Broj 8, 2012.

Tehnika

i praksa

Čačak

Tehnika i praksa, broj 8, 2012.

Glavni i odgovorni urednici Ivo Vlastelica Radisav Đukić Tehnički urednik Aleksandar Damnjanović Marija Nikolić Lektori Ivana Krsmanović Vesna Petrović Štampa Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak Format 24 x 17 cm Tiraž 300 CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 62 TEHNIKA i praksa / glavmi i odgovorni urednici Ivo Vlastelica, Radisav \uki}.- 2010, br. 1 (april)- . - ^a~ak (Svetog Save 65) : Visoka {kola tehni~kih strukovnih studija, 2010- (^a~ak : Visoka {kola tehni~kih strukovnih studija). – 24 cm Polugodi{nje ISSN 2217-2130 = Tehnika i praksa COBISS.SR-ID 174764812

Broj 8, 2012.

Glavni i odgovorni urednici

Ivo Vlastelica Radisav Đukić

Uređivački odbor

Slavko Arsovski, Mašinski fakultet, Kragujevac Zora Arsovski, Ekonomski fakultet, Kragujevac Miroslav Bjekić, Tehnički fakultet, Čačak Boban Bjelić, Fakultet tehničkih nauka, Kosovska Mitrovica Radovan Ćirić, Visoka škola teh. strukovnih studija, Čačak Vladimir Katić, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad Milivoj Klarin, Fakultet tehničkih nauka, Zrenjanin Miloš Kojić, Univ. of Texas medical center at Houston, USA Miodrag Lazić, Mašinski fakultet, Kragujevac Vidosav Majstorović, Mašinski fakultet, Beograd Aleksa Maričić, Tehnički fakultet, Čačak Vladica Mijailović, Tehnički fakultet, Čačak Dragan Milanović, Mašinski fakultet, Beograd Bogdan Nedić, Mašinski fakultet, Kragujevac Ratko Nikolić, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad Petar Nikšić, Visoka škola teh. strukovnih studija, Čačak Milan Perović, Mašinski fakultet, Podgorica Nenad Radović, Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd Karlo Rajić, Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd Radomir Slavković, Tehnički fakultet, Čačak Dojčilo Sretenović, Visoka škola teh. strukovnih studija, Čačak Mališa Žižović, Tehnički fakultet, Čačak

Izdavač

Visoka škola tehničkih strukovnih studija Svetog Save 65, 3200 Čačak, Srbija

Tel. +381 (0)32 / 222-321 www.visokaskolacacak.edu.rs

E-mail: tehnikaipraksa@vstss.com

SADR@AJ

1. ANALIZA I PROJEKTOVANJE PROIZVODNIH CIKLUSAU KOMPANIJI "SLOBODA" ČAČAK ........................................................................6 Jelena R. Jovanović, Radisav D. Đukić, Dragan D. Milanović

2. FUNKCIONALNO I OBJEKTNO MODELIRANJE INFORMACIONOGSISTEMAZA PRAĆENJE PROJEKATA.....................................................................7 Nataša Gojgić, Jelena Tomić

3. PRIMENA SKLADIŠTENJA PODATAKA U POSLOVANJU BIBLIOTEKE ................................................................................................................8

Jelena Cvijović, Nataša Gojgić

4. STANDARDIZACIJA POSTUPKA IZRADE ŠTAMPARSKE FORME ZA OFSET ŠTAMPU....................................................................................................9

Vojislav Radonjić, Marko Marinković, Mihailo Bogićević, Zoran Dramićanin

5. KALIBRACIJA I PROFILISANJE ULAZNO-IZLAZNIH UREĐAJA .....................10Vojislav Radonjić, Slađana Miailović, Vladanka Ćirković

6. PRIMENA FOTONAPONSKIH SOLARNIH ĆELIJA U SISTEMIMANAVODNJAVANJA KAP PO KAP............................................................................11 Dojčilo Sretenović, Stanojković Negovan

7. ANALIZA I UPOTREBA SCADA SISTEMA U ELEKTROENERGETSKOMSISTEMU......................................................................................................................12 Dojčilo Sretenović, Boban Minić

8. ANALIZA INSOLACIONOG PODRUČJA SRBIJE I ISTRAŽIVANJEOPTIMALNE PROIZVODNJE ELEKTRIČNE ENERGIJE POMOĆU

SOLARNIH B ATERIJA...............................................................................................13Dragan Brajović,Vidanko Žarković, Marko Bezarević

9. SAVREMENE TENDENCIJE U RELEJNOJ ZAŠTITI ELEKTROVUČNIHPODSTANICA U ŽELEZNIČKOM SAOBRAĆAJU NA ELEKTROFICIRANIMPRUGAMA JEDNOFAZNOG SISTEMA 25KV, 50HZ .............................................14 Dojčilo Sretenović, Edip Ajdinović

10. PRIMENA NUMERIČKE RELEJNE ZAŠTITE U UZEMLJENOJSREDNJENAPONSKOJ MREŽI CRNE GORE..........................................................15 Dragan Brajović, Branislav Perović

11. ANALIZA UTICAJA PRIKLJUČENJA VJETROGENERATORA NADISTRIBUTIVNU MREŽU.........................................................................................16 Dojčilo Sretenović, Tatjana Rakonjac

12. KONTROLA REAKTIVNE SNAGE I REGULACIJA NAPONA UELEKTROENERGETSKIM SISTEMIMA SA VETROGENERATORIMA..............17 Dragan Brajović, Bojan Jakovljević, Nenad Nenadović

13. UTICAJ KOMPENZACIJE REAKTIVNE ENERGIJE NA KVALITETELEKTRIČNE ENERGIJE...........................................................................................18 Dojčilo Sretenović, Bosiljčić Ana

14. REALIZACIJA SAVREMENIH SISTEMA UPRAVLJANJA UTERMOELEKTRANAMA PRIMENOM SCADA SISTEMA................................19 Dragan Brajović, Rada Kovačević

15. PRILOG OPTIMIZACIJI IZBORA BATERIJA ELEKTRIČNIHAKUMULATORA KAO REZERVNIH IZVORA NAPAJANJAU RAZVODNIM POSTROJENJIMA .........................................................................20 Dragan Brajović, Dejan Kovačević

16. PRENOS ENERGIJE NA EKSTREMNO VISOKIM NAPONIMAI POREĐENJE IZMEĐU HVDC PRENOSNIH LINIJA NA NAPONSKIMNIVOIMA IZNAD 600 kV DC I 800 kV AC..........................................................21 Dojčilo Sretenović, Dragan Vraneš

