strateji ve guvenlik

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2731

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1692

STRATEJ‹ VE GÜVENL‹K

YazarlarProf.Dr. Mustafa AYDIN (Ünite 3, 4, 7, 8)

Doç.Dr. Sinem AKGÜL AÇIKMEfiE (Ünite 1, 2, 5-7)Yrd.Doç.Dr. Fulya EREKER (Ünite 3, 4, 8)

Cihan D‹ZDARO⁄LU (Ünite 7)

EditörlerProf.Dr. Mustafa AYDIN

Yrd.Doç.Dr. Ahmet Halûk ATALAY

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. Murat Ataizi

Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flmanlar›Gözde Metin

Hatice Çal›flkan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Strateji ve Güvenlik

ISBN 978-975-06-1398-2

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 12.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ekim 2012

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ vii

Strateji ve Güvenlik Kavramlar›............................................. 2STRATEJ‹ KAVRAMI ...................................................................................... 3TAKT‹K, ASKER‹ STRATEJ‹ VE GENEL STRATEJ‹ TANIMLARI.................. 3STRATEJ‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹........................................................... 5Klasik Dönemde Strateji................................................................................ 5

Sun Tzu’nun Strateji Anlay›fl›.................................................................. 6Thucydides’in Strateji Anlay›fl›................................................................ 7Machiavelli’nin Strateji Anlay›fl› .............................................................. 8

Modern Dönemde Stratejik Düflünce........................................................... 8Napoléon’un Strateji Anlay›fl› ................................................................. 8Jomini’nin Strateji Anlay›fl› ...................................................................... 9Clausewitz’in Strateji Anlay›fl› ................................................................. 10Hart’›n Strateji Anlay›fl›............................................................................ 10

Nükleer Dönemde Stratejik Düflünce .......................................................... 11GÜVENL‹K KAVRAMI ................................................................................... 12GÜVENL‹K KAVRAMININ TANIMINDA DÖNÜfiÜM.................................. 12GÜVENL‹K KAVRAMININ ANA UNSURLARI .............................................. 14Güvenlik Özneleri ......................................................................................... 14Güvenlik Tehditleri ....................................................................................... 16Özet................................................................................................................ 17Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 18Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 19S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 19Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 20

Stratejik Çal›flmalar................................................................. 22STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN KAPSAMI ......................................................... 23STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN GEL‹fi‹M‹ ........................................................ 25Stratejik Çal›flmalar›n Do¤uflu ..................................................................... 25Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤› .................................................................. 26

Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›n›n Temel Özellikleri .......................... 27Alt›n Ça¤da Stratejik Çal›flmalara Yöneltilen Elefltiriler ....................... 28

Yumuflama ve Stratejik Çal›flmalar›n Duraklama Dönemi .......................... 29Stratejik Çal›flmalarda Canlanma ve Sorgulama Dönemi ........................... 31Stratejik Çal›flmalara Alternatif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu ............................... 33

Demokratik Bar›fl Teorisi ........................................................................ 33Güvenlik Rejimleri Yaklafl›m› ................................................................ 34Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu ............................................................ 34Ortak Güvenlik ve Alternatif Savunma.................................................. 34

STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN MEVCUT DURUMU ........................................ 35Özet ............................................................................................................... 36Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 37

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 38S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 39Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 39

Stratejik Çal›flmalar ve Savafl................................................. 40STRATEJ‹K ÇALIfiMALAR VE SAVAfi............................................................ 41Savafl Kavram› ............................................................................................... 41Savafl Türleri .................................................................................................. 44Hakl› Savafl Kavram› ..................................................................................... 46Savafl›n Nedenleri .......................................................................................... 50Savafl›n Kayna¤›............................................................................................. 51Y‹RM‹NC‹ YÜZYIL SAVAfiLARINDA SAVAfi STRATEJ‹LER‹ VE TAKT‹KLER 54Birinci Dünya Savafl›’nda Strateji Anlay›fl› ve Taktik................................... 54‹ki Savafl Aras› Dönemde Strateji ................................................................. 55‹kinci Dünya Savafl›’nda Strateji ve Taktik .................................................. 55Özet................................................................................................................ 56Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 57Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 58S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 58Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 59

Stratejik Çal›flmalarda Cayd›r›c›l›k ve Oyun Teorisi........... 60STRATEJ‹K ÇALIfiMALARDA CAYDIRICILIK VE OYUN TEOR‹S‹.............. 61CAYDIRICILIK ............................................................................................... 61Cayd›r›c›l›k Kavram› ...................................................................................... 61Cayd›r›c›l›k Teorisinin Geliflimi ................................................................... 63

1945-1962 Dönemi ................................................................................. 631962-1983 Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi ............................................. 641983’den 2001’e ‹kinci Nükleer Ça¤da Cayd›r›c›l›k .............................. 6711 Eylül Sonras› Cayd›r›c›l›k Stratejisi ................................................... 67

OYUN TEOR‹S‹ ............................................................................................ 70Oyun Çeflitleri................................................................................................ 70

Tavuk Oyunu ......................................................................................... 71Mahkûm ‹kilemi ...................................................................................... 74

Oyun Teorisinin Eksikleri ve Yararl› Yönleri .............................................. 76Özet................................................................................................................ 79Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 80Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 81Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 82

Realist Güvenlik Çal›flmalar›................................................... 84REAL‹ST GÜVENL‹K ÇALIfiMALARI ............................................................ 85REAL‹ZMDE GÜVENL‹K AKTÖRÜ............................................................... 86REAL‹ZMDE GÜVENL‹K TEHD‹TLER‹ ......................................................... 87Devlet ‹radesinden Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri .............................. 89Yap›dan Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri ................................................. 90

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Güvenlik ‹kilemi .......................................................................................... 91Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi ........................................................... 92

REAL‹ZMDE GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI VE GÜÇ DENGES‹ ..................... 94Güç Dengesi .................................................................................................. 94Dengeleme..................................................................................................... 96Özet................................................................................................................ 98Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 99Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 100Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 101

Güvenlik Çal›flmalar›nda De¤iflim.......................................... 102GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA DE⁄‹fi‹M.................................................... 103GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA GÜNDEM DE⁄‹fi‹M‹ ................................. 103GÜVENL‹K ÇALIfiMALARININ SORGULANMASI ........................................ 106GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR................................. 108Özet................................................................................................................ 113Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 114Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 115S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 115Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 115

Büyük Güçlerin Güvenlik Politikalar›: ABD, Rusya, Avrupa Birli¤i, Çin ................................................................... 116

BÜYÜK GÜÇLER‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI ......................................... 117ABD’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI........................................................... 117So¤uk Savafl Dönemi’nde ABD’nin Güvenlik Politikalar›........................... 117So¤uk Savafl Sonras› Dönemde ABD Güvenlik Politikalar›........................ 12011 Eylül Sald›r›lar› Sonras›nda ABD’nin Güvenlik Yaklafl›m› ..................... 122RUSYA’NIN GÜVENL‹K ANLAYIfiI............................................................... 124So¤uk Savafl Dönemi’nde SSCB’nin Güvenlik Yaklafl›m› ........................... 124So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Rusya’n›n Güvenlik Anlay›fl› .................... 126AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI ..................................... 128So¤uk Savafl Dönemi’nde AT ve Avrupa Güvenli¤i ................................... 129So¤uk Savafl Sonras› Dönemde AB ve Avrupa Güvenli¤i.......................... 13211 Eylül Sonras› Dönemde AB Güvenlik Politikas› .................................... 134Ç‹N’‹N GÜVENL‹K YAKLAfiIMI .................................................................... 134So¤uk Savafl Dönemi’nde Çin’in Güvenlik Anlay›fl›.................................... 134So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Çin’in Güvenlik Politikalar› ...................... 135Özet................................................................................................................ 138Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 139Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 140S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 140Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 140

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Türkiye’de Strateji ve Güvenlik ............................................. 142TÜRK‹YE’DE STRATEJ‹ VE GÜVENL‹K ....................................................... 143TÜRK‹YE’DE GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ TANIMLAMALARI......................... 143TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K KÜLTÜRÜ .......................................................... 147TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ UYGULAMALARI........................ 149Türkiye’nin Stratejileri ................................................................................... 149Türkiye’nin Güvenlik Politikalar› ................................................................. 150

1990’l› Y›llar............................................................................................. 15011 Eylül Sonras›....................................................................................... 153

TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARININ KURUMSAL YAPISI........... 155Özet................................................................................................................ 157Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 158Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 159S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 159Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 160

‹ ç indek i lervi

8. ÜN‹TE

Önsöz

Bireylerin varl›klar›n› sürdürebilmek için su ve yiyecek kadar temel ihtiyaçla-

r›ndan birisi olan güvenlik, 1940’lardan bu yana Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin

ana araflt›rma meseleleri aras›nda yer al›r. So¤uk Savafl y›llar› boyunca Stratejik

Çal›flmalar çat›s›nda strateji, savafl, jeopolitik ve cayd›r›c›l›k kimi çeflitli kardefl kav-

ramlarla birarada an›lan ve devlet-merkezli, askeri sorunlara odaklanan güvenlik

kavram›, So¤uk Savafl›n son dönemlerinde çehre de¤ifltirdi. Özellikle de, So¤uk

Savafl›n sona ermesiyle birlikte birey ve toplum güvenli¤i ya da çevre, g›da, sa¤-

l›k, enerji güvenli¤i örneklerinde oldu¤u gibi farkl› s›fatlarla anlamland›r›lan bir

kavrama dönüfltü. Güvenlik kavram› çerçevesinde geliflen ve Stratejik Çal›flmala-

r›n dar kal›b›ndan s›yr›larak, Güvenlik Çal›flmalar› ad›n› alan disiplin ise, devlet

ötesinde bireyden uluslararas› sisteme kadar farkl› aktörlerin genifl bir gündem

çerçevesindeki sorunlar›n› ele alan bir çal›flma alan› görünümünü kazand›. Dün-

yan›n sayg›n üniversitelerinde önceleri Strateji, Stratejik Çal›flmalar ya da Strateji

ve Savafl gibi bafll›klarda okutulan dersler, günümüzde art›k Güvenlik, Güvenlik

Çal›flmalar› ya da Uluslararas› Güvenlik gibi genel bafll›klardaki lisans ve lisansüs-

tü derslere dönüfltü.

Güvenlik anlay›fl› ve e¤itimindeki bu dönüflüm, Türkiye’de akademik dünyada

uzun y›llar yeterince ilgi çekmedi. Bunun sonucunda, dönüflen mant›k çerçeve-

sindeki güvenlik anlay›fl› lisans-lisansüstü müfredatlara bir hayli geç girdi, akade-

mik çal›flmalar çok s›n›rl› say›da kald› ve alana dair bir ders kitab› bugüne kadar

haz›rlanmad›. Bu çerçevede, elinizdeki bu kitap Strateji ve Güvenlik alan›ndaki bu

bofllu¤u doldurmak üzere titiz bir çal›flma süreci sonucunda haz›rland›. Yazarlar,

hem bir ders kitab› ifllevini yerine getirecek, hem de alandaki Türkçe literatüre

katk›da bulunacak flekilde üniteleri kaleme ald›lar.

Araflt›rmalar›m›zda bizlere destek olan asistan arkadafllar›m›z Göksenin Üstün

ve Mühdan Sa¤lam’a, tasar›m› titizlikle gerçeklefltiren Aç›kö¤retim Fakültesi dizgi

ekibine, bizlerle yak›n temas ve sab›r içerisinde yay›n sürecini koordine eden

Anadolu Üniversitesi ö¤retim üyeleri Yrd.Doç.Dr. Elif Toprak ve Yrd.Doç.Dr. Ah-

met Haluk Atalay’a teflekkürü bir borç bilirim. Yazar arkadafllar›mla birlikte, Stra-

teji ve Güvenlik alan›ndaki ders kitab› bofllu¤unun giderilmesi için bizlere bu f›r-

sat› tan›yan Anadolu Üniversitesi Rektörlü¤ü ve Aç›kö¤retim Fakültesi Dekanl›-

¤›’na müteflekkiriz.

Yo¤un bir eme¤in ve tak›m çal›flmas›n›n bir ürünü olarak ortaya ç›kan eliniz-

deki bu kitab›n baflta ö¤renciler olmak üzere, Türkiye’de Güvenlik Çal›flmalar›

alan›nda çal›flanlara ve konuya ilgi duyanlara yararl› olaca¤›n› umuyoruz.

Editör

Prof.Dr. Mustafa AYDIN

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Strateji kavram›n› tan›mlayabilecek; taktik, askeri strateji ve genel strateji kav-ramlar› aras›ndaki farklar› ay›rt edebilecek,Strateji düflüncesinin geliflimindeki dönüm noktalar›n› saptay›p, belli bafll›stratejistlerin fikirlerini tart›flabilecek, Güvenlik kavram›n› tan›mlayabilecek ve kavram›n tan›mlanmas›nda So¤ukSavafltan günümüze nas›l bir dönüflümün gerçekleflti¤ini ifade edebilecek,Güvenlik kavram›n›n tan›mlanmas›ndaki ana unsurlar› belirtebileceksiniz.

‹çindekiler

• Strateji• Genel Strateji• Stratejist• Taktik

• Güvenlik• Güvenlik tehdidi• Güvenlik öznesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

Strateji ve Güvenlik• STRATEJ‹ KAVRAMI• GÜVENL‹K KAVRAMI

1STRATEJ‹ VE GÜVENL‹K

Strateji ve GüvenlikKavramlar›

STRATEJ‹ KAVRAMIStrateji kavram› Stratejik Çal›flmalar disiplininin anahtar kavram›d›r. Antik Yu-nanda “strategos” general anlam›na gelir. Strateji kelimesinin kökü olan “strategia”ise generalin sanat› veya ifli demektir.

TAKT‹K, ASKER‹ STRATEJ‹ VE GENEL STRATEJ‹ TANIMLARI

Strateji kavram›n› tan›mlayabilecek; taktik, askeri strateji ve ge-nel strateji kavramlar› aras›ndaki farklar› ay›rt edebilmek.

Dar anlamda strateji, Eski Yunan gelene¤inde generallik sanat›n›, yani askeri araç-lar›n savafl›n amac›na ulaflmada kullan›lmas›n› ifade eder. Prusyal› general Carl vonClausewitz, 1832’de yay›nlanan “SavaflÜzerine” bafll›kl› çal›flmas›nda “strateji-yi savafl›n amaçlar›na ulaflmak için mu-harebenin araç olarak kullan›lmas› te-orisi” fleklinde tan›mlamaktad›r.

Benzer flekilde, ‹ngiliz askeri tarih-çi Sir Basil Henry Liddell Hart’›n1941’de ilk bask›s›n› yapan “Strateji:Dolayl› Tutum” bafll›kl› eserinde belirt-ti¤i üzere “strateji, politikan›n amaçla-r›n›n gerçeklefltirilmesi için askeri im-kanlar›n da¤›t›m› ve uygulanmas› sa-nat›d›r”.

Strateji ve GüvenlikKavramlar›

1A M A ÇN

Resim 1.1

Carl von Clausewitz (1780-1831) :Prusyal› asker ve savafl kuramc›s›. ‹lkaskeri deneyimini 13 yafl›nda Napoléon’unkomutas›ndaki Frans›z ordusuna karfl›yap›lan savaflta kazand›. 1812-1814aras›nda Rusya’da ve 1815’te Waterloo’daNapoléon’a karfl› savaflt›. 1818’de PrusyaSavafl Akademisi yöneticili¤ine getirildi.Ona göre savafl, siyasetin fliddetaraçlar›yla sürdürülmesinden baflka birfley de¤ildi. Ünlü yap›t› “Savafl Üzerine”askeri düflünceyi oldu¤u kadar siyasaldüflünceyi de etkilemifltir.

Bu kitap boyunca StratejikÇal›flmalar ifadesi akademikbir disipline karfl›l›kgeldi¤inden büyük harfleyaz›lacakt›r.

Prusyal› general Helmuth KarlBernhard von Moltke’nin tan›m›-na göre de “strateji generalin em-rine verilen araçlar›n savafl›namac›na eriflmek üzere pratik dü-zeyde uyarlanmas›d›r”.

Yukar›daki strateji tan›mlar››fl›¤›nda, strateji siyasi amaçlariçin askeri kuvvetlerin kullan›m›ya da kullan›lmas› tehdidine ilifl-kin teori ve pratik olarak betim-lenebilir (Gray, 1999). Askeriaraçlar-siyasi hedef iliflkisini aç›k-layan bu kavram literatürde as-keri strateji olarak da tan›mlan-

maktad›r. Askeri strateji ile genellikle kar›flt›r›lan bir kavram da taktiktir. Askeristrateji muharebenin, savafl›n amac› için kullan›lmas›n› ifade ederken, taktik kavra-

m› muharebenin düzenlenmesi ve yönetil-mesini ça¤r›flt›r›r. Clausewitz’e göre taktik,“muharebe s›ras›nda askeri güçlerin kulla-n›lmas› teorisi”, strateji ise “savafl›n amac›için muharebenin kullan›lmas› teorisi” ola-rak tan›mlan›r (Clausewitz, 1999). Benzerflekilde Hart’a göre de, “askeri araçlar›n kul-lan›lmas› eylem olarak savafla dönüflüyor-sa, bu tutumun düzenlenmesi ve yönetil-mesi taktik terimi ile tan›mlan›r” ve dolay›-s›yla taktik askeri stratejinin daha alt dü-zeyde uygulanmas›na dair bir kavramd›r(Hart, 2002).

Strateji ile takti¤in fark› nedir?

Stratejinin bu dar tan›m›, askeri gücün kullan›m› veya kullan›lmas› tehdidini içe-rir; dolay›s›yla strateji hem savafl, hem bar›fl dönemini ilgilendiren bir kavram ola-rak karfl›m›za ç›kar. Hatta kimi stratejistlerce (örne¤in Sun-Tzu) stratejinin amac›n›nsavafl›n önlenmesi olarak tan›mland›¤›, dolay›s›yla salt bar›fl zaman›na dair bir kav-ram olarak de¤erlendirildi¤i bile görülür. Fakat, özellikle Clausewitz anlay›fl›ndastrateji, Hart’›n da elefltirisine konu oldu¤u üzere salt savafl dönemine ait bir kav-ramd›r. Buna karfl›l›k, nükleer silahlar›n varl›¤› ve bu silahlar›n tahrip gücü dikkateal›nd›¤›nda, özellikle 20. yüzy›ldan itibaren savafl›n kazan›lamaz bir niteli¤e bürün-mesiyle, strateji art›k daha çok bar›fl› ilgilendiren bir kavram haline dönüflmüfltür.Örne¤in, Hart’a göre, nükleer silahlanman›n ard›ndan savaflta kazanmay› hedefle-mek delilikten baflka bir fley de¤ildir. Nükleer silahlar›n gücü dikkate al›nd›¤›nda,stratejik doktrinin amac› savafl de¤il, termonükleer katliamdan daha az felaket içe-ren alternatifler yaratmakt›r. Sonuç olarak, askeri anlamda stratejiyi hem bar›fl, hemde savafl zamanlar›na ait bir kavram olarak tan›mlamak daha yerinde olacakt›r.

4 Strate j i ve Güvenl ik

Resim 1.2

Sir Basil Liddell Hart (1895-1970) : ‹ngiliz asker,askeri tarihçi ve savafl kuramc›s›. CambridgeÜniversitesi'ndeki yüksek ö¤renimini b›rak›p, I.Dünya Savafl›'nda yaraland›ktan sonra, savaflüzerine çeflitli kitaplar yazd›. 1920'de ordununresmi Piyade Talimnamesini haz›rlad›. 1917'de“geniflleyen sel” ad›n› verdi¤i hücum yöntemlerinigelifltirdi. Hava gücünün ve mekanize tanksavafl›n›n etkin kullan›m›n›n ilk savunucular›ndanbiri oldu. 1927'de yüzbafl› rütbesiyle emekliye ayr›ld›. LiddellHart'›n yaz›lar›, Birleflik Krall›k ve Fransa'dan çokAlmanya'da etkili oldu.

Resim 1.3

Helmuth Karl Bernhard von Moltke(1800–1891): Prusya'l› asker vestratejist. Genelkurmay Baflkan› olarak 1866 ve1870 savafllar›nda Avusturya veFransa’ya yönelik harekatlar›yönetmifltir. Alman Birli¤i’ninkurulmas›n›n ard›ndan Almanordusunun gelifltirilmesine önemlikatk›larda bulunan Von Moltke,II. Mahmut taraf›ndan da Osmanl›ordusunun iyilefltirilmesi amac›ylagörevlendirilmifltir. Von Moltke,Clausewitz etkisiyle stratejinin dahaçok askeri boyutuyla ilgilenmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Genifl anlamda strateji ise, Hart’›n tan›m› ›fl›¤›nda bir ulusun ya da uluslar top-lulu¤unun siyasi amaçlara ulaflabilmek için tüm kaynaklar›n› koordine etmesini veyönlendirmesini içeren bir kavramd›r. Genel strateji, yüksek strateji ya da ulu-sal strateji olarak da an›lan bu kavram bir milletin siyasi, ekonomik, askeri, psi-kolojik kaynaklar›n› savafl ve bar›fl zaman›nda hükümetin belirledi¤i ulusal siyasihedefleri elde etmeye yönelik en fazla deste¤i verecek flekilde yönlendirme bilimve sanat›d›r. Bu tan›m, gücün askeri olmayan araçlar›n›n da stratejinin belirlenme-sinde kullan›laca¤›n› aç›k biçimde ortaya koyar. Andre Beaufre taraf›ndan da be-lirtildi¤i üzere, strateji ekonomik, siyasi ve askeri araçlar› içerir ve koordine eder(Beaufre, 1965).

STRATEJ‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹

Strateji düflüncesinin geliflimindeki dönüm noktalar›n› saptamakve belli bafll› stratejistlerin fikirlerini tart›flabilmek.

Stratejinin anahtar kavram› oldu¤u Stratejik Çal›flmalar disiplini bir akademik alanolarak nükleer silahlanma ve So¤uk Savafl ile birlikte geliflmifltir. Buna karfl›l›k,strateji düflüncesinin köklerini çok daha eskilerde bulmak mümkündür. Strateji dü-flüncesinin özünde savafl vard›r, dolay›s›yla strateji kavram›n›n temellerini tarihteçeflitli savafllar› anlatan ve savafllar›n nas›l yürütülmesi gerekti¤ini inceleyen eserve yazarlarda bulabiliriz. Stratejik düflüncenin geliflimini üç dönemde incelemekmümkün: 18. yüzy›l öncesi klasik dönem, 18. yüzy›l sonras› modern dönem venükleer silahlar›n geliflti¤i dönem.

Strateji düflüncesinin geliflimindeki dönüm noktalar› ve önemli stratejistler hakk›nda ay-r›nt›l› bilgi için bkz. Paret, Peter (1986). The Makers of Modern Strategy: From Machi-avelli to the Nuclear Age. Princeton Univesity Press.

Klasik Dönemde StratejiKlasik dönemde stratejinin efl anlaml›s› olarak alg›lanan savafl sanat› genel itibar›yladüflmana ya da rakibe tuzak kurma vb. hayvan avc›l›¤› döneminden kalma taktikler-le ifade ediliyordu. Savafl sanat› denildi¤inde tarihten akla ilk gelen isimler Makedon-ya Kral› Aleksandros (Büyük ‹skender) (M.Ö. 356-323), Kartacal› ünlü komutan Han-nibal (M.Ö. 246-183) ve Roma ‹mparatoru Gaius Julius Ceasar (M.Ö. 100-44)’d›r. Gi-recekleri çat›flmalar› önceden planlamalar›, bu planlamalar› tek tek muharebeleri ka-zanmaya yönelik olarak yapmalar› ve muharebelerin de k›sa ve sert olarak tasarlan-mas› stratejik düflüncenin ve uygulaman›n derinliklerinde karfl›m›za ç›k›yor.

51. Ünite - Strate j i ve Güvenl ik Kavramlar ›

2A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 1.1

Taktik: Muharebenin sevk ve idaresi

Strateji: Muharebenin savafl›n amaçlar› do¤rultusunda kullan›lmas›

Genel Strateji: Gücün tüm unsurlar›n›n siyasi amaçlar do¤rultusunda kullan›lmas›

Taktik, Strateji veGenel StratejiTan›mlar›

So¤uk Savafl: So¤uk Savaflkavram› ‹kinci Dünya Savafl›sonras›nda, temelde ABD ile SSCBaras›nda geliflen düflmancailiflkileri ve ideolojik çat›flmay›tan›mlamak için kullan›lm›flt›r. Buçat›flma kendisini aç›k askerieylemlerle de¤il, ekonomik bask›,propoganda ve silahlanmayar›fl›yla gösterdi. Bu dönem içinço¤unlukla Churchill’in 1946’daki“demir perde” konuflmas›bafllang›ç, 1989’da BerlinDuvar›n›n y›k›l›fl› veya 1991’deSSCB’nin da¤›lmas› da bitiflolarak kabul edilmektedir. Nükleersilahlar So¤uk Savafl dönemindeçok önemli bir rol oynam›fllard›r.

Kaynak: Keskin, Funda (2001).“So¤uk Savafl Kavram› veKronolojisi”, Bask›n Oran (der.),Türk D›fl Politikas›: KurtuluflSavafl›’ndan Bugüne Olgular,Belgeler, Yorumlar, 1919-1980,Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim, s. 536.

Sun Tzu’nun Strateji Anlay›fl›Strateji ile ilgili ilk fikirleri ortaya atan M.Ö. 5. yüzy›lda yaflayan Çinli filozof Sun-Tzu’dur.

Sun Tzu’nun strateji anlay›fl›n› en iyi “SavaflSanat›” bafll›kl› eserindeki flu ifadesinden tespitedebilirsiniz: “Strateji uzman› bir komutan, nihaizaferi kazand›ktan sonra küçük muharebelerleu¤rafl›r, hâlbuki yenilmeye mahkum bir komu-tan önce küçük muharebelerle kendini y›prat›r,daha sonra nihai zafer yollar›n› arar.” Bir baflkadeyiflle, strateji savafl›n amac›na ulafl›lmas› ileeflanlaml›d›r. Sun Tzu, “savafllar›n tümünde sa-vaflarak zaptetmek en üstün baflar› de¤ildir; üs-tün baflar› düflman›n direncini savaflmadan k›r-makt›r” anlay›fl›n› benimseyerek stratejinin sade-ce cephede savaflmak olmad›¤›n› da yüzy›llar

öncesinden ortaya koymufltur. Bu örneklerdenanlafl›laca¤› üzere, strateji teorisinin köklerini içinde bulabildi¤imiz “Savafl Sanat›”,tarih boyunca Caesar’dan Napoléon’a, Hitler’den Mao’ya kadar bir çok komutan velider taraf›ndan okunmufl ve onlara yol göstermifltir.


Resim 1.4

Sun Tzu: M.Ö. 500’de Çin’deyaflam›fl asker ve savaflkuramc›s›.Çin’de Savaflan Beyliklerdöneminde (M.Ö. 480 - MÖ.221) yaz›ld›¤› tahmin edilenSavafl Sanat› bafll›kl› kitab›en eski askeri strateji veUluslararas› ‹liflkilerçal›flmas› olarak bilinir.

Okuma Parças› 1Sun-Tzu der ki,1. Savafl Sanat›’n›n en pratik kavram›, düflman ülkesini tümüyle, zarara u¤ratma-

dan ele geçirme fikridir. Yak›p y›kman›n kimseye faydas› olmaz. Ayn› flekilde, bir

orduyu da tümüyle ele geçirmenin nimetleri s›n›rs›zd›r.

2. Bu nedenle, savafllar›n tümünde savaflarak zaptetmek en üstün baflar› demek de-

¤ildir. Üstün baflar› düflman›n direncini savaflmadan k›rmakt›r.

3. (a) Komutanl›¤›n en üstün meziyeti düflman plan›n›n çözüp k›rmakt›r.

3. (b) En iyi ikinci meziyet düflman güçlerinin birleflmesini engellemektir.

3. (c) Üçüncüsü ise düflman ordusuna savafl meydan›nda taarruzda bulunmakt›r.

En kötü meziyet ise surlarla korunan bir kentin kuflat›lmas›d›r.

4. Savaflta ana kurallardan biri, mümkün olabildi¤ince surlarla korunan kentlerin

kuflat›lmas›ndan kaç›nmakt›r. Kuflatmada kullan›lacak savafl gereçlerinin haz›r-

lanmas› bile aylar sürecektir.

5. Öfkesini kontrol etmesini bilmeyen komutan ordusunu düflman üzerine kar›nca

sürüsü gibi yollayand›r. Bu taktik, ordusunun en az üçte birinin daha savafl›n

bafl›nda boflu bofluna yok olmas›ndan baflka sonuç getirmez. Özellikle kuflatma

esnas›nda bafla gelen en büyük felaket budur.

6. Ak›ll› lider düflman ordusunu savaflmadan, düflman kentlerini kuflatmadan ele

geçirmesini bilir. Düflman krall›¤›n› savafl meydan›nda uzun sürecek savafllar-

dan çok savafl oyunlar› ile bitirir.

7. Ordusunu savafl meydanlar›nda bofluna k›rd›rmad›¤›ndan imparatorluk taht›-

na göz dikebilir. Böylece bir adam bile yitirmeden kesin zafere ulaflabilir. ‹flte bu-

na Stratejik Savafl denir.

8. Savaflta önemli bir kural: Elindeki ordunun gücü düflmandan on misli büyük ise

düflman› kuflat; befl misli büyük ise sald›r; iki misli büyük ise ordunu ikiye böl.

Thucydides’in Strateji Anlay›fl›Thucydides’in strateji anlay›fl›n› kadim Yunan flehir-devletleri olan Atina ile Spartaaras›ndaki Peleponnez savafllar›n› (M.Ö. 431-404) anlatt›¤› ünlü kitab›nda bulabili-riz. Thucydides, iflbirli¤i ve yüksek moral de¤erlerden çok güç politikas›n›n, yaniulusal ç›kar ve güç peflinde koflman›n savafla neden oldu¤unu belirtmifltir. Ulusla-raras› iliflkilerde “güçlünün yapabileceklerini yapaca¤›n›,güçsüz olanlar›nsa bunlar› kabullenmek zorunda olduk-lar›n›” ileri süren Thucydides, bu yaklafl›m›yla stratejikavram›n›n güç kavram›yla özdefl oldu¤unu ortaya koy-maktad›r.

Thucydides’in stratejiye bak›fl› küçük bir güç statüsün-deki Melos’un liderleriyle yapt›klar› konuflmada döneminbüyük gücü Atina’n›n komutanlar›n›n dilinden anlafl›labi-lir. ‹ki devlet aras›nda M.Ö. 416’da yaflanan gerilim s›ras›n-da güçlü Atina’l›lar›n adalet duygusu ve ilkelerine at›ftabulunarak ba¤›ms›z bir devletin onuruna sayg› gösterme-


Resim 1.5

Thucydides: (M.Ö 460-M.Ö 395) : Bilimseltarihçili¤in ve siyasalgerçekçili¤in (realizm)babas› olarak bilinir.

9. Güçleriniz eflitse hala çat›flmaya girebilirsin; gücün zay›fsa düflmandan uzak

durmanda fayda var; ancak her alanda düflmandan zay›fsak geri çekilmek ya-

p›lacak en ak›ll› ifltir.

10. Her ne kadar, küçük bir kuvvetle inatç› bir direnifl yapmak mümkünse de, genel-

likle büyük kuvvetlerin zafere daha yak›n oldu¤u gerçe¤i asla unutulmamal›d›r.

11. Komutanlar devletin kalesidir. Kalenin her noktas› sa¤lam ise, devlet güçlü; kale

çürükse devlet zay›ft›r.

12. Bir komutan yapaca¤› üç hata ile ordusunun bafl›na felaket getirebilir.

13. (a) Orduya ilerleme veya geri çekilme emri verdi¤inde ordunun bu emri uygula-

mayaca¤›n›n fark›nda olmas›. Buna orduyu topallaflt›rma da denir.

14. (b) Ordudaki koflullar› düflünmeksizin orduyu krall›¤›n› yönetir gibi yönetmeye

kalkmas›. Bu, askerin zihninde huzursuzluk yarat›r.

15. (c) Zor koflullara uyum askeri prensibini göz önüne almaks›z›n, subay seçimi. Bu

askerin güvenini sarsar.

16. Ordunun huzuru kaçar, güvenini yitirirse bu durumdan di¤er prenslerin yarar-

lanmaya çal›fl›p, sorun yaratacaklar› kesindir. Bu da orduya anarfli getirecek,

zaferi olanaks›zlaflt›racakt›r.

17. Zafer için befl ana koflulun oldu¤unu bilmeliyiz:

(a) Savafl›, ancak ne zaman savafl›l›p, ne zaman savafl›lmayaca¤›n› bilen kazan›r.

(b) Savafl›, elindeki zay›f gücü de kuvvetli gücü de en iyi kullanan kazan›r.

(c) Savafl›, ordusunun her seviyedeki personeline ayn› ruhu veren kazan›r.

(d) Savafl›, düflman›n en haz›r olmad›¤› zaman› beklemesini bilen kazan›r.

(e) Savafl›, askeri kapasiteye sahip olup, sivil yönetim taraf›ndan müdahale edil-

meyen komutan kazan›r.

18. Sonuçta, düflman› ve kendinizi iyi biliyorsan›z, yüzlerce savafla girseniz bile so-

nuçtan emin olabilirsiniz. Kendini bilip, düflman› bilmiyorsan›z, kazanaca¤›n›z

her zafere karfl›n yenilgiyle de tan›flabilirsiniz. Ne kendinizi ne de düflman› bili-

yorsan›z, sizin için girece¤iniz her savaflta yenilgi kaç›n›lmazd›r.

Kaynak: Bu bölümün al›nd›¤› eser için bkz. Clearly, Thomas (der.) (2004). SunTzu-Savafl Sanat›. Çev. Adil Demir. ‹stanbul: Kostafl, s.49-51

leri gerekti¤ini ileri süren Melianlara karfl›, adaletin bir çeflit uluslararas› iliflkiler mo-deli oldu¤una, fakat herkesin eflit de¤erlendirilmesi anlam›na gelmedi¤ine, aksineherkesin gücüne göre yerini bilmesi gerekti¤ine inanan Thucydides’in Atinal› komu-tana verdirdi¤i cevap flöyledir:

“Adaletin flekli gücün eflitli¤ine dayan›r; asl›nda güçlü gücü yetti¤ini yapar, zay›flar-

sa kabul etmeleri gerekeni kabullenirler. ...Güvenli kural fludur: Kendi eflitine karfl›

durmak, kendinden üstün olanlara karfl› cayd›r›c›l›kla karfl›l›k vermek ve kendinden

altta olanlara anlay›flla davranmak. …bu toplant› sona erdi¤inde yeniden tekrar

tekrar düflünün: Burada tart›flt›¤›m›z ülkenizin kaderidir; sadece bir ülkeniz var ve

onun gelece¤i sizin vermek üzere oldu¤unuz, iyi ya da kötü, tek bir karara ba¤l›d›r.”

Bu ifadeler, stratejik düflüncenin özünde güç politikas›n›n ilke ve kurallar› ol-du¤unun en aç›k örne¤idir.

Machiavelli’nin Strateji Anlay›fl›Machiavelli’nin strateji anlay›fl›n› 16. yüzy›lda yazd›¤›ve devlet adamlar›na güç maksimizasyonu için pratiktavsiyelerde bulundu¤u “Prens” ve “Savafl Sanat›” bafl-l›kl› eserlerinde görmek mümkün. Machiavelli’ye göreyöneticilerin devletin varl›¤›n› sürdürebilmek için bire-yin sahip oldu¤undan farkl› ahlaki de¤erlerle hareketetmesi gerekir. Yöneticilerin temel sorumlulu¤u herzaman kendi ulusal ç›karlar›n› korumak, ilerletmeyeçal›flmak ve bekây› sa¤lamakt›r. Bu da güçlü olmay›gerekli k›lar. E¤er bir devlet güçlü de¤ilse, bu di¤erle-rinin av› olmaya davettir. Dolay›s›yla yönetici av de¤ilavc› olmal›d›r. Bu gerekti¤inde ulusal ç›karlar›n korun-mas›nda ac›mas›zl›k da içeririr. Bir baflka deyiflle, Mac-hiavelli’ye göre de strateji güç politikas›n›n efl anlaml›sözcü¤üdür.

Modern Dönemde Stratejik DüflünceModern dönem 18. yüzy›lda Napoleon savafllar› ile bafllar (Booth, 1987). Mo-dern dönemde stratejik düflüncenin dört önemli öncüsü Napolyon, Jomini, Cla-usewitz ve Hart’›n strateji anlay›fllar› dönemin temel özelliklerini aç›klamak içinyol göstericidir.

Modern dönemde strateji düflüncesinin geliflimi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Booth,Ken (1987). “The Evolution of Strategic Thinking”, John Baylis vd. (der.), ContemporaryStrategy. New York: Holmes&Meier, s. 30-71).

Napoléon’un Strateji Anlay›fl›Tarihin ak›fl›n› de¤ifltiren önemli siyasetçi ve askerlerden biri olan ve ulus devletanlay›fl›n›n yayg›nlaflt›¤› bir dönemi temsil eden Napoléon Bonaparte modern dö-nemin ilk büyük stratejisti olarak kabul edilir.

Strateji kavram›na en büyük katk›s› askeri yöntemleri, yani kuvvet kullan›m›n›belli prensipler çerçevesinde ele al›p, politik bir hareketin parças› olarak tan›mla-mas›d›r. Frans›z toplumunun eflit haklara sahip yurttafllar olarak ulus-devletin gü-


Resim 1.6

Niccolò di Bernado deiMachiavelli (1469 –1527): Tarih ve politikabiliminin kurucusu say›lanFloransal› düflünür, devletadam›, stratejist.

NM A K A L EM A K A L E

venli¤ine etkin kat›l›m sa¤lamas› ile oluflturulanulus-ordu sistemi, tüm Fransa vatandafl› erkekle-re askerlik yapma yükümlülü¤ü getirdi. Askerikapasitenin bu yolla art›r›lmas›yla beraber Na-poléon, geçmiflte yaflanan savafllarda uygulanansavaflan taraflar›n askerlerinin tek bir s›ra halindekarfl›l›kl› yürüyerek s›rayla atefl etti¤i düz hat tak-ti¤i yerine, hareketli birimlerle savafl mant›¤›n›gelifltirmifl ve orduyu komuta da¤›l›m›n› sa¤la-mak için küçük bölümlere ay›rm›flt›r. Ordununiyi komutanlar eliyle yeterli boyutlarda parçalar-dan oluflan bir yap› olarak örgütlenmesi SunTzu’nun da gerekli gördü¤ü bir yöntemdir. Na-poléon’un ça¤›nda yaflanan teknolojik geliflmelerve sanayi üretim kapasitesinin giderek artmas› savafl›n yayg›nl›¤›n›n, süresinin vey›k›c›l›¤›n›n artmas› sonucunu do¤urmufltur. Askeri kuvvetini gerekti¤i anda savaflalan›na yay›p, gerekti¤i anda toplama, sald›r› an›nda di¤er tarafa göre mutlakagüçlü olma, muharebeden mutlak sonuç alma gibi ana prensipler, Napoléon’dansonra gelen di¤er stratejistlerin bu alana dair çal›flmalar›nda belirleyici rol oyna-m›flt›r. Askeri anlamda istenen sonuçlar› veren taktik ve stratejiler yaratabilen Na-poléon, hedefledi¤i politik sonuçlara ulaflmas›n› sa¤layacak kapsaml› bir genelstrateji oluflturamam›flt›r.

Jomini’nin Strateji Anlay›fl›Antoine-Henri de Jomini uzun y›llar Napoléon Bonaparte’›n ordusunda görev yap-m›fl bir subayd›r. Özellikle Frans›z ordusundan ayr›l›p Rus ordusuna kat›lmas›ylaberaber ald›¤› sorumluluk onun kendi fikirlerini uygulamas›na izin vermifltir.

Onun stratejik bilgisini önemli k›lan kendi or-dusunu ça¤dafl› olan ordulardan birkaç ad›m öneç›kartacak hamleler yapm›fl olmas›d›r. 18. yüzy›-l›n son döneminde ordular dolays›z bir biçimdesavafl alan›nda karfl› karfl›ya gelmekteydiler ve buyüzden yap›lan manevralar oldukça kritik bir öne-me sahipti. Jomini bu türdeki savafllar›n hem as-ker hem de kaynak kayb›na yol açt›¤›n› fark ede-rek sadece manevra yapman›n yetersiz oldu¤unuortaya koymufl ve manevralar›n h›zl› gerçekleflti-rilmesinin daha önemli oldu¤unu savunmufltur.Süratli hamleler yapabilmek için ordunun küçükparçalar halinde -bir bütünün organik parçalar›olmak kayd›yla- yeniden örgütlenmesi gerekti¤i-ni savunmufltur. Ayr›ca, modern Avrupa ordular› için lojistik ve harita bilgisininönemini fark ederek, o döneme kadar savafl alanlar›nda as›l hedef olarak gösteri-len toprak iflgali yerine düflman› h›zl› bir biçimde bertaraf ederek dolayl› yoldanalan kazanman›n gereklili¤ini savunmufltur. Napoléon’un strateji anlay›fl› ile özel-likle sald›rgan ve kesin zafere h›zl› yollardan ulaflmay› hedefleyen yöntemler be-nimsemesi nedeniyle benzer yönlere sahiptir. Bu takti¤i 20. yüzy›l›n ortalar›nado¤ru Adolf Hitler yönetimindeki Nazi ordusu, “Blietzkrieg” stratejisinin bir parça-s› olarak kendi hava kuvvetlerinde uygulam›flt›r. Anlafl›laca¤› üzere Jomini da t›p-


Resim 1.7

Napoléon Bonaparte(1769 - 1821) : Frans›zDevriminin generali;1799-1804 aras› FransaCumhuriyetinin ilkBaflkan›; 1804-1814aras›nda ise I.Napoleonad›yla Fransa ‹mparatoru.

Resim 1.8

Antoine-Henri Jomini(1779-1869): ‹sviçreliasker ve savafl kuramc›s›.19. ve 20. Yüzy›l tarihçive stratejistleri üzerindeClausewitz kadar etkiliolmufltur.

k› Napoléon gibi, savafl›n yürütülmesi ile meflgul olmufl; bir baflka deyiflle savafltaktikleri ve askeri strateji kavramlar› Jomini’nin düflüncelerini yönlendirmifltir.

Clausewitz’in Strateji Anlay›fl›Savafl stratejisi anlay›fl›n›n geliflmesine katk› yapan öncü düflünür ve askerlerden biriolan Carl von Clausewitz, “Savafl Üzerine” bafll›kl› kitab›nda strateji ile savafl aras›ndado¤rudan iliflki kurmufl; bu tart›flmay› da ald›¤› felsefe e¤itimi çerçevesinde esas iti-bar›yla felsefi bir temele oturtmufltur. Clausewitz, bu eserinde savafl›n do¤as›, teorisi,savafl-siyaset iliflkisi, strateji, muharebe ve savafl›n yürütülmesi gibi konulardan bah-seder. Bunlar› hem felsefi olarak inceler, hem de pratik önermelerde bulunur.

Ayn› dönemin fikir ve kültür ak›mlar›ndan etkilendi¤i ortada olan Alman fel-sefesinin kurucu isimlerinden Immanuel Kant (1724-1834) ve Clausewitz aras›n-daki benzerlikleri vurgulamak, Clausewitz’in strateji anlay›fl›n›n köfle tafllar›n›oluflturan kavramlar›n ve savafl-politika iliflkisinin daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤laya-cakt›r. ‹nsan düflüncesinin kendi etraf›ndaki olaylar› belirleyen ana güç oldu¤ugörüflünde olan Kant’a göre irade ak›ldan önce gelir. Clausewitz’e göre de insaniradesi çok önemlidir çünkü savafl onun tan›mlamas›na göre z›t iradelerin çarp›fl-mas›n› ifade eder. Ayr›ca, Clausewitz iradeyi ön planda tutmakla beraber akl› gözard› etmemifltir. Ayd›nlanma döneminin nesnellik üzerine kurdu¤u anlay›fl, Cla-usewitz taraf›ndan elefltirilmifltir. Bunun sebebi ise Jomini gibi düflünürlerin sava-fl›n yönetilmesine dair kesin rasyonaliteye dayanan anlay›fllar›n›n ona göre az ön-ce belirtti¤imiz iradeyi göz ard› etmeleridir. Savafllar›n kendine özgü koflullar›n›nbulundu¤u ve bu yüzden benzer koflullar›n varl›¤› iddias›yla savafllarla ilgili kesinniceliksel formüller ortaya koymak do¤ru de¤ildir. Clausewitz kendi eserinde desavafllar›n kazan›lmas› için kurallar koymak yerine onun felsefi dinamikleri üze-rinde durmay› tercih etmifltir.

Clausewitz’e göre stratejinin ahlaki, fiziki (askeri güç), matematiksel (askeri gü-cün konuflland›r›lmas›), co¤rafi (ülkenin co¤rafi konumunu belirleyen da¤, nehir,orman gibi unsurlar) ve istatistiksel unsurlar› vard›r. Ço¤u kaynakta, modern dö-nemin ilk büyük stratejisti olarak an›lan Clausewitz’in strateji anlay›fl› Moltke, Schli-effen gibi Alman generaller ve hatta Lenin gibi politikac›lar taraf›ndan izlenmifltir.

Clausewitz’in hayat›, eserleri, strateji-savafl hakk›ndaki görüflleri ile hakk›nda di¤er ya-zarlar›n yap›tlar› için http://www.clausewitz.com/ adresini ziyaret edebilirsiniz.

Hart’›n Strateji Anlay›fl›Strateji ve savafl konusunda yukar›da de¤inilen üç önemli düflünüre ek olarak asker-lik ve savaflta kazanman›n, zafer elde etmenin neden sonuç iliflkilerini “ dolayl› tu-tum” kavram›yla aç›klamaya çal›flan bir baflka düflünür olan Liddell Hart’›n stratejianlay›fl›n› incelemek gerekmektedir. Bu ba¤lamda, Hart’›n çal›flmalar›n›n en önem-lilerinden biri olan “Strateji-Dolayl› Tutum” hem dünya tarihinde yaz›ld›¤› güne ka-dar gerçekleflen savafllar›n tarihini analitik bir görüflle irdelemesi, hem de stratejinintarihsel geliflimini ele almas› bak›m›ndan önem arz etmektedir. Hart stratejinin tari-hini M.Ö. 5. yüzy›ldan bafllatmas›yla bu alandaki çal›flmalara ciddi anlamda ilk tarih-sel perspektifi kazand›rm›flt›r. Antik Yunan ve Roma’dan itibaren Napoleon savaflla-r› da dahil olmak üzere kayna¤›na ulafl›labilen tüm savafllar› sebep sonuç iliflkileriiçerisinde bir araya toplam›fl ve 20. yüzy›la kadar getirdi¤i savafl›n tarihinden bir ta-k›m sonuçlar ç›kartarak strateji kavram›n›n geçirdi¤i de¤iflime iflaret ederek hepsininözünde düflman› dolayl› yollardan yan›ltman›n önemini vurgulam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nükleer Dönemde Stratejik Düflünce‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan bafllayan nükleer dönemde strateji anlay›fl ken-dinden önceki dönemlerden dört temel noktada farkl›l›k tafl›r:

• Fransa baflbakanlar›ndan Georges Benjamin Clemenceau’nun “savafl, gene-rallere b›rak›lamayacak kadar ciddi bir ifltir” sözünü hakl› ç›karacak flekilde,özellikle nükleer dönemde politikac›lara tavsiyelerde bulunan stratejistlerart›k akademik kurulufllarda görev yapan sivil uzmanlard›r.

• ‹lk iki dönemde, strateji daha çok askerlik bilimi ile ilintili bir kavram iken, ye-ni dönemde disiplinlerararas› bir nitelik kazanm›flt›r. Dönemin ünlü stratejistle-ri farkl› disiplinlerdeki uzmanl›klar›yla ünlüdürler. Örne¤in, Herman Kahn fi-zikçi, Thomas Schelling ekonomist, Henry Kissenger tarihçi, Albert Wohlstettermatematikçi, Morris Janowitz sosyolog, Paul Keskemeti psikolog, Bernard Bro-die, William Kaufmann ve Glenn Synder ise siyaset bilimcidir (Walt, 1991).

• Bernard Brodie’nin özellikle ekonominin yöntemlerinin kullan›lmas›n› sal›kvererek bafl›n› çekti¤i bir ak›m do¤rultusunda bilimsellik anlay›fl› nükleerdönemde strateji düflüncesinin özünü oluflturmufltur.


Okuma Parças› 2Yüksek Strateji:

Taktik, nas›l stratejinin daha afla¤› seviyedeki bir uygulan›fl› ise; strateji de “yük-

sek strateji”nin daha afla¤› derecedeki kullan›l›fl›d›r. “Yüksek strateji”, savafl hedefini

belirlemesi gereken üst derecedeki temel politikadan farkl› olarak, savafl›n yönetimi-

ne esas olan siyasetle hemen hemen ayn› anlama geldi¤i gibi, “uygulama halindeki

siyaset” manas›n› da tafl›r. Çünkü, yüksek stratejinin görevi, bir milletin veya millet-

ler grubunun bütün imkanlar›n›, temel politikan›n tan›mlad›¤› amaç olarak harbin

siyasal hedefinin elde edilmesi için koordine etmek ve yönetmektir.

Yüksek strateji, silahl› kuvvetleri desteklemek için, milletlerin ekonomik imkanla-

r›n› ve insan gücünü hem hesaplamal› ve hem de gelifltirmelidir. Bu husus, moral gü-

cü de kapsar. Çünkü, halk›n moral duygular›n›n canl› tutularak yükseltilmesi, çok

defa daha belirli kuvvet kaynaklar›na sahip olmak kadar önemlidir. Yüksek strateji,

silahl› kuvvetlerin kendi aralar›nda oldu¤u gibi, bu kuvvetlerle sanayi aras›ndaki

güç bölümünü de düzenlemelidir. Savaflma gücü, yüksek strateji araçlar›ndan sade-

ce biridir. Bu strateji, düflman›n azmini zay›flatmak için, kendi mali, diplomatik, ti-

cari ve bunlar kadar önemli olan moral bask› gücünü de hesaba katmal› ve uygula-

mal›d›r. ‹yi bir düflünce, bir kalkan oldu¤u kadar, ayn› zamanda bir k›l›çt›r. Buna

göre, savaflta flövalye ruhu, moral gücü kuvvetlendirdi¤i gibi, hasm›n direnme azmi-

ni zay›flatan en etkili bir silah da olabilir.

Stratejinin ufku savaflla s›n›rland›r›ld›¤› halde, yüksek strateji bak›fllar›n› savafl-

lar›n ötesine afl›rarak harbi izleyecek bar›fla da yöneltir. Ayr›ca, yüksek strateji, çeflit-

li araçlar› yaln›z birlefltirmekle kalmaz, gelecek bar›fl durumuna emniyet ve refah yö-

nünden bir zarar vermeyecek biçimde bunlar›n kullan›l›fl›n› da düzenler. Birçok

harpten sonra görüldü¤ü üzere, bir bar›fl›n her iki taraf için de ac› sonuç vermesi flu

gerçe¤e ba¤lanabilir: Yüksek strateji alan›, stratejini aksine, büyük k›sm› ile bilinme-

yen bir sahad›r. Bu nedenle hala incelenme ve anlafl›lma ihtiyac›ndad›r.

Kaynak: Bu bölümün al›nd›¤› eser için bkz. Hart, Liddell (2002). Strateji: Dolayl›Tutum. Çev: Cemal Enginsoy-Ankara:ASAM, s. 249-250.

• Nükleer silahlar›n varl›¤›, strateji kavram›n› bar›fla daha yak›n hale getirmifl-tir. Nükleer silahlar›n y›k›c› gücü nedeniyle , düflman üzerinde zafer kazan-mak ikinci plana düflmüfl, cayd›r›c›l›k stratejisi ön plana ç›km›flt›r.

Nükleer dönemde strateji düflüncesi hakk›nda bir örnek için bkz. Brodie, Bernard (1978).“The Development of Nuclear Strategy”, International Security, Cilt 2, No 4, s. 65-83.

GÜVENL‹K KAVRAMIKelime anlam›yla güvenlik kiflilerin korkusuzca yaflayabilmeleri durumu ve zararveya tehlikeye karfl› emniyet halidir. Bir baflka deyiflle, tehditle yüzleflme ve tehdi-de ra¤men hayatta kalma güvenli¤in temel dinamikleridir. 1940’larda StratejikÇal›flmalar ad›yla do¤an ve 1980’lerde Güvenlik Çal›flmalar› ad›n› alan disiplininanahtar kavram›d›r. 1980’lere kadar askeri strateji ve güvenlik kavramlar› neredey-se efl anlaml› kullan›l›yordu. 1980’lerden itibaren güvenlik kavram› farkl› tan›mla-ra iflaret eden bir dönüflüm geçirdi.

GÜVENL‹K KAVRAMININ TANIMINDA DÖNÜfiÜM

Güvenlik kavram›n› tan›mlayabilmek ve kavram›n tan›mlanmas›n-da So¤uk Savafltan günümüze nas›l bir dönüflümün gerçekleflti¤i-ni ifade edebilmek.

Güvenlik kavram›, So¤uk Savafl›n bafllad›¤› 1940’lardan So¤uk Savafl›n sona erdi¤i1980’lere kadar neredeyse tamamen Stratejik Çal›flmalar’›n gölgesinde tan›mlan›-yordu. Yani, bu döneme kadar güvenlik, devletleri ilgilendiren askeri sorunlar çer-çevesinde devletlerin uygulad›¤› güç politikalar› ile özdefllefltiriliyordu. 1980 önce-


“Güvenlik ölümlülerin bafl düflman›d›r.” Hunter, G. K (der.) (1967). William Sha-kespeare – Macbeth. Londra: Penguin Books, s. 103.

“Objektif anlamda güvenlik, kazan›lm›fl de¤erlere yönelik tehditlerin varl›¤›n› ölçer,sübjektif anlamda güvenlik ise bu de¤erlere sald›r›laca¤›na dair korkunun olmama-s›d›r.” Wolfers, Arnold (1962). Discord and Colloboration. Baltimore: John Hop-kins University Press, s. 150.

“Güvenlik, devletlerin ve toplumlar›n ba¤›ms›z kimlik ve ifllevsel bütünlüklerini koru-ma kabiliyetidir.” Buzan, Barry (1991). People, States, and Fear: An Agenda forInternational Security Studies in the Post-Cold War Era (2.B.). Harlow, Lon-dra: Pearson Longman, s. 19.

Güvenlik, tehditlerin olmamas›d›r. Özgürleflme, insanlar›n birey ya da grup olarak öz-gürce yapmay› tercih ettikleri fleyleri yapmalar›n› engelleyen fiziki ve insani engellerdenkurtulmalar› anlam›na gelir. Savafl ve savafl tehdidi, yoksulluk, e¤itimsizlik, siyasi bask›vb. konularla birlikte bu s›n›rlamalardan biridir. Güvenlik ve özgürleflme yaz›-tura gi-bidir. Güç ya da düzen de¤il, özgürleflme gerçek güvenlik sa¤lar Booth, Ken (1991).“Se-curity and Emancipation”, Review of International Studies, Cilt 17, No 4, s. 319.

“Güvenlik, zarar veya tehlikeye karfl› emniyette olmak veya emniyette oldu¤unu hisset-mektir” Terriff Terry vd. (1999). Security Studies Today. Cambridge: Polity Press, s. 1.

3A M A ÇN


fiekil 1.2

Güvenlik Tan›mlar›

si dönemde güvenlik kavram›n›n Stratejik Çal›flmalar ötesinde tan›mlanmas›na da-ir giriflimler yok denecek kadar azd›.

1980’lerden itibaren güvenlik Stratejik Çal›flmalar’›n dar kal›b›na s›¤mayan birkavrama dönüfltü. 1980’lerin sonlar›nda, süper güçler aras›ndaki nükleer gerilimortadan kalkarken, güvenli¤in askeri sorunlar›n yan› s›ra yoksulluk, nüfus fazlal›-¤›, çevre sorunlar›, siyasi bask›lar, suç, ekonomik istikrars›zl›k, hastal›k, göç vb. so-runlarla tehdit edildi¤i anlay›fl› yerleflmeye bafllam›flt›. Askeri nitelik tafl›mayan butehditler hep vard›, fakat So¤uk Savafl y›llar› boyunca askeri konular›n gölgesindekalm›flt›. SSCB lideri Mihail Gorbaçov’un So¤uk Savafl›n tarihe kar›flmas› ile sonuç-lanacak politikalar benimsedi¤i, Do¤u Avrupa’da devrimlerin gerçekleflti¤i, Berlinduvar›n›n y›k›ld›¤›, Varflova Pakt›n›n ve en nihayetinde de SSCB’nin da¤›ld›¤›y›llarda askeri tehditlerin uluslararas› güvenlik iliflkilerindeki önemi arka planaitildi. Bu flekilde, uluslararas› güvenlik iliflkilerini etkileyen yeni sorunlar›n belir-ginleflmesi, güvenli¤in Stratejik Çal›flmalar ötesinde tan›m›n›n yap›lmas›n› gerektir-di. Bir baflka deyiflle, güvenlik gündemine al›nan yeni sorunlar›n devletlerin karfl›-laflt›¤› askeri sorunlar›n askeri gücün maksimizasyonu çerçevesinde çözümünü ön-gören güç kavram› ile aç›klanmas› mümkün de¤ildi. Bu çerçevede, güvenlik kav-ram›n›n askeri tehditler ötesindekavramsallaflt›r›lmas›na ihtiyaçduyuldu.

So¤uk Savafl›n son y›llar›ndayaln›zca güvenlik tehditleri baz›n-da de¤il, bu tehditlerden etkile-nen ana özneler bak›m›ndan dade¤iflim gözlenmiflti. Yeni güven-lik gündemi art›k yaln›zca devlet-leri de¤il, bireylerden uluslararas›sisteme, çok-uluslu flirketlerdenaz›nl›klara kadar uluslararas› po-litikan›n farkl› aktörlerini etkile-meye bafllam›flt›. Ayr›ca, So¤ukSavafl y›llar›nda uluslararas› poli-tikan›n as›l aktörü olan devletinbu baflat niteli¤i devlet-d›fl›ndaki aktörlerin varl›¤›yla sorgulan›yordu. Bu çerçeve-de, devlet-merkezli güç analizleri ile Stratejik Çal›flmalar’›n örne¤in, bir devlete göçeden bir toplulu¤un söz konusu devletin toplumu üzerinde oluflturdu¤u güvenliktehditlerini aç›klamak olanaks›zd›. Dolay›s›yla, güvenli¤in devlet-merkezli anlay›flötesinde kavramsallaflt›r›lmas› gereksinimi do¤mufltu.

Güvenlik kavram›n›n Stratejik Çal›flmalar ötesinde de tan›mlanmas›yla birliktegüvenlik çok-boyutlu bir kavram olarak karfl›m›za ç›km›flt›r. Bugün art›k tek veyeknesak bir güvenlik kavram›ndan söz etmek mümkün de¤ildir. Günümüzde bi-reysel, ulusal, bölgesel, uluslararas›, küresel güvenlik ile askeri, siyasi, toplumsal,çevresel, ekonomik, insani güvenlik kavramlar› bir arada bulunmaktad›r. Bir bafl-ka deyiflle, güvenlik kavram›, devletten grup ve bireyler ile biyosfere do¤ru dikeyolarak; askeri tehditlerden siyasi, ekonomik, sosyal, çevresel ve insani konularado¤ru yatay olarak ve ulus-devletten bölgesel-yerel hükümetler, uluslararas› kuru-lufllar, hükümet-d›fl› örgütler, kamuoyu, bas›n, piyasa ve do¤a güçlerine do¤ru ge-niflletilmifltir (Rothshild, 1995).


Varflova Pakt›: VarflovaPakt› olarak bilinen VarflovaAntlaflmas› Örgütü, 14 May›s1955’te SSCB, Arnavutluk,Bulgaristan, Çekoslovakya,Do¤u Almanya, Macaristan,Polonya ve Romanyaaras›nda imzalanan veDostluk, ‹flbirli¤i ve Karfl›l›kl›Yard›m Antlaflmas› ilekuruldu. Bat› Almanya’n›nNATO’ya üye olmas›na tepkiolarak kurulan bu örgüt,üyelerinden herhangi birineyönelik sald›r›da kolektifmüdafaa sa¤lama amac›n›tafl›yordu. Do¤u Avrupa’dasosyalist rejimlerin çöküflüneticesinde 1 Temmuz1991’de Prag Zirvesi’ndePakt›n sona erdi¤i ilanedildi.

Resim 1.9

Berlin Duvar›: Berlinflehrinin sosyalist rejimleyönetilen Do¤u Almanya ileFederal AlmanyaCumhuriyeti aras›ndakis›n›rlar›n› çizen ve So¤ukSavafl›n ideolojikbölünmüfllü¤ünüsimgeleyen Berlin Duvar›,1961’de Do¤u Almanyataraf›ndan infla edilmifl, 9Kas›m 1989’da da So¤ukSavafl›n bitiflini yans›tangeliflmelerden biri olaraky›k›lm›flt›r.

Sonuç itibar›yla, alan›n anahtar kavram› güvenliktir. Güvenli¤e hangi etiketin ya-p›flt›r›laca¤› ise tehdit ile tehdide maruz kalan özneye ba¤l› olarak de¤iflmektedir.Bir baflka deyiflle, güvenlik kavram›n›n belirleyici k›staslar› özneler ve tehditlerdir.

GÜVENL‹K KAVRAMININ ANA UNSURLARI

Güvenlik kavram›n›n tan›mlanmas›ndaki ana unsurlar› belirte-bilmek.

Güvenlik kavram›n›n ana unsurlar›n›n ne oldu¤una dair kapsaml› ilk çal›flmay› Ar-nold Wolfers yapm›flt›r. Wolfers, güvenli¤i “kazan›lm›fl de¤erlere kasteden tehdit-lerin ya da bu tehditlerin varl›¤›na dair korkular›n bulunup bulunmamas›” olaraktan›mlay›p, kavram›n ana unsurlar›n›n belirlenmesinde “hangi de¤erlere kastedentehditlerin, hangi araçlarla, ne pahas›na bertaraf edilece¤i” sorular›n›n cevaplan-mas› gerekti¤ini ifade etmifltir (Wolfers, 1952) Wolfers’dan esinlenen David Bald-win de, güvenli¤in yedi unsurunu flu flekilde s›ralamaktad›r: “Kim ve hangi de¤er-ler için, hangi tehditlere karfl›, hangi araçlarla, ne pahas›na, ne kadar sürede, ne öl-çüde güvenlik?” (Baldwin, 1997). Buna karfl›l›k, güvenlik kavram›n› tan›mlayaneserleri genel olarak inceledi¤imizde yo¤unlukla iki unsurun kullan›ld›¤›n› görü-rüz: Bu unsurlardan ilki olan güvenlik özneleri, kim için güvenlik sorular›nda, ikin-cisi olan güvenlik tehditleri ise, neye karfl› güvenlik sorusuna cevap vermektedir.Güvenlik kavram›na bu sorular›n cevaplar›na ba¤l› olarak devlet güvenli¤i ya daekonomik güvenlik örneklerinde oldu¤u gibi etiketler yap›flt›r›lmaktad›r.

Güvenlik ÖzneleriKimin güvenli¤i sorusunun cevab›n› ortaya koymayan güvenlik kavram› bir anlamifade etmez. Günümüz Güvenlik Çal›flmalar› literatüründe güvenlik öznelerininkimler oldu¤una dair bir uzlafl› yoktur. Her bir güvenlik teorisi bireylerden ulusla-raras› sisteme kadar de¤iflen tercihlere sahiptir. Kimi teoriler yaln›zca herhangi biröznenin güvenli¤ine odaklan›rken –feministler ve kad›n-, kimileri de –örne¤in,Kopenhag Okulu- güvenlik aktörleri bak›m›ndan çok boyutlu bir anlay›fl› benim-semektedir. Çok boyutlu yaklafl›mda, bireylerin, çeflitli etnik ve dini kimliklere sa-hip gruplardan oluflan toplumun, ulusun, devletin ve sistemin güvenli¤inin bir ara-da bulunabilece¤i görüflü hâkimdir.

Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplininde “kim için güvenlik” sorusuna yaklafl›k k›rky›l boyunca neredeyse hep bir a¤›zdan “devlet” yan›t› verilmiflti. 1940’lardan1980’lerin sonlar›na kadar devam eden devlet-merkezli güvenlik anlay›fl›n›n köke-ninde Stratejik Çal›flmalar’›n baflat gücünden kaynaklanan analitik ve normatif ne-denler bulunmaktad›r. Stratejik Çal›flmalar’›n dayand›¤› geleneksel realist anlay›fltadevletler Uluslararas› ‹liflkilerin merkezindedir. Dolay›s›yla, Uluslararas› ‹liflkileranalitik aç›dan devletler aras›ndaki iliflkileri inceler. Normatif aç›dan bak›ld›¤›ndada, güvenli¤in ana teminat› olan devlet, içeride bireyin güvenli¤ini sa¤lay›p, di¤erdevlet ve toplumlardan yönelen tehditlere karfl› en güçlü kolektif yan›t› veren bi-rimdir. Bu iki nedenle realist teoride güvenlik iliflkilerinin merkezinde devlet var-d›r. Buna karfl›l›k bu bak›fl aç›s›nda yaln›zca devletin karfl›laflt›¤› güvenlik sorunla-r› analiz edildi¤inden devlet taraf›ndan bireye yöneltilen tehditler göz ard› edil-mekte, yani bireyin güvenli¤i analiz kapsam› d›fl›nda b›rak›lmaktad›r.

Devlet-merkezli yaklafl›mda göz ard› edilen bireyin ana güvenlik öznesi oldu¤udüflüncesi asl›nda 17. yüzy›l›n ortalar›na kadar gerilere götürülebilir. Birey güvenli-


4A M A ÇN

¤i ayd›nlanma fikridir. Fakat, Napolyon Savafllar›’yla beraber güvenli¤in devletlerinamac› oldu¤u ve askeri-diplomatik araçlarla elde edilece¤i yaklafl›m› benimsenmifl-tir. Bu dönemde güvenlik hem devletler hem bireylere yönelik bir durumdur. Fran-s›z Devrimi’yle birlikte birey güvenli¤i ve devlet güvenli¤i iç içe geçmifltir. Jean Jac-ques Rousseau’nun “Toplumsal Sözleflme”deki “bireyin hayat› ve özgürlü¤ünündevletin kurumlar›n›n çözüm bulaca¤› temel bir sorun” oldu¤u görüflü ile birlikte 19yüzy›ldan itibaren devletin güvenli¤i fikri baflat nitelik kazanm›flt›r.

Bireyin, güvenli¤in ana öznesi oldu¤u fikri özellikle Elefltirel Güvenlik Çal›flma-lar› ve 1990’larda Kanada’da geliflmeye bafllayan ‹nsan Güvenli¤i yaklafl›mlar› tara-f›ndan savunulmaktad›r. Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›’n›n en önemli isimlerindenKen Booth’a göre, devlet bireyin güvenli¤ini sa¤layan araç, bireyin güvenli¤i iseamaçt›r. Devletin as›l güvenlik öznesi olmas› durumu amaçlarla araçlar›n birbirinekar›flt›r›lmas› durumu ortaya ç›kar (Booth, 1991).

Kanada kökenli ‹nsan Güvenli¤i yaklafl›m›nda da güvenli¤in ana öznesi in-sand›r. Bu yaklafl›m, Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program›’n›n (UNDP) 1994 y›l›raporu çerçevesinde do¤mufl, ard›ndan akademik çevrelerin ilgisini çekmifltir.UNDP raporunda flöyle denilmektedir: “‹nsan güvenli¤i, ölmemifl bir çocuk, ya-y›lmam›fl bir hastal›k, sonland›r›lmam›fl bir ifl, fliddete varmam›fl etnik bir gerilim,susturulmam›fl bir muhaliftir. ‹nsan güvenli¤i silahlarla de¤il, insan yaflam› veonuruyla ilgilenir.”

Feminist Güvenlik Çal›flmalar› ve Bar›fl Araflt›rmalar›’nda da insan ana güvenliköznesidir. Fakat bu iki yaklafl›mda da insanlar genel olarak de¤il, yap›sal fliddetemaruz kald›klar›, marjinallefltirildikleri ölçüde güvenlik öznesi haline dönüflürler.Yap›sal fliddet kavram›ndan kastedilen, sosyo-ekonomik eflitsizlik, e¤itim seviyesi-nin düflüklü¤ü veya ayr›mc›l›kt›r. Özellikle, Bar›fl Araflt›rmalar›nda bu tür fliddetemaruz kalanlar özne olarak kabul edilirken, Feminist Güvenlik Çal›flmalar›’ndahem yap›sal hem de fiziksel fliddetle karfl›laflan ve hatta toplumda “suskunluk”noktas›na kadar marjinallefltirilen kad›nlar›n güvenlik sorunlar› ele al›nmaktad›r.Bu çerçevede, savafllarda ölenlerle dünyadaki göçmen nüfusun büyük ço¤unlu¤u-nun kad›n ve çocuklardan olufltu¤una, tecavüzün önemli bir savafl arac› oldu¤una,toplum içinde kad›nlara yönelik fliddetin yayg›nl›¤›na (namus cinayetleri, aile-içifliddet gibi), çal›flan kad›n nüfusun gelir seviyesinin düflüklü¤üne dikkat çekilerek,kad›nlar›n karfl›laflt›¤› bu sorunlar güvenlik kavram›na dahil edilmektedir.

Baz› yazarlara göre söz konusu olan bireylerin temel insani ihtiyaçlar›na, yaniyaflam›n maddî gereksinimlerine yöneltilen tehditlerse, o zaman bireyi güvenli¤inana öznesi olarak ele almak do¤ru bir yaklafl›md›r. Fakat, baz› tehditler vard›r ki,bireysel anlamda insanlar› de¤il, bireylerin parças› olduklar› grup kimliklerini etki-ler. Bir baflka deyiflle, kimli¤in oluflumu, kendini ifade etme yetene¤i ve ortadankalkmas›na dair konular bireyin güvenli¤inden daha uzak konulard›r; dolay›s›ylabirey tek bafl›na güvenlik öznesi olamaz. Burada, bireyin içinde bulundu¤u grup-lar, bireylerin toplam›ndan fazla bir nitelik tafl›maktad›r. Bu çerçevede etnik, din-sel ve medeniyete dayal› kimliklere sahip gruplar güvenlik özneleri olarak karfl›-m›za ç›kar. Özellikle Kopenhag Okulu ve Post-yap›sal Güvenlik Çal›flmalar›’ndagrup kimliklerinin güvenli¤i sorunsal› incelenmektedir.

Kim için güvenlik sorusunun bir baflka cevab› da sistem düzeyinde karfl›m›zaç›kar. Örne¤in, çevre sorunlar› güvenlik tehditleri olarak kavramsallaflt›r›ld›¤›nda,biyosferin kendisi güvenlik öznesi haline dönüflür. Benzer flekilde, liberal ekono-mik düzen de liberal güvenlik anlay›fl›n› savunanlar için bir güvenlik öznesi olarakalg›lan›r.


Sonuçta, kim için güvenlik sorusunun tek bir cevab› yoktur. Güvenlik teorileri-nin büyük bir k›sm› tek bir aktöre yönelmek suretiyle güvenli¤i kavramsallaflt›rsada, yukar›daki örneklerden de anlafl›laca¤› üzere Güvenlik Çal›flmalar›’n› tek veyeknesak bir aktör çerçevesinde flekillendirmek mümkün de¤ildir. Tek bir güven-lik öznesi benimsemek yerine, somut analizler yap›larak; zaman, mekan ve konu-ya ba¤l› uygun bir güvenlik öznesi tespit edilmesi daha sa¤l›kl› bir yaklafl›md›r(Wyn Jones, 1996). Bu çerçevede, “güvenli¤i tehdit edilen fley” bazen birey, bazendevlet, bazen de sistem düzeyinde kendini gösterebilir. Son y›llarda, KopenhagOkulunun da böylesine bir yaklafl›m benimsedi¤ini söylemek mümkündür.

Güvenlik Çal›flmalar› literatüründe güvenlik özneleri hangi düzeylerde karfl›m›za ç›kar?

Güvenlik TehditleriGeleneksel güvenlik anlay›fl›nda benimsenen güvenlik gündeminin özünde askeritehditler vard›r. Buna karfl›l›k, uluslararas› politikada meydana gelen de¤iflimler so-nucunda 1970’lerden itibaren güvenli¤in askeri nitelik tafl›mayan sorunlarla da teh-dit edildi¤ine ve güvenli¤in analizinde bu geleneksel olmayan tehditlere yer veril-mesi gerekti¤ine dair ça¤r›lar yap›lmaktad›r. Günümüzde, realist ak›mlar d›fl›ndaneredeyse tüm güvenlik teorileri, güvenli¤in çevreden sa¤l›k sorunlar›na, ekono-mik istikrars›zl›klardan göçe kadar çok genifl bir çerçevede ele al›nmas› gerekti¤ikonusunda hemfikirdir. Örne¤in, Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu güvenli¤in nük-leer silahlar kadar g›da, sa¤l›k, para, ticaret gibi sorunlardan da etkilendi¤ini vur-gular. Bu çerçevede, Üçüncü Dünyay› etkiledi¤i sürece yoksulluk, e¤itimsizlik,sa¤l›k gibi konular› güvenlik tehditleri olarak görmek mümkündür. Benzer flekil-de, kad›nlara yönelik her türlü fliddet ve kad›nlar›n maruz kald›¤› her türlü ayr›m-c›l›k feministler taraf›ndan güvenlik sorunu olarak alg›lanmaktad›r. Ozon tabakas›-n›n delinmesi bile bir güvenlik sorunu olarak de¤erlendirilebilmektedir. Bu çerçe-vedeki en genifl yorum elefltirellerce yap›lm›flt›r: Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›’ndabireyleri veya gruplar› tehdit eden her fley güvenlik sorunudur.

Kopenhag Okulu ise her fleyin güvenlik sorunu olarak alg›lanmas› görüflüne kar-fl›d›r. Çünkü böylesi bir tutum Güvenlik Çal›flmalar› alan›n› s›n›rlar›ndan yoksun ha-le getirecektir. Bunu engellemek için bulunan formül, “güvenliklefltirme” kavram›-d›r. Bu çerçevede, askeri, ekonomik, toplumsal, çevresel ve siyasi sektörlerde bir so-runun güvenlik tehdidi olarak benimsenmesi, yani güvenliklefltirilmesi flartlara ba¤-lanm›flt›r. Bir baflka deyiflle, bir sorun ilgili aktör taraf›ndan söylem do¤rultusundatehdit olarak infla edilmedi¤i sürece güvenlik tehdidi olarak nitelendirilemeyecektir.

