. Арван мєнгєн янчаан ядарсан амьтдад хэчнээн их мєнгє вэ? Алган дээр тавих нь тэнгэрийн наран алганд орох шиг. Єчигдрийн гарсан манцуйтай хvvхэд дээр элч гуай єєрийн гараар арван янчаан тавихад хэн эс баярлах вэ? Хэн баярын халуун нулимсаа эс дуслуулав. Тэр vгvй ээ. Эзний зарлигт бас Єєллєгийг хошуу ноён єргємжлєєд сар бvр 50 янчааны цалин олгосугай гэж байсан билээ. Элч Єєллєгєєд 50 янчаан гардуулан єгєєд: -Ноёнтон та энэ сарын дотор Богд эзэнтэнд бараалхаж зэрэг жинс хvлээн хvртэнэ


шvv дээ гэв. Єєллєгєє “жа” гээд очин бараалхахад ємсєх дээл хувцасгvйгээ бодож байтал, Богдод бараалхахдаа та мандал єргєнє шvv дээ. -Жа гээд мандал єргєхєд юу ордог сон бол? -Зэрэг жинс хvлээж хvртэх мандалдаа 2500-гаас доошгvй янчаантай бол зvгээр сэн гэж элч тайвнаар єгvvлэв. “2500!” Єєллєгєєгийн сэтгэлд vvл манан босох шиг болох боловч “жа” гэлээ. Гэвч Єєллєгєє одоо ноён. Хотол хошуу, газар нутаг юм бvхэнтэй ёстой ноён болсон учир мэхийн сєгдєхгvй хэн байх билээ. Тэр дундаас Хиагтын хэдэн баян пvvсvvд тус бvрнээ тvншлэхийг бодон долигоноцгоох бєгєєд Єєллєгєє тэндээс хэрэглэгдэх мєнгє янчаан зээлдэн авч Богдод бараалхав. Єєрийнхєє яс vндэстний гарал vvсгэл ба халх орныг тэмцэн ирснийхээ учир шалтгааныг айлтган мєргєхєд Богд тєдий л олон юм айлтгасангvй. “за би манж хятадын эсрэг тэмцэж яваад эцэст нь энэ vндэс угсаа нэгэнт халх монголоо тэмцэн ирсний чинь хувьд чамд итгэж байна. Одоо урд зvгээс баахан хятад хар цэрэг Туран улсын хил хязгаарыг нэвтрэн орж ирээд байна. Би чамд хэдэн зуун шилдэг цэрэг єгье, чи тэднийг аван мордож тэр хар цэргийг сєнєє!” гэж зарлиг буулгажээ. Энэ vед Хучир булан хэмээх газар хоёр мянган монгол цэрэг байсан. Тэд ард тvмний дундаас татагдсан автономит монгол улсын цэрэг гэх боловч ємссєн хувцас, тохох эмээл амин хувийн бєгєєд уранхай ноорхой. Идэх хоолыг улсаас залгуулах боловч тэр нь байн байн тасарна. Эд чухам юу байх вэ? гэвэл єлсгєлєн, уйтгар хоёр. Єлєн шороо, хурц нар, ширvvн салхи зэрэгт идэгдэн бухимдсан амьтад. Ганцхан улс орноо хамгаалах гэсэн сэтгэлгvй нь аль хэдийн оргоод орон нутагтаа очжээ. Нэг єдєр цэргvvдийн дунд эмээл хазаар ба дээл хувцас бvрэнтэй хvмvvсийг урд зvгээс халдан ирсэн хятад цэрэгтэй байлдулахаар мордуулна гэж зар тарахыг тэд айн цочихоор биш харан баяр баясгалангаар угтан авсан бєгєєд даруй гурван зуун эрс хvсэл санал илэрхийлснийг шалган vзвэл зуугаад нь хэрэглэл дутмаг аж. Єєллєгєє тэндээс хоёр зуун сайн эрийг шалган авчээ. Эдний дээр євєр монголын эрх чєлєєнийхєє тєлєє тэмцэн, vхэхээс бусдыг бvрэн vзсэн далаад эрсийг нийлvvлэн бvх цэрэг гурван зуу шахам болсны дотор Гоожоо баатар оролцжээ. Єєрийнхєє хvмvvсээс Єєллєгєє арван хоёр хvн авч явсны нэг нь Дампил билээ. 1915 оны євєл байлдах цэрэг дундын ёсшилт /дуу/-оор зургаа зургаагаар эгнэн жагсаж анх хєдлєхєд ард нь vлдэх хань нєхєд гологдон хоцорч байгаадаа сэтгэл гутрах боловч ашдын билэгт сайныг ерєєн шуугилдах нь явагсдын сэтгэлийг нэн ч хєгжєєв. Туул голын мєсєн дээгvvр тэд морьдоо халтируулахгvйг хичээн гараад цаана нь гарсан хойно “хатан эх ахай минь, халуун амь бvлээн цусы нь мэдтvгэй!” гэж хашгиралдав. Эд бол ёстой эрс. Хужир буланд хоригдон суусны нь хэлбэл уулын бvргэд гинжлэгдэн буйлагдаж байсны адил. Тэндээс ашгvй нэг мултран гарсан бол гинж тасран агаарт хєєрєх адил. Гэвч буйлсан бvргэд юу vзсэн рvvгээ дайрах адил биш, харин уулын бvргэд ангаахайгаа агаарт гарахтай болохы нь наана vрээ vхтлээ амь тавин хамгаалах адил, алив нэг талаар асар хойно хоцорсон улс орноо хамгаалагчид юм. Тэр vеийн ямар нэг хvчирхэг орны хувь заяагаа машид єндєрт єргєхийн дээр улс орныхоо эзэрхийлэн тvрэмгийлэх явдлыг бага буурай оронг урагш давшуулах ивээлт хэрэг гэж vздэг vндэсний дээрэнгvй vзэлтний нvдэнд бол болхи бvдvvлэг бузар булай арван хэдэн метрийн холоос мах тос хєлс vнэртсэн нэг ёсны эрт балар


цагийн амьтан. Гэвч vнэн чанар нь гэвэл сэтгэл шулуун, ухаан сэргэлэн, зориг чанга бусдын ємнє долигонож байгаад хойно нь гарахтайгаа зэрэг хойд хормойг огтлон авах заншлыг даанч сурсангvй. Гадаад байдал нь гэвэл харин vнэхээр болхи, ємссєн гутал нь хvртэл этгээд хачин боловч бусдад халдварлах євчингvй, хараа хурц, шvд євдєхийг ч vзээгvй улс. Алт мєнгє хоёртой бол хvн юуг ч худалдан авч болно гэгчийг тэд сайн мэдэх боловч аян дайны хvнд, тvvн шиг тээртэй юу байх вэ? гэж хоор зуур хэлэлцэнэ. Торго хоргойгоор биеэ чимэх дуртай боловч дайн байлдааны хvнд гялгардана гэж цээрлэнэ. Єєллєгєє жанжны цэрэг анх удаа Дарьгангын нутаг дэвсгэр дээр хятад цэрэгтэй тулгаран байлдав. Тэднийг тэнд нь бvрмєсєн устгаж ихэнх цэрэг бирданк зарим нь бvр цахиур буутай хvртэл явсныг шинэтгэн шинэ vеийн зэвсгээр зэвсэглэсэн бєгєєд мєн тэр байлдаанаас олзолсон vхэр буу, сум шvvр /пулемёт/ тус бvр нэгийг ашиглан цааш давшиж Долнуурын хойдох Тэнгэр элс гэдэг газар хоёр дахь удаагийн том тулааныг хийв. Тvvнээс цааш бас давшин Бяруут хотыг мєн сvрхий ширvvн тулалдаанаар эзлэв. Анх мордсоноос аваад одоо хvрэхээр хоёр жил болжээ. Эцэст нь орос, хятад, монгол гурван улсын улигт хэлэлцээр болсон бєгєєд автономит монголын бодлого єєрчлєгдєн Єєллєгийн ангийг эргvvлэн дуудах элч илгээсэн аж. Гэвч тэгээд дайн зогссон биш, дайсны ард хэт орсон учир халх орныхоо хязгаарт орж ирэх хvртэл шувт байлдсаар эцсийн дvнд их бага дайнд орсноо тоолж vзэхэд жар гаруй тоонд хvрэх бєгєд тэр бvрийг нэр тєртэй даван туулжээ. Єєрсдийгєє тэд vхэлгvй мєнх мэт vзэн явсаар эгж ирсэн хойноо vзвэл анх мордсон гурван зуун цэргийн тал хувь нь алагдсан байлаа. Ємссєн хувцас хунар гэвэл єнєєх муугаасаа улам доройтжээ. Барьсан туг хvртэл тэнгэр хєх єнгєє алдан шалбарсан бєгєєд тэр цагт халх монголоос таван анги цэрэг урагш гаран байлдсаны хамгийн амжилттай явсан нь Єєллєгєє ноёны анги юм. Гэвч дайн бvр аюултай, цэрэг бvр нvгэлтэн гэгчээр тэд хэдийгээр эмс охидыг хvчирхийлэн дарлах, эд мєнгийг булаан євєрлєєгvй боловч єдєр тутмын хоол хэрэглэлийг хаана тохиолдсон газраасаа дур зоргоор булаан дээрэмдсэн. Бас сум хэрэглэлийг ихэвчлэн дайснаас олзолсноор нєхєн залгах учир алах хядах руу бие биеэс єрсєлдєн зvтгэж явлаа. Хэн сайн байлдвал тvvний євєр тvрийд буудах сум хэдэн зуугаар биш, хэдэн мянгаар шижигнэн явна. Хэн муу байлдвал хажуугийнхаа нєхдєєс зээл хууль хийн єр ширэнд орно. Ер тэдний эрхэмлэдэг нь ганцхан сум сумаар мєрийцєн наадаж зугаацна. Худалдаа наймаа ч хийнэ. Баян хvн таван хаанд нvvртэй гэгчээр дайзат сумуудаар цээжин биеэ хэдэн давхар ороон тvvнээ дааж ядах мэт таахалзан хєдєлж явбал хажуугийн нєхєд байтугай дээд дарга боловч хvндэтгэнэ. Автономит монголын цэрэг ийм билээ. Тэдний нэг Дампил юм. Олон нийтийн дунд дайн байлдаанд дадлагажин мэргэжсэн баатар эр гэж алдаршсанаараа ардын журамт цэрэгт элсэхээр ирэхтэйгээ зэрэг суман дарга болсон аж. Эдvгээ єндєр Дампил єдрийн цагаар цэргvvдээ сургууль хийлгэж байхдаа хамраа сартайлган ооных шиг єндєр хvзvvгээ суналзуулан хvvгчин хашгачих нь даан ч их байдгаараа бол ёстой шижээргvй амьтан болов уу гэлтэй боловч vнэндээ тийм биш vдшийн цагаар vзэж єнгєрvvлсэн дайн байлдааныхаа явдлаас ярихдаа ямар нэг хvний будлин мунгинасныг юм уу, тэнэглэсэн, тэнэглэсэн атлаа тун цэцэнг vйлдсэн зэрэг явдлуудад инээдэм оруулан ярьж, урт чацат євдгєє байн байн алгадан ха ха инээнэ.


Тэр дундаа Дампил єєрийнхєє vй зайгvй vерхэн нєхєрлєсєн Гоожоо баатар гэгчийг бахдан ярих нь маш гайхалтай. “Тэр бол сум гээхийг vздэггvй мэргэн буудагч. Айхын оронд инээх, инээхийн оронд шазуур зуун шанаа гvрэлзvvлнэ” гэхийнхээ далимд “дан усаар гурил зууран хавтгайлж, халуун тємєр дээр хэдхэн эргvvлж хаяад гамбир хэмээх юмыг хачин сайхан амттай хийдэг сэн” гэж заавал ярин шvлс залгина. Дампил ингэж ярих атал цэргvvдээс хоол ундын тухай гомдол мэдvvлбэл хариуд нь: -Зvгээр! Монгол хvн, монгол морь хоёр хэчнээн олон хоног єл хоол сойгдож байхын хэрээрээ байлдахдаа сайн байдаг юм гэж хэлэнгvvтээ мєн л ха ха инээнэ. Дээл хувцас муутай хvний “даарав” гэхийг сонсвол бас л “Зvгээр! удахгvй дайтна. Тэгэхэд чи єєрийн эрхгvй халууцан ханцуй сугалан сугалдаргална гэж мэд!” гээд ха ха инээнэ. Энгийн цагт Дампил хаана яваа тэр газраа ха ха инээх тул хvмvvс тvvнийг ха ха Дампил гэж нэрлэдэг байв. Дампил ха ха инээхээс гадна бэрхшээл бvрийг “зvгээр” гэж vзнэ. Тvvний бодлоор бол єлсєх ч зvгээр, даарах ч зvгээр. Зvгээргvй юм гэвэл цойдсон буюу тэнэсэн сум байлаа. -Ай даа та минь чиглэсэн сум яахав, чихний хажуугаар шивхийн єнгєрнє. Харин цойлсон нь зовхинд, тэнэсэн нь тархинд гэгчээр энэ хоёрт эрийн амийг аваачдаг юм маань бий шvv дээ гэж цэргvvдэд захидаг байлаа.

ХУВИЙН ЗАМ /Данзангийн явдал

Єргєн талаас эрээн тарлан цас хаврын дунд сарын бvлбэгэр нарнаа ор мєргvй болон хайлж дуусмагц vе vе хvчтэй шуурга босож хєрс муут говийн элсэрхэг шороо нь тэнгэр тулан дэгдэж хvн амьтан, адгуус мал бvхнийг хайр найргvй балбан гуйвуулах болжээ. Яг энэ vеэр билээ. Замын vvднээс цаг ямагт яаран довтолгогч нэг яггvй ширvvн элч гарлаа. Энэ бол Данзан. Одоохондоо амь биеэ хамгаалахад биш, алсдаа амин хувийн болох эсэхийг ч бvv мэд, гаминтай байлдахаар Дугар баатрын цэрэгт анх орохдоо хvлээж авснаас хойш итгэлт хань нєхрєє болгосон хурдан буугаа хажуугийнхаа улаачид vvрvvлээд єєрєє дайз бvхий хэдэн сумаар цээж ороон баглажээ. Єртєєнийхєн хурдан буу, хурц сумнаас нь эмээн сvрдэхдээ ч юм уу, эсвэл єртєє улаагаар явагч бvхнийг эв тал засан єнгєрvvлж сурснаараа ч тэр юм уу бvv мэд. -Элч гуай дээшээ морил, дээшээ морил! гэж хvндэтгэх бєгєєд хэрэв хоноход хvрвэл хонины бvхэл бvтэн хєл махаар хоол хийж зочилно. Хариуд нь Данзан мєн ч яггvй. Эр цэргийн тулалдаанд орсноосоо ч юм уу, эсвэл тєрийн хэрэгт оролцсон бvхнээрээ ийм байх ёстой гэж бодсондоо ч юм уу, эсвэл ижил дасал болсон шинэ нєхдий нь авир зан халдсаных ч байж магад, айлд оронгуутаа ташаа тулан хєндєлдvv суун, энэ тэрийг ширvvнээр харан, цэргийн чухал яаралтай хэргээр явж байна. Унаа морьдыг шалавлаж vз! гэж зандрангуй єгvvлнэ. Євєрт нь хоёр зvйлийн сvрхий бичиг яваа аж. Тvvний нэгэнд, ємнє хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах Замын vvдийн цэргийн хорооны бичиг: “Yvнийг vзvvлэгч Данзан бол тус хорооны байлдагч цэрэг бєгєєд чухал хэргийн учир Богдын хvрээнээ орохоор явж буй тул замын єртєє ба жирийн айл, алинаас боловч унах морь, хоол хvнсийг бvрэн дайчлах эрхтэй бєгєєд vvний тул бичиг шийтгэн олгов. Замын vvдийн цэргийн жанжин зоригт баатар Дугар” гэсэн аж. Хоёр дахь бичиг нь: Замын vvднээ суугаа цэрэг эрийг захирагч зоригт баатар Дугарын бичиг: “Тус улсын бvх цэрэг эрийн хэргийг захиран шийтгэх жанжин сайд хийгээд


тvшмэл нар танаа айлтган мэдvvлэхийн учир: Тvшээт хаан аймгийн баатар вангийн хошууны дорд ард Данзан, олноо єргєгдсєний есдvгээр онд Жанчхvv хотноо жин тээж ороод тэндэх харгис гамингуудад хань нєхєд уналга хэсгийн хамт баригдан жил гаруйн турш гашуун зовлонг эдлээд эцэст нь амь зулбан гарч нутгаа тэмцсэн бєгєєд энэ эр Чойр уулын байлдаанаар манай цэрэгт баригдан ирж цэрэгт орсон нь сайшаалтай. Тэгээд их зvтгэл гаргасныг дурдвал нэг, Чойр уулыг байлдан авахад арван хэдэн гамин лугаа ганцаар тулалдан ялан дийлж баатар зvтгэл гаргаж байсан удаа бий, мєн урагш зугтаасан гамингийн vлдэгдлийг зам тосон боох хэрэгт гарамгайлан зvтгэсэн хоёр дахь гавъяа бий. Гуравт, хятад хэл сайн мэдэх учир удаа дараалан баригдсан гамингуудыг байцаан лавлах явдалд маш их vvргийг гvйцэтгэж явлаа. Тэгээд ємнє зvг нэгэнт нам тайван болсныг харгалзан нутагтаа харьсугай хэмээн чєлєє мэдvvлснийг Дугар миний бие хvлээн авч ёсоор болгосон бєгєєд уг vйлдсэн гавъяаг энд тэмдэглэхийн учир гэвэл улмаар их эзэн хаанд уламжлан айлтгаж гавъяа шагнал хєхvvлэн хvртээхийг эрсvгэй гэсний тул” гэжээ. Yнэнийг хэлэхэд Данзан євєрдєх бичгийн учрыг vл мэднэ. Нэг нь улааны зар, нєгєє нь цэргийн яаманд хvргэх чухал бичиг гэж ойлгосноор тєрд чухал албыг гvйцэтгэгч тєрийн хар хvн єєрийгєє єндєрт єргєснєєс гадна Замын vvдээс анх мордоход нь Дугар баатар “цэрэг эрийнхээ нэрийг сайтар хадгалж яваарай!” гэснээс зvрх нь оргилох усны адил хєєрчээ. Ємссєн, умбасан сайхан элдvvртэй цагаан нэхий дээл нь vс хэдийгээр нимгэвтэр боловч vргэлж халууцуулна. Дєрєєнд жийх гутал хэдийгээр хуучивтар боловч шагай дээрээ угалзтай. Дотуурх оймс нягт сайхан цагаан эсгий бєгєєд тvрий давсан хараандаа сарьс, сайр хоёрыг хослуулан мєшгєєрдєн тавьсан тvмэн насан хээтэй. Энэчлэн ємссєн бvхэн цєм монгол. Монгол монголдоо ёстой цаг заль нь бадарч, аз хийморь нь гозолзож яваа идэр эрийн цог бvрдсэний дээр ташаанд арав vсэрдэг модон хуйтай маузер хэмээх буу зvvснээрээ морин дээр гармагц хєндєлдvv суун ташаа тулахгvй байж боломгvй болгосон байлаа. Бас хоногийн газар идэх хоол дан мах, говийн шарангуйгаар єєхтэй болж ирээд аманд ормогц таанын хурц амт амтагддаг тарган иргийн нэг хєл бєгєєд тэр нь дотроос vргэлж халуун оргиулан салхи сєрєн давхиж, хvйтэн агаар амьсгалахыг шаардана. Сэтгэлд гэвэл гунин гутрах юу ч алга. Орон нутагт харьсны эцэст хань нєхдєєс хагацан салж ганц бие амьд гарснаа нєгєєдvvлийнхээ ар гэрт болоод айл аймгийн хvмvvст яахин хэлнэ билээ гэдэг хvнд зовуур байсан бол одоо халх нутагт хайрт нєхдийнхєє хариу єшєєг гамингуудтай байлдаж авснаа дэлгэрэнгvй ярихад бусдын ємнє хvний мууд орохгvй харин ч сайнд нь орох шvv дээ гэж бодогдоход сэтгэл ариудна. Ийнхvv Данзан 16 єртєє газрыг 2 єдєр давхин Богдын хvрээнээ ирж, гамингийн vед Си лин пvvгийн яам гэж байгаад барон Унгернийн vед тvvний цэргийн яам болсон хуучин амбасын яамны их хашааны ємнє зогсжээ. Уг хашааны их хаалган дээр буу бvхий хоёр манаа зогсож байгаа нь Данзангийн сvр омгийг дарж эхлэх аж. Зvрх тvгшин тєвийг барин хаалгаар орж хэд алхтал баруун этгээдэд жанжин туг хадаастай, дєрвєл талд нь цэрэг зогсжээ. Цааш яван голчлон дvнзэн модоор сvрхий бєх барьсан байшингуудын дундуур явахад бараг байшин нэг бvрийн vvдэн дээр манаа харагдана. Орж гарч байгаа хvмvvс нь малгайдаа отго жинстэй бєгєєд зарим нь мєрєн дээрээ гурван хуруу дарам єргєн алтан буюу мєнгєн саа тэмдэг хадсан нь Данзанд vл ойлгогдох ажээ. Энэ бvхэн Данзангийн сvрийг бvрмєсєн дарж гvйцлээ. Аргагvй тулгарсны эрхээр аль дайралдсанаас “их жанжин хаана заларч байдаг


бол?” гэж амнаасаа арайхийн гаргаж єгvvлнэ. Нэгдvгээр хvн Данзангийн асуусныг дуулсан атал дуулаагvй мэт дээгvvр харан єнгєрєв. Хоёр дахь хvн “штабтаа” гэхийг Данзан гайхна. “Штаб” гэж юу вэ? “Баахан бодсоныхоо эцэст Шадав” гэснийг буруу дуулав уу гэснээс “Шадав” гэж жанжин байдаг байх гэж бодоход хvрлээ. Тэгээд гурав дахь хvнээс жанжин Шадав гуай хаана заларч байдаг бол? гэхэд, тэр хvн єєдєєс нь нэг харж аваад “тийм жанжин байдаггvй” гэлээ. Дєрєв дэх хvн мєрєн дээрээ мєнгєн саа тэмдэгтэй хvн байсан бєгєєд Данзангийн жанжинг сурагласны хариуд “чи юу вэ” гэж асуугаад “цэрэг гэсний хувьд” Чи цэрэг шvv юм бол захирлынхаа ємнє ёсолдоггvй яасан танхай этгээд вэ? гэж vгээ эхлээд цааш нь загнаж зандачсан нь жигтэйхэн. Хариу учир гаргах завдалгvй. Тvvний vгсийн дотор “маузер хаанаас хулгайлав. Зэвсгийн газар аваачин хураалга! Эсвэл хонгоны чинь мах загатнаад байна уу?” гэдэг vг бас оролцон сонсдов. Тэр гайхал ашгvй нэг холдон одмогц Данзан эндээс шууд зайлан зугтаахын мєрєєдєс боллоо. Гэтэл євєр дэх бичиг санаанд оров. Тvvнээ Данзан улс орны чухал хэрэг гэж тааварлах тул єєрийн эрхгvй гэдрэг эргэв. Ингэж зvрх зориг орсноос гадна Дугар баатрын эр цэргийн нэр сvрийг сайтар хадгалж яваарай! гэснийг ч санах аж. Ахимаг настай ихэмсэг царайтай хєх чисчvv дээлийн халиун нударгат ханцуйгаа доош хаян тайвнаар гишгэлэн яваа хvнтэй дайралдан “жанжин хаана вэ” гэж ширvvнээр асуув. Хариуд нь тэр хvн цочисхийн хємсгєє дээш татан ажиж -Yгvй байз! Ингэхэд чи чинь хаанахын хэн гэгч вэ? гэж тайван боловч хvйтнээр асуув. -Би Замын vvдийн цэрэг, жанжинд єргєх чухал бичигтэй гэж мєн л ширvvнээр хэлэв. Сэтгэлдээ Данзан цэрэг эрийн нэрийг хадгалъя гэж бодох бєгєєд хадгалахыг хичээж байгаа нь энэ байлаа. -За тэгээд? гэхэд Данзан -Жанжны хаана байгааг та надад зааж єгнє дєє гэж шууд тушаахад цаад хvн инээмсэглэн -За миний хойноос! гэж эргэв. Араас нь Данзан даган цэрэг эрийн нэр сvрийг ашгvй нэг хадгалав бололтой гэж сэтгэл хєєрєн хэнэггvй явна. Олон цонхтой урт дvнзэн байшинд орохдоо Данзан гаднах манаа цэргийн хажуугаар дарга хvний байдлаар ихэмсэглэн єнгєрєв. Ємнєх хvн урт гудмын хойш харсан олон хаалгуудын нэгий нь татан “ор” гэхэд ороод Данзан луу хээтэй хєх олбог тvшлэг дээр хагас завилан ташуу сууж зvvн гар дээрээ шуу пай тавин улаан шугамтай муутуу цаасан дээр бичиг бичиж байгаа жанжинг харан єєрийн эрхгvй сvрдэв. Жанжны нас залуу гуч, дєч хоёрын хооронд бєгєєд тєрийн хvмvvс тєрийнхєє хэргийг явуулахдаа хэргэм зэргээ бvрэн эдлэх ёстой гэдгийг санан, хvрэн чулуун жинстэй булган малгайг толгой дээрээ магнайдуулан духуйлгаж тvvний єтгєн их отго нь алтан хоргой хантааз руу нь намиран бууж дал мєрий нь шvvрэн алджээ. -Их жанжинд амрыг айлтгая! гэж нам дуугаар єгvvлэн євдєг нугалан сєгдєхєд: -За чи юу гэж явна? гэж хяламхийн харахы нь vзвэл царай хvрэвтэр, нvд хурц, хамар шулуун уруул нимгэн ер маш хурц бєгєєд Данзан эгцлэн харж чадахгvй болон хараа буруулна. -Жа, Замын vvдээс ирлээ. Их жанжинд танд єргєх бичиг бий гээд Данзан єврєє тэмтрэн алчуурт боосон бичгээ гарган яаран задлав. -За тэгээд Замын vvдийн дарга, цэргvvд сайн биз дээ? -Жа цєм сайн гээд Данзан бичгээ хоёр гардан, дээр єргєн барив. Жанжин