17. MERENJE PROTOKA TEČNOG FLUIDA ..............................................................22Slavko Vardić, Dragana Simić, Branko Sredojević, Đurđa Gigović

18. PAMETNE MREŽE U EES..........................................................................................23Dragan Brajović, Radenko Šćekić, Milenko Šćekić, Suad Šahman, Ivan Ćuković

19. UPOREDNE KARAKTERISTIKE SINHRONOG GENERATORA PRE I POSLEREMONTA..................................................................................................................24 Dojčilo Sretenović, Aleksandar Šljokić

20. KOORDINACIJA ZAŠTITNIH UREĐAJA PRENAPONSKE ZAŠTITE KOD NNINSTALACIJA ............................................................................................................25 Dojčilo Sretenović, Sava Perović

21. STRATEGIJA RAZVOJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE............................26Dojčilo Sretenović, Mladen Folić

22. SISTEMI ZA NADGLEDANJE I ZAŠTITU TRANSFORMATORA ......................27Dojčilo Sretenović, Momir Mićić

23. STRATEGIJA RAZVOJA ELEKTRODISTRIBUTIVNE MREŽE CRNE GORE.....28Dojčilo Sretenović, Igor Dašić

24. EKSPLOATACIJA IZOLATORA U REONIMA SA ZAGAÐENOMATMOSFEROM..........................................................................................................29 Dragan Brajović, Dragan Radosavović, Danilo Filipović, Dragan Lješković

INDEKS AUTORA .................................................................................................30

UPUTSTVO AUTORIMA ..........................................................................................31

ANALIZA I PROJEKTOVANJE PROIZVODNIH CIKLUSA U KOMPANIJI "SLOBODA" ČAČAK

Jelena R. Jovanović1,2,3, Radisav D. Đukić1,3, Dragan D. Milanović2

REZIME U radu je opisana metodologija projektovanja i prikazan deo rezultata istraživanja

procesa upravljanja proizvodnim ciklusom delova koji se ugrađuju u proizvode specijalne namene. Istraživanje je realizovano u kompaniji "Sloboda" Čačak počev od 2010. pa do sredine 2012. godine pri čemu su obuhvaćeni ključni artikli iz proizvodnog programa kompanije.

Ključne reči: serijska proizvodnja, ciklus proizvodnje, proizvodni kapaciteti, iskorišćenje, metodologija, analiza, projektovanje

THE ANALYSIS AND PROJECTION OF PRODUCTION CYCLES WITHIN "SLOBODA" Co. CACAK

ABSTRACT This paper describes the methodology of projecting and a part of results of the

research of the management process of production cycles which are integrated into products with special purpose. The research has been realized in the „Sloboda“ Co. Cacak from 2010 to 2012 while the most important items from the production program of the company have been included.

Key words: serial production, production cycle, production capacities, usage, methodology, analysis, projecting

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak 2 Mašinski fakultet Beograd 3 Kabinet za proizvodni i inženjerski menadžment kompanija „Sloboda“ Čačak

FUNKCIONALNO I OBJEKTNO MODELIRANJE INFORMACIONOG SISTEMA ZA PRAĆENJE PROJEKATA

Nataša Gojgić1, Jelena Tomić1

REZIME U radu je prikazana veza IDEF0 (Integration DEFinition Function Modeling)

metodologije kojom se izvodi funkcionalno modeliranje i UML (Unified Modeling Language) kojim se izvodi objektno modeliranje, polazeći od dekompozicije složenog sistema na jednostavnije, korišćenjem CASE alata Bpwin za modeliranje procesa (standard IDEF0) i alata Rational Rose za objektno modeliranje (UML jezik).

Ključne reči: Case alati, IDEF0, BPwin, UML, funkcionalno modeliranje, objektno modeliranje.

FUNCTIONAL AND OBJECT-ORIENTED MODELING INFORMATION SYSTEM FOR PROJECTS MONITORING

ABSTRACT This paper shows the connection between IDEF0 (Integration DEFinition Function

Modeling) methodology which performs functional modeling and UML (Unified Modeling Language) as well as the object-oriented modeling, starting from decomposition of complex systems into simpler, using CASE tool BPwin for process modeling (IDEF0 methodology) and tool Rational Rose for object-oriented modeling (UML modeling language).

Key words: CASE tools, IDEF0, BPwin, functional modeling, object-oriented modeling.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak

PRIMENA SKLADIŠTENJA PODATAKA U POSLOVANJU BIBLIOTEKE

Jelena Cvijović1, Nataša Gojgić2

REZIME U radu je opisan novi informacioni sistem za analizu poslovanja biblioteke

zasnovan na skladištu podataka. Takav koncept informacionog sistema omogućuje višedimenzionalne analize poslovanja biblioteke iz više poslovnih performansi koje opisuju svakodnevne promjene u poslovanju biblioteke. Za pristup uskladištenim podacima kreirana je OLAP kocka koja se kao izvor podataka koristi za grafički prikaz podataka u MS Excel-u.

Implementirana rješenja olakšaće upravljanje bibliotekom, njeno održavanje i analizu.

Ključne riječi: skladište podataka, OLAP kocke, informacioni sistem biblioteke

APPLICATION OF DATA STORAGE IN CORPORATE ACTIONS OF LIBRARIES

ABSTRACT This paper deals with a new information system for the analysis of business of

libraries based on databases. This concept of information system allows multi-dimensional analysis of libraries from multiple business performance that describe daily changes in the library corporate actions. To access the stored data OLAP cube is created as a source of data used to graphically display data in MS Excel.

Implemented solutions facilitate the management of the library, its maintenance and analysis.

Keywords: database, OLAP cubes, library information system

1 Rudnik uglja Pljevlja 2 VŠTSS Čačak

STANDARDIZACIJA POSTUPKA IZRADE ŠTAMPARSKE FORME ZA OFSET ŠTAMPU

Vojislav Radonjić1, Marko Marinković1, Mihailo Bogićević1, Zoran Dramićanin1

REZIME U oblasti izrade štamparskih formi za ofset štampu, danas je apsolutno dominantan

postupak direktnog osvetljavanja ofset ploče, koji potiskuje klasičani fotomehanički postupak izrade štamparskih formi kopiranjem filma na ofset ploču. Korišćenjem kontrolnih traka štamparije mogu da provere kvalitet reprodukcije štamparske forme i da je kontrolišu u svakodnevnoj produkciji. Prednost korišćenja ove tehnologije u odnosu na konvencionalne postupke izrade štamparske forme, je u vremenskom skraćenju izrade, boljem izgledu rasterske tačke i skraćenju vremena pripreme štamparske mašine za kontinualnu štampu.

