Universiteti i Gjakovës “Fehmi Agani”

Fakulteti i Edukimit

Programi Parashkollor

PUNIM DIPLOME

Tema: Qarkullimi i elementeve në natyrë dhe procesi i fotosintezës

Mentori: Kandidatja:

Prof. Ass. Dr. Skender Beqa Shkurte Muhadri

Gjakovë, 2019

2

PËRMBAJTJA FALENDERIME......................................................................................................................................... 3

ABSTRAKTI ............................................................................................................................................... 4

1. HYRJE ..................................................................................................................................................... 5

2. QARKULLIMI I MATERIEVE NË NATYRË ................................................................................... 7

2.1. Qarkullimi i ujit ............................................................................................................................... 7

2.2. Qarkullimi i oksigjenit ..................................................................................................................... 8

2.3. Qarkullimi i dioksidit të karbonit ................................................................................................... 9

2.4. Qarkullimi i azotit .......................................................................................................................... 10

2.5. Qarkullimi i fosforit ....................................................................................................................... 11

2.6. Qarkullimi i sulfurit ....................................................................................................................... 11

3. PROCESI I FOTOSINTEZËS ............................................................................................................ 13

3.1. FAKTORËT QË NDIKOJNË NË FOTOSINTEZË .................................................................. 15

3.1.1. Prania e ujit ............................................................................................................................. 16

3.1.2. Ndikimi i dritës ........................................................................................................................ 17

3.1.3. Sigurimi i 𝑪𝑶𝟐 ......................................................................................................................... 17

3.1.4. Ndikimi i temperaturës ........................................................................................................... 18

3.1.5. Struktura e gjethes .................................................................................................................. 19

3.1.6. Transporti i sheqernave .......................................................................................................... 20

3.1.7. Bashkëveprimi midis faktorëve ............................................................................................. 20

3.1.8. Kapaciteti dhe rendimenti fotosintetik .................................................................................. 22

3.1.9. Prodhimtaria e kulturave ....................................................................................................... 23

4. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE ................................................................................................ 25

5. PËRFUNDIM ........................................................................................................................................ 27

6. LITERATURA ...................................................................................................................................... 28

3

FALENDERIME

Për realizimin e temës së diplomës, kam gjetur mbështetje nga njerëz shumë të veçantë për mua,

që dëshiroj t’iu shpreh mirënjohjen time të përzemërt.

Së pari një falenderim shumë i veçantë i dedikohet udhëheqësit shkencor Prof. Ass. Dr. Skender

Beqa, për sigurimin e udhëzimeve të qarta, kritikat e sugjerimet në realizimin e këtij punimi.

Mirënjohje dhe falenderime shkojnë për të gjithë pedagogët e Universitetit të Edukimit që

asnjëherë nuk u ndalën duke dhënë kontributin për të përçuar dituri.

Dhe një falenderim shumë i madh pa dyshim shkon për familjen time të dashur, e cila më dha

përkrahje dhe dashuri gjatë studimeve. Dashuria e të cilëve nuk shuhet kurrë e pa ndihmën e tyre

nuk do të arrija te qëllimi im, faleminderit familja e dashur për dashurinë e sinqertë dhe ndihmën

e pa ndalur.

Nuk mund ta lëmë anash asnjëherë shoqërinë, që pa ta studimet e mia nuk do të kishin kuptim.

Sinqerisht dhe përgjithmonë faleminderit!

4

ABSTRAKTI

Duke shfrytëzuar një numër të konsiderueshëm të literaturës dhe materialit të ndryshëm, arrita të

përmbledh disa nga elementet kryesore që duhet të ceken në lidhje me temën e këtij punimi.

Në këtë punim do të trajtohet tema: Qarkullimi i elementeve në natyrë dhe procesi i fotosintezës.

Të flasësh për qarkullimin e elementeve në natyrë, procesin e fotosintezës dhe rëndësinë e saj do

të thotë të flasësh për diqka shumë të rëndësishme që ndodhë në planetin Tokë.

Biosfera është një sistem që karakterizohet me një numër ciklesh të vazhdueshme të qarkullimit të

materies të përcjellur edhe me qarkullimin e energjisë. Proceset e qarkullimit të materieve njihen

me emrin cikle biogjeokimike. Uji padyshim është parakushti kryesor sepse pa të nuk ka jetë,

prandaj ndahet edhe si një cikël i veҫantë. Elementet tjera si karboni C, hidrogjeni H, oksigjeni O,

fosfori P, sulfuri S, kur kombinohen në proteina, yndyrna, karbohidrate dhe acide nukleike, në fakt

ndërtojnë bazat, energjitë dhe drejtimin për krijimin dhe ekzistimin e jetës në Tokë. Ndërsa pika

fillestare dhe kruciale për qarkullimin e materies dhe energjisë në ekosistem padyshim se është

fotosinteza.

Fotosinteza është një sekret i mbajtur mirë që bimët bëjnë të mundur jetën e kafshëve në Tokë.

Shumica prej nesh janë thjeshtë të ndërgjegjshëm se bimët e bëjnë oksigjenin i cili është i

nevojshëm për frymëmarrjen qelizore. Për më tepër shumica e njerëzve nuk e kuptojnë se, direkt

ose indirekt, bimët sigurojnë të gjithë ushqimin tonë. Për tërë jetën e tyre, nga fidanet deri sa të

thahen dhe vdesin, shumica e bimëve punojnë çdo ditë që munden, duke shkundur molekukat

brenda qelizave të tyre dhe duke bërë sheqer dhe oksigjen nga rrezet e diellit, dioksidi i karbonit

dhe uji. Fotosinteza është procesi që lejon bimët të kapin energjinë e diellit dhe ta ruajnë atë si

energji të mundshme kimike në lidhjet kovalente të molekulave të karbohidrateve.

Fjalët kyçe: qarkullim, elemente, natyrë, bimë, fotosintezë, etj.

5

1. HYRJE

Biosfera - (greq. Bios - jetë dhe sphaire - lëmsh) është njëri nga mbështjellësit sipërfaqësor të

planetit tonë, që së bashku me atmosferën, litosferën dhe hidrosferën e sajojnë mbështjellësin

gjeografik të Tokës, që është lënda e studimit të gjeografisë. Në përbërjen e biosferës hyjnë të

gjithë organizmat e gjallë në tokë, duke filluar prej mikroorganizmave siç janë bakteret deri te

njeriu. Mikroorganizmat me ndihmën e qarkullimit të masave të ajrit depërtojnë në lartësi 10 deri

12 km mbi sipërfaqen e tokës. Në oqeane dhe dete organizmat jetojnë edhe në thellësi më të mëdha,

kurse bakteret anerobe (që mund të jetojnë dhe pa praninë e oksigjenit) gjenden deri në tri km

thellësinë e kores së tokës. Prandaj sipas kësaj, biosfera përfshinë dhe gërshetohet në pjesën më të

poshtme të atmosferës-troposferës, tërë hidrosferën dhe pjesën sipërfaqësore të litosferës. Mirëpo,

pjesa dërmuese e organizmave të gjallë jeton në sipërfaqen tokësore dhe në shtresat sipërfaqësore

të ujërave detare dhe oqeanike.

Biosfera është shtresa e jetës në tokë që përfshin të gjitha organizmat e gjallë (përfshirë njeriun) si

dhe të gjitha materiet organike që nuk janë dekompenzuar ende. Termi së pari herë u përmend nga

Lamarku (1802), duke nënkuptuar shtresën e jetës ku zhvillohet jeta, ndërsa më vonë gjeologu

austrian Zjusi me 1875 e definon si “vend i sipërfaqes së Tokës ku banon jeta”. Termin biosferë

në kuptimin e sotëm për herë të parë e përdori shkencëtari rus Vladimir Vernandski me 1926 që e

definon mbështjellësin gjeologjik të Tokës të përfshirë me qeniet e gjalla por edhe me strukturën

e tij. Para se të zhvillohej jeta, Toka ishte një vend i zhveshur, me shkëmbi, detra të cekëta dhe

shtresa të holla të gazeve kryesisht me CO, 𝐶𝑂2, azot molekular, sulfide të H dhe avuj uji. Në këtë

përbërje Toka paraqiste një planet armiqësor ndaj jetës dhe shterpë dhe nga shkencëtartët kjo fazë

e planetit quhet si gjeosferë. Biosfera është koncepti bazë i biologjisë dhe ekologjisë, e cila shërben

si shkalla më e lartë e organizimit të botës së gjallë, që fillon me pjesët e qelizës e që vazhdon me

populacionet, specie, ekoregjionet dhe biomet.

Sipas koncepteve klasike biosfera përbëhet nga atmosfera (shtresa e ajrit), hidrosfera (shtresa e

ujit) dhe litosfera (shtresa e tokës). Ndërsa sipas koncepteve bashkëkohore përveç këtyre tri

shtresave ekzistojnë edhe antroposfera (pjesa e biosferës e banuar nga popullata njerëzore) dhe

kriosfera (shtresa e akullit ku megjithatë ka jetë).

Fotosinteza (greq. foto-s = dritë; sinthesis = bashkim) është shndërrimi i energjisë së dritës

diellore në energji kimike nga organizmat e gjalla. Lëndët e para që nevojiten për kryrjen e saj

janë dioksidi i karbonit dhe uji, burimi i energjisë është drita e diellit, dhe lëndët e fituara

janë glukoza dhe oksigjeni. Është procesi më i rëndësishëm biokimik i shkëmbimit të lëndëve në

tokë, ngaqë pothuajse gjithë jeta varet nga fotosinteza. Fotosinteza është një proces i ndërlikuar që

ndodh tek bimët, alga dhe disa baktere. Kryhet vetëm gjatë ditës dhe në dritën e diellit Ka rëndësi

te madhe për shkak se oksigjeni thithet nga te gjithë dhe fotosinteza është faktori kryesore që e

liron atë nga bimët.

6

Fotosinteza është procesi në të cilin bimët përdorin energjinë nga rrezet e diellit për të prodhuar

materiale organike (të cilat i ruajnë), si dhe oksigjenin (të cilin e lëshojnë në atmosferë) nga

dioksidi i karbonit (CO2) dhe uji (H2O). Kafshët nuk mund ta bëjnë këtë dhe prandaj duhet të hanë

bimë ose kafshë të tjera më të ulëta në zinxhirin ushqimor për të marrë energji. Bimët kryejnë

fotosintezë duke përdorur klorofilin e pigmentit të gjelbër.