авангуутаа нvд гvйлгэн уншаад Данзанг инээмсэглэн ажиглаж: -Ингэхэд чи чинь єєрийнхєє хэргийн тєлєє л яваа хvн шив дээ? гэхэд Данзан “юун єєрийн хэрэг билээ?” гэж гайхна: -Жа мэдэхгvй юм даа, жанжинтан л танд бариарай гэсэн. Жанжин хэ хэ инээснээ тєв болон: -Чи дайсныг чин сэтгэлээсээ єшин занаж дайн тулаанд гарамгайлан орсон чинь сайн байна. Тэгээд энэ бичигт бас чамайг дээд эзэнд айлтган хєхvvл шагнал хайрлуулах гэснийг талаар болгох газаргvй. Гэвч одоохондоо иймэрхvv хэргийг авч хэлэлцэх завтай хvнгvй байгаа болохоор тvр хойшлуулах л болно доо гэхэд нь Данзан авчирсан бичгийн учрыг сая гадарлан дотроо ихэд урамшин алга хавсарч “жа” гэж цээж мэхийв. Гэтэл жанжин: -Нєгєє талаар цаг тєрд шинэ тvгшvvр бий болон дахин дайн байлдаан болох гэж байгаа болохоор орон гэртээ харих хэрэггvй, харин ч улс орныхоо тєлєє зvтгэсэн чигээрээ зvтгэн нэгмєсєн гавъяа байгуулбал зохино гэв. Yvнд Данзангийн дотор палхийв. Сэтгэлд нь “дахин дайн? Хэнтэй тэр вэ?” гэхээс гадна орон нутагт харих хvсэл улмаар нэмэгдэх аж. Тэгээд “жа” ч гэсэн vгvй, “vгvй” ч гэсэнгvй дvлий дvмбэ оргин доош ширтэнэ. Жанжин тvvний дотроо дургvйцэж байгааг лавтай мэдээд босож тасалгааныхаа хаалгыг нээн нэг хvнийг дууджээ. Энэ даруй єндєр нарийхан биетэй нугас шиг урт хvзvvтэй мєрєн дээрээ шар даавуун тэмдэг хадсан цэргийн хvн орж ирж нугасан хvзvvгээ хойш татан толгой гэдийлгэнгvvтээ баруун гараа гялс хийлгэн шанаандаа аваачин: -Жанжинтны айлдварыг сонсъё гэв. Жанжин хариуд нь: -Энэ эрийг хуаранд аваачиж Баяр гvний ангид тушаа! гэж Данзанд “цэргийн хууль хатуу, жаахан зєрчсєнийг ташуураар залхаана. Эс засран нэмж зєрчвєл амьтай ярилцахаас єєр аргагvй болдог гэж мэдээрэй!” гэж инээмсэглэн єгvvлэх нь дэмий сvрдvvлэг биш, чин сэтгэлийн сургамж байжээ. Данзан vг дуугvй босон гарав. Ард нь єндєр хvн дагасаар хашааны хаалга гараад унаж ирсэн морийг барин, урт бууг нуруундаа vvрэн хvлээж суугаа єртєєний улаач дээр ирэв. Одоо vзвэл ард явсан єндєр хvн ямар нэг хvнд хэрэгтэн авч яваа юм шиг ташаан дахь урт сэлмийг аль хэдийн сугалан барьсан байх бєгєєд Данзан тvvний нь харахтайгаа зэрэг улаачаас ичив. Саяхан тэр, єртєєн дээр ирээд “улсын чухал яаралтай хэргэр явж байна, унах морийг шалав эмээллэ! гэж сvр бадруулж байсан тєдийгvй, эцэнхий морь эмээллэв гэж айхавтар ширvvн зан гаргаснаа санахаас л улаачаас ичин нvvр улайна. Тэгээд “тєрийн их элч” гуай маань дээд яамнаа ороод эргэн гарч ирэхдээ цэрэг эрд туугдан гарч ирэв гэж хэлэгдэх элэг доогийн ярианаас хэрхэн гарах билээ? гэхдээ улаачид “за хє морд доо” гэж хэнэггvйхэн єгvvлээд “хаана хvрэхсэн бол?” гэхэд нь “цэргийн хуаран дээр очно” гэж том дуугаар єгvvлэн мордож ташаа тулав. Єнєєх єндєр хvн ч дэмий сэлэм сугалснаа мэдэж сэлмээ хуйлж тэдний тvрvvнд орон явлаа. Хотоос дєнгєж захалмагц хогийн ноход боорлож эхлэв. Ємнє нь яваа єндєр хvн сандран сэлэм сугалж тэдэнтэй ач тач тулалдах болов. Ард нь Данзан унаан дээр яваа тул ер хэнэггvй бєгєєд ємнє нь яваа єндєр хvнийг нэгэнт єшсєнийхєє хувьд одоо тэр олон нохдыг улам сайн боорлоосой билээ гэж бодно. Ноход ч тvvнийг хангалттай сандруулав. Цэргийн хуаран гэдэг нь хvрээний зvvн ємнє бєгєєд зvvн, баруун, хойд гурван этгээддээ хэдэн зуун хvний багтаамжтай гурван урт цагаан байшин бvхий их хашаа


байжээ. Данзан тvvний ємнє очиж эмээл хазаар, буу зэргээ аван дотогш орж Баяр гvнгийн ангид тушаагдав. Энэ анги 149 хvнтэй байсны дээр Данзан нэмэгдсэн учир дутуу тавьт нь бvрэн тєгєлдєр болжээ. Шинэ ирсэн хvнийг хууччууд сонирхон нэр ус, нутаг хошуунаас нь эхлэн элдвийг лавлан асуудаг байлаа. Тэр ёсоор Данзанг баахан хvн хvрээлэн авсны дотор євєр монголын нутгийн хvмvvс олон vзэгдэнэ. Тэдний хэн нь боловч Данзанг хvндэтгэх буюу найзархах шинжгvй шиг. Єнгєрсєн хугацаанд эдэлсэн зовлон, дайрсан амьдралаасаа ярьж эхлэхэд “уухай, за тэгээд?” эцэст нь “за даа, залж байх шив дээ” гэлцэн инээн шуугилдана. Жанжин Чойрын тэнд Дугар баатартай нийлэн аймшиггvй тулалдсанаа сонирхуулан гайхуулах гэхэд бас л гайхан бахдах хvнгvй шиг. Яагаад тэр вэ? Эдний дотор Данзангийн vзэж єнгєрvvлснээс илvv байлдаан, тулалдаан, цохио, зодоог vзсэн туулсан хvн бишгvй нэг байгаа учраас тэр аж. Шєнє Данзан нэг захаасаа нєгєє зах нь vзэгдэхгvй шахмын урт наарын vvдэн талын vзvvр дээр эмээл дэрлэн тохом дороо хийж унтав. Єглєє дунгийн дуугаар бvх цэрэг босон харайхыг дагаж босоод гарахад нь мєн дагалдан гарчээ. Энд хvмvvс vvр цvvрээр босон цэргийн сургууль хийдэг байв. Тэр мэтийг Данзан урьд ємнє хийж байсан удаа нэг ч vгvй тавин цэрэг нэг эгнээ болон жагсахад ард нь ганцаар vлдэж тасгийн даргад тархиа эргэтэл загнуулав. Гэтэл энэ нь их хэргийн дєнгєж эх нь байжээ. Yргэлжлэл нь гэвэл “хээм хэг, зэргэц дундаа” гэхээс аваад, “зvvн тийшээ! Баруун тийшээ! Баруун мєр тvрvvл! Зvvн мєр тvрvvл! Эргээд чигээрээ! Нэг хоёр, нэг хоёр…” гэсэн бvхэн дээр будлихад тасгийн дарга дээр салаан дарга нэмэгдэн загнана. Дараа нь суман дарга нэмэгдсэн нь бvр ч ширvvн. Гєрмєл суран ташуураар толгой ороолгож эхэлснээ ташаан дахь сэлээдий бууг олж хараад “энэ бууг хаанаас авсан бэ?... за яршиг, олон юм битгий донгос, цэрэг чамд байтугай дарга надад олдоогvй зvйл хураалга!” гээд хураан авч оджээ. Дугарын цэрэгт Данзангийн энд vзэж байгаа сургуулийн зvйлээс нэг нь ч байсангvй. Тэнд хэдийгээр тасаг салаа суман гэж байх боловч хvн чєлєєтэй гишгэнэ, чєлєєтэй ярилцана. Дайн тулаан хэрхэн хийхийг Дугар ганцаараа бодож гаргах боловч чоно авлахтай адил, vргээх хэсэг, боох хэсэг, мэхлэх хэсэг гэхчлэнгээр хэсэглээд эцэст нь авлах хvмvvс гэж тарваганы бяцхан товч хамрыг ч алдахаа больсон сvрхий хvмvvсийг оновчтой гэсэн газруудаар тараан тавина. Дорд хvмvvс нь анчид болохоор Дугарын тэр гаргаж байгаа ухааныг дор нь ойлгох тєдийгvй тухайнхаа vед чоно авлахдаа урьд хэрэглэж явсан аргаа хэрэглэх тул мєн л єєр єєртєє эзэн. Иймд Данзан бусдын ємнє мод шиг гозойн зогсож загнуулах бvрдээ “энэ гайтай хар сургуулийн хэрэг юу вэ? Бусдын мэдэлд бєєнєєрєє туугдан бууны аманд орж хядуулахад л хэрэгтэй байж уу?” гэхчилэнгээр тэс хєндлєнгийн юм бодно. Нєгєє талаар Данзан цэргийн яаман дээр мєрєндєє жанжны тэмдэгт хvнд “энэ эрийг Баяр гvний ангид тушаа!” гэхтэй зэрэг “за би баригдлаа” гэж дотор нь зарсхийж, аль болох ойрын хугацаанд оргон зугтаая гэж бодсон байна. Тэгээд хуаранд ирснээсээ хойш оргон зайлах зам мєрийг сэм ажвал хаана л бол хаана манаа. Хашааны их хаалган дээр єдрийн цагаар нэг зогсож шєнийн цагаар хоёр болно. Хашааны дєрвєн єнцєг бvрд шовгор индэртэй бєгєєд тvvн дээр мєн л манаа. Оршин суух тасалгаанд болохоор тасгийн дарга нар доод цэргvvдийг цаг ямагт ханги янги цагдан захирна. Єєрсдий нь салаан дарга нар, салаан дарга нарыг сумангийн дарга нар, гэхчилэнгээр энд хvн, хvнээ шат дараалан захиран захирсаар эцэст нь цємєєрєє барон Унгернийн мєрєндєє алтан погон тэмдэг хатгасан баатар цагаан хааны


офицерvvд гэгчид захирагдан заавар тушаалыг vг дуугvй дагагчид болон зогсдог байжээ. Yнэндээ энд улс орон єєртєє авсан эрх мэдлийн юм алга аа. Их л хєл хєгжєєсєн баяр баясгалан болохдоо: “Шугуй замаар шудруулаад гардаг Шодон сvvлтэй борлог морь Шуудаар манийгаа захиранхан суудаг Цуутай, хэргэмтэй Семёнов” гэж гар хаялан дуулж газар дэвслэн шороо манаруулна. Ингэхэд Семёнов гэж хаанахын хэн бэ? гэтэл бас “шуудаар манийгаа захиранхан сууна” гэдэг нь юу гэсэн vг вэ? Ер нь энэ дууг чухам хэн нь, юуны тєлєє зохион гаргав? Мэдэх хvн алга: Энэ дуу цаашдаа “Ардын замаар алхуулаад гардаг Атар жороо борлог морь Албаар манийгаа захиранхан суудаг Атаман хэргэмтэй Семёнов” ч гэх шиг “Цагаан далайн дундхантай Цахиур чулуун эрдэнэтэй Цаашдын хоёр багш лам аа Цагаан хар эхийн бvрэлбаатай” ч гэх шиг. Ёстой л мангуурсан хvнийг мансууруулсан дуу байна даа гэж Данзан дуулах бvрдээ дотроо шvvмжлэн дургvй хvрнэ. Санамсаргvй нэг орой Данзан зэвсгийн манаанд хєєгджээ. Манах зэвсэг нь хуарангаас хэдэн зуун алхмын зайтай, задгай газар хураасан хэдэн тэмээ ачаа хайрцагт сум бєгєєд тvvний дєрвєн талд цаг ямагт дєрвєн манаа зогсдогийн нэгэнд Данзан оногдсон байжээ. Yдшийн харанхуй болон амьтны хєл татармагц гэнэт єнєєх оргох бодол сэтгэлд нь тєрєв. Тэгээд ийш тийш харахад vзэгдэх юм юу ч vгvй, манаанд хамт гарсан цэргvvдийн байгаа эсэх нь ч vл мэдэгдэх тул “vгvй энэ юутай сайхан завшаан бэ?” гэж баярлан инээд хvрнэ. Урдаа хєндлєн барьсан буугаа сугандаа аван доош бєхийн хэд алхав. Чагнавал анир чимээ єчvvхэн ч алга. Урам зориг нэмэгдэн цаашаа хэд алхахад зvрх цохилж эхлэв. Яагаад энэ вэ? Єєрєє єєрєєсєє асуухад хариулт алга. Гэтэл ємнє нь хєлийн чимээ гаран нэг хvн сvvтэгнэн айсуй байлаа. Данзан бараг бие хураан газар хэвтэж хэн бэ? гэж хашгирав. Айсуй яваа хvн: -Би эргvvл! гээд тvр зогссоноо урагш давшихад нь Данзан замаг татан буугаа цэнэглэж: -Зогс буудлаа! Нэрээ хэл! гэв. Сэтгэлд нь vнэхээр зэвсэгт хор хvргэхээр яваа дайсан байх гэхээс єєр зvйл vл бодогдох ажээ. -Би захирал байна гэж нєгєє тvр зогссон хvн дээрэнхvй дуугаар єгvvлээд урагш давшихад нь Данзан толгой дээгvvр нь буудав. Yл танигдах хvн, -Хvvе! гэж дуу алдсанаа: -Нээрээ чи танихгvй байна гэж vv? за яахав, би эндээсээ буцъя гэж хойш ухрахад нь Данзан: -Зогс! гэж хашгирангуутаа хєлд нь барин буудав. Энэ даруй манааны бусад хvмvvс унтсанаа сэрэх шиг тус бvрнээ буу тавин тэр


шєнийн анир чимээг буугийн дуугаар цочоов. Єнєєх хvн vг дуугvй номхон зогссон бєгєєд хуарангийн зvгээс морьтой хvн давхин ирэхэд Данзан мєн л –Зогс, юун хvн бэ гэж хашгирав. Морьтой хvн: Би харцага гэж хариу хэлэв. Энэ бол тэр шєнийн эргvvлийн нууц нэр байжээ. Данзан номхон зогсож байгаа хvний учрыг таниулан мэдэгдэв. Эргvvлийн хvний тулан очиход тэр хvн “би захирал байна” гэж хэлэхэд нь эргvvл хvн ч эс vнэмшин “битгий дуугар!” гэж зандран бууг тулган алджээ. Ийнхvv арайхийж нэг явдал єнгєрмєгц орчны газар дахин анир чимээгvй болж ёстой орговол зохих завшаантай цаг нь иржээ. Тэгсэн чинь Данзангийн єнєєх бодлого нь алга. Тvvний оронд саяын vл таних хvнийг дайсэн этгээд гэж vзсэнээрээ сэтгэл цочиж орхиод айхдаа энэ зэвсгийг нvдний цєцгий мэт сахин хамгаалах нь чухал гэсэн нэг бодол сэтгэл зvрхэнд нь хадагдаж орхижээ. Яагаад энэ билээ? гэж єєрєєсєє асуухад зэвсэг бол улсын хєрєнгє, тэр мєртєє гадаадаас ирдэг хамгийн vнэт зvйл. Тэгээд ямар нэг дайсанд сvйтгэгдвэл улс орон маань л гар мухардах шvv дээ гэж санагджээ. Ингээд Данзан тэр шєнє оргох гэснээ бvрмєсєн орхиж, дєрвєн зvг найман зовхисыг нvд салгалгvй ширтсээр vvр цайлгав. Єглєє Данзан манаанаас буун хуаран дээрээ ирээд урьд шєнє алдагдсан нойрыг нєхєхєєр хэвтжээ. Бусад цэргvvд єглєє бvр сургууль хийж байгаа нь энэ гэж газар баахан дэвслэн гишиглэх буюу гэтэх мяраах гэхчилэнгээр газар мєлхєн уранхай цоорхой гутал хувцсаа улам л элээн урдаг юмандаа мєн л гарч одсон тул ханхар тасалгаа таг чимээгvй. Тэр дунд Данзан бие хажуулмагцаа нам унтжээ. Тvvнийг хvн сэрээв. “Жанжин ирж ангийнхаа бvх цэргийг жагсаахыг тушаажээ” гэж сэрээсэн цэргийн єгvvлэхэд Данзан єєрийн эрхгvй босон харайв. Гадаа бvх анги аль хэдийн гурван эгнээ болон жагсдагаараа жагссаны арын эгнээний эцэст нэг хvний байр онгорхой байгааг Данзан гvйн орж бєглєв. Жагсаалын ємнє бадриун биетэй хvрэн бор царайтай дєрвєн тал болгосон тоорцог ємссєн бєгєєд дээд уруулдаа шингэн хар сахалтай сvрхий догшин байрын хvн ташаандаа зvvсэн сэлийдий бууг гарынхаа алгаар даран ташаа тулан зогсох ажээ. Энэ хvн бол цуутан эр цахар гvн Баяр. Ангийн нь цэрэг тvvнийг ихэвчлэн Богд эзнээс хайрласан “ширvvн баатар” гэдэг цолоор нэрлэдэг. Данзан энэ хvнийг урьд ємнє vзээгvй боловч одоо дєнгєж бараагий нь хармагцаа “єнєєх дарга маань энэ бий” гэж бодов. Тэгээд “Урьд шєнийн зэвсгийн манаанд гарсан цэрэг хаана байна? Тэр хvн наашаа гараад ир!” гэхэд нь Данзангийн дотор пал хийв. Дуу нь єнєєх урьд шєнийн хvний дуу яахын аргагvй мєн байх тул “за би дvvрлээ! Тэр даруйхнаа оргон арилах минь яалаа” гэж бачимдав. Бvх хэрэг нэгэнт єнгєрсєн тул хоосон зориг гарган урагш давшиж ємнє нь очин “би байна!” гэж гар єргєн шанаандаа аваачив. Баяр гvн єєдєєс нь сарвуундаа орсон амьтныг тонших гэж байгаа бvргэд шиг ширvvн хар нvдээр ажсанаа: -Миний ангийн бvх цэрэг сонс! Энэ эр бол цэргийн хатуу ёс журмыг нарийн чанд сахисан сайн эр гэж vгээ эхлээд дараад нь урьд шєнє болсон явдлыг ихэд бахдан сайшааж гарав. Данзан vнэндээ ийм юм болно гэж огт бодоогvй болохоор “vгvй энэ чинь юу билээ” гэх шиг нvд цавчлан мэл гайхаж зогсов. Эцэст нь Баяр гvн: -Ийм эрийг би зєвхєн vг хэлээр бахдан сайшааж болохын дээр гурван хоногийн чєлєє єгье, май! Yvгээр аль дуртайгаараа цэнгэ, харин хvний аминд хvрэхээс бусды


нь би чамд зєвшєєрье гэжээ. Гурван мєнгєн янчаан алгандаа атган эргэн харахад жагсаалаар зогсож байгаа нєхдий нь байдал атаархан хорсож арааныхаа шvлсээ залгисан нэг хэсэг, аа яамай гэсэн байдлаар инээмсэглэн хоёр дахь хэсэг болон нvдэнд тусна. Гэвч энэ тухай vл єгvvлэн єгvvлэх нь: Данзан євєртєє зургаан янчаан хадгалсаар ирснийхээ дээр гурвыг нэмснээр тун их мєнгєтэй болох шиг Хvрээний зvг хєлдєє далавч ургуулсан мэт гавшгайлан алхаж гарав. Сэтгэлд нь “vгvй юун их аз вэ” гэж нэг бодогдон баясан бахдах сэтгэл тєрєв. Дараа нь “vгvй ер юун ч амархан олддог гавъяа вэ?” гэж нэг бодогдон гайхах сэтгэл тєрєєд дараа нь гавъяа шагнал хvртэхийн ємнє хэрхэн сандран тэвдсэнээ санахад шууд инээд хvрэх бєгєєд эцэст нь бvх хэргийг хамтатган бодож vзэхэд цєм марзан шал дэмий явдал болсон шиг санагдана. Данзан орон нутгийн таних хvн дайралдаж юун магад гэж горьдон єдрийн турш зах дээгvvр тэнvvчлэв. Оройдоо хонох газаргvй сандрахад хvрээнд нэг айлд орж хоног гуйн тэдний гал хєсгvй банзан байшинд хонох болжээ. Энэ зуур зугаа цэнгэл болсон зvйлгvй нэг удаа архи уухаар шийдэж дэлгvvрт ороод “аль вэ нэг бан архи!” гэж єгvvлэн хийлгэж аваад амандаа ойртуулан vнэрт нь ой гутан “за болъё, нэгд архи сайхан ч амттай байдаггvй. Хоёрт, архи хvний санаа сэтгэлийг хааш нь ч хєтєлж магадгvй байдаг шvv дээ” гэж бодон “vгvй ээ энэ чинь хольцоотой муу архи байна” гэж буцаан тавьжээ. Дараа нь гуанзанд ороод Шан ши газрын луушир хvнтэй хятадаар ярилцаж эхлэв. Бие биеийн хэлийг эс ойлголцоход муудахад хvрсэн бєгєєд Данзан зэвvv хvрсний дээр хvний аминд хvрэхээс бусдад бvрэн эрхтэй яваадаа эрэмшсний дээр шатаж агсчихдаа зэс гадсаар торгон тоглоомон хагархай шаазанг нь хэмх цохижээ. Дараа нь Данзан “за яршиг, энэ хvн гамин биш, амьдрахын тєлєє, аягvй бол єнєєх Люу Лий гуайн адил зvтгэгч ч байж болно шvv дээ” гэж бодоод хоол идсэний vнэд арав, хагалсан шаазангийн vнэд долоон мєнгє шиджээ. Хоёр дахь єдрєє Данзан мєн л зах зээлээр тэнvvчлэв. Єчигдрийн явдал, єчvvхэн зvйлээс гавъяа олсон зэргээ эргэцvvлэн бодож явтал гэнэт оргох бодол сэтгэлд нь тєрєв. Ийм сайхан завшаан чухам хэзээ ч тохиолдохгvй гэхээс сэтгэл бvр яарах ажээ. Гэр орныхондоо юу аваачих билээ гэхээс нэгэнт унаа хєсєг хань нєхєд бvгдээсээ хагацан гон бие гозон толгой болсон хvн тэр чигээрээ очих нь дээр байх бєгєєд ганцхан бусдын ємнє хэний хэн болохы нь хэлж vл болох сэтгэлтэй эмэгтэйд л… тэгээд авсан нь дєрвєн ширхэг том шар хувь, алтан шармал ээмэг, эдгээр бєгєєд тvvнээ алчуурт боон євєртєлсєєр оргон арилахад бэлэн болов. Хормойгоо хоёр тийш яран бvсэндээ хавчуулж зоримог алхалсаар хvрээний захад гарчээ. Араас нь нэг хvн дуудах шиг. Эргэн харвал юу ч vгvй, харин ч хvрээ хорооны хатгамал сургааг хашаанууд “чи зvгээр тэр чигээрээ тонил!” гэх адил эл хуль бараагнана. Гэвч хєл хойш чангаана. Чухам юу вэ? гэж єєрєєсєє асуухад Баяр гvн! Єєрий нь оргоно гэж хар муу санахын оронд аль дуртайгаараа цэнгэ гэж гурван хоногийн чєлєє єгєн мєнгє гардуулсан нь нvдэнд тусан санагдана. Yvнээс цаашилбал, хvн ийм сайхан сэтгэл гаргасны хариуд би оргох гэж vv? Гэхээс хєл нь яавч урагш хєдлємгvй болох тул Данзан дороо сууж баахан юм бодох хэрэгтэй болов. Нэг бодоход би хvний санаа сэтгэлийг єєртєє татах айхавтар хvний нарийн арга ба єгсєн гурван янчаанд толгойгоо оосорлуулаад байх гэж vv? гэж бодогдовч энэ удаа оргох нь vнэхээр зvй бус, харин хойшид гэвэл хэзээ ч яах вэ гэж санагджээ. Иймд Данзан тэндээс буцсанаар барахгvй хонох газаргvйдээ боогдон хуаран руу гэлдэрлээ.


Тэр єдрєєс эхлэн Данзан хуаран дээр айхавтар алдар цуутай хvн болжээ. Эргэн очихдоо хонох газаргvйд боогдсоноо тас нуун “идэр цэрэг та нартайгаа эр цэргийн сургууль хийж суухаас илvv сайхан юм хаана ч алга” гэж нэрэлхсэнээ дээд дарга захиралдаа ч нэр хvнд олов. Гэхдээ Данзан энэ бvхэнд хууртаж санаа бодол хувирсан зvйлгvй, орон нутаг эх эцэг, нууц амраг улам улмаар санагдан хvсэглэхийн зэрэгцээгээр одоо єшєєтєн гамин аль хэдийн устгагдсан байхад бас юун дайн болох гээд байна вэ? Ер нь хэнтэй байлдах хэрэг вэ? Аягvй бол Барон жанжны тєлєє харь газрын улс орон руу явж бас амь цєлєх гэж байна уу? гэж сэжиглээд хэрэв тэгэхэд хvрвэл яах вэ? Эртхэн л зайлан оргох, орон нутгаа бараадаж хуучнаараа аж тєрєн амьдарсугай! гэж бодно. Тэгээд нээрээ оргоё гэвэл хэцvv нь юv байгаа юм бэ? Анх энд ирсэн даруйд хаана бол хаана харуул манаа. Хэдэн давхар манаанаас гадна хардан сэжиглэсэн дарга захирлууд байсан бол одоо тэр бvхэн Данзанг мэднэ, итгэнэ. Хаалганы хатуу чанга манаа боловч хажуугаараа хэнэггvй єнгєрvvлнэ. Данзан єєрєє за байз маргааш! маргааш, маргааш… гэж єдєр хоног єнгєрvvлсээр “одоо удахгvй хойш мордон ардын нам, улаан оростой дайтах юм гэнэ ээ!” гэсэн яриа цэргvvдийн дунд сэм явагдмагц цочин “За маргааш! Ёстой маргааш оргохгvй бол би нохойн хvv болсугай!” гэж єєртєє тангараглав. Маргааш нь Данзан “за єнєє шєнєдєє явна даа заавал явна даа” гэж дотор цэнэж байтал Баяр гvн ирж ангиа жагсаажээ. -Маргааш миний бvх анги оройн чандмань очир дар гэгээн, их эзэн хаан Богд ламдаа мєргєнє єє гэж Баяр гvн бvдvvн дуугаар алгуурхан болоод дээш харан тєвийг барин єгvvлснээ, “хvн бvр гар нvvрээ сайтар угааж, хувцас хунараа тохитой ємссєн байх ёстой!” гэж зандрав. Дараа нь Баяр гvн арван хэдэн хvний нэр дурдан дуудаж ємнєє аваачна. Тэдний нэгд Данзан оржээ. Учрыг сонсвол эдгээр хvмvvс Баяр гvнгийн хамт Богдод биесээр бараалхан мутраас нь адис аван лvндэн хvртэх гэнэ. Yvнд Данзан ёстой магнай тэнийн баярлах ажээ. Хvн болсоор баярлаж vзээгvйгээ баярласандаа шєнє нойргvй хонов. Уг нь одоо орговол зохих шєнє бєгєєд эс орговол нохойн хvv болсугай гэж тангарагласнаа санан гэмших боловч vгvй тэр бага хэрэг. Богдод мєргєн лvндэн хvртэх чинь надад байтугай хэр баргийн тайж ноёдод ч vл олдох хувь заяа шvv дээ гэж сэтгэл ариудна. Гэвч Данзан оргох бодлоо орхисон зvйлгvй, харин Богдод мєргєж аваад дараа нь оргосугай, хэрэв эс орговол ёстой нохойн хvv болсугай гэж дахин тангараглана. Маргааш нь Данзан бага vдийн хэрд бvх анги Богдын их ордны ємнє нэг эгнээ мєр зэрэгцэн зогсож зєвхєн сунтаг барьсан хvн гарч ирэн адис тавихыг хvлээж ядаж байхад хэдэн арван дайн тулааныг энэ биеэр даван туулсан нэрт хvмvvс ба алдар цуутан цахар гvн Баярын хамт шууд алхан оров. Сэтгэл нь энэ орчлонд арай ч биш шиг, хєл нь хvртэл хєнгєрч хий агаарт гишгэлэн яваа шиг байжээ. Ногоон паалант вааран дээвэрт дуган руу ороход ариунаас ариун сайхан vнэр ханхалж, алтан луу ороосон час улаан будагтай хоёр их багана хамгийн тvрvvн нvднээ тусна. Гадаа чухам гэрэлт шар нараа мандуулсан гэгээн цагаан єдєр байх боловч энд цонх бvр хаалттай, богино бvдvvн болоод сийлбэр луу ороомол хаш цагаан, эсвэл шунхан улаан ийм хоёр єнгийн урт лаануудыг хэдэн арваар нь єнгє харшилдуулан жагсаан асаасан нь энд орж ирсэн бvхний сэтгэлийг єєрийн эрхгvй бишрэн сvсэглэхэд хvргэдэг байжээ. Ер нь энд энгийн юм жирийн амьдралын хэрэгцээний зvйлс нэгхэн ч vгvй. Харсан зvг болгонд Жагар, Тєвд, Балба, Хятад,