Ključne reči: Color Management, Computer to Plate, standardizacija, štamparska forma, ofset štampa

STANDARDIZATION OF PROCEDURES OF PRINTING FORMS FOR OFFSET PRINTING

ABSTRACT In the field of printing forms for offset printing, the process of direct illumination

of offset plates has been absolutely dominant, and it replaces the conventional photomechanical process of printing forms of copying the film the offset plate. Using the control bars printing companies can check the quality of reproduction and printing forms that control the daily production. The advantage of using this technology compared to conventional methods of printing forms, is a shortening of working time, better looking raster points and shortening the time for preparing a printing machine for continuous printing.

Key words: Color Management, Computer to Plate, standardization, printing plate, offset printing

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

KALIBRACIJA I PROFILISANJE ULAZNO-IZLAZNIH UREĐAJA

Vojislav Radonjić1, Slađana Miailović1, Vladanka Ćirković1

REZIME Verovatno ste se nekad našli u situaciji da vam tonovi boja na monitoru ili

odštampanom papiru izgledaju previše svetlo, tamno ili su boje različite nijanse nego što bi trebalo, prema tome vaši uređaji sigurno nisu bili pravilno podešeni (kalibrisani). Eliminacija ili bar ublažavanje navedenih problema može se dobiti kalibracijom odnosno podešavanjem ulaznih i izlaznih uređaja i pravilnom upotrebom sistema upravljanja bojom.

Ključne reči: Color Management System, ICC profil, linearizacija, kalibracija, kreiranje profila, test karta, digitalna kamera, fotoaparat, monitor, skener, štampač.

CALIBRATION AND ENTRY PROFILING OF INPUT-OUTPUT DEVICES

ABSTRACT You may have been in a situation when colors on the screen or printed paper

appear too light, or dark, or the colors are different shades than should be, therefore your devices certainly were not properly adjusted (calibrated). Eliminating or at least solving the problems mentioned above can be obtained by calibration or adjustment of input and output devices and the proper use of color management systems.

Key words: Color Management System, ICC Profile, linearization, calibration, profile creation, test card, digital camera, camera, monitor, scanner, printer.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

PRIMENA FOTONAPONSKIH SOLARNIH ĆELIJA U SISTEMIMA NAVODNJAVANJA KAP PO KAP

Dojčilo Sretenović1, Stanojković Negovan2

REZIME: Sunčana ćelija je PN-spoj (dioda). U sunčanoj ćeliji na površini pločice P-tipa

silicijuma difundirane su primese, npr. fosfor, tako da na tankom površinskom sloju nastane područje N-tipa poluprovodnika. Da bi se skupila naelektrisanja koja su nastala apsorpcijom fotona iz Sunčevog zračenja, na prednjoj površini nalazi se metalna rešetka, a zadnja je strana prekrivena metalnim kontaktom. Rešetkasti kontakt na prednjoj strani napravljen je tako da ne prekrije više od 5% površine pa on skoro da ne utiče na apsorpciju Sunčevog zračenja.

Predmet istraživanja je monitoring energetske efikasnosti solarnih sistema za navodnjavanje malinjaka fotonaponskom pogonskom energijom u brdsko-planinskom području. Programom ovog projekta, predviđeno je da se na tri različita polja (ili različita tri fotonaponska pumpna sistema) instaliraju irigacioni sistemi sa solarnim FN-sistemom pogona pumpi i neophodnom mernom opremom za uspostavljanje monitoringa nad parametrima neophodnim za ocenu energetske efikasnosti.

Ključne reči: Solarna ćelija, solarni panel, PLC, kap po kap.

APPLICATION OF PHOTOVOLTAGE SOLAR CELLS IN THE SYSTEM OF DROPWISE IRRIGATION

ABSTRACT: Silicon diffused admixtures have been placed on the surface of the Solar P-type

cell, eg. phosphor, in order to create the area of N-type semiconductor on its thin surface. There is a metal grid on the front surface while the back surface is covered with metal contact in order to collect the charges created from the absorption of the photons of the Solar radiation. Grid contacts on the front side has been designed to cover not more than 5% of the area, so that it almost does not affect the absorption of Solar radiation.

The subject of the study is monitoring of the energy efficiency of solar irrigation system using the power of photovoltage for the raspberry fields in the mountainous area. The program of this project is intended for three different fields (or three different photovoltage pumping systems) installed irrigation system with solar PV system drive pumps and measuring equipment necessary for setting up monitoring of the parameters necessary for the evaluation of energy efficiency.

Key words: solar cell, solar panel, PLC, a system for dropwise irrigation.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak. 2«Vinča-Solar», Poštanski fax 522, 11001 Beograd

ANALIZA I UPOTREBA SCADA SISTEMA U ELEKTROENERGETSKOM SISTEMU

Dojčilo Sretenović1, Boban Minić2

REZIME SCADA sistem je kompjuterizovani sistem, široko ditribuiran, koji se

prvenstveno koristi za daljinsko upravljanje i nadzor procesa ili postrojenja. Pod ovim se podrazumeva prikupljanje podataka i njihovo prosleđivanje dispečerskom centru, obavljanje potrebne analize i generisanje upravljanja. Na kraju se vrši grafički prikaz obrađenih podataka na operaterskom terminalu.

Sistemi za upravljanje i nadzor SCADA se sastoje iz dva osnovna dela. Prvi deo čini hardver i softver smešteni u neposrednoj blizini objekta upravljanja, drugi deo čine hardver i softver stacionirani u komandnom centru.

Ključne reči: Scada, daljinsko upravljanje, nadzor, hardver, softver.

ANALYSIS AND USE OF SCADA SYSTEMS IN THE ELECTRIC POWER SYSTEM

ABSTRACT SCADA system is a computerized system, widely distributed, which is primarily

used for remote control and monitoring of the processes in plants. The system is used for collecting data and submitting data to the dispatch center, it performs the required analysis and generates management processes.

Finally, it makes graphical demonstration of the processed data into operator' terminal. SCADA systems for managing and monitoring consist of two basic parts. The first part consists of hardware and software and is located in the immediate vicinity of the plant. The second part is the hardware and software based in the command center.