Fig.1. Fotosinteza.

Fotosinteza është kryesisht përgjegjëse për prodhimin dhe ruajtjen e përmbajtjes së oksigjenit në

atmosferën e Tokës, dhe furnizon të gjitha përbërjet organike dhe pjesën më të madhe të energjisë

të nevojshme për jetën në Tokë.

Ndërtimi dhe thyerja e materialit me bazë karboni – nga dioksidi i karbonit në molekulat organike

komplekse (fotosinteza) dhe pastaj në dioksid karboni (frymëmarrje) – është pjesë e asaj që

zakonisht quhet cikli global i karbonit.

Fotosinteza përbëhet nga një seri reagimesh komplekse me ekuacionin mbi të gjitha që tregohet

më poshtë. Kur drita është e pranishme, pigmenti jeshil-klorofili kap energjinë e dritës për të

fuqizuar këtë proces në të cilin uji dhe dioksidi i karbonit shndërrohen në sheqer dhe oksigjen.

Bimët eukariote të tokës si algat dhe cianobakteret prokariote, të gjitha fotosintetizohen në këtë

mënyrë. Disa baktere që fotosintetizohen duke përdorur pigmente të ndryshme si burim i atomeve

të hidrogjenit, jetojnë në mjedise anaerobe si magët e kënetave dhe kënetave të kripës.

Një bimë mund të kryejë procesin e fotosintezës në pjesët e saj të gjelbra me ndihmën e

kloroplasteve. Qëllimi i fotosintezës është prodhimi i sheqerit (glukozës) dhe i oksigjenit (O2). Për

të kryer procesin e fotosintezës, bimës i nevojiten tre elemente: uji i marrë nëpërmjet rrënjëve,

dioksidi i karbonit (CO2) nëpërmjet poreve të gjetheve dhe drita e diellit ose ajo artificiale si burim

energjie. Bimës i duhet dritë për të kryer procesin e fotosintezës.

7

2. QARKULLIMI I MATERIEVE NË NATYRË

Biosfera është një sistem që karakterizohet me një numër ciklesh të vazhdueshme të qarkullimit të

materies të përcjellur edhe me qarkullim të energjisë. Proceset e qarkullimit të materieve njihen

me emrin ciklet biogjeokimike. Uji padyshim është parakushti kryesor sepse pa të nuk ka jetë,

prandaj edhe ndahet si një cikël i veqantë. Elementet tjera si karboni C, hidrogjeni H, oksigjeni O,

fosfori P, sulfuri S, kur kombinohen në proteina, yndyrna, karbohidrate dhe acide nukleike, në fakt

ndërtojnë bazat, energjitë dhe drejtimin për krijimin e jetës në Tokë. Ndërsa pika fillestare dhe

kruciale për qarkullimin e materies dhe energjisë në ekosistem padyshim se është fotosinteza.

Qarkullimi i energjisë është i domosdoshëm për përkujdesjen e strukturës së organizmave përmes

formimit dhe ndarjes së lidhjeve fosfatike. Organizmat e gjallë në natyrë zakonisht janë qelizor

dhe gjithmonë përmbajnë një lloj mbështjellësi membranor, si dhe kanë acide nukleike të cilat

ruajnë dhe transmetojnë informatat gjenetike nga prindërit tek pasardhësit. Në përgjithësi

qarkullimi i materieve mund të klasifikohet në 3 kategori: qarkullimi i ujit; qarkullimi i materieve

gazore: oksigjen, 𝐶𝑂2, dhe N; dhe qarkullimi i materieve sedimentar: P dhe S.

Fig.2. Qarkullimi i materieve në natyrë.

2.1. Qarkullimi i ujit

Rëndësia e ujit është e jashtëzakonshme pasi që hyn në përbërjen e të gjithë organizmave të gjallë,

luan rol në proceset biokimike të qelizave në bimë dhe shtazë, paraqet mjedisin ku kryhen shumë

procese fiziologjike si paraqet mjedisin jetësor për shumë organizma të gjallë. Në këtë mënyrë uji

së bashku me shtresën e tokës dhe ajrin formojnë biosferën. Uji në planet është gjithmonë në

qarkullim dhe forca kryesore lëvizëse e tij në biosferë është energjia e diellit. Nën ndikimin e

rrezeve të diellit, uji që gjendet në oqeane, detra, liqej, këneta, lumenj dhe shtresat sipërfaqësore

të tokës avullohet duke shkuar në atmosferë. Avulli i ujit i krijuar në këtë mënyrë në atmosferë,

nën ndikimin e ndryshimit të temperaturës, transformohet në re prej të cilave krijohen të reshurat:

shiu, bora, breshëri, vesa etj. Pikat e shiut duke rënë drejt sipërfaqës së tokës përsëri avullohen,

ndërsa pjesa tjetër bie mbi sipërfaqen e saj dhe vegjetacionit.1

1 Z.Veselaj, “Njeriu dhe mjedisi jetësor”, Libri shkollor, Prishtinë 2011, f. 9.

8

Një pjesë e këtij uji përsëri avullohet nga toka dhe vegjetacioni, ndërsa një pjesë tjetër bie në

përroska dhe lumenj përmes të cilave shkon në liqej, detra dhe oqeane, një pjesë infiltrohet në

shtresat e tokës dhe pas filtrimit del në formë të burimeve ujore, një pjesë mbetet në shtresat e

epërme të tokës ku shfrytëzohet nga sistemi rrënjor i bimëve të cilat nga rrënja, përmes kërcellit e

përcjellin deri te gjethet prej nga me anë të transpirimit lirohet nga atmosfera.

Fig.3. Qarkullimi i ujit.

Pra, transpirimi përfaqëson rrugën themelore të lëvizjes së ujit nëpër materien e gjallë në

qarkullimin e pandërprerë të tij në planetin tonë. Një pjesë e ujit shkon në thellësi të tokës duke

krijuar ujërat nëntokësore e këto mund të jenë të lidhura me ujërat e detrave dhe oqeaneve. Sipas

disa llogaritjeve, nga sasia e përgjithshme e të reshurave, njeriu për nevojat e veta (pije, industri,

bujqësi etj.) hargjon 2.5% nga sasia që bie në sipërfaqen e tokës.

2.2. Qarkullimi i oksigjenit

Toka është i vetmi planet i sistemit diellor i cili përmban në atmosferën e saj sasi të

konsiderueshme të oksigjenit të lirë. Vetëm me ekzistimin e 𝑂2 molekula është mundësuar krijimi

i organizmave shumëqelizor, të cilët energjinë e domosdoshme e kanë fituar me oksidimin e

materieve organike që janë formuar nga organizmat autotrof. Në atmosferën primare, konsiderohet

se 𝑂2 nuk ka pasur, që ka pamundësuar edhe jetën në tokë. Në momentin kur koncentrimi i 𝑂2 ka

arritur vlerën prej 1% janë krijuar kushtet për paraqitjen e jetës në tokë.

Me rritjen e mëtutjeshme të koncentrimit, është mundësuar edhe paraqitja e shtresës së ozonit në

shtresat e përmes të troposferës. Shtresa e ozonit është shtresë e cila mundëson jetën në tokë pasi

që absorbon 13% të rrezatimit ultravjollce që vjen nga dielli duke e kthyer në nxehtësi. Vetëm

0.01% e rrezeve UV që nisen nga Dielli mbërrijnë në sipërfaqen e tokës. Oksigjeni që në përbërjen

e ajrit merr pjesë me 21% hyn në përbërjen e të gjitha komponimeve biologjike dhe merr pjesë në

sasi të mëdha edhe në reaksionet biokimike.2

2 Z.Veselaj, “Njeriu dhe mjedisi jetësor”, Libri shkollor, Prishtinë 2011, f.10.

9

Në atmosferë 𝑂2 gjendet në formë molekule dhe është i domosdoshëm për frymëmarjen e qenieve

të gjalla. Burimi kryesor i 𝑂2 në biosferë është vegjetacioni, sepse me anë të fotosintezës gjatë një

viti lirohen 430-470 miliard ton 𝑂2.

Ky oksigjen prapë hyn në organizmin e gjallë të bimëve dhe shtazëve ku shfrytëzohet për djegien

e materieve organike përkatësisht frymëmarrje. Pos kësaj një sasi e 𝑂2 hargjohet gjatë oksidimit

të monoksidit të karbonit CO që lirohet gjatë erupsioneve vullkanike, pastaj oksidimit të H,

amoniakut, sulfitit të H, oksideve të hekurit etj., nën ndikimin e njeriut në stabilimentet e fabrikave

dhe mjeteve transportuese. Një sasi e 𝑂2 nga atmosfera shkon në mezosferë ku hyn në reaksion

me oksigjenin molekular dhe formon ozonin. Sipas Klaundit dhe Dzhiborit oksigjenit që gjendet

në atmosferë për të qarkulluar i nevojiten 2000 vjet.

Fig.4. Qarkullimi i oksigjenit.

2.3. Qarkullimi i dioksidit të karbonit

Në ajër përveç gazeve tjerë të rëndësishëm për botën e gjallë gjendet edhe 𝐶𝑂2. Në ajër ka 0.03%,

sasi kjo e vogël por shumë e rëndësishme për botën e gjallë sepse është një ndër komponentët më

të rëndësishëm të procesit të fotosintezës. Qarkullimi i 𝐶𝑂2 në biosferë mundësohet nga aktiviteti

i vegjetacionit. Të gjitha bimët e gjelbërta e shfrytëzojnë 𝐶𝑂2 për ta kryer procesin e fotosintezës,

përmes të cilës krijojnë materiet organike që hyjnë në zingjirin ushqimor dhe përmes tij barten në

forma tjera të gjalla.

