struktura dhe funksionet e formave të emërzuara në gjuhën ... · emra vetash, që mund të...

Struktura dhe funksionet e formave të emërzuara në gjuhën gjermane në përqasje me gjuhën shqipe

Ma. Bashkim TOSKA

1

KREU I

VËSHTRIM TEORIK DHE HISTORIK I FORMAVE TË

EMËRZUARA NË GJUHËN SHQIPE

1.1. Format e emërzuara në gjuhën shqipe

Një mënyrë e veçantë për të formuar emrat është edhe emërzimi i pjesoreve, mbiemrave,

numërorëve dhe i përemrave pronorë.

. Kalimi i fjalëve të veçanta në klasën e emrit është një mënyrë sintaksore fjalëformimi e

quajtur konversion duke kaluar në një pjesë tjetër të ligjëratës, fjala e formuar me këtë

mënyrë ndërron dhe paradigmën e saj (fiton një paradigmë të re), ose e humbet atë

krejtësisht (kur një pjesë e ndryshueshme e ligjëratës kalon në një pjesë të

pandryshueshme).

Duke kaluar në klasën e emrave, mbiemrat nuk emërtojnë më cilësi të sendeve, por

frymorë ose sende. Po ashtu edhe kur emërzohen, nuk emërtojnë më një veprim si tipar të

një sendi, por një veprim abstrakt, të marrë si send.

Në radhën e mbiemrave të emërzuar dallohen këto grupe:

1. Emra vetash, që mund të jenë:

a) veta të emërtuara sipas një tipari të tyre: besnik, , i gjallë, , shurdh, i varfër, e ve, etj.

b) Veta të emërtuar sipas lidhjes që kanë me një send ose dukuri (të ardhura nga mbiemra

marrëdhënior): jugor, verior, shtatanik, shtëpiak, vjeshtak, etj;

c) Veta të emërtuar sipas një veprimi që e kryejnë a e pësojnë ose sipas një gjendjeje (prej

mbiemrash prejpjesorë): i ardhur, i dashur, i ditur, i njohur, i pasur, i sëmurë, i vdekur,

etj.

Ka edhe pak emra kafshësh ose qeniesh mitologjike prej mbiemrash të emërzuar: e

bukura (e dheut), i paudhi (djalli), veshgjati (gomari).

(Shaban Demiraj, Çështje të sistemit emëror të gjuhës shqipe, Tiranë, 1972, faqe 132-137, 143, 199-202,

204).


Ma. Bashkim TOSKA

2

2. Emra nocionesh abstrakte të gjinisë femërore, që përdoren kryesisht në trajtën e

shquar: e ardhmja, e bukura (në art), e drejta, e reja, e vërteta, etj.

3.Emra nocionesh abstrakte të gjinisë asnjanëse: të errë-it, të ftoht-it, të thatë-t, të zi-të (e

ullirit).

4. Emra femërorë pluralita tantum: të ardhurat, të hollat, të lashtat, të palarat, të vjelat etj.

Numerorët nuk mund të emërtojnë, por në rrethana të caktuara ata mund

të emërtojnë nocionin që tregtojnë, pra, “emërzohen”, bëhen emra.

Numërorët përdoren të emërzuar, në mënyrë të qëndrueshme si numra

abstraktë, duke i emërtuar numrat e dhënë në veprime matematikore

(pjesëtim, shumëzim, mbledhje, zbritje etj),

p.sh.:

Gjashta te tridhjeta hyn 5 herë. Shtata e shumëzuar me tetë jep pesëdhjetë e gjashtë, etj

- në emërtimin e notave në ligjërimin shkollor; në emërtimin e viteve:

- Po ti i dyzetedyshit je?

- Jo i tridhjetenëntës.

Këtu, këto fjalë dalin si gjymtyrë të fjalisë, me po ato funksione që dalin edhe emri, pa qenë të

shoqëruara nga ndonjë element tjetër dhe kjo ndodh, sepse ato në këtë rast nuk janë numërorë të

mirëfilltë, por të emërzuar.

Numrorët një, dy, tre, emërzohen duke marrë prapashtesën – sh: njësh-i, dysh-i, tresh-i:

Fiset e sotme të xhunglës afrikane … kanë vetëm tre emra numrash që u korrespondojnë

”njëshit”, “dyshit”, dhe shumë.

Dyshi niset në dy pa dhjetë minuta.

Në raste të tilla për të kuptuar domethënien e këtij numërori të emërzuar na ndihmon konteksti.

Në një rast të tillë situata do të lidhej me mjetet e transportit; pra logjika kërkon që të thuhet p.sh.

Autobusi me numër dy i linjës Kinostudio – Kombinat niset në orën 13.50.


Ma. Bashkim TOSKA

3

Përemrat pronor mund të emërzohen vetëm kontekstualisht, d.m.th. ata e

kanë gjithmonë të nënkuptuar emrin. Nga ana strukturore, përemrat

pronorë të emërzuar mund të përdoren në këtë funksion vetëm në trajtë të

shquar.

Format e pronorëve, kur përdoren më vete janë:

V.I imi -të mitë, yni -tanët, imja -të miat, jona -tonat.

V.II yti -të tutë, juaji -tuajat, jotja -të tuat, juaja -tuajat.

V.III i tij - të tijtë, i tyre –të tyret, – të tijat etj.

P.sh.: Si të gjitha aksidentet, edhe yni ndodhi nga një pakujdesi fare e vogël (kishte ngjarë fare

kot.)

Miku im dhe juaji njëkohësisht të dërgon shumë të fala.

Shpresa s‟u përmbajt dhe përnjëherë i kërcyen të sajat.

Agimi në të tijën (tijat), ata në të tyren.

Përemrat pronorë të emërzuar përdoren në trajtë të shquar edhe:

a) Kur përcaktojnë një përemër dëftor. Për shembull:

Kështu ka bredhur ai imi, më këmbë këtyre anëve.

Kështu i ka bredhur ai imi këto anë, më këmbë.

Po këtë tonin, ç‟u hipi në kokë që e kanë mbushur me makina si mizë lisi?

Po këtë tonin, ç‟e gjeti që u vonua kaq shumë sonte?

b) Kur shoqërojnë emrat e pashquar (sidomos në rasën emërore e kallëzore) që prihen nga

përemrat e pacaktuar çdo, asgjë, tjetër, ca, pak, mjaft, etj.

c) Kur shoqërojnë emra të pashquar të prirë nga numërorë të ndryshëm. P.sh.:

Pasi çarmatosën ushtrinë e Duçes, gjermanët në udhëheqje vunë nga një ushtar të tyren.

Çeliku, M.: Format e emërzuara në gjuhën shqipe, Tiranë, 1998

Çeliku, M.: Togfjalësha të qëndrueshëm me bazë foljore në shqipen e sotme, në BUSHT, SShSh, 2, 1962

(Gramatika e Gjuhës Shqipe 1, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2002, fq.77)


Ma. Bashkim TOSKA

4

d) Kur janë përcaktorë kallëzuesorë ose pjesë të kallëzuesit emëror. P.sh.

Më ke marrë kokën, po jo tokën, se toka mbetet imja.

Do të kem timen vazhdimisht.

e) Zakonisht kur midis emrit dhe përemrit pronor ndërhyn një mbiemër; P.sh.

Nisëm që atje të bujmë, që marrim ushqim të ri për udhën e largët tonën.

Qeshte me zemërimin e kotë timin.

1.2. Format e emërzimit të mbiemrave, llojet e tyre.

1.2.1. Mbiemrat dhe llojet e tyre

Nëpërmjet nyjëzimit të pjesores janë formuar emra asnjanës që emërtojnë veprime

abstrakte. Këta emra kanë trajtën e mbiemrit asnjanës të emërzuar. Në shqipen e

sotme, mbiemri i gjinisë asnjanëse, siç dihet nuk përdoret më.

Tipi ka qenë prodhimtar, por tani është kufizuar mjaft, për arsye se vendin e

shumë emrave asnjanës prej pjesores së emërzuar e kanë zënë formimet

prapashtesore. Mjafton të përmendim vetëm disa emra: të menduar-it, të ecur-it,

të folur-it, të qarë-t, të vërtiturit.

Krahas emrave të tillë, në gjuhën e sotme letrare hasen edhe emërzime të

mbiemrit foljor në trajtën e gjinisë femërore, çka lidhet me dobësimin e ndjenjës

së asnjanësit në gjuhën shqipe:

Të goditur – e goditur, të shtyrë – e shtyrë.

Të qeshur – e qeshur etj.

1.2.2. Emërzimi i mbiemrit

Me emërzim të mbiemrit kuptohet kalimi i tij në klasën e emrit pa ndryshim të

jashtëm fjalëformues, pra pa ndajshtesa. Ndërsa mbiemri emërton një tipar që

mund t‟u përkasë sendeve të ndryshme, mbiemri i emërzuar përdoret i

mëvetësishëm si emri. Këtu përmes emërtimit të tiparit emërohet drejtpërsëdrejti

edhe vetë sendi që e ka këtë tipar. Pra, kur emërzohet mbiemri fiton kuptimin

leksiko- gramatikor të emrit dhe emërton e karakterizon njëkohësisht një send të


Ma. Bashkim TOSKA

5

caktuar për nga tipari i dhënë. Veç kësaj mbiemri i emërzuar mund të emërtojë

edhe vetë cilësinë si të tillë, p.sh.:

I bardhi, i verdhi dhe i ziu të gjithë kanë të drejtë të rrojnë të lirë.

Era që vinte nga malet e Moravës sillte me vete të ftohtët e dëborës.

E mira dhe e liga nuk harrohen.

Dy mund të jenë arsyet kryesore, të cilat mund të motivojnë emërzimet:

a) Mungesa e emrave të prejardhur me anë prapashtesash.

b) Dëshira për të mos përsëritur emrin e përdorur pak më parë bashkë me një mbiemër

tjetër.

Një tipar tjetër themelor që e dallon mbiemrin e zakonshëm nga mbiemri i emërzuar, është

ngushtimi dhe konkretizimi i kuptimit leksikor të tij, kështu që, megjithëse ai ruan një farë

lidhjeje me kuptimin e parë leksikor, ky kuptim nga i përgjithshëm që ishte, ngushtohet e

konkretizohet, duke emërtuar një send të caktuar të karakterizuar sipas tiparit të dhënë.

Por shkalla e ngulitjes, e qëndrueshmërisë së këtij kalimi në kategorinë emërore është e

ndryshme; emërzimi i mbiemrave ka karakter të qëndrueshëm, jashtëkontekstual vetëm në disa

raste, kurse më rëndom ky emërzim haset vetëm në kontekstin e dhënë, pra është kontekstual,

rastësor.

Duke u mbështetur në faktin e mësipërm, do të dallohen.

Emërzim leksiko – gramatikor ose i qëndrueshëm.

Emërzim gramatikor ose kontekstual i mbiemrave.

Tipi i parë i emërzimit nuk ka të bëjë me klasën e mbiemrave. Fjalët që hyjnë në këtë tip kanë

kaluar përfundimisht në emra. Ato kanë vetëm lidhje burimore me mbiemrat. Duke kaluar në

klasën e emrave, këta mbiemra rrëzojnë gjithë kategoritë gramatikore emërore.

Në rastin e dhënë në thelb mbiemri pushoi së qeni i tillë, ai bëhet emëror, jo vetëm sepse fiton

kuptim sendi, plotëson në fjali funksionet sintaksore të emrit, me fjalët e tjera, formon togfjalësh

të njëjtë me çdo emër, por siç thamë karakterizohet nga të gjitha tiparet morfologjike, kategoriale

të emrit.

I vetmi tregues morfologjik që dëshmon për lidhjen gjenetike me kategorinë mbiemërore, është

nyja e përparme dhe kur kjo mungon (kur mbiemri është i panyjshëm) duhet parë si është

përdorur më parë fjalia e dhënë, si mbiemër apo si emër.


Ma. Bashkim TOSKA

6

Emërzim kontekstual e gramatikor të mbiemrit kemi atëherë kur ai funksionon si emër vetëm

brenda një konteksti të caktuar. Një aftësi përdorimi të tillë e kanë që të gjithë mbiemrat e gjuhës

shqipe. Kjo ndodh, kur brenda një njësie sintaksore për të mos e përsëritur emrin e përdorur më

parë (ose edhe të papërdorur fare më parë, por që bashkëbiseduesi e njeh nga konteksti dhe

rrethanat), mbiemri përdoret si emër.

P.sh.:

Po ti moj Dafe, e qërove misrin e verdhë, kaq shpejt i je kthyer të bardhit?

Dy më të mëdhatë nuk i kishte zënë gjumi akoma.

Mimozën nuk e vinin në radhën e të bukurave.

Pra, ky tip emërzimi ka karakter thjesht kontekstual. Ai është akti i krijimit vetjak të fjalëve në

rrethana të caktuara dhe ka kryesisht arsye stilistike. Këta mbiemra, megjithëse fitojnë kuptimin

e emrit, nuk kanë atë mëvetësi leksiko –gramatikore që kanë emrat; jashtë kontekstit të dhënë,

ata nuk emërojnë më një send, por tipare sendesh. Gjinia e numri i tyre në kontekstin e dhënë

vetëm në dukje janë të mëvetësishëm, kurse në thelb janë në varësi të plotë nga gjinia e numri i

emrit të nënkuptuar. P.sh.:

Popullin e kishin marrë tërë jetën nëpër këmbë të fuqishmit.

Menton, na, merri! Ato më të mirat po të jap, të hekurtat.

Mjaft i rëndomtë është emërzimi kontekstual i mbiemrit në funksion ndajshtimor, në

bashkëvajtje me përemrat dëftorë dhe vetorë, p.sh.:

Karagjozi , ai shalëgjati, zbardhte dhëmbët.

-Më vinte keq mua së gjorës.

Kjo e vogla ishte më e bukur nga të tria motrat.

Mbiemrat e emërzuar që kanë edhe numër shumës, zakonisht janë të gjinisë femërore, p.sh.: e

drejta – të drejtat, e liga – të ligat, e mira – të mirat, etj; të rrallë janë ato në gjininë mashkullore,

të cilët kanë edhe shumës: i dashur –i, i papunë –i, i ri –u, i thatë-i.

Respektivisht: të dashurit; të papunët; të rinjtë; të thatët...

Gjuha letrare, atje ku nuk ka ndonjë dallim kuptimor midis emrave prejpjesorë me prapashtesa

dhe mbiemra prejpjesorë asnjanës të emërzuar, këta të fundit i ka nxjerrë fare jashtë përdorimit:

P.sh.: të hyrët – hyrje, të dalët – dalje etj.


Ma. Bashkim TOSKA

7

Nga kjo analizë e emërzimit të mbiemrit në gjuhën shqipe, del se emërzimi i qëndrueshëm ka

ndodhur e ndodh në gjuhë për të plotësuar mungesën e emrave përkatës në fondin e shqipes: të

dhënët-të marrët, e drejtë-a, i dashur-i, e dashur-a, i fejuar-i, e fejuar- a, buzëhollë-i, gushëkuqi,

etj.

Kjo mungesë pjesërisht është plotësuar sot prej emrave prejpjesorë me prapashtesa të ndryshme,

por megjithatë përdorimi i mëtejshëm i mbiemrave të emërzuar në mënyrë të qëndrueshme është

i pashmangshëm, sepse këta edhe kur kanë humbur disa kuptime, që sot shprehen me emra

prejpjesorë, ruajnë dhe siç duket do të ruajnë specifikën e tyre të pazëvendësueshme: shprehjen e

veprimeve abstrakte.

Emërzimi gramatikor kontekstual ndodh vetëm për arsye thjesht stilistike (qoftë për te mos e

përsëritur emrin e përmendur njëherë, qoftë për ta emërtuar e njëherazi për ta karakterizuar

sendin sipas tiparit të tij mbizotërues me një fjalë të vetme).

Pra, kufiri midis emërzimit të plotë a të qëndrueshëm edhe emërzimit të pjesshëm a kontekstual

nuk është gjithmonë i prerë e i qartë.

Siç e kemi vënë në dukje edhe më sipër, emrat prejmbiemërorë të gjinisë asnjanëse që dikur kanë

qenë përdorur relativisht dendur, gjatë këtyre shekujve të fundit kanë ardhur duke u pakësuar së

tepërmi. Një pjesë të mirë të tyre, gjuha i ka zëvendësuar me emra prapashtesorë. Si liri (për të

liri-të), gjatësi (për të gjatë-të), gjerësi (për të gjerë-të).

Disa të tjerë përdoren sot në formën e gjinisë femërore, si p.sh: e keqja, (për të keqtë), e mira

(për të mirë-të), e mbara (për të mbarëtë), etj. Natyrisht nuk mungojnë edhe raste kur

bashkëegzistojnë emra prejmbiemërorë asnjëanës, përkatësisht femërorë, dhe emra prapashtesorë

të së njëjtës rrënjë, herë me kuptime pak a shumë

të dallueshme, herë me kuptime të njëjta, si p.sh.: Të mirë-të, e mira dhe mirësi-a, të ligë-të, e

lige-a dhe ligësi-a, të nxehtë-të, e nxehta dhe nxehtësi-a etj.

Pra, gjendja e emrave prejmbiemërorë të gjinisë asnjanëse në shqipen e sotme paraqiten si vijon:

1.Disa emra prejmbiemërorë përdoren vetëm në formën e gjinisë asnjanëse. Të tillë janë: të fikët-

it, të pakë-t, të hollë-t, të hidhur-it, të lehtë-t, të rëndë-t, etj,

Shpejt atij i ra të fikët…

I kishte rënë të fikët edhe nënës…

I ranë të fikët e një bojë e verdhë, sa thamë se na iku. Alerti pa Artën, së cilës mend po i binte të

fikët dhe nxitoi të hapte derën…

Lotët i qenë mbledhur dhe sa si shpërthenin, po ajo i gëlltiste, duke ndjerë të hidhurit e tyre.


Ma. Bashkim TOSKA

8

- Punon, punon. Vetëm se më lodhet shumë, dhe të rëndit se mban dot.

Nga Ali Dhrimo (përfundime) fq.214.

2. Disa emra prejmbiemërorë të tjerë përdoren jo vetëm në formën e gjinisë asnjanëse, por edhe

në formën e gjinisë femërore: Të bardhët (e syrit) dhe e bardha e (syrit); Të ligë-t, dhe e ligë-a;

të mbarë-t, dhe e mbara; të ngrohtë-t dhe e ngrohta; të nxehtët dhe e nxehta; të zi-të (e ullirit)

dhe (të piu) e zeza, etj.

Plakës ju prenë fuqitë, fytyra i mori të bardhët e qiririt, mbylli sytë dhe mezi u mbajt në këmbë.

Polikseni e vështroi në sy dhe në të bardhat e tyre dalloi njolla të kuqe, të formuara prej lotëve.

Nuk dihet nga se, nga të ftohtit, nga frika apo nga diçka tjetër, por Vita u drodh.

…sikur ajo psherëtimë ti paskësh nxjerrë jashtë të keqtë e shpirtit, u çel në fytyrë…

Kish pastaj edhe një të keqe tjetër.

Ç‟kishte të keqe ai trakt ?

…A ka të keqe kjo?

Plakës i hypi një të nxehtë në trup…Jam djali i atij plakut, që hiqte të zitë e ullirit.

3.Ka disa emra prejmbiemërorë asnjanës, krahas së cilëve nuk janë krijuar ende emra

prejmbiemërorë. Të tillë janë: të fikë-it, të keq-të, të kuq-të, të pakë-t, të zi-të, etj.

4. Në shumicën e rasteve krahas emrave prejmbiemërorë asnjanës janë krijuar edhe emra

prejmbiemërorë prapashtesorë në të njëjtin kuptim ose me kuptim të ndryshëm:

Të errët-it, dhe errësirë; të madh-të, dhe madhëri e madhësi; të ri-të dhe rini; të trashë-të dhe

trashësi; të verdhë-t dhe verdhëza etj.

Akademia e Shkencave RSH, Ali Dhrimo, Engjëll Angoni etj: Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme

letrare shqipe, 2, Tiranë 1986

Çështje të sistemit emëror të gjuhës shqipe Shaban Demiraj, faqe 225-229


Ma. Bashkim TOSKA

9

Asnjanësimi i mbiemrave të paranyjëzuar

Para se të analizojmë emërzimin e mbiemrave të paranyjëzuar po e shfaqim mendimin tonë për

një rast të shënuar në FGjSh 2006 si asnjanës: si p.shembull: të papunët, i cili sqarohet me

zbërthimin kuptimor: papunësi (të qenët i papunë), shembull ky, të cilin e konsiderojmë të

diskutueshëm. Pra e konsiderojmë të diskutueshme këtë trajtë për këto dy arsye:

së pari, për mendimin tonë nuk ka mbështetje prejardhjesore, as mbiemërore as prejpjesore,

ndonëse është fjalë e paranyjëzuar;

së dyti, si antonim nuk është fort i qëlluar, sepse për të shprehur një nocion abstrakt në raportin

antonimik: punësi / papunësi, përkatësisht të punësuarit / të papunët, më motivueshëm do të dilte

antonimi të papunësuarit, d.m.th.: të punësuarit/të papunësuarit,

jo të papunët, sepse emri të papunët (i papuni frymor), përkon me antonimin mepunët (!), ai

që është me punë, d.m.th. i zënë me punë (i punësuar) ose të qenët i zënë me punë (si dukuri).

Krahaso: është pa punë, është me punë.

Ndërkaq nëse mendohet të papunët si emër abstrakt, me të cilin shprehet një dukuri shoqërore

papunësia, atëherë duhet vlerësuar se një koncept i tillë del i nevojshëm apo jo të shprehet në atë

mënyrë?!

Sidoqoftë duke e lënë shembullin e tillë të diskutueshëm, ngase shembullin e tillë nuk mund ta

krahasojmë as me shembullin të pangrënët, që del nga paralelja e kundërt të ngrënët, kurse

shembulli ynë nuk e ka një paralelizëm të tillë, megjithatë, shpreh gjendje, prandaj shembullin në

fjalë mund ta quajmë si përftim kontekstual ose si një fjalë të shpifur spontanisht.

Asnjanësit prejmbiemërorë të paranyjëzuar në FShS 2002, sipas nënfushës semantike që

mbulojnë, i renditëm në dy grupe:

- së pari, ata që shprehin një cilësi,

- së dyti, ata, me të cilët tregohet një gjendje ose një të qenë.

Fjalori i Gjuhës Shqipe 2006(Aty f. 747)


Ma. Bashkim TOSKA

10

a) Prejmbiemërorët me kuptim cilësie

Me kuptimësi të qartë cilësie në burimin në fjalë, të regjistruar, i ndeshim këta shembuj:

të bardhët (bardhësi), të butë-t (butësi), të egër-it (egërsi), të ëmbël-it (ëmbëlsi), të fortë-t

(fortësi), të ftohtë-t (ftohtësi), të keq-të (për/keqësi!), të kuq-të (kuqëlim), të lartët (lartësi), të

lehtë-t (lehtësi), të hollë-t (hollësi), të mbarë-t (mbarësi), të mirë-t (mirësi a mirëni), të ngrohët-it

(ngrohtësi), të thatë-t (thatësi), të verdhët (verdhësi), të zbehtë-t (zbehtësi), të zi-të (zi-a,

zymtësi),) – gjithsej 18 shembuj.

Në të vërtetë, në burimin në fjalë sqarimi i asnjanësve të caktuar nuk del parësorisht për të gjithë

shembujt me kuptimësinë, sipas barasvlerësve sinonimikë përkatës, siç i shënuam ne në kllapa,

por vetëm për shumicën e tyre.

Por me gjithë kuptimet polisemantike të ndryshme që i shoqërojnë shembujt, madje edhe me

emra konkretë, kuptimi strumbullar i asnjanësit ose bërthama kuptimore nuk largohet nga

kuptimi i përgjithshëm i ngjyresës përkatëse semantike, çështje kjo për të cilën do të ndalemi më

në hollësi, pasi t‟i përmendim edhe shembujt e nëngrupit tjetër.

b) Prejmbiemërorët me kuptim gjendjeje a të qeni

Si asnjanës mbi bazë mbiemërorësh jocilësorë (a të ndonjë sifoljori!), me të cilët shprehet një

kuptimësi jo e qartë cilësie po e ndërthurur me një dozë paksa më të theksuar gjendjeje a të qeni

(ndjenjë, kohë) drejtpërdrejt ose në mënyrë të fytyruar i cilësuam disa shembuj, të cilët i ndeshim

në numër jo aq të konsiderueshëm në Fjalorin në fjalë. I quajtëm rrëshqitazi edhe sifoljorë (!),

sepse në koncept, ashtu si vetë varianti prejfoljor i emrit përkatës edhe me ta shprehet një të

qenë a gjendje ose një ndryshim i gjendjes. Edhe këta po i shënojmë duke i shoqëruar në kllapa

me sinonimet e mundshme përkatëse, si p.sh.:

të gjallët (n/gjallje, gjallëri), të lagët-it (lagështirë), të lig-të (ligësi, ligështim), të madh-të

(madhështi), të mugët-it (mugëtirë), të ndotë-t (ndotshmëri!), të ndytë-t (ndytësi/rë), të nxehtë-t

(nxehtësi, zjarrmi), të majmë-t (majmëri), të pështirë-t (pështirësi, neveri), të fikët-it (fikje,

humbje e vetëdijes), të rëndë-t (rëndesë, rëndë-a, sëmundje), të pakët-it (m/pakje!), të ri-të (rini-

a), të tepërt-it (tepri-a), të vështirët (vështirësim – gjithsej 16 raste.

Fjalori i Shqipes së Sotme 2002


Ma. Bashkim TOSKA

11

Ndonjë shembull që ne e cilësuam si foljor ose jocilësor, nuk ka veçori aq të prera dallimi me

cilësorët e mirëfilltë, në njërën anë dhe me asnjanësit prejpjesorë, në anën tjetër, por ne e

pagëzuam kështu për hir të veçorisë kuptimore që shprehin aktualisht shembujt e caktuar, sepse

sipas këtij kriteri, nocioni i shprehur më tepër i takon nënfushës së asnjanësve prejmbiemërorë se

atyre prejpjesorë ose në raste edhe atyre prejndajfoljorë. Krahaso raportin semantik: të lagëtit

(nga i lagët-i, ndaj të lagurit (lagur me lagë) ose të nxehtët (nga nxehtë i nxehtë-i) ndaj të

nxehurit ( nxehur me nxehë).

Prandaj në vazhdim po përpiqemi të sqarojmë se cili është a duhet të konsiderohet si kuptim

strumbullar i përzgjedhur i asnjanësit prejmbiemëror të cilësisë dhe cili i prejpjesorit jocilësor,

sepse sipas përkufizimeve përkatëse në Fjalorin në fjalë kjo çështje nuk del e qartë.

Në burimin në fjalë, siç do të duhej, nuk respektohet kriteri që kuptimi i parë strumbullar të jetë i

nocionit abstrakt dhe si i tillë ky kuptim të zërë vendin e parë të radhës e pastaj të vijnë kuptimet

e tjera polisemantike që mund t‟i ketë emri i caktuar. Në Fjalor jepet në mjaft raste si kuptim i

parë nocioni i një gjë-sendi konkret që bie ndesh me përkatësinë historike burimore, por edhe të

sotëm motivues të asnjanësit prejmbiemëror që iniciohet drejtpërdrejt nga tema e qartë

fjalëformuese. Siç dihet emri i tillë, që e ka motivimin, ose që duhet ta kishte, qoftë në një

koncept cilësie (pika a), qoftë në një koncept gjendjeje a të qeni (pika b), në radhë të parë,

kuptimisht duhet me e shprehë nocionin që i takon fushës së abstraksionit. Këtë çështje po e

qartësojmë më në hollësi si më poshtë.

a) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë të cilësisë

Siç mund të shihet nga pasqyra e shembujve të grupimit të parë, të gjithë barasvlerësit

sinonimikë të asnjanësve prejmbiemërorë të cilësisë, ndonëse nuk shprehin plotësisht të njëjtin

koncept, dalin me prapashtesën –si, përveç dy rasteve: zi-a për të zi-të dhe kuqëlimi për të kuqtë.

Që sinonimet e caktuara nuk e shprehin të njëjtin koncept kemi si provë faktin se të gjithë

asnjanësit cilësorë mund të zbërthehen me treguesin sintagmor: të qenët a me qenë + mbiemri

(njëjës mashkullor). Gjuha letrare e sotme rekomandon zbërthimin: të jesh + mbiemri përkatës,

por ne na duket më natyrshëm zbërthimi me asnjanës ose me paskajoren e mirëfilltë + mbiemri

përkatës se me formën e lidhores (veta e dytë njëjës). Kështu pritet me të drejtë rehabilitimi i

trajtave të paskajores së mirëfilltë në standard, siç është kërkuar. Krahaso: të mirët, d.m.th, me

qenë ose të qenët i mirë; të bardhët – me qenë ose të qenët i bardhë, e kështu me radhë, ndërsa

sinonimi në kllapa zbërthehet me paskajoren e foljes ndihmëse: me pasë: me pasë + emri

përkatës, ndërkaq gjuha letrare e sotme rekomandon të kesh + emri përkatës (trajtë e lidhores

veta e dytë njëjës). Pra me mirësi kuptohet me pasë sjellje a cilësi të mira ose me qenë i pajisur

me të mira. Gjithashtu me emrin bardhësi kuptohet figurativisht se duhet me pasë (d.m.th., jo

vetëm të kesh ti) veçori të larta ogurbardha morale e të tjera, por me kuptim përgjithësues që


Ma. Bashkim TOSKA

12

vlen për të gjitha vetat njëjës e shumës, përgjithësim ky që shprehet natyrshëm me trajtën e

paskajores me pasë.

Këtë që sapo u përpoqëm ta shprehim rreth asnjanësit në raport me sinonimet përkatëse, po e

ilustrojmë me këtë dialog të mundshëm:

-Këtë të mirë ta kthefsha me të mirë dhe me të mira.

-E mira është kat-kat, more vëlla, Ajo shihet më së miri jo me sytë e ballit po sytë e mendjes.

-Sidoqoftë, me mirësi fitohet e këndellet më lehtë edhe çdo zemër e thyer!...

Pra, kemi vërejtur se të gjithë asnjanësit mund të zbërthehen kështu, si u tha më lartë dhe

njëherazi konstatojmë se mund të ketë ndërkëmbime në nuanca, ashtu siç mund të ketë edhe

dallime në këtë tresh a katërsh sinonimik: të mirët – asnjanës – koncept i përgjithshëm abstrakt,

e mira, po emër abstrakt, femëror i paranyjëzuar, me të cilin gjithsesi paraqitet një veprim ose

ide e konceptuar, si të thuash e konstruktuar me ndonjë element konkretizimi, siç është treguesi

kat-kat, ndërsa me mirësi, po emër abstrakt i gjinisë femërore, i prejardhur me prapashtesën –si,

me të cilin paraqitet se shprehet diçka edhe më konkrete nga shembulli i mësipërm po i kësaj

gjinie, shprehet materializimi i vetë idesë së konceptuar ose rezultati i procesit përkatës si

rrjedhojë e punës së mirë, d.m.th. e së mirës, nocion ky që ende qëndron në fushën e

abstraksionit, po duket se ka elemente të konkretizimit relativ.

Fundja këtë dhuratë që ia jep copë në dorë a llokum në gojë gjuhës sonë i lumi Zot, duhet ta

njohim më mirë, ta shfrytëzojmë që të gjithë ne shqipfolësit dhe ta trashëgojmë atë. Këtu nuk e

kemi fjalën për stilin administrativ sa për stile të tjera. Sido që të jetë, ky është një fakt që tregon

se kuptimi i formave të asnjanësit prejmbiemërorë në raport me barasvlerësit sinonimikë

(sidomos me emrat e prejardhur), ndryshon jo vetëm për nga forma e gjinia, por edhe për nga

brendia, nga përmbajtja ndërlidhur me nënfushën semantike që mbulon e së këtejmi ndryshon

edhe nga mënyra e zbërthimit semantik. Në këtë kontekst, këtu mund të hetohet një çështje me

shumë rëndësi. Ndërsa koncepti i asnjanësit mbetet në fushën e abstraksionit, ai i emrave të

prejardhur me –si etj. tregon procesin e formësuar, mjaft të ravijëzuar po në fushën e

abstraksionit, por të pajisur shkallë-shkallë me elemente semantike gjithnjë e më afër

konkretizimit.

Prandaj në asnjë rast sinonimet e tilla nuk duhen konsideruar si plotësisht identike ose që mund

të zëvendësohen për të shprehur të njëjtin nocion në fusha të caktuara të dijes e të veprimtarisë.

Këtë fakt po e ritheksojmë në mënyrë të veçantë sepse disa gjuhëtarë e krijues letrarë, madje

edhe ndonjë përkthyes pa përvojë të duhur, pa të drejtë, asnjanësit prejmbiemërorë cilësorë po i

zëvendësojnë me emrat përkatës të prejardhur, kryesisht me prapashtesën –si ose edhe me ndonjë


Ma. Bashkim TOSKA

13

tjetër, pa e vrarë mendjen se me një veprim të tillë subjektivist po e dëmtojnë shumë mozaikun e

të shprehurit të tërësishëm të gjuhës shqipe.

b) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë jocilësorë

Siç mund të shihet edhe nga shembujt e mësipërm, asnjanësit jocilësorë që shprehin një gjendje a

të qenë, dalin me sinonimi mjaft heterogjene, prandaj edhe veçoritë dalluese të tyre janë edhe më

të dukshme dhe më të ndërlikuara seç dilnin tek asnjanësit prejmbiemërorë cilësorë. Siç mund të

shihet, në 16 rastet nga pasqyra e nëngrupit të mësipërm dalin së paku njëmbëdhjetë (11) forma

sinonimesh me prapashtesa a fundorë të ndryshëm. P.sh.

1) më -im: ligështim (të ligtë);

2) më –irë: lagështirë (të lagëtit), mugëtirë (të mugëtit), ndyrësirë (të ndytët);

3) më –je: n/gjallje (të gjallët), m/pakje (të pakëtit);

4) më –si: nxehtësi (të nxehtët), pështirësi (të pështirët), vështirësi (të vështirët);

5) më –i: tepri (prejndajfoljor i të tepërtit), zjarrmi (të nxehtët),

6) më –ni: rini (të ritë);

Sqarime të tjera rreth kuptueshmërisë së prejmbiemërorëve

Theksojmë se secili asnjanës shpreh një koncept abstrakt të përgjithësuar cilësie, gjendjeje a të

qeni, që kurrësesi nuk nënkupton, sot për sot, se semantika e tillë domosdo ka të bëjë, qoftë me

vetë zhvillimin e procesit, qoftë me rezultatin e atij procesi, prandaj duhen dalluar kuptimet ose

nuancat kuptimore të asnjanësve ndaj barasvlerësve të tjerë, ngase sinonimet përkatëse të

caktuara dalin të specifikuara për nënfushën me elemente gjithnjë e më konkrete të nocionit,

qoftë të procesit të veprimit, qoftë të rezultatit konkret të atij veprimi dhe kështu nuk e rrezikojnë

fare konceptin e asnjanësit përkatës. Në të vërtetë, asnjanësi prejmbiemëror ndalet në

perceptimin e vetë konceptit, pra e mban ravijëzimin e atij nocioni në nivelin më të lartë të

abstraksionit, por pa e shkëputur plotësisht konceptin për tërë shtrirjen e nocionit përkatës.Sot

për sot, të gjykosh drejt mund të thuhet me gojën plot se emrat sinonimikë të prejardhur të pa

paranyjëzuar e të tjerë nuk e rrezikojnë fare nënfushën që mbulon asnjanësi përkatës i

paranyjëzuar, i cili po të shpreh me fjalë të tjera specifikimin e vet e ka karakterizuar tek shkalla

më e lartë e abstraksionit morfosemantik të fjalës.


Ma. Bashkim TOSKA

14

Skema ndërsinonimike e prejmbiemërorëve

1) i mirë-i të mirët e mira/të mirat mirësia/mirësitë i miri /të mirët

2) i madh -i të madhtë e madhja madhëria/madhëritë i madhi/ të mëdhenjtë

Shembuj ilustrues në përputhje me skemën e mësipërme

Po i ilustrojmë shembuj nga skema me fjalitë e mundshme të konstruktuara, sipas dy grupimeve

të asnjanësit prejmbiemëror:

a) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptim cilësie:

/Të mirët shprehet me punë e me zemër. E mira nuk harrohet. Mirësia të fisnikëron. I miri

dallohet me punë./

1) Të mirët (tipari i së mirës, i mirësisë shpirtërore): emër asnjanës, njëjës, me kuptimësi të një

abstraksioni të lartë.

2) E mira (puna e mirë, emër abstrakt, i paranyjëzuar, njëjës, gjinia femërore) Të mirat (punët e

mira): emër abstrakt shumës gjinia femërore). Të dyja trajtat njëjës e shumës shprehin kuptimësi

që lidhet në njëfarë mënyre me punën e mirë të konkretizuar a me rezultatin asaj pune. a të atij

veprimi.

3) Mirësia (sjellja e mirë), emër abstrakt, emër i prejardhur, njëjës gjinia femërore. Mirësitë

(sjelljet a veprat e mira), emër abstrakt, shumës, gjinia femërore, Të dyja trajtat njëjës e shumës

shprehin kuptimësi të konkretizuar nga rezultati i sjelljes a i veprimit përkatës.

4)I miri (njeriu i mirë): emër abstrakt njeriu (mbiemër i emërzuar), njëjës, gjinia mashkullore.

Të mirët (njerëzit e mirë): emër abstrakt njeriu, shumës, gjinia mashkullore. Edhe I miri dhe Të

mirët lidhet kuptimisht me një konkretizim me njeriun a njerëzit konkretë, të pajisur me cilësinë

përkatëse.

b) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptime jocilësore (gjendje a të qeni)

/Të madhtë qëndron në virtytet e larta të njeriut. E madhja qëndron në vlerat e larta

morale. Madhëria e njeriut shihet nga veprat e kryera. I madhi ka përgjegjësi më të madhe

se i vogli./


Ma. Bashkim TOSKA

15

1)Të madhtë (asnjanës, abstrakt, vetëm njëjës) kuptimi qëndron në dukurinë që ka të bëjë me

virtytet e larta të njeriut.

2) E madhja (femëror i paranyjëzuar, abstrakt,kryesisht vetëm njëjës), kuptimi qëndron në vepra

të larta të ravijëzuara morale.

3) Madhëria (femëror, abstrakt , i prejardhur me prapashtesim, njëjës kryesisht), kuptimi

qëndron në veprat pozitive pothuajse të kryera.

4) I madhi (emër i përgjithshëm njeriu, njëjës e shumës), kuptimi qëndron në përgjegjësinë e

njeriut sipas pozitës që zë në shoqëri.

Nga shembujt e dy pikave të mësipërme, a) dhe b), mund të nxjerrim disa konstatime, ndër të

cilat ne po i veçojmë këto dy, sepse vlejnë për të gjithë shembujt e tipit të njëjtë:

Së pari, ndërlidhja semantike asnjanës/femërorja e paranyjëzuar kanë përafërsi kuptimore më të

madhe se me sinonimet e tjera, por megjithatë ndryshojnë, jo vetëm për nga gjinia, por edhe për

nga përmbajtja.

Së dyti, ndërlidhja formale e jo semantike e asnjanësit me shumësin e emrit mashkullor të

paranyjëzuar si te shembulli të mirët ndaj të mirët (i miri), andaj një homonimi e tillë nuk duhet

të na hutojë.

Në të vërtetë, edhe pse konstatimet e mësipërme dalin të qëndrueshme, megjithatë ne e shohim të

arsyeshme që në këtë kontekst të vazhdohet edhe më me sforcimin ose me modifikimin e

mëtejshëm të disa koncepteve të shprehura më përpara lidhur me disa probleme që janë të

ndërlidhura me këtë çështje.

2) Gjinia mashkullore si trajtë përfaqësuese e emërtimit të njerëzve sipas

gjendjes a veprimtarisë së tyre

Asnjanësin e njëjësit të emërores, në njërën anë me trajtën e gjinisë mashkullore në shumës, në

anën tjetër: të mirët // të mirët, i lidh vetëm forma e njëjtë e shkruar, por nuk i lidh kurrfarë

nënfushe semantike, sepse me shumësin e mashkullores tregohet diçka konkretizuese, që ka të

bëjë me njerëz të pajisur me cilësinë e mirësisë e jo me konceptin gjegjës si veçori e abstraksioni

të lartë të nocionit që e shpreh asnjanësi.

Dihet edhe ky fakt se emrat e përgjithshëm të njerëzve me prejardhje mbiemërore (shembulli 4)

në gjuhën tonë dalin zakonisht në gjininë mashkullore, e cila konsiderohet si trajtë përfaqësuese,

prandaj edhe ne i shënuam shembujt vetëm në këtë gjini. Kjo është arsyeja e parë.


Ma. Bashkim TOSKA

16

Ekziston edhe një arsye tjetër se po të shënohej edhe trajta përkatëse në gjininë femërore, jo

vetëm do të bëhej një punë pa nevojë, por do të ndërlikohej çështja. Themi do të ndërlikohej,

sepse format e emërtimit të njerëzve sipas gjendjes a veprimtarisë së tyre, të emrave mbi bazë

mbiemërore të gjinisë femërore dalin formalisht identikë me prejmbiemërorët abstraktë të gjinisë

femërore. Krahaso emrin abstrakt të gjinisë gramatikore e mira (vepër) të mirat (vepra), në

njërën anë, me emërzimin e mbiemrave cilësorë si emërtime të gjinisë femërore natyrore: e mira

të mirat (e mira vajzë të mirat vajza), në anën tjetër.

Pra, kjo është arsyeja pse tek emrat e njerëzve (frymorëve) si trajtë përfaqësuese merret

normalisht gjinia mashkullore dhe që kontekstualisht vetëkuptohet se femërorëzimi bëhet shumë

lehtë me mjetet femërorizuese dhe me një veprim të tillë i largohet ndërlikimit të panevojshëm

formal të çështjes që ndërlidhet me trajta homoforme të emërtimeve në fjalë, të cilat, siç e pamë,

janë identike si në njëjës ashtu edhe në shumës, në drejtshkrim e në drejtshqiptim. Dallimin këtu

e bën vetëm konteksti.

1.3. EMRAT PREJFOLJORË ASNJANËS

Galeria relative e gjinisë asnjanëse në shqipen e sotme është e lidhur me ekzistencën e

emrave prejfoljorë asnjanës të tipit: të folurit, të ngrënët, e tjerë, që janë emërtuar në

mënyra të ndryshme prej autorësh të ndryshëm. Ata janë karakterizuar si paskajore të

emërzuara asnjanëse të mbiemrit pjesor, emra foljor asnjanës dhe emra prejpjesorë të

veprimit.

Emërtime të ndryshme flasin qartë për pikëpamje të ndryshme dhe për mosrënie në

emërues të përbashkët mes gjuhëtarësh të ndryshëm lidhur me këtë klasë emrash, të cilët

si për nga struktura ashtu edhe për nga kuptimi paraqesin një sërë problemesh të vështira

për tu zgjidhur; siç janë problematika e krijimit të tyre dhe me cilën temë foljore duhen

lidhur?

Ç‟lidhje e ç‟dallim kanë nga emrat foljorë të tipit i,e bërë ,i ,e ngrënë i,e,folur si edhe nga

emrat prejfoljore femërorë të tipit e ngrënë –a (geg. E hangme – e hongmne)?

Zgjidhja e këtyre problemeve është e lidhur ngushtë me sqarimin e disa çështjeve të tjera

gjithashtu shumë të vështira të gramatikës historike të shqipes, siç janë çështja e moshës

së nyjave të përparme dhe çështja e paskajores që edhe sot e kësaj dite mbeten sub

indice.

Tema e emrave prejfoljorë asnjanës pa nyjën e përparme në përgjithësi përkon me atë të

pjesores së shkuar pësore. Ky përkim është i plotë në toskërishte p.sh.; zënë, mbjellë,


Ma. Bashkim TOSKA

17

folur, etj. dhe të zënët, të mbjellët ,të folurit, etj. (Vini re pjesoret e shkuara me emrat

prejfoljorë asnjanës). Për sa i takon gegërishtes së sotme, përkimi është i plotë kur tema e

pjesores dhe e emrit prejfoljorë asnjanës përgjegjës, mbaron me –në .p.sh.; të krahasohen

pjesoret e shkuara zanë, lanë, qenë, me emrat prejfoljorë asnjanës të zanë-t, të lanë-t,të

qenë-t etj.

Për nga ana kuptimore vlen të theksohet se emrat prejfoljorë asnjanës shënojnë kryesisht

veprime abstrakte ose gjendje, por në ndonjë rast edhe rezultat veprimi. P.sh: emri të

vjellët përdoret më fort për të treguar një rezultat konkret veprimi. Kuptimi i tyre në

përgjithësi nuk largohet nga ai i foljeve përgjegjëse jokalimtare ose e diatezës mësore.

Emri prejfoljor asnjanës ka, pra, gjithashtu kuptim jokalimtar. Por kur folja përgjegjëse

(në trajtën veprore) është kalimtare, atëherë emri prejfoljor asnjanës mund të përdoret,

sipas rrethanave, me kuptim 1) vepror, 2) vetvetor e madje (në ndonjë rast ) edhe 3)

pësor.

Kur përdoret me kuptim vepror, mund të marrë edhe kundrinor ( të drejtë a të zhdrejtë) si

dhe plotës rrethanor (kohe e vendi) si dhe mënyre etj.

Në kuptimin jokalimtar përdoren emra prejfoljorë asnjanës të tillë si të ardhur, të ecur, të

dalë, të hyjë, të shkuar etj. (ashtu si foljet përgjegjëse: vij, eci, dal, hyj, shkoj,etj.)

P.sh.: … s‟donin të fshinin lotët e njëri-tjetrit e të mos i merrnin të qarët; … Vita me

Llazin e morën këtë “të qëndruar mbi kokë” si detyrë të tij.

Kuptim mesor kanë të tillë emra prejfoljorë asnjanës si: të afruar, të ankuar, të druajtur,

të zemëruar, të kthyer, të dëshpëruar, etj. Kur përdoren me kuptimet e foljeve përgjegjëse

afrohen, ankohen, druhen, zemërohen, kthehen, dëshpërohen, etj.

P.sh.: kur merrte fund të kolliturit u vinte radha kambanave …;…që kishte dalë pak si

tepër nga të ngjiturit e fustanit në trup.

Me kuptim vepror përdoren të gjithë ata emra ndajfoljorë asnjanës, që janë formuar prej

foljesh kalimtare veprore, si të bërë, të larë , të marrë, të ngrënë, të pirë, etj. p.sh.:

Nga të dhënat e trupit, atje tek shkau e desh ra, një degë mani u tund…; …dhe Xoxi i

dha një të goditur lehtë mullaqes.

Të ngushëlluarit është gjëja më e vështirë për njeriun ashtu siç është të uruarit puna më e

lehtë.

Pilos iu frynë damarët nga të përmbajturit e vetes dhe nofullat zunë ti bluajnë me njëra

tjetrën.


Ma. Bashkim TOSKA

18

Disa emra prejfoljorë asnjanës kanë, sipas kontekstit, herë kuptim vepror herë kuptim

jo-vepror ( kryesisht jokalimtar-mesor). Këta emra prejfoljorë janë formuar prej foljesh

kalimtare, që përdoren si në diatezën veprore ashtu dhe në diatezat e tjera, ose prej foljesh

që përdoren edhe si kalimtare, edhe si jokalimtare.

Të tillë janë, ndër të tjera, emra prejfoljorë asnjanës të afruar, të ftohur, të hedhur, të

hequr, të menduar, të ngrohur, të zemëruar etj. Për këtë qëllim të krahasohen edhe këta

dy shembuj:

Sanija,… vërtiti prapa krahëve, me një të hedhur të kokës, gërshetat e gjata… sikur të

kishim të kremte atë ditë Veli bej Verdhoma me të tijët e jo Shpiragajt, ai e mori rrugën

për në Grizë duke kënduar, pirë e bërë zurzull siç dukej nga avazi që kish marrë si dhe

nga të hedhurit mbi shalë, hedhje që nuk pajtoheshin me trokun e kafshës.

Lidhur me dallimin kuptimor të emrave prejfoljorë asnjanës nga mbiemrat prejfoljorë të

paemërzuar dhe të emërzuar të gjinive femërore dhe mashkullore, duhet pasur parasysh

se në gegërishte (pjesërisht edhe në toskërishte) emra prejfoljorë të gjinisë femërore të

tipit e hongm-ja,e ikmja etj. shënojnë veprime abstrakte, pra kanë kuptim vepror, ndërsa

si mbiemra prejfoljorë të emërzuar të gjinisë femërore kanë rregullisht kuptim pësor.

Demiraj, Shaban: Rreth disa problemeve të gjinise asnjanjese në gjuhën shqipe, SF, 1969, 1




Ma. Bashkim TOSKA

19

Duke pasur si kriter nyje-mbaresën e njëjësit bëmë grupimin si vijon:

Asnjanësit e paranyjëzuar të tipit prejpjesor, i radhitëm në katër grupe:

a) Mbi temë të foljeve me fundoren –ë dhe që njëjësin e shquar e bëjnë me –t: të bërë-t, të

dhënë-t, të gdhirë-t, të dalë-t, të hyrë-t, të larë-t I, të larë-t II, të marrë-t, të ngrënë-t, të ngjarë-t,

të pangrënë-t, të parë-t I, të parë-t II, të pëgërë-t, të pështjellët, të prerë-t, të qarë-t, të qenë-t, të

sharë-t, të vjelë-t, të vjellë-t - gjithsej 21 shembuj. Po këtij grupimi i takojnë edhe këta dy

shembuj të prirët dhe të thënët, me të cilët manipulohet në sqarime brenda burimit përkatës, që

gjithsej bëjnë 23 shembuj.

b) Mbi temë të pjesores së foljeve me bashkëtingëllore që në shumësin e shquar marrin mbaresën

–it: të ecur-it, të errur-it, të folur-it, të ftohur-it, të lehur-it, të ngrysur-it, të ngjeshur-it, të

nuhatur-it, të njohur-it, të prekur-it, të qeshur-it, të sosur-it, të shprehur-it, të tekur-it – gjithsej

14 shembuj. Po këtij grupimi i takojnë edhe këta 6 shembuj që i ndeshim të përdorur për nevoja

sqaruese po në atë burim: të hequrit, të mbajturit, të skuqurit, të pasurit, të ndenjurit, të vepruarit

– kështu numri i tyre në këtë grup arrin në 20 shembuj.

c) Gjithashtu me –it e bëjnë njëjësin e shquar asnjanësit e përftuar nga tema e foljeve më –oj dhe

-ua/j: të dëgjuar-it, të menduar-it, të mësuarit, të qëlluar-it; të paguar-it, të rruar-it-, të shkruar-

it - gjithsej 7 shembuj, mirëpo këtij grupimi i shtohen edhe pesë shembuj, tre mbi temë me –

ua/r: të bashkëjetuar-it, të jetuar-it e të vepruar-it dhe dy mbi temë në –ye/r: të kërcyer-it të

pëlqyer-it, që i ndeshim të përdorur po në atë burim e që gjithsej kapin numri 12 (7+3+2).

ç) Te tipi i foljeve me togun –ie/j, të regjistruar e gjetëm vetëm një shembull që në shumës merr

nyje-mbaresën –ët : të përzier-ët -

Asnjanësit e trashëguar si emra të

mirëfilltë (të paparanyjëzuar)

Që në zanafillë, emrat asnjanës në gjuhën shqipe lindën për të emërtuar koncepte të gjërave

konkrete, por jo për nocione frymorësh me gjini të përcaktuara, madje si duket atyre nuk u shkoi

fort mbarë as për emërtime të nocioneve abstrakte, ngase nuk na kanë lanë trashëgim emra

abstraktë, po kryesisht konkretë, pos ndonjë rasti të vetmuar, dhe kjo nga huazimet latine, siç

janë shembujt: faj-të, mend-të e ndonjë tjetër. Kjo që thamë mund të vërtetohet edhe nga

shembujt, edhe pse të paktë që i ndeshëm të regjistruar në Fjalorin e shqipes së sotme (2002),

prej kah mund të nxirret përfundimi se me emrat e asnjanësve të mirëfilltë të trashëguar,

mbuloheshin koncepte që emërtonin dhe vazhdojnë të emërtojnë gjë-sende konkrete, por jo të


Ma. Bashkim TOSKA

20

specifikuara sipas ndonjë nënfushe të qartë semantike, ndonëse zakonisht emërtoheshin lëndë ose

objekte konkrete të panumërueshme ose edhe koncepte që nuk janë aq të thjeshta. Konkretisht,

edhe pse në Fjalorin në fjalë (2002) janë shënuar vetëm 6 shembuj asnjanësish primitivë, në bazë

të nënfushës semantike që mbulojnë, mund t‟i ndajmë në këto dy nëngrupe:

a) emra me të cilët tregohet një sasi lënde kryesisht të papërcaktuar ose “lëndë e pa pandashme

në ekzemplarë”, siç e thotë prof Sh. Demiraj, por që ishte lëndë e lidhur ngushtë me jetën e

atëhershme të shqipfolësve, si p.sh. dhjamë-t (dhjamë-i dhjamëra-t) ujë-t (ujë-i ujëra-t), lesh-të

(lesh-i leshra-t) si dhe

b) emërtime të tjera, gjithsesi jo aq të thjeshta, që emërtonin dhe emërtojnë edhe sot pjesë të

trupit, si është krye-t, (nocion ky që ka të bëjë me kokën) dhe ballë-t që e shënojnë për ilustrim

studiuesit tanë, si dhe veshë-t, sy-të, krah-të që përmenden në burime të caktuara, gjithashtu, si

asnjanës.