Keywords: SCADA, remote management, monitoring, hardware, software.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak. 2Termoelektrana “Nikola Tesla” Obrenovac.

ANALIZA INSOLACIONOG PODRUČJA SRBIJE I ISTRAŽIVANJE OPTIMALNE PROIZVODNJE ELEKTRIČNE

ENERGIJE POMOĆU SOLARNIH BATERIJA

Dojčilo Sretenović1, Trajković Žarko2

REZIME Ovim radom je pokazana analiza insolacionog područja Srbije i istraživanje

optimalne proizvodnje električne energije pomoću solarnih baterija.Cilj rada se najviše bazira na ukazivanje problema vezanih za konverziju Sunčeve energije u električnu, pri čemu je od posebne važnosti odredjivanje insolacije na području Srbije i analiza sadašnjeg stanja u tehnici i tehnologiji proizvodnje solarnih baterija, uz poseban osvrt na optimizaciju fotovoltnih izvora električne energije.

Ključne reči: istraživanje, analiza insolacionog područja Srbije

ANALYSIS OF THE INSULATED REGION OF SERBIA AND THE RESEARCH ON THE OPTIMAL PRODUCTION OF ELECTRICAL

ENERGY USING SOLAR BATTERIES

ABSTRACT This paper shows the analysis of insulation areas in Serbia and research on the

optimal production of electricity using solar batteries. The paper is mostly based on pointing out problems related to the conversion of solar energy into electricity, with particular emphasis on the importance of the determination of insulation in Serbia and analysis of the current situation in technic and technology of production of solar batteries with special emphasis on the optimizacion of photovoltage power sources.

Keywords: research, analysis insulation areas of Serbia.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

SAVREMENE TENDENCIJE U RELEJNOJ ZAŠTITI ELEKTROVUČNIH PODSTANICA U ŽELEZNIČKOM SAOBRAĆAJU NA ELEKTROFICIRANIM PRUGAMA

JEDNOFAZNOG SISTEMA 25KV, 50HZ

Dragan Brajović1,Vidanko Žarković, Marko Bezarević

REZIME U ovom radu ćemo pokušati da osvetlimo neke aspekte u primeni savremenih

tehnologija u relejnoj zaštiti elktrovučnih podstanica u železničkom saobraćaju na elektroficiranim prugama jednofaznog sistema 25 kV, 50Hz. Ova unapređenja se ogledaju u primeni savremenih, multifunkcionalnih mikroprocesorskih releja koji omogućavaju pouzdanu zaštitu datih sistema kao i dijagnostiku kvarova.

Ključne reči: mikroprocesorski releji, relejna zaštita, relejna zaštita u šelezničkom saobraćaju, dijagnostika kvarova.

CONTEMPORARY TENDENCIES IN RELAY PROTECTION OF ELECTRIC SUBSTATIONS IN RAILWAY TRAFFIC WITH

ELECTRICAL RAILS ON A ONE-PHASE SYSTEM 25KV, 50 HZ

ABSTRACT In this paper we will try to analyse some of the aspects in the use of

contemporary technologies in relay protection of electric substations in railway traffic with electrical rails on a one-phase system 25Kv, 50 Hz. These improvements reflect in the use of contemporary multifunctional microprocessor relays which enable reliable protection of the systems and malfunction / fault diagnostics.

Keywords: microprocessor relays, relay protection, relay protection in rail transport, diagnostic errors.

1 VŠTSS Čačak

PRIMENA NUMERIČKE RELEJNE ZAŠTITE U UZEMLJENOJ SREDNJENAPONSKOJ MREŽI CRNE GORE

Dragan Brajović1, Branislav Perović1

REZIME Relejna zaštita u 110/35 kV postrojenjima bila je uglavnom elektromehanička

distantna i prekostrujna zaštita, a pogonsko iskustvo je pokazalo da je nedovoljno osetljiva i selektivna za kratke spojeve i zemljospojeve na relativno kratkoj kablovskoj 35 kV mreži uzemljenoj preko niskoomske otpornosti. Takođe je u nekim postrojenjima ugrađena prekostrujna i zemljospojna statička zaštita, kojoj je nedostatak premali broj stepena zaštite za postizanje dovoljne selektivnosti. Zbog starosti postrojenja i mreže kvarovi na 35 kV mreži su sve učestaliji. Ugradnjom numeričke zaštite u neka 110/35 kV postrojenja pokušalo se postići ubrzanje delovanja zaštite, posebno za bliske kratke spojeve, kako bi stara oprema što kraće bila izložena dinamičkim naprezanjima. Novom numeričkom zaštitom pokušava se takođe rešiti i problem neselektivnih isključenja transformatora zaštitom otpornika koje se u praksi događaju. Na 35 kV strani transformatori imaju zajedničke otpornike te postoji opasnost nastanka dvopolnog kvara sa zemljom, koji se zatvara preko oba transformatora.

Ključne riječi: 35 kV mreža, neutralna tačka, uzemljenje, numerička zaštita

APPLICATION OF NUMERICAL RELAY PROTECTION IN THE GROUNDED MEDIUM VOLTAGE NETWORK OF MONTENEGRO

ABSTRACT In 110/35 kV substations relay protection devices were mostly electromechanical

distant and overcurrent. Experience has shown that this protection is insufficiently selective in case of short circuits and especially in earth faults in relatively short 35 kV cables network that is grounded over low impedance. In some substations there are implemented overcurrent and earthfault static protection devices that do not have enough protection stages to achieve proper selectivity. Old substations and equipment can also cause increased number of short circuits. Implementation of numerical protection devices is expected to lead to faster operation of protection in cases of larger short circuit current in order to decrease consequence of dynamical stress to old equipment. With numerical protection devices we expect to solve some unselective tripping of transformers back up earthfault protection. In some 110/35 kV substations are both transformers on the 35 kV side grounded over same resistance. In this case two single phase earthfaults on different phases on each transformer can be considered as two phase fault with earth due to common connection of neutral points of transformers.

Key words: 35 kV network, neutral point, earthing, numerical protection

1 VTŠ Strukovnih studija Čačak 2EPCG Elektrodistribucija Nikšićć

ANALIZA UTICAJA PRIKLJUČENJA VJETROGENERATORA

NA DISTRIBUTIVNU MREŽU

Dojčilo Sretenović1, Tatjana Rakonjac2

REZIME Proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora, a posebno iz vjetroelektrana

danas zauzima značajno mjesto u okviru ekološki prihvatljivih tehnologija. Rad daje pregled mogućih problema pri priključenju vjetroelektrana.