Një pjesë e materieve organike në bimë dhe shtazë, në zingjirët trofikë me anë të frymëmarrjes

zbërthehen në ujë dhe 𝐶𝑂2, dhe kështu një pjesë e 𝐶𝑂2 kthehet në atmosferë. Një pjesë e

mbeturinave të bimëve dhe shtazëve si dhe ekstremitetet e shtazëve nën ndikimin e kërpudhave,

mikroorganizmave dhe saprofagëve zbërthehen deri në 𝐶𝑂2 dhe ujë të cilët shkojnë në atmosferë.

Një pjesë e materieve organike të vdekura, në shumicen e rasteve nuk mineralizohen, prandaj në

tokë grumbullohet humusi. Mirëpo në disa raste humusi nën ndikimin e baktereve dhe kërpudhave

mund të zbërthehet deri në 𝐶𝑂2 dhe kripëra minerale e kjo varet nga lagështia, temperatura,

veçoritë fizike të tokës, përbërjes së komponimeve organike etj.

Sasia e përgjithshme e 𝐶𝑂2 sipas disa të dhënave llogaritet në afro 3000 bilion kilogram. Nëse 𝐶𝑂2

nuk do të ripërtërihej në atmosferë, atëherë sasia e tij do të hargjohej për afro 50 vjet, sepse çdo

vit me anë të fotosintezës lidhen rreth 49 bilion kilogram 𝐶𝑂2.

10

Mirëpo kjo nuk ndodh pasi që me anë të frymëmarrjes të organizmave të gjallë (bimëve, shtazëve

dhe mikroorganizmave) një sasi e madhe e 𝐶𝑂2 kthehet në atmosferë, kurse një pjesë e tij ndalet

në formë të komponimeve organike dhe nxirret nga qarkullimi. Sasi të konsiderueshme të 𝐶𝑂2

janë larguar nga qarkullimi qysh në epokat e hershme gjeologjike. Këto sasi në aktivitetin e njeriut,

në saje të progresit tekniko-teknologjik kthehen në qarkullim sepse shumë materie siq janë:

thëngjilli, nafta dhe gazi shfrytëzohen si lëndë energjetike për nevoja të industrisë. Përtërirja e 𝐶𝑂2

bëhet edhe gjatë erupsioneve organike, si dhe me difuzion nga basenet ujore (detra e oqeane).

Sipas llogarive mendohet se i tërë 𝐶𝑂2 që gjendet në atmosferë, kalon nëpër biosferë mbrenda

afatit prej 300 vjet (Klaud dhe Dzhibori cituar Kuljiasov 1982). Rregullatori kryesor i 𝐶𝑂2 në

atmosferë është oqeani. Teprica e 𝐶𝑂2 në atmosferë, me anë të difuzionit shkon në ujë duke krijuar

acidin karbonik (𝐶𝑎𝐶𝑂3) i cili kalon në karbonat të kalciumit 𝐶𝑎(𝐻𝐶𝑂3)2 kurse ky në bikarbonat

të kalciumit 𝐶𝑎𝐶𝑂3. Në mënyrë të njëjtë kryhet edhe lëvizja e 𝐶𝑂2 i cili formohet në materien e

gjallë të oqeaneve. Këto janë procese reversibile sepse në rastin e mungesës së 𝐶𝑂2 në atmosferë,

nga 𝐶𝑎𝐶𝑂3 përmes karbonatit të kalciumit dhe acidit karbonik lirohet 𝐶𝑂2 i cili shkon në

atmosferë. Nga kjo shihet se oqeani ka fuqi të madhe puferike.

2.4. Qarkullimi i azotit

Azoti është pjesë përbërëse e numrit të madh të materieve organike më të rëndësishme për

organizmat e gjallë si proteinave, acideve nukleike, lipoprotetinave, enzimave, klorofilit etj. Edhe

pse në ajër përbërja e tij është 78%, ai është gjithmonë në deficit për organizmat e gjallë, pasi që

si i tillë është inaktiv dhe nuk mund të shfrytëzohet drejtpërdrejt nga ana e bimëve të larta.

Shfrytëzimi i tij nga toka është i mundur vetëm në formë të joneve të amoniumit dhe nitrateve – i

njohur si N i fiksuar. Azoti molekular mund të shfrytëzohet në dy mënyra:

Fiksimi abiologjik – nënkuptohet kalimi i N molekular në okside të N dhe amoniak. Ky proces

kryhet gjatë jonizimit të atmosferës, me rreze kozmike dhe zbrazje të mëdha elektrike

(bubullimave). Azoti amoniak dhe nitrik i fituar kështu, me anë të reshjeve vjen në tokë dhe në

basenet ujore. Me këtë lloj fiksimi llogaritet se gjatë një viti në 1km2 të sipërfaqes së tokës fitohen

rreth 1 ton N.

Fiksimi biologjik – është i rëndësishëm për procesin e shëndrrimit të azotit në nitrite, nitrate dhe

amoniak. Ky proces në biosferë kryhet me anën e mikroorganizmave të tokës si dhe atyre që jetojnë

në simbiozë me bimët e larta. Azotofiksatorët siq janë bakteret aerobe (Azotobacteret si p.sh. gjinia

Clostridium) janë të afta të fiksojnë N molekular prej atmosferës në llogari të energjisë e cila fitohet

gjatë oksidimit të materieve organike në tokë duke krijuar amino grupet (𝑁𝐻2) të cilat më tutje

hyjnë në përbërjen e aminoacideve të trupit të tyre.

Fiksimi biologjik më i rëndësishëm i N atmosferik kryhet përmes baktereve gungëzore të cilat

jetojnë në simbiozë me rrënjët e bimëve nga familja Fabaceae, por marrëdhënie të tilla janë

konstatuar edhe te bimë tjera të larta. Bakteret gungëzore p.sh. nga gjinia Rhizobium furnizojnë

me komponime të N organet mbitokësore të bimës nikoqir dhe kështu fiksohen sasi të mëdha të

azotit molekular.

11

Është konstatuar se me aktivitetin e baktereve gungëzore në një hektar të mbjellë me tërfojë, jonxhë

e kultura tjera (të familjes Fabaceae) lidhen 150-400kg N. Në kohët moderne, sasi e konsideruar e

N përmes fiksimit industrial të N molekular, përmes plehërave artificial inkorporohen në balancën

e përgjithshme të komponimeve të N në biosferë. Komponimet inorganike të N që gjenden në tokë

në formë të nitrateve dhe amoniakut, bimët i shfrytëzojnë për ndërtimin e trupit të tyre. Kështu qe

bimët si producentë furnizojnë botën e gjallë si dhe njeriun me komponime të domosdoshme të N.

Mbeturinat e bimëve dhe shtazëve të vdekura zbërthehen nga ana e zbërthyesve të materies së

gjallë (bakteret fiksatore të amoniakut) deri në amoniak. Amoniaku i zbërthyer, prapë mund të

shfrytëzohet nga sistemi rrënjor i bimëve ose me oksidim nga ana e baktereve nitrifikuese të kaloj

në nitrite (𝑁𝑂2−) e më vonë prej tyre edhe në nitrate (𝑁𝑂3−).

2.5. Qarkullimi i fosforit

Fosfori është element i rëndësishëm për botën e gjallë sepse hyn në përbërjen e komponimeve

organike si ATP, ADP, ADN, ARN etj. Për këtë arsye qarkullimi i fosforit në biosferë ka rëndësi

të madhe. Si edhe sulfuri, P nuk shfrytëzohet në gjendje elementare, por në formë të joneve të

acidit ortofosforik (𝑃𝑂4−), të cilat bimët i shfrytëzojnë përmes rrënjëve së bashku me ujin.

Me transformimin e tyre në ujë ato krijojnë komponime organike të cilët më tutje barten nëpër

zingjirët e ndryshëm ushqimorë. Me vdekjen e organizmave të gjallë bimorë dhe shtazorë, përmes

dekompozimit nga bioreducentët, në tokë prapë krijohen fosfatet. Një pjesë e fosfateve të krijuara

gjatë mineralizimit të materieve organike prapë hyjnë në bimë dhe në formë të joneve fosfate. Një

pjesë e fosfateve me anë të ujit shkojnë në basenet ujore të liqeneve dhe deteve ku shfrytëzohen

nga ana e fitoplanktonit. Ky P pastaj përmes zingjirëve të ushqimit si dhe me ngordhjen e

organizmave shtazor sedimentohet në fund të baseneve ujore duke krijuar shkëmbinjtë sedimentar

në të cilët ka fosfor. Një pjesë, përmes zingjirëve ushqimor në formë të guanos vjen në sipërfaqe

të tokës. Me mineralizimin e saj krijohen fosfatet që mund të shfrytëzohen nga ana e bimëve. Në

qarkullimin e P inkorporohet edhe njeriu, në atë mënyrë që nga shkëmbinjtë sedimentues në të

cilët ka P, në mënyrë industriale përfitohen plehrat e P për prodhimtari bujqësore në formë të

superfosfatit.

2.6. Qarkullimi i sulfurit

Sulfuri (S) është pjesë përbërëse e numrit të madh të kompozimesh organike që hyjnë në përbërjen

e organizmave të gjallë si p.sh. cistinë, cisterna, metionina etj. S elementar nuk mund të

shfrytëzohet nga ana e bimëve por në formë të joneve acidike (𝑆𝑂4−). Sulfatet të cilat në tokë

gjenden në gjendje të tretshme, bashkë me ujin absorbohen nga sistemi rrënjor.

Jonet acidike (𝑆𝑂4− ) reduktohen në bimë dhe hyjnë në përbërje të aminoacideve në formë të

grupeve sulfhidrike (SH) dhe disulfide (-S-S). Komponimet e S të cilat janë krijuar në indet bimore

barten më tutje përmes zingjirëve ushqimorë. Komponimet organike të bimëve dhe të shtazëve të

vdekura, në tokë përmes oksidimit kalojnë në komponime sulfatike të cilat prap mund të

inkorporohen në qarkullimin biologjik. Materiet organike që përbëjnë S, ndërsa gjenden në kushte

anaerobike nën ndikimin e baktereve heterotrofe reduktohen deri në 𝐻2S (sulfit hidrogjeni).

12

Një pjesë e tij nën ndikimin e dritës (fotoreduktim) hyn në reaksion me 𝐶𝑂2 duke krijuar S

elementar, të cilin më tutje tiobakteret e oksidojnë deri në komponim të 𝑆𝑂4 i cili prapë

inkorporohet në qarkullim biologjik.