Asnjanësit e parmë (emrat e mirëfilltë asnjanës të paparanyjëzuar), të cilët njëkohësisht janë

krijuar më përpara atyre të paranyjëzuarve, ishin në përdorim në numër relativisht të madh, por

në shqipen e sotme letrare, siç u pa nga pasqyra e paraqitur më parë, numri i tyre del shumë i

reduktuar, gjithsej 5 shembuj të parmë. Mirëpo sipas studiuesve të gramatikës historike të

shqipes (Sh. Demiraj, E. Çabej, I. Ajeti, B. Bokshi, K. Topalli etj.) numri i asnjanësve të

mirëfilltë në përdorim si emra të parmë, d.m.th. pa nyjën e përparme, ishte shumë më i madh. Në

shqipen e dokumentuar sillen mbi 70 shembuj, ndër të cilët janë edhe këta që ne, duke e pasur si

kriter fundoren e temës përkatëse të njëjësit të pashquar, po i ndajmë në tri nëngrupe:

- me –ë fundore: anë-t, ballë-t, brumë-t, djathë-t, drithë-t, dyllë-t, dhjamë-t, gjalmë-t, mjaltë-t,

ujë-t etj,

- me temë në bashkëtingëllore: ar-të, bar-të, faj-të, gjak-të, kos-të, krah-të, qull-të, lesh-të, mal-

të, miell-të, mish-të, petk-ët, rrush-të, tul-të, vesh-të, shtratët etj.

- me temë në zanore (tjetër) zakonisht të theksuar ose diftong: krye-t, bri-të, gji-të, sy-të, dru-të,

pastaj: zë, gjë, hi, fre e ndonjë tjetër.

Sigurisht numri i tyre, mund të ketë qenë edhe më i madh se 70-shi i përmendur, ndoshta e

kalonte 100-shin, kur kemi parasysh sugjerimin e bazuar se edhe mjaft emra, gjithsesi, jo

frymorë, metaforikë e metonimikë si dhe ambigjenët, që në zanafillë, thuhet se ishin asnjanës.

Sidoqoftë, asnjanësit e mirëfilltë, emra të paparanyjëzuar, jo vetëm atëherë, por edhe tani, ende

janë mjaft aktivë vetëm në disa të folme dhe vetëm te brezi i vjetër i folësve të atyre trevave.


Ma. Bashkim TOSKA

21

Është e vërtetë, se nga folësit e brezit të ri, sigurisht të ndikuar nga gjuha e shkollës dhe e

administratës, më drejt, nën ndikimin e gjuhës së sotme letrare.

Asnjanësit e këtij tipi po përdoren gjithnjë e më rrallë e numerikisht më pak, por mund të thuhet

se dukuria e shkrirjes po ndihmohet, përveç institucionalisht me gjuhën letrare, në njëfarë

mënyre edhe nga vetë struktura e kuptimësisë, ngase për hir të konkretizimit, koncepti përkatës

në ndjenjën e folësve, po del më i qartë me emrat mashkullorë a femërorë (njëjës e shumës) se

me asnjanësit që mbulonin, jo krejt tërësinë e nocionit të gjë-sendit përkatës, por vetëm një pjesë

të tij ose një pjesë të sasisë së lëndës përkatëse. Krahaso: njata a këta djathë ose këta (një këta)

ujë me njëjësin ky djathë, ky ujë, në njërën anë, ose shumësin me këta a këto djathna me këta a

këto ujna ose ujëra, në anën tjetër. Pra, me tregues që përcaktojnë profilime lakime ose kategori

të tjera të përbashkëta që nuk i ka, po thuaj, të gjalla, sot asnjanësi përkatës.

Koncepti i papërcaktueshmërisë në ndjenjën e folësve po shkrihet në dobi të konkretizimit të

shprehur, me tregues gramatikorë, njëherë sipas mënyrës polisemantike e pastaj po natyralizohet

në trajtën e njëjësit të gjinisë mashkullore ose të shumësit të gjinisë formale përkatëse aktive

femërore me prapashtesën –ra/-na.

Po të shikohet më në hollësi koncepti i tillë i asnjanësit edhe pse nuk mbulohet tërësisht në

ndonjë rast, pjesa e pambuluar sipas nënvetëdijes a ndjenjës së ligjëruesit nuk kërkon patjetër

mbulesë të diferencuar nga ekzistuesja e gjinisë mashkullore. Me fjalë të tjera, në stilin neutral,

arsyeja për ta ruajtur trajtën e veçantë asnjanëse për shumicën folëse po del gjithnjë e më tepër si

diçka jo aq e domosdoshme.





Ma. Bashkim TOSKA

22

1.3.1. SHEMBUJ TË FORMAVE PREJFOLJORE NGA DISA

AUTORË SHQIPTARË

Le të shohim tani se si janë përdorur nga disa autorë të letrave të gjuhës shqipe emrat

prejmbiemërorë.

Tek Buzuku :

Të ambelth-i-të, të bardhë-të, të errët-i-të, të ftofë-të, të glate-të, të nalte-të, të gjanes-të,

të idhunë,v të lirë-të, të madh-të, te pak-të, të rand-të, të ri-të, të thatë-të, të verbëna, të

vjetër-i-të, të zitë, etj.

Tek Matrenga:

Të butë, të madh-të, të shtrenjtë, të tharët-i-të, etj.

Tek Budi:

Të ambël-të, të butë-të, të denjë, të delirë-të, të errët-i-të, të ftohtët-i-të, të gjallët-të, të

gjanët-të, të gjatë-të, të idhun-i-të, të kthjellë-i-të, të largë-të, të ligë-të, të lum-të, të

madh-të, të mang-të, të mbrazët-i-të, të mirë-të, të nxetë-të, të pa-aresye-të, të padenjë-të,

të padevociontë, të pagjegjshmit, të pakë-të, të pakujdes-të, të paplotë, të prunjtë, të

randë-të, të ri-të, të shkurtër-i-të, të tanë-të, të vranë-i-të, etj.

Tek Bardhi:

Të afër-i-të, të ambelth-i-të, të butë-të, të delirë-të, të errët-i-të, të fortë-të, të ftohëtë-të,

të gjanë-të, të gjatë-të, të hershmi-të, të hollë-të, të kedholet-i-të, të kthiellët-i-të, të

majm-i-të, të mbrazët- i- të , të pambarishëm- i- të, të trashë-të, të tharët-i-të, të verbët-i-

të, të vranët-i-të, të zbehtë-të, të zi-të etj.


Ma. Bashkim TOSKA

23

Tek Bogdani:

T‟amblë, të butë-të, të denjë-të, të delirë, të terr-të, të fështirë, të gjatë-të, të gjallë-të, të

gjanë-të, të gjymtë- të, të hollë-të, t‟idhun-i, të kthjellët, të lajm-i-të, të largë-të, të leh-të,

të lig- të, të lirë-të, të lum-të, të madh-të, të mbrazët, të nalët-të, të njom-të, të pak-të, të

panjerzishëm-i-të, të pazell-të, të përvut-i-të, të trash-të, të verbët-të, etj.

Edhe në romanin “Para Agimit” të Sh. Musarajt ku emrat prejfoljorë asnjanës nuk janë të

rrallë krahas formave asnjanëse të ardhur, të ecur-i-t, e kanosur, të mbyllur, të qeshur-i-t,

të shtrënguar-i-t, të trokitur-i-t, janë përdorur edhe format femërorë: kjo e ardhur, e

ecura e kalit, ajo e mbyllura e derës, asaj të qeshure, në të qeshurën, nga ajo e

shtrënguar e fortë e dorës, u dëgjua një e trokitur.

Po në këtë vepër janë përdorur në kuptimin e emrave prejfoljorë asnjanës edhe këta emra

prejfoljorë të gjinisë femërore: një e dredhur korrenti, një si e dhembur e hidhur, si një e

goditur hekuri, një e kanosur me armë, një e lëvizur kolltuku, një e përplasur e shurdhë e

dikujt, nga kjo e rënkuar, një e shkrehur gazi në të shkrepurën e parë nga një e therur,

ndonjë e zbrazur automatiku, etj.


Mansaku, S: Ndërtimet me foljen ne infitiv plus das tek autorët e vjetër. Formimi i formave te emerzuara. SF, 1980, 2


Ma. Bashkim TOSKA

24

1.4. Emërzimi i përemrave pronorë

Përemrat pronorë klasifikohen në dy grupe :

1. Në përemra pronorë të pashquar .

2. Në përemra pronorë të shquar.

p.sh në fjalinë : “Djali (i) im është më i bëshëm se (i) yti”. E thëna (i) im konceptohet

dhe pagëzohet (si : “mbiemër pronor”, përkatësisht) si: “ përemër pronor i pashquar”,

kurse e thëna (i) yti konceptohet dhe pagëzohet si: “ përemër pronor i shquar”.

Por, ky shqim i pronarëve larg së shërbyeri për të shquar kuptimin e tyre vetvetiu,

shërben për diçka tjetër. Këtu ajo çka shquhet nuk është pronori si përemër i mëtuar, e

madje nuk është as pronor si mbiemër i mirëfilltë (për nga natyra gramatikore), por është

pronori (një herë si mbiemër i mirëfilltë) dhe pastaj si mbiemër i emërzuar d.m.th. si

mbiemër i shndërruar në emër.

Po ky emërzim i një pronori si mbiemër i mirëfilltë për nga paraqitja morfologjike, për

çka shërben vallë?

Shërben për atë çka shërben edhe emërzimi i një mbiemri të mirëfilltë jo vetëm nga

paraqitja morfologjike por edhe nga tipi kuptimor d.m.th., për çka shërben edhe emërzimi

i një mbiemri të cilësisë.

Dhe në të vërtetë, sikundër kemi nga njëra anë p.sh. “ nxënësit e pazellshëm janë më të

paktë se të zellshmit, ku të zellshmit përdoret për “nxënësit e zellshëm”, po ashtu dhe në

anën tjetër kemi p.sh. nxënësit e tu janë më të paktë se “të mitë” ku “të mitë” përdoret për

”nxënësit e mi”.

Ndërkaq, përveç kësaj veçorie, ky emërzim paraqet edhe një veçori tjetër: atë që ai ka një

karakter gramatikor e jo njëherazi edhe leksikor.

Mbiemri i emërzuar “të zellshmit” vetëm brenda periudhës: “nxënësit e pazellshëm janë

më të paktë se të zellshmit” ka kuptimin” nxënësit e zellshëm”; kurse brenda një periudhe

tjetër ai do te kishte një kuptim tjetër në varësi pikërisht nga emri, për mosripërmendjen e


Ma. Bashkim TOSKA

25

të cilit shërben emërzimi i mbiemrit përkatës më shkurt në vartësi pikërisht nga emri i

nënkuptuar.

Përkundrazi mbiemrat e emërzuar p.sh. “( një) e mirë, (një) e drejtë”etj. kanë një kuptim

leksikor të qëndrueshëm d.m.th. të pavarur nga fjalitë ku figurojnë sado që as ata nuk

bashkëmbartin ndonjë morfemë fjalëformuese emërzuese dhe për pasojë sado që ato

përbejnë emërzime të pamirfillta. Prandaj në shembujt e mësipërm emërzimin njëherazi

të pamirfilltë dhe jo leksikor të mbiemrit të cilësisë “të zellshmit “ dhe të pronorit “të

mitë” do të mund të quajmë edhe vetëm përdorim në formën e emrit.

Pra, nga paraqitja morfologjike ekziston një paralelizëm i plotë e madje një identitet i

përsosur midis mbiemrave të cilësisë dhe pikërisht pronorëve.

Një tjetër studiues i shqipes, Osman Myderrizi , mendon se në rrafshin gramatikor

pronorët e pashquar janë mbiemra të vërtetë dhe për pasojë pronorët e shquar janë

mbiemra të emërzuar dhe, si të këtillë, nuk përbejnë ndonjë kategori gramatikore të re.

Për këtë arsye pronorët e shquar duhet të trajtohen në varësi te plotë nga të pashquarit.

Përemrat pronorë quhen ata përemra që zënë vendin e emrave duke dëftuar se kujt i

përkasin njerëzit, kafshët dhe sendet e tjera për të cilat flasim: Djali yt shkon në shkollë, i

imi në kopsht.

Fjala “imi” zë vendin e emrit djalë duke dëftuar edhe se kujt i përket, prandaj quhet

përemër pronor.


Ma. Bashkim TOSKA

26

KREU II

FUNKSIONET E FORMAVE TË EMËRZUARA NË GJUHËN

SHQIPE

Emrat prejfoljorë asnjanës përdoren rrallë në shqipen e sotme. Ata i gjejmë të përdorur sidomos

në togfjalësha frazeologjikë në një masë më të kufizuar edhe në togfjalësha të lirë e gjysmë të

lirë në funksione të ndryshme si kryefjalë, kallëzues, kundrinor dhe plotës të ndërtuar me

parafjalë të ndryshme. Ata përdoren sidomos në ato raste kur kërkohet të vihet më shumë në

dukje kuptimi i veprimit.

2.1. Në funksion kryefjale dhe kundrinori:

Të ngushëlluarit = Të ngushëlluarët është gjëja më e vështirë për njeriun, ashtu siç është të

uruarit puna më e lehtë.

…dhe Suat bej Verdhoma ndjeu një të sumbuar të fortë në trup.

Në cipat e mustaqeve të tija u duk një e qeshur prej fëmije.

Të vrerët ndikon në gjendjen e tyre shpirtërore.

Stavri u mundua të mbajë të qeshurit…

-Të fjetur paskam bërë, jo llafe.

2.2. Si përcaktorë të një emri tjetër:

Dhe kish një mënyrë të treguari që të bënte për vete.

S‟kish dyshim që me atë mënyrë të vështruari donte të thoshte…

Por ajo i përkiste tjetër radhë, tjetër rrethi njerëzish, tjetër mënyre të jetuari.


Ma. Bashkim TOSKA

27

Kjo pritje e përzemërt dhe kjo mënyrë të foluri ia larguan Stavrit menjëherë atë farë ndrojtjeje…

Mua më emociononin. Ka një forcë të fshehtë e të turbullt ky lloj të kënduari.

Siç vihet re, kjo formë e emërzuar me funksion përcaktor i paraprihet nga një emër tjetër në të

shumtën e rasteve nga emri “mënyrë” apo nga ndonjë sinonim i saj (lloj...) i paraprirë nga nyja

joshquese apo nga ndonjë përemër dëftor. (atë, kjo, ky...)

2.3. Si plotës të ndërtuar me parafjalë:

2.3.1. Me parafjalën nga

Andej , e shtyrë më shumë nga instinkti se sa nga të kuptuarit hollë të gjithë kësaj pune, ajo nuk e

dha veten…

Buzët i bëra gjak nga të kafshuarit.

…dhe këmbët e krahët i lëshonin miza nga të mpirit…

Nga të shtrënguarit me shokun iu ngrit lart trikoja e leshtë.

2.3.2. Me parafjalën “me, më, në” shoqëruar me nyjet- “një...; të...”

Me një të goditur ia preu kokën një demi të egër që shkretonte arat e së motrës.

…me një të shtënë të kordhës e copëtoi më dysh Jonuzin, të vëllanë…

Kësaj pyetje iu përgjigj me një të ngritur supesh…

a) Në funksionin e një plotësi rrethanori kohe

Ata që shpëtuan, u farosën me të ikur prej shqiptarëve të egërsuar…

Rëndom këto ditë vijnë aty me të hyrë të shkurtit.

Me të kthyer të ditës Dekua u kish dhënë fund të gjitha punëve.

b) Në funksionin e një plotësi rrethanori vendi:

Alerti dhe Zefi zunë vend brenda një grumbulli të dendur maresh më të dalë të zabelit.


Ma. Bashkim TOSKA

28

Ma kish shtëpinë në të dalë te Fierit.

-Mos je komisar, zotrote ? –pyeti në të hyrë te derës Baxhuli.

c) Në funksionin kallëzuesor:

Por, pikërisht kur puna ish më të mbaruar, vajti e pështyti në çorbë ai tersi.

Dielli ish me të perënduar nga rruga dukej si e kredhur në një pluhur të imtë floriri.

…por nga mënyra se si komentonte disa çështje, dilte se ishte me të dorëzuar të armëve.

Shënim: Siç mund të vihet re, këto lloj emërzimesh gjejnë zbatim dhe përdorim në

gjuhën e folur ose në letërsinë rrëfimtare artistike apo në tekstin përshkrues.


Ma. Bashkim TOSKA

29

Çështje të sistemit emëror të gjuhës shqipe Shaban Demiraj, faqe 225-229

KREU III

Format e emërzuara në gjuhën gjermane.

3.1.Format e emërzuara në gjuhën gjermane.

Paskajorja në gjuhën gjermane mund të trajtohet si emër dhe mund të marrë nyja dhe atribute.

o Reden ist Silber, aber Schweigen ist Gold.

Shënim: Përkthimi i fjalëve të urta paraqet gjithnjë probleme konceptuale. Në rastin në fjalë

përkthimi në i këtij proverbi do të ishte: Të folurit është argjend, ndërsa të heshturit është ar.

Shqipërimi , pra në shqipe ne themi: Të folurit është argjend, heshtja flori.

Pra, siç shihet brenda së njëjtës fjali kemi dy mënyra barasvlerësish në gjuhën shqipe (Reden =

Të folurit dhe Schweigen = Heshtje/a). Te barasvlerësi i parë kemi përputhje të plotë të

emërzimit, ndërsa në rastin e dytë (Schweigen = Heshtje/a) kemi një shmangie duke e përkthyer

pjesoren gjermane me emër në trajtën e shquar.

o Der Artz hat mir gesagt, ich solle das viele Rauchen aufgeben.

o Mjeku me keshilloi, te nderpres pirjen e duhanit.

Disa paskajore kanë përftuar karakteristikat e plota të emrit dhe grupohen në klasat e emrave

asnjanës. Ato pjesërisht mund të formojnë dhe shumësin ose mund tu paravendoset një kallëzues

emëror.

Disa nga këto emra janë:

Andenken Graunen* Vergnugen

Ansehen* Gutachten Versehen

Anwesen Leben Vorhaben

Behegen* Leiden Wohlwollen*

Benehmen* Verfahren Wesen…

* Këto emra nuk e formojnë shumësin.

Në gjuhën gjermane, një rol shumë të rëndësishëm të formimit të fjalëve, luajnë edhe

fjalët e prejardhura.


Ma. Bashkim TOSKA

30

Këtu ndeshim ndryshim të rrënjës si te foljet e forta, ashtu edhe te ato të buta:

Werfen – der Wurf

Reißen – der Riß

Kaufen – der Kauf

Emrat e prejardhur prej paskajores së foljeve të forta ose të buta janë në shumicën e

rasteve në gjininë mashkullore:

der Befehl (Urdhëri) der Gewinn (Fitimi) der Dank (Falënderimi)

der Beginn (Nisja, fillimi) der Schlag (Goditja) der Gruß (Përshëndetja)

der Fall (Rënia) der Schrei (Britma, klithma) der Schwindel (Marramenthi)

3.1.1. Emrat e prejardhur nga foljet

Emra të prejardhur nga rrënja e foljeve në kohën e tashme:

der Stich (Shpimi, goditja...)

der Tritt (Hapi; gjurma...)

Emra të prejardhur nga rrënja e foljeve në kohen e pakryer:

der Band (Lidhësja) der Schritt (hapi)

der Klang (Kumbimi) der Trank (te piurit)

der Riß (E çarë, plasaritje) die Tat (ngjarja)

Emra të prejardhur nga pjesorja e foljeve (o-ja kthehet ne u)

der Bund der Sprung

der Fundder der Trunk

der Schwund der Bruch

Engel, Ulrih/Grebe, Paul: Zur Funktion der Fügung das + infinitiv in der deutschen Gegenwartssprache, në: Neue

Beiträge zur deutschen Grammatik , Manhaim 1968


Ma. Bashkim TOSKA

31

3.1.2. Format e emërzimit nga prapashtesat

Foljet, mund të kthehen në emra me ane të këtyre prapashtesave:

- Prapashtesa –e ndihmon në krijimin e emrave nga foljet ose mbiemrat:

die Hilfe die Breite

die Bitte die Hohe

die Liebe die Schwarze…

Shënim: Kjo prapashtesë ndihmon për krijimin e emrave të gjinisë femërore.

- Prapashtesa –ei kërkon që theksi i fjalës të bjerë në rrokjen e fundit. Ajo formon emra të

gjinisë femërore:

die Zauberei

die Schreiberei

die Klingelei

die Übersetzerei

- Prapashtesa –el formon zakonisht emra të gjinisë mashkullore:

der Deckel

der Schlegel

der Flügel

Shpeshherë, emrat kanë edhe kuptim përbuzës:

der Dünkel

der Greuel

- Prapashtesa –er(-ler) formohen prej foljeve emra te gjinisë mashkullore, te cilat

karakterizojnë profesionet:

der Bäcker

der Varkäufer

der Tischler

der Lehrer

2Schulz – Griesbach, Grammatik der deutschen Sprache 1960 – Munchen, fq.82

Engel, Ulrih/Grebe, Paul: Zur Funktion der Fügung das + infinitiv in der deutschen Gegenwartssprache, në:

Neue Beiträge zur deutschen Grammatik , Manhaim 1968


Ma. Bashkim TOSKA

32

- Me anë të prapashtesës –heit(-keit) të formuara prej mbiemrave ose pjesoreve, të cilat

tregojnë një rrethanë ose një veçori të tyren:

die Schönheit die Dankbarkeit

die Gelegenheit die Süßigkeit

die Varlassenheit die Eitelkeit

die Menschheit die Sauberkeit

- Ne sajë të prapashtese –ling përftohet prej foljeve ose mbiemrave, emrave në gjininë

mashkullore:

der Lehrling

der Mischling

der Säugling

der Liebling

Shpesh, këto emra kanë edhe një kuptim perbuzës:

der Dichterling

der Feigling

der Weichling

- Prapashtesa –nis (në shumës –nisse) formon prej foljeve ose mbiemrave emra të gjinisë

asnjanëse ose femërore, të cilat emërtojnë veprime, rrethana ose objekte:

das Gefängnis das Hindernis

das Verzeichnis die Bitternis

????? die Wildnis…

- Me anë të prapashtesave –sal,-sel formohen emra të gjinisë asnjanëse:

das Schicksal

das Labsal

das Rätsel

das Mitbringsel…





Ma. Bashkim TOSKA

33

- Prapashtesa –schaft formon emra të gjinisë femërore. Ato emërtojnë zona politike ose

shtresa të ndryshme shoqërore:

- Engel, Ulrih/Grebe, Paul: Zur Funktion der Fügung das + infinitiv in der deutschen Gegenwartssprache, në:


-

die Grafschaft

die Herrschaft

die Bürgerschaft

die Gewerkschaft

- Per të tilla emërtime përdoren edhe emrat e formuar me anë te prapashtesës –tum. Ato

janë në gjininë asnjëanëse:

das Füstentum

das Bistum

das Bürgertum

Shënim: Kujdes! der Reichtum; der Irrtum janë në gjininë mashkullore.

- Prapashtesat –ung përdoret për te përftuar emra të gjinisë femërore:

die Hoffnung

die Brechung

die Weisung

die Bekanntmachung…





Ma. Bashkim TOSKA

34

3.1.3. Format e emërzimit nga parashtesat

Klasa e emrave mund të zgjerohet edhe nëpërmjet parashtesave. Parashtesat ndryshojnë

kuptimin e fjalës. Në shumicën e rasteve, ato theksohen:

Un – treue (mosbesim)

Miß – gunst (pashijesi)

Aber - glaube (Besëtytni)

- Parashtesa aber- përdoret shumë rrallë. Ajo i jep fjalës një kuptim negativ, të keq ose

gabim:

Aberwitz

Aberglaube

- Parashtesa ge- përdoret për emërtimin e emrave përmbledhës. Këto emra janë në gjininë

asnjanëse. Disa prej tyre mund të përdoren edhe në numrin shumës:

das Gebirge

das Gebilde

das Gebäck

das Geschwister

das Gebrüder

Këto emra, të formuara prej foljeve, janë të njëjta nga forma me pjesoren e gjuhës

gjermane:

der Gebrauch

der Gehalt

das Gehalt

die Gefahr

die Gewalt…

- Emrat me parashtesën miß- marrin një kuptim të kundërt ose negativ:

der Mißstand

der Misßbrauch

das Mißtrauen…

- Engel, Ulrih/Grebe, Paul: Zur Funktion der Fügung das + infinitiv in der deutschen Gegenwartssprache, në:



Ma. Bashkim TOSKA

35

- Parashtesa un- ka po këto funksione:

der Unglaube

der Undank

die Untreue

der Unmensch…

3.1.4. Emrat e përftuar nëpërmjet vendosjes së nyjes ose përemrit

pronor

Në klasën e emrave janë futur edhe mbiemrat të tillë si:

das Blau des Himmels

die Röte

mein Französisch…

Si emra cilësohen dhe grupet sintaksore të mëposhtme:

die Langeweile,

der Tunichtgut,

der Nichtsnutz,

das Stelldichein,

das Vergißmeinnicht.

Nga ana sintaksore, fjalët e emërzuara kryejnë të njëjtat funksione në fjali si të gjithë emrat.

Engel, Ulrih/Grebe, Paul: Zur Funktion der Fügung das + infinitiv in der deutschen Gegenwartssprache, në: Neue

Beiträge zur deutschen Grammatik , Manhaim 1968

Vali, Erki: Zur Bedeutung und Verwendung des deutschen Substantivs, në: Deutsch als Fremdsprache, vëllimi 8,

Lajpcig 1971

3Schulz – Griesbach, Grammatik der deutschen Spache 1960 - München, fq.113-118


Ma. Bashkim TOSKA

36

3.2. Numrat themelorë si emra

Të gjithë numërorët themelorë mund të përdoren si emra. Në këtë rast ato janë gjithmonë në

gjininë femërore. Në numrin njëjës ata mbeten të pandryshueshëm. Në numrin shumës marrin

mbaresën –en (përveç sieben (7) / shtatë (7))

Die Sieben ist eine Glückszahl

Shtata është numër fati.

Der große Uhrzeiger steht auf der Fünf, der kleine zwischen der Acht und der Neun.

Akrepi i madh i orës është te pesa, i vogli midis tetës dhe nëntës.

• Këto emra mund të përdoren p.sh. : për linjat hekurudhore ose për ato të

autobusëve:

Die Vier ist gerade abgefahren.

Katra sapo u nis.

Steigen Sie in die Zehn ein!

Hipni (Ngjituni) te dhjeta!

• Përdoren për sistemin e notave (sidomos në Gjermaninë veriore):

Hans hat im Rechnen eine Drei bekommen.

Hansi mori tresh në mbledhje (aritmetikë).

In Deutch hat er eine Eins geschrieben.

Ai mori Njësh ne gjermanisht.

Shënim: Nota 1 ne sistemin shkollor ne gjermani, austri apo edhe ne zvicer, ka

barazvleren e notes 10 ne sistemin shkollor shqiptar.

• Në skuadrat e futbollit:

Die Münchener Elf spielt heute in Köln.

Njëmbëdhjetëshja e Mynihut sot luan në Këln.

Ose, skuadra e mynihut luan sot ne Koeln.

Helbig/ Kempter: Der Substantiv, Zur Theorie und Praxis des Deutschunterrichts für Ausländer, Langenscheidt 1997


Ma. Bashkim TOSKA

37

• Për të dhënat e moshës:

Sie hat die Zwanzig längst überschritten.

U bë kohë që ajo (i) ka kaluar të njëzetat.

Wenn man die Siebzig erreicht hat, sollte man sich zur Ruhe setzen.

Kush ka arritur te të shtatëdhjetat, duhej të dilte në pension.

Prej numrave themelorë mund të formohen edhe emra te gjinisë mashkullore me anë të mbaresës

–er:

Man liest die Einer vor den Zehnern.

Lexohen njëshet para dhjetësheve.

Geben Sie mir, bitte eine Zehnerpackung Zigaretten!

Më jepni një paketë cigaresh dhjetëshe, ju lutem.

Ato mund të përdoren:

• Për kartëmonedhat, për pullat e postës (sidomos ne gjuhën e folur):

- Können Sie mir einen Hunderter wechseln?

Mund të ma thyeni pak një qindëshe?

- Geben Sie mir bitte eine Euro (Mark) in Zehnern!

Më jepni një Euro në qindarka – dhjetëshe...oder

Geben Sie mir fuer ein Euro Kleingeld in Cent bitte.

- Am Postschalter: Bitte 3 Zwanziger und 15 Zehner!(Briefmarken).

Te sporteli i postës: Ju lutem, tri njëzetëshe dhe pesëmbëdhjetë dhjetëshe (pulla).

• Për sistemin e notave nëpër shkolla (sidomos në Gjermaninë jugore):

- Er hat einen Vierer in Mathematik, aber einen Einser in Deutch.

- Ai ka një katër në matematikë dhe një njësh në gjermanisht.

Shënim: Numërori “Eisner” përdoret zakonisht në gjuhën e folur (bisedore). Nëse do të

përpiqeshim t‟i gjenim barasvlerësin në shqipe do të na dilte numërori i gjuhës së folur

“njish” dhe krejt fjalia mund të shqipërohej: “Ai ka një karrige” në matematikë dhe një


Ma. Bashkim TOSKA

38

“njësh” në gjermanishte.

• Për të dhënat e përafërta të moshës:

- Er ist ein rustiger Fünfziger.

Ai është një pesëdhjetëvjeçar i fortë.

- Sie ist in den Vierzigern.

Ajo është te të dyzetat.

Diels, Paul: Über die indogermanische Substantivierung në; Jahresbericht der Gesellschaft für vaterländische Kultur,

vëllimi 1, Breslan 1914, f 1-8 A


Ma. Bashkim TOSKA

39

3.3. Numrat rreshtorë

Numërorët rreshtorë i japin një personi ose një sendi një vend të caktuar në ndonjë rresht. Ata

formohen duke u shtuar numërorëve themelorë mbaresat –t ose -st.

Numërorët rreshtorë nga 2 deri në 19 marrin mbaresën –t, nga 20 e në pafundësi u vendoset

mbaresa –st.

Numrat nga 1 deri ne 8-te janë të parregullt (der, die, das erste, zweite, dritte.. achte).

Numrorët rreshtorë marrin veçoritë gramatikore të mbiemrit :

Gehen Sie geradeaus, dann die dritte Straße links.

Ecni drejt, pastaj rruga e tretë majtas.

Im sechsten Gebäude auf der linken Seite befindet sich das Büro dieser Firma.

Tek ndërtesa e gjashtë, në krah të majtë ndodhet zyra e kësaj firme.

(Schulz – Griesbach, Grammatik der deutschen Sprache 1960- München, fq.136-137)


Ma. Bashkim TOSKA

40

3.4. VEÇORITË E MBIEMRAVE TË EMËRZUAR

Si me mbiemrat ashtu edhe me pjesoret e gjuhës gjermane mund të emërtohen frymorë, te cilët

mund të dallohen prej njeri-tjetrit nëpërmjet veçorive të shprehura nga vetë mbiemri:

der reiche Mann – der Reiche

Njeriu i pasur – I pasuri (Pasaniku)

die arme Frau – die Arme

E varfra (e shkreta, e gjora) grua - E varfra (e shkreta, e gjora).

Nyja e mbiemrit vendoset sipas gjinisë së sendit ose frymorit, të cilët ato përcaktojnë, d.m.th. der

për gjininë mashkullore dhe die për gjininë femërorë.

Der Reiche hat einer Armen geholfen.

Pasaniku ndihmoi një të varfër.

Kranke bedürfen der Hilfe des Arztes.

Të sëmurët kanë nevojë për ndihmën e mjekut.

Dem Tüchtigen gehört die Welt.

Bota i përket të aftit (të zotit).

Me mbiemra mund të emërtohen edhe nocione, ose koncepte. Ato në këtë rast janë në gjininë

asnjanëse, u shtohet nyja das dhe nuk mund të formojnë numrin shumës:

Man muss an das Gute im Menschen glauben.

Duhet besuar tek e mira e njeriut.

Ich habe interessantes von deiner Reise gehört.

Kam dëgjuar diçka interesante nga udhëtimi yt.

Das Schöne im Leben wahrt oft nicht lange.

E bukura në jetë, shpesh nuk zgjat shumë.


Ma. Bashkim TOSKA

41

Mbiemri merr në raste te tilla të gjitha veçoritë gramatikore dhe funksionale të emrit. Nga një

kallëzues emëror, ai është kthyer tashmë në një gjymtyrë kryesore e fjalisë.

Mbiemrat, të cilët emërtojnë kombësi të ndryshme, formojnë dy mënyra për përcaktimin e gjuhës

së tyre .

a) Me mbaresën –e: das Deutsche, das Italienische, das Englische

b) Pa mbaresë: das beste Deutsch, das antike Latein.

Mbiemri me mbaresën –e shoqërohet nga nyja e shquar dhe mund të pranojë në shumicën e

rasteve një kallëzuesor emëror:

• Wir übersetzen aus dem Deutschen ins Spanische.

Ne përkthejmë nga gjermanishtja / prej gjermanishtes në spanjishte.

• Im Mittelalter war das Lateinische die Sprache der Gelehrten.

Në Mesjetë latinishtja ishte gjuha e dijetarëve.

Mbiemri pa mbaresë qëndron ose pa nyje, ose shoqërohet nga një kallëzuesor emëror:

• Sein Deutsch ist noch nicht einwandfrei.

• In Paris spricht man das beste Französisch.

• Zwischen Deutsch und Holländisch bestehen gewisse Unterschiede.

Mbiemrat formojnë gjithashtu dy forma për emërtimin e ngjyrave :

• Wir fahren ins Grüne.

• Das Grun der Wälder wechselte mit dem Grau der Felsen.

• Der Schütze hat ins Schwarze getroffen.

• Das Schwarz der Trauergäaste bildete einen Gegensatz zu dem freundlichen

Frühlingstag.

Prej emrave te ngjyrave rrjedhin edhe emrat e gjinisë femërore :

die Bläue (bluja)

die Schwärze (e zeza)


Ma. Bashkim TOSKA

42

die Röte (e kuqja)…

Në gjuhën gjermane hasim edhe mbiemra ose pjesorë të tillë të emërzuar, të cilëve u

bashkëngjiten veçori ose cilësi te emërtuara prej tyre :

der (die) Abgeordnete (deputeti / deputetja) der (die) Feinde (armiku)

der (die) Angeklagte (i akuzuari / e akuzuara) der (die) Gefangene (i burgosuri / e burgosura)

der (die) Bekannte (i njohuri / e njohura) der (die) Irre (i marri / e marra)

der (die) Reisende / Udhetari(ja) der (die) Hailige/ njeri i(e) shenjte

• Der Beamte ist ein gutter Bekannter von mir.

Nëpunësi është një i njohuri im i mirë.

• Ein Gesandter ist ein hoher Beamter.

Një i dërguar është një nëpunës i lartë.

Në qoftë se përemri pronor përdoret si gjymtyrë fjalie, atëherë ai mund të mbajë pranë edhe

nyjën e shquar. Në këtë rast ai lakohet si mbiemër.

• Hier ist mein Heft. Wo hast du das deine?

Këtu është fletorja ime. Ku e ke ti tënden?

• Ich habe meinen Bleistift vergessen. Kannst du mir den deinen geben?

Kam harruar lapsin. A mund të më japësh tëndin?

Në qoftë se përemri pronor nuk qëndron pranë emrit të cilit i referohet, atëherë ai mund të

shkruhet me shkronjë të madhe.

• Grüsse bitte die Deinen von mir!

Përshëndeti të tutë nga ana ime.

• Ich besuche heute die Meinen.

Sot do t‟u bëj një vizitë të mive.

• Jedem das Seine!


Ma. Bashkim TOSKA

43

Secili të vetën.

• Grüsse diene Frau von den meinen!

Pershendete gruan nga te mijte.

(Këtu fjala referuese është emri “Frau / grua”, prandaj edhe përemri pronor shkruhet me të

vogël sepse ndodhet pranë tij).

• Wir besuchen seinen Freund und den meinen.

• Ne po vizitojme shokun e perbashket.

( Fjala referuese në këtë fjali është emri “Freund”). Përemri pronor me nyje të shquar ka

edhe një formë tjetër përdorimi më të zgjeruar, me mbarsën –ig. Edhe në këtë rast, ai

shkruhet me shkronjë të madhe.

• Heir ist mein Heft. Wo ist das Deinige?

Këtu është fletorja ime. Ku është e jotja?

• Ich besuche heute die Meinigen.

Sot do të vizitoj të mitë.

Diels, Paul: Über die indogermanische Substantivierung në; Jahresbericht der Gesellschaft für vaterländische Kultur,

vëllimi 1, Breslan 1914, f 1-8 A

4,5Schulz – Griesbach, Grammatik der deutschen Sprache 1960- München, fq.184-185(2 here)


Ma. Bashkim TOSKA

44

3.5. A kanë të njëjtën mënyrë formimi format e emërzuara si në

shqip ashtu edhe në gjermanisht?

Siç e kemi vënë në dukje, format e emërzuara të shqipes dhe të gjermanishtes kanë pothuajse të

njëjtën mënyrë formimi.Në të dyja gjuhët ndeshim nyjën para formës së emërzuar. Në shqipe

nyja tregon përkatësinë e gjinisë femërore e mashkullore (në shumicën e rasteve të mbiemrat e

emërzuar p.sh. E bukura, i ziu, i paudhi, e drejta, e reja, i verdhi, e liga, etj.,).

Ndërsa emrat e gjinisë asnjanëse formohen nga mbiemra të tillë si p.sh. të zitë, të ftohtët, të

thatët, ose me së shumti formohen nga emrat prejfoljore si p.sh. të menduarit, të folurit, të

ecurit, të kënduarit, të qarët, të qeshurit, të bërtiturit etj.

Në gjuhën gjermane shohim se të gjithë emrat që formohen nga pjesorja e foljes marrin nyjën

“das” dhe i përkasin gjinisë asnjanëse, si p.sh. das Reden / të folurit, das Schweigen / të heshturit,

das Leben / të jetuarit (jeta), das Singen / të kënduarit, das Leiden / të vuajturit, das Anwesen / te

qenurit i pranishem diku,, etj.

Mbiemrat ose përemrat e emërzuar marrin gjininë e emrit që është përmendur më parë dhe që për

arsye të mospërsëritjes, zëvendësohen prej formave të emërzuara. Përdoret nyja “der”, çka tregon

edhe gjininë mashkullore të emrit të prejardhur në ato raste kur rrënja e foljes mund të jetë në

kohen e tashme (der Stich,der Tritt),në kohën e pakryer (der Band, der Klang, der Trank etj.) ose

në të dyja gjinitë si mashkullore ashtu edhe femërore,kur mbiemrave ose pjesoreve të emërzuara

u bashkëngjiten veçori ose cilësi të emërtuara prej tyre,p.sh. :

der (die) Abgeordnete- Deputeti, deputetja

der (die) Bekannte- I njohuri, e njohura

der (die) Frende- Armiku, armikja

der (die) Gefangene- I burgosuri, e burgosura

der (die) Heilige- I shenjti, e shenjtë

Admoni Vladimir: Der deutsche Sprachbau, Mynih 1982


Ma. Bashkim TOSKA

45

3.6. Në ç’funksion janë përdorur format e emërzuara në variantin shqip

të veprës së shkrimtarit Ismail Kadare “Pallati i Ëndrrave”?

Nga analiza e veprës “Pallati i Ëndrrave” në variantin shqip shohim se janë përdorur 10 raste të

formave të emërzuara në funksionin e kryefjalës, si p.sh. :

• “- s‟ka gjë – tha i panjohuri.(fq.21)

• “-Keine Ursache”-antwortete der Unbekannte (fq.22)

• “- Zakonisht të rinjtë e fillojnë punën në Grumbullim, madje edhe më poshtë në

Kopisteri.(fq.30)

• “-Gewöhnlich fangn die Neunen in der Erfassungan.(fq.31)

• “-Ç‟kërkon?- tha i panjohuri. (fq.92)

• “-Was willst du hier?- sagte der Unbekannte? (fq.97)

• “Gjithë të këqijat andej do na vijnë djalosh.”(fq.87)

• “Alles Übel hat dort seinen Ursprung junger Mann.(fq.92)

• “Drithëtira që u përpoq ta largonte prej vetes, po e kapte përsëri.” (fq.149)

• “Das Zittern, von dem er sich schon verabschiedet hatte, kehrte wieder…” (fq.157)

• “Por e vërteta arrinte ta shponte si gjilpërë, për ca çaste, gjersa truri arrinte të mpihej

përsëri, që prapë pas pushimit të shkurtër, të pësonte atë therje të dhimbshme.”(fq.169)

• “Dan traf ihn die Wahrheit erneut wie ein Hammerschlag, bevor sein Gehirn wieder in

einen Zustand der Betranburg zuruckfand, der kurze Zeit spater abermals durch stechende

Schmerzen aufgehoben wurbe”(fq.177)

• “Të ftohtët që vinte nga dritarja e solli në vete” (fq.182)

• “Mark-Alem mußte nicht zu sagen, wie lange erso dagestanden hatte, als ihn die Kälte

von draussen schliesslich wieder zu sich brachte”(fq.191)

Kadare, Ismail: Palast der Träume, übersetzt ins Deutsche von Joachim Röhm, Hamburg, 1995


Ma. Bashkim TOSKA

46

• “Ti je i sapoardhuri?”(fq.22)

• “Du bist also der Neue?”(fq.23)

• “Në njërën dorë Mark – Alemi po kërkonte monedha të vogla, po ndërkaq i panjohuri i

kishte kthyer shpinën dhe kishte arritur deri tek bufeja”.(fq.29)

• “Erg riff in die Tasche und kramte nach Kleigeld, doch sein neuer Bekannter hatte sich

schon wieder der Theke zugenwandt”.(fq.30)

• Mark-Alemi njohu nëpunësit e “Bankës së Vakëfëve”që ndodhej 20 hapa larg, pastaj hyri

polici i udhëkryqit që siç dukej porsa e kishte lënë shërbimin dhe pas tij ca të panjohur.

(fq.116)

• Mark-Alemi entdecke ein paar Angstellte der Liegenschafts-und Stiftungsbank, der sich

gleich nebenan befand, dann trat der Polizist von der Kreuzung draußen ein, der seinen

Dienst offenbar beendet hatte, und schließlich kamen noch ein paar Unbekante.(fq.122)

Shënim: Nga 10 nga shembujt e sipërpërmendur shohim se edhe në gjermanishte fjalët

kanë të njëjtën kryefjalë ashtu si me gjegjësen e tyre në gjuhën shqipe.

Nga studimi i veprës rezulton se 4 fjali kanë në ndërtimin e tyre nga një kundrinor të

zhdrejtë me parafjalë të shprehur nga një formë e emërzuar. Këto 4 raste shfaqen në të

dyja gjuhët.

• E dyta, ëndrrat e shkaktuara nga uria, mbingopja, tëftohtit, të nxehtit, sëmundjet etj, me një

fjalë që kanë lidhje me mishin e njeriut etj.(fq.24)

• Das wären erst einmal, die personilch, motivierten, Träume ohne Bezug zum Staat, ferner, die

Träme, die von Hunger, Übersättigung, Kälte, Hitze, Krakheit, oder ahnlichen ausgelost, also

gewissermaßer fleischlichen Ursprungs sind.(fq.25)

• Flitej për gjithçka të rëndomtë e të përditshme, për të ftohtët në rrugë, cilësinë e kafesë, garat e

kuajve, lotarinë shtetërore, gripin që kishte rënë në kryeqytet, por asnjë fjalë për atë që bëhej në

këtë ndërtesë.(fq.29)

• Nirgends ging es um die Arbeit im Tabir Saray, man sprach ϋber es um das alltägliche.



Ma. Bashkim TOSKA

47

Dinge, ueber die Kälte draußen, die aulität des die ueber die Stadt hinwegging, jedenfalls ueber

Nichts, was mit den Gebäude hier zu tun hatte.(fq.30)

• Në heshtje me qafëzat e ngritura nga të ftohtit njerëzit vështronin nëpunësit misteriozë që

merreshin me punën më enigmatike të shtetit…(fq.48)

• Schweingend, die Krägen wegen der Kälte aufgestellt, starten die Leute die geheimnislloven

Beamten an, die mit dem rätseihaftesen aller staatlichen Geschäfte befaßt waren…(fq.50)

• Nëna nuk u përgjigj. Dridhej nga të ftohtët dhe vazhdimisht lutej.(fq.175)

•Seine Mutter antwortete nicht. Zitternd vor Kälte murmelte sie ständig Gebete vor sich

him.(fq.175)

Kundrinori i drejtë përdoret vetëm një herë në gjuhën shqipe, i cili njëkohësisht është përkthyer

po me analogun e tij në gjermanishte.

• Kujdes, ia bëri me vete Mark-Alemi, pa e ditur as vete se kujt ja drejtojmë atë fjalë: të

panjohurit apo vetvetes.(fq.5)

• Vorsicht! Dachte Mark – Alem und wußte nicht genau wen er damit meinte, den Unbekannten

oder sich selbst.(fq.5)

Rastet kur funksionet e shqipes nuk janë përkthyer me gjegjësen e tyre në

variantin e Veprës”Pallati i Ëndrrave”.

Në 18 fjali vëmë re se forma e emërzuar në shqipe në rolin e kryefjalës nuk ka analogen e vetë

në gjermanishte, pra çka do të thotë se kryefjala në fjalinë në gjermanishte është e shprehur nga

një emër i mirëfilltë dhe jo nga një formë e emërzuar. p.sh. :



Ma. Bashkim TOSKA

48

Të ftuarit nisën të bisedonin prapë dy e nga dy, në kohën që austriaku, me

anë të Kurtit, po i thoshte diçka tjetër Vezirit.(fq.154)

Die Gaeste fanden sich erneut zu pledernden Paaren zusammen,während

der österreicher mit Kurts Unterstϋtzung versuchte,sich dem Vesir

verständlich zu machen.(fq.162)

Të ftuarit rrinin të gjithë si të ngurosur, me sy të kthyer nga dyert.(fq.160)

Regenlos standen die Gäste da und starren zur Tuer.(fq.168)

E folura e tij ishte po aq e natyrshme, saqë edhe në një mbledhje do të

ngjante e tillë. (fq.16)

Sein Ton war so gestelz,daß er selbst als Redner bei einer offiziellen

Festveranstaltung damit aufgefallen ware.(fq.17)

Po ç‟bënin të tjerët që i shikonte tek mbushnin fletë të tëra me shkrimin e

tyre?(fq.76)

Wie konnte es nur sein, daß die Anderen mit eigenem Schrif, Seite

fϋllten?(fq.79)



Ma. Bashkim TOSKA

49

3.7. Si i përgjigjen njëra – tjetrës format përkatëse në përkthim?

Në variantin e veprës “Pallati i Ëndrrave” në gjuhën gjermane shohim se kemi 16 raste

përdorimesh të emërzimit, të cilat janë përkthyer nga gjegjësja e tyre gjuha shqipe. E veçanta

qëndron vetëm në këtë pikë, ku në gjuhën shqipe është emërzuar vetëm mbiemri prejpjesor.

Pra këtu janë përkthyer 16 mbiemra prejpjesorë të emërzuar.

Kujdes , ia bëri me vete Mark – Alemi, pa e ditur as vetë se kujt ua drejtoi atë fjalë: të


Vorsicht ! dachte Mark –Alem und wußte nicht genen wener damit meinte,den

Unbekannten oder sich delbst.(fq.5)

-S‟ka gjë – tha i panjohuri.(fq.21)

“Keine Ursache”,- antwortete den Unbekannte.(fq.22)

E dyta, ëndrrat e shkaktuara nga uria, mbingopja , të ftohtit, të nxehit, sëmundjet etj., me

një fjalë që kanë lidhje me mishin e njeriut.(fq.24)

Das wären erst einmal,die personlich,motivierten Träume ohne Bezug zum

Staat,ferner,die Träume,die von Hunger,Übersättigung,Kälte,Hitze, Krankheit oder

ähnlichem ausgelöst, also gewissermaßer fleischlichen Ursprungs sind.(fq.25)

Flitej për gjithçka të rëndomte e të përditshme, për të ftohtët në rrugë, cilësinë e kafesë,

garat e kuajve, lotarinë shteterore, gripin që kishte rënë në kryeqytet, por asnjë fjalë për

atë që bëhej në këtë ndërtesë.(fq.29)

Nirgends ging es um die Arbeit im Tabir Saray,man sprach ϋber es um ganz alltägliche

Dinge,ϋber die Kälte draußen,die Qualitat des Kaffees,Pferderennen,Lotterien,die

Grippenwelle,die ϋber die Stadt hinwegging,jedenfalls ϋber nichts,was mit dem Gebäude

hier zu tun hatte.(fq.30)

Zakonisht të rinjtë e fillojnë punën në Grumbullim, madje edhe më poshtë në

Kopisteri.(fq.30)

Gewöhnlich fangen die Neuen in der Erfassung an.(fq.31


Dosjet do të fryeshin e do të fryheshin pa pushim, bashkë me shtrëngimin e të

ftohtit.(fq.37)

Je grimmiger die Kälte wurde, desto schneller wuchs der Aktenberg, bis dann

irgendwann nach Neujahr langsam die Frϋhjahrsebbe einsetzte.(fq.38)


Ma. Bashkim TOSKA

50

Në heshtje me qafëzat e ngritura nga të ftohtit, njerëzit vështronin nëpunësit misteriozë që

merreshin me punën me enigmatike të shtetit, i ndiqnin me ca sy të shtangur sikur të

përpiqeshin të kërkonin në fytyrat e tyre gjurmët e ëndrrave dhe nuk largoheshin veçse

kur portat e rënda të pallatit mbylleshin me kërkëllimë.(fq.48)

Schweigend, die Krägen wegen der Kälte aufgestellt, starrten die Laute die

geheimnisvollen Beamten an, die mit dem rätselhaftesten aller staatlichen Geschäfte

befaßs waren, als hoffen sie in ihren Mienen Reste von Träumen zu entdecken, und sie

gingen erst weiter, wenn die schweren Toren das Palasts polternd zufielen.(fq.50)

- Ç‟kërkon ?- tha i panjohuri? (fq.92)

“Was willst du hier?” sagte der Unbekannte.(fq.77)

Gjithë të këqijat andej do na vijnë djalosh.(fq.87)

Alles Übel hat dort seinen Ursrung.(fq.92)

Drithëtira që u përpoq ta largonte prej vetes, po e kapte përsëri.(fq.149)

Das Zittern , von dem er sich schon verabschiedet hatte, kehrte wieder, und als er

schließlich am Palast des Schleich – Islam anlangte,konnte er sich endgϋltig davon

ϋberzeugen, daß nichts ein Zufall gewsen war.(fq.157)

Nëna nuk u përgjigj. Dridhej nga të ftohtët dhe vazhdimisht lutej.(fq.175)

Seine Mutter antwortete nicht. Zitternd vor Kälte,murmelte sie ständig Gebete vor sich

hin.(fq.175)

Por e vërteta arrin ta shponte si gjilperën, për ca çaste, gjersa truri arrinte të mpihej

përsëri, që prapë pas pushimit të shkurtër, të pësonte atë therje të dhimbshme. (fq.169)

Dann traf ihn die Warheit ernent wie ein Hammerschlag, bevor sein Gehirn wieder in

einen Zustand der Betänbung zurϋckfand, der kurze Zeit spatter abermals durch

stechendeschmerzen aufgehoben wurde. (fq.177)

Të ftohtët që vinte nga dritarja e solli në vete.(fq.182)

Mark – Alem mußte nicht zusagen,wie lange er so degestanden hatte, als ihn die Katte

von draußen schließlich wieder zu sich brachte.(fq.191)

Ti je i sapoardhuri?(fq.22)

Du bist also der Neue?(fq.23)



Ma. Bashkim TOSKA

51

Shënim: Në këtë shembull shohim se nuk është përkthyer fjalë për fjalë kuptimi i të

sapoardhurit. Në gjermanisht është përdorur po një mbiemër i emërzuar, por që

përkthehet ” i Riu ”.

Në njërën dorë Mark – Alemi po kërkonte monedha të vogla, po ndërkaq i panjohuri i kishte

kthyer shpinën dhe kishte arritur deri tek bufeja.(fq.29)

Er griff in die Tasche und kramte nach Kleigeld, doch sein neuer Bekannter hatte sich

schon wieder der Theke Zugewandt. (fq.30)

• Mark – Alemi njohu nëpunësit e “Bankës së Vakëfëve “, që ndodhej 20 hapa larg, pastaj

hyri polici i udhëkryqit që, siç dukej porsa e kish lënë shërbimin dhe pas tij ca të panjohur.

(fq.116)

• Mark – Alem entdeckte ein paar Angestellte der Liegenschafts –und Stiftungsbank, die

sich gleich nebenan befand, dann trat der Polizist von der Kreuzung draußen ein, der seinen

Dienst offenbar beendet hatte, und Schließlich kamen noch ein paar Unbekannte. (fq.12

Shënim: Në këtë fjali shohim se fjala “ i panjohur “është përkthyer me një sintagmë emërore në

gjuhën gjermane, e cila faktikisht nga menyra e perdorimit, eshte sinonimike dhe shumekuptimte

ne gjuhe te ndryshme. Por gjithsesi, në të dyja rastet është përdorur emërzimi.



Ma. Bashkim TOSKA

52

3.8. Në cilat raste format e njërës gjuhë nuk i përgjigjet tjetrës; me cilat

forma janë zëvendësuar në përkthim?