Монгол орны оюун ухаан уран чадлын дээжээр бvтээгдсэн оёмол, хатгамал, сийлбэр, цутгамал, давтмал, шигтгэмэл зэрэг нvд булаан сэтгэл татам бєгєєд их баганын хойд талд ав адилхан сийлбэр бvхий хоёр алтан сэнтий дээр халх монголын их эзэн хаан Богд гэгээн, эрх дагина хэмээх хатантайгаа мєр зэрэгцэн завилан суужээ. Жирийн хvн энд бараалхан мєргєхдєє дєнгєж босго давмагцаа хоёр гараа орой дээрээ хавсран залбирч доош бєхийн урагшлах бєгєд тэгээд адис хvртэхдээ ч Богд эзний бараа дvрийг харж чадалгvй хойш ухран гардаг байхад Данзан нєхдийн хамт шууд жагсаалаар ороод адис хvртсэнийхээ дараа хаалганы ємнє мєр зэрэгцэн зогсож улсын их эзэн хаан ба vй олны эх болсон эрх дагина хоёрынхоо бараа дvрийг нvд салгалгvй ширтлээ. Богд лам тэргvvндээ очир жинст тєрийн титмээ залж, мэлмийгээ утаат болор /хар болор/ саравч болгосон байжээ. Тэргvvний хэлбэр тєрх нь тєвдєрхvv болж ирээд нvvрийн єнгє хvрэвтэр нь баахан цонхигор болсны нь ажихад лагшин тавгvй болсоор нэлээд удсан бол уу гэж сэтгэл зовмоор ажээ. Дэргэд нь эрх дагина маш тунгалаг, уруулын нь улаан, хацрын нь ягаан, мэлмийн нь тунгалаг, магнайн нь цагаан энэ тэр нь алтан хоргой хантаазад ягаан торгон баринтгий нь цээжин энгэр дэх сэтгэл булаамын хоёр сайхан тєвгєрт хvрэн алдсан гэрэлт сувдан санжуургын дундаас ялгаран тодорсны нь харахад арай ч тvмний эх биш, зvгээр тэнгэрийн дагина, энэ ертєнцийн ариун тунгалаг гоо сайхны манлай болон vзэгдэнэ. Гэлээ ч Данзан тэр дагинын ариун цагаан мутраас адис хvртсэнээ хvн болсны дээд гавъяа гэж сэтгэл бахдан баярлана. -Оройн чандмань очир дар гэгээн богд эзэнтэн минь ээ! Дорд цэрэг ард биднээ тvмэн мэлмий, мянган сонортоо багтаан болгоож, тєр эрдэнийн алтан сайхан сургаалаа хайрла! гэж Баяр гvнгийн хормо дэвсэн сєгдєн мєргєхєд Богд: -За сонслоо. Чин зоригт ширvvн баатар Баяр гvн минь чи миний ємнє сєгдєн мєргєхийн хэрэг юу билээ? Аймшиггvй босож итгэл эрс баатар цэргvvдтэйгээ зогстугай! гэж зарлиг буулаа. Тэгээд цааш айлдсан нь тун аяархан боловч ордны дотор анир чимээ огтхон ч vгvй, хvн хєл дээрээ чангад зогсон амьсгал хураан чих тавих тул айлдвар нь тодорхой сонсдоно. -Бат итгэлт дайчин цэрэг эрс ээ! Энэ сvvлийн хэдэн жил тєр чинь туг, тугтам цаг vргэлж донслон доргиж дордын дорд єчvvхэн ард боловч айн сандрахаас єєрийг vзэхгvй байна. Энэ vеэр их жанжин барон Унгернтэй ашгvй улс орны дотор орж ирж гаминг устгаад цаашид нь тєр улсыг тєвшитгєх гэхэд бас л гай! гээд хоолой нь чичирч эхлэв. “Нэг vеийн цагийн хvндийг далимдуулан улаан оросоос тусламж гуйхаар гарсан хэсэг хvмvvс…” гээд нэг хэсэг айлдвараа зогсоод “тэд одоо цагийн байдал єєрчлєгдєн хэний ч тусламж хэрэггvй болоод байхад” гээд хоолой нь улмаар зангирав. “Хойд хязгаар Хиагт хотод улаан оросыг тvшиглэсэн нам байгуулж тєр улсаа дахин vймvvлэх гэж байгааг та нар ойлгох хэрэгтэй!” гэж тун аяархан айлдаж, ихээр санаа алдсанаа, “Тэд єнєєдєр цаг тєр, улс орноо бодох байтугай миний зарлигийг ч сонсохгvй байгааг vзвэл эрхэм дээд тєр, орой дээрээ наманчлан залбирдаг бурхан шашнаа эвдэн бусниулахаар бvрэн шийджээ” гэж арайхийн айлдаад таг чимээгvй болов. Энд орж ирсэн бvхний сэтгэл єєрийн эрхгvй зовуурлан бухимдах учир хvмvvсийн амьсгалах чимээ л дангаараа сонсдож эхлэв. Тvvний дунд Данзаны амьд бурхны амнаас ийм гутралт vг гарна гэж хэзээ ч бодоогvйдээ мэл хєхрєн гайхжээ. Хажууд нь зогссон салааны дарга “богд эзэнтэн хайллаа!” гэж шивнэх шиг. Лавлан ажвал


нээрээ Богд эзний утаат болрын цаанаас нэг ширхэг нулимс хацраа даган бууж ирэх нь олон лааны шаргал гэрэлд алсаас эрдэнийн єнгєєр гялтганаад доош унан алга боллоо. Хоёр дахь нулимс нь гарч ирлээ. Тэр нь тvрvvчийнхээсээ том, эгшин зуурын дотор доош гялтганан бємбєрєєд алга болов. Гэтэл гурав дахь нулимс, эцсийнх болов уу гэлтэй, гялтганан бємбєрєхийн оронд доош алгуур гулсаад унах юмгvй болон замхрав. -Ээ их эзэнтэн минь ээ гэж Баяр гvн зєєлєн болоод хvнгэнэн доргилсон хоолойгоор єгvvлэн vгээ удаанаар таслаад цааш урсган єгvvлсэн нь: -Аливаа нигvvлсэнгvйн дvрээр тольдон гийгvvлэгч ачит богд гурван эрдэнэ минь ээ! Ариун тунгалаг гэгээнээ уужим тавьж хайрла! Тvмэн олон ганцхан таныгаа орой дээрээ наманчлан залбирсаар л байна. Энэ дэлхийд ганцхан vнэн мєнхийн юм ганцхан та, таны гэгээн, таны тєр мєний учир тэрсэлсэн бvхний ємнє дорд цэрэг бид амь биеэ хэрхэвч хайрлахгvй ээ гэхэд Богд: -Итгэж байна гэж аяархнаар зарлиг болгов. -Одоо би удахгvй их жанжин Баронтны тушаалаар хойш мордон урвасан хулгай тэр хэсэг этгээдийг vнсэн товрог болгосугай гэсэнд, -Би итгэж байна гэж Богд мєн л сулхнаар хариу болгов. -Эс чадвал энэ дэлхийд над амьд явахын хэрэг алга аа! гэхэд -Би итгэж байна гэж Богд бvр ч сулхан, дєнгєж дуулдам хариу буулаа. -Харин та бид бvхнээ, аливааг ялагч догшин сахиусандаа болгоон даатгаж хайрла! гэхэд: -За би залбиръя! Єдєр шєнийн арван хоёр цагийн алийг ч алгасалгvй залбиръя гэв. Ингээд Баяр гvн хэлэх vгээ дууссан тул чимээ тасрав. Ёстой чимээгvй, ганцхан эгнэн зогссон цэрэг эрсийн зvрх тус бvрийнхээ цээжинд “Богд эзнийхээ тєлєє амь бие хайргvй тулалдан дайсныг сєнєєсvгэй!” гэж л цохих ажээ.

АНХНЫ ТУЛАЛДААН /Ардын журамт цэргийн явдал/

Олон хоногоор балбасан хаврын хар хавсарга 3 дугаар сарын дунджаар ашгvй татрав. Yvлгvй тэнгэрт алтанхан нар хэдэн єдєр дараалан гарч хvн малын борви тэнийлгэн сэтгэл баясгавч журамт цэргvvдэд тєдий л тавтай биш, гол тєлєв євлийн зузаан дээлд дарагдан бие нозоорно. Тэр нэг єдєр билээ. Єдрийн хоолны дараахантай ойр хавийн ардууд адуугаа хєєн авчрав. Энэ нь цэргvvдэд унаа залгах гэсэн хэрэг байлаа. Цэргvvд vймэлдэн орон байраасаа гарав. Адууны эзэд морьдыг захаас нь барьж эхлэхэд цэргvvд хоор зуур уралдан гvйлдэж барилан авах боловч сvvл сvvлдээ голон шилэх болж, урьдаар ямар морь баригдахыг ажиглах болжээ. Нэг м эдэхэд хилэн хар зvсмийн атар тарган морь баригдахад хvмvvс яаран гvйлдсэнээ тэр морины хамар тачигнан зэрлэг араатан шиг цовхчиж гарахад халдан барьж авах хvн гарсангvй. Морины эзэн: -Хvvе та минь vvнийг унах хvн байна уу? Уг нь сайн морь шvv гэж хашгиравч хvмvvс сэрдэх ажээ. -Байхгvй бол тавилаа гэхэд нь Дорж “би” гэж гvйн очив. Хар морь урд хоёр хєлєє дээр самардан улмаар цовхчивч Дорж аймшиггvй халдан очиж чихдэн авав. Хазаарлаж авмагц морины эзэн уургаа салган авч: -За хє гурван жил эмээл тохуулаагvй юм даг, мордохдоо мэдэсхийгээрэй гэж захив. Тойрон харагчид “морь ч морь, ааш ч адсага байна даа” гэнэ. Доржийн эмээл,


хазаар сайн, саяхан орон нутгийнхнаас тусламжинд ирснийг Дорж улмаар сайжруулан олом жирмий нь бєх бат болгон дэлгэж авчээ. Хvмvvс тус бvрнээ унаа морьтой болсондоо баярлалдана. Энэ хэр Зєвлєлт орос улсаас ирэх зэвсгийн тусламж арайхан хvрэлцэн ирээгvй байсан учир хvмvvст тав таван сум, дээд зэргийн буудагчид арав арван сумыг тараан тvгээжээ. Аль єглєєнєєс аван битvv бvрхсэн vvл манан нэм нэмэн зузаарсаар эцэст нь том том ширхэгт цас хаялах болжээ. Энд тэнд бєєгнєрvvлэн уясан эмээлт морьдын хондлой цасанд дарагдан бууралтана. Тун саяхан vймэн бужигнаж байсан эрс тус тусынхаа орон сууцанд орж анир чимээгvй болсон байтал гэнэт дун бvрээ яншиж дахин бужигнаан болж, морьдын зvг гvйлдэнэ. Дээд дарга нарын тушаалаар хоёр эгнээ болон тойрон зогсоход хоёр морьтой хvн давхин иржээ. Тэдний нvvр царай асгаран орж бий цасанд бараг бvрэг харагдах боловч цэргvvд жанжин Сvхбаатар, номлогч Чойбалсан гэж танин шивнэлдэнэ. Энд байгаа бvх цэрэг зуун тавь шахам, агт морьдын хамт гурван зуу гаруй амь бие Жанжин Сvхбаатарын амнаас юу гарахыг хvлээжээ. Сvхбаатар дєрєє жийн эмээл дээрээ босож: -Эв тангараг нэгт журмын олон ах дvv нар аа! гэж vгээ эхлэн цааш ярихад цєм амьсгал хураан чагнасан бєгєєд ганцхан Доржийн морь тогтож ядан тонгочиж эзнээ vймvvлэв. “Бид одоо єшєєтєн дайсантай эрэгчин эмэгчнээ vзэлцэх чухал цагийн ємнє ирлээ!” гэж Сvхбаатарын єгvvлэхийг нэг удаа олж сонсох боловч хар морь дахин дэвхцэж бас vймvvлэв. Дараа нь Сvхбаатар харгис гамин дотоодын зарим дээд лам ноёдтой хуйвалдан халх орныг эзлэн ард тvмэнд хичнээн их хор хєнєєл учруулсныг дурдан тоочихыг Дорж олж сонслоо. Эцэст нь “одоо гаминг хєєн зайлуулах ариун хэрэгт халуун амь бvлээн цусаа бvv хайрлагтун!” гэж гарынхаа ташуурыг чангад атган дээр єргєн гялалзуулахыг олж харлаа. Тэндээс бvх цэрэг урт цуваа болон зvvн зvг чиглэв. Єндєр Дампилын суман тэр цувааны сvvлд орсон ажээ. Цасны оролт vргэлжилж юм бvхэн дун цагаан болов. Нар жарган vдэш болмогц жагсаалын тvрvvч vзэгдэхээ болив. Доош харвал урд яваа морьдын хєлєєр цас замхран газар харлаж, хамгийн тvрvvн яваа огторхон тємєртэй хоёр гунан буугийн тэрэгний мєр газар шигдэн ховилтуулсан нь юу юунаас содон vзэгдэнэ. Ийнхvv явахад Доржийн сэтгэл нэг л аягvй. Чухам юунаас болж сэтгэл нь тийм зэрэмгэр явааг єєрєє ч vл мэднэ. Хажууд яваа нутгийн найз Самбууг харвал мєн л тийм ч тавтай биш бололтой, мориныхоо толгойг гєлрєн ширтжээ. Тvvний зvvн гарт Цэрэндорж, аягvйцэхийн оронд нуруун дахь буу, ташаан дахь сэлэмдээ сэтгэл хєєрєн баяссан шинжтэй байна. Доржийн баруун гарт єндєр Дампил, сумангийнхаа магнай барин сондгойрон явна. Тvvний байдал хэнтэй ч адилгvй, цээжин биендээ дєрвєн дайз сум ороож бас гурван жижиг шар хайрцаг сумтай суран бvсийг давхар бvсэлжээ. Yvрсэн буу орос морин цэргийн винтов, энд тэнд нь мєнгєєр чимэн гоёод гол тємрийн нуруугаар нь “цэцэн билэгт” гэж мєнгє давтан нэр суулгажээ. Ташаан дахь сэлмийн хуйд мєн мєнгє оруулан чимэглэсэн нь бvр их бєгєєд хэрэв уг сэлмийг сугалан vзвэл билvvдэн хурцалсан нь жигтэйхэн. Эдгээрээс гадна гутлын тvрийд дунд гарын бравник хэмээх маш дэгжин хийцтэй бяцхан гар буу байна. Єєрийн нь ярихаар бол энэ зvйл алсыг буудахад биш хэрэв дайсанд баригдахад хvрвэл аль тvрvvлж ирснийг буудан алаад эцсийн ганц сумаар єєрийгєє буудах зэвсэг юм гэнэ. Энэ бvхэн нь цєм аминых гэнэ. Ер єндєр Дампилд бусдаас буюу улсаас хэрэглэж


яваа зvйл нэг ч vгvй. Хуучин автономитын цэргээс буухдаа ийм зэр зэвсэгтэй байснаа єдий болтол хадгалсаар ирсэн байв. Одоогийн унаж яваа морь нь ч аминых, ардын журамт цэрэгт анх элсэхдээ нутгийнхаа нэг нєхєрт морио єгєн овъёсоор тэжээлгээд єнєє єглєє авчруулжээ. Yvнээс цааш Дампилд хєрєнгє байхгvй. Гэр орон эцэг эх, ах дvv нар нь аль хэдийн Ил тарвагатайд манж-хятадын цэрэгт сvйрэн балраад хойшдоо газар дээр гон бие гозон толгой, хааш гишгэн юу хийж явавч хамаагvй болсон эр. Гэвч Дампил аль тэр дээр цагаас эхлэн Єєллєгєє ноёныг сvvдэр мэт дагасан бєгєєд бишрэн сvсэглэх ба айн эмээх хvн нь ганцхан тэр байжээ. Нєгєє талаар хvсэл бодол нь монгол орон, монгол хvн ямар боловч харь оронд эзлэгдэн захирагдах учиргvй бєгєєд vvний тєлєє монгол хvн зvтгэхээр vл барам vхэж байх бол хувь заяа нь гэж vзэн хятад хvн бvрийг єшин занадаг байжээ. Одоо зай завсаргvй орж байгаа цасан бvрэнхий дундуур аарцаг дvvрэн тарган хээр морин дээр гэдийсхийн сууж, тэртээх харанхуйг хурц нvдээр ширтэн явна. Ард нь гаж буруу малын хєлийн чимээ тvйвэргээн сонсодсоныг эргэн харахад Жамц дархан далиу том эвэртэй хєх хайнагийн шар унан хатируулан айсуй. Дархны сvрхий их сахал цасанд хучигдсан нь эрvvндээ эсгий хєг зvvсэн шиг vзэгдэнэ. Дээлээ хуучин янзаар ихэд хєєргєн бvслээд тvvнийхээ дээр хэдэн дайз сумын ханхар цээжиндээ ороон бирданк буу vvрсний нь одоо харахад хvvхэд багачууд байтугай томчууд боловч айн цочмоор бараа сvртэй болжээ. -Хvvе Жамц гуай сайн явж байна уу гэж Доржийн асуухад: Очир ваань! гэж дуу алдан Доржийг ажиглаад Дорж уу, сайн, сайн, цаана чинь одоо цаг тулгарлаа шvv дээ. -Тийм ээ, тулгараад байна гээд цааш ярих гэтэл Дампил дарга “чимээгээ!” гэж хориглов. Дархан хариуд нь хэдэрлэх бололтой: -Уухай энд ха ха Дампил за хє жанжин хаана явна? -Та яах гээ вэ? -Уулзана. Хаврын цас халтиргаатай хаагуур явбал зохихыг заана. -Та аяар ярь! Жанжин тvрvvнд яваа. -Мэдлээ, очир ваань, Жамц нэг юмаар унаж яваа хайнагаа шив хийлгэн ороолгосон нь маань унших сампингийн эрх шиг том том эрхт эрхээрээ гуядсан аж. Тэр дорхноо урагш гvйлгэн алга болов. “Хаврын цас халтиргаатай” гэж Жамц дархны єгvvлдэг тун vнэн ажээ. Шєнє турш явахдаа дєнгєж єртєє гаруйхан газрыг арайхийн авчээ. Энэ зуур хоёр гунан бууны морьд эцэн ард хаягджээ. Анх цас оролтоор цэргvvд дээл хувцас норон чийг дааж байсан нь шєнийн хvйтэнд хєлдєж дааран чичрvvлэхэд хvрчээ. Шєнє дундын хэрээр хєндлєнгєєс Єєллєгєє ноён єєрийн харъяат тавих эр цэрэгтэй ирж нийлэв. Газар сайн мэдэх хvний хэлэхээр бол Хиагт хот тун ойртсон гэнэ. Yvр цайн ойр зуурын бараа vзэгдэхтэй болох vеэр Дампил дуудагдан урагш давшин цувааны тvрvvнд яваа гурван хvн дээр очжээ. Тэдний нэг нь Сvхбаатар, хоёр дахь нь Чойбалсан, гурав дахь нь Єєллєгєє. Дампил тэндээс яаралтай эргэн ирж сумангаасаа таван хvнийг гарган авч бvх цэргээс тvрvvлэн явлаа. Тэдний нэг нь Дорж, Дампил тэдэндээ: -Энээхэн эрээн хавиргын хонхрын байшинд байгаа гамингийн харуулыг устга гээд: -Миний хойноос! гэж тушаан мориндоо ташуур єгєн ухасхийжээ. Араас нь Доржийн морь огло vсрэн мєр зэрэгцэн очив. Бусад нь хойноос нь хурдлавч


алслагдан хоцорно. Тvрvvлсэн хоёрын морьд улмаар эрчлэн хурдалж, ард нь цас манаран босно. Тэд дорхноо гамингийн харуул байгаа хонхрын байшин руу орж ирэв. Шовгорын манаа гэнэт харан буудсан боловч давуулж орхив. Дампилын гар гялсхийн буугаа мултлан авангуут буудахдаа дор нь унагав. Энэ нь Доржид зvvд шиг санагдав. Хойд талдаа урт шавар байшинтай єндєр хашааны хаалгын ємнє ирэхтэйгээ зэрэг Дампил, “морь аваарай!” гэж хэлэн vсрэн буув. Морь нь эзнийхээ буусныг vл мэдэн давхисныг Дорж жолооноос нь шvvрэн авч єєрийнхєє морины амыг татан арайхийн эргvvлж авлаа. Дампил хаалгын хажууд хашаа налан зогсож байгаа нэг хvний толгой цухасхийхэд ємнєєс нь угтуулан цохиж гэдрэг унагангуут урт гараа сунган хєлєєс нь барьж чирч гаргаж хаяад дахин цохив. Тэр гамин хариу хийх байтугай дуугарч чадсангvй. Нэг хvний амь ийнхvv єнгєрдєг байжээ. Ард хоцорсон нєхєд хvрэлцэн ирэв. Дампил тэдэнд “миний хойноос!” гэж хашаанд орон, цонхуудыг цєм цохин нэг нэгэн сум тавихыг нэмэн тушаан, єєрєє хаалган дээр зогсов. Урьд ємнє энэ байшинд дэлгvvр худалдаа байхад Дампил олонтой ирж байсан учир дотоод зохион байгуулалтыг сайн мэдэх аж. Цэргvvд нарийн модон сараалжин цонхуудыг ив цохин бууны ам оруулан буудахад Дампил дотогш орон, єєд єєдєєсєє харсан хоёр хаалгын баруун руу хvхээт сумаа дуустал буудаад гэнэт оров. Ард нь Дорж явсан бєгєєд дутуу хагас хувцастай зарим нь дотуур ємд цамцаа ч ємсєж амжаагvй гамингууд шал дээр сандран мєлхєлдєн байгаа vзэгдэв. Дампил винтовоо хаян бравнакаараа буудсан бєгєєд амандаа vйсэн бариулт бахим хутгаа хєндлєн зуусан нь сумаа дуусмагц хэрэглэхэд бэлтгэжээ. Ийнхvv гамингийн нэгдvгээр харуулын арван нэгэн хvн эгшин зуурын дотор устгагдав. Зvvн тасалгаанд орсон хvмvvс хоёр хєгшин луухааныг чирч гулдран авчрав. Yзтэл тэр хоёр гамин биш, тогооны хvмvvс. Гэлээ ч Дампил тэднийг vзэн ядна. Нэг нь гартаа гурван янчаан нєгєє нь дvнсэн тамхи барин амь гуйн сєгдєн бархиралдана. Ийм vед Дампил тийм хvмvvсийг ч єршєєн єнгєрvvлдэггvй эр байжээ. Ухаангvй айн байшингийн шалыг тvг тvг хийлгэн мєргєж байгаа луухааны урдаа барьсан гарыг єшиглєхєд гурван янчаан дээш vсрэн байшингийн таазанд хан гэж дуугараад доош унав. Дампил дарга, доод цэрэгтээ хоёулыг буудан алахыг тушаав. Доржийн сэтгэл аягvй болж: -За яршиг эднийг орхиё гэхэд Дампил: -Чи юугий нь хайрлана вэ? Эд чинь єєрсдєє монголыг яахаас ч буцахгvй улс гээд тvрvvчийнхээ тушаалыг Доржид тулгав. Ингээд тэр хоёрын амь ч єнгєрлєє. Эндэх гамингууд тус бvрнээ бvрэн зэвсэгтэй, сум тав таван зуугаас доошгvй. Тvvний нь Дампил ихэд олзуурхан хураан авч цэргvvдээ зэвсэглэв. Харин гурван янчааныг авсангvй, хэн дайсны юмыг аван євєрлєвєл хамгийн тvрvvн дайсны суманд оногдон vрэгдэх гэнэ. Цааш бас зэвсэг хэрэглэл байж магадгvй гэж эрэхдээ сав суулгуудыг хэмх бут цохино. Ер Дампилын ємнє эвдрэн хэмхрэхгvй юм алга. Гал зуухан дээр жигнэгдэж байгаа мантууны жигнvvрийн дээд давхрыг бууны жадаар нэвт сvлбэн хол хаягдаад тэр мантуунаас авч євєрлєхдєє хvртэл хутга шаан авна. Yvний нь цэргvvд дайны vед хvн ингэж явах ёстой байж гэж бодон vлгэр жишээ болгон хэрэглэнэ. Yнэн чанартаа гэвэл єнєєх автономит монголын цэрэг ийм л байсан аж. Тэндээс Дампил их цэргээ угтан авч Хиагтын зvг давшлаа. Тvрvvчийн буугийн пижигнээнээр Хиагтын баруун хажуу дахь гамингийн хоёрдугаар харуул дохио аван бэлтгэн хvлээж байсан аж. Мєн хотын баруун дахь Бааст хэмээх голын мєсєн дээр хоёр талаасаа уулзан гал нээв. Гэвч тэр харуул дорхиноо цохигдон гэдрэг