Ključne riječi: vjetrogenerator, distributivna mreža, analiza priključenja

INFLUENCE ANALYSIS OF THE WIND POWER PLANTS CONNECTION TO THE DISTRIBUTION NETWORK

ABSTRACT Electric energy generation from renewable resources, especially from wind power

plants, plays an important part in the field of ecologically acceptable technologies. The paper gives the outline of possible problems of the process of connection of wind power plants.

Key words: wind power. distribution network, connection analysis

1 VŠTSS Čačak 2 JU Srednja elektro-ekonomska škola B. Polje CG

KONTROLA REAKTIVNE SNAGE I REGULACIJA NAPONA U ELEKTROENERGETSKIM SISTEMIMA SA

VETROGENERATORIMA

Dragan Brajović1, Bojan Jakovljević2, Nenad Nenadović3

REZIME U poslednje vreme količina energije koja potiče od vetra učestvuje sa velikim

procentom u ukupnoj količini proizvedene energije u svetu. Sa ovim porastom, vetroelektrane zahtevaju kompleksnije kontrolne mehanizme kako bi ispunile rigorozne zahteve u pogledu stabilnosti napona i frekvencije kao i kontrole aktivne i reaktivne snage. U tekstu ovog rada se razmatraju osnovni problemi vezani za kontrolu napona i reaktivne snage u elektroenergetskim postrojenjima sa vetrogeneratorima.

Ključne reči: reaktivna snaga, kontrola napona,FACTS, SVC, STATCOM, SSSC,UPFC

REACTIVE POWER CONTROL AND VOLTAGE REGULATION IN POWER SYSTEMS INCLUDING WIND GENERATORS

ABSTRACT In recent years, the amount of energy derived from wind accounts for a large

percentage of the total amount of energy produced in the world. With this increase, wind turbines require more complex control mechanisms to meet the rigorous requirements in terms of voltage and frequency stability, and control of active and reactive power. The text of this paper discusses the basic problems related to the control of voltage and reactive power in wind generator power plants.

Key words: Reactive power, Voltage control, FACTS, SVC, STATCOM, SSSC, UPFC

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak 2 RB Kolubara, Površinski Kopovi, Polje “D” 3 Kolubara Metal d.o.o, Vreoci

UTICAJ KOMPENZACIJE REAKTIVNE ENERGIJE NA KVALITET ELEKTRIČNE ENERGIJE

Dojčilo Sretenović1, Bosiljčić Ana2

REZIME Ovim radom ukazano je na moguće greške i probleme koji se mogu javiti prilikom

izbora neodgovarajuće opreme za kompenzaciju reaktivne energije. Objašnjena je pojava viših harmoničnih komponenti struje i napona (viših harmnonika), kao i uticaj kompenzacije reaktivne energije na više harmonike u distributivnoj mreži. Kroz studiju slučaja predstavljeno je na konkretnom primeru zašto i kako nastaje pogoršanje kvaliteta napona, odnosno kako pogrešan izbor opreme za kompenzaciju reaktivne snage utiče na kvalitet električne energije.

Ključne reči: reaktivna energija, kompenzacije reaktivne energije, harmonične komponente struje i napona, studije slučaja

IMPACT OF REACTIVE POWER COMPENSATION TO THE ELECTRIC POWER QUALITY

ABSTRACT This paper deals with possible faults and problems which can occur due to

selection of unsuitable equipment for reactive energy compensation. The phenomenon of higher harmonic current and voltage components (higher harmonics) is explained, as well as the impact of reactive power compensation on higher harmonics in the distribution network. A case study has been included to show by concrete example why and how voltage quality deterioration takes place, i.e. how the wrong choice of reactive power compensation affects the electric power quality.

Key Words: reactive energy, reactive energy compensation, harmonic current and voltage components, case study

1 Visoka škola tehničkih strukovnih strudija Čačak 2 “Bos projekt” d.o.o. Valjevo

REALIZACIJA SAVREMENIH SISTEMA UPRAVLJANJA U TERMOELEKTRANAMA PRIMENOM SCADA SISTEMA

Dragan Brajović1, Rada Kovačević2

REZIME U radu je opisan jedan savremeni sistem upravljanja koji se realizuje u

termoelektranama. Reč je o Simensovom SCADA SPPA-T3000 sistemu koji je realizovan u TE Pljevlja. Navode se karakteristike ovog sistema i opisuju njegove mogućnosti u cilju poboljšanja rada bloka, kao i prednosti upotrebe ovog sistema upravljanja. Implementirani sistem upravljanja olakšao je rad svim zaposlenim kako pri vođenju bloka tako i pri njegovom održavanju. Karakteristike koje poseduje SPPA-T3000 sistem upravljanja povećaće pouzdanost i raspoloživost celog sistema automatizacije u termoelektrani.

Ključne reči: automatizacija, SCADA, DCS sistemi, sistemi upravljanja

IMPLEMENTATION OF MODERN CONTROL SYSTEMS IN THERMAL POWER PLANTS USING SCADA SYSTEM

ABSTRACT The paper deals with a modern control system which is implemented in thermal

power plants. More precisely, it is about Siemens SCADA SPPA-T3000 system that is implemented in the TPP Pljevlja. Here there are given characteristics of the system and described its capabilities in order to improve the performances of the block and advantages of using this control system.

The implemented control system has facilitated the work of all employees in operating and maintaining of the block. The characteristics of the SPPA-T3000 control system will improve the reliability and availability of the complete automation system in the power plant.

Key words: automation, SCADA, DCS systems, control systems

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak 2 Termoelektrana Pljevlja, Pljevlja

PRILOG OPTIMIZACIJI IZBORA BATERIJA ELEKTRIČNIH AKUMULATORA KAO REZERVNIH IZVORA NAPAJANJA

U RAZVODNIM POSTROJENJIMA

Dragan Brajović1, Dejan Kovačević1

REZIME U radu su opisane olovne i NiCd stacionarne akumulatorske baterije sa svim

prednostima i nedostacima. Prikazana su rešenja problema koja se javljaju kod starih tipova NiCd baterija. Ukazana je važnost sistema za besprekidno napajanje u razvodnim postrojenjima i njegova pouzdanost koja se postiže sa pouzdanim baterijama i pravilnim izborom odgovarajućeg tipa. Prezentovan je konkretan primer razvoda jednosmernog napajanja u hidrocentrali. Takođe je navedeno u kom pravcu ide razvoj akumulatorskih baterija i na šta se obraća posebana pažnja u procesu usavršavanja.