Në 9 raste shohim se mbiemri prejpjesor i emërzuar nuk është përkthyer me

gjegjësin e tij në gjuhën gjermane. Ai është zëvendësuar me emra të mirëfilltë:

Të ftuarit nisën të bisedonin prapë dy e nga dy, në kohën që austriaku, me anë

të Kurtit po i thoshte diçka tjetër Vezirit.(fq.154)

Die Gäste fanden sich erneut zu plandernden Paaren zusammen, während der

Österricher mit Kurts Unterstützung versuchte,sich dem Wesir verständlich zu

machen.(fq.162)

Të ftuarit rrinin të gjithë si të ngurosur, me sy të kthyer nga dyert.(fq.160)

Regelos standen die Gäste da und starren zur Tür.(fq.168)

-Ç‟është, ç‟po ndodh? – thanë disa nga të ftuarit.(fq.162)

“ Was ist den los? Was ist passiert? “- riefen einige der Gäste.(fq.168)

Ishte hapur një derë anësore e një kthine përbri, ku i shtynin një pjesë të të

ftuarve.(fq.161)

Man hatte die Tür zum Nebenzimmer geöffnet, und ein Teil der Gäste wurde

hinübergefürt.(fq.169)

Të ftuarit me siguri kishin ikur të gjithë.(fq.165)

Auch die letzten Gäste waren inzwichen vermutlich fort, und wahrscheinlich

war es am klugsten, sie gingen ebenfalls.(fq.174)

Të ftuarit dolën njëri pas tjetrit, si hije me përjashtim të njërit që i kishte rënë

të fikët.(fq.164)

Alle Gäste bis auf einen, der ohnmächtig geworden waren, strömten aus dem

Raum.(fq.172)

E folura e tij ishte po aq e natyrshme, saqë edhe në një mbledhje do të ngjante

e tillë.(fq.16)

Sein Ton war so gestelzt, daß er selbst als Redner bei einer offiziellen

Festveranstaltung damit aufgefallen ware.(fq.17)



Ma. Bashkim TOSKA

53

Në seleksionim kishte qëndruar pak, kështu që të njohurit e atjeshëm kishin

qenë të rrallë dhe aq më rrallë i qëllonte t‟i shihte në bufe.(fq.161)

Aus der kurzen Zeit in der Selektion kannte er nur wenige Kollegen, von

denen die weisten nicht hier herunterkamen,…

Shënim: * Ky shembull është përzgjedhur për të bërë me dije lexuesit me

gabimet në përkthimin e disa nëntekseve të këtij libri. B.T.

Letërnjoftimet, - thirri ai, duke u kthyer befas nga të ftuarit, ndërsa me një

lëvizje të kokës u dha shenjë njerëzve të tij të hynin.(fq.161)

“ Die Ausweise! ”, dann forderte er mit einer Kopfebewegung seine Leute

zum Eintreten auf.(fq.169)

* Në fjalinë vijuese shohim se në gjuhën shqipe është emërzuar numërori rreshtor

“e dyta“. Në gjermanisht, ai është përkthyer si atribut i emrit që shoqëron.

Ndryshe nga fleta e parë, e dyta ishte e mbushur me një tekst të dendur.(fq.26)

Das zweite Blatt war eng beschrieben.(fq.27)

Edhe të folurën ashtu siç do gjë tjetër, e kishin krejt të ndryshme nga

nëpunësit e Tabirit, të ashpër, disi të turpshme, plot shprehje të forta si ajo

gjella me spec djegës.(fq.104)7

Nicht nür ihr Äusseres unterschied sie deutlich von den Beamten des

Innendienstes, sondern auch ihre Sprache, den sie war grob, ziemlich

schamlos und mit Kraftausdrϋcken gewürzt wie ein Gulasch mit rotem

Pfeffer.(fq.108)

Shënim: Te kjo fjali vlen të ndalemi pak lidhur edhe me përkthimin e foljes së

emërzuar “flas”, pra me “të folurën” edhe në njësitë sintaksore “gjella me spec

djegës”.

Vëmë re se “të folurën” (folje e emërzuar) në shqipe është përkthyer me një emër të thjeshtë të

gjinisë femërore “die Sprache” = Gjuha.

Ndërsa njësitë leksikore (togfjalëshi) “gjella me spec djegës = Die Speise mit scharfer Paprika”

është përkthyer me “ein Gulasch mit rotem Pfeffer”. Nga diçka përmbledhëse, e papërcaktuar

“gjella” në gjermanisht përkthyesi ka kaluar tek diçka specifike tepër e kuptueshme për lexuesin

gjerman, por larg nga i qëndruari besnik ndaj përkthimit.



Ma. Bashkim TOSKA

54

Termi i kuzhinës “Gulasch = Gulash” mjaft i njohur në Evropën Qendrore dhe Perëndimore, në

atë lindore nuk njihet fare. Ky term kuzhine është hungarez (gjellë me copa mishi gjedhi,....).

Ndërsa “speci djegës” është përkthyer me “piper i kuq”.

Po ç‟bënin të tjerët, që i shikonte tek mbushnin fletë të tëra me shkrimin e

tyre? (fq.76)7

Wie koennte es nur sein, daß die Kollegen emsig Seite um Seite

füllten?(fq.79)

Në shembujt e mëposhtëm vëmë re përkthimin me kohën e pakryer të gjuhës gjermane, pra nuk

kemi përdorime emërzimesh në të dyja gjuhët.

Në të vërtetë të ftohtit nuk e ndiente tek qafa, por diku te brinjët.(fq.6)8

Es fror ihn nicht nur am Hals, sondern auch im der Rippengegend.(fq.6)

Ai e ndiente se e folura e Vezirit sa vinte e bëhej më e turbullt.(fq.119)8

Der Vesir redete immer zusammenhangsloser.(fq.126)

Të ftohtët ishte shtuar edhe më shumë, ngaqë askush s‟kishte hedhur qymyr në stufa qysh

nga paraditja.(fq.95)

Es wurde immer kälter , den seit dem Morgen hatte niemand in den Öfen Kohle

nachgelegt.(fq.100)

Të ftohtët sa vinte e shtohej. (fq.99)

Zudem wurde es immer kälter.(fq.103)

Ai pushoi disa çaste, duke vështruar Mark Alemin në një mënyrë të tillë, sikur donte të

merrte vesh se gjer në ç‟shkallë ishte në gjendje i porsaardhuri të kuptonte fjalët e

tij.(fq.16)9

Er legte eine kurze Pause ein, wobei er Mark – Alem prefund anschaute, als traue er dem

Neuling nicht ohne weiteses zu, daß er ihn auch verstand.(fq.17)



Ma. Bashkim TOSKA

55

Në veprën në variantin shqip ndeshen edhe emërzimet e mëposhtme, të cilat nuk

kanë asnjë emërzim analog në gjuhën gjermane. Emërzimet janë ato që vijnë prej

mbiemrave, përemrave dhe numëroreve. Në një rast të vetëm përdoret edhe një

ndajfolje vendi e emërzuar. :

8Në fjalitë e mëposhtme janë përdorur në gjuhën gjermane forma foljore pësore, ku midis tyre

është edhe mbiemri në shkallen krahasore, i cili ka si gjegjësin e vet të emërzimit e të mbiemrit “

i ftohtë”.

9Në këtë fjali përkthehet kuptimi. Në të dyja gjuhët kemi emërzime të mbiemrave.

Kishin ardhur dy ungjëjt e tij, i madhi bashkë me gruan dhe i vogli. Ishin

edhe dy kushërinj të tjerë, të dy zëvendësministra.(fq.50)

Ausser der beiden Onkeln,von denen der ältere seine Frau mitgebracht hatte,

waren noch zwei Vettern da, die im Rang von Vizeministern standen.(fq.51)

Nuk mbahej mend familje më e lazdruar, e fill pas kësaj e trunguar mizorisht

si e tyrja.(fq.53)

Keine Familie war je derart gehätschelt und gleich darauf so schrecklich

verfolgt worden.(fq.55)

Në fis qe kuvenduar gjatë për këtë, qenë sjellë e risjellë ndërmend diplomacia,

ushtria, oborri, banka, ministritë, qenë shkoqitur një për një të mirat dhe të

këqijat e rrëzimit, ishte shqyrtuar një për një secili post, ishte braktisur njëri që

ishte dukur më i papërshtatshëm ose me i rrezikshëm për tjetrin, pastaj ishte

hequr dorë nga ky i dyti, për po ato arësye, ishte gjetur një i tretë, që në fillim

qe dukur se ndryshonte nga dy të parët, por pastaj…(fq.55)10

Die Sippe beratschlagte endlos, erdlos, erwog der Reihe nach ihn in der

Diplomatie, bei der Armee, am Hof, bei einer Bank, in einem Ministerium

unterzubringen, und warf alle diese Möglichkeiten, nachdem man die Vorteile

gegen die Nachteile, die Aufstiegs perspektiven gegen die Gefahr eines

Scheiterns abgewogen hatte. Kaum ein Beruf , den man nicht schon ins Auge

gefaßt und am Ende für unneignet oder zu gefährlich befunden hatte. (fq.56)

S‟e kishte menduar kurrë se kjo e këtushmja do të ishte kaq e

skëterrshme.(fq.75)

Hier befand er sich in der Hölle, schlimmer hätte es für ihn nicht kommen

können.(fq.78)11



Ma. Bashkim TOSKA

56

Ose ndoshta ishte e parashikuar që më parë që të gjithë të ftuarit e Tabir

Sarajit të përfundonin kështu.(fq.95)

Oder der Tabir Saray hilet dieses Schicksal für alle bereit, die er

einbestellte.(fq.99)

10Në këtë shembull, bie në sy përdorimi i dy emrave të mirëfilltë në gjuhën gjermane. Pra,ato

nuk përkthehen me analogen e tyre të shqipes,” të mirat, të këqijat”. Ndërsa për emërzimin e

numërorit rreshtor” i dyti “ nuk ndeshim asnjë gjegjës të tij në gjermanishte.

11Këtu është përdorur ndajfolja e vendit “ hier “ për të treguar rrethanën e veprimit.



Ma. Bashkim TOSKA

57

3.9. Ndërveprimi dhe ndikimi i ndërsjellë i formave te emërzuara në

gjuhës shqipe nga ose nëpërmjet gjuhëve të tjera.

Gjuhëtari dhe analisti i madh E. Çabej bën një përmbledhje të argumentuar me shumë shembuj

të ndikimit të gjuhës shqipe nga gjuhë të tjera dhe ansjelltas. Ai në veprat e tij nënvijëzon:

“ Po t‟i hedhim një vështrim historisë së gjuhës shqipe, dy gjëra të kundërta na bien në sy në

këtë lëmë: në njërën anë një gjuhë e dëshmuar me shkrim mjaft vonë, në anën tjetër, një popull i

lashtë, autokton në këto vise të Ballkanit, që në kohët e mugëta të prejhistorisë.”

Format e emërzuara te shqipëruara e kanë prejardhjen e tyre kryesisht nga paskajoret e foljeve

dhe të mbiemrave.

Në shembujt e mëposhtëm, do të shohim më konkretisht, ndikimin e ndërsjelltë të fjalëve në

përkthim bazuar në rrënjën e tyre.

Kështu p.sh. kemi:

Në gjermanisht: verdammt =(ne shqip) i damë, demon, i dënuar, i mallkuar.

Kjo fjalë gjermanisht reduktohet në shqip në këtë mënyrë:

verdammt = verdammen = ver + dammen = bër + damun.

Në gjermanisht gjithashtu: Daumen = pulqer, gisht i madh i dorës ( ital. pollice ) lidhet prapë me

operatorin shqip e sanskritisht da.

Dhe në fakt gishti i madh është i vetmi gisht i damë nga të tjerët ( në një përrallë shqiptare mbi

gishtat e tjerë i thonë gishtit të madh: “Kjofsh da prej nesh!”).

Gjithë po ashtu edhe fjala rusisht damba = digë, lidhet me operatorin sanskritisht e shqip da.

Çabej,Eqerem: Vështrim mbi historinë e gjuhës shqipe

Çështje të gramatikës dhe fonetikës së gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1972


Ma. Bashkim TOSKA

58

Reduktimi në shqip jep:

( damba ) = dam + ba = ( ba dam )

rus. shq.

Damm = di-gë, duke shprehur diga nocionin e ndarjes, duke qenë diga një objekt që ndan, është e

qartë se duhet të përmbajë nocionin e ndarjes, duhet të na japë idenë e ndarjes, e pra duhet të

shprehë situatën që krijon piktograma θ.

Mirëpo nocioni i ndarjes jepet në gjermanisht me fjalë të tjera si teilen, vorteilen, brochen, etj.,

që nga dhe nuk mund të vijë fjala Damm.

Kjo d.m.th., se operatori Damm nuk është i lirë në gjermanishte dhe është i lirë, përkundrazi, në

shqipe, sikundër e pamë. Prandaj dhe gjuha gjermane nuk është në gjendje të motivojë fjalën e

saj Damm me mjetet e veta, pa dalë nga sistemi i saj leksikor.

Kështu që brenda sistemit të kësaj gjuhe kjo fjalë mbetet e pamotivuar.

Kurse shqipja e motivon fare mirë këtë fjalë gjermane nëpërmjet operatorit të saj të lirë damun.

Jo vetëm, por shqipja motivon, në të njëjtën kohë edhe të gjitha fjalët e tjera gjermanisht ( dhe

janë të panumërta ) ku ndërhyn ky operator, si verdammt, Daumen, vlen edhe për të gjitha gjuhët

e tjera që përmendëm më lart. ( greqisht, latinisht, anglisht, rusisht ).

Kështu në rusisht fjala damba, duke u zbërthyer siç e pamë, në: jam ba da: θ nuk gjen dot brenda

sistemit te gjuhës ruse një motivim të përshtatshëm, për arsye se në këtë gjuhë as operatori jam,

as operatori ba, as operatori da nuk janë të lire në rusisht: jam = bit; ba = djellat; da = delit.

Duke anticipuar themi: një situatë e tillë, që vë në dukje fuqinë motivuese të shqipes, zgjerohet

(përsëritet) në dy drejtime: ajo shtrihet vertikalisht në tërë fondin leksikor të gjuhëve të

lartpërmendura si edhe horizontalisht në atë të shumë gjuhëve të tjera, të reja dhe të lashta.

Operatori sana, që është shqipja zani, nuk është i lirë në sanskritishte, prandaj dhe kjo fjalë nuk

është e vetmotivueshme brenda sistemit të sanskritishtes. Motivimi bëhet me anë të shqipes,

meqenëse këtu operatori zan është i lirë (gjerm. Stimme, frëngj. Voix, etj.)




Ma. Bashkim TOSKA

59

Në gjermanisht fjalë të tilla si:

Grenze – kufi

Grus- gurishte, guralec;

Gruft- varre

Greis- plak

Graus- gurishte, guralec, zhavorr,

Grand- rërë e trashë

Gram- kob, fatkeqësi

Gral- gur (p.sh. der heilige Gral- guri i shenjtë):

Grab- varr,

Lidhen të gjithë dhe ato me shqipen gur – operator i lirë në gjuhën tonë (dhe në sanskritishte) dhe

jo plotësisht i lirë në gjermanisht, ku gur- Stein.

Gram (gjerm.) – merak, hidhërim.

Mirëpo, që të vihet në dukje kjo përbashkësi stili, duhet që operatori i cili qëndron nën të gjitha

këto fjalë e kuptime në dukje të ndryshme, me fjalë të tjera bërthama semantike, të ekzistojë në

gjendje të lirë. Dhe kjo bërthamë semantike që është guri, është e lirë, vetëm në shqipe (në gjuhët

e sipërpërmendura). Pra dhe kjo përbashkësi stili vihet në dukje vetëm nëpërmjet shqipes.Dhe

lidhja direkt me shqipen arrij, arrita, është krejt e qartë, si edhe me italishten arrivare, spanjishten

arribar, si edhe me gjermanishten erreichen.Identifikimi i rrënjës gjermanisht heim me shqipen

hyn (folja hyj, hyn; hyra, himunetj.) përligjet duke analizuar edhe një sërë fjalësh të tjera

gjermanisht, që e përmbajnë këtë rrënjë.

Kështu për shembull në gjermanisht:

Heim- shtëpi, hymje, e hyrë,

geheim- i hyrë, i futur, i fshehtë; fjalë që motivohet me anë të shqipes: ke hym, (ke hy jam).

Gehoimnis- futje, fshehje, sekret, që zbërthehet si:

Ke himun ash(t).

Çabej,Eqerem: Vështrim mbi historinë e gjuhës shqipe Çështje të gramatikës dhe fonetikës së gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1972


Ma. Bashkim TOSKA

60

Në gjermanisht:

Gehirn- tru (në arabisht: a-kalla); dhe në shqipe – për një njeri që çmendet (që i dalin trutë)

thuhet edhe: çkalloi domethënë i doli (ç‟) e kallmja, e pra ajo që hyrun ( gjerm. Gehirn), ajo që a-

kallë.

Heimet – at-dhé. Zbërthimi i kësaj fjale të rëndësishme gjermane na jep:

Heim+at, e pra me shqipen hymje (e) Atit, domethënë shtëpia e Zotit.

Paralelizmi me hebraishten Beth- El = Shtëpia e Zotit ( e Yllit ) është i plotë. Vëmë në dukje se

edhe kjo fjalë hebraisht gjen motivim të saktë nëpërmjet shqipes:

Beth është në shqip bat, Batol, botë, botore, bator ( faktor ).

Në gjuhën mongole: Ulan Batore Bati (i) Yllit, ( Guri i Yllit, shtëpia e Yllit).

Në rusisht: gorod = qytet, nga fjala shqip gur; ashtu dhe sllavishtja grad = qytet, lidhet gjithë po

me rrënjën shqipe gur. Ashtu dhe, më në fund, fjala Arbana, duke marrë parasysh se bana, në

shqip do të thotë bane-së ( tek Arbëreshët: banë-a; it. sede, dimora, abitacolo ) jep në zbërthim

Ar + bana, e pra bana (e) Ar-it, ku Ar-i është parimi supreme sikundër El-i (Ylli), sikundër At-i.

Atëherë pra, duke qenë kështu, edhe fjala shqip Arbëni do të thotë pikërisht banesa e Arit dhe

asgjë tjetër. Kështu ky paralelizëm:

gjerm. Heimet ( hymja e Arit, banesa e Atit )

hebr. Beth-el ( bat i Yllit, banesa e Yllit )

mong. Ulan – Bator ( bati i Yllit, banesa e Yllit )

shqip. Arbëni ( bana e Arit, banesa e Arit )

E vërteton zbërthimin e fjalës Arbni, ashtu sikundër që e bëmë ne.

Gjermanisht Ur-sa-che, nuk le dyshim se fjala shqip Ar-sy (e) nuk rrjedh (derivon) nga

latinishtja. Do të ishte më e “arsyeshme” ta bënim të rridhte (derivonte), përkundrazi nga

latinishtja Or-sa, por duket se kjo nuk u ka rënë ndërmend Meyerit, Miklosiçit etj.




Ma. Bashkim TOSKA

61

Rrënja ar ka dhënë edhe këto fjalë gjermanisht:

Urei (Ur+ei)= veja e parë; embrion. (Ei në gjerm. do të thotë vezë).

Urbild(Ur-bild)= prototip (Bild në gjerm. do të thotë figurë, tablo, etj.).

Ursprache = gjuhë e parë, gjuhë mëmë (“Sprache” në gjerm. do të thotë shprehje, gjuhë).

Në këto shembuj, që mund të ndiqen nga të tjerë, shihet reflektimi ar: ur në gjermanisht.

Po ashtu në gjermanisht Erben = trashëgoj (me trashëgue, gegisht), dhe është shqipja ar bën (më

saktë, siç do të shihet më poshtë ar bën him) dhe pra Er –e gjermanishtes rri për Ar – (frëngj.Or).

Gjithashtu në gjermanishte Erbaung = arsim, mësim, edhe është shqipja: Ar ba, ku gjerm. Er, e

pra Ar, rri për dritë (“divine intelligence”) si në shqipen ar-sim, ar-soj etj.

Operatori himun ndeshet edhe në gjuhën egjiptiane të lashtë, gjithë po atë kuptim, primar e

sekondar, që ka në shqipe. Kështu në këtë gjuhë:

Imn = me fshehë, me futë (gjerm. verbergen);

Imn = i fshehur (epitet e Hyut), (gjerm. Gotterbeinamo: Verborgener):

Hmn = Hyu, Zoti (gjerm. Gott); dhe pra është shqipja:

Hyn, i himuni, që nga dhe hierore, hije (frëngj. Esprit, lat. Spiritus, e kështu me radhë;

Hn = me hy, me hin (gjerm. herantreten).

Kështu sipas mentalitetit primitiv, Zoti vështrohet si i hyrë (kurban: ka bër hin) si i himun,

sikundër që del edhe nga kuptimi i kozmogonisë nga të lashtët (sakrifica kozmike, që shpreh

idenë që krijimi i formave dhe i lëndës mund të realizohet vetëm me një modifikim të energjisë

primordiale, e parë nga njerëzit e lashtë si një dhimbje, gjymtim, përpjekje ose sacrificë).

Mohimi në shqipe me nuk, në gjermanisht nein (n+ein = nuk një), tregon faktin se si njëshi është

marrë si njësi negative; popuj të ndryshëm kanë menduar në mënyra të ndryshme; qënia e parë e

sakrifikuar në Babiloni ka qenë një grua Tiamat, ose një burrë Purusha sipas Rigvedës.

Me qëllim që të mos mendohet se bisemia që bashkon në “ndaj” të shqipes konceptin e “ndarjes”

me atë të “kazualitetit” është vetëm një aksident i shqipes, le të tregojmë se si i njëjti mësim

mund të nxirret, nganjëherë me ndërmjetësinë e shqipes, edhe nga gjuhë të tjera.


Ma. Bashkim TOSKA

62

Kështu në gjerm. Halb = gjysma, dhe në të njëjten kohë des halb = prandaj, për shkak të kësaj.

Në gjermanisht: dann = prandaj ; denn = prandaj, për shkak të kësaj. Mund të dëshmohet se si

fjalët gjermanishte dann dhe denn vijnë nga shqipja “damun” = i ndarë, i pjesëtuar.

Edhe në gjermanisht kemi:

“Inhalt” = përmbajtje, ajo që është e përmbajtur, që ndodhet brenda, substanca dhe, në të njëjtën

kohë:

“halten” = që d.m.th – të pengosh, të frenosh, të ndalosh.

Krijimin e Botës me anë të ndarjes, shkëputjes dhe pra me anë të “ deri-vazione”, e hasim edhe

në gjithë mendimin mistik të Mesjetës, si p.sh., te Paracelsi, një nga përfaqësuesit më

karizmatikë të krejt një epoke, mëndje gjeniale, mistik i bindur dhe filozof i hollë, prej të cilit

kemi dhe thënien: “ Die SEPARATIO is taller Geburt Anfang “ ( Ndarja është shkaku i çdo

lindjeje.)

Shënim: Këtu kemi emërzimin e foljes ndaj. Derivazione = it., das Teilen=gjer., Ndarja=shqip.

Në kohë më të reja, ideja se Bota ka qenë krijuar me anë të ndarjes, haset edhe tek Hegeli. Ai në

fakt koncepton një shpirt universal, absolut, në gji të të cilit, para krijimit të Botës, dy Shpirtrat,

ai subjektiv dhe ai objektiv, ishin në unitet të plotë ( Teza, uniteti i të kundërtave …); kësisoj

lind Lëvizja, procesi ( “ Werden”), Bota Materiale ( si “ jetësim” i Idesë Absolute ).

Nga sa më sipër, shihet pra se si shpjegimi i fjalës latine “ derivare „ me anë të shqipes “bër

DAR” vjen si rrjedhojë:

a) e bindjes se gjuha pasqyron ( në çdo pjesë të saj në çdo fjalë të saj ) një mentalitet, një

vizion për Botën, një “ Anschaung” (konceptim) shumë të qartë e të përcaktuar, që është

se fundi vizioni që lidhet me Mendimin Mitik. Gjë që pastaj bën që fjalët të kenë një

kuptim në vetvete.

. Anschaung forme e emerzuar nga paskajorja anschauen.

b) e një bagazhi të një kulture të thellë dhe universale, të cilën, ata që “farkëtuan” Shqipen

duket se e kishin shkallën më të lartë, aq sa ishin në gjendje t‟ua komunikonin, t‟ua

mësonin edhe popujve të tjerë, duke u huajtur atyre jo vetëm “recetat“ për të fabrikuar

fjalët por edhe lëndën e parë (“operatorët e lirë”).


Ma. Bashkim TOSKA

63

c) Fakti i pakundërshtushëm, që të gjitha këto gjuhë të tjera, nuk janë në gjendje të

shpjegojnë vetë fjalët e tyre, dëshmon se si ato, janë ndërtuar me anë recetash dhe

materiali marrë hua, ose madje edhe të vjedhura.

Kështu në gjuhën gjermane, edhe në formën / ben, si te fjala “schrei-ben”(shq.”shkruaj”), “ er-

la-u-ben” ( Ben-le-jue) etj..

Le të marrim fjalën gjermane:

Sterben = me vdekë

Das Sterben= vdekja * emer

Le ta ndajmë - ( Ndarje që bëhet e mundur vetëm me anë të shipes, mbasi gjermanishtja nuk do

të dinte se ç‟të bënte me “copëzat”, me që ato nuk kanë asnjë kuptim të marrë veçmas në këtë

gjuhë). në:

ster + ben

Kjo fjalë lidhet kështu me shqipen:

bënster ( r) = bëj zi ( it. fatto ( a) nero ( a) )

Dhe dihet se e zeza është arkeotipikisht ngjyra e Vdekjes dhe simboli i saj, si edhe i gjithë atyre

gjërave që, në një mënyrë a në një tjetër, lidhen me të, si e keqja, sëmundja, shkatërrimi, mëkati e

kështu me rradhë.

Për këtë mund të shkruajmë:

bën ster shq. = sterben gjerm. = me vdekë

Spektri semantik i operacionit ster në shqipe, është shumë i gjërë dhe se jashtëzakonisht i

rëndësishëm dhe kuptimplotë. Këtu kemi qenë të detyruar të sillnim vetëm disa rrezatime.

Mjafton të themi se vetëm në saje të këtij operacioni mund të përftohet, duke kodifikuar në

gjuhën simbolike dhe duke çkodifikuar në përmasa të ndryshme të realitetit, një informacion

shumë të vlefshëm për të gjithë dijen moderne, një mënyrë e veçantë për Kozmologjinë.

Para se të mbarojmë me fjalën gjermane “sterben”, le të vërejmë për një çast sa më poshtë:

në gjermanishte kemi fin-ster = terr, errësirë, fjalë kjo që ndahet në fin+ster dhe që çon te fjala

shqip bën ster ( bërë i zi, it. fatto nero ). Pra:

bën ster (shq.) finster ( gjer.) = errësirë


Ma. Bashkim TOSKA

64

Në gjermanisht kemi DAMMERUNG = errësirë dhe kemi në shqip:

d a m u n a r

ku “ar” në shqipe d.m.th “ar” (it. oro ), e pra parimi diellor, pra “dritë”dhe pra simbolikisht. Që

këndej kemi atëherë “ damun ar” që d.m.th ndarje ( damun )/////Ndaj (verb).

Le të vazhdojmë me shembuj të tjerë.

Në shqipe kemi:

ndan = i ndarë, i veçuar

ndën = poshtë( it. sotto )

Kemi kështu vetë përfytyrimin e degës dhe në të njëjtën kohë një simbol shumë arkaik me këtë

kuptim apo me kuptime të afërt. Në gjermanishte: Zweig = degë dhe zwei = dy

dal, dalloj, del ( shq.) dal ( turq. ) = degë

Gjuha shqipe do të ishte pra kështu, në analizën e fundit, ajo Gjuhë e Parë ( Lingua Primeva ),

ajo Gjuhë Mëmë ( “Muttersprache”) ose së paku e afërmja e saj më e ngushtë e më përfaqësuese,

nga copëtimi i së cilës, si ai i Sakrificës së Madhe Kozmologjike, të një Qenieje Hyjnore, te të

gjitha gjuhët e tjera e të ndryshme erdhën e u ndërtuan mënjanë.

Një operator i lirë është, sipas përkufizimit, një njësi semantike minimale, e thjeshtë, domethënë,

që nuk mund të ndahet më si e tillë në sistemin gjuhësor të cilit i përket ( operator i lirë relativ)

ose edhe në çdo sistem tjetër ( operator i lirë absolut ).

Operatorë të lirë p.sh. në gjuhën shqipe janë:

da ( ndaj, pjestoj …. ), emer=ndarje

ra ( bie, rrëzohem), emer=rrezoj

Bop, Franc: Über das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen (f. 459-594), në: Kleine Schriften

zur vergleichenden Sprachwissenschaft, Lajpcig 1972


Ma. Bashkim TOSKA

65

la ( laj ), larje

za ( zë, kap, pushtoj ), pushtim

ba( bëj), kryerje*

ka ( kam ), zoterim *

pa ( shoh ), veshtrim*

tha ( them), thenje

sha( shaj), sharje

di ( di ), dituri

du ( dua, dashuroj), dashuri

Le të marrim tani fjalën gjermane;

Damm = diga

Kuptimi i vërtetë i digës është ndarja e ujrave ( anglisht:breakwater). Por koncepti i ndarjes që do

t‟i jepte kuptim digës gjermanisht, shprehet me këtë gjuhë me shprehjen: teilen, schneiden,….

Dhe jo pra me një operator të lirë të ngjashëm me Damm.

Në këtë rast duhet thënë se gjermanishtja nuk është në gjendje të motivojë me mjetet e veta

gjuhësore këtë fjalë që, siç dihet, i përket.

Por kjo fjalë mund të motivohet fare lehtë, përkundrazi, nga gjuha shqipe, ku siç e pamë, da,

damun, duan të thonë: ndaj, pjestoj. Në këtë rast themi se në sajë të gjuhës shqipe kjo fjalë gjen

një motivim të padiskutueshëm, pra, e thënë ndryshe, mund të shpjegohet nga vetvetja.

Gjermanishtja e ka krijuar këtë fjalë me një operator të lirë jo të vetin, por të gjuhës shqipe. I

njëjti operator dam ( da+ jamun) haset në fjalën anglishte dam ( diga ) dhe në atë ruse damba

(shq.da + jam + ba = sono)

( jam ) fatto ( ba ) separato ( da) = diga

Dhe kjo është arsyeja që forma Damm ( përsëritje e “emme” ) në gjermanishte nuk është

origjinale, ajo vjen me siguri nga një damun që siç e pamë, reduktohet në shqipen da + jamun .




Ma. Bashkim TOSKA

66

Përherë në gjermanisht:

verdammt = dannato, ang. Damned.

Me këtë rrënjë lidhet edhe condanare (it.), condemn (ang.) did he Demonos (gr.).

Dhe kjo mbasi Demoni ( il Demonio ) është sispas përkufizimit Shpirti i së Keqes, ai që është

ndarë nga Perëndia, nga Gjithçka.

Fjala Damm, verdammt në gjermanisht, në italisht dannare, condannare etj. motivohet plotësisht

pra nëpërmjet operatorit të lirë shqiptar da ( damun ).

Demonos ( gr. )

verdammen ( gjerm.)

( D A M U N ) shq. dannare, condannare ( it. )

condemn, damn ( ang.)

damner, condemner ( fr. )




Ma. Bashkim TOSKA

67

KREU IV

Grossschreibung-Të shkruarit me gërmë të madhe

4.1 Të shkruarit e formave të emërzuara me gërmë të madhe në gjuhën

gjermane

Allgemeines

In der deutschen Sprache wird das Substantiv großgeschrieben. Die Bedeutung des

Ausgangsworts bleibt dabei zunächst im Wesentlichen erhalten. Das substantivierte Wort

unterliegt später aber gegebenenfalls einem.. l. Durch die Möglichkeit der Substantivierung wird

die Darstellung und Aufnahme von Sachverhalten beeinflusst. Substantivierung dient unter

anderem dazu, ein Wort objektiver erscheinen zu lassen, so dass es unabhängig von einer

konkreten handelnden Person erscheint. Werden viele Substantivierungen genutzt, spricht man

von Nominall.

Beispiele für Substantivierung

Alle Verbinfinitive können ohne Änderung der Form als Substantive verwendet werden. Das

korrespondierende Substantiv ist stets ein deklinierbares Neutrum

und Singularetantum(etwa gehen → das Gehen). Manche Verben können darüber hinaus durch

Präfixe oder Suffixe substantiviert werden. Dann sind auch Pluralformen möglich.

Beispiele für Nomen aus Verben:

„Das Gehen fällt mir leicht.“ (zum Verb gehen ohne Formänderung)

„Die Lauferei macht hungrig.“ (zum Verb laufen mit Suffix -erei)

„Die Berührungen waren kaum wahrzunehmen.“ (zum Verb berühren mit Suffix -ung)

„Das Geheul nahm kein Ende.“ (zum Verb heulen mit Präfix Ge-)

„Heute gibt es Geschnetzeltes.“ (zum Verb schnetzeln ein dekliniertes Partizip Perfekt

Adjektive oder Adverbien können durch Suffixe wie –heit oder -keit in Substantive überführt

werden. Ohne Suffixe können Substantive gebildet werden, indem man einen Artikel voranstellt

(etwa gut → das Gute). Die so konstruierten Nomen werden wie nicht-nominalisierte Adjektive

dekliniert (der Kranke, die Deutschen und so weiter)

http://de.wikipedia.org/wiki/Bedeutungswandel


Ma. Bashkim TOSKA

68

Beispiele für Nomen aus Adjektiven und Adverbien:

„Das Blau des Himmels“ (zum Adjektiv blau ohne Formänderung)

„Das Schönere“ (zum Adjektiv schön mit komparativen Deklinierung)

„Die Reinheit“ (zum Adjektiv rein mit Suffix -heit)

„Die Lauterkeit“ (zum Adjektiv lauter mit Suffix -keit)

Beispiele für Nomen aus anderen Wortarten:

„Das Auf und Ab hatte kein Ende.“ (zu den Präpositionen auf und ab)

„Das ist ohne Wenn und Aber richtig.“ (zu den Konjunktionen wenn und aber)

„Ab wann versteht ein Kind ein Nein?“ (zum Partikel nein)

Pape-Myler, Sabine: Grossschreibung und Textfunktionen des Substantivs, Untersuchungen zur Verwendung von

gramatisch-lexikalischen Substantivformen, Reihe: Germanistische Linguistik 29, Tybingen 1980

Paul, Herman: Deutsche Grammatik III, Hale 1919


Ma. Bashkim TOSKA

69

4.2 Grossschreibung

Mit Großschreibung ist bei der schriftlichen Notierung natürlicher Sprachen das Setzen von

Großbuchstaben hauptsächlich am Wortanfang gemeint. Dies bezieht sich auf jene

Schriftsprachen, deren Alphabete nicht nur zwischen Minuskeln und Majuskeln unterscheiden,

sondern auch beide Schrifttypen im selben Text verwenden und überhaupt

eine Worttrennung kennen.

Dies trifft auf daslateinische, kyrillische, griechische und armenische Alphabet in ihren jeweils

verschiedenen Ausprägungen seit dem Mittelalter zu. In den antiken und frühmittelalterlichen

Schriftsystemen des griechisch-lateinischen Schriftenkreises (inklusive Runen, irische

Schrift, koptische Schrift etc.) und in den außereuropäischen Schriftsprachen (hebräische

Schrift, arabische Schrift, chinesische Schrift, japanische Schrift etc.) ist die Unterscheidung

zwischen Groß- und Kleinschreibung vollkommen unbekannt.

In vielen europäischen Schriftsprachen werden Eigennamen sowie religiöse Bezeichnungen

großgeschrieben, auch bei Höflichkeitsformen findet sich häufig die Großschreibung.

Während die konsequente Kleinschreibung die Vermeidung aller Großbuchstaben meint, lässt

die gemäßigte Kleinschreibung (welche auch als gemäßigte Großschreibung bezeichnet wird)

bestimmte Fälle großgeschriebener Wörter zu, etwa am Satzanfang oder bei Eigennamen.

….Ohne grammatische Grundkenntnisse ist eine korrekte Schreibweise bei Substantivierungen schwer

nachvollziehbar. Grundsätzlich gilt, dass Wörter anderer Wortarten, die als Substantive gebraucht

werden, groß geschrieben werden. Man erkennt sie in der Regel entweder an einem vorangestellten

Artikel (der, die, das, ein, einer, eine, dieser, jener, welcher, dein, kein, etwas, nichts, alle, einige) oder

unbestimmten Zahlwort (ein paar, genug, viel, wenig). Daneben sind Substantivierungen sehr leicht zu

identifizieren, wenn sie als kasusbestimmtes Satzglied vorkommen (das Deutsche, des Deutschen) oder

wenn sie von einem vorangestellten beziehungsweise nachgestellten Attribut begleitet werden (das

bestimmte Auftreten).

Häufig weisen Adjektive, Partizipien und Pronomen formale Merkmale von Substantiven auf, werden

aber dennoch kleingeschrieben, da sie sich auf ein voran- oder nachgestelltes Substantiv beziehen und

damit eine attributive Funktion übernehmen.

Loman, J: Rez. Zu E. Wistrand, Über den Substantiv, në: Lexis 1, 1948, f 280 – 298

Die Substantivierung im Deutschen; Agenten, Blockaden und (De-) Gradierungen, in Deutsche Syntax, Ansichten

und Aussichten, Berlin/Nju Jork 1992

http://dictionary.sensagent.com/Schreiben/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Nat%C3%BCrliche_Sprache/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Gro%C3%9Fbuchstabe/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Alphabet/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Minuskel/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Majuskel/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Worttrennung/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Lateinisches_Alphabet/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Kyrillisches_Alphabet/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Griechisches_Alphabet/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Armenisches_Alphabet/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Runen/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Irische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Irische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Koptische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Hebr%C3%A4ische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Hebr%C3%A4ische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Arabische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Chinesische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Japanische_Schrift/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Eigenname/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Religion/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Kleinschreibung/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Satzanfang/de-de/

http://dictionary.sensagent.com/Eigenname/de-de/


Ma. Bashkim TOSKA

70

Superlative

Superlative, die durch "am" oder "aufs" eingeleitet werden und nach denen mit "wie?" gefragt werden

kann, werden kleingeschrieben. Kann man nach ihnen mit "worauf?" oder "woran?" fragen, werden sie

großgeschrieben.

Wortartwechsel

Viele Substantivierungen sind heute nicht mehr als solche zu erkennen, da sie durch häufigen Gebrauch

mit der Zeit zu einem echten Substantiv geworden sind.

das Essen

die Angestellten

die Reisenden

Substantivierte Adjektive

Das Adjektiv ist eine Wortart, die in attributiver Funktion einem Substantiv beigeordnet ist und wie das

Substantiv dekliniert ist (das neue Buch - die neuen Bücher). Substantivierte Adjektive und adjektivisch

gebrauchte Partizipien kommen, besonders auch in Verbindung mit alles, allerlei, etwas, genug, nichts,

viel und wenig, sehr häufig im Sprachgebrauch vor.

Wir wünschen alles Gute zum Geburtstag.

An Weihnachten freuten sich Jung und Alt.

Das Beste, was sie aufgetischt hatten, war lauwarmer Braten.

Im Wesentlichen liegst du da richtig.

Von Fall zu Fall muss jedoch zwischen Groß- und Kleinschreibung unterschieden werden.

Er spricht Englisch. (Er beherrscht die englische Sprache)

Er spricht englisch. (Er spricht gerade englisch und nicht deutsch)

Zahladjektive

Substantivierte Ordnungszahl- und Zahladjektive, Grundzahlen sowie sinnverwandte Adjektive werden

großgeschrieben.

Christina war die Erste, die die Ziellinie erreichte.

"Der Nächste bitte", hört man häufig im Sprechzimmer rufen.

Jeder Einzelne sollte das mit sich ausmachen.

Er gewann beim Roulette mit der Sieben.


Ma. Bashkim TOSKA

71

Verben

Substantivierte Verben sind besonders beliebt, wenn es amtlich wird. Auch sie werden großgeschrieben.

Das Betreten des Rasens ist verboten.

Das ist ein absolutes Muss.

Bei mehrgliedrigen Fügungen, die mit einem Bindestrich verbunden sind, werden das erste Wort, der

Infinitiv und die substantivischen Bestandteile großgeschrieben.

Das Von-der-Hand-in-den-Mund-Leben.

Andere Substantivierungen

Substantivierte Pronomen (ich, du, er, sie, es usw.), Adverbien, Präpositionen (auf, ab, hin, her usw.),

Konjunktionen (aber, dass usw.) und Interjektionen (oh, ah usw.) schreibt man groß.

Sie hatte das gewisse Etwas.

Er verursachte ein großes Durcheinander.

Dein ewiges Hin und Her stört mich schon.

Sein ewiges Aber brachte die Diskussion zum Erliegen.

Ihr Oh war ein Ausdruck der Verzückung und nicht der Überraschung.

Einfache Pronomen, selbst wenn sie als Stellvertreter für Substantive eingesetzt werden, werden

kleingeschrieben. Stehen sie in Verbindung mit einem bestimmten Artikel, können sie jedoch auch

großgeschrieben werden.

In dem Durcheinander fühlte sich mancher unwohl.

Wenn einer eine Reise tut, dann kann er was erzählen.

Grüß mir die deinen/Deinen.

Kleinschreibung

Feste Verbindungen aus Präposition und nichtdekliniertem Adjektiv ohne vorangestellten Artikel werden

kleingeschrieben.

Die Menschen strömten von nah und fern zusammen.

Wir liefern die Ware nur gegen bar.

Bei einem deklinierten Adjektiv in einer solchen Verbindung sind sowohl Groß- als auch Kleinschreibung

erlaubt.

Loman, J: Rez. Zu E. Wistrand, Über den Substantiv, në: Lexis 1, 1948, f 280 – 298




Ma. Bashkim TOSKA

72

Wir konnten die Berge von weitem/Weitem sehen.

Sie händigten uns ohne weiteres/Weiteres die Papiere aus.

Und weil das alles noch nicht kompliziert genug ist, werden Substantivierungen, die auch ohne

Präposition auskommen, großgeschrieben, selbst wenn sie einmal mit Präposition auftauchen.

Der Konflikt zwischen Arm und Reich eskalierte. (Arm und Reich wurden eingeladen.)

Die Ampel schaltete von Gelb auf Grün. (ein helles Gelb oder Grün)

Zahladjektive und Kardinalzahlen

Die Zahladjektive "viel, wenig, (der, die, das) eine, anderen" mit all ihren Flexionen sowie

Kardinalzahlen unter einer Million werden kleingeschrieben.

Der eine macht es so, der andere halt eben anders.

Es gibt viele, die das noch nicht wussten.

Wir fünf gehören zusammen

Kryesisht në të gjitha gjuhët indoeuropiane të shkruarit me gërmë të madhe në fillim të emrit

është e njëjtë për të gjitha format e emërzuara. Në rastin e shqipes kjo gjë është e kushtëzuar me

rastet e vendosjes në fillim të fjalisë, të emërtimeve gjeografike (vendeve), apo të emrave të

njerëzve……

Pape-Myler, Sabine: Grossschreibung und Textfunktionen des Substantivs, Untersuchungen zur Verwendung von

gramatisch-lexikalischen Substantivformen, Reihe: Germanistische Linguistik 29, Tybingen 1980





Ma. Bashkim TOSKA

73

4.3 Si të shkruaj? Me të madhe apo me të vogël?

Shumëkujt mund t‟i duket një prej atyre pyetjeve që i takojnë tashmë një kohe të largët: shkollës

fillore a 9-vjeçare, më saktë, orës së gjuhës e sidomos asaj të diktimit. Një pyetje që sot gjithnjë

e më rrallë ia bëjmë vetes, aq më pak kolegut a shokut, sa herë na duhet të shkruajmë; një pyetje

që, nuk duket të shqetësojë as ata që shkruajnë si profesioniste, gazetarët dhe shkrimtaret

veçanërisht, dhe as ata që e kanë për detyrë ta bëjnë (nxënësit, studentët, etj.).

Për hir të së vërtetës, rrallë ndodh që të hasen gabime “trashanike”, nga ato, fjala vjen, që emrat

dhe mbiemrat e njerëzve të shkruhen me të vogël. Përgjithësisht shqiptarët e kanë të qartë se

shkronja e madhe është e detyrueshme për t‟u përdorur sa herë bëhet fjalë që të hedhim në letër

të paktën emrin dhe mbiemrin tonë a të dikujt tjetër. Në faqet letrare të gazetave gjendet,

megjithatë, pakkush, zakonisht ky poet, që nënshkruan me të vogla.

Në çdo gjuhë të kultivuar të botës, emrat e përveçëm janë të padiskutueshëm, pra, ato të njerëzve

e të vendeve shkruhen papërjashtimisht me të madhe. Pa dyshim ka edhe raste kur kufijtë mes

një emri të përveçëm dhe një emri të përgjithshëm nuk perceptohen fort qartë nga kushdo.

Shumëkush, fjala vjen, ka lexuar ose thjesht e ka dëgjuar emrin e Don Zhuanit si një personazh

të Molierit; mund të dijë, gjithashtu, se me këtë emër mund të thirret dikush që është shumë i

dhënë pas aventurave. Kur vjen puna për ta shkruar, këtë fjalë e gjejmë herë të shkruar me të

madhe e herë me të vogël: “Ishte një donzhuan/Donzhuan i vërtetë”. E pra, kur një emër i

përveçëm, që i takon një personazhi të shquar historik ose letrar (Don Zhuani, Don Kishoti,

Gobseku, Ciceroni etj.) përdoret me kuptim të përgjithshëm, për te treguar zakonisht veti fizike a

morale të dikujt, shkruhet me të vogël: “Në çdo kohë gjen donkishotë” (d.m.th. njerëz bujarë e të

ndershëm, që përqafojnë me entuziazëm ideale të paarritshme ose kauza absurde).

Ndërsa e kundërta ose më e thjeshtë është përdorimi i shkronjës së madhe në gjuhën gjermane.

Në format e emërzuara kemi në çdo rast dhe papërjashtimisht përdorimin e shkronjës së madhe.

Pra, nëse në shqip emri libër shkruhet me të vogël (kuptohet jo në fillim të fjalisë), fjala referuse

në gjermanisht (das Buch) shkruhet me të madhe në çdo vend të fjalisë.

Gjermanishtja dhe shqipja kanë të përbashkët përdorimin e shkronjës së madhe tek frymorët,

emrat e vendeve, qyteteve, shteteve, lumenjëve, maleve dhe kështu me rradhë, tek të gjitha rastet

e formave emërore abstrakte dhe të përvetshme.

Cigelshmit, Fridrih: Zur Entwicklung der Perfektumschreibung im Deutschen, Nr.6, Baltimore 1929

Cipo, Kristaq: Gramatika shqipe, Tiranë 1949

Çabej, Eqerem: Studime gjuhësore VII, Prishtinë 1986


Ma. Bashkim TOSKA

74

Vihet re që gabohet edhe në ato raste kur e njëjta fjalë duhet shkruar herë me të madhe e herë me

të vogël sipas kuptimit a përdorimit konkret që ka. Kujtojmë që fjala “kishë” shkruhet dylloj: me

të madhe, kur është fjala për institucionin (“ishte nën juridksionin e Kishës Katolike”), dhe me të

vogël, kur është fjala për ndërtesën (“kisha katolike në rrugën e Kavajës”).

Po kështu, fjalët “tokë”, “diell” e “hënë”, kur përdoren si terma të astronomisë, pra, për të

shënuar trupa qiellorë, shkruhen me të madhe (“Toka kryen një rrotullim të plotë rreth diellit për

365 ditë”); ndërsa si fjalë të zakonshme, jo term, shkruhen me të vogël (“lindja e diellit”, “natë

pa hënë” etj.). E njëjta fjalë, kur shënon shenjën e zodiakut (Demi, Shigjetari, Dashi etj.),

shkruhet me të madhe, ndërsa kur përdoret me një kuptim tjetër, të përgjithshëm, shkruhet me të

vogël (demi, shigjetari, dashi etj.).

Gabimet e mësipërme mund të vështrohen, megjithatë, si të papërfillshme në raport me të tjera

që ndeshim. Të shkruash, fjala vjen, gati sistematikisht me shkronjë të madhe emrat e muajve, të

ditëve të javës, emrat e popujve (etnonimet) etj., siç shkruhen në anglisht, është e pafalshme. Një

traditë tipike anglosaksone, pra, një konvencion shkrimor krejt i huaj për traditën tonë, nuk ka

asnjë arsye pse të huazohet në shqipe. E tepërt duhet konsideruar shkronja e madhe edhe në ato

raste kur përdoret sipas qejfit për të theksuar e vënë në dukje fjalë që shkruesit i duken të

rëndësishme.

Megjithatë kjo mund të përligjet për arsye stilistikore:

P.sh:

Luftëtari i dritës nuk shqetësohet për rezultatet. Ai shikon zemrën dhe pyet: “A bëra Luftën e

Mirë?”1

Luftëtari shikon shtyllën e Dëshirës, në të cilën është shkruar: “Ti do të lësh një botë të njohur,

ku janë ruajtur gjërat që ke dashur gjithmonë dhe për të cilat ke luftuar kaq shumë.”2

Historia e gjuhëve të shkruara njeh, në të vërtetë, periudha “triumfi” të shkronjës së madhe.

Kështu, latinishtja dhe greqishtja e vjetër u shkruan për shekuj me radhë (që në lindje e deri aty

nga shek. VIII) vetëm me shkronja të mëdha.

Ndërsa në shekullin XVII, gjatë periudhës së Barokut europian, thuajse çdo emër shkruhej, për

arsye estetike, me shkronjë të madhe. Madje gjermanishtja edhe sot e kësaj dite i ka mbetur

besnike traditës baroke. Mund të duket e çuditshme, por në periudha të caktuara “fitoret” e

shkronjave të mëdha kanë qenë edhe ideologjike. Mjafton t‟i hedhësh një sy disa rregullave të

“Drejtshkrimit të gjuhës shqipe” (1973) për përdorimin e shkronjës së madhe dhe bindesh

plotësisht. Këtu të gjitha festat kombëtare e ndërkombëtare rekomandohen të shkruhen me të madhe

(28 Nëntori, 7 Marsi, Viti i Ri etj.), kurse festat fetare, asokohe të ndaluara, duhen shkruar

papërjashtimisht me të vogël (pashkët, bajrami, kërshëndellat etj.).

1 Manual i Luftëtarit të Dritës, Paulo Coelho, përktheu V. Bakillari, Sh.B. Toena, f.108.

2 Po aty, f. 116.


Ma. Bashkim TOSKA

75

Po kështu, sipas drejtshkrimit, shkruhen me të madhe emërtimet e periudhave të rëndësishme

historike, fjala vjen, Çlirimi, Rilindja etj., kurse një epokë historike, si p.sh. mesjeta, bën

përjashtim e duhet shkruar me të vogël. Nuk u duhet vënë atëherë faj gazetarëve e sishkruesve të

tjerë tek shkruajnë “nga mendja e tyre” “Gëzuar Krishtlindjet dhe Vitin e Ri”, “Për nga mot

gëzuar Pashkët” etj. “Rehabilitimi” zyrtar i shkronjës së madhe në këto raste, por edhe në të

tjera, është vërtet i nevojshëm e duhet bërë sa më shpejt.

Përdorimi me korrektesë i shkronjës së madhe, së paku në ato raste kur ajo është e detyrueshme

(në fillim të fjalisë, në emrat dhe mbiemrat e njerëzve, në nofkat dhe ofiqet e tyre, në emrat

gjeografikë etj.), është një prej standardeve të shqipes letrare që, bashkë me norma të tjera

drejtshkrimore e gramatikore, duhet zbatuar nga të gjithë.

Përdorimi i shkronjës së madhe në fillim të fjalës së emërzuar në gjuhën shqipe dhe atë gjermane

nuk përkon në shumicën e rasteve të përdorimit të saj.

Ndërsa në gjuhën gjermane kemi një standartizim të përdorimit të shkronjës së madhe në të

gjitha rastet e formave të emërzuara, ndersa në gjuhën shqipe kjo nuk ndodh.

Në gjuhën shqipe përdorimi i shkronjës së madhe te format e emërzuara është i reduktuar dhe

i kushtëzuar sipas standarteve dhe rregulllave drejteshkrimore të vitit 1973.

Në përgjithësi vihen re gabime në përdorimin e shkronjës së madhe në format e emërzuara në

gjuhën shqipe. Kjo gjë ndodh sepse shqiptarët i referohen kryesisht shtypit të shkruar,

sidomos në gazeta dhe revista, të cilat në shumicën e rasteve, për ta bërë lajmin sa më të

lexueshëm, abuzojnë në këtë drejtim.

Është për tu përmendur edhe fakti, se mungesa e një kritike të mirëfilltë drejtëshkrimore në

vitet e tranzicionit, ka bërë që media të funksionojë si institucion i pakorrigjueshëm.

Niveli i mësimdhënies së gjuhës shqipe ne institucionet arsimore jo vetëm që duhet të jetë i

standarteve të miratura, por të jetë edhe nën vëzhgimin e institucioneve përkatëse.


Ma. Bashkim TOSKA

76

KREU V

Format e emërzuara në veprën e Patrick Sueskind-it, “Das

Parfum”, (Parfumi).

5.1. Shembuj të formave të emërzuara në gjuhën gjermane dhe shqipe,

bazuar në romanin e Patrick Sueskind-it, “Das Parfum”, (Parfumi).