Güvenlik Özneleri ve Güvenlik Tehditleri bölümlerinde bahsi geçen teorilere yedinci üni-tede ayr›nt›l› olarak yer verilecektir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2


Dar anlamda strateji, siyasi amaçlar için askeri kuvvet-lerin kullan›m› ya da kullan›lmas› tehdidine iliflkin teo-ri ve pratik olarak betimlenebilir. Genifl anlamda strate-ji ise, bir ulusun ya da uluslar toplulu¤unun siyasi amaç-lara ulaflabilmek için tüm kaynaklar›n› koordine etme-sini ve yönlendirmesini içeren bir kavramd›r. Genel

strateji, yüksek strateji ya da ulusal strateji olarakda an›lan bu kavram bir milletin siyasi, ekonomik, as-keri, psikolojik kaynaklar›n› savafl ve bar›fl zaman›ndahükümetin belirledi¤i ulusal siyasi hedefleri elde etme-ye yönelik en fazla deste¤i verecek flekilde yönlendir-me bilim ve sanat›d›r.Stratejinin anahtar kavram› oldu¤u Stratejik Çal›flmalardisiplini bir akademik alan olarak nükleer silahlanmave So¤uk Savafl ile birlikte geliflmifltir. Buna karfl›l›k,strateji düflüncesinin köklerini çok daha eskilerde bul-mak mümkündür. Strateji düflüncesinin özünde savaflvard›r, dolay›s›yla strateji kavram›n›n temellerini tarihteçeflitli savafllar› anlatan ve savafllar›n nas›l yürütülmesigerekti¤ini inceleyen eser ve yazarlarda bulabiliriz.

Güvenlik kavram›, So¤uk Savafl›n bafllad›¤› 1940’lar-dan So¤uk Savafl›n sona erdi¤i 1980’lere kadar nere-deyse tamamen Stratejik Çal›flmalar’›n gölgesinde ta-n›mlan›yordu. Yani, bu döneme kadar güvenlik, dev-letleri ilgilendiren askeri sorunlar çerçevesinde devlet-lerin uygulad›¤› güç politikalar› ile özdefllefltiriliyordu.So¤uk savafl sonras›nda ise güvenlik kavram› , Güven-lik Çal›flmalar› alt disiplinin konu haline geldi. Bu çer-çevede güvenlik kavram›n›n Stratejik Çal›flmalar öte-sinde de tan›mlanmas›yla birlikte güvenlik çok-boyut-lu bir kavram olarak karfl›m›za ç›km›flt›r. Di¤er bir söy-leyiflle, güvenlik kavram›, devletten grup ve bireyler ilebiyosfere do¤ru dikey olarak; askeri tehditlerden siya-si, ekonomik, sosyal, çevresel ve insani konulara do¤-ru yatay olarak ve ulus-devletten bölgesel-yerel hükü-metler, uluslararas› kurulufllar, hükümet-d›fl› örgütler,kamuoyu, bas›n, piyasa ve do¤a güçlerine do¤ru ge-niflletilmifltir.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi askeri strateji tan›m›nda kul-lan›l›r?

a. Muharebenin savafl›n amaçlar› do¤rultusundakullan›lmas›

b. Bir milletin siyasi, ekonomik, askeri ve psikolo-jik kaynaklar›n› savafl ve bar›fl zaman›nda ulusalsiyasi hedeflere ulaflmak için kullan›lmas›

c. Harp s›ras›nda düflman› yan›ltacak yöntemlerebaflvurulmas›

d. Muharebenin sevk ve idaresie. Gücün tüm unsurlar›n›n siyasi amaçlar do¤rultu-

sunda kullan›lmas›

2. Strateji kavram›n›n savafl-bar›fl kavram›yla iliflkisi ileilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Sun-Tzu’ya göre stratejinin amac›, savafl›n ön-lenmesi oldu¤undan, salt bar›fl zaman›n› ilgilen-diren bir kavramd›r.

b. Hart, askeri stratejiyi yaln›zca savafl zaman›nadair bir kavram olarak ele ald›¤› için Clausewitz’ielefltirmifltir.

c. Nükleer silahlar›n tahrip gücü, savafl› savafl›lmazbir niteli¤e büründürdü¤ünden strateji bar›fl za-man›n› da ilgilendiren bir kavramd›r.

d. Clausewitz anlay›flta strateji yaln›zca savafl za-man›n› ilgilendiren bir kavramd›r.

e. Nükleer silahlar›n geliflimi neticesinde strateji yal-n›zca savafl zaman›n› ilgilendiren bir kavramd›r.

3. Thucydides’e göre savafl›n as›l nedeni afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Adalet aray›fl›b. Bar›fl› sa¤lamac. Onuru korumad. Güç peflinde koflmae. Haks›zl›klara karfl› ç›kma

4. Afla¤›daki düflünürlerden hangisinde, strateji fikrininizlerini bulmak mümkün de¤ildir?

a. Jean Jacques Rousseaub. Sun-Tzuc. Liddell Hartd. Thucydidese. Machiavelli

5. Afla¤›daki yazar-eser efllefltirmelerinden hangisi yan-l›flt›r?

a. Sun Tzu-Savafl Sanat›b. Clausewitz-Savafl Üzerinec. Napoleon-Savafl›n Tarihid. Machiavelli-Savafl Sanat›e. Liddell Hart-Strateji: Dolayl› Tutum

6. Afla¤›dakilerden hangisi, modern dönem stratejistle-rinden biri de¤ildir?

a. Jominib. Machiavellic. Hartd. Von Moltkee. Clausewitz

7. Nükleer dönemin strateji anlay›fl› ile ilgili afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Dönemin stratejistleri asker kökenlidir.b. Dönemin strateji uzmanlar› genellikle akademik

kurulufllarda görev yapan sivillerdir.c. Dönemin stratejistleri farkl› alanlarda uzmanl›¤a

sahiplerdir.d. Bilimsellik anlay›fl› nükleer dönemde strateji dü-

flüncesinin özünü oluflturmufltur.e. Nükleer dönemde savafl tahrip gücü yüksek bir

olgu oldu¤undan, cayd›r›c›l›k anlay›fl› çal›flma-larda önem kazanm›flt›r.

8. So¤uk savafl döneminde güvenlik afla¤›dakilerdenhangisi ile özdefllefltirilmifltir?

a. Askeri güç kullan›m› ya da kullan›m› tehdidib. Çevre ve sa¤l›kl› yaflam sorunlar›c. Ekonomik istikrars›zl›klard. Refah›n paylaflt›r›lmas›e. Göç ve iltica faaliyetleri

9. So¤uk Savafl döneminde güvenli¤i tehdit edilen özneolarak tekellefltirilen aktör afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bireyb. Toplumc. Yap›sal fliddete maruz kalan bireylerd. Devlete. Kad›n

10. Bireyi güvenlik öznesi olarak kabul etmeyen yakla-fl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Realist anlay›flb. Elefltirel güvenlik anlay›fl›c. ‹nsan güvenli¤i yaklafl›m› d. Bar›fl Araflt›rmalar›e. Post-yap›sal güvenlik anlay›fl›

Kendimizi S›nayal›m


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Taktik, Askeri Strateji veGenel Strateji Tan›mlar›” bölümünü gözden ge-çiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Taktik, Askeri Strateji veGenel Strateji Tan›mlar›” bölümünü gözden ge-çiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Dönemde Strateji”bölümünü gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Strateji Düflüncesinin Geli-flimi” bölümünü gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Strateji Düflüncesinin Geli-flimi” bölümünü gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Dönemde StratejikDüflünce” bölümünü gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nükleer Dönemde StratejikDüflünce” bölümünü gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Kavram›n›n Tan›-m›nda Dönüflüm” bölümünü gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Güvenlik Kavram›n›n Tan›-m›nda Dönüflüm” bölümünü gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Özneleri” bölü-münü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Askeri strateji muharebenin, savafl›n amac› için kullan›l-mas›n› ifade ederken, taktik kavram› muharebenin dü-zenlenmesi ve yönetilmesini ifade eder.

S›ra Sizde 2

Güvenlik çal›flmalar› litüretüründe So¤uk Savafl sonras›dönemde birey, birim (Devlet) ve sistem düzeylerindefarkl› aktörler güvenlik özneleri olarak karfl›m›zaç›kmaktad›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Baldwin, David (1997). “The Concept of Security”,Review of International Studies, Cilt 23, No 1.

Baylis, John ve Wirtz, James J. (2002). “Introduction”,John Baylis vd. (der.), Strategy in the

Contemporary World: An Introduction of

Strategic Studies. Oxford: Oxford University Press,s. 1-14.

Beaufre, Andre (1965). An Introduction to Strategy.

Londra: Faber.Bond, Brian (1996). The Pursuit of Victory: From

Napoleon to Saddam Hussein. Oxford: ClarendonPress.

Booth, Ken (1991). “Security and Emancipation”,Review of International Studies, Cilt 17, No 4.

Booth, Ken (1987). “The Evolution of StrategicThinking”, John Baylis vd. (der.). Contemporary

Strategy. New York: Holmes&MeierBull, Hedley (1968). Strategic Studies and its Critics

World Politics, Cilt 20, No 4.Buzan, Barry; Wæver, Ole ve de Wilde, Jaap (1998).

Security: A New Framework for Analysis.

Boulder, Londra: Lynne Rienner Publishers.Clausewitz, Carl von (1999). Savafl Üzerine. çev. H.

Fahri Çeliker. ‹stanbul: Özne.Cawkwell, George (1997). Thucydides and the

Peloponnesian War. London: Routledge.Cleary, Thomas (2004). Sun-Tzu - Savafl Sanat› (der.

Thomas Cleary, çev. Adil Demir). ‹stanbul: Kastafl.Earle, Edward M. (1943): Makers of Modern Strategy:

Military Thought from Machiavelli to Hitler.

Princeton: Princeton University Press.Gray, Colin S. (1982). Strategic Studies and Public

Policy: The American Experience. Lexington:University Press of Kentucky.

Handell, Michael I. (2001). Masters of War: Classical

Strategic Thought. Londra: RoutledgeHart, B. H. Liddell (2002). Strateji: Dolayl› Tutum.

çev. Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM.Howard, Michael (1983). Clausewitz. New York:

Oxford University Press.Jomini, Baron Antoine Henri (1992). The Art of War.

Londra: Greenhill Books.Mearsheimer, John J. (1988). Liddell Hart and the

Weight of History. Ithaca, NY: Cornell UniversityPress.

Paret, Peter (der.) (1986). The Makers of Modern

Strategy: From Machiavelli to the Nuclear Age.

Princeton: Princeton University Press.Rothschild, Emma (1995). “What is Security?”,

Daedalus: Journal of the American Academy of

Arts and Sciences, Cilt 124, No 3.Thucydides (1972). History of the Peloponnesian

War (der. M. I. Finley, çev. Rex Warner).Harmondsworth: Penguin.

UNDP (1994). Human Development Report 1994:

New Dimensions of Human Security. New York:Oxford University Press.

Walt, Stephen M. (1991). “The Renaissance of SecurityStudies”, International Studies Quarterly, Cilt 35,No 2.

Wolfers, Arnold (1952). “National Security as anAmbigous Symbol”, Political Science Quarterly,

Cilt 67, No 4.Wyn-Jones, Richard (1996). “Travel Without Maps:

Thinking About Security After the Cold War”, M.Jane Davis (der.). Security Issues in the Post-Cold

War World. Cheltenham: Edward Elgar.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Stratejik Çal›flmalar disiplinini tan›mlay›p, alan›n içeri¤ini aç›klayabilecek,Stratejik Çal›flmalar›n geliflimindeki dönüm noktalar›n› tespit edebilecek,Stratejik Çal›flmalar›n do¤ufluna yol açan geliflmeleri ifade edebilecek,Stratejik Çal›flmalar›n alt›n ça¤›n› tan›mlay›p, bu dönemi ana özellikleri çer-çevesinde inceleyebilecek,Stratejik Çal›flmalar›n neden duraklama dönemine girdi¤ini sorgulayabilecek,1980’lerde Stratejik Çal›flmalarda yaflanan dinamizmi nedenleriyle birlikte tart›-fl›p, bu dönemde disiplini sorgulayan alternatif bak›fl aç›lar›n› karfl›laflt›rabilecek,Stratejik Çal›flmalar›n mevcut durumunu analiz edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Stratejik Çal›flmalar• Ulusal Güvenlik Çal›flmalar›• Demokratik Bar›fl• Güvenlik Rejimleri

• Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu• Alternatif Savunma ve

Ortak Güvenlik• Bar›fl Çal›flmalar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

NN

N

Strateji ve Güvenlik Stratejik Çal›flmalar

• STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN KAPSAMI• STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN GEL‹fi‹M‹• STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN MEVCUT

DURUMU


STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN KAPSAMI

Stratejik Çal›flmalar disiplinini tan›mlay›p, alan›n içeri¤ini aç›kla-yabilmek.

Stratejik Çal›flmalar, “Uluslararas› ‹liflkilerin askeri boyutunu anlamak ve aç›kla-makla ilgilenen alan” olarak tan›mlanabildi¤i gibi, “fliddet veya fliddet araçlar›n›nsiyasi birimler taraf›ndan di¤er siyasi birimlere karfl› ç›karlar›n›n savunulmas› ama-c›yla kullan›lmas› ya da kullanma tehdidinin incelendi¤i alan” olarak da tan›mlana-bilmektedir (Booth ve Herring, 1994; Buzan, 1981). Bu tan›mlar ve uygulaman›ngözlemlenmesi ›fl›¤›nda Stratejik Çal›flmalar›n büyük güçlerin savunma politikala-r›ndan bölgesel güvenlik sorunlar›na, nükleer cayd›r›c›l›k teorisinden silahs›zlan-ma doktrinine, askeri teknolojik gelifllmelerden çat›flman›n nedenlerine ve jeopo-litik çal›flmalara kadar genifl bir yelpazedeki askeri-siyasi konular› inceleyen biralan oldu¤u sonucuna varabiliriz.

Stratejik Çal›flmalar

1A M A ÇN

JeopolitikEtimolojik aç›dan yer, zemin, toprak, yeryüzü anlamlar›na gelen ‘geo’ ve politikakelimelerinden oluflan jeopolitik, temelde siyasi co¤rafyadan do¤mufl bir bilim dal›d›r.Co¤rafyan›n bilimsel bir disiplin alt›nda siyasi olarak yorumlanmas› gere¤ini ilk kezvurgulayan Halford Mackinder’in 1904’te Kraliyet Co¤rafya Toplulu¤u’na sundu¤u TheGeographical Pivot of History (Tarihin Co¤rafi Ekseni) bafll›kl› çal›flmas›yla jeopoliti¤inbir çal›flma alan› olarak do¤du¤u kabul edilir. Buna karfl›n, ‘jeopolitik’ terimi ilk olarak‹sveçli siyaset bilimci Rudolf Kjellén taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Nicholas Spykman’e görejeopolitik, bir ülkenin güvenlik politikas›n›n co¤rafyaya göre planlanmas›d›r. KlausDodds taraf›ndan yap›lan ve günümüzde kazand›¤› anlam›na daha yak›n bir tan›mise jeopoliti¤i, ulusal ya da uluslararas› politikalar›n belirlenmesi sürecinde çeflitli co¤rafiunsurlar›n etkilerini ortaya ç›karmak ve aç›klamak yoluyla dünyay› analiz etmeyisa¤layan bir yöntem olarak betimler. Bu noktada, jeopoliti¤in stratejiyle iliflkisi ortayaç›kmaktad›r. Co¤rafyan›n politika yap›m›na dair sundu¤u f›rsatlardan ne ölçüdefaydalanabilece¤i do¤rudan stratejiyle ilgilidir. Jeopolitik, bir ülkenin gücüne dair tümunsurlar›n belirlenen ulusal hedefler do¤rultusunda yönlendirilmesi ve kullan›lmas›olarak tan›mlanan ‘genel strateji’ kavram›n›n da kapsam›nda yer al›r. Bu çerçevedejeopolitik, gücün unsurlar› olarak de¤erlendirilen co¤rafi f›rsatlardan yararlanmaboyutuyla ilgilidir. Jeopolitik ayr›ca askeri strateji ile de yak›ndan iliflkilidir. Bir devletinsavunulmas›nda önemli yerler ya da tersine sald›rgan güçlerin lehine olacak co¤rafizay›fl›klar askeri strateji için önemlidir; dolay›s›yla bu durumun özellikle çat›flmadönemlerinde strateji ve taktik belirlenirken hesaba kat›lmas› gerekir.

So¤uk Savafl döneminin ABD kaynakl› eserleri incelendi¤inde Stratejik Çal›flma-lar yerine Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› bafll›¤›n›n yayg›n olarak kullan›ld›¤› görül-mektedir. Öte yandan, Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› etiketi kimi yazarlarca herhan-gi bir devletin güvenlik politikas›n›n tek tarafl› analizini ça¤r›flt›rd›¤› için elefltiril-mifl; genellikle ‹ngiliz literatüründe benimsenen Stratejik Çal›flmalar bafll›¤›n›n So-¤uk Savafl döneminin güvenlik iliflkilerini daha do¤ru yans›tan bir ifade oldu¤u sa-vunulmufltur (Garnett, 1987). Bu çerçevede, kelime anlamlar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda,yaln›zca herhangi bir devletin askeri nitelikli ulusal güvenlik politikas›n›n incelen-mesi önyarg›s›n› do¤uran Ulusal Güvenlik Çal›flmalar›’n›n aksine, Stratejik Çal›flma-lar ibaresinin daha aç›klay›c› ve kapsay›c› oldu¤unu söyleyebiliriz.

Bu noktada, sorunun asl›nda sadece semantik ba¤lamda önemli oldu¤unu belirtmekte ya-rar var; zira Ulusal Güvenlik Çal›flmalar›n›n yaratt›¤› s›n›rl› ça¤r›fl›m›na ra¤men, bu ismibenimseyen Amerikan literatüründe Stratejik Çal›flmalar çat›s›nda de¤erlendirilen her ko-nu ayn› yo¤unlukta ele al›nmaktad›r.

Devlet-merkezli analiz yapan Stratejik Çal›flmalar, askeri konulara öncelik verirve Uluslararas› ‹liflkilerin realist varsay›mlar›n› kullan›r. 1930’lar›n bafl›ndan 1980’le-rin ortas›na kadar Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde baflat role sahip olan ve bu ne-denle de “uluslararas› iliflkilerin teorisi” olarak an›lan realist okulun varsay›mlar›1980’lere kadar Stratejik Çal›flmalar› flekillendirmifltir. Realist teoriden Stratejik Ça-l›flmalara ithal edilen iki temel varsay›mdan söz edilebilir: Realizmin devleti ulus-lararas› politikan›n ana aktörü olarak de¤erlendirmesinden hareketle, Stratejik Ça-l›flmalar devleti hem güvenlik öznesi hem de güvenli¤i sa¤layan aktör olarak alg›-lam›fl ve bu çerçevede devlet-merkezli analizler yapm›flt›r. ‹kinci olarak, realist te-oride, gücün esas olarak askeri güç temelinde ele al›nmas› çerçevesinde, StratejikÇal›flmalar askeri tehditlere ve bu tehditlerle bafl edebilmek için askeri güç kulla-n›m›na öncelik verir. Realist gelene¤in etkisini yans›tmak amac›yla Stratejik Çal›fl-malar veya Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› adland›rmalar›n›n yerine özellikle 1980’ler-den itibaren literatürde “Realist Güvenlik Çal›flmalar›”, “Geleneksel” (Traditional)veya “Baflat” (Mainstream) ya da “Ortodoks Güvenlik Çal›flmalar›” terimleri de kul-lan›lmaktad›r (Krause, 1998).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 2.1

Büyük Güçler:Uluslararas› ‹liflkilerin realist teorisine göre uluslararas› politikada meydanagelenleri büyük devletler flekillendirir. Bu yaklafl›m›n önde gelen temsilcilerindenKenneth Waltz’a göre, devletlerin büyük güç niteli¤ine sahip olabilmesi için fluunsurlar›n hepsinde ayn› anda üstün konumda olmas› gerekir: 1) Yüzölçümü venüfus; 2) Do¤al kaynaklar; 3) Ekonomik kabiliyet; 4) Askeri güç; 5) Siyasalistikrar ve yetki. Bu unsurlardan yaln›zca biri bak›m›ndan devletlerin büyük güçolmas› mümkün de¤ildir. Benzer flekilde, bir devletin nükleer güce sahip olmas› odevletin büyük güç oldu¤u anlam›na gelmez. Büyük güçler, nükleer silahlarasahip olduklar› için de¤il, yukar›da belirtilen tüm unsurlar bak›m›ndanrakiplerinden ileri olduklar›ndan büyük güç niteli¤ine sahiptirler . Öte yandan, Mearsheimer büyük güçleri Waltz’dan daha dar bir bak›fl aç›s›yla,göreli askeri kabiliyetleri çerçevesinde tan›mlar (Waltz, 1979). Büyük güçsay›labilecek devletler, dünyadaki en güçlü devlete karfl› yürütülecek topyekünkonvansiyonel bir savaflta karfl› tarafa zarar verecek düzeyde askeri kapasiteyesahip olan güçlerdir. Bir baflka deyiflle, Mearsheimer büyük güçleri salt askeri kabiliyetleri eksenindetan›mlarken, Waltz daha genifl bir tan›msal perspektife sahiptir. Ayr›ca, Waltz’unaksine Mearsheimer büyük güç olmak için devletlerin mutlaka nükleer kabiliyetesahip olmas› gerekti¤ini savunur (Mearsheimer, 2001).

Realist teori hakk›nda genel bilgi ve teorinin Güvenlik Çal›flmalar›’ndaki uygulamalar›hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi yedinci ünitede bulabilirsiniz.

STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN GEL‹fi‹M‹

Stratejik Çal›flmalar›n geliflimindeki dönüm noktalar›n› tespit etmek.

Literatürdeki yayg›n görüfle göre Stratejik Çal›flmalar›n bir disiplin olarak 1940’lar›nortalar›nda do¤du¤u, 1955-65 döneminde alt›n ça¤›n› yaflad›¤›, 1965-80 aras›ndaduraklad›¤› ve neredeyse çöküfl yaflad›¤›, 1980’lerden itibarense hem canlanmahem de sorgulama dönemine girdi¤i kabul edilir.

Stratejik Çal›flmalar›n Do¤uflu

Stratejik Çal›flmalar›n do¤ufluna yol açan geliflmeleri ifade etmek.

Stratejik Çal›flmalar 1940’larda nükleer silahlanman›n etkilerinin hissedilmeyebafllanmas›yla birlikte ABD’de do¤mufltur. Stratejik Çal›flmalar›n do¤uflunda‹kinci Dünya Savafl›n›n ard›ndan ortaya ç›kan nükleer gerilim çerçevesinde siviluzmanlara duyulan gereksinim etkili olmufltur. ‹lk çal›flmalar› yapanlar ABD’nin1942’de bafllatt›¤› nükleer silah gelifltirme amaçl› Manhattan Projesi’nden etki-lenmifllerdir. Nükleer silahlanman›n bafllamas› sonucunda, bu tür silahlar›n sa-hip oldu¤u topyekun tahrip olas›l›¤› savafl› “savafl›lmamas› gereken” bir olguhaline dönüfltürmüfl, bu da klasik askeri uzmanl›ktan farkl› bir uzmanl›k alan›-na duyulan ihtiyac› ortaya ç›kartm›flt›r. Bu uzmanl›k, herhangi bir nükleer bafl-l›¤›n teknik özelliklerinin araflt›r›lmas› veya tahrip gücünün hesaplanmas›ndan,karfl› taraf›n niyetinin incelenmesinin ard›ndan at›lacak ad›m›n etkilerine, hangiateflleme sisteminin maksimum fayday› yarataca¤›ndan, hangi durumlarda ilkvurufltan kaç›n›laca¤›na kadar genifl bir yelpazede yer alan konularla ilgilenil-mesini gerektirmifltir.

Stratejik Çal›flmalar neden sivil uzmanl›k gerektirir?

Stratejik Çal›flmalar›n özerk bir araflt›rma alan› olarak do¤mas›n›n göstergeleriflu flekilde s›ralanabilir: ‹lk olarak, sivillerin strateji konular›ndaki eserleri ‹kinciDünya Savafl›n›n hemen ard›ndan yay›nlanmaya bafllam›flt›r. ‹lk yap›tlar BernardBrodie’nin Absolute Weapon: Atomic Weapon and World Order (Mutlak Silah:Atom Gücü ve Dünya Düzeni) ve William Borden’in There Will Be No Time: TheRevolution in Strategy (Zaman Kalmad›: Stratejide Devrim) bafll›kl› eserleridir. ‹kin-ci olarak, strateji konular›nda makalelerin yay›nland›¤› World Politics ve Interna-tional Organization dergileri yay›n hayat›na bafllam›flt›r. Üçüncü olarak, çeflitli as-keri konular› de¤erlendirmek üzere 14 May›s 1948’de RAND (Research and Deve-lopment Corporation) ad›nda sivil bir araflt›rma merkezi (think tank) AmerikanHava Kuvvetlerinin deste¤iyle kurulmufltur.

252. Ünite - Strate j ik Çal ›flmalarS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2A M A ÇN

3A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

RAND Corporation hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye www.rand.org.tr adresinden ulaflabilirsiniz.

Son olarak da, üniversitelerde savafl üzerine dersler verilmeye bafllanm›fl ve ba-z› üniversitelerde özellikle savafl üzerine çal›flmalar yapan araflt›rma merkezlerikurulmufltur. Bu geliflmelerle temeli 1940’larda at›lan Stratejik Çal›flmalar esas ola-rak 1950’lerin ikinci yar›s›nda yerleflik bir alan görünümüne bürünecektir.

Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›

Stratejik Çal›flmalar›n alt›n ça¤›n› tan›mlay›p, bu dönemi ana özel-likleri çerçevesinde incelemek.

1950’lerin ikinci yar›s›ndan détente olarak adland›r›lan yumuflama dönemine kadaryaklafl›k on y›l literatürde Stratejik Çal›flmalar›n “alt›n ça¤›” olarak an›l›r. Alt›n ça¤,esas olarak Bat› Blo¤unda 1954’te benimsenen ve Kuzey Atlantik Antlaflmas› Ör-gütü (NATO) üyelerine yönelik ortaya ç›kabilecek bir komünist sald›r› karfl›s›nda,nükleer silahlarla karfl›l›kta bulunulmas›n› öngören kitlesel karfl›l›k stratejisi ilebafllam›flt›r.

Kitlesel karfl›l›k stratejisi hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi ‹lter Turan’›n NATO’nun kuruluflu ve1970’lere kadar geliflimi ile ittifak›n yaratt›¤› sorunlar› detayl› olarak inceleyen NATO ‹tti-fak›n›n Stratejik ve Siyasi Sorunlar› (‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›-n›, 1971) bafll›kl› kitab›nda bulabilirsiniz.

NATO’nun kurumsal yap›s›, askeri teflkilat›, üyelik sistemi, karar alma mekanizmalar› ilefarkl› dönemlerde uygulanan stratejileri gibi tüm bilgilere, www.nato.int adresindeki res-mi web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.


Kitlesel Karfl›l›k Stratejisi:Kitlesel Karfl›l›k, KuzeyAtlantik Konseyi’nde 17Aral›k 1954’te al›nan kararlabenimsenen stratejidir. Bustrateji uyar›nca, nükleerkapasitesini gelifltirmeyebafllayan SSCB’den gelecekbir sald›r›n›n konvansiyonelgüçle durdurulmas›n›nimkans›z hale gelmesinedeniyle, olas› bir sald›r›yanükleer silahlar da dahilolmak üzere NATO’nun tümkaynaklar›yla karfl›l›kvermesi öngörülmektedir.

4A M A ÇN

Think-TankSözcü¤ün birebir Türkçe karfl›l›¤› olmamas›na ra¤men, genellikle bu kavram›n

karfl›l›¤› olarak “düflünce kuruluflu” ifadesinin kullan›ld›¤› görülür. Düflünce

kurulufllar›n›n ilk ne zaman ortaya ç›kt›¤› konusunda görüfl ayr›l›klar› olmakla

birlikte, bu kurumlar›n esas itibar›yla 20. yüzy›l›n ürünü olarak ABD’de do¤up

geliflti¤i konusunda ortak kan› oluflmufltur. Buna ek olarak, kar amac› gütmeyen ve

kamu politikalar› ile ilgilenen araflt›rma merkezleri olarak tan›mlanman›n ötesinde

think tank kavram›n›n bugün varl›k gösteren tüm bu kurulufllar› ortak çat›da

toplayan genel ve kapsay›c› bir tan›m› da yap›lmam›flt›r. Buna karfl›l›k, kimi yazarlar

çeflitli kriterlere dayanarak think-tank’leri alt kategorilere ay›rm›flt›r. Örne¤in,

konuyla ilgili en çok at›f yap›lan isimlerden Kent Weaver (1989)’e göre bask›n flekilde

akademik incelemeler yapan ve “ö¤rencisiz üniversite” olarak tan›mlanan merkezler

(örne¤in Brookings), hükümetin istedi¤i çal›flmalar› yapan ve “sözleflmeli araflt›rma

kurumu” olarak adland›r›lan kurulufllar (örne¤in RAND Corporation) ve son olarak

da “tarafl›” politikalara sahip, ideolojik yandafll›klar› bulunan ve politika

tart›flmalar›n› yönlendirmeyi hedefleyen birimler (örne¤in Heritage Foundation)

think-tank olarak an›l›r. Söz konusu düflünce kurulufllar›, do¤rudan ya da dolayl›

olarak ABD d›fl politikas› üzerinde etkilidir ve karar al›c›lar da bu kurulufllar›n

çal›flmalar›ndan ve tavsiyelerinden yararlanmaktad›r.

Araflt›rma Merkezleri:1950’lerin bafl›ndaüniversiteler bünyesindekurulan bu araflt›rmamerkezleri flunlard›r:Princeton Üniversitesi’ndeCenter of InternationalStudies, ColumbiaÜniversitesi’nde Institute ofWar and Peace Studies, OhioDevlet Üniversitesi’ndeMershon Center forInternational SecurityStudies, HarvardÜniversitesi’nde 1998’deWeatherhead Center forInternational Affairs ad›n›alacak olan Center forInternational Affairs,Massachusetts Institute ofTechnology’de Center ofInternational Studies.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›n›n Temel ÖzellikleriStratejik Çal›flmalar›n do¤ufluyla birlikte karfl›m›za ç›kan ve alt›n ça¤a damgas›n›vuran alt› temel özellikten bahsedilebilir. ‹lk olarak, Stratejik Çal›flmalar düflüncekurulufllar›nda do¤an ve neredeyse 1960’lar›n sonuna kadar tamamen düflünce ku-rulufllar›nda geliflen bir aland›r. Özellikle RAND Stratejik Çal›flmalar›n ana alt-dal›olan cayd›r›c›l›k teorisinin ve cayd›r›c›l›¤›n dayand›¤› oyun teorisinin geliflimindebüyük rol oynam›flt›r. 1950’lerde ortaya at›lan “mahkumun ikilemi” RAND’›n ürü-nü olan bir oyun modelidir. Bu çerçevede, RAND’da çal›flan akademisyenlerin ay-n› zamanda üniversitelerde de görevli olduklar›n›, fakat konuyla ilgili çal›flmalar›n›RAND bünyesindeki görevleri çerçevesinde yürüttüklerini belirtmemiz, alan›n üni-versite d›fl›nda geliflti¤ini ortaya koymak aç›s›ndan önemlidir.

Cayd›r›c›l›k ve Mahkumun ‹kilemi hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi beflinci ünitede bulabilirsiniz.

Stratejik Çal›flmalar›n ikinci önemli özelli¤i disiplinler aras› niteli¤idir. Stratejikavram›n›n içeri¤inde siyasetten ekonomiye, co¤rafyadan fizi¤e pek çok unsur bu-lundu¤undan, bu kavram›n üzerine infla edilen Stratejik Çal›flmalar›n bu boyutlar-dan herhangi birisini ele almaks›z›n yapt›¤› analiz eksik kalacakt›r.

Disiplinleraras› niteli¤i a¤›r basan Stratejik Çal›flmalar›n asl›nda Uluslararas› ‹lifl-kiler disiplini ile yak›n akrabal›¤› bulunmaktad›r. Bu çerçevede, alan›n üçüncüönemli özelli¤i Uluslararas› ‹liflkiler disiplinindeki hâkim anlay›fl› simgeleyen rea-list teorinin varsay›mlar› do¤rultusunda hareket etmesidir. Yukar›da da belirtildi¤iüzere, Stratejik Çal›flmalar›n devlet-merkezli ve askeri tehditler ile güç kullan›m›yönelimli analizinin kayna¤› realizmin temel varsay›mlar›d›r.

Stratejik Çal›flmalar ve Uluslararas› ‹liflkilerin realist teorisi aras›nda nas›l bir ba¤ vard›r?

Dördüncü olarak, Stratejik Çal›flmalar bilimsellik iddias› ile yola ç›km›flt›r. Özel-likle Brodie stratejinin sistematik bir analiz çerçevesine sahip olmas› gerekti¤ini sa-vunmufl, ekonomi disiplininin metodolojik modelinin stratejiye uyarlanmas›n› öner-miflti. Nitekim, metodolojik e¤ilim zaman içerisinde sosyal bilimlerden do¤a bilim-lerine do¤ru kaym›fl, bu çerçevede de Stratejik Çal›flmalar özellikle 1960’lardan iti-baren do¤a bilimleri metodolojisine benzer bir yaklafl›m izlemeye bafllam›flt›r. Bu

272. Ünite - Strate j ik Çal ›flmalar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 2.2

NATO: Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü (NATO), 4 Nisan1949’da ABD, ‹ngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg,Kanada, Portekiz, ‹talya, Danimarka, Norveç ve ‹zlandataraf›ndan imzalanan Washington Antlaflmas› ile kurulmufltur.24 A¤ustos 1949’da yürürlü¤e giren ve üyelerine yönelecektehditlere karfl› ortak bir güvenlik sistemi kuran antlaflman›n 5.maddesi uyar›nca taraflar herhangi bir NATO üyesineyöneltilecek sald›r›ya karfl› “ortak savunma” taahhüdü alt›nagirmifllerdir. 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1954’te Almanya,1982’de ‹spanya, 1999’da Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti,2004’te Bulgaristan, Romanya, Slovenya, Slovakya, Estonya,Litvanya, Letonya ve 2009’da da Arnavutluk ve H›rvatistan’›nkat›l›mlar›yla NATO günümüzde 28 üyeli bir uluslararas› örgütedönüflmüfltür. Merkezi Belçika’da olan NATO’nun en üst düzeykarar organ› üye devletlerin d›fliflleri bakanlar›n›n kat›l›m›ylatoplan›p oybirli¤i ile karar alan Kuzey Atlantik Konseyi’dir.NATO’nun kurumsal yap›lanmas›nda askeri komuta birimleri ilesivil idari organlar› bulunmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tarihten itibaren “ölçülebilir ve gözlemlenebilir de¤iflkenleri” analiz etme amac›ylayola ç›kan Stratejik Çal›flmalar sibernetik modeller, oyun teorisi, deneysel psikolojive benzeri bilimsel yöntem ve araçlar› kullanm›flt›r. Yukar›da belirtilen metodoloji›fl›¤›nda analiz edilen nükleer iliflki modellerinin ampirik uyarlamas›n›n yap›lama-mas›, bir baflka deyiflle Japonya’ya at›lan atom bombalar› hadisesi d›fl›nda somut birörne¤in bulunmamas› soyutluk derecesini art›ran önemli bir neden olmufltur.

Stratejik Çal›flmalar›n di¤er bir özelli¤i de alan›n Amerika-merkezli niteli¤idir.Bu durum yazarlar›n genellikle Amerikal› olmas›, ABD’nin uluslararas› sorunlar›n›nincelenmesi ve analiz edilen dünyan›n Amerikan bak›fl aç›s›yla de¤erlendirilmesiçerçevesinde aç›klamaktad›r. Buna karfl›l›k, alandaki Amerikan hâkimiyeti nede-niyle SSCB’de, Avrupa’da veya Üçüncü Dünya ülkelerinde ba¤›ms›z stratejik gele-neklerin oluflmad›¤› sonucuna var›lmamal›d›r. Fakat, Sovyetler Birli¤i örne¤indeoldu¤u gibi, bu çal›flmalar ya asker-güdümlü kalm›flt›r, ya da Avrupa veya ÜçüncüDünya ülkeleri örne¤inde oldu¤u gibi istisnaîdir.

Son olarak belirtilebilecek ay›rt edici bir özellik, alan›n politika güdümlü olma-s›d›r. Bir baflka deyiflle, stratejistler genel olarak politika oluflturuculara tavsiyedebulunup, stratejiyi bir rehber olarak sunarlar. Hatta bir k›sm› politika oluflturma sü-reçlerinde aktif rol alm›fllard›r.

Alt›n Ça¤da Stratejik Çal›flmalara Yöneltilen Elefltiriler Düflünce kurulufllar›nda geliflen, disiplinleraras› niteli¤e sahip, realizmden varsa-y›mlar ithal eden, bilimsel, Amerikan-merkezli ve politika-güdümlü Stratejik Çal›fl-malar›n uzun y›llar boyunca güvenlik analizlerinin neredeyse tek hâkimi olmas›elefltirilere hedef olmad›¤› anlam›na gelmez. Bu çerçevede, ilk olarak, özellikleAnatol Rapoport stratejistlerin milyonlarca hayat› tehlikeye atma kapasitesine sahipstratejiler gelifltirirken, etik de¤erleri d›flar›da b›rak›p, yaln›zca nesnel kayg›larla ha-reket etmelerini elefltirir. Rapoport’a göre, Stratejik Çal›flmalarda vicdan yoktur (Ra-paport, 1964). Benzer nedenlerle Newman da, Herman Kahn’›n “On Termonucle-ar War” bafll›kl› kitab›n› kitlesel cinayet hakk›nda bir broflür olarak nitelendirmek-tedir. Bir baflka ifadeyle, stratejistlerin fliddeti cazip bulduklar›na, savafl› önlemek-ten çok desteklediklerine, pek çok kez de insanl›¤› felaketin efli¤ine getirdiklerinedair iddialar bulunmaktad›r.

Stratejik Çal›flmalara içeriden yöneltilen di¤er bir elefltiri, alan›n politika gü-dümlü niteli¤i hakk›ndad›r. Bu çerçevede, elefltiri oklar›n›n ucunda stratejistlerindan›flmanl›k hizmetleri karfl›l›¤›nda para almalar› ve bu nedenle de hükümetlerinistekleri do¤rultusunda, onlar›n politikalar›n› meflrulaflt›racak analiz yapmalar› bu-lunmaktad›r. Di¤er bir elefltiri de alandaki incelemelerin afl›r› rasyonelli¤ine iliflkin-dir. Alt›n ça¤da özellikle cayd›r›c›l›k teorisi çerçevesinde yap›lan analizlerde, dev-letlerin rasyonel davrand›¤› varsay›m›ndan hareket edilip, psikolojik, tarihi, kültü-rel ve di¤er iç siyasi faktörlerin dikkate al›nmad›¤› vurgulanmaktad›r.

Son olarak, alt›n ça¤›n teorik çal›flmalar›n›n daha çok nükleer strateji ve cayd›-r›c›l›k ile ilgili olmas› ve yaln›zca iki kutup aras›ndaki güç iliflkilerini inceleyerekÜçüncü Dünyada yaflanan sorunlar› göz ard› etmesi ayr› bir elefltiri konusu olmufl-tur. Bu çerçevede, öncelikle iç savafl, devrim, müdahale, gerilla savafl› gibi konvan-siyonel nitelik tafl›yan kuvvet kullan›m› alanlar› stratejistlerin fazla ilgisini çekme-mifltir. Ayr›ca, Küba füze bunal›m› ile Vietnam Savafl›, Stratejik Çal›flmalar›n Üçün-cü Dünyan›n güvenlik sorunlar›n›n teorik düzeyde incelenmesine kay›ts›z kald›¤›-n› ispatlam›flt›r; zira stratejistlerin mevcut teorileri bu krizleri aç›klamakta yetersizkalm›flt›r.


“Herman Kahn’›n ‘OnThermonuclear War’ bafll›kl›kitab› kitlesel cinayetin nas›lplanlanaca¤›, nas›lifllenilece¤i, nas›l örtbasedilece¤i ve nas›lmeflrulaflt›r›laca¤› hakk›ndamanevi bir broflürdür.”James R. Newman

Yumuflama ve Stratejik Çal›flmalar›n Duraklama Dönemi

Stratejik Çal›flmalar›n neden duraklama dönemine girdi¤ini sor-gulamak.

Do¤du¤u andan itibaren nükleer gerilim üzerine uzmanlaflan Stratejik Çal›flmalar,iki kutup aras›nda savafl tehlikesinin azald›¤› ve farkl› boyutlarda anlaflmalar›n sa-y›lar›n›n artt›¤› yumuflama (détente) döneminde atalet içine girmifltir. Bir baflka de-yiflle, alan›n ana gündem maddesinin göreli önemini yitirmesi sonucunda literatür-de duraklama dönemi bafllam›flt›r. Buna karfl›l›k, 1960’lar›n ortalar›nda bafllay›p1970’lerde devam eden bu dönemde, Stratejik Çal›flmalar literatüründe çok fazlabir geliflmenin gözlenmemifl olmas›, alanda hiç bir yenili¤in olmad›¤› anlam›nagelmez; aksine alanda kurumsal geliflmeler devam etmiflir.

1965-80 dönemindeki kurumsallaflman›n ilk göstergesi Stratejik Çal›flmalar›nüniversitelerin Uluslararas› ‹liflkiler veya Siyaset Bilimi bölümlerinde 1960’lar›nsonlar›ndan itibaren ayr› bir ders olarak okutulmaya bafllanmas›d›r. Askeri akade-milerde ve harp okullar›nda da ayn› yaklafl›m izlenmifltir. ‹kinci olarak, bu dönem-de hükümet deste¤iyle John’s Hopkins Üniversitesi’nde SAIS (School of AdvancedInternational Studies), Columbia Üniversitesi’nde Saltzman Enstitüsü ve HarvardÜniversitesi’nde de John M. Olin Enstitüsü kurulmufltur. Ayr›ca, üniversite-temellibir nitelik kazanan Stratejik Çal›flmalar alan›nda yap›lan analizlerin yay›nlanabile-ce¤i iki dergi bu dönemde -1976’da International Security, 1978’de de Journal ofStrategic Studies- yay›n hayat›na bafllam›flt›r.

Kurumsallaflmaya ek olarak, dönemin en önemli özelli¤i, Stratejik Çal›flmalar›nUluslararas› ‹liflkilerin alt-disiplini haline dönüflümüdür. Alt›n ça¤da, herhangi birdisiplinin çat›s› alt›nda bulunmayan Stratejik Çal›flmalar, 1970’lerden itibaren Ulus-lararas› Ekonomi-Politik ile birlikte Uluslararas› ‹liflkiler disiplinin alt dallar›n-dan birisi haline gelmifltir. Uluslararas› ‹liflkiler disiplinine dahil olman›n iki göster-gesi vard›r: Üniversitelerin Uluslararas› ‹liflkiler bölümlerinde alanla ilgili derslerinaç›lmas› ve teorik çal›flmalar›n büyük ölçüde düflünce kurulufllar›ndan üniversite-lerin Uluslararas› ‹liflkiler bölümlerine ve ba¤lant›l› merkezlere tafl›nmas›d›r.1940’lardan itibaren teorik çal›flmalar düflünce kurulufllar›nda yap›l›rken, 1960’lar›nsonundan itibaren bu kurulufllarda çal›flan akademisyenler akademiye geçmifl/ge-ri dönmüfl ve çal›flmalar›n› üniversitelerde Uluslararas› ‹liflkiler ve/veya Siyaset Bi-limi bölümlerinde sürdürmeye bafllam›fllard›r. Akademisyenlerin ders verme ge-rekçesi d›fl›nda düflünce kurulufllar›ndaki görevlerini b›rak›p üniversitelere tafl›n-mas›n›n nedenini dönemin uluslararas› koflullar›nda aramal›y›z. Nükleer geriliminazalmas›yla birlikte Stratejik Çal›flmalar önemini yitirmeye bafllay›nca, düflünce ku-rulufllar›n›n baflat rolü sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Bu da akademisyenler için tetik-leyici olmufltur. Buna karfl›l›k, akademisyenlerin düflünce kurulufllar›n› terk etmeside bu kurulufllar›n nitelik de¤ifltirmesini gerektirmifltir. Önceleri hem teori üretenhem de politika oluflum sürecini etkileyen bu kurulufllar, art›k yaln›zca kendilerin-den istenen araflt›rmay› yap›p öneriyi sunan bürokratik araflt›rma merkezleri hali-ne dönüflmüfltür. Örne¤in, pek çok teorinin ve projenin alt›nda imzas› olan RANDbu yarat›c› niteli¤ini yitirmifltir.

Yukar›da belirtilen bafll›ca geliflmelere ra¤men Stratejik Çal›flmalarda gözlenendura¤anl›¤›n yan› s›ra alternatif bak›fl aç›lar› da ortaya ç›km›flt›r. ‹lk olarak, güven-li¤in yaln›zca Stratejik Çal›flmalar›n inceledi¤i askeri sorunlar çerçevesinde alg›lan-


Uluslararas› Ekonomi-Politik:Uluslararas› siyasi iliflkileriekonomi perspektifindeninceleyen akademik birdisiplindir. Uluslararas›‹liflkiler araflt›rmalar›1973’teki Dünya PetrolBunal›m› ve yaflananekonomik krizlerle birlikte1970’lerde küreselba¤›ml›l›k, karfl›l›kl›ba¤›ml›l›k kavramlar› vebunlar›n dünya politikas›üzerindeki rolü ile ilgilenmeyebafllad›. Buna ba¤l› olarak,ekonomik ve sosyal önceliklertart›flma konusu haline geldi.Bu yeni düflünce tarz› zamanlakaç›n›lmaz olarak politika veekonomi iliflkisinin dünyapolitikas›ndaki yerinin yenidende¤erlendirilmesine yol açarakUluslararas› Ekonomi-Politik’in bir alt-disiplin olarakgeliflmesini sa¤lad›.

5A M A ÇN

mamas› gerekti¤i ve devlet-merkezli analizlerin yetersiz oldu¤u anlay›fl› geliflmeyebafllam›flt›r. 1973 OAPEC petrol ambargosu ile OPEC’in petrol fiyatlar›n› ani olarakart›rmas› ve dolar›n de¤erinin ani biçimde düflmesi, ekonomik güvenlik, yani eko-nomik sorunlar›n güvenli¤i tehdit etti¤i anlay›fl›n› gündeme getirmifltir.

Güvenlik gündemine yerleflen di¤er bir konu da kapsaml› bir flekilde ilk kez1972’deki Birleflmifl Milletler ‹nsan Çevresi Konferans›’nda dile getirilen ‘çevreselgüvenlik’ kavram› olmufltur. Ayn› dönemde, dünyan›n ekonomik aç›dan karfl›l›kl›ba¤›ml› hale geldi¤i, ekonomik ve refah meselelerinin askeri güç karfl›s›nda önemkazand›¤› ve devletin uluslararas› iliflkilerdeki bask›n konumunu çokuluslu flirket-ler gibi ‘devlet-d›fl›’ aktörlere ve güçlere kapt›rd›¤› anlay›fl› da geliflmifltir. Bu flart-lar alt›nda, Stratejik Çal›flmalar askeri sorunlara atfetti¤i önem ve devlet-merkezlibak›fl aç›s›yla bu tür sorunlar›n incelenmesi bak›m›ndan yetersiz kalm›flt›r.

‹kinci olarak, Stratejik Çal›flmalara détente döneminde en kapsaml› elefltiri1960’lar›n sonu 1970’lerin bafl›nda ciddi anlamda geliflen Bar›fl Araflt›rmalar› alan›n-dan gelmifltir. Bar›fl Araflt›rmalar›nda güvenlik realist düflüncenin “güç modeliyleba¤lant›s› nedeniyle kirletilmifl bir kavram” olarak alg›land›¤›ndan, “güvenlik” ye-rine “bar›fl” ana kavram olarak çal›fl›lm›flt›r. Zaten, Bar›fl Araflt›rmalar›nda güvenli-¤in, bar›fl›n do¤al bir sonucu oldu¤u ve sürekli bar›fl›n herkes için güvenlik sa¤la-d›¤› yaklafl›m› benimsenmifltir. Bu çerçevede, Bar›fl Araflt›rmac›lar›n›n gündemindeflu sorular vard›r:

“Savafl ve benzeri aç›k çat›flma davran›fllar›n›n nedenleri nedir, bunlardan nas›l kaç›-n›l›r, silahlanma yar›fllar› nas›l bafllar, geliflir ve önlenebilir, kal›c› bar›fla ulaflman›nyolu uluslararas› ve di¤er sistemlerin entegrasyonu ya da çat›flmalar›n çözümü içinoluflturulacak kurumsal mekanizmalar m›, yoksa popüler ve politik kültürü daha ba-r›flç› yapmak m›d›r?” (Ayd›n, 2011).

Bu sorular›n muhatab› ise, Stratejik Çal›flmalar›n tersine devletler de¤il, bireylerve küresel toplumdur. Bu çerçevede, merkezinde nükleer gerilimin bireyler ve bi-reylerden oluflan küresel toplum için yaratt›¤› tehdit bulunan Bar›fl Araflt›rmalar›,di¤erlerinin yan› s›ra, “genel olarak bütün uluslararas› veya global sistemin güven-li¤i ile ilgilenir.”

Sonuç olarak, Stratejik Çal›flmalar, “terör, iki kutuplu militer So¤uk Savafl siste-mi, süper güçlerin hâkimiyeti ve Üçüncü Dünyan›n suiistimalinin bulufltu¤u birdenge” olarak nitelendirilmifl ve Bar›fl Araflt›rmac›lar› taraf›ndan yo¤un bir elefltiribombard›man›na tutulmufltur (Buzan ve Wæver, 2007). Détente döneminde yafla-nan dura¤anl›k nedeniyle, bu elefltirilere karfl› kendini gelifltirme imkan›n› bulama-yan Stratejik Çal›flmalar, 1970’lerin sonu ile 1980’lerin bafl›nda yumuflaman›n sonaermesiyle eski canl›l›¤›n› ve baflat gücünü bir süreli¤ine tekrar kazanmas›na ra¤-men, eski parlak günlerine dönememifltir.

Bar›fl Çal›flmalar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi Mustafa Ayd›n’›n Bar›fl Çal›flmalar› ve Çat›fl-malar›n Çözümü (Ankara: ASAM, 2001) bafll›kl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Bar›fl Çal›flmalar› bu dönemde Stratejik Çal›flmalara alternatif olarak güvenli¤i analiz edenbir model olarak geliflmemifltir. Bar›fl Çal›flmalar› kuvvet kullan›m›n› rasyonel bulmayan,askeri strateji konular› ile ilgilenmeyen ve hatta bunlar› savafl nedeni sayan, ana araflt›rmameselesi “bar›fl” olan bir disiplindir. Dolay›s›yla, Bar›fl Çal›flmalar›n› bu dönemde Strate-jik Çal›flmalar›n alternatifi olarak görmemek gerekir; bu iki disiplin farkl› araflt›rma soru-lar›na sahiptir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



OPEC (Petrol ‹hraç EdenÜlkeler Örgütü) ve OAPEC(Petrol ‹hraç Eden ArapÜlkeleri Örgütü)Petrol flirketlerinin düflükfiyat politikalar›ndanolumsuz yönde etkilenenpetrol ihraç eden ülkeler Eylül1960’da Ba¤dat’taimzalanan bir anlaflma ileOPEC’i kurmufllard›r. ‹mzac›taraflar› ‹ran, Irak, Kuveyt,Venezüella ve SuudiArabistan’›n oldu¤u OPEC’inbugün kurucu üyeleri ilebirlikte toplam on iki üyesi(Katar, Libya, Birleflik ArapEmirlikleri, Cezayir, Nijerya,Ekvator, Angola) vard›r.

1967 Ortado¤u Savafl›’n›nard›ndan Arap devletleri‹srail’e destek olan devletlerepetrol ambargosuuygulamaya bafllay›ncaVenezüella, ‹ran veEndonezya gibi Arap olmayanülkelerin lehine haks›z birrekabetin do¤mas›n›nard›ndan 9 Ocak 1968’deBeyrut’ta Libya, Kuveyt veSuudi Arabistan aras›ndaimzalanan bir anlaflmaylaOAPEC kuruldu. Bu kurucuüyelerle birlikte, günümüzdeörgütün toplam on (Cezayir,Bahreyn, M›s›r, Irak, Katar,Suriye, Birleflik ArapEmirlikleri) üyesi vard›r.

1973 y›l›nda Arap-‹srailSavafl›’n›n patlak vermesiylebirlikte OAPEC ‹srail, ABD vebaz› Bat› Avrupa ülkelerinepetrol ambargosuuygulamaya bafllad›. OPEC deOAPEC’in tutumuna destekvererek petrol fiyatlar›n› afl›r›düzeyde art›rd›.

OPEC ve OAPEC hakk›ndaayr›nt›l› bilgiyi söz konusuörgütlerin www.opec.org vewww.oapecorg.orgadreslerinde yer alan resmiweb sayfalar›ndabulabilirsiniz.

Stratejik Çal›flmalarda Canlanma ve Sorgulama Dönemi

1980’lerde Stratejik Çal›flmalarda yaflanan dinamizmi, nedenleriy-le birlikte tart›fl›p, bu dönemde disiplini sorgulayan alternatif ba-k›fl aç›lar›n› karfl›laflt›rmak.

ABD-SSCB iliflkilerinin, taraflar›n Avrupa’ya orta menzilli nükleer füzeler yerlefltir-mesi ve Sovyetlerin 1979’da Afganistan’› iflgal etmesiyle yeniden gerginleflmesininard›ndan Stratejik Çal›flmalarda yeniden bir canlanma gözlendi. Öncelikle, 1979’unsonunda SSCB’nin SS-20 füzelerini kendi topraklar›n›n yan› s›ra, ve Do¤u Avru-pa’daki müttefiklerinin topraklar›na da yerlefltirmesi sonucunda, 12 Aral›k 1979’datoplanan NATO Bakanlar Konseyi’nden Bat› Avrupa ülkelerine ABD’nin orta men-zilli Pershing II ve karadan karaya f›rlat›lan Cruise güdümlü füzelerinden toplam572 adet yerlefltirilmesi karar›n›n ç›kmas› ile taraflar aras›ndaki silahlanma yar›fl›yeni bir boyut kazand›.


6A M A ÇN

Resim 2.3

Pershing II Füzeleri: ABD taraf›ndan 1960’da kullan›lmayabafllanan ve 1976’da modifiye edilenPershing I füzelerinin isabet menzilinive oran›n› art›rmak amac›yla üretilenPershing II füzeleri orta menzilli balistikfüzeler olarak tan›mlan›r. Pershing IIfüzeleri 5-50 kiloton a¤›rl›¤›nda W-85nükleer savafl bafll›¤› tafl›yan ve 1800km menzili hedef alabilen karan karayayönelimli füzelerdir. NATO karar›do¤rultusunda Avrupa’ya tahsis edilen108 adet Pershing II füzelerinin tamam›1983 y›l›nda Bat› Almanya’yayerlefltirilmifltir. Bu füzelerin kullan›m›1988’de Orta Menzilli Nükleer KuvvetlerAntlaflmas› ile yasaklanm›fl ve 1991’deson Pershing II füzesi imha edilmifltir.Pershing II ve di¤er füze türleri ile ilgiliayr›nt›l› bilgiye www.missilethreat.comadresinden ulaflabilirsiniz.

Resim 2.4

Cruise Füzeleri: Cruise füzesi normal bir uçak gibi uçan,fakat pilotu bulunmayan, içinde nükleerpatlay›c› ya da nükleer bomba olan savaflbafll›klar›n› tafl›yan güdümlü silahsistemlerine verilen genel bir isimdir. Bufüzeler ebat, menzil, h›z ve neredenat›ld›klar›nda ba¤l› olarak, örne¤in uzunmenzilli havadan-karaya, karadan-karaya füzelerden k›sa veya orta menzilligemi-savar füzelere kadar büyükçeflitlilik göstermektedir. Askeri amaçlakullan›lan ilk “Cruise” füzesi 2. DünyaSavafl›’nda Almanya’n›n Londra’y›bombard›man için kulland›¤› V-1 uçanbombalard›r. Günümüzde bu füzelerin enmeflhuru 1991 Körfez Krizi, 2001Afganistan savafl›, 2003 Irak Savafl› ve2011 Libya krizinde kullan›lan Tomahawkfüzeleridir.

Kaynak:http://www.tayyareci.com/makaleler/cruise.asp

Bu do¤rultuda, ilk olarak détente döneminde neredeyse unutulan cayd›r›c›l›kanalizleri yeniden önem kazand›. Örne¤in, ABD Baflkan› Ronald Reagan’›n 1983 ta-rihli Y›ld›z Savafllar› projesi çerçevesinde uzayda füze savunmas› sistemine daya-nan Stratejik Savunma Giriflimi ile SSCB’nin füzelerinin ABD’ye ulaflmadan önceyok edilece¤ine dair cayd›r›c›l›k anlay›fl› Stratejik Çal›flmalar›n merkezine yerleflti.


OKUMA PARÇASIYILDIZ SAVAfiLARI (SDI, STRATEJ‹K SAVUNMA G‹R‹fi‹M‹)

SSCB’ye karfl› sürdürülen ideolojik ve teknolojik mücadelede daha atak bir politi-kan›n öncülü¤ünü yapan ABD Baflkan› Ronald Reagan Temmuz 1982’de UlusalUzay Program›n›, Mart 1983’te ise kamuoyunda “Y›ld›z Savafllar›” olarak da an›lanStratejik Savunma Giriflimini (Strategic Defence Initiative) bafllatt›. Asl›nda uzay›naskeri amaçlarla kullan›lmas› daha önce bafllam›fl, hem ABD hem de SSCB taraf›n-dan bu amaçla çok say›da uydu gönderilmiflti. Ama bu geliflmeyle silahlanma yar›-fl›n›n uzaya tafl›nmas› büyük h›z kazanacakt›. ABD uzayda kuraca¤› bu sistemleSovyet balistik füzelerini havada etkisiz hale getirmeyi amaçl›yor ve böylelikle cayd›-r›c›l›¤›n artaca¤›n› ileri sürüyordu. Ama bu durumda iki taraf›n birbirini yok etmeyetene¤ine dayanan “dehflet dengesi” bozulaca¤› için buna karfl› ç›k›yordu. Ayr›ca,bu giriflimin 1972’de imzalanan Anti-Balistik Füzeler (ABM) anlaflmas›na da ayk›-r› oldu¤u ileri sürülüyordu.

Her ne kadar silahlanma yar›fl›n›n bir aflamas› olarak görülse de, SDI 1980’ler-de ekonomik zorluklar çekmeye bafllayan SSCB’yi benzeri bir giriflime zorlayarakbu ülkenin y›k›lmas›n› h›zland›rmak amac›n› da tafl›yordu. Bunun yan›nda çokgenifl kapsaml› bir proje olan SDI, gerek askeri gerekse sivil alanda teknolojik gelifl-meye yapaca¤› katk›lar aç›s›ndan da önem tafl›yordu. Bu yüzden, So¤uk Savafl’›nsona ermesiyle gündemden düflen SDI, 2000’lerde baflkan George W. Bush taraf›n-dan Ulusal Füze Savunma Sistemi (“Füze Kalkan›”) ad› alt›nda tekrar gündemegetirilecektir.

Kaynak: Bu bölüm için bkz. Uzgel, ‹lhan (2001). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”,

Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgu-lar, Belgeler, Yorumlar, Cilt II: 1980-2001. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s. 36.

Resim 2.5

Y›ld›z Savafllar›Simulasyonu

Bu dönemde Stratejik Çal›flmalar alan›nda göze çarpan en önemli geliflmeler-den birisi de ‘konvansiyonel cayd›r›c›l›k’ anlay›fl›n›n literatüre girmesidir. SSCB’ninAvrupa’daki konvansiyonel gücüne karfl› NATO’nun yetersizli¤i, SSCB’nin bu gü-cünü kullanmas› ihtimaline karfl› ABD’nin k›tadaki konvansiyonel kuvvetleriningeliflimini desteklemesini gerektirmifltir. Taraflar›n Avrupa’da konvansiyonel den-ge elde etme çabalar›n›n do¤al sonucu olarak da konvansiyonel cayd›r›c›l›k man-t›¤› ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemde stratejik istihbarat konusu da literatüre eklenmifl,Intelligence and National Security ve The International Journal of Intelligence andCounter-Intelligence adl› dergiler yay›n hayat›na bafllam›flt›r.

Stratejik Çal›flmalar 1980’lerde gözlenen bu canlanmaya paralel olarak kapsam-l› biçimde sorgulanmaya bafllanm›flt›r. 1980 öncesinde güvenlik kavram›n›n baflatgüvenlik anlay›fl› olan Stratejik Çal›flmalar›n devlet-merkezli askeri konular›n öte-sinde tan›mlanmas›na iliflkin giriflimler yok denecek kadar azd› ve güvenlik kavra-m›n›n bu s›n›rl› çerçeveden ba¤›ms›z analizi literatürde neredeyse tamamen gözard› edilmiflti. Stratejik Çal›flmalar kapsam›nda güç kavram›n›n gölgesinde tan›mla-nan güvenlik, devletlerin askeri sorunlara karfl› güç politikalar› ile korunmas›n› ifa-de ediyordu.

Literatürdeki yayg›n görüfle göre, So¤uk Savafl›n son on y›l›nda güvenlik kav-ram›n›n devletlerin askeri sorunlar karfl›s›nda güç art›rmalar› ve kuvvet kullanma-lar› ötesinde de tan›mlanmas›, yani Stratejik Çal›flmalar›n kavramsal çerçevesininsorgulanmas› çabalar› büyük ölçüde artm›flt›r. Bu dönüflümün temelinde, So¤ukSavafl›n son döneminde askeri tehditlerin öneminin azalmas›yla birlikte daha ön-celeri gözard› edilen ekonomik, çevresel, toplumsal, siyasi vb. di¤er sorunlar›ngüvenlik iliflkilerini etkiledi¤i gerçe¤inin anlafl›lmas› yatmaktad›r. Ayr›ca, öne ç›-kan yeni sorunlar›n yaln›zca devletleri de¤il, uluslararas› politikan›n devlet-d›fl›aktörlerini de etkiledi¤i aç›kt›r. Bu alg›lama, güvenlik gündeminin daha önceikinci plana itilen toplumsal, ekonomik, çevresel ve hatta bireysel konular› kap-sayacak flekilde ve devlet-ötesinde geniflletilmesi anlay›fl›n› günde getirmifl ve yo-¤un biçimde literatüre sokmufltur. Art›k, Stratejik Çal›flmalar›n güvenli¤i askeritehdit ve devlet-merkezli olarak alg›layan anlay›fl› dönemin geliflmelerine dar ge-liyordu. Bir baflka deyiflle, geliflmekte olan genifl güvenlik anlay›fl› ile Stratejik Ça-l›flmalar birbirine uymuyordu.

Stratejik Çal›flmalara Alternatif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu Güvenlik gündeminin genifllemesine katk›da bulunan akademik tart›flmalar›n yan›s›ra, yeni geliflen baz› güvenlik teorileri de Stratejik Çal›flmalar› kendi perspektifle-rinden sorgulamaya bafllam›flt›r. Bu çerçevede Demokratik Bar›fl Teorisi, GüvenlikRejimleri Yaklafl›mlar›, Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu ve Alternatif Güvenlik Yak-lafl›m› gibi baz› yeni güvenlik yaklafl›mlar› ortaya ç›km›flt›r.

Demokratik Bar›fl TeorisiKant’›n 1795 tarihli Perpetual Peace (Kal›c› Bar›fl) bafll›kl› çal›flmas›ndaki fikirlerin1980’lerde, özellikle Michael Doyle taraf›ndan gelifltirilmesiyle birlikte ortaya ç›kanDemokratik Bar›fl ak›m› demokratik düzenler aras›nda savafl olmayaca¤›n› ve busuretle güvenli¤in Stratejik Çal›flmalar›n öngördü¤ünden farkl› yöntemlerle sa¤la-nabilece¤ini iddia etmektedir.


“Güvenlik Çal›flmalar› alan›,günümüzde Bar›flAraflt›rmalar›ndan StratejikÇal›flmalara kadar yay›lanpek çok kompart›manaayr›lm›flt›r.”Helga Haftendorn

Güvenlik Rejimleri Yaklafl›m› Liberal Kurumsalc›l›¤›n bir dal› olarak “ortak kurulufllara (Avrupa Topluluklar› yada kapitalist küresel ekonominin merkezi teflkilatlar› gibi) kat›lan devletlerin be-nimsedi¤i normlar›n önemini vurgulayan rejim teorisinin” güvenlik alan›na uyar-lanmas›yla geliflen Güvenlik Rejimleri yaklafl›m›, stratejistlerin varsay›mlar›n›n aksi-ne, güvenlik alan›nda “devletler aras›nda iflbirli¤ine dayal› davran›fllar›, aç›k veyaz›mnî normlar ve kurallar çerçevesinde düzenleyen sistemi ifade etmektedir”(Booth ve Herring, 1994).

Üçüncü Dünya Güvenlik OkuluÜçüncü Dünya Güvenlik Okulu mensuplar›, genel olarak Stratejik Çal›flmalar› Ba-t› (Amerikan) merkezli oldu¤u için elefltirip, konuyu geliflmifllik-güvenlik ba¤lant›-s›na/ikilemine getirirler. Geliflmifl Bat› ülkeleri için tehditler d›flar›dan gelirken, ge-liflmekte olan Üçüncü Dünyan›n güvenli¤i temelde iç tehditlerden etkilenir vebunlar genellikle askeri karakterli de¤ildir. Güvenli¤i g›da, sa¤l›k ve ekonomik so-runlar çerçevesinde ele alan bu yaklafl›mda, analizler devlet-merkezlidir. ÜçüncüDünya Güvenlik Okulunun en önemli katk›s› güvenlik kavram›n›n merkezini de-¤ifltirerek, alan›n Amerikan/Bat›-güdümlü karakterini uluslararas› görünüme bü-ründürmesidir. Art›k, Güvenlik Çal›flmalar› kapsam›nda yaln›zca Bat›n›n de¤il,Üçüncü Dünyan›n da güvenli¤i analiz edilecektir.

Ortak Güvenlik ve Alternatif SavunmaBu dönemde, Stratejik Çal›flmalara elefltirel bakan di¤er bir ak›m da bünyesinde bir-biriyle ba¤lant›l› iki ayr› alt-ak›m› -Ortak Güvenlik ve Alternatif Savunma- bar›nd›-ran Alternatif Güvenlik yaklafl›m›d›r. Kökeni 1982 tarihli Palme Komisyonu Raporu-na dayanan Ortak Güvenlik anlay›fl›nda, güvenli¤e s›f›r-toplaml› yaklafl›m›n uygunolmad›¤› iddia edilir. Nükleer bir savaflta, iki taraf da kaybedece¤inden, taraflar di-¤erinin güvensizli¤ini art›rmadan kendi güvenli¤ini sa¤lamaya çal›flmal›d›r. Bu çer-çevede, taraflar güven art›r›c› önlemlere baflvurabilir, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› art›rabilirveya alternatif savunma yollar› benimseyebilirler. ‹flte, Alternatif Savunma ya daSald›rgan-olmayan Savunma (Non-Offensive Defence) yaklafl›m› bu son yöntemdahilinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. 1980’lerde, Pershing ve Cruise füzeleri ile SS-20 fü-zelerinin Avrupa k›tas›na yerlefltirilmesiyle ortaya ç›kan Sald›rgan-olmayan Savun-ma yaklafl›m› kapsam›nda, askeri konuflland›rmay› savunmaya yönelik cayd›r›c›l›kkapasitesini optimize edecek flekilde yeniden yap›land›rmak bulunmaktad›r.

1980’lerde Stratejik Çal›flmalara alternatif olarak do¤an bu ak›mlara ek olarak,yumuflama döneminin ürünü olan Bar›fl Araflt›rmalar› da, bu dönemde gelenekselanlay›fl›n sorgulanmas› yaklafl›m›n› sürdürmüfltür. Fakat, bu dönemin en önemliözeliklerinden birisi Bar›fl Araflt›rmalar›n›n, s›n›rl› da olsa Stratejik Çal›flmalara ya-k›nlaflmas› ile sonuçlanan dönüflümüdür. Daha önceleri kuvvet kullan›m›n› rasyo-nel bulmayan, askeri strateji konular›yla ilgilenmeyen ve hatta bunlar› savafl nede-ni sayan Bar›fl Araflt›rmac›lar›, bu dönemde savunma ve askeri strateji meseleleriniincelenmeye bafllam›fllar ve bu anlamda Stratejik Çal›flmalara yaklaflm›fllard›r. ‹kiak›m›n birbiri ile kesiflti¤i temel alan Sald›rgan-olmayan Savunma yaklafl›m›d›r.Stratejistler bu kapsamda, güvenlik ikileminin giderilmesi için askeri gücün gerek-lili¤ini vurgulay›p savunmaya yönelik olarak askeri gücün gelifltirilmesi mant›¤›n›benimserken, Bar›fl Araflt›rmac›lar› bar›fl›n sa¤lanmas› için savunma gücünün varl›-¤›n›n gereklili¤ini kabullenmifllerdir. Hatta, Sald›rgan-olmayan Savunma yaklafl›-


m› Bar›fl Araflt›rmalar›n›n bir alt-dal› olarak tasvir edilir hale gelmifltir. Bar›fl Araflt›r-mac›lar›n›, stratejistlere yaklaflt›ran di¤er bir konu da bu alanda önceleri temeldebar›fl kavram› kullan›l›rken, 1980’lerden itibaren güvenlik kavram›n›n yo¤un olarakanaliz edilmeye bafllanmas›d›r. Bu çerçevede, daha önceki dönemlerde GüvenlikÇal›flmalar›’n›n bir parças› olmay› reddeden Bar›fl Araflt›rmalar›, art›k alan›n t›pk›Stratejik Çal›flmalar gibi bir parças› haline dönüflmüfltür.

STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN MEVCUT DURUMU

Stratejik Çal›flmalar›n mevcut durumunu analiz etmek.

Güvenlik gündeminin askeri sorunlar ve devlet-merkezlilik ötesinde tan›mlanmas›çabalar› ve Stratejik Çal›flmalara alternatif anlay›fllar›n do¤uflu/geliflimi ile paralelolarak literatürde 1980’lerde alan›n ad›n›n “Güvenlik Çal›flmalar›” veya “Uluslarara-s› Güvenlik Çal›flmalar›” olarak tan›mlanmas› fikri benimsendi. Bu görüflü savu-nanlar, Stratejik Çal›flmalar› da di¤erlerinin yan› s›ra Uluslararas› Güvenlik Çal›flma-lar› genel çat›s› alt›na yerlefltirmekteydi.

Yukar›da aç›klanan alternatif yaklafl›mlardan da aç›kça anlafl›ld›¤› üzere,1980’lerden itibaren Stratejik Çal›flmalar güvenlik analizinde art›k ne yaln›z ne debaflatt›r. Üstelik kendi içinde de bir dönüflüm yaflam›fl ve Betts’in iç içe geçen hal-kalar yaklafl›m›ndan esinlenilerek gelifltirilen afla¤›daki flekilde de görülece¤i üze-re “muharebelerin kazan›lmas› için gerekli teknoloji, örgütlenme ve taktiklerin top-lam›” olarak tan›mlanan askerlik bilimine yaklaflan bir alan haline gelmifltir. Bu dö-nemde, güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas›ndarealist teorilerin temel varsay›mlardan yarar-lanan yaklafl›m için art›k askerlik bilimineyak›nlaflan Stratejik Çal›flmalar yerine yuka-r›da da belirtildi¤i üzere Realist GüvenlikÇal›flmalar› ifadesi yayg›n biçimde kullan›l-maya bafllanm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, önce-leri realizmle beraber an›lan Stratejik Çal›fl-malar 1980’lerden itibaren daha teknik nite-lik tafl›yan askerlik bilimine yak›nlafl›nca es-kiden Stratejik Çal›flmalar›n temsil etti¤i ge-nel alan›n ad› Realist Güvenlik Çal›flmala-r›’na dönüflmüfl ve Güvenlik Çal›flmalar› ça-t›s› alt›nda konumland›r›lan bu alt-alan Stra-tejik Çal›flmalar› bir alt-dal› olarak kapsarhale gelmifltir. Dolay›s›yla, günümüzde Rea-list Güvenlik Çal›flmalar› ile Stratejik Çal›fl-malar birbirinin yerine geçecek flekilde kul-lanmak do¤ru de¤ildir.


7A M A ÇN

Resim 2.6

Askerlik Bilimi

StratejikÇal›flmalar

Realist GüvenlikÇal›flmalar›

Uluslararas›Güvenlik

Çal›flmalar›

Stratejik Çal›flmalar›n Güvenlik Çal›flmalar› Kapsam›ndaki Mevcut Konumu


Uluslararas› ‹liflkilerin askeri boyutunu inceleyen verealist paradigmadan varsay›mlarla yola ç›kan StratejikÇal›flmalar bir disiplin olarak 1940’lar›n ortalar›nda nük-leer silahlanmayla birlikte, savafl›n savafl›lmamas› gere-ken bir olguya dönüflmesi sonucunda sivil uzmanl›¤aduyulan gereksinim sonucunda do¤mufltur. 1955-1965döneminde kitlesel karfl›l›k stratejisinin gelifltirilmesiylenükleer gerilimin zirveye ulaflmas›n›n ard›ndan alt›n ça-¤›n› yaflamaya bafllayan Stratejik Çal›flmalar, bu dönem-de disiplinleraras›, düflünce merkezleri a¤›rl›kl›, ABD-merkezli, politika-güdümlü, afl›r› rasyonel bir görünümebürünmüfl, bu özellikleri nedeniyle de elefltirilmifltir.Do¤du¤u andan itibaren nükleer gerilim üzerine uz-manlaflan Stratejik Çal›flmalar, iki kutup aras›nda savafltehlikesinin azald›¤› ve farkl› boyutlarda anlaflmalar›nsay›lar›n›n artt›¤› yumuflama (détente) döneminde ata-let içine girmifltir. Bir baflka deyiflle, alan›n ana gündemmaddesinin göreli önemini yitirmesi sonucunda litera-türde duraklama dönemi bafllam›flt›r. Buna karfl›l›k,1960’lar›n ortalar›nda bafllay›p 1970’lerde devam edenbu dönemde, Stratejik Çal›flmalar literatüründe çok faz-la bir geliflmenin gözlenmemifl olmas›na karfl›n, s›n›rl›da olsa çeflitli yay›n faaliyetleri ve alan›n akademiye ta-fl›nmas› gibi örneklerde görüldü¤ü üzere, kurumsallafl-ma faaliyetleri mevcuttur. Buna ra¤men, alan hem içe-riden geliflme gösterememifl, hem de Bar›fl Çal›flmalar›gibi farkl› kulvardaki disiplinlerden elefltirilerle karfl›karfl›ya kalm›flt›r. 1980’lerden itibaren So¤uk Savafl›n nükleer gerilim tem-posunun artmas›yla birlikte alan›n canlanma döneminegirdi¤i, fakat hemen ard›ndan da çeflitli farkl› güvenlikyaklafl›mlar›nca sorguland›¤› ve bu nedenle de taht›n›nsars›ld›¤› genel olarak kabul edilir. Alternatif yaklafl›m-lar›n do¤uflu ve So¤uk Savafl›n sona erme belirtileri so-nucunda, 1980’lerden itibaren Stratejik Çal›flmalar gü-venlik analizinde art›k ne yaln›z ne de baflatt›r. StratejikÇal›flmalar, 1980’lerden itibaren güvenli¤in ana kavramolarak araflt›r›ld›¤› Uluslararas› Güvenlik Çal›flmalar› di-siplininin bir alt araflt›rma alan›na dönüflmüfltür.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi Stratejik Çal›flmalar›n arafl-t›rma konular› aras›nda yer almaz?

a. Bireylerin yiyecek ve bar›nma ihtiyac›b. Büyük güçlerin savunma politikalar›c. Nükleer cayd›r›c›l›kd. Silahs›zlanmae. Savafl›n ekonomik maliyeti

2. Afla¤›dakilerden hangisi Stratejik Çal›flmalar alan›ylaiçerik bak›m›ndan efl anlam tafl›yan bir disiplindir?

a. Alternatif Savunmab. Ulusal Güvenlik Çal›flmalar›c. Güvenlik Rejimlerid. Elefltirel Güvenlik Yaklafl›m›e. Bar›fl Çal›flmalar›

3. Stratejik Çal›flmalar disiplininin do¤uflunda sivil uz-manlara duyulan gereksinim ile ilgili afla¤›daki ifadeler-den hangisi do¤rudur?

a. Nükleer silahlanman›n bafllamas› ile birlikte nük-leer tahrip gücü yüksek olan savafl› önlemek içinsivil uzmanlar›n bilgi ve deneyimlerine ihtiyaçvard›r.

b. ABD ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ordusunutasfiye edece¤inden sivil uzmanlara gereksinimduymaktad›r.

c. Askerler çok yüksek maafl talep etmektedirler. d. Sivil uzmanlar askerlerden daha deneyimli ve

bilgilidir. e. Nükleer silahlar›n teknik özelliklerini en iyi sivil

uzmanlar bilmektedir.

4. Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›nda afla¤›dakilerdenhangisi gözlenmemifltir?

a. Stratejik Çal›flmalar realist ak›m›n varsay›mlar›n-dan yola ç›kar.

b. Stratejik Çal›flmalar do¤a bilimleri yöntemlerin-den yararlanmaya çal›fl›r.

c. Stratejik Çal›flmalar ABD merkezlidir.d. Stratejik Çal›flmalar politikac›lara hizmet eden

akademik bir aland›r.e. Stratejik Çal›flmalar üniversitelerde geliflme gös-

teren bir aland›r.

5. Stratejik Çal›flmalar›n alt›n ça¤›nda afla¤›daki husus-lardan hangisi bak›m›ndan elefltiriler dile getirilme-

mifltir?

a. Afl›r› rasyonellikb. Üçüncü Dünyan›n sorunlar›n›n göz ard› edilmesic. Politika güdümlülükd. Akademi merkezlilik e. Vicdani ve ahlaki düzeydeki boflluk

6. Stratejik Çal›flmalar›n 1970’lerin bafllar›nda dura¤an birdöneme girmesinin nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹ki kutup aras›ndaki nükleer gerilimin kutuplararas›nda savafl tehdidinin azalmas› ve anlaflma-lar›n akdedilmesiyle hafiflemesi

b. ‹ki kutup aras›ndaki nükleer gerilimin Avru-pa’ya SSCB ve ABD taraf›ndan SS-20 ve Pers-hing II ile Cruise füzelerinin yerlefltirilmesi neti-cesinde artmas›

c. Avrupa’da alternatif güvenlik ak›mlar›n›n do¤-mas›

d. ABD’nin tek kutuplu politika izlemeye bafllamas›e. So¤uk Savafl›n sona ermesi ve SSCB’nin da¤›l-

mas›

7. Afla¤›dakilerden hangisi, yumuflama ve stratejik ça-l›flmalar›n duraklama döneminde, alan›n kurumsallafl-mas›na katk› sa¤layan geliflmilerden de¤ildir?

a. Bar›fl Çal›flmalar›n›n do¤mas›b. Üniversitelerde kürsülerin kurulmas› ve alan›n

ders olarak okutulmas›c. Alanla ilgili dergilerin yay›n hayat›na bafllamas› d. Enstitülerin kurulmas› e. Stratejik Çal›flmalar›n Uluslararas› ‹liflkilerin alt-

disiplinine dönüflümü

8. Stratejistlerin göz ard› etti¤i devletler aras›nda iflbir-li¤ine dayal› davran›fllar›, aç›k veya z›mnî normlar vekurallar çerçevesinde düzenleyen bir sistemi aç›klayanafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Alternatif Savunmab. Ortak Güvenlikc. Güvenlik Rejimlerid. Üçüncü Dünya Güvenlik Okulue. Demokratik Bar›fl Yaklafl›m›



Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›9. Afla¤›dakilerden hangisi 1980’lerde Stratejik Çal›fl-malara alternatif olarak do¤an yaklafl›mlar aras›nda yeralmaz?

a. Güvenlik Rejimlerib. Üçüncü Dünya Güvenlik Okuluc. Alternatif Savunmad. Demokratik Bar›fl yaklafl›m›e. Risk Çal›flmalar›

10. Günümüzde Stratejik Çal›flmalar›n Uluslararas› Gü-venlik Çal›flmalar› disiplinindeki yeri ile ilgili afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Stratejik Çal›flmalar disiplini yok olmufltur.b. Stratejik Çal›flmalar Askerlik bilimine yak›nlafl-

m›flt›r.c. Stratejik Çal›flmalar Uluslararas› Güvenlik Çal›fl-

malar›n›n bir alt-disiplinidir.d. Stratejik Çal›flmalar›n alternatifi say›labilecek pek

çok güvenlik yaklafl›m› mevcuttur.e. Stratejik Çal›flmalar Realist Güvenlik Çal›flmala-

r›n›n bir alt dal›d›r.

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Kap-sam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Kap-sam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Do-¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Alt›nÇa¤›n›n Temel Özellikleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alt›n Ça¤da Stratejik Çal›fl-malara Yöneltilen Elefltiriler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yumuflama ve Stratejik Ça-l›flmalar›n Duraklama Dönemi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yumuflama ve Stratejik Ça-l›flmalar›n Duraklama Dönemi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalara Alter-natif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalara Alter-natif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar› MevcutDurumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


S›ra Sizde 1

So¤uk Savafl döneminde nükleer silahlanman›n baflla-mas› sonucunda, bu tür silahlar›n sahip oldu¤u topye-kun tahrip olas›l›¤› savafl› “savafl›lmamas› gereken” birolgu haline dönüfltürmüfl, bu da klasik askeri uzmanl›k-tan farkl› bir uzmanl›¤› gerektirmifltir.

S›ra Sizde 2

Stratejik Çal›flmalar Uluslararas› ‹liflkiler disiplinindekihâkim anlay›fl› simgeleyen realist teorinin varsay›mlar›do¤rultusunda hareket eder. Stratejik Çal›flmalar›n dev-let-merkezli ve askeri tehditler ile güç kullan›m› yöne-limli analizinin kayna¤› realizmin temel varsay›mlar›d›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAyd›n, Mustafa (2001). Bar›fl Çal›flmalar› ve

Çat›flmalar›n Çözümü. Ankara: ASAM.Baylis, John vd. (der.) (2002). Strategy in the

Contemporary World: An Introduction of

Strategic Studies. Oxford: Oxford University Press.Betts, Richard (1997). “Should Strategic Studies Survive”,

World Politics, Cilt 50, No 1.Booth, Ken ve Herring, Eric (1994). Keyguide to

Information Sources in Strategic Studies. Londra:Mansell.

Borden, William (1946). There Will be No Time: The

Revolution in Strategy. New York: Macmillan.Brodie, Bernard (der.) (1946). Absolute Weapon:

Atomic Power and World Order. New York:Harcourt.

Buzan, Barry (1981). “Change and Insecurity: A Critiqueof Strategic Studies”, Barry Buzan ve R. J. Barry Jones(der.), Change and the Study of International

Relations: The Evaded Dimension. Londra:Frances Pinter.

Doyle, Michael W. (1983). “Kant, Liberal Legacies, andForeign Affairs, Part I-II”, Philosophy and Public

Affairs, Cilt 12, No 3.Haftendorn, Helga (1991). “The Security Puzzle: Theory-

Building and Discipline-Building in InternationalSecurity”, International Studies Quarterly, Cilt35, No 1.

Garnett, John C. (1987). “Strategic Studies and its As-sumptions”, John Baylis vd. (der.), Contemporary

Strategy: Theories and Concepts Vol. 1. NewYork: Holmes and Meier.

Krause, Keith (1998). “Critical Theory and SecurityStudies: The Research Programme of Critical SecurityStudies”, Cooperation and Conflict, Cilt 33, No 3.

Mearsheimer, John J. (2001). The Tragedy of Great

Power Politics. New York, Londra: W.W. Norton& Company.

Rapoport, Anatol (1964). Strategy and Conscience.

New York: Harper and Row.Turan, ‹lter (1971). NATO ‹ttifak›n›n Stratejik ve

Siyasi Sorunlar›. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi‹ktisat Fakültesi Yay›n›.

Waltz, Kenneth N. (1979). Theory of International

Politics. New York: Random House.Uzgel, ‹lhan (2001). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”, Bask›n

Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl

Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler,

Yorumlar, Cilt II: 1980-2001. ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Wæver, Ole ve Buzan, Barry (2007). “After the Returnto Theory: The Past, Present, and Future of SecurityStudies”, Alan Collins (der.). Contemporary

Security Studies. Oxford: Oxford University Press.Weaver, Kent (1989). The Changing World of Think-

Tanks. http://www.medientheorie.com/doc/weaver_changing_worlds_ of_think_tanks.pdf

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Savafl kavram›n› farkl› çat›flma türleri çerçevesinde tan›mlayabilecek,‘Hakl› Savafl’ kuram› çerçevesinde savafllar›n hakl›l›¤› konusunu tart›flabi-lecek,Savafllar›n nedenleri konusundaki alternatif aç›klamalar aras›ndaki farkl›l›kla-r› ay›rdederek savafllar›n nedenlerini belirtebilecek,Savafllar›n kaynaklar›yla ilgili bilgiler ›fl›¤›nda, ‘savafllar›n insanlardan m›,devletlerden mi, yoksa uluslararas› sistemden mi kaynakland›¤›’ sorusunuyan›tlayabilecek,Yirminci yüzy›l savafllar›nda uygulanan strateji ve taktikleri ifade edebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Savafl• Savafl türleri• Savafl›n nedenleri

• Savafl›n kayna¤›• Hakl› savafl

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

N

Strateji ve Güvenlik StratejikÇal›flmalar ve Savafl

• STRATEJ‹K ÇALIfiMALAR VE SAVAfi• Y‹RM‹NC‹ YÜZYIL SAVAfiLARINDA

SAVAfi STRATEJ‹LER‹ VETAKT‹KLER


STRATEJ‹K ÇALIfiMALAR VE SAVAfiStratejik Çal›flmalar savafl›n üç boyutu olarak tan›mlanan savafl›n nedenleri, yürü-tülmesi ve sonuçlar› ile ilgilenen bir araflt›rma alan›d›r. Savafllar›n ortaya ç›k›fl ne-denlerinin, sürdürülmesinin, sonland›r›lmas›n›n ve sonras›nda oluflacak koflullar›nanlafl›labilmesi, askeri gücün analiz konusu haline getirilmesiyle mümkündür. Sa-vafl› anlamak ve ç›kar›mlar yaparak pratik önermelerde bulunmak ilk ça¤lardan iti-baren asker ya da sivil pek çok stratejistin teorik ve pratik düzeyde gündeminioluflturmufltur. Benzer flekilde, Stratejik Çal›flmalar alan›na dair akademik ilgi So-¤uk Savafl koflullar›nda, yani savafl›n bir tehdit unsuru olarak varolufluyla do¤mufl-tur. Dolay›s›yla Stratejik Çal›flmalara gösterilen entelektüel ilgi ile savafl›n geliflimçizgisi do¤ru orant›l› olmufl, savafl olas›l›¤› artt›kça akademik ilgi de artm›fl, savaflolas›l›¤› azald›kça Stratejik Çal›flmalar›n bir araflt›rma alan› olarak önemi azalm›flt›r.Bu ba¤lamda savafl, Stratejik Çal›flmalar alan›n›n varl›k nedenidir.

Savafl Kavram›

Savafl kavram›n› farkl› çat›flma türleri çerçevesinde tan›mlamak.

‹nsanl›k tarihi büyük oranda savafllarla flekillenmifltir. Bu nedenle savafl çok tan›-d›k ve bilinen bir kavramd›r. Yine de, hemen herkesin savafl konusunda bir fikriolmas›na karfl›n, bilimsel anlamda savafl›n genel kabul gören bir tan›m›n› yapmakkolay de¤ildir. Savafl denildi¤inde akl›m›za ilk gelen, devletler aras›ndaki silahl› ça-t›flmalar olmaktad›r. Nitekim Türk Dil Kurumu sözlü¤ünde savafl, “iki ya da dahaçok devletin, istediklerini kabul ettirmek ya da baflkas›n›n isteklerine boyun e¤me-mek amac›yla, birbiriyle diplomatik iliflkilerini keserek silahl› güçlerle vuruflmala-r›” olarak tan›mlanmaktad›r. Benzer flekilde, Webster ‹ngilizce sözlükte de, devlet-ler veya milletler aras›nda genellikle aç›k ve ilan edilmifl silahl› düflmanca çat›flmadurumu olarak tan›mlanmaktad›r. Fakat, akademik anlamda savafl tan›m›, kuvvetkullan›m›n› içermesi anlam›nda devletler aras› silahl› çat›flmalarla benzerlik göste-ren, fakat devletler aras›nda gerçekleflmeyen toplum içi çat›flmalar› (iç savafl gibi)da kapsamaktad›r. Bu ba¤lamda savafl, en genifl anlam›yla bir toplulu¤un farkl› ko-nulardaki hedeflerine ulaflabilmek ad›na “kuvvet” kullanmas›d›r.

Öte yandan, strateji düflüncesine önemli katk›larda bulunmufl olan ondokuzun-cu yüzy›l stratejisti Carl von Clausewitz’in de belirtti¤i gibi, savafl sosyal ve siyasal

Stratejik Çal›flmalar ve Savafl

1A M A ÇN

bir faaliyettir ve savafla dair genel tan›mlaman›n bu niteli¤i de içermesi gerekir. Buba¤lamda savafl›n, “siyasal birimlerin farkl› hedeflere ulaflmak için birbirlerine kar-fl› uygulad›klar› düzenli fliddet” olarak tan›mlanmas› daha kapsay›c› olacakt›r.


Tablo 3.1Baz› Stratejist veSiyasi DüflünürlerinSavafla Dair Görüflve Tan›mlamalar›

Klasik Dönem

• Sun-Tzu: Sun-Tzu’nun kendi sözleriyle, “askeri eylem ulus için önem tafl›r -çünkü bu var olma ya da yok

olma yolu, ölümle kal›m meydan›d›r. O nedenle iyi incelemek gerekir”. Sun-Tzu’nun düflüncesinde var ol-

ma/yok olma sorunu aç›s›ndan tan›mlanan savafl, sevk ve idare edilmesi gereken bir olaylar silsilesi olarak

görülür. Bu noktada devreye söz konusu sevk ve idareyi sa¤layacak araç olan strateji girmektedir.

• Thucydides: Thucydides’e göre savafl gücün ve güç aray›fl›n›n sonucudur. ‹nsan do¤as›na özgü güç

aray›fl›, zay›f olan›n duydu¤u korkuyla birleflince savafllara yol açar. Thucydides savafla yol açan güç ve

korku unsurlar›n› insan do¤as›na özgü varsayd›¤›ndan savafllar› da kaç›n›lmaz görmektedir. Nitekim

Peleponnez savafllar›n› anlatt›¤› kitab›nda, bu çerçevede “savafl› kaç›n›lmaz yapan Atina’n›n gücünün

artmas› ve bunun Sparta’da yaratt›¤› korkudur” demektedir.

Rönesans Dönemi

• Machiavelli: “Savafl kimlere gerekliyse onlar için hakl›d›r ve silahlar kutsald›r - tek umut onlar ol-

du¤undan” sözleri Machiavelli’in savafla dair görüfllerini aç›kça özetlemektedir. Machiavelli için savafl,

en önemli politik amaç olan devletin bekâs› için gerekli bir araç olmaktan öte anlam tafl›mamaktad›r.

Modern Dönem-Ayd›nlanma

• Thomas Hobbes: Hobbes’a göre savafl, devletleraras› iliflkileri belirleyen “do¤a durumu”nun bir

uzant›s›d›r. Do¤a durumu, düzen, hukuk ve adaletin var olmad›¤› ve insanlar›n daha fazla güç elde et-

me arzusundan kaynaklanan “herkesin herkesle savaflt›¤›” durumdur. ‹nsanlar, bu savafl halinden kur-

tulmak için bireysel özgürlü¤ünden ve kendini yönetme yetkisinden vazgeçip bunu ortak bir güce, ya-

ni devlet ya da topluma devretmekte iken, devletler aras› alanda bu öngörülmemektedir. Çünkü

Hobbes’a göre, devletler aras›ndaki do¤a durumu kazançl›, dolay›s›yla da katlan›labilirdir.

• Jean-Jacques Rousseau: Rousseau, Hobbes’un aksine, savafllar› insan do¤as›na dayand›rmaz. Savafl

sosyal bir kurumdur ve bireyler aras›nda de¤il, devletler aras›ndaki çat›flmalar› ifade eder. Savafl›n

kayna¤› uluslararas›ndaki eflitsizliktir ve Rousseau bu ba¤lamda, savafllar›n bir bak›ma kaç›n›lmaz ol-

du¤unu öne sürmektedir. Bu düflüncesinin ifadesini “savafllar›n tüm dehfleti, insanlar›n onu önleme

çabas›ndan kaynaklan›r” sözünde bulabiliriz. Savafllar›n insanlardan de¤il, toplumsal eflitsizlikten kay-

nakland›¤›n› düflünen Rousseau’ya göre bu soruna uluslararas› düzeyde çözüm bulmak, dolay›s›yla da

savafl sorununu ortadan kald›rmak olanakl› de¤ildir.

Modern Dönem-Ondokuzuncu Yüzy›l

• Carl Von Clausewitz: Savafl›, düflmana irademizi zorla kabul ettirmek için kuvvet kullanma eylemi

olarak tan›mlayan Clausewitz’e göre, savafl politikan›n baflka araçlarla devam›d›r. Politik niyet amaç,

savafl ise sadece bir araçt›r. Politik amaçla, savafl›n kendine özgü araçlar› aras›nda çeliflkiye düflülme-

mesini (savaflman›n, amac›n önüne geçmesi gibi) sa¤layacak olan, Clausewitz’in savafl sanat› olarak

adland›rd›¤› stratejidir.

• Georg Wilhem Friedrich Hegel: Ondokuzuncu yüzy›l düflünürü Hegel’e göre savafl devletleraras›

alana ait bir kavramd›r. Savafl, Hegel’in düflüncesinde di¤er birçok düflünürde gördü¤ümüz gibi kaç›n›lmaz

ve do¤al olarak karfl›lanmakla kalmaz, ayn› zamanda yüceltilir de. Çünkü Hegel’e göre baflar›l› savafllar,

devletlerin gücünü sa¤lamlaflt›r›r ve bu yolla insanlar›n ahlaksal sa¤l›klar›n› ve ulusal onurlar›n› korurlar.

• Antoine Henri Jomini: Savafl› bir sanat de¤il, bilim olarak tan›mlam›fl ve bu çerçevede savafl› geo-

metrik yöntemlerle anlamaya ve aç›klamaya çal›flm›flt›r. Ça¤dafl› Clausewitz gibi savafllarda politika-

n›n etkisini yok saymamakla birlikte, savafl›n bilimsel oldu¤unu varsayd›¤› pratik yönleriyle daha fazla

ilgilenmifltir. Bu ba¤lamda savafl› strateji ve taktik çerçevesinde ele almakla birlikte, “Savafl Sanat›’n›n

Ana Hatlar›” bafll›kl› eserinde savafl türlerine dair yapt›¤› s›n›fland›rma, savafllar› devletlerin güç ara-

y›fl› ve güç dengesi çerçevesinde de¤erlendirdi¤ini ortaya koymaktad›r.

‹nsanl›¤› tarih boyunca derinden etkileyen bir faaliyet olanve ak›llarda genellikle kötü bir imaj yaratan savafl›n, her za-man olumsuzlanmad›¤›, zaman zaman insanl›¤›n, siyasal haya-t›n veya devlet olman›n do¤al bir uzant›s› olarak görülebildi¤ibir gerçektir. Bu istisnai olumluluklar›na karfl›n, düflünce tari-hinin klasik döneminden itibaren savafl› olumsuzlayan ve ya-saklanmas›na yönelik görüfller de varolmufltur. “Hakl› savafl”kavram› çerçevesinde ifadesini bulan bu görüfller ilgili bafll›ktaele al›nacakt›r.

Yirminci yüzy›la gelindi¤inde ise, Birinci Dünya Savafl›’n›nyaratt›¤› y›k›c› etkiyle savafl, yasaklanmas› öngörülen bir eylembiçimi haline gelmifltir. Nitekim savafl›n hukuken yasaklanma-s›na dair ilk uygulama, Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Mil-letler Cemiyeti’nin (MC) kurulmas›yla ortaya ç›km›fl; ard›n-dan 1928’de ABD D›fliflleri Bakan› Frank B. Kellog ile FransaD›fliflleri Bakan› Aristide Briand’›n giriflimleri sonucu haz›rla-nan Briand-Kellog Pakt› savafl› bir d›fl politika arac› olarak ya-saklama konusunda MC Misak›ndan ileri gitmifltir. Savafl›n hu-kuken yasaklanmas› konusundaki en kapsaml› giriflim ise, ‹kin-ci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan kurulan Birleflmifl Milletler(BM) fiart›’nda yer almaktad›r.

Birleflmifl Milletler hakk›nda genel bilgi ve örgütün bar›fl operasyonlar› hakk›nda ayr›nt›lar için“Broken Promises: The United Nations at 60” belgeselini internet arac›l›¤›yla izleyebilirsiniz.

433. Ünite - Strate j ik Çal ›flmalar ve Savafl

Milletler Cemiyeti

MC Misak› esas olarak kuvvet kullan›m›n› yasaklamam›fl, üye devletler sadece baz› giriflimler (hakem-

lik/tahkim, uluslararas› mahkeme taraf›ndan yarg›lama, soruflturma gibi) sonuçlan›ncaya kadar savafla

baflvurmayacaklar›n› taahhüt etmifllerdir. Söz konusu giriflimler sonucunda al›nan karar›n ard›ndan,

üç ayl›k bekleme süreci içerisinde taraflar savafla baflvurmamakla yükümlüdür. Buna karfl›l›k, bu sü-

renin sonunda yukar›da belirtilen mekanizmalar›n ald›klara karara uyulmam›flsa taraflar›n bu yüküm-

lülükleri ortadan kalkar. Bir baflka deyiflle, MC Misak› hükümleriyle devletlerin savafla baflvurma hak-

lar›n› bütünüyle ellerinden alan bir düzenleme ortaya koyulmam›fl, uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollarla

çözülmesi konusunda belirli önlemler al›nabilmesi aç›s›ndan kuvvet kullan›m› s›n›rlanm›flt›r.

Briand-Kellog Pakt›

Pakt›n 1. maddesinde, taraflar uluslararas› uyuflmazl›klar›n çözülmesi için savafla baflvurma yöntemini red-

detmekte ve savafl› ulusal politikan›n bir arac› olarak kullanmaktan vazgeçtiklerini aç›klamaktad›rlar. 2. mad-

dede ise, taraflar niteli¤i ve kayna¤› ne olursa olsun uyuflmazl›klar›n›n çözümünü bar›flç› yollar d›fl›nda ara-

mayacaklar›n› belirtmektedirler. Buna karfl›n Pakt, meflru müdafaa durumunda, pakta taraf olmayan devlet-

ler aras›nda ya da onlara karfl› ve pakta ayk›r› davranan devletlere karfl›, ayr›ca uluslararas› bir zorlama ön-

lemi olarak kullan›lmas› durumunda savafl› yasaklamam›flt›r.

Birleflmifl Milletler fiart›

BM fiart›’n›n 2/4 maddesinde üye devletler, uyuflmazl›klar›n› uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i tehlikeye sokma-

yacak biçimde bar›flç› yollarla çözmeyi taahhüt etmektedirler. Ayr›ca, anlaflmay› imzalayan devletler ulusla-

raras› iliflkilerinde di¤er devletlerin toprak bütünlü¤üne ya da ba¤›ms›zl›klar›na karfl› BM’nin amaçlar›na uy-

gun olmayan biçimde tehdide ve kuvvet kullan›lmas›na karfl› olduklar›n› da beyan etmektedirler. BM fiart›’yla

birlikte kuvvet kullan›m› devletler aras›ndaki uyuflmazl›klarda bir çözüm yolu olmaktan ç›kart›lm›fl; BM An-

laflmas›’n›n öngördü¤ü meflru müdafaa (51. Madde) durumu ile örgütün yetkili organlar›nca al›nacak karar-

lar uyar›nca zorlama önlemi olarak kuvvet kullan›lmas› durumlar› d›fl›nda savafla baflvurulmas› yasaklam›flt›r.

Resim 3.1

Milletler CemiyetiAsamblesi’nde Bir Oturum

M‹LLETLER CEM‹YET‹: ABD Baflkan› Woodrow Wilsontaraf›ndan Birinci Dünya Savafl› sonras› uluslararas›düzenin tesisi amac›yla haz›rlanan 14 ilkeden biri olan“büyük ve küçük devletlere eflit flekilde toprak bütünlü¤üve siyasi ba¤›ms›zl›k için karfl›l›kl› taahhütler sa¤lamaamaçl› özel misaklar çerçevesinde genel bir devletlerortakl›¤› kurulmas›” fikrine dayanarak 28 Haziran1919’da imzalan›p 10 Ocak 1920’de yürürlü¤e girenMisak’la kurulan siyasi nitelikteki evrensel ilk uluslararas›örgüt. Temel olarak uluslararas› uyuflmazl›klar›n çözümü,yapt›r›m uygulama, silahs›zlanma, uluslararas›anlaflmalar›n tescili ve manda rejimi gibi görevalanlar›nda yetkili olan MC, bu görevlerini Konsey,Asamble, Sekretarya gibi organlar› ve Uluslararas› SürekliAdalet Divan› gibi özerk kurulufllar› eliyle yerinegetirmifltir. Merkezi Cenevre’de olan örgütün 42 kurucuüyesi olup, en çok üye say›s›na (58) 1934-1935döneminde ulaflm›flt›r. MC, 1946 y›l›nda la¤vedilmifltir.

Resim 3.2

Birleflmifl Milletler’in New Yok’taki Merkezi

B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER: ‹kinciDünya Savafl›’n›n ard›ndan 26Haziran 1945’te San Francisco’daimzalan›p, 24 Ekim 1945’teyürürlü¤e giren fiart’la kurulanevrensel bir uluslararas› örgüt.Merkezi New York’ta olan BM’ninana organlar› Genel Kurul, GüvenlikKonseyi, Ekonomik ve SosyalKonsey, Uluslararas› Adalet Divan›ve Genel Sekreterlik’tir. Örgütün,BM Kalk›nma Program› gibiprogramlar› ve UNESCO gibi özerkajanslar› vard›r. Kuruldu¤unda 51üyesi olan BM’nin bugünkü mevcutüye say›s› 192’dir.

Tablo 3.2Savafl›nYasaklanmas›Giriflimleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Milletler Cemiyeti Misak› ve Birleflmifl Milletler fiart› aras›nda savafl›n yasaklanmas›nadair hükümlerdeki farkl›l›k nedir?

Savafl TürleriSavafllar farkl› ölçütler çerçevesinde s›n›fland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Savafl›n biçiminive niteli¤ini belirleyen unsurlar olarak, güç kullanan toplulu¤un niteli¤i ve büyük-lü¤ü, kullan›lan fliddetin ve araçlar›n türü, kullan›lan yöntem gibi birçok farkl› öl-çüte göre yap›lm›fl s›n›fland›rmalara rastlamak mümkündür. Bu çerçevede savafl-lar, kullan›lan ölçütlerin çeflitlili¤ine ba¤l› olarak çok farkl› gruplara ayr›labilir. Sa-vafllar›n yo¤unluk dereceleri ve kapsad›¤› co¤rafi alan›n büyüklü¤üne göre topye-kûn savafl-s›n›rl› savafl; kullan›lan silahlar›n türüne göre konvansiyonel savafl-nük-leer, biyolojik, kimyasal savafl; kullan›lan yönteme göre düzenli savafl-gerilla sava-fl›; savaflan taraflar›n niteliklerine göre uluslararas› savafl-iç savafl-asimetrik savafl;savaflan taraflar›n nitelik ve bu niteliklerinden kaynaklanan güdülere göre dini sa-vafl-etnik savafl; ve son olarak, silahl› çat›flma ile ideolojik çat›flma ayr›m›na göre s›-cak savafl-so¤uk savafl gibi ayr›mlar yap›labilir.

Yukar›da örnek olarak verilen ayr›mlar›n mutlak olmad›¤›, bir kategoriye dahil olman›ndi¤er kategorileri d›fllamayaca¤› ve asl›nda her bir savafl›n, farkl› ölçütlerle ele al›nd›¤›n-da birden fazla kategori çerçevesinde tan›mlanabilece¤i unutulmamal›d›r. Örne¤in, bir ça-t›flman›n belirli bir ölçüt çerçevesinde dini savafl olarak nitelendirilmesi, bir baflka ölçütegöre iç savafl ve hatta daha kapsay›c› olarak s›cak savafl alt›nda de¤erlendirilmesine engelteflkil etmez.

Topyekûn savafl çat›flan taraflar›n kesin zafer elde etme hedefiyle askeri, eko-nomik ve hatta ideolojik tüm kaynaklar›n› seferber ettikleri savafllard›r. Belirli si-lahlarla, belirli bir savafl alan›nda askerlerin çarp›flt›klar› savafllar›n aksine, topye-kûn savafllarda ayr›m yoktur. Nüfusun tamam› asker, ülkenin tamam› savafl alan›-d›r. Asker ile sivil aras›ndaki ay›r›m kaybolur ve askerlerle birlikte siviller ile sivil-lere ait alanlar da savafla dâhil edilir. ‹kinci Dünya Savafl› topyekûn savafl›n en iyiörneklerindendir. S›n›rl› savafl ise topyekûn savafl›n aksine, hedefleri, kullan›lansilahlar ve savafl alan› aç›s›ndan s›n›rl› tutulan savafllard›r. Avrupa’da din savafllar›ve Napoléon savafllar› d›fl›nda, Birinci Dünya Savafl›’na kadar görülen savafllar bü-yük ölçüde bu özelliktedir.

Konvansiyonel savafl, konvansiyonel silah sistemlerinin kullan›ld›¤›, çat›flan ta-raflar›n birbirlerinin savaflma iradesini k›rmaya çal›flt›klar›, geleneksel çat›flma flek-lini temsil eden savafllard›r. Bu savafllarda nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlarkullan›lmaz, savafl geleneksel askeri strateji ve taktiklere göre yürütülür. Nükleersavafl, konvansiyonel silah sistemlerinin yan›nda, nükleer silahlar›n kullan›ld›¤› sa-vafllard›r. Nükleer silahlar flu ana kadar sadece ‹kinci Dünya Savafl›’nda ABD tara-f›ndan Japonya’ya karfl› kullan›lm›fl, bu tarihten sonra kullan›lmam›fl olmakla bir-likte, varl›klar› askeri stratejiyi de¤ifltiren ve flekillendiren bir unsur olmufltur. Nük-leer silahlar›n ortaya ç›kmas›yla birlikte, insanl›k tarihinde ilk defa, nükleer silah-lara sahip devletler s›cak çat›flmaya girmek zorunda kalmadan birbirlerini yok et-me yetene¤ine sahip olmufltur. So¤uk Savafl döneminde süper güçler, misillemeolarak di¤erini tamam›yla yok edecek ikinci vurufl kapasitesine sahip olduklar›n-dan, “karfl›l›kl› teyit edilmifl yok etme” noktas›na ulaflm›fllard›. Bu durum düflmanakarfl› savaflarak zafer elde etme stratejisini geri plana atm›fl ve bunun yerine aske-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ri stratejiyi belirleyen esas unsur cayd›r›c›l›k olgusu ile iliflkilendirilmifltir. Biyolojikve kimyasal savafllar ise, kitle imha silahlar› olarak adland›r›lan silahlarla yürütülensavafllara verilen add›r. Kitle imha silahlar›, etkileri zaman veya mekânla s›n›rlan-d›r›lamayan, savafl bittikten sonra dahi zararlar› devam eden, savafl›n tamamen d›-fl›ndaki sivillere ve mallar›na zarar veren, hatta bu silahlar› kullanan taraf› dahi et-kileyebilecek silahlard›r.

Gerilla savafl›, düzenli yürütülen savafllar›n aksine ve düzenli ordularla savaflyürütülemeyecek durumlarda yürütülen gayr-i nizami bir çat›flma türüdür. Genel-likle zay›f taraf›n güçlü tarafa karfl› yürüttü¤ü bir savafl olarak ortaya ç›kar. Vietnamsavafl›nda ABD’ye karfl› yürütülen gerilla savafl› baflar›s› dolay›s›yla ak›llara gelenilk örneklerdendir. Gerilla savafllar› bafll› bafl›na bir savafl olmaktan çok, s›kl›klatopyekûn savafl›n parças› olarak da görülmektedir. Gerilla savafllar›nda taktik, da-¤›n›k ve küçük gruplar halinde örgütlenme, karfl› taraf için önemli kiflileri kaç›rma,haberleflme ve ulaflt›rma olanaklar›na zarar verme fleklinde ortaya ç›kmaktad›r.

‹ç savafl, ayn› ülkede yaflayan ve belirli bir bölge ya da hükümet üzerindekontrol sa¤lamay› amaçlayan örgütlü gruplar aras›ndaki savafllard›r. Bununla bir-likte taraflardan birisinin hükümet oldu¤u savafllar da iç savafllara dâhil edilmek-tedir. Uluslararas› hukukta iç savafl bir savafl türü olarak kabul edilmemekte, an-cak savafl hukukuna dair Cenevre Sözleflmeleri’nde “uluslararas› olmayan sa-vafllar” bafll›¤› alt›nda tan›mlanarak, bir devlet s›n›rlar› içinde ordu güçleri ile ta-n›mlanmayan silahl› gruplar aras›ndaki çat›flmalar olarak ele al›nmaktad›r. Söz-leflmeye göre, bir iç çat›flman›n uluslararas› olmayan savafl olarak kabul edilme-si için taraflardan en az birisinin belirli bir ulusal topra¤a hâkim olmas›, çat›flma-n›n belirli bir zaman içinde yo¤un ve genifl bir seviyeye ulaflm›fl olmas› gibi ko-flullar gereklidir.

Asimetrik savafl da düzenli olmayan savafllar kapsam›ndad›r. Stratejik Çal›fl-malarda asimetrik savafllar, hem devletlerle ordular› olmayan aktörler aras›ndakiçat›flmalar›, hem de devletler aras›nda dolayl› olarak yürütülen çat›flmalar› tan›m-lamada kullan›lmaktad›r. Belirleyici özelli¤i en basit flekliyle ad›ndan da anlafl›la-bilece¤i gibi, çat›flman›n taraflar›ndan birisinin di¤erinden daha zay›f olmas›d›r.Taraflardan birinin zay›fl›¤› d›fl›nda, kullan›lan strateji ve taktiklerin farkl›l›¤› da-ha da önemlidir. Çünkü daha çok devlet d›fl› aktörler olarak görülen zay›f tara-f›n savafl hukukuna uyma gibi yükümlülüklerle ba¤l› olmamas›, özellikle siville-re zarar vermeyi de içerecek ve ahlaki kriterleri göz ard› edecek taktik ve strate-jileri kullanabilmesine yol açmaktad›r. Gerilla savafllar› da asimetrik savafl kate-gorisine girmekle birlikte, ABD’ye yönelik gerçeklefltirilen 11 Eylül sald›r›lar›sonras›nda kavram bu kapsay›c› anlam›n›n d›fl›nda, özelde uluslararas› terörizmkapsam›nda da ele al›nmaya bafllanm›flt›r.

Asimetrik savaflla ilgili kuramsal ve ayn› zamanda güncel de¤erlendirmeler içeren bir ça-l›flma için bkz. Aral, Berdal (2007). “Asimetrik Sald›r› Savafllar›, Siyaset ve Uluslararas›Hukuk”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4, No 14, s. 39-83.

Son olarak, So¤uk savafl taraflar aras›nda silahl› çat›flmaya varmayan, çok yo¤unideolojik ve siyasal mücadeleleri tan›mlamak üzere kullan›lmaktad›r. So¤uk Sava-fl›n araçlar› genellikle, siyasal ve ekonomik faaliyetler, propaganda, casusluk vevekâleten yürütülen savafllard›r. Vekâleten savafl, iki taraf›n birbirleri ile fiilen silah-l› çat›flmaya girmeden, üçüncü taraflar› kullanmak yoluyla karfl› tarafa sald›rmas›olarak tan›mlanabilir.


Cenevre Sözleflmeleri: Dörtsözleflme ile üç protokoldenoluflan CenevreSözleflmeleri, savaflta zarargörenlere uygulanacakhukuku ortaya koyar. Busözleflmelerin ilki 1864,ikincisi 1906, üçüncüsü1929, dördüncüsü de1949’da imzalanm›flt›r.1949’da üç protokolle ilk üçsözleflmede de¤ifliklikyap›lm›flt›r.


Tarihsel olarak savafllara dair, niceliksel ölçütlerle ortaya koyulmufl ve güncellenen bilim-sel bir proje olan “Correlates of War Project” sitesini, savafllarla ilgili tarihsel (ve güncel)niceliksel verilere ulaflmak için http://correlatesofwar.org adresinden ziyaret edebilirsiniz.

Hakl› Savafl Kavram›

Hakl› Savafl kuram› çerçevesinde savafllar›n hakl›l›¤› konusunutart›flabilecek.

Hakl› savafl, en genifl anlam›yla Bat› kültüründe siyasal amaçlar do¤rultusundakuvvet kullan›m›n›n ne zaman hakl› görülebilece¤ini belirlemeye ve böyle hakl›bir durumda bile kuvvet kullan›m›n› s›n›rlamaya çal›flan tüm düflünce ve pratikle-ri içermektedir. Bu çerçevede, savafllar› bir zafer kazanma sorunu olarak görenstratejistlerin görüfllerinden ayr›lmaktad›r. Kavram, özellikle Bat› kültüründe, yüz-y›llar boyunca geliflme gösteren felsefî ve dinsel ahlak düflüncesinden, yasal ve as-keri kurama kadar çok çeflitli kültürel kaynaklar›n ürünüdür.

Hakl› savafl kuram›, iki temel ilkeye dayanarak geliflmifltir. ‹lki, savafl›n belirlibir durumda hakl› olup olamayaca¤›n› belirlemeye yönelik jus ad bellum ilkesi-dir. Bu ilkeyle savafl› hakl› k›lan çeflitli ölçütler belirlenmifltir. Bunlar;

• Hakl› neden, • Hukuka uygun otorite,• Hukuka uygun niyet/iyi niyet,• Kuvvet kullan›m›n›n amac›n ötesinde zarar vermemesi (oranl›l›k), • Savafla son çare olarak baflvurulmas›,• Amac›n bar›fla ulaflmak olmas›,• Savafl›n baflar› flans›n›n olmas›d›r.

Hakl› savafl kuram› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Walzer, Micnael (2010). Hakl› Savafl,Haks›z Savafl: Tarihten Örneklerle Desteklenmifl Ahlaki Bir Tez. ‹stanbul: Bo¤aziçiÜniversitesi Yay›nlar›.

Hakl› neden, jus ad bellum’un ilk ve en önemli kofluludur. Hakl› savafl kuramc›-lar›n›n hemen hepsi sald›r› amac›yla yap›lan savafllar›n “hakl›” olamayaca¤›n› kabuletmektedirler. Bu ba¤lamda, hakl› bir savafl›n nedeninin ancak savunma olabilece-¤i öne sürülür. Fakat hangi eylemin haks›z bir sald›r› say›laca¤› konusunda görüflbirli¤i yoktur. Burada öne sürülen tek koflul, sald›r› kapsam›nda da olsa, savafl›namac›n›n önceden yap›lm›fl bir kötülü¤e karfl›l›k vermek olmas›d›r. Hukuka uygunotorite ile genel olarak devletin iktidar› kastedilir. Hakl› savafl kuram›nda savafl ila-n› yaln›zca hukuka uygun otoriteye aittir, aksi bir durumda savafl›n hakl› olma ola-s›l›¤› ortadan kalkacakt›r. Hukuka uygun niyet ya da iyi niyet koflulunda genel ka-bul, savafl›n kamu yarar› için olmas› ve kiflisel ya da ülkeyi geniflletmek gibi haks›zç›karlar için olmamas› yönündedir. Hakl› savafl kuram›nda, savafl›n baflar› flans›n›nolmas› kofluluna da önem verilmektedir. Bu koflulun as›l vurgusu, insan ve ekono-mik kaynaklar›n baflar› flans› olmayan bir eylem için bofla harcanmamas›d›r. Oran-l›l›k koflulu ise kuvvet kullan›m›n›n amac›n ötesinde zarar vermemesiyle ilgilidir.

Hakl› Savafl kavram›n›n ikinci temel ilkesi, jus in bello ilkesidir. Savaflta kuv-vet kullan›m›n›n hakl›l›¤›n› sa¤lamaya yönelik bu ilkenin iki önemli koflulu bulun-maktad›r; sivil dokunulmazl›¤› ve oranl›l›k.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2A M A ÇN

jus ad bellum: Savafl›n hakl›ve adil oluflu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



jus in bello: Savaflta adilolma

Sivil dokunulmazl›¤›, savaflta do¤ru hedefin kimler oldu¤unu belirlemeye yö-nelik bir ölçüttür. Hakl› savafl kuram›na göre, hakl› bir savaflta hedefler aras›ndaayr›m yapmamak sivilleri de kapsayaca¤›ndan savafl›n hakl›l›¤›n› zedeleyecektir.‹lk baflta din adamlar›n›n dokunulmazl›¤›yla bafllayan ilke, zamanla tüm sivillerikapsayacak flekli alm›fltr. Yine de baz› durumlarda sivillerin öldürülmesinin kaç›-n›lmaz olabilece¤i de kabul edilmektedir. Hakl› savafl kuramc›lar› bu durumu “çiftetki” ile aç›klamaktad›rlar. Çift etki, savaflta sivillerin ölümünün niyet edilmedi¤i,ama kaza ile bunun gerçekleflti¤i durumlar› ifade etmektedir.

Hakl› bir savaflta fliddetin ne ölçüde ve ne flekilde kullan›lmas›n›n moral ilkelereuygun olaca¤›n› belirlemeye çal›flan ölçüt ise oranl›l›kt›r. Oranl›l›k ölçütüne göre, hak-l› bir savaflta uygulanan fliddetin ulafl›lmaya çal›fl›lan hedefe uygun olmas› gerekmek-tedir. Bu, jus ad bellum’daki oranl›l›ktan farkl›d›r. Jus in bello ilkesindeki oranl›l›k, sa-vafl›n fliddetini ve y›k›c›l›¤›n› minimize etmeye yönelik bir ölçüttür ve zamanla çeflitlisilah ve sald›r› yöntemlerinin kullan›lmas›n›n yasaklamas›yla genifllemifltir.

“Jus ad bellum” ile “jus in bello” aras›ndaki kavramsal fark nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Tablo 3.3‹lkça¤lardanGünümüze Hakl›Savafl Kuram›naKatk›da BulunanDüflünürler

Antik Ça¤: St. Augustine, hakl› savafl kuram›na ilk kaynakl›k eden De Civitate Dei (Tanr› Devleti

Üzerine) bafll›kl› eseridir. Tanr› Devleti-‹nsan Devleti ayr›m›n› yapan Augustine’e göre

mutlak hakl› olan Tanr›’n›n savafllar›d›r. Bunun d›fl›nda bir savafl›n hakl› say›labilmesi

için, hakl› bir nedenin olmas›, savafl›n meflru otorite taraf›ndan yap›lmas› ve iyi niyetin

bulunmas› gereklidir. Augustine kitab›nda, “Savaflta gerçekten kötü olan fliddet, öç al-

ma tutkusu, ac›mas›zl›k, doymak bilmez düflmanl›k duygusu ve güç tutkusudur... Böyle

fleylerin cezaland›r›lmas› gereklidir ve bu cezaland›rma savafl yapmay› gerektiriyorsa,

Tanr› ve meflru otoriteye itaat ederek iyi insanlar savafl yapabilirler” demektedir.

Ortaça¤: Thomas Aquinas’›n, Summa Theologica bafll›kl› çal›flmas›nda cevap arad›¤› temel

soru, baz› savafllar›n izin verilir olup olmad›¤›d›r. Aquinas’a göre, hakl› bir savafl için

kaç›n›lmaz üç koflul bulunmaktad›r: Hakl› bir neden, savafl› tek merkezden örgütle-

yip sürdürebilecek bir otoritenin varl›¤› ve iyi niyet. Jus in bello ilkesine sivillerin öl-

dürülmemesi kapsam›nda katk›da bulunmufltur. Ayr›ca, esir al›nan düflmanlar›n ve

yemek yerken, uyurken ya da benzer flekilde askeri olmayan bir iflle meflgulken

düflmanlar›n öldürülmesinin hukuka ayk›r› oldu¤unu öne sürmüfltür.

Rönesans

ve Modern

Dönem:

Francisco De Vitoria, ilk olarak dinsel farkl›l›¤›n kesinlikle bir hakl› neden olama-

yaca¤›n› söylemifltir. ‹mparatorlu¤un topraklar›n› geniflletme iste¤i de Vitoria’ya gö-

re hakl› neden oluflturmaz. Ayr›ca, prensin kiflisel ç›kar› ya da flan-fleref elde etme

arzusu da bir savafl›n hakl› nedeni olamaz. Sald›r›, daha önceden yap›lm›fl bir haks›z-

l›¤› cezaland›rmak için yap›lmal›d›r. Daha önceden hiçbir haks›zl›k gerçekleflmemifl-

se, sald›r› amaçl› bir savafl›n hakl› olmas› mümkün de¤ildir.

Hugo Grotius, De Jure Belli Ac Pacis (Savafl ve Bar›fl Hukuku) bafll›kl› çal›flmas›nda,

savafl›n tek hakl› nedeninin haks›zl›¤a u¤rama oldu¤unu belirtir. Bu çerçevede sava-

fl› hakl› gösteren nedenleri flu flekilde s›ralamaktad›r: bizim olan bir fleyi savunma,

bize borçlu olunan bir fleyi elde etmeye çal›flma ve cezaland›rma. Grotius’a göre,

bir savaflta kesinlikle hakl› say›lamayacak “göz boyay›c› nedenler”, komflu bir devle-

tin güçlenmifl olmas›ndan duyulan korku, daha verimli topraklar elde etme iste¤i,

baflkalar›n›n elinde olan fleyleri elde etmeye çal›flmak, baflkalar›na iyilik yapma baha-

nesiyle onlar› boyunduruk alt›na almak, ‹mparator ya da Kilisenin evrensel buyur-

ma hakk› oldu¤u inanc›yla, kiflisel ç›karlar› için savafla giriflmek ve son olarak da bo-

yunduruk alt›ndaki bir halk›n ba¤›ms›zl›k iste¤iyle savaflmas›d›r.


Thomas More “Ütopya” bafll›kl› çal›flmas›nda yaln›zca ülkeyi savunmak, dostla-

r›n topraklar›n› düflmanlardan ya da zorbalardan kurtarmak ve daha önce yap›l-

m›fl kötülüklerin öcünü almak için yap›lan savafllar› ‘hakl›’ saymaktad›r. More’a gö-

re savafllar›n en asil olan› zay›f› korumak için giriflilen savafllard›r. Yine, hedeflere

ulafl›ld›¤› anda savafl durdurulmal›, savafl sürecinde insanc›l olmaya dikkat edilme-

li ve zay›f kalabal›klara asla dokunulmamal›d›r.

Ayd›nlanma: Immanuel Kant’›n “Ebedi Bar›fl” eserinde göre savafl, bütün kötülüklerin ve

ahlaksal bozulmalar›n kayna¤›d›r. Toplumlar›n savaflmadan, bir arada olabilmele-

rinin tek ak›lc› yolu bir dünya devletinin kurulmas›d›r. Fakat bir dünya devleti de

despotikleflip insan hak ve özgürlüklerini ihlal etmeye meyledebilecektir. Bu ne-

denle Kant’›n ebedi bar›fl için önerisi, “bar›flç› bir birlik” kurulmas›d›r. Buna kar-

fl›n, sürekli bir bar›fl ancak savafllar›n zorlamas›yla, savafllar›n y›k›c› etkilerinin an-

lafl›lmas›yla kurulabilecektir. Sonuç olarak Kant, siyaset felsefecisi yönüyle savafl-

lar› en az›ndan bar›fl için benimsemifl, ama ahlak felsefecisi yönüyle bunu reddet-

me e¤iliminde olmufltur.

Okuma Parças›

Mutlak Savafl, Gerçek Savafl

“Clausewitz, hem Ayd›nlanma döneminin son y›llar›n›, hem de Frans›z ‹htila-

li ve Napoléon savafllar›n› yaflam›flt›r. ‹htilal ile Avrupa sisteminin gayri mütecanis

bir nitelik kazanmas›, eski dönemin s›n›rl› manevra savafllar›n›n (les guerres en

dentelle) yerini büyük ordularla yürütülen halk savafllar›na b›rakmas› ve Napole-

on’un strateji anlay›fl›na getirdi¤i de¤ifliklikler, makul siyasi amaçlar› fazlas›yla

aflan hedefler benimsenmesi, devletlerin siyasi rejimlerinin salt d›fl politika amaç-

lar›n›n yan›nda önemli bir savafl hedefi haline gelmesi, Clausewitz’in düflüncesin-

de izler b›rakm›flt›r.

Clausewitz’in savafl teorisini gelifltirdi¤i fikir ortam›, Ayd›nlanman›n miras›na

elefltirel bir gözle bakmaktayd›. Clausewitz Kant’›n sanat teorisinden esinlenmifltir.

Estetik kurallar gibi, savafl kurallar›n›n da yarat›c› dehay› hapsetmemesi gerekti¤i-

ni vurgulam›flt›r. Kant’m sanat teorisini Ayd›nlanman›n askeri düflüncesinin elefl-

tirisine uyarlayarak kendi savafl teorisini gelifltirmifltir. Ayd›nlanma ça¤›n›n aske-

ri düflünürleri savafl yönetiminde uyulmas› gereken ak›lc› ve nesnel ilkeler oldu¤u-

nu ileri sürüyorlard›.

Matematik de¤erlendirmelere elveriflli verileri dikkate al›yorlar, fakat manevi

ve iradi unsurlara gereken önemi vermiyorlard›. Böylece teori, maddi fleyler ve

tek yanl› bir etkinlik üzerine kuruluyordu. Clausewitz’in eseri, Ayd›nlanman›n

bu anlay›fl›na tepki olarak do¤mufltur. Onun deyifliyle, Ayd›nlanman›n savafl

düflüncesi, kesin nicelikler peflindedir; oysa savaflta hiçbir fley kesin de¤ildir, ak-

sine bütün hesaplar degiflken niceliklerle yap›l›r. Bu düflünce, yaln›z maddi ni-

celik ve nitelikleri gözönüne almakla yetinir; oysa, savafl hareketinin tümü ma-

nevi güçlerin etkisi alt›ndad›r. Yine bu teoriler sadece bir taraf›n faaliyetleriyle

ilgilenirler; oysa savafl iki taraf›n sürekli olarak birbirini etkileyen eylemlerinin

alan›d›r.


Bu elefltiriden Clausewitz’in savafl›n ölçülebilen taraflar›n›n küçümsedi¤i sonucunu

ç›karmak do¤ru de¤ildir. Mesela, ikmal ve intikal hatlar›, say› ve malzeme üstünlü¤ü,

co¤rafi ve topografik faktörler, hiç flüphe yok ki, önemlidir. Fakat ölçülebilirli¤in ötesinde,

manevi ve iradi unsurlara gereken yeri vermeyen bir savafl teorisi esastan mahrumdur,

çünkü savafl›n nesnel unsurlar›na anlam kazand›ran insand›r. Savafl, insan iliflkileri-

nin bir biçimidir. Clausewitz, Ayd›nlanman›n “iyimserli¤ini” ve bilimsel dogmatizmini

reddederek, dikkatleri özneye, yani savafla özgü belirsizliklerin içindeki insan eylemine

çeker. Aynen Kant’da oldu¤u gibi, burada da özgür irade temel unsur olarak öne ç›kar.

Clausewitz’in ak›l yürütmesi teori ve tarih aras›nda sürekli gidip gelir ve teori ile tarih

birbirinden ayr›lmaz bir bütün haline gelir. Clausewitz, teori kurarken tarihteki öz-

nel yönelifllerin evrensel yap›s›n› araflt›r›r. Tarihsel gerçeklik özü olmayan nicelik ve

rastlant›larla doludur. Bu gerçekli¤i anlamak için, duyularla alg›lanan nesnelerin

ötesine geçerek özü kavramak gerekir. Clausewitz’in teoriden anlad›¤›, tümevar›msal

bir genelleme de¤il, fakat öze yönelik bir kavrama çabas›d›r. Onun yapmak istedi¤i,

tarihsel ba¤lam içinde yer alan savafllar›n evrensel yap›s›n› anlamakt›r. Teorinin ev-

rensel mant›¤› ise, tarih düzeyinde öznelliklere dönüflür. Ayd›nlanma Avrupa’s›n›n

savafllar›, Napoleon döneminin savafllar›ndan farkl›yd›. Günümüzün savafllar› da o

dönemlerin savafllar›ndan farkl›d›r. Teorinin yapmas› gereken, tüm savafllar›n de¤ifl-

meyen özünü de¤iflen özelliklerinden ay›rmakt›r. ‹fl stratejik planlamaya gelince, sa-

vafllar›n temel de¤iflmez unsurlar›n› ihmal etmemek gerekti¤i gibi, ça¤dafl özellikleri-

ni de dikkate almak gerekecektir. Clausewitz, savafllar›n kazan›lmas›n› sa¤layan re-

çeteler ya da uyulmas› gereken kurallar ortaya koymaz. Onun yapt›¤› sadece savaflla

ilgili bir tak›m felsefi düflünceler sunmakt›r. Bunlar mutlaka muharebe meydan›na

tafl›nmas› gereken düflünceler de¤ildir. Siyasi ve askeri karar vericilerin analiz yete-

neklerini ve savafl hakk›nda düflünme becerilerini gelifltiren metinlerdir.

Savafl Üzerine’nin “Savafl Nedir?” bafll›¤›n› tafl›yan ilk bölümünde Clausewitz, sava-

fl›, karfl›t iradelerin çat›flt›¤› karfl›l›kl› fliddet hareketi olarak tan›mlayarak ak›l yürütme-

ye bafllar. fiiddet hareketinin ilk amac›, hasm› irademizi yerine getirmeye zorlamakt›r.

‹radenin içeri¤i ise siyasidir. Yani, nihai amaç siyasidir. Bu amaca ulaflabilmek için,

düflman› yok etmek ya da silahtan tecrit etmek ya da kendisini böyle bir ciddi tehdit al-

t›nda hissedece¤i bir duruma getirmek gerekir. Bu, savafl harekat›n›n askeri amac›, ya-

ni ilk amac›d›r. Ne var ki bu askeri amaç çat›flma sureci içinde siyasi amac›n yerini

alabilmekte, onu bir bak›ma, sanki savaflla ilgisi yokmufl gibi bir kenara itebilmektedir.

Taraflar›n her ikisi de ayn› amac› (karfl› tarafa iradesini zorla kabul ettirmek için onu

silahtan tecrit etmek) güttü¤ü için, ortaya ç›kan karfl›l›kl› hareket, kavram olarak ve

mant›ken afl›r›l›klara götürür. “Ben düflman› yenmedikçe o beni yenebilir. Öyleyse, im-

kan ve gayretlerimi düflmana üstünlük sa¤layacak flekilde art›rmal›y›m... “ anlay›fl› her

iki tarafa da hakim olur. Bu mant›k, taraflar› afl›r›l›klara iten bir yar›flmaya yol açar.

Böylece savafl, s›n›r tan›mayan bir fliddet eylemi niteli¤i kazan›r.

Afl›r› fliddetle ifade edilen çat›maya Clausewitz, “Mutlak Savafl” ad›n› vermektedir.

Bu kavram, ayn› Kant’›n “Ebedi Bar›fl›” gibi, bir soyutlama, bir “ideal-tip”tir. Her türlü

de¤iflken ayr›nt›dan soyutlanm›fl ve tarihi ba¤lam›n d›fl›na ç›kar›lm›fl savafl› ifade eder.

Bu kavram›n karfl›s›nda tarihi ba¤lam içinde yer alan “Gerçek Savafl” kavram› var-

d›r. Her “Gerçek Savafl” s›n›rs›z fliddete do¤ru t›rmanma e¤ilimi gösterir, fakat hiçbir

zaman “Mutlak Savafl”a eriflemez, aynen “Ebedi Bar›fl”a ulafl›lamad›¤› gibi.”

Kaynak: Okuma parças› için bkz. Karaosmano¤lu, Ali L. (2007). “Muhteflem Ortak-

l›k: Kant ve Clausewitz”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4, Say› 14.

Savafl›n Nedenleri

Savafllar›n nedenleri konusundaki alternatif aç›klamalar aras›n-daki farkl›l›klar› ay›rt ederek savafllar›n nedenlerini belirtmek.

‹kinci Dünya Savafl›’ndan beri yaln›zca Stratejik Çal›flmalar çerçevesinde de¤il, ge-nel olarak sosyal bilimlerde savafllar›n nedenlerini tespit etmek için büyük çabaharcanm›flt›r. Buna karfl›l›k tüm çal›flmalar›n ortak sonucu, savafllar›n tek bir temelnedeninin olmad›¤›, dolay›s›yla tek bir büyük savafl teorisinin ortaya koyulamaya-ca¤› olmufltur. Bu yayg›n olarak kabul edilmekle birlikte, yine de savafllar›n neden-lerine dair araflt›rmalar›n önü kesilmemifl, özellikle de “savafllar› önlemenin tek yo-lunun onlar› anlamak oldu¤u” görüflüyle hareket edenler nedenleri ortaya ç›karmave s›n›fland›rma çabalar›n› sürdürmüfllerdir.

Stratejik Çal›flmalar alan›nda savafllar›n nedenlerine yönelik ortaya koyulan ka-tegoriler, John Garnett taraf›ndan s›n›fland›r›lm›flt›r. Garnett, savafllar›n çeflitli ne-denleri aras›nda benzerlik ve farkl›l›klar yoluyla birtak›m genellemelere ulafl›lma-s›n›n olanakl› ve gerekli oldu¤unu öne sürmüfltür. Buna karfl›n, savafllar›n ortayaç›k›fl›nda birçok farkl› unsurun etkili oldu¤unun, savafllar› tek bir nedene indirge-me çabas›n›n anlams›z oldu¤unun da alt›n› çizmektedir. Bu ba¤lamda, savafllar›nedenlerine dayal› olarak s›n›fland›rma çabas›n›n anlay›fl›m›z› gelifltirmek ötesindebir kesinlik tafl›mayaca¤›n› da belirtmektedir.

John Garnett’a göre savafllar, görünen-esas neden, etkili-izin verici neden veyeterli-gerekli neden ayr›mlar›na dayan›larak kategorize edilebilir. Garnett s›n›flan-d›rmas›nda içgüdüsel-ö¤renilmifl davran›fl ve bilinçli-bilinçsiz güdülere de yer ver-mekte ve insan do¤as›na de¤il, insan davran›fl›na dayal› bu kategorileri di¤erleriyan›nda etkili saymaktad›r.


3A M A ÇN

1. Görünen neden-temel neden: Görünen neden, savafllar›n ortaya ç›k›fl›n› tetikleyen neden

olarak tan›mlanabilir. Görünen nedene dair en iyi ve en fazla kullan›lan örnek, Birinci Dünya

Savafl›’n›n nedeni olarak Avusturya-Macaristan veliahd›n›n S›rp bir milis taraf›ndan öldürülme-

sidir. Birinci Dünya Savafl›’n› bildi¤imiz flekliyle tetikleyen görünürdeki neden bu olayd›r. Buna

karfl›n esas neden, devletlerin politikalar›ndan çok uluslararas› sistemin yap›sal etkilerinin ana-

liz edilmesiyle anlafl›labilecek nedendir. Birinci Dünya Savafl› örne¤inde savafl›n ç›kmas›na yol

açan esas nedenin sömürgecilik yar›fl› oldu¤unu söyleyebiliriz. Çünkü savafla giden süreçte

devlet adamlar›n›n savafl› önlemek amac›yla yapt›klar› giriflimler, sömürgecilik yar›fl›n›n sert

rekabet koflullar› içinde geçmesi nedeniyle savafl›n ç›k›fl›na engel olamam›flt›r.

2. Etkili neden-izin veren neden: Etkili neden, belirli bir savafl› ortaya ç›karan belirli koflullara

atfen kullan›l›r. Örne¤in, A devletinin B devletinin sahip oldu¤u bir fleyi istemesi durumunda et-

kili neden A devletinin iste¤idir. Örnek vermek gerekirse, 2002’deki Irak Savafl›’n›n etkili nede-

ni ABD ve ‹ngiltere’nin Saddam Hüseyin’i devirme ve ard›ndan da Irak’a demokrasi getirme ar-

zular›d›r. Buna karfl›n, bu etkili nedenlerin alt›nda yatan, izin verici nedenlerdir. ‹zin verici neden,

aktif olarak savafl› ça¤r›flt›rmayan, fakat savafl›n ç›kma olas›l›¤›n› yaratan nedenlerdir. Kenneth

Waltz’a göre, savafllarda izin verici neden uluslararas› sistemin yap›s›ndan (anarfli) kaynaklanan,

devletleraras› rekabetin savafla dönüflmesini engelleyemeyecek oluflumdur.

Tablo 3.4Garnett’in SavaflNedenleriS›n›fland›rmas›

Yukar›da k›saca özetlenen bu s›n›fland›rma hakk›nda daha detayl› bilgi için bkz. Garnett,John (2010). “The Causes of War and the Conditions of Peace”, John Baylis, James J. Wirtzve Colin S. Gray (der.), Strategy in the Contemporary World. Oxford: Oxford UniversityPress.

Savafl›n nedenlerine dair teorik bir çal›flma için bkz. Waltz, Kenneth (2009) ‹nsan, Devletve Savafl: Teorik Bir Analiz Ankara: Asil Yay›nevi, Waltz, Kenneth (2001). Kitab›n özgünbask›s› için bkz. Waltz, Kenneth (2001). Man, The State and War: A Theoretical Analysis.New York: Columbia University Press.

Savafl›n Kayna¤›

Savafllar›n kaynaklar›yla ilgili bilgiler ›fl›¤›nda, “savafllar›n insan-lardan m›, devletlerden mi, yoksa uluslararas› sistemden mi” kay-nakland›¤› sorusunu yan›tlamak.

Savafl›n nedenleri konusunda farkl› bak›fl aç›lar› ortaya koyulmufltur. Bu bak›fl aç›-lar›n› farkl› analiz düzeylerinde de¤erlendirmek, savafl›n nedenleri konusundakigörüflleri düzenlememize yard›mc› olacakt›r. Çünkü “savafllar neden kaynaklan›r?”sorusuna verilen yan›tlar›n farkl›l›¤›, temelde bu soruyu soran›n nereden bakt›¤›-na, yani konuyu hangi analiz düzeyinde ele ald›¤›na dayanmaktad›r. Bu çerçeve-de Garnett’›n savafllar›n nedenlerine dair s›n›fland›rmas› da temelinde analiz dü-zeylerine dayanmaktad›r.


3. Yeterli neden-gerekli neden: Yeterli neden, ortaya ç›kt›¤›nda mutlaka savafl meydana getiren

nedendir. Örnek olarak, birbirinden ideolojik ve pratik anlamda nefret eden iki devletin bulunma-

s› savafl›n ç›kmas› için yeterli bir neden olarak gösterilebilir. Buna karfl›n yeterli nedenin varl›¤›, sa-

vafllar›n ç›kmas› için gerekli bir neden olmayabilir. Gerekli nedenler, savafl›n ç›kmas› için olmazsa

olmaz nedenleri ifade eder. Örne¤in silahl› kuvvetlerin varl›¤› bir savafl›n yaflanmas› için olmazsa ol-

maz nedenlerdendir. Savafl için silah gerekir, ama di¤er yandan silahlar›n varl›¤› savafl›n ç›k›fl› için ye-

terli de¤ildir. Bir baflka aç›dan, yeterli nedenler zamanla de¤iflebilir; belli bir dönemde savafllar›n ç›k-

mas› için yeterli olan nedenler, daha sonraki zaman dilimlerinde yeterli nedeni oluflturmayabilirler.

Örne¤in, hanedan ba¤lar› geçmiflte savafllar›n yeterli nedeni iken, bugün için geçerlili¤i kalmam›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4A M A ÇN


Analiz Düzeyleri: Uluslararas› iliflkiler alan›nda aktörsay›s›n›n çok fazla oluflu, aktör ve süreçlerin farkl›kategorilere ayr›larak/analiz düzeyleri oluflturularakçal›fl›lmas›na neden olmufltur. Herhangi bir fenomeninanalizi için araflt›rmac›n›n bir bafllang›ç noktas› olmal›,yani “neyi” çal›flaca¤›n› bilmelidir. Herfleyin -özellikle deuluslararas› iliflkiler gibi aktör say›s›n›n çok fazla oldu¤ubir alanda- çal›fl›lmas› olanaks›zd›r. Çal›flman›n birodak noktas› olmal›d›r. Uluslararas› iliflkiler alan›nda datemel olarak üç odak noktas› vard›r. Analiz düzeyleriolarak adland›r›lan bu odak noktalar›; birey, devlet vesistem düzeyleridir.

Birey Analiz Düzeyi; s›radan insanlar›n ve daha çokpolitika yap›c›lar›n kiflisel özellikleriyle ilgilidir. Bu analizdüzeyinde politikay› bireylerin yapt›¤› kabulüyle yolaç›k›l›r. Bu ba¤lamda, uluslararas› iliflkilerin anlafl›lmas›için insanlar›n (bireysel olarak ya da grup içinde) nas›lkarar ald›klar›n›n bilinmesi gerekti¤i kabul edilir.

Devlet Analiz Düzeyi; devletlerin özellikleri ve bu özelliklerin uluslararas›alanda devlet davran›fllar›na etkisiyle ilgilidir. Bu analiz düzeyindeuluslararas› iliflkilerin temel aktörü devlettir. Bu nedenle, karar vermesüreçlerine odaklan›larak devletlerin politikalara nas›l karar verdiklerinianlamak, uluslararas› iliflkilerin iflleyiflinin anlafl›lmas›na yol açacakt›r.

Sistem Analiz Düzeyi; devletler ve devlet-d›fl› global aktörler aras›ndakietkileflimle ilgilidir. Bu analiz düzeyine göre, dünyan›n sosyal-siyasal-ekonomik yap›s› ve etkileflim kal›plar› devletlerin ve di¤er aktörlerinpolitikalar›n› etkiler. Bu nedenle, dünyan›n sosyal-siyasal-ekonomikyap›s›n›n ve etkileflim kal›plar›n›n anlafl›lmas›n›n, uluslararas› iliflkileriniflleyiflinin de anlafl›lmas›na yol açaca¤› kabul edilir.

Tek bir analiz düzeyine odaklanmak, di¤er düzeylerin d›fllanmas› anlam›nagelmemelidir. Analiz düzeyleri sizin araflt›rma sorunuza “neredenbakt›¤›n›z›” belirler. Uluslararas› iliflkiler her düzeyde iflleyen çok çeflitliunsurlardan etkilendi¤inden, her bir analiz düzeyinde farkl› aç›klamalarortaya konulmas› olanakl› olmaktad›r. Bu ba¤lamda tek bir “do¤ru” analizdüzeyi oldu¤unu söylemek do¤ru de¤ildir.

Savafl›n nedenlerini analiz düzeyleri yoluyla düzenlemek ve bir tipolojiye dayan-d›rmak, Waltz’un Man, The State and War (‹nsan, Devlet ve Savafl) kitab›nda yapt›¤›“üç imaj” ayr›m›na dayanmaktad›r. Bu kitapta Waltz, savafllar›n neden kaynakland›¤›sorusuna birey ve devlet olarak iki düzeyden (birinci ve ikinci imaj) bak›larak yan›tarand›¤›n›, oysa savafllar›n “esas” nedenlerinin üçüncü düzeyde, yani uluslararas› sis-tem düzeyinde bulunabilece¤ini öne sürerek üç imaj belirlemifltir. Waltz’un belirledi-¤i bu düzeylere zaman içerisinde çeflitli yazarlarca farkl› düzeyler eklenmiflse de, te-melde savafllar›n kaynaklar›na dair çal›flmalarda bu fikir genel kabul görmüfltür.

Birey düzeyinde analizler, savafllar›n nedenlerinin insanlardan kaynakland›¤› sa-v›yla do¤rudan insana odaklanmaktad›r. Bu analiz düzeyinde savafllar›n insan kay-nakl› nedenlerine dair farkl› görüfller ortaya koyulmufltur. ‹lk görüfle göre, savafl in-san do¤as›ndan kaynaklanmaktad›r. Savafllar›n insan do¤as›na dayand›r›larak aç›k-lanmas›, genellikle siyaset felsefesi, psikanaliz, sosyo-biyoloji alanlar›nda ortaya ko-yulmufltur. Bu tür önermeleri, H›ristiyan felsefesinde insan›n “do¤ufltan günahkâr”oldu¤u anlay›fl›ndan, uluslararas› politikan›n özünü insan›n bencil ve ç›karc› do¤a-s›na dayand›ran klasik realizme kadar çok genifl bir düflünce dünyas›nda bulmakmümkündür. Bu görüfle göre, savafllar temelde insan›n bencil ve sald›rgan do¤as›n-dan kaynaklanmaktad›r. Savafllar›n esas nedeni insan do¤as›d›r, di¤er tüm nedenlerikincil önemdedir. Örne¤in, Richard Dawkins insan do¤as›n›n sald›rgan oldu¤unuve bunun ise genlerden kaynakland›¤›n› öne sürmüfltür. Genler var olabilmek içinsald›rgan olmak zorundad›r. Bu bak›fl aç›s›ndan, insan do¤as›n›n içerdi¤i sald›rgan-l›k savafllar›n da esas kayna¤› olarak görülmektedir. Benzer flekilde psikanaliz ala-n›n›n kurucusu Sigmund Freud da insan do¤as›ndaki sald›rgan güdülerle savafl ara-s›nda do¤rudan iliflki kuran bak›fl aç›s›n›n temsilcilerindendir.

Sosyal psikoloji alan›nda ortaya koyulan çal›flmalara dayanan ikinci görüfle göre,insanlar bir fleylerin eksikli¤ini hissettikleri zaman savafl ç›karmaya daha yatk›n olur-lar. Bu noktada temel belirleyen olarak hayal k›r›kl›¤›n›n etkisi ortaya ç›kmaktad›r.‹nsanlar herhangi bir hedefe ulaflma yolunda engellendiklerinde, hayal k›r›kl›¤›nau¤rar ve bu duygu do¤rudan öfke ve sald›rganl›¤a yol açar. Reinhold Niebuhr’a gö-re, s›radan insan güç ve prestij gibi hedeflerine ço¤unlukla ulaflamaz. Hayal k›r›kl›¤›yaflar ve bunu siyasi faaliyetlerine yans›t›r. Bir fleye ulaflamaman›n nedenlerini insankendisinde aramaz, engellendi¤ini düflünür. Bu düflünce de kendisini engelleyenle-re karfl› sald›rma dürtüsünü harekete geçirir. Bu çerçevede, hayal k›r›kl›¤›, göreceliyoksullukla da bir araya geldi¤inde savafl›n kayna¤› durumuna gelir.

Üçüncü görüfl savafl›n nedenlerini bireylerin yanl›fl alg›lamalar›na dayand›r›r,dolay›s›yla bunu etkileyen kiflilikleri, psikolojileri ve inanç sistemlerine odaklan›r.Bu görüfle göre savafllar, devlet adamlar›n›n yanl›fl alg›lamalara dayal› kararlar›n-dan kaynaklanmaktad›r. Liderlerin yanl›fl alg›lama ve hesaplamalar›n›n etkisininaç›kça görülebilece¤i tarihsel örnekler fazlad›r. Birinci Dünya Savafl› öncesindeKayzer Wilhelm’in ‹ngiltere’nin ç›kacak bir savaflta tarafs›z kalaca¤›na dair abart›l›inanc› ya da ‹kinci Dünya Savafl› öncesinde Hitler’in, esas›nda bir ölçüde ‹ngiltereBaflbakan› Neville Chamberlain’in Çekoslovakya’n›n parçalanmas›yla sonuçlananMünih Konferans’ndaki tutumundan cesaret alm›fl olmas› en bilinen örneklerdir.Di¤er tarafta ise Chamberlain’›n, Münih konferans›ndan döndü¤ünde, “zaman›nbar›fl zaman› oldu¤unu” söyleyebilmifl olmas›, verilen mesajlar›n ne ölçüde karfl›-l›kl› olarak yanl›fl alg›land›¤›n› aç›kça göstermektedir.

Dördüncü görüfle göre, savafl›n nedenleri grup faaliyetleri çerçevesinde aç›kla-n›r. Ünlü Alman filozof Friedrich W. Nietzche’ye göre ç›lg›nl›k bireylerde istisna,gruplarda kurald›r. Normalde sald›rgan olmayan insanlar›n, grup ortamlar›nda sal-


d›rganlaflt›klar›n› görürüz. Bunun nedeni, gruplarda bireysel sorumlulu¤un orta-dan kalkmas› ve sorumlulu¤un yay›lmas›d›r. Grup düflüncesinin bir di¤er boyutu,devletlerin karar-alma yap›lar› olarak gruplar›n etkileriyle ilgilidir. Bu bak›fl aç›s›nagöre, bir gruba dâhil olan bireylerin, birli¤i bozmama bask›s› alt›nda hareket etme-leri sonucu birey olarak tercih etmeyecek bile olsalar, baz› seçeneklere (savafl ka-rar›, sald›rgan politika gibi) grup içinde yer alman›n etkisiyle yönelmeleri ile ilgili-dir. Gruplar devletlerin karar-alma yap›lar› çerçevesinde, bürokrasi ya da elit grup-lar› olarak ele al›nd›¤›nda, baz› çal›flmalarda birey düzeyinde de¤il, devlet-alt› dü-zey olarak farkl› bir kategoride de de¤erlendirilebilmektedir.

Birim (devlet) düzeyinde analizler devlet veya toplumlar›n savafl ya da fliddetee¤ilimli olmalar›na yol açan temel niteliklerine odaklan›rlar. Örne¤in, So¤uk Savaflsürecinde Marksistler, kapitalist devletlerin uluslararas› sorunlarda kuvvet kullan-maya daha yatk›n oldu¤unu öne sürerken, kapitalistler komünist devletlerin yay›l-mac›, ideolojik ve totaliter nitelikleri dolay›s›yla fliddet kullanmaya daha yatk›n ol-du¤unu öne sürmekteydiler. Ayn› biçimde, demokrasiler ile otoriter devletler ara-s›nda da savafla baflvurma e¤ilimleri aç›s›ndan benzer bir ayr›m yap›lmakta ve oto-riter devlet yap›lar›nda savafla baflvurma olas›l›¤›n›n daha yüksek oldu¤u iddiaedilmektedir. Buna karfl›n, tarihsel olarak devletlerin niteliklerine ba¤l› olmaks›z›nbirbirlerine benzer biçimlerde savafla baflvurduklar› gözlemlenebildi¤inden, dev-letlerin nitelikleri ile savafla yönelik davran›fllar› aras›nda do¤rudan bir iliflki kur-mak çok zordur.