Një sasi e 𝐻2S, i cili gjendet në oqeane, përmes atmosferës kthehet në tokë. Kjo ndodh në atë

mënyrë që 𝐻2S duke u liruar prej mjedisit ujor vjen në ajër dhe aty oksidohet në 𝑆𝑂2 i cili në

kontakt me avullin e ujit në fazën përfundimtare krijon acidin sulfurik (𝐻2𝑆𝑂4), e i cili me të

reshura kthehet në sipërfaqen e tokës. Sasi të mëdha të S gjenden në qymyr dhe naftë, prej të cilave

gjatë shfrytëzimit industrial lirohet në formë të 𝑆𝑂2, 𝑆𝑂3 dhe 𝐻2S, oksidet e S reagojnë me ujin

duke formuar acidet përkatëse të cilat me anë të shiut arrijnë në sipërfaqen e tokës. Me metoda

industriale prodhohen edhe plehrat artificiale që përmbajnë S, prandaj edhe këto përfshihen në

qarkullimin biologjik të S në biosferë.3

3 Z.Veselaj, “Njeriu dhe mjedisi jetësor”, Libri shkollor, Prishtinë 2011, f.14.

13

3. PROCESI I FOTOSINTEZËS

Fotosinteza është proces i ndërlikuar ku dioksidi i karbonit kthehet në karbohidrate. Kjo realizohet

me anë të reaksioneve endotermike të ndërmjetësuara nga ATP-ja dhe NADPH-ja. Para se kjo të

arrihet, ATP-ja dhe NADPH-ja formohen më parë gjatë reaksioneve fortësisht endotermike të

drejtuara nga energjia diellore. Ajo është gati tërësisht e vetmja mundësi e sigurimit të energjisë

prej botës së gjallë. Bëjnë përjashtim pothuajse vetëm bakteret kimiosintetike të cilat sigurojnë

energjinë duke oksiduar lëndë inorganike, si jonet ferrike dhe sulfuret e tretshme në sipërfaqen e

tokës ose duke oksiduar H2S, që çlirohet prej vullkaneve.

Ashtu si reaksionet oksiduese që çlirojnë energji nga varet e gjithë e jeta, në fotosintezë ndodh si

oksidimi edhe reduktimi. I gjithë procesi ka në bazë oksidimin e ujit, shkëputja e elektroneve

dhe çlirimin e 𝑶𝟐 si nënprodukt, dhe reduktimin e 𝑪𝑶𝟐 duke formuar lëndë organike, si p.sh.

karbohidrate. Procesi i kundërt – oksidimi ose djegia e këtyre lëndëve – është i vetvetishëm

(ekzotermik) ndaj dhe çliron energji. Procesi oksidues i kontrolluar gjatë frymëmarrjes mban gjallë

gjithë gjallesat. Si gjatë djegies dhe frymëmarrjes, elektronet shkëputen nga lëndët organike dhe

së bashku me H+merren nga një marrës shumë i fortë elektronesh 𝑂2, duke formuar 𝐻2O të

qëndrueshëm. Duke u nisur nga ky arsyetim, fotosinteza shfrytëzon energjinë e dritës për të

shkëputur elektronet prej 𝐻2O dhe duke i drejtuar drejt një marrësi të dobët 𝐶𝑂2.4

Fotosinteza është një proces kompleks, dhe një që shkencëtarët ende nuk kanë arritur ta kuptojnë

plotësisht. Ky proces nuk mund të shihet me sy të lirë, sepse aparati përdor atome dhe molekula.

Megjithatë, ne mund të shohim rezultatet e fotosintezës në oksigjenin që na mundëson ta thithim,

dhe në produkte ushqimore që na mbajnë gjallë. Fotosinteza është një sistem i cili përfshin formula

të komplikuara kimike dhe njësi peshe, dhe në shkallë shumë të vogël dhe të përbërë nga ekuilibrat

më të ndjeshëm. Ka triliona laboratore kimike që kryejnë këtë proces në të gjitha bimët e gjelbërta

rreth nesh.

Veç kësaj, bimët kanë plotësuar nevojat tona për oksigjen, ushqim dhe energji për miliona vjet.

Produktiviteti i fotosintezës matet nga niveli i prodhimit të oksigjenit. Niveli më i lartë ëshë në

mëngjes, kur rrezet e Diellit janë më të forta. Në agim, gjethet fillojnë të djersiten, dhe fotosinteza

rritet në përputhje me rrethanat. Pasdite, megjithatë, e kundërta zbatohet; me fjalë tjera fotosinteza

ngadalësohet, dhe rritet frymëmarrja sepse me ngritjen e temperaturës rritet gjithashtu djersitja.

Natën, me rënien e temperaturës, djersitja zvogëlohet dhe bimët pushojnë.

4 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.178.

14

Drita është një nga elementet më thelbësore në kryerjen e fotosintezës. Fotosinteza ndryshon në

proporcion me intensitetin dhe kohëzgjatjen e burimit të dritës. Me pranimin e rrezeve të Diellit

në mëngjes, fotosinteza-me fjalë tjera, prodhimi i oksigjenit fillon.5

Kur bimët i nënshtrohen fotosintezës, ato marrin dioksidin e karbonit, një gaz i dëmshëm që

njerëzit nuk mund të konsumojnë, nga ajri, dhe lëshojnë oksigjen. Oksigjeni, të cilin ne e thithim

dhe i cili është burimi kryesor i jetës tonë, është produkti kryesor i fotosintezës. Rreth 30% e

oksigjenit në atmosferë prodhohet nga bimët në tokë, 70% i mbetur prodhohet nga bimët dhe

gjallesave njëqelizore në detëra dhe oqeane.

Sot ne dimë shumë mirë se bimët e krijojnë ushqimin e vet nëpërmjet procesit të fotosintezës, duke

shfrytëzuar energjinë e diellit – duke përdorur edhe ujë – për të kthyer molekulat e dioksidit të

karbonit në molekula glukozi dhe duke lëshuar oksigjen. Si rezultat bimët janë burimi i oksigjenit

që është jetësor për pjesën më të madhe të gjallesave; por bimët janë edhe burim parësor për shumë

gjallesa të tjera, ndër të cilat barëngrënësit (herbivorët) dhe gjithëçkangrënësit (omnivorët).

Në fotosintezë dallohen qartë dy faza: faza në dritë (fotokimike) dhe faza në errësirë (kimike).

Faza fotokimike mund të funksionojë vetëm në dritë kurse ajo kimike mund të kryhet pavarësisht

nga drita ose errësira. Gjatë fazës në errësirë, 𝐶𝑂2 transformohet në lëndë oragnike (kryesisht

sheqerna) nëpërmjet disa reaksioneve të katalizuara prej enzimave. Burimi i energjisë për këtë

është ATP-ja, kurse agjenti reduktues është NADP+, koenzima tipike reduktuese në shumicën e

rrugëve biosintetike. ATP-ja dhe NADPH-ja formohen gjatë fazës në dritë; gjatë kësaj faze,

energjia e dritës e kapur prej pigmenteve vë në lëvizje elektronet nëpër disa transportatorë

elektronesh, të cilët shkarkohen më së fundi tek NADP+, duke e redukutuar në NADPH. Këtij

fluksi i bashkangjitet formimi i një gradienti protonesh, nga i cili formohet ATP-ja. Faza në dritë

dhe në errësirë janë të lidhura bashkë me njëra-tjetrën, sepse faza në errësirë ka nevojë për ATP

dhe NADPH që prodhohen prej fazës në dritë, dhe anasjelltas, faza në dritë nga ana e vet ka nevojë

për ADP dhe NDP+. Të dyja këto procese ndodhin në brendësi të kloroplastit, por të vendosura në

zona të ndryshme. Enzimat që katalizojnë reaksionet e errësirës janë në stromë, kurse ato të fazës

së dritës (pigmentet, transportatorët e elektroneve etj.) janë në sistemet membranore të tij (në

tilakoide).6

5 https://sq.wikipedia.org/wiki/Fotosinteza

6 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.179.

15

3.1. FAKTORËT QË NDIKOJNË NË FOTOSINTEZË

I gjithë aktiviteti i gjallesave është i kushtëzuar nga mjedisi i jashtëm. Është e kuptueshme që edhe

fotosinteza nuk bën përjashtim për këtë. Gjatë evolucionit, bimët e steresë kanë pësuar përshtatje

fiziologjike nga më të ndryshme ndaj kushteve të mjedisit duke optimizuar dhe përsosur aparatin

fotosintetik të tyre. Kjo ka bërë që ato të shtrihen në territor sa më të gjerë me kushte nga më të

ndryshmet dhe nga më ekstremet. Kjo përshtatje ka ndikuar shumë pak në fazën fotokimike të

fotosintezës; ndryshimet kanë ndodhur kryesisht në transportin e elektroneve, në mënyrën e

fiksimit të 𝐶𝑂2, në ndërtimin anatomik të aparatit fotosintetik në gjethit, në kontrollin e fiksimit të

𝐶𝑂2 më anë të qelizave të epidermës etj. Një pjesë e këtyre përshtatjeve janë të trashëguara, por

një pjesë janë edhe ndryshime të drejtpërdrejta, si përgjigje ndaj faktorëve mjedisorë.7