……………….(….) heute in Vergessenheit greaten ist, so sicher nicht deshalb, weil

Grenouille diesen berühmteren Finstermännern an Selbstüberhebung,

Menschenverachtung, Imoralität, (…. ) ( Seite 5 )

( … ) mbeti i zhytur në harresë, kjo me siguri ka ndodhur jo ngaqë Grenuji qëndron më

poshtë se këta burra të prapë, më të famshëm se ai për sa i takon mendjemadhësisë,

përçmimit të njeriut, imoralitetit, ( …. ) ( faqe 7 )

- Në rastet e mësipërme shohim përdorime të njëjta të formave të emërzuara pa ndryshime

të prejardhjes së tyre nga format foljore.

Die Fische, angeblich erst am Morgen aus der seine gezogen, stanken bereits so sehr, das

ihr Geruch den Leichengeruch überdeckte. ( Seite 7 )

Peshqit – të cilët po i qëronte qysh nga mëngjesi – kundërmonin aq shumë, saqë era e

tyre kishte mposhtur madje edhe vetë kundërmimin e kufomave. ( faqe 9 )

- Përdorimit në gjermanisht të emrit das Geruch, i kundërpërgjigjet ne shqipe fjala e

emërzuar në shqip “kundërmim”, e cila formohet nga e njëjta rrënjë e foljes kundërmoj.

Ndërsa në gjermanisht nuk kemi rrënjë të njëjtë. Pra Geruch si emër formohet nga folja

riechen.


Ma. Bashkim TOSKA

77

Geschrei, Gerenne, im Kreis steht die glotzende Menge, man holt die Polizei. ( Seite 8)

Britma, thirrje, rendje; përreth formohet një turmë syçakarritëse, thirret policia. ( faqe 10)

Man schaut nach, entdeckt unter einem Schwarm von Fliegen und zwischen Gekröse und

abgeschlagenen Fischköpfen das Neugeborene, zerrt es heraus. ( Seite 9 )

Vetëm atëherë njerzit e shohin dhe midis një lukunie mizash, zorrësh e kokash të prera

peshku e zbulojnë dhe e ngrejnë lart të porsalindurin. ( faqe 10 )

Technische Einzelheiten waren ihm sehr zuwieder; den Einzelheiten bedeuteten immer

Schwierigkeiten, Gemütsruhe, und das konnte er gar nicht vertragen. ( Seite 12 )

Hollësitë teknike si honepste dot, pasi ato kishin telashe e ia prishin qetësinë. ( faqe 12 )

Zwar ware er nicht so weit gegangen, wie manche es taten, die Wunder, die Orakel oder

die Wahrheit der Texte der Heiligen Schrift in Frage zu stellen, (…) ( Seite 18-19 )

Nuk shkonte aq larg, si shumë të tjerë, që të vinte në pikëpyetje mrekullitë orakujt ose

vërtetësinë e teksteve të Biblës, (….) ( faqe 18 )

Ganz knapp, so dass die dünnen rötlichen Kindshaare seine Nüstern kitzelten, schnoberte

er über den Kopf des Säulings, in der Erwartung, einen Geruch aufzusaugen. ( Seite 21 )

Pak para se qimet e kuqerremta e të holla të flokëve të foshnjës t‟i gudulisnin flegrat e

hundës, ai i nuhati kokën, në pritje për të kapur ndonjë aromë. ( faqe 20 )

- Në të gjitha rastet e mësipërme shohim përdorime thuajse të njëjta dhe analoge të formave

të emërzimit, kryesisht nga format foljore.

Er erwachte zuerst mit der Nase. ( Seite 22 )

Zgjimi filloi që nga hunda. ( faqe 21 )


Ma. Bashkim TOSKA

78

- Në rastin e shembullit të mësipërm ne kemi forma të njëjta të të shprehurit, por me kuptime

të njëjta të shprehura njëherë me foljen erwachen në gjermanisht dhe në rastin e shqipes me

emrin zgjim.

Sie sog die Luft ein und schnaubte sie in kurzen Stössen aus, wie bei einem

unvollkommenen Niesen. ( Seite 22 )

Thithi afër, duke dihatur me shkëputje të shkurtra, si një tështitje e lënë përgjysmë. ( faqe

21 )

( … ) ein feindseliges Animal, und wenn er nicht ein so besonnener und von

Gottersfurcht und rationaler Einsicht geleiteter Charakter gewesen ware, so hätte er es in

einem Anflug von Ekel wie eine Spinne von sich geschleudert. ( Seite 24 )

( … ) një kafshë armiqësore dhe, po të mos kishte karakter të matur, të udhëhequr kah

respekti i thellë ndaj Zotit e kah logjika racionale, tani do ta kishte hedhur tutje me

neverinë e flakjes së një merimange. ( faqe 22 )

( … ) die Seine hinauf nach Osten, zur Stadt hinaus, weit, weit hinaus bis zur Rue de

Charonne und diese fast bis zum Ende, wo er, in der Nähe de Klosters der Madeleine de

Trenelle, ( Seite 25 )

( … ) drejt lindjes, jashtë qytetit, larg, larg deri në rrugën “ Dë Sharonë” dhe prej aty

thuajse në fund, aty ku, në afërsi të Manastirit të Madalenë dë Trenej, ( … ) ( faqe 23 )

Zärtlichkeit war ihr mit diesem einen Schlag ebenso fremd geworden wie Abscheu,

Freude so fremd wie Verzweiflung. ( Seite 25 )

Me atë goditje dhembshuria ishte bërë krejt e ftohtë, po aq sa edhe neveria, gëzimi aq i

huaj sa edhe dëshpërimi. ( faqe 23 )

Als ihr Mann sie prügelte, zuckte sie nicht, und sie verspürte keine Erleichterung, al ser

im Hotel – Dieu an der Cholera starb. ( Seite 26 )

Kur i shoqi e rrihte, nuk bënte asnjë lëvizje për të kundërshtuar, madje nuk ndjeu asnjë

lehtësim kur ai vdiq nga kolera në “ Hotel- Dië”. ( faqe 24 )


Ma. Bashkim TOSKA

79

5.2. Krahasimi i formave të emërzuara në gjuhën shqipe dhe atë gjermane

Në fjalitë e mëposhtme do të vërejmë, se forma e emërzuar në shqipe në rolin e kryefjalës nuk

ka analogen e vet në gjermanishte, pra çka do të thotë se kryefjala në fjalinë në gjermanisht

është e shprehur nga një emër i mirëfilltë dhe jo nga një formë e emërzuar.:

Die zwei einzigen Sensationen, die sie kannte, waren ein ganz leichte

Gemütsverdüsterung, wenn die monatliche Migräne nahte, und ein ganz leichte

Gemütsaufhellung, wenn die Migräne wieder wich. ( Seite 26 )

Dy ndjesitë e vogla e të vetme që njihte, ishin një errësim i lehtë i gjendjes shpirtërore sa

herë që i afrohej migrena mujore dhe një çelje krejt e lehtë sa herë që migrena i largohej

përsëri. ( faqe 24 )

Sie versuchte in billigen Zeiten nicht, ihren Gewinn zu erhöhen; ( … ) ( Seite 26 )

Asnjëherë në periudha lirësie të çmimeve nuk përpiqej të rriste fitimet e saj, ( … ) ( Seite

24 )

So liess sich manscher Ausfall verschmerzen. ( Seite 27 )

Kështu që çdo humbje kompensohej menjëherë. ( faqe 25 )

Für den kleinen Grenouille war das Etablissement der Madame Gaillard ein Segen. (

Seite 27 )

Për Grenuijin e vogël vendosja në shtëpinë e madamë Gajarit qe fat. ( faqe 25 )

Im Verlauf seiner Kindheit überlebte er die überlebte er die Masern, die Ruhr, die

Windpocken, die Cholera, einen Sechsmetersturz in einen Brunnen und die Verbrühung

der Brust mit kochendem Wasser. ( Seite 27 )

Gjatë gjithë fëmijërisë ai shpëtoi gjallë nga fruthi, dizenteria, lija e dhenëve, kolera, nga

një rënie prej gjashtë metrash në pus dhe nga djegia e gjoksit me ujë të valuar. (faqe 25)


Ma. Bashkim TOSKA

80

Geborgenheit, Zuwendung, Zärtlichkeit, Liebe – oder wie die ganzen Dinge hiessen,

deren ein Kind angeblich bedurfte – waren dem Kinde Grenouille völlig entbehrlich. (

Seite 28 )

Mbrojtja, përkushtimi, dhembshuria, dashuria – gjithçka që i duhet një fëmije, fëmijës

Grenuij i mungonin krejtësisht. ( faqe 25 )

Es hätte damals allerdings auch die zweite ihm offenstehende Möglichkeit ergreifen und

schweigen und den Weg von der Geburt zum Tode ohne den Umweg über das Leben

wählen können, und es hätte damit der Welt und sich selbst eine Menge Unheil erspart.

(Seite 28 )

Megjithatë ai mund të kishte ndjekur mundësinë e dytë e të heshte dhe rrugën nga lindja

te vdekja ta zgjidhte pa rrugën e tërthortë të jetës. ( faqe 26 )

Und dann erst gibt er seine Zurückhaltung auf, lässt sich fallen und krallt und bohrt und

beisst sich in das fremde Fleich … ( Seite 29 )

Dhe vetëm atëherë ai heq dorë nga vetëpërmbajtja, lëshohet teposhtë vetëtimthi e kapet

me thonj, shpon dhe e kafshon mishin e huaj… ( faqe 27 )

Sie mieden die Kiste, in der er lag, und rückten auf ihren Schlafgestellten enger

zusammen, als wäre es kälter geworden im Zimmer. ( Seite 30 )

Ata u shmangeshin arkave ku ulej ai, dhe rraseshin bashkërisht në skelëzën e fjetjes, sikur

në dhomë të ishte bërë më ftohtë. ( faqe 27 )

Sie versuchten es noch ein paarmal, vergebens. Ihn direkt zu erwürdigen, am Hals, mit

eigenen Händen, oder ihm Mund oder Nase zu verstopfen, was eine sicherere Methode

gewesen ware, das wagten sie nicht. ( Seite 30 )

Mbytja e tij drejtpërdrejt me duar në qafë, mbyllja e gojës ose e hundës do të kishte qenë

metoda më e sigurt, por ata nuk guxonin. ( faqe 27 )

Auch seine Intelligenz schien alles andere als füchterlich zu sein. ( Seite 31 )

Edhe intelekti i tij dukej se përmbante çdo gjë veç së tmerrshmes. ( faqe 28 )


Ma. Bashkim TOSKA

81

( … ) gab er nur Hauptwörter, ja eigentlich nur Eigennamen von konkreten Dingen,

Pflanzen, Tieren und Menschen von sich, und auch nur dann, wenn ihn diese Dinge,

Pflanzen, Tiere oder Menschen unversehens geruchlich überwältigten. ( Seite 31 )

( … ) pati vetëm fjalë kryesore: emra të përveçëm gjërash, bimësh, kafshësh e njerëzish

konkretë dhe këto bimë, kafshë e njerëz, i përmendte vetëm atëherë kur i bënin përshtypje

nga pikëpamja e nuhajtjes. ( faqe 28 )

Noch Tage später war er von dem Intensiven Geruchserlebnis ganz benommen ( … ) (

Seite 33 )

Edhe në ditët që pasuan, ishte krejt i shushatur ngjarja e nuhatjes së forte.. ( faqe 29 )

Er konnte sie nicht behalten, verwechselte sie, verwendete sie noch als Erwachsener

ungern und oft falsch: Recht, Gewissen, Gott, Freude, Verantwortung, Demut,

Dankbarkeit usw. ( … ) ( Seite 33 )

Këto fjalë s‟mund t‟i fiksonte, e i ngatërronte, madje edhe kur u rrit nuk i kishte për

zemër dhe shpesh i shqiptonte gabim: e drejta, ndërgjegje, Zot, gëzim, përgjegjësi,

përulje, mirënjohje etj. ( faqe 30 )

(… ) dass Erde, Landschaft, Luft, die von Schritt zu Schritt und von Atemzug zu

Atemzug von anderem Geruch erfüllt und damit von anderer Identität beseelt waren,

dennoch nur mit jenen drei plumpen Wörtern bezeichnet ssein sollten – all diese groteske

Missverständnisse zwischen dem Reichtum der geruchlich wahrgenommenen Welt und

der Armut der Sprache, liessen den Knaben Grenouille am Sinn der Sprache überhaupt

zweifeln; und er bequemte sich zu ihrem Gebrauch nur, wenn es der Umgang mit anderen

Menschen unbedingt erforderlich machte. ( Seite 34 )

(… ) që toka, peizazhi, ajri, që hap pas hapi e frymë pas fryme mbusheshin me aromë

tjetër, duke u frymëzuar nga një identitet tjetër, cilësoheshin me ato tri fjalë të trasha – të

gjitha këto shpërpjestime groteske midis pasurisë së botës së perceptuar me nuhatje dhe

varfërisë së gjuhës e bënin fëmijën Grenuij të dyshonte në shqisën e gjuhës; dhe ai

qetësohej në përdorimin e tyre vetëm kur këtë e kërkonte medoemos shoqërimi me njerëz

të tjerë. ( faqe 30 )


Ma. Bashkim TOSKA

82

Die fällige Züsichtigung mit dem Stock ertrug er ohne Schmerzensäusserung. ( Seite 35 )

Ndëshkimin e rastit me shkop e duronte pa shprehur dhembje. ( faqe 31 )

Hausarrest, Essensentzug, Strafarbeit konnten sein Benehmen nicht ändern. ( Seite 35 )

Arresti i shtëpisë, lënia pa bukë nuk mundën t‟ia ndryshonin sjelljen. ( faqe 31 )

Ein einhalbjähriger sporadischer Besuch der Pfarrschule von Notre Dame de Bon Secours

blieb ohne erkennbare Wirkung. ( Seite 35 )

Edhe dërgimi sporadik për një vit e gjysmë në shkollën famullitare të Notrë-Damit, “ Dë

Bon Sekur”, nuk pati ndonjë efekt të dukshëm. ( faqe 31-32 )

Sogar in die Zukunft konnte er sehen, indem er nämlich den Besuch einer Person lange

vor ihrem Eintreffen ankündigte oder das Nahen eines Gewitters unfehlbar

vorauszusagen wusste, ehe noch das kleinste Wölkchen am Himmel stand. ( Seite 36 )

Ai mund të shihte madje edhe të ardhmen, të njoftonte paraprakisht vizitën e dikujt ose të

paralajmëronte me saktësi afrimin e ndonjë shtrëngate, edhe kur në qiell nuk shihej as

reja më e vogël. ( faqe 32 )

Das er dies alles freilich nicht sah, nicht mit Augen sah, sondern mit seiner immer

schärfer und präziser riechenden Nase erwitterte: ( … ) ( Seite 36 )

Natyrisht që të gjitha këto nuk i shihte me sy, por i kapte me hundë, me nuhatjen e tij

gjithnjë e më të mprehtë e më të saktë: ( … ) ( faqe 32 )

( … ) dass etwa um die gleiche Zeit - Grenouille war acht Jahre alt – das Kloster von

Saint – Merri seine jährlichen Zahlungen ohne Angabe von Gründen einstellte. ( Seite 37)

Afërsisht në atë kohë ( Grenuiji ishte tetë vjeç ), manastiri i “ Shën - Mërisë “ e preu

pagesën e përvitshme pa dhënë ndonjë arsye. ( faqe 33 )


Ma. Bashkim TOSKA

83

Anstandshalber wartete sie noch eine Woche, und als das fällige Geld dann immer noch

nicht eingetroffen war, nahm sie den Knaben bei der Hand und ging mit ihm in die Stadt.

( Seite 37 )

Për mirësjellje, priti edhe një javë dhe kur paratë nuk erdhën atëherë, e mori djalin

përdore dhe bëri për në qytet. ( faqe 33 )

In der Rue de la Mortellerie, nache dem Fluss, kannte sie in einen Gerber namens Grimal,

der notorischen Bedarf an jugendlichen Arbeitskräften hatte(…) ( Seite 37 )

Në rrugën “ Dë la Morteleri”, pranë lumit, ajo njihte një regjës lëkurësh me emrin

Grimal, i cili, siç e dinin të gjithë, kishte nevojë për të rinj si forcë pune, ( … ) ( faqe 33 )

Es gab nämlich in dem Gewerbe Arbeiten – das Entfleichen verwesender Tierhäute, das

Mischen von giftigen Gerb – und Färbebrühren, das Ausbringen ätzender Lohen – ( … ) (

Seite 37 )

Dhe në punishte kishte punë të tilla, si: zhveshje lëkure nga kafshë të dekompozuara,

përzierje lëngjesh helmuese për regjje e ngjyrosje, derdhje mbeturinash gërryese, ( … )(

faqe 33 )

Natürlich wusste Madame Gillard, dass Grenouille in Grimals Gerberwerkstatt nach

menschlichem Ermessen keine Überlebenschance besass. ( Seite 38 )

Natyrisht, madamë Gajari e dinte se në punishten e lëkurës të Grimalit, sipas logjikës

njerëzore, Grenuji nuk kishte asnjë shans mbijetese, por ajo nuk qe grua që e vriste

mendjen shumë për kësi gjërash.( faqe 33 )

Und so liess sie sich von Monsieur Grimal die Übergabe des Knaben schriftlich

bestätigen, quitierte ihrseits den Erhalt von fünfzehn Franc Provision und machte sich

wieder auf nach Hause in die Rue de Charonne. ( Seite 38 )

Dhe kështu, ajo i vërtetoi me shkrim zotit Grimal dorëzimin e fëmijës, nënshkroi nga ana

e saj marrjen e pesëmbëdhjetë frangave përqindje dhe u nis drejt shtëpisë, që ndodhej në

rrugën “Dë Sharon”. ( faqe 33-34 )


Ma. Bashkim TOSKA

84

Sie verspürte nicht den geringsten Anflug eines schlechten Gewissens.( Seite 38 )

Nuk ndjeu as vrarjen më të vogël të ndërgjegjes. ( faqe 34 )

( … ) denn der Verbleib eines Kindes, für das niemand zahlte, wäre ja notwendigerweise

zu Lasten der anderen Kinder gegangen ( … ) ( Seite 38 )

( … ) pasi mbajtja e një fëmije për të cilin askush s‟paguante, do të kishte shkuar në

kurriz të fëmijëve të tjerë ( … ) ( faqe 34 )

Anno 1782, mit fast siebzig Jahren, gab sie ihr Gewerbe auf, kaufte sich wie vorgehabt in

eine Rente ein, sass in ihrem Häschen und wartete auf den Tod. ( Seite 38 )

Më 1782, kur u bë thuajse shtatëdhjetëvjeçe, e la zanatin, bleu, siç e pat menduar, një

pension, zuri një dhomë e po priste vdekjen. ( faqe 34 )

Statt seiner kam etwas, womit kein Mensch auf der Welt hätte rechnen können und was

es im Lande noch nie gegeben hatte, nämlich eine Revolution, das heisst eine rasante

Umwandlung sämtlicher gesellschaftlicher, moralischer und transzendentaler

Verhältnisse. ( Seite 38-39 )

Në vend të saj erdhi diçka që asnjë njeri në botë s‟e priste dhe që s‟kish ndodhur kurrë më

parë parë: një revolucion, domethënë një shndërrim i vrullshëm i gjithë marrëdhënieve

shoqërore, morale dhe ndërnjerëzore. ( faqe 34 )

Es sah eine Weile lang noch aus, als habe auch dieser Wandel noch keine fatalen

Auswirkungen für Madame Gaillard, denn der Hosenfabrikant zahlte weiterhin pünktlich

die Rente. ( Seite 39 )

Për një kohë u duk sikur edhe kjo kthesë nuk do të kishte ndonjë pasojë fatale për

madamë Gajarin, pasi fabrikanti i pantallonave vazhdoi t‟ia paguante me përpikmëri

pensionin. ( faqe 34 )

Aber dann kam der Tag, da sie ihr Geld nicht mehr in harter Münze, sondern in Form von

kleinen bedruckten Papierblättchen erhielt, und das war der Anfang ihres materiellen

Endes. ( Seite 39 )


Ma. Bashkim TOSKA

85

Por erdhi një ditë që paratë ajo nisi t‟i merrte jo më në monedhë të fortë, por në formën e

letërzave të shtypura dhe kjo shënoi fillimin e fundit të saj për t‟i prekur ato me dorë. (

faqe 34)

Mit dem ersten Blick, den er auf Monsieur Grimal geworfen – nein, mit dem ersten

witternden Atemzug, den er von Grimals Geruchsaura eingesogen hatte, ( … ) ( Seite 40 )

Qysh në vështrimin e parë që i hodhi Grimalit – jo qysh me nuhatjen e parë që i bëri

rrezatimit të fshehtë të trupit të Grimalit ( … ) ( faqe 35 – 36 )

( … ) zäh, genügsam, unauffallig, das Licht der Lebenshoffnung auf kleinster, aber

wohlbehüteter Flamme haltend. ( Seite 41 )

( … ) me durim, duke u kënaqur me pak, duke mos rënë në sy, duke e mbajtur dritën e

shpresës për jetën te flakëza më e vogël, por edhe më e ruajtura me kujdes. ( faqe 36 )

Er war nun ein Muster an Fügsamkeit, Anspruchslosigkeit und Arbeitswillen, gehorchte

aufs Wort, nahm mit jeder Speise vorlieb. ( Seite 41 )

Mbrëmjeve mbyllej urtësisht në një kthinë të ndërtuar anash punishtes, ku ruheshin veglat

e punës dhe vareshin lëkurët bruto të kripëzuara. ( faqe 36 )

( … ) denn das Gewerbe verlangte Unmengen von Wasser zum Waschen, zum Weichen,

zum Brühen, zum Färben. ( Seite 42 )

( … ) sepse regjja e lëkurëve kërkonte sasi shumë të mëdha uji për larje, zbruajtje, zierje,

ngjyrosje. ( faqe 36 )

Nach einem Jahr dieser mehr tierischen als menschlichen Existenz bekam er den

Milzbrand, eine gefürchtete Gerberkrankheit, die üblicherweise tödlicher verläuft. ( Seite

42 )

Pas një viti ekzistence të tillë, më tepër kafshërore sesa njerëzore, u sëmur nga tumori në

shpretkë, sëmundje që i zë shpesh lëkurëregjësit, e cila zakonisht çon në vdekje. ( faqe

37)

Patric Sueskind, Das Parfum, Parfumi:, Tiranë, 2006


Ma. Bashkim TOSKA

86

( … ) eine Resistenz gegen den Milzbrand, so dass er von nun an sogar mit rissigen und

blutigen Händen die schlächsten Häute entfleichen konnte, ohne Gefahr zu laufen, sich

erneut anzustecken. ( Seite 42 )

( … ) rezistenca ndaj çdo sëmundjeje tjetër të tillë, kështu që këtej e tutje edhe me duar të

çara e të gjakosura mund të zhvishte edhe lëkurën më të keqe, pa pasur më rrezik

infektimi. ( faqe 37 )

Das Essen war auskömmlicher. Grimal hielt ihn nicht mehr wie irgendein Tier, sondern

wie ein nützliches Haustier. ( Seite 43 )

Ushqimi iu bë më i shijshëm. Grimali nuk e trajtonte më si kafshë dosido por si kafshë të

dobishme shtëpiake.( faqe 37 )

Allein die nahegelegenen Vierte von Saint-jacques-de-la-Boucherie und von Saint-

Eustache ware nein Schlaraffenland. ( Seite 43 )

Vetëm lagjet e afërme të Shën-Zhak-dë-la-Bushërisë dhe të Shën-Eustasgës qenë vend

ëndrrash. ( faqe 38 )

Es machte ihm unsägliches Vergnügen, diese Fäden aufzudröseln und aufzuspinnen.

(Seite 44 )

I jepte kënaqësi të patregueshme tjerrja dhe endja e këtyre fijeve. ( faqe 38 )

Oft blieb er stehen, an eine Hausmauer gelehnt oder in eine dunkle Ecke gedrängt, mit

geschlossenen Augen, halbgeöffnetem Mund und geblähten Nustern, still wie ein

Raubfisch in einem grossen, dunklen, langsam fliessenden Wasser.( Seite 44 )

Shpesh ndalonte e mbështetej te ndonjë mur shtëpie ose te ndonjë peshore e errët, me sytë

mbyllur, gojën gjysmë të hapur e flegra të shqyera, tamam si peshku grabiqar në një pellg

të madh, të errëte me rrjedhje të ngadaltë uji. ( faqe 39 )

Hinter solchen ihm noch unbekannten Gerüchen war Grenouille her, sie jagte er mit der

Leidenschaft und Geduld eines Anglers und sammelte sie in sich. ( Seite 45 )


Ma. Bashkim TOSKA

87

Pikërisht për këto erëra ende të panjohura çmendej Grenuiji, i ndiqte me pasionin e

durimin e peshkatarit dhe koleksionistit dhe i koleksiononte brenda vetes. ( faqe 39 )

Grenouille sah den ganzen Markt riechend, wenn man so sagen kann. ( Seite 45 )

Grenuiji shihte me nuhatje tërë pazarin, madje më me saktësi sesa ndokush mund ta kish

parë me sy. ( faqe 39-40 )

Und später, al ser aus Erzählungen erfuhr, wie gross das Meer sei und dass man darauf

tagelang mit Schiffen fahren konnte, ohne Land zu sehen, da war ihm nichts lieber als die

Vorstellung, er sässe auf so einem Schiff, ( … ) ( Seite 46 )

Dhe më vonë kur mësoi nga rrëfenjat se sa i madh ishte deti dhe se mbi të mund të luftoje

me ditë të tëra me anije, pa pare tokë me sy, asgjë nuk e kënaqte më tepër se fantazia për

të hipur mbi një anije të tillë, ( … ) ( faqe 40 )

Und so dehnte er sein Jagdgebiet aus, zunächst nach Westen hin zum Faubourg Saint –

Honore, ( … ) ( Seite 47 )

Ndaj nisi ta zgjerojë fushën e gjahut, fillimisht nga perëndimi drejt kështjellës Shën –

Honore,( … )( faqe 41 )

Zwar merkte er, dass es die Absicht der Parfums war, berauschend und anziehend zu

wirken, und erkannte die Güte der einzelnen Essenzen, aus denen sie bestanden. ( Seite

48 )

Vërtet vërente se synimi i parfumit ishte të vepronte në mënyrë marramendse e joshësse,

prandaj dhe a ii njihte anët positive të çdo essence, nga të cilat përbëheshin. ( faqe 42 )

( … ) andere waren ihm neu, und diese filterte er aus den Duftgemischten heraus und

bewahrte sie namenlos im Gedächtnis ( … ) ( Seite 48 )

( … ) të tjerat ishin të reja për të, ndaj i filtronte në mëndje nga përzierjet aromatike dhe i

fiksonte pa emër në tru ( … ) ( faqe 42 )


Ma. Bashkim TOSKA

88

Zwischen dem, was landläufig als guter oder schlechter Geruch bezeichnet wurde,

unterschied er nicht, noch nicht. ( Seite 48 )

Midis asaj që përgjithësisht mund të quhej erë e mirë ose e keqe, ai nuk qe në gjendje të

bënte dallime, ende jo. ( faqe 42 )

Und auch in der synthetisierenden Geruchsküche seiner Phantasie, in der er standing neue

Duftkombinationen zusammenstellte, herrschte noch kein ästhetisches Prinzip.( Seite 48 )

Madje edhe në kuzhinën sintetizuese aromatike të fantazisë së tij, ku vazhdimisht

kompozonte kombinime të reja aromash, nuk ekzistonte ende asnjë lloj parimi estetik.

( faqe 42 )

Es waren Bizarrerien, die er schuf und alsbald wieder zerstörte wie ein Kind, das mit

Bauklötzen spielt, erfindungsreich und destruktiv, ohne erkennbares schöpferisches

Prinzip. ( faqe 49 )

Ajo që krijonte, s‟ishin veçse trille të çuditshme, të cilat po aq shpejt i prishte, si fëmija

që luan me kuba të vegjël, i mbushur me fantazi për të sajuar figura të ndryshme, por

edhe rrënues, pa kurrfarë parimi të dukshëm krijues. ( faqe 42 )

Am 1. September 1753, dem Jahrestag der Thronbesteigung des Königs, liess die Stadt

Paris am Pont Royal ein Feuerwerk abbrennen. ( Seite 49 )

Më 1 shtator 1753, përvjetori i hipjes në fron të Mbretit, qyteti i Parisit u mbush me

fishekzjarrë në Pont Rojal. ( faqe 43 )

Es war nicht so spektakulär wie das Feuerwerk zur Feier der Verheilichung des Königs

oder wie jenes legendäre Feuerwerk aus Anlass der Geburt des Dauphin, aber es war

immerhin ein sehr beeindruckendes Feuerwerk. ( Seite 49 )

Nuk ishte diçka aq spektakolare sa fishekzjarrët që u hodhën me rastin e martesës së

Mbretit ose si fishekzjarrët legjendarë me rastin e lindjes së Dafinës, megjithatë ishte një

diçka shumë tërheqëse. ( faqe 43 )


Ma. Bashkim TOSKA

89

Er rührte keine Hand zum Beifall, er schaute nicht einmal hin, wenn die Raketen

aufstiegen. ( Seite 49 – 50 )

Nuk po i lëvizte fare duart për duartrokitje, madje as sytë nuk i kishte hedhur andej nga

fluturonin raketat. ( faqe 43 )

Was da in verschwenderischer Vielfalt funkelte und sprühte und krachte und pfiff,

hinterliess ein höchst eintöniges Duftgemisch von Schwefel, Öl und Salpeter. ( Seite 50 )

Gjithçka që shkëlqente e shpërthente, përshkënditej, pëlciste e fishkëllente, linte prapa një

përzierje krejtësisht unike aromatike prej squfuri, vaji dhe salnitri. ( faqe 43 )

( … ) eher die Ahnung eines Dufts als einen tatsählichen Duft – und zugleich doch die

sichere Ahnung von etwas Niegerochenem. ( Seite 50 )

( … ) ishte më tepër parandjenja e një arome sesa aroma e vërtetë, njëkohësisht

parandjenjë e sigurt e diçkaje të panuhatur kurrë më parë. ( faqe 43 – 44 )

Der Duft war so ausnehmend zart und fein, dass er ihn nicht festhalten konnte, immer

wieder entzog er sich der Wahrnehmung, ( … ) ( Seite 50 )

Aroma ishte aq e këndshme dhe fine, saqë ai nuk po mundte dot ta ngërthente, gjithnjë e

më tepër i shmangej ajo e perceptimit, ( … ) ( faqe 44 )

Ihm schwante sonderbar, dieser Duft sei der Schlüssel zur Ordnung aller anderen Düfte,

( … ) ( Seite 50 )

Po e paralajmëronte diçka krejt e veçantë, kjo aromë duhej të ishte çelësi për renditjen e

të gjitha aromave të tjera; ( … ) ( faqe 44 )

Er musste ihn haben, nicht um des schieren Besitzes, sondern um der Ruhe seines

Herzens willen. ( Seite 51 )

Donte ta kishte medoemos atë, jo thjesht për ta zotëruar sesa për hir të qetësisë së zemrës

së tij. ( faqe 44 )


Ma. Bashkim TOSKA

90

( … ) stiess und rempelte weiter und wühlte sich fort, erreichte nach endlosen Minuten

das ander Ufer, das Hotel de Mailly, den Quai Malaquest, die Einmündung der Rue de

Seine …. ( Seite 51 )

( … ) u kthye gjithandej, pastaj çau përpara perms turmës e pas minutash të pafund arriti

bregun tjetër, hotelin “ Dë Maili “, molon “ Malakest”, derdhjen e Rrugës së Senës …..

(faqe 45 )

Grenouille spürte, wie sein Herz pochte, und er wusste, das es nicht die Anstrengung des

Laufens war, die es pochen machte, sondern seine erregte Hilflosigkeit vor der

Gegenwart dieses Geruches. ( Seite 52 )

Grenuiji ndjeu t‟i rrihte fort zemra dhe e dite se kjo s‟kishte të bënte me lodhjen nga

veprimi, por me pafuqinë e tij përballë pranisë së kësaj arome. ( faqe 45 )

Dieser Geruch hatte Frische; aber nicht die Frische der Limetten oder Pomeranzen, nicht

die Frische von Myrrhe oder Zimtblatt oder Krauseminze oder Birken oder Kampfer oder

Kiefernnadeln, nicht von Mairegen oder Frostwind oder von Quellwasser …, und er hatte

zugleich Wärme; ( … ) ( Seite 52 )

Kjo aromë kishte freski, por jo freskinë e limonadës apo të lëngut të mollës, jo freskinë e

rrëshirës, kanellës apo mentolit, mështenkës, kamforës, halave të pishës të mollës, jo

freskinë e rrëshirës, kanellës apo mentolit, mështenkës, kamforës, halave të pishës, jo

shiut në maj, erës së acartë, të burimit …., e megjithatë ajo kishte ngrohtësi ( … ) ( faqe

45 )

Diese Geruch war eine Mischung aus beidem, aus Flüchtigem und Schwerem, keine

Mischung davon, eine Einheit, und dazu gering und schwach und dennoch solid und

tragend, wie ein Stück dünner schillernder Seide … ( Seite 52 )

Kjo aromë ishte një përzierje nga të dyja, nga të avullueshmet e të qëndrueshmet, por

edhe jo përzierje, unitet midis së paktës e së shumtës, së dobtëtës e solides, ashtu si një

copë mëndafshi e hollë vezulluese …. ( faqe 45 )

Grenouille folgte ihm, mit bänglich pochendem herzen, denn er ahnte, dass nicht er dem

Duft folgte, sondern dass der Duft ihn gefangenengenommen hatte und nun

unwiderstehlich zu sich zog. ( Seite 52 )


Ma. Bashkim TOSKA

91

Grenuiji e ndiqte me zemrën që po i çahej nga rrahjet, sepse parandjeu e nuk qe ai që po

ndiqte nga pas aromën, por qe aroma që e kishte zënë rob dhe tani po e tërhiqte në

mënyrë të parezistueshme kah vetja. ( faqe 45 )

Nach fünfzig Metern bog er rechts ab in die Rue des Marais, eine womöglich noch

dunklere, kaum eine Armspanne breite Grasse. ( Seite 53 )

Pesëdhjetë metra më tutje mori rrugën djathtas, drejt Rrugës së Mareve, një rrugicë dhe

më e errët, e gjerë sa hapja e krahut. ( faqe 46 )

Traumwandlerisch durchschritt den Hinterhof, bog um eine Ecke, gelangte in einen

zweiten kleineren Hinterhof, und hier nun endlich war Licht: ( … ) ( Seite 53 )

Grenuiji e kapërceu korridorin si në ethe, kaloi kopshtin, mori një kthesë, arriti një kopsht

tjetër të dytë, më të vogël, dhe ja, më në fund u bë dritë. ( faqe 46 )

Er wusste sofort, was die Quelle des Duftes war, den er über eine halbe Meile hinweg bis

ans andere Ufer des Flusses gerocheen hatte: ( … )( Seite 53 – 54 )

E kuptoi menjëherë burimin e asaj arome, që e kishte nuhatur nja gjysmë milje tutje gjer

në bregun tjetër të lumit: ( … ) ( faqe 46 )

Und so geschah es, dass Grenoullie zum ersten mal in seinem Leben seiner Nase nicht

traute und die Augen zuhilfe nehmen musste, um zu glauben, was er roch.( Seite 54 )

Dhe aty ndodhi që për herë të parë në jetën e tij Grenuiji nuk i besoi hundës së vet, dhe

atëherë u detyrua të thërrasë në ndihmë sytë për të besuar se ç‟po nuhaste. ( faqe 47 )

Es war tatsächlilch nur ein Augenblick, den er benötigte, um sich optisch zu vergewissern

und sich alsdann desto rückhaltloser den Wahrnehmungen seines Geruchnnis hinzugeben.

( faqe 54 )

Ishte vërtet një çast për të cilin pati nevojë që të sigurohej me anë të të parit dhe sakaq të

t‟i jepej më pamëshirshëm perceptimit të shqisës së tij të nuhatjes. ( faqe 47 )


Ma. Bashkim TOSKA

92

Ihr Schweiss duftete so frisch wie Meerwind, der Talg ihrer Haare, so süss wie Nussöl,

ihr Geschlecht wie ein Bouquet von Wasserlilien, die Haut wie Aprikosenblüte…, ( …)

( Seite 54 )

( … ) djersa e saj vinte erë freskie, si ajo e erës së detit, yndyra e flokëve i vinte erë e

ëmbël, si ajo e vajit të arrës, organi seksual femëror si buqetë lulevjollcash, lëkura si

gonxhe kajsie ….. ( faqe 47 )

( … ) und die Verbindung all dieser Komponenten ergrab ein Parfum so reich, so

balanciert, so zauberhaft, dass alles, was Grenouille bisher an Parfums gerochen, alles,

was er selbst in seinem Innern an Geruchsgebäuden spielerisch erschaffen hatte, mit

einem Mal zu schierer Sinnlosigkeit verkam.( Seite 55 )

Dhe lidhja e këtyre komponentëve nxirrte një parfum aq të pasur, aq të balancuar, aq të

magjishëm, saqë gjithçka prej parfumi që kish nuhatur gjer atëherë Grenuiji, gjithçka që

kishte krijuar si një lojë brenda ndërtesës së tij aromatike tani, në çast, u prish në

pakuptimshmërinë e vet. ( faqe 47 )

Bis in die kleinste Einzelheit, bis in die letzte zarteste Verästung musste er ihn

kennenlernen; die blosse komplexe Erinnerung an ihn genügte nicht. ( Seite 55 )

Deri në hollësitë më të vogla, deri në degëzimin më të ëmbël të fundit donte ta njihte këtë

aromë. Vetëm kujtimi tërësor nuk i mjaftonte. ( faqe 47 )

Er ging langsam auf das Mädschen zu, immer näher, trat unter das Vordach und blieb

einen Schritt hinter ihr stehen. ( Seite 55 )

Iu afrua pa zhurmë vajzës, pranë e më pranë, u mbështet poshtë strehës së çatisë dhe

qëndroi në vend një hap prapa saj. ( faqe 48 )

Sie versuchte keinen Schrei, rührte sich nicht , tat keine abwehrende Bewegung. ( Seite

56 )

Ajo nuk lëshoi asnjë britmë, nuk lëvizi fare, nuk bëri kurrëfarë lëvizjeje për t‟u mbrojtur.

( faqe 48 )


Ma. Bashkim TOSKA

93

Was Glück sei hatte er in seinem Leben bisher nicht erfahren. ( Seite 57 )

Ç‟ishte lumturia, gjer atëherë se kishte provuar kurrë në jetën e vet. ( faqe 49 )

Er kannte allenfalls sehr seltene Zustände von dumpfer Zufriedenheit. ( Seite 57 )

Tepër rrallë pat provuar raste gëzimi të topitur. ( faqe 49 )

( … ) und dass sein Leben Sinn und Zweck und Ziel und höhere Bestimmung habe:

nähmlich keine geringere, als die Welt der Düfte zu revolutionieren ( … ) ( Seite 57 )

( … ) dhe se jeta e tij kishte kuptim e qëllim në synimin e objektivit më të lartë, as më

pak e as më shumë, por revolucionarizimin e botës së aromave dhe se vetëm ai në botë i

zotëronte të gjitha mjetet ( … ) ( faqe 49 )

( … ) was ein Parfum ausmachte: Zartheit, Kraft, Dauer, Vielfalt und erschreckende,

unwiederstehliche Schönheit. ( Seite 57 )

( … ) një parfum – ëmbëlsia, forca, qënderesa, shumëllojshmëria dhe bukuria frikësuese

dhe e papërballueshme. ( faqe 50 )

( … ) wich Grenouille von dem, was er als Richtung seines Schicksals erkannt zu haben

glaubte, glaubte nicht mehr ab. ( Seite 58 )

( … ) ashtu edhe Grenuiji nuk iu nda më kurrë asaj që mendonte se e kishte përcaktuar si

drejtimin e fatit të vet. ( faqe 50 )

Jetzt wurde ihm klar, weshalb er so zäh und verbissen am Leben hing: Er musste ein

Schöpfer von düften sein. Und nicht nur iregendeiner. Sondern der grösste Parfumeur

aller Zeiten. ( Seite 58 )

Tani e kishte të qartë pse varej aq kokëfortë e inatçi te jeta; ai duhej të ishte krijues

aromash, dhe jo dosido, por parfumatori më i madh i të gjitha kohërave. ( faqe 50 )

Gutes zu Gutem, Schlechtes zu Schlechtem, Feines zu Feinem, Grobes zu Grobem,

Gestank zu Gestank, Ambrosisches zu Ambrosischem. ( Seite 58 )


Ma. Bashkim TOSKA

94

( … ) të mirat tek e mira, të këqijat tek e keqja, finet te finia, të rëndat tek e rënda, të

qelburat tek e qelbura, të shijshmet tek e shijshmja. ( faqe 50 )

Im Verlauf der nächsten Woche wurde diese Ordnung immer feiner, der Katalog der

Düfte immer reichhaltiger und differenzierter, die Hierarchie immer deutlicher. ( Seite

58)

Gjatë javëve të mëparshme kjo renditje u bë më e detajuar, katalogu i aromave gjithë më i

pasur dhe më i diferencuar, hierarkia gjithë më e qartë. ( faqe 50 )

Dass am Anfang diese Herrlichkeit ein Mord gestanden hatte, war ihm, wenn überhaupt

bewusst, vollkommen gleichgültig. ( Seite 58 )

Fakti që si fillim i kësaj mrekullie kishte shërbyer një vrasje, për të as që kishte kurrfarë

rëndësie. ( faqe 50 )

Sechs von ihnen lebten am rechten Ufer, sechs am linken Ufer, und einer akkurat

dazwischen, nähmlich auf dem Pont au Change, welcher das rechte Ufer mit der Ile de la

Citĕ verband. ( Seite 59 )

Gjashtë syresh jetonin në bregun e djathtë, gjashtë të tjerë në bregun e majtë, ndërsa një

tjetër mu në mes, domethënë në Urën e Këmbimit e cila lidhte bregun e djathtë me

qendrën e qytetit. ( faqe 51 )

Hier befanden sich die renommiertesten Läden, hier sassen die Goldschmiede, die

Ebenisten, die besten Perückenmacher und Taschner, die Verfertiger feinster Dessous

und Strümpfe, Rahmenmacher, Reitstiefelhändler, Epaulettensticker, Goldknöpfegiesser

und Bankiers. ( Seite 59 )

Aty ndosheshin dyqanet më të dërguara më të dërguara, aty ndosheshin argjendaritë,

mjeshtrit e punimit në dru, parukierët dhe lëkurëpunuesit më të mirë, mjeshtërit e

çorapeve e të të brendshmeve të grave, marangozët, tregtarët e çizmeve për kalorësit,

qëndistarët e spaletave, derdhësit e kopsave prej ari dhe bankierët. ( faqe 51 )

Und hier lag auch das Geschäfts- und Wohnhaus des Parfumeurs und Handschuhmachers

Giuseppe Baldini. ( Seite 59 )

Këtu ndodhej dhe dyqani e shtëpia e parfumatorit e dorezapunuesit Xhuzepe Baldini. (

faqe 51 )


Ma. Bashkim TOSKA

95

Eine Wolke von Frangipaniwasser, mit dem er sich allmorgendlich besprühte, umgab ihn

geradezu sichtbar und rückte seine Person in nebelhafte Ferne. ( Seite 60 )

Një avull livandoje, me të cilën ai spërkatej çdo mëngjes, e mbështillte dukshëm dhe e

shtynte personin e tij në largësi të mjegullt ( faqe 51 )

Nur wenn das Glockenspiel erklang und wenn die Reiher spien ( … ) ( Seite 60 )

Vetëm kur binte zilka dhe shapkat nisnin vjelljen e lëngut ( … ) ( faqe 52 )

Sein Angebot reichte von Essences absolutes, Blütenölen, Tinkturen, Auszügen,

Sekreten, Balsamen, ( … ) ( Seite 60 )

Oferta e tij zgjatej nga esencat e thjeshta, vaji i gonxheve, tinkturat, ekstraktet,

sekrecionet, balsamet, ( … ) ( faqe 52 )

Natürlich hatten all diese Waren nicht im pompösen, zur Strasse ( oder zur Brücke) hin

gelegen Laden Platz, und so mussten, in Ermanlung eines Kellers, nicht nur der Speicher

des Hauses, sondern der gesamte erste und zweite Stock sowie fast sämtliche zum Fluss

hin gelegenen Räume des Erdgeschosses als Lager dienen. ( Seite 61 )

Natyrisht, tërë këto mallra nuk qenë ekspozuar bukur e me pompozitet, siç ndodhte në ato

dyqanet e rrugës ose në hyrje të urës, ndaj, në mungesë të një qilari, jo vetëm hambari i

shtëpisë, por edhe i gjithë kati i parë dhe i dytë, si dhe thuajse të gjitha dhomat e katit të

parë që shihnin kah lumi. ( faqe 53 )

So erlesen die Qualität der einzelnen Produkte war – den Baldini kaufte nur allererste

Qualität -, so unerträglisch war ihr geruchlicher Zusammenklang, ( … ) ( Seite 61 )

Sa e zgjedhur ishte cilësia e secilit mall aq e padurueshme ishte harmonia e tyre

aromatike, ( … ) ( faqe 53)

Baldini selbst und seine Angestellten waren gegen dieses Chaos abgestumpft wie alternde

Dirigenten, die ja sämtlich schwerhörig sind, und auch seine Frau, die im dritten Stock

wohnte und diesen erbittert gegen ein weiteres Vordringen der Lagerräume verteidigte,

nahm die vielen Gerüche kaum noch als störend wahr. ( Seite 61 )

Vetë Baldini dhe nënpunësit e tij qenë të topitur nga ky kaos, ashtu si ata dirigjentët e

plakur, të cilët mezi dëgjojnë nga veshët. ( faqe 53 )


Ma. Bashkim TOSKA

96

Ihm schlug das herrschende Duftgemisch wie eine Faust ins Gesicht, machte ihn, je nach

Konstitution, exaltiert oder benommen, verwirrte in jedem Falle seine Sinne derart, dass

er oft nicht mehr wusste, weshalber überhaupt gekommen war. ( Seite 62 )

Atij përzierja aromatike i binte si grusht në fytyrë, e bënte sipas gjendjes shpirtërore, të

ekzaltuar ose të hutuar, por në çdo rast ia çorodiste aq fort shqisat, saqë shpesh ai

harronte pse kishte ardhur aty. ( faqe 53 )

Und manche Dame erlitt einen halb hysterischen, halb klaustrophobischen Anfall, sank in

Ohnmacht und konnte und konnte nur noch mit schärfsten Riechsalzaus Nelkenöl,

Ammoniak und Kampfersprit wiederhergestellt warden. ( Seite 62 )

Shumë dama pësonin goditje gjysmëhisterike, gjysmëklaustrofobike, u binte të fikët dhe i

sillnin në vete vetëm me një kripë aromatike jashtëzakonisht pikante të bërë prej vaji

karafilash, amoniaku dhe kamfore. ( faqe 53 )

Laufburschen vergassen ihre Bestellungen. ( Seite 62 )

Çirakët harronin porositë. ( faqe 53 )

Ich brauche Ruhe. ( Seite 64 )

Kam nevojë për qetësi, ( … ) ( faqe 55 )

Chenier nahm den Platz hinterm Kontor ein, stellte sich genauso hin, wie zuvor der

Meister gestanden hatte, und schaute mit starrem Blick zur Türe. ( Seite 64 )

Shenieri zuri vend prapa banakut, mori atë pozë që kish marrë para pak çastesh mjeshtri

dhe ia nguli sytë derës. ( faqe 56 )

Baldini würde seinen blauen, von Franipaniswasser durchtränken Rock ausziehen, sich an

den Schreibtisch setzen und auf eine Eingebung warten. Diese Eingebung würde nicht

kommen. ( Seite 65 )

Baldini do të hiqte atë xhaketën e tij blu të ngopur me ujë të livandosur, do të ulej në

tavolinë dhe do të priste ndonjë frymëzim, i cili s‟do të vinte; ( … ) ( faqe 56 )

Diese Mischung würde missraten. ( Seite 65 )

( … ) kjo përzierje do t‟i shkonte kot; ( … ) ( faqe 56 )


Ma. Bashkim TOSKA

97

Er würde etwas anders probieren, auch das würde missraten, er würde nun schreien und

toben und in dem schon betäubend riechenden Zimmer einen Heulkrampf bekommen. (

Seite 65 )

( … ) pastaj do të provonte diçka tjetër, por edhe ajo do t‟i shkonte huq, pastaj do të

bërtiste e do të shante si i çmendur dhe aty, në dhomën e mbushur me një aromë

trullosëse, do ta zinte ngërçi i ulërimave; ( … ) ( faqe 56 )

Aber jetzt war er alt und verbraucht und kannte die Moden der Zeit nicht mehr und den

neuen Geschmack der Menschen, ( … ) ( Seite 65 )

Kurse tani ishte plakur e konsumuar dhe nuk e njihte më modën e kohës e shijen e re të

njerëzve. ( faqe 57 )

Er hatte auch die Türe des Arbeitszimmers zugechlossen und sich Ruhe ausgebeten, aber

er setzte sich nicht an den Schreibtisch, um zu gübeln und auf eine Eingebung zu warten,

denn er wusste viel besser als Chenier, dass er keine Eingebung haben würde; er hatte

nähmllich noch nie eine gehabt. ( Seite 66 )

E kishte mbyllur derën e dhomës së punës për të qenë sa më i qetë, e megjithatë nuk qe

ulur në tryezën e shkrimit për të vrarë trutë e për të pritur frymëzimin, sepse e dinte

shumë më mirë nga Shenieri se nuk do ta gjente atë, ngaqë nuk e kishte pasur kurrë. (

faqe 57 )

“Rose des Südens” hatte er von seinem Vater geerbt und das Rezept für “Baldinis

gelantes Boquet” einem durchreisenden Genuesser Gewürzhandler abgekauft. ( Seite 66 )

“Trëndafillin e Jugut” e kishte trashëguar prej të atit, kurse recetën e “Buqetës galante të

Baldint” ia pat blerë një tregtari shëtitës gjenovez erërash. ( faqe 57 )

Er war ein sorgfältiger Verfertiger von bewährten Gerüchen, ( … ) ( Seite 66-67 )

Ai nuk ishte shpikës, por vetëm një përgatitës i kujdeshëm i aromave, ( … ) ( faqe 57-58 )

Den ganzen Hokuspokus mit Labor und Experimentieren und Inspiration und

Geheimnistuerei führte er nur auf, weil das zum ständischen Berufsbild eines Maitre

Parfumeur et Gantier gehörte. ( Seite 67 )


Ma. Bashkim TOSKA

98

Gjithë truket me laborator dhe eksperimente, gjoja me frymëzim dhe sekrete, ai i bënte

vetëm ngaqë ato ishin pjesë e portretit të përhershëm profesional të një mjeshtri

parfumator. ( faqe 58 )

Dass seine Kunst ein Handwerk war wie jades andere auch, das wusste nur er selbst, und

das war sein Stolz. ( Seite 67 )

Që arti i tij ishte zeje si çdo zeje tjetër, ai e dinte mirë, madje kjo ishte edhe krenaria e tij.