Devletler gibi, toplumlar›n da nitelikleri ile savafla e¤ilimleri aras›nda bir iliflkikurmak ve bu iliflkiden yola ç›karak genellemelere ulaflmak zordur. Dahas› ayn›toplum, zamanla savafla e¤ilimli olandan bar›flsever olana do¤ru (veya tersi) de¤i-flebildi¤inden, bu tür genellemeler yapmak do¤ru bir sonuca götürmeyecektir. Ör-ne¤in, Japon toplumunun ‹kinci Dünya Savafl› öncesinde uluslararas› sorunlardakuvvet kullanmaya e¤ilimli oldu¤u söylenebilirken, bu tarihten sonras› için ayn› ç›-kar›m› yapmak olanakl› de¤ildir.

Etkileflim Düzeyi, temel olarak iki devlet aras›ndaki etkileflimlerin dinamikleriile söz konusu devletlerin paylaflt›klar› nitelikler üzerine odaklan›lan bir analiz dü-zeyidir. Bu düzeyde savafl farkl› yaklafl›mlarla, ama esas olarak iki yaklafl›mla ana-liz edilir. ‹lki, devletler aras› etkileflimi güç iliflkileri ba¤lam›nda analiz etmektedir.Örne¤in Güç Geçifli Teorisine (Power Transition) göre, gücün devletler aras›ndagöreceli olarak eflit da¤›ld›¤› dönemlerde, çat›flmalar›n savafla dönüflme olas›l›¤›daha yüksektir. Çat›flma Sarmal› yaklafl›m›na göre ise, iki devlet aras›ndaki etkile-flimlerde taraflardan biri gücünü, savunma-güvenlik amaçl› da olsa art›rmaya bafl-lad›¤›nda karfl› taraf bunu bir tehdit olarak alg›layacakt›r. Bu alg›lamayla hareketeden devlet gücünü art›rma çabas›na girecek ve ayn› durum bu sefer ilk devlet içintehdit yaratmaya bafllayacakt›r. Devletler bu flekilde etkileflimleriyle geri dönülme-si zor bir çat›flma sarmal›na girecekler ve bunun savafla dönüflmesi olas›l›¤› gide-rek yükselecektir. Bir di¤er yaklafl›m olan cayd›r›c›l›k ise, Güç Geçifli Teorisinin ak-sine, örne¤in silahlanma yar›fl› ba¤lam›nda, taraflar›n güçlerinin eflitlenmesinin sa-vafla de¤il, iflbirli¤ine yol açaca¤›n› öne sürmektedir.

Etkileflim dinamikleri de çat›flmalar›n savafla dönüflme olas›l›klar›n› araflt›rma-n›n bir boyutu olarak analiz edilmektedir. Bu ba¤lamda daha çok demokrasi ve ti-cari iliflkiler gibi unsurlara odaklan›lmaktad›r. Örne¤in, Demokratik Bar›fl yaklafl›-m› birbirleriyle etkileflim halinde olan iki devletin benzer demokratik siyasal sis-temlere sahip olmas›n›n, savafla ulaflabilecek çat›flmac› iliflkileri saf d›fl› b›rakaca¤›önermesine dayanmaktad›r.


Uluslararas› sistem düzeyinde analizin en temel unsuru, uluslararas› sistemin yap›-s› olarak tan›mlanan “anarfli”dir. Burada anarfli, uluslararas› sistemde devletlerin davra-n›fl›n› s›n›rland›rmak ya da yönlendirmek için hiçbir yüksek otoritenin ya da hiyerarflikyap›n›n, bir anlamda dünya hükümetinin olmay›fl›n› ifade eder. Savafllar›n nedenlerik›sm›nda da de¤inildi¤i gibi, burada Waltz’un anarflinin devletler aras› savafllarda izinverici neden olarak iflledi¤i fikriyle hareket edilmektedir. Devletler kendi güvenlikleri-ni sa¤lama amac›nda olsa dahi, uluslararas› sistemde savafllar›n ç›kmas›n› engelleyecekbir yap›n›n olmay›fl›, devletler aras› rekabetin savafla dönüflme olas›l›¤›n› art›rmaktad›r.

Uluslararas› sistem düzeyinde bir di¤er yaklafl›m Hegemonik ‹stikrar Teorisi’dir.Bu teoriye göre, uluslararas› sistemde hegemonun varl›¤›, sistem düzeyinde dü-zenleyici güç ifllevi görerek anarflinin etkisini azalt›r. Bu durum en az›ndan orta bü-yüklükteki güçler aras›ndaki çat›flmalar›n savafla dönüflmesi olas›l›¤›n› azalt›r.

Son olarak, ele al›nan analiz düzeylerinden hiçbirisinin tek bafl›na savafla dairtüm sorular›m›z› yan›tlayabilecek aç›klay›c›l›kta olmad›¤› gözden kaç›r›lmamal›d›r.Her bir analiz düzeyi esas›nda analiz yapan›n sordu¤u sorular, yani nereden bakt›-¤› ile ilgilidir. Her bir düzey belirli bir ölçüde aç›klay›c›l›¤a sahiptir ve muhakkak di-¤erleriyle iliflki içerisindedir. Bu çerçevede son dönemlerde, böyle bir önermeyleyola ç›kan birçok çal›flmada “çok-düzeyli analiz”ler ortaya koyulmaya bafllanm›flt›r.

Y‹RM‹NC‹ YÜZYIL SAVAfiLARINDA SAVAfiSTRATEJ‹LER‹ VE TAKT‹KLER

Yirminci yüzy›l savafllar›nda uygulanan strateji ve taktikleri ifa-de etmek.

Birinci Dünya Savafl›’nda Strateji Anlay›fl› ve Taktik‹kincisi ç›kana kadar “Büyük Savafl” olarak an›lan Birinci Dünya Savafl›, tarihtekiilk topyekûn savafl olarak kabul edilmektedir. Çünkü tarihte ilk kez, savaflan ülke-lerde yaflayan hemen herkes savafltan bir flekilde etkilenmifltir. Savaflta strateji an-lay›fl› bak›m›ndan da önemli farkl›l›klar olmufl, savafllardaki belirleyicili¤i bak›m›n-dan askeri strateji anlay›fl›n›n yerini, “genel strateji” anlay›fl› alm›flt›r. Bu çerçevede,bu tarihten önce strateji ve savafl›n gidiflat› aç›s›ndan baflkomutanlar belirleyiciiken, Birinci Dünya Savafl› ile devlet adaml›¤› önem kazanm›flt›r. Savaflta Llyod Ge-orge, Georges Clemenceau ve Kayzer Wilhelm II gibi liderler baflrolde yer alm›fl-lard›r. Bir baflka deyiflle, askeri strateji ve siyasetin iç içeli¤i ilk kez bu savaflta gö-rünür olmufltur. Clemenceau’nun “savafl, askerlere b›rak›lamayacak kadar ciddi birifltir” ifadesi de bu yaklafl›m›n ürünüdür. Örnek olarak, Almanya’n›n Birinci DünyaSavafl›’ndaki genel stratejisi modern savafllar›n y›k›c›l›¤› ve düflmanlar›n›n gücüba¤lam›nda hesaplanarak oluflturulmufltur. Bu çerçevede, Almanya’n›n kazanabi-lece¤i bir savafl›n gerek zaman, gerekse hedef kapsam›nda s›n›rl› tutulmas› genelstratejisinin temeli olmufltur. Askeri stratejisi ise, bu genel stratejiye ba¤l› olarak Al-man Genelkurmay Baflkan› Schlieffen taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.

Taktik aç›dan, Birinci Dünya Savafl›’nda atefl gücünün artmas› nedeniyle sald›r›yoluyla düflman cepheyi ezip geçmek imkâns›z hale geldi¤inden savunma anlay›-fl› (özellikle siper savafl›) belirgin hale gelmifltir. Di¤er yandan, mekanizasyon ola-rak adland›r›lan topçu ve tank birliklerindeki geliflmelerle hücum sorunu afl›lmayaçal›fl›lm›flt›r. Topçu s›n›f›n piyade karfl›s›nda öncelik sa¤lamas› bu savaflla olmufl,“piyade iflgal eder, topçu ise fetheder” sözü taktik anlamda hayata geçirilmifltir. Bi-


Schlieffen Plan›: SchlieffenPlan›, Almanya’n›n bat›daFransa ve do¤uda Rusya ileiki cephede efl zamanl›olarak savaflmas›n› önlemekve her iki cephede de zaferkazanmas›n› sa¤lamak içinoluflturulan bir askeristratejidir. Bu plançerçevesinde, Almanyaöncelikle Fransa’da h›zla birzafer kazanmay›, ard›ndanda Rusya’n›n seferberolmas›na ve Rus ordusununbat›da konufllanmas›naf›rsat vermeksizin trenleordusunu do¤u cephesinesüratle aktarmay›hedeflemifltir.

5A M A ÇN

rinci Dünya Savafl’›nda hava gücü kapsam›nda yaflanan geliflmeler, sonras›nda ha-va gücüne dair askeri doktrinlerin geliflmesi için de gerekli zemini haz›rlam›flt›r. Bi-rinci Dünya Savafl›’n›n bir di¤er özelli¤i, denizlerde sürdürülen savafllarda dretnot(savafl gemisi) ve denizalt›lar›n etkileridir. Son olarak, topyekûn bir savafl olmas›-na karfl›n Birinci Dünya Savafl›’nda gayr-i nizami savafl taktikleri de kullan›lm›flt›r.Bu daha çok Osmanl›’n›n Arap topraklar›nda ve Afrika’da görülmüfltür.

‹ki Savafl Aras› Dönemde Strateji‹ki savafl aras› dönemde Stratejik Çal›flmalar›n en temel konusu, Birinci Dünya Sa-vafl› s›ras›ndaki etkileriyle hava ve tank gücü olmufltur. Bu çal›flmalarda hava gü-cünün sald›r›, kara gücünün ise savunma amaçl› kullan›lmas› görüflü belirleyici ol-mufltur. Bu ba¤lamda deniz ve kara gücü kesin sonuç al›c› yöntemler olmaktanç›km›flt›r. Bu geliflmenin nedeni ise bombard›man uçaklar›n›n gelifltirilmifl olmas›-d›r. Hava gücü, stratejinin zaman ve mekân unsurlar›n› tamamen de¤ifltirmifltir. Sa-vafla hareketlili¤i ve sald›r›y› geri getirecek flekilde tank taktiklerinin uygulanmas›,savunma stratejisi yapan ordular› etkisiz hale getirecek ve savunmay.› k›rabileceketkiler do¤urmufltu. Bu çerçevede, ünlü stratejist Liddell Hart’›n yaklafl›m› da z›rh-l› ve mekanize birlikleri dengeli bir flekilde kullanarak sonuç almaya yönelikti. Esa-s›nda bu tür stratejilerin temel kayg›s›n›n Birinci Dünya Savafl›’ndaki kitlesel y›k›-m› önleyebilecek yöntemler bulmak oldu¤u söylenebilir.

‹kinci Dünya Savafl›’nda Strateji ve Taktik‹kinci Dünya Savafl›nda da genel strateji anlay›fl›n›n hâkimiyeti söz konusudur veyine ülkelerin siyasi liderleri stratejistler olarak baflroldedir. Almanya’n›n bu savafl-taki genel stratejisi temelde sald›rgand›r ve toprak geniflletmeyi hedeflemifltir. ‹n-giltere’nin genel stratejisi ise, ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nu ve büyük güç konumunukorumakt›. Buna karfl›n stratejide uluslararas› çevrenin gerçeklerine yer verilme-mifl, çevresel savunmayla hedefe ulafl›laca¤› düflünülmüfl, yani Hitler Almanya’s›-n›n yarataca¤› do¤rudan tehditler göz ard› edilmiflti. Dönemin ‹ngiltere Baflbakan›Neville Chamberlain’in 1930’lar›n sonlar›nda izledi¤i yat›flt›rma stratejisi de bupolitikan›n bir uzant›s›d›r. Strateji, savafl bafllad›ktan sonra, 1940’ta Winston Churc-hill’in iktidara gelmesiyle de¤ifltirilmiflti. Bu ayn› zamanda ülkelerin askeri strateji-lerinde siyasi liderlerin rolü ile ilgili de iyi bir örnek teflkil etmektedir.

‹kinci Dünya Savafl›, teknik geliflmenin yo¤un yafland›¤› bir dönemi simgeler.Bu dönemde savafl makineleflmifl; tank, uçak, radar, telsiz savaflta gerçek anlamdakullan›lmaya bafllanm›flt›r. Uçak, Birinci Dünya Savafl›’n›n son y›llar›na yetiflebilmiflve daha çok keflif amac› ile piyade deste¤i olarak kullan›lm›flt›. ‹kinci Dünya Sava-fl›’nda ise indirme harekat›, ordular›n tafl›nmas› ve düflman› bombalama amac›ylakullan›lmaya bafllanm›flt›r. Tank, Birinci Dünya Savafl›’nda düzenli ordular›n defor-masyonu ve düflman hatlar›n› yarmak için, ‹kinci Dünya Savafl›’nda ise bölge kon-trolü ve iflgal amaçl› kullan›lm›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n sonunda ABD’nin Ja-ponya’ya karfl› kulland›¤› iki atom bombas› ise, savafl›n gidiflat›yla ilgili etkilerininçok ötesinde, nükleer strateji dönemini bafllatm›flt›r.

Yirminci yüzy›l savafllar›n›, uygulanan strateji ve taktikleri çerçevesinde ele alan birçal›flma için bkz. Mehmet Tanju Akad (1992). 20. Yüzy›l Savafllar›: Stratejik, Taktik,Teknolojik ve Jeopolitik Yönleriyle. ‹stanbul: Kastafl Yay›nlar›.


Yat›flt›rma (Appeasement)Politikas›: “‹kinci DünyaSavafl›na giden dönemde‹ngiltere Baflbakan› NevilleChamberlain ileözdefllefltirilen politika.

Chamberlain Hitler’in esasilgi alan›n›n do¤udaoldu¤una inand›¤› içinKomunist SSCB’ye karfl›kendileriyle ittifakagirece¤ini, hatta bir ihtimalHitler’i Sovyet topraklar›nayöneltebilece¤ini umutetmifl, Südetleri ald›ktansonra daha önceBismarck’›n yapt›¤› gibiHitler’in de art›k durarakkazand›klar›n› elindetutmaya çal›flaca¤›n›ummufltu. FakatBismarck’tan çokNapoléon’a benzeyen Hitler,durmak bir yanataleplerinde daha dafütursuzlaflt›.

Münih Anlaflmas› yat›flt›rmapolitikas›n›n doruknoktas›yd›. Konferanstandönen Chamberlain uçaktanindi¤inde “size bugünonurlu bir bar›fl getirdim”diyecekti. Fakat 15 MarttaAlmanya hiçbir Alman›nyaflamad›¤› Çekoslovakyatopraklar›n› iflgalebafllay›nca, yat›flt›rmapolitikas›n›n bitti¤ini ilanetmek zorunda kald›.Takibeden haftalarda‹ngiltere Polonya’ya garantiverdi ve ciddi savaflhaz›rl›klar›na bafllad›. Fakatbüyük bir savafl› önlemekiçin art›k ifl iflten geçmiflti.”

Kaynak: Ayd›n, Mustafa(2001). “‹kinci Dünya Savafl›ve Türkiye: 1939-1945”,Bask›n Oran (der.), Türk D›flPolitikas›: KurtuluflSavafl›’ndan BugüneOlgular, Belgeler,Yorumlar, 1919-1980, Cilt I.‹stanbul: ‹letiflim, s. 408.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Savafl kavram› neredeyse insanl›k tarihiyle yafl›t bir kav-ramd›r. Buna ra¤men savafl kavram›n›n net bir tan›m›yap›lamam›fl, dolay›s›yla savafl kavramsal olarak s›n›r-land›r›lamam›flt›r. Yine de bir çerçeve çizebilmek aç›-s›ndan savafl, siyasal birimlerin hedeflerine ulaflabilmekamac›yla birbirlerine uygulad›klar› düzenli fliddet ola-rak tan›mlanabilir.Sun Tzu, Machiavelli ve Fredrich Hegel gibi isimler fark-l› tarihlerde yaflayan düflünürler olmalar›na ra¤men sa-vafl›n kaç›n›lmaz ve hatta gerekli oldu¤u kan›s›na var-m›fllard›r. Savafl›n çeflitli düflünürlerce gerekli bir olguolarak tan›mlamas› e¤ilimine ra¤men savafl›n giderekfliddetlenmesi özellikle Birinci Dünya Savafl›’ndan son-ra insanlar› savafl› engelleme ve bar›fl aray›fllar›na sü-rüklemifltir. Bu çerçevedeki ilk ad›m Milletler Cemiye-ti’nin kurulufludur. Uluslararas› düzeyde savafl› yasakla-ma giriflimleri MC ile s›n›rl› düzeyde bafllam›fl ve 1928Briand Kellog Pakt› ve Birleflmifl Milletler fiart› ile ulus-lararas› hukukta kuvvet kullan›m› yasaklanm›flt›r. Geliflen teknolojinin savafl araçlar›n› da gelifltirmesi veçeflitlendirmesi yeni savafl türlerinin do¤mas›na sebepolmufltur. Geleneksel savafl araçlar›n› ve çat›flma flekliniöngören savafl konvansiyonel savafl olarak adland›r›l›r-ken, konvansiyonel silahlara ek olarak nükleer silahla-r›n kullan›ld›¤› savafl nükleer savafl ad›n› alm›flt›r. Dahagenel bir ifadeyle, savafl›n biçimini ve niteli¤ini belirle-yen unsurlar olarak, güç kullanan toplulu¤un niteli¤i vebüyüklü¤ü, kullan›lan fliddetin ve araçlar›n türü, kulla-n›lan yöntem gibi birçok farkl› ölçüte göre yap›lm›fl s›-n›fland›rmalara rastlamak mümkündür. Bu çerçevedesavafllar, kullan›lan ölçütlerin çeflitlili¤ine ba¤l› olarakçok farkl› gruplara ayr›labilir. Savafllar›n yo¤unluk dere-celeri ve kapsad›¤› co¤rafi alan›n büyüklü¤üne göretopyekûn savafl-s›n›rl› savafl; kullan›lan silahlar›n türü-ne göre konvansiyonel savafl-nükleer, biyolojik, kimya-sal savafl; kullan›lan yönteme göre düzenli savafl-gerillasavafl›; savaflan taraflar›n niteliklerine göre uluslararas›savafl-iç savafl-asimetrik savafl; savaflan taraflar›n nitelikve bu niteliklerinden kaynaklanan güdülere göre dinisavafl-etnik savafl; ve son olarak, silahl› çat›flma ile ide-olojik çat›flma ayr›m›na göre s›cak savafl-so¤uk savaflgibi ayr›mlar yap›labilir. Bu noktada ortaya ç›kan ve ge-rekçesi itibar›yla bir nevi savafl türü olarak nitelendire-bilece¤imiz “hakl› savafl” kavram›, savafl›n onu meyda-na getirecek hakl› sebeplere ve bu sebeplerin hakl›l›¤›-n› destekleyecek adil düzeye sahip olmas›d›r.

Sosyal Bilimler ‹kinci Dünya Savafl›’ndan beri savafllar›nnedenlerini aç›klamak için yo¤un çaba sarf etmifltir. Bunoktada en kapsaml› aç›klama John Garnett’tan gelmifl-tir. Garnett’a göre savafllar, görünen-esas neden, etkili-izin verici neden ve yeterli-gerekli neden ayr›mlar›nadayan›larak kategorize edilebilir. Savafl nedenlerininyan› s›ra, savafl›n kayna¤› da Waltz modelinde yola ç›-k›larak birey, birim (devlet) ve sistem; yani üç imaj ek-seninde de¤erlendirilebilir.

Özet


1. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi savafl› insan do¤a-s›ndan kaynaklanan nedenlerle aç›klamaz?

a. Richard Dawkinsb. Jean Jacques Rousseauc. Thomas Hobbesd. Machiavellie. Thucydides

2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Ayd›nlanma Dö-neminde savafl ve strateji kavramlar›n› tan›mlam›flt›r?

a. Clausewitzb. Sun-Tzuc. F. Hegeld. Machiavellie. Rousseau

3. Milletler Cemiyeti’nde savafl›n yasakland›¤› haller ileilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Savafl tahkim, uluslararas› yarg› ve soruflturmasüreçlerinde al›nan kararlar›n ard›ndan kararauyulmas›n›n beklendi¤i üç ayl›k sürede yasakt›r.

b. Savafl tahkim, uluslararas› yarg› ve soruflturmasüreçlerinde al›nan kararlar›n ard›ndan al›nankarara uyulana kadar yasakt›r.

c. Savafl tahkim, uluslararas› yarg› ve soruflturmasüreçlerine baflvurulursa tamamen yasakt›r.

d. Savafl her durumda yasakt›r.e. Savafl yasak de¤ildir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi, BM sisteminde savafl›n ya-saklanmad›¤› hallerden biridir?

a. Meflru müdafaa durumunun ortaya ç›kmas›b. Bir devletin afl›r› silahlanmas›c. Bir devletin nükleer silahlara sahip olmas›d. Ekonomik hegemonya tehdidinin ortaya ç›kmas›e. Bir devletin BM’ye üye olmay› reddetmesi

5. Afla¤›dakilerden hangisi, “topyekûn savafl”a örnektir?a. ‹kinci Dünya Savafl› b. Vietnam Savafl›c. So¤uk Savafld. Körfez Savafl› e. Napoléon Savafllar›

6. Afla¤›dakilerden hangisi bir savafl türü de¤ildir?

a. Nükleer savaflb. Konvansiyonel savaflc. Petrol Savafl›d. Gerilla savafl›e. ‹ç savafl

7. Afla¤›dakilerden hangisi, bir savafl› hakl› k›lan ölçüt-lerden biri de¤ildir?

a. Karizmatik bir liderin varl›¤› b. Hukuka uygun otoritec. Savafla son çare olarak baflvurulmas›d. Hakl› neden e. Savafl›n baflar› flans›n›n olmas›

8. Savafl›n ç›kmas› için olmazsa olmaz kabul edilen ne-den afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yeterli Neden b. Görünen Neden c. ‹zin verici Nedend. Gerekli nedene. Etkili Neden

9. Afla¤›dakilerden hangisi, savafllar›n nedenleri konu-sunda kullan›lan bir analiz düzeyi de¤ildir?

a. Bölge Düzeyib. Birey Düzeyic. Devlet Düzeyid. Etkileflim Düzeyie. Uluslararas› Sistem Düzeyi

10. Savafllar›n kayna¤›n› “üç imaj (birey-devlet-sistem)”ayr›m›na dayand›ran yazar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Emmanuel Kantb. Carl von Clausewitzc. Hedley Bulld. Thomas Hobbese. Kenneth Waltz



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünügözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünügözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünügözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünügözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Türleri” bölümünügözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Türleri” bölümünügözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hakl› Savafl Kavram›” bölü-münü gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Nedenleri” bölü-münü gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Kayna¤›” bölümü-nü gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Kayna¤›” bölümü-nü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

BM Sisteminde savafl meflru müdafaa halleri d›fl›nda ta-mamen yasaklanm›flt›r. Buna karfl›l›k, MC sistemindesavafl bir tak›m giriflimler (tahkim, yarg›lama, sorufltur-ma) neticesinde al›nan kararlar›n ard›ndan uygulama-n›n beklendi¤i üç ayl›k süre içerisinde yasakt›r.

S›ra Sizde 2

Jus ad bellum savafl eylemine baflvurman›n hakl› oluflu-nu ifade ederken jus in bello, savafl s›ras›ndaki araç veeylemlerin hakl›l›¤›na iliflkindir.



Akad, Mehmet Tanju (1992). 20.Yüzy›l Savafllar›: Stra-

tejik, Taktik, Teknolojik ve Jeopolitik Yönleriy-

le. ‹stanbul: Kastafl Yay›nlar›Aral, Berdal (2007). “Asimetrik Sald›r› Savafllar›, Siyaset

ve Uluslararas› Hukuk”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt4, Say› 14.

Ayd›n, Mustafa (2001). “‹kinci Dünya Savafl› ve Türki-ye: 1939-1945”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Po-

litikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular,

Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul:‹letiflim.

Biddle, Stephen (2004). Military Power: Explaining

Victory and Defeat in Modern Battle. Princeton,NJ: Princeton University Press.

Cashman, Greg ve Robinson, Leonard C. (2007). An In-

troduction to the Causes of War. Lanham: Row-man and Littlefield Publishers.

Clausewitz, Carl von (1999). Savafl Üzerine. çev. H.Fahri Çeliker, ‹stanbul: Özne.

Collins, John (2001). Military Strategy: Principles,

Practices, and Historical Perspectives. Washing-ton D.C.: Potomac.

Doyle, Michael (1997). Ways of War and Peace. NewYork: Norton & Company.

Ereker, Fulya (2003). “‹lkça¤lardan Günümüze Hakl›Savafl Kavram›”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 1, Sa-y› 3.

Ferrill, Arthur (1997). The Origins of War: From the

Stone Age to Alexander the Great. Boulder, CO:Westview Press.

Hoffmann, Stanley (1963). “Rousseau on War and Pea-ce”, The American Political Science Review, Cilt57, Say› 2, s. 317-333.

Howard, Michael (1984). The Causes of Wars. Cam-bridge: Harvard University Press.

Garnett, John (2007). “The Causes of War and the Con-ditions of Peace”, Baylis, John, Wirtz, James, Gray,Colin S. ve Cohen, Eliot (der.) Strategy in the Con-

temporary World. Oxford: Oxford UniversityPress.

Karaosmano¤lu, Ali L. (2007). “Muhteflem Ortakl›k: Kantve Clausewitz”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4 Say› 14.

Kennedy, Paul (1981). Grand Strategies in War and

Peace. New Haven: Yale University Press. Levy, Jack S. ve Thompson, William R. (2010). Causes

of War. Chichester: Wiley-Blackwell.

McInnes, Colin ve Sheffield, G. D (der.) (1988). Warfa-

re in the Twentieth Century: Theory and Prac-

tice. London: Unwin Hyman. Paret, Peter (der.) (1986). Makers of Modern Stra-

tegy: from Machiavelli to the Nuclear Age. Ox-ford: Oxford University Press.

Rapaport, Anatol (1992). Peace: an Idea Whose Time

has Come. University of Michigen Press.Suganami, Hidemi (1996). On the Causes of War. Ox-

ford: Clarendon Press. Suganami,Hidemi (2009). “Understanding Man, the

State, and War”, International Relations, Cilt 23,Say› 3.

Tzu, Sun (1996). Savafl Sanat›. Çev. Sibel Özbudun-Zeynep Ataman, ‹stanbul: Anahtar Kitaplar.

Vasquez, John A. (1993). The War Puzzle. Cambridge:Cambridge University Press.

Vasquez, John A. (der.) (2000). What do we Know

about War? Lanham: Rowman and Littlefield Pub-lishers.

Waltz, Kenneth (1988). “The Origins of War in Neorea-list Theory”, Journal of Interdisciplinary His-

tory, Cilt 18, Say› 4.Waltz, Kenneth (2001). Man, The State and War: a

theoretical analysis. New York: Columbia Univer-sity Press.

Walzer, Michael (2010). Hakl› Savafl, Haks›z Savafl:

Tarihten Örneklerle Desteklenmifl Ahlaki Bir

Tez. Çev. Mehmet Do¤an, ‹stanbul: Bo¤aziçi Üni-versitesi Yay›nevi, 2010.

Wright, Quincy (1983). A Study of War. Chicago: Uni-versity of Chicago Press, Midway Reprint.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Cayd›r›c›l›k kavram›n›, çeflitli cayd›r›c›l›k türleri ›fl›¤›nda tan›mlayabilecek;Cayd›r›c›l›k teorisinin dönüm noktalar›n› tespit edip, cayd›r›c›l›k kavram›n›güncel geliflmelere uyarlayabilecek;Oyun teorisinin genel varsay›mlar›n› kavray›p, Stratejik Çal›flmalar alan›nda-ki konumunu saptayabilecek;Oyun teorisini içerdi¤i çeflitli oyun türleri kapsam›nda tart›flabilecek ve gün-cel stratejik durumlara uyarlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Nükleer Cayd›r›c›l›k• Esnek Karfl›l›k• Kitlesel Karfl›l›k• Karfl›l›kl› Teyit Edilmifl Yoketme

• Dehflet Dengesi• Tavuk Oyunu• Mahkûm ‹kilemi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

• STRATEJ‹K ÇALIfiMALARDACAYDIRICILIK VE OYUN TEOR‹S‹

• CAYDIRICILIK• OYUN TEOR‹S‹


StratejikÇal›flmalardaCayd›r›c›l›k ve OyunTeorisi


STRATEJ‹K ÇALIfiMALARDA CAYDIRICILIK VE OYUN TEOR‹S‹Cayd›r›c›l›k ve oyun teorisi Stratejik Çal›flmalar alan›n›n ilgilendi¤i temel konularve anahtar kavramlard›r. So¤uk Savafl döneminin teorik çal›flmalar›nda ve pratiktegenel anlam›yla karfl› taraf› sald›rmaktan men etmeyi öngören “cayd›r›c›l›k” anlay›-fl›n›n yayg›n olarak kulland›¤› analiz yöntemi oyun teorisidir. Stratejik Çal›flmalar›nana ilgi alanlar›ndan olan oyun teorisi, özellikle devletleraras› çat›flmalarda t›rman-ma, silahlanma yar›fl›n›n dinamikleri, nükleer silahlanma ve pazarl›k gibi konular›ele al›r. Oyun teorisi çerçevesinde ak›l yürütmeden en fazla etkilenen alansa cay-d›r›c›l›k kavram›d›r.

Oyun teorisi, özellikle Thomas Schelling’in sistematik ve bilimsel, dolay›s›yla dayeterli olmad›¤›n› öne sürdü¤ü cayd›r›c›l›k teorisinin eksiklerini tamamlayacak bir araçolarak cayd›r›c›l›k analizlerinde yo¤un olarak kullan›lm›flt›r. Schelling’e göre oyun te-orisi en iyi davran›fl biçiminin di¤erlerinden beklenilen davran›fla göre belirlendi¤i biryaklafl›m ortaya koydu¤undan cayd›r›c›l›k teorisiyle uyumlu ve onu tamamlay›c›d›r.

CAYDIRICILIKStratejik Çal›flmalar›n önemli bir ilgi alan›n› oluflturan cayd›r›c›l›k, So¤uk Savafl dö-neminin, dolay›s›yla nükleer strateji ça¤›n›n temel kavramlar›ndand›r. Kavram ola-rak cayd›rma, insanl›¤›n çat›flma ya da diplomasi tarihi ile yafl›tt›r. Fakat, StratejikÇal›flmalar›n bir konusu olarak “cayd›r›c›l›k” anlay›fl› nükleer silahlar›n ortaya ç›k›-fl›yla do¤mufltur. Bir baflka deyiflle, yüzy›llar boyunca stratejik düflüncenin özündeyer alan cayd›r›c›l›k, yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda analitik bir kavram olarakkullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Cayd›r›c›l›k Kavram›

Cayd›r›c›l›k kavram›n› çeflitli cayd›r›c›l›k türleri ›fl›¤›nda tan›mla-yabilmek.

Cayd›rma, Türk Dil Kurumu sözlü¤ünde bir sald›rganl›¤› engellemek için önlem al-ma eylemi olarak tan›mlanmaktad›r. Cayd›r›c›l›k ise, en genel anlamda karfl› taraf›olas› bir davran›fltan vazgeçirmek için tehdit ve vaat gibi mekanizmalar›n bilinçliolarak kullan›lmas›na yönelik strateji olarak tan›mlanabilir. Stratejik Çal›flmalar lite-ratüründe ise farkl› tan›mlara rastlan›r. Alexander L. George’a göre cayd›r›c›l›k, düfl-

Stratejik Çal›flmalardaCayd›r›c›l›k ve Oyun Teorisi

ABD’li ekonomist Thomas C.Schelling, The Strategy ofConflict (1960), Strategyand Arms Control (1961),Arms and Influence (1977)ve Micromotives andMacrobehavior (1978)bafll›kl› kitaplar›yla tan›nd›.Schelling, oyun teorisianalizi ile çat›flma veiflbirli¤i anlay›fl›n›gelifltirdi¤inden 2005’teNobel ekonomi ödülüne lay›kgörüldü.

1A M A ÇN

man› belirli bir davran›fl biçimini seçmesinin maliyetinin faydas›ndan çok olaca¤›naikna etmektir. Glenn Snyder’a ait bir baflka tan›ma göre cayd›r›c›l›k, bir taraf›n di¤ertarafa belirli bir davran›fl karfl›s›nda cezai yapt›r›m uygulanaca¤›n› veya ödül verile-ce¤ini aç›k ya da örtülü olarak belirtti¤i bir havuç-sopa takti¤idir. Bruce Russett’egöre cayd›r›c›l›k, taraflar›n potansiyel düflman›n beklenen davran›fllar›na dayal› birfayda ve maliyet hesab› üzerine oturan bir stratejik etkileflim oyunudur.

Cayd›r›c›l›k stratejisinin zamanla farkl› türleri ortaya ç›km›fl ve bunlar çeflitliflekillerde s›n›fland›r›lm›flt›r. En temel ayr›m, cayd›r›c›l›k ile geniflletilmifl cayd›r›-c›l›k aras›ndad›r. Bunun yan›nda genel ve dolays›z cayd›r›c›l›k aras›nda da ayr›-ma gidilmektedir.

Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k, bir devletin korudu¤u müttefik devlete karfl› düflman-ca davran›fllar› cayd›rmas›d›r. Tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi burada genel anlamdacayd›r›c›l›ktan farkl› olarak, cayd›r›c› devlet kendisine yönelik bir tehdide maruzkalmamakta, müttefiki kabul etti¤i baflka bir devletin karfl› karfl›ya oldu¤u olas› sal-d›r› tehdidini cayd›rmaya çal›flmaktad›r. Örne¤in, ‹ngiltere ve Fransa aras›nda1947’de imzalanan Dunkirk Antlaflmas›, ‹ngiltere’nin Fransa’ya herhangi bir sald›r›halinde yard›m edece¤i taahhüdünü içerdi¤inden Almanya’y› Fransa’ya sald›rmak-tan cayd›rmay› hedeflemiflti. Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k genel ve dolays›z cayd›r›c›-l›k olarak karfl›m›za ç›kabilir.

Genel cayd›r›c›l›k, So¤uk Savafl döneminde ABD ve Sovyetler Birli¤i liderli¤in-deki iki kutuplu düzende en yayg›n görülen cayd›r›c›l›k türüdür. Burada cayd›rma,kesin ve yak›n bir sald›r› olas›l›¤› olmasa da, taraflar aras›ndaki iliflkilerin düzen-lenmesinde kullan›lan bir yöntem olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolays›z cayd›r›c›l›k ise,taraflardan en az birisi ciddi ve kesin bir sald›r› plan› içindeyse ve karfl› taraf da mi-silleme tehdidiyle bu sald›r›y› önlemeye çal›fl›yorsa ortaya ç›kan cayd›r›c›l›k türüdür.

Geniflletilmifl genel cayd›r›c›l›k devletler aras›nda düflmanca iliflkilerin oldu¤udurumla ilgilidir, fakat herhangi bir devlete karfl› do¤rudan askeri kuvvet kullan›-m› haz›rl›¤› görülmez. Temel olarak silahlanma yar›fl›, ittifaklar ve politika yap›c›-lar›n beyanlar› yoluyla yürütülür. Geniflletilmifl dolays›z cayd›r›c›l›kta, sald›rgandevletin, bir baflka devlete karfl› sald›r› olas›l›¤› yak›n tehdittir. Tehdide maruz ka-lan devlet ise bir baflka devlet için korunan müttefik konumunda oldu¤undan, buüçüncü devlet aç›k ya da örtülü olarak sald›rgan› cayd›rmak amac›yla misillemeyapaca¤› tehdidinde bulunur.

Taraflar Tehdit Düzeyi

Genel Cayd›r›c›l›kSald›rgan Taraf

Cayd›r›c› Taraf

Düflmanca iliflki durumu ve

yak›n-olas› tehdit yoktur.

Dolays›z Cayd›r›c›l›kSald›rgan Taraf

Cayd›r›c› TarafYak›n-Olas›

Geniflletilmifl Genel

Cayd›r›c›l›k

Sald›rgan Taraf


Korunan Taraf

Düflmanca iliflki durumu ve

yak›n-olas› tehdit yoktur.

Geniflletilmifl Dolays›z

Cayd›r›c›l›k

Sald›rgan Taraf


Korunan Taraf

Yak›n-Olas›


fiekil 4.1

Cayd›r›c›l›k Türleri

Cayd›r›c›l›k Teorisinin Geliflimi

Cayd›r›c›l›k teorisinin dönüm noktalar›n› tespit edip, cayd›r›c›l›kkavram›n› güncel geliflmelere uyarlamak

Cayd›r›c›l›¤›n öncü teorisyeni, Stratejik Çal›flmalar›n gelifliminde önemli bir isim olanBernard Brodie’dir. Brodie, ‹kinci Dünya Savafl›’nda Hiroflima ve Nagasaki’ye atombombas› at›lmas›n›n ard›ndan, “bugüne kadar askeri hedefimiz savafllar› kazanmak-t›, fakat bu tarihten sonra temel amac›m›z onlar› önlemek olmal›d›r” sözleriyle cay-d›r›c›l›¤›n temelini atm›flt›r. Bu tarihten sonra cayd›r›c›l›k aflamal› olarak geliflmifl, dö-nemsel etkilerle flekillenerek, bir nükleer stratejiye dönüflmüfltür. Cayd›r›c›l›k strate-jisinin geliflini belirli dönemlere ay›rmak mümkündür. Bu kapsamda, 1945-1962 ara-s› Zorlay›c› ‹kna Dönemi, 1962-1983 Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi, 1983-1990 Sa-vunmac› Cayd›r›c›l›k Dönemi ve 1990 sonras› Nükleer Stratejilerin De¤iflmesi Döne-mi fleklindeki ayr›m Stratejik Çal›flmalarda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.

1945-1962 Dönemi Bu dönem cayd›r›c›l›k stratejisinin ilk geliflme dönemi olmakla birlikte, birçok ya-zar bu dönemi cayd›r›c›l›k de¤il, zorlay›c› ikna (compellence) kavram›yla ifade et-meyi tercih etmektedir. Schelling’e ait olan bu ayr›ma göre cayd›r›c›l›k, düflman›nbelirli politikalar›n› engelleme gibi negatif bir etkiye sahipken, zorlay›c› ikna düfl-man› belirli davran›fllar› göstermeye ikna etmek fleklinde pozitif bir etkiye sahiptir.Yine de zorlay›c› ikna, ABD’nin nükleer güç tekelini elinde bulundurdu¤u ve1950’lerin ortalar›ndan itibaren tekel olmay› sürdüremese de üstünlü¤ünü korudu-¤u döneme ait bir stratejidir. Bu dönemde nükleer silahlar siyasal etki araçlar› ola-rak de¤erlendirilmifl ve ABD nükleer silah kullanma tehdidiyle pazarl›k avantaj›sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Sovyetler Birli¤i 1949’da atom bombas› yapm›fl olmas›nakarfl›n operasyonel silahlara daha sonra sahip olacakt›r.

1950’li y›llar cayd›r›c›l›k teorisinin belirginleflti¤i ve keskinleflti¤idönemdir. Kas›m 1954’te NATO’nun benimsedi¤i kitlesel karfl›l›kstratejisi, komünizmden gelecek herhangi bir sald›r›ya karfl›l›k nük-leer güçle karfl›l›k verilece¤i beyan›d›r. Kitlesel karfl›l›k stratejisi,ABD’nin ayn› dönemde tahrip gücü yüksek hidrojen bombas›n› ge-lifltirmifl olmas› nedeniyle etkili olmufltur. Yine de bu strateji birçokuzman taraf›ndan elefltirilmifltir. Kitlesel karfl›l›k stratejisini elefltiren-ler, kademeli cayd›r›c›l›¤› önermekteydi. Kademeli cayd›r›c›l›k, ad›n-dan da anlafl›laca¤› gibi, askeri gücün taktik nükleer silahlar›n kulla-n›m› yoluyla s›n›rl› nükleer savafla kadar uzanacak flekilde kademe-li olarak art›r›lmas›n› içermekteydi. Bu anlay›fl, özellikle nükleer s›-n›r bir kez afl›ld› m›, savafl›n s›n›rl› kalamayaca¤›, yani genel nükle-er savafla varma olas›l›¤›n›n belirmesi nedeniyle elefltirilmifltir.

1950’lerin sonlar›nda ise cayd›r›c›l›k stratejisinin nükleer silahlar›pazarl›k amac›yla kullanma tehdidi üzerine kurgulanmas› gündemegeldi. Bir baflka deyiflle, zorlay›c› ikna ba¤lam›nda cayd›r›c›l›¤›n ge-çerlili¤i tart›fl›lmaya ve bunun yerine cayd›rmaya dayal› bir stratejiyegeçilmesi gerekti¤i önerilmeye baflland›. Bunun en önemli nedeni, 1957’de Sovyet-ler Birli¤i’nin Sputnik 1 uydusunu f›rlatmas›n›n ard›ndan ABD’nin Sovyetler Birli¤ikarfl›s›nda nükleer tekelini koruyamayaca¤›n›n ortaya ç›km›fl olmas›yd›. ÇünküSputnik’i uzaya f›rlatan roketler, k›talararas› füzeleri gönderecek mekanizma ola-rak kullan›lma potansiyeline sahipti ve ABD bu teknolojinin gerisinde kalm›flt›.

634. Ünite - Strate j ik Çal ›flmalarda Cayd›r ›c › l ›k ve Oyun Teor is i

2A M A ÇN

Baz› çal›flmalardacayd›r›c›l›k stratejisiningeliflimi, So¤uk Savafldöneminin iki süper gücüABD ile Sovyetler Birli¤i’ninbirbirlerine karfl›konumlar›na göre dedönemlerine ayr›lmaktad›r.Örne¤in, Bruce Russet’inyapt›¤› dönemlendirme,1945-1952 ABD’nin NükleerTekeli, 1953-1957 ABD’ninNükleer Hakimiyeti, 1958-1966 ABD’nin NükleerÜstünlük Dönemi ve 1967-1983 ABD-Sovyetler Birli¤iNükleer Eflitlik Dönemifleklindedir.

Resim 4.1

SPUTNIK:Dünyan›n ilk yapay uydusu olarak kabuledilen 58 cm çap›nda ve 83,6 kga¤›rl›¤›ndaki Sputnik 1, 4 Ekim 1957’deSSCB taraf›ndan uzaya f›rlat›ld›.

Bu çerçevede yap›lan tart›flmalar, cayd›r›c›l›k stratejisinin teorik anlamda en di-namik dönemi olan ikinci dalga çal›flmalar› ortaya ç›kard›. ‹kinci dalgan›n öncüteorisyenleri Bernard Brodie, Thomas Schelling, Glenn Snyder ve Albert Wohlstet-ter’di. Cayd›r›c›l›k stratejisinin gelifliminde yayg›n etkiye sahip olan bu çal›flmalar›nço¤u, cayd›r›c›l›k analizlerini oyun teorisine, daha spesifik olarak “tavuk oyunu”nadayand›rm›flt›r. Afla¤›da görülece¤i üzere bu, iki taraf›n ilk tercihlerinin taviz verme-me oldu¤u, fakat nihayetinde iki taraf›n da geri çekilmeyi seçece¤i bir oyundur. Bunedenle iki taraf da taviz vermeyece¤inin düflünülmesini sa¤lamaya çal›fl›r.

Bu çal›flmalar›n bir di¤er ortak özelli¤i rasyonellik varsay›mlar›d›r. Bu dönem-de ortaya koyulan cayd›r›c›l›k analizlerinde analiz konusu olan devletlerin kararal›c›lar›n›n rasyonel davranaca¤›, yani önlerindeki seçeneklerin tümünü rasyonelflekilde de¤erlendirip, fayda ve maliyetleri hesaplayacaklar›, dolay›s›yla en rasyo-nel tercihe yönelecekleri varsay›lm›flt›r. Bu tür analizlerde tam bir rasyonelli¤invarsay›lamayaca¤›, hatta rasyonellik ötesinde de hareket edilebilece¤inin hesaba ka-t›lmas› gerekti¤i yönündeki elefltiriler bir sonraki dalgada s›kl›kla dile getirilmifltir.

Son olarak bu çal›flmalar›n bir di¤er ortak ve sonradan elefltiriye maruz kalanözelli¤i, sadece ceza/tehdit üzerine odaklanarak, cayd›r›c›l›k stratejisinin önemlibir parças› olan ödül/uzlaflmay› gözard› etmifl olmalar›d›r. Bunda, Russett’›n belirt-ti¤i flekilde, tavuk oyunu mant›¤› içinde düflünmenin önemli etkisi olmufltur. Çün-kü bu oyunun mant›¤›nda, taraflardan birisi di¤erinin geri ad›m atmaya haz›r oldu-¤unu fark etti¤inde taviz vermemeye yönelecektir.

Cayd›r›c›l›k stratejisi ve oyun teorisinin geliflimine önemli katk›lar› olan ABD merkezli dü-flünce kuruluflu RAND’›n www.rand.org adresinde nükleer cayd›r›c›l›k ile ilgili makale, ra-por ve yorumlar bulabilirsiniz.

1962-1983 Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi Karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k olarak nitelendirilen dönem 1962’de ABD ve Sovyetler Birli¤iaras›nda ç›kan Küba Krizi’yle bafllam›flt›r. “Ekim Füzeleri” bunal›m› olarak da bilinenbu kriz, ABD’nin 1962 ilkbahar›ndan itibaren Küba’ya yerlefltirilen Sovyet füzelerininvarl›¤›n› tespit etmesi ve ard›ndan bu füzelerin ateflleme sistemlerinin Küba’ya ulafl-mas›na engel olmak için Ekim 1962’de aday› abluka alt›na almas›yla bafllad›. ABD’ninKüba karasular›na giren gemileri bat›raca¤›n› ilan etmesine ra¤men Sovyetler Birli¤i


Hedef

Strateji

Araçlar

Statükoyu Korumak

CAYDIRMAK

Cayd›r›c›l›k Savunma

N. K. N. K.

‹KNA

Statükoyu De¤ifltirmek

Zorlay›c› ‹kna Sald›r›

N. K. N. K.

fiekil 4.2

Zorlay›c› ‹kna veCayd›r›c›l›kStratejileri

Kaynak: Goldstein,Avery (2000).Deterrence andSecurity in the 21thCentury. Stanford:Stanford UniversityPress, s. 27.

N:Nükleer Silahlar,K: KonvansiyonelSilahlar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



önce gemileri durdurmayaca¤›n› aç›klad›, fakat k›sa sürede Küba’daki füzelerini kal-d›rmaya karar verdi. Bir taraftan ABD’nin cayd›r›c› etkisinin izleri ile iki taraf›n do¤-rudan nükleer bir savafltan kaç›nma arzusu göze çarparken, di¤er taraftan, taraflararas›nda Türkiye’deki Jüpiter füzeleri ile Küba’daki SSCB füzelerinin karfl›l›kl› kald›-r›lmas› konusunda bir pazarl›k oldu¤u da daha sonra ortaya ç›km›flt›.

Küba krizinin Türkiye aç›s›ndan bir de¤erlendirmesi için bkz. Sever, Ayflegül (1997) “Ye-ni Bulgular Ifl›¤›nda 1962 Küba Krizi ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Siyasal BilgilerFakültesi Dergisi, Cilt 52, No 1-4, s. 647-660.

Süper güçler aras›nda karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k döneminin bafllamas›yla, kitleselkarfl›l›k stratejisinin yerini Baflkan Kennedy taraf›ndan aç›klanan ve NATO strate-jisine dönüflen esnek karfl›l›k stratejisi ald›. Esnek karfl›l›k stratejisi, düflman sald›-r›s›na taktik nükleer silahlar yan›nda konvansiyonel güçleri de dâhil eden bir stra-tejik karfl›l›k olarak gelifltirilmiflti. Esnek karfl›l›k stratejisi, do¤rudan savunma, he-sapl› t›rmanma ve genel nükleer savafl aflamalar›na ayr›lm›flt›r. Do¤rudan savun-ma, karfl› taraftan (örne¤in SSCB’den) gelebilecek konvansiyonel bir sald›r›y›, yi-ne konvansiyonel silahlarla durdurmaya çal›flmay› içerir. Hesapl› T›rmanma, sal-d›r›ya konvansiyonel güçlerle karfl› koyamama durumunda taktik nükleer silahla-r›n kullan›lmas›n› ve son aflamada genel nükleer savafl ise düflmana yönelik genelbir nükleer sald›r›y› içermektedir. Esnek karfl›l›k stratejisinin ABD taraf›ndan1960’lar›n bafl›nda benimsenmesine karfl›n, Avrupal› müttefiklerin isteksizli¤i ne-deniyle NATO taraf›ndan ancak 1967’de kabul edildi. NATO’nun Avrupal› üyele-rinin esnek karfl›l›k stratejisine ihtiyatl› yaklaflmalar› büyük ölçüde stratejinin kon-vansiyonel güçleri içerme ve ilk aflamada Avrupa topraklar›nda konvansiyonel birsavafl› gerektirmesiydi.

Karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k stratejisine geçilmesi süper güçler aras›ndaki nükleer silahyar›fl›n› dizginlemek yerine, daha da tetikledi. Bunun nedeni taraflar›n bu dönem-de “ikinci vurufl” kapasitesine ulaflmalar›d›r. Wohlstetter taraf›ndan üretilen “ilk vu-rufl” ve “ikinci vurufl” kapasitesi kavramlar› cayd›r›c›l›¤› anlamada önemlidir. ‹lkvurufl kapasitesi, buna sahip olan taraf›n karfl› taraf›n misilleme, ya da “ikinci vu-rufl”, kapasitesini yok edebilece¤i ve nihayetinde kendisinin en az zarar› görece¤ianlam›na gelir. Dolay›s›yla, ilk vurufl kapasitesi, karfl› taraf›n nükleer bir sald›r›y›atlatma kapasitesinin göreli olarak zay›f olmas› ya da olmamas› halinde mümkün-dür. ‹kinci vurufl kapasitesine ulafl›ld›¤›nda ise, karfl› taraf›n ilk vuruflunu atlat›p, ilkvuruflu yapan› yok edebilecek nitelikle bir ikinci vurufl yapabilmek mümkündür.Bu durumda taraflar karfl› taraf› mutlak olarak yok etmek mümkün olmad›¤› süre-ce ilk vurufltan da kaç›nacaklard›r; fakat ikinci vurufl kapasitesine sahip olmak dasürekli silah gücünü art›rmay› ve gelifltirmeyi gerektirdi¤inden silahlanma yar›fl›kaç›n›lmaz olacakt›r.

Bu çerçevede So¤uk Savafl›n süper güçleri k›sa sürede bir nükleer sald›r›y› at-lat›p, daha sonra da karfl› tarafa nükleer misilleme yapabilecek ikinci vurufl kapa-sitesine ulaflt›lar. Bu duruma literatürde “karfl›l›kl› teyit edilmifl yoketme” (mutualassured destruction-MAD) durumu denilmektedir. Karfl›l›kl› teyit edilmifl yok etmedurumu, Raymond Aron’a göre, taraflar birbirlerinin nükleer misilleme yetene¤iniyok edemedi¤i ya da nükleer silahlara karfl› mutlak bir savunma z›rh› gelifltireme-dikleri sürece güvenli bir varoluflsal cayd›r›c›l›k durumu oluflturdu. Nitekim So¤ukSavafl süresince bu konu birçok yazar taraf›ndan, farkl› biçimlerde de olsa nükleersilahlar›n güvenlik sa¤lad›¤› fleklinde dile getirilmifltir. Örne¤in, Kenneth Waltz



“...ancak silahlar›ngerçekten yeterli oldu¤unadair hiç flüphemizkalmad›¤›nda onlar›n aslakullan›lmayaca¤›ndan eminolabiliriz.”John F. Kennedy

Karfl›l›kl› Teyit EdilmiflYoketme (Mutually AssuredDestruction - MAD) kavram›için So¤uk SavaflÇal›flmalar›’nda “dehfletdengesi” (balance of terror)ifadesi de kullan›lm›flt›r.

1981’deki bir çal›flmas›nda “sorumlu flekilde kulla-n›ld›klar› sürece nükleer silahlar›n savafl ç›kma ola-s›l›¤›n› azaltt›¤›n› ve devletlerin nükleer silahlar ko-nusunda sorumlu davranmak için güçlü dürtülerioldu¤undan, nükleer silahlar›n yay›lmas›ndan kor-kulmamas› gerekti¤ini” öne sürmüfltü.

Fakat, 1960’l› y›llar›n sonlar›na do¤ru süper güç-lerin, özellikle de ABD’nin, bir savunma sistemi ola-rak anti-balistik füze sistemlerini (ABM) gelifltirme-ye bafllamalar› karfl›l›kl› teyit edilmifl yok etme den-gesinin s›n›rlar› konusunda düflünülmesine nedenoldu. Örne¤in, ABD Baflkan› Richard M. NixonABD’nin savunma sistemleri gelifltirmesinin, Sovyet-ler Birli¤i y›k›c›l›k kapasitesini daha da art›rmayateflvik edece¤ini, bunun da dehflet dengesinin yö-nünü kitlesel tahribe çevirece¤ini dile getirmifltir.

Yeni füze sistemlerinin dehflet dengesini bozup,kitlesel tahribe yönelinmesine yol açabilece¤ine da-ir kayg›lar, taraflar› 1969’da “Stratejik Silahlar› S›n›r-land›rma Görüflmeleri”nde (SALT) bir araya getirdi.1972’de Moskova’da imzalanan SALT-I Antlaflmas› ilede taraflar baflkentlerinin 150 km civar›nda 100’denfazla ABM bulundurmayacaklar›, bunlarla ilintili ra-darlar›n say›s›n›n iki büyük ve sekiz küçük radarlas›n›rland›r›laca¤› ve bu füzelerden baflka devletlerevermeyecekleri konusunda anlaflt›lar. SALT-I’in ar-d›ndan 1979’da K›talararas› Anti-Balistik Füzeler (In-tercontinental Balistic Missiles - ICBM) ve çok bafl-l›kl› füze sistemleri (Multiple Independently Targe-table Re-Entry Vehicles - MIRV) ile Denizalt›lardanAt›lan Balistik Füzelerin (Submarine Launched Bal-listic Missiles - SLBM) s›n›rland›r›lmas› ile ilgili SALT-II Antlaflmas›na gidecek olan görüflmeler bafllad›. Fa-kat, 18 Haziran 1979’da Viyana’da imzalanan SALT IIAntlaflmas›, SSCB’nin 1979’da Afganistan’› iflgali üze-rine önce ABD Senatosu’nca onaylamad›, ard›ndanda ABD 1986’da antlaflmadan çekildi¤ini aç›klad›.

SALT I görüflmeleri ABD ve SSCB aras›nda bir yumuflama bafllatm›flsa da,SALT II’nin sonuçsuz kalmas› ve Sovyetlerin Afganistan’› iflgali 1980’li y›llar›n ba-fl›nda ABD’yi yeniden ‘ilk vurufl’ kapasitesi hakk›nda düflünmeye ve “önleyici vu-rufl” ba¤lam›nda nükleer silahlar›n kullanabilece¤ini anlay›fl›na yöneltti. Bu çer-çevede, nükleer silahlardan korunman›n tek yolunun onu ilk kullanan olmak ol-du¤u görüflü ABD’de gerek stratejist, gerekse de politika yap›c›lar aras›nda hâ-kim olmaya bafllad›.

Bu geliflmeler, cayd›r›c›l›k çal›flmalar›nda 1970’lerden itibaren, daha bilimsel ve sis-tematik olma çabas›yla a¤›rl›kl› olarak ampirik analizlere dayanan ve en önemli özel-li¤i rasyonellik varsay›m›n› sorgulayacak flekilde karar al›c›lar›n rasyonelli¤ini etkileyenpsikolojik unsurlar›n çal›fl›lmas› olan “üçüncü kuflak” çal›flmalar› ortaya ç›kard›.


Resim 4.2

Bu sistemlerin orijinal isimlendirmesi “Anti-ballistic Missiles”oldu¤undan ABM olarak k›salt›lmaktad›r. Anti-balistik füzeler,düflman›n nükleer, kimyasal, biyolojik ya da konvansiyonel savaflbafll›klar›n› tafl›yan balistik füzelerini yok etmeyi ya da etkisiz halegetirmeyi hedefleyen, savunma amaçl› füze sistemleridir.

ABD’nin denizden f›rlat›lan RIM-161 anti-balistik füzesi

Resim 4.3

Bu görüflmelerin orijinal isimlendirmesi “Strategic Arms LimitationTalks” fleklinde oldu¤undan, SALT olarak k›salt›lmaktad›r.

Jimmy Carter (ABD) ve Leonid Brezhnev (SSCB) ile SALT II ‹mza Töreni

1983’den 2001’e ‹kinci Nükleer Ça¤da Cayd›r›c›l›kReagan 1983’te Y›ld›z Savafllar› (Star Wars) olarak bilinen ‘Stratejik Savunma Giri-flimi’ni bafllatt›¤›nda nükleer stratejide yeni bir aflamaya geçilmifltir. Balistik füzele-rin havada vurulmas› ve ABD’ye ulaflmadan imha edilmesini öngören bu projeyle,a¤›rl›kla uzayda konuflland›r›lacak silahlarla bir savunma kalkan› oluflturulmas› an-lay›fl›yla yeniden savunma sistemleri öne ç›kt›. ABD’ye göre “karfl›l›kl› teyit edilmiflyoketme” anlay›fl›n›n gerektirdi¤i sald›r› odakl› nükleer güç yerine savunma odak-l› bir sistem, nükleer silahlar› kullan›lamaz hale getirebilecekti. Aç›kland›¤›ndan iti-baren gerek gerçeklefltirilebilirli¤i, gerekse de yüksek ekonomik maliyeti nedeniylesorgulanan proje, ayn› zamanda anti-balistik savunma sistemlerine s›n›rland›rma geti-ren SALT I’i ihlal anlam›na da gelmekteydi. So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndanGeorge Bush döneminde de sürdürülen Y›ld›z Savafllar› Projesi, 1993’te dönemin Bafl-kan› Bill Clinton taraf›ndan durduruldu. Fakat yine de 1990’lar boyunca ABD’de nük-leer silahlar›n ve cayd›r›c›l›¤›n önemi vurgulanmaya devam etti ve Y›ld›z Savafllar›Projesi yerine, daha dar kapsaml› bir balistik füze savunma program› kabul edildi.

So¤uk Savafl’›n sona ermesi nükleer cayd›r›c›l›k stratejisinde de¤iflime neden ol-muflsa da, bu cayd›r›c›l›¤›n sorgulanmas› ya da ne flekilde uygulanaca¤›ndan ziya-de, kimin cayd›r›laca¤› konusundaki tart›flmalardan kaynaklanm›flt›r. Bu da ancak2000’lerde olgunlaflacak olan dördüncü kuflak cayd›r›c›l›k çal›flmalar›n›n zemininihaz›rlam›flt›r. Bu ba¤lamdaki çal›flmalar, daha çok ilk kuflak çal›flmalar gibi bir teo-ri gelifltirme amac› d›fl›nda, içinde bulunulan uluslararas› koflullar dolay›s›yla birstrateji gelifltirme hedefiyle ortaya koyulmufllard›. Bu çal›flmalar› kendisinden ön-ceki çal›flmalardan ay›ran en önemli fark ise, asimetrik tehdit ve kitle imha silahla-r›n› içeren terör gibi konulara odaklanmalar› olmufltur.

11 Eylül Sonras› Cayd›r›c›l›k Stratejisi 11 Eylül 2001’de ABD’ye karfl› gerçeklefltirilen terörist sald›r›lar ilk anda cayd›r›c›-l›k stratejisinin sonunun ilan edilmesine yol açt›. ABD’nin nükleer güç bak›m›ndantart›fl›lmaz üstünlü¤üne karfl›n bu tür bir sald›r›ya maruz kalmas›, So¤uk Savafl dö-nemi cayd›r›c›l›¤›n›n art›k geçerli olmad›¤› anlay›fl›n› ortaya ç›kard›. Bu dönemdetehdit oluflturan yeni aktörlere karfl› cayd›r›c›l›k, nükleer güç kullanma ihtimali gi-bi klasik güvenlik yöntemlerinin art›k ifle yaramayaca¤›n› belirten George W. Bushyönetimince önal›c› vurufl (pre-emptive strike) olarak nitelenen yeni bir savunmaanlay›fl›n› ortaya ç›kartt›. Bush doktrini olarak da bilinen bu çerçevede 2002’deaç›klanan ABD Ulusal Güvenlik Stratejisi, ABD’nin nükleer gücünün, nükleer si-lahlara sahip olmasalar da kimyasal ve biyolojik silahlara sahip devletlere karfl›kullan›labilece¤ini ilan etti.

1. Sald›rgan ve cayd›r›c› taraflar›n karar al›c›lar› rasyoneldir; mevcut koflullar› rasyonel olarak

de¤erlendirirler.

2. Nükleer silahlar gibi çok yüksek riskli tehditler sald›rganl›¤› teflvik etmez, yat›flt›r›r.

3. ‹ki taraf›n da de¤er s›ralamas› benzerdir, en az›ndan büyük ölçekli fliddetten kaç›nma gibi

temel de¤erleri paylafl›rlar.

4. Her iki taraf da nükleer silahlar›n kullan›m› gibi stratejik kararlar›n al›nmas›nda, karar alma

yap›s› üzerinde merkezi kontrole sahiptir.


fiekil 4.3

(Geleneksel )Cayd›r›c›l›kTeorisinin TemelVarsay›mlar›

Kaynak: Holsti, K. J.(1997).InternationalPolitics: AFramework forAnalysis. NewJersey: PrenticeHall.

Böylece teorik alanda yeni aktör ve koflullara uyarlanan, stratejik alanda daABD’nin ulusal güvenlik stratejisinde yerini bulan dördüncü kuflak cayd›r›c›l›k çal›fl-malar›, dönemin flartlar›na uygun flekilde, ilk kuflak çal›flmalar gibi, teorik tart›flmalar›gelifltirmekten ziyade strateji gelifltirmeye yöneldi. Kendi içlerinde farkl›l›klar bar›nd›r-sa da, bu çal›flmalar› önceki kuflaklardan ay›ran önemli baz› ortak özellikler vard›r:

• Bu tarihe kadar cayd›r›c›l›k çal›flmalar›n›n odak noktas› olan devletleraras›iliflkilerin d›fl›na ç›karak, daha çok devlet d›fl› aktörlere, bu ba¤lamda da te-rörizme odaklanmaktad›rlar. Bu çal›flmalarda, haydut devletler (rogue sta-tes) uluslararas› bar›fl› tehdit eden ve terörizme destek veren devletler ola-rak ele al›nd›klar›ndan So¤uk Savafl döneminin devletleraras› cayd›r›c›l›k an-lay›fl›nda yer almazlar.

• Dördüncü kuflak çal›flmalar›n tümü asimetrik tehdide odaklanmaktad›rlar. • Cayd›r›c›l›¤›n hala geçerli bir strateji oldu¤unu savunmakla birlikte, savunma

ve güvenlik politikalar›nda So¤uk Savafltaki merkezi rolüne dönülmesini de¤il,gerekti¤inde kullan›lacak bir strateji olmas›n› savunurlar. Bu çerçevede de,uyarlanm›fl cayd›r›c›l›k (tailored deterrence) kavram› öne ç›km›flt›r. Uyarlanm›flcayd›r›c›l›k, her duruma uyan tek bir cayd›r›c›l›k stratejisi yerine, farkl› olayla-ra farkl› cayd›r›c›l›k stratejilerinin gelifltirilmesi anlam›nda kullan›lmaktad›r.

• Dördüncü kuflak cayd›r›c›l›k çal›flmalar›, 11 Eylül sonras› Bush doktrinininortaya koydu¤u önal›c› sald›r› stratejisi konusunda ikiye bölünmüfltür. Birk›s›m çal›flma önal›c› sald›r›n›n esasen cayd›r›c›l›k oldu¤unu öne sürerken,di¤erlerinde cayd›r›c›l›k ve önal›c› sald›r› farkl› stratejiler olarak ele al›nmak-tad›r. Bunlar, cayd›r›c›l›¤›n mevcut koflullarda uygulanmas› zor bir strateji ol-du¤unu kabul etmekle birlikte, önal›c› sald›r›n›n daha zor oldu¤unu ortayakoymaya çal›flmaktad›rlar.

• Bu çal›flmalarda öne ç›kan bir baflka kavram da “dolayl› cayd›r›c›l›k”t›r. Do-layl› cayd›r›c›l›k, terörist grup ve eylemelere destek veren devletleri cayd›r-mak yoluyla terörü cayd›rmak anlam›na gelmektedir.

Bu çerçevede, Bush doktrininin uygulamada uyarlanm›fl cayd›r›c›l›k tan›m›ylauyumlu oldu¤u, uluslararas› teröre karfl› giriflilen eylemlerin bu ba¤lamda de¤er-lendirilmesi gerekti¤i birçok cayd›r›c›l›k analizinde kabul edilmektedir. Örne¤in,11 Eylül sald›r›lar›n› gerçeklefltiren El-Kaide Örgütü’ne destek verdi¤i gerekçesiyleAfganistan’a karfl› Ekim 2001’de bafllat›lan savafl cayd›r›c›l›k stratejisi kapsam›ndade¤erlendirilmektedir.

Nükleer terörizme dair önleyici stratejiyle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Allison, Graham T.(2006) Nükleer Terörizm: Önlenebilir Nükleer Felaket. ‹stanbul: Salyangoz Yay›nlar›.

2009’da ABD baflkanl›¤›n› devralan Obama’n›n 2010’da aç›klad›¤› güvenlik stra-tejisi ise Bush doktrininden farkl›laflm›flt›r. Cayd›r›c›l›ktan çok terörizm ve silahlan-mayla mücadeleye a¤›rl›k veren yeni stratejide, Bush stratejisinden farkl› olaraknükleer silahlara sahip olmayan devletlere karfl› nükleer silah kullanmama garan-tisi verilmifltir. Bu çerçevede konvansiyonel silah kapasitesinin gelifltirilmesi, Rus-ya ve Çin gibi nükleer güçlere karfl› mevcut nükleer kapasiteyle cayd›r›c›l›k ile te-rör örgütleri ve eylemlerine destek veren devletlerin nükleer silah edinmesini ön-leme yeni stratejinin temellerini oluflturmufltur. Obama’n›n ABD stratejisinin temelhedefinin nükleer silahlardan ar›nd›r›lm›fl bir dünya oldu¤unu aç›klamas›na karfl›n,nükleer silahlar var oldukça ABD’nin kendisi ve müttefikleri için güvenli ve etkilibir nükleer cayd›r›c›l›¤a sahip olmay› sürdürece¤ini de dile getirmifltir. Bu çerçeve-de ABD D›fliflleri Bakan› Hillary Clinton’un Nisan 2010’da Estonya’da düzenlenenNATO D›fliflleri Bakanlar› toplant›s›nda söyledi¤i “Nükleer silahlar var oldu¤u sü-rece NATO nükleer bir ittifak olarak kalacakt›r. Nükleer bir ittifak olarak da NA-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



TO’nun nükleer risk ve sorumluluklar› paylaflmas› esast›r” fleklindeki sözleri NA-TO’nun gelecekteki stratejisinin belirleyici unsurlar›n› ortaya koymufltur.

Sonuçta, ABD stratejisi büyük oranda NATO’nun Kas›m 2011’de Lizbon Zirve-si’nde kabul etti¤i yeni stratejik konseptine de yans›m›fl, nükleer ve konvansiyonelkuvvetlerin uygun karmas›na dayal› cayd›r›c›l›k genel stratejinin temel unsuru ola-rak kalm›flt›r. Burada nükleer silahlar›n kullan›m›n› gerektirebilecek flartlar›n uzakoldu¤u vurgulanmakla birlikte, müttefiklerin güvenli¤i için en önemli garantininyine stratejik nükleer güç oldu¤u ifade edilmifltir.

Benzer flekilde, yeni NATO stratejisinde ABD’nin Y›ld›z Savafllar› Projesindenberi kurmaya çal›flt›¤› füze savunma sistemine benzer yeni bir program›n benim-senmifl olmas›, cayd›r›c›l›¤›n 11 Eylül sonras› geçerli¤ini yitirdi¤ine dair görüflleriçürütmektedir. Bu çerçevede öne sürülen görüfller, uluslararas› sistemin anarflik ol-du¤u, devletlerin ulusal ç›karlar›n› ulusüstü ç›karlardan üstün tuttuklar› ve nükleersilahlar›n y›k›c›l›¤›na tamam›yla karfl› koyacak bir araç bulunamad›¤› sürece nük-leer cayd›r›c›l›k stratejisinin öneminin devam edece¤i yönündedir.


Anarfli sözlük anlam›ylafliddet, y›k›m ve kaosuça¤r›flt›r›yorsa da,Uluslararas› ‹liflkilerliteratüründe devletlerinüzerinde hiyerarflik anlamdabir otoritenin bulunmad›¤›durumu ifade eder.

OKUMA PARÇASI 1: “Nükleer Cayd›r›c›l›k Ahlâki midir? Hakl› savafl ö¤retisi ahlaki yarg›larda bulunurken baz› koflullar›n yerine getiril-

mesi gerekti¤ini söyler. Meflru müdafaa genellikle hakl› bir neden olarak görülür,ama bir savafl›n araçlar› ve sonuçlar› da ayn› ölçüde önemlidir. Araçlar bak›m›n-dan, siviller muhariplerden ayr› tutulmal›d›r; sonuçlar bak›m›ndan, amaçlar›n de-¤eri ile araçlar›n maliyeti aras›nda belli bir orant›, belli bir iliflki olmal›d›r.

Nükleer savafl›n hakl› savafl modeline uyabilmesi ihtimali var m›d›r? Teknik ola-rak evet. Radar sistemlerine, denizalt›lara, denizdeki gemilere ya da derin yeralt› ko-muta koruganlar›na karfl›, topçu mermileri ya da derinlik bombalar› gibi düflük te-sirli nükleer silahlar kullan›labilir. Bu durumda, muharip olanlar ile olmayanlar›birbirinden ay›rabilir ve etkileri görece s›n›rl› tutabiliriz. Savafl burada dursayd›,nükleer silahlar› hakl› savafl ö¤retisine uydurabilirdik. Ama savafl burada durur mu,yoksa t›rman›r m›? T›rmanma en büyük risktir, zira 100 milyon kiflinin hayat›n›n yada dünyan›n gelece¤inin de¤eri neyle ölçülebilir?

So¤uk Savafl s›ras›nda baz› insanlar bu soruya “K›z›l olmak ölü olmaktan ye¤dir”cevab›n› verdi. Ama bu soru bu flekilde yanl›fl sorulmufl olabilir. Bunun yerine flöyle so-rabiliriz: Büyük bir facia için küçük bir risk almak hakl› gösterilebilir mi? Küba füze kri-zi s›ras›nda, John Kennedy’nin savafl olas›l›¤› için ‘üçte bir, hatta daha düflük’ dedi¤isöyleniyordu. Bunun yan› s›ra, bir nükleer t›rmanma riski vard›. Kennedy böyle bir riskalmakla do¤ru mu yapt›? fiayet olsayd› deyip flunlar› sorabiliriz: Kennedy Küba’da riskialmaya istekli olmasayd›, Kruflçev daha tehlikeli bir fleyi dener miydi? Sovyetlerin eldeedebilece¤i bir baflar› ileride nükleer bir krize ya da mesela Berlin ya da Panama Kana-l› nedeniyle daha büyük bir konvansiyonel savafla yol açsa ne olurdu?

Nükleer silahlar So¤uk Savafl’›n s›cak savafla dönüflmesini önlemede muhtemelenönemli bir rol oynad›. 1980’lerde, Amerikan Katolik Piskoposlar Birli¤i nükleer cay-d›r›c›l›¤›n, daha iyi bir fley gelifltirilene kadar kabul edilebilir bir ara dönem önlemiolarak, flartl› bir temelde hakl› görülebilece¤ini belirtmiflti. Ama ara dönem ne kadarsürecektir? Nükleer bilgi var oldukça, belli ölçüde nükleer cayd›r›c›l›k olacakt›r. Nük-leer silahlar So¤uk Savafl döneminde ihtiyat do¤urmufl olsa da, rehavet tehlikesi hepvard›. ABD ve Sovyetler Birli¤i’nin nükleer silahlar›n nas›l denetlenece¤ini ö¤renme-leri belli bir zaman ald›; böyle denetim sistemlerinin Kuzey Kore ve ‹ran gibi yeninükleer güç sahipleri aras›nda da var olaca¤› kesin de¤ildir. Üstelik terörist gruplariçin denetim söz konusu bile olmayabilir.

Kaynak: Nye, Joseph S. ve Welch, David (2010). Küresel Çat›flmay› ve ‹flbirli¤iniAnlamak. çev. Renan Akman. ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

OYUN TEOR‹S‹

Oyun teorisinin genel varsay›mlar›n› kavray›p, Stratejik Çal›flma-lar alan›ndaki konumunu saptayabilmek.

Oyun teorisi, pazarl›k ve çat›flmay› analiz etmenin özel bir yoludur. Teorinin enönemli varsay›m›, her tür sosyal durumun matematiksel de¤erlere indirgenebilece-¤idir. Oyun teorisinin önemli unsurlar› poker, satranç ve mal al›m›nda yap›lan pa-zarl›klarda görülebilir. Oyun teorisi politikaya, daha çok karar alma, diplomasi,stratejik cayd›r›c›l›k ve savafla uyarlanm›flt›r. Oyun teorisinin en önemli özelli¤i,sosyal durumlar› analiz ederken çat›flman›n kötü birfley olmak d›fl›nda, insan haya-t›n›n bir parças› oldu¤unun göz önüne al›nmas›na olanak tan›mas›d›r.

Oyun teorisinin temel varsay›mlar›ndan birisi, iktisat biliminden ödünç al›nanrasyonellik kavram›d›r. Rasyonel birey, birçok alternatifle karfl› karfl›ya olsa da herzaman seçim yapabilen, alternatiflerini önceliklerine göre de¤erlendirebilen, alter-natifler içinde her zaman önceliklerini en fazla karfl›layan› seçebilen ve ayn› alter-natiflerle karfl› karfl›ya kald›¤› her seferde ayn› karar› verebilendir.

Bir baflka deyiflle, oyundaki her taraf›n tutarl› ve geçiflli öncelikleri vard›r. Oyun-cular kifli, grup ya da ülke olabilir. Her oyunda oyuncular›n birbirinden farkl› he-defleri vard›r ve her birinin farkl› de¤er yükledi¤i ya da ödül sayd›¤› birden fazlaolas› sonuçla karfl› karfl›yad›rlar. Her oyuncu, di¤er oyuncunun oyunun sonucunuetkileyebilecek farkl› ç›karlar› oldu¤unu hesaba katarak kendi ödüllerini art›rmayaçal›fl›r. Bu ödüller, olas› sonuçlar ve alternatif tercihler ödül matrisi (payoff matrix)denilen bir grafikte gösterilir. Matrisler efl zamanl› yap›lmas› gereken belirli tercih-ler ›fl›¤›ndaki stratejik durumlar› temsil ederler. Oyunlar›n tümü temel baz› özellik-leri paylafl›rlar:

i. Oyunda iki ya da daha fazla oyuncu olmal›d›r;ii. Oyun, oyunculardan biri ya da daha fazlas›n›n alternatifler aras›ndan seçim

yapmas›yla bafllar;iii. ‹lk seçim yap›ld›ktan sonra di¤er oyuncunun alternatiflerini belli derecede

s›n›rlayan bir durum ortaya ç›kar;iv. Oyuncular›n birbirlerinin seçimleri hakk›nda bilgisi olabilir ya da olmayabi-

lir (oyuncular›n birbirlerinin seçimlerini bildikleri oyunlara mükemmel en-formasyon oyunlar› denir);

v. Oyun baflar›l› seçimler içerirse “sona erdirme kural›” vard›r; vi. Her oyun kesin bir durumla sona erer.