Fotosinteza varet nga shumë faktorë, si 𝑯𝟐O, 𝑪𝑶𝟐, ndriçimi, ushqyesit, temperatura, mosha e

bimës si dhe nga trashëgimia e tyre. Mënyra sesi këta faktorë ndikojnë në fotosintezën e bimëve

nuk është e thjeshtë, sepse shumë prej tyre veprojnë njëkohësisht në funksione të ndryshme. P.sh.,

mungesa e ujit ndikon jo vetëm drejtpërdrejt në fotosintezë, por edhe në hapjen e gojëzave, të cilat

mbyllen duke penguar futjen e 𝐶𝑂2; si rrjedhojë, shpejtësia e fotosintezës bie. Shkretëtirat janë

mjaft joprodhuese, kurse ligatinat, estuaret dhe pyjet tropikale të shiut janë ekosistemet më

prodhuese së bashku me disa toka bujqësore të vaditura mirë. Në këtë mënyrë pyjet e shiut kanë

prodhimtari vjetore të konsiderueshme, më e larta në gjithë ekosistemet, e cila arrin mbi 37 miliard

tonë në vit; ndërkohë kur shkretëtirat me sipërfaqe paksa më të madhe, prodhojnë vetëm 1.6

miliard tonë. Kur potenciali ujor në tokë bëhet shumë negativ (pra uji pakësohet), së pari

ngadalësohet rritja qelizore duke redukutuar kështu rritjen. Vetëm me pak stres ujor gojëzat fillojnë

të mbyllen dhe marrja e 𝐶𝑂2 pakësohet. Në këtë mënyrë fotosinteza ngadalësohet nga mungesa e

ujit, zvogëlimi i sipërfaqes gjethore dhe marrja e kufizuar e 𝐶𝑂2.8

Së pari, tundrat alpine dhe arktike kanë prodhimtari të ulët kryesisht nga temperaturat e ulëta dhe

stinët e shkurtra të rritjes. Është për tu theksuar se sipërfaqe relativisht të mëdha të tundrës

prodhojnë shumë pak biomasë në njësinë e sipërfaqes (rreth 0.6 kg/𝑚2) dhe biomasë totale

modeste. Së dyti, oqeanet, të cilat zënë mbi 2/3 e sipërfaqes së përgjithshme të Tokës, janë me

prodhimtari shumë të ulët edhe pse te këto ka zona mjaft prodhuese. Pa dyshim, në oqeane uji

është me bollëk dhe temperaturat asnjëherë nuk janë kritike. Ndriçimi dhe 𝐶𝑂2 janë të pranishëm,

kryesisht në sipërfaqen e tyre. Faktorët kufizues në këto mjedise janë lëndët minerale.

7 T.Audesirk-G.Audesirk, “Biology life on Earth”, fifth Edition, f.75.

8A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.182.

16

Shumë gjallesa, kur vdesin, sedimentojnë në fundin e tyre duke marrë me vete edhe kripërat

minerale. Për këtë, ujërat sipërfaqësore, ku ndriçimi dhe 𝐶𝑂2 janë të bollshëm, varfërohen nga

fosfatet, nitratet dhe ushqyes të tjerë të domosdoshëm.

Kur kushtet të veçanta i sjellin këto lëndë përsëri në sipërfaqe ndodhin shpesh lulëzime të mëdha

fitoplanktonike. Disa prej këtyre llojeve prodhojnë helme të ndryshme duke shkaktuar ngordhje të

peshqëve, por, në rajonet kur kjo ngritje është e përhershme, si në brigjet e Perusë, ky plankton

siguron ushqim për peshqit. Zona të tilla janë të pasura me peshq, kurse, në përgjithësi, shumica e

oqeaneve janë “shkretëtira të lëndëve ushqyese”. Me praninë e ushqyesve dhe të faktorëve të

tjerë lidhet edhe prodhimtaria jo shumë e lartë e tokave të kultivuara, e krahasuar kjo me

ekosistemet të tjera, si pyjet tropikale, savana etj.

Faktorët që ndikojnë në fotosintezë janë:

• Prania e ujit

• Ndikimi i dritës

• Sigurimi i 𝐶𝑂2

• Ndikimi i temperaturës

• Struktura e gjethes

• Transporti i sheqernave

• Bashkëveprimi midis faktorëve

• Kapaciteti dhe rendimenti fotosintetik

• Prodhimtaria e kulturave

3.1.1. Prania e ujit

Shumë bimë mund të kenë sasi niseshteje të mjaftueshme për t’i bërë ballë një thatësire të

përkohshme, por një sasi e pamjaftueshme uji është nga faktorët më të rëndësishëm kufizues për

rritjen e bimëve në shumë habitate.

Sasia e ujit në dheun e Tokës ndikon mjaft mbi fotosintezën. Shumë bimë mbajnë hapur gojëzat e

tyre ditën, duke lejuar futjen e 𝐶𝑂2, por, si pasojë, uji largohet në mënyrë të pashmangshme. Gjatë

natës dioksidi i karbonit nuk mund të shfrytëzohet dhe, për këtë, gojëzat mund të mbahen mbyllur

duke ruajtur ujin brenda bimës. Kur toka thahet dhe sasia e ujit pakësohet, bima mban gojëzat

mbyllur edhe gjatë ditës, duke mos lejuar futjen e 𝐶𝑂2. Mund të shfrytëzohet vetëm ajo sasi e pakët

e 𝐶𝑂2 që formohet gjatë frymëmarrjes. Krahas kësaj krijohen përshtatje të tjera plotësuese që

mundësojnë ruajtjen e ujit, shumë prej të cilave janë edhe të karakterit metabolik. Si të tilla

përmendim përshtatjet e bimëve 𝐶4 dhe CAM.9

9 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.185.

17

3.1.2. Ndikimi i dritës

Duke ndjekur ecurinë e fiksimit të 𝐶𝑂2 nga fotosinteza gjatë ditës dhe atë të çlirimit të 𝐶𝑂2 nga

frymëmarrja natën për një bimë të zakonshme janë vërejtur disa fakte interesante. Së pari, fiksimi

maksimal i 𝐶𝑂2 ndodh rreth mesditës, atëherë kur ndriçimi është maksimal. Shpejtësia e fiksimit

bie kur bima kalon në errësim të shkaktuar nga retë. Shpejtësia e fotosintezës ditën është gati 8

herë më e lartë se frymëmarrja e pandryshueshme natën. Vlera mesatare e raportit të karbonit të

fiksuar ditën me atë të çliruar natën është rreth 6:1, i cili ndryshon nga lloji në lloj dhe mjedisi ku

bimët rriten.

3.1.3. Sigurimi i 𝑪𝑶𝟐

Ecuria e fotosintezës në funksion të përqendrimit të 𝐶𝑂2 është e ngjashme me atë të dritës.

Përqëndrimi i 𝐶𝑂2 në fazën e ngopjes është shumë më i lartë se përqëndrimi i tij në atmosferë. Në

atmosferë, përqendrimi është 0.035% kurse në dritë të fortë edhe një sasi 5 herë më shumë se kaq

nuk mund të ngopë fotosintezën. Si përfundim, mund të themi me siguri të plotë se bimët në

mjedisin natyrorë të tyre vuajnë nga mungesa e 𝐶𝑂2. Si rrjedhojë, pasurimi i atmosferës me 𝐶𝑂2

duhet të ishte, të paktën teorikisht i dobishëm për bimët në përgjithësi dhe për bujqësinë.10

Prej shumë vitesh praktikohet plehërimi me 𝐶𝑂2, i cili mund të realizohet vetëm për mjedise të

mbyllura, p.sh., një serë. Për këtë nevojitet një burim i vazhdueshëm i 𝐶𝑂2, dhe si i tillë mund të

shërbejë një shkarkim industrial. Në mënyrë të ngjashme ekziston edhe një pikë kompensimi për

𝐶𝑂2: d.m.th. ai përqëndrim i 𝐶𝑂2 në të cilin fotosinteza dhe frymëmarrja janë të barabarta.

Përcaktimi i kësaj pike bëhet duke e mbyllur bimën dhe duke e lënë të kryejë fotosintezën deri sa

përqëndrimi i 𝐶𝑂2 të arrijë në minimum.

Fotosinteza rritet jo vetëm nga rritja e ndriçimit, por edhe nga rritja e përqendrimit të 𝐶𝑂2,

veçanarisht kur gojëzat janë pjesërisht të mbyllura prej thatësirës. Në përqëndrime të larta të 𝐶𝑂2,

fotosinteza rritet më shpejt në rrezatime të larta se në përqendrime të ulëta. Pra, që të ngopet

fotosinteza në përqendrime të larta nevojiten nivele më të larta ndriçimi.11

Në të kundërt, fotosinteza e llojeve 𝐶4 është përgjithësisht e ngopur nga përqendrime të 𝐶𝑂2 rreth

400μmol/mol, pra pak më të larta se përqendrimi atmosferik i 𝐶𝑂2, edhe në nivele të larta rrezatimi

ku kërkesat për 𝐶𝑂2 atmosferik.

Gjatë verës sasia e pamjaftueshme e 𝐶𝑂2 është e zakonshme për fotosintezën e bimëve 𝐶3

veçanarisht për gjethet e ndriçuara. Edhe një fllad i lehtë mund të nxitë fotosintezën nga

zëvendësimi i ajrit të varfër me 𝐶𝑂2 mbi sipërfaqet gjethore të tyre.

10 A.Camp-J.Zallsko, “A journey into life”, third Edition, f.64.

11 https://www.facebook.com/notes/quran-and-science/procesi-i-fotosintez%C3%ABs-n%C3%AB-

m%C3%ABngjes-the-process-of-photosynthesis-in-the-morning/10150852400539167/

18

Kulturat e serave shpeshherë ndiejnë nevojën për 𝐶𝑂2 për të kryer rritje madhore, veçanërisht në

dimër kur ato janë të mbyllura. Disa fermerë plehërojnë ajrin me 𝐶𝑂2 me anë të burimeve të

ndryshme. Përqendrimi i 𝐶𝑂2 nuk duhet të tejkalojë vlerat 1.000 deri në 1.200 μmol/mol, sepse

këto përqendrime shpesh janë helmuese ose shkaktojnë mbylljen e gojëzave, duke ngadalësuar

ndonjëherë edhe fotosintezën.

3.1.4. Ndikimi i temperaturës

Harku i temperaturave ku bimët fotosintetizojnë ëshë çuditërisht shumë i gjerë. Disa baktere dhe

alga blu- të gjelbra fotosintetizojnë në temperatura të larta rreth 70℃, kurse haloret mund të

fotosintetizojnë në temperatura shumë të ulëta -6℃ ose më shumë. Në disa likene arktike

fotosinteza kryhet në -18℃ me optimum në 0℃. Në shumë bimë dritëdashëse, në një ditë të nxehtë

vere temperatura arrin 35℃ ose më shumë dhe fotosinteza vazhdon të kryhet. Ecuria e fotosintezës

në funksion të temperaturës është shumë ndryshe nga ajo në funksion të intensitetit të dritës. Në

temperturë të ulët shpejtësia e fotosintezës është zero. Me rritjen e temperaturës, ajo rritet deri sa

arrin një vlerë optimale. Në dritë ajo arrin maksimumin në 35℃ dhe pastaj bie menjëherë, pasi

frymëmarrja dhe kryesisht fotofrymëmarrja bëhet mbizotëruese; temperatura e pikës së

kompensimit është 40℃. Fotosinteza nuk varet shumë nga temperatura ku fotosinteza zvogëlohet

për shkak të rritjës së frymëmarrjes.