( faqe 58 )

Erfindung war ihm suspekt, denn sie bedeutete immer den Bruch einer Regel. ( Seite 67 )

Për të shpikja ishte tepër e dyshimtë, sepse gjithmonë sillte me vete prishjen e një

rregulli. ( faqe 58 )

Sondern durch einen Mittelsmann, und dieser wieder durch einen Mittelsmann … ( Seite

67 )

Atë e realizoi me një ndërmjetës dhe ky përsëri me një ndërmjetës tjetër … ( faqe 58 )

Denn Baldini wollte das Parfum nicht einfach zum zum Beduften der spanischen Haut

verwenden, dazu hätte die geringe Menge auch gar nicht ausgereicht. ( Seite 67 )

Kjo sepse Baldini nuk donte ta përdorte parfumin thjesht për parfumosjen e lëkurës

spanjolle; ( … ) ( faqe 58 )

Wie schlimm, das man das Kostbarste, was man besass, die eigene Ehre, auf so schäbige

Weise befleckte! ( Seite 68 )

Sa keq që gjënë më të çmuar, nderin e tij, po e njolloste në mënyrë kaq të mbrapshtë! (

faqe 58 )

Er musste der Kundschaft jaschon wieder nachlaufen wie zu Beginn der zwanziger Jahre,

al ser am Anfang seiner Karriere stand und mit dem Bauchladen durch die Strassen zog. (

Seite 68 )

Ashtu si në fillim të karrierës, në filllim të viteve njëzet, kur sillej qark me tezgë varur

sipër barkut; ( … ) ( faqe 59 )


Ma. Bashkim TOSKA

99

Und das gefiel ihm gar nicht, denn er war schon weit über sechzig und haste es, in kalten

Vorzimmern zu warten und alten Marquisen Tausendblumenwasser und Vierräuberessig

vorzuführen oder ihnen eine Migränesalbe aufzuschwatzen. ( Seite 68 )

Mirëpo kjo nuk i pëlqeu më, sepse tashmë i kishte kaluar të gjashtëdhjetat dhe e urrente

pritjen e gjatë nëpër paradhomat e ftohta, të treguarit e kolonjave dhe të uthullës së rrepës

para markezëve pleq dhe reklamën llafazane të pomadës kundër migrenës. ( faqe 59 )

War ihm einem Jahr Ungarisches Wasser in Mode, und hatte sich Baldini entsprechend

mit Lavendel, Bergamotte und Rosmarin ewingedeckt, um den Bedarf zu befriedigen – so

kam Pelissier mit “ Air de Musc” heraus, einem ultraschweren Moschusduft. ( Seite 69 )

Një vit ishte në modë “ Uji hungarez” dhe Baldini e kishte përzier me livando, bergamotë

dhe rozmarinë për të përmbushur kërkesat e tregut – mirpo ja, tek ai, Pelisieri, na nxorri

atë „ Ajrin e moskusit”, një aromë shumë e rëndë moskusi. ( faqe 59 )

Dieser Mensch war auf jeden Fall in seiner zügellosen Kreativität eine Gefahr für das

ganze Gewerbe. ( Seite 69 )

Në çdo rast, me krijimtarinë e tij të pafre, ky njeri përbënte rrezik për zanatin. ( faqe 60 )

Man wünschte sich die Rigidität des alten Zunftrechts zurück. ( Seite 69 )

Me të duheshin zbatuar sanksionet e së drejtës së vjetër të zejtarisë. ( faqe 60 )

Das Patent gehörte ihm entzogen, ein saftiges Berufsverbot auferlegt …( … )( Seite 69 )

Atij i duhej marrë patenta, i duhej shpallur ndalimi i profesionit… ( … )( faqe 60 )

Und bloss weil er als Essigsieder berechtigt war, mit Spirituosen umzugehen, konnte er

überhaupt ind Gehege der echten Parfumeure einbrechen und darin herum wüten wie ein

Stinktier. ( Seite 69 – 70 )

Dhe, meqë kishte po aq të drejta sa një vlues uthulle për t‟u marrë me pije alkolike, ai

s‟duhej t‟i fuste hundët në çështjet e parfumatorëve të vërtetë dhe të vërtitej rreth atyre si

kafshë qelbanike. ( faqe 60 )


Ma. Bashkim TOSKA

100

Damals ware eine figure wie Pelissier gar nicht möglich gewesen, den damals brauchte es

schon zur Erzeugung einer simplen pomade Fähigkeiten, von denen sich dieser

Essigpanscher gar nichts träumen liess. ( Seite 70 )

Asokohe një figurë e tillë si ky Pelisieri ishte e pakonceptueshme, pasi atëherë vetëm për

prodhimin e një pomade krejt të thjeshtë nevojitej aftësi e tillë që ky llokoçitës uthulle as

në ëndërr nuk do ta shikonte. ( faqe 60 )

Man musste wissen, wan der Heliotrop zu ernten ist und wann das Pelargonium blüht und

dass ist die Blüte des Jasmins mit aufgehender Sonne ihren Duft verliert. ( Seite 70 )

Duhej të dije kur korrej luledielli dhe kur lulëzonte pelargoniumi dhe se gonxhet e

jaseminit e humasin aromën me lindjen e diellit. ( faqe 61 )

Dazu fehlte ihm alles: Charakter, Bildung, Genügsamkeit und der Sinn für zünftische

Subordination. ( Seite 71 )

Atij i mungonte gjithçka: karakteri, edukata të kënaqurit me pak dhe fryma e nënshtrimit

prej esnafi.( faqe 61 )

Seine parfümistischen Erfolge verdankte er einzig und allein einer Entdeckung, die vor

nunmehr zweihundert Jahren der geniale Mauritius Frangipani – ein Italiener übrigens! (

… ) ( Seite 71 )

Sukseset e tij në fushën e parfumeve i lidhte vetëm me një zbulim që kish bërë nja dyqind

vjet më pare gjeniali Mauricio Franxhipani ( ka lezet Italian ),(…)(faqe 61 )

Vergleichbar wirklich nur den grössten Errungenschaften des Menschengeschlechts wie

der Erfindung der Schrift durch die Assyrer, der euklidischen Geometrie, den Ideen des

Plato und der Verwandlung von Trauben Wein durch die Griechen eine wahrhaft

prometheische Tat! ( Seite 71 )

I krahasueshëm veçse me arritjet më të mëdha të gjenisë njerëzore, si shpikja e shkrimit

nga asirasit, gjeometria eukidiane, idetë e Platonit dhe shndërrimi I rrushit në verë nga

greket. ( faqe 61 )


Ma. Bashkim TOSKA

101

Und so wie alle grossten Geistestaten nicht nur Licht, sondern auch Schatten werfen und

der Menschheit neben Wohltatetn auch Verdruss und Elend bereiten, so hatte leider auch

die herrliche Frangipanis üble Folgen: (… )( Seite 72 )

E megjithatë, ashtu si gjithë veprat e mëdha të mendjes, të cilat veç dritës hedhin edhe

hije dhe njerëzimit i shkaktojnë përcveç mirësive dhe telashe e mjerim, ashtu për fat të

keq edhe zbulimi i madhërishëm i Franxhipanit pati pasoja të mbrapshta: (… ) ( faqe 61-

62 )

Ohne sich darum zu bekümmern, wie der wunderbare Inhalt seine Fläschchen je

entstanden war, konnte er einfach seinen olfaktorischen Launen folgen und

zusammenmischen, was ihm gerade einfiel oder was das Publikum gerade wünschte.

(Seite 72 )

Pa u bërë fort merak se si qe krijuar përmbajtja e mrekullueshme e shishkëzave të tij, ai

ndiqte thjesht trillet e veta romantike dhe përziente ç‟ti vinte për mbarë ose çfarë

pëlqente publiku në ato çaste. ( faqe 62 )

Das ein angesehener Handwerker und eingeführter Comerçant um seine schiere Existenz

zu kämpfen hatte, das gab es doch ert ein weniger Jahrzehnten! ( Seite 72 )

Dukuria që një zanatçiu te ndershëm dhe tregtari të njohur i duhej të luftonte për

ekzistencë, kish filluar të shfaqej vetëm para pak dekadash. ( faqe 62 )

Qysh nga kjo periudhë, kudo dhe në të gjitha fushat kishte shpërthyer mania heretike për

shpikje, (…) ( faqe 62 )

Seitdem überall und in allen Bereichen die hektische Neuerungesucht ausgebrochen ist

(…) ( Seite 72 )

Oder der Geschwindigkeitswahnsinn!( Seite 72 )

Ose ajo mania e shpejtësisë! ( faqe 62 )

Und wozu dieser Wahnsinn? ( Seite 73)

E pse gjithë kjo çmenduri? ( faqe 63 )


Ma. Bashkim TOSKA

102

300 000 Livres kostet so ein Kriegesschif gut und gerne, und versenkt ist es in fünf

Minuten mit einem einzigen Kanonenschuss, auf Nimmerwiedersehen, bezahlt von

unseren Steuern. ( Seite 73 )

300 mijë livra të mira kushton një anije lufte, e paguar nga taksat tona, e cila zhytet në një

skëterrë për pesë minuta vetëm me një të shtënë topi. ( faqe 63 )

Den zehnten Teil auf alle Einkünfte verlangt der Herr Finanzminister neuerdings, und das

ist ruinös (…) ( Seite 73 )

Tani së fundi pjesën e dhjetë të të gjitha fitimeve tona po e kërkon zoti minister i

Financave dhe kjo është shkatërrimtare. ( faqe 63 )

(…) die Syphilis soll eine ganz normale Krankheit sein und keine Strafe Gottes mehr

(…)( Seite 74 )

( … ) sifilizi duhet të jetë një sëmundje krejt normale dhe jo ndëshkim i zotit, si më parë;

(...) ( faqe 63 )

In jedem Bereich wird gefragt und gebohrt und geforscht und geschnüffelt und

herumexperimentiert. ( Seite 74 )

Në çdo fushë studiohet dhe hulumtohet, bëhen kërkime, përgjohet e bëhen eksperimente.

( faqe 63 )

(…) sie haben es wahrhaft geschafft, ihre eigene perfide Ruhelosigkeit, die schiere Lust

am Nichtzufriedensein und des um alles in der Welt Sichnichtbegnügenkönnens, kurz:

das grenzlose Chaos, das in ihren Köpfen herrscht auf die gesamte Gesellschaft

auszudehnen! ( Seite 74 )

( … ) ia kanë dalë për mrekulli që ta shtrijne në tërë shoqërinë atë shqetësimin e tyre të

pabesë, prirjen e tyre lakuriqe për të mos qenë i kënaqur me gjithçka në botë, shkurt,

kaosin pa cak që sundon në kokat e tyre. ( faqe 64 )

Und wenn die polizei mal eingriff und einen dieser Oberschurken ins Gefängnis steckte,

dann heulten die Verleger auf und reichten Petitionen ein, und höchste Herren und

Damen machten ihren Einfluss geltend (…) ( Seite 74 )

Dhe kur policia ndërhyn ndonjëherë dhe rras në burg ndonjërin nga këta zuzarë, atëherë

botuesit ulërijnë dhe lëshojne peticione, kurse zonjat dhe zotërinjtë e shtresës së lartë

përdorin tërë ndikimin e tyre ( … ) ( faqe 64 )


Ma. Bashkim TOSKA

103

In den Salons plaverte man nur noch übe Kometenbahnen und Expeditionen, über

Hebelkraft und Newton, über Kanalbau, Blutkreislauf und den Durchmesser des Erdballs.

( Seite 75 )

Nëpër sallone tregohen pallavra për rrugët e kometave dhe ekspeditave, për forcën e levës

dhe njutonit, për ndërtimin e kanaleve, qarkullimin e gjakut dhe diametrin e rruzullit

tokësor. ( faqe 64 )

Und selbst der König liess sich irgendeinen neumodischen Unsinn vorführen, eine Art

künstliches Gewitter namens Elektrizität: (….) ( Seite 75)

Madje edhe vetë mbreti ka lejuar që t‟i paraqesin një marrëzi të modes së re, një lloj

rrufeje artificiale me emrin “ elektricitet”. ( faqe 64 )

Unvorstellbar, dass sein Urgrossvater, der wahrhaft grosse Ludwig, unter dessen

segensreicher Herrschaft Baldini lange Jahre noch das Glück hatte gelebt zu haben, eine

so lächerliche Demonstration vor seinen Augen geduldet hätte! ( Seite 75 )

E paimagjinueshme që stërgjyshi i tij, Ludvigu, me të vërtetë i madh, nën sundimin e

bekuar të të cilit Baldini kishte pasur fatin që të jetonte aq gjatë, kishte dhuruar një

demostrim aq qesharak para syve të vet! ( faqe 64 )

( … ) und die geheiligte Person des Königs sprach, als seien beide bloss variable Posten

in einem ganzen Katalog von anderen Regierungsformen, die man nach Gusto auswählen

könne; ( … ) ( Seite 75 )

( … ) dhe personin e shenjtëruar të Mbretit sikur të dy të mos e ishin gjë tjetër veçse

poste te ndryshme në një katalog të tërë formash të tjera qeverisëse që mund të

zgjidheshin sipas gustos( … ) ( faqe 64-65 )

Ihn Höchstpersönlich, als entbehrlich hinzustellen und allen Ernstes zu behaupten, es

seien Ordnung, Sitte und das Glück auf Erden ohne Ihn zu denken, rein aus der

eingeborenen Moralität und der Vernunft der Menschen selber…. O Gott, o Gott !(Seite

75 )


Ma. Bashkim TOSKA

104

Lartmadhërinë e tij ta paraqisje si të panevojshëm dhe të pohoje me tërë seriozitetin se

qenkësh rregull, zakon dhe fat mbi tokë që të mendoje pa Të, thjesht për arsye të moralit

të lindur dhe të vetë arsyes së njerëzve….( o Zot, o Zot) ( … ) ( faqe 65 )

( … ) und die Sitten verlottern und die Menschheit das Strafgericht dessen, den sie

verleugnete, auf sich herabzog. ( Seie 76 )

( … ) që zakonet qenë prishur dhe njerëzimi ekishte kthyer kundër vetes gjyqin penal të

atyre që kishte mohuar prej kohësh. ( faqe 65 )

( … ) ein Jahrhundert der Auflösung angezeigt, der Zersetzung, des geistigen und

politischen religiösen Sumpfes, den sich die Menschheit selber schuf, (…) ( Seite 76 )

( … ) po njoftonte për një shekull shkatërrimi e shpërbërje të moçalit mendor ( … ) ( faqe

65 )

Er stand am Fenster, der alte Mann Baldini, und schaute sich mit gehässigem Blick gegen

die schrägstehende Sonne auf den Fuss hinaus. ( Seite 76 )

Dhe kështu ulur pranë dritares, plaku Baldin me vështrimin plot mllef, po kqyrte diellin,

që binte tërthorazi mbi lumë. ( faqe 65 )

Lastkähne tauchten unter ihm auf und glitten langsam nach Westen auf den Pont Neuf

und den Hafen vor den Galerien des Louvre zu. ( Seite 76 )

Varkat e ngarkuara shfaqeshin atje poshtë duke rrëshqitur ngadalë drejt perëndimit, drejt

urës së re dhe portit, para galerive të Luvrit. ( faqe 65 )

Und wenn Baldini ganz steil nach unten blickte, hart an den Hauswand entlang, dann war

es, als söge das strömende Wasser die Fundamente der Brücke davon, und es schwindelte

ihm. ( Seite 76 )

Dhe kur Baldini hodhi sytë poshtë, në thellësi, përgjatë murit të shtëpisë, iu duk sikur uji

që rridhte po tërhiqte me vete dhe themelet e urës dhe iu morën mendtë. ( faqe 65 )

Es war ein Fehler gewesen, das Haus auf der Brücke zu kaufen, und ein doppelter Fehler,

eines auf der westlich gelegenen Seite zu nehmen. ( Seite 76 )

Kishte qenë gabim blerja e kësaj shtëpie mbi urë dhe gabim i dyfishtë që e kishte marrë

atë pikërisht në anën perëndimore të urës. ( faqe 65-66 )


Ma. Bashkim TOSKA

105

(… ) sondern er nahm den längeren Weg über den Pont Neuf, denn diese Brücke war

ungebaut. ( Seite 77 )

( … ) por merrte rrugën më të gjatë, nëpër Urën e Re, pasi kjo, si urë, ishte pa ndërtesa. (

faqe 66 )

Aber dann, wenn er den Blick nur ein lein wenig hob, (… ) ( Seite 77 )

Por pastaj kur vështrimin e ngrinte pakëz lart, (…) ( faqe 66 )

( … ) und Baldini auf dem Pont Neuf stehend, wandte sich ab, niedergeschlagener als

zuvor, niedergeschlagener wie jetzt, da er sich vom Fenster abwendete, zum

Schreibtisch ging und sich setste. ( Seite 77 )

( … ) ndërsa Baldini, duke qëndruar mbi Urën e Re, kthehej më i rraskapitur se më parë, i

dërrmuar si tani, largohej nga dritarja, shkonte te tryeza e shkrimit dhe ulej. ( faqe 66 )

Die Flüssigkeit schimmerte goldbraun im Sonnenlicht, klar, ohne die geringste Trübung.

( Seite 78 )

Lëngu vezullonte në ngjyrë të artë në të errët nën dritën e diellit, pa turbullimin më të

vogël. ( faqe 66 )

Ganz unschuldig sah sie aus, wie heller Tee – und enthielt doch neben vier Fünften

Alkohol ein Fünftel eines geheimnisvollen Gemisches, ( … ) ( Seite 78 )

Dukej krejt i pafajshëm, si çaj i ndritshëm dhe veç katër të pestave alkool ai përmbante

një të pestën përzierje misterioze ( … ) ( faqe 66- 67 )

( … ) soweit man bei einem Parfum dieses eiskalten Geschäftsmachers Pelisser von

Seele redden konnte-, und ihren Aufbau galt es nun herauszufinden. ( Seite 78 )

( … ) në qoftë se në rastin e një parfumi të këtij prodhuesi të ftohtë akull me emrin

Pelisier mund të bëhej fjalë për shpirt – dhe struktura e tij duhej zbuluar tani. ( faqe 67 )

Baldini schneuzte sich sorgfältig die Nase undliess die Jalousie am fenster etwas

herunter, denn das direkte Sonnenlicht war jedem Riechstoff und jeder feineren

geruchlichen Konzentration abträglich. ( Site 78 )


Ma. Bashkim TOSKA

106

Baldinifshiu hundët me kujdes dhe e lëshoi disi poshtë grilën e dritares, ngaqë drita e

dielli dëmtonte çfarëdo lënde aromatike dhe çfarëdo koncentrati të hollë me erë. ( faqe

67)

Dann öffnete er den Flakon durch eine leichte Drehung des Stöpsels. ( Seite 78 )

Pastaj hapi flakonin me një rotullim të lehtë të tapes. ( faqe 67 )

Das Parfum war ekelhaft gut. ( Seite 79 )

Parfumi ishte i mire gjer në neveritje. ( faqe 67 )

Baldini stand fast ehrfürchtig auf und hielt sich das Taschentuch noch einmal unter die

Nase. ( Seite 79 )

Baldinin tuajse e pushtoi ndjenja e respektit dhe e vuri shaminë sërisht në hundë. ( faqe

68 )

“ Wunderbar, wunderbar…” murmelte er und schnüffelte gierig, “es hat einen heiteren

Charakter, es ist lieblich, (…) ( Seite 79 )

“I mrekullueshëm, i mrekullueshëm …! – mërmëriti dhe ia thithi aromën tërë lakmi dhe

etje. ( Seite 68 )

Und das war schlimmer als ein Pfuscher mit dem rechten Glauben. ( Seite 80 )

Dhe kjo ishte më keq se në rastin e një prodhuesi të keq, por me ndërgjegje të pastër.

(Seite 68 )

( … )Das Parfum lebt in der Zeit; es hat seine Jugend, seine Reife und sein Alter. ( Seite

80 )

( … )“ Parfumi jeton në kohë, ai ka rininë, pjekurinë dhe moshën e vet të plakjes” ( faqe

69 )

Und nur wenn es in allen drei verschiedenen Lebensaltern auf gleich angenehme Weise

Duft verströmt, ist es als gelungen zu bezeichnen. ( Seite 80 )

Në qoftë se rrezaton aromën e vet në mënyrë të këndshme njësoj në të trija moshat, vetëm

atëherë duhet quajtur i arrirë. ( faqe 69 )


Ma. Bashkim TOSKA

107

Wie oft hatten wir nicht schon den Fall, dass eine Mischung, die wir machten, bei der

ersten probe herrlich Frisch roch, (… ) ( Seite 80-81 )

Mirpo sa shpesh ka ndodhur që një përzierje që kemi bërë, të ketë pasur aromë të freskët

qysh me provën e parë ( … ) ( faqe 69 )

Alte Fehlerquelle. ( Seite 81 )

Burim i vjetër gabimi. ( faqe 69 )

Vielleicht bleibt bis heut abend von seinem ambitiösen “Amor und Psyche “ nur noch ein

Hauch von Katzenpisse übrig? ( Seite 81 )

Ndoshta deri sot në mbrëmje nga “ Dashuri dhe psikika” e tij ambicioze mund të mbetet

ndonjë kundërmim i lehtë shurrë maceje. ( faqe 69 )

Wir, Baldini, Parfumeur, werden dem Essigmischer Pelissier auf die Schliche kommen. (

Seite 81 )

Ne, o Baldin parfumatori, do t‟i biem hilesë së uthullpërzierësit Pelisier. ( faqe 69 )

Wir werden ihm die Maske von der Fratze reissen und dem Neuerer beweisen, wozu das

alte Handwerk in der Lage ist. ( Seite 81 )

Do t‟ia çjerrim maskën e do t‟i tregojmë këtij novatori se ç‟është në gjendje të bëjë zejtari

plak! ( faqe 69 )

Bis heute abend must du im Besitz der Formel sein! ( Seite 81 )

Deri sot në mbrëmje duhet ta kesh shtënë në dorë formulën!” ( faqe 69 )

Und er stürzte zurück an den Schreibtisch, holte Papier, Tinte und ein frisches

Taschentuch heraus, legte sich alles zurecht und began seine analytische Arbeit. ( Seite

82 )

U sul drejt tryezës së shkrimit, nxori fletë, bojë dhe një shami tjetër të re, i vendosi me

rregull dhe ia nisi punës analitike. ( faqe 69 )

Das geschach so, dass er mit frischem Parfum getränkte Tuch rasch unter der Nase

vorbeizog und aus der vorüberfliegenden Duftwolke den einen oder anderen Bestandteil


Ma. Bashkim TOSKA

108

aufzufangen suchte, ohne allzusehr von der komplexen Mischung aller Teile abgelenkt zu

sein; (… ) ( Seite 82 )

Shaminë e njohur me parfum të freskët e kalonte shpejt nën hundë dhe nga avujt fluturues

aromatikë përpiqej të kapte njërën ose tjetën pjesë përbërëse, pa u shkëputur krejt nga

përzierja (…. ) ( faqe 70 )

Und immer hektischer wurden seine Bewegungen, immer fahriger das Gekrakel seiner

Feder auf dem Papier, immer höher die Dosen des Parfums, das era us dem Flakon in sein

Taschentuch schüttete und sic hunter die Nase hielt. ( Seite 82 )

Lëvizjet e tij bëheshin gjithnjë e më të vrullshme, kërcitja e penës mbi letër më e

rrjedhshme, më të mëdha dozat e parfumit, të cilat i derdhte nga flakoni mbi shami dhe i

afronte te hundët. ( faqe 70 )

Er hatte dieses zersetzende Riechen nie gelernt. ( Seite 83 )

Kurrë se kishte mësuar dot këtë nuhatje zbërthyese. ( faqe 70 )

Es war ihm eine unselig wiederwärtige Beschäftigung, einen Duft zu zerspalten; ein

Ganzes, ein gut oder weniger gut gut Gefügtes, aufzuteilen in seine simplen Fragmente.

(Seite 83 )

I dukej punë jashtëzakonisht e neveritshme shpërbërja e një arome, ndarja në fragmente

të thjeshta e së tërës, (…)( faqe 70 )

Nun hatte er seine Pflicht getan, nach besten Kräften, nach allen Regeln der Kunst, und

war, wie schon oft, gescheitert. ( Seite 83 )

Tashmë detyrën e vet e kishte kryer, me forcat në kulm, sipas gjithë rregullave të artit,

por, ashtu si shpesh here kishte dështuar. ( faqe 71 )

Und danach wurde er sein Köfferchen nehmen, mit den altmodischen Seifen, Sentbons,

Pomaden und Sachets, und seine Runde machen durch die Salons greaser Herzoginnen.

(Seite 83 )

Pastaj do të rrëmbente valixhen e vogël me sapunë të modes së vjetër, pomade e qeska

dhe do të rifillonte xhirot nëpër sallonet e dukeshave plaka. ( faqe 71 )


Ma. Bashkim TOSKA

109

Und wenn er die Reise überlebte, würde er sich ein kleines Häuschen auf dem Lande bei

Messina kaufen, wo es billig war. ( Seite 84 )

Dhe po ta përballonte udhëtimin, do të blinte një shtëpizë në një fshat pranë Mesinës, ku

çmimi ishte i lire, dhe atje do të vdiste pataj në një varfëri të plotë, siç ta donte Zoti.

(faqe 71 )

Baldini schöpfte Atem und merkte, wie sich die Schwellung seiner Nase löste. ( Seite 85)

Baldini mori frymë dhe vuri re si iu lirua pakëz e enjtura e hundës. ( faqe 72 )

Im Zimmer war es mit einem Schlag duster geworden. ( Seite 85 )

Në dhomë, si me një goditje u bë errësirë. ( faqe 72 )

Baldini stand wieder in der gleichen Haltung wie zuvor und starrte zum Fenster hinaus.

(Seite 85 )

Baldini po qëndronte përsëri në pozicionin e mëparshëm dhe s‟po ia ndante sytë dritares.

( faqe 72 )

“ Ich werde morgen nicht zu Pelissier schicken “, sagte er und umklammerte mit beiden

Händen die Rückenlehne seines Stuhles. ( Seite 85 )

Nesër nuk do të dërgoj njeri te Pelisieri, tha me vete dhe mbështolli me të dyja duart

mbështetësen e karriges ku qe ulur. ( faqe 72 )



Ma. Bashkim TOSKA

110

5.3. Vështrim analitik bazuar në shembujt e nxjerrë nga romani

“Parfumi”

Duke u mbështetur tek shembujt e mësipërm, mund të ritheksohen këto përfundime

kryesore :

1. Gjuha shqipe, si gjuhë indoevropiane, sistemin tri gjinish e ka të trashëguar që

nga kohët e lashta.

2. Emrat prejfoljor asnjanës të tipit të folur janë krijuar gjatë zhvillimit historik të

shqipes. Zanafilla e tyre duhet kërkuar në një kohë, kur ndjenja e asnjanësit ishte

mjaft e gjallë tek stërgjyshërit e shqiptarëve. Në origjinë këta kanë qenë mbiemra

prejpjesor asnjanës të substantivuar, por nga pozitat e shqipes së re, nuk mund të

interpretohen ndryshe veçse si emra prejfoljor asnjëanës.

3. Dobësimi i vazhdueshëm i ndjenjës së perdorimit te asnjanësit në gjuhën shqipe

do lidhur nga njëra anë me shndërrimin e hershëm të gjinisë në një kategori

gramatikore në gjuhën indoevropiane, dhe nga ana tjetër, me evolucionin e

hershëm të tingujve fundorë në këtë gjuhë.

4. Gjinia asnjanëse tek emrat dhe mbiemrat e nyjshëm do të ishte zhdukur me kohë

në gjuhën shqipe, po të mos ishin ruajtur nyjet, të cilat në këtë pikë kanë luajtur

një rol konservues.

5. Gjinia asnjanëse në shqipen e sotme ruhet pothuajse vetëm tek emrat, sidomos

tek emrat prejfoljor dhe tek disa emra prejmbiemërorë.

6. Forma të ngurosura emrash prejmbiemërorë asnjanës përdoren relativisht dendur

në funksion ndajfoljor, si së largu etj., dhe në shprehje ndajfoljore si me të keq

etj..

7. Më dendur hasen format e emërzuara të foljes dhe të mbiemrit, e më rrallë ato të

përemrave, numëroreve, e ndajfoljeve (e atjeshmja).


Ma. Bashkim TOSKA

111

8. Format e emërzuara përdoren pothuajse lirshëm në të gjitha funksionet e emrit.

9. E njëjta gjë ndodh edhe me gjuhën gjermane.

10. Me ruajtjen e pjesëshme të gjinisë asnjanëse, gjuha shqipe në gjendjen e saj të

sotme zë një pozitë të ndërmjetme midis gjuhëve indoevropiane. Si ato që e

kanë ruajtur mirë atë, ashtu edhe ato, të cilat e kanë humbur fare asnjanësin.


Ma. Bashkim TOSKA

112

KREU VI

FORMIMI I EMRAVE PËRMBLEDHËS NGA TEMA E

SHUMËSIT

Veçimi i emrave përmbledhës është bërë në mënyra të ndryshme nga gramatikat e shqipes.

Arsyeja është se vetë nocioni i kolektivitetit mund të shihet nga anë të ndryshme. Po të merret

vetëm kuptimi logjik ose ana semantike, rrethi zgjerohet dhe është e vështirë të bëhet

përgjithësimi si nocion gramatikor, të cilit i përgjigjet edhe një trajtë e shprehur ose një

kundërvënie me trajta të tjera.

Për të arritur një ndarje të kësaj klase fjalësh sipas kritereve më të përcaktuara gjuhësore, do të

përpiqemi të marrim fjalëformimin si bazë, duke bashkuar mbi të kuptimin me përgjithësimin e

tij gramatikor dhe me shprehjen e jashtme.

6.1. Veçoritë e emrave përmbledhës në gjuhën shqipe

Fjalët e gjuhës shqipe, që përfshihen në termin “emra përmbledhës”, kanë nevojë para se gjithash

të ndahen në disa grupe dhe të shtresohen për të ndjekur zhvillimin e tyre, me të cilin shpjegohet

gjendja në sistemin e gjuhës së sotme shqipe. Kjo na ndihmon njëkohësisht për të përcaktuar më

mirë vetë nocionin e përmbledhësisë (kolektivitetit) dhe për të shqyrtuar zgjidhjet e pranuara deri

më sot.

6.1.1. Grupi i parë i emrave përmbledhës

Emrat përmbledhës merren si të tillë pa mëdyshje, këtu përfshihen fjalë si: bujqësia, graria,

krushqia (krushqësia), kunetia, miqesia (miqësia), murgjëria, njerëzia, pleqëria, turqëria,

ujqëria, vegjëlia, vëllazëria, zogjëria etj.

Kuptimi përmbledhës tek këta emra shpreh një tërësi, ai përmbledh gjithë njësitë e njëllojta në

një të tërë, po në një tërësi që del e pakufizuar, e pacaktuar. Përmbledhësia shënon atëherë një

tërësi të papërcaktuar si sasi dhe të pandarë në grupe më të vogla.


Ma. Bashkim TOSKA

113

Kufizimi në sasi ose ndarje në grupe sipas një kriteri çfarëdo nuk janë komponentë semantikë të

këtyre emrave përmbledhës. Kufizimi për ta bëhet vetëm nga jashtë, në kontekst, domethënë

rinia mund të jetë e fshatit, e lagjes, e vendit, e botës dhe ajo mbetet gjithnjë tërësi e të rinjve.

Anasjelltas, emrat që kanë këtë komponentë nuk do të hyjnë në grupin e përmbledhësve.

Përmbledhësia është kapërcimi nga njësia, individi, te tërësia e tyre, është abstraktimi i

shumësisë së njësive të një fare si një tërësi dhe jo mbledhje e tyre, jo një shumë e tyre. Kjo e

dallon nga shumësi i emrave.

Veçoria tjetër kuptimore e përmbledhësisë është te dallimi i tërësisë nga grupi. Te emrat

përmbledhës abstraktimi e ruan lidhjen me njësitë, nuk e ndan atë në grupe, nuk u bën një

riklasifikim. Emrat graria ose nusëria nuk i ndajne gratë ose nuset në grupe sipas një kriteri

tjetër. Ndryshe ndodh me fjalët si: populli, fisi etj. Tek graria, nusëria, nuk ndryshon baza

semantike e emërtimit në krahasim me grua, nuse, ndërsa te populli, fisi ka ndryshuar kjo bazë:

një shumicë njerëzish ka marrë emrin popull, sipas një kriteri të caktuar, një shumicë tjetër ka

marrë emrin fis sipas një kriteri tjetër të ndryshëm. Kemi pra një dallimi me rëndësi nga

pikëpamja onomasiologjike.

Bie ne sy menjëherë, që në të gjithë shembujt e këtij grupi formimi është bërë nga tema e

shumësit. Kjo përputhet me semantikën e tyre; prapashtesa i shtohet shumësit, abstraktimi si

tërësi bëhet mbi shumësinë, gjë që lejon njëkohesisht të ruhet lidhja me njësi. Forma e

brendshme e këtyre emrave përmbledhës është pra abstraktimi si tërësi, me anën e një

prapashtese nga shumësia e njësive, duke e ruajtur të shprehur lidhjen me njësitë individuale.

Emra si: tufë, bota, populli etj. dallohen qartë prej tyre. Me fjalë të tjera, çdo njësi e pleqërisë

është plak, ndërsa çdo njësi e tufës është, një bagëti, një lule, një njeri por jo një tufë. Emri

përmbledhës është një tërësi e zbërthyeshme në njësitë përbërëse pa ndryshuar baza kuptimore.

Përdorimi vetëm në njëjës (si singularia tantum) del prej këtej si veçori e domosdoshme e

emrave përmbledhës, ata janë abstraktime mbi shumësin.

6.1.2. Grupin e dytë mjaft të gjerë e përbejnë emrat përmbledhës, tek të cilët

nuk del e qartë tema e shumësit:

Së pari, shumësi dhe njëjësi mund të jenë të njëjtë: varfër-ia, qen-ëria, lale-ria, fqinjë-ria,

fëmijë-ria, kafshë-ria, kope-ria etj.; tema sidoqoftë nuk përjashtohet të jetë e shumësit.

Së dyti, zanorja -e e shumësit nuk është e njëjtë me zanoren –e- të prapashtesës: halladup-e-

ria, harbut-e-ria, shok-e-ria, mysliman-e-ria etj.

Së treti, zanorja e prapashtesës mund të bjerë ose të shkrihet me zanoren e temës së shumësit:

beqare-beqar-ia, burra-burr-ëria, derra-derr-ëria, vajza-vajz-ëria, cupa-cup-ëria, trima-trim-

eria etj.


Ma. Bashkim TOSKA

114

Së katërti, tek formimet me prapashtesvn e thjeshtë - i mund të mos dallohet tema si e shumësit

dhe vetëm kur ka variante paralele që dëshmojnë: bujaria-bujarëria (përdorur nga S.Frashëri

“Shqipëria ç‟ka qenë, ç‟është e ç‟do të bënetë”); kusaria-kusarëria, (përdorur nga N.Frashëri te

“Mësime”); po kështu nuk është plotësisht e qartë tema e shumësit te: shtegtaria, priftëria,

katundaria, nipëria, shqiptaria etj.

Megjithë dukuritë e ndryshme morfologjike edhe në një pjesë të këtyre emrave mund të pranohet

pa vështirësi se tema është e shumësit. Kjo na shtyn të pohojmë se modeli bazë për formimin e

emrave përmbledhës të shqipes është nga temat e shumësit. Mirëpo ky model baze është

ndërlikuar historikisht gjatë plotësimit të kësaj klase me formime të reja. Ky ndërlikim ka ardhur

nëpër dy rruge.

a. Kemi fjalë, trajta e sotme e të cilave vjen nga një zhvillim fonetik. P.sh ushtria te vepra e

Gj. Buzuku ishte ushtëria, gjë që na shtyn të mendojmë se duhet të jetë nga tema e

shumësit ushtarë dhe me errësimin e zanores a ka dalë forma ushtëria-ushtria.

b. Shumë formime janë bërë sipas modelit, domethënë punëtoria, është ndërtuar nga tema

punëtor-, pavarësisht nëse është e njëjësit apo e shumesit. Për çdo fjalë të veçante mbetet

të gjurmohet historia e konkrete si p.sh. nëse nusëria vjen drejtpërdrejt nga nuse me

shkrirjen e zanores –e të fjalës dhe -e- te prapashtesës, apo vjen nga nuse +ri me

errësimin e mëvonshem të zanores –e. Formimet për analogji, sidomos formime më të

reja, janë jo të pakta dhe pjesa më e madhe e emrave të grupit të dytë janë ndërtuar sipas

analogjisë.

Pasojë e këtij ndërlikimi të modelit është që me kohë sasia e emrave, në të cilët me vështirësi

dallohet tema e shumësit e qartë dhe duket si e njëjësit (si te vajzëria etj),e kapërcen sasinë e

formimeve të qarta nga shumësi dhe atëherë hapet shtegu për t’u shmangur nga modeli bazë. Si

shembull për këtë shërben fjala djalëri.

Në veprën e Buzukut shumësi i fjalës djalë del djelm dhe emri përmbledhës del djelmëni (gjë që

do të thotë se në trajtat e mëvonshme të të folmeve gege ka rënë zanorja e, cucni vjen atëher

nga cuceni). Këtë e gjejmë te “Fjalori i gjuhës shqipe” i K. Kristoforidhit edhe ne variantin

djelmëria që ndeshet dhe sot. (Me ndërrimin e-u kemi gjithashtu djelmuria). Mirëpo kemi dhe

një variant tjetër djalëria , i cili del edhe në” Parathënien” e veprës së N. Veqilharxhit (1845,

Evetar i ri, bërë vetëm për ju, djalërine) dhe që përdoret edhe sot. Është e qartë, që këtu tema

është e njëjësit. Pikërisht sepse nuk është sipas modelit me temë nga shumësi, arrijmë në

përfundimin se ky është një formim i ri, i gjuhës së shkruar, që nuk ka qenë në gjuhën popullore.

Si një argumentim i tërthortë, që modeli bazë është nga tema e shumësit mund të shërbejë edhe

kjo : fjalët që kanë disa trajta të shumësit duhet të formojnë edhe disa variante përmbledhësish.

Shembuj për të dëshmuar këtë ka. Nga çoban kemi në të folmet veriore e lindore shumësin pa

mbaresë dhe prej tij përmbledhësin çobania; në të folmet jugore shumësi çobanë ka dhënë

çobanëria, ndërsa shumësi çobenë ka dhënë çobenëria. Fjala djalë ka dhe një shumës të dytë


Ma. Bashkim TOSKA

115

djem dhe prej tij kemi djemëria (gjithashtu me ndërrimin e-u djemuria). Njihen disa trajta të

emrit shpend, që paraqesin dhe vështirësi etimologjike. Prej tyre ka edhe disa variante

përmbledhësish: shpendia për të folmet ku shumësi është shpend-t, shpeshëria atje ku shumësi

është shpeshë, e po kështu shpeshëria, shpezeria. N.Jokli ka dhënë mendimin se te shpenni ( pra

: shpendi) është shprehur dyherësh kuptimi kolektiv ashtu si në gjermanishten Gebrige. Në

pergjithësi N. Jokli e gjen disa herë të bashkuar funksionin e shumësit me të kolektivit tek po ajo

prapashtesë, ose të shënuar në mënyrë të dyfishtë kuptimin kolektiv-plural. Fjala njer-ëz-i ka

sipas tij prapasshtesën –ez me kuptimin e lashtë kolektiv dhe prapashtesën -i me kuptimin

përmbldhës aktual. Nga pikëpamja sinkronike ne mendojmë se kemi temën e shumësit me

prapashtesën përmbledhëse dhe vetëm kur te prapashtesa e parë -ez është zbehur kuptimi

përmbledhës ka qenë e mundur të shtohej prapashtesa e dytë. A. Xhuvani dhe E. Çabej pranojnë

se “disa emra kolektivë janë formuar nga shumësi” , ne e përgjithësojmë për gjithë grupin e

mirëfilltë.

Modeli bazë nga tema e shumësit, së bashku me prapashtesat është mjeti morfologjik për të

shprehur kuptimin e përmbledhësisë. Kuptimi gramatikor i përgjithësuar në nivelin morfologjik,

në përputhje me një kuptim leksikor të caktuar, ka kështu edhe shprehjen, formën e vet. Mbi këtë

bazë veçohet kjo klasë fjalësh midis emrave të tjerë në gjuhën shqipe. Mungesa e numrit shumës,

si veçori morfologjike plotësuese është pasojë, rrjedh prej këtej. Ndërsa nga ana e fjalëformimit,

kjo do të thotë se në këtë klasë gramatikore përfshihen vetëm fjalë të prejardhura. Disa veti të

tjera do ti prekim më poshtë.

Kostallari, Androkli/Lafe, Emil/Totoni, Menella/Cikuli/Nikoleta: Gjuha letrare shqipe, Tiranë 1976


Ma. Bashkim TOSKA

116

6.2. Kategoritë e emrave përmbledhës

Zakonisht në kategori përfshijnë emra njerëzish, kafshësh e sendesh. Mirëpo emra përmbledhës

për sendet ka shumë pak, si : poceria, eshteria. Të paktën janë edhe emrat për bimët: fletëria,

gjethëria, degëria, filizeri, pemëria etj.

Nga ana tematike ky grup është shumë i kufizuar, përmbledh kryesisht emra të qënieve të gjalla.

Emrat e njerëzve që përbëjnë pjesën më të madhe, gjithashtu dallohen në disa grupe. Në radhë

të parë janë emrat sipas moshës dhe lidhjeve të afërisë. Mesa duket, ky është grupi qendror i tyre.

Pastaj vijnë ata që lidhen me një profesion ose gjendje shoqërore të afërt me të dhe emrat sipas

krahinës ose kombësisë. Në grupin e emrave të kafshëve janë zakonisht për kafshet që rrojnë në

tufë dhe për kafshë shtëpiake.

Pasojë e këtij kufizimi tematik është që kjo klasë nuk është e hapur, nuk është produktive dhe,

me ndonje përjashtim, nuk zgjerohet më me formime të reja. Historikisht del që grupi kryesor

është formuar në gjuhën e folur. Gjatë periudhës së Rilindjes ka pasur një zgjerim të kësaj

klase dhe nga autorë si N.Frashëri janë përdorur më gjerë. Në gjuhën e sotme i përkasin ligjërimit

bisedor, prandaj ndeshën me shpesh në veprat e letërsisë artistike.

Megjithëse e dalluam kuptimin e tërësisë nga kuptimi i grupit, kjo nuk e përjashton lidhjen midis

tyre. Emrat përmbledhës, pasi janë formuar me këtë kuptim si themelor, mund të përdoren edhe

për të shënuar një grup. Kemi atëherë një ngushtim semantik, një përcaktim të asaj që ishte e

përcaktuar; lindjen e një nuance të re ose të një kuptimi të ri. Fjala fshatarësia shënon tërësinë e

fshatarëve, por në terminologjinë politike ajo merr kuptimin e një klase shoqërore. Rinia është

tërësia e të rinjve por gjithashtu në terminologjinë politike shënon brezin e ri, më tej edhe

organizatën e tij politike.

Duke u përcaktuar ose duke u ngushtuar në kuptimin e një grupi emëror përmbledhës fiton

mundësinë e numrit shumës. Prania e shumësit te një emër përmbledhës është tregues i një

nuance tjetër semantike plotësuese ose i një kuptimi të ri. Ushtria është tërësia e pacaktuar e

ushtarëve (p.sh.”Këtë rrugë e hapi ushtria”), por edhe tërësia e forcave të armatosura të një

vendi: kalorësia dhe këmbësoria janë lloje të caktuara trupash; pleqësia nuk është tërësia e

pleqëve si moshë por e një grupi të caktuar prej tyre etj.

Nga ana tematike vërehet që këtë ndryshim e kanë bërë emrat, të cilët shënojnë grupe me rëndesi

në jetën dhe në organizimin shoqëror. Për më tepër pikërisht këta emra kanë zënë vend të

ngulitur në gjuhën letrare. Kuptimi bazë përmbledhës i tyre, përballë zhvillimit të dytë, i përket

gjuhës bisedore, domethënë vegjëlia si tërësia e fëmijëve të vegjël është e gjuhës bisedore,

ndërsa vegjëlia në kuptimin shoqëror përdoret në kundërvënie në parime dhe gjen vend në

literaturë shkencore politike.


Ma. Bashkim TOSKA

117

Ka raste kur kuptimi fillestar përmbledhës pothuaj ka rënë. Fjalën mizëri p.sh. “Fjalori i gjuhës

shqipe” nuk e pasqyron me kuptimin e tërësisë së mizave, ndërsa e ka N. Frashëri (“kafshët dhe

bagëtia ecnin si mizërija”- në “ Parajsa dhe fjala fluturake”, 1894, f.69). Po kështu ka humbur

kuptimi si tërësi e kokrrizave të ujit të ngrirë te fjala breshëri në përdorime : breshëri të shtënash,

fjalësh etj. (ndonëse kemi breshni – breshër i dendur e i hollë). Nga kjo pikëpamje mbeshtetet

mendimi E. Çabejt se breshër është një shumës, meqe dhe breshëri hyn tashti në formimet nga

tema e shumësit. (Breshnim është një zgjerim krahinor si njerëzim, ndërsa breshnizë një

zvogëluese).

6.2.1. Kufizimi i kuptimit përmbledhës dhe përfitimi i nuancave ose i

kuptimeve plotësuese

Kalimi i emrave përmbledhës nga kategoria e singularia tantum në emra që mund t‟i kenë të dyja

trajtat e numrit ka lidhje edhe me pajtimin e tyre sintaksor. Përdorimi i një emri përmbledhës me

folje edhe në njëjës edhe në shumës, është një veçori që shpjegohet me formimin nga tema e

shumësit. Në gjuhën e folur ndihet e qartë kjo temë dhe pajtimi bëhet sipas saj, kurse duke kaluar

në një ligjërim me abstrakt del në plan të parë formimi i jashtëm si emër i numrit njëjës. Si

rrjedhim në gjuhën e shkruar mbizotëron përdorimi me folje në numrin njëjës. Ndërsa për emrat

që shënojnë kategori shoqërore, pra të nguliur si fjalë asnjanëse, të leksikut letrar, bëhet i rregullt

përdorimi vetëm me folje në numrin njëjës.

Nga pikëpamja e normës letrare kemi atëherë një shtresim stilistik të emrave përmbledhës: me

kuptimin e mirëfilltë përmbledhës ata i përkasin kryesisht gjuhës së folur, ligjërimit bisedor,

përdorimi me folje në shumës ndeshet gjithashtu në këtë ligjërim dhe prandaj e gjejmë sot edhe

në veprat e letërsisë artistike me funksion stilistik.

Kufizimi i kuptimit përmbledhës dhe përfitimi i nuancave ose i kuptimeve plotësuese është

veçori e përdorimit të tyre në gjuhën e përpunuar, në ligjërimin letrar. Gjithashtu vetëm në

gjuhën e shkruar këta emra marrin edhe trajtën e shumësit dhe humbasin përdorimin me folje në

shumës.

Pra, vendosja e normës letrare e ka prekur sistemin leksiko-gramatikor të këtyre emrave. Arsyen

ne e shohim po tek ajo pikë: zbehja e formës së brëndshme, që nisej nga tema e shumësit. Për

nevoja terminologjike është ndërtuar p.sh. fjala blozëri, nga një emër lënde blozë i cili në vetvete


Ma. Bashkim TOSKA

118

ka kuptim përmbledhës (edhe etimologjikisht mendohet si i tillë). Analogjikon kështu në

shmangje të mëdha.

Por edhe në gjuhën e folur kufizimi i tërësisë së shënuar sjell në nuancime kuptimore. Shembulli:

“Vete në fshat dhe s‟gjej asnjë burrë. Vetëm gra dhe ca djemuri” nuk dëshmon, që përemri ca

mund të përdoret si fjalë përcaktuese me këta emra, por anasjelltas, që emri, kur merr këtë

përemer ka fituar një nuancë tjetër. Në shembullin e dhënë, djemuri merr ngjyrim mospërfillës

dhe me këtë ngjyrim vetë përemri ca përdoret edhe në raste të tjera. Çdo cënim i komponentës

themelore semantike të këtyre emrave, i tërësisë, sjell një lëvizje kuptimore qoftë edhe të lehtë

ose kontekstuale.

Veç kësaj, aty ku formohen emra përmbledhës me qëllime shprehëse, si neologjizma rastësore,

ata marrin pikërisht këtë ngjyrim mospërfillës, përbuzës, si p.sh. avokatëria.

Natyra semantike e kësaj kategorie ka edhe një aspekt tjetër. Këta emra nuk përdoren me

numërorët themelorë, me nyjen e pacaktuar një dhe me disa përemra. Si rrjedhim, emrat

përmbledhës përdoren kryesisht në trajtën e shquar. Jo vetëm fjalë si dhëndërria, turqëria,

qenëria, etj., por edhe fjalë si njerëzimi rrallë dalin në trajtën e pashquar. Edhe nga kjo anë,

gjuha e shkruar sidomos emrat që shënojnë grupe me vlerë shoqërore, i ka bërë të dalin njësoj me

të dyja trajtat dhe të përdoren me nyjen e pacaktuar një (një fshatarësi, një rini,etj).

Përfundimi i përgjithshëm që del nga ky vështrim, është se duke kaluar nga gjuha e folur në

gjuhën e shkruar te emrat përmbledhës janë lëkundur disa veçori kuptimore e morfologo-

sintaksore. Këto veçori ata i ruajnë në ligjërimin bisedor dhe ato janë me të vërtetë diçka

specifike në krahasim me emrat e tjerë të zakonshëm.

Gjuha letrare ka prirje t‟i barazojë emrat përmbledhës me emrat e tjerë, t‟i rrafshojë veçoritë e

tyre dalluese, duke ia nënshtruar një sistemi më të rregullt, një normë më të përgjithshme që

kërkon më pak përjashtime.



Ma. Bashkim TOSKA

119

6.3. Grupi i emrave përmbledhës që e kanë të qartë temën e shumësit

Grupi i atyre emrave, që janë formuar sipas këtij modeli përbëjnë një klasë fjalësh, të cilat duhen

trajtuar në gramatikën e gjuhës shqipe. Arsyeja se ato kanë një kuptim leksikor të caktuar e kanë

atë edhe të përgjthësuar si abstraksion gramatikor, i cili ka gjetur një shprehje morfologjike.

Veçoritë e tyre gramatikore, të cilat dalin në një shfaqje të dyfishtë për shkak të zhvillimit

historik dhe të përfshirjes në sistemin e gjuhës së sotme letrare, kërkojnë paraqitjen përkatëse në

përputhje me gjendjen e some, domethënë të karakterizohen edhe nga ana stilistike.

Kuptimi përmbledhës në këto raste është një nocion leksiko-gramatikor.

Me termin “emra përmbledhës” janë përfshirë deri më sot në gramatikat e shqipes edhe grupe të

tjera fjalësh, të cilat kanë nevojë për shqyrtim në disa anë.

a. Para së gjithash , kuptimi i përmbledhësisë është një përgjithësim i caktuar gjuhësor,

një nocion leksiko-gramatikor, në të cilin nuk përfshihet gjithçka sipas një arsyetimi të

zakonshëm logjik. “Emri në numër njëjës që dëfton një grumbull frymorësh ose

sendesh po të asaj fare, quhet emër kolektiv”, -thuhet në një gramatikë shkollore, duke

përdorur termin grumbull dhe prandaj janë përshirë edhe: çetë, kope, duzinë, popullsi

(shumë banorë).

Në një rast tjetër kemi mori :”janë emra të numrit njëjës, po që tregojnë një mori frymorësh,

gjëra të së njëjtës fare”- dhe janë futur: turmë, brigje, tufë, popull, fis, bajrak, kope, shumicë,

pakicë. Me këtë mënyrë trajtimi janë quajtur përmbledhës edhe: batalioni, skuadra. Prof. Sh.

Demiraj është shprehur me rezervë për ermra të tillë si përmbledhës, herë tjetër i ka pranuar

rregullisht.

Fjalën tufë, të cilën shpesh e quajnë emër të tillë, “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954) e shpjegon:

“shumë, grumbull; kope; një dorë lule të lidhura”- pra si një grup të kufizuar njerëzish, kafshësh,

sendesh (jo si tërësinë e tyre). Kjo është arsyeja që ajo ka edhe numrin shumës. Po kështu çetë ,

skuadër, togë , batalion, fis, bajrak tregojnë jo një tërësi por një grup, madje kaq të përcaktuar

saqë këto fjalë hyjnë në hierarki (çetë , skuadër, togë, batalion, fis, bajrak etj.) dhe nocioni më i

lartë përmban disa njësi të shkallës së mëposhtme, domethënë e nënkupton medoemos numrin

shumës për to : një togë ka disa skuadra , prandaj toga nuk përmbledh një shumicë njërzish, por

një numër të përcaktuar skuadrash.

Fjalë si grup, kolektiv, komision etj. natyrisht nga ana logjike nënkuptojnë disa ose shumë

njerëz, por jo tërësinë e tyre nga kjo shumësi nuk ka të bëjë me ndonjë kategori gramatikore ose

nuk është e shprehur me mjete të veçanta në sistemin e gjuhës.


Ma. Bashkim TOSKA

120

Disa herë fusin këtu edhe emra të tipit pyll. Pylli nuk tregon tërësinë e drurëve por një grup

drurësh në një tokë të caktuar, aq sa shumë fjalorë e nisin përkufizimin e kësaj fjale nga toka:

“Një copë vend i madh plot me drurë të dendur”- thuhet në “fjalorin e gjuhës shqipe” (1954). Po

të ishte pylli tërësia e drurëve në përgjithësi atëherë do të thuhej në gjeografi : pylli i Shqipërisë

dhe jo pyjet e Shqipërisë (për të njëtën arsye thuhet popujt e botës e jo populli i botës).

Përndryshe do të merreshin si emra përmbledhës edhe fjalët për llojet e pyllit (ahishte, plepishte,

pishnajë etj), të tërave sipas bimëve të mbjella (orizore, thekërore).

Formulimi i dhënë në “Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme shqipe”, që botohet nga sektori

i gramatikës e i dialektologjisë është më i përpiktë në krahasim me përkufizimet e dhëna deri më

sot: “Emrat përmbledhës tregojnë një tërësi njerëzish, kafshësh, ose sendesh të një fare në

formën e numrit njëjës”.

Ky grup fjalësh si : (çetë, tufë, fis etj ose vetë fjalët grup, kolektiv) qoftë nga ana kuptimore, nga

përmbajtja, qoftë nga trajta e veçoritë morfologjike, nga forma, nuk ka të bëjë me nocionin

leksiko-gramatikor të përmbledhësisë. Duke i përjashtuar nga gramatikat e shqipes këto raste,

trajtimi do të bëhet më i qarte dhe më i përpiktë nga ana shkencore

b. Grupi i katërt i fjalëve ka të bëjë me një dukuri leksikore. Metonimia dhe sinekdoka

leksikore kanë sjellë që disa emra në një kuptim të caktuar të përdoren si përmbledhës.

Duke qenë në numrin njëjës, ata fitojnë edhe përdorimin në funksionin e kryefjalës me

një kallzues në shumës.

Meqë dukuri të ngjashme ka edhe në gjuhë të tjera evropiane, ato kanë tërhequr vëmendjen prej

kohësh dhe i kanë përfshirë në emrat permbledhës si diçka të vetëkuptueshme.

J.G.Hahn (Albaneisische Studien 1854,Heft II,f.39) përmend si përmbledhës : bota, hallku,

asqeri, duke shënuar se përdoren me folje në shumës.

A.Dozoni në “Manuel de la langue shkipe ou albanaise” (f.293) e sheh si përjashtim, që disa

kolektive (kryesisht të huaj) marrin foljen në shumës : “U mblodh në varoshi, dynjaja” duke e

quajtur një rregull të pangulitur, meqë thuhet thonë bota dhe u mblodh gjithë bota.