Oyun teorisiyle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Özdamar, Özgür (2007). “Oyun Kuram›n›nUluslararas› ‹liflkiler Yaz›n›na Katk›lar›”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4, No 16, s. 33-65.

Oyun Çeflitleri

Oyun teorisini içerdi¤i çeflitli oyun türleri kapsam›nda tart›flabil-mek ve güncel stratejik durumlara uyarlayabilmek.

Oyunlar iki kiflili s›f›r toplaml› oyundan n-kiflili de¤iflken toplaml› oyuna kadar çe-flitli flekillerde ortaya ç›kabilir. En basiti birinin kazanc› mutlaka di¤erinin kayb›naiflaret eden iki kiflili s›f›r toplaml› oyunlard›r. Bu oyun düello gibi tam karfl›tl›¤› içe-


3A M A ÇN


4A M A ÇN

rir. Fakat siyasal yaflam çok daha karmafl›k unsurlar içerdi¤inden, bu basit oyunabaflka unsurlar›n da eklenmesi gerekir. S›f›r toplaml› iki kiflili oyuna siyasal yafla-ma daha uyumlu olmas› için eklenen ilk unsur baflka oyunculard›r. Bu eklemeoyunu n-kiflili s›f›r toplaml› oyun yapar ve ödül matrisi karmafl›k hale gelir.

Siyasal yaflama çok daha uygun bir oyun elde etmek amac›yla yap›lacak bafl-ka bir önemli de¤ifliklik de oyunun de¤iflken toplaml› (variable-sum) hale geti-rilmesidir. De¤iflken toplaml› oyunlarda bir oyuncunun kazanc› mutlaka di¤eri-nin kayb›na denk gelmez; her iki oyuncunun da kazanç sa¤layaca¤›, her ikisininde kaybedebilece¤i ya da her ikisinin de belirli oranlarda kayba veya kazancaulaflabilece¤i durumlar olabilir. Oyuncular ödüllerini maksimize etmek konusun-da iflbirli¤i içinde düflünülebilirler, fakat bu ödüllerin nas›l da¤›t›laca¤› konusun-da çat›fl›rlar.

Oyunlar iki ya da n kiflili, s›f›r toplaml› ya da de¤iflken toplaml› olabildiklerin-den, dört farkl› oyun çeflidinden söz edilebilir.

N-kiflili de¤iflken-toplaml› oyun en ideal model olmas›na karfl›n, karmafl›kl›¤›dolay›s›yla bu modeli kullanmak olanaks›zd›r. Bu ba¤lamda, iki kiflili de¤iflken-toplaml› oyun modelleri olan “tavuk oyunu” ve “mahkûm ikilemi”, gerçekten bü-tünüyle uzak olmayan ve analiz edilmesi mümkün oyun örnekleridir.

Tavuk Oyunu Tavuk oyunu birçok flekilde haz›rlanabilir. En bilinen anlat›m› çal›nt› arabalar›n›birbirlerine do¤ru son süratle süren gençleri içeren oyundur. Bu oyunda her oyun-cunun iki seçene¤i vard›r: yoldan sapma ya da sapmama. Bu nedenle oyunun dörtolas› sonucu olacakt›r. ‹ki oyuncu da yoldan sapt›¤›nda, ikisi de “tavuk” olur amahiçbiri prestij kaybetmez. A sapt›¤›nda B sapmazsa, A “tavuk” olur ve B prestijiniart›r›r. Ayn› flekilde, A de¤il B saparsa, bu sefer de B prestij kaybederken A kaza-n›r. Son olarak, ikisi de sapmadan yollar›na devam ederse, çarp›fl›rlar ve bu oyunölümle sonuçlan›r.


S›f›r-toplaml› (zero-sum) De¤iflken-toplaml› (variable-sum)

2-kifli

2-kifli s›f›r-toplam

(örne¤in; 2 kiflilik poker, Rus

ruleti, baz› savafl çeflitleri)

- flans oyununa dönüflür

2-kifli de¤iflken-toplam

(örne¤in; ABD-SSCB silahlanma

yar›fl›, “Tavuk Oyunu” ve

“Mahkum ‹kilemi” modelleri)

- gerçek hayata daha yak›nd›r

n-kifli

n-kifli s›f›r toplam

(örne¤in;, beflli poker, üç kiflilik

düello)

n-kifli de¤iflken toplam

(örne¤in; ABD-SSCB-Çin silahlanma

yar›fl›)

- çok karmafl›kt›r, analiz edilmesi

zordur

fiekil 4.4

Oyun Çeflitleri

Bu matriste sapma, A oyuncusu için a1, B oyuncusu için b1 ve sapmama da Aoyuncusu için a2, B oyuncusu için de b2 olarak gösterilmifltir. Matristeki hücrelerolas› sonuçlar› göstermektedir. Çeflitli sonuçlara verilen de¤erler, her rasyoneloyuncunun bu sonuçlardan elde edece¤i sonuca atfetti¤i de¤ere iflaret etmektedir.Bu oyunda oyuncular›n sonuçlar üzerinde k›smi kontrolü söz konusudur. Tek biroyuncunun seçimi oyunun kesin sonucunu belirlemez, kesin sonuç ancak ikioyuncunun seçimleriyle belirlenir.

Tavuk oyununda her oyuncunun baflat bir stratejisi vard›r. Bu örnek oyundabaflat strateji a1b1, yani her iki oyuncunun da sapmas›d›r. Çünkü bu olas›l›¤› enyüksek sonuçtur. Bunun nedeni, her oyuncu için en rasyonel yaklafl›m›n kötününiyisini seçmek olmas›d›r. Zira en iyi peflinde koflman›n alternatif maliyeti en kötüduruma düflmek olabilir. Zararlar› minimize etmeye yönelik bu yaklafl›ma “mini-max strateji” denir. Minimax stratejiye göre oyuncular seçimlerini kazançlar›n› ar-t›rma f›rsatlar› aras›ndan de¤il, kay›plar›n› en aza indirecek stratejiler aras›ndan ya-parlar. Tavuk oyununda bu stratejinin iflleyifli; A için sapmama durumunda bafl›nagelebilecek en kötü fley (-100) olurken, sapma halinde en kötü ihtimal (-10) oldu-¤undan, A sapmay› tercih edecektir. B de ayn› hesaba dayanarak ayn› flekilde sap-may› tercih edecektir. Bu durumda a1b1 sonucu baflat olmakta ve oyun belirli birdenge ya da bel noktas›na (saddlepoint) do¤ru evrilmektedir.

Anatol Rappaport’un tan›m›na göre bel noktas› bir matriste ayn› sonucun biroyuncu için yatay eksende bak›ld›¤›nda en kötü sonuç olmas›na karfl›n, düfley ek-sende en iyi sonuç olmas› ile belirlenir. Yukar›daki matriste bunu B oyuncusu içinsaptamak mümkündür. a1b1 sonucu yatay eksende bak›ld›¤›nda, a1b2 karfl›s›nda Biçin en kötü sonuç olurken (çünkü a1b2’de B prestij kazan›r), a1b2 düfley eksendeB için en iyi sonucu oluflturur. Bu durumda B’nin tercihi b1 (yani sapma) yönün-de a¤›rl›k kazanacakt›r. Benzer bir analizi A için de yapmak mümkündür. Bu du-rumda baflat strateji a1b1’dir.


b1 (sapma) b2 (sapmama)

a1(sapma)

a2(sapma)

A

B

a1b1(her iki taraf da sapar)

baflat strateji

a1b2

+10(statü kazan›r)

-100(ölüm)

a2b2(çarp›flma)a2b1

+10 (statü kazan›r) -100 (ölüm)

-10(prestij kaybeder)

-10 (prestij kaybeder)0

0

fiekil 4.5

Tavuk OyunuMatrisi

Stratejik Çal›flmalar aç›s›ndan tavuk oyunu ABD ile SSCB aras›ndaki krizlerdegörülebilir. ABD A oyuncusu, SSCB de B oyuncusu olarak al›nd›¤›nda, sapma nük-leer savafl›n efli¤inden dönme, sapmama nükleer savafl riskine ra¤men kesin karar-l›l›k içinde olma anlam›na gelmektedir. Tavuk oyunundaki baflat strateji, So¤uk Sa-vafl döneminde neden bir nükleer savafl olmad›¤›n› aç›klamaya yarar. Yine, KübaKrizi’nde SSCB’nin nükleer savafltan kaç›nmak için önemli oranda prestij kayb›nagöz yummas›n› da aç›klamaktad›r.

Tavuk oyunu uluslararas› iliflkilere uyarland›¤›nda ve modele özellikle ön taah-hüt ve rasyonel-d›fl› durumlar eklendi¤inde de¤iflik olas›l›klar ortaya ç›kmaktad›r.Örne¤in, Herman Kahn “Thinking About the Unthinkable” bafll›kl› çal›flmas›nda ta-vuk oyununa rasyonel olmayan halleri eklemifltir. Burada A, yoldan sapmama ko-nusunda kesin kararl› oldu¤una, dolay›s›yla rasyonel olmad›¤›na B’yi ikna etmeyeçal›flmaktad›r. Bunun için, araba yar›fl› örne¤imizdeki oyunculardan A örne¤in ara-badan bofl içki flifleleri atarak B’yi sarhofl oldu¤una ikna etmeye çal›flabilir ya da di-reksiyonu kopar›p atarak, B’ye rasyonel olmad›¤›n› ve dolay›s›yla kesinlikle sapma-yaca¤›n› göstermeye çal›flabilir. A’n›n sapmayaca¤›na dair verdi¤i bu ön taahhütB’yi dört yerine sadece iki seçenekle karfl› karfl›ya b›rak›r. A kesinlikle sapmayaca-¤›na göre B, rasyonel bir oyuncu olarak sapmay› seçip kay›plar›n› minimize etme-ye çal›flacakt›r. Sonuç olarak A, B’yi ön taahhütleriyle rasyonel olmad›¤›na inand›-rarak kolayca zafer elde etmifl olur. Bu mant›¤› özellikle So¤uk Savafl dönemi SSCB-ABD iliflkilerine uyarlad›¤›m›zda, cayd›r›c›l›k stratejisinde gözlemlemek mümkün-dür. Cayd›r›c›l›k stratejisinde önemli olan, karfl› taraf› karfl›l›kl› intihar anlam›na gel-se de nükleer silahlar› kullanabilece¤ine ikna etmek oldu¤undan, bu durumda ödü-lü elde edecek olan taraf, nükleer silahlar› kullanmaya en yak›n duran olacakt›r.

Öte yandan, bu mant›k ancak tek bir krize uyarlanabilir. Gerçek hayat ise sü-rekli tekrarlanan oyunlardan oluflur ve taraflar ö¤renme sürecinden geçerler. Buba¤lamda, uluslararas› iliflkilerin araba yar›fl› yapan gençler örne¤indeki gibi iflle-medi¤i aç›kt›r. Araba yar›fl› yapan gençler yar›fltan sonra evlerine gidip olay› unut-


fiekil 4.6

b1 (füzeleri geri çekme) b2 (füzeleri geri çekmeme/kararl›l›k)

a1(blokaj)

a2(hava harekât›)

B(SSCB)

a1b1(uzlaflma)

baflat strateji

a1b2(SSCB zaferi)

+10

-100

a2b2(nükleer savafl)

a2b1(ABD zaferi)

+10 -100

-10(prestij kaybeder)

-100

0

A(ABD)

ABD-SSCB TavukOyunu: Küba FüzeKrizi

ma olana¤›na sahipken, uluslararas› iliflkilerde ayn› oyunu tekrar tekrar oynay›phayatta kalmak gerekir. O nedenle tek bir oyunda ön taahhütle hayatta kalma vekazanma olas›l›¤› %90 iken, karfl›laflmalar›n tekrarlanmas› durumunda karfl› taraf›nö¤renme süreci sonunda bu oran h›zla düfler. Tek bir oyunda/çat›flmada hayattakalma olas›l›¤› %90 iken, ikinci oyundan itibaren bu olas›l›k %81’e düflmektedir.Ayn› mant›kla, yedinci karfl›laflmadan sonra hayatta kalma flans› %50’nin alt›na dü-fler. Bu durum tavuk oyununda rasyonel olmayan durumlar›n sadece k›sa dönem-de ifle yarayan bir taktik oldu¤unu göstermektedir.

Mahkûm ‹kilemiStratejik Çal›flmalar›n do¤as›na ›fl›k tutabilecek ikinci oyun mahkûmun ikilemidir.Bu oyunun en bilineni, tutuklanan iki flüphelinin birbirinden ayr› tutularak sorgu-lanmas› örne¤idir. Soruflturmay› yapan, flüphelilerin suçlu oldu¤undan emindirama elinde kan›t yoktur. fiüphelilere yaln›zca itiraf etme ya da etmeme seçenekle-ri sunulur. fiüphelilerin ikisi de suçlu olduklar›n› itiraf etmeyerek susarsa, ikisi dehafif birer cezayla kurtulur. Her ikisi de itiraf ederse, ikisi de suçlanabilir ama itirafettikleri için alabilecekleri en a¤›r cezadan daha az ceza al›rlar. Fakat sadece birisiitiraf eder, di¤eri susarsa itiraf eden iflbirli¤i yapt›¤› için çok düflük bir ceza al›rken,di¤eri en a¤›r cezay› al›r.


Oyun say›s› 1 2 3 4 5 6 7

Tek oyun .9 .9 .9 .9 .9 .9 .9

n oyun sonra .9 .81 .729 .656 .590 .531 .478

fiekil 4.7

Tek Oyunda veToplamda HayattaKalma (Bekâ)Olas›l›¤›

a1(susma)

a2(itiraf)

A

B

a1b1

(ikisi de susar)a1b2

-3(3ay ceza)

a2b2(ikisi de itiraf eder)

baflat stratejia2b1

-10 (1 y›l ceza)

(susma)b1 (itiraf)b2

-10 (1 y›l ceza) -100 (10 y›l ceza)

-100 (10 y›l ceza)

-3 (3ay ceza)

-50(5 y›l ceza)

-50 (5 y›l ceza)

fiekil 4.8

Mahkûm ‹kilemiMatrisi

Bu matris incelendi¤inde, iki flüpheli de faydalar›n› maksimize etmeye çal›flt›-¤›ndan, ikisi için de en rasyonel tercih itiraf etmek olacakt›r. Burada baflat strateji,iki flüphelinin de itiraf ederek 5’er y›l ceza almalar›d›r. Fakat bu örnekte en rasyo-nel sonuç en iyi sonuç demek de¤ildir. ‹kisi de sessiz kalsa 1’er y›l cezayla kurtu-lacaklard›r, ama her flüpheli di¤erinin itiraf edebilece¤i olas›l›¤›n› hesaba kataca-¤›ndan konuflmay› tercih edecektir. Örne¤in A sessiz kalmay› seçse, B’nin itiraf et-mesi en kötü sonuca (10 y›l ceza) neden olacakt›r. Bu durumda flüpheli minimaxstratejisine göre kötü sonuçlar içinde kendisine en az zarar› verecek olan› seçme,yani itiraf etme yoluna gidecektir. Buna bir baflka aç›dan da bakmak mümkündür.Sessiz kalmas› karfl›s›nda örne¤in A’n›n önündeki seçenekler 1 y›l ya da 10 y›l ha-pis cezas›, itiraf etmesi karfl›s›nda ise 3 ay ve 5 y›ld›r. Bu durumda A, 3 ay› 1 y›lave 5 y›l› da 10 y›la tercih edecektir. B ile iletiflim kurma olas›l›¤› da olmad›¤›ndan,B ne seçerse seçsin A için rasyonel olan itiraf etmek olacakt›r. Bu nedenle, oyun-da denge/bel noktas› taraflar›n susarak 1 y›l cezayla kurtulmas› de¤il, ikisinin deitiraf ederek 5’er y›l ceza almalar›d›r.

Mahkûm ikilemi oyunundan ç›kar›labilecek en önemli ders, baz› oyunlardafarkl› ve karfl›l›kl› olarak tercih edilecek seçenekler oldu¤undan, rasyonel hesab›nher iki oyuncunun da felaketine yol açabilecek olmas›d›r. Bu oyun uluslararas› ilifl-kilere uyarland›¤›nda, kriz ortam›nda taraflar›n istemeseler de nas›l çat›flmaya sü-rüklenebileceklerini göstermektedir. Bu durum için yine iki ülke aras›ndaki silah-lanma yar›fl› iyi bir örnek oluflturur.

Bu matrise göre A düflük silahlanma harcamalar›n› seçerse olas› en kötü sonuç,B’nin yüksek silahlanma harcamalar›na devam ederek uluslararas› alanda askeri vesiyasal avantajlar›n› art›rmas› olacakt›r (A -100; B +50). A yüksek silahlanma harca-malar›na devam etmeyi seçerse, olas› en kötü sonuç karfl›l›kl› olarak pahal›ya malolacak silahlanma yar›fl› (-50; - 50) ya da B düflük silahlanmay› seçmiflse A’n›n


fiekil 4.9

a1(düflük

silahlanma)

a2(yüksek

silahlanma)

A

B

a1b1

silahlar›n s›n›rland›r›mas›a1b2

+50(B’nin avantaj›)

a2b1

-10(düflük silahlanma) b2

-100 (A’n›n ciddi kayb›)

-50

-50

b1 (yüksek silahlanma)

-10

-100 (B’nin ciddi kayb›)

+50 (A’n›n avantaj›)

a2b2(silahlanma yar›fl›)

baflat strateji

Mahkum ‹kilemineGöre SilahlanmaYar›fl›

avantaj› (B -100; A +50) olacakt›r. Bu durumda A, B’nin seçimi ne olursa olsun si-lahlanma harcamalar›n› art›rmay› seçecektir. B de benzer bir hesapla ayn› alterna-tifi tercih edece¤inden ortaya silahlanma yar›fl› ç›kacakt›r.

Mahkûm ikilemi oyunuyla çok daha karmafl›k sonuçlar elde etmek de müm-kündür. Örne¤in, oyuncular›n iletiflim kurma olanaklar›n›n artmas› iflbirli¤i yapmaolas›l›¤›n› art›r›r. Ayr›ca, ayn› durumun tekrar etmesi sonucu bir ö¤renme süreci-nin devreye girmesiyle de oyuncular iflbirli¤i yapmaya yaklafl›rlar. Bu çerçevedeoyun teorisinin, uluslararas› iliflkileri anlamaya yarayan bir baflka yönü olarak biriletiflim çeflidi olan “z›mni pazarl›k” kavram› da aç›klanmal›d›r. Bu kavram›n öne-mi, taraflar aras›nda do¤rudan temas olmadan nas›l iletiflim kurulabilece¤ini gös-termesidir. Z›mni pazarl›k, bize karfl›t taraflar›n niyet ve beklentilerini, savafl›n or-tas›nda bile uyumlaflt›r›labileceklerini göstermektedir. Örne¤in, ‹kinci Dünya Sava-fl›’nda daha önce görülmemifl düzeyde bir fliddet yaflanmas›na ve taraflar aras›ndabir anlaflma olmamas›na ra¤men, hiç bir taraf›n zehirli gaz kullanmam›fl olmas› iyibir örnektir. Bir taraf›n bunu yapmaktan kaç›nmas›, di¤er taraf da kullanmad›¤› sü-rece bunu yapmamaya istekli oldu¤una dair iflaret haline gelmifltir. Yine, ‹kinciDünya Savafl›’nda Almanlar Do¤u Cephesinde Rus tutsaklara ac›mas›z davranm›fl,Ruslar da ilerlerken ayn› flekilde karfl›l›k vermifltir. Buna karfl›n Almanya Bat› Cep-hesinde savafl tutsaklar›yla ilgili Cenevre Sözleflmesine uygun davranma e¤ilimin-de olunca, Bat›l› müttefikler de yn› flekilde karfl›l›k vermifllerdir. Bu tür z›mni an-laflmalar söz konusu oldu¤unda taraflar, birbirlerinin benzer flekilde alg›layaca¤›n›düflündükleri ‘belirgin çözüm’lere yönelirler. Örne¤in, Schelling’in bir çal›flmas›n-da iki kifliye toplam 100 ABD Dolar› verilece¤i söylenmifl ve bunun ne flekilde pay-laflt›r›lmas›n› istediklerini birbirleriyle iletiflim kurmadan bir ka¤›da yazmalar› isten-mifltir. Ancak taraflar›n yazd›klar› miktarlar›n toplam› 100 Dolar› aflarsa ikisi de hiçpara alamayacaklard›r. Çal›flmaya kat›lan deneklerin % 90’›, 50 Dolar yazmay› ter-cih etmifltir.

Z›mni iletiflim taraflar aras›nda çat›flan de¤il, birbiriyle uyumlu ç›karlar oldu-¤unda da ortaya ç›kabilir. Bu durumda taraflar aralar›nda iletiflim olmad›¤› halde,di¤erlerinin de benzer beklentilere sahip oldu¤unun fark›nda olursa bu beklenti-leri uyumlaflt›rmaya çal›fl›rlar. Yine Schelling’in bir deneyinde taraflardan bir paramiktar› belirlemeleri istenmifl ve hepsinin ayn› miktar› belirlemesi durumunda buparay› alacaklar› söylenmifltir. Burada da deneklerin %95’i 10’un katlar›n› oluflturanmiktarlar› seçmifl ve bunlar›n içinde de ço¤unluk 1 milyon ABD Dolar› demifltir.Bu durumun aç›klamas› 1 milyon dolar›n belirgin çözüm olmas›d›r. Taraflar tek ta-rafl› ç›karlar›n›n ötesinde, genelde herkesin ne bekleyebilece¤ini mant›k yürüterekbulmaya çal›flm›fllard›r.

Tavuk oyununda oldu¤u gibi burada da baz› riskler söz konusudur. Örne¤in,ABD’nin Vietnam’da uygulad›¤› t›rmanma politikas› ve Kuzey’in bombalanmas› as-l›nda Kuzey Vietnaml›lara bir iflaret olarak düflünülmüfltü. Fakat bu oyunda KuzeyVietnaml›lar rasyonel olmamay› seçmifl, sonuçta ad›m ad›m ilerleyen t›rmanma ikitarafa da büyük bedellere mal olmufltu.

Oyun Teorisinin Eksikleri ve Yararl› YönleriOyun teorisi belirgin varsay›mlara dayanmaktad›r. Örne¤in, matristeki rakamlar ta-raflar›n sonuçlara atfettikleri de¤erleri yans›t›r, ama keyfi bir durum da yarat›r. Bukeyfilik analizi yapan›n ilgili konu hakk›ndaki bilgisini yans›t›r. Yine, oyun teori-


sinde karar al›c›lar›n tercihlerinin sabit oldu¤u, çeflitli alternatifler konusunda ye-terli bilgiye sahip olduklar›, ortaya ç›kacak sonucun de¤erini do¤ru alg›lad›klar›varsay›lmaktad›r. Oysa gerçek hayatta zaman bask›s›, eksik ya da yanl›fl bilgi gibiunsurlar nedeniyle bu süreç sorunludur. Ayr›ca, oyuna dâhil tüm taraflar›n do¤ru-dan oyunu ayn› flekilde alg›lad›klar› varsay›lmaktad›r. Alg›lama sorunu oyun teori-sinin en önemli eksikliklerinden birisidir. Alg›lamalar› oyunlara dâhil etmeyeyönelik çabalar 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren bafllasa da, bunlar› içeren modelleryayg›n olarak kullan›lmam›fllard›r.

Mahkûm ‹kilemi ve Tavuk Oyunlar› oyun teorisi kapsam›nda en fazla baflvuru-lan oyunlar olmakla birlikte, en basit modellerdir. Söz konusu basit modelleri sa-y›lan eksikleri aç›s›ndan gelifltirmek yönünde ciddi çabalar harcanm›fl, bilgisayaryaz›l›mlar›ndaki geliflmelerden de faydalan›larak ciddi çal›flmalar yap›lm›fl, fakatanaliz için yayg›n olarak kabul edilen ve kullan›lan yeni bir oyun ortaya koyula-mam›flt›r. Bunun en önemli sebeplerinden birisinin modellerin anlafl›lmalar›n› güç-lefltiren matematiksel karmafl›kl›klar›d›r. Bu durumda teoriyi basit modellerin öte-sine götürme çabalar› büyük oranda teknik kalmakta ve dolay›s›yla ço¤u araflt›r›c›için anlafl›lmaz olmaktad›r.

Bütün eksik yönlerine karfl›n oyun teorisinin yararl› yönleri de vard›r. Oyun te-orisinin rasyonellik varsay›m›, çat›flma durumlar›n› etik hesaplardan uzak, tarafla-r›n nas›l davranmalar› gerekti¤ine göre de¤il, rasyonel olarak nas›l davranabilecek-lerine göre inceleme ve bu ba¤lamda da çat›flmay› düflman taraf›n bak›fl aç›s›na gö-re de¤erlendirme olana¤› sa¤lar. Oyun teorisi farkl› olas› sonuçlar ortaya koyma-s›yla sezgisel bir de¤ere de sahiptir. Uluslararas› çat›flman›n do¤as› ve dinamiklerikonusunda önemli ipuçlar› verir. Dikkatleri yap›sal özelliklere çekerek, çat›flmala-r›n devlet adamlar›n›n kötülü¤ünden ve beceriksizliklerinden kaynakland›¤› türün-deki de¤erlendirmelerden uzaklafl›lmas›n› sa¤lar. Yine çok çeflitli alternatif çözüm-ler ortaya koydu¤u ve bir sorunda her zaman en iyi çözümün seçilmeyebilece¤inigösterdi¤i için de önemlidir.

Stratejik Çal›flmalar alan›na dahil edildi¤i ve en s›k kullan›ld›¤› So¤uk Savafl y›l-lar›nda oyun teorisinden beklenen, belirli bir stratejik durum içinde aktörler için‘tek bir en rasyonel tercih’ belirlemek olmufltur. Bir di¤er deyiflle oyun teorisiyleyekpare rasyonel çözümlere ulafl›lmas› beklenmifl ve bu çerçevede her zaman ba-flat stratejilere a¤›rl›k verilmifltir. Oysa say›lan tüm eksik ve yararl› yönleri gözönünde bulunduruldu¤unda bu teoriden beklenmesi gerekenin do¤rudan tercihibelirlemesi olmad›¤› aç›kt›r. Oyun teorisinden beklenecek olan aktörlerin içindebulunduklar› durumu anlamalar›n› ve önlerindeki seçenek, iletiflim olanaklar› ilevaat, pazarl›k, tehdit ve blöf gibi taktikleri görebilmelerini sa¤lamak olmal›d›r.



OKUMA PARÇASI 2: Kore Yar›madas›nda Tavuk Oyunu Oyun teorisi bir matematik teorisi olmakla beraber baflta ekonomi ve uluslarara-

s› iliflkiler olmak üzere birçok alanda da kullan›lmakta. Yukar›da bahsetti¤imiz ce-

saret oyunu daha ziyade Sovyetler Birli¤i ve Amerika’n›n karfl›l›kl› tehdit, blöf ve çe-

kiflmelerinin yer yer s›cak çat›flma ihtimalini gündeme getirdi¤i So¤uk Savafl döne-

minde kendisini göstermekteydi. Hollywood filmlerini and›ran bu oyun sahnesi dip-

lomasi kanallar›n›n artt›¤› ve karfl›l›kl› tehditlerin azald›¤› So¤uk Savafl sonras› dö-

nemde art›k eskisi kadar uluslararas› iliflkiler sahnesinde görünmüyor.

So¤uk Savafl’›n en canl› haliyle süregeldi¤i Kore Yar›madas›’nda ise bu oyun y›l-

lard›r ikili iliflkiler sahnesindeki yerini devam ettiriyor. Genelde tahrik ve provokas-

yonlar› yapan taraf So¤uk Savafl mantalitesini koruyan komünist Kuzey Kore olur-

ken, akl› selimle hareket eden Güney taraf› önce bu tehditlere benzer tehditlerle cevap

verdikten sonra olas› bir kazay› önlemek için flerit de¤ifltirmek zorunda kal›yor.

Bu sene içerisindeki Güney Kore’ye ait Cheonan gemisinin bat›r›lmas›nda da,

Sar›denizdeki Güney Kore topra¤› Yeonpyeong Adas›’n›n bombalanmas›nda da Ku-

zey Kore taviz vermeyen, fleridinde devam eden sürücü olurken, olas› bir kazan›n bu

cesaret oyununu kaybetmekten çok daha kötü sonuçlar do¤uraca¤›n›n fark›nda

olan Güney Kore akl›selimi tercih ederek “stratejik” sab›r politikas› ad› alt›nda flerit

de¤ifltirmek ve “ya sab›r” çekmek zorunda kalm›flt›.

Güney Kore’nin Sar›deniz’deki mutat tatbikat›n› Kuzey’e gövde gösterisi mahiye-

tinde büyük çapta yapaca¤›n› duyurmas›n›n ard›ndan, Kuzey Kore bu tatbikat›n

kendi deniz s›n›r›n›n ihlali anlam›na gelece¤ini, bu sebeple karfl›l›k verece¤ini aç›k-

lad›. Yani Güney Kore arabayla son sürat Kuzey Kore taraf›na giderken, Kuzey Ko-

re de ayn› fleritte h›z›n› almaya bafllam›flt›.

Kuzey Kore’ye karfl› gövde gösterisi olmas›n›n yan› s›ra son bombalaman›n ar-

d›ndan görevinden al›nan Savunma Bakan›’n›n yerine yeni atanan Bakan’›n mu-

hafazakârlar› tatminine yönelik olan bu çapl› tatbikat, Kuzey Kore’nin tehdidine,

Çin’in ve son dönemde Kore Yar›madas›’ndaki olaylarda daha ziyade sessiz kalma-

y› tercih eden Rusya’n›n yap›lmamas› yönündeki ikazlar›na ve Kore’deki muhalefe-

tin yo¤un elefltirilerine ra¤men yap›ld›.

Bu sefer ise fleritten çekilme s›ras› kendinden beklenmedik bir akl›selimle hareket

eden Kuzey Kore’deydi. Kuzey Kore taraf› tatbikat›n yap›ld›¤› gün yapt›¤› aç›klama-

da tatbikat› “karfl›l›k vermeye de¤mez” diye nitelendirdi. Kuzey’in tehdidinin blöften

öteye gidememesi, k›rm›z› çizgilere kadar gerilen ortam› daha fazla germekten çe-

kinmesinden kaynakland›.

Ateflkesin imzaland›¤› 1953 y›l›ndan günümüze kadar bunca provokasyon ve

küçük çapl› çat›flmalara ra¤men hiçbir olay›n kazaya sebebiyet verecek kadar büyü-

memesinin aç›klamas› iki taraf›n da olas› bir kazadan tamiri mümkün olmayan za-

rarla ç›kacaklar›n›n fark›nda olmalar› ve birbirlerini k›rm›z› çizgilerine kadar çok

iyi tan›malar›d›r.

Kore Yar›madas›’nda bar›fl anlaflmas›, deniz s›n›r›n› da kapsayacak flekilde, imza-

lanana kadar So¤uk Savafl rüzgârlar› esecek ve bu cesaret oyunu oynanmaya devam

edecektir. Bir bar›fl anlaflmas› ise ateflkes antlaflmas›nda imzalar› olan Amerika ve

Çin’in bu yönde bir iradesi olmadan imzalanamayacakt›r. (2) Cesaret oyununun Ko-

re Yar›madas›’nda kazaya sebebiyet verme ihtimali ise yok denecek kadar azd›r.

Kaynak: Kadir Ayhan, “Kore Adas›nda Cesaret Oyunu”. Aral›k 2010.

(http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=922:

kore-yarmadasnda-cesaret-oyunu&catid=92:analizler-uzakdogu&Itemid=140.)


Stratejik Çal›flmalar›n önemli bir ilgi alan›n› oluflturancayd›r›c›l›k, temel olarak So¤uk Savafl döneminin, dola-y›s›yla nükleer strateji ça¤›n›n yaratt›¤› bir kavramd›r.Terim olarak cayd›rma, insanl›¤›n çat›flma tarihi ile ya-fl›tt›r, fakat Stratejik Çal›flmalar›n bir parças› olarak cay-d›r›c›l›k stratejisi nükleer silah ve stratejilerin do¤ufluylaortaya ç›km›flt›r.Cayd›r›c›l›k, en genel anlamda karfl› taraf› olas› bir dav-ran›fltan vazgeçirmek için tehdit ve vaat gibi mekaniz-malar›n bilinçli olarak kullan›lmas›na yönelik stratejidir.Cayd›r›c›l›k stratejisinin zamanla farkl› türleri ortayaç›km›fl ve çeflitli flekillerde s›n›fland›r›lm›fllard›r. Yap›-lan en temel ayr›m, cayd›r›c›l›k ile geniflletilmifl cayd›-r›c›l›k aras›ndad›r. Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k, bir devle-tin korudu¤u müttefik bir devlete karfl› düflmanca dav-ran›fl› cayd›rmas›d›r. Öte yandan genel cayd›r›c›l›k So-¤uk Savafl döneminde ABD ve Sovyetler Birli¤i önder-li¤indeki iki kutuplu düzende en fazla gözlemlenencayd›r›c›l›k türüdür. Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k genel vedolays›z olmak üzere iki farkl› yöntemle ortaya koyul-maktad›r. Geniflletilmifl genel cayd›r›c›l›k devletler ara-s›nda düflmanca iliflkilerin oldu¤u durumla ilgilidir, fa-kat herhangi bir devlete karfl› do¤rudan askeri kuvvetkullan›m› haz›rl›¤› görülmez. Geniflletilmifl dolays›zcayd›r›c›l›kta, sald›rgan devletin, bir baflka devlete kar-fl› sald›r› olas›l›¤› yak›n tehdittir, tehdide maruz kalandevlet ise bir baflka devlet için korunan müttefik ko-numunda oldu¤undan, bu üçüncü devlet aç›k ya daörtük olarak sald›rgan› cayd›rmak amac›yla misillemeyapaca¤› tehdidinde bulunur. Cayd›r›c›l›k stratejisinin geliflinde 1945-1962 döneminükleer silahlar›n siyasal etki araçlar› olarak de¤erlen-dirildi¤i ve ABD’nin nükleer silah kullanma tehdidiylekendisine pazarl›k avantaj› sa¤lad›¤› dönemdir. Döne-min ortalar›nda cayd›r›c›l›k stratejisinin teorik anlamdaen dinamik geliflmesi olan ikinci dalga cayd›r›c›l›k çal›fl-malar› ortaya ç›km›flt›r. 1962-1983 karfl›l›kl› cayd›r›c›l›kdönemi 1962’de ABD ile SSCB aras›nda ç›kan Küba Kri-zi’yle bafllam›flt›r. Kriz sonras›nda nükleer silahlar›n pa-zarl›k arac› olarak kullan›lmas› yerine savafl› önlemeyeyönelik kullan›lmas› söz konusu olmufl ve nükleer stra-tejide 1950’lerin sonunda geliflen kitlesel karfl›l›k strate-jisinin yerini esnek karfl›l›k stratejisi alm›flt›r. Karfl›l›kl›cayd›r›c›l›k stratejisi süper güçler aras›ndaki nükleer si-lah yar›fl›n› art›rm›fl ve dehflet dengesini ortaya ç›kart-m›flt›r. Bu durum ABD ile SSCB’yi 1969’da Stratejik Si-lahlar› S›n›rland›rma Görüflmelerinde (SALT) bir arayagetirmifltir. 1970’lerde teorik alanda bir farkl›laflma ola-rak üçüncü kuflak çal›flmalar ortaya ç›km›flt›r. 1983’te

Y›ld›z Savafllar› (Star Wars) projesinin hayata geçirilme-siyle bafllayan ‹kinci Nükleer Ça¤ döneminde So¤ukSavafl’›n sona ermesi nükleer cayd›r›c›l›k stratejisindekimin cayd›r›laca¤› sorununu, dolay›s›yla da cayd›r›c›l›kstratejisinde yeni de¤ifliklikleri ortaya ç›karm›flt›r. 11 Ey-lül 2001’de ABD’ye karfl› gerçeklefltirilen terörist sald›r›-lar sonras›nda yo¤un olarak So¤uk Savafl dönemi cay-d›r›c›l›¤›n›n geçerlili¤ini yitirdi¤i tart›fl›lm›fl, fakat cayd›-r›c›l›k k›sa sürede teorik alanda “dördüncü kuflak” çal›fl-malar taraf›ndan yeni aktör ve koflullara uyarlanarak,stratejik alanda ABD’nin ulusal güvenlik stratejilerindeyeniden yerini alm›flt›rCayd›r›c›l›k çal›flmalar›nda en fazla kullan›lan analizyöntemi oyun teorisi olmufltur. Pazarl›k ve çat›flmay›analiz etmenin özel bir yolu olan oyun teorisi her türsosyal durumun matematiksel de¤erlere indirgenebi-lece¤i varsay›m› üzerine kuruludur. Temel varsay›mla-r›ndan bir di¤eri ise rasyonelliktir. Rasyonellik varsay›-m›na göre oyuncular birçok alternatif aras›nda seçimyapabilen, alternatiflerinin tümünü kendi öncelikleri-ne göre de¤erlendirebilen ve alternatifler içinde herzaman önceliklerini en fazla karfl›layan› seçebilen ras-yonel aktörlerdir. Oyuncular kifli, grup ya da ülke ola-bilir. Her oyunda oyuncular›n birbirinden farkl› hedef-leri vard›r ve her biri farkl› de¤er yükledi¤i ya da ödülsayd›¤› birden fazla olas› sonuçla karfl› karfl›yad›rlar.Her oyuncu, di¤er oyuncunun oyunun sonucunu etki-leyebilecek farkl› ç›karlar› oldu¤unu da hesaba kata-rak kendi ödüllerini art›rmaya çal›fl›r. Bu ödüller, ola-s› sonuçlar ve alternatif tercihler ‘oyun matrisi’ denilenbir grafikte gösterilir.Oyunlar iki kiflili s›f›r toplaml› oyundan, n-kiflili de¤iflkentoplaml› oyuna kadar çeflitli flekillerde ortaya ç›kabilir. ‹kikiflili s›f›r toplaml› oyunlar oyun çeflitlerinin en basitidir.En ideali olan n-kiflili de¤iflken-toplaml› oyunu de¤erlen-dirmek olanaks›zd›r. Buna karfl›n "tavuk oyunu" ve "mah-kum ikilemi oyunu" gibi iki kiflili de¤iflken-toplaml› oyunmodelleri gerçekten bütünüyle uzak olmayan ve ayn› za-manda analiz edilmesi mümkün olan oyun örnekleridir. Tüm oyunlar baz› temel özellikleri paylafl›rlar: i) Oyundaiki ya da daha fazla oyuncu olmal›d›r; ii) Oyun, oyuncu-lardan biri ya da daha fazlas›n›n alternatifler aras›ndanseçim yapmas›yla bafllar; iii) ‹lk seçim yap›ld›ktan sonradi¤er oyuncunun alternatiflerini belli derecede s›n›rlayanbir durum ortaya ç›kar; iv) Oyuncular›n birbirlerinin se-çimleri hakk›nda bilgisi olabilir ya da olmayabilir; v)Oyun baflar›l› seçimler içerirse "sona erdirme kural›" var-d›r; ve vi) Her oyun kesin bir durumla sona erer.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi cayd›r›c›l›k türlerindenbiri de¤ildir?

a. Cayd›r›c›l›kb. Genel cayd›r›c›l›k c. Dolays›z cayd›r›c›l›kd. Geniflletilmifl Genel Cayd›r›c›l›ke. Dolays›z Genel Cayd›r›c›l›k

2. Afla¤›dakilerden hangisi, karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k strate-jisi döneminde ortaya ç›kan “ikinci dalga” cayd›r›c›l›kçal›flmalar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a. S›n›rl› rasyonellik ve rasyonel d›fl› olas›l›klar›n›analizlerine dahil etmeleri

b. Analizlerini büyük oranda oyun teorisine dayan-d›rmalar›

c. Analizlerinde daha fazla ceza ve tehdit üzerineodaklanmalar›

d. Tam rasyonellik varsay›m› çerçevesinde çal›fl-malar›

e. Cayd›r›c›l›k stratejisinin bir parças› olarak ödülve uzlaflmay› gözard› etmeleri

3. Afla¤›dakilerden hangisi esnek karfl›l›k stratejisininniteliklerinden biri de¤ildir?

a. S›n›rl› nükleer savafla uzanacak hesapl› bir t›r-manma aflamas›n› içermesi

b. Konvansiyonel silahlarla yap›lacak sald›r›ya kar-fl› nükleer silahlarla karfl›l›k vermeye dayanmas›

c. Konvansiyonel silahlarla do¤rudan savunmayayer vermesi

d. Taktik nükleer silahlar›n kullan›m›n› içeren birtür kademeli cayd›r›c›l›k olmas›

e. Genel nükleer savafl› içermesi

4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi ABD ve SovyetlerBirli¤i aras›nda imzalanan SALT I anlaflmas› ile ilgilide¤ildir?

a. Çok bafll›kl› sald›rgan füzelerle (MIRV) ilgili ke-sin s›n›rland›rmaya gidilmifltir.

b. Anti balistik füze (ABM) radarlar› ile ilgili kesins›n›rland›r›lmaya gidilmifltir.

c. SALT I 1972 y›l›nda Moskova’da imzalanm›flt›r.d. Anti balistik füze (ABM) radarlar›n›n say›s› s›n›r-

land›r›lm›flt›r.e. Anlaflmaya taraf devletler anti balistik füzeler-

den (ABM) baflka devletlere vermeyeceklerinitaahhüt etmifllerdir.

5. Afla¤›dakilerden hangisi “dördüncü kuflak” cayd›r›-c›l›k çal›flmalar›n›n ortak özelliklerinden biridir?

a. Devletleraras› iliflkiler d›fl›na ç›karak daha fazladevlet–d›fl› aktörlere odaklanmas›

b. Cayd›r›c›l›k stratejisinin geçerlili¤ini yitirdi¤iniöne sürmesi

c. Temel analiz birimlerinin devletler olmas›d. Cayd›r›c›l›¤›n So¤uk Savafl döneminde oldu¤u

gibi güvenlik politikalar›n›n temel stratejisi ol-mas›n› savunurmas›

e. Strateji gelifltirme yerine teoriye odaklanmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi oyun teorisinin niteliklerin-den biri de¤ildir?

a. Çat›flmay› insan, dolay›s›yla da devlet hayat›n›nayr›lmaz bir parças› olarak görür.

b. Pazarl›k ve çat›flman›n analiz edilmesiyle ilgilibir teoridir.

c. Her tür sosyal durumun matematiksel de¤erlereindirgenebilece¤ini varsayar.

d. Oyun teorisi cayd›r›c›l›k çal›flmalar›na bir alter-natif olarak ortaya ç›km›flt›r.

e. Oyun teorisi en fazla cayd›r›c›l›k, karar alma,diplomasi ve savafl analizlerinde kullan›l›r.

7. n-kifli de¤iflken toplaml› oyunlar›n özellikleri ile ilgiliafla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Bu oyun türünde bir oyuncunun kazanc› mutla-ka di¤erlerinin kayb›na denk gelir.

b. Üç kiflilik düello bu tür oyunlara örnek göste-rilebilir.

c. Çok karmafl›k oldu¤undan analiz edilmesi çokzordur.

d. Mahkumun ‹kilemi oyunu bu türdendir.e. So¤uk Savafl dönemi silahlanma yar›fl›n› analiz

etmede gerçe¤e en yak›n analizler bu oyun tü-rüyle ortaya koyulmufltur.

8. Afla¤›dakilerden hangisi “Tavuk Oyunu”nun olas›sonuçlar›ndan biri de¤ildir?

a. B oyuncusu prestij kazan›rken, A oyuncusununkorkak tavuk olmas›

b. A oyuncusu prestij kazan›rken, B oyuncusununkorkak tavuk olmas›

c. Her iki oyuncunun tavuk olmas›d. Her iki oyuncunun kayb›e. Her iki oyuncunun mutlak kazanc›



9. Oyun teorisinde anahtar bir kavram olan “z›mni ile-tiflim” ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Z›mni iletiflim olanaklar› savafl koflullar›nda ge-çerli de¤ildir.

b. Oyunun taraflar› aras›nda do¤rudan temas ol-masa da iletiflim kurulabilece¤ini gösterir.

c. Taraflar›n birbirlerinin olas› tercihlerini gözönünde bulundurarak belirgin çözümlere yönel-mesini getirir.

d. Taraflar›n beklentileri aras›nda söylenmeden biruyumlaflt›rmaya gitmeleridir.

e. Z›mni iletiflim sadece çat›flmada de¤il, iflbirli¤ikoflullar›nda da uygulanabilir.

10. Afla¤›dakilerden hangisi, oyun teorisinin StratejikÇal›flmalar alan›na yapt›¤› katk›lar olan biri aras›ndade¤ildir?

a. Çat›flmalar›n karar al›c›lar›n alg›lamalar›n›n dahesaba kat›ld›¤› oyunlarla analiz edilmesiniyayg›nlaflt›rmas›

b. Çat›flmay› etik hesaplardan uzak, yap›sal özel-liklere göre de¤erlendirme olana¤› sunmas›

c. Taraflar›n stratejik koflullar› olmas› gerekene gö-re de¤il, rasyonel olarak nas›l olabilece¤ine gö-re de¤erlendirme olana¤› sa¤lamas›

d. Çat›flmay› tek tarafl› de¤il, düflman taraf›n bak›flaç›s›na göre de¤erlendirme olana¤› sa¤lamas›

e. Bir kriz durumunda her zaman en iyi çözümünseçilmeyebilece¤inin görülebilmesini sa¤lamas›

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cayd›r›c›l›k Kavram›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nükleer Ça¤da Cayd›r›c›-l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Döne-mi” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Döne-mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “11 Eylül Sonras› Cayd›r›c›-l›k Stratejisi” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oyun Teorisi” bafll›¤›n› ye-niden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oyun Türleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tavuk Oyunu” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mahkumun ‹kilemi Oyunu”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oyun Teorisinin Eksiklerive Yararl› Yönleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Allison, Graham T. (2006). Nükleer Terörizm: Önle-

nebilir Nükleer Felaket. ‹stanbul; Salyangoz Ya-y›nlar›.

Bennet, Peter G. (1995). “Modelling Decisions in Inter-national Relations: Game Theory and Beyond”,Mershon International Studies Review, Cilt 39,Say› 1.

Freedman, Lawrence (1986). “The First Two Generati-ons of Nuclear Strategists”, Peter Paret, (der.) Ma-

kers of Modern Strategy: From Machiavelli to

the Nuclear Age. Oxford: Clarendon Press.Goldstein, Avery (2000). Deterrence and Security in

the 21th Century. Stanford: Stanford UniversityPress.

Holsti, K. J. (1977). International Politics: A Frame-

work for Analysis. New Jersey: Prentice Hall.Huth, Paul ve Russet, Bruce (1984). “What Makes De-

terrence Work? Cases from 1900 to 1980”, World

Politics, Cilt 36, Say› 4.Huth, Paul (1988). “Deterrence and the Outbreak of

War”, The American Political Science Review,

Cilt 82, Say› 2.Jervis, Robert (1979). “Deterrence Theory Revisited”,

World Politics, Cilt 31, Say› 2.Kahn, Herman (1960). On Thermonuclear War. Prin-

ceton: Princeton University Press.Kahn, Herman (1962). Thinking About the Unthin-

kable. New York: Avon Books.Kaplan, Fred (1991). The Wizards of Armageddon.

Stanford: Stanford University Press.Knopf, Jeffrey W. (2010). “The Fourth Wave in Deter-

rence Research”, Contemporary Security Policy,

cilt 31, Say› 1.Nye Joseph S. ve Welch David (2010), Küresel Çat›fl-

may› ve ‹flbirli¤ini Anlamak. Çev. Renan Akman.‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Özdamar, Özgür (2007). “Oyun Kuram›n›n Uluslararas›‹liflkiler Yaz›m›na Katk›lar›”. Uluslararas› ‹liflkiler,Cilt 4, No 16.

Poundstone, William (1992). Prisoner’s Dilemma.

New York: Anchor Books.Randall, Stone W. (2001). “The Use and Abuse of Game

Theory in International Relations: The Theory ofMoves”, Journal of Conflict Resolution, Cilt 45,Say› 2.

Rapaport, Anatol (1985). Two Person Game Theory.

New York: Dover Publications.Russet, Bruce (1983). The Prisoners Insecurity: Nuc-

lear Deterrence, The Arms Race and Arms Con-

trol. New York: W. H. Freeman and Company.Sagan, Scott (1994). “The Perils of Proliferation: Organi-

zation Theory, Deterrence Theory and the Spreadof Nuclear Weapons”, International Politics, Cilt18, Say› 4.

Schelling, Thomas C. (1981). The Strategy of Conflict.

Boston: Harvard University Press.Sever, Ayflegül (1997). “Yeni Bulgular Ifl›¤›nda 1962 Kü-

ba Krizi ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Sosyal

Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 52, No. 1-4.Snidal, Duncan (1985). “The Game Theory of Interna-

tional Politics”, World Politics, Cilt 38, Say› 1.Tucker, Robert W. (1985). The Nuclear Debate: De-

terrence and the Lapse of Faith. New York: Hol-mes & Merer.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Realist Güvenlik Çal›flmalar›n›n “güvenlik aktörü” kavram›n› nas›l tan›mlad›-¤›n› ifade edebilecek,Realist Güvenlik Çal›flmalar›ndaki “güvenlik tehdidi” tan›mlamas›n› aç›klaya-bilecek, Realist paradigman›n “güvenlik ikilemi” ve “kutupluluk” kavramlar›n› tan›m-layabilecek,Realizmin güvenlik politikalar› anlay›fl›n›n temelini oluflturan “güç dengesi”ve “dengeleme” kavramlar›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Realist Güvenlik Çal›flmalar›• Realizm• Güvenlik ‹kilemi

• Kutupluluk• Güç dengesi• Dengeleme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

Strateji ve Güvenlik Realist GüvenlikÇal›flmalar›

• REAL‹ZMDE GÜVENL‹K AKTÖRÜ• REAL‹ZMDE GÜVENL‹K

TEHD‹TLER‹• REAL‹ZMDE GÜVENL‹K

POL‹T‹KALARI VE GÜÇ DENGES‹


REAL‹ST GÜVENL‹K ÇALIfiMALARI Realist Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda realist teorinin varsay›mlar›n› kullanarakStratejik Çal›flmalar ad›yla do¤an ve 1980’lerde güvenli¤in realist perspektiften ana-lizine getirilen elefltirilerle çeflitlenerek dallara ayr›lan Güvenlik Çal›flmalar›n›n gü-nümüzdeki alt kollar›ndan birisidir. Güvenli¤in realist okulu olarak da adland›r›-lan, Realist Güvenlik Çal›flmalar›, Uluslararas› ‹liflkilerin realist paradigmas›ndanfarkl› bir analiz çerçevesine sahip olmay›p, güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas›ndarealist teorilerin temel varsay›mlardan yararlan›r. Bu çerçevede, Realist GüvenlikÇal›flmalar›nda realizmin genelinde oldu¤u gibi “devlet” uluslararas› politikan›n te-mel aktörü olarak kabul edilir. Devletler aras›ndaki iliflkilerin, uluslararas› sistemiyöneten ve ülkeleri birbirinden koruyan hiyerarflik bir otoritenin bulunmay›fl› ileifade edilen anarfli gölgesinde devam etti¤i varsay›l›r. Bu anarflik ortamda devlet-lerin, self-help düzeni içerisinde ya bekâlar›n›/güvenliklerini sa¤lamak ya da güç-lerini art›rmak üzere güç mücadelesine girifltikleri iddia edilir. Ayr›ca, devletlerin,bu hedeflerini gerçeklefltirirken kuvvet kullanmaya ya da kullan›m›na dair tehdit-lere baflvurmaya meyilli olduklar› düflünülür.

Realizmin en önemli kavramlar›ndan birisi olan self-help, Türkçe’ye çevrilen çeflitli eser-lerde “kendi-kendine yard›m” (Örn., Waltz ve Quester, 1982; Evans ve Newnham, 2007) ve-ya “kendi-bafl›nal›k” (Örn., Aksu, 2003) fleklinde ifade edilmektedir. Daha do¤ru bir flekil-de “kendi ayaklar› üzerinde durma” olarak ifade edilebilecek kavram, Uluslararas› ‹liflki-ler disiplini ile ilgili Türkçe çal›flmalarda ço¤unlukla orijinal haliyle kullan›lmaktad›r. Bugenel tercih ve Türkçe terminolojinin henüz oturmam›fl olmas› nedeniyle bu ünitede Türk-çe yaz›nda yayg›n olarak benimsendi¤i flekliyle, kavram›n ‹ngilizce yaz›m› kullan›lacakt›r.

Realist teori ailesinde ortak olarak savunulan bu varsay›mlar arac›l›¤›yla gü-venli¤in analiz edilmesi nedeniyle, Uluslararas› ‹liflkilerin realist teorisi “realist gü-venlik teorisi” olarak adland›r›lmaktad›r. ‹çeriksel olarak ortaya ç›kan bu içiçe geç-mifllik, esas itibar›yla, realist paradigmada güvenli¤in uluslararas› iliflkilerin bafll›casorunsal› olarak alg›lanmas›ndan da kaynaklanmaktad›r.

Realist paradigma hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Ayd›n, Mustafa (2004). “Uluslararas›‹liflkilerin Gerçekçi Teorisi: Kökeni, Kapsam›, Kriti¤i”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 1, No 1.

Realist Güvenlik Çal›flmalar›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Farkl› realist ak›mlar›nvarl›¤›na iflaret etmekamac›yla, realist literatürdeyayg›n olarak “klasik”,“neorealist/yap›sal” ve“neoklasik” realizmayr›mlar›na rastlan›r.

REAL‹ZMDE GÜVENL‹K AKTÖRÜ

Güvenli¤in realist okulunun güvenlik aktörünü nas›l tan›mlad›¤›n›ifade etmek.

Güvenlik Çal›flmalar› alan›nda “kimin güvenli¤i” sorusuna verilen cevap güvenliközneleri/aktörlerinin tespit edilmesi aç›s›ndan önemlidir. Realist güvenlik anlay›-fl›nda, realizmin içinde ne tür ayr›flmalar olursa olsun, bu soruya verilebilecek tekbir cevap vard›r: Devlet. Realistler, devleti uluslararas› politikada oynad›¤› merke-zî rol nedeniyle güvenli¤in temel öznesi olarak görürler. Uluslararas› politikan›nana aktörünün devlet oldu¤u yaklafl›m› realizmin öncüsü Thucydides’den bugünerealist teori içerisindeki yerini korumaktad›r. Thucydides, antik Yunan’da Atina,Melos ve Sparta kent-devletleri aras›ndaki iliflkileri inceleyerek bu varsay›m› do¤-rulamaktad›r. Yine realist gelenek kapsam›nda ad› geçen Thomas Hobbes’a gö-re insanlar› içinde bulunduklar› “do¤a hali”nden kurtaracak ve aralar›ndaki çat›fl-malar› engelleyecek güç Leviathan’d›r. Bu üst ve yetkin otorite, bireyler ve grup-lar aras›ndaki çat›flmalar› çözümleyece¤i gibi, toplumu da karfl›tlar›na karfl› koru-yacakt›r. Bireylerin kendilerine ait yetki ve kuvvet kullanma otoritesini Leviat-han’a devretmeleriyle insan do¤as› de¤iflmeyecektir; fakat insan do¤as›nda kavga-ya neden olan kötü özellikler kontrol alt›na al›nacakt›r. Hobbes’un Leviathan’›Max Weber’e göre, belirli bir alanda meflru fliddet tekeline sahip, bu alanda çat›-flan nüfus üzerinde düzen dayatan birim olarak tan›mlanan ve günümüzdeki temelörgütlenme biçimi olan modern devlettir (Kolodziej, 2005).

Realizmin bu klasik görüflleri do¤rultusunda, devleti uluslararas› politikan›n,dolay›s›yla güvenlik iliflkilerinin ana aktörü yapan iki temel neden vard›r: ‹lk ola-rak, devletler dünya nüfusunun temel örgütlenme biçimi olarak karfl›m›za ç›kar.‹nsanlar, yüzy›llar boyunca aralar›ndaki etkileflimi yürütmesi ve yönetmesi amac›y-la, aralar›ndaki ulus, etnik köken, dil, din, kültür vb. farklara bakmaks›z›n devleti“kurum” olarak tercih etmifllerdir (Kolodziej, 2005). Bu varl›¤›n kökeni hakk›ndafarkl› görüfller ileri sürülür. Bir görüfle göre devlet, ilk olarak avc›-toplay›c› yaflamtarz› yerine yerleflik tar›m toplumlar›n›n ortaya ç›kt›¤› Mezopotamya uygarl›¤›ndavarl›k göstermifltir. Dolay›s›yla, devletin d›flar›dan gelebilecek tehditlere karfl› insan


1A M A ÇN

Resim 5.1

Thomas Hobbes (1588-1679)

“‹ngiliz filozof ve siyaset kuramc›s›. Baflyap›t› kabul edilen 1651'de yay›nlad›¤›Leviathan, özellikle bir “din ve dünya devleti”nin oluflturulmas›nda bireyler aras›toplumsal sözleflmeye verdi¤i önem ve ahlak kurallar›n› tamamen laik ve do¤al birtemele oturtufluyla dikkat çeker. Bu kitapta Hobbes, “Tanr›n›n buyruklar›” olan do¤ayasalar›ndan yola ç›karak ideal devletin oluflturulmas› yollar›n› gösterir; ayr›ca hemdinsel, hem de toplumsal-e¤itimsel gerekçelerle ça¤›n›n üniversite sistemineelefltiriler yöneltir. Leviathan, Bat› siyaset biliminde Machiavelli’nin Hükümdar’›ölçüsünde önemli bir baflyap›tt›r.”

Kaynak: Hobbes, Thomas (1992). Leviathan veya Bir Din ve Dünya Devletinin ‹çeri¤i,Biçimi ve Kudreti, çev. Semih Lim. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Yukar›daki paragraf,kitab›n iç kapa¤›ndaki tan›t›m notunda yer almaktad›r.

topluluklar›n›n sahip olduklar› unsurlar› koruma ifllevini yerine getirmek üzere or-taya ç›kt›¤› düflünülür. Bir baflka görüfle göre de, devletin ilk nüvelerini yine ilk-ça¤da, M.Ö. 8. yüzy›l ve M.S. 5. yüzy›l aras›ndaki dönemde Helen uygarl›¤›ndakikent-devletlerinde bulmak mümkündür. Günümüz modern devletinin temeli ise15. yüzy›lda at›lm›fl; bir baflka deyiflle, 15. yüzy›lda özellikle ‹ngiltere, Fransa ve ‹s-panya’da oluflmaya bafllayan modern devlet, geçmiflteki tüm rakiplerini devirmifl;kent-devletlerinin, feodal yönetimlerin ve hatta kimi zaman halklar üzerinde dev-let-benzeri otorite kurabilen Kilise’nin yerini alm›flt›r. Hangi ça¤da olursa olsun,halk bir üst otorite olarak tüm yetkilerini devretti¤i ve günümüzde devlet olarakadland›r›lan bu olufluma sadakatle ba¤l›d›r.

Kendi üzerinde otoriteye sahip bir birim kurup, bu birime sadakat duygusuylaba¤lanan bireyler, devlete kendilerine ait kuvvet kullanma yetkisini devretmifller-dir. Bu çerçevede, devlet sahip oldu¤u meflru kuvvet kullanma tekeliyle, içte ved›flta güvenli¤i sa¤layacak aktör rolünü üstlenmifltir. Devletin bu meflru yetkisi, ya-ni güvenlik sa¤lama fonksiyonu, bu birimi uluslararas› politikan›n temel aktörüyapan ikinci nedendir. Devletin içte ve d›flta güvenlik sa¤lama ifllevi Hobbes’unLeviathan ’›n sahip olmas›n› öngördü¤ü temel özelliklerdir.

Gerekçeleri ne olursa olsun, realistlere göre uluslararas› politikan›n ana aktörüdevletlerdir; dolay›s›yla güvenli¤i tehdit edilen ana özneler de devletlerdir. Yap›-sal realist yazarlardan Barry Buzan, devletin üç kurucu unsuru itibar›yla güvenliköznesi oldu¤unu vurgular: Ulus ve ideoloji gibi düflünsel unsurlar›; yasama, yürüt-me, yarg› birimleri ve normlar›, yani devletin iflleyifline dair unsurlar›; ve son ola-rak da fiziksel bileflkeleri, yani nüfusu ve ülkesi bak›m›ndan devletler güvenliktehditleri ile karfl› karfl›ya kalabilir (Buzan, 1991). Bu yaklafl›mla, güvenlik öznesiolarak devletin kendisini oluflturan hangi unsurlar bak›m›ndan tehdit edilebilece¤iortaya koyulur. Benzer flekilde, Patrick Morgan da devlet güvenli¤i denildi¤inde,devletin fiziksel güvenli¤i ile rejiminin ve hükümetinin özerkli¤i gibi unsurlar›ngüvenli¤inin kastedildi¤ini ifade etmektedir (Morgan, 2007). Dolay›s›yla, hangi un-surlar› itibar›yla güvenli¤i tehdit edilirse edilsin, realist teoride esas olan devletingüvenli¤idir.

Devlet realist anlay›flta hangi gerekçelere göre güvenli¤in esas aktörü olarak benimsenir?

REAL‹ZMDE GÜVENL‹K TEHD‹TLER‹

Realist Güvenlik Çal›flmalar›ndaki güvenlik tehdidi tan›mlamas›n›aç›klamak.

Realist teoride güvenlik sorunlar› kuvvet kullan›m› ya da kullan›laca¤›na dair teh-dit ile özdefltir. Edward Kolodziej (2005) “tüm güvenlik sorunlar›n›n siyasal sorun-lar oldu¤unu, fakat tüm siyasal tart›flmalar›n güvenlik sorunu yaratmad›¤›n›” iddiaeder. Herhangi bir siyasal sorun, taraflar› aras›nda fliddet ve kuvvet içermeyen yol-lardan, örne¤in uzlaflma ve anlaflmaya dayal› olarak çözülüyorsa, siyasal niteli¤inikorumakla birlikte, güvenlik sorunsal›na dönüflmez. Buna karfl›l›k, güvenlik soru-nundan bahsetmek için siyasal bir sorunun çözümünde taraflardan biri ya da tü-münün kuvvet kullan›m› ya da kullan›m› tehdidine baflvurmas› gerekir. Yani, ak-törler, birbirlerinden istediklerini kuvvet kullan›m› ya da tehdidi yoluyla elde edi-yorlarsa, güvenlik siyasal bir kavgan›n merkezi özelli¤i olarak ortaya ç›kar. Sonuç

875. Ünite - Real ist Güvenl ik Çal ›flmalar ›

2A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

itibar›yla, realistler güvenlik tehdidinin niteli¤i konusunda ortak bir paydada birle-flirler: Siyasal bir sorunun taraflar›ndan biri ya da hepsi amaçlar›na ulaflmak içinkuvvet kullan›m›na veya bu yönde bir tehdide baflvurdu¤unda güvenlik sorunuvard›r.

Thucydides’ten bu yana realist görüflü benimseyen neredeyse bütün yazarlar,insan topluluklar›n›n kendi içlerinde oldu¤u kadar d›fl çevreleriyle iliflkilerinde dekuvvet kullan›m› ve/veya tehdidi ile karfl› karfl›ya olduklar›n› belirtmifllerdir. Hob-bes’un insanlar aras›ndaki do¤a hali kavram›n› genel uluslararas› iliflkilere uyarla-yan realistlere göre, insan topluluklar› amaçlar›na ulaflma konusunda fliddet e¤i-limlidirler. Bu durumda her türlü gerilimde fliddete baflvurulmas› olas›l›¤› yüksek-tir. Ça¤dafl realizmin öncülerinden Kenneth Waltz’a göre, “bir devletin, di¤erdevletlerle iliflkisini fliddet gölgesi alt›nda yürüttü¤ü söylenir. Baz› devletler her ankuvvet kullanabilece¤i için, tüm devletler de ayn› fleyi yapmak üzere haz›r bulun-mal›d›rlar... Devletler aras›ndaki do¤a hali, savafl halidir” (Waltz, 1979). Dolay›s›y-la, realist paradigman›n entellektüel kökenlerinde oldu¤u kadar, günümüz realiz-minde de kuvvet kullan›m› ya da tehdidi devletlerin ya da devlet benzeri birimle-rin, karfl›laflt›¤› ve çözüm bulmak zorunda oldu¤u birincil güvenlik problemidir.Waltz’un “Yunanistan’da Thucydides, Hindistan’da Kautilya’dan bu yana kuvvetkullan›m› ve bunun denetim olas›l›¤› uluslararas› siyasal çal›flmalar›n temel u¤rafl›-s›d›r” ifadesi de bu görüflü desteklemektedir.

Güvenlik tehditlerinin niteli¤i konusunda ortak yaklafl›m benimseyen realistteori ailesi, bu tehditlerin kayna¤› üzerinde genel olarak ikiye bölünmüfltür. Bir ta-rafta güvenlik tehditlerinin devletlerin bilinçli iradesiyle ortaya ç›kt›¤›n› iddia edeniradî, di¤er tarafta devletlerin iradesi d›fl›nda sistemin dayatt›¤› dinamikler sonu-cunda güvenli¤in sorun haline dönüfltü¤ünü öngören yap›sal görüfl bulunmakta-d›r. Uluslararas› politikay› insan do¤as› analojisi ile tan›mlay›p, devletlerin davra-n›fllar›n›n insan davran›fllar›na benzedi¤ini ve uluslararas› politika ç›kt›lar›n›n dadevletlerin iradesiyle flekillendi¤ini ifade eden klasik/siyasi realistler birinci görüflübenimserken; devlet davran›fllar›n› sistem düzeyinde aç›klayan yap›sal realistlergüvenlik tehditlerinin kayna¤›na dair ikinci görüflü öne ç›kart›rlar.


Resim 5.2

Kenneth N. Waltz (1924-)

Neorealizmin öncüsü Prof. Kenneth N. Waltz, ABD’de California ve Columbiaüniversitelerinde görev yapmaktad›r. Uluslararas› ‹liflkiler teorisine özellikle analizdüzeyleri ve yap›sal realizmin gelifltirilmesi konusunda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r.1999’da Siyaset Bilimine katk›lar›ndan ötürü Amerikan Siyaset Bilimi Derne¤itaraf›ndan James Madison ödülüne lay›k görülen Waltz’un bafll›ca eserleri flunlard›r:Man, the State and War (1959), Foreign Policy and Democratic Politics (1967), Theoryof International Politics (1979), The Spread of Nuclear Weapons (2002, Scott Saganile), Realism and International Politics (2008).

Devlet ‹radesinden Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri Klasik realizm devletleri h›rs sahibi, aç gözlü birimler olarak ele al›p, tüm devlet-lerin hedefinin daha fazla güç elde etmek ve bu u¤urda karfl› taraf› boyunduruk al-t›na alarak güçlerine güç katmak oldu¤unu iddia eder. Devletlerin bu amaçlar›n›nözünde devletlerin insan do¤as› metaforuyla özdefllefltirilen karakteri bulunmakta-d›r: “Bireyler gibi devletler de doymak bilmez bir güç arzusu içindedir; özündebencillik-kötü niyet olan devletler animus dominandi ile hareket ederler” (Wol-fers, 1951). Uluslararas› politikay› “biyo-psikolojik” faktörlerle aç›klayan Hans J.Morgenthau’ya göre, tüm sosyal iliflki modellerinde tüm insanlara özgü egemenolma güdüsü vard›r. Bu güdü ve e¤ilim “aileden çeflitli meslek kurulufllar›na, yerelsiyasal örgütlerden devlete kadar tüm insan örgütlenmelerinde mevcuttur” (Mor-genthau, 1967). Benzer flekilde, Reinhold Niebuhr (1932) da “sosyal çat›flmalar›nve adaletsizliklerin nihai kaynaklar›n›n insanlar›n cehaleti ve bencilli¤inde aranma-s› gerekti¤ini” ve “insanlar›n sahip oldu¤u kötülük potansiyelinin ulusal bencilli¤edönüflebilece¤ini” belirtir.

Klasik realistler insan do¤as›na verdikleri önem itibar›yla “biyolojik realistler” olarak daadland›r›l›rlar.

Bu modelde, devletlerin tümü güç peflinde koflan egoist varl›klard›r ve yay›lmafleklindeki sald›rgan e¤ilimlerini engelleyebilecek bir üst otorite yoktur. Bu flartlaralt›nda herkes için fliddete maruz kalma ve yok olma tehlikesi mevcuttur. Bu teh-likeyi unutan ve güç art›fl›yla ilgilenmeyen devletler yok olur. Bu noktada devlet-ler hem güce duyduklar› karfl› konulmaz arzu ve sald›rgan e¤ilimleri ile, hem debuna karfl›l›k tüm devletlerin sahip oldu¤u bu e¤ilimin yarataca¤› kendini korumagüdüsü çerçevesinde her an fliddete/savafla dönüflme olas›l›¤› bulunan maksimumgüce eriflme mücadelesine girifleceklerdir. K›saca, bu iki güdünün iç içe geçmesiy-le fliddet, uluslararas› iliflkiler arenas›na damgas›n› vuracakt›r.

Klasik realizmin klasik bir eseri için bkz. Morgenthau, Hans J. (1970). Uluslararas› Poli-tika: Güç ve Bar›fl Mücadelesi, çev. Bask›n Oran ve Ünsal Oskay. Ankara: Türk Siyasi ‹lim-ler Derne¤i Yay›nlar›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 5.3

Hans J. Morgenthau (1904-1980)

Uluslararas› ‹liflkiler disiplinine klasik realizmin kurucusu olarak damgas›n› vuranMorgenthau, CUNY, Harvard, Columbia, Northwestern, California ve Yale

üniversitelerinde akademik çal›flmalar›n› sürdürmüfl; ABD D›fliflleri ve Savunmabakanl›klar›na dan›flmanl›k yapm›fl; 1974’de Amerikan D›fl Politikas› Ulusal Komitesini

kurmufltur. Bafll›ca eserleri flunlard›r: Scientific Man versus Power Politics (1946),Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace (1948), In Defence of National

Interest (1951), The Purpose of American Politics (1960), Truth and Power: Essays of aDecade 1960-1970 (1970).

animus dominandi: egemenolma arzusu

Hans J. Morgenthau, PoliticsAmong Nations; E. H. Carr,The Twenty Years’ Crisis: AnIntroduction to the Study ofInternational Relations;Reinhold Niebuhr, Moral Manand Immoral Society: AStudy in Ethics and Politics ;Nicholas John Spykman,America’s Strategy in WorldPolitics: The United Statesand the Balance of Power;Arnold Wolfers, Discord toCollaboration: Essays onInternational Politicsbafll›kl› eserleri ile klasikrealizmin önde gelen isimleriaras›nda an›l›rlar.

Yap›dan Kaynaklanan Güvenlik TehditleriNeorealizmde güvenlik tehdidi devletlerin güç arzusuna dayal› revizyonist irade-lerinden de¤il, uluslararas› sistemin anarflik yap›s› ve bu yap›dan do¤an self-helpdüzeninden kaynaklan›r.

Literatürde yap›sal realizm ve neorealizm genel olarak birbirinin yerine geçecek flekildekullan›lmaktad›r. Waltz da kendini yap›sal realist olarak tan›mlar.

Waltz’a göre, uluslararas› politikada, bir devletin di¤erine karfl› kuvvet kullan-mas› olas›l›¤›na karfl› “gerekli yetkiyle donat›lan ve kendi kendine eylem yapabil-me kabiliyetine sahip üst bir otorite”nin bulunmamas› olarak tan›mlanan anarfli,sistemin yap›s›n›n düzenleyici ilkesidir. Anarflinin tersi olan hiyerarflik düzende,yani merkezi bir hükümetin var oldu¤u ulusal sistemde, sistemin öznelerinin bir-birlerine karfl› kuvvet kullanmalar›n› engelleyecek veya kuvvet kullananlar› ceza-land›racak meflru otorite söz konusudur. Hiyerarflik sistemlerde “birimler di¤erleri-nin varl›¤› karfl›s›nda güvenliklerini korumak ve kimliklerini devam ettirmek içingerekli yollar gelifltirme kayg›s› olmaks›z›n ç›karlar›n›n peflinde koflabilirler”. Birbaflka deyiflle, bu tür bir sistemde birimler bekâ sa¤lamakla ilgilenmek zorundakalmazlar; zira bunu teminat alt›na alan yetkili bir üst otorite vard›r. Buna karfl›l›k,anarflik uluslararas› sistemde, devletler kendilerini ancak kendi çabalar›yla koruya-bilirler. Dolay›s›yla, anarflik yap› self-help sistemini ortaya ç›kart›r.

Self-help sisteminde herkes bafl›na buyruk oldu¤undan, yani devletleri di¤erle-rine karfl› kuvvet kullan›m›ndan imtina ettirebilecek merkezi bir otorite bulunma-d›¤›ndan, bir devletin di¤erine karfl› kuvvet kullanmas› ihtimali her zaman mevcut-


“Neo-realizmin merkezikavramlar› en aç›k flekilde1970'lerin sonuna dogrubas›lan iki çal›flmada ortayakondu: Hedley Bull, TheAnarchical Society veKenneth Waltz, Theory ofInternational Politics.Özellikle Waltz'un çal›flmas›1980'lerde Uluslararas›‹liflkiler çal›flmalar›n›ntemel okumas› halinegeldi.” “Waltz klasik realizmintemel unsuru olan anarflikuluslararas› sistemiçerisinde hareket edenba¤›ms›z devletlerianalizinin bafllang›ç noktas›olarak al›r. Fakat bugelene¤in normatifunsurlar›n› gözard› ederekklasik realizmden uzaklafl›r.Morgenthau'nun aksineinsan do¤as›yla ilgilenmezve devlet adaml›¤›n›neti¤ini analizi d›fl›ndab›rak›r. Waltz'un büyükoranda pozitivistmodellerden etkilenenTheory of InternationalRelations '› uluslararas›siyasi sistemin "bilimsel"bir aç›klamas›n› sa¤lamayaçal›flarak bizi devletlerinbelirli (öngörülebilir)flekillerde davranmalar›n›beklemeye iter. Waltz'a göreen iyi Uluslararas› iliflkilerteorisi sistemin yap›s›,süreklilik vede¤iflkenliklerine odaklananneo-realist sistem teorisidir.Bu yaklafl›mda, sisteminyap›s› ve özellikle sistemiçinde gücün da¤›l›m› temelanaliz noktas›d›r.”

Kaynak: Ayd›n, Mustafa(2004). “Uluslararas›‹liflkilerin Gerçekçi Teorisi:Kökeni, Kapsam›, Kriti¤i”,Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt1, No 1, s. 48.