зугтан хот руу оров. Энэ vед vvр бvрэн цайж нар гарах гэж байвч Хиагт єглєєний жихvvн жавар, утаа униар хоёрт дарагдан vдшийн бvрэнхийд байгаа мэт бvргэлзэнэ. Тэр дунд ямаан бvрээ янгинан “зууваа зууваа” гэж хашгирах авиа хэдэн арван зэргээр цууриатна. Тvvн рvv ардын журамт цэрэг дайралт хийхээр шийджээ. Хамгийн тvрvvн хойд захын vзvvрээс хилэн хар морьтой улаан торгон дээл дээрээ алтан саа эмжээрт хар хоргой хантаазтай эр, мориндоо ташуур єгєн ухасхийв. Энэ бол дайнд дадлагажин дайчин баатар гэж алдаршсан Єєллєгєє ноён ажээ. Араас нь єєрий нь хайрт тавин эр морьдын хурд мэдэн давхилдана. Эдний морьд бvр тарган, морьд бvрийн сvvлийг цас шавраас хамгаалан дээш огшоон боосон бєгєєд мєн морьд бvр тємєр тахтай тул мєс усан дээгvvр халтираагvй явна. Эрсvvдийн ємссєн дээлийн єнгє нэг жигд хєх бєгєєд хормой богино угаас хил хязгаарыг хариуцан явсныхаа хувьд аливаад самбаатай, зэр зэвсгээ эзэмших нь сvрхий. Эдний давшихын зэрэгцээгээр бусад анги нэг адил давшсан билээ. Тэд нь халхчууд боловч буриад, цахар, євєр монголынхон мєн бий. Ийнхvv Дампил дарга хамгийн тvрvvн мориндоо ташуур єгєх онцгойдоо цууриатаж морин туурай тачигнан, дєрєє хавиралдан хан ян бууна. Эгшин зуурын дотор хотын дэргэд ирээд нарийхан гудамжаар зоргонд нь тавьж нєхдєєсєє хэдэн зуун алхмаар тvрvvлэн оржээ. Хотын дээгvvр єглєєний цан хvvрэгтэй холилдсон утаа униар ид татаж байсан бєгєєд дотор нь орохоор vvр шєнийн завсар шиг бvрэлзэнэ. Нэг мэдэхэд Дорж ганцаараа, урд талд нь гамингууд хоёр гурваараа, тавуул, зургуулаар дайралдах боловч гэнэт тулгамдсандаа сандран толгой даран газар хэвтсээр єнгєрvvлэх ажээ. Нэг удаа бvр жигдрэн жагсаж байсан бєєн гамин дайралдсан нь хvртэл хоёр тийш ярагдан хашаа налжээ. Дорж, єєрийн ухаангvй далайсан сэлмээ зvvн барууныг тасралтгvй эргvvлэх боловч тvvнд нь дайрагдан цавчигдсан юу ч vгvй. Гэвч араас ирэх хvмvvстээ маш таатай боломж єгч явжээ. Хотын нэг захаас нєгєє захыг нэвт гарсан хойноо Дорж сая єєрийн ухаан аваад даруй эргэн дахин дайралт хийв. Yvндээ харин цэрэг эрийн vvргийг нэр тєртэй биелvvлсэн ажээ. Гамингууд хотоос зайлан зvvн урд дэнж дээр гарчээ. Тэд нэг vе vймэн сандарснаа эмхэрч аваад ширvvн гал нээж эхлэв. Хариуд нь журамт цэргvvдэд буудах сум алга. Хойш ухран хотоос гарав. Нєгєє хэсэг нь дэнж дээр зузаан унасан цасан дунд хэсэг хэсгээр жагсан цааш нааш холхино. Хотыг авсан хэсэг нь улам зоригтой галлаж журамт цэргvvдийн ємнєх газрын хєрсийг будаа хуурах шиг бужигнуулав. Хvмvvс хариу буудах сумгvйдээ бухимдана. Гэвч vйлс хазайх учиргvй, жилийн цаанаас хоёр морин тэрэг сум хvрэлцэн ирэв. Бас ард хоцорсон хоёр гунан буу мєн ирэв. Ингээд сум шvvр /пулемёт/ хvртэл vе vе тачигнаж хоёр гунан буу нэг зэрэг пvс няс бууж тэртээх энгэрийн гамингууд дээр бууна. Гамингууд дахин замбараагаа алдлаа. Гэтэл цаанаас Хяраан харуул хэмээхээс мордсон мєн хоёр зуугаад журамт цэрэг хvрэлцэн довтолсон аж. Уг нь энэ анги Алтангаас мордогсдын адил vvрээр энд ирэн цавчин байлдах ёстой байсан атал замын бэрх цас усны халтиргаанд саатан хожимджээ. Гэвч энэ нь ер муу болсонгvй. Харин ч хамгийн зохистой vеэ олсон хэрэг болов. Гамингууд єєрийн эрхгvй хоёр талаасаа хавчигдан цохигдож урд зvгийг барин ухаан жолоогvй зугтаан тонилов. Журамт цэрэг хотыг эзлэн авч нам тайван болгож авмагц Ар хиагтаас хэдэн морьтой хvн ер яаралглvй сажлуулан ирэв. Энэ бол Ардын нам, тvvний тvр засгийн газар єєрийн тєрєлх эх орныхоо газар шороон дээр нvvдэллэн ирж байгаа хэрэг


байжээ. Тэр дунд Балданцэрэн євєртєє бийр янтай, ардаа ваадантай бичиг хэрэг бvсэлжээ. Хятад иргэдийн суух гол хэсгийн зvvн дэх хэсэг хашаа хvрээний дундхан хавьд байгаа хоёр єрєє дvнзэн байшинд тєв хороо, засгийн газар, цэргийн яам бvгд орох ёстой болсноор vл барам эрхийг барих хvмvvс ч цєм багтан суух ёстой болжээ. Балданцэрэн нєхдийн хамт нэг єрєєнд орж ваадант албан хэргээ тавиад нєгєє єрєєнд албан хэргээ ид хєтлєн явуулж байгаа цэргийн яамны нєхєд дээр оржээ. Дайн байлдаанаа амжилттай дуусгасан цэргийн дээд дарга нар гамин хувцастай нэг хvний яриаг анхааран чагнаж сууна. Балданцэрэнгийн орж ирэхэд тэр хvний эргэн харахыг vзвэл єєрийн нь урвасан шавь Намсрай байжээ. Балданцэрэн нvдэндээ итгэж чадахгvй болон зогтусав. Намсрай, Балданцэрэнг ноднин гаминд байцаагдан сандарч суухад орж ирэн нvд гєлєгнvvлсэн шигээ гєлєгнvvлэн босон харайж амар эрэн золгох гэхэд нь Балданцэрэнгийн уур дvрсхийн хацар дээр нь тас буулган алгадав. “Багш аа байя!” гэж баруун тийш хазайхад нь дахин алгадахад бас л “багш аа байя!” гэж бие нь тэгширсэн бєгєєд хvмvvс гайхан сандарч босоцгоожээ. Гурав дахин алгадах гэтэл Сvхбаатар хоорондуур нь орж: -Yгvй гvнтэн ээ! Юу болов? Yгvй юунд… гэхэд нь: -Энэ vv? Урвагч! Амьдаараа нь миний нvдэнд vзэгдэж vл болох бузар урвагч vхээр! -Yгvй, та байз! Харин энэ чинь манай хvн. Хамгийн хvнд хамгийн чухлыг гvйцэтгэж байсан сайн эр. Балданцэрэн одоо учрыг ойлголоо. Уур нь тэр дорхноо замхрав. Гэвч нэгэнт дээр хєєрсєн амьсгал хэвээр бєгєєд тэр амьсгалаараа Балданцэрэн: -Тэр нь яахав жанжин аа! Зvгээр энэ тэр явдлаа надаас нуусан этгээд байгаа юм гэж дахин ухасхийв. Энэ нь vнэндээ хуурамч хэтэрхий эндvvрснээ олноос нуун дарах гэсэн хэрэг. Нєгєєх нь “за багш аа байя” гэж бие хумин Сvхбаатарын араар оров. -Yгvй тэгээд энэ эх захаа алдсан амьтан хэзээ энд ирээ вэ? гэхэд Сvхбаатар: -Энэ vv? Хvрээнээс гамингуудтай зугтааж ирээд утасны хороонд…

ШИЙТГЭЛ /Дампил, Дорж хоёрын явдал/

Хиагтыг чєлєєлснєєр хvмvvсийн сэтгэл ихэд хєхєн бадарлаа. Yнэндээ дайсныг ийм амархан дийлнэ гэж бодоогvй байсан учир даван туул єнгєрvvлснээ санахдаа нэгд нэггvй хэлэлцэн шуугилдана. Тэр бvрийг энд тоочвол эс барагдах нь мэдээжийн хэрэг. Ингэхлээр зєвхєн онцлогоос нь авсугай. Нэгдvгээрт, Хиагт руу анх орсон явдал: Утаа униар цан хvvрэгт дарагдсан нарийхан гудамжууд харавсан сум мэт чавхдан ороход хvнд харанхуй шєнийн байдал санагдсан аж. Гэвч тэд аймшиггvй хашаа хvрээ, булан тохойнуудад хоргодсон гамингууд дээр гар бємбєг шидлэн єнгєрч явсан нь хvр бvрийн санаанд тодхон бєгєєд энэ явдал хэзээ ч мартагдашгvй учир: Шивээ хиагтыг авахуйд Шилэн дэнлvv хэрэгггvй Шийдээд ирсэн гаминг Ширмэн бємбєгєєр сєнєєв хє гэж нэгэн бадаг шvлэг зохиогдон гарлаа. Хоёрт, Жанжин Сvхбаатар тэр аймшигт тулалдаан дундуур ухаа хонгор мориор тасралтгvй давхин ялан дийлэх арга ухааныг таниулан удирдаж явсныг хvн бvр


ихэд бахдан шуугих учир: Ухаа хонгор морьтой хє Улсын их жанжин аа хє Учир утгыгаа ухуулсан Ухаан ихтэй жанжин аа хє гэдэг хоёр дахь бадаг зохиожээ. Гурав дахь нь, буудах сумгvй хотоос ухран баруун дэнж дээр нь гаран сандарч байтал санамсаргvй сум залгагдаж дэнж дээрх гэсэр сvмийн vvднээс сум шvvр хvртэл дуугарсан явдалд: Дєрвєлжин сvмийн vvдэнд Дєрвєн пулемётоо зоогоод оо Дєхєєд ирсэн гаминг хє Дєтийн замаар нь тонилгов хє гэж зохиолоо. Ийнхvv vг зохиогдохын зэрэгцээгээр ая бас зохиогджээ. Эвтэйхэн болоод хєнгєн, vг аялгуу хоёр нь яв цав тохирсныг хvн бvр шамдан сурч газар сайгvй дуулалдана. Энэ бол гаминг Хиагтаас хєєн цэвэрлэсний дараачийн долоо хоног байлаа. Журамт цэргийн яаманд Сvхбаатараас Дампил, Доржийг дууджээ. Эдний байрагнаж байгаа газар хуучин гамингийн хуаран байшин. Тэндээс Дорж суман даргаа даган гарав. Жанжны ємнє очно гэхээс сэтгэл хєєрєн хєл хєнгєрнє. Ер нь Дорж єєрийгєє бусдаа илvv аз хийморьтой яваа гэж бодно. Юунд тэр вэ гэвэл нэгд, єєрийн амь биеэс илvv эрхэмлэн боддог Хvрэлийн хvv Цэрэндорж нь саяын дайныг эндэгдэлгvй туулснаар барахгvй цэрэг эрийнхээ vvргийг хэнээс ч дутуугvй гvйцэтгэжээ. Хоёрт, єєрєє мєн сайн авсны дээр анхны дайралтаар эрэмгий морины эрчээр санамсаргvй бусдаас тvрvvсний нь хvн бvр єєрийн нь зориг зvрх гэж vзэн хэдэн давхар бахдан шуугилддаг бєгєєд одоо ингээд Сvхбаатарын дуудсаныг сайшаах буюу эсвэл чухал хэрэгт явуулах гэж байна. Аягvй бол Богдын хvрээ рvv дайсны байдлыг мэдэх ажлаар явуулах гэж байж магадгvй, хэрэв тийм бол гэрээрээ дайрахыг бодно. Штабт Сvхбаатар, Балданцэрэн, Єєллєгєє гурвуулан тэд барон Унгерний эсрэг тунхаг бичиг гаргах ажил хийсэн байсан юм. Дампил, Дорж хоёрын орж ирмэгц уриагаа зогсоов. Сvхбаатар, -Нєхєд сууцгаа! гээд тэдэнд ярих зvйлээ бодов бололтой. Нєгєє хоёр шалан дээр євдєг нугалан сууж ямар нэг сайн талын юм дуулна гэж горьдон хvлээв. Гэтэл Сvхбаатар: -Эртээр та нарын гамингийн нэгдvгээр харуулыг устгахад тэнд хэдэн гамин байсан бэ? -Арван гурав гэж Дампил яаран єндийн хариулав. -Яагаад арван гурав байх билээ? Уг нь нэг бага даргатай арван нэг л байх учиртай. -Тийм арван нэг, хоёрын зэрэг энгийн иргэд байсан. -Тэгээд тэр иргэдийг чи яасан бэ? -Хамтад нь устгасан гэж Дампил хэнэггvй хэлэв. Сvхбаатар цочин -Яалаа гэж? -Яахав гаминтай нийлсний нь хувьд


-Сайн дураараа нийлчихсэн юм гэж vv? Дампил жаахан бодсоноо: -Хэн мэдлээ гэж сулхан хариулав. -Хэн ч мэдээжээрийн энгийн иргэд гамингуудтай сайн дураар нийлэхгvй гэж Сvхбаатар ширvvнээр єгvvлэн Дампилыг хvйтнээр ширтэв. Дампил гайхан Сvхбаатарыг ажсанаа даруй дальдран доош харав. Дорж эрхэм даргадаа одоо зэмлэл ирэх гэж байгааг мэдээд тэр хэргийг єєр дээр авахыг бодож: -Yгvй жанжин аа! Тэр хоёр иргэнийг би цааш нь харуулсан билээ. -Уухай! Яаж -Ер тарчлаагаагvй. Байшингаас тvлхэн гаргангуут араас нь нэг нэг дарж орхисон. Єєллєгєє єдий болтол тун хєдєлгєєнгvй байснаа Доржийг инээмсэглэн ажиглаж: -Наадах чинь чамд тушаасан юм биш vv? Дорж тvгдрэв. Тийм гэвэл дарга шийтгvvлэх, vгvй гэчвэл цэргээ захирч яваагvй гэж мєн шийтгvvлэх болно гэж бодон дуугарч чадахаа болилоо. Гэтэл Дампил толгойгоо дээр єргєн -Би тушаасаан! гэж зоримгоор хэлэв. Сvхбаатар -Мєн дєє энгийн номхон иргэдийг алах эрхийг чамд хэн олгосон хэрэг вэ? гэж шууд аашлан хэллээ. Дампил єєрийн эрхгvй шогнойж єєрийн эзэн ноён Єєллєгєє эрхгvй ємгєєлєх бол уу гэж горьдон харав. Єєллєгєє бол Дампилд маш сайн. Газар дээр ганц ємєг тvшиг болдог хvн нь гэх боловч энэ удаа нvvр єгєх шинжгvй, харин ч хvрэн бор царайгаа хvрлийлгэн бvргэд нvдээ чавчлагагvй болгов. Иймд Дампил єєрєє єєрийгєє ємгєєлєхєєс єєр замгvй болжээ. Ер нь хоёр муу хятадыг алсны буруу юу билээ! гэж зориг орох аж. -Yгvй ээ, жанжин аа, ер нь тэр хоёрыг алсны буруу юу вэ? Би ойлгохгvй байна. -Харин би чамаас асууя! Алсны гавъяа юу вэ? -Гавъяа байхгvй боловч дайны vе. Хvн, хvнийг итгэхэд бэрхтэй цаг гэж бухимдан ширvvн амьсгалаар єгvvлэв. -Уухай чиний энэ бодлоор бол бvх хятад иргэдийг хядах хэрэг болох нь ээ? -Тийм ээ, юунд гэвэл энэ муусайн хятадууд миний орон гэр, эцэг эх, ах дvv биднийг сvйтгэсэн, арван гурван настайд нь сvй тавьсан амрагийг минь ч алсан гэж Дампил хоолой чичрvvлээд дараа нь: -Энэ дэлхийд би гав ганцаараа болсон хvн. Заримдаа амьдран амьд явахыг хvсэх нь чухам юуны тєлєє байна вэ гэж єєрєєсєє асуухад алагдсан хvмvvсийн єшєєг алан хядахаар авахын тєлєєнд ч юм шиг байдаг гэж хэлэн нvднээс нулимс дуслуулав. Сvхбаатар Дампилын царайг ажиглан сууснаа: -Yvний ганц бие болсон гэдэг нь vнэн vv? гэж Єєллєгєєс сэм асуусанд, -Yнээн, орон нутагт нь байсан бvгдий нь гамингууд хядчихсан юм гэж Єєллєгєє хариу шивнэв. Хажууд нь Дорж бvр vймж орхив. Урьд ємнє даргаа олноос онцгой чулуун зvрхтэй тємєр нvдтэй, дайсны ємнє ширvvн явдаг эр гэж боддог байсан нь харин тийм биш, єшєє хорслын гvнг євєрлєсєндєє тийм болсны нь мэдэн улам л хайрлан хvндэтгэхээс єєр аргагvй болов. Сvхбаатар: -Тайвшир, Дампил аа тайвшир! гэж аргадан хэлэв. Дампил ч тайвшрахыг хичээн биеэ барилаа. Гэвч: -Энэ муусайн хятадууд монгол vндэстнийг бvгдий нь хэзээнээс нааш залхаан цээрлvvлэх, аягvй бол хvйс тэмтрэн устгахыг боддог улсууд шvv жанжин аа! гэх


сануулан ятгахыг оролдох байдлаар хэлэв. -Хариуд нь бид яах ёстой вэ? гэж асуулт гарган єєрєє хариулахдаа -Алах хэрэгтэй! Єєрсдий нь хvйс тэмтрэх хэрэгтэй. Улс орны дотор ул шаахайн мєрийг vзэгдэхгvй болгох хэрэгтэй. Дампил дахин бухимдан єгvvлж зангидсан гараар євдгєє цохив. Сvхбаатар: -Тайвшир Дампил аа, тайвшир! гэж дахин ятгаж нэг ширхэг янжуур єгснийг Дампил хvvхэд мэт хоёр гар тосон авч асаан их ихээр сорон утаагий нь хэд дахин залгижээ. Уг нь Дампил тамхичин биш зєвхєн энэ удаа татав. Яагаад тэр вэ, нэгд, Сvхбаатараас єгснийг хvндэтгэн, хоёрт, цээжиндээ буцалсан багтралыг дарахын тул татаж байгаа тул толгой нь мансууран нvд эрээлжлэх нь дэргэдэх хvмvvст мэдэгдэж байлаа. Гэвч Дампил янжуураа татсаар нэг vе чив чимээгvй хvн бvр Дампилын гаслант амьдралын тухай боджээ. Ганцхан Балданцэрэн ємнєх ажил тунхгийн эхийг зохиохдоо улайран сууна. Бийрийн vзvvр муутуу цаасан дээр гvйн нэг жигдийн агшуухан гоёмсог vсгийг дуурайлган vлдээсээр л байлаа. Сvхбаатар: -Дампил аа, одо хоёулаа жаал зугаа ярилцах уу? -Сонсъё жанжин аа! -Бид дайсныг занах нь туйлын зєв, гэвч дайсны дунд манай хань нєхєд байдгийг мэдэх хэрэгтэй. -Юу дайсны дунд хань нєхєд бас байна гэнээ гэж єєрийн чихэнд vл итгэн асуув. -Тийм. Тэр бол ард тvмэн нь. -Та хятад иргэдийг хэлж байна уу? -Тийм дээ, бид ер улс орон бvхний ард иргэдийг хань нєхдєє гэж vзэх зорилготой. -Би итгэхгvй байна. Ялангуяа хятадуудыг, эд бол манийг эзлэн боолчлохыг хvсдэг улс. -Тэр бол ард тvмний хvсэл биш, засаг тєрий нь явууллага. -Харин даа, засаг тєр нь бодлогоо ард тvмэндээ хvлээлгэн биелvvлдгээс хойш яаж хань нєхєд бололцох юм бэ? -Засаг тєрийнхєє харгис бодлогыг єєрсдєє ойлгосноор бидний хань нєхєд болох шvv дээ. -Дэмий, жанжин аа. Тэр тvм живаа хятадыг тэгж сэнхрvvлэх юм энэ дэлхийд яавч байхгvй. -Бий. -Хаана? -Хойно! Хятадын ард тvмэн бол бидний адил гадаад дотоодын эзэрхэг тvрэмгий нарт хэдэн давхар мєлжигдєн дарлагдаж байгаа ард тvмэн шvv! Тэднийг Лениний сургаал, октябрийн хувьсгалын агуу гайхамшигт их нєлєє сэнхрvvлэн бидэнтэй хань нєхєд болгож чадна. Дорж дотроо “юутай сайхан хэрэг вэ” гэж бодохынхоо зэрэгцээгээр хятадын ард тvмэнтэй хань нєхєд бололцсон тэр цагт хэчнээн амгалан тайван сайхан цаг байх бол гэж шохоорхов. Сvхбаатар vгийнхээ тєгсгєлд: -Yvнийг нєхєр Чойбалсан та нарт таниулж байсангvй гэж vv? -Таниулсан. Гэвч бид энэ яриаг шууд баримтлах гэж vv гээд Дампил Сvхбаатарыг нvд чавчилгvй ширтлээ. Сvхбаатар єєдєєс нь:


-Та vvнээс єєр юу баримтлах гээ вэ? -Мэдэхгvй юм даа гээд Дампил доош харан бодсоноо: -Би бодлогоо хэлье. Танд эс хэлээд єєр хэнд хэлэх билээ. Хvний эрээн дотроо, могойн эрээн гаднаа гэгчээр тєрийн хэрэг мєн тийм байдаг биш vv. Би єєрийн нvдээр нэг бус удаа vзлээ жанжин аа. Оросын хаант засаг манай улсыг энэрэн тэтгэж эрх мэдэл олгоод хєгжvvлнэ гэж байгаад юугаар гийгvvллээ. Улс орныг маань аван залгих арга мэх зохиож байсан нь єнєє vед байтугай тэр vедээ мэдэгдэж байсан гэдэг бш vv. Чухам миний мэдэхээс гэвэл, орон нутгаа хамгаал гэж аль ч улсад хэрэглэгдэхээ больсон бирданк бууг єгч байлаа. Хєєрхий бид тvvний нь vvрэглэн дайсны элэг доог болон явж л байлаа. Yхэр буу, пулемёт мэтийг нэг хоёрын тєдий єгч байсан нь чин санааны хэрэг биш, зєвхєн єєрсдийнхєє хурц зэвсэгтэй болохоо гайхуулан биднийг бишрvvлэн сvсэглvvлэх л гэсэн хэрэг. Энэчлэн гамин. Халх монгол та нарыг хайрлан хамгаалж хєгжєєн бадруулна гэж орж ирснээс биш авна залгина гэж орж ирээгvй билээ. Нэгэнт гадаад гvрнvvд ийм давхар бодлоготой байдаг болохоор бидний хань нєхєд бололцоно гэдэг vг мєн тэднийх шиг чин санаа биш мєн зєвхєн гаднах єнгє байх ёстой гэж бодно гэж хэлэхэд нь Дорж “ай даа манай дарга тун зєв” хэлэв бололтой гэж дотроо бишрэв. Гэтэл Сvхбаатар “хаанаас” гэж цочин хэлэв. -Та эзэрхэг тvрэмгий улсы шинж чанарын тухайд гэвэл маш vнэнийг хэллээ. Харин одоогийн улаан орос бол тийм биш. Бvх дэлхийн дарлагдсан олон тvмний ємнє чин шудрагыг баримтлан тэднийхээ тєлєє чин шударгаар тэмцэнэ. Иймд бид мєн тийм байх ёстойгоор vл барам тийм байж гэмээ нь ялан дийлж энхжин жаргах цагийг vзнэ. Єєрєєр хэлбэл хуурамч юм бол хэзээд хуурамчаараа хvн тvvнийг хэзээ ч бишрэн сvсэглэхгvй болохоор бид гадаад дотоод аль ч ард тvмнийг хууран мэхлэх тийм бузар бодлогыг хэрхэвч явуулахгvй. Энэ бол манай хувьсгалын гол зорилго гэсэнд Дорж, Дампилын vгийг зєвшєєрснєєсєє эргэн Сvхбаатарын vгийг бахдахынхаа зэрэгцээгээр “нээрээ манайд нэг маш сайхан цаг ирэх нь!” гэж бодон баярлав. Гэтэл Дампил: -Би итгэхгvй байна! гэж толгой сэгсрэн Сvхбаатарыг харах зуураа Єєллєгєєг ажив. Єєллєгє нь аль тvрvvчээс аван єєрийн нь ємнєєс зовнин нvvр улайн муухай харж байжээ. Дампил тvvний нь сая олж харан сэтгэл тvгшив. Ямар боловч та намайг итгээрэй! Би бол жирийн дорд ард, уртаашаа улс орноо гэж зvтгэх хvсэлтэй. Энэ учраас тэр улс тєрийн нарийн явдлын учрыг мэдэхийн хэрэг юv байгаа аж. Зvгээр та болоод таны зааврыг л vvрд даган зvтгэхээ мэдье. Дорж “нээрээ тийм, над ч єєрцгvй дээ” гэж бодов. Сvхбаатар: -Уг нь мэдэх л ёстойсон доо гэж инээмсэглэснээ яахав энэ удаа би таны эндvvрлийг эргvvлж чадсангvй. Гэвч би таныг яваандаа ойлгох биз гэж итгэнэ. Одоо ингээд энэ тухай яриаг орхин єдvvлсэн гэмт хэргийн чинь тухай яръя. Дампил цочин єндєсхийн: -Ямар? -Та энгийн хоёр иргэний амийг сvйтгэсэн шvv дээ. Энэ чинь тийм бага хэрэг биш гэж Сvхбаатар чухам хэрхэн шийтгэхээ олохгvй байгаадаа vгээ унжруулан аяархан хэлэв. Дампил ч сэтгэл зовнин хэрхэх ухаанаа олохгvй болжээ. Хажуугийн хvмvvсийг эрхгvй ємгєєлєх болов уу гэж горьдохдоо нvд бvлтэлзvvлэн ажив. Энэ зуур Балданцэрэн гvн бийр бичгийнхээ ажлыг хойш тавин Дампилыг сонирхон ажихдаа Дампилыг хайрлаж байсан аж.


-Энэ дарга, цэрэг хоёр тун базаахгvй юм хийж дээ. Гэвч дайн тулааны vе байснаас л тэр болсон бий гэж Сvхбаатарт ая засан хэлэв. Сvхбаатар: -Тийм, ид дайны vе байсан. Гэтэл уг хэрэг хvний амь гэж бодолхийлэн єгvvлээд Єєллєгєє рvv хандан, ингэхэд яавал таарна вэ? Анх удаагийн хэрэг гэж vзэн сануулаад орхих уу? Єєллєгєє: -Сануулах ий? Yгvй ээ, энэ нохой эндээс гарсаар л мартана гэж шийдэмгий хэлснээ Дампилыг заналхийлэн харж ер нь манай энэ хэзээний болдоггvй нохой гэв. Сvхбаатар Дампилыг элэгсгээр харан инээмсэглэснээ эргэн: -Таны бодлоор яамаар байна? гэж Єєллєгєєс асуусанд: -Та орхи, би зvгээр єєрийнхєє мэддэгээр vvрд vл мартагдах замы нь заагаад єгье гэж хариулав. Дампил царай барайлган амьсгаадан сууж байлаа. Єєллєгєєг “яасан ууртай ноён бэ?” гэж бодон жигшив. Гэтэл Єєллєгєє єєр рvv нь сvрдмээр ширvvн харан: -Харин чи хамаагvй даргынхаа тушаалыг гvйцэтгэсэн чинь сайн. Хойшид мєн ийм байх нь чухал, за одоо буц! Дорж за гэх байтугай толгой ч дохилгvй гарлаа. Ард нь Дампил царай дvнсийлгэн амьсгаадсан хэвээр хоцорчээ. Дорж байр руугаа хоёр хєлєє урамгvй солбиулан даргынхаа тухай зовнин явна. Байрандаа очин цаг хиртэй болсны дараа Дампил шvд зуун ярвайсхийн урт хєлєє аяархнаар зєєн тавьсаар ирэв. Дорж тvvнийг угтан авангуутаа: -Юу болов дарга аа? гэсэнд Дампил: -Юу болох юу байх вэ, банздуулаа л биз гэж янцаглан хэлэв. -Хэд? -Жар. Гайтай хоёр хятадын хэрэгт дєч. Жанжны vгийг эс хvндэтгэн биеэ тоон маргасан гэж хорь гээд Дампил нааран орон дээр тvрvvлгээ харан унав. Тvvнээс хойш Дампил ял шийтгэл хvлээсэндээ гомдсон зvйл єчvvхэн ч vгvй зєвхєн зуур зуур хэтэрхий гvжирмэг зан гаргадаг нь дарагдаад цэргvvд ээ “бєгс чинь загатнаагvй бол энгийн хятад иргэдэд бvv халд!” гэж захих болжээ.