Në gramatike mëpasme përmendet vazhdimisht emri bota, I.Sheperi e sjell si të parin : “Emrat që

tregojnë në një sor shumë gjëra, quhen përmbledhës, si bota, njerëzia, djelmuria”.

Emrat e tipit bota kanë këtë veçori: ata janë në numrin njëjës por nënkuptojnë një tërësi ose një

shumicë njerëzish dhe prandaj si kryefjalë mund të marrin edhe një kallzues në numrin shumës.

Ne i ndajmë ata nga klasa leksiko-gramatikore e përmbledhësve për disa arsye.


Ma. Bashkim TOSKA

121

E para, kuptimi i tyre metonimik nuk përputhet plotësisht me nocionin e përmbledhësisë, siç e

trajtuam më lart. Vendi nuk shënon banorët e një vendi si një abstraktim nga tërësia e tyre, por i

bashkon ata sipas truallit i cili shënon sipas rastit një fshat, një krahinë ose një shtet.

Edhe në gjuhë të tjera vërehet një dukuri, që quhet zgjerim kuptimi, p.sh. frëngjisht pays me

zgjerim kuptmi tregon gjithashtu banorët e një vendi. Që të dalë e qartë kjo, mund të bëhet

krahasimi në raste si :” Gjithë fshati ty të njohin”.

Në “ Fjalorin e gjuhës shqipe” te fjala fshat nuk është vënë ky kuptim ndonëse është i

zakonshëm. Një shembull: “Dhe fshati qeshet, Dhe bota tallet, Dhe vendi pyet” (Sh.Musaraj,

”Epopeja e Ballit Kombëtar”) , tregon se kemi të njëjtën dukuri , për pasojë po të pranohej si

emër në klasën gramatikore të përmbledhësve botë do te duhej të hynte i gjithë ky varg leksikor

(qyteti, krahina, lagjja, shkolla, klasa, ndërmarrja, institute, fakulteti etj)

E dyta, këto nuk janë forma të veçanta me kuptim përmbledhës dhe nuk kanë ndonjë tregues

morfologjik të veçantë. Përdormi me foljen në shumës nuk përbën gjithmonë një tregues

morfologjik, sepse siç është pranuar, kjo është njëkohësisht dhe përshtatje sipas kuptimit.

Përshtatje sipas kuptimit ka edhe në raste të tjera në gjuhën shqipe, kështu ngjet me emrat që

dalin në trajtën e shquar me -a , por që shënojnë një njeri të gjinisë mashkullore dhe mbiemrat i

marrin sipas kuptimit e jo sipas trajtës gramatikore; ose p.sh, kur kemi disa kryefjalë homogjene

ka dy mundësi përshtatjeje dhe gramtikore, edhe sipas kuptimit (p.sh ”Kishin ardhur Agimi,

Besniku e Genci” ose “Kishte ardhur Agimi, Besniku e Genci”). Kemi të bëjmë kështu me

dukuri sintaksore, madje të sintaksës stilistike dhe jo medoemos me një tregues morfologjik.

Në gjuhën e sotme shqipe edhe për këto raste vërehet një dallim stilistik. Përshtatje me kallzues

në numrin shumës i përket ligjërimit bisedor, ndërsa në gjuhën letrare asnjanëse po ngulitet

përshtatja vetëm me kallzues në numrin njëjës, domethënë :”Gjithë bota e dinte” është bisedore ,

ndërsa “Gjithë bota e di” është normë asnjanëse.

Emrat përmbledhëse (të grupit të parë e të dytë) janë fjalë të prejardhura. U vu në dukje më lart

se për shkak të kufizimit tematik, kjo klasë nuk pasurohet më me fjalë të reja. Mungesa e

formimeve të veçanta nga shumë tema, formime që ndjehen të nevojshme në gjuhën e sotme

shqipe, plotësohen pikërisht me këtë rrugë: emra të ndryshëm e marrin kuptimin përmbledhës në

format e numrit njëjës, pa i zgjeruar më tej në prapashtesa përmbledhëse.



Ma. Bashkim TOSKA

122

Kështu, p.sh nga armik është formuar armiqëri (është përdorur nga N.Frashëri), por në gjuhën e

sotme përdoret vetëm armiku, p.sh “Armiku u thye keqas”. Po kështu përdoren shqiptari,

kundërshtari etj.

Duke e përgjithesuar mund të pohojmë, se nuk është i mjaftueshëm vetëm kuptimi leksikor për ta

përfshirë një fjalë në klasën leksiko-gramatikore të emrave përmbledhës. Në gramatikat e gjuhës

shqipe mund të shtohej një shënim që kuptim përmbledhës marrin edhe disa emra të tjerë, të cilët

në këtë rast përdoren vetëm në trajtën e njëjësit dhe në ligjërimin bisedor marrim edhe kallzues

në numrin shumës, por që nuk kanë as formën dhe as veçoritë e tjera të kësaj klase në përgjithësi.

Së fundi shumësi i disa emrave merr gjithashtu ngjyrime përmbledhëse. Megjithatë me të drejtë

këto raste nuk janë përfshirë në klasën e emrave përmbledhës.

Arsyeja kryesore është, se kemi të bëjmë me një trajtë, e cila shkon me emrat e tjerë pluralia

tantum. Por edhe ana semantike luan rol. Kashturina , degurina, shishurina , leckurina etj. Nuk

janë tërësia e kashtërave, e degëve, e shisheve, e leckave, kemi një riklasifikim të tyre sipas një

tipari të ri. “ Fjalori i gjuhës shqipe” i shpjegon degurina: degë të vogla të prera; farurina: fara

bimësh të ndryshme; pemurina : pemë të ndryshme , lloj – peme etj.

Ka edhe formime të tjera të cilat nuk janë pasqyruar në punimet përkatëse, si mëndafshtinat,

mbjellishtat, fiqishtet, bakëret etj. Dallimi bëhet i qartë po të krahasohen gjethëria, që do të thotë

tërësia e gjetheve, dhe gjethurinat që janë mbeturina gjethesh.

Meqë përftohet një tipar i ri, që bëhet e mundur që nga këta shumësa të formohet një njëjës i ri;

nga mbeturina të cilën “Fjalori i gjuhës shqipe” e shpjegon: ato që kanë mbetur (me kuptim të

keq) kemi mbeturinë të cilën “Fjalori” nuk e ka pasqyruar për kohën e vet, e po kështu thuhet:

ndonjë degurinë , një vjetërsirë, hedhurinë etj.

Gjatë trajtimit të emrave pluralia tantum është mirë që të shënohet ngjyrimi i ri i përftuar dhe të

mos shpjegohet çdo rast vetëm me kuptimin përmbledhës. Ndërsa përemrat si leqet (e këmbës)

nuk mund të pranohet se kemi një përdorim si kolektiv.

Thuhet gjithashtu: me dridhen gjunjët, më bëjnë veshët, i rrah krahët, i thyej brinjët, për sytë e

ballit etj. Pa qenë nevoja të merren si përdorime kolektive. Nga ky shqyrtim del se

përmbledhësia është një nocion leksiko-gramatikor. Ai na del në tri mënyra:



Ma. Bashkim TOSKA

123

a)Kur është i pranishëm vetëm kuptimi leksikor përmbledhës ose një ngjyrim i tillë, ateherë nuk

kemi përgjithsim në nivelin gramatikor dhe as shprehjen me një formë të jashtme. Kuptimet e

veçanta përmbledhëse, që fitojnë disa fjalë, pasqyrohen në fjalorët dhe duhen trajtuar në

leksikologji si zhvendosje kuptimi, por këto dukuri nuk duhen barazuar me dukuritë gramatikore.

b)Kuptimi përmbledhës përftohet vetëm te një trajte e caktuar e fjalës, konkretisht te shumësi i

emrave. Kjo i përket gramatikës dhe arsyeja pse nuk janë përfshirë këto raste në emrat

përmbledhës, është se kemi një shfaqje të veçantë të kategorisë së shumësit, ndërsa

përmbledhësit dallohen brenda për brenda kategorisë së njëjësit, e ruajnë nuancën semantike të

shumësisë, por gjithnjë të shprehur në trajtën e njëjësit, janë singularia tantum.

c)Së fundi kemi emrat përmbledhës në të cilët ky nocion gjen shfaqje të plotë. Këta janë emrat

përmbledhës të mirrëfilltë në kuptimin leksiko-gramatikor. Grupi i parë dhe i dytë që përmendem

e përbëjnë këtë klasë fjalësh.

6.4. Prapashtesat kryesore për formimin e emrave përmbledhës

janë –i dhe –(ë)ri, siç janë trajtuar nga A. XHUVANI dhe E. ÇABEJ. Mbeten për tu parë

marrëdhëniet e tyre në shqipen e sotme, aq më tepër meqë na dalin si një format i caktuar.

Me prapashtesën e thjeshtë –i formohen emrat, që dalin në temën e shumësit me –r,-rr,-l,-ll, si:

afëria, beqaria, dylmëria, dhënderia, egria, kaurria, mizëria, ndrikullia, paria, punëtoria,

shqiptaria, shtegtaria, shterria, ( nga shtjerra) ushtria, vegjëlia, vjehrria, varfëria, vëllazëria.

Formimet që nuk i përmbahen kësaj kanë prirje të qartë për t‟iu nënshtruar një rivlerësimi.

Kështu midis argati e midis argatëri, çobani e çobanëri, fisniku e fisnikëri, vëllai e vëllazëri, robi

e robëri varianti me -i tërhiqet dhe nuk ndjehet si variant normë. Anasjelltas, në çiftet bujari –

bujarëri, kusari-kusarëri tërhiqt varianti me ëri.

Në disa raste është e vështirë të përcaktohet nëse formimi është me –i apo me (ë)ri, sepse ka dy

tema shumësi nipa-t dhe nipër-it, çifutë-t, dhe çifutër-it, doca-t dhe docër-it, dobiçë dhe dobiçër-

it, hajdutë-t dhe hajdutër-it etj., por parimi fonomorfologjik që të mos përsëritet një –r- pas –r- ,-

rr-,-l-.-ll- vepron mjaft rregullisht.

Si përjashtime kemi gjetur pak fjalë, si gjitonia, korofillaqia, kunetia etj. Te fjalë të veçanta është

edhe ndikimi i mjedisit dialektor, ku janë përdorur. Disa formime me –i ndjehen që janë nga të

folmet veriore, psh: fretënia, xhindia, jezitia; ndërsa në të folmet jugore ato do të ishin me

prapashtesën –ëri. Trajtës baria i përgjigjet çobenëria.


Ma. Bashkim TOSKA

124

Anasjelltas kemi birëria, burrëria, derrëria. Fjala birëri me kuptim përmbledhës nuk është në

gjuhën popullore, e ka A.Dozoni në veprën e tij, ndoshta prej K.Kristoforidhit, ndërsa vetë

K.Kristoforidhi përmend bijëni nga Bogdani, gjë që dëshmon formimin nga tema e shumësit

(megjithatë fraza e Migjenit‟‟Na të birtë e shekullit të ri‟‟ tregon se ka edhe një shumës dialektor

bir ). Burrëria dhe derrëria mesa duket e rruajnë më të qartë temën, që do të cungohej vetëm me

–i dhe në përgjithësi analogjia ka lujatur rolin kryesor në të gjitha këto formime.

Formimet me prapashtesën –(ë)-ri përbëjnë grupin kryesor në gjuhën e sotme: binjakëria,

çunëria, çupëria, drizëria, djemëria, fëmijëria, filizëria, fletëria, fqinjëria, graria,

gjëria, halldupëria, harbutëria, kafshëria, koperia, koqëria, krimbëria, murgjëria, mizëria, nënëria,

nunëria, nusëria, trimëria, vajzëria (vashëria)etj. Në gjuhën letrare është mënjanuar si dialektor

varianti –(ë)ni, por kur del nevoja e përdorimit të fjalëve të veçanta kemi arnia (tërësia e arave).

Cubnia, cucnia, A.Xhuvani dhe E.Çabej janë shprehur, që prapashtesa –(ë)ri historikisht

“paraqitet si paraardhësja e prapashtesës –(ë)si‟‟. Kjo gjen një mbeshtetje edhe në këtë fakt : me

përjashtim të fjalës fshatarësi dhe të ndonjë tjetre të rastit 16 , të gjitha formimet me –(ë)si kanë

edhe paralele me –(ë)ri domethënë miqësia dhe miqëria.Midis fjalëve të ngulitura me –(ë)si kemi

disa të pakta. Fshatarësi është formim me bazë dialektore jugore, ku prapashtesa e thjeshtë –

i është formim me bazë dialektore jugore, ku prapashtesa e thjeshtë –i del rrallë prandaj varianti

„fshatari kishte pak mundësi të ndërtohej, ndërsa varianti me (ë)ri bie për arsye të rregullës që

përmendet, si rrjedhim ka zënë vend fshatarësi. Nga katund kemi katundar e katundës, prandaj

dhe katundaria e katundësia; prej tyre më e përhapur në variantin letrar verior ishte e para (një

përkthim i parë i veprës së 6 të Leninit mbante titullin „”Katundërisë së vorfën „‟), por përballë

fshatarësi tashmë ajo tingëllon e vjetëruar. A. Xhuvani dhe E. Çabej shënojnë se bujqësi i ka të

dyja funksionet, edhe si emër abstrakt, edhe si kolektiv. Sot bujqësia përdoret vetëm me

kuptimin e agrikulturës, kështu që kemi formimin paralel bujqëria, me kuptim përmbledhës.Në

çiftin bimësi-bimëri është ngulitur gjithashtu varianti bimësi. Bimëri del e dëshmuar në

Kartotekën e Leksikut të Shqipes që më 1911(si bimni), por në këtë marredhënie spikat, që

prapashtesa –(ë)si ka një abstraktim më karakteristik për gjuhën e shkruar, ndërsa –(ë)ri ka

ngjyrimin e gjuhës së folur. Për pasojë, në çiftin krushqia-krushqësia, duke qenë vet nocioni i

gjuhës se folur, varianti i dytë mënjanohet.Edhe midis paria e parësia është ngulitur e para,

ndërsa në çiftin pleqëri-pleqësi kemi dallime kuptimore, sepse e dyta lidhet me një funksion

shoqëror në të kaluarën e fshatit shqiptar dhe prapashtesat në këtë rast nuk janë sinonime. Së

fundi në çiftin kalori-kalorësi, për shkak të vjetërimit të temës kalor, varianti i parë është

mënjanuar (tek A.Dozoni kemi një kalëri që nuk është i përligjur). Po kështu është mënjanuar

dhe këmbësi nga këmbësori, prandaj kalori e këmbësi janë tashmë fjalë të vjetëruara.




Ma. Bashkim TOSKA

125

Një grup i vogel emrash përmbledhës janë formuar në të folmet veriore me prapashtesën –im-

me sa duket, zhvillimi i këtij kuptimi te –im është bërë nën ndikimin e prapashtesës –i si një

zgjerim i saj. Të dyja prapashtesat lidhen me temat foljore (shëmti-shëmtim) dhe ka ndodhur, si

te thuash, një barazim i tyre edhe me kuptim përmbledhës.

Kështu blerim është edhe veprimi me kuptimin e foljes bleron, edhe bimësia e blertë. Nga fjalët

më të njohura kemi me këtë prapashtesë njerëzimi. Te Buzuku na del njerëzia dhe po kështu në

letërsinë e shkruar në variantit letrar jugor deri në fillim të shekullit tonë.

Është interesante që njerëzimi nuk gjendet në „‟Fjalorin e gjuhës shqipe‟‟ dhe as në „‟An

historical Albanian –English Dictionary‟‟, te S.Manit me këtë kuptim. Ka të ngjarë, që ngulitja

në gjuhën e sotme letrare e njerëzimi është bërë për të shprehur një abstraksion më të gjerë sesa

njerëzia (pra për umanita, ashtu si cristianita). Fjala e ka ndryshuar disi kuptimin, duke kaluar në

sistemin leksikor të gjuhës letrare. Fjala tjetër, që është gjithashtu e gjuhës së shkruar, krishtërimi

del që te P. Budi e P. Bogdani (si krishtënim). Të dyja këto fjalë janë shmbuj të ngulitjes në

normë të varianteve me prejardhje nga të folme të ngushta.

Formimet e tjera me –im kanë përgjegjëse më të përhapura, prandaj janë dialektore ose

neologjizma individuale; bijimi, bimënimi, burrnimi, parësimi, vegjëlimi, ashtnimi, po kështu

mund të ndeshen formime të tjera të rastit: hajvanati.

Nga ky këndvështrim del se prapashtesat për emrat përmbledhës janë të kufizuara. Në gjuhën e

sotme shqipe mund të thuhet se sistemi i këtyre fjalëve mbështetet në prapashtesat –(ë)ri dhe –i ,

ndërsa formimet me –im dhe –(ë)si janë vetëm disa fjalë të veçanta.

Emri bari-u ka disa të folme veriore shumësin e pashquar po ashtu si njëjësin: bari-të. Emri

përmbledhës nga kjo temë e shumësit do të dalë po me atë trajtë, meqë shkrihet prapashtesa –i.

Kemi, ateherë tri homonime gramatikore: bari njëjës, bari shumës, dhe bari përmbledhës.

Vetëm trajta e shquar baria e dallon emrin përmbledhës.

E njëjta gjë ndodh me trajtën dialektore fëmi njëjës, fëmi shumës dhe fëmia si përmbledhës („‟u

çuan fëmija‟‟, Përralla kombëtare 1942,f.42). Kjo ka bërë që, si dukuri dialektore, trajta e shquar

femërore të merret si formim përmbledhës, p.sh. niërija (“hiqte keq fort, niërija për blojë‟‟,

Folklore,1940,2,f.46) prindja.

Emra si afëri, bujari, beqari, burrëri, çobani, çupëri, dhëndëri, fëmijëri, fisnikëri, fqinjëri,

kafshëri, kalorësi, miqësi, nusëri, pleqëri, rini, robëri, vajzëri, varfëri, vegjëli, vëllazëri etj...veç

kuptimit përmbledhës kanë edhe një kuptim abstrakt. Kjo dukuri është vënë re prej kohësh, por

nuk është sqaruar cila është marredhënia midis tyre.


Ma. Bashkim TOSKA

126

I.Sheperi mendonte se është fillestar kuptimi abstrakt: Emrat përmbledhës kanë prapashtimet :-i,-

si,-ri t‟emravet të kuptimit (ose më mirë, emrat e kuptimit përdoren edhe si përmbledhës)-dhe

pak më poshtë përpiqet ti ndajë:‟‟shumë herë është i veçantë emri i kuptimit nga përmbledhësi‟‟.

P.sh. pleqëri, djalëri, vogëli, janë emra kuptimi , kurse pleqësi, djelmuri, vegjëli, janë emra

përmbledhës.

Sh.Demiraj mendon se janë emrat përmbledhës që përdoren dhe si emra abstraktë dhe në këtë

rast pushojnë së qeni emra përmbledhës. “Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme shqipe‟‟nuk

është shprehur për marrdhëniet e tyre, por pohon se sipas kontekstit e njëjta fjalë mund të ketë

kuptimin dhe te emrit abstrakt, edhe të një emri përmbledhës.

Pamë se te Buzuku djelmëni është përdorur si përmbledhës. “Fjalori latinisht –shqip‟‟ i F.Bardhit

po këtë fjalë e ka me kuptim abstrakt: djelmënia puerilitas; pubertas. Pleqëni te Buzuku është

përdorur vetëm me kuptimin abstrakt të moshës, te Bardhi kemi pleqënia për senectus dhe për

senium, gjë që nuk përjashton te senectus një kuptim përmbledhës, por dhe nuk e nënkupton

medoemos.

Duke u nisur nga këta shembuj, mendojmë se kuptimi përmbledhës dhe kuptimi abstrakt i tiparit

a i cilësisë te këto formime bashkëjetojnë që në lashtësi. Baza semantike e kësaj përbashkësie

është e qartë: dhe emri abstrakt mbështetet në tiparin e përgjithsuar nga shumësia e njësive,

pleqëria është si tërësia e pleqve, ashtu dhe tipari i kësaj tërësie, mosha. Por grupi i

përmbledhësve ka qenë dhe mbetet i kufizuar, ndërsa kategoria e emrave abstrakte është zgjeruar

e vijon të pasurohet edhe sot e kësaj dite.

Në gjuhën e folur dallimi midis këtyre dy kuptimeve ka qenë i lehtë, sepse për shkak të veçorive

që përmendëm, distribucioni i kuptimit përmbledhës ndryshon nga ai i kuptimit abstrakt. Në

gjuhën e shkruar frekuenca e kuptimit abstrakt është pa krahasim më e madhe se e atij

përmbledhës.

Është e qartë që në këtë rast emri përmbledhës është fillestar dhe ai ka shërbyer si toponim.

Emrat përmbledhës kanë shërbyer kështu edhe për emërtimin e vendeve: Laberia, Gegeria,

Toskëria, Çamëria janë në thelb emra përmbledhës që kanë kaluar si toponime. Siç e tregon

Shoqëria, edhe për ta modeli i formimit, mbetet nga tema e shumësit.

Emri i lashtë i vendit tonë, Arbëria (te Buzuku Arbani) është atëherë gjithashtu një kolektiv nga

një temë shumësi dhe Albanopolis ka në pjesën e parë një shumës. Nga një drejtim tjetër

mbështetet tashti mendimi i E. Çabejt, që në krye të herës kemi pasur emrin shumës të popullit

dhe më pas emrin e vendit.


Ma. Bashkim TOSKA

127

Duke u mbeshtetur në këto të dhëna, mund të japim argumentimin rreth njërës nga hipotezat mbi

rrugën e formimit të emrit të sotëm të vendit : Shqipëria, Dh. Shuteriqi pohon: “ka mundësi, që ,

në fillim, fjala Shqipëri, Shqipëni, (nga shumesi Shqipër, Shqipën) të tregonte vetëm popullin.

Kështu Gegëri, Toskëri, Grekëri, Turqëri etj. emra të llojit ( nga shumësi Gegër, Toskër, Grekër,

Turqër), kanë treguar popullin e pastaj vendin, ose të dy së bashku. Edhe fjala Shqipëri ka

treguar më vonë vendin, duke zevëndësuar fjalën Arbëri”.

Dh.Shuteriqi e jep pa ndonjë argumentim një shumës të emrit Shqipëri. Por kjo është një pikë

qëndrore që kërkon vërtetim.

Duke u nisur nga arsyetimi mbi fjalën Shoqëri mund të pranohet si hipotezë që edhe Shqipëri

është një emër përmbledhës për banorët, e vendit që u përdor edhe për vetë vendin e tyre. Kjo na

çon më tej te mendimi se te emri kolektiv tema do të jetë e shumësit. Siç u pa te emrat e tjerë

përmbledhës, ka mundësi që tema e shumësit të dalë në mënyra të ndryshme. Në këtë rast tema e

shumësit do të dilte ose shqip- ose +shqipër-. Varianti i parë nuk qëndron dhe nuk ka ndonjë

ngjasim tjetër. Mbetet atëherë tema +shqipër-. Mundësia e kësaj forme për folësit e shqipes nuk

përjashtohet dhe ka paralelizma në ndonjë rast.

Në Korçë , para Çlirimit nuk përdorej ndajfolja qysh. Banorët e fshatrave Treskë, Trebickë,

(Vakëfet) e përdorin këtë ndajfolje, dhe prandaj quheshin prej korçareve qyshër. Qyshër është

një emër në shumës, i prejardhur nga një ndajfolje, me përdorim në shumës, i ndërtuar duke u

nisur nga një fjalë karakteristike e folësve. Po me këtë rrugë, sipas dëshmisë së S.Floqit,

quheshin xecër arumunët në krahinën e Korçës, që perdornin dendur fjalen xec me kuptimin :

them (në rumanishten e sotme zicë).

Dihet se ndajfolja shqip del e dëshmuar që te Buzuku, mirëpo nuk njihet nga arbëreshët e

shpërngulur prej viseve të tjera. Kjo lind pyetjen mbi trevën fillestare ku ka qenë e përhapur

ndajfolja shqip. Në analogji me qyshër do pranuar që +shqipër ka lindur për ata, që përdornin

dendur fjalën shqip në një mjedis tjetër dialektor dhe në një periudhë kur ka pasur një afrim më

të madh të banorëve nga krahina të ndryshme.

Përhapja e mëtejshme dhe përgjithësimi i fjalës për gjithë folësit e shqipes lidhet kështu me një

periudhë, kur po kapërceheshin ndarjet e vjetra fisnore e feudale, kur po forcohej ndërgjegjja e

bashkësisë së popullit. Analogjia me qyshër përforcohet edhe me faktin se dëshmohet fjala

qyshëri si emër për vendin, i përdorur nga arbëreshët e Greqisë.

Pa dyshim ashtu si në Labëri , Çamëri, etj. edhe për Shqipëri formimi mund të jetë analogjik, por

gjithnjë kjo analogji niset nga një model fillestar dhe ky model mbetet formimi i emrit

përmbledhës nga tema e shumësit.


Ma. Bashkim TOSKA

128

Pavarësisht nga hipoteza mbi rrugën e formimit të emrit Shqipëri i gjithë grupi i fjalëve me

rrënjën shqip ka nevoje të shihet në marredhëniet që vendosen midis tyre, nëse i trajtojmë nga

kjo anë.

Modeli për formimin e emrit të një gjuhë është nga një ndajfolje prej temës së emrit të vendit,

pra italishte, nga italisht, dhe kjo nga Itali, anglishte nga anglisht dhe kjo nga Angli, frëngjishte

nga frëngjisht dhe kjo nga Frëngji (dhe prandaj qëndron kjo trajtë, sepse nga mbiemri francez

nuk mund të formohet emri i gjuhës dhe ndajfolje francisht nuk ka).

Edhe formimet me prapashtesën turke –çe kanë ndjekur po këtë model: nga ndajfolja tek emri i

gjuhës, porse tema bazë, është e mbiemrit. Por gjithnjë në gjuhën e folur është shumë më e

përdorur ndajfolja se sa emri, domethënë: flas italisht, di italisht, mësoj italisht, përkthej italisht,

etj; ndërsa vetëm në një gjuhë më të përpunuar kemi: flas italishten ose gjuhën italiane.

Por mendimi im personal nuk perkon me thenjet e mesiperme, sepse kur thuhet flas italisht: ka

kuptimin marr vesh, belbezoj, di (pak) italisht, ndersa kur themi flas italishten ka kuptim tjeter, e

zoteroj italishten si E. Cabej shqipen (ne mos me mire).

Fjalorët në gjuhën shqipe emërtohen: fjalor anglisht-shqip, ose shqip-frëngjisht, ndërsa në gjuhët

e tjera evropiane për këtë përdoren mbiemrat. Me këtë gjen shpjegim fakti, që ndajfoljen ne

gjuhen shqipe e kemi të dokumentuar që nga Buzuku, ndërsa emrin e gjuhës shqipe e gjejmë, të

paktën deri më sot, të dokumentuar vonë, në shekullin 19.

Shqipja ose gjuha shqipe si realitet gjuhësor kanë qenë gjithnjë të rralla. Por nga pikëpamja e

fjalëformimit emri i gjuhës është një farë “përjashtimi‟‟ndryshe nga gjithë emrat e gjuhëve të

tjera nuk është nga ndajfolja me temë emrin e vendit. Prandaj arrijmë në përfundimin se shqipja

ka zënë vend përpara se të ngulitej Shqipëri, e kështu nuk u krijuan shqiptarisht e shqiptarishtja,

siç ishte arbërisht e arbërishtja, çamërishtja, labërishtja etj.

Formimi i Z.Jubanit shqypnisht, i pasqyruar edhe në „‟Fjalor i ri i shqipes‟‟(Shkoder, 1908) është

kështu një krijim i rastit i Dh. Shuteriqit , duke u mbështetur në këtë në fjalën e J. G. Hahnit

shqipëtarisht (të cilën e ka dhe K. Kristoforidhi, por që të dy jo në lidhje me gjuhën, siç e merr

Dh. Shuteriqi) dhe në shqiptore të Mollah Ramadanit, arrin në përfundimin, se ekzistenca e

këtyre trajtave të ndryshme... tregon se fjala “shqipe‟‟ (mbiemër dhe emër)...u përhap mirë në

shek 19. Siç shihet, të gjitha këto formime nuk kanë të bëjnë me fjalën shqipe, por me temat e

prejardhura të tjera dhe janë në kundërshtim me modelin, prandaj as nuk kanë gjetur ndonjë

përhapje.


Ma. Bashkim TOSKA

129

Mbiemri shqip-e është formuar në togun gjuha shqipe, madje dhe sot e kësaj dite në gjininë

mashkullore, del shumë rrallë aq sa “fjalori i gjuhës shqipe‟‟(1954), e ka dhënë vetëm me trajtën

femërore tek emri i gjuhës.

Edhe emri i banorit shqiptar është një përjashtim. Ndërsa fjala shqipe thamë se është formuar

para se te formohej Shqipëria.Emri shqiptar nuk ka se si të jetë formuar e ngulitur para saj. Po të

ishte shqiptar më e vjetër, atëherë, emri i vendit sipas modelit do të ishte shqiptari.

Dh. Shuteriqi sjell disa raste të përdorimit të Shqiptari gjatë shekullit 19, por ne mendojmë se

kundrejt tyre duhet mbajtur qëndrim kritik: Shqiptari është gjithashtu një formim rastësor dhe

nuk mund të vihet në një plan me Shqipëri e madhe .

Vetë emri i banorit shqiptar është vështirë të jetë formuar drejtpërdrejt nga ndajfolja, sepse nuk

njihet asnjë formim tjetër i tillë. Pak gjasë ka gjithashtu të jetë nga emri i gjuhës. Pranimi i një

shumësi +shqipër ndoshta na ndihmon ta kapërcejmë këtë vështirësi, +shqipër do të ketë ndikuar

për të parë më pas edhe një temë të njëjësit, ashtu si tek qysh-i kështu që paralelisht do të dilnin

shqip si ndajfolje dhe + shqip-si emër (në Jug dëgjojmë edhe sot për shaka shqipe), kjo e fundit

është zgjeruar me prapashtesën –tar për të shmangur këtë homonimi. Një mundësi tjetër është që

të ketë dhënë një shumës të ri +shqipët, i cili gjithashtu është zgjeruar. Sidoqoftë, shqiptar duhet

të jetë një zgjerim.

Cilatdo qofshin hipotezat mbi prejardhjen e këtyre fjalëve, ato duhet të japin një shpjegim të

kënaqshëm edhe për këto raporte midis tyre, që dalin raporte gjuhësore mjaft të përcaktuara.

Për errësimin e modelit zanafillës nga tema e shumësit në gjuhën e shkruar ka ndikuar pjesërisht

edhe një numër huazimesh në gjuhën shqipe. Pjesa më e madhe e emrave përmbledhës të

huazuar kanë hyrë sëbashku me emrin, nga tema e të cilit janë formuar, kështu që tek ata

veçohen disa prapashtesa, ndonëse ata kanë hyrë me gjithë prapashtesat.

Me prapashtesën –urë: argjenturë, aparaturë (edhe radioaparaturë), muskulaturë. Me

prapashtesen –eri : buluneri, makineri, kapeleri, kinkaleri, rakorderi. Janë të gjitha huazime nga

italishtja e kohëve të fundit, që kanë pasur lehtësi nga paronimia me prapashtesën –ëri:

xhandarmëria, (gjendarmëria), janë dhënë në „‟Fjalorin e gjuhës shqipe‟‟ me –e-, por ato janë

përdorur prej kohësh me –ë-, dhe vetëm prania e –m-, tregon se kemi një huazim e jo formim

brenda në shqipen. Fjalët e huazuara me prapashtesën –i- duken si formime të shqipes; borgjezi,

inspektori, mikroborgjezi, polici, karabinieri, antroponimi, toponimi.

Por në raste të tjera nuk ka mundësi të vendoset lidhje e drejtperdrejtë me temën: aristokraci,

burokraci, diplomaci, pasi temat përkatëse dalin me –t; aristokrat, burokrat, diplomat. Me


Ma. Bashkim TOSKA

130

prapashtesën –ikë dhe të zgjeruar –atike kemi: aksiomatikë, automatike, diomatike,

problematike, ritmike, simbolike, tematike.

Fjalë të tjera me prapashtesa të veçuara: proletariat, klientele, ekipazh, trikotazh, golaverazh,

legjislacioni (formimi përgjegjës shqip ligjishmëri përbën gjithashtu përjashtim). Ndërsa

keramike dhe kleri janë përjashtime që nuk e kanë temën e formimit në gjuhën shqipe. I gjithë ky

grup shmanget mjaft nga veçoritë e emrave përmbledhës të shqipes. Midis tyre ka emra për tërësi

sendesh, që përdoren me lehtësi edhe në shumës. Pothuaj shumica e tyre përdoren me nyjen e

përcaktuar një dhe nuk përdoren me kallzues në numrin shumës.

Format e emërzuara, që shënojnë tërësi njerëzish në thelb, janë për grupe shoqërore të tipit, që

përmendëm si fshatarësi. Madje edhe emrat e tjerë për sendet dendur shënojnë grupe, prandaj

marrim me lehtësi trajtat e shumësit: makineritë, tematikat, etj..

Por kryesorja në të gjitha këto fjalë nuk hetohet një temë e shumësit dhe me këtë ushtrojnë

ndikim në sistemin e gjuhës së shkruar. Gjuha e sotme letrare e plotëson nevojën për kuptime

përmbledhëse edhe në këtë drejtim me anë të emrave që përdoren në njëjës.

Siç treguam me shembullin: armiku.

Ndër huazimet mund te përdorim fjale te tilla si: aviacioni, flota etj.

Kemi edhe disa huazime nga turqishtja. Fjalët turke, të marra nëpërmjet gjuhës së folur, kanë

shërbyer si tema për formime brenda shqipes, të tilla si: ashikëria, beqaria, bejeria. Ështe

interesante, se edhe ndonjë fjalë e rrallë nga huazimet turke me shumësin karakteristikë del me

këtë temë: agallaria (në një këngë popullore: Fushe e Mursisë mbajtur keq, mbetur në agallari).

Prapashtesa turke –llëk ka edhe kuptim si përmbledhës ashtu edhe abstrakt në fjalë si: bejllëku;

beqarllëku, bohçallëku, çifçillëku, dyshekllëku, evgjitllëku, minderllëku, rajallëku. Të gjitha janë

fjalë të gjuhës së folur, të ligjërimit të ulët, që kanë mbetur jashtë normës letrare, ose janë

zevëndesuar me formime shqipe.

Fjala fukaraja për të varfërit është në turqishten e vjetër një shumës i parregullt, ndërsa në shqip

funsionon edhe si njëjës: p.sh. fukarai.

Ka edhe ndonjë fjalë tjetër, që ka hyrë në shumës në gjuhën shqipe dhe ka marrë kuptim

përmbledhës : gjindja ( del që te Buzuku). Ka rëndësi të theksohet, që shumica e huazimeve në

gjuhën shqipe janë emra që kanë vetëm kuptimin leksikor përmbledhës, d.m.th. nuk hyjnë në

klasën leksiko-gramatikore të këtyre fjalëve dhe prandaj nuk përbëjnë objekt pasqyrimi për

gramatikat e shqipes.


Ma. Bashkim TOSKA

131

Huazime me kuptim leksikor përmbledhës (të tipit bota) kemi edhe: famullia (del që te Buzuku),

fëmija (nga latinishtja familiam, e ndryshme nga fëmia që trajtuam si një formim i mëvonshëm),

hallku, kallaballëku, mileti, dynjaja, etj.

6.5. Percaktimi i mirëfilltë leksiko-gramatikor i emrave

përmbledhës

Nga ky vështrim përcaktohet një grup i mirëfilltë emrash përmbledhës në gjuhën shqipe me

tipare të përbashkëta leksiko-gramatikore ndër të cilat po përmendim:

- janë emra në njëjës, dallohen nga shumësi me kuptim përmbledhës;

- janë emra vetëm në njëjës, dallohen nga emrat e tjerë që kanë edhe shumës edhe njëjës;

- përdoren kryesisht në trajtën e shquar;

- nuk përdoren në nyjen e pacaktuar një; me numëror dhe me përemra që i kufizojnë ;

- formohen nga tema e shumësit e një emri

- pajtohen me nje kallëzues në numrin shumës ndonëse janë të numrit njëjës;

- kanë kuptimin e një tërësie të pacaktuar e të pandarë.

Nga të gjitha këto veçori qëndrore është formimi nga tema e shumësit dhe kuptimi si tërësi.

Zbehja e temës së shumësit dhe kufizimi i kuptimit të tërësisë kanë sjellë që këto veçori të

lëkunden në gjuhën e shkruar dhe që të fitojnë ngjyrim të stilit bisedor në sistemin e sotëm të

gjuhës letrare.

6.6 NYJEMBARESAT E NJËJËSIT TË SHQUAR

Para se të japim konstatimet tona rreth pranisë së asnjanësit në shqipen e sotme letrare më në

hollësi, po përmendim mendimet e dy gjuhëtarëve tanë, të cilët, të ballafaquar me emrat e tillë

relativisht të shumtë të përdorur në veprat e traditës si dhe vende-vende në disa tërthore edhe në

gjuhën e gjallë popullore dhe intelektuale, jo vetëm për asnjanësit e tipit të parë, por edhe për dy

tipat e tjerë sidomos, kanë vërejtur mangësi pranie në burimet përkatëse lidhur me përfaqësimin

e tyre përgjithësisht në burime tona të caktuara normëzuese leksikografike, andaj edhe kanë

kërkuar që prania a përfaqësimi tyre të jetë më i denjë, përkatësisht që kësaj gjinie t‟i kushtohet

më shumë vend e vëmendje, sidomos në burimet tona normative. Më i zëshëm në kërkesën për

rishikimin e qëndrimit joadekuat të deritashëm ndaj asnjanësve përgjithësisht në shqipen e sotme


Ma. Bashkim TOSKA

132

letrare, që është shprehur disa herë botërisht, me sa dimë, është studiuesi ynë i mirënjohur, prof.

dr. Abdullah Zymberi (Shih edhe te gazeta “Zëri”, 25.05.2007, f. 22 si dhe te Gjuha shqipe,

2/2007, f. 57.), i cili, sidomos për dy tipat e paranyjëzuar konstaton me të drejtë se, jo vetëm nuk

janë pasivizuar masivisht, por siç thotë ai, “rrojnë kokrrosh”, në të folme, por edhe më gjerë në

vepra letrare. (Aty f. 59.) Po ashtu edhe dr. Ragip Mulaku, në një shkrim të tij, jo fort moti,

ngulmonte që “Në fjalorët tanë shpjegues duhet të ketë më shumë vend për emrat asnjanës: të

madh-të, të trash-të, të holl –të (!), të kalbët-it e të tjerëve, sepse e pasurojnë gjuhën”, (Shih:

Gjuha shqipe 1 -2, 2000 f. 52.) mirëpo edhe ky nuk ndalet në përcaktimin e nënfushës përkatëse

semantike në hollësi sipas tipave të asnjanësve, ndonëse faktikisht si shembuj ilustrues shënon

vetëm tipin e asnjanësve prejmbiemërorë, duke e anashkaluar tipin më prodhimtar: asnjanësit

prejpjesorë.

Prof A. Zymberi, në një punim tjetër (kumtesë) sërish i kthehet kësaj teme. Ai tek vepra Frang

Bardhi – 400 vjetori i lindjes, botim i IAP-së i kushton më shumë vend këtij problemi, ku veç

tjerash thekson:

Është e vërtetë se asnjanësit që emërtojnë lëndë janë zhdukur pothuajse tërësisht, mirëpo edhe

këtë tipi toskërishtja, arvanitasit, arbëreshët e Italisë, shqiptarët e Ukrainës e kanë të ruajtur

bukur mirë. Mirëpo tipat e tjerë: prejmbiemërorët e emërzuar, prejpjesorët e emërzuar dhe ata

që shprehen në togfjalësha dhe në shprehje të ndryshme rrojnë edhe sot e kësaj dite në të folmet

popullore. Për mendimin tonë këta tipa asnjanësish i duhen domosdoshëm shqipes së sotme,

sepse e përbëjnë një shtresë të rëndësishme fjalësore për fjalorin e shqipes, sepse u duhen shumë

shkencave, sidomos psikologjisë dhe fushës së mjekësisë...

dhe përfundon me kërkesë-këshillën:

“Ne do të shtonim se këta tipa asnjanësish duhet t’i kthehen shqipes letrare, duhet t’u kthehen

gramatikave dhe fjalorëve tanë, sepse i patën shkrimtarët e vjetër dhe të mëvonshëm, sepse i

kanë madje mirë i kanë disa të folme popullore, i kanë edhe disa fjalorë dialektorë. Kjo pasuri

leksikore do ruajtur dhe përdorur nga shkencëtarët e shkrimtarët tanë, nga gazetarët e nga

mjetet e tjera të informacionit, sepse është pjellë e hershme e shqipes sonë”. (Aty f. 105.)

Që në të folmet popullore ndeshen plot e përplot asnjanës dhe që aty ruhen mirë, prof. A.

Zymberi e dokumenton me fakte edhe në një punim tjetër të botuar në Gjurmime albanologjike,

seria e shkencave filologjike, Prishtinë, 36/2006, nën titullin: Prania e emërzimit në disa të folme

popullore, ku ndër të tjera në të folmet e Pejës dhe të Burimit, si dhe në vise të tjera, thekson ai,

asnjanësit gjallojnë“për mrekulli”. Po për ne zgjojnë interesshembujt që i jep autori me rrënjorë

të njëjtë: edhe si mbiemra të emërzuar edhe si pjesore të emërzuara, si p.sh,.:


Ma. Bashkim TOSKA

133

t‟kalbtit – të kalbunit, t‟krym(b)tit, - t‟ krym(b)unit, t‟ndydhtit – t‟ndrydhunit, t‟m(p)rehtit -

t‟m(p)rehunit, t‟ngushtit- ngushtu(e)mit, t‟prishtit – t‟prishunit, t‟djegtit – t‟djegunit (Aty f. 148),

duke konstatuar se “përderisa mbiemrat e emërzuar në gjininë asnjanëse emërtojnë një cilësi ose

një pjesë të hequr nga një e tërë, pjesoret e emërzuara emërtojnë një veprim”.

Sido që të jetë, ndonëse të gjitha konstatimet e tilla në ndonjë finesë nuk përputhen plotësisht me

tonat rreth nënfushës semantike që mbulojnë edhe sot asnjanësit në fjalë, me shembujt e tillë

autori hap çështje që nuk njiheshin mirë në të kaluarën, prandaj edhe ne një kërkesë–këshillë të

tillë që asnjanësit prejmbiemërorë dhe ata prejpjesorë duhet të konsiderohen jo pa vlerë, por si

një pasuri që e ushqejnë shqipen letrare, e quajmë shumë me vend, ngase, vërtet, del e

nevojshme që asnjanësve përgjithësisht t‟u kushtohet më shumë vëmendje e në veçanti

asnjanësve të paranyjëzuar, por, së andejmi, sipas nevojës, edhe duhet stimuluar integrimin e tyre

pa ngurrim në standard.

Ne, për të pasur edhe më të përkapshme mënyrën trajtëformuese e fjalëformuese të emrave të

gjinisë asnjanëse, siç u tha, si pikënisje për me u ngjitë shpateve drejt majave e për me e soditë

dhe me gjurmue e intensifikue pikërisht thelbin e çështjes, gjetëm e kapëm fillin e lëndës në

Fjalorin e shqipes së sotme (2002), ku volëm dhe mbarështruam me nge të gjithë emrat asnjanës

të regjistruar aty, të cilët po i paraqitim të merenduar në tri grupime, ashtu, sipas tipave të

sipërcekur: së pari asnjanësit si emra të mirëfilltë lashtënorë, së dyti, asnjanësit prejmbiemërorë

të nyjshëm dhe së treti, asnjanësit e paranyjëzuar prejpjesorë.

Ndonëse gjinia asnjanëse veç si emra trashëgimish del e implikuar edhe tek mbiemrat e

përemrat, ne, në vështrimin tonë, do të përqendrohemi sinkronikisht, vetëm në klasën e emrave

jo në veçanti edhe të mbiemrave e të përemrave (asnjanës).

1) Grupimi i asnjanësve sipas nyjë-mbaresave të njëjësit të shquar


A. Së pari, asnjanës emra të mirëfilltë, d.m.th, pa nyjën e përparme karakteristike për dy tipat e

tjerë, në Fjalorin në fjalë gjetëm të shënuar vetëm këta 6 shembuj, të cilët i ndamë në dy

nëngrupe:

a) katër raste marrin nyjë-mbaresën shquese –t: dhjamë-t, ujë-t, krye-t, paskrye-t, dhe

b) dy shembuj marrin nyjë-mbaresën –të: mish-të, lesh-të.


Ma. Bashkim TOSKA

134

B. Së dyti, sipas tipit të asnjanësve prejmbiemërorë të paranyjëzuar ndeshëm këta shembuj, të

cilët i merenduam në tri grupe:

a) prejmbiemërorë të nyjshëm dyrrokësh me temë në –ë që në shumësin e shquar marrin nyjë-

mbaresën -t: të bardhë-t, të butë-t, të gjallë-t, të hollë-t, të ftohtë-t, të lartë-t, të lehtë-t, të majmë-

t, të mbarë-t, të mirë-t, të ndotë-t, të ndytë-t, të ngrohtë-t, të nxehtët, të pështirë-t, të pështjellë-t,

të rëndë-t, të thatë-t, të verdhë-t, të vështirë-t, të zbehtë-t - gjithsej 21 shembuj;

b) prejmbiemërorë njërrokësh që marrin nyje-mbaresën –të në njësin e shquar: të keq-të, të kuq-

të, të lig-të, të madh-të, të ri-të, të zi-të – gjithsej 6 shembuj;

c) prejmbiemërorë paroksitonë, me temë në bashkëtingëllore që në njëjësin e shquar marrin nyje-

mbaresën -it: të egër-it, të ëmbël-it, të fikët-it, të lagët-it, të mugët-it, të pakët-it, të tepërt-it -

gjithsej 7 shembuj.

Gjithsej në këtë burim i ndeshim të regjistruar 34 shembuj të këtij tipi.

C. Së treti, si asnjanës të paranyjëzuar të tipitprejpjesor, aty gjetëm dhe volëm këta shembuj,

të cilët, sipas tipit të foljeve, i radhitëm në katër grupe:


















Ma. Bashkim TOSKA

135



nyje-mbaresën –ët : të përzier-ët-

Gjithsej asnjanës të këtij tipi në këtë burim i ndeshim 43 shembuj.

Si përfundim, numri i tërësishëm i asnjanësve të regjistruar, sipas tre tipave, kap shifrën 83 (A -

6, B -34 dhe C - 43).

2) Konstatime rreth grupimeve të mësipërme

Nga shembujt e mësipërm vëmë re dy çështje: a) versionet rreth nyjë-mbaresave dhe b) numrin e

shembujve që ndryshon sipas grupimeve brenda tyre, fakte këto që i konsiderojmë se zgjojnë

interes në të mirë të konsolidimit të drejtshkrimit, si dhe për specifikimin e modeleve

fjalëformuese, prandaj edhe konstatimet e mëposhtme po i japim po mbi këto dy kritere:.

a) Grupimi sipas tipit të nyjë-mbaresave të shquarsisë

1. Te tipi i parë, d.m.th. te asnjanësit primitivë që i quajtëm edhe si emra të mirëfilltë, sipas

lëndës së regjistruar, ndër 6 shembuj dalin vetëm këto dy nyje-mbaresa të njëjësit të shquar:–t

dhe–të.

6.7 RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

1. Te asnjanësit prejmbiemërorë, tipi i dytë, që përbëhej prej tri grupesh vihet re se secili grup në

njëjësin e shquar merr nyjë-mbaresë të veçantë, përkatësisht: –t, -të dhe –it

2. Te asnjanësit e nyjshëm prejpjesorë nyjë-mbaresa e njëjësit të shquar, sipas 4 grupeve,

përkatëse del tri varianteshe: -t, –ët, –it.

Pra, grupi i emrave prejpjesorë të paranyjëzuar, sipas shembujve të regjistruar, ka2 mbaresa më

shumë se te tipi i emrave të mirëfilltë të paparanyjëzuar -it dhe –ët dhe ka po aq sa ka tipi i

asnjanësve prejmbiemërorë, por këtij i mungon formanti –të që kishin dy tipat e tjerë, ndërsa tipit

të prejmbiemërorëve i mungon formanti –ët.

Këto nyjë-mbaresa duhen mbajtur mend, jo vetëm sa me marrë a me pasë në dijeni

http://agim.poeticforum.com/t6389-dr-nuhi-veselajrreth-i-d-e-n-t-i-t-e-t-i-t-te-gjinise-asnjanese-ne-shqipen-e-sotme#11011


Ma. Bashkim TOSKA

136

përgjithësisht, por edhe pse hyjnë në punë për arsye të konsolidimit të rregullave drejtshkrimore

dhe të atyre drejt-trajtëformuese brenda strukturës përkatëse emërore.

Në këtë kontekst del i diskutueshëm shembulli i vetëm më –ët: të prerët. Shtrohet pyetjaa do të

shërbejë ky rast si një formë përfaqësuese për tërë grupin e foljeve me tog zanor –ie/r apo jo? Më

konkretisht a do të shtrihet formanti –ët për të gjitha foljet me -ier (ndier të ndierët), të atyre me

–yer: lyer (të lyer-), ngjyer (të ngjyer-ët) etj. mbase edhe të atyre me –ua/r apo do të shkrihet në

grupin e rasteve më –it, siç dolën edhe dy shembujt të kërcyer-it dhe të pëlqyerit, me të cilët

manipulohet në atë burim. Sigurisht, kjo çështje mbetet çështje e hapur. Gjithsesi, edhe kjo

dukuri imponon sqarim nga normëvënësit tanë kompetentë. Lidhur me këtë, siç jemi shprehur në

një vend tjetër, sugjerojmë që forma me –ët të jetë e parapëlqyer për asnjanësit, ndërsa ajo me –it

për shumësin e emrave përkatës të gjinisë mashkullore dhe (kuptohet) formanti –at, pa diskutim i

takon shumësit të emrave të gjinisë femërore.

Sidoqoftë, edhe kjo ide që ne do ta përsërisim herë pas herë, varësisht nga konteksti që na

ofrohet, duhet të (ri)vlerësohet nga standardologët tanë

b) Grupimi përkatës dhe numri i shembujve

1) Siç po shihet nga pasqyra e mësipërme sipas numrit të shembujve: asnjanës emra të mirëfilltë,

d.m.th. pa nyjë të përparshme, janë shënuar në këtë burim vetëm 6 ose më drejt vetëm 5 shembuj

të parmë, d.m.th. pa pranëvënësen paskrye-t.

2) Shembuj asnjanësish të nyjshëm mbi bazë prejmbiemërore dalin në numër të konsiderueshëm

gjithsej 34 (21+6+7), me të cilët, varësisht nga nëntipi, shprehen koncepte cilësie, gjendjeje ose

të qeni.

3) Numri i asnjanësve të nyjshëm mbi bazë pjesoreje është pak më i madh 43 (21+14+7+1, por

që lë mundësi të hapur për përthithje edhe të shembujve të tjerë të përftuar rishtazi ose që i

ndeshim në përdorim e sipër në ligjërimet tona.

Siç e pamë më lartë në Fjalorin në fjalë (2002) brenda sqarimeve a formulimeve përkatëse sipas

grupimeve ndeshëm edhe 13 asnjanës të tjerë: të pirët, të ngrënët; të mbajturit, të skuqurit, të

hequrit, të pasurit, të ndenjurit, të ftohurit, të bashkëjetuarit, të jetuarit, të vepruarit, të kërcyerit,

të pëlqyerit e mbase edhe ndonjë tjetër, fakt ky që shpreh prirjen për shumim të asnjanësve të

këtij tipi.

Në të vërtetë ka mundësi që nga çdo folje të formohet asnjanësi përkatës prejpjesor.


Ma. Bashkim TOSKA

137

Sidoqoftë, pra, siç u pa, në Fjalorin në fjalë manipulohet me 6 asnjanës primitivë, të

paparanyjëzuar, 34 asnjanës prejmbiemërorë dhe 56 (43+13) asnjanës prejpjesorë që bëjnë 96

(83+ 13) gjithsej. Mirëpo kur është fjala te numri i asnjanësve, qoftë të regjistruar, qoftë të

legalizuar në përdorim e sipër në shqipen letrare faktikisht numri i tyre gjithsesi del gjithnjë e më

i madh. Kjo dëshmohet edhe nga numri i regjistruar në burimin më të ri normativ: Fjalori i

gjuhës shqipe, Tiranë 2006, ku siç do të shohim numri i asnjanësve të regjistruar shënon rritje të

dukshme. Po në kontekst të kësaj që po thuhet duhet pasur parasysh edhe një fakt tjetër me

shumë interes se shumica e emrave të prejardhur cilësorë shpjegohen me ndihmën e asnjanësit të

qenët + një mbiemër, një emër ose një fjalë tjetër shpjeguese, si p.sh.: me –si: butësi – të qenët

i butë, pabesi –të qenët i pa besë, afërsi – të qenët afër; me – shti: madhështi – të qenët

madhështor; me –i bukuri – të qenët i bukur; me –zi: marrëzi – të qenët i marrë: me –ri: trimëri –

të qenët trim, me -shmëri: pajtueshmëri - të qenët në pajtim, e kështu me radhë. Pastaj ka jo pak

raste emrash me prapashtesat përkatëse të huazuara, që për nga numri i shembujve i sillen

dhjetëshit. Po japim vetëm nga një shembull tipi sa për ilustrim: me –izëm: liberalizëm – të qenit

liberal; me -itet: naivitet –të qenët naiv;me –llëk: kalamallëk – të qenët kalama, e kështu me

radhë, numri i shembujve të tillë, me : të qenët + ..., nëFShS 2002 kalon 300-shin.