Ključne reči: NiCd baterije, olovne baterija, besprekidno napajanje, razvoj baterija, prednosti i nedostaci, izbor tipa baterija.

ANALYSIS OF OPTIMISATION OF DRY CELL CHOICE FOR ELECTRIC STORAGE DEVICES AS ADDITIONAL SOURCES IN

DISTRIBUTION FACILITIES

ABSTRACT The paper deals wuth lead and NiCd source dry cells with their advantages and

dissadvanteges. The possible solution are shown fo the problems that appear with old types of NiCd batteries. It is pointed out on he importance of uninterrupted power supply in distribution facilities and its reliability which is achieved with reliable batteries and proper selection of the appropriate type. We have presented a concrete example of DC power distribution in the power plant. It was also stated in which direction the battery development is going and on what points some special attention should be paid to, during the process of development.

Key words: NiCd battery/dry cell, lead battery, constant sourcing, battery development, advantages and dissadvantages, choosing the battery type.

1 VŠTSS Čačak

PRENOS ENERGIJE NA EKSTREMNO VISOKIM NAPONIMA I POREĐENJE IZMEĐU HVDC PRENOSNIH LINIJA NA NAPONSKIM NIVOIMA IZNAD 600 kV DC I

800 kV AC

Dojčilo Sretenović1, Dragan Vraneš2

REZIME Mnogi od narednih hidroenergetskih projekata se nalaze daleko od potrošačkih

centara što će zahtijevati efikasan prenos snage kako se ne bi izgubilo previše snage u prenosu. Što je veći prenosni napon, manji su gubici u prenosu. Ovo važi kako za AC tako i za DC prenos. Kako bi se energija prenijela na efikasan, ekonomičan i ekološki prihvatljiv način, potrebno je da se razviju veći prenosni naponi nego što postoje danas.

Ključne riječi: EHVAC, HVDC, prenos, transformator, izolatori, stub

TRANSFER OF ENERGY AT EXTREMELY HIGH VOLTAGE AND THE COMPARISON BETWEEN HVDC TRANSMISSION

LINES AT VOLTAGE ABOVE 600 Kv DC AND 800 kV AC ABSTRACT

Many of the future hydro power projects are located far away from the load centers, which will require an efficient power transmission in order not to lose to much of power in the transmission line. The higher the transmission voltage, the lower the transmission losses will be. This is valid both for AC and DC. In order to bring the power to the load centers in an efficient, cost effective and environmentally friendly way, higher transmission voltages than those that are available today have to be developed.

Key words: EHVAC, HVDC, transmission, transformers, insulator, tower

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak 2 Rudnik uglja A.D., Pljevlja

MERENJE PROTOKA TEČNOG FLUIDA

Slavko Vardić1, Dragana Simić2, Branko Sredojević3, Đurđa Gigović4

REZIME Predstavljeno je merenje neelektričnih veličina električnim metodama. Detaljno

je objašnjen princip rada ultrazvučnog merača protoka FLUXUS-F601. Izvršena su merenja protoka napojne vode za ubrizgavanje u parni ejektor u TE Kolubara. Obavljena je analiza rezultata dobijenih merenjem.

Ključne reči: merni pretvarač, senzor, ultrazvučni merač, davač.

MEASURING THE FLOW OF LIQUID FLUID

ABSTRACT This paper presents the measuring of non – electrical quantities by using electrical

methods. The working principle of ultrasound flow of liquid fluid FLUXUS – F601 has been explained in detail. Measuring of feed water flow used for injecting in steam valve in Thermal Power Station Kolubara has been done. The analysis of obtained results has been published.

Kew words: transducer, sensor, ultrasound meter, sender

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak 2 TE Kolubara Veliki Crljeni 3 Srednja tehnička škola Prijepolje 4 Srednja tehnička škola Pljevlja

PAMETNE MREŽE U EES

Dragan Brajović1, Radenko Šćekić2, Milenko Šćekić3, Suad Šahman4, Ivan Ćuković5

REZIME U radu su objašnjene buduće električne mreže koje se mogu nazvati "pametnim

mrežama"- "Smart Grids" iz više razloga. Kao prvo daju mogućnost potrošačima da aktivno učestvuju u snabdijevanju električnom energijom. Zatim, novi sistemi nude veću efikasnost kao linkovi koji se postavljaju u svim krajevima Evrope i šire da bi iskoristili raspoložive resurse i omogućili efikasniju razmjenu električne energije. Pored toga posvetiće se više pažnje prirodnoj sredini, zahvaljujući eksploataciji obnovljivih izvora energije.

Prevashodan cilj ovog rada je da objasni šta su to pametne mreže, koje su njihove prednosti u odnosu na današnje elektroenergetske sisteme (EES) i koje prepreke se moraju savladati da bi se one mogle koristiti. Takođe, u radu je dat i primjer uvođenja pametnih brojila u EPCG-e. Ključne reči: Pametne mreže, AMM, pametna brojila.

INTELLIGENT NETWORK EES

ABSTRACT This paper work explains the future of electricity networks that can be called

"intelligent networks" - "Smart Grids" for several reasons. Firstly, they give consumers the opportunity to actively participate in the supply of electricity. Then, the new systems offer higher efficiency as well as links that are placed in all parts of Europe and beyond to take advantage of available resources and enable the efficient exchange of electricity. In addition, more attention will be paid to the natural environment, thanks to the exploitation of renewable energy sources.

The main goal of this paper work is to explain what is a smart grid, what are their advantages over today's power systems (EPS) and what obstacles must be overcome so that they could be used. Also, the paper gives the example of the introduction of smart meters in EPCG.

Key words: Smart Grids, AMM, smart meters.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija – Čačak, Svetog Save br. 65., 32000 Čačak, Srbija. 2 "Elektroprivreda Crne Gore" AD. Nikšić, ED Podgorica, Ivana Milutinovića br. 12., 81000

Podgorica, Crna Gora 3 "Elnet“ d.o.o.,13 Jul br.62.,50000 Bijelo Polje,Crna Gora. 4 "Elektroprivreda Crne Gore" AD. Nikšić, ED Bar, Put JNA br. 10., 85000 Bar, Crna Gora. 5 "Lars Fire" d.o.o., Karađorđeva br. 5., 81000 Podgorica, Crna Gora.