Temperatura optimale ndryshon nga lloji në lloj (d.m.th. nga 10℃ deri në mbi 30℃). Kur

temperatura ngjitet sipër vlerës optimale, shpejtësia e fotosintezës bie shpejtë dhe, së fundi, ajo

bëhet zero në temperaturë që nuk i kalon të 50℃. Edhe për temperaturën ka një pikë kompensimi,

e cila është temperatura ku shpejtësia e fotosintezës është e barabartë me atë të frymëmarrjes. Në

temperaturat e larta shpejtësia e fotosintezës bie më shpejtë se ajo e frymëmarrjes. Në shumë lloje

vlera optimale e temperaturës për frymëmarrjen arrihet shumë më vonë se ajo e fotosintezës. Vlera

e pikës së kompensimit ndryshon nga lloji në lloj: në bimët tropikale ajo është më e lartë se në ato

të klimës së temperaturës ose të ftohtë. Pika e kompensimit për temperaturën ndikon shumë ne

përhapjen e bimëve. P.sh. kultivimi i patates në vendet tropikale ka rendiment më të ulët, sepse

temperatura mesatare është afër pikës së kompensimit. Në këto vende patatja prodhon zhardhokë

të vegjël, sepse gjithë lëndët fotosintetike harxhohen për rritjen vegjetative dhe frymëmarrjen,

kurse për rezervë nuk tepron gjë fare. Pika e kompensimit për dritën dhe frymëmarrjen është

arsyeja që shumë bimë zbukuruese nuk jetojnë brenda një apartamenti banimi.

Në dimër, brenda shtëpisë, drita është e dobët dhe është relativisht ngrohtë; për këtë, frymëmarrja

është e lartë dhe fotosinteza e ulët. Ndikimi i temperaturës në fotosintezë varet nga lloji, kushtet

e mjedisit si dhe kushtet e rritjes. Llojet e shkretëtirës kanë optimume temperaturash më të larta se

llojet arktike; njëvjeqaret e shkretëtirës që rriten gjatë muajve të nxehtë verorë kanë optimume më

të larta se ato që rriten gjatë dimrit dhe pranverës.12

12 https://www.baconline.fr/k/n232/news/view/2500/2446/shpjegimi-i-fotosintezes-(perthithjes-se-karbonit).html

19

Kultura, si misri, surgumi, pambuku dhe soja, që rriten mirë në klimë të nxehtë, kanë optimume

më të larta se kultura, si patatja, bizelja, gruri, tërshëra dhe elbi, që kultivohen në zona më të ftohta.

Në përgjithësi, temperaturat optimale të fotosintezës janë të ngjashme me temperaturat ditore ku

bima rritet normalishe, me përjashtim të mjediseve të ftohta ku uptimumet janë zakonisht më të

larta se temperaturat e ajrit.

Megjithëse ka përjashtime, bimët 𝐶4 përgjithësisht kanë temperatura optimale më të larta se bimët

𝐶3, ndryshim ky i favorizuar mjaft nga nivelet e ulëta të fotofrymëmarrjes tek bimët 𝐶4. Rritja e

temperaturës nuk ndikon në copëtimin e molekulës së 𝐻2O ose në difuzionin e 𝐶𝑂2, por ajo mund

të ndikojë mjaft në reaksionet biokimike të fiksimit të 𝐶𝑂2 dhe të reduktimit të tij për këtë, rritja e

temperaturës zakonisht rrit shpejtësinë e fotosintezës deri atëherë sa fillon çnatyrimi i enzimave

dhe fillon shkatërrimi i fotosistemeve. Megjithatë, me rritjen e temperaturës, rritet edhe çlirimi i

𝐶𝑂2 nga frymëmarrja, e theksuar kjo më shumë për fotofrymëmarrjen, sepse rritet sasia e 𝑂2 të

tretur në lidhje me 𝐶𝑂2. Si rezultat i konkurencës së 𝑂2 tek bimët 𝐶3 nuk ka fiksim shtesë të 𝐶𝑂2

me rritjen e temperaturës. Ndikimi pozitiv nga rritja e temperaturës balancohet nga rritja e

frymëmarrjes dhe e fotofrymëmarrjes gjatë gjithë kufirit të temperaturave ku bima 𝐶3 rritet. Meqë

fotofrymëmarrja nuk ndihet tek bimët 𝐶4 ato kanë shpesh optimume në 30-40℃. Është vërejtur që

në temperatura të larta edhe formimi i ATP-së dhe NADPH-së nuk është i shpejtë për bimët 𝐶3,

gjë e cila nuk lejon rritjen e shpejtësisë së fiksimit të 𝐶𝑂2. Pra, në këtë rast, formimi i ribulozfosfati

bëhet kufizues.13

3.1.5. Struktura e gjethes

Gjatë rritjes së gjetheve, aftësia për të fotosintetizuar rritet derisa ato zgjerohen plotësisht, pastaj

ajo bie lehtësisht. Gjethet e vjetra në plakje zverdhen dhe nuk fotosintetizojnë për shkak të

shkatërrimit të klorofilave dhe humbjes së funksioneve të kloroplasteve. Megjithatë, tek haloret

edhe në gjethet e shëndosha në dukje, zakonisht jetojnë disa vjet, gjatë verave të njëpasnjëshme

shpejtësia e fotosintezës ulet. Struktura gjethore e shumicës së bimëve të klimave të temperuara

dhe tropikale është shumë standarde: parenkimë gardhore nga pjesa e sipërme dhe parenkimë

lakunore nga e poshtmja. Ky ndërtim është i shkëlqyer për thithjen e 𝐶𝑂2, por jo i përshtatshëm

për ruajtjen e ujit.14

Po që se bimët e habitateve të nxehta dhe të thata do të kishin këtë ndërtim, ato do të duhet të

mbanin gojëzat e tyre kaq shumë mbyllur sa që nuk do të mund të jetonin gjatë. Për këtë, zakonisht

qelizat gjethore të tyre janë të ngjeshura pranë njëra-tjetrës pa shumë hapësira ndërqelizore.

Humbja e ujit pakësohet për shkak se sipërfaqja e brendshme e zvogëluar ngadalëson avullimin.

13 http://shkencabashkohore.blogspot.com/2015/07/fotosinteza.html

14 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.187.

20

Nga ana tjetër, një sipërfaqe e tillë e vogël është e pamjaftueshme për të siguruar 𝐶𝑂2 të tretur nga

atmosfera në mënyrë të kënaqshme për citoplazmën e qelizave. Kjo ngadalëson fotosintezën, por

nga ana tjetër, kjo rritje e ngadaltë që ruan ujin është favorizuese nga ana evolutive.

Mënyrë tjetër që minimizon humbjen e ujit duke bërë të mundur fotosintezën është reduktimi i

sipërfaqës së jashtme me anë të formimit të gjetheve cilindrike në formë halash, luspash etj.

Largimi i ujit jashtë nga hapësirat ajrore të brendshme pakësohet për shkak të sasisë së pakët të

gojëzave. Pa dyshim fotosinteza zvogëlohet për shkak të ngadalësimit të thithjes së 𝐶𝑂2.

3.1.6. Transporti i sheqernave

Një kontroll i brendshëm i fotosintezës është shpejtësia me të cilën lëndët fotosintetike (p.sh.,

sheqernat) transportohen nga gjethja në organe të ndryshme marrëse. Shpesh vërehet se këputja e

zhardhokëve, farave dhe fryteve (marrës të fuqishëm) pengon fotosintezën mbas pak ditëve,

veçanërisht në gjethet e afërta të këtyre organeve. Gjithashtu, llojet me shpejtësi të madhe të

fotosintezës kanë edhe shpejtësi transporti më të madhe, e cila tregon që transporti i mirë i lëndëve

fotosintetike siguron fiksim të shpejtë të 𝐶𝑂2. Infektimi i rëndë i gjetheve prej patogjenëve shpesh

ndalon fotosintezën aq shumë, sa ato bëhen marrëse të sheqernave. Gjethet e shëndetshme të tyre

fillojnë të sintetizojnë më shpejt, gjë që tregon që rritja e transportit ka hequr në një farë mënyre

pengesën për fiksimin e 𝐶𝑂2 prej tyre. Nuk dihet mirë mekanizmi i këtij bashkëveprimi, por, në

disa lloje, kur transporti është i ngadaltë dhe fotosinteza e shpejtë, në kloroplaste formohen

kokrriza niseshteje. Kokrrizat e niseshtesë shtypin tilakoidet duke i grupuar së bashku dhe duke

parandaluar që drita të arrijë në fotosisteme dhe të nxitë fotosintezën. Arsye tjetër e mundshme

është pengimi feedback i fotosintezës nga sheqernat ose ndoshta nga lëndët e tjera fotosintetike,

kur transporti është i ngadaltë.

3.1.7. Bashkëveprimi midis faktorëve

Në mjedisin natyror faktorët e mësipërm dhe të tjerë ndikojnë njëkohësisht në fotosintezë dhe

njëkohësisht mund të ndryshojnë. Në këtë mënyrë ndikimi i tyre nuk është i thjeshtë. Në varësi të

intensitetit të dritës, ngopja arrihet në tri përqendrime të ndryshme të 𝐶𝑂2. Sa më i lartë të jetë

intensiteti i dritës, aq më shumë 𝐶𝑂2 duhet për të arritur fazën e ngopjes dhe aq më e lartë është

fotosinteza korresponduese. Në këtë mënyrë për të arritur vlera të larta të shpejtësisë fotosintetike

nuk mjafton vetëm rritja e përqendrimit të 𝐶𝑂2, por edhe rritja e intensitetit të dritës. Me ndriçim

më të madh bima mund të shfrytëzojë më shumë 𝐶𝑂2, gjë që do të thotë të kryejë më shumë

fotosintezë. Përqendrimi normal i 𝐶𝑂2 në atmosferë (350μl/l) është i pamjaftueshëm të ngopë

fotosintezën në të gjitha bimët në natyrë, duke përforcuar edhe njëherë atë që kemi thënë më lart

që në natyrë gati të gjitha bimët vuajnë nga uria për 𝐶𝑂2.