ХУВЬ ЗАЯАНЫ ЗАМ /Данзангийн явдал/

Хаврын хар хавсаргат нэгэн єдєр Баяр гvнгийн анги Богдынхvрээнээс морджээ. Хvрэх газар нь Хиагт, /Алтанбулаг/ зорьсон хэрэг улаан орос улстай дур мэдэн хуйвалдагч ардын нам, Сvхбаатарыг бараа сураггvй болгосугай гэнээ. Араас нь хэдэн хоногийн дараа барон Унгерний их цэрэг хэдэн арваны газрыг дамнан хєєрєлдєж улаан оросыг орчлон дэлхийгээс арчин сєнєєтvгэй хэмээхийг єгvvлэх юун. Єгvvлэх нь: Баяр гvн зуун тавин хvний бvрэлдэхvvнтэй ангийнхаа магнайд араатан хэлбэрт ягир яндан туранхай хээр морин дээр махлаг єргєн цээжээ гэдийсхийлгэн ташаа тулан сууж урдах замаа чиг ширтэн явна. Унасан морь єнгє vзэмжээр хэдий муу боловч эзэн солигдохыг vл мэднэ. Урагш ухасхийн усан тэлмэн жороогоор тоос хадаахад нь алдарт хурдан морьд боловч эс гvйцнэ. Баян гvнгийн биеэр vзэж туулсан дайн тулааны нь замыг тоочвол vлгэр домгийн юм болон хувирах аж. Дээр нь яваа эзэн нь єлсєх, цангах, даарах, ядрах, айх, сандрах бvхнээс гадуур тєрсєн онцгой хvн. Харин хааяа нэг євєртєє гараа хийж нэг зvйлийг сэм


гарган ам руугаа шидэх мєртєє тєвєнгєє маажих байдлаар хэд дахин доош шувтрах нь хар тамхи. Хvн хар тамхийг гансаар татах, эсвэл мах цус руугаа гуурст зvv шивэн дамжуулан хэрэглэдэг байхад Баяр гvн бяцхан vрэл хийн залгина. Энэ хvнд эцэг алга, эхнэр хvvхэд ч байхгvй, ураг тєрєл гэвэл эрхгvй євєр монгол цахар нутагт байдаг л буй заа. Тэр нутгаасаа хорин хэдэн жилийн ємнє манж-хятадын харгислалын эсрэг бослогынхонтой баахан тулалдаж яваад Тогтох тайжтай нийлэн халх монгол орж ирсэн, мєн монголын автономит тєрд амь бие хайргvй зvтгэсэн нь ер бага биш, ийнхvv амар заяа vзэлгvй явсаар “манайх” гээд орох орон гэртэй ч болж чадсангvй. Ёстой гон бие гозон толгой л хэвээр. Єєрийн нь бодолд “намайг тvших тєр, тулгуурдах эзэн энд л байна. Тэр нь ар монгол мєн” гэнээ. Тэгээд одоо тэр vйл хэрэгтээ зvтгэж яваа нь энэ билээ. Ер Баяр гvн vг дуу цєєнтэй болоод ихэмсэг. Ялангуяа ангийнхаа магнайд явж байхдаа таг дуугvй, ихэвчлэн урдах замаа эгцлэн ширтэнэ. Хааяа нэг ууртай нvдээр эргэн харахдаа энэ тэрийг нэвт шувт ажин бvртгээд аль нэг сэтгэл санаанд нь таашаагдаагvй зvйлийг тоотойхон vгээр тушаал єгєх, толгой дундуур шав буулган ороолгоно. Yvнээс нь аюун чичрэхгvй хэн байх билээ. Унасан морь нь боловч энгийндээ унтаа сэрээ хоёрын хооронд сажлан явах атал хэзээ “чєх” гэсэн цагт огло vсрэн харайлгана. Гэвч цэргvvддээ муу биш, хулгай худал хоёрыг чандлан цаазалсан атал бариа барих нэрийдлээр булаан дээрэмдэхэд бvрэн чєлєє олгоно. Иймд эдvгээ цэргvvд нь замын гудаст дайралдсан айл амьтнаас эмээл, хазаар, хоол хvнс, дээл хувцсыг дур мэдэн булаан авна. Эзэн хvнтэй нь маргаан тэмцээн болж байхыг харвал Баяр гvн ягир яндан морин дээрээ ташаа тулан хєндлєн сууж ид бах тав болохоос биш, цэргvvдэд буруу vл єгнє. Зарим цэргvvд тэр таатай баядлыг нь далимдуулан бурхан тахилын хэрэглэл, эхнэр хvvхдийн зvvлт, чимэглэлд хvртэл халдан орж євєр тvрий рvvгээ хийж авна. Эдний дунд Данзан яваа билээ. Тэр нэг єдєр Богдод мєргєн зарлиг лvндэн хvртээд оргон зайлах бодлоо холын холд таягдаж, ачит Богд эзэндээ энэ яваа ба хойт нас хоёроо зориулсугай гэжээ. Тэгээд одоо тєв тєвшинг барихыг хичээнгvйлэн хажуугийн нєхдийн догшин ширvvн авир аашийг vл дууриана. Айл амьтны юмыг булаан дээрэмдэхийг бvр ч цээрлэнэ. Єсєж тєрсєн нутгийнхаа дундуур явж байхдаа ч орон гэр гэхээр юмгvй болсныг мэдсэн шиг ер ажиггvй “учрах дайсныг” ор мєргvй болгон, улс орноо тєвшитгєсєн тэр цагт ай даа ачит буурал эх, энэрэлт хєєрхий эгч хоёртойгоо аяндаа уулзаж баярын магнай тэнийх биз. Тэр ч байтугай зvрхний угт бvхнээс нууц хадаастай амрагтайгаа ч нийлэн аж тєрєн амьдрах болно” гээд євєрт явах хэдэн хув, алтан шармал ээмэг зэргийгээ гээчихгvй, алдчихгvй явахыг хичээнэ. Баяр гvн Хиагтад хоёр єртєє хэртэй ойртон ирснээ зам буруулан зvvн хойш чиглэв. Ихэвчлэн битvv шугуй нарсан ой дундуур замнан явна. Зуур хоносныхоо маргааш Хиагт хотын зvvн хойтох Бvргэдтэй уулын зvvн сугад ирснээ баруун тийш эргэн мєн уулын оройд гарчээ. Уулын оройгоос, ар, євєр хоёр Хиагт ив илхэн. Баяр гvн дорд хоёр даргатайгаа цэргvvдээсээ тvрvvлэн гарснаа мориноосоо бууж, ногоон соруултай гаансандаа тамхи нэрэн татаж, хоёр Хиагтыг нарийвчлан ажиглана. Онцолбол євєр Хиагт хєдєлгєєнгvй энд чухам юутайгаа байлдах билээ гэмээр харагдана. Yгvй энд чинь цэрэг гэмээр юмгvй шив дээ гэж нэг даргын єгvvлэхэд Баяр гvн! -Байлгvй яахав! гэж огцом хариулав. Нєгєє даргаас -Дайран орвол яасан юм бэ? гэсэнд:


-Хашир хэрэгтэй! гээд ганц нvдний дуран нvдэндээ аваачин сунгав. Хоёр даргын сэтгэлд дайран орох бодол гvнзгийрэн эргэлдэж байхад Баяр гvн хаширлах хэрэгтэй гэж давтан єгvvлээд тавин цэргээр єдєєн туршихыг тушаав. Хоёр даргын нэг нь тушаал гvйцэтгэхээр явав. Гамин цэргийг явгалан уулаас буулгаж буу пижигнvvлэн туршихад Хиагт хот нам тайвнаараа байх боловч хашаа хорооны завсар заальхайгаас хариу буудах аж. Тvvнийг Баяр гvн шамдгайлан ажиглаад: -Бидний ирэхийг аль хэдийн мэдэн хvлээж байсан байгаа биз гэж амандаа хvнгэнээд эсрэг буудах буугийн бууг чих тавин чагнахдаа, дан орос винтов зэвсэгтэй улс байна гэж яг хэлэв. Yvнээс гадна Баяр гvн Хиагтад байгаа бvх агт морьдыг тоолно. Чухам хэчнээн цэрэг байгааг мэдэх гэхдээ Баяр гvн єєрийнхєє цэргvvдийг нэг давшуулж, нэг ухруулж, туршаад зуун тавиас хэтрэхгvйг мэджээ. Тэр дунд нэг хvний хэд дахин дамжин гvйхийг ажаад: -Чи ажиглаж ав! Тэр бол Сvхбаатар гэв. Хажуугийн дарга “за” гэх боловч одоогоор нvдний хараа хvрэлцэн нvдэлж чадахгvйдээ харамсаж: -Та тэр хvнийг, Сvхбаатар гэж яаж мэдэв? -Би хуучин таньдаг юм. Дээр цагт Хужир буланд миний хороонд бага дарга байсан юм гэж Баяр гvн тийм цуутан эрийг захирч явснаа бахархал болгох мэт инээмсэглэн єгvvлэв. -Тэгвэл ч энэ хvн одоо таны гараас гарахгvй дээ гэхэд: -Битгий бас! гэж уцаарлаад: “Єнєєдрийн хэрэг гvйцлээ” гээд тайвнаар босов. Тэндээс Баяр гvн бvх цэргээ таван авч зvvн урагш чиглэв. Саян болсон явдал тvvнд юу ч биш, ясан хэдрэг нуруутай морин дээрээ ташаа тулан суудгаараа суун амгалан тайван сажлуулна. Урьд шєнє бараг нойргvй хоносондоо бие чилvvрэх ажээ. Амаа нэгэнт ихэд ангайлган тухтайхан эвшээлгэснээ євєртєє гар хийж тэмтчинэ. Энэ нь хєєргєний дайланд хийсэн олон жижиг хар тамхи vрлvvдээс нэгийг авсан хэрэг бєгєєд тvvнээ аван, дахин эвшээлгэх дvрэм vзvvлэнгvvтээ ам руугаа шидээд хойноос нь хоолойгоо хэд дахин доош шувтарна. Хэдэн минутын дараа хvч тамир залгах ажээ. Нvд сэргэн эмээл дээрээ єндийж миний хойноос хурдлаад гэж хашгирав, морио давирна. Энэ орой Баяр гvн цэргvvдээ ойн цоорхойд аваачин буудаллуулж хоол унды нь тавтай идvvлж, эрт унтуулж амруулав. Єглєє єєрєє vvр цvvрээр босон бvгдийг сэргээж босгов. Єглєєний унд уухыг тас хориглон улс амьтнаа цуглуулж дайснаа хэрхэн цохих гэж байгаагаа таниулан єгvvлэв. Тvvний єгvvлэхээр, дайсныг хиар цохих нь ер тєвєгтэй биш, эндээс бєєнєєрєє хєдлєн их ойн зах хvрээд тэндээс нэгдvгээр тавьт тасран баруун зvг чиглэн Хиагтын ємнє хvрээд хойш эргэн буудан давшиж Сvхбаатарын цэргийн анхаарлыг єєртєє татах гэнэ. Энэ зуур хоёрдугаар тавьт баруун тийш яван Бvргэдтэй уулын энгэр хvрээд хотын зvvн хойноос дайран орж нэвтрэн гараад даруй эргэх гэнэ. Энэ даруй єєрєє гуравдугаар тавьттай зvvн талаас нь дайран нэвтрэн гараад эргэнэ гэх бєгєєд ингэхэд дайсан бvрэн арчигдаж Сvхбаатар хань нєхєдтэйгээ хамт амьдаараа баригдах гэнэ. Баяр гvнгийн энэ vгэнд итгэхгvй хvн нэг ч алга. Эцэст Баяр гvн: -Энэ хэргээс ухарсан зугтаасан хэнийг боловч би уучлахгvй гэж заналхийлэн єгvvлэхэд аюун сvрдэхгvй хvн хэн байх билээ. “Дээд тэнгэр, доод газар хоёр харж байна шvv” гэж тангараглахад нь “Ямар боловч туулан гарахаас єєр зам алга” гэж бодоцгоох аж.


Бvх цэрэг яаран мордох бєгєєд морьдоо хайрлан аажуухан явна. Yvрийн бараа замхран арилж єглєєний нар мандахын цагт хєвч хангайн нов ногоон дээр хєхєє шувуудын донгодох ба залуу сайхан нарс мод болгоноороо урт урт сvvдрvvдийг баруунаа хаясан хийгээд тэр сvvдэр болгоны дундаас шинэхэн ургасан єнгє бvрийн нялх ногоо цэцэг навчис энэ дэлхийн гуа сайхныг илчлэх мэт алаглах энэ бvхэн дайныг биш, тайвныг, vхэл мєхлийг биш амьдран хєгжихийг, амьдрах найрамдах, хайрлах энхрийлэхийн тєлєє байгаа нь тэр хvмvvст эрхгvй нэгийг бодогдуулсан бол уу. Ай хєєрхий ийм сайхан цагт дайтаж, амь цєлбєж явахын оронд, ар гэртээ аав, ээж, амраг хань, алаг vрийнхээ дэргэд адуу малаа маллаж, хар бор ч сэтгэл амар ажил хийж явбал хичнээн сайхан, хэчнээн жаргалтай байх сан билээ. Юунд ингэж дайн хийнэ вэ? Юуны тулд ингэж нэг нэгийнхээ єєдєєс буу шагайж, хорт сум тавьж нэгийгээ алан хядна вэ? Эрдэнэт хvний биеийг олон тєрсєн эр хvний хувь заяа алалдах дайнд алтан амиа алдаж гээхийн тєлєє тєрсєн гэж vv? Ингээд бодоход дайн гэгч ямар бузар, ямар муухайг хvн бvр энэ цагт бодсон байлгvй яах вэ. Энд нийт vхлийг олны ємнє аймшиг болгон тавьж байгаа биш, болох гэж бий дайнд vрэгдэх энэ олон цємхєн эвий хєєрхий дайчин хvмvvсийн тухай єгvvлж байнам. Юунд тэдний тухай єгvvлнэм бэ! Эд хєєрхий, єнєє ба ирээдvйн явдал ч чухамхvv хэний тєлєє юунд ингэж яваагийнхаа нарийн нууцыг танин тунгаан бодож мэдэхгvй яваад нь хєндлєнгийн хэний ч бол зvрх сэтгэл тэдний тєлєє яахин євдєхгvй байх юм бэ? Ингэж цааш єгvvлэхэд хар дайн заавал болоход хаана хэдийд ч заавал vрэгдэх энэ дайчин эрсийн ард юу байдаг билээ? Yр хvvхэд байдаг бол тэр нь єнчирнє, эхнэртэй байсан бол тэр нь бэлэвсэрнэ. Эцэг эхтэй байсан бол тэд нь vvрд гол харлан дурсаж байх замд орно. Иймд хvн бvр амиа хайрлах нь зvйн хэрэг боловч чухам яагаад хvн, тvр зуурын ийм юманд хууртагдах нь давуутай билээ. Чухамхvv яг энэ цагт дээрх олон эрс ингэж яваад эцсийн эцэст энэ насандаа гэмшээд баршгvй ямэг нэг хvнд хэцvv юманд орно гэдгээ ч мэдэхгvй, удирдаж яваа хvмvvс нийгэм нь ч мэдvvлэхгvйг хvсэж нvдий нь хар юмаар боогоод цээжий нь хvнд чулуугаар дарчихаад байна шvv дээ. Хамгийн сvvлд яваа гуравдугаар тавьтын эхний хэсэгт Данзан єєрийн итгэлт захирал Баярын ард явлаа. Сэтгэл нь ялна дийлнэ гэдэгт итгэл дvvрэн байвч бас алс тэртээх хvрээнээ залран суугаа ачит Богд хаантны сахиусанд итгэсэн бишрэл мєн хэвээр байвч одоо болоод ирэхэд хамаг юм нэг л биш, урд яваа ширvvн баатар алдарт Баяр гvнг харахад тvvний єргєн цээж урагшлах замыг таглаж хэнэггvйхэн яваа байдлаараа ялагдашгvй баатар мєн гэж бодогдуулна. Гэвч тэр нь бас л биш “Юунд энэ вэ?” Єєрийгєє сонжин судлахад алхах тусам ойртож байгаа энэ дайн монгол хvн монголтойгоо уралцан улаан цусаа ханалцах гэж байгааг бодоход тvvнд тэрэн шиг аягvй юм бодогдуулахгvй боллоо. Тэгээд єєрийнхєє бодлыг дэндvv муу санааных болж байна уу даа гээд бодох тусам сэтгэл хvндрэн амьсгал давхцана. Уг нь Данзан ийм эр биш, жанжин Чойрын байлдаанаар арван хэдэн гамин руу хэрэглэж сураагvй сэлмэнд орохноо, барьж сурсан ташуур дээр гэж бодон сэлэм сугалахын оронд ташуур далайн ганцаар давхин орж байсан нь тэр цагтаа ид дvрэлзэх гал цог байжээ. Ойн захад хvрэлцэн ирж явтал баруун нvдний дээд тал гэнэт чичигнэн таталдав. “За байз энэ чинь юун совин бэ? Баруун нvдний дээд тал татах шиг эрэгтэй хvнд сайн билvv? Аль эмэгтэйд сайн билvv?” гэж сэтгэл vймэрсэн нь дээрх хvндрэлийг бага


зэрэг мартагдуулан тайвшруулав. Энэ vед бvх анги баргаараа ойнзахад гарч гvйцээд байсан бєгєєд нэгдvгээр тавьт, дээрээ хэдэн сайхан хєглєгєр нарс цувруулан ургуулсан бяцхан гvвээний ємнє тулан зогсож сvvлчийн хоёр тавьтыг хvлээх аж. Одоо эндээс гурван тавьт салан тус тусынхаа vvрэгт мєрийг хєєх ёстой гэнэ. Хиагт эндээс тун холгvй, газар сайн мэдэх хvн болгоны сэтгэлд єртєєг гурав хуваасны нэгээс яавч хэтрэхгvй гэж бууна. Баяр гvн ч дайснаа даван туулахад бэлтгэх бололтой євєртєє гар хийн єнєєх хар vрлээсээ нэгийг аван ам руугаа шидээд доод хоёр даргадаа тушаал єгєхєєр урагш ухасхийтэл сум шvvр тачигнав. Хаанаас вэ? Тэрхэн хэдэн нарст бяцхан гvвээний ирмэгээс! Оногдсон хvн онхолдон унана. Оногдсон морь дэвхрэн цовхорч тэрий буун ойчно. Бурхан сахиусаа залбирах, хараал занал тавих “Аа эзэн минь!” гэх хvртэл сонсдож агшин зуурхны дотор vймэн сандраагvй юм нэг ч vгvй болжээ. Ард нь Баяр гvн байгаагаараа урагш хоёр тасран зайлахыг тушаан хашгиравч сонсох хvн алга, аль зvг харж байсан бол тэр л зvгт єєдєє зугтаах тул хэдхэн мєчийн дотор vхдэл хvvр vлдэн замхрав. Эцэст нь Баяр гvн л vлджээ. Тvргэхэн шиг мориноос бууж газар элэглэн хэвтээд буудах гэсэн боловч нvдэнд нь хэн ч харагдсангvй эцэст нь ганцаараа vлдсэнээ мэдэн босон харайж мориндоо мордох гэтэл ирмэг дээр єндєр биетэй эр гэнэт гарч ирэн буудав. Энэ хvн Сvхбаатар. /Сvхбаатар Баяр гvнг юу юугvй алдахад хvрсэн учир єєрєє буудсан гэдээг/ Баяр гvнгийн мориндоо мордохоор дєрєєлсєн хєл гуяараа шархадсан учир хєл алдан доош унав. Морь нь эзнээ аврах гэж ухаангvй догдолж байснаа ухасхийн пижигнэн алга болов. Yvнийг хэн харав? Данзан тvрvvн хэрэг бишидмэгц хойш эргэн ойн захын хэдэн модыг бараадаж амжсанаараа тодорхой харсан бєгєєд эцэст нь баатар эзнээ авсугай гэхээс єєр юу ч vгvй болж дэргэдэх хоёр хvнийхээ хамт гvйв. Гурван буугаа зєрvvлэн барьж дамнуур болгон Баяр гvнг суулган гvйж явахад Сvхбаатар цэргvvдтэйгээ бие амар байсан морьдоороо vсэргэн ирж нємрєн авлаа. Хариуд нь нєгєєдvvл яаж ч амжсангvй. Баяр гvнг дооштавин зєвхєн хэрхэхий нь хvлээх ажээ. Сvхбаатарын цэргvvд морьдоосоо буун харайлгаж зєвхєн Баяр гvнг шохоорхон шавав. Тэр дунд Сvхбаатар “Хvvе нєхєд хойшоо! Энэ хvнд агаар тавьж єг!” гэж єгvvлэн хvмvvсээ холдоов. Тэр дунд Баяр гvн санаандгvй талаасаа салам цохигдсоноо бахардан муужирсан байлаа. Угийн махлаг нvvрэнд нь хамаг цус нь хуралдаж хvрэн хар болж дээд уруулы нь ширvvн хар сахал зарааных шиг боссоны нь ажвал лантуугаар цохивч vл хэмхрэх ширмэн толгой шиг болжээ. Хvмvvсийн зай тавьж агаар оруулж єгсний хувьд амьсгал аван ухаан орж энэ тэрийг нэг ажсанаа даруй тvрvvлгээ харан элсэрхэг газрын тэр зєєлєн хєрсєнд нvvрээ шигтгэв. Ингээд vхэхийг бодовч нэмэр алга. Хvмvvс тvvнийг гэдрэг харуулан ам хамарт нь чихэгдсэн шавар шороог арилгана. Тэр байтугай дєрвєн дугуйтай морь тэрэг авчран тэвшинд нь євс тавин зєєллєж хэвтvvлэн авч явлаа. Єдий болтол єнєє гурвыг анхаарах хvн алгаа. Тэд дэмий гайхахдаа морьдоо авчран мордож дєрвєн дугуйтай тэргэн дээр нvд анин яваа эзнээ бараадан явна. Уг нь эд тvрvvн “За бид баригдлаа амьд гарна гэдэг ч vгvй шvv дээ” гэж бодсон нь одоо талаар болон учир нь олдохоо байжээ. Хиагтад ирээд ардын намынхан Баяр гvнг тусгай гэрт оруулаад хойноос нь Сvхбаатар бусад удирдах нєхєдтэйгээ оров. Хамт ирсэн цэргvvд нь орон байр руугаа явахад нєгєє гурав мєн л учраа олохгvй хэвээр гэрийн хаяанаа сахих манаа


шиг vлдэв. Дотоод сэтгэл нь ижилдээ ижил, дайнд ялагдсанаасаа илvv тэргvvлэгч жанжнаа баригдсанд гол харлана. Гэр дэх хvмvvс Баяр гvнгээс vе vе юм асуух шиг болж байхад хариу алга. Ганцхан удаа “Ээ би эзэн хааны тєрийн тєлєє далан хэдэн удаа дайнд орсон. Ийм тэнгэр нь хаясан дайн vзээгvй. Залуу жанжин чи над ганц сум хайрла!” гэж бvдvvнээр унжруулан єгvvлэх хойноос ньёстой хавханд орсон чонын авиагаар янгинуулан уйлав. Энэ нь Данзанд маш харуусалтай. “Ай даа сум л битгий єгєєсэй билээ” гэж амандаа єгvvлэн магнайнхаа хєлсийг арчина. Сvхбаатар нєхєдтэйгээ гэрээс гарч одов. Ард нь буу дуугарахгvй байхад нь Данзан ашгvй сум єгєєгvй байж гэж сэтгэл тайвширна. Yе vе хvндээр санаа алдах сонсдоход амьд байна гэж баярлана. Нэг хvн дэргэд ирж “зэвсгээ хураалгацгаа!” гэсэнд Данзангийн хажуугаас “юунд тэр билээ?” гэв. Хариуд нь: -Yгvй та нар чинь энэ Баяр гvнийхэн байгаа биз дээ гэхэд нь хэн нь ч дуугарсангvй. Нэг мэдэхэд гэр тvшvvлэн тавьсан гурван буу, унаа морины хамт vгvй болсон байлаа.Єнєєх хvн аваад явчжээ. Гэтэл тэр хvн биед бvсэлсэн дайзтай сумыг аваагvй нь эд буугvйгээр аюул гаргахгvй буюу эсвэл хvний биед халдахаасаа зовсон ч байж мэднэ. Нэг хvн хувинтай хоол барин ирж гэрт ороход Данзан гэдэс єлсєж байгаагаа санан юм олж идэхээр явлаа. Цэргvvдийн орон байрын хавиар явахад мєн л хайхрах хvн алга. Ємссєн хувцас vл ялгагдах байснаас ч байж мэднэ. Дун дуугарч цэргvvд хоолондоо ороход нєгєє гурав юм горьдон хойноос нь орсон боловч мєн хайхрах хvн даанч vгvйг далимдуулан бvхэл мах хувааж байгаа галчийн ємнє очин гар тосов. Тэгээд тус бvрнээ хэсэг мах хvлээн авч идээд дараа нь шєлєнд нь чанасан шар будаагаар гэдсээ тvнхийлгэж аваад буцав. Єнєєх гэрийнхээ хаяанд ирээд мєн л манаа шиг сууцгааж байтал нэг хvн дэргэд нь ирэн баахан ажиглах шиг болсноо: -Чи чинь одоо манай нутгийн Данзан хvv мєн vv дээ гэхэд нь Данзан толгой єргєн харав. Нvдэнд нь хэзээний танил Баасан, ард нь Хvрэлийн хvv Цэрэндорж харагдавч Данзанд дуугарах хvсэл алга. Харин сэтгэлд нь хєєрхий Хvрэл бодогдон харуусагдана. Нєгєє хоёр бас баахан ажиглан зогссоноо: -Чи ч Данзан мєн л байна л даа, би чамайг таньж байна. Тэр жилийн чинь хамт жин тээж гарсан Дорж євєл ирсэн. Тvvний ярианаас vзэхэд чи єдийд хаана ч баймгvй билээ. Гэтэл энд явж байх нь юу вэ? Яагаад энэ вэ? -Аа юу гэнээ? Yгvй тэгээд тэр Дорж одоо хаана явна вэ? гэж Данзан єєрийн эрхгvй дуу алдан асуухад Баасан -Уг нь энд л дээ. Харин яг одоохондоо байхгvй, баруун тийшээ танайхны цагаантнуудыг хєєхєєр явчихсан. Данзан дахин дуугарсангvй, нєгєє хоёр нь тvvний дуугарах дургvй байгааг мэдээд, явчлаа. Шєнє тэр гурав мєн гэрийн хаяанаа унтахаар хэвтэв. Дэр дэвсгэргvй хэвтсэн тэдний дороос нойтон газрын чийг харван жиндэх нь ч юу ч биш, дээр нь харин тэнгэр чилэхээрээ нэг чилж байх нь аятай. Данзан нєгєє хоёрын дунд хэвтсэнээрээ баруун тийш эргэн жаал зугаа ярилцах гэхэд тэр нь гуниг гутрал болон тєдий л дуугарч єгєхгvй байлаа. Харин зvvн талынх нь сайн бээсийн хошууны Довдон гэгч: -Хvvе Данзан аа! гэж сэм шивнээд: -Бид єнєєдєр яагаад ийм амархан цохигдсоны учрыг чи мэдэж байна уу?