UPOREDNE KARAKTERISTIKE SINHRONOG GENERATORA PRE I POSLE REMONTA

Dojčilo Sretenović 1Aleksandar Šljokić 1

REZIME U radu su prikazane karakteristike generatora i poboljšanja nastala revitalizacijom.

Prilikom remonta elektroenergetskih sistema neophodno je izvršiti i njihovo unapređenje u tehničkom smislu da bi i u narednom vremenskom period služili dugi niz godina.

Ključne reči: Remont, sinhroni,generator, karakteristike

COMPARATIVE CHARECTTERISTICS OF SYNCHRONOUS GENEATOR BEFORE AND AFTER REPAIR

ABSTRACT This paper describes the characteristics of the generator and its improvement by

revitalization. During the repair of electric power systems it is necessary to improve them in the technical sense so that they could be used for a long time in the future.

Keywords: Repair, synchronous generator, the characteristics

1VSTSS Čačak

KOORDINACIJA ZAŠTITNIH UREĐAJA PRENAPONSKE ZAŠTITE KOD NN INSTALACIJA

Dojčilo Sretenović1, Sava Perović2

REZIME U cilju postupnog / koordiniranog / smanjenja naponskog i energetskog nivoa

prenapona na neškodljive veličine, različite zaštitne komponente i uređaji prenaponske zaštite se mogu koordinisati u različite forme prenaponske zaštite sa podesivim zaštitnim nivoom.U poslednje vreme u svetu se posvećuje veliki značaj konstrukciji različitih složenih uređaja prenaponske zaštite.Svi su oni uglavnom sastavljeni od različitih kombinacija osnovnih komponenti.

Ključne reči: koordinacija, iskrište, varistor, MOV, rasprežni elementi, prenaponska zaštita, SPD Tip 1, Tip 2, Tip 3…

COORDINATION OF PROTECTIVE SURGE PROTECTIVE DEVICES AT ELETRICAL INSTALLATIONS

ABSTRACT In order to gradually / coordinated / reduce stress and energy levels surge to a safe

size, various protection components and surge protection devices can be coordinated in different forms overvoltage protection with adjustable safety level. Lately in the world is Recently,great importance has been given worldwide to the construction of various complex devices of surge protection. They are generally composed of different combinations of basic components.

Key words: coordination, spark gap, varistor, MOV, Inductance elements, overvoltage protection, SPD Type 1, Type 2, Type 3 ...

1 VŠTSS, Čačak 2 F.C. Distribucija, ED Nikšić

STRATEGIJA RAZVOJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE

Dojčilo Sretenović1, Mladen Folić2

REZIME S porastom potrošnje i eventualnim smanjenjem postojećih kapaciteta u

budućnosti, razlika između potreba i mogućnosti postaje sve veća.Tu razliku je potrebno nadoknaditi izgradnjom novih proizvodnih postrojenja. Udio obnovljivih izvora u proizvodnji električne energije je pitanje koje sve više dobija na težini.

U ovom radu se ukazuje na mogućnosti izgradnje elektrana koje koriste energiju vetra, i njihov uticaj na energetske prilike u Crnoj Gori.

Ključne reči: obnovljivi izvor, strategija razvoja, vetrolektrana.

DEVELOPMENT STRATEGY OF RENEWABLE ENERGY SOURCES

ABSTRACT With the increase in consumption and potential reduction in existing power

sources capacity in the future, the difference between needs and possibility is becoming even greater. This distinction is necessary to compensate with construction of new power production capacity. The share of renewable energy in power generation is an issue that is raising great interest.

The paper points to the potential development of power plants that use wind energy, and their impact on energy occasions in Montenegro.

Keywords: Renewable sources, ddevelopment strategy, wind electric central.

1 VŠTSS Čačak 2 EPCG – Elektrodistribucija Berane

SISTEMI ZA NADGLEDANJE I ZAŠTITU TRANSFORMATORA

Dojčilo Sretenović1, Momir Mićić2

REZIME: Transformatori su važni, najbroniji i skupi elementi elektroenergetskog sistema.

Zbog toga je važno da dugo i dobro rade, uz odgovarajuće upravljanje, nadgledanje, zaštitu i održavanje, za šta danas u svetu postoje nove metode. Osnovni cilj je da se stalno prati rad transformatora kako bi se izbegli kvarovi, i manji i havarije koje mogu biti fatalne za proizvodnju i poslovanje kompanije.

Ključne reči: transformatori, sistem za nadgledanje, digitalna termoslika, analizator gasova u ulju, digitalni Buchholz-relej, prednosti, itd.

ON-LINE MONITORING AND PROTECTION SYSTEMS FOR TRANSFORMERS

ABSTRACT: Transformers are one of the most important and expensive parts of a electrical

power systems. To ensure stability of power supply it is very important to ensure long transformer lifetime. Numerous methods for transformer monitoring, protection and control are available today. The main goal of these monitoring devices is to continuously monitor transformer to detect small faults and prevent major failures. These events could disrupt supply to large number of customers and cause significant financial cost to a company.

Keywords: transformers, on-line monitoring system, transformer protection, digital thermal image, gas analyzer in oil, digital Buchholz relay, advantages etc.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak 2Termoelektrana “Nikola Tesla”, Obrenovac.

STRATEGIJA RAZVOJA ELEKTRODISTRIBUTIVNE MREŽE CRNE GORE

Dojčilo Sretenović1, Igor Dašić2

REZIME Svrha planiranja razvoja elektrodistributivne mreže je primereno dimenzionisanje

za pouzdan rad i održavanje parametara kvaliteta električne energije u skladu sa normama te usklađeno delovanje distributivne mreže sa prenosnom mrežom i priključenim postrojenjima korisnika distributivne mreže.

U ovom radu se ukazuje na trenutne probleme elektrodistributivne mreže Crne Gore vezano za stabilno i kvalitetno napajanje potrošača, kao i određeni model mreže koji bi u globalu rešio date probleme.

Ključne reči: elektrodistributivna mreže, elektroenergetski sistem,strategija razvoja.

DEVELOPMENT STRATEGY OF MONTENEGRO POWER DISTRIBUTION NETWORK

ABSTRACT The purpose of planning the development of power distribution networ is

appropriate sizing for reliable operation and held power quality parameters in accordance with norms and coordinate action of distribution network with transmission network and with connected consumer of distribution network.

This paper points out the current problems of Montenegro power distribution network reliable and quality supply of customers and network model that will in general solve given problems.

Keywords: power distribution network, power network, development strategy.