Ndikimi i faktorëve të jashtëm në fotosintezë i bindet parimit të faktorëve kufizues, përdorur nga

Libigu për shpjegimin e rritjes në varësi të pranisë së joneve. Sipas këtij parimi, kur zhvillimi i një

procesi fiziologjik kushtëzohet nga bashkëveprimi i shumë faktorëve, shpejtësia e tij përcaktohet

gjithmonë nga faktori që është më me pakicë.

21

Kur sasia e këtij faktori rritet, edhe shpejtësia e procesit rritet deri në atë shkallë sa papritur mungon

një faktor tjetër, i cili bllokon prerazi ecurinë e mëtejshme të procesit.

Shpejtësia e fotosintezës kushtëzohet nga faktori i jashtëm i pranishëm në sasinë më të ulët në

lidhje me sasinë optimale të tij. Për të treguar një shembull të këtij ligji le të imagjinojmë një bimë

që jeton në shumë pak dritë, përqendrim të ulët të 𝐶𝑂2 dhe temperaturë të ulët. Në këto kushte

shpejtësia e fotosintezës është shumë e ulët, por faktori kufizues këtu është ndriçimi i ulët. Duke

shtuar intensitetin e dritës, fotosinteza rritet deri në atë shkallë sa vihet në punë ajo pjesë e aparatit

fotosintetik që mjafton të hargjojë sasinë e dioksidit të karbonit të pranishëm, për temperaturën e

dhënë; d.m.th. më shumë komplekse fotosintetike thithin fotone, më shumë molekula uji

copëtohen, më shumë 𝐶𝑂2 formohet, dhe prej tyre më shumë ATP dhe NADPH prodhohet. Në

këtë rast faktorë kufizues bëhen dy faktorët e tjerë, temperatura dhe përqendrimi i 𝐶𝑂2. Po qe se

rriten edhe vlerat e këtyre, atëherë edhe shpejtësia e fotosintezës rritet më tej duke arritur një kulm

tjetër. Në këtë mënyrë, duke rritur të gjithë faktorët, arrihet një nivel për secilin prej tyre ku shtesa

e gjithsecilit nuk shkakton rritje të mëtejshme të fotosintezës. Në këtë stad, aparati fotosintetik

bimor arrin zonën e bollëkut ose të ngopjes. Ai është i aktivizuar plotësisht, duke arritur kështu

kapacitetin fotosintetik maksimal; me fjalë të tjera në këtë stad gjithë komplekset fotosintetike

në gjethe janë të ngopura me fotone, si dhe gjithë energjia e kapur prej tyre shfrytëzohet nga gjithë

molekulat e rubiskos për fiksimin e 𝐶𝑂2. Çdo shtim i mëtejshëm i ndonjërit prej këtyre faktorëve

nuk mund të shfrytëzohet prej aparatit fotosintetik, i cili tashmë është plotësisht në punë. Në këtë

fazë, rritja e mëtejshme e fotosintezës nuk varet nga faktorët e jashtëm; gjendja e arritjes së këtij

stadi varet tani nga lloji, trashëgimia dhe gjendja evolutive e bimës dhe nga faktorë të tjerë të

brendshëm, si struktura e aparatit fotosintetik etj.15

Megjithatë, mund të pohohet që ky ligj është vetëm një përafrim. Kjo për faktin se intensiteti i

dritës ndikon në fotosintezë edhe kur përqendrimi i 𝐶𝑂2 është kufizues. Ky ligj ka vlerë të plotë

vetën kur vlera e njërit prej faktorëve është shumë larg vlerës optimale. Kur dy prej këtyre

faktorëve kanë vlerë të krahasueshme me njëri-tjetrin (p.sh. përkatësisht 40 dhe 60% të vlerës

optimale) të dy këta faktorë ndikojnë në shpejtësinë e fotosintezës.

Në një ditë me diell në muajin janar në majë të një mali të lartë, faktor kufizues është temperatura

e ulët; gjatë natës, në errësirë të plotë, faktor kufizues është ndriçimi; në një ditë vere me

temperaturë të lartë, ndriçim të mirë dhe me ujë të bollshëm, faktor kufizues është përqendrimi i

𝐶𝑂2.16

15 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.188.

16 https://dd-restaurant.ru/sq/vegetable-salads-for-the-winter/svetovaya-faza-fotosinteza-protekaet-fotosintez-

rastenii/

22

3.1.8. Kapaciteti dhe rendimenti fotosintetik

Shpejtësia e fotosintezës për bimë që jetojnë në kushte të ndryshme, si shkretëtira, male të larta,

pyje tropikale etj., ndryshon shumë. Vlera e shpejtësisë së fotosintezës në njësinë e sipërfaqes

gjethore, kur ndriçimi është në kufirin e ngopjes, kur përqendrimet e 𝐶𝑂2 dhe 𝑂2 janë kushte

atmosferike normale dhe kur temperatura është optimale, përbën kapacitetin fotosintetik gjethor.

Ky kapacitet në bimë të ndryshme ndryshon me dy rende. Këto ndryshime rrjedhin pjesërisht nga

ndryshimet e ndriçimit, temperaturës, pranisë së ujit etj,; megjithatë lloje të ndryshme kanë

kapacitete të ndryshme me njëra-tjetrën edhe kur kushtet janë optimale. Llojet që rriten në kushte

mjedisore të përshtatshme kanë kapacitet fotosintetik shumë më të lartë se ato që rriten në mjedise

ku uji, ndriçimi, ushqyesit, etj., janë të kufizuar. Kapacitetet më të larta janë vërejtur te bimët

njëvjeçare dhe gramoret e shkretëtirës kur prania e ujit është e lartë. Llojet 𝐶4 përgjithësisht kanë

shpejtësi të larta të fotosintezës, kurse sukulenet me rritje të ngadaltë të shkretëtirave kanë shpejtësi

të ulëta. Shumëvjeçaret alpine dhe arktike përbëjnë një grup interesant. Këto bimë rriten zakonisht

në stinë të shkurtra. Llojet alpine kanë gjatësi ditore të moderuar dhe nivele të larta ndriçimi, kurse

llojet arktike kanë ditë të gjata dhe nivele të ulëta ndriçimi. Fotosinteza e tyre e tejkalon aq shumë

frymëmarrjen saqë biomasa e tyre mund të dyfishohet për më pak se një muaj. Për këtë

grumbullimi i karbohidrateve nuk përbën problem për mbijetesën e tyre. Është vërejtur se llojet

alpine mund të shfrytëzojnë 𝐶𝑂2 më mirë se simotrat e tyre të fushës.

Shumë fiziologë të kulturave bujqësore, ekologë dhe seleksionues bimësh janë të interesuar sesi të

ndryshojnë kushtet e mjedisit dhe gjenotipat e bimëve për të rritur rendimentet e kulturave

bujqësore dhe pyjore. Por rendimenti dhe efikasiteti fotosintetik nuk janë gjithmonë e njëjta gjë.

Efikasiteti fotosintetik i një prodhimi llogaritet duke pjestuar energjinë e përgjithshme të

rrezatimit fotosintetik aktiv (PAR) të thithur nga kultura dhe mbirja deri në vjelje me energjinë

totale të sheqerit të prodhuar nga fotosinteza. Në vend të energjisë PAR mund të përdoret energjia

e rrezatimit të përgjithshëm diellor në Tokë, por duke pasur parasysh se 55% e kësaj energjie nuk

shfytëzohet nga fotosinteza. Efikasitetet maksimale për të gjitha llojet janë përfitur në rrezatime të

ulëta, jo në dritë dielli (në ditë të gjata) ku rendimentet janë më të larta. Duke u nisur nga sasia

PAR në sipërfaqen e tokës së një kulture, efikasiteti i përgjithshëm i formimit të biomasës janë

gjithmonë më të ulëta se 18%, që është maksimumi i mundshëm teorik.

Shumë kultura, përfshirë drurët pyjorë dhe llojet barishtore, vetëm 1-2% të energjisë PAR e

kthejnë në karbohidrate gjatë stinës së rritjes. Shumë energji PAR humbet në tokën e zhveshur

gjatë rritjes së filizave para se të formohet kurora e plotë; kjo për gjitha llojet 𝐶3 dhe 𝐶4. Vetëm

40-50% e energjisë diellore është në zonën PAR, për këtë efikasiteti maksimal nga energjia diellore

është rreth 8% (45% herë 18%).17

17 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.185-187.

23

Në temperaturat 10-25℃ dhe në nivelet normale të 𝐶𝑂2 dhe 𝑂2 atmosferik efikasitetet janë njësoj

për bimët 𝐶3 dhe 𝐶4. Të dyja grup-llojet shfrytëzojnë rreth 12 fotone të fluksit fotosintetikisht

aktiv (PPF) për të fiksuar një molekulë 𝐶𝑂2; duke u nisur nga ky fakt, në kushte të tilla paksa

ideale rendimenti fotosintetik do të arrinte deri 18%, e cila është sasia e energjisë së 12 fotoneve

të shfrytëzuara për kthimin, e një molekule 𝐶𝑂2 në gjendje të reduktuar. Në temperatura të ulëta

ose me 2% 𝑂2, ose më pak, fotofrymëmarrja tek bimët 𝐶3 shmanget dhe ato bëhen me efikase se

bimët 𝐶4, duke hargjuar vetëm 12 fotone për çdo 𝐶𝑂2 të fiksuar. Në po këto kushte bimët 𝐶4 kanë

nevojë të paktën për 14 fotone, pjesërisht se ato kanë nevojë për 3 ATP për çdo 𝐶𝑂2 që hyn në

ciklin Kelvin dhe dy fotone të tjera shtesë për të kryer fiksimin paraprak të 𝐶𝑂2 gjatë rrugës 𝐶4.