-Одоо яая гэх вэ ганцхан тэр гайтай сум шvvрээс л... -Yгvй тэр сум шvvр яахав, ганцхан анхны, мордохоос л хазгай байснаас... -Мордохын хазгай байсан гэж vv? -Тэгэхгvй яахав. Манай баатар эднийг тэр ирмэг дээр ирэн бэлтгэсэн байна гэж огт санаагvйгээс л... -Ээ нээрээ тэгж шvv гэж Данзан ам барин гаслаад: -Yгvй хє, уг нь манай баатар эднийг дийлэх ухаанаа мєн сайхан хийсэн дээ. -Ээш тийм, ганцхан тэр гайтай ирмэг! Yгvй хє бид ирмэгт мэнд тулж чадсансан бол єдийд энэ Хиагтад жанжин суух байлаа шvv дээ. -Чухам хэлээд яахав. Ийнхvv тэр хоёр зєндєєг ярилцахдаа амаа барин гасалсан нь маш олон. Гэвч тэр яриандаа согтууран сэтгэл амран нам унтчихсан байв. Єглєє сэрэхэд баруун талд унтсан нь алга. -Хvvе єнєєхмаань хаачив? -Алга оргоод явчихжээ. -Одоо биднийгээ хаяад уу? -Биднийгээ байтугай хvний гарт шархдан баригдсан баатраасаа ч хагацан хаяад гээч. -Аа новш! Ингэснээрээ єєдлєхгvй. Чухам заяа нь vгvй. -Мэдээжийн хэрэг, ийм цагт эзнээ эр нєхрєє хаян зугтаасан хvний vйлс хэзээд хазгай явна. -Тэгнэ, ёстой тэгнэ, чи хараад л байгаарай! Журамт цэргvvдийн єглєєний цайн дун татахад хоёул учир мэдэн гvйн хvрэв. Хvмvvс хураалттай донхор том модон аягаас аван галчийн ємнє очихыг тэд олж харангуутаа дууриав. Хvн тутамд болсон гурил хоолны халбагаар нэг оногддог байжээ. Хоёул гурилтай болж аваад олноос онцгой байшингийн булан бараадан суув. Гэтэл Довдон гурил дээр бас шагайн чинээ єєхєн тос тавьж єгснийг олж харан яаран босож, галчийн ємнє очин тос нэхэв. Єєдєєс нь галч “” чи тvрvvн авсан байлгvй яахав” гэснээс Довдон маргаан vvсгэв. Тэр дорхноо харилцан дуу чангарч, гуйлгачин, тvйлэгчин, луйварчиндаа хvрч явчихад Данзан очиж нєхрєє хойш татаж аваачлаа. -Золиг минь ээ чи зvгээр гурил олдсоноо яамай гэж залбиран хvрт! Гэхэд Довдон: -Yгvй юу гэсэн vг вэ? Тэнд хvн бvр тостой гурил идэж байхад бид хоёр энд заваан гурил... -За яршиг! Эд чинь эндхийн эзэд, бид хоёр гэвэл юу билээ, тvvнээ л бод! -Гэлээ ч дээ. Эд биднийг нэгтэй алаагvйгээс хойш хоол залгах ёстой! -Ёстой гэнээ? Хэн хэлж байгаа vг вэ? -Би, би хэлж байна. -Євчит минь боль цаашаа! Аягатай гурилаа халуун хар цайгаар зууран идэж, дуусан дуустал тэр хоёр бие бие рvvгээ хялалзан сэм хэрэлдэв. Гэвч тэндээс гарангуутаа зvгээр, -Хоёулаа жаал зугаа гадуур явах уу? -Тэгье, ер нь энд юу юу байдгийг vзье. Эхлээд тэр хоёр анхны дайны дараахантай гэнэт галын аюулд автагдан шатсан хятад пvvс худалдааны суурин дээгvvр хог шиншлэх мэт баахан явлаа. Дараа нь алхах гишгэхийн сургууль хийж байгаа хэсэг цэргvvд дээр очин дуу дуулахы нь онцлон сонирхов. -Шивээ Хиагтыг авахад шилэн дэнлvv юу гэнэ вэ? гэж Данзангийн асуухад Довдон:


-Шилэн дэнлvv хэрэггvй гэнэ гээд шоолон инээв. Дараагийн бадгийг Данзан анхааран чагнаснаа: -За чи дуулав уу? Эдний жанжин Сvхбаатар ухаа хонгор морьтой хvн байх нь байна шvv гэхэд: -Тэр худлаа, єчигдєр давхиад ирэхий нь харахад хээр морьтой л явсан даг. -За яршиг, ухаа хонгор морио хайрлан агтандаа тавьчихсан байж болох бус уу. -Тэр ч тийм. Тэндээсээ холдон хашаа хороогоор явлаа. Нэг хашааны дэргэд ирээд Данзан дотор нь юу байдгийг сонирхон ажихдаа хоёр гунан буу байхыг харан цочиж: -Хvvе чи хараач! Энд хоёр vхэр буу байна. -Yхэр буу гэнээ? Довдон зогтусан сургааг хашааны завсраар ажсанаа: -Ээ, энэ vv? Yхэр буу биш ээ, гунан буу. -Гэсэн ч дээ. Одоо бодоход бид эднийг яав ч дийлэхгvй байж. -Yхсэн. Энэ муу гунан буу чинь шал дэмий эд байдаг юм. --За тэгвэл тийм л байдаг байж. -Євєл дєє. Хvрээнээс гаминг хєєхєд агаарт сум нь хор хор дуугаран явахы нь сонсоход, ээ дээ энэ ч одоо сvйд хийнэ шvv дээ гэмээр байвч газар буусан хойноо тэсрэхээсээ тэсрэхгvй нь олон. За тэгвэл тийм л байдаг байж. Энэчлэнгээр тэр хоёр бяцхан хотыг бvрэн нэгжиж гvйцээд vдээс хойш хоолны дун татахад тэр зvг яаран гvйв. Хоолны дараа єнєєх гэрийнхээ гадаа ирж эргэн тойронг чєлєєтэй ажин сууна. Сvхбаатарын ирэхэд хоёул хvндэтгэн босож амар ирэв. -За мартсанаас та нар хоол ундны зvйлийг яаж аргалж байгаа билээ? гэхэд нь -Жаа жанжин аа зvгээр Бид биесээ борлуулаад л байгаа шvv гэж хоёулаа хариулав. Гэрт ороод юу ярихы нь Данзан олж сонсохыг хичээн хана налан сууж чих тавин чагнав. “За таны бие яаж байна. Дам сонсвол халуун ихтэй байна гэсэн vнэн vv?” гэж Сvхбаатарын асуухад хариу алга. “Ямар боловч бид таныг эдгэрvvлэхийг бодно. Энэ Ар Хиагтад орос эмнэлгийн газар байдаг, одоо таныг тэнд л аваачихаас єєр аргагvй байна. Тэр газрын эмчтэй нь ярилцсан” гэхэд Баяр гvн анх удаагаа дуугарав бололтой: -Хэзээ аваачих вэ? -Маргааш. -Ингээд яриа тасарлаа. Гэрт чухам хэн ч vгvй мэт байснаа Баяр гvнгийн дуу эхлэн сонсдов. -Єчигдєр та нар надаас Барон жанжны тухай иун ихийг мэдэхийг хvсэн эргэлдvvлээд байсан, би дуугараагvй, юунд гэвэл би тэр тухайн юмыг та нарт дуугарах vvрэгтэй хvн биш, харин дуугарахгvй тангарагтай. Yvнийг чи цэргийн хvн болохоор юунд андах вэ? Гэвч би одоо дуугаръя. Барон жанжин хэдэн мянган цэрэгтэй айсуй яваа. Чухам хэдэн мянгатай хэзээ хэдийд хаагуур орж ирэхийг би мэдэхгvй, ирэхэд л ирнэ. Ингээд vнэнийг хэлэхэд залуу жанжин чи сайн байна. Дайны чинь од ид сайхан орой дээр чинь гялалзаж яваа юм байна. Араас чинь улаан орос туслах л биз. Гэлээ ч чи дийлэх vv? Хай би итгэхгvй байна. Барон жанжин бол vхэхээс бусад vйл бvхнийг vзсээр яваад эцэст нь шидийг олсны адил сvрхий болсон хvн гээд Баяр гvн vгээ таслав. Энэ даруй чимээ таг тасрав. Дахин Баяр гvн дуугарсан нь: -Миний морь яасан бэ? -Бий! Таны морийг манайхан барьж авчраад агтанд тавьж хадгалж байгаа.


-За болж. Над арван хэдэн жил хань болсон юм. Аян дайнд явж байхад аминд орсон, ялан дийлэхэдтус дєхєм vзvvлсэн энэ бvхний нь тоолж баршгvй. Одоо єтєлж яваа юм даг. Гэлээ ч хоёр жилийн эдэлгээ бий. Тvvнийг минь чи єєртєє авч vз! Тэгээд юмыг яаж мэдэх вэ, хэрэв чи энэ бодол санаагаа биелvvлж чадсан байвал тэр морийг минь зvгээр зєнд нь тавин єєрийн нь vхлээр vхvvлж vзээрэй. Гуйх юм ердєє л энэ. -Yгvй Баяр гvн та юунд дэмий юм бодон биеэ чилээнэ вэ? Та гайгvй эдгэрнэ. Маргааш бид таныг орос эмнэлэгт аваачих гэж байгаа шvv дээ. -За сайн байна. Би та бvхний энэ энэрэнгvй сайхан сэтгэлийг яавч мартахгvй гээд нэг хэсэг дуугvй байснаа vгvй цаана чинь намайг дагаж ирсэн цэргvvдээс байна уу? -Байна. Нэг нь урьд шєнє алга болсон байна билээ. Хоёр нь гадаад сууж байна. Ер нь vргэлж л сууж байдаг юм. -Аа хєєрхєс минь. За чи тэднийг минь над дээр нэг оруулж єгвєл би бас их баярлах байна. -Тэр бололгvй яахав. Ганцхан та сэтгэлээ уужим тавь! Сvхбаатарын “Ор” гэж дєнгєж єгvvлмэгц Довдон, Данзан хоёр яарав оров. Баяр гvн модон хашлагат тохилог орон дээр буруу харан хэвтэнэ. “Жа бид ирлээ” гэхэд алгуур хєдлєн эргэхийг vзэхэд бага зэрэг шаналсан шинжтэй боловч маш тайван нvдний ширvvн харц нь намуу, ширvvн хар сахал нь боловч зєєлєн шиг. Ер хvн болсоор ийм амгалан тайван байгаагvй бол уу гэлтэй. -Жа та бидэнд юу айлдах сан бол? гэхэд: -За гэж ам нээн бодолхийлээд: -Би та нарын хувь заяаг авч явж чадсангvй, хойшдоо бvр ч vгvй. Одоо єєрсдийнхєє хувь заяаг єєрсдєє шийдвэрлэ! Гэж нам дуугаар єгvvлээд: -За явцгаа надтай дахин уулзана гэж битгий бодоорой! гээд цааш эргэн буруу харав. Шєнєдєє Данзан нєхєртэйгєє мєн л гадаа. Эхлээд тэр хоёр маргааш Баяр гvнг Ар Хиагтын эмнэлгийн газар хэвтэх тэгээд эдгэрнэ гэж ярилцаж байснаа ялагдсан дайсныхаа тухайд орлоо. Тvvндээ єєрсдийн болоод бусдын vймсэн сандарсан, vрэгдсэн, зугтаасан, бvхнийг баахан дэлгэхэд єєрийн эрхгvй ялагдахаас єєр зам байгаагvйг ойлгов. Эцэст нь тэр хоёр Сvхбаатарын чин зоригт баатар vйлс, ариун шударга энэрэнгvй сайхан сэтгэл санаанд нь орсон бєгєєд чин сэтгэлээсээ тvvнийг бахдан хvvрнэсээр тэр орой болтол таг унтаж орхижээ. “Хvvе та нар чинь яачихсан улс вэ єдий болтол босдоггvй” гэж нэг хvний сэрээсэнд тэд харав. Єглєє болохоор vл барам нар дээр хєєрсєн vзэгдэнэ. Гэрийн vvдэнд тав зургаан хvн шивэр, авир ярилцахаас нь сонсоод: -Yхжээ, амиа хорложээ, євєртєє байсан бvх хар тамхийг нэгмєсєн идэж хордсон бололтой! гэсэнд Данзангийн дотор пал хийж “Y гvй хэн бэ? Хэн амиа хорлов?” гэхэд хvмvvсийн нэг нь: -“Танай гvн Баяр” гэж чихэнд нь шивнэв. Данзангийн нvд харанхуйлав. Нулимсгvй хуурай байх боловч бvх орчин нэг vе хав харанхуй. Хажууд нь Довдон тэс єєр. Ганцхан удаа санаа алдаад: -За яахав, орчлонд мєнхийн ус уух хэн л байдаг билээ гэх нь Данзанд эгдvvтэй сонсогдох боловч Довдон Баяр гvнд муудаа биш, сэтгэлийн зовуурь шулуудсандаа тэр байжээ. Оршуулах явдлыг тэр хоёр гvйцэтгэхээр болов. Нэг морь тэрэг ирсэн нь жигтэйхэн муу, гажсан хоёр дугуй нь хайвганан хяхтнана. Морины гэдэс хэнгэрэг шиг том том атал ясан хэдрэг туранхай урагш гишгэх дургvй, ёстой vстэй хад. Талийгаачаа тэрэгний тэвшинд тавин зvvн тийш Бvргэдтэй уулын энгэр барин хєдлєв. Хєллєсєн


морь хоёр эрд хvчлэгдэн хєтлєгдєхийн эрхээр урагш гишгэлэн явна. Хотоос гарангуут хашигнан бvр явахаа болив. Балбан ташуурдахаасаа тэд эвгvйцнэ. Хараал vгс байн байнаман дээр гарч ирэхийг уруул жимийн тэвчинэ. Данзан тэрэгний ард гаран хойноос нь тvрж эхлэв. Урд нь Довдон цулбуур татан зvтгэхээрээ зvтгэнэ. Yнэндээ тэд морь тэргээр хvн оршуулах биш, мєрийг ч болов тэргэн дээр тавин юутай хvvтэй нь чирч яваатай адил байна. Гэлээ ч тэд гутралгvй, эрэлхэг эзэндээ эцсийн хvндэтгэл гvйцэтгэж яваагаа бодон сэтгэл талбиун явна. Yдшийн нар дээрээс цоонон эр биеийн тамирыг барагдуулан магнайг хєлсийг дуслуулж байвч ажиггvй зvтгэнэ. Гаслантайгаас ганцхан тэрэгний дугуй эргэх бvрдээ хоёр тийш хайвагнан гаслангийн дуугаар хяхтнана. -За хє энд оршуулах уу даа? гэж Довдонгийн єгvvлэхэд Данзан тvр зогсон орчинг ажсанаа: -Энд дэмий хото дэндvv ойр байна. Цааш хєдлєв. Yдийн нар улам ч цоноож урагшгvй морь бvр ч хєдлєх дургvй байвч цааш явлаа. Амандаа маань уншин тэрэгнийхээ дугуйг хяхтнуулсаар л байв. -За одоо энд vv? Данзан дахин орчинг ажсанаа: -Yгvй энд дэмий. Хайш хайш ууланд ил ийм газрыг дэмий гэдэг ээ. Цааш хєдлєв. Одоо болохоор “маань” ч алга, тvvний оронд бvх хvчээ дайчлан зvтгэх хэрэгтэй болжээ. Харин тэрэгний дугуй дангаараа хяхтнана. Ийнхvv явах тусам газар холдсоор. Эргэе гэтэл ёсонд vл нийцэх амьтдын хар нvгэл. Тэгээд хаана оршуулав? гэвэл уржигдрийн тэдний бут ниргvvлсэн дайны талбай єнєєдрийн элээ шувуудын ид оволзох газрын дунд тэд vхсэн амьд хоёр яс салжээ. Хиагт хотод эргэж ирэхэд нь ардын журамт цэргийн дэд жанжин Билэгсайхан гvн гэгч тэднийг дуудуулжээ. Очвол тэр хvн биеэр намхан, царай зєєлєн, жирийн байдлаар амар мэнд мэдэн хvлээж аваад, тус бvрийн аймаг хошуу нэр алдар бароны цэрэгт хэзээ хэрхэн орсон зэргийг асуун лавлав. Дараа нь ингэхэд одоо та нар манай ардын нам, журамт цэргийн эсрэг дайтах гэж явахын учир юу билээ дээ? гэж инээмсэглэхэд нь нєгєє хоёр бие биеэ харснаа Довдон нь: -Улс оронд тусгаар тогтнол, энх амгаланг хvсэхдээ л гэж хэлэхэд нь Данзан, би ч бас тийм дээ гэв. -Бид ч бас тvvний тєлєє гээд Билэгсайхан, ялгааг гаргаж ард тvмэнд эрх чєлєє олгож хvн хvнээ дарлан мєлжих ёсыг зогсоох тухай єгvvлээд цааш бас хувьсгал, Ленин, улаан орос улс тэдний зорилго ба тусламжийн тухай ярив. Энэ зvйл Довдонд тєдий л ойлгомжтой биш, ойлговч тэр эргэлзэнэ. “Ай даа, vнэн бол уу”, vг хэл ч яахав, vйл явдал нь vнэн худлыг гэрчлэх шvv дээ гэж дотроо баахан vймрэн сууна. Данзан гэвэл тийм биш, єнгєрсєн жил хятад цэргvvдийн гараас зугтаахад дайралдсан зоригт залуу найз, тvvний гvэ чаэ даан хэмээн маш сайхныг ярьсан нь сая ойлгогдож байгаа бєгєєд ашгvй энэ ардын нам тэр гvн даантай нєхєрлєжээ гэж баярлав. Билэгсайхан ярианы тєгсгєлд барон Унгерний хор хєнєєлийг танилцуулаад одоо та нар манай ардын журамт цэрэгт элсэн vv, яана дураараа бол. Ганцхан захих юм хань дайсан хоёроо таньж чин шудрагыг л бариарай гэлээ. Нєгєє хоёр нэг хэсэгтээ дуугvй суув. Данзан нєхрийнхєє амыг харав. Нєхєр нь хариу харах тул: -За би цэрэгт элье. Ганцхан гуйх юм та намайг дайн дуусмагц суллаж vзээрэй! -Тэр болно.


-Би харихыг хvсэж байна гэж Довдон єгvvлэн амьсгаадсанаа, орон гэр маань хол, євєл маш хатуу єнгєрч хэдэн малаа барсан. Тэднийгээ эртхэн очиж харалгvй тун болохгvй байна. -Тэр ч болно. Ганцхан чи эндээс гарсаар бароныхонд баригдан нэг бол алагдана эсвэл дахин бидэнтэй тулалдахаар ирэхэд хvрэх биш vv? -Аа эзэнтэн минь би баригдахгvй, vнэнийг хэлэхэд би ганцаараа гvйлгэн газар нутаг болгоноор шєнє єдєргvй явж сурсан хvн. -Yгvй тэгвэл чи эндээс дєнгєж гарангуут амьтны морьд тоншин гай тариад явах хvн шиг вэ? гэж цочин єгvvлэхэд: -Ааш эзэн минь vгvй, ер нь хойшдоо зvгээр мєрєєрєє ячвдаг хvн болохоор тангараглая. Ганцхан та одоо миний эмээл хазаарт морийг зvсээр нь олгож хайрла -Тэр ч болно. Ганцхан захих минь, ээ дээ нєхєд хань дайсан хоёроо таних, тєвшин шударгыг барих энэ хоёр л байна шvv дээ. Хоёулаа тэндээс гарав. Данзан цэргийн байр руу явлаа. Сэтгэлийн байдал ер таатай биш, Довдонгоо цэрэгт элсэнэ байх гэж итгэсэн итгэл талаар болсны дээр одоо ингээд дан танихгvй хvмvvсийн дунд ганцаараа орох боллоо шив дээ гэсэн бодолд дарагдах ажээ. Хажууд нь Довдон бас ч таатай биш, нєхрийн царай гомдсон гутарсан хоёрт илтэд дарагдсанд зориурлана. Нєхєр минь би нєгєє муу нєхрийн адил чамайг хаян алга болж байгаа биш, ширvvн баатар талийгаачаа ч чамтай хамт сайхан оршуулсан. Ингэхлээр чи надад гомдох явдалгvй гэхэд нь Данзан эс дуугарав. -Би чамтай адил эзний цэрэгт элсвэл элсмээр л байна. Ганцхан би гэртээ нэг айлын хvvхэн босгон авчраад тvvнээ тавтай євєрлєж ч амжилгvй бароны цэрэгт баригдсан хvн шvv. Yгvй ядаж миний ээж гэж арван амтан гэж алдаршсан нэг айхавтар чавганц байдгийг яана. Данзан мєн л дуугаралгvй явсаар цэргийн байрны дэргэд ирээд, -За чи буц, тэр эмээл хазаарт морио эртхэн олж аваад явах замаа хєє! гэхэд Довдон “за” гээд бvсэлсэн дайзат сумаа аван ємнє нь барьж “май, одоо энэ л чамд хэрэгтэй” гэв.

ДАЙЧИН ЭРСИЙН ДАВХИАН Цахар гvн Баярын нас барсны дараахантай барон Унгерн Бvргэдтэй уулын зvvгээр хил нэвтрээд, тэндээсээ ар євєр хоёр хиагтыг зvvн хойноос нь нємрєн авч довтолсон гэдгээ. “Тэр дайн маш ширvvн, орос монгол алин нь боловч ялан дийлэхэд сэтгэл бардам, зэр зэвсэг, агт морьд цєм сайн. Ай даа мєн айхавтар улс байсан хун даа.Yгvй хэрэв тэр цагт зєвлєлтийн улаан армийн их анги гэнэт ирэн туслаагvйсэн бол бид ч сандарч мэдэх байсан даа” гэж ардын журамт цэрэгт явсан партизан бvхэн ярьдаг юм. Гэвч би энэ тухай бичихийг орхин баруун замын байлдаан гэгчийг авсугай. Тэр цагт Тvшээт хан аймгийн Ахай гvнгийн хошуунд дайсны нэг томхон анги хvрэлцэн ирснийг залуу жанжин Єєллєгєє ноёны хороо хvлээн авч мєн улаан армийн бяцхан хэсэгтэй нийлэн устгахаар давшихад Дампил, Дорж хоёр явалцжээ. Энэ ангийн явсан газар ганцхан Ахай гvнгийн хошуугаар тогтохгvй баруун хойш Жалханз хутагт, Хатанбаатар Магсаржав, Дайчин вангийнх гэх зэрэг хошуудаар орон, тэр газрын дайсан цагаантанг бvрмєсєн цэвэрлэсэн их явдал байх боловч би


тэр бvрийг тvvхчлэн тоочихоос зайлсхийн зєвхєн онцын содон явдалт хvмvvсийн vйл ажиллагаанд эргэн орсугай. Ацын нуга хэмээх газар анхны тулалдаан боллоо. Дайсан энд маш ширvvн, журамт цэргvvдэд багагvй хохирол, сандрал учруулсан бєгєєд тэр дунд хилэн хар морьтой, шинэхэн цэнхэр дээлтэй, навтгархан нуруутай айхавтар эр явахыг журамт цэргvvд vзэж авав. Тэр эр зэр зэвсгээр маш сайн, нуруунд нь си сан-ли, ташаанд нь гамин цэргийн хєнгєн цагаан сэлэм, цээжинд хэдэн давхар дайзтай сум ороолттой бєгєєд сэлээдий ба сэлмийнхээ бариулд улаан, ногоон, ягаан, шар, цэнхэр, таван єнгийн урт цагаан мяндсан алчуур намируулан уяжээ. Буудах нь тун хэцvv, хаа нэгтэйгээс цойлсон гєрєєс шиг хар хурдаар гарч ирэн хажуугаар єнгєрєх зуур хэдэнарван сум vсэргэхдээ сум тоолон амь авах гэж сандаргана. Хvмvvс бодоход ємссєн хурц єнгєт дээл ба хар зэвсэгтээ зvvсэн олон єнгийн алчуур нь буудахад тавтай баримжаа болмоор байвч тэр нь тvvний хурдан давхилтад хойш хийсэн солонготуулж барил алдагдуулна. Хоёрдугаар их тулаан Ахай бээлийн хошуунд болов. Жанжин Чойбалсан дайсанг цохих арга, ухаанаа гарамгай хийсний дээр цэрэг бvр шийдэмгий байлдсаны v дvнд дайсансvрхий цохигдов. Гэлээ ч єнєєх хилэн хар морьтыг яаж ч чадсангvй. Тэр гайхал зугтаагсадтай нийлэн зугтаах мєртєє зугтаасангvй, газрын бэрхэд санамсаргvй орж орхиод ганцаараа vлдэн хориглон байлдсан нь хачин гайхалтай. Бяцхан жалганд морь, бие хоёроо далдалж аваад ємхий хvрэн шиг энд тэндээс цухасхийн буудсан нь арав хорин хvнтэй тэнцэнэ. Тэр зуур нєгєєдvvл нь амь гарах зай сvвээ олон арилав. Эцэст нь єєрєє нэг мэдэхэд тэртээ хажуугийн модот уулын хэц єєд морио зvтгvvлэн давхиж явав. Энэ нь ёстой ид шидийн хэрэг, чухам яагаад, хэдий завандаа тэнд хvрсэнг хvн бvр бодож эс олсон бєгєєд бvх хэрэг єнгєрсєн хойно уулын цаад руу хэрхэн буусанг нь vзэхэд бас л гайхалтай, морьтой хvн байтугай явган хvн нэвтрэн гарахын аргагvй их асга байлаа. Мэдээжийн хэрэг,хар морьтой бол дайсан. Хамгийн заналт дайснаа гэж журамт цэргvvд vзнэ. Гэвч тvvний баатарлагийг бас бахдана. Ялангуяа єндєр Дампил “чухам чи бид хоёрын хэн нь хэнийгээ бол доо” гэж занах боловч “аавын хvvийм байх нь энэ дэлхийн чимэг” гэдэг байв. Энэ vгийг цэргvvд мєн зєвшєєрєн “Аавын хvvгийн суманд уу, аль тvvний тархинд уу” гэдэг зvйр vг гарчээ. Гуравдугаар тулалдаан Ханд чин вангийн хошуунд болж дайсан дахин эсэргvvцэх юмгvй болтлоо цохигдов. Гэтэл хар морьтон мєн л vлдсэнээр барахгvй цог жавхлангаа бадруулаар... Дайсан цохигдож ид бутран зугтаах vеэр журамт цэргvvд тэдний захирал орос офицерын морийг унагаан амьдаар барихаар арваад сайн морьтой хvн хурдлан очиж явахад хєндлєнгєєс хар морьтон гэнэт vсрэн гарч ирж офицероо авах гэснээ ямар ч нєхцєлгvй болмогц гар сунган ганцхан буудахдаа хулхиар нь хийж орхиод єєрєє арилж одов. Ерєнхийдєє энд дайсан бvрмєсєн цохигдсон тул жанжин Чойбалсан гол хvчээ аван Богдын хvрээ чиглэх болов. Дайсны vлдэгдлийг устган цэвэрлэх явдлыг Дампилд даалган vлдээсэн бєгєєд шилдэг найман хvнийг гарган єгсний нэгэнд Дорж оржээ. Уг нь Дампил суман дарга Гэтэл одоо тvvний дор суман байтугай тасаг ч алга. Гэлээ ч хvмvvс Дампилаа Суман дарга аа!” гэж дуудна. Ийнхvv дуудахыг Дампил маш тааламжтай хvлээн авах бєгєєд харин єєрєє бага боловч дайсныг устгах анги захирсны нь хувьд “жанжин аа” гэх буюу эсвэл “хорооны дарга аа” энэ тэр гэвэл уурлах ажээ. Зєвхєн найман хvн захирсны нь баримтлан салаа тасгийн зэрэгт