1 VŠTSS Čačak 2 EPCG – FC Snadbijevanj B. Polje

EKSPLOATACIJA IZOLATORA U REONIMA SA ZAGAÐENOM ATMOSFEROM

Dragan Brajović1, Dragan Radosavović2,Danilo Filipović3,Dragan Lješković4

REZIME U uslovima zagađene atmosfere delovi visokonaponske opreme su izloženi

uticajima koji menaju njihove nazivne karakteristike i remete njihov normalan rad.Izolatori su delovi visokonaponske opreme koji trpe najviše uticaja. Da bi se umanjio uticaj zagađenosti koriste se mnoge različite do danas usvojene metode i materijali. Neke od tih metoda i materijala su dati u ovom radu,kao i procesi koji se odvijaju na površini izolatora.

Ključne riječi: zagađena atmosfera, visokonaponska oprema, izolator.

EXPLOITATION OF INSULATORS IN REGIONS WITH POLLUTED ATMOSPHERE

ABSTRACT In condtions of polluted atmosphere, parts of high voltage equipment are exposed

to the influences that change their nominal characteristics and disrupt their normal working procedure.. Insulators are the high voltage equipment parts that suffer the most impact. A lot of various methods and materials valid to-date have been used in order to mitigate the pollution impact. Some of these methods and materials are presented in this paper.

Keyword:;polluted atmosphere, high voltage equipment, insulator.

1 VŠTSS Čačak 2 Telecom Crne Gore a.d. Podgorica 3 EPCG a.d. Nikšić 4 CGES a.d. Podgorica

INDEKS AUTORA

Radisav \uki} radisav.djukic@vstss.com Jelena Jovanovi} jelena.jovanovic@vstss.com Dragan D. Milanovi} ddmilanovic@mas.bg.ac.rs Nata{a Gojgi} natasa.gojgic@vstss.com Jelena Tomi} office@vstss.com Jelena Cvijovi} office@vstss.com Vojislav Radonji} vojislav.radonjic@vstss.com Marko Marinkovi} office@vstss.com Mihailo Bogi}evi} office@vstss.com Zoran Drami}anin office@vstss.com Sla|ana Miailovi} office@vstss.com Vladanka ]irkovi} office@vstss.com Doj~ilo Sretenovi} dojcilo.sretenovic@vstss.com Negovan Stanojkovi} office@vstss.com Boban Mini} office@vstss.com @arko Trajkovi} office@vstss.com Dragan Brajovi} dragan.brajovic@vstss.com Vidanko @arkovi} office@vstss.com Marko Bezarevi} office@vstss.com Branislav Perovi} office@vstss.com Tatjana Rakonjac office@vstss.com Bojan Jakovljevi} office@vstss.com Nenad Nenadovi} office@vstss.com Ana Bosilj~i} office@vstss.com Rada Kova~evi} office@vstss.com Dejan Kova~evi} office@vstss.com Dragan Vrane{ office@vstss.com Slavko Vardi} slavko.vardic@vstss.com Dragana Simi} office@vstss.com Branko Sredojevi} office@vstss.com \ur|a Gigovi} office@vstss.com Radenko [}eki} office@vstss.com Milenko [}eki} office@vstss.com Suad [ahman office@vstss.com Ivan ]ukovi} office@vstss.com Aleksandar [ljoki} office@vstss.com Sava Perovi} office@vstss.com Mladen Foli} office@vstss.com Momir Mi}i} office@vstss.com Igor Da{i} office@vstss.com Dragan Radosavovi} office@vstss.com Danilo Filipovi} office@vstss.com Dragan LJe{kovi} office@vstss.com

UPUTSTVO AUTORIMA

Časopis Tehnika i praksa objavljuje naučne i stručne radove iz oblasti mašinstva, elektrotehnike, informatike, grafičke tehnike i industrijskog menadžmeta.

Izrada rukopisa Rad treba da sadrži: rezime, uvod, razradu, zaključak i literaturu.Rukopis

treba da je pisan sa jednostrukim proredom (B5-ISO format) , koristeći font Times New Roman.

Naslov rada dati na srpskom i engleskom jeziku. lspod naslova rada staviti ime, i prezime svakog autora, bez titula, zvanja i funkcija (u fusnoti adresa i radna organizacija u kojoj je zaposlen). lspod imena autora navesti E-mail adresu prvog autora radi korespodencije.

Rezime rada i ključne reči dati na srpskom i engleskom jezik. Tabele treba numerisati po redu kako se pozivaju u tekstu. U tabelama ne

treba dati rezultate koji su prikazani u rukopisu, npr. slikama). Posebnu pažnju treba posvetiti izradi crteža, dijagrama i grafičkih priloga,

koji treba da su jasni, pregledni, bez suvišnih detalja i teksta. S obzirom da se grafički prilozi smanjuju, slova, brojevi i simboli treba da su dovoljno veliki da su nakon smanjenja jasno uočljivi i čitljivi. Fotografije ili druge ilustracije treba da su zadovoljavajuće rezolucije. Svaka jednačina se numeriše arapskim brojem u zagradi, npr. (1), (2) itd., redom kojim se pojavljuju u tekstu. U tekstu se pozivati na broj jednačine, npr. jednačina (3)... Skraćenice i simbole−oznake treba objasniti pri prvoj upotrebi u tekstu. Pridržavati se Međunarodnog sistema jedinica (SI) i Zakona o mernim jedinicama i merama, kao i preporučenih IUPAC-ovih simbola fizičkih i hemijskih veličina.

Literaturni navodi se numerišu onim redom kojim se pojavljuju u ekstu, arapskim brojevima normalne veličine u uglastim zagradama, npr. [1], [2,3], [4-7]. Skraćene nazive časopisa treba navoditi prema međunarodnom kodeksu za skraćivanje naslova periodičnih publikacija. Naročitu pažnju treba posvetiti redosledu navođenja podataka u interpunkciji.

Detaljno uputstvo autorima na sajtu Visoke škole tehničkih strukovnih studija, Čačak: http://www.visokaskolacacak.edu.rs/

Podnošenje rukopisa Rukopise u elektronskoj formi, pripremljene u skladu sa ovim uputstvom,

slati na adrese urednika

Recenzija Konačnu odluku o kategorizaciji rada i štampanju rada donosi Uredništvo

časopisa.

Adrese urednika Ivo Vlastelica, Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Svetog Save 65,

Čačak, ivo.vlastelica@vstss.com Radisav Đukić, Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Svetog Save 65,

Čačak, radisav.djukic@vstss.com