3.1.9. Prodhimtaria e kulturave

Fermerët, përfshirë këtu dhe pylltarët, interesohen në prodhimtarinë e pjesëve të bimës me rëndësi

ekonomike dhe jo në efikasitetin ose peshën e përgjithshme të tyre; në këtë mënyrë, qëllimi i tyre

është rritja, si e përqindjes, ashtu edhe e sasisë së energjisë PAR që shkon në organet që vilen.

Përqindja e peshës së prodhimit që vilet e krahasuar me biomasën bimore mbi tokë quhet tregues

i vjeljes. Për kultura të rëndësishme, përfshirë këtu grurin, orizin, elbin, tërshërën, kikirikun etj.,

janë arritur tregues vjeljeje rreth 50%. Për kokrrat e drithërave me të cilat ushqehet njeriu, një vlerë

e tillë e treguesit është arritur nga një punë e gjatë dhe e vazhdueshme seleksionimi, e cila ka bërë

që kultivues të ndryshëm të bëhen të aftë të kalojnë pak energji PAR tek gjethet dhe kërcejtë dhe

më shumë tek farat. Pavarësisht nga kjo, mund të thuhet që gjatë kësaj pune vetëm në pak kultura

është rritur edhe efikasiteti fotosintetik i tyre krahasuar treguesit e vjeljes.

Edhe pse rritja e peshës së farave ose e pjesëve të tjera me interes ekonomik në raport me peshën

e përgjithshme vegjetative është e rëndësishme për bujqësinë, përsëri kultivarët që formojnë

mbulesë bimore të madhe qysh në fillim të stinës janë të dobishëm, sepse kapin më shumë PFF se

kulturat që formojnë qysh në fillim më shumë kërcej ose rrënjë. Është ideale ajo kulturë që formon

herët kurorën e saj dhe asimilatet e prodhuara i drejton në organet e vjeljes.

Gjithashtu, prodhimi rritet me rritjen e treguesit të sipërfaqes gjethore (LAI), sepse rritet sasia e

dritës së kapur nga bima. Megjithatë, në varësi të vendosjes së gjetheve, ndonjëherë vlera shumë

të larta të këtij treguesi nuk shoqërohen me rritje të dukshme ose edhe pakësojnë prodhimin për

shkak të çlirimit të 𝐶𝑂2 prej frymëmarrjes së gjetheve të hijezuara afër sipërfaqes së tokës. Në

rritjet e kontrolluara të grurit është arritur një vlerë e lartë LAI, rreth 30%, e cila vlerësohet si mjaft

e mirë; megjithatë, kujtojmë se tek gruri rrezet depërtojnë thellë në kurorë për shkak të vendosjes

vertikale të gjetheve.18

18 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.189.

24

Zgjatja e kërcellit shpesh është e favorshme për bimët të cilat duhet të konkurojnë me njëra-tjetrën

për dritë; por në një kulturë uniforme të drithërave, kjo nuk është gjithmonë e nevojshme dhe

rendimentet më të larta janë përfituar shpesh në kulture xhuxhe. Arsye tjetër për këtë është se tek

kulturat e drithërave të gjata ndodh shpesh përthyerja e kërcejve (rrëzimi) në fazën e rritur.

Seleksionuesit priren të fitojnë kultivarë me gjethe të vendosura vertikalisht për të kapur sa më

mirë rrezet, veçanërisht e arritur kjo tek kultivarë të orizit ose me sipërfaqe gjethore të madhe, si

tek gruri. Në të ardhmen ky bashkëpunim i ngushtë i fiziologëve me gjenetistët bimorë mund të

sjellë pa dyshim rritje të rendimenteve edhe për shumë kultura të tjera. Objektivi kryesor është

shmangia e fotofrymëmarrjes në kulturat bujqësore dhe pyjore edhe pse deri tashmë kjo ka qenë e

pasuksesshme.19

19 A.Miho-L.Shuka, “Fiziologjia e bimëve”,P.S.H 2015, Tiranë 2003, f.190.

25

4. PLANIFIKIMI I ORËS MËSIMORE Klasa: Përgaditore

ASPEKTET E PËRGJITHSHME TË PLANIT TË ORËS MËSIMORE

Fusha kurrikulare: Shkencat e natyrës Lënda: Njeriu dhe natyra Shkalla e kurrikulës: I

Tema: Fotosinteza

Njësia mësimore: Bimët dhe njeriu

Fjalët kyçe: bimë, ushqim, rëndësi Format e punës: Individuale, në çift, gupore

Rezultati/et e të nxënit për orë mësimore:

• Dallon pjesët kryesore të bimëve.

• Përshkruan shfrytëzimin e bimëve (për ushqim të shtazëve, të njeriut.) dhe për dekor.

• Tregon nevojat themelore jetësore të bimëve (ushqim, ujë, ajër, dhe dritë).

Kriteret e suksesit:

• Gjen dhe njeh pjesët kryesore të bimëve.

• Tregon se për çfarë mund t’i përdorim bimët.

• Flet për rëndësinë që kanë bimët për jetën e njeriut.

Burimet, mjetet e konkretizimit dhe materialet mësimore:

Bimë, fletë A4, lapsa, ngjyra etj.

Lidhja me lëndët tjera mësimore dhe/apo me çështjet ndërkurrikulare dhe situata jetësore:

Gjuhë amtare, Matematikë, Edukatë figurative.

PËRSHKRIMI I METODOLOGJISË DHE VEPRIMTARITË E PUNËS ME NXËNËS GJATË

ORËS MËSIMORE

Hyrja e orës: (Punë individuale). Bëhet takimi i mëngjesit, bashkëbisedimi me fëmijët dhe plotësimi

i kalendarit. Para fëmijëve prezantoj disa lloje të bimëve dhe kërkoj prej tyre që të shprehin mendime

rreth bimëve.

Pjesa kryesore e orës: (Punë e pavarur). Fëmijët i udhëzoj të punojnë në mënyrë individuale, dhe ua

shpërndaj fletat A4 ku secili fëmijë në fletën e tyre sipas imagjinatës së tyre duhet vizatojnë nga një

bimë. Pastaj kërkoj nga ata që t’i dallojnë pjesët kryesore të bimëve.

26

Pjesa përfundimtare: (Punë në grupe). Në këtë fazë të orës pyes fëmijët se çfarë bimë kanë të

kultivuara në kopshtet e tyre dhe çfarë rëndësie kanë ato për jetën e njeriut. Fëmijët japin mendimet e

tyre.

VLERËSIMI I NXËNËSVE: vëzhgim, vlerësim i vazhdueshëm.

DETYRA DHE PUNA E PAVARUR: secili fëmijë merr të paktën nga një shembull ku tregohet

rëndësia e bimëve për jetën e njeriut.

REFLEKTIMI PËR RRJEDHJEN MËSIMORE: së bashku me fëmijët bëjmë reflektimin e ditës së

sotme duke i përsëritur njohuritë e fituara gjatë orës mësimore.

27

5. PËRFUNDIM

Biosfera është e pazëvendësueshme prandaj kujdesin ndaj saj duhet ta shtojmë edhe më shumë,

me një fjali të vetme në mund ta përshkruajmë atë "Pa të nuk ka jetë”, andaj mos ta shkatërrojmë.

Ne po shofim që shtresa e ozonit po shkatërrohet nga puna në ekosistem dhe dimë që nëse shkojmë

drejt këtyre hapave në do të kemi shumë pasoja të pakthyeshme dhe ndryshime të mëdha në

ekosistem dhe biosferë.

Shndërrimi i energjisë diellore në energji kimike ose elektrike është një teknologji e re. Për të

realizuar këtë, përdoren instrumente të teknologjisë së lartë. Një qelizë e vogël që për syrin e lirë

të njeriut është e padukshme e ka kryer këtë detyrë për miliona vjet.

Drita është një nga elementet më thelbësore në kryerjen e fotosintezës. Fotosinteza ndryshon në

proporcion me intenzitetin dhe kohëzgjatjen e burimit të dritës. Me pranimin e rrezeve të Diellit

në mëngjes, fotosinteza-me fjalë tjera, prodhimi i oksigjenit fillon. Kur bimët i nënshtrohen

fotosintezës, ato marrin dioksidin e karbonit, një gaz i dëmshëm që njerëzit nuk mund të

konsumojnë, nga ajri, dhe lëshojnë oksigjen. Oksigjeni, të cilin ne e thithim dhe i cili është burimi

kryesor i jetës tonë, është produkti kryesor i fotosintezës. Rreth 30% e oksigjenit në atmosferë

prodhohet nga bimët në tokë, 70% i mbetur prodhohet nga bimët dhe gjallesave njëqelizore në

detra dhe oqeane.

Bimët e përdorin klorofilin për të marrë energjinë e dritës që u nevojitet për fotosintezën. Klorofili

mund të gjendet në të ashtuquajturat kloroplaste. Klorofili u jep gjetheve të bimëve ngjyrën e

gjelbër. Edhe pse të gjitha pjesët e gjelbra të bimëve përmbajnë kloroplaste, pjesa më e madhe e

energjisë prodhohet te gjethet e bimës.

28

6. LITERATURA

• Miho, Aleko- Shuka, Lulëzim (2003) - Fiziologjia e bimëve, Tiranë.

• Audesirk, Teresa- Audesirk, Gerlad (firth Edition) - Biology life on Earth, USA.

• Camp, Arms- Zallsko, Jenner, (third Edition) - A journey into life, USA.

• Veselaj, Zeqir (2011) - Njeriu dhe mjedisi jetësor, Prishtinë.

BURIME TJERA

• https://sq.wikipedia.org/wiki/Fotosinteza.

• https://www.facebook.com/notes/quran-and-science/procesi-i-fotosintez%C3%ABs-

n%C3%AB-m%C3%ABngjes-the-process-of-photosynthesis-in-the-

morning/10150852400539167/.

• https://www.baconline.fr/k/n232/news/view/2500/2446/shpjegimi-i-fotosintezes-

(perthithjes-se-karbonit).html.

• http://shkencabashkohore.blogspot.com/2015/07/fotosinteza.html.

• https://dd-restaurant.ru/sq/vegetable-salads-for-the-winter/svetovaya-faza-fotosinteza-

protekaet-fotosintez-rastenii/.