Uluslararas› Sistem ve Yap›Neorealizmin özünde, birimleri aras›ndaki siyasi iliflkileri biçimlendiren bir yap›

olarak uluslararas› sistem vard›r. Waltz’a göre, “sistem, yap›dan ve etkileflim halinde-

ki birimlerden oluflur”. Yap› tan›mlan›rken birimlerin özellikleri (örne¤in devletlerin

ideolojik taahhütleri, siyasi liderlerin türleri, sosyo-ekonomik kurulufllar) ile birimle-

rin etkileflimleri (örne¤in devletler aras›ndaki kültürel, ekonomik ve askeri iliflkiler)

dikkate al›nmaz. Yap› tan›m›nda gözönünde bulundurulan sistemdeki birimlerin

birbirleriyle iliflkileri de¤il, bu birimlerin birbirlerine karfl› göreli konumlar›d›r. Bir

baflka deyiflle, Waltz’a göre yap› sistemin parçalar›n›n düzenlenmesini, birbirlerine

karfl› s›ralanmas›n› ifade eden bir kavramd›r. Waltz, uluslararas› politikan›n yap›s›-

n› tan›mlarken iki temel özellikten bahseder: Anarfli ve devletler aras›ndaki güç da-

¤›l›m›. Sistemin düzenleyici ilkesi olan anarfli, daha önceki ünitelerde de belirtildi¤i

üzere devletlerin itaat edece¤i bir üst otoritenin bulunmamas›n› ifade eder. Tüm

uluslararas› sistemler anarflik oldu¤una göre, tüm sistemlerin yap›lar›n›n ayn› olma-

s› gerekir; fakat gerçekte durum böyle de¤ildir. Fark› yaratan birimler aras›ndaki güç

da¤›l›m›d›r. Sistemin birimleri aras›ndaki kabiliyetlerin da¤›l›m›ndaki de¤iflim, yap›-

n›n de¤iflimine neden olur. Sistem düzeyinde kabiliyetlerin da¤›l›m› ile kastedilen sis-

temdeki büyük güçlerin say›s›d›r. Waltz’a göre, büyük güçlerin say›s›nda de¤ifliklik

meydana geldikçe, sistemde de¤ifliklik meydana gelir. Waltz’un sistem düzeyinde güç

da¤›l›m› olarak adland›rd›¤› bu özellik Uluslararas› ‹liflkiler literatüründe kutuplu-

luk teorisi olarak an›lmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tur. Buna ba¤l› olarak, self-help ilkesinin geçerli oldu¤u bir sistemde kendisine kar-fl› kuvvet kullan›lmas› ihtimali karfl›s›nda devletler bekâlar› konusunda kayg› du-yarlar. Bir baflka deyiflle, self-help sistemi kimsenin kimseye güvenmedi¤i bir gü-vensizlik ortam› yarat›r. Böyle bir ortamda, sistemin dayatmas› sonucunda devlet-ler bekâ/güvenlik endiflesine kap›l›rlar. Bu endifle içindeki devletler varl›klar›n› ko-rumak amac›yla askeri kapasitelerini, yani sistem içindeki göreli güçlerini art›rmayoluna giderler. Böylece anarflik uluslararas› ortam devletleri kendi güvenliklerinisadece kendi güçlerine dayanarak sa¤lamaya yönelik stratejiler üretmeye, önlem-ler almaya yönlendirir. Neorealizmin güvenlik tehdidi anlay›fl›n›n özündeki güven-lik ikilemi de tam bu noktada do¤ar.

Güvenlik ‹kilemi

Realist paradigman›n güvenlik ikilemi ve kutupluluk kavramlar›-n› tan›mlamak.

Waltz, neorealist anlay›fltaki güvenlik bunal›m›n›n “di¤erlerinin niyetlerinden eminolmayan devletlerin güvenlik için silahlanarak k›s›r döngü yaratt›klar› bir durum”,yani güvenlik ikilemi oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bir baflka deyiflle, di¤erininniyetinden emin olmayan devletin güvenli¤ini sa¤lamak için güç art›rmas›, di¤eri-nin, hissetti¤i güvensizli¤i ortadan kald›rmak için güç art›rmas›na neden olacak; buflekilde kaç›fl› olmayan bir güvenlik ikilemi ortaya ç›kacakt›r.

Güvenlik ikilemi kavram›, Waltz taraf›ndan da benimsendi¤i flekliyle ilk kez1950’lerde Amerikal› siyaset bilimci John Herz ve ‹ngiliz tarihçi Herbert Butterfieldtaraf›ndan kullan›lm›fl, daha sonra baflta Robert Jervis ve Charles L. Glaser olmaküzere pek çok realist yazar taraf›ndan gelifltirilmifltir. Tüm bu yazarlar için güven-lik ikilemi, genel olarak “bir devletin güvenli¤indeki art›fl›n di¤erinin güvenli¤iniazaltmas›” anlam›n› tafl›maktad›r.

Devletlerin güvenlik ikilemine düflmesinin nedeni davran›fllar›ndaki belirsizlik-tir. Butterfield (1951) güvenlik ikilemi trajedisinin temel niteli¤inin belirsizlik oldu-¤unu neredeyse konuyla ilgili tüm kaynaklarda at›f verilen flu cümleleriyle ortayakoyar: “...siz karfl› tarafa zarar vermek istemedi¤inizi bilirsiniz... [ama karfl› taraf›n]sizin kafan›z›n içindekileri göremeyece¤inden niyetleriniz hakk›nda ayn› güvenesahip olamayaca¤›n› tam olarak hat›rlaman›z veya farketmeniz hiçbir zaman müm-kün olmayacakt›r”. Wheeler ve Booth (1992) da güvenlik ikilemi tan›mlar›nda bubelirsizlik unsuruna odaklan›r: “Bir devletin askeri haz›rl›klar›, di¤erinin zihnindebu haz›rl›klar›n (belirsiz bir dünyada güvenli¤i art›rmak do¤rultusunda) savunmaveya (kendi avantaj› için statükoyu de¤ifltirmek do¤rultusunda) sald›r› amaçl› olupolmad›¤›na dair çözülemez bir belirsizlik yaratt›¤›nda güvenlik ikilemi vard›r”. Birbaflka deyiflle, devletler karfl› taraf›n sald›r› veya savunmaya dair niyetini tespitedebilme konusundaki belirsizlik nedeniyle güvenlik ikilemine düflerler.

Yukar›da da belirtildi¤i üzere, anarflik yap›dan do¤an self-help sisteminin enönemli özelliklerinden birisi yaratt›¤› belirsizliktir; yani devlet adamlar› di¤er dev-letlerin niyetini bilemez ve bu belirsizlik devletlerde di¤erlerinin kendisine zararverebilece¤ine dair korku ve endifle yarat›r. Bu endifle ve korku, devletleri güven-liklerini sa¤lamak üzere askeri güç art›fl›na yönlendirir. Bir devletin bu amaç veyolla güvenli¤ini art›rmas› di¤erinin güvenli¤inin -bu yönde bir niyet ve arzu ol-maks›z›n- azalmas›na yol açar. Örne¤in, A devletinin askeri gücünde meydana


3A M A ÇN

gelen bir art›fl, B devleti için kendisine yönelik bir tehdittir; zira A’n›n hangiamaçla askeri güç art›fl›na baflvurdu¤u belirsizdir. A devleti yaln›zca kendi savun-ma kabiliyetini güçlendirmek amac›yla askeri faaliyetlerde bulunsa da, B devletiA devletinin niyetini kesin olarak bilemeyece¤inden en kötü senaryoya, yaniA’n›n B’ye sald›rma niyeti bulundu¤u ihtimaline göre hareket etmek zorunda ka-lacakt›r. Uluslararas› anarflik yap›n›n herkesin bafl›n›n çaresine bakmas›n› gerek-tirdi¤i düzende B devleti böyle davranmazsa A’y› durdurabilecek bir üst otoriteyoktur. Sonuçta, belirsizlik ortam›ndaki iki devletin birbirinden kuflku duyarak vebirbirine güvenmeyerek askeri gücünü karfl›l›kl› olarak art›rd›¤› bir k›s›r döngüortaya ç›kar.

Yukar›daki örnekte de görüldü¤ü üzere, A devleti bu yönde bir niyeti olmaks›-z›n B devletinin güvensizli¤ine, ard›ndan da B devletinin ald›¤› tedbirler kas›ts›zbiçimde A devletinin güvensizli¤ine neden olmufltur. Sonuç itibar›yla, “güvenlikikilemi iki ya da daha fazla taraf aras›nda kimse bu sonucu istemese dahi savafl›nç›kabilece¤i bir durumu tan›mlamaktad›r. Yani, [ortada] statükoyu de¤ifltirmeye ça-l›flan revizyonist ya da devrimci bir devlet olmasa dahi savafl ç›kabilecektir” (Col-lins, 2004).

Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi Neorealist anlay›fltaki uluslararas› anarflik yap›dan do¤an güvenlik ikileminin, sis-temin salt anarfli ilkesi ile tan›mlanmas› halinde, sabit bir karaktere sahip olmas›beklenmektedir. Buna karfl›l›k güvenlik ikilemleri, Waltz realizmindeki yap›y› be-lirleyen anarfli d›fl›ndaki kutupluluk prensibi çerçevesinde farkl› kutup sistemlerin-de de¤iflken sonuçlar do¤urmaktad›r. Waltz’a göre (1979) çok-kutuplu yap›lardagüvenlik ikilemlerinin savaflla sonuçlanmas› olas›l›¤› daha yüksekken, iki-kutup-lu sistemlerdeki güvenlik ikilemleri istikrar e¤ilimlidir. Benzer flekilde, yap›sal rea-list yazarlardan John M. Mearsheimer (1990) da iki kutuplu düzenin çok kutupludüzenden daha bar›flç› oldu¤unu iddia eder. David Singer ve Karl Deutsch (1964)ise çok kutuplu sistemin istikrar› sa¤lamakta daha baflar›l› olaca¤›n›, çünkü belir-sizli¤in karar vericileri çok daha dikkatli olmaya itece¤ini öne sürerler. Buradaki“dikkat”, geçmiflte denenmifl do¤ru politikalar› sürdürmek, sapmalara kaymamakanlam›na gelmektedir. Dahas›, ba¤›ms›z aktörlerin say›s›ndaki art›fl›n, bir aktörüntek bir aktöre verebilece¤i dikkati bölece¤i ve ilginin fazla say›da aktöre da¤›lma-s›yla da savafl olas›l›¤›n›n daha da düflece¤ini iddia ederler.


Tablo 5.1Mearsheimer’a Göre‹ki-kutuplu Düzenile Çok-kutupluDüzen Aras›ndakiFarklar

‹ki kutupluluk, sistemiçerisindeki gücün temelitibariyle iki devlet etraf›ndatoparland›¤› yap› olaraktan›mlan›r. Örne¤in,uluslararas› sistem 17.yüzy›lda ‹ngiltere ve ‹spanyaaras›nda, So¤uk Savafls›ras›nda da ABD ve SSCBaras›nda iki kutupludur. Üçkutuplulukta, sistemdekigücün da¤›l›m› üç devletaras›nda gerçekleflir. Dörtveya daha fazla devletaras›nda gücün da¤›ld›¤›sistem çok kutuplu olaraktan›mlan›r. NapoléonSavafllar›ndan K›r›mSavafl›’na kadar devam eden“Avrupa Uyumu” dönemi ileBirinci ve ‹kinci DünyaSavafllar› aras› dönemdekidüzen çok kutuplulu¤a örnekteflkil eder. Uluslararas›sistemde gücün, yaratt›¤›kültürel, ekonomik ve askerietki ile tüm uluslararas›iliflkileri düzenleyecek tek birdevletin elinde toplanmas›haline ise tek kutuplulukdenir. Her ne kadar günümüzsisteminin tek kutuplu mu,çok kutuplu mu oldu¤utart›flmal› olsa da, So¤ukSavafl sonras› on y›ll›kdönemde ABD’ninflekillendirdi¤i tek kutuplubir sistemin mevcudiyetidaha a¤›r basan görüfltür.

‹K‹-KUTUPLU DÜZEN ÇOK-KUTUPLU DÜZEN

Güç Say›s› ‹ki büyük güç sisteme hâkim-

dir. Di¤er güçler, iki kutup-

tan birine ba¤l› hale gelir.

Üç veya daha fazla güç sistemi yönetir. Di¤er güç-

lerin, ittifak kurma konusunda daha çok tercihleri

vard›r; hatta isterlerse ba¤lant›s›z da olabilirler.

Çat›flma Noktalar›

‹ki büyük güç sisteme hâkim

oldu¤undan, tek bir nokta-

da çat›flma söz konusudur.

Küçük devletler aras›nda ça-

t›flma olas›l›¤› azd›r; hepsi

kutuplardan birine ba¤l› du-

rumdad›r.

Sistemde çok say›da güç oldu¤undan, çat›flma

merkezleri fazlad›r. Üç tip çat›flma mümkündür:

- Büyük güçler aras›

- Büyük güçlerle, küçük devletler aras›

- Küçük devletler aras›

Dolay›s›yla, ceteris paribus, çok-kutuplu düzende

savafl olas›l›¤› daha fazlad›r.


Güç Dengesi ve Cayd›r›c›l›k

‹ki-kutuplu düzende dengehâkimdir. Denge hali cayd›-r›c›l›k yarat›r; yani taraflarbirbirine sald›rmaktan kaç›n›r.

Güçler aras›nda denge olmamas› durumu yayg›nd›r.Güçlü olan devletin cayd›r›lmas› zorlafl›r. Çok-ku-tuplu düzende ortaya ç›kan dengesizlik sonucundaiki tip çat›flma gözlenir:1. ‹ki devlet biraraya gelip, üçüncüye sald›rabilir. 2. Bir büyük devlet, kendinden güçsüz bir devlete

tek bafl›na sald›rabilir.Güçler aras›ndaki dengesizli¤in giderilmesi, güç den-gesi dinamikleri devreye girebilir. Fakat, güç denge-sinin tesis edilmesinin önünde birtak›m co¤rafi veeflgüdümsel engeller bulunabilir.Co¤rafi engeller: Dengeleyici durumundaki dev-let, tehdit oluflturan devlete karfl› arada tamponbir devlet bulundu¤undan yeterince askeri bask›uygulayamamaktad›r. Eflgüdümsel engeller: 1. Devletler gücün dengelenmesi sürecindeki yükü

üstlenmek istemezler ve bu sorumlulu¤u di¤erdevletlerin üzerine atmaya çal›fl›rlar. Yani, dev-letler askeri güçlerini gelifltirmek (iç yöntemler)yerine, d›fl yöntemlerle (koalisyon oluflturma)denge oluflturma e¤ilimindedirler.

2. A ve B aras›ndaki savaflta C devleti, güç dengele-me yerine kenarda kalmay› ye¤leyebilir; çünkü Ave B aras›ndaki savafl sonucunda her ikisi de za-y›flayacak ve C göreli gücünü art›rm›fl olacakt›r.

3. Baz› devletler sald›rgan devletin kendisini hedefalmad›¤›n› düflünerek, dengeleme sürecinin d›fl›n-da kalabilir.

4. Diplomasi belirsiz bir süreçtir ve savunma amaç-l› bir koalisyon kurmak uzun sürebilir. Daha itti-fak kurulmadan, sald›rgan devlet baflar›ya ulaflm›flolabilir.

Karfl›Taraf›n Gücünü ve Niyetini Alg›lama Durumu

N‹YET: A devletinin karfl›-s›nda yaln›zca B devleti var-d›r; taraflar aras›ndaki iliflki-nin kurallar› zaman içerisin-de yerleflik hale gelmifltir.Dolay›s›yla; taraflar›n birbir-lerinin niyetlerini yanl›fl an-lamalar›n›n imkân› yoktur.GÜÇ: Karfl› tarafta tek birdüflman oldu¤undan, koalis-yonlar›n gücünü (kaç tanedevletten olufltu¤unu) he-saplamak durumu söz konu-su de¤ildir.

N‹YET: Çok-kutuplu düzende pek çok aktör bu-lundu¤undan bir devlet bütün di¤er devletlerin dav-ran›fllar›n› tahmin etmek durumundad›r. Yani, tek-kutuplulukta oldu¤u gibi tek bir “karfl› taraf” yok-tur. Ayr›ca, çok say›da ittifak alternatifi bulundu-¤undan, ittifaklar/koalisyonlar de¤iflkendir. Bu du-rum devletlerin davran›fl biçimlerini de etkiler; birgün dostane iliflkilerin sürdürüldü¤ü devletle, erte-si gün düflmanca iliflkiler geliflebilir. Dolay›s›yla dev-letler aras› iliflkilerin kurallar› h›zla de¤iflebilir. GÜÇ: Devletlerin dâhil olabilecekleri koalisyon ter-cihleri çeflitli oldu¤undan, A devleti karfl›s›ndaki Xkoalisyonunun gücünü (yani koalisyona dahil devletsay›s›n›) yanl›fl hesaplayabilir (Örne¤in, Almanya,‹kinci Dünya Savafl›’nda ‹ngilizlerin Fransa ve Rus-ya’n›n yan›nda yer alaca¤›n› tahmin etseydi, savafltancayabilirdi).

Yukar›daki tabloda özetlenen hususlar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Mearsheimer,John M. (1990). “Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War”, Internatio-nal Security, Cilt 15, No 1.

Yukar›da belirilen hususlar do¤rultusunda, uluslararas› anarflik yap›n›n yaratt›-¤› belirsizlik ortam›nda asl›nda iyi niyetli devletlerin bekâ kayg›s› sonucunda do-¤an, sonuçta herkes için nihai olarak güvensizlik yaratan ve fliddeti kutup say›s›çerçevesinde artan ya da azalan güvenlik ikilemi, neorealizmin/yap›sal realizmingüvenlik tehdidi anlay›fl›n›n merkezinde yer almaktad›r. Güvenlik ikilemlerininuluslararas› çat›flmalarla ba¤lant›s›n› en iyi Butterfield (1951) ortaya koymufltur:“Tarihteki en büyük savafl, dünyaya kas›tl› zarar verebilecek büyük suçlular›n mü-dahalesi olmadan meydana gelebilir. Ümitsizce çat›flmay› önlemeyi hedefleyen ikigüç aras›nda da ç›kabilir”.

REAL‹ZMDE GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI VE GÜÇ DENGES‹

Realizmin güvenlik politikalar› anlay›fl›n›n temelini oluflturan güçdengesi ve dengeleme kavramlar›n› aç›klamak.

Tüm realist yazarlara göre, kayna¤› ve nedeni ne olursa olsun bir devletin güç ar-t›rmas› di¤eri için güvenlik tehdididir. Artan güç hegemonyan›n ve kuvvet kullan›-m› ihtimalinin habercisidir; bu nedenle bekâ sa¤lamaya çal›flan devletlerce bu gü-ce karfl› tedbirler al›nmal›d›r. Bir baflka deyiflle, realizmde bir devlet güç art›rd›¤›n-da di¤er devletler buna karfl› güvenlik politikalar› benimseyecektir. Güvenlik teh-ditleri ile karfl›laflan ve güvenli¤ini sa¤lamak isteyen devletlerin gizlenme, tarafs›z-l›k, dengeleme, güçlünün yan›nda yer alma, anlaflma, ateflkes, emperyal hâkimiyetve hatta etnik temizlik gibi yöntemlere baflvurabilecekleri kabul edilse de, realistyaz›nda bu politikalar aras›nda en fazla yer tutan davran›fl biçimi dengelemedir.

Güç DengesiNeredeyse tüm realist yazarlar anarflik dünyadaki güvenlik sorunlar›n›n çözümüiçin, devletleri sürekli olarak birbirine sald›rmaktan men edecek yöntem olarakdengelemeden bahsederler. Realistlere göre, bir devlet ya da devletler grubu sis-temde tamamen ya da k›smen hâkimiyet sa¤layacak flekilde orant›s›z güç art›r›rsa,di¤er devletler bir araya gelip, kabiliyetlerini birlefltireceklerdir. Baflat gücün zafe-rini önlemek amac›yla güç dengesi kurulmas› gereklili¤i fikri Thucydides’e kadargeriye götürülebilir. Literatürde dengeleme kavram› yukar›daki ifadeden de anlafl›-laca¤› üzere kimi zaman güç dengesi kavram› ile özdefllefltirilse de, asl›nda bu ikikavram birbirinden farkl›d›r. Bu çerçevede, bu bafll›kta öncelikle güç dengesi kav-ram›n›n literatürde nas›l kullan›ld›¤› aç›kl›¤a kavuflturularak dengelemenin tan›m›yap›lacak; ard›ndan da realist teorinin dengeleme politikas›n›n amaçlar›, taraflar›,yöntemleri ve dayanaklar› hakk›ndaki önermeleri de¤erlendirilecektir.

Güç dengesi kimilerine göre, uluslararas› sistemde gücün mevcut, ideal ya daeflit da¤›l›m›n› öngören bir ç›kt›, kimilerine göre bir devlet stratejisi, kimilerine gö-re ise devletlerin d›fl politika davran›fllar›n› ve sonuçta oluflan uluslararas› ç›kt›lar›aç›klayan bir teoridir. Güç dengesi kavram›na dair çeflitlilikleri Morgenthau’nun


Morgenthau’ya (1967) göregüç dengesi, belirli bir iliflkimodelini hedefleyen politika,gerçek bir iliflki hali, gücünyaklafl›k olarak eflit da¤›l›m›ve gücün herhangi birflekilde da¤›l›m› olarak dörtfarkl› flekilde tan›mlanabilir.Ernst B. Haas’a (1953) göregüç dengesi, gücünda¤›l›m›, eflitlik, hegemonya,istikrar/bar›fl,istikrars›zl›k/savafl, genelolarak güç politikas›, tarihinevrensel hukuku ve politika-oluflumu için sistem verehber olarak sekiz ayr›anlama gelir. Martin Wight’a(1966) göre ise güç dengesi,gücün eflit biçimdeda¤›l›m›na, gücün eflitda¤›l›m›na dair ilkeye,mevcut güç da¤›l›m›na,büyük güçlerin zay›fdevletlerin topraklar›n› eflitbiçimde bölüflmelerine dairilkeye, güç da¤›l›m›ndakieflitsizlikleri önlemek üzerebir güç marj› b›rakmaya,gücün eflit da¤›l›m›n›sa¤lamak için özel bir role,gücün da¤›l›mdan avantajsa¤lamaya, hâkimiyete,uluslararas› politikan›ngücün eflit da¤›l›m›n›sa¤lama yönündekiyineleyen e¤ilimine iflaretetmektedir.

4A M A ÇN


dört, Haas’›n sekiz, Wight’›n da dokuz ayr› tan›m› çerçevesinde gözlemlemekmümkündür. Dana Zinnes (1967), tüm güç dengesi yazarlar›n›n ortak bir paydas›-n›n bulundu¤undan söz eder: Güç dengesi “bir sistemdeki devletler aras›nda hiç-bir devletin ya da var olan ittifak›n baflat güce sahip olamayaca¤› flekilde gücün da-¤›l›m›n› ifade eder...Sistemdeki birimlerin devlet ya da devletler ittifak› gücü gerikalan tüm birimlerin toplam gücünden az oldu¤u müddetçe her türlü da¤›l›m ka-bul edilebilir.”

Güç dengesinin temelinde gücünü art›ran, yani “potansiyel hegemon” duru-munda olan bir devlet vard›r. Güç dengesi yazarlar›na göre, bir devletin ya da koa-lisyonun bu flekilde güç üstünlü¤ü istenmeyen bir durumdur, zira bu anlamda üs-tün olan aktörün güç kullanmas› ihtimali olacakt›r.


OKUMA PARÇASIDo¤ru ifade edildi¤i zaman güç dengesi kuram›, devletler hakk›nda baz› varsa-

y›mlardan ifle bafllar: Devletler, en az›ndan varl›klar›n› korumak ve en ço¤undan ev-

rensel baflatl›k arzusunda olan bütüncül faktörlerdir. Devletler ya da onlar ad›na

hareket edenler bir dereceye kadar makul bir flekilde, amaçlanan sonuçlara ulaflabil-

mek için ellerindeki araçlar› kullan›rlar. Bu araçlar iki genel kategoriye girer: ‹ç gay-

retler (ekonomik varl›¤› art›rma çabalar›, askeri gücü art›rma çabalar›, zekice stra-

tejiler gelifltirme çabalar›) ve d›fl gayretler (kendi ittifak›n› güçlendirme ve büyütme

faaliyetleri veya karfl›t ittifak› zay›flatma gayreti). Çeflitli d›fl kombinezonlarda safla-

ra ayr›lma oyunu üç ya da daha fazla oyuncu gerektirir ve bir güç dengesi sistemi-

nin de en az›ndan bu say›ya gereksinme gösterdi¤i söylenir. Bu beyan yanl›flt›r. Çün-

kü, iki devletli bir sistemde denge politikas› yine devam eder, ancak bafllang›ç halin-

deki bir dengesizlik iç çabalar› yo¤unlaflt›rarak bertaraf etmeye çal›fl›l›r. O halde ku-

ram›n varsay›mlar›na onun iflleyebilme flartlar›n› da katmam›z gerekir: ‹ki ya da da-

ha fazla say›da devlet kendi kendilerine yard›m etme durumunda bir arada yaflar-

lar. Bu sistemde zay›flayan ülkenin yard›m›na gelecek ya da elindeki her türlü ara-

c› kullanarak güçlenmek isteyeni durduracak üstün bir gücün bulunmad›¤› bir hal

mevcuttur. O halde kuram, devletlerin varsay›lan güdülerinden ve bunlara karfl›l›k

olan hareketlerinden oluflmaktad›r. Kuram, bu hareketlerin oluflturdu¤u sistemden

do¤an k›s›tlamalar› betimlemekte ve beklenen sonuca iflaret etmektedir; yani güç

dengesinin kuruluflunu anlatmaktad›r. Güç dengesi kuram›n›n aynen ekonomistle-

rin verdi¤i anlamda bir mikro kuram oldu¤una dikkati çekmek isterim. Sistem, ay-

nen ekonomideki Pazar gibi, kendi birimlerinin hareket ve karfl›l›kl› etkileflimlerin-

den oluflmaktad›r ve kuram onlar›n davran›fllar› hakk›ndaki varsay›mlara dayan-

maktad›r. Genellikle büyük güçlere bak›fl aç›s› olmas›na ra¤men, güç dengesi kura-

m› rekabet eden herhangi bir devlet grubuna uygulanabilir. Ayr›ca kuramdan, bü-

yük ve küçük devletlerin iliflkileri ve birbirlerine olan etkisi hakk›nda baz› beklentiler

elde edilebilir. Bu beklentilere ulafl›lmas› ayr›nt›l› incelemeyi gerektirir. Böyle bir in-

celemeyi zorunlu olarak yapmad›m.

Kaynak: Uluslararas› ‹liflkiler Kuram› ve Dünya Siyasal Sistemi: KennethWaltz ve George H. Quester (1982). çev. Ersin Onulduran. Ankara: A.Ü. Siyasal

Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›.

DengelemeLiteratürdeki genel kan› uyar›nca, güç dengesi, hiçbir devletin mutlak hâkimiyet vedi¤er devletler üzerinde egemenlik konumuna sahip olamayaca¤› flekilde gücünsistemdeki da¤›l›m›n› ifade eden ve ço¤unlukla uluslararas› politika ç›kt›s› olarakbenimsenen bir kavramd›r. Buna karfl›l›k, yukar›da da belirtildi¤i üzere, güç den-gesinin bu ç›kt›n›n gerçekleflmesini sa¤layacak bir araç olarak da tan›mland›¤› gö-rülmektedir. Güç dengesi bir politika olarak tan›mland›¤›nda asl›nda dengelemekavram›na iflaret edilmektedir. Bu nedenle, literatürde genellikle “dengeleme, birdevlet stratejisi ya da d›fl politika davran›fl›”, güç dengesi ise, “dengeleme davran›-fl› sonucunda oluflan sistem ya da alt-sistem düzeyinde bir ç›kt›” olarak tan›mlan-makta ve kullan›lmaktad›r. Dengelemenin amac› yükselen bir gücün hegemonyakurmas›n› engellemektir; bu engelleme baflar›l› olursa güç dengesi do¤ar. Bir bafl-ka deyiflle, devletlerin güvenlik tehditleri karfl›s›nda dengeleme stratejileri izleme-leri sonucunda güç dengesi kurulamayabilir.

Güç dengesi ve dengeleme kavramlar› aras›ndaki fark nedir?

Yukar›da belirtilenler ›fl›¤›nda, dengeleme kavram›, literatürde bir devletin he-gemon statüsüne erifliminin ve kuvvet kullan›m›na dönüflme riski tafl›yan güç art›r-mas› giriflimlerinin engellenmesini sa¤layacak bir devlet stratejisi/politikas›/davra-n›fl› olarak tan›mlanmaktad›r. Yani, dengeleme, bir devleti cayd›rmak ya da yen-mek üzere, askeri görevlerin yerine getirilmesini sa¤layacak kabiliyetleri gelifltir-mek için tasarlanan politikad›r. Bu tan›mdan yola ç›k›ld›¤›nda, realist teorilerin tü-mü dengelemenin amac›n›n potansiyel hegemon olarak görülen devleti etkisiz ha-le getirmek oldu¤u konusunda hemfikirdir. Zira bu gerçekleflmezse devletlerin bi-rincil amac› olan bekâ tehlikeye girecektir. Realistlere göre, dengeleme stratejisi üçayr› flekilde potansiyel hegemonlar üzerinde etki do¤urur: Potansiyel hegemon,yani güç art›ran devlet kendisine karfl› bir koalisyon oluflaca¤›na inand›¤› ya dakarfl› taraftan güç art›rma eylemlerine karfl› dengeleme stratejisi izlenece¤ine dairsinyaller ald›¤› için muhtemel sald›rgan davran›fl›ndan cayacakt›r. Cayd›r›c›l›k etki-si yaratan bu dengeleme olas›l›¤› Mearsheimer’a göre So¤uk Savafl s›ras›nda ABD-SSCB iliflkilerinde belirleyici olmufltur. ‹kinci olarak, sald›rgan e¤ilimlerde bulunanpotansiyel hegemon, bu e¤ilimlerinin karfl›s›nda bir koalisyon veya silahlanma ya-r›fl› oldu¤unu gördü¤ünde geri çekilecektir. Üçüncü olarak ise, cayd›r›c›l›k etkisiyaratan ve ilkinden farkl› olarak dengelemenin bir ihtimal de¤il gerçek oldu¤udengeleme modeline ra¤men sald›rgan e¤ilimlerinde ›srar eden devlete karfl› savaflbafllayacakt›r. Sonuçta, bu üç aflamal› dengeleme modelinde potansiyel hegemonkuvvet kullan›larak ya da kullan›lmadan engellenecek; dolay›s›yla dengeleme stra-tejisi amac›na ulaflm›fl olacakt›r. Baflka bir aç›dan bak›ld›¤›nda, dengeleme ve sa-vafl aras›ndaki iliflki nedeniyle dengeleme davran›fl›n›n amac›n›n san›lan›n aksinedo¤rudan bar›fla ulaflmak olmad›¤› göze çarpmaktad›r.

Söz konusu dengeleme davran›fl›n› izleyebilecek devletler büyük güçlerdir, ya-ni güç dengesinin taraflar› sistemdeki büyük devletlerdir. Bu çerçevede, Waltz veMearsheimer taraf›ndan uluslararas› politikan›n büyük güç politikas› olarak kabuledilmesi hipotezinden hareketle, dengelemeyi sa¤layacak taraflar›n büyük güçleroldu¤u söylenebilir. Küçük ve orta büyüklükteki devletler de hegemonya kurma-ya çal›flan devletin gücünü s›n›rlamaya çal›fl›r, fakat kabiliyetler aç›s›ndan bu faali-yeti gerçeklefltirebilecek olanlar sadece büyük devletlerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Büyük devletlerin hangi yöntem ve araçlar eliyle dengeleme politikas› izledik-leri konusunda realist literatürde tam bir uzlafl› mevcuttur. Devletler, bir yandankendi askeri kabiliyetlerini art›rarak, di¤er yandan da ittifaklar kurarak ya damevcut ittifaklar› güçlendirerek yükselen bir gücü durdurmaya çal›flacaklard›r.Devletlerin potansiyel hegemon karfl›s›nda askeri kabiliyetlerini gelifltirip, bu do¤-rultuda ekonomik ve s›naî altyap›lar›n› güçlendirmeye dayal› faaliyetlerine iç den-geleme yöntemleri ad› verilmektedir. ‹ttifaklar eliyle gerçeklefltirilen faaliyetler ised›fl dengeleme yöntemleri olarak adland›r›lmaktad›r. Waltz’a göre, devletler güçda¤›l›m›ndaki de¤iflimler karfl›s›nda bekâ sa¤lamak için self-help prensibi ›fl›¤›ndaekonomik kabiliyetlerin ve askeri gücün art›r›lmas›na dair iç ve mevcut ittifak›n ge-niflletilip, büyütülmesi ile karfl› ittifak›n zay›flat›l›p, küçültülmesini sa¤layacak d›fldengeleme araçlar›na sahiptirler.

‹ttifaklar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Walt, Stephen M. (1987). The Origins ofAlliances. Ithaca: Cornell.

Realizmde, genellikle devletlerin bu yöntemlerden hangisini tercih edeceklerigücün kutuplar aras›nda da¤›l›m› çerçevesinde tan›mlanan kutupluluk ilkesi ileaç›klan›r. ‹ki-kutuplu düzenlerde süper gücü dengeleyebilecek tek devlet di¤er sü-per güçtür. Bir baflka deyiflle, A süper gücünün, B süper gücüne karfl› denge sa¤-layabilmek için güç birlefltirebilece¤i büyük bir devlet sistemde bulunmamaktad›r.Dolay›s›yla, iki kutubu oluflturan büyük güçler, askeri güçlerinin gelifltirilmesi yo-luyla iç yöntemler aralar›ndaki dengeyi sa¤larlar. Mearsheimer’a göre bu en etkilidenge sa¤lama yöntemidir ve gerçek denge ancak bu flekilde ortaya ç›kar. Waltz’agöre, büyük güçler, güç da¤›l›m›ndaki de¤iflimi tespit edip, bekâ kayg›s›yla gerek-li davran›fl biçimi olan dengelemeyi, karfl›s›ndaki en güçlü devletin askeri, diplo-matik veya ekonomik uygulamalar›n› taklit ederek sa¤layacakt›r. Dolay›s›yla, ulus-lararas› sistem devletleri en güçlüyü taklide teflvik edip, devletler aras›nda ayn›l›ketkisi yaratacak, bu etkileflim sonucunda da sisteme güç dengesi hakim olacakt›r.Waltz, So¤uk Savafl s›ras›nda ABD ve SSCB’nin bu modele uygun davran›fllar ser-gilediklerini flu sözleriyle aç›klar: “ABD, dünyan›n o ana kadar tan›d›¤› en güçlüaskeri silahla silahlan›rken, SSCB de üç milyon askeri silah alt›nda tutmaya devametmifl ve savaflta çok zarar görmesine ra¤men yeni askeri teknolojileri edinmeyeçal›flm›flt›r”.

So¤uk Savafl döneminde oldu¤u gibi iki-kutuplu düzenlerde iç dengeleme yön-temlerine baflvurulurken, çok-kutuplu düzenlerde ittifaklar›n kuruldu¤u varsay›m›,Morgenthau’dan bu yana realist yaz›nda benimsenen ortak görüfllerden birisidir.Waltz, da ikiden fazla devletle güç politikas›n›n ittifaklar›n kurulmas›, korunmas›ve bozulmas› diplomasisine dönüflece¤ini belirtir. Devletlerin çok-kutuplu sistem-lerde genellikle ittifak yöntemini neden benimsedikleri konusunda ise ittifaklar›nmaliyetinin iç dengeleme yöntemleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha az oldu¤una ifla-ret edilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“Tarihi aç›dan güçdengesinin en önemli biçimi,di¤er devletlerdensoyutlanm›fl bulunan ikidevlet aras› denge de¤il, birdevlet ya da devletler aras›ittifak ile baflka bir ittifakaras›nda görülen dengebiçimidir.”

Hans J. Morgenthau

Waltz’un ö¤rencisi StephenM. Walt’a göre ittifak, “ikiveya daha fazla egemendevlet aras›nda güvenlikiflbirli¤i için yap›lan formelve informel düzenleme”dir.Bu tan›ma göre, NATO formelbir ittifakt›r; ABD-‹srailaras›ndaki iliflki ise informelbir ittifak olarakadland›r›labilir.


Realist Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda realist teorininvarsay›mlar›n› kullanarak Stratejik Çal›flmalar ad›yla do-¤an ve 1980’lerde güvenli¤in realist perspektiften anali-zine getirilen elefltirilerle çeflitlenerek dallara ayr›lanGüvenlik Çal›flmalar›n›n günümüzdeki alt kollar›ndanbirisidir. Realist Güvenlik Çal›flmalar›, Uluslararas› ‹lifl-kilerin realist paradigmas›ndan farkl› bir analiz çerçeve-sine sahip olmay›p, güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas›ndarealist teorilerin temel varsay›mlardan yararlan›r. Realistteori ailesinde ortak olarak savunulan varsay›mlar ara-c›l›¤›yla güvenli¤in analiz edilmesi nedeniyle Uluslara-ras› ‹liflkilerin realist teorisi, “realist güvenlik teorisi”olarak adland›r›lmaktad›r. ‹çeriksel olarak ortaya ç›kanbu içiçe geçmifllik, esas itibar›yla, realist paradigmadagüvenli¤in uluslararas› iliflkilerin bafll›ca sorunsal› ola-rak alg›lanmas›ndan da kaynaklanmaktad›r. Realist güvenlik anlay›fl›nda, realizmin içinde ne tür ay-r›flmalar olursa olsun, bu soruya verilebilecek tek bircevap vard›r: Devlet. Realist teoride güvenlik sorunlar›ise kuvvet kullan›m› ya da kullan›laca¤›na dair tehdit ileözdefltir. Thucydides’ten bu yana realist görüflü benim-seyen neredeyse bütün yazarlar, insan topluluklar›n›nkendi içlerinde oldu¤u kadar d›fl çevreleriyle iliflkilerin-de de kuvvet kullan›m› ve/veya tehdidi ile karfl› karfl›yaolduklar›n› belirtmifllerdir.Güvenlik tehditlerinin niteli¤i konusunda ortak yakla-fl›m benimseyen realist teori ailesi, bu tehditlerin kay-na¤› üzerinde genel olarak ikiye bölünmüfltür. Bir ta-rafta güvenlik tehditlerinin devletlerin bilinçli iradesiy-le ortaya ç›kt›¤›n› iddia eden iradî, di¤er tarafta devlet-lerin iradesi d›fl›nda sistemin dayatt›¤› dinamikler sonu-cunda güvenli¤in sorun haline dönüfltü¤ünü öngörenyap›sal görüfl bulunmaktad›r. Uluslararas› politikay› in-san do¤as› analojisi ile tan›mlay›p, devletlerin davran›fl-lar›n›n insan davran›fllar›na benzedi¤ini ve uluslararas›politika ç›kt›lar›n›n da devletlerin iradesiyle flekillendi-¤ini ifade eden klasik/siyasi realistler birinci görüflü be-nimserken; devlet davran›fllar›n› sistem düzeyinde aç›k-layan yap›sal realistler güvenlik tehditlerinin kayna¤›nadair ikinci görüflü öne ç›kart›rlar. Yap›sal anlay›fl, gü-venlik ikilemi ve kutupluluk kavramlar›yla güvenliktehditlerinin kayna¤›n› ve sistemin istikrar›n› aç›klama-ya çal›fl›rlar.

Tüm realist yazarlara göre, kayna¤› ve nedeni ne olur-sa olsun bir devletin güç art›rmas› di¤eri için güvenliktehdididir. Artan güç hegemonyan›n ve kuvvet kullan›-m› ihtimalinin habercisidir; bu nedenle bekâ sa¤lamayaçal›flan devletlerce bu güce karfl› tedbirler al›nmal›d›r.Bir baflka deyiflle, realizmde bir devlet güç art›rd›¤›ndadi¤er devletler buna karfl› güvenlik politikalar› benim-seyecektir. Neredeyse tüm realist yazarlar anarflik dün-yadaki güvenlik sorunlar›n›n çözümü için, devletlerisürekli olarak birbirine sald›rmaktan men edecek yön-tem olarak dengelemeden bahsederler. Realistlere gö-re, bir devlet ya da devletler grubu sistemde tamamenya da k›smen hâkimiyet sa¤layacak flekilde orant›s›zgüç art›r›rsa, di¤er devletler bir araya gelip, kabiliyetle-rini birlefltireceklerdir.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi, Realist Güvenlik Çal›flmala-r›nda benimsenen varsay›mlardan biri de¤ildir?

a. Esas olan bireylerin güvenli¤idir.b. Devlet uluslararas› politikan›n temel aktörüdür.c. Uluslararas› sistem anarfliktir.d. Düzenin belirleyici ilkesi self-help’tir.e. Sistemde devletler aras› güç mücadelesi mevcut-

tur.

2. Afla¤›dakilerden hangisi, realist paradigman›n bir altkolu olarak kabul edilmez?

a. Neorealizmb. Yap›sal realizmc. Postyap›sal realizmd. Klasik realizme. Neoklasik realizm

3. Afla¤›dakilerden hangisi güvenli¤in realist okulundaana aktör olarak benimsenir?

a. Bireylerb. Devletlerc. Uluslararas› örgütlerd. Çok uluslu flirketlere. Kabileler

4. Afla¤›dakilerden hangisi realizmin tehdit tan›m› için-de kabul edilir?

a. Kuvvet kullan›m›b. Çevre kirlili¤ic. Göçd. Ekonomik istikrars›zl›ke. Kaçakç›l›k

5. Güvenlik tehditlerinin uluslararas› sistemin yap›s›n-dan kaynakland›¤› görüflünü afla¤›daki yaklafl›mlardanhangisi ileri sürebilir?

a. Morgenthau realizmib. Klasik realizmc. Neoklasik realizmd. Neorealizme. Biyolojik realizm

6. Kenneth M. Waltz afla¤›daki önermelerden hangisi-ni ileri sürmüfl olamaz?

a. Kuvvet kullan›m› devletlerin revizyonist iradele-rinden kaynaklan›r.

b. Güvenlik tehdidi self-help düzeninden kaynak-lanan güvenlik ikileminden do¤ar.

c. Sistemin yap›s› güvenlik tehditlerinin ortaya ç›k-ma nedenidir.

d. Güvenlik ikilemleri güç da¤›l›m›na ba¤l› olarakistikrarl› ya da göreli bar›flç›l nitelik tafl›r.

e. ‹ki kutuplu düzenler istikrarl›d›r.

7. Afla¤›daki dönemlerden hangisi çok-kutuplulu¤a ör-nek teflkil etmez?

a. Napolyon Savafllar› ile K›r›m Savafl› aras› dönemb. Birinci Dünya Savafl›c. Avrupa Uyumud. ‹kinci Dünya Savafl›e. So¤uk Savafl dönemi

8. So¤uk Savafl dönemi kutupluluk teorisi aç›s›ndanafla¤›daki örneklerden hangisine uygundur?

a. Üç-kutuplulukb. Tek-kutuplulukc. ‹ki-kutuplulukd. Çok-kutupluluke. Kutupsuzluk

9. Dengeleme afla¤›daki hangi araçlar eliyle sa¤la-

namaz?

a. Silahs›zlanmab. ‹ttifak kurulmas›c. Karfl› ittifak›n zay›flat›lmas›d. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesie. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesi için s›nai ka-

pasitenin güçlendirilmesi

10. Çok kutuplu düzenlerde genellikle karfl›lafl›lan den-geleme arac› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹ttifaklar›n kurulup, bozulmas›b. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesic. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesi için s›nai ka-

pasitenin güçlendirilmesid. Deniz gücünün takviye edilmesie. Yeni savafl uçaklar›n›n envantere kat›lmas›



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realist GüvenlikÇal›flmalar›” bölümünü gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realist GüvenlikÇal›flmalar›” bölümünü gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde GüvenlikAktörü” bölümünü gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde GüvenlikTehditleri” bölümünü gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde GüvenlikTehditleri” bölümünü gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde GüvenlikTehditleri” bölümünü gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik ‹kilemi” ve“Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi” bölümlerinigözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik ‹kilemi” ve“Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi” bölümlerinigözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde GüvenlikPolitikalar› ve Güç Dengesi” bölümlerini gözdengeçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde GüvenlikPolitikalar› ve Güç Dengesi” bölümlerini gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde 1

Dünya nüfusunun yüzy›llard›r temel örgütlenme biçimiolmas›yla ve iç-d›fl güvenlik sa¤lama fonksiyonlar›n›yerine getirmesi nedeniyle devlet güvenli¤in ana aktö-rü olarak kabul edilir.

S›ra Sizde 2

Dengeleme, bir devlet stratejisi ya da d›fl politika dav-ran›fl›; güç dengesi ise, dengeleme davran›fl› sonucundaoluflan sistem ya da alt-sistem düzeyinde bir ç›kt›d›r.



Akgül-Aç›kmefle, Sinem (2011). “Alg› m›, Söylem mi?Kopenhag Okulu ve Yeni-Klasik GerçekçilikteGüvenlik Tehditleri.” Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 8,No. 30.

Aksu, Fuat (2003). “Türk-Yunan ‹liflkilerinde Güvenlikve Güven Artt›rma Çabalar›”, Cem Karadeli (der.),So¤uk Savafl Sonras›nda Avrupa ve Türkiye.Ankara: Ayraç Yay›nlar›.

Ayd›n, Mustafa (2004). “Uluslararas› ‹liflkilerin GerçekçiTeorisi: Kökeni, Kapsam›, Kriti¤i”, Uluslararas›

‹liflkiler Dergisi, Cilt 1, No 1. Butterfield, Herbert (1951). History and Human

Relations. Londra: Collins.Buzan, Barry (1991). People, States and Fear: An

Agenda for International Security Studies in the

Post-Cold War Era. Harlow, Londra.Collins, Alan (1997). The Security Dilemma and the

End of the Cold War. Edinburgh: Keele UniversityPress.

Collins, Alan (2004). “State-Induced Security Dilemma:Maintaining the Tragedy”, Cooperation and

Conflict, Cilt 39, No 1.Evans, Graham ve Jeffrey Newnham (2007).

Uluslararas› ‹liflkiler Sözlü¤ü, çev. Ahsen Utku.‹stanbul: Gökkubbe.

Haas, Ernst B. (1953). “The Balance of Power:Prescription, Concept, or Propoganda”, World

Politics, Cilt 5, No 4.Herz, John J. (1950). “Idealist Internationalism and the

Security Dilemma”, World Politics, Cilt 2, No 2.Kolodziej, Edward A. (2005). Security and

International Relations. Cambridge: CambridgeUniversity Press.

Mearsheimer, John M. (1990). “Back to the Future:Instability in Europe After the Cold War”,International Security, Cilt 15, No 1.

Morgan, Patrick (2007). “Security in InternationalPolitics: Traditional Approaches”, Alan Collins (der.),Contemporary Security Studies. Oxford: OxfordUniversity Press.

Morgenthau, Hans J. (1967). Politics Among Nations:

The Struggle for Power and Peace, 4. B., NewYork: Alfred A. Knopf.

Morgenthau, Hans J., Uluslararas› Politika: Güç ve

Bar›fl Mücadelesi, çev. Bask›n Oran ve ÜnsalOskay. Ankara: Türk Siyasi ‹limler Derne¤i Yay›nlar›.

Niebuhr, Reinhold (1932). Moral Man and Immoral

Society: A Study in Ethics and Politics. New York:Scribner’s.

Paul, T.V., Wirtz, James ve Fortmann, Michel (der.)(2004). Balance of Power: Theory and Practice

in the 21st Century. Stanford: Stanford UniversityPress.

Sheehan, Michael (1996). The Balance of Power:

History and Theory. Londra, New York:Routledge.

Uluslararas› ‹liflkiler Kuram› ve Dünya Siyasal

Sistemi: Kenneth Waltz ve George H. Quester

(1982). çev. Ersin Onulduran. Ankara: A.Ü. SiyasalBilgiler Fakültesi Yay›nlar›.

Vasquez, John A. ve Elman, Colin (der.) (2003). Realism

and the Balancing of Power: A New Debate. NewJersey: Prentice Hall.

Walt, Stephen M. (1987). The Origins of Alliances.Ithaca: Cornell.

Waltz, Kenneth N. (1979). Theory of International

Politics. New York: Random House.Wheeler, Nicholas J. ve Ken Booth (1992). “The Security

Dilemma”, John Baylis ve N. J. Rengger (der.),Dilemmas of World Politics: International

Issues in a Changing World. Oxford: ClarendonPress.

Wight, Martin (1966). “The Balance of Power”, HerbertButterfield ve Martin Wight (der.), Diplomatic

Investigations: Essays in the Theory of

International Politics. Londra: Allen&Unwin.Wolfers, Arnold (1951). “The Pole of Power and the

Pole of Indifference”, World Politics, Cilt 4, No 1.Zinnes, Dana A. (1967). “An Analytical Study of the

Balance of Power Theories”, Journal of Peace

Research, Cilt 4, No 3.


Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;So¤uk Savafl›n sona ermesinin ard›ndan, Güvenlik Çal›flmalar› gündeminde-ki de¤ifliklikleri belirleyebilecek,1990’lardan itibaren Güvenlik Çal›flmalar›n›n gelece¤ine yönelik ne tür sor-gulamalar›n yap›ld›¤›n› tespit edebilecek,Güvenlik Çal›flmalar›ndaki yeni yaklafl›m ve teorileri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Güvenlik Çal›flmalar›• Güvenlik Teorileri• Yeni Güvenlik Çal›flmalar›

• Kopenhag Okulu• Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›• Güvenlik Epistemolojisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


• GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDAGÜNDEM DE⁄‹fi‹M‹

• GÜVENL‹K ÇALIfiMALARININSORGULANMASI

• GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDAYEN‹ YAKLAfiIMLAR

GüvenlikÇal›flmalar›ndaDe¤iflim


GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA DE⁄‹fi‹M

So¤uk Savafl›n sona ermesinin ard›ndan, Güvenlik Çal›flmalar›gündemindeki de¤ifliklikleri belirlemek.

Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda Stratejik Çal›flmalar ad›yla do¤arak, uzun y›llarboyunca realist bak›fl aç›s›n›n etkisinde kald›ktan sonra, günümüzde Realist Gü-venlik Çal›flmalar› da dahil olmak üzere pek çok güvenlik teorisine ev sahipli¤i ya-pan kapsaml› bir disiplin haline gelmifltir (Bkz. Ünite 2 ve 6).

Her ne kadar So¤uk Savafl y›llar›nda elefltirilerle karfl›laflsa da (Bkz. Ünite 1-2),esas olarak So¤uk Savafl›n sona ermesi Güvenlik Çal›flmalar›nda etkili olmufltur.SSCB’nin da¤›lmas› ve iki kutuplu düzenin sona ermesiyle Uluslararas› ‹liflkiler di-siplininde bafllayan de¤iflimin Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini bak›m›ndan üçönemli sonucu olmufltur: Güvenlik gündeminin dönüflümü, Güvenlik Çal›flmalar›-n›n sorgulanmas› ve yeni yaklafl›mlar›n do¤mas› ya da geliflmesi.

GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA GÜNDEM DE⁄‹fi‹M‹1970’lerde bafllayan, fakat nükleer gerilimin azal-d›¤› détente (yumuflama) y›llar›nda askeri tehdit-lerin belirleyicili¤inin gölgesinde kalarak, gelifl-me imkan› bulamayan güvenlik gündemi, So¤ukSavafl›n sona ermesiyle h›zla genifllemifl ve yenitart›flmalara tan›k olmufltur. Güvenlik gündemi-nin çevresel, ekonomik ve benzeri sorunlar› kap-sayacak flekilde geniflletilmesi gerekti¤i anlay›fl›n›Bat› yaz›n›nda, Barry Buzan ve Richard Ullman’›n1983 tarihli eserlerinde bulabiliriz. Fakat, So¤ukSavafl›n sona eriflini takip eden ilk y›llardaki gü-venlik literatürü ayr›nt›l› olarak incelendi¤inde,karfl›m›za ç›kan say›s›z eser, geniflleme tart›flma-s›n›n esas olarak So¤uk Savafl’›n sona ermesininbir ürünü oldu¤unu gösterir. Bir baflka deyiflle, So-¤uk Savafl döneminde SSCB-ABD nükleer gerilimi nedeniyle ikinci plana at›lan as-keri nitelik tafl›mayan sorunlar›n bu gerilim ortadan kalkt›¤›nda Güvenlik Çal›flma-

Güvenlik Çal›flmalar›ndaDe¤iflim

1A M A ÇN

Resim 6.1

Barry G. Buzan (1946-)Yap›sal realizm ve ‹ngilizOkulu’nun önde gelentemsilcilerinden BarryBuzan, Güvenlik Çal›flmalar›alan›nda KopenhagOkulu’nun kurucusu olaraktan›nmaktad›r.

lar› kapsam›nda incelenmesi ço¤unluk taraf›ndan desteklenen bir yaklafl›m halinedönüflmüfltür.

Buzan’›n People, States and Fear (1983) bafll›kl› kitab› ile Ullman’›n RedefiningSecurity (1983) bafll›kl› makalesi güvenlik kavram›n› askeri tehditlerin ötesine ge-çecek flekilde kavramsallaflt›rm›flt›r. Buzan, devletlerin askeri, siyasi, toplumsal,ekonomik ve çevresel sorunlarla tehdit edildi¤i görüflünü ortaya atarak, “befl sek-törde güvenlik” yaklafl›m›n› benimsemifltir. Ullman da, “güvenlik tehdidini, birdevlette yerleflenlerin yaflam kalitesini düflüren veya bir devletteki özel, hükümetd›fl› birimler (birey, grup, flirket) ile hükümetlerin politika tercihlerini daraltan teh-dit” olarak tan›mlar. Askeri ekolün hakim oldu¤u dönemde farkl› fikirler ileri sür-dükleri için Buzan ve Ullman “yerleflmifl gelene¤e karfl› ç›kan yazarlar” olarak be-timlenirler (Wyn Jones, 1996).

Barry Buzan taraf›ndan ortaya at›lan befl güvenlik sektörü yaklafl›m›nda ele al›nan katego-riler nelerdir?

So¤uk Savafl›n sona ermek üzere oldu¤u y›llarda askeri güvenlik anlay›fl›n› sor-gulayan ve güvenlik gündeminin geniflletilmesi yaklafl›m›n› benimseyen yazarlararas›nda Jessica Tuchman Mathews, Brad Roberts, Theodore Moran da bulunmak-tad›r. Mathews, güvenlik tan›m›n›n çevresel ve demografik unsurlar› da içerecekflekilde geniflletilmesini savunurken, Moran ekonomik, Roberts da insan haklar›konular›n›n güvenlik gündemine dahil edilmesi gerekti¤ini savunmufllard›r. So¤ukSavafl›n sona ermesiyle birlikte güvenlik gündeminin açl›ktan kad›n sorunlar›na,çevrenin kirletilmesinden ekonomik istikrars›zl›klara ve hatta salg›n hastal›klarakarfl› genifl bir yelpazede ele al›nmas›n› destekleyen eserler artan biçimde yaz›nagirmifltir.

Geniflleyen güvenlik gündemi ile birlikte alan›n “Yeni Güvenlik Çal›flmalar›”olarak adland›r›ld›¤› görülür. Türkiye’de Güvenlik Çal›flmalar› disiplininin önde ge-len temsilcilerinden P›nar Bilgin’e göre, “ad›na yeni güvenlik denilen yaklafl›m,

Çevre Sorunlar› Peter H. Gleick, Thomas Homer-Dixon, Norman Myers

Kad›n Sorunlar› Ann Tickner, Rebecca Grant,

Göç-Kimlik Myron Weiner, Ole Wæver

Ekonomik Ba¤›ml›l›k Beverly Crawford

Askeri güvenlik, devletlerin sald›r› ve savunmaya dayal› silahl› kabiliyetleri ile birbirlerinin niyet-

leri konusundaki alg›lamalar› aras›nda iki-düzeyli karfl›l›kl› etkileflime iliflkindir.

Siyasi güvenlik, devletlerin örgütsel istikrar›, hükümet sistemleri ve onlara meflruiyet veren

ideolojilere iliflkindir.

Ekonomik güvenlik, devletin gücünü ve refah›n› kabul edilebilir düzeyde sürdürebilmek için

kaynaklara, finansmana ve pazarlara eriflime iliflkindir.

Toplumsal güvenlik, dil, kültür, dini ve ulusal kimlik ile geleneklerin geleneksel kal›plar›n›n ge-

liflimi için kabul edilebilir koflullar dahilinde sürdürülebilirli¤ine iliflkindir.

Çevre güvenli¤i, tüm di¤er insani teflebbüslerin varl›¤›n›n dayand›¤› gerekli destek sistemi ola-

rak yerel ve gezegenin biyosferinin korunmas›na iliflkindir.


Tablo 6.1Buzan’›n GüvenlikSektörleri Yaklafl›m›

Kaynak: Buzan,Barry (1991).People, States andFear: An Agenda forInternationalSecurity Studies inthe Post-Cold WarEra. Harlow, Londra:Pearson Longman, 2.B., s. 19-20.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Tablo 6.21990’lardakiÇal›flmalardaÖrneklenen Baz›Yeni GüvenlikTehditleri

doksanl› y›llarda güvenlik gündeminin salt askeri konular›n ötesinde, insan, dev-let, hatta üzerinde yaflad›¤›m›z gezegenin güvenli¤ini ilgilendiren baflka hususlar›da içerecek flekilde gelifltirilmesi ça¤r›lar› ile karfl›m›za ç›km›flt›r” (Bilgin, 2010)

1056. Ünite - Güvenl ik Çal ›flmalar ›nda De¤ifl im

OKUMA PARÇASI“Yeni Güvenlik Ne De¤ildir?

“Yeni Güvenlik” denildi¤inde ço¤unlukla güvenlik anlay›fl›n›n daha genifl birtehdit yelpazesini içerecek flekilde geniflle(til)mesi anlafl›lmaktad›r. Bu “yeni” tehdit-ler, askerî tehditlerin yan› s›ra ekonomik eflitsizlik ve adaletsizlik, çevre kirlili¤i ve do-¤al kaynaklar›n yok olmas›, etnik anlaflmazl›klar, uluslararas› göç, uyuflturucu tica-reti, kaçakç›l›k vb. sorunlar› da içermektedir. Ancak, “yeni güvenlik” sadece günde-min geniflle(til)mesinden ibaret de¤ildir. Gündemin geniflle(til)mesi, “yeni güvenlik”anlay›fl›n›n benimsenmesinin uygulamadaki yans›mas›d›r...Bir felsefe olarak yenigüvenlik anlay›fl ve uygulamalar›n›n merkezine insan›n ihtiyaçlar›n› yerlefltirmeyihedefleyen topyekûn bir yenilenme giriflimidir. Güvenli¤e yaklafl›mdaki bu dönü-flüm, daha bütüncül, güvenli¤in askerî ve tüm boyutlar›n› içeren bir anlay›fl›n be-nimsenmesi anlam›na gelir. Bunu yaparken sorulan temel soru fludur: Güvenlik ki-min içindir? Verdi¤i cevap da flöyledir: güvenlik insan içindir.

Yeni güvenlik yaklafl›m› ile gündeme eklenen yeni tehditlerden Bat› literatür veuygulamas›nda “yumuflak güvenlik (soft security)” diye de bahsedilmektedir. Eski-nin, devletlerin s›n›rlar› d›fl›ndan kaynaklanan askerî tehditleri ise “sert güvenlik(hard security)” olarak adland›r›lmaktad›r. Gerçekten de kullan›ld›¤›nda binlercehatta yüz binlerce hayat› tehdit edebilecek kitle imha silahlar›n›n dünya güvenli¤ineve üzerinde yaflad›¤›m›z gezegenin ve sonraki nesillerin gelece¤ine oluflturdu¤u teh-dit ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda ekonomik, çevresel ve benzeri sorunlar “yumuflak” kalabi-lir. Dünyan›n baz› bölgelerinde (mesela Afrika’da) insanlar›n yiyecek yemek, içeceksu bulamamalar› ve bu yüzden göç etmek ya da yasa d›fl› yöntemlerle (mesela uyufl-turucu ticareti) geçimlerini sa¤lamak durumunda kalmalar› da “yumuflak tehditler”olarak görülebilir. Ancak bu insanlar›n içinde bulunduklar› güvensizlik ortam›ndabu tehditler gayet sert bir flekilde hissedilmektedir. Di¤er bir deyiflle, “yumuflak-sert”tehditler aras›ndaki ay›r›m içecek su, yiyecek yemek, bar›nacak yer gibi baz› konu-larda kendini güvencede hisseden (ço¤u zaman Bat›-merkezli) bir bak›fl aç›s›ndanyap›ld›¤›nda anlaml› gibi görünse de, bu güvensizliklerle günbegün mücadele etmekdurumunda olan geliflmekte olan ülkelerin insanlar› için çok da anlaml› de¤ildir.Ayr›ca küreselleflme ile gittikçe daha da adaletsiz bir hâl alan dünyadaki kaynak da-¤›l›m›n›n yaratt›¤› ortam›n Bat›y› da nas›l “sert” bir flekilde vurabilece¤i terör sald›-r›lar› ile net bir flekilde ortaya ç›km›flt›r. Di¤er bir deyiflle askerî tehditleri “sert”, di¤er-lerini ise “yumuflak” olarak nitelendiren bu ve benzeri yaklafl›mlar, yaln›zca insanigüvensizliklere çare olmakta yetersiz kalmaz ayn› zamanda bu güvensizliklerin ken-dilerini yeniden üretmelerine de zemin haz›rlar...

Kaynak: Bilgin, P›nar (2010). “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Aç›l›mlar: Yeni Gü-venlik Çal›flmalar›”, Stratejik Araflt›rmalar, Cilt 8, No 14, s. 79-80.

GÜVENL‹K ÇALIfiMALARININ SORGULANMASI

1990’lardan itibaren Güvenlik Çal›flmalar›n›n gelece¤ine yönelikne tür sorgulamalar›n yap›ld›¤›n› tespit etmek.

1990’lar›n ilk yar›s›nda genifl güvenlik gündemi taraftarlar›na karfl›, gelenekselgündemin muhafaza edilmesini, yani güvenlik kavram›n›n dar tutulmas› gerekti¤i-ni savunan görüfller de ileri sürülmüfltür. Bu çerçevede, Güvenlik Çal›flmalar› ala-n›n›n askeri güç kullan›m›, kullan›m tehdidi veya denetimi ile s›n›rl› tutulmas›n› id-dia eden Stephen M. Walt’›n görüfllerine özellikle de¤inmek gerekir:

Walt gibi, Shultz, Godson ve Greenwood taraf›ndan 1993’te derlenen kitab›ngirifl bölümünde de alan askeri güçle s›n›rl› olarak de¤erlendirilmifltir. Benzer fle-kilde, Dorff da (1994) ekonomik, ekolojik ve toplumsal konular›n önemli sorunlaroldu¤unu kabul ederken, bunlar›n güvenlik tehdidi niteli¤ini tafl›mad›¤›n›, sadeceaskeri sorunlarla iliflkili olmalar› halinde güvenlik sorununa dönüflebilece¤ini ilerisürmektedir. Bu görüfle göre örne¤in namus cinayetleri bir güvenlik sorunu de¤il-dir, ama savafl s›ras›nda kad›n ve çocuklar›n eziyet görmesi güvenlik sorunudur.Geniflleme karfl›t› yazarlardan Lawrence Freedman (1998) ise, “yaflam kalitesini dü-flüren her fleyin güvenlik sorunu olarak alg›lanmas› halinde alan›n odakland›¤› ko-nudan uzaklaflaca¤›n›” savunmaktad›r.

Güvenlik gündeminin genifllemesi tart›flmas›na paralel olarak, Güvenlik Çal›fl-malar› alan›n›n gelece¤i konusunda üç farkl› görüfl ortaya ç›km›flt›r:

‹lk görüfle göre, alan askeri konularla s›n›rl› tutularak, Uluslararas› ‹liflkilerin alt-disiplini olarakvarl›¤›n› sürdürmelidir. Bu çerçevede, Güvenlik Çal›flmalar›n›n Realist Güvenlik Çal›flmalar› iles›n›rl› kalmas› düflüncesi hakimdir (Bkz. Ünite 6).

‹kinci görüfle göre, Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini yeni gündem ile birlikte anlam›n› yitirmifl-tir, bu nedenle Uluslararas› ‹liflkiler genel çat›s›na yeniden entegre edilmelidir. Örne¤in, RichardBetts’e göre (1997), güvenlik kavram›n›n ç›kar ve refaha iliflkin tüm konularla özdefllefltirilmesisonucunda alan›n s›n›rlar› belirsizleflmifltir. “Bir alt-disiplin konuya iliflkin tüm sorunlar› kapsaya-cak kadar genifl, ana alan ve di¤er alt-alanlardan ayr›flt›r›labilecek ve tutarl› bir araflt›rma alan›olabilecek kadar da dar tutulmal›d›r”. Benzer bir görüfl de David Baldwin (1995) taraf›ndan ile-ri sürülmüfltür: “Güvenlik Çal›flmalar›’n›n kapsam›n›n geniflletilmesi, zaten alt-disiplin olan Gü-venlik Çal›flmalar› ile ana alan Uluslararas› ‹liflkiler ve D›fl Politika çal›flmalar› aras›ndaki belirsizayr›m› daha da belirsiz hale getirmifltir...Belki de Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplinini ortadan kal-d›rman›n zaman› gelmifltir.”

Üçüncü görüfle göre, alan askeri tehditler d›fl›ndaki sorunlar› da içerecek flekilde Uluslarara-s› ‹liflkiler disiplininin parças› olmaya devam etmelidir.


2A M A ÇN

...baz› yazarlar, güvenlik kavram›n›n yoksulluk, AIDS, çevre sorunlar›, uyuflturucu

kaçakç›l›¤› gibi konular› kapsayacak flekilde derinlefltirilmesini önermektedir. ...gü-

venlik çal›flmalar›n› afl›r› derecede geniflletmek, kirlilik, çocuk istismar› ve ekonomik

sorunlar›n güvenlik tehdidi olarak görülmesini sa¤lar. Alan› bu flekilde tan›mlamak,

onun entelektüel tutarl›l›¤›na zarar verir ve önemli sorunlara çözüm üretmeyi zor-

laflt›r›r.

Kaynak: Walt,Stephen M. (1991). “The Renaissance of Security Studies”,

International Studies Quarterly, Cilt 35, No 2, s. 213.

Tablo 6.3GüvenlikÇal›flmalar›DisiplinininGelece¤ine DairGörüfller

Bugün gelinen noktada, genel e¤ilimin üçüncü görüflle uyumlu oldu¤u söyle-nebilir. Yeni Güvenlik Çal›flmalar› geniflleyen güvenlik gündemini de içerecek fle-kilde Uluslararas› ‹liflkilerin alt-disiplini olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Buna kar-fl›l›k, Güvenlik Çal›flmalar›n›n yeni tart›flmalar›na bakt›¤›m›zda, gündemin ya dagüvenlik sektörlerinin ötesinde güvenlik özneleri, tehditlerin iç/d›fl boyutlar›, gü-venlik siyaseti ve Güvenlik Çal›flmalar›nda epistemoloji gibi konular›n yeni yakla-fl›mlar›n merkezine yerleflti¤i gözlenmektedir. Yeni Güvenlik Çal›flmalar›n›n bafll›-ca tart›flmalar› Buzan ve Lene Hansen (2009) taraf›ndan befl soru çerçevesinde ya-l›n bir flekilde özetlenmifltir.

Bu tabloda yer alan birinci ve ikinci sorular›n cevaplar› ile ilgili tart›flmalar› Birinci Ünite-de bulabilirsiniz.

1. Kimin güvenli¤i korunmal› ve çal›fl›lmal›? (Bkz. Ünite 1)

2. Askeri güvenlik temel güvenlik sektörü müdür? (Bkz. Ünite 1)

3. Güvenlik sadece d›fl s›n›rlara yönelik tehditlerle mi ilgilidir, iç tehditleri de kapsar m›?

Güvenlik devlet egemenli¤i ile özdefllefltirildi¤inde, tehditler d›fl s›n›rlara yöneliktir (Örn. Realist

Güvenlik Çal›flmalar›). Buna karfl›l›k, güvenli¤in devlet içi tehditlerle de ilintili bir kavram oldu-

¤unu ileri süren yaklafl›mlar mevcuttur (Örn. Paris Okulu).

4. Güvenlik siyasetinin belirleyici kavram› aciliyet midir?

Güvenlik Çal›flmalar›nda rasyonel aç›klamalar çeflitli yaklafl›mlarca kullan›l›r ve materyal tehdit-

ler karfl›s›nda aktörlerin (özellikle devletlerin) rasyonel davran›p, gerekli önlemleri alacaklar›

varsay›l›r (Özellikle Realist Güvenlik Çal›flmalar›). Mesela, So¤uk Savafl s›ras›nda SSCB tehdidi

nedeniyle, cayd›r›c›l›k sa¤lamak amac›yla ABD’nin nükleer silahlanmas› rasyonel modellemelere

uygundur. Baz› yaklafl›mlarda ise güvenlik aciliyet içeren siyasi bir kavram olarak de¤erlendirilir

ve bu aciliyet/tehlike aktörlerce radikal ve istisnai önlemler al›nmas›n› gerektirir. Bir baflka de-

yiflle, güvenlik istisnai önlemler almak demektir. Bu da güvenli¤in siyasili¤ini ortaya koyan bir

yaklafl›md›r. Bu kapsamda, ilgili istisnai güvenlik önlemlerine dair kararlar› al›rken kimi zaman

materyal unsurlardan da etkilenen aktörler mutlaka rasyonel davranmayabilirler.

5. Güvenlik epistemolojisi nedir?

Güvenlik bilgisine nas›l ulafl›laca¤›na iliflkin olarak Buzan ve Hansen’in iflaret etti¤i ilk ayr›m nes-

nel-öznel ve söylemsel yaklafl›mlar aras›ndad›r. Nesnel (objektif) güvenlik yaklafl›m›, uyar›n-

ca önemli olan somut tehditlerin varl›¤› ya da yoklu¤udur. Öznel (sübjektif) güvenlik yakla-

fl›m› ise, materyal ya da objektif tehditlerle ölçülen objektif güvenli¤in tarih, normlar, alg›lamalar

ve iliflkiler (dostluk-düflmanl›k gibi) süzgecinden geçirilmesini ifade eder. Söylemsel yaklafl›mlar-

da ise, bir sorunun güvenlik tehdidi olarak siyaset gündemine al›nmak üzere dile getirilmesi ön-

görülür. Di¤er bir epistemolojik tart›flma da pozitivistler ve post-pozitivistler aras›nda süregel-

mektedir. Pozitivistlere göre, bilgiye ulaflmak için sosyal bilimlerde ve do¤a bilimlerinde ayn›

yöntemler kullan›l›r ve pozitivizmde nedensel analizler, neden-sonuç iliflkileri ve niceliksel yön-

temlere baflvurulur. Buna karfl›l›k, sosyal dünyan›n do¤a bilimlerinin yöntemleriyle inceleneme-

yece¤i görüflünü savunanlar, felsefi, sosyolojik ve kurucu nitelikteki post-pozitivist yöntemlere

baflvurmaktad›rlar.


Tablo 6.4Buzan/Hansen’egöre GüvenlikÇal›flmalar›n›n BeflTemel Sorusu

Paris Okulu: Frans›z filozofMichel Foucault ve Frans›zsosyolog Pierre Bourdieu’danesinlenen Didier Bigo’nungelifltirdi¤i Paris Okulu’nungüvenlik yaklafl›m› Avrupa-merkezlidir. Okul, iç güvenliksorunlar›n›n s›n›rlar ötesinetaflmas›yla iç ve d›fl güvenlikalanlar›n›n birleflti¤ini ve bununsonucunda ulus-ötesi bir “polis”mekanizmas›n›n olufltu¤unu vegüvenlik politikalar› üretti¤inisavunur. Güvensizlikler, ParisOkuluna göre söylemle veuygulanan güvenlik politikalar›,yani pratikle infla edilir.

Epistemoloji: Epistemoloji, bilgifelsefesi olarak tan›mlan›r.Bilgiye nas›l ulafl›laca¤›konusundaki ilke ve yollaraiflaret eden bir felsefe dal›d›r.

Nesnel Güvenlik: Örne¤in, Adevletinin yeni teknolojiye sahipsilahlar edinmesi, her durumdaB devleti için tehdittir. Adevletinin bu silahlar› ne amaçlaald›¤› B devletini ilgilendirmez.B devleti için önemli olan d›fldünyada var olan nesnelgerçekliktir, bu gerçekli¤in nas›lalg›land›¤› de¤il.

Öznel Güvenlik: A devletinins›n›rlar›na tank girmesi objektifbak›fl aç›s›ndan tehdittir, fakatbu tanklar›n bar›fl gücüne aitkuvvetler olmas› tehdide bak›fl›de¤ifltirir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR

Güvenlik Çal›flmalar›ndaki yeni yaklafl›m ve teorileri aç›klamak.

So¤uk Savafl›n sona eriflinin Güvenlik Çal›flmalar› aç›s›ndan bir di¤er sonucu daalt-disiplinin pek çok alt parçaya bölünmesidir. Wæver ve Buzan’a göre (2007), So-¤uk Savafl›n sona ermesinin ard›ndan yo¤un bir teorileflme dönemine girilmifltir.Asl›nda, So¤uk Savafl›n her döneminde, ama özellikle sonuçlanmas›na yak›n za-manlarda Stratejik Çal›flmalara alternatif çeflitli teoriler mevcuttu. Fakat, güvenlikalan›nda teorik aç›dan verimlilik esas olarak 1990’larda bafllam›flt›r. Bu çerçevede,daha önceki dönemlerdeki çabalar›n istisnaî niteli¤e sahip oldu¤una iliflkin bir yo-rumda bulunabiliriz. 1990’larla birlikte farkl› teorilerin ortaya at›l›p, eskilerin göz-den geçirildi¤ini görüyoruz. Bu geliflmelerin sonucunda da, flu anda güvenlik te-orilerinin karfl›l›kl› olarak birbirini elefltirdi¤i ve birbirlerinin eksiklerini bulup gi-dermeye çal›flt›¤› yo¤un bir teori üretim döneminin içinde bulunuyoruz.

Öte yandan, Güvenlik Çal›flmalar› literatüründe yukar›da belirtilen bu teorik ve-rimlili¤i ve çeflitlili¤i genel olarak yans›tan eserlerin say›s› oldukça azd›r. Bir baflkadeyiflle, güvenlik teorilerini bir arada inceleyen istisnaî nitelikteki yap›tlar d›fl›nda-ki eserler tek bir teoriyle ve ço¤u zaman da bu teorinin di¤erleriyle, özellikle derealist kökenli güvenlik teorileriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda göreli üstünlükleri ile ilinti-lidir. Bu çerçevede, güvenlik teorilerini genel olarak de¤erlendiren baz› önemlieserlere de¤inmek alan›n hangi yaklafl›mlar taraf›ndan flekillendirildi¤ini göster-mek bak›m›ndan ayd›nlat›c› olacakt›r.