Pra, marrë në përgjithësi numri 83, përkatësisht 96 i asnjanësve të regjistruar ose të përdorur në

FSHS (2002) nuk është edhe aq numër i vogël dhe kur të llogaritet edhe numri i shembujve të

shpjeguar me togun: të qenët a të bërët+ fjalapërkatëse, të gjithë shembujt kalojnë dukshëm 400-

shin, atëherë ky fakt vetvetiu bie ndesh me të dhënat se gjoja numri i asnjanësve në përdorim e

sipër në letrarishten e sotme është i vogël.

Sido që të jetë, kur është fjala se a është bërë përzgjedhje e mirë përfaqësuese me shembujt e

regjistruar dhe a është dhënë interpretimi i duhur, apo jo, për të gjithë shembujt sipas tipave,

çështja del pa përgjigje. Ky, në të vërtetë, del problem më vete, por sidoqoftë edhe çështja rreth

numrit të tyre tregon se konstatimet rreth pasivizimit të asnjanësit në gjuhën standarde duhen

pranuar me rezervë të ligjshme.

Në të vërtetë, nga sa u tha më lartë, si rekapitullim, më poshtë në tabelën përkatëse po e rijapim

vetëm numrin e tërësishëm të asnjanësve të regjistruar në FShS 2002, sipas nyjë-mbaresave

përkatëse, sipas këtyre rubrikave:

1. tipi i asnjanësit: A, B, C;

2. nyjë-mbaresat e njëjësit të shquar dhe numri i shembujve;


Ma. Bashkim TOSKA

138

3. numri i tërësishëm i shembujve.

Tabela e numrit të asnjanësve të regjistruar në FShS 2002

________________________________________________________

1 2 3 .

Tipi -t -të -ët -it Gjithsej

----------------------------------------------------------------------------------------

. A 4 2 - - 6

B 21 6 - 7 34

C 21 - 1 21 43

Gjithsej 46 8 1 28 83

Siç po shihet numri më i madh i shembujve del mbi bazë të temës të pjesores me –ë fundore që

marrin nyjë-mbaresën shquese –t, prandaj ky fakt si rregull drejtshkrimor duhet respektuar. Këtë

po e theksojmë në mënyrë të veçantë, sepse në burime të caktuara edhe shembujt e tillë po

shënohen ndonjëherë, kundër kësaj rregulle, me nyjë-mbaresën kryesisht mashkullore –it.

Të vihet re se asnjanësit e tipit të tretë (prejpjesorët) nuk marrin nyjë-mbaresën –të dhe është një

rast i vetëm i vetmuar me mbaresën –ët, çështje e hapur kjo që do të riceket herë pas herë gjatë

analizës.

Sidoqoftë, konstatimet që dalin nga ky krye i punimit duhen kuptuar edhe një sihyrje për të

përkapur më mirë e më me lehtësi edhe çështjet e tjera më të ndërlikuara me të cilat do të

ballafaqohemi gjatë analizës a shtjellimit të lëndës në krerët vijues.


Ma. Bashkim TOSKA

139

II. NËNFUSHAT SEMANTIKE SIPAS TIPAVE TË

asnjanësve në shqipen letrare

Nënfushat semantike të asnjanësve sipas tipave u cekën paksa edhe më përpara, por këtu do të

trajtohen më në hollësi, duke i vënë në dukje veçoritë dalluese dhe afruese të tyre sipas

asnjanësve të tipave përkatës: të asnjanësve të trashëguar si emra të mirëfilltë, asnjanësve

prejmbiemërorë të paranyjëzuar dhe asnjanësve prejpjesorë të paranyjëzuar. Pra në këtë krye

kemi të bëjmë pikërisht me ndarjen e asnjanësve sipas nënfushave semantike që mbulojnë, ose

që priren të mbulojnë. Është e vërtetë se kur është fjala te tiparet afruese, kemi parasysh

nënfushën që mbulojnë dy tipat e asnjanësve të paranyjëzuar (prejmbiemërorët dhe prejpjesorët).

A. Asnjanësit e trashëguar si emra të

mirëfilltë (të paparanyjëzuar)

S‟do mend se sipas logjikës, siç është cekur edhe më përpara, që në zanafillë emrat asnjanës në

gjuhën shqipe lindën për të emërtuar koncepte të gjërave konkrete, por jo për nocione frymorësh

me gjini të përcaktuara, madje si duket atyre nuk u shkoi fort mbarë as për emërtime të

nocioneve abstrakte, ngase nuk na kanë lanë trashëgim emra abstraktë, po kryesisht konkretë,

pos ndonjë rasti të vetmuar, dhe kjo nga huazimet latine, siç janë shembujt: faj-të, mend-të e

ndonjë tjetër. Kjo që thamë mund të vërtetohet edhe nga shembujt, edhe pse të paktë që i

ndeshëm të regjistruar në Fjalorin e shqipes së sotme (2002), prej kah mund të nxirret përfundimi

se me emrat e asnjanësve të mirëfilltë të trashëguar, mbuloheshin koncepte që emërtonin dhe

vazhdojnë të emërtojnë gjë-sende konkrete, por jo të specifikuara sipas ndonjë nënfushe të qartë

semantike, ndonëse zakonisht emërtoheshin lëndë ose objekte konkrete të panumërueshme ose

edhe koncepte që nuk janë aq të thjeshta. Konkretisht, edhe pse në Fjalorin në fjalë (2002) janë

shënuar vetëm 6 shembuj asnjanësish primitivë, në bazë të nënfushës semantike që mbulojnë,

mund t‟i ndajmë në këto dy nëngrupe:


në ekzemplarë”, siç e thotë prof Sh. Demiraj (Shih: Gramatikë historike e gjuhës shqipe,

Prishtinë 1988, f. 184), por që ishte lëndë e lidhur ngushtë me jetën e atëhershme të shqipfolësve,

si p.sh. dhjamë-t (dhjamë-i dhjamëra-t) ujë-t (ujë-i ujëra-t), lesh-të (lesh-i leshra-t) si dhe


trupit, si është krye-t, nocion ky që ka të bëjë me kokën) dhe ballë-t që e shënojnë për ilustrim


Ma. Bashkim TOSKA

140

studiuesit tanë si dhe veshë-t, sy-të, krah-të që përmenden në burime të caktuara, gjithashtu, si

asnjanës.

U tha pak më sipër se asnjanësit e parmë (emrat e mirëfilltë asnjanës të paparanyjëzuar), të cilët

kohësisht janë krijuar më përpara atyre të paranyjëzuarve ishin në përdorim në numër relativisht

të madh, por në shqipen e sotme letrare, siç u pa nga pasqyra e paraqitur më parë, numri i tyre

del shumë i reduktuar, gjithsej 5 shembuj të parmë, mirëpo sipas studiuesve të gramatikës

historike të shqipes (Sh. Demiraj, E. Çabej, I. Ajeti, B. Bokshi, K. Topalli etj.) numri i

asnjanësve të mirëfilltë në përdorim si emra të parmë, d.m.th. pa nyjën e përparme, ishte shumë

më i madh, po në shqipen e dokumentuar sillen aty afër a mbi 70 shembuj, ndër të cilët janë edhe

këta që ne, duke e pasur si kriter fundoren e temës përkatëse të njëjësit të pashquar, po i ndajmë

në tri nëngrupe:


ujë-t etj,






kalonte 100-shin e ku ta dimë, kur kemi parasysh sugjerimin e bazuar se edhe mjaft emra,

gjithsesi, jo frymorë, metaforikë e metonimikë si dhe ambigjenët, që në zanafillë, thuhet se ishin

asnjanës. Sidoqoftë, asnjanësit e mirëfilltë, emra të paparanyjëzuar, jo vetëm atëherë, por edhe

tashti, ende janë mjaft aktivë vetëm në disa të folme dhe vetëm te brezi i vjetër i folësve të atyre

trevave. Është e vërtetë, se nga folësit e brezit të ri, sigurisht të ndikuar nga gjuha e shkollës dhe

e administratës, më drejt, nën ndikimin e gjuhës së sotme letrare, asnjanësit e këtij tipi po

përdoren gjithnjë e më rrallë e numerikisht më pak, por njëherazi, mund të thuhet se dukuria e

shkrirjes po ndihmohet, përveç institucionalisht me gjuhën letrare, në njëfarë mënyre edhe nga

vetë struktura e kuptimësisë, ngase për hir të konkretizimit, koncepti përkatës në ndjenjën e

folësve, po del më i qartë me emrat mashkullorë a femërorë (njëjës e shumës) se me asnjanësit që

mbulonin, si me thënë, jo krejt tërësinë e nocionit të gjë-sendit përkatës, por vetëm një pjesë të tij

ose një pjesë të sasisë së lëndës përkatëse. Krahaso: njata a këta djathë ose këta (njëkëta) ujë me

njëjësin ky djathë, ky ujë, në njërën anë, ose shumësin me këta a këto djathna me këta a këto ujna

ose ujëra, në anën tjetër. Pra, me tregues që përcaktojnë profilime lakime ose kategori të tjera të

përbashkëta që nuk i ka, po thuaj, të gjalla, sot për sot, asnjanësi përkatës.


Ma. Bashkim TOSKA

141

Është çështja se koncepti i papërcaktueshmërisë në ndjenjën e folësve po shkrihet në dobi të

konkretizimit të shprehur, me tregues gramatikorë, njëherë sipas mënyrës polisemantike e pastaj

po natyralizohet në trajtën e njëjësit të gjinisë mashkullore ose të shumësit të gjinisë formale

përkatëse aktive femërore me prapashtesën –ra/-na.

Me thënë të drejtën, po të shikohet më në hollësi koncepti i tillë i asnjanësit edhe pse nuk

mbulohet tërësisht në ndonjë rast, pjesa e pambuluar sipas nënvetëdijes a ndjenjës së ligjëruesit

nuk kërkon patjetër mbulesë të diferencuar nga ekzistuesja e gjinisë mashkullore. Me fjalë të

tjera, në stilin neutral, arsyeja për ta ruajtur trajtën e veçantë asnjanëse për shumicën folëse po

del gjithnjë e më tepër si diçka jo aq e domosdoshme.

Prof. Kolec Topalli si ndryshim a si shkak ndikimi që ka prekur paradigmat e emrave të gjinisë

asnjanëse përmend këto dy dukuri:

e para, kur atëbotë ekzistonin si emra të gjinisë asnjanëse dhe emra të gjinisë tjetër mashkullore e

femërore që shprehnin të njëjtin nocion, d.m.th. objekte të panumërueshme, si p.sh. në njërën

anë: ujë-t, gjak-të, grurë-t, mjaltë-t etj, e në anën tjetër: mel-i, tërshanë-a (tërshërë-a), avull-i,

gjellë-a etj. - andaj, sipas tij “nuk kishte kuptim që një grup emrash të tillë, që shprehin lëndë të

panumërueshme, të formojnë një gjini të veçantë, kurse një grup tjetër të bëjë pjesë në gjini të

tjera dhe

e dyta, mungesa e paradigmave rasore të asnjanësve që dilte vetëm në emërore e kallëzore dhe jo

edhe në rasa të tjera dhe kjo vetëm në trajtën e shquar, prandaj mbetej të zëvendësohej (vetëm

një element formal mbase jo aq i domosdoshëm), pra mbetej të zëvendësohej vetëm nyja shquese

e gjinisë asnjanëse -të, e cila mbetej të përballet me nyjat konkurrente të gjinive të tjera.

Ndërkaq,si dukuri që e kanë favorizuar çintegrimin e gjinisë asnjanëse dhe shkrirjen e saj në

gjinitë e tjera, sipas tij janë:

1) fundoret e njëjta mish, lesh, elb, vaj ndaj gjysh, qelb, përkatësisht drithë, dyllë, djathë, emënë

ndaj gjumë, lumë, gjarpënë etj.;

2) në rasat e zhdrejta gjinia asnjanëse ishte integruar prej kohësh, përgjithësisht në gjininë

mashkullore dhe

3) edhe fakti se dallimi i emrave asnjanës nga gjinitë e tjera ka karakter sintaksor, pasi dallimi i

tyre bëhet vetëm me nyjën shquese ose nga përemrat dëftorë, pronorë etj si tregues të veçantë të


Ma. Bashkim TOSKA

142

implikuar në këtë gjini.

Për të gjitha këto përfundon autori, “gjinia asnjanëse sot paraqitet me karakter reliktor, ngase

emrat e tillë kanë kaluar në dy gjinitë e tjera, por kryesisht në gjininë mashkullore, ku janë

integruar”. (Shih Seminari 26/1, Prishtinë 2007 f. 212--213.)

Sidoqoftë, ne pa i kontestuar mendimet e prof. Topallit, që vlejnë vetëm për asnjanësit e tipit të

parë, megjithatë, po shtojmë edhe këtë se në disa raste edhe te kjo dukuri që duket se është në

proces e sipër të tkurrjes a të zhdukjes përfundimtare, paraqiten disa përjashtime. Mendojmë se

varësisht nga konteksti, mund dhe duhet të frenohet dukuria e tillë rrëgjuese, në njërën anë, por

edhe mund të përshpejtohet shuarja e trajtave përkatëse, në anën tjetër. Kjo varet, mendojmë ne,

nga qëndrimi i faktorëve kompetentë (standardologëve) tanë ose nga vlerësimi objektiv kritik që

duhet t‟i bëhet çështjes. Gjithsesi varet edhe nga vetë shqipfolësit, përkatësisht vetë krijuesit

letrarë ose ligjëruesit me identitet të formuar gjuhësor. Gjithsesi, çështja duhet të vështrohet,

duke e pasur për bazë interesin më të lartë thelbësor strukturor e më gjerë të sistemit emëror në

kuadër të mbarëvajtjes së përgjithshme të sistemit të tërësishëm ligjërimor të gjuhës shqipe. Me

fjalë të tjera, në raste të tilla duhet vepruar me kujdes, gjithnjë duke e pasur parasysh interesin që

del nga pasqyrimi i dukurisë së caktuar në vend të caktuar dhe në situatë të caktuar. Duhet bërë,

pra, vlerësimin sipas nevojës, çka duhet të ruhet apo të mos ruhet më tutje si pasuri e trashëguar

që është dhe që ka ndërlidhshmëri me asnjanësit.

Na merr mendja se këtu është vendi të theksohet mendimi i Migena Ballës, e cila po për

asnjanësit e këtij tipi, pasi thekson se:

“... për rrethanën, sidoqoftë, të folmet (e qytetit të Vlorës) nuk janë kudo uniforme as në bjerrjen

as në ruajtjen a gjallimin e kësaj dukurie” shprehet me këto fjalë:

“Ndërkaq nuk mund të mos vëmë re se, se gjinia asnjanëse, edhe pse tashmë në rrudhje e sipër,

ka edhe disa funksione me vlerë stilistike, për hir të të cilave, mendojmë se do të vijojë të ketë

përdorim e vlerë shprehëse, si në gjuhën e shkruar, ashtu edhe në dialekte”. (Shih: Seminari

26/1, Prishtinë 2007 f. 293.)

Pra, duhet të kihet parasysh fakti, nga standardologët tanë, që jo vetëm të shpëtohen disa raste të

dobishme ose të domosdoshme për gjuhën letrare të tipit të asnjanësve të mirëfilltë (emërorë) të

paparanyjëzuar, siç janë frazeologjizmat e trashëguar, por edhe të kultivohen shprehje të veçanta

sidomos në situata gjegjëse, të krijuara, qoftë nga gjuha e popullit, qoftë nga krijuesit e caktuar

letrarë. Në të vërtetë, ndonjë rast efektiv i kësaj natyre do të ceket, paksa prej nesh, në kreun e

fundit të këtij punimi. Po, këtë rast, po shtojmë një të dhënë me shumë rëndësi. Vetëm mbi bazë


Ma. Bashkim TOSKA

143

të emrit ujë-t në Fjalorin Mehmet Elezit janë regjistruar mbi 80 frazeologjizma mjaft cilësorë,

ndërsa mbi bazë të emrit krye-t mbi 100 të tillë.

Karakteristikë e këtij tipi asnjanësish, siç u cek, është se aktualisht nocioni i emrit përkatës

shpjegohet po me të njëjtin emër, por të konvertuar në gjininë mashkullore. P.sh. :

Fjala mish-të shpjegohet se kemi të bëjmë me gjininë asnjanëse të emrit mish-i (njëjës) ose me

mishra-t a mishna-t (shumës).

Pra, kjo veçori dallohet më qartë kur të krahasohet, siç u pa, me trajtën përkatëse korresponduese

të grupit leksiko-gramatikor të emrave të lëndës të gjinisë mashkullore njëjës, ku tash sa kohë po

shkojnë duke u shkrirë funksionalisht treguesit e emrit asnjanës të këtij tipi. dhe që të dyja trajtat

mbi të njëjtin rrënjor normativisht janë të pranuara. Sidoqoftë, asnjanësit e këtij tipi nuk na duket

se kanë perspektive prodhimtarie. Prandaj ndonëse zgjon interes, sipas mendimit tonë, shembulli

qallë-t, sinonim për syzat (FGjSh 2006, f. 867) ai nuk motivon dhe nuk mund ta dimë sa do të

ketë jetëgjatësi faktike në ligjërimin tonë aktiv aktualisht.

Si përfundim, asnjanësi i tipit të parë, edhe pse nuk ka ndërtim analitik, po sintetik ka pësuar dhe

po pëson çintegrim, sepse nuk e ka të specifikuar nënfushën e veçantë semantike, ngase për të

njëjtat nënfusha semantike konkurrojnë edhe emrat i gjinive të tjera aktive gramatikore, sidomos

ajo mashkullore, andaj thjeshtëzimi i tillë evolutiv në gjuhë parimisht del i drejtë.

B.. Asnjanësimi i mbiemrave të paranyjëzuar

Para se të analizojmë emërzimin e mbiemrave të paranyjëzuar po e shfaqim mendimin tonë për

një rast të shënuar në FGjSh 2006 si asnjanës: të papunët (Aty f. 747), i cili sqarohet me

zbërthimin kuptimor: papunësi (të qenët i papunë), shembull kytë cilin e konsiderojmë të

diskutueshëm. Pra e konsiderojmë të diskutueshme këtë trajtë për këto dy arsye:

së pari, për mendimin tonë nuk ka mbështetje prejardhjesore, as mbiemërore as prejpjesore,

ndonëse është fjalë e paranyjëzuar dhe

së dyti, si antonim nuk është fort i qëlluar, ngase për të shprehur një nocion abstrakt në raportin

antonimik: punësi / papunësi, përkatësisht të punësuarit / të papunët, më motivueshëm do të dilte

antonimi të papunësuarit, d.m.th.: të punësuarit/të papunësuarit, jo të papunët, sepse emri të

papunët (i papuni frymor), përkon me antonimin mepunët (!), ai që është me punë, d.m.th. i zënë

me punë (i punësuar) ose të qenët i zënë me punë (si dukuri). Krahaso: është pa punë, është me


Ma. Bashkim TOSKA

144

punë.

Ndërkaq nëse mendohet të papunët si emër abstrakt, me të cilin shprehet një dukuri shoqërore

papunësia, atëherë duhet vlerësuar se një koncept i tillë del i nevojshëm apo jo të shprehet në atë

mënyrë?!

Sidoqoftë duke e lënë shembullin e tillë të diskutueshëm,ngase shembullin e tillë nuk mund ta

krahasojmë as me shembullin të pangrënët, që del nga paralelja e kundërt të ngrënët, kurse

shembulli ynë nuk e kanjë paralelizëm të tillë,megjithatë, shpreh gjendje, andaj shembullin në

fjalë mund ta quajmë si përftim kontekstual a si një fjalë të shpifur spontanisht, e ku ta dimë. Pra

duke e lënë këtë çështje të hapur, tashti po i kthehemi shtjellimit të temës sonë sipas titullit të

shënuar.

Asnjanësit prejmbiemërorë të paranyjëzuar në FShS 2002, sipas nënfushës semantike që

mbulojnë, i merenduam në dy grupe: së pari, ata që shprehin një cilësi, dhe së dyti, ata, me të

cilët tregohet një gjendje ose një të qenë.

a) Prejmbiemërorët me kuptimësi cilësie

Me kuptimësi të qartë cilësie në burimin në fjalë, të regjistruar, i ndeshim këta shembuj:

tëbardhët (bardhësi),të butë-t (butësi), të egër-it (egërsi), të ëmbël-it (ëmbëlsi), të fortë-t

(fortësi), të ftohtë-t (ftohtësi), të keq-të (për/keqësi!), të kuq-të (kuqëlim), të lartët (lartësi), të

lehtë-t (lehtësi), të hollë-t (hollësi), të mbarë-t (mbarësi), të mirë-t (mirësi a mirëni), të ngrohët-it

(ngrohtësi), të thatë-t (thatësi), të verdhët (verdhësi), të zbehtë-t (zbehtësi), të zi-të (zi-a,

zymtësi),) – gjithsej 18 shembuj.

Në të vërtetë, në burimin në fjalë sqarimi i asnjanësve të caktuar nuk del parësorisht për të gjithë

shembujt me kuptimësinë, sipas barasvlerësve sinonimikë përkatës, siç i shënuam ne në kllapa,

por vetëm për shumicën e tyre. Por me gjithë kuptimet polisemantike të ndryshme që i

shoqërojnë shembujt, madje edhe me emra konkretë, kuptimi strumbullar i asnjanësit ose

bërthama kuptimore nuk largohet nga kuptimi i përgjithshëm i ngjyresës përkatëse semantike,

çështje kjo për të cilën do të ndalemi më në hollësi, pasi t‟i përmendim edhe shembujt e

nëngrupit tjetër.


Ma. Bashkim TOSKA

145

b) Prejmbiemërorët me kuptimësi gjendjeje a të qeni

Si asnjanës mbi bazë mbiemërorësh jocilësorë (a të ndonjë sifoljori!), me të cilët shprehet një

kuptimësi jo e qartë cilësie po e ndërthurur me një dozë paksa më të theksuar gjendjeje a të qeni

(ndjenjë, kohë) drejtpërdrejt ose në mënyrë të fytyruar i cilësuam disa shembuj, të cilët i ndeshim

në numër jo aq të konsiderueshëm në Fjalorin në fjalë. I quajtëm rrëshqitazi edhe sifoljorë (!),

sepse në koncept, ashtu si vetë varianti prejfoljor i emrit përkatës edhe me ta shprehet një të qenë

a gjendje ose një ndryshim i gjendjes. Edhe këta po i shënojmë duke i shoqëruar në kllapa me

sinonimet e mundshme përkatëse, si p.sh.:

të gjallët (n/gjallje, gjallëri),të lagët-it (lagështirë), të lig-të (ligësi, ligështim), të madh-të

(madhështi), të mugët-it (mugëtirë), të ndotë-t (ndotshmëri!), të ndytë-t (ndytësi/rë), të nxehtë-t

(nxehtësi, zjarrmi), të majmë-t (majmëri), të pështirë-t (pështirësi, neveri), të fikët-it (fikje,

humbje e vetëdijes), të rëndë-t (rëndesë, rëndë-a, sëmundje), të pakët-it (m/pakje!), të ri-të (rini-

a), të tepërt-it (tepri-a), të vështirët (vështirësim – gjithsej 16 raste.

Ç‟është e vërteta, ndonjë shembull që ne e cilësuam sifoljor ose jocilësor, nuk ka veçori aq të

prera dallimi me cilësorët e mirëfilltë, në njërën anë dhe me asnjanësit prejpjesorë, në anën tjetër,

por ne e pagëzuam kështu për hir të veçorisë kuptimore që shprehin aktualisht shembujt e

caktuar, sepse sipas këtij kriteri, nocioni i shprehur më tepër i takon nënfushës së asnjanësve

prejmbiemërorë se atyre prejpjesorë ose në raste edhe atyre prejndajfoljorë. Krahaso raportin

semantik: të lagëtit (nga i lagët-i, ndaj të lagurit (lagur me lagë) ose të nxehtët (nga nxehtë i

nxehtë-i) ndaj të nxehurit ( nxehur me nxehë).

Prandaj në vazhdim po përpiqemi të sqarojmë se cili është a duhet të konsiderohet si kuptim

strumbullar i përzgjedhur i asnjanësit prejmbiemëror të cilësisë dhe cili i prejpjesorit jocilësor,

sepse sipas përkufizimeve përkatëse në Fjalorin në fjalë kjo çështje nuk del e qartë.

Në burimin në fjalë, siç do të duhej, nuk respektohet kriteri që kuptimi i parë strumbullar të jetë i

nocionit abstrakt dhe si i tillë ky kuptim të zërë vendin e parë të radhës e pastaj të vijnë kuptimet

e tjera polisemantike që mund t‟i ketë emri i caktuar. Aty (në Fjalor) jepet në mjaft raste si

kuptim i parë nocioni i një gjë-sendi konkret që bie ndesh me destinimin historik burimor, por

edhe të sotëm motivues të asnjanësit prejmbiemëror që iniciohet drejtpërdrejt nga tema e qartë

fjalëformuese. Siç dihet emri i tillë, që e ka motivimin, ose që duhet ta kishte, qoftë në një

koncept cilësie (pika a), qoftë në një koncept gjendjeje a të qeni (pika b), në radhë të parë,

kuptimisht duhet me e shprehë nocionin që i takon fushës së abstraksionit. Këtë çështje po e

qartësojmë sadokudo më në hollësi më poshtë.


Ma. Bashkim TOSKA

146

1. Rreth kuptimit strumbullar të asnjanësit prejmbiemëror

Të vihet re se sinonimet e shënuara në kllapa për shembujt e paranyjëzuar, qoftë nga hartuesit e

Fjalorit në fjalë, qoftë edhe prej nesh, dallojnë qartë semantikisht nga nocioni parësor që kanë sot

asnjanësit e mirëfilltë prejmbiemërorë, por megjithatë, ne, formën e tillë e konsideruam si

barasvlerësin më të qëlluar semantik, më të përafërt me realitetin e sotëm, Këtë që sapo e thamë,

për ta kuptuar më mirë, po përpiqemi ta shpjegojmë më poshtë, duke e ilustruar me ndonjë

shembull konkret. Siç dihet, b.f., fillimisht formimi i asnjanësit të tipit të bardhët, të kuqtë e të

ngjashëm është motivuar nga tema e qartë fjalëformuese e mbiemrit përkatës (asnjanës: të

bardhët ose (i) bardhë, të kuqtë ose (i) kuq etj. dhe mbi këtë bazë është bërë emërzimi për të

shprehur konceptin përkatës në fushën e abstraksionit, por që ndërlidhej domosdo metaforikisht a

drejtpërdrejt me konceptin e cilësisë nga tema prodhuese motivuese. Pra, me fjalë-emrin të

bardhët do të shprehej një kuptimësi, qoftë drejtpërdrejtë me ngjyrën e bardhë, qoftë tërthorazi,

siç u cek, një kuptimësi metaforike simbolike e një dukurie përkatëse. Kështu mbase fillimisht

mund të shpjegohej prejardhja e të gjitha emërzimeve nga mbiemrat e paranyjëzuar.

Na është e ditur se po ato cilësi të emrit që shprehin mbiemrat e thjeshtë të mirëfilltë, siç janë:

a) madhësia e forma, tipi i madh, i gjerë, i lartë etj,

b) ngjyra: i bardhë, i kuq, i verdhë etj. si dhe

c) vetia fizike e shpirtërore, si i butë, i fortë, i njomë, i bukur, i ëmbël etj. (Shih K. Topalli, vepra

e cit. f.. 32.),

po ato dalin të mishëruara edhe tek asnjanësit prejmbiemërorë, pra të emërzuar mbi të njëjtën

bazë.

Këtë fakt, që sa e zumë në gojë, po e theksojmë në mënyrë të veçantë për arsye se në FShS

(2002) nuk është vepruar kështu në mjaft raste. Ndodh, jo rrallë që aty si kuptim i parë ose si

veçori karakteristike e motivuar me dalë jo kuptimësia e një madhësie, e një ngjyre a e një vetie

fizike, po një kuptimësi tjetër, pra jo ajo që ndërlidhet me temën fjalëformuese. P.sh. aty në vend

se të shënohet parësorisht karakteristika prejmbiemërore që ka të bëjë me cilësinë përkatëse,

qoftë edhe simbolike (kuptohet me nocion abstrakt) del emërtimi i një gjë-sendi konkret, si b.f.

kuptimi i parë për konceptin të bardhët del krem-zbardhimi, për të kuqtë - (laps) buzëkuqi, për të

hollët del ije (pjesë e trupit),për të lartët del vend, ndërsa për të verdhët, të zbehtët del verdhëza

(sëmundje, si shenjë pasojë), për të lehtët, të rëndët, të hollët, të fikët, del shpjegimi: alivani,

alivanosje (d.m.th. sëmundje), të ftohtët ka barasvlerësin plevit (sëmundje dhe, po ashtu, trajtat:


Ma. Bashkim TOSKA

147

të pështirët, të vështirët, të pështjellët, të ndotët, shpjegohen me krupë, neveri (sëmundje), duke u

larguar kështu nga kuptimi fillestar abstrakt që i takon edhe sot natyrës së mbiemrit përkatës ose

edhe emrit cilësor me prapashtesën –si.

Ne, nuk kontestojmë të vërtetën se me rastin kur janë vjelë emrat e tillë, madje edhe në gjendjen

e sotme me ta diku-diku mund të shprehet koncepti i sipërcekur përkatës, por tërheqim vërejtjen

e ngulmojmë që këto koncepte asnjanësi duhet a mund t‟i ketë si koncepte të dorës së dytë a të

tretë, dhe jemi të sigurt se, b.f., trajtat e emrave të tillë në konkurrencë lojale me emërtimet e

zyrtarizuara, sidomos për gjë-sende konkrete ose të sëmundjeve, në ballafaqim me emërtimet

zyrtare të sëmundjeve, do ta humbin atë konkurrencë, nëse deri tani nuk e kanë humbur, prandaj

në fjalorët e tipit normativë shpjegues standard, patjetër së pari në radhë, duhet të shënohet

kuptimi strumbullar që ndërlidhet me konceptin përkatës të abstraksionit të lartë që shpreh

asnjanësi sipas motivimit që e jep tema e qartë fjalëformuese e pastaj mund a duhen shënuar

edhe kuptime vargore polisemantike që ende mund t‟i shprehë emri i tillë i gjinisë asnjanëse.

Po ritheksojmë faktin se kur është fjala te shembujt që i jep prof. A. Zymberi, lidhur me

mbiemrat e emërzuar mbi bazë pjesoreje të shkurtë kalbë me kalbë ose ndrydhë me ndrydhë, siç

ishin rastet të kalbëtit (pjesa e kalbur e mollës), të ndrydhëtit (pjesa e ndrydhur e këmbës) etj. ku

nuk ka sinonim alternativ me barasvlerësi të plotë zëvendësimi, emërtimet e tilla, duhet të

legalizohen në përdorim normal. Pra asnjanësit e tillë që dalin të nevojshëm për mbulimin e

koncepteve të veçanta për gjëra me cilësi konkretizimi duhet të vlerësohen si të pranueshëm në

shqipen standarde, por, gjithsesi të shënjohen, si raste të veçanta për nënfushën semantike që

shprehin.

a) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë të cilësisë

Siç mund të shihet nga pasqyra e shembujve të grupimit të parë, të gjithë barasvlerësit

sinonimikë të asnjanësve prejmbiemërorë të cilësisë, ndonëse nuk shprehin plotësisht të njëjtin

koncept, dalin me prapashtesën –si, përveç dy rasteve: zi-a për të zi-të dhe kuqëlimi për të

kuqtë.Që sinonimet e caktuara nuk e shprehin të njëjtin koncept kemi si provë faktin se të gjithë

asnjanësit cilësorë mund të zbërthehen me treguesin sintagmor: të qenët a me qenë + mbiemri

(njëjës mashkullor). Letrarishtja e sotme rekomandon zbërthimin: të jesh + mbiemri përkatës,

por ne na duket sadopak më natyrshëm me dalë zbërthimi me asnjanës ose me paskajoren e

mirëfilltë + mbiemri përkatës se me formën e lidhores (veta e dytë njëjës). Andaj pritet me të

drejtë rehabilitimi i trajtave të paskajores së mirëfilltë në standard, siç është kërkuar. Krahaso: të

mirët, d.m.th, me qenë ose të qenët i mirë; të bardhët – me qenë ose të qenët i bardhë, e kështu

me radhë, ndërsa sinonimi në kllapa zbërthehet me paskajoren e foljes ndihmëse: me pasë: me

pasë + emri përkatës, ndërkaq letrarishtja e sotme rekomandon të kesh + emri përkatës (trajtë e


Ma. Bashkim TOSKA

148

lidhores veta e dytë njëjës). Pra me mirësi kuptohet me pasë sjellje a cilësi të mira ose me qenë i

pajisur me të mira. Gjithashtu me emrin bardhësi kuptohet figurativisht se duhet me pasë

(d.m.th., jo vetëm të kesh ti) veçori të larta ogurbardha morale e të tjera, por me kuptim

përgjithësues që vlen për të gjitha vetat njëjës e shumës, përgjithësim ky që shprehet natyrshëm

me trajtën e paskajores me pasë.

Këtë që sapo u përpoqëm ta shprehim rreth asnjanësit në raport me sinonimet përkatëse, po e

ilustrojmë me këtë dialog të mundshëm:

-Këtë të mirë ta kthefsha me të mirë dhe me të mira.

-E mira është kat-kat, more vëlla, Ajo shihet më së miri jo me sytë e ballit po sytë e mendjes.

-Sidoqoftë, me mirësi fitohet e këndellet më lehtë edhe çdo zemër e thyer!...

Pra, kemi vërejtur se të gjithë asnjanësit mund të zbërthehen kështu, si u tha më lartë dhe

njëherazi konstatojmë se mund të ketë ndërkëmbime në nuanca, ashtu siç mund të ketë edhe

dallime në këtë tresh a katërsh sinonimik: të mirët – asnjanës – koncept i përgjithshëm abstrakt,

e mira, po emër abstrakt,femëror i paranyjëzuar, me të cilin gjithsesi paraqitet një veprim a ide e

konceptuar, si të thuash e konstruktuar me ndonjë element konkretizimi, siç është treguesi kat-

kat, ndërsa memirësi, po emër abstrakt i gjinisë femërore, i prejardhur me prapashtesën –si, me

të cilin paraqitet se shprehet diçka edhe më konkrete nga shembulli i mësipërm po i kësaj gjinie,

si me thënë shprehet sadokudo materializimi i vetë idesë së konceptuar ose rezultati i procesit

përkatës si rrjedhojë e punës së mirë, d.m.th. e së mirës, nocion ky që ende qëndron në fushën e

abstraksionit, po duket se ka elemente të konkretizimit relativ.

Fundja këtë dhuratë që ia jep copë në dorë a llokum në gojë gjuhës sonë I lumi Zot, të breruar

atavikisht edhe me hyjnizim magjik, duhet ta njohim më mirë, ta shfrytëzojmë që të gjithë ne

shqipfolësit dhe ta trashëgojmë ogurbardhësisht e jo ta anashkalojmë, ta rrudhim ose edhe ta

zhdukim subjektivisht. Këtu nuk e kemi fjalën për stilin administrativ sa për stile të tjera. Sido që

të jetë, ky është një fakt që tregon se kuptimi i formave të asnjanësit prejmbiemërorë në raport

me barasvlerësit sinonimikë (sidomos me emrat e prejardhur), ndryshon jo vetëm për nga forma

e gjinia, por edhe për nga brendia, nga përmbajtja ndërlidhur me nënfushën semantike që mbulon

e së këtejmi ndryshon edhe nga mënyra e zbërthimit semantik. Në këtë kontekst, këtu mund të

hetohet një çështje me shumë rëndësi. Ndërsa koncepti i asnjanësit mbetet në fushën e

abstraksionit, ai i emrave të prejardhur me –si etj. tregon procesin e formësuar, mjaft të

ravijëzuar po në fushën e abstraksionit, por të pajisur shkallë-shkallë me elemente semantike

gjithnjë e më afër konkretizimit.

Prandaj në asnjë rast sinonimet e tilla nuk duhen konsideruar si plotësisht identike ose që mund


Ma. Bashkim TOSKA

149

të zëvendësohen për të shprehur të njëjtin nocion në fusha të caktuara të dijes e të veprimtarisë.

Këtë fakt po e ritheksojmë në mënyrë të veçantë sepse disa gjuhëtarë e krijues letrarë, madje

edhe ndonjë përkthyes i pa përvojë të duhur, pa të drejtë, asnjanësit prejmbiemërorë cilësorë po i

zëvendësojnë me emrat përkatës të prejardhur, kryesisht me prapashtesën –si ose edhe me ndonjë

tjetër, pa e vrarë mendjen se me një veprim të tillë subjektivist po e dëmtojnë shumë mozaikun e

të shprehurit të tërësishëm të gjuhës shqipe.

b) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë jocilësorë

Siç mund të shihet nga shembujt e mësipërm, nën b), asnjanësit jocilësorë që shprehin një

gjendje a të qenë, dalin me sinonimi mjaft heterogjene, prandaj edhe veçoritë dalluese të tyre

janë edhe më të dukshme dhe më të ndërlikuara seç dilnin tek asnjanësit prejmbiemërorë

cilësorë. Siç mund të shihet, në 16 rastet nga pasqyra e nëngrupit të mësipërm dalin së paku

njëmbëdhjetë (11) forma sinonimesh me prapashtesa a fundorë të ndryshëm. P.sh.

1) më -im: ligështim (të ligtë);

2) më –irë: lagështirë (të lagëtit), mugëtirë (të mugëtit), ndyrësirë (të ndytët);

3) më –je: n/gjallje (të gjallët), m/pakje (të pakëtit);

4) më –si: nxehtësi (të nxehtët), pështirësi (të pështirët), vështirësi (të vështirët);

5) më –i: tepri (prejndajfoljor i të tepërtit), zjarrmi (të nxehtët),

6) më –ni: rini (të ritë);

7) –shmëri: ndotshmëri (të ndotët), ngjashmëri (të ngjarët);

më -shti: madhështi (të madhtë);

9) më –ri: gjallëri (të gjallët), majmëri (të majmët);

10) me zero-mbaresë: rëndë-a, (të rëndët);

11) dy raste janë sqaruar me barasvlerës sinonimikë njëfjalësh mbi tjetër temë neveri (të

pështirët) dhe zjarrmi (të nxehtët) dhe dy raste me togfjalësha: humbje e vetëdije (të fikëtit) dhe


Ma. Bashkim TOSKA

150

ngjashmëri rasti (të ngjarët).

Gjithashtu vërejmë se për dallim nga shembujt nga pika a) që trajtat e asnjanësit zbërtheheshin

kryesisht me togun: të qenët ose me qenë + mbiemri përkatës cilësor, shembujt e këtij grupimi

(pika b) zakonisht zbërthehen me ndihmësen tjetër të foljes kam: me pasë a të kesh + ndajfolja

ose emri përkatës. P.sh.të lagëtit tregon si me pasë lagështi(rë),të ligtë - me pasë ligshti(m), të

gjallët – me pasë gjallëri a n/gjallje ose të qenët a me qenë gjallë (jo me qenë i gjallë) etj. Po

ashtu edhe barasvlerësit në kllapa zbërthehen por më foljen me pasë: me pasë ose të kesh +

asnjanësin përkatës në trajtën e pashquar. P.sh.: lagështirë, do të thotë me pasë të

lagësht,majmëri – me pasë të majmë, zjarrmi – me pasë të nxehtë (ngirtzje temperature), e

kështu me radhë.

Sqarime të tjera rreth kuptimësisë së prejmbiemërorëve

Me sa u tha, secili asnjanës shpreh një koncept abstrakt të përgjithësuar cilësie, gjendjeje a të

qeni, që assesi nuk parakupton, sot për sot, se semantika e tillë domosdo ka të bëjë, qoftë me vetë

zhvillimin e procesit, qoftë me rezultatin e atij procesi, prandaj duhen dalluar kuptimet a nuancat

kuptimore të asnjanësve ndaj barasvlerësve të tjerë, ngase sinonimet përkatëse të caktuara dalin

të specifikuara për nënfushën me elemente gjithnjë e më konkrete të nocionit, qoftë të procesit të

veprimit, qoftë të rezultatit konkret të atij veprimi dhe kështu nuk e rrezikojnë fare konceptin e

asnjanësit përkatës. Në të vërtetë, asnjanësi prejmbiemëror ndalet në perceptimin e vetë

konceptit, si me thënë, e mban ravijëzimin e atij nocioni në nivelin më të lartë të abstraksionit,

por pa e shkëputur plotësisht konceptin për tërë shtrirjen e nocionit përkatës. Së këtejmi del se,

sot për sot, me gjykue drejt mund të thuhet me gojën plot se emrat sinonimikë të prejardhur të pa

paranyjëzuar e të tjerë nuk e rrezikojnë fare nënfushën që mbulon asnjanësi përkatës i

paranyjëzuar, i cili me u shprehë me fjalë të tjera specifikimin e vet e ka karakterizuar tek shkalla

më e lartë e abstraksionit morfosemantik të fjalës.

Sidoqoftë, për ta bërë edhe më të qartë të vërtetën se koncepti i asnjanësit të paranyjëzuar

prejmbiemërorë cilësorë dhe ai i atyre jocilësorë (sifoljorë) ka natyrë tjetër nga asnjanësit e

parmë dhe emrat e tjerë të prejardhur me prapashtesat përkatëse e të tjerë, po japim skemën me

nga një shembull karakteristik, nga të dy grupimet e prejmbiemërorëve, me të ashtuquajturit

barasvlerës sinonimikë, për të identifikuar kështu edhe më mirë nënfushën semantike të nocionit

të asnjanësit përkatës, sipas rubrikave:

1) emri i nyjshëm si temë motivuese fjalëformuese,

2) asnjanësi prejmbiemëror (emër abstrakt),

3) emri femëror i paranyjëzuar (abstrakt),

4) emri i përgjithshëm mashkullor i njeriut i paranyjëzuar.


Ma. Bashkim TOSKA

151

Skema ndërsinonimike e prejmbiemërorëve

---------------------------------------------------------------------------------------

1 2 3 4 5 .

1) i mirë-i të mirët e mira/të mirat mirësia/mirësitë i miri /të mirët

2) i madh -i të madhtë e madhja madhëria/madhëritë i madhi/ të mëdhenjtë

Shembuj ilustrues fjalisor në përputhje me

skemën e mësipërme

Po i ilustrojmë shembuj nga skema me fjalitë e mundshme të konstruktuara, sipas dy grupimeve

të asnjanësit prejmbiemëror:

a) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptimësi cilësie:

/Të mirët shprehet me punë e me zemër. E mira nuk harrohet. Mirësia të fisnikëron. I miri

dallohet me punë./

1) Të mirët (tiparii së mirës, i mirësisë shpirtërore): emër asnjanës, vetëm, njëjës, me kuptimësi

të një abstraksioni të lartë.

2) E mira (puna e mirë, emër abstrakt, i paranyjëzuar, njëjës, gjinia femërore) Të mirat (punët e

mira): emër abstrakt shumës gjinia femërore). Të dyja trajtat njëjës e shumës shprehin kuptimësi

që lidhet në njëfarë mënyre me punën e mirë të konkretizuar a me rezultatin asaj pune. a të atij

veprimi.

3) Mirësia (sjellja e mirë), emër abstrakt, emër i prejardhur, njëjës gjinia femërore. Mirësitë

(sjelljet a veprat e mira), emër abstrakt, shumës, gjinia femërore, Të dyja trajtat njëjës e shumës

shprehin kuptimësi të konkretizuar nga rezultati i sjelljes a i veprimit përkatës.

4)I miri (njeriu i mirë): emër abstrakt njeriu(mbiemër i emërzuar), njëjës, gjinia mashkullore. Të

mirët(njerëzit e mirë): emër abstrakt njeriu, shumës, gjinia mashkullore. Edhe I miri dhe Të

mirët lidhet kuptimisht me një konkretizim me njeriun a njerëzit konkretë, të pajisur me cilësinë

përkatëse.


Ma. Bashkim TOSKA

152

b) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptimësi

jocilësore ((gjendje a të qeni)

/Të madhtë qëndron në virtytet e larta të njeriut. E madhja qëndron në vlerat e larta

morale. Madhëria e njeriut shihet nga veprat e kryera. I madhi ka përgjegjësi më të madhe

se i vogli./

1)Të madhtë (asnjanës, abstrakt, vetëm njëjës) kuptimi qëndron në dukurinë që ka të bëjë me

virtytet e larta të njeriut.

2) E madhja (femëror i paranyjëzuar, abstrakt,kryesisht vetëm njëjës), kuptimi qëndron në vepra

të larta të ravijëzuara morale.

3) Madhëria (femëror, abstrakt , i prejardhur me prapashtesim, njëjës kryesisht), kuptimi

qëndron në veprat pozitive pothuajse të kryera.

4) I madhi (emër i përgjithshëm njeriu, njëjës e shumës), kuptimi qëndron në përgjegjësinë e

njeriut sipas pozitës që zë në shoqëri.

Nga shembujt e dy pikave të mësipërm, a) dhe b), mund të nxjerrim disa konstatime, ndër të cilat

ne po i veçojmë këto dy, ngase vlejnë për të gjithë shembujt e tipit të njëjtë:

Së pari, ndërlidhja semantike asnjanës/femërorja e paranyjëzuar kanë përafërsi kuptimore më të

madhe se me sinonimet e tjera, por megjithatë ndryshojnë, jo vetëm për nga gjinia, por edhe për

nga përmbajtja.

Së dyti, ndërlidhja formale e jo semantike e asnjanësit me shumësin e emrit mashkullor të

paranyjëzuar si te shembulli të mirët ndaj të mirët (i miri), andaj një homonimi e tillë nuk duhet

të na hutojë.

Në të vërtetë, edhe pse konstatimet e mësipërme dalin të qëndrueshme, megjithatë ne e shohim të

arsyeshme që në këtë kontekst të vazhdohet edhe më me sforcimin ose me modifikimin e

mëtejshëm të disa koncepteve të shprehura më përpara lidhur me disa probleme që janë të

ndërlidhura me këtë çështje.


Ma. Bashkim TOSKA

153

3. Vazhdim i sqarimeve në raportin asnjanësi prejmbiemërorë / barasvlerësit sinonimikë

Gjatë këtij vazhdimi të sqarimeve do të ndalemi në tri pika:

së pari përsërisim me qëllim sforcimin e faktit se të gjitha sinonimet e lartpërmendura

bashkëjetojnë në ligjërimin tonë standard, andaj duhen dalluar më mirë specifika e nënfushave

përkatëse semantike që mbulojnë,

së dyti, japim arsyetimin pse shembujt janë dhënë prej nesh vetëm në gjininë mashkullore dhe jo

edhe në atë femërore dhe

së treti, jepen edhe shembuj ku ende disa prirje janë në fazën e formëzimit..

1) Specifikimi i nënfushave semantike kusht i bashkëjetesës sinonimike

Semantikisht asnjanësi të mirët ose të madhtë, siç u pa, kanë njëfarë afrie formale sa i përket

paranyjëzimit, por kanë edhe afri kuptimore me femërorët sinonimikë: e miratë mirat, ose e

madhe e madhja, përkatësisht me trajtat: mirësi-a, mirësi-të ose madhëri-a (madhorja a

madhështorja) madhëritë (madhështitë), por femërorja si në njëjës si në shumës, siç u tha, tregon

një gjendje si të themi të kryer, ndërsa asnjanësi, në krahasim me nocionet e tilla, ndalet vetëm te

koncepti i pakonkretizuar me një shtrirje të lehtë gjithëpërfshirëse për tërë nocionin, d.m.th.

ndalet në temën e perceptuar, prej nga mund të nënkuptohet e vërteta se asnjanësi fillimisht do të

ketë pasur shtrirje më të gjerë kuptimësie se që e ka sot. Prandaj identifikimi kuptimor në mes të

këtyre dy trajtave që përmendet nga prof. Sh. Demiraj e të tjerë, gjoja se:

“format e gjinisë asnjanëse të mbiemrave të nyjshëm që ishin më të përshtatshëm për të shprehur

nocione abstrakte më vonë kur gjinia asnjanëse u dobësua në ndërgjegjen popullore, atëherë

emrat asnjanës të paranyjëzuar u zëvendësuan pak nga pak ose me format e gjegjëse të gjinisë

femërore ose me emra të prejardhur prapashtesorë”, (Shih: Gramatikë historike e gjuhës shqipe,

Prishtinë 1988, f. 157.)

qëndron i saktë vetëm pjesërisht, d.m.th., vlen vetëm rreth të shprehurit të nocioneve në fushën

abstrakte, por jo tërësisht edhe rreth zëvendësimit, ngase asnjanësit prejmbiemërorë, siç u provua

dhe u sprovua prej nesh, siç e tregon realiteti i sotëm, u zëvendësuan vetëm për një pjesë të

nocionit të fushës së abstraksionit që (ndoshta) e mbulonin, por jo tani, pasi aty momentalisht

kanë hise edhe emra të tjerë që e kanë fituar nënfushën përkatëse në luftën e konkurrencës, por

megjithatë asnjanësit nuk u zëvendësuan krejtësisht dhe assesi nuk u zhdukën, por u pozicionuan

në një nënfushë tjetër po të asaj fushe të gjerë, duke kaluar, siç po ceket disa herë, në shkallën më

ë lartë konceptore të abstraksionit.


Ma. Bashkim TOSKA

154

2) Gjinia mashkullore si trajtë përfaqësuese e emërtimit të njerëzve sipas gjendjes a

veprimtarisë së tyre

Asnjanësin e njëjësit të emërores, në njërën anë me trajtën e gjinisë mashkullore në shumës, në

anën tjetër: të mirët // të mirët, i lidh vetëm forma e njëjtë shkrimore, por nuk i lidh kurrfarë

nënfushe semantike, sepse me shumësin e mashkullores tregohet diçka konkretizuese, që ka të

bëjë me njerëz të pajisur me cilësinë e mirësisë e jo me konceptin gjegjës si veçori e abstraksioni

të lartë të nocionit që e shpreh asnjanësi.

Dihet edhe ky fakt se emrat e përgjithshëm të njerëzve me prejardhje mbiemërore (shembulli 4)

në gjuhën tonë dalin zakonisht në gjininë mashkullore, e cila konsiderohet si trajtë përfaqësuese,

prandaj edhe ne i shënuam shembujt vetëm në këtë gjini. Kjo është arsyeja e parë. Ekziston edhe

një arsye tjetër se po të shënohej edhe trajta përkatëse në gjininë femërore, jo vetëm do të bëhej

një punë pa nevojë, por do të ndërlikohej çështja. Themi do të ndërlikohej, sepse format e

emërtimit të njerëzve sipas gjendjes a veprimtarisë së tyre, të emrave mbi bazë mbiemërore të

gjinisë femërore dalin formalisht identikë me prejmbiemërorët abstraktë të gjinisë femërore.

Krahaso emrin abstrakt të gjinisë gramatikore e mira (vepër) të mirat (vepra), në njërën anë, me

emërzimin e mbiemrave cilësorë si emërtime të gjinisë femërore natyrore: emira të mirat (e mira

vajzë të mirat vajza), në anën tjetër.

Pra, kjo është arsyeja pse tek emrat e njerëzve (frymorëve) si trajtë përfaqësuese merret

normalisht gjinia mashkullore dhe që kontekstualisht vetëkuptohet se femërorëzimi bëhet shumë

lehtë me mjetet femërorizuese dhe me një veprim të tillë i iket ndërlikimit të panevojshëm formal

të çështjes që ndërlidhet me trajta homoforme të emërtimeve në fjalë, të cilat, siç e pamë, janë

identike si në njëjës ashtu edhe në shumës, në drejtshkrim e në drejtshqiptim.Dallimin e bën

vetëm konteksti


Asnjanësit e paranyjëzuar të tipit prejpjesor, i radhitëm në katër grupe:













Ma. Bashkim TOSKA

155








nyje-mbaresën –ët : të përzier-ët -

Asnjanësit e trashëguar si emra të mirëfilltë (të paparanyjëzuar)

Që në zanafillë, emrat asnjanës në gjuhën shqipe lindën për të emërtuar koncepte të gjërave

konkrete, por jo për nocione frymorësh me gjini të përcaktuara, madje si duket atyre nuk u shkoi

fort mbarë as për emërtime të nocioneve abstrakte, ngase nuk na kanë lanë trashëgim emra

abstraktë, po kryesisht konkretë, pos ndonjë rasti të vetmuar, dhe kjo nga huazimet latine, siç

janë shembujt: faj-të, mend-të e ndonjë tjetër. Kjo që thamë mund të vërtetohet edhe nga

shembujt, edhe pse të paktë që i ndeshëm të regjistruar në Fjalorin e shqipes së sotme (2002),

prej kah mund të nxirret përfundimi se me emrat e asnjanësve të mirëfilltë të trashëguar,

mbuloheshin koncepte që emërtonin dhe vazhdojnë të emërtojnë gjë-sende konkrete, por jo të

specifikuara sipas ndonjë nënfushe të qartë semantike, ndonëse zakonisht emërtoheshin lëndë ose

objekte konkrete të panumërueshme ose edhe koncepte që nuk janë aq të thjeshta. Konkretisht,

edhe pse në Fjalorin në fjalë (2002) janë shënuar vetëm 6 shembuj asnjanësish primitivë, në bazë

të nënfushës semantike që mbulojnë, mund t‟i ndajmë në këto dy nëngrupe:


në ekzemplarë”, siç e thotë prof Sh. Demiraj, por që ishte lëndë e lidhur ngushtë me jetën e

atëhershme të shqipfolësve, si p.sh. dhjamë-t (dhjamë-i dhjamëra-t) ujë-t (ujë-i ujëra-t), lesh-të

(lesh-i leshra-t) si dhe


trupit, si është krye-t, (nocion ky që ka të bëjë me kokën) dhe ballë-t që e shënojnë për ilustrim

studiuesit tanë, si dhe veshë-t, sy-të, krah-të që përmenden në burime të caktuara, gjithashtu, si

asnjanës.