аваачин дуудвал мєн л уурлах ажээ. Учир нь гэвэл Дампил, ардын журамт цэргийн анхны єдрєєс эхлэн суман даргын vvрэг хvлээсэн хvн бєгєєд єєрєє ч бvх цэрэг дайны явдалд суман даргаас илvv эрхэм хариуцлагатай vvрэгтэй гэж vздэг тул vvрт суман дарга явах хvсэлтэй байжээ. Дайсны vлдэгдэл урагшаа Євєр Монгол орохыг санаархан зугтаасан сурагтай байлаа. Тэд замдаа тохиолдсон айл амьтныг дээрэмдэн хєл унаа залгах тул хєл хvрэлцэн гvйцэхэд бэрх. Хєєж яваа Дампил ард олныг айлган цочоох, эд хєрєнгєнд нь халдах тэр бvхнийг хатуу цээрлэх vvргийг авсан хvн бєгєєд тvvнээ баримтлан эцэж ядарсан морьдоо єдєр шєнєгvй зvтгvvлэн явна. Хоол хvнснийхээ зvйлсийг зєвхєн хvний єгснєєр залгуулах тул зарим єдєр хэт цадан цатгалдах, зарим єдєр єлсгєлєн явах ч тохиолдоно. Гэтэл бас замд тохиолдох айламьтдын байдал янз бvр, амар мэндийг даруйхан эрээд “бид ардын намын номхон борынхон байна” гэхэд “аа тийм vv” гэж дуу алдах унах морь сэлбэн туслахыг боддог нэг хэсэг байхад “vгvй та минь тэр ардын нам номхон бор гэдэг чинь юу вэ?” гэж гайхан дэвэн дэлхийн юмыг амандаа орохын зоргоор асуун шалгаадаг ч нэг хэсэг байна. Зарим нь бvр “номхон борынхон” гэж амнаас цухуйлгамагц хємсєг зангидан аягын амсар зуулгахгvйг хичээх байдлаар таг дуугvй болдог ч бишгvй дайралдана. Гэвч Дампил эдний хэнд нь боловч гэм зэмгvй, хагас сар гаруй явсны эцэст дайсны барааг анх олж харав. Тэд уг нь тав зургаагаас хэтрэмгvй байлтай атал бvх зугтаагсад бие биеэ эрэн нийлэлдсээр арван хэдvvл болсон аж. Yзтэл тэднийг мєн л єнєєх цэнхэр дээлтэн толгойлон явна. Хар морь нь солигдож бараан зvсмийн морьтой болсон байх бєгєєд тvvн дээр хєндлєн сууж, хурц зэвсгvvдээ гялалзуулан начин шонхор шиг шилбэлзэн явна. Дампил тvvнийг хамгийн тvрvvн тавив. Одоо ч харин чи бид хоёрын хэн нь хэнийгээ гэдэг цаг иржээ гэж заналхийлэн єгvvлэв. Нєхєд нь ч “аавын хvvгийн суманд уу, аль тvvний тархинд уу?” гэж єгvvлэлдэв. Цэнхэр дээлт Дампилыг танив бололтой. Хvмvvс яаран тархаж хориглон байлдахад бэлтгэв. Гэтэл энэ нь заль байлаа. Дарга Дампил нєхдєє мориноос буулган явган явуулж буугийн тусгал хvрэхvйц болготол цэнхэр дээлт, хvмvvсээ гэнэт мордуулан зугтаав. Хойноос нь журамт цэргvvд ардаа орхисон морьддоо хvрч, мордох гэсээр байтал тэд бараа сураггvй арилжээ. Эцэст нь Дампил ихэд хорсон, тvvнийг би энд орчлонгоос тонилгоно гэсэн маань тоосонд нь дарагдан хоцров гэж амаа барив. Тэр єдєртєє Дампилын анги, сульдсан морьдоороо зєвхєн зам мєрий нь хайж явлаа. Маргааш нь бяцхан голын дагуух айлуудаар буун учир явдлаа илэрхийлэн єгvvлсэнд тэндхийн хvмvvс нvvр тал єгєн агт морьдоо сайнаас нь барилан хєл унаа залгахаар болов. Тэр байтугай дайсны хааш чиглэн явсныг тодорхой мэдэж байсан бєгєєд газарчлах хvнийг хvртэл гаргаж єгєв. Эндээс Дампил зєвхєн унаа морьд газарчлах хvнээр хангагдсанаар зогсохгvй, нэрий нь сонсмогц єєрийн эрхгvй арааныхаа шvлсийг гоожуулахад хvрдэг юмыг баахан ууж нvvр хувиран улаан зээрд болсон учир нvvр тэнэгэр цээж ханагар морджээ. Бусад нєхєд нь баргаараа эрvvл, тэдний зарим нь эрхэм даргаасаа эмээн хойш тавьсаар байгаад хоосон хоцорсондоо баахан харуусалтай явна. Харин Дорж анх журамт цэрэгт элссэнээс аваад єнєє хvртэл Дампилын дор яван ижил дасал болсноороо гурван тагш ууж нvvр улайн хамар дээгvvр нь хєлс бурзайхад хvрчээ. Саяхан юvлсэн морины ширvvн хатиргаанд ар нуруу хvнд тємєрт урт буунд хvчтэй


дарагдана. Гэвч Дорж тvvнд олон хоног балбуулсандаа анзаарахгvй болжээ. Урд нь яваа Дампил мєн л морин цэргийн орос винтовоо балбуулсаар. Лавлан ажихад гол тємєр нь єнгє чанараа аль хэдийн алдаж “цэцэн билэгт” хэмээх мєнгє давтмал vсэг нь ор мєргvй арилж, сvvл модны нь хуучин шаргал єнгє хувхайран єгєрших тийш хандсан нь Доржид халуун дулааны нар салхинд хэчнээн олон хоног идvvлж явааг санагдуулна. Єєр тийш эргэн орчинг ажихад єєрийн єссєн тєрсєн нутгаас тэс єєр, ой мод, єндєр уулс, гол горхи хvрээлэхийн оронд алсад урт урт шилvvд ширвэгэнэж тvvний наана, цэлийхийн ихээр цэлийсэн уудам хєндийд, орчинд хvрэн хар оройтой жижиг толгод, тэгээд чихэнд сонсдох нь голионы исгэрэлт, царцаахайн царгилт, хамарт ханхлах нь таана бєгєєд энэ бvхэн Доржид зуны сайхан улирал єнгєрч намрын улирал эхэлснийг мэдрvvлэн цааш бас орон нутаг гэр орныг санагдуулав. Тэр дундаас дєрвєлжин бор царайтай махлаг биетэй, хормойн хєдєлгєєн зєєлєн, эхнэр Хандсvрэн, “ай даа тэр минь сайн ч, сайхан ч, наддаа хосгvй vнэнч атал би тvvнийг ямагт голон гомдоож, голы нь харлуулж байсан бус уу? Yvгээрээ би мєн ч хатуу сэтгэлтэй нvгэлт амьтан байна даа” гэж бодож явлаа. Тэр єдєртєє тэд, нар баруунаа гудайн буухын хэрд дайсны барааг харан гvйцэж авлаа. Дампил юуны урьд дахин залилагдахгvйг хичээн ангаалдан давхив. Цэнхэр дээлт, байдал ажин хаана хаанагvй холоос хэдэн сум тавьснаа мєн л заль. Хvмvvсээ хоёр хуваан хоёр тийш зугтаалгаад єєрєє гурав дахь чигийг барин зугтаав. Дампил хvмvvсээ даруй хумин авч зєвхєн єєрий нь хєєж гарлаа, Урагшлах тусам газрын байдал толь цагаан болж хєєгсдийн морьдод хурд нэмэгдэж эхлэхэд цэнхэр дээлт мориныхоо амыг татасхийн байн байн эргэн харна. Дампил буудах сум дууссан, морь нь бас эцсэнээс буй заа гэж бодно. Нэлээд ойртон очсоноо, Одоо чамайг амьдаар чинь барин ам хэлийг чинь сугалахгvй бол доо!” гэж хашгирав. Цэнхэр дээлт цочин эргэн харснаа гар гялсхийлгэн сэлээдий сугалан тасхийлгэхдээ Дампилын малгайг сэт буудаж хийсгэн унагав. Дампил хариуд нь “ха ха” инээн “барина даа чамайг, барина” гэж дахин хашгирав. Цэнхэр дээлт дахин буудахдаа Дампилын хажууд яваа хvний морийг унагаад мориныхоо амыг сул тавин ухас хийлгэв. Одоо vзвэл морь нь эцсэн биш, эгшин зуурын дотор холдон одоход Дампил нуруун дахь буугаа яаран авч давхингуут дундаа нэг сум явуулав. Цэнхэр дээлт ажиггvй давхисаар. Хоёр дахь суманд цэнхэр дээлт нуруу гэдэсхийлгэн мориныхоо хажуу руу юу юугvй саван унамаар болж ирснээ биеэ татан авч мориндоо ташуур єгєх хурдлаад гурав дахь буудалтандяг хєтєл даван оджээ. Дампил мориныхоо амыг татан зогсоож “одоо тvvний амь єнгєрсєн” гэж баяр бахдал болон єгvvлэв. Yvнийг хэн ч vнэмшихэд бэрх. Дампил Доржийг нэг хvнтэй явуулахдаа, хэрэв амьд байвал авчрахыг тушаажээ. -Yзвэл цэнхэр дээлт нээрээ газрын уруу тvрvvлгээ харан унасан байлаа. Анх унахдаа газрын уруу хvчтэй харуулдаж, нvvр бие нь хайрган хєрсєнд зулбаран чухам ямар шvv царайтай хvн байсан нь танигдахаа больжээ. Амьд байна гэхээс урт амьсгал аван, амнаасаа цустай ягаан хєєс бургилуулна. Мэдрэхvйд нь занал хорсол хадгалаастай. Хэдэн алхмын зайтай шидэгдсэн сэлээдий рvvгээ сунган хаясан гарын нь хурууд нь алгуур таталдан долоовор хуруу нь гол дарах байдлаар хєдєлнє. Сэлээдийг нь vзэхэд бараг дvvрэн сумтай бєгєєд бас унахы нь ємнє мєр биеэс нь мултран хаягдсан урт буу нь хvхээг дvvрэн сумтай ажээ. Энэчлэн цээжиндээ хэдэн давхар ороосон дайзнуудад нь бишгvй сум байна. Ийм атал энэ эр


юунд зугтаав. Дорж нєхєртэйгээ гайхан хэлэлцэж учры нь эс ойлгов. Унаж явсан морь нь тэрхэн дор, эгж хєл дээрээ зогсохоосоо єнгєрсєн эзнээ хvлээх бололтой. Хоёр чихээ эгц босгон хєдєлгєєнгvй ширтэнэ. Энэ морийг цэнхэр дээлт хаана нэгтэйгээс дээрэмдэн эзэмшсэн нь мэдээжийн хэрэг боловч энэ морь ижил дасал болсондоо хаян явчиж чадахгvй болжээ. Дорж цэнхэр дээлтийн морийг барьж аван єєрий нь эмээл дээр нь бvгтрvvлэн ачиж аваад буцав. Энэ зуур Дампил бусадтайгаа тvрvvчийн морио буудуулсан нєхєр дээрээ очиж хvлээж байсан бєгєєд нар жаргах болсныг харгалзан эндээ хонохоор болж, нэг хvнээ айлаас хонь худалдан авчруулахаар явуулсан байв. Доржийн очиход Дампил “ха, ха, би эс хэллvv” гэж дуу алдан угтав. Бусад нєхєд ч єєрцгvй баяр хєєр. Ялангуяа Дампилын буудсан сум бvр нь заналтны цээжинд туссаныг vзэхдээ бахдал болгон шуугилдана. Єдий болтол цэнхэр дээлт амьд, vе vе урт амьсгал аван улаан хєєстэй цусаа бургилуулсаар л байна. Дампил тvvнийг тvр тэнхрvvлэн хэдэн vг асуусугай гэхдээ: -Наад чєтгєрийнхєє нvvр царайг цэвэрлэ! гэж тушаал єгєв. Ам хамраас нь эхлэн саяхан авчирсан хvйтэн булгийн усаар цэвэрлэж эхлэхэд тас жимийсэн нимгэн уруул дээгvvрээ бvдэгхэн хєх сэвхvvдтэй хавчгархан хамар, чонын хэлбэрт жийхан нvд, шазуур зуусан шєрмєст шанаа, ерєнхийдєє наранд гандсан нимгэн хєх царай гарч ирснийг хvмvvс жигшин ширтэнэ. Гэтэл Дампил урт нуруугаа доош нумлан бєхийлгєж, жигшихийн оронд амьсгал даран ажиглана. Хамгийн эцэст магнай цэвэрлэгдэн тал дугуй ягаан сорви vvлийн сиймхийгээс сар тодрох адил гарч ирэхэд Дампил: -Хvvе та минь бооё, шархы нь! гэж хоолой чичрvvлэн шивнэв. “Y гvй юугаараа боох юм бэ? Бидэнд чинь бусдын шарх боох байтугай хєлс арчих даавуу байдаггvй шvv дээ” гэхэд, Дампил дээлээ тайлан хаяж хэдэн сарын хур хєлстэй цамцаа шар шир цуулж єнєєх гайхлын цээжийг єєрийн гараар боов. Хариуд нь цэнхэр дээлт нvдээ сэм нээн, чонын бэлтэргэн хvйтэн харцаар ширтээд, гараа ташаа руугаа сэм гулгуулан тэмтэрч сэлээдийнхээ vгvй болсныг мэдэхтэйгээ зэрэг гараа сул хаян нvдээ тас анив. Амьсгал авч байгаа эсэх нь ч мэдэгдэхээ больж зєвхєн шазуур нь татвалзана. -Аль вэ та минь юм уулгая гэж Дампил єгvvлэхэд хvмvvс аманд нь ус барив. Цэнхэр дээлт усны vнэрээр нvд нээн ам ангайлган нэг удаа сувдаглан балгаснаа дахин ам жимийж ганцхан Дампилыг гєлрєн ширтэв. Дампил єєдєєс нь санаа алдан: -Чи хэн бэ? Гоожоо баатар уу? гэж шивнэв. Энэ vгнээс цэргvvд учрыг ойлголоо. Дампил, Гоожоо баатрын тухай нэг удаа биш бараг байнгад тvvний гарамгай vйл явдлыг бахдан ярьдгаас санаа авч сэтгэл сэрхийнэ. Тэгээд дахин ажихад Гоожоогийн зvс царайд занал жигшvvртэй юу ч алга, тун хєєрхийлєлтэй болоод хэнд боловч харуусалтай харагдана. Дампилын vгийн хариуд Гоожоо: -“Биш ээ!” гэж нvдээ анив. -Yгvй чи мєн би чамайг таньж байна. -Тэгвэл чи эндvvрч байна. Аньсан нvднээс нь бєєн бєєн нулимс гаран шанаагаа даган урсав. Дампил улмаар гутран дахин дуугарсангvй. Хонь авахаар явсан хvний ирэхэд цєм хєдлєн хоол хийхэд оролцов. Дампил урьд vзэгдээгvй зовууртаа дарагдсаар л байв. Цэргvvд дагалдан мєн л баяр баясгалангvй. Тэр дунд хєгжєєнтэйхэн байхаас гурван том чулууны дунд шєнийн харанхуйд


дvрэлзэх гал, тvvн дээрх ганзагын хомбон тємєр тогоо, дотор нь оволзон буцлах ид намрын тарган хонины мах. Хоол болмогц Гоожоог галын дэргэд авчран хэвтvvлж шєл уулгахад овоо тэнхэл орлоо. Санаа сэтгэл нь ч тайвшран, шазуур зуун шанаагаа гvрэлзvvлэхээ байж, амаа сул тавив. Дампилаас ярилцахыг хvсэн vг єдєхєд “би чамайг анхны тулалдаан дээр таньсан” гэж vгээ эхлэв. Хvмvvс цааш юу ярихы нь шохоорхон дєхєн суув. Сонсвол тvvний яриа хvмvvсийн бодсоноос шал єєр. Гоожоо анхны тулалдаанд омог бардам, зориг тєгєлдєр, амжилт ихтэй байлдсаныхаа эцэст Дампилыг танин итгэлт сайн найзтай ийнхvv тулалдан явах минь юу билээ? гэж сэтгэл баахан тvгшжээ. Хоёрдугаар тулалдаанд санаанд багташгvй цохигдохдоо єєрсдийнхєє хvмvvсийн хэчнээн зvрх сул, зориг харингыг нvдээр vзэн, ирээдvйн хэрэг яавч бvтэхгvйг мэджээ. Гурав дахь дээр зєвхєн амиа бодон алс зvг зугтан арилахыг шийдсэн ажээ. Гэтэл бас л гай. Орох орон гарах газаргvй болсон бусад нєхдийн эрэл сурал болон давхилдан ирэхэд нь Гоожоо тэднийг бдолцохоос єєр аргагvй болжээ. Гоожоо энэ зvйлээ ярихдаа хажуугийнхаа хvмvvст биш тэнгэрт гялалзах vй тvмэн оддод гомдол мэдvvлэх мэт ямагт дээш ширтэн єгvvлжээ. Эцэст Гоожоо: -Гэвч гээд Дампилыг заналтай ширтэн: -Миний удаа дараагийн зугталт амь биеэ бодсоных биш, ганцхан чамайг! Нэг vед нэг санаагаар, нэг дайсны ємнє хань нєхєд бололцон явсандаа, одоо эргэн дайсан болон тулалдах юv билээ? гэхдээ... гээд хоолой нь чичирч хэл нь ээдрэн vгээ таслав. Дампил царай барайлган хєлс чийхруулж сууснаа: -Yгvй ээ. Би чамайг зєвхєн энд ирсэн хойнь чинь танилаа. Харин чи намайг тийм дээрээс таньсан юм бол юунд бууж єгсєнгvй вэ? -Бууж єгєх ий? гэж бухимдан єндийж “Дайсандаа юу? Yгvй ээ, би тэгж дайсандаа бууж єгдєг нь биш” гээд толгой гэдрэг хаян тэнгэр ширтэв. -Гоожоо минь ээ, бид чинь ард тvмнийхээ эрх чєлєєний тєлєє тэмцэгсэд шvv дээ гээд Дампил цааш ардын нам, Сvхбаатар, Октябрийн хувьсгал, оросын ажилчин тариачин ба тvvний улаан армийн ач тус болсон зэргээс ярьж эхлэв. Yvнд Гоожоо толгой дахин єндийлгєж, хvнд амьсгалаа даран чагнав. Энэ дэлхийд тийм ариун явдал шударга ёс дэлгэрснийг Гоожоо анх удаагаа сонсож байгаа ажээ. Олсон шархаа эмзэглэн янцаглахаа мартан сонсоод эцэст нь: -Дууллаа. Гэвч та нар одоо урд зvгийн ах дvv нараа яах улс вэ? -Тvvнийг би яаж мэдэх вэ, зvгээр миний бодоход бvх хятадын ард тvмэн оросын ажилчин тариачны жишээгээр эрх чєлєєнийхєє тєлєє тэмцэх босох цаг эрхгvй ирэх буйзаа. Тэр цагт урд зvгийн ах дvv нарын хамт хєдлєн мєн эрх чєлєєгєє олж авах нь магад. Энэ vг Гоожоогийн чихэнд ер наалдсангvй бололтой, гунигт царай гарган нvдээ дахин анив. -Yгvй ингэхэд чи яаж яваад энэ гайтай бароныхонтой нийлчих вэ? гэхэд -Яая гэх вэ? Хувь заяа чинь єєрийн эрхгvй татан оруулав. -За тэр чинь яахаар тэр билээ? Би ойлгохгvй байна. -Чиний ойлгохгvй байх нь долоон зєв. Эзэнтэй нохой, золбин нохойныхоо зовлонг ямар мэдэх биш гээд Гоожоо дахин дуугарсангvй. Дампил ч цэргvvдтэйгээ хэвтэн тавтай нойрсож эхлэв. Єглєє цєм тавтай сайхан нойр авсандаа бие хєнгєн ухаан санаа саруул босоцгооход нэг хvн таг чиг. Энэ бол Гоожоо баатар єчигдрийнхєє олсон хvнд шархыг эс даан нас баржээ.


Нэгэнт нас барснаас хойш шазуур зуун шанаагаа гvрс хийлгэх нь яахин vлдэх билээ. Нvvрэнд нь гvн шингээсэн єшєє хорслын зураасууд нь цєм арилж нvд тайван аньснаараа царай хувирсан нь тун хачин. Ёстой сайхан эрийн vзэсгэлэнт дvр vзэгдэх бєгєєд vлдсэнээс магнайн нь тал дугуй гялаан сорви байх боловч тэр нь vхдэлийн биш, амьд байгаагийн шинж мэт. Амьддаа хэчнээн эрэлхэг зоригтон явсны ул мєр болон vлджээ. Дампил тvvнийг хараад: -Тийм ээ, энэ эр миний анх танилцах vед уг нь ийм сайхан эр байсан юм гэж гvн санаа алдан єгvvлэв. Эр хэчнээн сайхныхаа хэрээр Элдэв дарлалыг хvлээж эс чадна Хvнд бэрхэд нэрвэгдэхийнхээ хэрээр Хад чулуунд хувиран догширч Харагдах єнгє дарагдан эндэрнэ Ийнхvv хувирсныг зєєлхєн vхэл, Орчлонг бvхэлд нь vгvйсгэдгээрээ Уг дvрсэнд нь эгvvлэн авчирна Журамт нєхєд нас барсан баатрыг тэнд нь хvндэтгэн оршуулаад мордов. Yлдэгдэл дайсанг тэр чигт нь орхиж хараахан vл болох учир тэртээд жирвэгнэх их шилийг чиглэн явж байхад єєдєєс хоёр том тас нисэн ирж дээр эргэлдэв. Энэ нь мэдээжийн хэрэг. Талийгаач эрийн хvvр тэгээд тэр єдєртєє л ор мєргvй болсон бий. Гэтэл тэр Гоожоо баатар маш их гайхамшигт хvн юм. Юу гэвэл Дампил дарга тэр баатрыг vзэн таньснаасаа хойш нэг л хачин, бvх биед нь шар ус хурсан мэт царай уруу, хєдлєх нь наазгай, хэлэх нь хагас хугас болсон бєгєєд байгаагаас л нэг их єндєр бие, урт чац. Тvvнээ арай ядан чирч явдаг vхээнц хvн болов. Хэдэн хоногийн дараа зугтаасан хэсгийг гvйцэн яльгvйхэн тулалдаан болоход дайсны хамгийн тvрvvчийн суманд оногдон нас барлаа. Аягvй бол адгийн муу буудагчийн тэнэсэн суманд ч дайрагдсан байж болно. Ямар боловч тvрvvчийн нас барагч л амий нь аваачсан хэрэг. Энэ бол мухар сvсэгтэй холбогдолтой биш, зєвхєн Дампилын аль эрт цагаас аван, vзсэн олон удаагийн дайнд биеэ гайхамшигтай авч явж чаддаг байсан чадал, Гоожоо баатараас болон нэг vе бие алдмагц тийнхvv амий нь алдуулав. Уг газар нь усгvй, айл амьтны бараа ч vгvй, ёстой эзгvй хээр байсан боловч уй гашуун болсон нєхєд нь гурван хоног хvндэтгэн сахив. Мордон явахад мєн л хоёр том тас шувуу тэр дээр эргэлдэж байлаа.

ЭНЭ ЗУУР ЮУ БОЛОВ Ид сайхан зуны дунд сарын эхээр ардын журамт цэрэг Богдын хvрээ орохоор явж байлаа. Хажууд нь улаан армийн их анги хэдэн аравны газар дамналдан хєврєлдєн явна. Аян замын уртад гутал хувцас элэгдсэн, урагдсан, зvс царай гандсан борлосон энэ тэр нь тун их, гэлээ ч хэнэггvй. Идэх хоол нь ихэвчлэн бvдvvн гурилын ширvvн хар талх. Монгол орон хэдийгээр цаг тєрийн их vймээнд багагvй нэрвэгдсэн боловч гол горхи, хотгор гvдгэрvvд хоосон биш, онцгойдоо тэсвэр хатуужил бvхий ард олны гарын малууд нь мєн л хvн амьтнаа элбэг тэжээж чадах хэмжээтэйгээр vлджээ. Гэвч улаан арми тvvн рvv гар сарвайсан зvйлгvй, тийм ёс ч алга. Єдрийн халуунд “шинель” хэмээх ардаа оноот урь єрмєг танзан дээлээ тунтайлган цээжин биедээ ороон баглаж буугаа мєрєвчлєн журамт цэргийн морьтон ангитай


ана мана гишиглэн явна. Ємнєх замын дайсны жижиг ангиудаас сэргийлсэн хайгуулууд буюу хажуу хавиргыг сэргийлэхэд гарсан орос цэргvvдээс монгол айлууд рvv очиход, орос л гэвэл барон Унгернийхэн шигээр vзэх болсон хvмvvс: “орос, орос” гэж айн шуугилдаан хvрэлцэн ирж уух юм гуйхад нь айхаа байн гайхаад сvv таргаасаа эхлэн єєрсдийнхєє аль эрхэмлэдгээр зочилно. Очсон орос цэрэг хариу баярласнаа гар хурууныхаа дохиогоор єргєн хамгийн тvрvvн гvйлдэн ирсэн элгэн талаа цагаан идээгээр халтартуулсан дээлтэй бяцхан багачуудад нь буудсан сумны хєндий хонгио бэлэглэн явна. Ард нь баярласан хvvхэд даган нохой хорьж єгнє. Эмгэд хєгшид “эш хєєрхий” гэж дуу алдан ардаа аавтай эхтэй, гэр орон, ах дvv нартай амьтны vр яваа нь мэдээжийн хэрэг гэж нvдний нулимс дуслуулаад ирээдvйн vйл хэрэг сvv шиг цагаан байтугай гэж сvv єргєнє. Хойшдоо улаан армийнхнаас ирнэ байх гэж санан сvvгээ бэлтгэн зэхнэ. Хэрэв хорь, гучаад ирвэл нэг хотын айл элбэг хангаж чадна. Харин дал наяараа ирвэл арга буюу vнээ малаа хєєж авчрахад хvрэх буй заа. Гэтэл улаан армийнхан айлуудаар орох нь тун ховор, олуулаа бол бvр ч vгvй. Ганцхан журамт цэргvvдтэй мєр зэрэгцэн яваагийнхаа хувьд ямар нэг завшаан гарвал хvрэлцэн уулзах нь маш олон. Тэгэхдээ хэн нь боловч ямар нэг зvйлийг эрэхийн vvднээс биш, бvдvvн ширхэгт мохор хэмээх тамхиараа зочлох ба танилцах, ирэнгvvтээ баяр бахдалтайгаар инээн “драас дрис” єгvvлэн гар сунган баруун гарыг чангад атгаад, бор ногоон даавуу цамцныхаа дээд энгэрийн уут савнаас зурвас цаас гарган бариулаад дээрээс нь бvдvvн ширхэгт мохороосоо чимхэн авч пижигнvvлэн асаана. Єєрєє тэр тамхийг борлуулахдаа тун чадамгай, цаасны нэг захыг хэлнийхээ vзvvрээр шилэмдэн ганцхан имрэхдээ шав хийсэн янжуур болгоно. Єєрийнхєє хийсэн тэр янжуурыг татах зуур, найрсаг дотнын сэтгэлээр олныг ярина. Ємнєє хэл мэдэхгvй хvн байгааг сайн мэдэж байвч ярина. Гэвч журамт цэргvvд тvрvvн барон Унгернийг хамтран цохисны дараахантай анх удаагийн уулзалдах, их баяр дээр мєн ийнхvv ярьсныг хэлмэрчийн орчуулснаар “Танай улс тусгаар тогтноно. Ард тvмэн чинь цєм эрх чєлєє олж, шинэ ёс, шинэ замаар сайхан хєгжинє. Ленинийг мэднээ? Биднийг Ленин та нарт тусал гэж явуулсан юм шvv” гэж байна гэж ойлгуулснаар ойлгон “Аа за за” гэж толгой дохин инээнэ. Ардын журамт цэргvvдийн магнайд Сvхбаатар, Бодоо тэргvvтэй хэсэг улс яваа билээ. Тухайлбал тэдний дунд Балданцэрэн євєртєє мєнгєн дугуйт хос бийр, том гуулин нянтайтай бєгєєд ардаа том ваадантай албан бичиг бvсэлжээ. Сэтгэлийн байдал маш тэнvvн, эр хvн болж элдвийг зориг явсны эцсийн зорилго ашгvй нэг зєвтєн жавхлантай биелснийг хувь заяа гэж бодно. Хоёрт, єєрийн дур мэдэн дагуулан гарсан Аравгайнхаа удаа дараагийн дайныг амь бие мэндээр барахгvй нэр тєртэй даван туулсныг мєн тvvний хувь заяа гэж vзэн баярлана. Энэчлэн Балданцэрэн, хvн бvрийн тєгсгєлийн хувь заяа дээр аваачин бодож vзэхэд барон Унгернийх шиг гунигт хувь заяагvй ажээ. Барон Унгерн бол ер бишийн хvн. Ер бишээрээ ч Богдын хvрээг эзэмшиж байсан арван мянган гаминг бут цохисон, хорин мянга байлаа ч гэсэн єєрцгvй барс мэт барьж идэх байлаа. Тэгээд мєн ер бишээрээ монгол орныг тэраяар єєртєє татан авч чадав. Гэтэл чухамхvv эцэс нь гэвэл ганцаараа. Єєрийн биеэр эрэн шилж олсон Дар эх лам нь хэрэг бишидсэнийг мэдэхтэйгээ зэрэг хаян зугтжээ. Тvvгээр vл барам мєн єєрийн нь сонгон эрж олсон Сундуй гvн харин єєрий нь барьж авав. Зєвлєлтийн улаан армид тушаасан байх