Buzan/Hansen taraf›ndan Güvenlik Çal›flmalar›n›n geçmifli ile mevcut durumu-nun incelendi¤i çal›flmada yukar›da belirtilen çeflitlili¤i göstermek amac›yla afla¤›-daki 11 farkl› güvenlik teorisine de¤inilmektedir:

Geleneksel ‹nflac›l›k

Kültür, inanç, fikir, norm ve kimli¤in devlet davran›fllar› üzerindeki etkisini inceleyen;tehditlerin askeri boyutuna odaklanan ve özellikle ABD’de pozitivist yöntemlerle ça-l›fl›lan yaklafl›m. Bafll›ca temsilcisi The Culture of National Security bafll›kl› eseriyle PeterJ. Katzenstein’d›r.

Elefltirel ‹nflac›l›k

Devlet yerine topluluklar›n askeri güvenli¤ini özellikle söyleme dayal› post-pozitivistyaklafl›mlarla inceleyen, ABD’de bafllay›p, Avrupa’ya 1990’larda yay›lan ak›m. Bafll›catemsilcileri, Emanuel Adler ve Michael N. Barnett’tir.

Kopenhag Okulu

Temeli 1985’te Kopenhag Üniversitesi bünyesinde kurulan “Bar›fl ve Çat›flma Arafl-t›rma Merkezi”nde Avrupa Güvenli¤i çal›flma grubunun “Avrupa Güvenli¤i’nin Aske-ri-Olmayan Boyutlar›” bafll›kl› projesi ile at›lm›flt›r. Okulun belkemi¤i Barry Buzan veOle Wæver Kopenhag Okulu’nun özünü oluflturan üç ana yaklafl›m› -güvenliklefltir-me, sektörel analiz ve bölgesel güvenlik kompleksleri- ortaklafla çal›flmalar›nda gelifl-tirmifllerdir. Güvenliklefltirme yaklafl›m›na göre, bir sorunun güvenlik tehdidi olabil-mesi için bu tehdit karfl›s›nda önlem almaya yetkili aktörler taraf›ndan o sorunun her-hangi bir öznenin varl›¤›na yöneltilen ve bu nedenle de söz konusu aktörler taraf›n-dan rutin siyasi süreçlerin d›fl›na taflan acil ve meflruiyet kazanm›fl önlemler al›nmas›-n› öngören bir sorun olarak tan›mlanmas› ve ilgili dinleyici kitle taraf›ndan tehdit ola-rak kabul edilmesi gerekir. Bir baflka deyiflle, söylem yoluyla tehdidin varl›¤› ve kap-sam› infla edilecektir. Sektörel analiz, askeri, siyasi, ekonomik, toplumsal ve çevresektörlerindeki güvenliklefltirmeleri; bölgesel güvenlik kompleksleri ise güvenlik so-runlar› makul biçimde birbirinden ba¤›ms›z olarak çözülemeyecek ya da analiz edile-meyecek kadar güvenliklefltirme ve güvenlik-d›fl›laflt›rma süreçleri birbirine ba¤l›olan birimlerden oluflan kümeleri ifade eder.


3A M A ÇN

Tablo 6.5Buzan/Hansen S›n›fland›rmas›na Göre Güvenlik teorileri

‹nflac›l›k: Uluslararas› ‹liflkilerdisiplininde inflac›l›k, dünyasiyasetinde aktörlerin sosyaletkileflimine odaklanan biryaklafl›md›r. ‹nflac›lara göredevletler aras› etkileflim, kimlik,ç›kar ve de¤erlerin eylemleribiçimlendirdi¤i ve ayn› zamandaeylemler taraf›ndanbiçimlendirildi¤i bir ö¤renmesürecini yans›tmaktad›r.Alexander Wendt, çerçevesiniçizdi¤i inflac› yaklafl›m nedeniyleUluslararas› ‹liflkilerliteratüründe son dönemdeüzerinde en çok tart›flmayürütülen isimlerden birisi halinegelmifltir. Temel olarak,disiplinde Waltz’unneorealizmine karfl› bir atakolarak bafllatt›¤› çal›flmalar›,Uluslararas› ‹liflkiler için sosyalbir teori kurma giriflimineulaflm›flt›r. Wendt’in bak›flaç›s›na göre Uluslararas› ‹liflkilerdevletler, devletler aras›etkileflimler ve devletler ileuluslararas› yap›n›n karfl›l›kl›etkilefliminden meydana gelir.‹nflac›l›k, 1990’larda gelenekselve elefltirel kollara ayr›ld›¤›nda,Wendt geleneksel görüflünsavunucusu olarak an›lm›flt›r.

Güvenlik-d›fl›laflt›rmak:Güvenlik-d›fl›laflt›rmak,sorunlar›n, karfl›s›nda önlemlerinvar oldu¤u tehditler olarakdillendirilmesi yerine, tehdit-savunma s›ralamas›ndanç›kar›larak, ola¤an kamualan›na tafl›nmas› olaraktan›mlan›r.

Elefltirel

Güvenlik

Çal›flmalar›

Frankfurt Okulu’ndan etkilenen Ken Booth ve Richard Wyn Jones ile özdefllefltirilen

bu ak›m Aberystwyth Okulu (ya da Galler Okulu) olarak da an›l›r. Elefltirel Güvenlik

Çal›flmalar›nda güvenli¤in bafll›ca öznesi devlet yerine, bireydir; zira devlet bireyin gü-

vensizliklerine çare olamamaktad›r. Bireyler, art›k esas olarak savafllarla de¤il, ekono-

mik, çevresel ve g›da güvenli¤i sorunlar›yla karfl› karfl›yad›r. Bireyleri bu atmosferden

uzaklaflt›rabilecek tek çare özgürleflmedir (emancipation). Bu kavram, insanlar›n birey

ya da grup olarak özgürce yapmay› tercih ettikleri fleyleri yapmalar›n› engelleyen fizi-

ki ve insani engellerden kurtulmalar› anlam›na gelir. Savafl ve savafl tehdidi, yoksulluk,

e¤itimsizlik, siyasi bask› vb. konularla birlikte bu s›n›rlamalardandir.

Feminist

Güvenlik

Çal›flmalar›

Feminizmde devlet-merkezli güvenlik anlay›fl› ile kad›nlar›n karfl›laflt›klar› cinsiyete öz-

gü güvenlik sorunlar›n›n anlafl›lamayaca¤› ve analiz edilemeyece¤i savunulur. Feminist-

lere göre, güvenli¤in ana öznesi kad›nd›r ve sistemdeki hegemonyac› erkeksilik mili-

tarist güvenlik politikalar›na neden olmaktad›r.

‹nsan

Güvenli¤i

Güvenli¤in ana öznesinin insan oldu¤unu vurgulayan ve Güvenlik Çal›flmalar›n›n açl›k,

az-geliflmifllik, yoksulluk gibi konular› içermesi gerekti¤ini savunan yaklafl›m. ‹lk olarak

1994 BM Kalk›nma Program›’nda kullan›lm›flt›r.

Bar›fl

Araflt›rma-

lar›

Uluslararas› ‹liflkilerde kuvvet kullan›m›n›n azalmas›n› ya da kuvvet kullan›lmamas›n›

normatif olarak savunan, stratejik nükleer tart›flmalardaki tehlikelere dikkat çeken ve

devletin güvenli¤i yerine bireyin güvenli¤inin analiz merkezine al›nmas›n› öngören an-

lay›fl.

Post-

kolonyal

Güvenlik

Çal›flmalar›

Bat›-merkezli güvenlik kavramsallaflt›rmas›na karfl› ç›karak, Üçüncü Dünyan›n güven-

lik dinamiklerinin farkl› teorik aç›klamalar gerektirdi¤ini iddia ederler. Bu çerçevede,

Bat›n›n sömürgecilik tarihini ve Üçüncü Dünyan›n farkl› devlet yap›lanmalar›n›n da

analiz edilmesi gerekti¤ini savunurlar. Devletlerin yan› s›ra topluluklar› da güvenlik

öznesi olarak kabul eden ve çok-sektörlü bir model öneren bu yaklafl›m›n önemli

temsilcileri aras›nda Tar›k Barkawi yer al›r.

Postyap›sal

Güvenlik

Çal›flmalar›

David Campbell, James Der Derian, Michael Dillon gibi yazarlar›n temsil etti¤i post-

yap›sal anlay›fl devlet-merkezli güvenlik alg›lamalar›na karfl› ç›karak, güvenli¤in tehdit-

lere iflaret eden bir söylem oldu¤u vurgulan›r. Bu söylem, özellikle “kendi” kimli¤i ile

“öteki” (düflman) kimli¤inin tan›mlanmas›na dayan›r. Bir baflka deyiflle, düflman söy-

lemle tan›mlanarak tehdit oluflturulur.

Stratejik

Çal›flmalar

Konuyu siyasi-askeri kavramlarla ele alan ve askeri dinamiklere odaklanan geleneksel

literatür. Savafl, nükleer yay›lma, cayd›r›c›l›k teorisi, silahlanma yar›fl›, silahlar›n kon-

trolü gibi alt-literatürleri vard›r. ABD ve ‹ngiltere’de yayg›n bir anlay›fl› temsil eder.

(Neo)

Realizm

Realist yaklafl›mlar›n, uluslararas› iliflkilerin do¤as› hakk›ndaki özellikle devlet-mer-

kezli, materyalist, güç-politikas› ve çat›flmaya dayal› varsay›mlar› nedeniyle Stratejik

Çal›flmalarla yak›n iliflkisi vard›r. Özellikle kutupluluk (Waltz, 1979) gibi neorealist

kavramlar, nükleer cayd›r›c›l›k, silahlar›n kontrolü ve silahlanma yar›fl› gibi konular›

aç›klamak için kullan›lm›flt›r. ABD’de temel yaklafl›md›r; Avrupa’da etkilidir, ama tar-

t›flmal›d›r.


Kaynak: Buzan, Barry ve Lene Hansen (2009). The Evolution of International SecurityStudies. Cambridge: Cambridge University Press, s. 35-38 ile 187-225’den özetlenerek aktar›l-m›flt›r.

Elefltirel Teori: Elefltirel teorikavram› ilk kez Frankfurt Okulu(Frankfurt Sosyal Araflt›rmalarEnsitütüsü) temsilcilerinden MaxHorkheimer taraf›ndankullan›lm›flt›r. Elefltirel teorininamac› sosyal bilimlerdekipozitivist yaklafl›mlara meydanokuyup alternatifler sunarak,sosyal ve politik teoriyi yenidenkurgulamakt›r. Gelenekselteorilerden farkl› olarak Elefltirelteori, olgular› sosyaltemellerinden ay›rmaz, onlar›sosyal ve tarihsel ürünler olarakgörür. Bu çerçevede Elefltirelteoriye göre dünya da insaneyleminin bir ürünüdür. Sosyalolgu ve koflullar insan eylemininürünleri olarak görüldüktensonra, bunlar›n de¤iflmez oldu¤ufikri reddedilerek insanl›¤›nö¤retilenlerden daha farkl›potansiyellere sahip oldu¤ugörüflüne var›lmaktad›r. Elefltirelteori bu çerçevede toplumubetimlemeyi de¤il, anlamay› vede¤ifltirmeyi amaçlamaktad›r.Feminizm: Feminizmin tan›m›ço¤unlukla cinsiyetler aras›ndaeflitlik ya da kad›nlara eflithaklar üzerine odaklan›larakyap›l›r. Bu nedenle feministUluslararas› ‹liflkiler teorisininde “kad›n”la ilgili oldu¤udüflünülür. Gerçekten defeministler kad›n haklar› veeflitli¤i üzerinde fazlas›yladururlar fakat feminizmi bukadar dar (kad›nla ilgili)tan›mlamak, yaklafl›m›nderinli¤ini ve zenginli¤ini gözdenkaç›rmam›za neden olur.Günümüzde art›k feminizm“kad›n” kavram›n› de¤il, cinsiyetkavram›n› (gender) odak noktas›olarak almaktad›r. Bu anlamdakullan›ld›¤›nda cinsiyet biyolojikcinsiyetten farkl›d›r. Cinsiyetherhangi bir toplum ya dakültürde cinsiyetler aras›iliflkilere iflaret eder.Uluslararas› ‹liflkiler alan›ndafeministler çat›flma ve fliddet,bar›fl ve güvenlik konular› ileilgilenir, gücü yenidenkavramsallaflt›r›lmaya çal›fl›r,kimlik ve toplum konusundaalternatif bak›fl aç›lar› ortayakoyar ve dünya düzenikonusunda da alternatiflergelifltirirler. Tüm bu analizlerintemelinde de cinsiyet kavram›bulunmaktad›r. Uluslararas›‹liflkiler disiplininde feministyaklafl›mlar›n öncüleri olarakCynthia Enloe ve Ann Tickneran›l›r.

Post-yap›salc›l›k: Uluslararas›‹liflkilerde post-yap›salyaklafl›mlar öncelikle bilgi,gerçeklik ve anlam›n nas›l inflaedildi¤ini sorunsallaflt›rarak Bat›rasyonalizmi ve pozitivizminindayand›¤› temelleri sarsmakhedefiyle ona meydanokumaktad›rlar. Anlam›n nas›lyerlefltirildi¤i, sorguland›¤› venas›l yorumlan›p yenidenyerlefltirildi¤i sorusunu sorarak,bilgi pratiklerinin ortayakoyuldu¤u metinleri ele alarakhâkim hiyerarflileri tersyüzetmeye yönelirler. Bu çerçevedeilk baflta teorinin kendisi, herbiri yeni egemenlik temellerikurmaya çal›flan anlat›lar olarakanaliz nesnesi halinegelmektedir. Bu nedenle post-yap›salc› yaklafl›mlar içinkendilerini “hiçbir yer”dekonumland›rmak çok önemlidir.Post-yap›salc› teoriler durduklar›bu “hiçbir yer”den gelenekselteorilerin nerede ve nas›lkonumland›¤›n›, bir teorininhangi koflullarda di¤erlerikarfl›s›nda hakim konumaulaflt›¤›n› ve teorinin nas›lço¤unlukla keyfi olarakolaylardan ayr›flt›r›ld›¤›n› ortayaç›karmak, böylece hem teori ilepratik, hem de devletleraras›ndaki verili tüm s›n›rlarameydan okumak amac›ndad›rlar.

Literatürde güvenlik teorilerinin bütünü hakk›nda yap›lan genifl bir de¤erlen-dirme de Steve Smith’e aittir. Smith, 1999 tarihli makalesinde, geleneksel ak›m d›-fl›nda kalan belli bafll› teorileri flu yedi bafll›k alt›nda toplay›p, ana hatlar›yla özet-lemektedir: Alternatif Savunma ve Ortak Güvenlik, Üçüncü Dünya Güvenlik Oku-lu, Kopenhag Okulu, ‹nflac›, Elefltirel, Feminist ve Post-Yap›sal Güvenlik Çal›flma-lar›. Güvenlik teorilerini genel olarak analiz eden di¤er bir çal›flma da Security Stu-dies Today bafll›kl› kitapt›r. Terry Terriff vd. (1999) taraf›ndan kaleme al›nan bu ki-tapta geleneksel güvenlik anlay›fl› ile birlikte Bar›fl Araflt›rmalar›, feminist ve post-pozitivist yaklafl›mlar ayr› bölümler halinde incelenmektedir. Benzer flekilde, rea-list, feminist, post-yap›sal, Elefltirel Güvenlik Teorilerini ve Kopenhag Okulunu ay-r› ayr› analiz eden Michael Sheehan (2005), elefltirel güvenlik teorisinin uluslarara-s› güvenli¤in çal›fl›lmas›ndaki en geçerli yaklafl›m oldu¤unu iddia etmektedir.

Türkçe literatürde bu yönde bir de¤erlendirmeye ilk kez Oktay Tanr›sever’in(2005) güvenlik kavram›n› inceledi¤i makalede rastlanmaktad›r. Bu makaledeUluslararas› ‹liflkiler disiplininde güvenlik kavram›n›n nas›l tart›fl›ld›¤› incelenmek-te; siyasal realizm, ço¤ulculuk, yap›salc›l›k ve elefltirel güvenlik kuramlar› kapsa-m›nda güvenli¤in nas›l kavramsallaflt›r›ld›¤› ele almaktad›r. P›nar Bilgin’in 2010 y›-l›ndaki makalesi ise Yeni Güvenlik Çal›flmalar› kavram›n› Türkçe literatüre kazan-d›rarak, Kopenhag Okulu ile Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar› baflta olmak üzere ye-ni güvenlik yaklafl›mlar›n› ele alm›flt›r.

Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplinini teflkil eden teoriler bak›m›ndan ABD ve Av-rupa’da farkl› anlay›fllar›n hâkim oldu¤u görüflü s›kl›kla dile getirilmektedir. Buçerçevede, 1980’lerde Avrupa’n›n kendi güvenlik yaklafl›mlar›n› oluflturmas›n›n ar-d›ndan, özellikle de 1990’larda güvenlik teorileri birisi ABD, di¤eri de Avrupa mer-kezli olmak üzere iki kümede toplanm›flt›r.

ABD ve Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar›, ilk olarak Uluslararas› ‹liflkileringenel teorileri ile ba¤lant›lar› bak›m›ndan ayr›flm›flt›r. ABD kökenli Güvenlik Çal›fl-malar›nda, Uluslararas› ‹liflkiler kuramlar› (neorealizm, inflac›l›k, kurumsalc›l›k gi-bi) güvenli¤i anlamak ve aç›klamak için kullan›l›r. Bir baflka deyiflle, ABD’de art›ksalt güvenli¤e özgü teori yoktur. Hatta Wæver ve Buzan taraf›ndan ileri sürülen birgörüfle göre, ABD’deki “Uluslararas› ‹liflkiler yazarlar›n›n Güvenlik Çal›flmalar›’naentegre olmas›ndaki gerekçe, Uluslararas› ‹liflkiler tart›flmalar›nda savunduklar› te-orilere bir yer edinme çabas› ile ilintilidir”. Örne¤in, Katzenstein taraf›ndan derle-nen National Security Culture bafll›kl› esere katk›da bulunan yazarlar Uluslararas›‹liflkilerin inflac› teorisini o güne kadar materyal nitelik tafl›yan yaklafl›mlarla özdefl-lefltirilen güvenlik kavram›na uyarlayarak, inflac›l›¤›n realizmin kalesi olan kavram-lar› anlamak ve aç›klamakta bile geçerli oldu¤unu iddia ederler.

Buna karfl›l›k, Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar›, sadece güvenli¤e özgü-dür. Uluslararas› ‹liflkiler teorilerinden esinlenme söz konusudur, fakat bu teorilerABD’dekinden farkl› olarak Uluslararas› ‹liflkiler genel çat›s›ndan ç›karak salt gü-

Avrupa’n›n Güvenlik Okullar› ABD’deki Güvenlik Okullar›

• Gelenekselcilik

• Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›

• Kopenhag Okulu

• Didier Bigo’nun Sosyolojik Çal›flmalar› ve

Risk Toplumu

• Post-modernler, feministler vd.

• Sald›rgan (offensive) realizm

• Savunmac› (defensive) realizm

• Di¤er realist teoriler (post-klasik vs.)

• Uluslararas› ‹liflkilerin ‹nflac› teorisi

• Uluslararas› düzende güç ve kurumlar


Post-yap›salc› yaklafl›mlaruluslararas› iliflkilerin neoldu¤undan daha çok,Uluslararas› ‹liflkiler disiplinininsöylemsel pratiklerinin bununas›l infla ettikleri ileilgilenmektedir. Post-yap›salc›lar›n verili tüms›n›rlar› y›kma amaçlar›,y›kt›klar›n›n yerine yeni birfleykoymad›klar›, dolay›s›yladisiplini yaln›zca teorik birçat›flmaya sürükledikleri vegerçeklerden uzaklaflt›rd›klar› enfazla elefltirilen yönleri olmufltur.Esas›nda post-yap›salc›lar dageleneksel yaklafl›mlarla ayn›flekilde uluslararas› iliflkileralan›n›n savafl, anarfli, devletgibi geleneksel kavramlar› ilediplomasi, strateji, uluslararas›rejimler gibi gelenekselkonular›yla ilgilenmektedirler.Fakat post-yap›salc›lar temelamaçlar›n› gelenekselyaklafl›mlar›n bu kavram vekonular arac›l›¤›yla belirlianlay›fllar› nas›l imtiyazl› halegetirdi¤ini göstermek ve buba¤lamda da uluslararas›iliflkiler kavray›fl›m›z› gelifltirmekolarak ortaya koymaktad›rlar.

Tablo 6.6Ole Wæver’›n 1990Sonras›nda ABD-Avrupa GüvenlikTeorileri Ayr›m›

venlik analizi ile ilgilenir hale gelmifllerdir. Hatta Avrupa’da geliflen güvenlik teori-lerinin Uluslararas› ‹liflkiler teorilerinin geliflimine katk›da bulundu¤u da iddia edil-mektedir. Örne¤in, 1980’lerde, yerini postmodern yaklafl›mlar›n üstünlü¤üne b›ra-kacakken, Booth ve di¤erlerinin çabalar› ile birlikte Elefltirel Güvenlik Çal›flmala-r›n›n güvenli¤i aç›klama konusundaki de¤eri anlafl›l›nca, elefltirel teori Uluslarara-s› ‹liflkiler disiplinindeki sayg›nl›¤›n› geri kazanm›flt›r. Benzer flekilde, Avrupa’daKopenhag Okulunca gelifltirilen söylem analizine dayal› “güvenliklefltirme teorisi”Uluslararas› ‹liflkiler genelinde söylem analizinin kullan›lmas›na öncülük etmifltir.Sonuç itibar›yla, Uluslararas› ‹liflkiler teorileri ABD’deki Güvenlik Çal›flmalar›’n›yönlendirirken, salt güvenli¤e özgü teoriler Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmala-r›n› flekillendirmifl ve Uluslararas› ‹liflkiler teorilerini etkilemifltir.

ABD ve Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar› aras›ndaki farkl›l›klar›n kökenin-de epistemolojik ayr›mlar da bulunmaktad›r. Bu çerçevede, Uluslararas› ‹liflkiler di-siplininde ABD’de hâkim olan rasyonel ve Avrupa’da baflat nitelik tafl›yan yans›t-mac› (reflectivist) teoriler aras›ndaki tart›flman›n epistemolojik boyutu da GüvenlikÇal›flmalar› alan›nda kendini göstermifltir. Wæver taraf›ndan neorealizm ve neoli-beralizmin birleflti¤i “neo-neo sentezi” olarak tan›mlanan rasyonel yaklafl›mlarda,pozitivist yöntemlerden yararlan›lmaktad›r. Avrupa’da ise genel olarak do¤a bilim-lerinin yaklafl›mlar›n›n sosyal bilimlerde kullan›lmas›na karfl› ç›kan ve dolay›s›ylapozitivizme meydan okuyan yans›tmac› (reflectivist) teoriler etkilidir. Bu çerçeve-de, Avrupa’da geliflen Elefltirel, Feminist ve Post-modern Güvenlik Çal›flmalar›’ndaneden-sonuç iliflkileri ortaya koyan ampirik analizler reddedilerek, güvenlik göz-lemlere, de¤er yarg›lar›na ve söyleme ba¤l› olarak post-pozitivist yöntemlerle ince-lenmektedir.

ABD ve Avrupa’daki epistemolojik anlay›fllar aras›ndaki farkl›l›k, rasyonel veyans›tmac› teoriler kapsam›nda yer almayan -kimi yazarlarca her ikisi aras›nda or-ta yol olarak tan›mlanan- sosyal inflac›l›k ak›m›n›n güvenli¤e uyarlanmas›nda dakarfl›m›za ç›kar. ‹nflac› yaklafl›mda, devletlerin güvenlik alan›ndaki davran›fllar›n›nmateryal unsurlarca de¤il; normlar, kültür ve kimlik gibi normatif faktörler taraf›n-dan infla edildi¤i sav› ileri sürülür. Amerikan inflac›l›¤› olarak tan›mlanan veWendt’in gelene¤ini takip eden yaklafl›mda nedensel iliflkiler, yani pozitivist ana-lizler söz konusudur. Nükleer ve kimyasal silahlar›n kullan›lmas› konusundaki ta-bunun norm haline dönüflmesi ve bu norm nedeniyle devletlerin bu tür silahlar›kullanmayaca¤› sonucuna ulafl›lmas› Amerikan inflac›l›¤›ndaki pozitivizme örnekolarak gösterilebilir. Buna karfl›l›k, Avrupa’da Güvenlik Çal›flmalar› alan›nda infla-c›l›¤›n temsilcilerinden biri olan Kopenhag Okulunda güvenlik pozitivist yöntem-lerle de¤il, söyleme dayal› olarak, yani post-pozitivist yöntemlerle analiz edilmek-tedir. Sonuç itibar›yla, bir genelleme yap›ld›¤›nda, ABD merkezli Güvenlik Çal›fl-malar›’n›n pozitivist, Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar›’n›n da post-pozitivistepistemolojiye sahip oldu¤u görüflünü benimsemek mümkündür.

Son olarak, ABD ve Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar› güvenlik teorilerininifllevleri bak›m›ndan da farkl›l›k arz etmektedir. Avrupa kökenli güvenlik teorileri-nin özünde güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas› bulunmaktad›r. Avrupa, daha çok gü-venlik “bireysel, ulusal, cinsiyete dayal› veya toplumsal düzeyde mi ele al›nmal›?”,“askeri tehditler veya toplumsal, ekonomik, çevresel, insani, siyasi tehditler ›fl›¤›n-da m› de¤erlendirilmeli?”, “hangi metodolojik ve epistemolojik yaklafl›mlar ›fl›¤›n-da analiz edilmeli?” gibi sorular› tart›flmaktad›r. Bu sorulara verilen cevaplar neti-cesinde de pratik incelenmektedir. Di¤er bir ifadeyle, önce kavram oluflturulmak-ta, ard›ndan bu kavram prati¤e uyarlanmaktad›r. Bu çerçevede, Avrupa kökenli


güvenlik teorilerinin amac› teoriye ve akademiye hizmet etmektir. Buna karfl›l›k,ABD merkezli teoriler, güvenlik kavram›n›n analizi ile ilgilenmemektedir. ABD’de-ki güvenlik teorilerin genel olarak ifllevi neden-sonuç iliflkileri ortaya koyarak po-litika oluflturuculara yol göstermek, yani prati¤e hizmet etmektir.

Sonuç olarak, bugün vard›¤›m›z noktada Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini bü-yük ölçüde ABD ve Avrupa merkezli olarak kümelenen onlarca güvenlik teorisineev sahipli¤i yapmakta, her bir teori de güvenli¤i farkl› flekilde kavramsallaflt›rmak-tad›r. Bu teorilerden herhangi birisinin tek bafl›na alan›n ana kavram› olan güven-lik kavram›n› aç›klayabildi¤ini iddia etmek ise olanaks›zd›r.



Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda Stratejik Çal›flmalarad›yla do¤arak, uzun y›llar boyunca realist bak›fl aç›s›-n›n etkisinde kald›ktan sonra, günümüzde Realist Gü-venlik Çal›flmalar› da dahil olmak üzere pek çok gü-venlik teorisine ev sahipli¤i yapan kapsaml› bir disiplinhaline gelmifltir. Her ne kadar So¤uk Savafl y›llar›ndaelefltirilerle karfl›laflsa da, esas olarak So¤uk Savafl›n so-na ermesi Güvenlik Çal›flmalar›’nda etkili olmufltur.SSCB’nin da¤›lmas› ve iki kutuplu düzenin sona erme-siyle Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde bafllayan de¤ifli-min Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini bak›m›ndan üçönemli sonucu olmufltur: Güvenlik gündeminin dönü-flümü, Güvenlik Çal›flmalar›n›n sorgulanmas› ve yeniyaklafl›mlar›n do¤mas› ya da geliflmesi. 1970’lerde bafllayan, fakat nükleer gerilimin azald›¤›détente (yumuflama) y›llar›nda askeri tehditlerin belir-leyicili¤inin gölgesinde kalarak, geliflme imkan› bula-mayan güvenlik gündemi, So¤uk Savafl›n sona ermesiy-le h›zla genifllemeye ve yeni tart›flmalara tan›k olmufl-tur. Güvenlik gündeminin çevresel, ekonomik ve ben-zeri sorunlar› kapsayacak flekilde geniflletilmesi gerek-ti¤i anlay›fl›n›n Bat› yaz›n›ndaki temeli 1983’te BarryBuzan ve Richard Ullman’›n eserleriyle at›lm›flt›r. Fakat,So¤uk Savafl›n sona eriflini takip eden ilk y›llardaki gü-venlik literatürü ayr›nt›l› olarak incelendi¤inde, karfl›m›-za ç›kan say›s›z eser, geniflleme tart›flmas›n›n esas ola-rak So¤uk Savafl’›n sona ermesinin bir ürünü oldu¤unugösterir. Bir baflka deyiflle, So¤uk Savafl dönemindeSSCB-ABD nükleer gerilimi nedeniyle ikinci plana at›-lan askeri nitelik tafl›mayan sorunlar›n bu gerilim orta-dan kalkt›¤›nda Güvenlik Çal›flmalar› kapsam›nda ince-lenmesi ço¤unluk taraf›ndan desteklenen bir yaklafl›mhaline dönüflmüfltür.

Güvenlik gündeminin genifllemesi tart›flmas›na paralelolarak, Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n gelece¤i konu-sunda üç farkl› görüfl ortaya ç›km›flt›r. ‹lk görüfl, alan›naskeri konularla s›n›rl› tutulmas›n›; ikinci görüfl, alan›nanlam›n› yitirmesi nedeniyle Uluslararas› ‹liflkiler disip-linine entegre edilmesini; üçüncü görüfl de alan askeritehditler d›fl›ndaki sorunlar› da içerecek flekilde Ulusla-raras› ‹liflkiler disiplininin parças› olmaya devam etme-sini içermektedir.Bugün gelinen noktada, genel e¤ili-min üçüncü görüflle uyumlu oldu¤u söylenebilir. YeniGüvenlik Çal›flmalar› geniflleyen güvenlik gündeminide içerecek flekilde Uluslararas› ‹liflkilerin alt-disipliniolarak varl›¤›n› sürdürmektedir.So¤uk Savafl›n sona eriflinin Güvenlik Çal›flmalar› aç›-s›ndan bir di¤er sonucu da alt-disiplinin pek çok altparçaya bölünmesidir. Asl›nda, So¤uk Savafl›n her dö-neminde, ama özellikle sonuçlanmas›na yak›n zaman-larda Stratejik Çal›flmalara alternatif çeflitli teoriler mev-cuttu. Fakat, güvenlik alan›nda teorik aç›dan verimlilikesas olarak 1990’larda bafllam›flt›r. Bu çerçevede, dahaönceki dönemlerdeki çabalar›n istisnaî niteli¤e sahipoldu¤una iliflkin bir yorumda bulunulabilir. 1990’larlabirlikte farkl› teorilerin ortaya at›l›p, eskilerin gözdengeçirildi¤ini görülür. Bu geliflmelerin sonucunda da,güvenlik teorilerinin karfl›l›kl› olarak birbirini elefltirdi¤ive birbirlerinin eksiklerini bulup gidermeye çal›flt›¤› yo-¤un bir teori üretim dönemi bafllam›flt›r.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangileri, So¤uk Savafl›n sona er-mesinin Güvenlik Çal›flmalar› üzerindeki etkileri aras›n-da yer almaz?

a. Stratejik Çal›flmalar›n baflat gücünün artmas›b. Güvenlik gündeminin dönüflümüc. Güvenlik Çal›flmalar›n›n sorgulanmas›d. Yeni güvenlik tehditlerinin ve aktörlerinin varl›-

¤›n›n tart›fl›lmas›e. Yeni güvenlik yaklafl›mlar›n›n do¤mas› ya da ge-

liflmesi

2. Afla¤›dakilerden hangisi, Barry Buzan’›n güvenliksektörleri yaklafl›m›ndaki sektörler aras›nda yer almaz?

a. Askeri güvenlikb. Ekonomik güvenlikc. Toplumsal güvenlikd. Çevresel güvenlike. Siber güvenlik

3. Stephen M. Walt, Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n afla-¤›daki sorunlardan hangisiyle ilgilenmesi gerekti¤ini sa-vunur?

a. Ekolojik sorunlarb. Kuvvet kullan›m› ya da kullan›m› tehdidic. Mültecilerd. Ekonomik istikrars›zl›klare. Baflar›s›z devletler

4. Afla¤›dakilerden hangisi, So¤uk Savafl sonras›ndaGüvenlik Çal›flmalar› alan›n›n gelece¤ine dair tart›flma-lar aras›nda say›lmaz?

a. Güvenlik Çal›flmalar›n›n sadece çevre güvenli¤iile s›n›rl› tutulmas›

b. Güvenlik Çal›flmalar›n›n Uluslararas› ‹liflkilerinalt disiplini olmas›

c. Güvenlik Çal›flmalar›n›n Uluslararas› ‹liflkiler ala-n›na entegre edilmesi

d. Güvenlik Çal›flmalar›n›n askeri sorunlar›n anali-ziyle s›n›rl› tutulmas›

e. Güvenlik Çal›flmalar›n›n her türlü güvenlik teh-didini kapsamas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi, güvenlik epistemolojileriaras›nda de¤erlendirilemez?

a. Pozitivizmb. Söylemsel yaklafl›mc. S›n›rl› yaklafl›md. Post-pozitivizme. Nesnel yaklafl›m

6. Afla¤›dakilerden hangisi, Kopenhag Okulu’nun te-

mel yaklafl›mlar› aras›nda de¤erlendirilemez?a. Bölgesel güvenlik komplekslerib. Güvenliklefltirmec. Güvenlik sektörlerid. Özgürlefltirmee. Güvenlik-d›fl›laflt›rma

7. Afla¤›daki yazarlardan hangisi, Kopenhag Okulutemsilcilerinden biridir?

a. Michel Foucaultb. Ole Wæverc. Didier Bigod. Peter Katzensteine. Tar›k Barkawi

8. Afla¤›dakilerden hangisi, Elefltirel Güvenlik Çal›flma-lar›n›n temel kavram› olarak kabul edilir?

a. Güvenlik-d›fl›laflt›rmab. Güvenliklefltirmec. Özgürlefltirmed. Güvenlik inflas›e. Güvenlik kültürü

9. Post-yap›sal Güvenlik Çal›flmalar›nda, güvenlik bil-gisine ulaflmak için afla¤›daki yöntemlerden hangisi kul-lan›l›r?

a. Söylem analizib. Nesnel epistemolojic. Öznel epistemolojid. Oyun teorisie. Çat›flma analizi

10. Afla¤›daki yazarlardan hangisi, Elefltirel GüvenlikÇal›flmalar› alan›n›n temsilcilerinden biri olarak kabuledilir?

a. Ken Boothb. Kenneth M. Waltzc. Hans Morgenthaud. Alexander Wendte. Joseph Nye



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›ndaGündem De¤iflimi” bölümünü gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›ndaGündem De¤iflimi” bölümünü gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›n›nSorgulanmas›” bölümünü gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›n›nSorgulanmas›” bölümünü gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›n›nSorgulanmas›” bölümünü gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›ndaYeni Yaklafl›mlar” bölümünü gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›ndaYeni Yaklafl›mlar” bölümünü gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›ndaYeni Yaklafl›mlar” bölümünü gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›ndaYeni Yaklafl›mlar” bölümünü gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›ndaYeni Yaklafl›mlar” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Barry Buzan taraf›ndan gelifltirilen befl güvenlik sektö-rü yaklafl›m›ndaki sektörler flunlard›r: Askeri, siyasi,ekonomik, toplumsal ve çevre güvenli¤i

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBaldwin, David (1995). “Security Studies and the End of

the Cold War”, World Politics, Cilt 48, No 1.Betts, Richard (1997). “Should Strategic Studies Survive”,

World Politics, Cilt 50, No 1.Bilgin, P›nar (2010). “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Aç›-

l›mlar: Yeni Güvenlik Çal›flmalar›”, Stratejik Arafl-

t›rmalar, Cilt 8, No 14.Buzan, Barry (1983). People, States, and Fear: The

National Security Problem in International

Relations. Brighton: Harvester Wheatsheaf.Buzan, Barry (1991). People, States and Fear: An

Agenda for International Security Studies in the

Post-Cold War Era. Harlow, Londra: Pearson Long-man, 2. B.

Buzan, Barry ve Hansen, Lene (2008). The Evolutionof International Security Studies. Cambridge:Cambridge University Press.

Dorff, Robert H. (1994). “A Commentary on SecurityStudies for the 1990s as a Model Core Curriculum”,International Studies Notes, Cilt 19, No 3.

Freedman, Lawrence (1998). “International Security:Changing Targets”, Foreign Policy, Cilt 110.

Jones, Richard Wyn (1996). “Travel Without Maps:Thinking About Security After the Cold War”, M.Jane Davis (der.), Security Issues in the Post-ColdWar World. Cheltenham: Edward Elgar.

Katzenstein, Peter J. (der.) (1996). The Culture ofNational Security: Norms and Identity in WorldPolitics. New York: Columbia University Press.

Kolodziej, Edward A. (2005). Security andInternational Relations. Cambridge: CambridgeUniversity Press.

Mathews, Jessica Tuchman (1989). “Redefining Secu-rity”, Foreign Affairs, Cilt 68, No 2.

Moran, Theodore (1990/91). “International Economics andNational Security”, Foreign Affairs, Cilt 69, No 5.

Roberts, Brad (1990). “Human Rights and InternationalSecurity”, Washington Quarterly, Cilt 13.

Sheehan, Michael (2005). International Security: AnAnalytical Survey, Boulder, Londra: LynneRienner.

Shultz, Richard, Godson, Roy ve Greenwood, Ted (der.)(1993). Security Studies for the 1990s.Washington D.C.: Brassey’s.

Smith, Steve (1999). “The Increasing Insecurity ofSecurity Studies: Conceptualizing Security in the LastTwenty Years”, Contemporary Security Policy,Cilt 20, No 3.

Tanr›sever, Oktay F. (2005). “Güvenlik”, Atila Eralp(der.), Devlet ve Ötesi: Uluslararas› ‹liflkilerdeTemel Kavramlar. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Terriff , Terry vd. (1999). Security Studies Today.Cambridge: Polity Press.

Ullman, Richard H. (1983). “Redefining Security”,International Security, Cilt 8, No 1.

Walt, Stephen M., (1991). “The Renaissance of SecurityStudies”, International Studies Quarterly, Cilt 35,No 2.

Wæver, Ole ve Buzan, Barry (2007). “After the Returnto Theory: The Past, Present, and Future of SecurityStudies”, Alan Collins (der.). ContemporarySecurity Studies. Oxford: Oxford University Press.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;So¤uk Savafl sonras› dönemin tek süper gücü konumundaki ABD’nin So¤ukSavafl s›ras›nda, sonras›nda ve 11 Eylül sald›r›lar›n›n ard›ndan güvenli¤i nas›lalg›lad›¤›n› belirleyebilecek,So¤uk Savafl Dönemi’nin süper gücü, So¤uk Savafl sonras› dönemin ise bü-yük gücü olan Rusya Federasyonu’nun güvenlik anlay›fl›n› ifade edebilecek,Devlet-benzeri özellikleriyle büyük güç olarak an›lan Avrupa Birli¤i’nin gü-venlik yaklafl›m›n› aç›klayabilecek,So¤uk Savafl sonras› dönemin di¤er bir büyük gücü olan Çin’in güvenlik al-g›lamalar›n› ve izledi¤i stratejiyi analiz edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Büyük Güç• ABD• 11 Eylül Sald›r›lar›• SSCB

• Rusya Federasyonu• Avrupa Birli¤i• Çin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• ABD’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI• RUSYA’NIN GÜVENL‹K ANLAYIfiI • AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N GÜVENL‹K

POL‹T‹KALARI• Ç‹N’‹N GÜVENL‹K YAKLAfiIMI


Büyük GüçlerinGüvenlik Politikalar›:ABD, Rusya, AvrupaBirli¤i, Çin

BÜYÜK GÜÇLER‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI‹kinci ünitede de¤inilen “büyük güç” kavram›yla sahip oldu¤u yüz ölçümü, nüfus,do¤al kaynaklar, ekonomik kabiliyet, askerî güç, siyasal istikrar ve yetki gibi un-surlarla uluslararas› politikada meydana gelen olaylar› etkileyebilme ve de¤ifltire-bilme kapasitesine sahip olan devletlerin anlafl›lmas› gerekti¤i vurgulanm›flt›. Buçerçevede, So¤uk Savafl’›n sona ermesinden bugüne sahip oldu¤u niteliklerle dün-yadaki geliflmeleri etkileyebilme potansiyeline sahip güçler olarak, ABD’nin yan›-s›ra Rusya Federasyonu, Çin Halk Cumhuriyeti ve Avrupa Birli¤i’nin (AB) ön pla-na ç›kt›¤› görülmektedir.

ABD’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI

So¤uk Savafl sonras› dönemin tek süper gücü konumundakiABD’nin So¤uk Savafl s›ras›nda, sonras›nda ve 11 Eylül sald›r›lar›-n›n ard›ndan güvenli¤i nas›l alg›lad›¤›n› belirlemek

So¤uk Savafl Dönemi’nin iki süper gücünden biri, So¤uk Savafl sonras›nda ise dün-yan›n tek süper gücü olarak tan›mlanan ABD’nin güvenlik politikalar›n› üç dönem-de incelemek mümkündür: So¤uk Savafl Dönemi, So¤uk Savafl sonras› dönem ve11 Eylül sald›r›lar› sonras› dönem.

So¤uk Savafl Dönemi’nde ABD’nin Güvenlik Politikalar›ABD, 1787’deki kuruluflundan ‹kinci Dünya Savafl›’na kadar yaln›zc›l›k politikas› izle-mifltir. Güney Amerika ülkelerinin ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmaya bafllad›klar› bir dönem-de, ABD Baflkan› James Monroe taraf›ndan 1823’te ilan edilen bu politikan›n özünde,kendi kendine yetebilen Amerika k›tas›n›n Avrupa sömürgecili¤ine kapat›lmas› veABD’nin Avrupa’n›n iç çekiflmelerine müdahil olmamas› anlay›fl› yatmaktad›r. Monroedoktrini olarak an›lan bu politika çerçevesinde, ABD bir taraftan bir as›rdan fazla dö-nemin uluslararas› (temelde Avrupa) çat›flmalar›ndan uzak durmufl, di¤er taraftan Av-rupa’n›n kolonyal devletlerinin Amerika k›tas›nda hareketlerini engelleyerek bölgedekendisi için güvenli bir “arka bahçe” oluflturmufltur. ABD yaln›zc›l›k politikas›n› ancak‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Pearl Harbor donanma üssünde sald›r›ya u¤ramas› so-nucunda terk etmifl ve o zamana kadar izledi¤i “müttefik devletlere yak›n tarafs›zl›k”politikas› yerine “savaflan taraf” olarak savafla kat›lm›flt›r (Ayd›n, 2001).

Büyük Güçlerin GüvenlikPolitikalar›: ABD, Rusya,

Avrupa Birli¤i, Çin

1A M A ÇN

Süper Güç: Süper güçlerbirinci s›n›f askerî/siyasikabiliyetler ile bunlar›destekleyecek nitelikteekonomik kabiliyetlere vetüm bu kabiliyetleriniküresel düzlemdeuygulayabilme yetene¤inesahip olan ve bu statüleridi¤er güçlerce tan›nangüçlerdir. Bu kriterlerdikkate al›nd›¤›nda, 19.yüzy›lda ‹ngiltere, Fransa veRusya, Birinci Dünya Savafl›sonras›nda ‹ngiltere, ABD veSSCB, ‹kinci Dünya Savafl›sonras›nda ABD ve SSCB ileSo¤uk Savafl sonras›ndaABD bu statüye sahiptir.

So¤uk Savafl Dönemi’nde ise ABD yaln›zc›l›k politikas›ndanaktif uluslararas› müdahalecili¤e geçmifltir. Bu dönemde ABD veSSCB’nin art arda nükleer silah ve bunlar› k›talar aras› tafl›yacaksistemleri gelifltirmeleri karfl›l›kl› tehdit alg›lamalar›n›n niteli¤ini dede¤ifltirmifltir (Erhan, 2001). So¤uk Savafl Dönemi’nde izlenen stra-tejilerin tamam›n›n ABD’nin iki kutuplu dünya düzeninde SSCB’yidengelemek veya SSCB karfl›s›nda üstünlük sa¤lamaya çal›flmaklailintili oldu¤u görülmektedir.

So¤uk Savafl’›n ilk y›llar›nda Harry Truman yönetimi, GeorgeKennan taraf›ndan ortaya koyulan “çevreleme” (containment) stra-tejisini benimseyerek, Sovyetler Birli¤i’nin çevrelenmesi ve izoleedilmesini d›fl ve güvenlik politikas›n›n temel hedefi hâline getir-mifltir. ABD’nin bu dönemde kurdu¤u siyasi, ekonomik ve askerîyap›lanmalar›n tamam›n› çevrelemenin mant›¤›na uygun olarak ifl-ledi¤ini söylemek mümkündür. Bu çerçevede, ABD ‹kinci DünyaSavafl›’ndan sonra h›zla iki kutuplu sistemde Sovyet tehdidini çev-relemek amac›yla Türkiye ve Yunanistan’›n Bat› Blokuna kazand›-r›lmas›n› hedefleyen Truman Doktrini’ni benimsemifl, Avrupa’n›nkalk›nmas›n›n yan› s›ra komünizmin yay›lmas›n›n ekonomik te-mellerini ortadan kald›rmak ve savafl s›ras›nda y›k›lm›fl olan Avru-pa ekonomilerini canland›rarak uluslararas› ticarette al›m yapabile-cek güce kavuflturmak amac›yla 1948-1951 aras›nda Marshall Pla-n›n› uygulamaya koymufl, Plan›n uygulanmas›n› sa¤lamak üzere1948’de Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’nü (Organization of Eu-ropean Economic Cooperation - OEEC) kurdurmufl; 1952’de NA-TO, 1954’de Balkan ‹ttifak› ile Güneydo¤u Asya’da SEATO ve1955’de de Orta Do¤u’da Ba¤dat Pakt›’n›n kuruluflunu sa¤lam›flt›r.Tüm bu giriflimlerde SSCB’nin küresel çapta çevrelenmesi öngörül-müfltür. Sonuç olarak 1945-1952 aras›nda ABD Baflkanl›¤› göreviniyürüten Truman’›n yönetim süresi bile incelendi¤inde, Amerikand›fl ve güvenlik politikas›n› temellerinden sarsacak flekilde de¤ifltir-di¤i görülmektedir. Nitekim Truman görevi b›rakt›¤› 1952’de, ABDkomünizmle mücadeleyi her k›tada yürüten ve SSCB’yi çevrelemestratejisinin sonucu olarak dünyan›n dört yan›nda askerî mevcudi-yeti olan küresel aktör konumuna yükselmifltir.


Resim 7.1

Pearl Harbor Sald›r›s›

(Pearl Harbor sald›r›lar›nda vurulan ABDdonanmas›na ait bir gemi)‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Japonya’n›nPasifik Okyanusu’nda üstünlü¤ü ele geçirmekamac›yla herhangi bir uyar› olmaks›z›n ABD’ninHawaii adalar›ndaki Pearl Harbor donanmaüssüne yapt›¤› sald›r› (7 Aral›k 1941). K›sasüren bu sald›r› sonucunda 2400’ün üzerindeABD vatandafl› hayat›n› kaybederken, ABD’ninPearl Harbor’da bulunan 8 savafl gemisinden 5’ibatm›fl ve di¤erleri a¤›r hasar görmüfltür. Bununyan› s›ra Hawaii’de bulunan gemilerden baz›lar›ve savafl uçaklar› da zarara u¤ram›flt›r. Maddizarardan ziyade psikolojik olarak ABD’yietkileyen sald›r›n›n ard›ndan k›sa bir sürede ABDPasifik Donanmas›n› daha güçlü bir flekildekurarak, bu bölgede Japonya’ya üstünlüksa¤lam›flt›r. Pearl Harbor sald›r›s›yla ilgilidetayl› bilgiye ve foto¤raflarahttp://www.history.navy.mil/faqs/faq66-1.htminternet adresinden ulaflabilirsiniz. Ayr›ca,Michael Bay’in yönetmenli¤inde çekilen vesald›r›y› konu alan 2001 tarihli Holywood yap›m›Pearl Harbor filmini izleyebilirsiniz.

Balkan ‹ttifak› (1954): So¤uk Savafl Dönemi’nde iki süper gücünmücadele alanlar›ndan birisi olan Balkanlar bölgesinde kurulacak birpakt, ABD’nin SSCB’yi çevreleme politikas› için önemliydi. Bu çerçevede, 1954’te Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya aras›ndaimzalanan antlaflmaya göre, taraflardan herhangi birisinin sald›r›yau¤ramas› hâlinde, di¤er taraflar›n gecikmeksizin yard›ma gitmesiöngörülmekteydi. Türkiye ve Yunanistan’› Marshall Plan›’yla Bat›Blokuna dahil eden ABD, Balkan ‹ttifak›yla birlikte Yugoslavya’y› dakendi taraf›na çekebilmifltir.

Güneydo¤u Asya Antlaflmas› Örgütü - SEATO (1954): ABD, ‹ngiltere,Fransa, Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler ve Tayland aras›nda 1954’teimzalanan antlaflma çerçevesinde kurulan savunma örgütüdür. Örgütünkurulmas›yla birlikte, SSCB’nin yan› s›ra komünist rejime sahip Çin HalkCumhuriyeti’nin de Güneydo¤u Asya’da çevrelenmesi sa¤lanm›flt›r.

Ba¤dat Pakt› (1955): BaflkanEisenhower’la birlikte ABD’nin Orta Do¤upolitikas›n›n gözden geçirilmesineticesinde, SSCB’nin bölgeyeyay›lmas›n›n önlenmesi amac›ylaçevreleme kapsam›nda Türkiye, Irak, ‹ran,Pakistan ve ‹ngiltere aras›nda fiubat1955’te imzalanan antlaflmaylakurulmufltur. SSCB’nin bölgeye girifliniengellemek amac›n› tafl›yan Pakt, Arapdevletlerinin Pakta kat›lmamalar› veSSCB’yle ifl birli¤ine gitmeleri nedeniylebaflar›s›z olmufltur.

ABD’nin tehdit alg›s›n›n temelinde Sovyetler Birli¤i’nden gelecek nükleer birsald›r› ve komünizmin yay›lmas›n›n bulundu¤u So¤uk Savafl Dönemi boyunca,Baflkanl›k görevini yürüten kiflilerin farkl› stratejilerle bu tehdide karfl›l›k vermeyeçal›flt›¤› görülmektedir. ABD Baflkanlar›n›n kendi isimleriyle an›lan doktrinler,ABD’nin ulusal güvenli¤ini ve iki kutuplu dünya düzeninde bekas›n›/üstünlü¤ünüsa¤lamaya yönelik izlenen farkl› stratejileri ifade etmektedir.

Bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi de Amerikanulusal güvenlik mekanizmas›n›n yeniden yap›land›r›lmas› ve So-¤uk Savafl y›llar› boyunca bu mekanizman›n evriminin devam et-tirilmesidir. Farkl› bakanl›klar alt›nda örgütlenen kara, hava vedonanma kuvvetleri, 26 Temmuz 1947’de Kongre taraf›ndan ka-bul edilen Ulusal Güvenlik Yasas› çerçevesinde kurulan ve sivilbir bakan taraf›ndan yönetilen Savunma Bakanl›¤›’na ba¤lanm›fl-t›r. Bu suretle Savunma Bakan› d›fl politikan›n ve ulusal güven-

1197. Ünite - Büyük Güçler in Güvenl ik Pol i t ikalar › : ABD, Rusya, Avrupa Bir l i¤ i , Ç in

Resim 7.2

Marshall Plan› (1947)

1950’lerde Marshall Plan›’n›n ruhunu ve hedefiniyans›tan posterler yarat›lmas› amac›yla Avrupa’dadüzenlenen yar›flmadaki görsellerden biri.ABD D›fliflleri Bakan› George Marshall’›n 5 Haziran1947’de Harvard Üniversitesi’nde yapt›¤›konuflmada aç›klanan plan. Resmî ad› “AvrupaKalk›nma Plan›” (European Recovery Plan) olan buproje ile ABD, bir yandan Avrupa’y› kalk›nd›r›pSovyetlerin Orta ve Bat› Avrupa’daki güç bofllu¤unukullanarak etki alan›n› geniflletmesini, di¤eryandan da yard›mlar› koordine etmek üzereAvrupa’ya özgü bir ifl birli¤i tesis edilerekAlmanya’n›n kontrol-d›fl› kalk›nmas›n› engellemeyihedeflemifltir. Bunlara ek olarak, ABD’nin bugirifliminin önemli baflka bir nedeni de savafltany›k›k ç›kan Avrupa devletlerinin ekonomikkalk›nd›r›lmas› yoluyla ABD ihracat›n›n artaca¤›yolundaki inan›flt›. Bilindi¤i üzere Avrupaekonomileri sat›n alma gücü bak›m›ndan savaflsonras›nda zay›f düflmüfllerdi, buna karfl›l›k AvrupaABD’nin en önemli pazar›yd›.Avrupa ülkeleri ABD’nin k›taya yapaca¤› ekonomikyard›mlar›n kullan›lmas›nda Avrupa’n›nkoordinasyonu bizzat yapmas› talebi do¤rultusunda12 Temmuz 1947’de Paris’te Avrupa Ekonomik‹flbirli¤i Komitesi’ni (CEEC: Committee on EuropeanEconomic Cooperation) oluflturup, ard›ndan da 16May›s 1948’de Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’nü(OEEC: The Organization for European EconomicCooperation) kurmufllard›r.Marshall yard›mlar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz.Erhan, Ça¤r› (1996). “Ortaya Ç›k›fl› ve Uygulan›fl›ylaMarshall Plan›”, Ankara Üniversitesi Siyasal BilgilerFakültesi Dergisi, Cilt 51, No 1-4.

Truman Doktrini (1947): Harry Truman’›n 12 Mart 1947’de Kongre’de

yapt›¤› konuflma So¤uk Savafl›n bafllang›c› olarak da an›lmaktad›r. Söz konusu

konuflmayla, Yunanistan ve Türkiye’nin Bat› için öneminin alt› çizilerek, bu

ülkelerin içinde olas› bir komünist rejim tehdidi ile d›flar›da SSCB’nin

yarataca¤› tehditle bafla ç›kabilmeleri ve ulusal bütünlüklerini sa¤layabilmeleri

amac›yla iki ülkeye mali yard›mda bulunulmas› gerekti¤i vurgulanm›flt›r. Bu

doktrin, Türkiye ve Yunanistan’›n ABD’nin yan›nda yer almas›n› sa¤lam›flt›r.

Eisenhower Doktrini (1957): Dwight D. Eisenhower taraf›ndan 5 Ocak

1957’de Kongre’ye sunulan plan çerçevesinde flekillenen bu doktrin, ABD’nin

Orta Do¤u politikalar›nda önemli bir dönüm noktas› oluflturmaktad›r.

Doktrin çerçevesinde ABD, SSCB’nin Ortado¤u’da kar›flaca¤› herhangi bir

sald›r›ya karfl› koymak ve bölge ülkelerinin ba¤›ms›zl›¤›n› temin etmek için

askerî kuvvetlerin kullan›lmas› dâhil her türlü yard›m› sa¤layaca¤›n› ifade

etmifltir.

Nixon Doktrini (1969): Richard Nixon taraf›ndan 25 Temmuz 1969’da

aç›klanan doktrin uyar›nca, ABD ilk yenilgisini yaflad›¤› “Vietnam örne¤i

savafllara girmeyip, müttefiklerine Amerikan askerini kullanarak de¤il

ekonomik ve askerî yard›m” eliyle destek olacakt›r (Armao¤lu, 1993).

Carter Doktrini (1980): Jimmy Carter 23 Ocak 1980’de Kongre’de yapt›¤›

y›ll›k konuflmas›nda, Basra Körfezi’ndeki yaflamsal ç›karlar›n› savunmak için

ABD’nin gerekti¤inde askerî güç kullanabilece¤ini ifade etmifltir. Carter

doktrini olarak an›lan bu politika, SSCB’nin 1979’da Afganistan’› iflgaline

cevap niteli¤indedir ve SSCB’nin bölgede izleyece¤i politikalara yönelik

cayd›r›c›l›k amac›n› tafl›maktad›r.

Reagan Doktrini (1985): Ronald Reagan’›n 6 fiubat 1985’te Kongre’de

yapt›¤› y›ll›k konuflmada aç›klad›¤› doktrin çerçevesinde, ABD’nin komünizm

karfl›t› hareketlere aç›k flekilde destek sa¤layaca¤› ifade edilmekteydi. Doktrin,

ABD’nin So¤uk Savafl Dönemi boyunca SSCB’yle süregelen gerginli¤ini

bitirmek için art›k aç›k bir flekilde mücadele edece¤ini göstermektedir.

Tablo 7.1ABD Baflkanlar›n›nDoktrinleri

lik politikalar›n›n belirlenmesinde baflkan ve d›fliflleri bakan›n›n yan›nda çokönemli bir kimlik kazanm›flt›r (Erhan, 2001). Ulusal Güvenlik Yasas›’yla birliktegetirilen bir di¤er yenilik de Ulusal Güvenlik Konseyi’nin kurulmas›d›r. Konsey,ulusal güvenlik ve d›fl politika konular›nda baflkana yard›mc› olmak ve dan›fl-manl›k yapmakla yükümlü hâle getirilmifltir. Bu çerçevede, Baflkan›n k›demliulusal güvenlik dan›flmanlar› ve kabine üyelerinin kat›l›m›yla oluflan Konsey, za-manla ulusal güvenlik ve d›fl politika konular›n›n de¤erlendirildi¤i öncelikli bi-rim hâline gelmifltir.

Ulusal Güvenlik Dan›flman› ise güvenli¤i ve d›fl politikay› ilgilendiren hemenher konuda ABD Baflkan›’n›n dan›flmanl›¤›n›n yan› s›ra, izlenecek politikalar›n ola-s› etkileri konusunda baflkan› bilgilendirmek ve konuyla ilgili birimler aras›nda ko-ordinasyonu yürütmekle görevlidir. Herhangi bir dönemin Ulusal Güvenlik Dan›fl-man›n›n güvenlik ve d›fl politika konular›ndaki etkisi, görevde bulunan ABD Bafl-kan›’n›n ve/veya dan›flman›n kiflili¤iyle do¤ru orant›l›d›r. Örne¤in, Richard Nixonve Gerald Ford’un baflkanl›klar› s›ras›nda üst üste iki kez Ulusal Güvenlik Dan›fl-manl›¤› görevini yürüten Henry Kissinger döneminde, bu birim ABD d›fl ve güven-lik politikalar›n›n bafll›ca belirleyicisi olmufltur. Kissinger’›n 1973-1975 dönemindeD›fliflleri Bakanl›¤› ve Ulusal Güvenlik Dan›flmanl›¤› görevlerini bir arada yürütme-si de bu etkinin derecesinin bir göstergesidir.

Ulusal Güvenlik Konseyi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Rotkopf, David (2006), Runningthe World: The Inside Story of the National Security Council and the Architects of AmericanPower. New York: PublicAffairs.

So¤uk Savafl Sonras› Dönemde ABD Güvenlik Politikalar›SSCB’nin Aral›k 1991’de y›k›lmas›n›n ard›ndan, ABD sahip oldu¤u siyasi, askerîve ekonomik nitelikler çerçevesinde So¤uk Savafl sonras› dönemin tek süper gü-cü olarak belirmifltir. Dönemin Baflkan› George H. W. Bush’un “Yeni Dünya Dü-zeni” (New World Order) olarak da adland›rd›¤› So¤uk Savafl sonras› dönemdeABD’nin izledi¤i güvenlik politikalar›nda önemli de¤iflimler yaflanm›flt›r. So¤ukSavafl Dönemi’nde tehdit olarak görülen SSCB’ye karfl› etkili biçimde uygulanan“çevreleme” ve “cayd›r›c›l›k” gibi politikalar, Sovyetler Birli¤i’nin ortadan kalk-mas› ve uluslararas› sistemin tek kutuplu dünya düzenine do¤ru evrilmesiyle es-ki önemini yitirmifl; bu arada ortaya ç›kan yeni güvenlik tehditleri baflka tür kar-fl›l›klar› gerekli k›lm›flt›r.

So¤uk Savafl’›n ard›ndan ABD’nin genel stratejisinde potansiyel rakipleriyle ara-s›nda beliren büyük dengesizli¤i korumak güvenlik anlay›fl›n›n merkezine otur-mufltur. Bu hedef çerçevesinde, neredeyse tüm devletler So¤uk Savafl sonras› ba-r›fl ortam›ndan yararlanarak savunma harcamalar›n› düflürürken, ABD savunmaharcamalar›n› k›smamay› fakat niteli¤ini de¤ifltirerek teknoloji yo¤un silahlara yö-neltmeyi tercih etmifltir.

So¤uk Savafl’›n ard›ndan kendisini bu flekilde bir anda tart›flmas›z tek süper güçkonumunda bulan ABD, art›k sadece günün birinde kendisine rakip olabilecek birgücün geliflmesini engellemeyi de¤il ayn› zamanda uluslararas› sistemde kurdu¤uhegemonyan›n ötesine geçerek sisteme mutlak egemenli¤ini kabul ettirmeyi he-deflemeye bafllam›flt›r (Ayd›n, 2003). Bu do¤rultuda izlenen stratejiyi ve bu strate-jinin evrimini anlamak için So¤uk Savafl sonras› dönemin “Ulusal Güvenlik Stra-tejisi” belgelerine bakmak gerekir.


ABD’nin ilk savunma bakan›James Vincent Forresdal’d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

Orijinal ad› “The NationalSecurity Strategy of theUnited States of America”olan belge ilk kez 1987’deRonald Reagan dönemindeyay›nlanm›flt›r. Goldwater-Nichols Yasas›’n›n 1986’dakabulüyle birlikte, ABDbaflkanlar›n›n her y›lKongre’ye kapsaml› ulusalgüvenlik politikalar›n› içerenbir rapor sunmas› karar›n›nard›ndan bugüne kadartoplam 15 adet raporKongre’ye sunulmufltur.Reagan döneminde 2 adet(1987-1988), George Bushdöneminde 3 adet (1990-1991-1993), Bill Clintondöneminde 6 adet (1994-1999 y›llar› aras›nda),George W. Bush döneminde2 adet (2002-2006) ve sonolarak Barack Obamadöneminde 1 adet (2010).

So¤uk Savafl sonras› tek kutuplu dünya düzeninde süper güç olarak ortaya ç›kan ABD’nin,uluslararas› sistemdeki egemenli¤ini sürdürebilmesi için izlemesi gereken stratejinin de-taylar›n›, ABD Baflkan› Jimmy Carter’›n 1977-1981 döneminde Ulusal Güvenlik Dan›flman-l›¤›’n› yapm›fl Zbigniew Brzezinski’nin (2005) Büyük Satranç Tahtas› (‹stanbul: ‹nk›lap Ya-y›nlar›) bafll›kl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Irak’›n Kuveyt’i iflgali ve ard›ndan yaflanan Körfez Savafl›’n› takiben A¤ustos1991’de haz›rlanan “ABD’nin Ulusal Güvenlik Stratejisi”nde, ABD’nin o güne ka-dar mücadele etti¤i tehditlerden daha farkl› sorunlarla karfl› karfl›ya oldu¤u vur-gulan›rken; göç, yoksulluk, ekonomik istikrars›zl›k, siyasi bask›lar, çevresel bo-zulma gibi “tehdit”lerle bafla ç›kmak için ABD ve müttefikleri aras›nda küreselliderlik ve sorumluluklar›n daha fazla paylafl›ld›¤›, daha dengeli bir ortakl›k kur-mak konusuna vurgu yap›lm›flt› (Erhan, 2001). Belge, ABD’nin “dünyan›n tümgüvenlik sorunlar›n› çözme sorumlulu¤una sahip dünya jandarmas› olamayaca-¤›n›” aç›kça ifade etmifl ve çok tarafl› ifl birli¤i ile bölgesel ittifaklara yönelece-¤inin iflaretlerini vermiflti. Böylece ABD’nin güvenlik alg›lamas›nda bir öncelikde¤iflimi yavafl da olsa belirmeye bafllad›.

Ocak 1993’te George Bush’tan görevi devralan ve iki dönem üst üste baflkan-l›k koltu¤unda oturan Bill Clinton da demokrat kiflili¤ine uygun bir flekilde,ABD’nin önceliklerini ekonomik sorunlar›n giderilmesi olarak saptayarak politi-kalar›n› bu yönde flekillendirmifltir. Clinton yönetimi taraf›ndan fiubat 1995’teyay›nlanan “Angajman ve Geniflleme: Ulusal Güvenlik Stratejisi” bafll›kl› belge-de, “güvenli¤in gelifltirilmesi, ekonomik refah›n artt›r›lmas› ve demokrasinin tefl-vik edilmesinin karfl›l›kl› olarak birbirini destekledi¤i”, dolay›s›yla demokratikbar›fl teorisine (Bkz. Ünite 2) uygun olarak “demokratik devletlerin ABD ç›kar-lar›n› daha az tehdit edece¤i ve daha çok ifl birli¤i yapaca¤›n›” vurgulanm›flt›r.Belge, So¤uk Savafl Dönemi’ndeki demokratik olmayan dünyan›n (esas olarakSSCB ve müttefikleri) “çevrelenmesi” anlay›fl›n›n yerini demokratik dünyan›n“genifllemesi” ilkesinin ald›¤›n› belirtmifl; serbest ticaret, yat›r›m kolayl›klar›, si-vil toplum gelifltirme deste¤i, kültürel katk›lar gibi ekonomik-sosyal faktörleriele alm›flt›r (Uzgel, 2008).

“Ulusal Güvenlik Stratejisi” belgelerinde ortaya koyulan politikalara uygun ola-rak ABD, bu dönemde giriflti¤i bütün uluslararas› müdahalelerde (Körfez Savafl›,Somali, Bosna Hersek, Kuzey Irak ve Kosova operasyonlar›) ortak güvenlik strate-jisine ba¤l› kal›p, geleneksel müttefikleri ve yeni dönemde “küresel güç” ABD’yleifl birli¤i yapmaya haz›r devletlerle birlikte çal›flm›fl, operasyonlar için BM kararla-r› temelinde uluslararas› meflruiyet peflinde olmufl, uluslararas› iliflkilerinde çok ta-rafl›l›¤› gelifltirmeye çal›flm›fl fakat yap›lan tüm operasyonlarda liderli¤i kendisi yü-rütmüfl, ABD askerlerinin baflka ülke komutanlar›n›n komutas›nda hareket etmesi-ne raz› gelmemifltir (Uzgel, 2008).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




11 Eylül Sald›r›lar› Sonras›nda ABD’nin Güvenlik Yaklafl›m›11 Eylül 2001’de ABD’nin New York ve Washington flehir-lerine yönelik terörist sald›r›lar› baflta ABD olmak üzere,tüm dünyan›n güvenlik yaklafl›m›n›n de¤iflmesine yol aç-m›flt›r. 11 Eylül sald›r›lar›ndan (9/11 sald›r›lar› olarak dabilinmektedir) bir y›l sonra, Eylül 2002’de aç›klanan ve“Bush Doktrini” olarak an›lan ABD’nin yeni “Ulusal Güven-lik Stratejisi” belgesinde, ABD güvenli¤ini tehdit eden un-surlar›n art›k de¤iflti¤ini ve geleneksel güvenlik tehditleri-nin ortadan kalkt›¤›n› vurgulam›flt›r. Bu do¤rultuda, gele-neksel olmayan güvenlik tehditleriyle bafla ç›kabilmek içingereken tüm araçlar›n kullan›m›n› içeren yeni bir güvenlikpolitikas›n›n belirlenece¤i ifade edilmifltir. Yeni dönemdeuygulanacak politikalar için Ulusal Güvenlik Konseyi’ninyap›lanmas›nda da de¤iflikli¤e gidilmifltir. Ulusal GüvenlikKonseyi’nin yap›s›na yeni eklemeler yap›l›rken ilk kez bubirim alt›nda Yurtiçi Güvenlik (Homeland Security) ad›ndabir birim oluflturulmufltur.

ABD Ulusal Güvenlik Konseyi’nin 1969-2008 aras›nda de¤iflen ve geniflleyen organizasyonyap›s›n› gösteren flemalara Brookings Institute internet sitesinden ulafl›labilir.(http://www.brookings.edu/projects/archive/nsc/structure.aspx)

Dönemin baflkan› George W. Bush’un izleyece¤i güvenlik politikas›n›n temel-lerinin ortaya koyuldu¤u Bush doktrininde “ön-al›c› vurufl” (Bkz. Ünite 5) ola-rak tan›mlanan strateji ön plana ç›km›flt›r. Bu strateji çerçevesinde “Amerikan ulu-sal de¤erleri ve ç›karlar›n›n” tek tarafl› olarak korunmas› hedeflenmifl, ABD ulusla-raras› iliflkilerinde gerekli gördü¤ü hâllerde ve di¤er devletler ifl birli¤i yapmad›¤›n-da tek bafl›na hareket edece¤ini aç›klam›flt›r. Çok tarafl› ifl birli¤i ise her durumdayeniden flekillenen “arzulular›n koalisyonu” ile s›n›rl› hâle getirilmifltir.

ABD’nin yeni strateji belgesinde ortaya koyulan tehditlerin bafl›nda terörizmgelmekle beraber, güvenlik tehdidi yaratabilecek di¤er konulara iliflkin de bir diziönlem ortaya koyulmufltur. Bunlar›n bafl›nda bölgesel çat›flmalar›n önüne geçilme-si, kitle imha silahlar›n›n yay›lmas›n›n önlenmesi, küresel ekonomik büyümenindevam› için serbest piyasa ve serbest ticaretin teflvik edilmesi, kalk›nman›n sürdü-rülmesi için toplumlar›n d›fla aç›lmas›n›n sa¤lanmas› ve demokratik kurumlar›n alt-yap›s›n›n infla edilmesi gibi unsurlar yer almaktad›r. Ayr›ca sözü edilen güvenliktehditleriyle bafla ç›k›labilmesi için de ulusal güvenlik mekanizmalar›n›n ça¤›n ge-rekliliklerine uygun olarak dönüfltürülmesi öngörülmektedir. Bu kapsamda, ilk kezBaflkan Reagan döneminde gündeme gelen Stratejik Savunma Girifliminin (Bkz.Ünite 2) devam› niteli¤indeki “Ulusal Füze Savunma Sistemi”nin ‹ran ve KuzeyKore’den gelecek nükleer tehditlere önlem olarak uygulamaya geçmesi savunul-mufltur. Bunun altyap›s› da ABD Baflkan› George W. Bush’un 29 Ocak 2002 tarih-li “Birli¤in Durumu” konuflmas›nda “fier Ekseni” olarak tan›mlad›¤› ‹ran, Irak veKuzey Kore’nin kitle imha silahlar› gelifltirip, terörizme destek vererek ABD’yi vedünyay› tehdit etti¤i söylemi ile haz›rlanm›flt›r.


Resim 7.3

11 Eylül Sald›r›lar›

Radikal ‹slamc› grup El-Kaide’ye ba¤l› 19 kiflinin 11 Eylül2011’de kaç›rd›klar› 3 uça¤›, içlerindeki yolcularla birlikteABD’nin önemli merkezlerine intihar sald›r›lar›düzenlemekte kullanmalar›, ABD ve dünya tarihindeönemli bir dönüm noktas› oldu. ABD tarihinde 1812’densonra baflkentine yönelik ilk sald›r› olma özelli¤ini tafl›yansald›r›larda, uçaklardan ikisinin New York’ta bulunanDünya Ticaret Merkezi kulelerine (‹kiz Kuleler), di¤erininise Washington’daki ABD Savunma Bakanl›¤› binas›Pentagon’a çarpt›r›lmas›yla 3000 civar›nda Amerikanvatandafl› hayat›n› kaybetmifltir. Sald›r›lar, uluslararas›iliflkilerde önemli sonuçlara yol açarken, devletleringüvenlik alg›lar›nda da ciddi de¤iflikliklere nedenolmufltur. ABD’nin sald›r›lar sonras›nda yay›nlad›¤› BushDoktrini çerçevesinde terörizme karfl› savafl ilan etmesibunun en önemli göstergesidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L EUlusal Füze SavunmaSistemi (Füze Kalkan›): Bushtaraf›ndan gündeme getirilenproje kapsam›nda, ABD anak›tas›na ve Avrupa ülkelerineyönelik füze tehditlerininzaman›nda önlenmesiniiçeren bir savunma a¤›oluflturulmas›düflünülmekteydi. Füzekalkan› çeflitli Avrupaülkelerine karayakonufllanm›fl füzeler veradarlar yerlefltirilmesiniöngören bir savunma a¤›olarak tasarlanm›flt›.Rusya’n›n kendisine yak›nülkelere (Çek Cumhuriyeti vePolonya) yerlefltirilmesiplanlanan füze ve radarlaratepki göstermesi üzerine,Obama döneminde plandade¤ifliklikler yap›ld› vemaliyetler de göz önüneal›narak Füze Kalkan›Projesinin NATO kapsam›ndaele al›nmas›na ve karar›nal›naca¤› NATO Zirvesi’neRusya’n›n da davetedilmesine karar verildi.Ayr›ca yeni planda Rusya’y›kayg›land›ran yak›nçevresinde karayakonuflland›r›lacak füzelerinyerine denize konufllufüzelerin kullan›lmas›naa¤›rl›k verilmesi de Rusya’n›nendiflelerini gidermeyeyard›mc› oldu. Sonuçta, FüzeKalkan› Projesi, 19-20 Kas›m2010’da Lizbon’da yap›lanNATO Zirvesi’nde Rusya’n›nda deste¤iyle kabul edildi.

Bush’un “fier Ekseni”ni tan›mlad›¤› bu konuflmas›n›n tam metni için bkz. http://www.whi-tehouse.gov/news/releases/2002/01/ print/ 20020129-11.html

Bush’un mutlak kontrole dayal› neo-emperyal bir güvenlik politikas› izleyece-¤inin ipuçlar›n›, Haziran 2002’de West Point Askeri Akademisi’nin mezuniyet töre-ninde yapt›¤› konuflmada da görmek mümkündür. Buna göre, ABD ortak güven-li¤i garanti alt›na almak için art›k büyük devletlerin ittifak›n› aramayacak ve aske-rî gücünü rakiplerin do¤mas›na engel olacak flekilde yeniden örgütleyecekti. Bu-nun için ABD’nin geleneksel realist (çevreleme ve cayd›r›c›l›k) ya da Clinton dö-neminde kullan›lan neo-liberal (örn. stratejik ortakl›k, küreselleflme, çok-tarafl› ifl-birli¤i vb.) politikalar› yerine ön-alma stratejisini vurgulayan yeni-muhafazakar(neo-conservative) politikalar izleyecekti (Ayd›n, 2003).

ABD’de Yeni Muhafazakar görüflün do¤uflu ve tarihsel geliflimine iliflkin detayl› bilgi içinbkz. Fukuyama, Francis (2006). Neo-conlar›n Sonu: Yol Ayr›m›ndaki Amerika. ‹stanbul:Profil Yay›nc›l›k.