Asnjanësit e parmë (emrat e mirëfilltë asnjanës të paparanyjëzuar), të cilët njëkohësisht janë

krijuar më përpara atyre të paranyjëzuarve, ishin në përdorim në numër relativisht të madh, por

në shqipen e sotme letrare, siç u pa nga pasqyra e paraqitur më parë, numri i tyre del shumë i


Ma. Bashkim TOSKA

156

reduktuar, gjithsej 5 shembuj të parmë. Mirëpo sipas studiuesve të gramatikës historike të

shqipes (Sh. Demiraj, E. Çabej, I. Ajeti, B. Bokshi, K. Topalli etj.) numri i asnjanësve të

mirëfilltë në përdorim si emra të parmë, d.m.th. pa nyjën e përparme, ishte shumë më i madh. Në

shqipen e dokumentuar sillen mbi 70 shembuj, ndër të cilët janë edhe këta që ne, duke e pasur si

kriter fundoren e temës përkatëse të njëjësit të pashquar, po i ndajmë në tri nëngrupe:


ujë-t etj,






kalonte 100-shin, kur kemi parasysh sugjerimin e bazuar se edhe mjaft emra, gjithsesi, jo

frymorë, metaforikë e metonimikë si dhe ambigjenët, që në zanafillë, thuhet se ishin asnjanës.

Sidoqoftë, asnjanësit e mirëfilltë, emra të paparanyjëzuar, jo vetëm atëherë, por edhe tani, ende

janë mjaft aktivë vetëm në disa të folme dhe vetëm te brezi i vjetër i folësve të atyre trevave.

Është e vërtetë, se nga folësit e brezit të ri, sigurisht të ndikuar nga gjuha e shkollës dhe e

administratës, më drejt, nën ndikimin e gjuhës së sotme letrare.

Asnjanësit e këtij tipi po përdoren gjithnjë e më rrallë e numerikisht më pak, por mund të thuhet

se dukuria e shkrirjes po ndihmohet, përveç institucionalisht me gjuhën letrare, në njëfarë

mënyre edhe nga vetë struktura e kuptimësisë, ngase për hir të konkretizimit, koncepti përkatës

në ndjenjën e folësve, po del më i qartë me emrat mashkullorë a femërorë (njëjës e shumës) se

me asnjanësit që mbulonin, jo krejt tërësinë e nocionit të gjë-sendit përkatës, por vetëm një pjesë

të tij ose një pjesë të sasisë së lëndës përkatëse. Krahaso: njata a këta djathë ose këta (një këta)

ujë me njëjësin ky djathë, ky ujë, në njërën anë, ose shumësin me këta a këto djathna me këta a

këto ujna ose ujëra, në anën tjetër. Pra, me tregues që përcaktojnë profilime lakime ose kategori

të tjera të përbashkëta që nuk i ka, po thuaj, të gjalla, sot asnjanësi përkatës.

Koncepti i papërcaktueshmërisë në ndjenjën e folësve po shkrihet në dobi të konkretizimit të

shprehur, me tregues gramatikorë, njëherë sipas mënyrës polisemantike e pastaj po natyralizohet

në trajtën e njëjësit të gjinisë mashkullore ose të shumësit të gjinisë formale përkatëse aktive

femërore me prapashtesën –ra/-na.

Po të shikohet më në hollësi koncepti i tillë i asnjanësit edhe pse nuk mbulohet tërësisht në

ndonjë rast, pjesa e pambuluar sipas nënvetëdijes a ndjenjës së ligjëruesit nuk kërkon patjetër

mbulesë të diferencuar nga ekzistuesja e gjinisë mashkullore. Me fjalë të tjera, në stilin neutral,


Ma. Bashkim TOSKA

157

arsyeja për ta ruajtur trajtën e veçantë asnjanëse për shumicën folëse po del gjithnjë e më tepër si

diçka jo aq e domosdoshme.

\





Ma. Bashkim TOSKA

158

6.8 PERDORIMI I FJALEVE TE EMERZUARA NE FJALITE E NENRENDITURA NE

GJUHEN GJERMANE

Në faqet në vijim do të gjeni të paraqitura rgrafikisht tipet më të rëndësishme të fjalive të nënrenditura.

Ju mund te ushtroni me anën e këtyre faqeve edhe shndërrimin e frazave emërore në fraza foljore dhe anasjelltas.

shkakore. Diçka do të argumentohet (me sepse ose për shkak se).

kushtore. Do të përmendet kushti (me nëse ose në).

qëllimore. Do të bëhen të qarta qëllimi, motive apo arsyeja e një veprimi (për ...të ose për).

rrjedhimore. Do të bëhet një kundërshtim ose një veçim. Do të

formulohet një pasojë/rrjedhojë e papritur(edhe pse ose me gjithë).

mënyrore. Do të thuhet, si ose përmes së cilës do të kryhet një veprim

(me në këtë mënyrë,që ose nëpërmjet).

kohore. Do të përcaktohet rrjedha kohore: Parakohësi, Njëkohësi, Paskohësi (mit pas ose pasi, përpara ose para dhe ndërkohë).

Gramatik: Stili emëror dhe foljor

Marrëdhënie shkakore: Përmendim arsyet

Shëmbull 1 Shëmbull 2 Shëmbull 3 Lidhëzat

Shembull1 (sepse – për arsye se/si pasojë/prej)

Infarktet e zemrës shpeshtohen gjatë mëngjesit. Arsyeja: Gjatë kësaj kohe ngrihet presioni i gjakut.

Stili foljor

Infarktet e zemrës

shpeshtohen gjatë

mëngjeseve,

Weil (sepse)

(da) (kur,

derisa, meqë,

duke qënë se)

Presioni i gjakut në këtë kohë rritet

Den (meqënëse) Presioni i gjakut rritet në këtë kohë

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomKausal.html

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomKond.html

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomTemporal.html

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomKausal.html#BSP1

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomKausal.html#Bsp2

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomKausal.html#BSP3

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomKausal.html#Uebersicht


Ma. Bashkim TOSKA

159

FJALIA KRYESORE LIDHЁZA Arsyeja në fjalinë e

nënrenditur: Folja

Stili emëror

Aufgrund (infolge,

wegen)(për arsye, si

pasojë, për shëmbull,

për shkak)

einer Erhöhung des Blutdrucks (e

një ngitje të presionit të gjakut)

Infarktet e zemrës

shpeshtohen gjatë

mëngjeseve.

PARAFJALЁ

+ Gjinore

Kallëzuesi

emëror (gjinore) + plotësuesi në gjinore

Shëmbull 2

Ata bënë gabime vendimtare. Arsyeja: Ata nuk kishin fjetur mjaftueshëm

Stili foljor

Sie machten

entscheidende

Fehler, (Ata bënë

gabime vendimtare)

Weil (sepse)

(da) meqë

sie nicht genug geschlafenhatten (nuk kishin

fjetur mjaftueshëm).

Fjalia

kryesore LIDHЁZA

Arsyeja: diçka nuk është kryer-

Folja

Shëmbull 3

Ne dimë sot më tepër për "orën e brëndshme".

(positive) Arsye: Zakonet e të fjeturit janë ekzaminuar shkencërisht.

Stili foljor

Wir wissen

heute mehr

von der

inneren Uhr,

Weil sepse

(da)duke

qënë se

Schlafgewohnheitenwissenschaftlich analysiertwurden.

(Zakonet e të fjeturit janë analizuar shkencërisht)


Ma. Bashkim TOSKA

160

(Ne dimë sot

më tepër për

orën e

brëndshme)

Fjalia

kryesore LIDHЁZA

(POZITIVE) ndajfolja që shpreh

arsyen- Folja

Stili emëror

Dank

(falë)

wissenschaftlicher Analyse von

Schlafgewohnheiten (Analizës

shkencore të zakoneve të

gjumit)

wissen wir heute mehr

von der inneren Uhr. (Ne

sot dimë më tepër për orën

e brënshme)

PARAFJALA

+

DHANORE/GJINORE

Attribut –

Kallëzuesiemëror +

Plotësuesi në

gjinore(!)

Vështrim i përgjithshëm -Lidhëzat

Lidhëza Parafjalë Të tjera

weil, (sepse)da

(meqë), den (se)

aufgrund,(për arsye se)

infolge,(si rrjedhojë) wegen,

(për shkak) mangels,(në

mungesë) aus (nga) (!),

vor para(!), dank (falë)

Nämlich (meqë); das liegt daran,

dass (kjo qëndron në faktin se)der

Grund dafür ist ...

arsyeja për këtë është...





Ma. Bashkim TOSKA

161

Gramatika: Stili emëror dhe foljor Marrëdhë: Ziele, Zwecke nennen (Kap.8)

Shëmbull 1 (um ... zu - zu)

Të zgjidhet mënyra e komunikimit me shkrim Qëllimi: Të shmangen keqkuptime.

Stili foljor

Man sollte den schriftlichen

Kommunikations-weg wählen,

(Do të na duhej të zgjidhnim

mënyrën e komunikimit me

shkrim)

um (!)(për…të) Missverständnisse zu vermeiden

(shmangur keqkuptimet)

Fjalia kryesore LIDHЁZA Ziel im Nebensatz

zu + Infinitiv

Stili emëror

Zur

(zwecks)(për)

Vermeidung von Missver-

ständnissen (shmangien e

keqkuptimeve)

sollte man den schriftlichen

Kommunikations-weg wählen. (Do

të duhej të zgjidhnim rrugën e

komunikimit me shkrim)

PARAFJALЁ

+DHANORE

(+GJINORE)

Kallëzuesi emëror + plotësuesi në

gjinore(!)

Shëmbull 2 (për ...të - të)

Qëllimi (Funksioni): marrja e programeve televizive dixhitale

Stili foljor

Der Decoder ist ein Gerät,

(Dekoderi është një aparat)

Um

(për...të)

digitale Fernseh-

programme zuempfangen.(për të

marrë kanale televizive dixhitale)

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomFinal.html

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomFinal.html


Ma. Bashkim TOSKA

162

FJALIA KRYESORE LIDHЁZAT Funksioni nëfjalinë e nënrenditurpër +

paskajore

Vështrim i përgjithshëm -Lidhëzat

Lidhëzat Parafjalët

um ... zu, (për të)damit zu,(për) zwecks(me qëllim që)

Gramatika: Stili emëror dhe foljor

Marrëdhënie emërore: Përmenden mjetet dhe kushtet (Kap. 2)

Shëmbull 1 Shëmbull 2 Lidhëzat

Shëmbull 1 (nëpërmjet, që - nëpërmjet)

Duhet të rriten rezultatet e sportistëve

Mjeti: Simulimi i lëvizjeve në kompjuter.

Stili foljor

Die Leistungen der

Sportler

sollen dadurchgesteigert

werden, (Rezultatet e

sportistëve duhet të rriten

nga)

Dass(që)

Bewegungen im

Computersimuliert werden. (Do të

stimulohen lëvizjet në kompjuter)

Fjalia kryesore

(me dadurch) LIDHЁZA

Mjeti(Instrumenti)nëfjalinë

e nënrenditur: Folja

Stili emëror

Durch

(Nëpërmjet)

eine Simulation von

Bewegungen im Computer (një simulimi të lëvizjeve në

kompjuter)

sollen die Leistungen der Sportler

gesteigert werden. (Duhet të rriten

rezultatet e sportistëve)

PARAFJALЁ Kallëzuesiemëror

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomInstru.html#BSP1

http://www.dshuni.de/Seiten/Grammatik/NomInstru.html#Bsp2


Ma. Bashkim TOSKA

163

+

KALLЁZORE)

+ përcaktori në

gjinore

Shëmbull 2

Epo përmirëson gjendjen e sportistëve.

Mjeti: Numri i rruazave të kuqe të gjakut do të shumohet në mënyrë dramatike.

Stili foljor

Epover-bessert die

Kondition der

Sportler,.(EPO

përmirëson gjendjen e

sportistëve)

Indem

(ndërsa)

es die Anzahl der roten

Blutkörperchen dramatischvermehrt. (Numri i

rruazave të kuqe të

gjakut shumohetdramatikisht)

FJALIA KRYESORE LIDHЁZA Mjeti(Instrumenti)në fjalinë e

nënrenditur: Folja

Stili emëror

Durch (Nëpërmjet..)

die dramatischeVermehrung der

Anzahl der roten Blutkörperchen

(..shumimit dramatik të rruazave të

kuqe të gjakut)

verbessert EPO die

Kondition der

Sportler.(EPO

përmirson gjendjen e

sportistëve)

PARAFJALë+

(Kallzore)

veçori Kallëzues emëror + përcaktori në gjinore

Paraqitje e përgjithshme - Lidhëzat


Ma. Bashkim TOSKA

164

PËRFUNDIME

Duke u mbështetur në sa u shtjellua në këto faqe punim dhe në literaturën e lexuar, mund të

ritheksohen këto përfundime kryesore :

Gjuha shqipe sot flitet në Shqipëri dhe jashtë kufijve të saj në Kosovë, në territorin ndërmjet

Shkupit, Gostivarit, Tetovës dhe Dibrës, në Preshevë, në Bujanovc dhe në Medvegjë, në Krajë,

në Ulqin me rrethina deri në Tivar dhe në Çamëri.

Shqipja, pra, flitet në viset perëndimore të Ballkanit, aty ku kryqëzohen rrugët që lidhin lindjen

me perëndimin, pikërisht në atë rajon, që ka qenë djepi i qytetërimit antik evropian.

Gjithashtu, shqipja flitet edhe në diasporë (në Itali, në Greqi, në Bullgari, në Ukrainë),

edhe në shumë vende të tjera të kontinentit tonë dhe më gjerë, në Amerikë, në Azi dhe në

Australi, nga shqiptarë të vendosur atje në kohë më të hershme ose më të vonshme.

Gjuha shqipe, si gjuhë indoevropiane, sistemin tri gjinish e ka trashëguar që nga kohët e

lashta.

Format e emërzuara të shqipes dhe të gjermanishtes kanë pothuajse të njëjtën mënyrë

formimi.Në të dyja gjuhët ndeshim nyjën para formës së emërzuar. Në shqipe nyja tregon

përkatësinë e gjinisë femërore e mashkullore (në shumicën e rasteve të mbiemrat e emërzuar

p.sh. E bukura, i ziu, i paudhi, e drejta, e reja, i verdhi, e liga, etj.,).

Ndërsa emrat e gjinisë asnjanëse formohen nga mbiemra të tillë si p.sh. të zitë, të ftohtët, të

thatët, ose me së shumti formohen nga emrat prejfoljore si p.sh. të menduarit, të folurit, të ecurit,

të kënduarit, të qarët, të qeshurit, të bërtiturit etj.

Në gjuhën gjermane shohim se të gjithë emrat që formohen nga pjesorja e foljes marrin nyjën

“das” dhe i përkasin gjinisë asnjanëse, si p.sh. das Reden / të folurit, das Schweigen / të heshturit,

das Leben / të jetuarit (jeta), das Singen / të kënduarit, das Leiden / të vuajturit, das Anwesen / te

qenurit i pranishem diku,, etj.

Mbiemrat ose përemrat e emërzuar marrin gjininë e emrit që është përmendur më parë dhe që për

arsye të mospërsëritjes, zëvendësohen prej formave të emërzuara. Përdoret nyja “der”, çka tregon

edhe gjininë mashkullore të emrit të prejardhur në ato raste kur rrënja e foljes mund të jetë në

kohen e tashme (der Stich,der Tritt),në kohën e pakryer (der Band, der Klang, der Trank etj.) ose

në të dyja gjinitë si mashkullore ashtu edhe femërore,kur mbiemrave ose pjesoreve të emërzuara

u bashkëngjiten veçori ose cilësi të emërtuara prej tyre.

Nyja e mbiemrit vendoset sipas gjinisë së sendit ose frymorit, të cilët ato përcaktojnë, d.m.th. der

për gjininë mashkullore dhe die për gjininë femërorë.


Ma. Bashkim TOSKA

165

Der Reiche hat einer Armen geholfen.

Pasaniku ndihmoi një të varfër.

Kranke bedürfen der Hilfe des Arztes.

Me mbiemra mund të emërtohen edhe nocione, ose koncepte. Ato në këtë rast janë në gjininë

asnjanëse, u shtohet nyja das dhe nuk mund të formojnë numrin shumës:

Man muss an das Gute im Menschen glauben.

Duhet besuar tek e mira e njeriut.

Mbiemri merr në raste te tilla të gjitha veçoritë gramatikore dhe funksionale të emrit. Nga një

kallëzues emëror, ai është kthyer tashmë në një gjymtyrë kryesore e fjalisë.

Mbiemrat, të cilët emërtojnë kombësi të ndryshme, formojnë dy mënyra për përcaktimin e gjuhës

së tyre ?

a) Me mbaresën –e: das Deutsche, das Italienische, das Englische

b) Pa mbaresë: das beste Deutsch, das antike Latein.

Mbiemri me mbaresën –e shoqërohet nga nyja e shquar dhe mund të pranojë në shumicën e

rasteve një kallëzuesor emëror:

• Wir übersetzen aus dem Deutschen ins Spanische.

Ne përkthejmë nga gjermanishtja / prej gjermanishtes në spanjishte.

• Im Mittelalter war das Lateinische die Sprache der Gelehrten.

Në Mesjetë latinishtja ishte gjuha e dijetarëve.

Mbiemri pa mbaresë qëndron ose pa nyje, ose shoqërohet nga një kallëzuesor emëror:

• Sein Deutsch ist noch nicht einwandfrei.

• In Paris spricht man das beste Französisch.

• Zwischen Deutsch und Holländisch bestehen gewisse Unterschiede.

Mbiemrat formojnë gjithashtu dy forma për emërtimin e ngjyrave :

• Wir fahren ins Grüne.

• Das Grun der Wälder wechselte mit dem Grau der Felsen.


Ma. Bashkim TOSKA

166

.

Prej emrave te ngjyrave rrjedhin edhe emrat e gjinisë femërore :

die Bläue (bluja)

die Schwärze (e zeza)

die Röte (e kuqja)…

Në gjuhën gjermane hasim edhe mbiemra ose pjesorë të tillë të emërzuar, të cilëve u

bashkëngjiten veçori ose cilësi te emërtuara prej tyre :

der (die) Abgeordnete (deputeti / deputetja) der (die) Feinde (armiku)

der (die) Angeklagte (i akuzuari / e akuzuara) der (die) Gefangene (i burgosuri / e burgosura)

Në qoftë se përemri pronor përdoret si gjymtyrë fjalie, atëherë ai mund të mbajë pranë edhe

nyjën e shquar. Në këtë rast ai lakohet si mbiemër.

• Hier ist mein Heft. Wo hast du das deine?

Këtu është fletorja ime. Ku e ke ti tënden?

• Ich habe meinen Bleistift vergessen. Kannst du mir den deinen geben?

Kam harruar lapsin. A mund të më japësh tëndin?

. Kur përemri pronor nuk qëndron pranë emrit të cilit i referohet, atëherë ai mund të shkruhet me

shkronjë të madhe.

• Grüsse bitte die Deinen von mir!

Përshëndeti të tutë nga ana ime.

• Grüsse diene Frau von den meinen!

Pershendete gruan nga te mijte.

• Wir besuchen seinen Freund und den meinen.

• Ne po vizitojme shokun e perbashket.

Përemri pronor me nyje të shquar ka edhe një formë tjetër përdorimi më të zgjeruar, me mbarsën

–ig. Edhe në këtë rast, ai shkruhet me shkronjë të madhe.

• Heir ist mein Heft. Wo ist das Deinige?


Ma. Bashkim TOSKA

167

Këtu është fletorja ime. Ku është e jotja?

• Ich besuche heute die Meinigen.

Sot do të vizitoj të mitë.

Në variantin e veprës “Pallati i Ëndrrave” në gjuhën gjermane shohim se kemi 16 raste

përdorimesh të emërzimit, të cilat janë përkthyer nga gjegjësja e tyre nga gjuha shqipe. E veçanta

qëndron vetëm në këtë pikë, ku në gjuhën shqipe është emërzuar vetëm mbiemri prejpjesor.

· Kujdes , ia bëri me vete Mark – Alemi, pa e ditur as vetë se kujt ua drejtoi atë fjalë: të


· Vorsicht ! dachte Mark –Alem und wußte nicht genen wener damit meinte,den

Unbekannten oder sich delbst.(fq.5)

· -S‟ka gjë – tha i panjohuri.(fq.21)

· “Keine Ursache”,- antwortete den Unbekannte.(fq.22)

Ø Rastet kur funksionet e shqipes nuk janë përkthyer me gjegjësen e tyre në variantin e

Veprës”Pallati i Ëndrrave”:

Në 18 fjali vëmë re se forma e emërzuar në shqipe në rolin e kryefjalës nuk ka analogen e vet në

gjermanishte, pra çka do të thotë se kryefjala në fjalinë në gjermanishte është e shprehur nga një

emër i mirëfilltë dhe jo nga një formë e emërzuar. p.sh. :

· Të ftuarit nisën të bisedonin prapë dy e nga dy, në kohën që austriaku, me anë të Kurtit,

po i thoshte diçka tjetër Vezirit.

· Die Gaeste fanden sich erneut zu pledernden Paaren zusammen,während der österreicher

mit Kurts Unterst?tzung versuchte,sich dem Vesir verständlich zu machen.

Në veprën në variantin shqip të I.Kadaresë ndeshen edhe emërzimet e mëposhtme, të cilat nuk

kanë asnjë emërzim analog në gjuhën gjermane. Emërzimet janë ato që vijnë prej mbiemrave,

përemrave dhe numëroreve. Në një rast të vetëm përdoret edhe një ndajfolje vendi e emërzuar.

Në këtë fjali përkthehet kuptimi. Në të dyja gjuhët kemi emërzime të mbiemrave.

· Kishin ardhur dy ungjëjt e tij, i madhi bashkë me gruan dhe i vogli. Ishin edhe dy

kushërinj të tjerë, të dy zëvendësministra.

· Ausser der beiden Onkeln, von denen der ältere seine Frau mitgebracht hatte, waren noch

zwei Vettern da, die im Rang von Vizeministern standen.


Ma. Bashkim TOSKA

168

Emrat prejfoljor asnjëanës të tipit të folur janë krijuar gjatë zhvillimit historik të shqipes.

Zanafilla e tyre duhet kërkuar në një kohë, kur ndenja e asnjëanësit ishte mjaft e gjallë tek

stërgjyshërit e shqiptarëve. Në origjinë këta kanë qenë mbiemra prejpjesorë asnjëanës të

substantivuar, por nga pozitat e shqipes së re , nuk mund të interpretohen ndryshe veçse si emra

prejfoljor asnjëanës.

Emërtime të ndryshme flasin qartë për pikëpamje të ndryshme dhe për mosrënie në emërues të

përbashkët mes gjuhëtarësh të ndryshëm lidhur me këtë klasë emrash, të cilët si për nga struktura

ashtu edhe për nga kuptimi paraqesin një sërë problemesh të vështira për tu zgjidhur; siç janë

problematika e krijimit të tyre.

Zgjidhja e këtyre problemeve është e lidhur ngushtë me sqarimin e disa çështjeve të tjera

gjithashtu shumë të vështira të gramatikës historike të shqipes, siç janë çështja e moshës së

nyjave të përparme dhe çështja e paskajores që edhe sot e kësaj dite mbeten sub indice.

Tema e emrave prejfoljorë asnjanës pa nyjën e përparme në përgjithësi përkon me atë të pjesores

së shkuar pësore. Ky përkim është i plotë në toskërishte p.sh.; zënë, mbjellë, folur, etj. dhe të

zënët, të mbjellët ,të folurit, etj. (Vini re pjesoret e shkuara me emrat prejfoljorë asnjanës). Për

sa i takon gegërishtes së sotme, përkimi është i plotë kur tema e pjesores dhe e emrit prejfoljorë

asnjanës përgjegjës, mbaron me –në .p.sh.; të krahasohen pjesoret e shkuara zanë, lanë, qenë, me

emrat prejfoljorë asnjanës të zanë-t, të lanë-t,të qenë-t etj.

Për nga ana kuptimore vlen të theksohet se emrat prejfoljorë asnjanës shënojnë kryesisht

veprime abstrakte ose gjendje, por në ndonjë rast edhe rezultat veprimi. P.sh: emri të vjellët

përdoret më fort për të treguar një rezultat konkret veprimi. Kuptimi i tyre në përgjithësi nuk

largohet nga ai i foljeve përgjegjëse jokalimtare ose e diatezës mësore.

Emri prejfoljor asnjanës ka, pra, gjithashtu kuptim jokalimtar. Por kur folja përgjegjëse (në

trajtën veprore) është kalimtare, atëherë emri prejfoljor asnjanës mund të përdoret, sipas

rrethanave, me kuptim 1) vepror, 2) vetvetor e madje (në ndonjë rast ) edhe 3) pësor.

Kur përdoret me kuptim vepror, mund të marrë edhe kundrinor ( të drejtë a të zhdrejtë) si dhe

plotës rrethanor (kohe e vendi si dhe mënyre) etj.

Në kuptimin jokalimtar përdoren emra prejfoljorë asnjanës të tillë si të ardhur, të ecur, të dalë, të

hyjë, të shkuar etj. (ashtu si foljet përgjegjëse: vij, eci, dal, hyj, shkoj,etj.)

P.sh.: … s‟donin të fshinin lotët e njëri-tjetrit e të mos i merrnin të qarët: … Vita me Llazin e

morën këtë “të qëndruar mbi kokë” si detyrë të tij.


Ma. Bashkim TOSKA

169

Kuptim mesor kanë të tillë emra prejfoljorë asnjanës si: të afruar, të ankuar, të druajtur, të

zemëruar, të kthyer, të dëshpëruar, etj. Kur përdoren me kuptimet e foljeve përgjegjëse afrohen,

ankohen, druhen, zemërohen, kthehen, dëshpërohen, etj.

P.sh.: kur merrte fund të kolliturit u vinte radha kambanave …;…që kishte dalë pak si tepër nga

të ngjiturit e fustanit në trup.

Dobësimi i vazhdueshëm i ndjenjës së asnjëanësit në gjuhën shqipe do lidhur, nga njëra anë me

shndërrimin e hershëm të gjinisë në një kategori gramatikore në gjuhët indoevropiane, dhe nga

ana tjetër, me evolucionin e hershëm të tingujve fundorë në këtë gjuhë.

Gjinia asnjëanëse tek emrat dhe mbiemrat e nyjshëm do të ishte zhdukur me kohë në gjuhën

shqipe, po të mos ishin ruajtur nyjet, të cilat në këtë pikë kanë luajtur një rol konservues.

Gjinia asnjëanëse në shqipen e sotme ruhet pothuaj vetëm tek emrat, sidomos tek emrat

prejfoljorë e tek disa emra prejmbiemërorë.

Forma të ngurosura emrash prejmbiemërorë asnjëanës përdoren relativisht dendur në funksion

ndajfoljor, si së largu etj. dhe në shprehje ndajfoljore si me të keq etj.

Më dendur hasen format e emërzuara të foljes dhe të mbiemrit e më rrallë ato të përemrave,

numërorëve, e ndajfoljeve (p.sh.:e atjeshmja).

Format e emërzuara përdoren pothuajse lirshëm në të gjitha funksionet e emrit.

E njëjta gjë ndodh edhe në gjuhën gjermane. Me ruajtjen e pjesëshme të gjinisë asnjëanëse, gjuha

shqipe në gjendjen e saj të sotme, zë një pozitë të ndërmjetme midis gjuhëve indoevropiane, si

ato që e kanë ruajtur mirë atë, ashtu edhe ato, të cilat e kanë humbur fare asnjëanësin.

Përdorimi i shkronjës së madhe në fillim të fjalës së emërzuar në gjuhën shqipe dhe

atë gjermane nuk përkon në shumicën e rasteve të përdorimit të saj.

o Ndërsa në gjuhën gjermane kemi një standartizim të përdorimit të shkronjës së madhe në të

gjitha rastet e formave të emërzuara, në gjuhën shqipe kjo nuk ndodh.

o Në gjuhën shqipe përdorimi i shkronjës së madhe te format e emërzuara është i reduktuar dhe

i kushtëzuar sipas standarteve dhe rregulllave drejteshkrimore të vitit 1973.

o Në përgjithësi vihen re gabime në përdorimin e shkronjës së madhe në format e emërzuara në

gjuhën shqipe. Kjo gjë ndodh sepse shqiptarët i referohen kryesisht shtypit të shkruar, sidomos

në gazeta dhe revista, të cilat në shumicën e rasteve, për ta bërë lajmin sa më të lexueshëm,

abuzojnë në këtë drejtim.

o Është për tu përmendur edhe fakti, se mungesa e një kritike të mirëfilltë drejtëshkrimore në

vitet e tranzicionit, ka bërë që media të funksionojë si institucion i pakorrigjueshëm.


Ma. Bashkim TOSKA

170

o Niveli i mësimdhënies së gjuhës shqipe jo vetëm që duhet të jetë i standarteve të miratura, por

edhe të jetë nën vëzhgimin e institucioneve përkatëse


Ma. Bashkim TOSKA

171

BIBLIOGRAFI

Deutsche Grammatik, A. Mueller

Domi, Mahir: Gramatika e Gjuhës Shqipe I, Akademia e Shkencave, vëllimi 8,

Tiranë 2002

Zheji, Petro :Shqipja dhe Sanskrinishtja

Demiraj, Shaban : Rreth kategorive gramatikore të mënyrës dhe të kohës së

gjuhës shqipe, SF, 1977 nr.3



Fleischer, Wolfgang :Wortbildung der deutschen Gegenwartssprache, 1974

DUDEN Wörterbuch der deutschen Sprache, Wissen Media Verlag, 1984

Abraham, Verner: Terminologie zur neueren Linguistik, Tybingen 1988

Admoni Vladimir: Der deutsche Sprachbau, Mynih 1982

Agalliu, F.: Rreth një dukurie të përshtatjes së gjinise në gjuhën e sotme letrare

shqipe, SF, 1984, 4.

Agrikola/Flaisher/Proce: Die deutsche Sprache, erster Band, Lajpcig 1969

Ajhler/Bynthing: Deutsche Grammatik, Form, Leistung und Gebrauch der

Gegenwartsprache, Regensburg 1978

Ajzenberg, Peter: Grundriss der deutschen Grammatik, vëllimi 2, Der Satz,

Shtutgart 1999

Akademia e Shkencave e RPSH, Androkli Kostallari etj: Fjalori Drejtshkrimor

i gjuhës shqipe, Tiranë 1976

Akademia e Shkencave RSH, Ali Dhrimo, Engjëll Angoni etj: Fonetika dhe

gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, 2, Tiranë 1986


Ma. Bashkim TOSKA

172

Akademia e Shkencave RSH, Ali Dhrimo, Engjëll Angoni etj: Fonetika dhe

gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe III, I, Tiranë 1983

Akademia e Shkencave RSH, Agalliu Fatmir, Engjëll Angoni etj: Gramatika e

gjuhës shqipe 1, vëllimi 1, Tiranë 2002

Akademia e Shkencave RSH, Agalliu Fatmir, Engjëll Angoni etj: Gramatika e

gjuhës shqipe 2, vëllimi 2, Tiranë 2002

Altahaus, H.P: Lexikon der germanistischen Linguistik, Tybingen, 1980

Aman, Herman: Probleme der verbalen Diathese, në: nachgelassene Schriften

zur vergleichenden und allgemeinen Sprachwissenschaft, Insbruck 1961

Bamesberger, Alfred: Der Aufbau des germanischen

Substantivierungssystems, Haidelberg 1986

Bamesberger, Alfred: Lateinische Sprachwissenschaft, Regensburg 1984

Behagel Oto: Deutsche Syntax, vëllimi i II, Eine geschichtliche Darstellung,

Haidelberg 1924

Beci, B.: Gjurmimi i të folmeve qëndrore të dialektit të Veriut, SF, 1970, 2.

Bezke, Georg: Einführung in das Althochdeutsche Laut- und Flexionslehre,

Mynih 1918

Bilba: www.bilba.net

Birvish, Manfred: Passiv, Pronominalisierung, Satzgliedstellung, në: Studia

grammatica II, Berlin 1963

Bohush, Otmar: Lexion der gramatischen Terminologie, Donauvërt 1972

Bondarko, A.V.: Das Genus von Nomen und sein funksionales – semantisches

Feld, në: Studia grammatica XIII, Berlin 1976

Bop, Franc: Über das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen

Beziehungen (f. 459-594), në: Kleine Schriften zur vergleichenden

Sprachwissenschaft, Lajpcig 1972

Braune, V/ Helm, K: Gotische Grammatik, Niemeyer Verlag, 1952

Brinkman, Henig: Die “ haben” – Perspektive im Deutschen, në: Sprache,

Schlüssel zur Welt, Festschrift für Leo Weisgerber, Dyseldorf 1959

http://www.bilba.net/


Ma. Bashkim TOSKA

173

Brinkman, Henig: Die deutsche Sprache – Gestalt und Leistung, Dyseldorf

1962

Brugman, Karl: Grundriss der vergleichenden Grammatik der

indogermanischen Sprachen, Strasburg 1892

Bude, E.H.: Vom deutschen und englischen Substantiv, Muttersprache,

Lynenburg 1956

Buholc/ Fidler: Albanische Grammatik, Lajpcig 1987

Bussmann, H.: Lexikon der Sprachwissenschaft, Shtutgart, 1983

Cemb, Zhan M: Studime gjuhësore VII, Prishtinë 1986

Cifonun, Gizela; Studime gjuhësore VII, Prishtinë1986


Die Substantivierung im Deutschen; Agenten, Blockaden und (De-)

Gradierungen, in Deutsche Syntax, Ansichten und Aussichten, Berlin/Nju Jork 1992

Cifoun/Hofman/Shtreker: Grammatik der deutschen Sprache, vëllimi 3,

Berlin/Nju Jork 1997

Cigelshmit, Fridrih: Zur Entwicklung der Perfektumschreibung im Deutschen,

Nr.6, Baltimore 1929


Çabej, Eqerem: Studime gjuhësore VII, Prishtinë 1986

Çeliku, M.: Format e emërzuara në gjuhën shqipe, Tiranë, 1998

Çeliku, M.: Togfjalësha të qëndrueshëm me bazë foljore në shqipen e sotme,

në BUSHT, SShSh, 2, 1962

Çomski, Noam: Tiefenstruktur, Oberflächenstruktur und semantische

Interpretation, në: Linguistische Forschungen 1, Kifer, Ferenc, Frankfurt mbi Majn

1972

Dal, Ingerid: Kurze deutsche Syntax, Tybingen 1952

De V. Cluver, August D.: Merkmalsgrammatik der deutschen Sprache,

Tybingen 1972


Ma. Bashkim TOSKA

174

Debruner, A: Medium, në: Indogermanische Forschungen 46, Berlin 1928

Demiraj, Shaban: Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranë 1988

Demiraj, Shaban: Rreth disa problemeve të gjinise asnjanjese në gjuhën

shqipe, SF, 1969, 1

Desnitskaja, A: Über den Ursprung des Albanischen, në: Language Typology

1998, Typological models in reconstrution, Amsterdam/ Filadelfia 1991

Dhrimo, Ali: Aspekti dhe mënyrat e veprimit te formave te emerzuara në

gjuhën shqipe, Tiranë 1996

Diels, Paul: Über die indogermanische Substantivierung në; Jahresbericht der

Gesellschaft für vaterländische Kultur, vëllimi 1, Breslan 1914, f 1-8 A

Duden: Etymologie, Herkunfstwörterbuch der deutschen Sprache, Band 7,

Manhaim 1997

Duden: Grammatik der deutschen Gegenwartssprache, vëllimi 4, Manhaim

1998

Egers, Hans: Uuard quoman und das System der Verbformen im

althochdeutschen Isidor, në: Althochdeutsch, Grammatik, Glossen und Texte,

vëllimi1, Hajdelberg 1987

Engel, Ulrih: Syntax der deutschen Sprache der Gegenwart, Berlin 1977

Engel, Ulrih: Deutsche Grammatik, Hajdelberg 1982



Engel, Ulrih/Grebe, Paul: Zur Funktion der Fügung das + infinitiv in der

deutschen Gegenwartssprache, në: Neue Beiträge zur deutschen Grammatik ,

Manhaim 1968

Erben, Johanes: Deutsche Grammatik, ein Abriss, Mynih 1972

Erdman, Oskar: Grundzüge der deutschen Syntax, Shtutgart 1886

Erhart, Adolf: Das indoeuropäische Nominalisierungssystemsystem,

Univerzita J.E. Purkynĕ 1989


Ma. Bashkim TOSKA

175

Eroms, Hans-Verner: Zur Konversion der Dativphrasen, në:

Sprachwissenschaft,vëllimi 3, Hajdelberg 1978

Eroms, Hans-Verner: Das Deutsche in historischer Sicht, në; Deutsche

Syntax, Ansichten und Aussichten, Berlin/Nju Jork 1992

Fidler, Vilfrid: Das albanische Nominalisierungssystem in der Sprache des

Gjon Buzuku, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Prishtinë 1994

Flajsher, Volfgang: Wortbildung der deutschen Gegenwartssprache, Lajpcig

1969

Fleming, Valter: Grammatik des Deutschen, Einführung in Struktur– und

Wirkungszusammenhänge, Berlin 1991

Fon Han, Johan Georg: Albanesische Studien, Jena 1854

Fon Kinle, Riçard: Historische Laut- und Formenlehre des Deutschen,

Tybingen 1960

Fosler, Karl: Die Substantivierung, eine Form des Leidens oder Zustandes?,

në: Die Neueren Sprachen, vëllimi 33, Marburg 1925

Frauvalner, E.: Die Weltliteratur, vëllimi 2, Vjenë 1953

Gamillsheg, Ernst/Gibish, H. Hajncël, E.: Historische Syntax, Tybingen 1957

Glinc, Hans: Die innere Form des Deutschen, Bern/ Mynih 1952

Grim, Jakob: Deutsche Grammatik, Gëtingen 1822

Grup autorësh: Der kleine Pauly, Lexikon der Antike, vëllimi 2, Shtutgart

1967

Gurakkuqi, Karl: Grammatica albanese del uso moderne, Palermo 1958

Gjergj, Pekmezi: Grammatik der albanesischen Sprache, Vjenë 1909

Fon Han, Johan Georg: Albanesische Studien, Jena 1854

Hackel, W.: Einführung in die Grammatik der deutschen Gegenwartssprache,

Berlin, 1982

Hahn, K.A.: Mittelhochdeutsche Grammatik, përpunuar nga Fridrih Pfajfer,

botimi 3, Frankfurt mbi Main 1875


Ma. Bashkim TOSKA

176

Hajldorf/ Fleming/ Motsh: Grundzüge einer deutschen Grammatik, Berlin

1981

Hartung, Volfditrih: Die Konjunktivtrasformationen im Deutschen, në: Studia

Grammatika I, Berlin 1962

Helbig/ Busha: Deutsche Grammatik, Ein Handbuch für den

Ausländerunterricht, Berlin 1991

Helbig, G./ Busha, J.: Leitfaden der deutschen Grammatik, Lajpzig, 1991

Helbig/ Kempter: Der Substantiv, Zur Theorie und Praxis des

Deutschunterrichts für Ausländer, Langenscheidt 1997

Helbig, Gerhard: Zu den zustandsbezeichnenden Konstruktionen mit “ sein ”

und“ haben” im Deutschen, në: Linguistische Arbeitsberichte 20, Lajpcig 1987

Helbig, Gerhard: Zur Klassifizierung der Konstruktionen von Substantiva mit

Verbformen, në: Linguistische Arbeiten, vëllimi 183, botuar nga Centre de Recherche

en Linguistique Germanique, Nisë 1986

Hencen, Valter: Deutsche Wortbildung, Tybingen 1965

Heringer, Hans – Jyrgen: Theorie der deutschen Syntax, Mynih 1970

Heringer, Hans – Jyrgen: Theorie der deutschen Syntax in Linguistische Reihe

1, Mynih 1973

Hince, Frits: Deutsche Schulgrammatik, Shtutgart 1952

Hirt, Herman: Handbuch des Urgermanischen, Haidelberg 1932

Isaçenko, Aleksander: Das syntaktische Verhältnis der Bezeichnungen von

Körperteilen im Deutschen, në: Studia grammatika 5, Syntaktische Studien, Berlin

1965

Jokli, Norbert : Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem

Bereiche des Albanischen, Berlin/ Lajpcig 1923

Jung, Valter; Grammatik der deutschen Sprache, Lajpcig 1966

Jung, Xhakomo: Elementi grammaticali della Lingua Albanese, Shkodër 1881



Ma. Bashkim TOSKA

177

Kadare, Ismail: Palast der Träume, übersetzt ins Deutsche von Joachim Röhm,

Hamburg, 1995

Kan, K.A.: Mittelhochdeutsche Grammatik, Frankfurt mbi Main 1875

Karstien, Karl: Historische deutsche Grammatik, Haidelberg 1939

Kaufman, Fridrih: Deutsche Grammatik, Marburg 1917

Këdertisch, Rolf: Sound, Sign und Meaning, në: Indogermanische

Forschungen

( Sonderdruck), vëllimi 83, Berlin/Nju Jork 1978

Kikers, Ernst; Historische lateinische Grammatik, pjesa 2, Formenlehre,

Mynih 193

Kluge, Fridrih: Abriss der deutschen Wortbildungslehre, Hale 1913

Korn, Klaus: Semantisch-syntaktische Beobachtungen an der Fügungen,

ndikimi i tyre ne format e emerzuara. : Deutsch als Fremdsprache, vëllimi 14, Lajpcig

1977

Kostallari, Androkli/Lafe, Emil/Totoni, Menella/Cikuli/Nikoleta: Gjuha

letrare shqipe, Tiranë 1976

Krahe, Hans: Germanische Sprachwissenschaft, botimi II, Morfologji, Berlin

1942

Krahe, Hans; Grundzüge der vergleichenden Syntax der indogermanischen

Sprachen, Insbruck, 1972

Krahe/ Majd: Germanische Sprachwissenschaft III, Wortbildungslehre, Berlin

1967

Kuno, Susum: Functional syntax: anaphora, discourse, and empathy. Chicago;

University of Chicago Press, 1987

Lajs, Elizabet: Die Substantivkategorien des Deutschen, Berlin/ Nju Jork 1992

Lamberc, Maksimilian: Albanesische Märchen, in: Schriften der balkanischen

Kommission, Vjenë 1922

Likaj, Ethem: Mbi format analitike në gjuhën letrare shqipe, SF, 1987, 3


Ma. Bashkim TOSKA

178

Likaj, Ethem: Analogjia gramatikore në strukturën morfologjike të gjuhës

shqipe, Tiranë 1984

Lloid/Lyr/Shpringer: Ethymologisches Wörterbuch des althochdeutschen,

Band II, Gëtingen 1998

Lojman, Man: Lateinische Laut- und Formenlehre, Mynih 1963

Lokvud, W: Historical German Syntax, Oksford 1968

Loman, J: Rez. Zu E. Wistrand, Über den Substantiv, në: Lexis 1, 1948, f 280

– 298

Mansaku, S: Ndërtimet me foljen ne infitiv plus das tek autorët e vjetër.

Formimi i formave te emerzuara. SF, 1980, 2

Majer, Gustav: Kurzgefasste albanesische Grammatik, Lajpcig 1888

Majer- Bryger, Mihael: Indogermanische Sprachwissenschaft, Berlin 2000

Majer – Lybke, W.: Vom Wesen des Substantivs, në: Die Neueren Sprachen,

vëllimi 34, Marburg 1926

Majzer, Gerhard: Historische Laut- und Formlehre der lateinischen Sprache,

Darmstadt 1998

Man, Stjuart E.: An Albanian Historical Grammar, Hamburg 1977

Mansion, Jozef: Althochdeutsches Lesebuch für Anfänger, Haidelberg 1912

Mishels, Viktor: Mittelhochdeutsche Grammatik, botuar nga Hugo Shtop,

Haidelberg 1979

Mode, : Deutsch als Fremdsprache, Zeitschrift zur Theorie und Praxis des

Deutschunterrichts für Ausländer, vëllimi 31, fletorja 4, Berlin/Mynih 1994

Muttersprache: Zeitschrift zur Pflege und Forschung der deutschen Sprache,

Manhajm/Zyrih 1969

Mylenhof, Karl: Althochdeutsche Sprachproben, Berlin 1878

Nauman, Bernd: Wortbildung in der deutschen Gegenwartssprache, Tybingen

1972

Nauman, H./Betz, W.: Althochdeutsches Elementarbuch, Berlin 1954


Ma. Bashkim TOSKA

179

Nauman, Hans: Kurze historische Syntax der deutschen Sprache, Strasburg

1915

Neuman, Hans: Kurze historische Syntax der deutschen Sprache , Strasburg

1915

Oskar, Els: Betrachtungen im Bereich des Konjunktivs, në: Linguistische

Studien IV, vëllimi 24, pjesa 2, Festgabe für Paul Grebe, Dyseldorf 1973

Palmer, Leonard: Die lateinische Sprache, Hamburg 1990

Pape-Myler, Sabine: Grossschreibung und Textfunktionen des Substantivs,

Untersuchungen zur Verwendung von gramatisch-lexikalischen Substantivformen,

Reihe: Germanistische Linguistik 29, Tybingen 1980


Paul, Herman: Mittelhochdeutsche Grammatik, përpunuar nga Peter Vil dhe

Zigfrid Grose, Tybingen 1998

Paul/Mozer/Shrëbler: Mittelhochdeutsche Grammatik, Tybingen 1969

Pedersen, Holger; Albanesische Texte mit Glossar, Lajpcig 1895

Pisani, Vitore: Grammatica latina, Torino 1952

Raihman, O/Vegera, K.P.: Frühneuhochdeutsche Grammatik, Tybingen 1993

Rainicke, R.; Der neuhochdeutsche Infinit ne formimin e formave te

emerzuara, në: Zeitschrift für deutsche Philologie, vëllimi 76, Berlin 1957

Ramat, Paolo: Einführung in das Germanische, Tybingen 1981

Rat, Rainer: Die Partizipialgruppe in der deutschen Gegenwartssprache, në:

Sprache der Gegenwart, vëllimi 12, Dysëldorf 1971

Reder, Angelika: Handlungstheoretische Grammatik für DaF am Beispiel der

Nomenbildung, në: Deutsch als Zweit- und Fremdsprache, vëllimi 52, Frankfurt mbi

Main 1995

Redlih, F: Form und Bedeutung von Substantivierungen im Sprachvergleich,

në: Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung,

vëllimi 27, fletorja 1, Berlin 1974


Ma. Bashkim TOSKA

180

Regula, Moric: Kurzgefasste erklärende Satzkunde des Neuhochdeutschen,

Bern/Mynih 1986

Reko, Timo: Über die Nominalisierung in einigen spätmittelalterlichen

Stadtchroniken, Ein Beitrag zur Theorie und Praxis der historischen Syntaxforschung

, vëllimi 1, Frankfurt mbi Main 2000

Resuli, Namik: Gramatica albanese, Bolonjë 1985

Riks, Helmut: Historische Grammatik des Griechichen, Darmshtadt 1976

Rodenbush, E.: Bemerkungen zur Satzlehre, në: Indogermanische

Forschungen, vëllimi 19, Strasburg 1906

Rot, Erik: Das Vernersche Gesetz, në; Forschung und Lehre, Lund 1974

Rubenbauer/Hofman: Lateinische Grammatik, Mynih 1995

Safarevic, Jan: Historische lateinische Grammatik, Hale 1969

Sommerfeld, K.E./Starke, G.: Einführung in die Grammatik der deutschen

Gegenwartssprache, Tübingen, 1990

Shade, Gynter: Einführung in die Sprache der Wissenschaften, botimi i 11,

Berlin 1993

Sheperi, Ilia Dilo: Gramatika dhe sintaksa e Gjuhës shqipe, Vlorë 1927

Sherer, Anton: Handbuch der lateinischen Syntax, Haidelberg 1975

Shëntal, Gizela: Der Substantiv in der deutschen Standartsprache, Mynih 1976

Shmit, Vilhelm: Grundfragen der deutschen Grammatik, Berlin 1965

Shrëder, Verner: Zur gotischen und althochdeutschen Grammatik, Kleinere

Schriften, vëllimi III, Shtutgart 1993

Shtajn, Gabriele: Studies in the Function of Subjunctive, Tybingen 1979

Shulc/Grisbach: Grammatik der deutschen Sprache, Ismaning 1977

Shulc/Grisbach: Grammatik der deutschen Sprache, Mynih, 1960

Mann, E. Stjuart: An Albanian Historical Grammar, Hamburg 1977


Ma. Bashkim TOSKA

181

Strajtberg, Vilhelm: Urgermanische Grammatik, Einführung in das

vergleichende Studium der altgermanischen Dialekte, Haidelberg 1896

Sulejmani, Fadil: Morphologie der deutschen Sprache, Tetovë 1995

Thomai, Jani: Veçori leksiko – semantike të ndajfoljeve me prapashtesën -

shëm në gjuhën shqipe, në: Studime Filologjike 3, Tiranë 1989

Tihi, Eva: Indogermanisches Grundwissen, Bremen 2000

Tim – Mebrei, Kristiane: Eine Untersuchung des Zusammenhanges von

Kontex und Bedeutung, në; Sprachwissenschaft, vëllimi 21, Haidelberg 1986

Tirhof, Rolf: Anmerkungen zu Angelika Redder: Handlungstheoretische

Grammatik für DaF në; Deutsch als Zweit – und Fremdsprache, vëllimi 52, Frankfurt

mbi Main 1995

Tunman, Johan: Über die Geschichte und die Sprache der Albaner und der

Wlachen, Lajpcig 1774

Uatkins, Kalvert; Indogermanische Grammatik, Haidelberg 1969

Universitet Kil: SAIS Arbeitsberichte, fletorja 5, maj 1982

Vagland, Erling M.: Zur Agensangabe des Hilfsverbs sein zur Bildung des

Substantivs, në: Festschrift für Laurits Saltveit, Universität Forlaget, Oslo 1983

Vagner, Fric: Substantivkonstruktionen und Genus, në: Sprachwissenschaft,

vëllimi 2, Haidelberg 1977

Vajecker, Folkhart: Die Ausdrucksformen passivischer Vorstellungen und ihre

Strukturumsetzungen aus dem Englischen ins Französiche, Italienische und Deutsche,

Shtutgart 1968

Vajgand, Gustav: Albanesische Grammatik, im südgegischen Dialekt

(Durrazzo, Elbasan, Tirana) Lajpcig 1913

Vajnhold, Karl: Kleine Mittelhochdeutsche Grammatik, Vjenë/Shtutgart 1955

Vajnhold, Karl: Kleine Mittelhochdeutsche Grammatik, Paderborn 1877

Vajnrich, Harald: Textgrammatik der deutschen Sprache, Manhajm 1993


Ma. Bashkim TOSKA

182

Vackernagel, Jakob: Vorlesungen über Syntax, mit besonderer

Berücksichtigung von Griechisch, Lateinisch und Deutsch, Bazel 1920

Valentin, Paul: Zur Geschichte des deutschen Substantivs, në: Linguistische

Arbeiten, vëllimi 183, Akten des Kolloquiums über den Substantiv im Deutschen,

botuar nga Centre de Recherche en Linguistique Germanique, Nisë 1986

Vali, Erki: Zur Bedeutung und Verwendung des deutschen Substantivs, në:

Deutsch als Fremdsprache, vëllimi 8, Lajpcig 1971

Van der Elst, Gaston: “ Syntaktische Analyse”, 3., überarbeitete und

erweiterte Auflage, in: Erlanger Studien, herausgegeben von Dietmar Peschel-

Rentsch und Detlef Leistner-Opfermann, Band 60, Erlangen 1990

Verner, Hans: Einführung in die linguistische Terminologie, Darmshtat 1971

Vilmans, V: Deutsche Grammatik, Strasburg 1906

Volmert, J.: Grundkurs Sprachwissenschaft, Mynih 1995

Vunderlih, Herman: Der deutsche Satzbau, Shtutgart 1892

Vunderlih, Herman: Der deutsche Satzbau, Shtutgart 1901

Xhuvani, Aleksandër: Format e emërzuara në gjuhën shqipe, në: Vepra I,

Tiranë 1980

Xhuvani, Aleksandër: Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980

Ymeri, Marjana: Kur është i drejtë mbiemërzimi i pjesores në gjuhën shqipe?,

në Gjuha Jonë 2, Tiranë 1985

Zajdel, K.O./Shophaus, R: Einführung in das Mittelhochdeutsche, Visbaden

1979

Zebold, Elmar: Das System der Personalpronomina in den frühgermanischen

Sprachen, Gëtingen 1984

Zemerenji, Osvald: Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft,

Darmshtat 1970

Zomer, Ferdinand: Handbuch der lateinischen Laut– und Formlehre,

Haidelberg 1914


Ma. Bashkim TOSKA

183

Zomerfeld/Shtarke/Nerius: Einführung in die Grammatik und Orthographie

der deutschen Gegenwartssprache, Lajpcig 1981

Zondereger, Shtefan: Althochdeutsche Sprache und Literatur, Berlin/ Nju Jork

1974

struktura dhe funksionet e formave të emërzuara në gjuhën ... · emra vetash, që mund të...

Documents