бєгєєд vнэн чанартаа гэвэл барон Унгерн хувь заяагаа хэрхэн тєгсгєхийг зєвхєн єєрєє эрэн сурвалжилж бvрдvvлснээр єєр юу ч vгvй болжээ. Эдvгээ Хиагт /Алтанбулаг/-аас хvрээ чиглэн яваа журамт цэргvvдийн єглєє бvр мордон хєдлєхєд єєдєєс нь нарны тусгал элгэн талаас нь угтан тосоход Балданцэрэн “нар биднийг угтав” гэж сэтгэл таална. Орой, ар талаас ээн ээсээр шингэхэд нь маргааш бас л єєдєєс гаран биднийг угтана гэж бодно. “Баруун хараа” хэмээх газрыг Хиагт Хvрээ хоёрын дундын газар гэдэг. Энд журамт цэрэгтэй мєр зэрэгцэн яваа улаан армийн тvрvvч хэсэг орж ирэв. Энд нутгийн айлууд олон. Улс амьтан орос л гэвэл єнєєх барон Унгернийх шиг vздэгээрээ цочин, мориндоо ташуур єгєн давхилдаж бие биедээ дамжуулан мэдэгдэв. Энэ мэдээг Гэлэгийн хотонд ирэхэд айн цочихгvй хvн ганц Гэлэг л байлаа. Аа та минь улаан орос байлгvй. Тийм дээ єдийд улаан нь цагаан оросыг дийлсэн байх ёстой! гэж зэвvvцэн цочигчдыг тайвшруулан гэрээс гарч, ирэх замыг гар єргєн саравчлан ажна. Эднийх цаг тєрийн vймээнд сvрхий vрэгдсэн боловч бас ч гаднаа арав таван унаа уяж, есєн гvv саана. Бас дєрвєн сайхан vнээ саах тул сvv, тараг, єрємтэй. Тvрvvч ангийнхаа урд голын захад буудаллан vдлэлтийнхээ галыг тvлж эхлэв. Гэлэг “Хvvе таминь эдэнд цайны сvv! Бас ундаа болохынхоо ємнє амныхаа цангааг гаргаг, айраг тараг аваач!” гэжээ. Бvх хотын эмэгтэйчvvд хувин савтай юмс барин яаран гvйлдэв. Хvvхэд багачууд нь баярлалдан даган харайлгав. Монгол хvмvvс бол єгєгчидбєгєєд єгснийхєє хариуг горьдогчид биш билээ. Гэвч єгснийг заавал авдаг ёстой. Гэлэгийн бэр Хандсvрэн, хvv, охин Думаа хоёр “Энэ улаан орос гэдэг чинь цагаан оростойгоо ав адилхан царай зvстэй юм. Сvvгээр ч сvлсэнгvй хуваан уучихлаа. Айргийг ер мэддэггvй хулаар ч уусангvй, хувь хувийнхаа тємєр аягаар уун ихэд хачирхан шуугилдав” гэсэн сонинтой ирэхийнхээ зэрэгцээгээр том тавгийн хиртэй дугуй бэндгэр бор юм авчирчээ. -За та минь, энэ чинь юу гээч вэ? -Иддэг юм, аав аа! Цєм ийм юм идэж байна гэж хvv хvvхнийхээ хариулахад Гэлэг хvндэтгэн хормой дэвсэн тавьж зvсэхдээ эрхгvй гурилаар хийгдсэний нь мэдлээ. Гэвч ямар гурил тийм бvдvvн, хар бор єнгєтэй байдгийг мэдэхгvйдээ гайхна. Эхний зvсмийг бурхандаа тавив. Дараачийн зvсмийг бэр хvvхэн хоёртоо, тэгээд єєртєє авав. Ингэхэд хар талхыг анх идэж vзэхэд сvрхий ширvvн гашуун байх нь мэдээжийн хэрэг. Гэвч Гэлэг сайтар шалган амталж vзээд “Ээ хvvхдvvд минь ээ, энэ чинь эр хvнд хvч тамир, зориг чадал нэмэгдэхvйц амттай идээ байх нь юу вэ” гээд дахин амтлахдаа “мєн дєє, ухаан санаа ч шулуун шударга болдог биз” гэж цэцэрхэв.Тэгээд бvх хотын хvн нэг бvрд хvрэлцvvлэн амсуулахдаа “Май улаан оросын идээ, амссан хvн бяр чадал ухаан санаа нэмэгдэнэ” гэж байлаа. Журамт цэргvvдийн энд ирмэгц гурван хvн тасрав. Гэлэгийн хот руу чиглэн давхилаа. Эдний нэг нь Хvрэлийн хvv Цэрэндорж. Тэр хvv гол гаталснаа нєгєє хоёроосоо тасран гол єгсєв. Хоёр дахь нь Баасан, гэр орондоо vлдэхээр бvрмєсєн чєлєє авчээ. Хvмvvс тvvнийг алсын бараанаас танин гэр рvv нь гvйлдэн хvрч угтан авлаа. Баасан ч гэрийнхээ хvмvvс тоо толгой бvрэн байгааг олж харан сэтгэл амс хийсэн тєдийгvй бяцхан биет хєєрхий эхнэрийнхээ нялх хvvхэд тэврэн зогсож байхыг vзээд зvрх цохилон баярлав. Гурав дахь хvн Данзан. Данзанг ирнэ гэж хvлээсэн хэн ч vгvй єєрєє Гэлэгийн хойдох бяцхан гэрийг танин гадаа нь очин бууж


гэртээ ороход хэн ч vгvй. Ганцхан орон дээр эмэгтэй хvний дээл хувцас хураалттай байгаагаас эгчийнхээ эрvvл мэнд байгааг мэдэн сэтгэл тэнийн баярлана. Эхийнхээ юу болсныг аль хэдийн тодорхой олж сонссон тул тэр тухай онцлон бодох юм алга. Гэтэл сэтгэлд нь нэг зvйл бодогдон цочив. Дэмий сандран єврєє тэмтчив. Энэ нь єнєєх хэдэн шар хув, алтан шармал сагсгар ээмэг. Дотор нь пал хийж яаснаа эргэцvvлэн санахад Хиагтад барон Унгернийхэнтэй ид ширvvн тулалдаж байхад сум дуусан сандрахдаа євєрт гараа хийн алчуурт боодолтой хэвээр нь гарган газарт тавьж дараа нь хэдэн сум авсан санагдана. Тэгээд тэндээс урагш давшихдаа авахаа мартсан нь тодорхой болж ирэв. Гэрийн vvд сэвхийн єргєгдєж эмэгтэй хvн часхийн бархиран орж ирж Данзанг зууран авав. Энэ бол эгч нь Баасангаас Данзангийн ирснийг гэнэт сонсон ухаангvй баярлахын дээр єнгєрсєнд vзсэн бvх зvдvvрэл нь нэгмєсєн бодогдон бахардан балардах аж. “Эвий минь, дvv минь, энэ дэлхийд би ганцаараа” ч гэх шиг. “Одоо хоёулаа” ч гэх шиг. “Чамтайгаа ингэж уулзана гэж огт санаагvй” гэх шиг учир начиргvй олныг vглэн єгvvлсээр сэтгэл уужрав. Удаж тєдєлгvй хотын хvмvvс Данзангийн гэрт орж ирэн бяцхан гэрт чихцэлдэнэ. Тэдэнд Данзан газар дороос гарч ирсэн шиг санагдах ажээ. Орчлонгийн vхэл хагацал олныг vзсэн эмгэд ахай нар “Амьд юм сайхнаа” гээд єнгєрсєн баларснаа санан дурсан нулимс дуслуулна. Євгєд настай эрсvvд “Ээ дээ амьд мэнд явж ирсэн чинь бурхан гончиг сvмийн аврал шvv дээ” хэмээлцэнэ. Хариуд нь Данзан “ээдээ та минь хятад орон нvсэр хvнд орон байна шvv. Ноёд, баяд пvvс дэлгvvрийн данжаадууд, газрын эзэд нар нь доод хvмvvvсээ хvнд байтугай тав арван мєнгєнєєс дор vзэх юм. Гэтэл дорд хvмvvс нь хvнийг энэрэн тэтгэх нь санаанд багташгvй сайхан ариун шударга улс байх юм” гэхэд нэг нь: -Ахай бас тийм байна бий! гэж гайхсан царай гаргана. -Тэгэлгvй яахав. Би чухам тийм хvмvvсийн ач ивээлээр амьд мэнд явж орон нутагтаа ирсэн шvv гээд залуу найз Ван Хай-тао, євгєн тариачин Лю Лий, тvvний гэр бvлийн хvмvvс, тэдгээрийн хэрхэн ач тус болсныг сэтгэл хєдлєн ярьж гарав. Тойрон суугчид: -За за гээд дєхєн сууж чих тавин чагнана. Гэлэг ганцаараа тєдий л ойшоохгvй бєгєєд хятад иргэдийг бахдан сайшаахыг эсэргvvцэх шинжтэй: -За тэр ч тийм л байж. Гэвч чи хятад хvн, хvнийг хэчнээн муухай араар нь тавихын ємнє тєчнєєн сайхан инээсэн царайгаар хvндэтгэн мэхэлдэгийг олж харав уу? Эцэст нь хvн хичнээн номхон даруу байхын хирээр тєчнєєн омог бардам байдгийг олж ажив уу даа? гэхэд Данзан анх санаа аван, тийм ээ гээд Цагаан далай данжаад, Газрын эзэн Да Лооеэ нарыг хэрхсэнийг ярив. Yvнд Гэлэг уухайн тас гэсэн шиг сахлаа илэн инээмсэглэж: -За болж, чи олз омог олоогvй боловч тvvнээс дутуугvй их юм vзэж хашир суугаад иржээ. Энэ чинь чамд vvрд хэрэг болно. Харин манай Дорж мєн багагvй юм vзсэн байх атал ер хал дєл vзсэн шинжгvй байсан даа. Харин одоо амар мэнд яваа бол эрхгvй нэг хvн болох тийшээ хандаад ирэх бол уу гэж горьдож байна гээд бургасан таягаа тулан босож гарч одов. Бусад хvмvvс ч оройн мал сааль сvvнийхээ ажилд хавчигдан гарчээ. Данзан гэрт ганцаар vлдэв. Сэтгэлийн байдал нэг л тавгvй. Энэ нь Гэлэгийн яриа тун сvрхий ухаантай байв. Бvх хятад иргэдийг ойшоож vзэхгvй байгаагаас болжээ. “Хєєрхий хятад иргэд маш хvндээр дарлагдан мєлжигдєж байна даа. Тэр зовлонгоосоо салбар хэчнээн сайхан билээ. Эднийг монгол бид занаж яаж болох


вэ?” гэхийн дээр одоогоор Гэлэгийн санаа сэтгэлийг эргvvлж чадах хvчгvйдээ гутрах аж. Гэтэл ардын намын “улс орон бvхний дарлагдсан ард тvмэнтэй хань нєхєд бололцоно” гэсэн бат зорилго санаанд нь оржээ. Тэгээд ирээдvйд хятад ард иргэд нэг мэдэхэд эрх чєлєєнийхєє тєлєє тэмцэн босох, тvvнийг хэн ч зогсоож vл чадах хийгээд хvн бас тvvнд єєрийн эрхгvй татагдан оролцох нь зайлшгvй шvv дээ гэхийн чацуугаар тэр цагт мєн монголын ард тvмэн хятадын ард тvмэнтэй найрсаг нєхєрлєхийг Гэлэг байтугай хэн ч хойш татаж чадахгvй шvv дээ гэж бодогдсон нь сэтгэлийг ашгvй уужруулжээ. Эгч Сурмаа нь хэдэн ямаагаа сааж дуусан орж ирэв. Хувин нь бяцхан боловч дvvрэн сvv мэлтэлзэнэ. Оройн хоолонд Данзан шинэхэн бvрсэн ямааны тараг идэв. Хоёр жил идээгvй тэр идээний амт шимт хэчнээн сайхан байсныг энд єгvvлэх юун. Хоёр жил орж ирээгvй гэртээ ирээд мєн бvтэн жил дээр нь хэвтээгvй зєєлєн эсгий дэвсгэр дээрхэвтэн бие амрахад ёстой бор гэртээ богд, хар гэртээ хаан гэгч байлаа. Эгч дvv хоёр нь єнгєрсєн хоёр жилд vзсэн туулсан зовлон зvдvvрээ хvнгэр дангар ярилцана. Тэр зуурДанзан єнєєх нууц амраг эмэгтэй, тэр нь нас бие єєртэй нь чацуу, гэр орон нь боловч Данзангийнхаас тєдий л давуутай юмтай биш. Эцэг эх хоёрын гар дээр эрх танхил єссєн борхон хацартай хархан хємсєгтэй, торомгорхон нvдтэй єндєрхєн биетэй хvvхэн. Хvмvvс тvvнийг гоо сайханд оруулан vздэггvй боловч Данзанд тvvн шиг сайхан амьтан энэ дэлхийд байдаггvй байжээ. Чухамхvv холбогдол гэвэл анх шохоорхон сонирхож эхэлснийхээ жил зун цагийн зугаат наадам “Yдшийн цагаан мод хаялт”, эрэгтэй эмэгтэй залуус хоёр талдаа мод шидээдтvvнийг олон булаалдах завшаанд Данзан хvvхний цээжин биеийг санамсаргvй тэврэхэд эрvvл чийрэг хоёр сайхан атар мєєм нь баригдаж сэтгэл булаасан нэг явдал бий. Дараа шєнє, мод хаялтад Данзан тvрvvчийн сэтгэл булаагдсанд автагдан єнєєх хvvхнийг зориуд тэврэн дээр єргєсєн бєгєєд эмэгтэй газар хаягдахаас айн хvзvvгэээр нь хоёр гар зєрvvлэн чангад тэвэрчээ. Тэгэхэд нь тvvнээс хосгvй сайхан халуун амьсгал, зvйрлэшгvй зєєлєн эелдэг vнэр ханхалжээ. Гурав дахь учрал нь Данзангийн Жанчхvv орно гэж ид хєєр бахархал болон давхиж явахад хvvхэн єєрєє тэгшхэн сайхан цагаан шvднийхээ завсраар “сайн яваарай” гэж сэм шивнээд нvvр нь час улаан болсон явдал бий. Одоо тэр бvхэн цээжинд нь тов тодхон эргэлдэх тусам єгєх гэсэн бэлгээ гээчихсэн явдал улмаар харуусуулна. Тэгээд: -Эгчээ Шарав гуайнх хаана вэ? Нямбуу євгєнийх сайн байдаг уу? гэхчлэн айлуудыг асуух нь vнэндээ тэднийхийг сонирхохдоо биш, єнєєх эмэгтэйгээ сураглахын бэлтгэл байв. -За тэгээд єнєєх хэнийх билээ дээ? Аа тийм Дэлгэр гуайнх хаана вэ? гэхэд нь эгч: -Єє тэднийх сайн. Одоо энvvхэн голын тэртээ шvv дээ. -Яамай даа гэртээ гурвуулан байдаг билvv дээ? -Тийм гурвуулан. Харин одоо євгєн эмгэн хоёр хоёулхнаа болсон гэж дуулдана билээ. Данзан босон харанхуйн дунд єндийж: -За яагаад тэр билээ? -Єнєєх хvvхэн Дэжидийг Нямхvv босгон аваад явчихсан гэнэ билээ. Тэр хоёр ч яахав дээ тэгээд суух л болно. Данзан гэдрэг сунан унав. Дахин дуугарсангvй. Сэтгэлд нь бєєн хар юм эргэлдэн хvндээр амьсгална. Хvн амьтан амар жимэр амьдралтай золгосондоо сэтгэл тэнvvн сайхан нойрсож


байхад Данзан тvvний бvх ирээдvйн хvсэл мєрєєдлєєс нь ангид болон тасарсны хувьд унтах нойр нь дэмий балартан хулжжээ. Гэтэл энэ хотод бас Данзангийн адил унтаж vл чадагч нэг хvн байна. Тэр бол Гэлэгийн бэр Хандсvрэн. “Хvн амьтан гэр орон, эхнэр хvvхэд гэж эргэж ирэн баяр баясгалан болж байхад миний эр яагаад ирдэггvй вэ? Тэр минь тэнэг мунхагтаа энэ vv, эсвэл намайг ханилсан ханиа гэж vздэггvй дээ юу?” гэж олныг бодон, урсах нулимсаар дэрээ нэвт шувт норгоно. Маргааш нь Данзан эрт гэгчийн босож аргамжаат морио авчраад эгчдээ тоотойхон хэдэн vг захин vлдээгээд мордон явчжээ. Тvvний дараа хол ойрын хvмvvс Данзантай уулзах, vзсэн харсан, дуулсан бvхний нь яриулан сонирхохоор бєєн бєєнєєрєє ирэв. Ингэхэд эгч нь, -Данзан байхгvй ээ, ардын журамт цэргvvд дээрээ очин Богдын хvрээг чєлєєлєхєд оролцохоор явсан. Эцэст нь намайг ч аваачин Хvрээний айл болох гэнэ билээ. Ингэхээр та нар Данзантай мєддєє уулзахгvй буй заа хэмээх ажээ.

ДАЙСНЫ ШУВТАРГА Дайсан Гоожоо баатраас хагацсаныхаа дараа эвт нєхдийн ёсоор бие биеэ эрэн цугларчээ. Гэвч хойшдын хэргийг хэрхэх дээр эвдрэлцэж эхлэв. Нэг нь эхлээд: -Одоо бид яая гэх вэ, Євєр монгол орох гэснээрээ шууд оръё гэхэд хажуугаас нь нэг нь: -Тэр дэмий! Гоожоо баатар нэгэнт єнгєрснєєс хойш бидэнд тэр хvний газар яасан ч єлзий болохгvй, зvгээр бууж єгье. -Бууж єгєх ий? гэж гурав дахь этгээд заналхийлэн уурлаж: -Бидний тоо арав, хєєгсєд долоо наймаас хэтрэхгvй байхад бууж єгєх ий. Юутай шившигтэй хэрэг вэ? -Yгvй, vгvй бид Гоожоо баатрын байхад арав байсан, одоо есvvлхэн гэж бас нэгнийхээ хэлэхэд єєр нэг нь, -Yгvй та минь, хvний тоо юуны хамаа, vvний оронд манай явдал дээрээсээ дороо хvртэл нурсныг бодоцгооё. -Тэгээд яах гэж? -Яах юу байх вэ, зvгээр эндээсээ нэг зvг рvvгээ тархан гэр орноо бараадъя. Ийнхvv гурван санал гаран, гурван тийш зvтгэн тэмцэлдэхэд хvрсэн бєгєєд бууж єгєхийг хvсэх нь ганцхан. -За та нар яадаг л санж дураараа бол! Би л бууж єгєн азаа vзнэ гээд босоход нь дэргэдэх нь: -Би ч ... гээд єндєсхийв. Энэ даруй буу тасхийн дуугарч тvрvvчийн хvн газар унав. Зvvн аймаг Сан бээсийн хошууны Дэчин гэгч бууджээ. Энэ эр нас залуу. Барон Унгернийн цэрэгт татагдсан єдрєєсєє эхлэн хаана явсан газар бууны замаг тачигнуулан амьд хvнийг айлган дvрэмдэж, хажуугийнхаа хvмvvст баатар зоригтон гэж алдаршаад, єєрийгєє ч нээрээ сvрхий эр болгож элдэв аймшгийг шvд хавиран хємхий зуун хий хийсээр хvн тєрхєє алдсан эр байжээ. Саяныхаа буудсан сумын хонгиог замаг татан сугалан хаяж хоёр дахин цэнэглэв. -Бас хэн бууж єгєх гэж байна вэ? гэж давшлан хашгирав. Одоо болохоор хариу алга. Ингээд тэр Дэчин єєрєє єєрийгєє дарга болгож авчээ. -Бид хэдийгээр дийлэгдэн зугтааж яваа боловч эргэн тулалдахад унах морьд, барих зэвсэг бэлэн. Тэр байтугай нутгийн хvмvvсийг дайчлан барилж хань нєхєд олонтой


ч болж болно гэхэд нь хэн ч дуугарсангvй. “Энэ сагсуу ямар юмаа донгосно вэ?” гэж тус бvрнээ бодон бие биеэ ширтээд эцэст нь “тийм ээ, энэ ч харин чиний долоон зєв!” гэсэнд бусад нь дагалдан “тийм, чиний зєв!” гэцгээжээ. Ингэснээрээ тэд тэр Дэчинг бvр толгой дээрээ гаргажээ. “Босоод!” гэхэд нь дэрхийн босоцгооно. “Мориндоо мордоод!” гэж хашгирахад нь мєн л vг дуугvй мордож, эргэн тулалдах замд оров. Дэчингийн сэтгэлд ялан дийлэх ба хvмvvсийг дайчлан татаж vй олон болгох, тэгээд хvрээг эзлэх, цааш бvх халхыг гартаа аван шинэ улс, шинэ орныг байгуулан тогтоох тухай гайхамшигт тєлєвлєгєєнvvд удаа дараалан орж ирэн урам зориг бадрах ажээ. Ард нь яваа хvмvvст, хаана бол хаана хавчигдан жигшигдэхээс єєр юмгvй болсон биесийг хэрхэн билээ? гэхээс єєр зvйл алга. Гэвч бие биеэ итгэн vг хэл авалцахын оронд хардан сэжиглэх бєгєєд ер тэгэхийн хvчинд амь биеэ тээж яваад болно. Гэтэл Дэчин дайсны бараа хармагц хvмvvсээ даруй тархан тулалдахыг єндєр дуугаар сvр бадруулан єгнє. Тэр нь єєрт нь маш тааламжтай байсан бєгєєд арынхаа нэг хvнд морио бариулан vлдээж урагш давшин хэдэн сум тавихад хvмvvс нь ч мєн энд тэнд тархсаар буу дуугаргаж байжээ. Их vйлийн зах сэжvvрийг Дэчин одоо эндээс эхэлж бий тул зориг зvрх нь ёстой л баатар, эрийн халуунаар шатаж байлаа. Нэг мэдэхэд дайсны тал тархан давшиж эхэлснээ орхин, бие биеэ даллан нэг дор цугларч байгаа vзэгдэв. /Энэ нь Дампилын гэнэтийн осолдсоноос байжээ/ Дэчин одоо “Эднийг чинь дайран сєнєєтvгэй!” гэж босон харайтал бусад нєхєд нь алга. Тус бvрийнхээ мєрєє хєєн одсон нь мал цагаан талын их зэрэглээнд vелзэн харагдах ажээ. Ийнхvv тvvний хvсэл зvvд болон замхарсанд ар дахь морь руугаа ёстой туулай шиг харайлгав. Yлдсэнээс ганцхан морий нь барин хоцорсон хvн байлаа. Дэчин тvvнтэйгээ ухаан жолоогvй зугтаан алсын ууланд гарчээ. Араас нь чухам хэн ч хєєгєєгvй атал сэтгэл уужирсан зvйлгvй, хаян одогсдодхорсон байж ядна. Yйл хэрэг бvрмєсєн баларсанд бухимдан тэгээд одоо ирээдvйдээ хэрхэн билээ! гэхээс газар дэлхий хэчнээн уудам байвч гишгэх газаргvй болсныг санахад даруй толгойгоо цохин бархирмаар ажээ. Гэвч Дэчин хажуугийнхаа хvнээс ичин нэрэлхэх тул шvд хавиран “ална, хядна, vнсэн товрог болгоно” гэж дэмий хашгиран сэтгэлээ зогоож байлаа. Хажуугийн хvн гэвэл, хар багын нь нутгийн танил хvн байлаа. Тvvнд єєрийн биеийг єндєрт аваачин, єєр бусдыг даран захирахын хэнээрхэл болсон Дэчинг эгдvvцэх сэтгэл байсангvй. Бас эгvvлэн хєєгч дайсны гараас хэрхэн мултран гарахаа бодох юмгvй, дvлий дvмбэ оргин овойн сууна. -Хар тэнэг! Чи юунд хамар шуухитнуулан газар ширтэнэ вэ? Ардын намынхнаас айхдаа энэ vv? Yхсэн хойноо! Заяа нь орхисон чамайг тэд хvн гэж vзэхгvй гэж агсчихад нь мєн л дуугvй. Yл дуугарахаараа тэр, Дэчингийн эгдvvг улмаар хvргэх ажээ. “Гахай, нохой, новш би мэдэж байна, чи намайг дайснаа барьж єгєх гэж байгаа байлгvй” гэж єшиглєн авахад “ёо” гэж хэлэн цочин єєдєєс нь гєлрєв. “Ингээд би чамайг ална даа” гэж хоосон омгоор багалзуурдан авахад сая босон харайж, хамар шуухитнуулан баруун гараа єргєн далайж ганцхан цохихдоо нам цохив.

ЭЦСИЙН ХYН Єндєр Дампилаас хойш тав хоногийн дараа Дорж даргатай бяцхан анги дайсны талын, нэг хvнийг барьж авлаа. Тэр эрийн гадаад байдал бvдvvн боольхой, бяр чадлаар баавгай шиг байвч зан чанар нь хонь шиг номхон бєгєєд хонин хэлбэрийн


хvрэн шаргал нvдээрээ энэ тэрийг гєлрєн ширтэнэ. Хэлэх хєдлєх цєм удаан, vйл хэргээ хєшvvн хэлээр vг бvрийг зєєж тавин тодорхойлсноос хянан vзэхэд Бароны цэрэгт баригдан орсоор жил шахаж байгаа ажээ. Хvн болсоор эцсийн єдрvvдийг хvртэл хувь заяагаа бусдад мэдvvлэн явснаас єєр юу ч vгvй атал “надад дарлагдаж явсан удаагvй” гэж єчиг мэдvvлнэ. Энэчлэн хар багаасаа бусдад зарцлагдаад vстэй дээл дээр татах ганц дээлийн єнгє олж байсан удаагvй байх атал “би бусдад мєлжигдєж явсан удаагvй” гэж мэдvvлнэ. -Ингэхэд чи чухам хэний тєлєє гэж, бидний эсрэг явж байв? гэхэд: -Яахав дээд дарга ноёдынхоо тєлєє! гэж хэнэггvй хариулна. -Тэгээд чи хэчнээн хvн алав? гэхэд -Мэдэхгvй. -Яагаад мэддэггvй юм бэ? гэхэд доош ширтэн хамар шуухитнуулан бодоод: -Би бусдын адил буудаж явсан боловч овоо хараа тохируулан шагайж vзээгvй болоод мэдэхгvй байна гэж хариулав. -За чамд тулган хэлэлцэх ял алга, чи зvгээр эндээсээ орон нутаг руугаа тонил! гэхэд, -Ээ эзэд минь єршєє! Тєрийн ємнє хийсэн хэргээ эс хэлбэл хvний vйлс хэзээ насанд муу явдаг юм гэнэ билээ. Би ч бас хvн алсан их нvгэлтэй хvн шvv гээд хэдэн хоногийн ємнє ууланд хар багын танил хvнээ цохин алснаа єгvvлэн гэмшиж, болхи баргил хоолойгоороо мэгшин уйлав.


tsag torin uimeen

Documents