Yeni-muhafazakar temellere dayanan Bush Doktrini çerçevesinde küresel terö-rizme savafl açan ABD, 11 Eylül sald›r›n› düzenleyen El-Kaide terör örgütünü ve li-deri Osama bin Laden’i ülkesinde bar›nd›rd›¤› ve destek destek verdi¤i gerekçesiy-le önce 2001’de Afganistan’a yönelik operasyon bafllatm›fl; ard›ndan kitle imha si-lah›na sahip olman›n yan› s›ra, El-Kaide ve di¤er ‹slami terör örgütleriyle ba¤lant›-l› oldu¤u suçlamas›yla 2003’te de Irak’a yönelik bir operasyon bafllatm›flt›r. Söz ko-nusu operasyonlar ABD’nin 11 Eylül terör sald›r›lar› sonras›nda izleyece¤i politika-n›n tek tarafl›l›¤›n› da aç›kça ortaya koymufltur. ABD bir yandan güvenli¤ini sa¤la-mak amac›yla tehdit olarak alg›lad›¤› unsurlarla mücadele ederken, di¤er taraftanda uluslararas› sistemdeki hegemonyas›n› sürdürme çabas› da gütmüfltür. Bu çer-çevede, Orta Do¤u’da ABD’nin varl›¤›n› tehdit edebilecek Rusya, Çin ve AB gibiuluslararas› aktörler ile ABD’nin ç›karlar›n› tehdit etme potansiyeline sahip bölge-sel güçlerin (örne¤in ‹ran) cayd›r›lmas› da hedeflenmifltir (A¤›r, 2006-2007).

Bush’tan görevi devralan Barack Obama’n›n döneminde, May›s 2010’da aç›k-lanan “ABD’nin Ulusal Güvenlik Stratejisi” belgesinde ABD’nin güvenlik politika-lar›nda yeni-muhafazakar yönetim sonras›nda yaflanacak de¤iflikliklerin çerçevesiortaya konulmufltur. Yeni stratejide Bush döneminde izlenen tek tarafl›l›k ve kuv-vet kullan›m› politikalar›n›n yerine diyalogu ön plana ç›karan ve yumuflak güç un-surlar›n› bar›nd›ran bir politika anlay›fl›na vurgu yap›l›yordu. Güvenlik, refah, de-¤erler ve uluslararas› düzen olmak üzere dört ana eksene sahip olan yeni “UlusalGüvenlik Stratejisi”nde Obama, terörizmden bölgesel çat›flmalara, nükleer silahla-r›n yay›lmas›n›n önlenmesinden siber güvenli¤e, küresel ›s›nmadan sürdürülebilirkalk›nmaya kadar birbirinden farkl› alanlara iliflkin güvenlik konular›n› gündemegetirmifltir.


Yeni-Muhafazakarl›k: Reagan ve Bush yönetimleri s›ras›nda kuvvetlendirilmifl ve giderek Cumhuriyetçi yönetimler alt›ndabir tür iç çekirdek yönetim kadrosu oluflturabilmifl düflünce ak›m›d›r (‹rem ve Özen, 2006). Yeni-Muhafazakar anlay›fl›ntemelinde, Amerikan önderli¤inde “baflkald›ran diktatörler ile düflman ideolojilere karfl› koymay› ve mümkün oldu¤u heryerde bunlar› y›kmay›;...Amerika’n›n ç›karlar› ile liberal demokratik ilkelerin desteklenmesini; ve... insan kötülü¤ünün dahaafl›r› hallerine karfl› mücadele etmeye çal›flana yard›m sa¤lanmas›n›” gerektiren bir politika olan iyiliksever hegemonyayatmaktad›r (Fukuyama, 2006; ‹rem ve Özen, 2006). Bush dönemi s›ras›nda iç ve d›fl politika yap›m› üzerinde etkisi büyükölçüde artan bu ak›m›n önde gelen savunucular› aras›nda dönemin Baflkan Yard›mc›s› Dick Cheney, Savunma Bakan›Donald Rumsfeld, Savunma Bakan Yard›mc›s› Paul Wolfowitz yer almaktad›r. ABD Baflkan› Bush’un da yeni-muhafazakardüflünce ak›m›n›n destekleyicileri aras›nda oldu¤u bilinmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




El-Kaide: 1980’lerinsonlar›nda Osama BinLaden (1957-2011)taraf›ndan kurulan köktencisilahl› terör örgütü. ABD, BMGüvenlik Konseyi, AB, NATO,‹ngiltere ve Rusya gibigüçlerin terör örgütülistesinde yer alan El-Kaide11 Eylül sald›r›lar›n›nsorumlulu¤unu üstlenmifltir.Örgütün lideri Osama BinLaden, 2011’de CIAtaraf›ndan yürütülen biroperasyonda sakland›¤›Pakistan’da öldürülmüfltür.

Yeni dönemde, küresel düzlemde ABD’nin temel tehdit alg›lamas›n›n toprakla-r›nda bir kere daha vurulmas›na neden olabilecek füze sistemlerinin geliflmesiniönlemeye yöneldi¤i, uluslararas› terörizmin destek bulmas›n›n önüne geçmek içindünyan›n çeflitli bölgelerinde demokratikleflme ve liberalleflmeye destek verilece-¤i, uluslararas› çok tarafl› ifl birli¤i yöntemlerinin daha fazla kullan›laca¤›, güvenli-¤in temeli olarak görülen ekonominin zay›flamas›n›n önüne geçilmeye çal›fl›laca¤›ve tüm bunlar yap›l›rken ABD ile di¤er devletler aras›nda ortaya ç›km›fl olan aske-rî güç farkl›l›¤›n›n korunmaya çal›fl›laca¤› anlafl›lmaktad›r.

RUSYA’NIN GÜVENL‹K ANLAYIfiI

So¤uk Savafl Dönemi’nin süper gücü, So¤uk Savafl sonras› döne-min ise büyük gücü olan Rusya Federasyonu’nun güvenlik anlay›-fl›n› ifade etmek

So¤uk Savafl Dönemi’nin iki süper gücünden biri olan SSCB’nin da¤›lmas›n› taki-ben halefi Rusya Federasyonu uluslararas› sistemdeki yerini alm›flt›r. O tarihte ol-masa bile, günümüzde sahip oldu¤u niteliklerle büyük güç olarak varl›¤›n› sürdür-meye devam eden ve uluslararas› politikada etkisini hissettiren Rusya’n›n güvenlikanlay›fl›ndaki dönüflümü anlayabilmek için öncelikle SSCB’nin So¤uk Savafl Döne-mi’ndeki güvenlik yaklafl›m›na bakmak gerekir.

So¤uk Savafl Dönemi’nde SSCB’nin Güvenlik Yaklafl›m›SSCB, II. Dünya Savafl›’nda ekonomisi büyük hasar görmesine ra¤men savafl son-ras›nda dünyay› flekillendiren iki süper güçten biri olarak varl›¤›n› sürdürmüfltür.ABD’nin So¤uk Savafl süresince SSCB’nin liderli¤ini yapt›¤› Do¤u Blokunu tehditolarak alg›lad›¤› gibi, SSCB de bu dönemde güvenli¤ini tehdit eden en önemli un-sur olarak ABD’nin liderli¤indeki Bat› Blokunu görmüfltür. Bu çerçevede, So¤ukSavafl süresince Sovyetler Birli¤i’nde yönetime gelen liderlerin tamam› ayn› tehdi-de karfl› koyabilmek, uluslararas› sistemde Bat› ittifak›na ra¤men varl›¤›n› sürdüre-bilmek ve kimi zaman da bu ittifak karfl›s›nda üstün gelebilmek için farkl› güven-lik politikalar› izlemifllerdir.


Afganistan Savafl›: 11 Eylülsald›r›lar›n›n ard›ndan 7Ekim 2001’de El-Kaide ilemücadele etmek ve teröredestek verenAfganistan’daki Talibaniktidar›n› ortadan kald›rmaküzere gerçeklefltirilenoperasyon. 2001’de ABD ve‹ngiltere havabombard›man› ile bafllayanbu operasyon, 2006 y›l›ndaISAF (Uluslararas› GüvenlikDestek Gücü) ad›yla NATOkomutas›na geçmifltir. Buoperasyonda yaklafl›k30.000 sivilin öldü¤ütahmin edilmektedir.

2A M A ÇN

Resim 7.4

Barack Obama (1961-)

2009’da göreve seçilen vehalen ABD Baflkanl›¤›görevini yürüten DemokratBaflkan.

SSCB’nin Da¤›lmas›: Mart 1985’de Mihail Gorbaçov’un iktidara geliflini takiben uygulad›¤› glasnost (aç›kl›k) veperestroyka (yeniden yap›lanma) politikalar› ile Sovyet Rusya’da siyasi, ekonomik ve toplumsal bir dönüflüm bafllam›flt›r.Reformlar içte ve d›flta etkiler yaratarak, eski Sovyet co¤rafyas›nda 21. yüzy›lda yeni bir yap›lanma sürecinin do¤mas›nayol açm›fl, Do¤u Bloku’nun çöküflüne, SSCB’nin da¤›lmas›na ve So¤uk Savafl’›n sona ermesine temel teflkil etmifltir.Gorbaçov reformlar›n›n d›flar›daki etkisi ise ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Sovyet Rusya taraf›ndan iflgal edilen ve savaflsonras›nda sosyalist rejimler kurarak Sovyetler Birli¤i’nin uydusu hâline gelen Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin 1989sonras›nda sosyalizm yörüngesinden ç›kmalar› olmufltur. Do¤u Avrupa’da yaflanan demokratikleflme süreci hemSSCB’nin bu ülkeler üzerindeki etkisini yitirmesine hem de SSCB halklar› aras›nda ba¤›ms›zl›k hareketlenmelerinbafllamas›na yol açm›flt›r. Ekonomik kriz ve toplumsal ayaklanmalarla birlikte, Gorbaçov’un beklemedi¤i flekilde ortayaç›kan milliyetçi ayaklanmalar yüzy›l›n son imparatorlu¤unu 1991’de da¤›lmaya götürmüfltür. Bu süreçte tüm Sovyetcumhuriyetleri ba¤›ms›z birer devlet hâline gelmifllerdir.

ABD’nin atom bombas›na sahip olmas›n›n yan› s›ra izledi¤i “cayd›r›c›l›k” ve“çevreleme” gibi stratejiler, bu dönemde SSCB’nin güvenlik politikas›n›n ana hat-lar›n› belirlemifltir. SSCB, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitiminden k›sa bir süre sonra1949’da ilk atom bombas› denemesini yaparak, bu alandaki ABD tekelini k›rmay›baflarm›flt›r. Nükleer cayd›r›c›l›k sa¤lamak amac›yla 4 Ekim 1957’de uzaya gönde-rilen Sputnik I uydusu Sovyetler Birli¤i’nin teknolojik alanda ulaflt›¤› düzeyin gös-tergesi olmufltur (Tellal, 2008). Öte yandan SSCB, ABD’yle girilen yar›flta nükleersilahlarda oldu¤u gibi, konvansiyonel silahlarda da üstünlük sa¤lamak istemifltir.Bu çerçevede SSCB, So¤uk Savafl Dönemi boyunca ülke içinde yaflanan siyasal veekonomik sorunlar›n üstesinden gelemezken, ABD’yle girdi¤i silahlanma yar›fl›ndaüstün gelebilmek için tüm enerjisini savunma alan›ndaki rekabete yönlendirmifltir.

SSCB ayr›ca ABD’nin çevreleme politikas›yla ba¤lant›l› olarak oluflturdu¤u Tru-man doktrini, Marshall yard›mlar›, Balkan ve Ba¤dat Paktlar› ile NATO’nun kurul-mas› gibi stratejilerin yaratt›¤› güvenlik tehditlerini bertaraf edebilmek için karfl›tstratejiler gelifltirmifltir. ABD’nin uygulad›¤› Truman Doktrini ve Marshall Yard›-m›’na karfl›t olarak, Eylül 1947’de Kominform’u ve Ocak 1949’da COMECON’ukurmufl, 1 Ekim 1949’da Mao Zedong önderli¤inde kurulan Çin Halk Cumhuriye-

Tek Ülkede Sosyalizm: Stalin döneminde ortaya at›lan fikir, sosyalizmin önce SSCB’de

kurulmas› gerekti¤ini ifade etmektedir. Tek ülkede sosyalizmin kurulabilmesi için, SSCB’nin

geliflmek için sarf etti¤i çaban›n di¤er ülkelere tehdit olmad›¤›n›n gösterilmesi, hatta onlarla bar›fl

içinde bir arada yaflanabilece¤ini göstermek gerekmekteydi. Bu çerçevede, öncelikle SSCB’de

sosyalizm sa¤lam temellere oturtularak, ekonomik ve siyasi yap› bu do¤rultuda flekillendirilmifltir.

Ülke içi sosyalist devrimin ard›ndan ekonomik, s›nai ve askerî at›l›mlar yap›larak, SSCB dünyan›n

önemli güçlerinden biri hâline getirilmifltir. Bu suretle, SSCB sosyalist bir devlet olarak varl›¤›n›

kan›tlam›fl, buna karfl›l›k sosyalist bir global devrim ile dünyaya tehdit oluflturmaya çal›flmam›flt›r.

Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflama: Kruflçev döneminde, 1956’da gerçekleflen Sovyetler Birli¤i

Komünist Partisi 20. Kongresi’nde kabul edilen “bar›fl içinde bir arada yaflama” ilkesi, SSCB’nin

Do¤u-Bat› bloklar› aras›nda savafl›n kaç›n›lmaz olmad›¤›n› kabul etmesi, kapitalist ülkelerle savafla

varmayacak ›l›ml› iliflkiler kurulmas› anlam›na gelmektedir. Bu politika, nükleer bir savaflta her iki

taraf›ndan da yok olaca¤›ndan hareketle, kapitalist ülkelerle SSCB’nin esas mücadelesinin

ekonomik ve teknolojik alanlara kaymas›na vesile olmufltur.

Brejnev Doktrini: SSCB lideri Brejnev taraf›ndan 12 Kas›m 1968’de aç›klanan politika uyar›nca,

komünist ülkeler s›n›rl› bir egemenlik hakk›na sahiptirler ve sosyalizm tehlikedeyse SSCB müdahale

etmekle yükümlüdür (Tellal, 2008). Doktrinin oluflumunda, 1968’de Çekoslovakya’da yaflanan ve

“Prag Bahar›” olarak adland›r›lan geliflmeler etkili olmufltur. Nitekim Çekoslovakya lideri Alexander

Dubcek’in siyasi demokratikleflme yönündeki giriflimlerinin, 21 A¤ustos 1968’de SSCB’nin iflgaliyle

bast›r›lmas›n›n ard›ndan SSCB’nin Do¤u Bloku içerisinde yaflanacak ayk›r›l›klara izin vermeyece¤i

görülmüfltür.

Perestroyka (yeniden yap›lanma) ve Glasnost (aç›kl›k): Gorbaçov döneminde ortaya

at›lan perestroyka ve glasnost ilkeleri, 1 Mart 1986’da Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi’nin 27.

Kongresi’nde resmiyet kazanm›flt›r. Gorbaçov’a göre yeniden yap›lanma SSCB’deki üretim

iliflkilerinin 1930’lardaki koflullar üzerine infla edildi¤i ve günün koflullar›na yan›t veremedi¤i

teflhisine dayanmaktayd›. Bu çerçevede ekonominin yeniden yap›lanmas›na 1988’den itibaren

bafllanmas› öngörülmekteydi. Bunun sa¤lanmas› için devlet yönetiminde glasnost (aç›kl›k) gerekliydi.

‹lke bürokratik hegemonyay› zay›flatarak ekonomideki yeniden yap›lanman›n önünü açmay› ifade

etmektedir (Tellal, 2008).


Tablo 7.2SSCB LiderlerininGüvenlik Doktrinleri

KOM‹NFORM (1947): SSCB,Bulgaristan, Fransa,Polonya, Çekoslovakya,Macaristan, ‹talya, Romanyave Yugoslavya komünistparti liderlerinin kat›l›m›yla1947’de Polonya’dadüzenlenen konferanstakuruldu. KomünistEnformasyon Bürosu(Communist InformationBureau) olarak daadland›r›lan ve resmî ad›“Komünist ve ‹flçiPartilerinin EnformasyonBürosu” olan buyap›lanman›n temel hedefi,SSCB önderli¤inde tümkomünist partilerinfaaliyetleri aras›nda eflgüdüm sa¤lanmas›yd›. 1956y›l›nda da¤›lm›flt›r.

ti’ni kendi yan›na çekerek ABD karfl›s›nda üstünlük elde etmeye çal›flm›flt›r. Ben-zer flekilde, ABD’nin Bat›’y› askerî anlamda NATO çat›s› alt›nda toplamas›na karfl›-l›k olarak May›s 1955’te Varflova Pakt›n› kurmufltur.

So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Rusya’n›n Güvenlik Anlay›fl›So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte uluslararas› sistemde yaflanan dönüflüm tümdünyay› oldu¤u gibi, SSCB’nin halefi olarak 1991’de kurulan Rusya Federasyonu-nu da derinden etkilemifltir. So¤uk Savafl Dönemi boyunca izledi¤i güvenlik poli-tikalar›n› ABD kaynakl› Bat› tehdidine göre flekillendiren SSCB’nin aksine, Rus-ya’n›n kuruluflunun ilk y›llar›nda farkl› bir strateji izlendi¤i görülmektedir. Rus-ya’n›n ilk Devlet Baflkan› Boris Yeltsin, baflkanl›¤›n›n ilk y›llar›nda Bat›’y› tehditolarak alg›lamayan ve Bat›’ya uyumu öne ç›kartan bir politika yürütmüfltür. Ülkeiçinde yaflanan ekonomik ve siyasi krizlerin etkisiyle So¤uk Savafl sonras› döneminbafllang›c›nda Rusya’n›n uluslararas› sistemde etkili bir aktör olamamas› da bu ›l›m-l› politikan›n nedenleri aras›nda görülebilir.

Rusya’da ulusal kimli¤in yeniden tan›mlanmas› süreci olarak da adland›r›labile-cek bu dönemde bafll›ca tehditlerin içeriden ve da¤›lma sürecinde Rusya’n›n çev-resinde yaflanan çat›flmalardan alg›land›¤› görülmektedir. Rusya’n›n etraf›nda yafla-nan çat›flmalar›n etkisiyle ortaya ç›kan göç sorunu, uyuflturucu çeteleri ve organi-ze suçlar gibi konular Rusya’n›n güvenli¤ini tehdit eden yeni unsurlar olarak alg›-lanm›flt›r (Lepingwell, 1994). Bu çerçevede, ilk baflta Bat› yanl›s› ›l›ml› politikalarizleyen Rusya Federasyonu’nun güvenlik alg›lamas› k›sa bir süre içinde de¤iflmifl,güvenlik politikalar› da yeniden flekillenmifltir. Özellikle ABD’nin eski Sovyet co¤-rafyas›nda ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanan ülkelere yönelik ilgisi ve bölgede enerjikaynaklar›na yönelik politikalar› Rusya’y› tehdit alg›lamas› ve güvenlik politikala-r›n› gözden geçirmeye sevketmifltir. Rusya’n›n dönüflümünün ilk göstergesi, yak›nçevre (near abroad) politikas›d›r. Yak›n çevre doktrininin yan› s›ra, yine bu dö-nemde benimsenen Rusya’n›n yeni askerî doktrini de dönüflümün önemli bir gös-tergesi olarak kabul edilebilir. May›s 1992’de Yeltsin’in giriflimiyle yeniden canlan-d›r›lan silahl› kuvvetlerin ilk ifli yeni bir askerî doktrin yaratmak olmufltur. Söz ko-nusu askerî doktrin çerçevesinde dikkat çeken unsurlar flu flekilde s›ralanabilir:

i. Savunma pozisyonundan “ön-al›c› vurufl” kapasitesine dönmek;ii. Nükleer silahlar›n kullan›lmamas›ndan artan flekilde nükleer silahlar›n kul-

lan›lmas›n› da içeren bir politikay› benimsemek;iii. Nükleer olmayan cayd›r›c› güçlere artan flekilde vurgu yapmak; iv. Askerî teknolojik geliflmelere duyulan ihtiyac› vurgulamak (Slagle, 1994).Yeni dönemde Rusya’n›n güvenli¤ini tehdit eden unsurlara karfl› izlenecek gü-

venlik politikas›n› ortaya koyan bu doktrinler çerçevesinde Rusya’n›n uluslararas›alanda tekrar aktif nüfuz politikas›na ve ABD ile rekabete döndü¤ü söylenebilir.Fakat as›l dönüflümün Vladmir Putin’in devlet baflkan› olmas›yla gerçekleflece¤ininalt›n› çizmek gerekir.

Mart 2000’de yap›lan seçimler sonucunda Rusya devlet baflkanl›¤› görevini dev-ralan Vladimir Putin, Kafkasya ve Orta Asya’da güç kullanma tehdidinden kaç›n-mam›fl, Çeçenistan’a sert politikalar izlemeye devam etmifl ve Kafkasya’da askerîgüç bulundurma ve bu gücü artt›rma politikas›n› sürdürmüfltür. Putin, bir taraftanAvrasyac› bir yaklafl›mla Yak›n çevrede Rusya Federasyonu’nun etkinli¤ini art›rma-ya çal›fl›rken di¤er yandan Rusya’n›n Avrupa ve ABD ile iliflkilerini de gelifltirmeyeçaba harcam›flt›r. Putin, uluslararas› piyasalarda petrol ve do¤al gaz fiyatlar›n›n ar-t›fl›n›n da etkisiyle, Yeltsin döneminde parçalanma efli¤inde olan Rusya’y› tekrar


COMECON (1949): MarshallPlan› çerçevesindeAvrupa’ya yap›lacakyard›m›n koordinasyonununsa¤lanmas› ve Avrupa’dakikalk›nman›n ortak birflekilde yürütülmesiamac›yla 1948’de kurulanAvrupa Ekonomik ‹flbirli¤iÖrgütü’nün muadilidir.1949’da SSCB, Bulgaristan,Çekoslovakya, Macaristan,Polonya ve Romanyaaras›nda ekonomikkalk›nmay› h›zland›rmakamac›yla kurulmufltur.Karfl›l›kl› Ekonomik Yard›mKonseyi resmî ad›n› tafl›yanbu örgüt, SSCB’ninda¤›lmas›yla birlikte1991’de üye devletlertaraf›ndan feshedilmifltir.

Yak›n Çevre: 1992 sonundakabul edilen RusyaFederasyonu D›fl PolitikaDoktrini belgesindetan›mlanan bu kavramagöre, Orta Asya veKafkasya’daki cumhuriyetlerRusya’n›n “yak›n çevreülkeleri” olarak tan›mland›ve bu ülkelere yönelikizlenecek politikaya iliflkinayr›nt›lar belirlendi(Tanr›sever, 2005).

Avrasyac›l›k: Rus d›flpolitikas›n›n en önemliunsurlar›ndan birisidir.Avrasyac›l›k, iki savafl aras›dönemde, yani 1920’lerdeRus d›fl politikas›n›n temelilkelerinden biri hâlinegelmifl; Sovyet-Rusya’n›nçöküflünün bafllang›çdönemlerinde, yani1980’lerin sonu ile1990’lar›n bafl›nda Yeni-Avrasyac›l›k ak›m› olarakyeniden do¤mufltur.Özellikle, Putin dönemindeYeni-Avrasyac› zihniyetinRus d›fl politikas›na hâkimoldu¤u iddia edilmektedir.Günümüzde, Rusya’n›nözgün bir kimlik ve jeopolitikkonuma sahip oldu¤unuöngören Avrasyac› anlay›flABD hegemonyas›na karfl›olup, çok kutuplu biruluslararas› sistem modeliönererek, Rusya’n›nönceli¤inin yak›n çevresiolmas› gerekti¤ini vurgular.

Yeni-Avrasyac›l›k hakk›ndaayr›n›tl› bilgi için bkz. Dugin,Alexandr (2004). RusJeopoliti¤i: Avrasyac›Yaklafl›m, ‹stanbul: KüreYay›nlar›.

uluslararas› alanda dikkate al›nan bir ülke hâline getirmeyi hedeflemifltir (Kama-lov, 2008). Putin döneminde, Yeltsin döneminde uygulanan güvenlik politikalar›-n›n neredeyse tümü yeniden tan›mlanm›fl ve bu çerçevede Ocak 2000’de aç›kla-nan “Ulusal Güvenlik Doktrini” benimsenmifltir.

2001 sonras›nda ABD’nin Afganistan ve Irak’ta yürüttü¤ü operasyonlarla OrtaDo¤u’ya yerleflmesinin yan› s›ra Gürcistan ve Ukrayna gibi ülkelerde ABD’nin dedeste¤iyle yaflanan renkli devrimler Rusya’n›n güvenlik kayg›lar›n› art›rm›flt›r.Tüm bu tehditlere karfl›l›k Rusya’n›n güvenli¤ini sa¤lamak için izledi¤i politikalar›flu flekilde s›ralamak mümkündür:

• Arka bahçesi olarak nitelendirdi¤i Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT) co¤-rafyas›na yönelik ABD ilgisine karfl›l›k, Latin Amerika (bölgede ABD karfl›t›politika yürüten Küba, Venezüella ve Bolivya gibi ülkelerle) ülkeleriyle ifl-birli¤i içine girmek;

• ABD’nin Orta Do¤u’da artan etkisine karfl›l›k, ABD’nin haydut devletler ola-rak tan›mlad›¤› (Suriye, ‹ran ve Kuzey Kore) ülkelere destek sa¤lamak;

• ABD’nin Orta Asya ve Kafkasya’da Rusya’y› d›flar›da b›rakacak flekilde yü-rüttü¤ü enerji projelerine karfl›l›k, sahip oldu¤u enerji kaynaklar›n› d›fl poli-tikas›nda aktif flekilde koz olarak kullanmak;

• Orta Asya’daki ABD etkisine karfl›l›k, Çin ile kurulufluna öncülük etti¤ifianghay ‹flbirli¤i Örgütü’nün uluslararas› arenada aktif hâle gelmesinisa¤lamak.

Putin döneminin güvenlik alg›lamalar›nda NATO’nun geniflleme politikas› di-¤er bir tehdit unsuru olarak belirmektedir. Nitekim 1999, 2004 ve 2009 y›llar›nda-ki genifllemelerde NATO’nun eski SSCB ülkelerini (Çek Cumhuriyeti, Macaristan,Polonya, Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovakya, Slovenya,Arnavutluk ve H›rvatistan) üye olarak bünyesine katarak s›n›rlar›na dayanmas›Rusya’n›n endiflelerini artt›rm›flt›r. Buna ek olarak, ABD’nin ‹ran ve Kuzey Ko-re’den alg›lad›¤› tehdide karfl›l›k kurmay› planlad›¤› Füze Kalkan› projesi kapsa-m›nda, Çek Cumhuriyeti ve Polonya’ya yerlefltirmek istedi¤i füzeler de So¤uk Sa-vafl Dönemi’nde izlenen çevreleme stratejisinin devam› olarak alg›lanm›flt›r. Bukapsamda, fiubat 2007’de 43. Münih Güvenlik Konferans›’nda yapt›¤› konuflmadaPutin, tek kutuplu dünya düzeninin art›k sürdürülemez oldu¤unu ifade ederek,ABD’nin tek tarafl› olarak izledi¤i Füze Kalkan› politikas›n› sert bir dille elefltirmifl-tir. Ayr›ca, “füzesavar savunma sisteminin belirli parçalar›n› Avrupa’ya konufllan-

Ocak 2000’de aç›klanan belgeye göre Rusya’n›n güvenli¤ine iliflkin tehditler flu flekilde

s›ralanmaktad›r:

• Kitle imha silahlar›n›n ve onlar› gönderme araçlar› olarak kullan›lan balistik füzelerin yay›lmas›

sorunu

• Uluslararas› bar›fl ve istikrar› korumakla görevli kurulufllardan BM ve Avrupa Güvenlik ve

‹flbirli¤i teflkilat›n›n etkinli¤inin zay›flamas›

• Rusya’n›n uluslararas› arenada politik, ekonomik ve askerî etkinli¤inin zay›flamas›;

• NATO’nun Rusya s›n›rlar›ndaki bölgelere do¤ru genifllemesi

• Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u içinde iliflkilerin zay›flamas›

• BDT ülkelerinin s›n›rlar›n›n hemen ötesinde çat›flmalar›n ivme kazanmas›

• Rusya’dan toprak talebinde bulunulmas› (Kibaro¤lu, 2001).


Tablo 7.3Rusya FederasyonuUlusal GüvenlikDoktrini

Renkli Devrimler: So¤ukSavafl’›n sona ermesiylebirlikte, önce Do¤uAvrupa’da S›rbistan’da,daha sonra KafkaslardaGürcistan ve Ukrayna’da,son olarak da Orta Asya’daK›rg›zistan’dademokratikleflme hareketleribafllam›flt›r. ABD’nindeste¤iyle bafllayan rejimde¤ifliklikleri bar›flç›l vefliddet içermeyen bir yap›yasahiptir. Dönüflüm sürecindekullan›lan simgeler busüreçlerin “RenkliDevrimler” olarakadland›r›lmas›na nedenolmufltur. Bu çerçevede,Gürcistan’da K›rm›z› (Gül)Devrim, Ukrayna’da TuruncuDevrim, K›rg›zistan’da LaleDevrimi tan›mlamalar›kullan›lm›flt›r.

Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤u (BDT): 8 Aral›k1991’de SSCB’nin da¤›lmas›üzerine Rusya, Ukrayna veBeyaz Rusya devletbaflkanlar› taraf›ndankurulmufltur. MerkeziMinsk’te olan bu siyasalortakl›¤›n mevcut üyeleriAzerbaycan, Beyaz Rusya,Ermenistan, Kazakistan,K›rg›zistan, Moldova,Özbekistan, Rusya veTacikistan’d›r. Gürcistan,1993’te üye olmufl;2008’teki savafl›n ard›ndan2009’da üyeliktenayr›lm›flt›r.

d›rma planlar› bize yard›m etmez; tam tersine bizi rahats›z eder. Kimin bir sonrakiad›ma, ki bu durumda bu ad›m kaç›n›lmaz bir silah yar›fl› olacakt›r, ihtiyac› var?”sözleriyle ABD’nin yürüttü¤ü projenin nükleer silahlanma yar›fl›n› tekrar bafllataca-¤›n› ima etmifltir. Bu aç›klama, Rusya’n›n uluslararas› güvenlik yaklafl›mlar› aç›s›n-dan önemli bir dönüm noktas› olmufltur.

Putin’in görev süresinin dolmas›yla birlikte May›s 2008’de yap›lan seçimlerdedevlet baflkanl›¤› görevine Dmitry Medvedev’in gelmesiyle Rusya’n›n güvenlik al-g›lar›nda ciddi bir farkl›laflma yaflanmam›flt›r. Zira ülkenin politika yap›m› büyükölçüde baflbakanl›¤a atanan ve 2012’de yeniden devlet baflkanl›¤› görevine getiri-len Putin’in kontrolünde kalm›flt›r. Yine de Medvedev’in göreve gelmesinden k›sabir süre sonra, Gürcistan’›n 7-8 A¤ustos 2008’de istikrar ve düzeni hakim k›lmak veGürcistan’›n toprak bütünlü¤ünü yeniden tesis etmek amac›yla Güney Osetya’yayönelik kapsaml› bir askeri operasyona kalk›flmas› ve ard›ndan Rusya’n›n bunamüdahalesi gerek bölge gerek küresel çapta sonuçlara yol açan de¤iflimleri de be-raberinde getirmifltir. Rusya’n›n müdahalesi ilk önce bölgesel bir Rus-Gürcü sava-fl›, sonras›nda özellikle Medvedev’in 26 A¤ustos’ta Abhazya ve Güney Osetya’n›nba¤›ms›zl›klar›n› tan›yan kararnameyi imzalamas›yla birlikte Rusya ile Bat› dünya-s› aras›nda bir tür yeni “So¤uk Savafl”›n bafllad›¤› fleklinde de¤erlendirmelere yolaçm›flt›r (Çelikpala, 2011).

Medvedev döneminde Rusya’n›n 2020 y›l›na kadar “Ulusal Güvenlik Strateji-si”ni belirleyen yeni bir belge haz›rlanm›flt›r. 12 May›s 2009’da onaylanan ve gü-venli¤i genifl bir çerçevede ele alan belgede, uluslararas› güvenlikteki geliflmeler,ulusal ç›karlar, öncelikler ve tehditler, askerî ve savunma alanlar›nda ulusal güven-li¤in sa¤lanmas›, vatandafllar›n refah›, ekonomi, bilim, teknoloji ve e¤itim, sa¤l›k,kültür ve çevre gibi bafll›klar yer almaktad›r. Bu belgede, bir önceki Ulusal Güven-lik Stratejisi’nde ortaya koyulan tehditler aynen korunurken güvenli¤in yeni vefarkl› boyutlar› da ele al›nm›flt›r.

AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI

Devlet-benzeri özellikleriyle büyük güç olarak an›lan Avrupa Bir-li¤i’nin güvenlik yaklafl›m›n› aç›klamak

So¤uk Savafl Dönemi’nde Bat› Avrupa ülkeleri aras›nda kurulan ve yar›m yüzy›l›aflk›n bir süredir varl›¤›n› devam ettiren Avrupa Birli¤i (AB), So¤uk Savafl sonras›dönemde ekonomik bütünleflmenin ötesine geçerek eriflti¤i siyasal bütünleflme se-viyesiyle birlikte uluslararas› sistemde önemli bir aktör hâline gelmifltir.

Bu k›s›mda 1993 öncesi dönemde Avrupa Topluluklar› (AT), Maastricht Antlaflmas› (1993)sonras› dönemde ise Avrupa Birli¤i ifadesi kullan›lacakt›r

AB, ilk bak›flta hukuki kiflili¤e sahip bir uluslararas› örgüt olarak nitelendirile-bilir. Buna karfl›l›k, AB hiçbir uluslararas› örgütün sahip olmad›¤› kendine özgüyetki alanlar› (örn., AB’nin Ortak Tar›m Politikas›nda üye devletlerin hiçbir sözhakk› yoktur; kararlar uluslarüstü yöntemlerle al›n›r ve yürütülür) ve kurumsal ya-p›s› ile üye devletlerin toplam›ndan ibaret bir uluslararas› kurulufl de¤ildir. Bu çer-çevede AB, uluslararas› kurulufl özelli¤ine ek olarak, üye devletlerle birlikte efl za-manl› olarak varolan ve devlet-benzeri özellikleri ile kendine özgü bir siyasi yap›-ya sahip bir büyük güç olarak tan›mlanmal›d›r. Avrupa’daki bütünleflme süreciyle


fianghay ‹flbirli¤i Örgütü:Çin, Rusya, Kazakistan,K›rg›zistan ve Tacikistan’›n26 Nisan 1996’dafianghay’da imzalad›klar›“S›n›r Bölgelerinde AskerîGüvenin DerinlefltirilmesiAnlaflmas›”yla birlikte iyikomfluluk iliflkileri vebölgesel güvenli¤in tesisedilmesi amac›ylaoluflturulan yap›. fianghayBefllisi olarak an›lan grup,2001’de Özbekistan’›n dadahil edilmesiyle fianghay‹flbirli¤i Örgütü ad›n› ald›.2001 sonras›nda Rusya veÇin’in, ABD’nin Irak veAfganistan’a yönelikoperasyonlarla bölgedeartan etkisine tepki olarakörgütü daha aktif bir hâlegetirmeye çal›flt›klar›görülmüfltür.

3A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




birlikte Caporaso’ya göre “post-modern uluslararas› siyasi biçim” olarak geliflen ve1970’lerden bu yana büyük güç olarak kabul edilen AB, bugün k›tadaki güvenlikdinamiklerini neredeyse baflat flekilde belirleyen aktör olarak karfl›m›za ç›kmakta-d›r (Caporaso, 1996). Bu çerçevede, AB’yi devlet-benzeri özelliklere sahip, kimizaman küresel bir güç olarak dünya politikas›nda rol oynayan büyük güç olaraktan›mlamak gerekir.

So¤uk Savafl Dönemi’nde AT ve Avrupa Güvenli¤i1945 sonras›nda Avrupa’da süper güçlerin e¤emenli¤i bafllarken, ‹kinci Dünya Sa-vafl›’ndan siyasi, askerî, insani ve ekonomik aç›dan a¤›r tahribatlarla ç›kan Avrupa-l› büyük güçler de bu statülerini yitirmifllerdir. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n hemen er-tesinde “savafl›n gerçek anlamda iki galibi” SSCB ve ABD aras›nda bafllayan veyaklafl›k elli y›l devam eden “so¤uk” mücadelede, kutuplar Avrupa ve kuzeydo¤uAsya’y› tamamen etkileri alt›na alarak bölgesel güvenlik dinamiklerinin ba¤›ms›zbiçimde geliflimini engellemifllerdir (Erhan, 1996). Bu çerçevede, Avrupa bölgesibir tarafta ABD, di¤er tarafta da SSCB ekseninde Bat› ve Do¤u Bloku olarak De-mir Perde ile ikiye bölünmüfltür. Bu dönemde Avrupa bölgesinin süper güçlerinetkisi alt›na girmesinin iki temel göstergesi vard›r. Öncelikle, ABD k›tan›n bat›s›n-da, SSCB de do¤usunda uzun bir döneme yay›lacak flekilde kuvvet konuflland›r-m›fllard›r. ‹kinci olarak, bölge devletleri bir tarafta ABD güdümünde OEEC ve NA-TO, di¤er tarafta da SSCB güdümünde COMECON ve Varflova Pakt› gibi uluslara-ras› örgütler etraf›nda kümelendirilerek, büyük güç çekiflmesindeki konumlar›n›belirlemifllerdir.

Bu k›s›mda AB’nin güvenlik anlay›fl› aç›klanaca¤› ve AB’nin de öncelikle Bat› Avrupa’da bafl-layan bir giriflim sonucunda do¤mas› nedenleriyle Bat› Avrupa merkezli bir anlat›m temelal›nmaktad›r.

Bu dönemde Bat› Avrupa için birincil tehdit SSCB’dir. Bir baflka deyiflle 1940-50’lerde Avrupa devletlerinin kendi aralar›ndaki güvenlik kayg›lar› birincil önemi-ni yitirmifl, esas güvenlik sorunsal› Avrupa k›tas›n› aflarak bloklar aras› çat›flma ek-seninde tan›mlan›r hâle gelmifltir. Zira böyle bir savafltan olumsuz olarak etkilene-cek ilk cephe Avrupa bölgesiydi. Sovyet tehdidi Avrupa’da salt askerî anlamda de-¤il, SSCB’nin komünist yönetim anlay›fl›n› Do¤u Avrupa’da oldu¤u gibi Bat›ya dadayatmas› olas›l›¤› ile iliflkilendirilerek, daha genifl bir siyasi-askerî tehdit olarakde¤erlendirilmifltir. Do¤u-Bat› savafl› olas›l›¤›n›n temel güvenlik tehdidi olarak al-g›land›¤› bu dönemde, Almanya’n›n ekonomik aç›dan büyümesi ve buna paralelolarak askerî anlamda güçlenmesi ile her ikisinin yaratt›¤› etkiyle Avrupa’y› yeni-den savafla götürmesi olas›l›¤› da baflta Fransa olmak üzere Bat› Avrupa taraf›ndantehdit olarak alg›lanmaya devam etmifltir. Bir baflka deyiflle Avrupa devletleri içinSSCB’den alg›lanan d›fl tehdidinin yan› s›ra, iç tehdit olarak da güçlenen/güçlenmeolas›l›¤› bulunan Almanya vard›r. Ayr›ca I. ve II. Dünya Savafllar›n›n ac›lar›n›n ye-niden yaflanmas› ihtimali, yani topyekûn bir savafl fikri de Bat› Avrupa ülkelerinintehdit alg›lamalar› aras›nda yer alm›flt›r.

So¤uk Savafl s›ras›nda Bat› Avrupa devletleri hangi sorunlar› bafll›ca güvenlik tehditleriolarak de¤erlendirmifllerdir?


Demir Perde: ‹lk defa 1946tarihinde ‹ngiltereBaflbakan› WinstonChurchill taraf›ndankullan›lan bu terim,Avrupa’ya inen bu demirperdenin ötesindeSovyetlerin etkisi ve hattakontrolü alt›nda bulunanOrta ve Do¤u Avrupaülkelerinin yer ald›¤›n› ifadeeder. Terim, So¤uk Savafly›llar› boyunca Avrupa’n›nikiye bölünmüfllü¤ünüsimgeleyen bir metaforolarak kullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

AT/AB, Bat› Avrupa’da bu sorunlarla mücadeleedebilmek ad›na bafllayan örgütlenmeler dönemi-nin (Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü, NATO, Av-rupa Konseyi) bir ürünüdür. Bir baflka deyiflleAT’nin kuruluflu ile Avrupa Topluluklar›’ndan AB’yegeliflim süreci asl›nda bu güvenlik tehditlerine karfl›birer güvenlik politikas› olarak de¤erlendirilebilir.Bu çerçevede, ilk olarak, ABD’nin Almanya’n›n kal-k›nmas› yönündeki talepleri karfl›s›nda Almanya’y›mümkün oldu¤unca kontrol alt›nda tutmay› hedef-leyen 9 May›s 1950 tarihli Schuman Plan› haz›rlan-m›flt›r. Plan do¤rultusunda, “Frans›z-Alman kömür-çelik üretiminin tüm Avrupa devletlerinin kat›l›m›naaç›k bir örgüt çerçevesinde yer alan ve kararlar›üyeleri üzerinde ba¤lay›c› olan ortak bir YüksekOtoritenin denetimine b›rak›lmas›” öngörülerek,

Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Almanya ve ‹talya aras›nda 1951’de Av-rupa Kömür Çelik Toplulu¤u (AKÇT) kurulmufltur.

Schuman Plan› ve AKÇT’nin do¤uflu hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Akgül Aç›kmefle, Si-nem (2005). “Avrupa Birli¤i Yolunda ‹lk Ad›m”, Cumhuriyet Strateji, Cilt 1, No 28.

Bu dönemde Almanya’n›n ekonomik güçlenmesi olas›l›¤› karfl›s›nda ortaya at›-lan AKÇT projesine benzer biçimde, ABD taraf›ndan Sovyet tehdidine karfl› gün-deme getirilen Almanya’n›n yeniden silahlanmas› önerisi karfl›s›nda, bu süreci veAlmanya’n›n askerî aç›dan artabilecek gücünü denetim alt›nda tutmak üzere sa-vunma alan›nda bütünleflmeyi öngören Avrupa Savunma Toplulu¤u’nun kurulma-s› yönünde de giriflimler olmufltur. 24 Ekim 1950’de Fransa d›fliflleri bakan› RenéPleven taraf›ndan önerilen planda, Avrupa Savunma Bakanl›¤›na ba¤l› yaklafl›k100.000 kifliden oluflan uluslar-üstü nitelikte bir Avrupa Ordusu oluflturulmas› ön-görülmüfltür. 27 May›s 1952’de alt› AKÇT üyesi genel itibar›yla Pleven Plan› do¤-rultusunda flekillenen Avrupa Savunma Toplulu¤u (AST) Antlaflmas›’n› Paris’te im-zalad›. Frans›z Parlamentosu kurulan örgütün Almanya’n›n silahland›r›lmas›n› kon-trol alt›na almada yetersiz kalaca¤› kayg›s›yla ve antlaflman›n tafl›d›¤› ulusüstü ka-rakterin Fransa’n›n ulusal egemenlik anlay›fl›n› zedeleyece¤i endiflesiyle Paris Ant-laflmas› olarak bilinen bu antlaflmay› onaylamam›flt›r.

AKÇT’nin baflar›s› ve AST ile erken dönemdeki siyasal bütünleflme çabas›n›nbaflar›s›zl›¤› do¤rultusunda üye devletler bütünleflmenin öncelikle ekonomik an-lamda bafllamas›n›n daha gerçekçi olaca¤›n› düflünmüfllerdir. Bu çerçevede, Mart1957’de Fransa, Almanya, ‹talya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg aras›nda im-zalanan Roma Antlaflmas›’yla Ortak Pazar kurulmas›n› hedefleyen Avrupa Eko-nomik Toplulu¤u (AET) ve atom enerjisi alan›nda ifl birli¤inin gelifltirilmesini ön-gören Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u’nu (AAET) kurmufllard›r. Avrupa Toplu-luklar›n› kuran antlaflmalar›n hiçbiri uluslararas› güvenlikle ilgili özel düzenleme-ler içermezken, bu topluluklar›n›n her birinin kuruluflunun Bat› Avrupa’n›n ‹kin-ci Dünya Savafl›’n›n sona ermesinin ard›ndan karfl›laflt›¤› güvenlik sorunlar›na çö-züm olarak güçlü bir Avrupa oluflturulmas› hedefi ile uyumlu oldu¤u görülmek-tedir. Bir baflka ifadeyle Avrupa Topluluklar›n›n kuruluflu bafll› bafl›na bir güven-lik politikas›d›r.


Resim 7.5

Robert Schuman

Schuman, 1947-1948 y›llar›aras›nda FransaBaflbakanl›¤›, 1948-1953y›llar› aras›nda FransaD›fliflleri Bakanl›¤› ve 1958-1960 y›llar› aras›nda daAvrupa Topluluklar›Parlamenterler AsamblesiBaflkanl›¤› görevleriniyürütmüfltür. Schuman’›nad›yla an›lan ve AKÇT’ninkuruluflunu öngören projeninilan edildi¤i 9 May›s tarihi,her y›l Avrupa günü olarakkutlan›r.


So¤uk Savafl’›n yumuflama döneminde Avrupa’n›n güvenlik kayg›lar›n›n SSCBtehdidinden k›smen uzaklaflt›¤› ve ekonomi-kalk›nma gibi konular üzerinde yo-¤unlaflt›¤› söylenebilir. So¤uk Savafl’›n son döneminde ise ABD ve SSCB aras›nda-ki rekabetin de etkisiyle SSCB korkusu yeniden ön plana ç›km›flt›r. Son dönemdeSSCB korkusunun yan› s›ra ABD ve Japonya’n›n uluslararas› sistemde ekonomikolarak güçlenmesinin, bu nedenle de AT’nin küresel ekonomik rekabet gücününazalmas› olas›l›¤›n›n üye ülkeler taraf›ndan tehdit olarak alg›land›¤› görülmektedir.Bu korkular karfl›s›nda AT üyesi ülkelerin izledi¤i politika derinleflme ve genifl-leme yöntemleriyle daha güçlü bir aktör hâline dönüflmek olmufltur.

AT bünyesinde “güvenlik” resmî olarak ilk kez Avrupa Siyasi ‹flbirli¤i mekanizmas› çerçe-vesinde ele al›nan bir alan olmufltur. Buna karfl›l›k, bu dönemde güvenlik askerî boyutuy-la de¤il, siyasi (silahs›zlanma çabalar› gibi) ve ekonomik boyutlar›yla politika üretilen veiflbirli¤i yap›lan bir aland›r.

Avrupa Birli¤i’nin tarihsel geliflimi, kurumlar›, derinleflme ve geniflleme süreçleriyle ilgilibilgileri AB’nin resmi internet sitesi http://europa.eu/index_en.htm internet adresinde bu-labilirsiniz.


Derinleflme ve Geniflleme:Derinleflme, daha fazlapolitika alanlar›n›nbütünleflme sürecine dâhiledilmesi ile AT kurumlar›n›nyetkilerinin artmas› olaraktan›mlan›r. Geniflleme iseüye say›s›n›n artmas› olarakifade edilir. Bu iki politikaAB içerisinde sürekli olarakbirbiriyle rekabet hâlindeolmufl, dönem dönem biri yada di¤eri genel ABpolitikalar›n› etkileri alt›naalm›fllard›r.

Tablo 7.4AT’ninKuruluflundan So¤ukSavafl’›n SonunaKadar Bafll›caDerinleflme/GenifllemeAd›mlar›

Derinleflme Geniflleme

Füzyon Hareketi (1957 ve 1965’te imzalanan

metinlerle Konsey, Komisyon, Parlamento ve

Divan her üç Topluluk için ortak kurumlar hâline

dönüflmüfltür)

Birinci Geniflleme (1973): ‹ngiltere, ‹rlanda,

Danimarka

Bütçe Düzenlemeleri (1970 ve 1975 tarihli

düzenlemelerle AT’nin öz kaynaklar›

oluflturulmufl; bütçe üzerinde Parlamento yetki

sahibi olmufltur)

‹kinci Geniflleme (1981): Yunanistan

Avrupa Siyasi ‹flbirli¤i (1970’lerde bafllayan

ve üye ülkelerin d›fl politika ve güvenli¤in siyasi-

ekonomik boyutlar›nda birbirlerine

dan›flmalar›n› ve ifl birli¤i içinde hareket

etmelerini öngören bir mekanizma)

Üçüncü Geniflleme (1986): ‹spanya, Portekiz

Avrupa Tek Senedi (1986’da imzalan›p,

1987’de yürürlü¤e giren bu metinle esas itibar›yla

Avrupa iç pazar›n›n (mallar›n, hizmetlerin,

kiflilerin, sermayenin serbest dolafl›m›n›n

sa¤land›¤› ve iç s›n›rlar›n kald›r›ld›¤› alan) oluflumu

öngörülmüfltür)S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




So¤uk Savafl Sonras› Dönemde AB ve Avrupa Güvenli¤iSo¤uk Savafl sonras› dönemde AB’nin gündemindeki bafll›ca tehditler flu flekilde s›-ralanabilir: ‹ki Almanya’n›n birleflmesiyle birlikte yeniden su yüzüne ç›kan Alman-ya korkusu, Orta ve Do¤u Avrupa’daki komünist rejimlerin y›k›lmas›n›n yaratt›¤›istikrars›zl›k ve Balkanlar’da yaflanan krizler.

‹lk olarak, Berlin Duvar›’n›n 1989’da y›k›lmas› ve Ekim 1990’da Do¤u ve Bat›Almanya’n›n birleflmesinin ard›ndan Almanya’n›n hegemonyac› bir güç olarakAvrupa’daki bütünleflme sürecine tehdit oluflturabilece¤i endiflesi belirmifltir. Birbaflka deyiflle, Almanya’n›n k›tay› egemenli¤i alt›na alma olas›l›¤› di¤er Avrupadevletlerine savafl dolu geçmifllerini hat›rlatm›fl; bu nedenle de Almanya’n›n eko-nomik, siyasi ve askerî gücünü kontrol alt›nda tutabilecek bir mekanizmaya ge-reksinim duyulmufltur. Bu çerçevede, AB’nin Ortak D›fl ve Güvenlik Politikas›(ODGP)’n›n temel dayanaklar›ndan birinin Almanya’n›n güçlenmesi endiflesi ol-du¤u söylenebilir.

1990’lar›n bafllar›nda AB’nin güvenlik endiflelerinden bir di¤eri de Orta ve Do-¤u Avrupa ülkelerinin Sovyet yörüngesinden ç›kmalar›n›n ard›ndan bu ülkelerdegeliflen iç istikrars›zl›klard›r. AB’nin s›n›rlar›nda yaflanan çat›flmalardan ve siyasi is-tikrars›zl›klardan do¤rudan do¤ruya etkilenebilece¤i düflünüldü¤ünden, bölgedeistikrar›n sa¤lanmas› AB için aciliyet kazanm›flt›r. Bu çerçevede AB, Orta ve Do¤uAvrupa ülkelerine üyelik perspektifi vererek, söz konusu co¤rafyadaki güvenliksorunlar›n› uzun vadede gidermeyi hedefleyen bir geniflleme stratejisi benimsemifl-tir. Bir baflka deyiflle, bu ülkelerle bütünleflme AB’nin öngördü¤ü güvenlik politi-kalar›ndan biri ve orta vadede en etkilisi olmufltur.

1990’lar boyunca Avrupa güvenli¤i ba¤lam›nda ön plana ç›kan sorunlardan birdi¤eri de Balkanlar’daki kriz ortam›d›r. 1990’lar›n bafl›ndaki Bosna ve 1998’de pat-lak veren Kosova Savafllar› Avrupa’da savafl›n hâlâ mümkün oldu¤unun bafll›cagöstergeleridir. Bu tür çat›flmalar›n AB devletlerini krizin taraflar› hâline getirip,üyeler aras› güç politikalar›n› yeniden tetikleme olas›l›¤› AB taraf›ndan güvenlikbofllu¤u olarak nitelendirilmifltir. Balkanlar’daki krizin ard›ndan ODGP’nin, özel-likle Kosova krizinin ard›ndan da Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikas›(AGSP)’n›n güvenlik politikalar› olarak benimsendi¤i söylenebilir. Balkanlar’a yö-nelik geniflleme stratejisi de hâlen büyük ölçüde bu do¤rultuda izlenmekte olanbir güvenlik politikas›d›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda, farkl› yak›n bölgelerdeki is-tikrars›zl›klar›n beraberinde getirece¤i ulusötesi sorunlar (göç, iltica gibi) da AB’nintehdit tan›mlamalar› aras›nda yer alm›flt›r.

Bu dönemin tehdit gündemi karfl›s›nda AB ülkelerinin izledi¤i güvenlik politi-kalar›n›n temelinde artan bir bütünleflme modeli söz konusudur. Bu model çerçe-vesinde de¤erlendirebilecek belli bafll› güvenlik politikalar› fiekil 9.5’te özetlen-mektedir:



Geniflleme

1995’te Avusturya, ‹sveç ve Finlandiya’y› kapsayan beflinci geniflleme dalgas›n›n ard›ndan AB, en

kapsaml› genifllemesini 2004’te Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Slovakya,

Estonya, Litvanya, Letonya, K›br›s ve Malta ile 2007’de Romanya ve Bulgaristan’›n kat›l›mlar›yla

gerçeklefltirmifltir. Geniflleme politikas› güvenlik sorunu yaratabilecek nitelikteki Avrupa ülkelerini

geniflleme kriterlerini yerine getirdikleri takdirde AB üyesi yaparak güvenlik sa¤lamay› hedefler.

ODGP

Maastricht Antlaflmas› ile üye devletlerin d›fl politika ve güvenlik konular›nda ifl birli¤i yapmalar› ve

bu do¤rultuda ortak tutum-ortak eylem benimsemelerini öngören bir politika do¤mufltur.

Antlaflmada, ODGP kapsam›nda nihai olarak ortak savunma politikas›n›n oluflumu da dahil olmak

üzere güvenli¤e iliflkin tüm sorunlar›n ele alaca¤›n›n belirtilmesi ile AB’nin söz konusu dönemde

bir savunma aktörü olmad›¤› ancak bu çizgide gelece¤e dönük bir perspektifin varl›¤› vurgulanm›flt›r.

Maastricht Antlaflmas› ile ayr›ca, AB’nin kendi savunma politikas›n› oluflturana kadar savunmaya

iliflkin konularda Bat› Avrupa Birli¤i’nden (BAB) yararlanmas› öngörülmüfltür. Bu suretle, BAB

Maastricht Antlaflmas› sonucunda AB’nin savunma aya¤› hâline getirilmifltir.

AGSP

AB’nin askerî kuvvet kullan›m› konusunda ortak politika izlemesi anlam›n› tafl›yan ve ODGP’nin

parças› olarak faaliyet göstermesi hedeflenen Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikas›n›n (AGSP)

temelleri 1998’de ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki St. Malo Zirvesi ile 1999’da AB’nin Köln Zirvesi’nde

at›lm›flt›r. Köln Zirvesi’nde AB’nin uluslararas› krizlerle mücadele edebilecek özerk bir eylem

kapasitesi ile donat›lmas› ve bu hedef do¤rultusunda askerî güç ile desteklenmesi konusunda

görüfl birli¤ine varan üye devletler, Aral›k 1999 Helsinki Zirvesi’nde askerî kuvvet konusunu

kapsaml› biçimde ele alm›fllard›r. Bu çerçevede, yaklafl›k 50-60.000 personelden oluflan, 60 gün

içinde harekâta haz›r hâle gelip kriz mahallinde bir y›l boyunca faaliyet gösterebilen gerekli komuta,

kontrol, istihbarat ve lojistik birimleri ile hava ve deniz kuvvetlerini kapsayan ve amac› Petersberg

görevlerinin yerine getirilmesi olan askerî bir kuvvetin 2003 y›l›na kadar kurulmas›na karar

verdiler. Helsinki’de ayr›ca, AB Genelkurmay›, AB Askerî Komitesi ile Güvenlik ve Siyasi Komitenin

kurulmas› öngörülmüfltür. Helsinki’de oluflumu öngörülen ve Acil Müdahale Gücü olarak

adland›r›lan bu kuvvete çeflitli vesilelerle üye devletlerin yapacaklar› tahsisler 2000 y›l›ndan bu

yana her y›l düzenlenmektedir. 2003’ten beri AB’nin üstlendi¤i operasyonlarla birlikte AB’nin

askerî gücü Helsinki’de öngörülen gücün hantall›¤› nedeniyle 1500 askerden oluflan AB taburlar›

gibi birimlerle yenilenme sürecine girmifltir. AGSP kapsam›nda yaln›zca askerî operasyonlar de¤il,

sivil nitelik tafl›yan operasyonlar (hukukun üstünlü¤ünün korunmas› gibi) da yürütülmektedir.

2009’da onaylanan Lizbon Antlaflmas›’nda bu politikan›n ad› Ortak Güvenlik ve Savunma Politikas›

(OGSP) olarak de¤ifltirilmifltir.

Adalet ve ‹ç ifllerinde ‹fl birli¤i

‹ltica, üye ülkeler d›fl s›n›rlar›n›n aç›lmas›na iliflkin kurallar, göç politikas›, kaçakç›l›k gibi ulusötesi

suçlar ile polisiye alanlarda ifl birli¤i konular› adalet ve içiflleri politikas› kapsam›nda

de¤erlendirilmektedir. Maastricht Antlaflmas›’nda üçüncü sütunda ele al›nan bu konulardan vizeler,

iltica, göç ve kiflilerin serbest dolafl›m› ile ilgili olanlar› May›s 1999’da yürürlü¤e giren Amsterdam

Antlaflmas›’nda birinci sütuna aktar›lm›flt›r.

Tablo 7.5So¤uk Savafl Sonras›Dönemde ABGüvenlik Politikalar›

BAB: Temeli Mart 1948Brüksel Antlaflmas› ileat›lan ve May›s 1955’teyürürlü¤e giren ParisProtokolleri ile kurulan, 2010y›l›nda da AGSP’nin oluflumuve Lizbon Antlaflmas›’n›nyürürlü¤e girmesiyle ifllevsizkald›¤› gerekçesiyleüyelerince feshedilenuluslararas› örgüt.

Petersberg Görevleri:‹nsani görevler, arama-kurtarma faaliyetleri, bar›fl›nkorunmas›, bar›fl›nkorunmas›n› da içerecekflekilde muharebe güçlerininkriz yönetimioperasyonlar›nda kullan›m›görevleri 19 Haziran 1992tarihinde BAB’›nPetersberg’de yap›lanZirvesi’nde BAB’›n görevalanlar› olarak belirlenmifl;bu türdeki görevler butarihten itibaren genelolarak Petersberg görevlerifleklinde an›lm›flt›r.

11 Eylül Sonras› Dönemde AB Güvenlik Politikas›11 Eylül’de ABD’de yaflanan terör sald›r›s› sonras›nda, AB güvenli¤ine tehdit ola-rak gördü¤ü unsurlar› ilk defa resmî olarak tan›mlam›flt›r. Dönemin ODGP YüksekTemsilcisi Javier Solana’n›n ad›yla an›lan “Daha ‹yi Bir Dünyada Güvenli Avrupa”bafll›kl› Avrupa Güvenlik Stratejisi belgesinde (2003) terörizm, kitle imha silahlar›-n›n yay›lmas›, bölgesel krizler, baflar›s›z devletler ve organize suçlar olmak üzerebefl tehditten bahsedildi¤i görülmektedir. AB’nin bu tehditleri tan›mlamas›ndan k›-sa bir süre sonra, ilk olarak 11 Mart 2004’te Madrid, ard›ndan da 7 Temmuz 2005’teLondra’da yaflanan terör sald›r›lar› AB’nin güvenlik konular›ndaki endiflelerindehakl› oldu¤unu göstermifltir.

Solana Belgesi’nin orijinal metni için bkz. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUp-load/78367.pdf

Solana belgesinde ortaya koyulan tehditlerin en fazla AB’nin komflular›ndankaynakland›¤› ifade edilmifl ve AB’nin etraf›nda bir güvenlik çemberi yaratmas› ön-görülmüfltür. Bu do¤rultuda, AB 2003’ten itibaren Avrupa Komfluluk Politikas›ad›yla bir strateji gelifltirerek, Birli¤in do¤usunda ve Akdeniz s›n›rlar›nda yak›n veifl birli¤i içinde iliflki kurabilece¤i iyi yönetilen ülkeler zinciri oluflturma hedefido¤rultusunda hareket etmeye bafllam›flt›r. Bu politika do¤udaki komflular için“Do¤u Ortakl›¤›”, güneydeki komflular için de “Akdeniz için Birlik” ad› alt›nda ikifarkl› patikada geliflme göstermektedir.

2008’de “De¤iflen Dünyada Güvenli¤in Sa¤lanmas›” bafll›¤›yla ilan edilen gün-cellenmifl Avrupa Güvenlik Strateji belgesinde tehdit olarak alg›lanan unsurlar ar-tarak, siber güvenlik, enerji güvenli¤i, iklim de¤iflikli¤i, korsanl›k faaliyetleri, hafifsilahlar ve kara may›nlar› gibi farkl› güvenlik sorunlar› da eklenmifltir.

Ç‹N’‹N GÜVENL‹K YAKLAfiIMI

So¤uk Savafl sonras› dönemin di¤er bir büyük gücü olan Çin’in gü-venlik alg›lamalar›n› ve izledi¤i stratejiyi analiz etmek

Çin, h›zla büyüyen ekonomisinin yan› s›ra nüfusu, toprak büyüklü¤ü, askerî gücü,nükleer silahlar› vb. özellikleriyle büyük güç olarak nitelendirilen aktörlerden biri-sidir. So¤uk Savafl sonras›nda askerî kapasitesini bir hayli gelifltiren Çin’in ekono-mik büyümesinin de mevcut düzeyini korumas› hâlinde yak›n gelecekte süper güçkonumuna eriflebilece¤i fikri ileri sürülmektedir.

So¤uk Savafl Dönemi’nde Çin’in Güvenlik Anlay›fl›Mao Zedong önderli¤inde 1 Ekim 1949’da kurulan Çin Halk Cumhuriyeti, So¤ukSavafl Dönemi boyunca süper güçlerin üzerinde hâkimiyet kurmaya çal›flt›klar› birülke olmufltur. Kurulufl aflamas›nda komünist rejimi benimseyen Çin, SSCB’nin ön-derli¤indeki Do¤u Bloku’nun bir üyesi olarak ABD’nin tehdit tan›mlamas› kapsa-m›nda yer alm›flt›r. Çin-SSCB aras›nda fiubat 1950’de imzalanan Dostluk ve ‹flbirli-¤i Antlaflmas›, iki ülkenin yak›nlaflmas›n›n göstergesi ve ABD’nin Çin’den tehdit al-g›lamas›n›n dayana¤› olmufltur. Benzer flekilde, söz konusu Antlaflma’n›n “tarafla-r›n›n Japonya ya da herhangi bir müttefikinin sald›r›s›na u¤ramas› hâlinde birbirle-rine yard›m edeceklerine” dair hükmü de dolayl› da olsa Çin’in ABD’den tehdit al-g›lad›¤›n› ortaya koymufltur. Nitekim, 1950’de Kore’de patlak veren savafla ABD’nin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4A M A ÇN

müdahale ederek Güney Kore’yi desteklemesi, yak›n çevresinde ABD’nin varl›¤›n›hisseden Çin, ABD’yi do¤rudan tehdit olarak alg›lamas›na neden olmufltur.

Çin her ne kadar SSCB ile iyi iliflkiler sürdürse de ABD-SSCB aras›ndaki So¤ukSavafl ortam›n›n devam›n› istemifltir. Zira, iki süper gücün rekabeti, Çin’in Ba¤lan-t›s›zl›k Hareketi ve hatta Sosyalist Blok’un liderli¤ini üstlenmesini sa¤layabilirdi.Öte yandan, Kruflçev döneminde SSCB’nin izlemeye bafllad›¤› “bar›fl içinde bir ara-da yaflama” politikas›, ABD-SSCB iliflkilerini gelifltirebilir ve bu durumda Çin d›flla-nabilirdi. Bu çerçevede, 1960’larda Çin-SSCB iliflkilerinde artan gerilim, ABD-Çinaras›ndaki yak›nlaflmay› da beraberinde getirmifltir. SSCB’nin 1968’de Çekoslovak-ya’y› iflgaline tepki gösteren Çin’in, ayn› dönemde ABD’yle daha s›k› iliflkiler kur-maya bafllad›¤› görülmektedir. 1972’de ABD Baflkan› Nixon’un Çin’i ziyaretiyle bir-likte iki ülke aras›nda 25 y›ld›r süren temass›zl›k sona ererken 1979’da iki ülke ara-s›nda büyükelçiler düzeyinde diplomatik iliflkiler kurulmufltur. Bir baflka deyiflle,ABD art›k Çin için do¤rudan bir güvenlik tehdidi olmaktan ç›kmaya bafllam›flt›r.

Mao Zedong’un ölümünden sonra liderli¤i devralan Deng Xiaoping, uluslarara-s› alanda daha kat›l›mc› bir politika izlemeye bafllam›fl ve SSCB baflta olmak üzerekomflular›yla s›n›r sorunlar›n› çözmek üzere görüflmeler bafllatm›flt›r. Buna karfl›l›k,1978’de SSCB’nin silahlanmas›na yard›mc› oldu¤u Kuzey Vietnam birliklerininKamboçya’y› iflgaliyle Çin-SSCB iliflkilerinde gerilim artm›fl ve Vietnam ile aras›n-daki s›n›r savafl›nda SSCB’nin Vietnam’› desteklemesi üzerine Çin, Dostluk ve ‹flbir-li¤i Antlaflmas›’n›n süresini uzatmayaca¤›n› aç›klam›flt›r.

Çin’in So¤uk Savafl Dönemi boyunca içte birli¤i sa¤lamaya çal›flt›¤›, s›n›r sorun-lar›yla yo¤un flekilde mücadele etti¤i ve iki süper güç aras›nda izledi¤i politikalar-la varl›¤›n› sürdürmeye çal›flt›¤› görülmektedir. Bir baflka deyiflle, So¤uk Savafl Dö-nemi’nde iç güvenlik sorunlar›, s›n›r çekiflmeleri ile kimi zaman ABD kimi zamanda SSCB ile rekabet Çin’in güvenlik gündeminde yer alm›flt›r.

So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Çin’in Güvenlik Politikalar›So¤uk Savafl sonras› dönemde Çin’in güvenlik kayg›lar›n›n temelinde ABD’nin kü-ressel düzeyde askerî, siyasi ve ekonomik hegemonya kurma çabas›n›n yan› s›ras›n›r sorunlar›, enerji kaynaklar›na ulafl›m ve ekonomik geliflmenin sürdürülebilirolmas› gibi unsurlar da yer almaktad›r.

Çin’in So¤uk Savafl s›ras›nda ve sonras›nda duydu¤u bafll›ca güvenlik kayg›lar› nelerdir?

SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Çin’in Orta Asya’ya yönelik izledi¤i politika te-melde ülkenin güvenlik kayg›lar›yla birebir örtüflmektedir. Hem Bat› s›n›rlar›n›nhem de Sincan-Uygur Özerk Bölgesi (Do¤u Türkistan)’nin güvenli¤i aç›s›ndanÇin’in Orta Asya ülkeleriyle iyi iliflkiler kurmas› büyük önem tafl›maktad›r. Çin’indaima endifle etti¤i az›nl›klar›n yaklafl›k %90’› Do¤u Türkistan, Tibet ve ‹ç Mo¤o-listan gibi s›n›r bölgelerinde yaflamaktad›r. Az›nl›k gruplar›n›n s›n›r bölgelerindeyaflamas› ve ellerinde Çin’in kalk›nmas› aç›s›ndan büyük öneme haiz do¤al kay-naklara (Çin, petrol, do¤al gaz ve di¤er önemli madenlerin yaklafl›k %40’›ndan faz-las›n› bu bölgelerden temin etmektedir) sahip olmas›, Çin aç›s›ndan etnik sorunla-r› daha da hassas hâle getirmektedir (Çolako¤lu, 2006). S›n›rlar›nda istikrar›n sa¤-lanmas› ve enerji kaynaklar›na ulafl›m hedeflerinin yan› s›ra bölgede So¤uk Savaflsonras›nda artan ABD ve Türkiye etkisi de Çin’in bölgeyle yak›ndan ilgilenmesinigerektirmektedir. Bir baflka deyiflle, Çin’in Orta Asya politikas›, So¤uk Savafl son-ras› dönemde Çin’in güvenlik sa¤lama yöntemleri aras›nda ön plana ç›km›flt›r.


Ba¤lant›s›zl›k Hareketi:‹kinci Dünya Savafl› sonras›ortamda ABD ya daSSCB’den, bir baflka deyifllekapitalist ya da sosyalistkamplardan herhangi birininyan›nda yer almakistemeyen ülkelerinbafllatt›¤› hareket.Ba¤lant›s›zl›k fikri ilk kez1946’da Hindistan lideriJawaharal Nehru taraf›ndanortaya at›ld›. 1955’teyap›lan BandungKonferans›’nda fiilenoluflumu tamamland› ve1961 Belgrad Konferans› ile“Ba¤lant›s›z Devlet Grubu”ad› alt›nda resmiyetkazand›. Günümüzde hâlenvarl›¤›n› sürdüren ve2009’da 15. Ba¤lant›s›zlarHareketi Zirvesi’nigerçeklefltiren hareket,Afrika, Asya, Latin Amerikave Karayip bölgelerindenkat›lan devletlerle üyesay›s›n› 118’e ç›kartm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

So¤uk Savafl sonras› dönemde Rusya’n›n süper güç konumunu kaybetmesi vebafllang›ç y›llar›nda ülke içindeki sorunlarla mücadele etmesi Çin’in Do¤u Asya’daaktif ifl politika izlemesini beraberinde getirmifltir. Rusya ve ‹ran’la sürdürülen iliflki-lere ek olarak, bu dönemde Çin’in fianghay Befllisi’nin kurulufluna öncülük etmesibölgede izledi¤i aktif politikalar›n sonucudur. Söz konusu yap›, 2001 y›l›nda Özbe-kistan’›n da kat›l›m›yla fianghay ‹flbirli¤i Örgütü ad›n› alarak, Rusya ve Çin’in ABDkarfl›s›nda denge sa¤lamak için kulland›klar› uluslararas› bir örgüt hâline dönüfl-müfltür. Bunun en somut örne¤i, örgütün ilk zirvesinde bir araya gelen Rus ve ÇinDevlet Baflkanlar› Yeltsin ve Jiang Zemin’in NATO’nun genifllemesi ve ABD’ninhegemonya giriflimlerine karfl› yapt›klar› ortak aç›klamalard›r (Ayd›n, 2003).

Çin bafll›ca güvenlik tehditlerinden biri olan enerji ihtiyac›n›n karfl›lanmas› konu-sunda da bu dönemde aktif politika izlemifltir. Orta Asya’da genifl kapsaml› ortakenerji boru hatlar› projelerine ilgi gösteren Çin için, Türkmenistan ve Kazakistan gibiülkelerle enerji alan›nda yapt›¤› ifl birliklerinin yan› s›ra Hazar Denizi hidrokarbonkaynaklar›na eriflim ihtiyac› göz önünde bulunduruldu¤unda, Orta Asya’n›n önemibir kez daha anlafl›lmaktad›r (Ayd›n, 2005). Di¤er taraftan, Çin’in Afrika k›tas›na yö-nelik stratejiler geliflmeye bafllamas›n›n ard›nda da bölgedeki do¤al kaynaklara eriflimihtiyac› öne ç›kmaktad›r. BP’nin 2030 y›l›na iliflkin tahminleri incelendi¤inde, hâliha-z›rda enerji tüketimi konusunda ABD’nin önüne geçen Çin’in enerji tüketiminin2030’a gelindi¤inde ABD’nin neredeyse iki kat›na ulaflaca¤› görülmektedir.


Harita 7.1

Çin ve Do¤uTürkistan

Toplam Enerji

Tüketimi1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030

Avrupa 1815,8 1804,2 1908,3 2010,9 1927,7 2000,7 2058,1 2094,6 2104,9

ABD 1984,9 2132,4 2326,9 2363,2 2267,4 2286,8 2279,6 2269,4 2251,2

Çin 685,1 917,4 967,9 1573,2 2373,7 3125,9 3653,3 4034,2 4326,3

Tablo 7.6Çin-ABD-AvrupaEnerji TüketimiKarfl›laflt›rmas›

Kaynak: BP EnergyOutlook 2030,http://www.bp.com.

Aç›klama: Yukar›da tabloda gözüken rakamlar bir ülkenin enerji tüketiminin milyon tonluk petroleflde¤erini ifade etmektedir. Petrol eflde¤erinin içeri¤inde yer alan as›l enerji kaynaklar› petrol, do¤algaz, kömür, nükleer enerji, hidroelektrik ve yenilenebilir enerji kaynaklar›d›r.

Çin’in So¤uk Savafl sonras›nda, özellikle de 11 Eylül sonras› uluslararas› düzen-de temel güvenlik kayg›s› ABD’nin küresel hegemonya kurmaya yönelik uygula-malar›d›r. Çin, bu dönemin ilk y›llar›nda her ne kadar ABD’nin tek tarafl› uygula-malar›na karfl› gelse de iliflkilerin gerilmesinden kaç›nm›flt›r. 1997’de aç›klad›¤› ye-ni Güvenlik Konsepti’nde yer alan, “bar›fl içinde bir arada yaflama” ilkesi do¤rultu-sunda Çin, ABD ile iliflkilerinde karfl›l›kl› fayda sa¤layan ekonomik iliflkilerin ku-rulmas›, güven art›r›c› diyalog gelifltirilmesi ve çat›flmalar›n bar›flç› yoldan çözümüuygulamalar›n› hedeflemifltir (Ayd›n, 2005). Bu çerçevede, özellikle 2001’de yafla-nan terör sald›r›lar› sonras›nda Çin de Rusya gibi ABD’yle terörle mücadele konu-sunda ifl birli¤ine gitmifltir. Oimao Chen’in yorumuyla, “Çin ve ABD samimiyete,yap›c›l›¤a dayal› bir iliflki kurmufltur. Devlet Baflkan› Jiang Zemin ve Baflkan Busharas›nda Kas›m 2002’de yap›lan Crawford Zirvesi’nde Bush, terörizme karfl› verilenmücadelede Çin’in ABD’nin müttefiki oldu¤unu bile aç›klam›flt›r” (Chen, 2005).

‹kili iliflkilerdeki gerilimin kontrol alt›nda tutulmas› hedefine karfl›l›k Tayvankonusu taraflar aras›nda bir çekiflme noktas› olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Busorun ayn› zamanda Çin-Japonya aras›ndaki gerginli¤in de devam etmesine nedenolmaktad›r. Buna ek olarak, 2001 sonras›nda ABD’nin terörle mücadele kapsam›n-da Orta Do¤u ve Orta Asya’da hâkimiyet kurmaya bafllamas› ve ek üsler elde et-mesi Rusya’y› oldu¤u gibi Çin’i de tedirgin etmifltir. Nitekim, ABD’nin bu giriflimle-riyle terörle mücadelenin yan› s›ra büyük güçler olarak an›lan Rusya ve Çin’i dedengelemek istemesi, Rusya ve Çin’in birbirleriyle daha da yak›nlaflmas›na nedenolmufltur. 2001’de imzalad›klar› antlaflma çerçevesinde aralar›nda stratejik ortakl›kkuran Rusya ve Çin, ABD’nin hedefledi¤i tek kutuplu dünya düzenini k›rman›n vebu ülkenin uluslararas› alanda tek bafl›na eylemlerde bulunmas›n›n önüne geçme-nin yollar›n› aramaya bafllam›fllard›r. Bu do¤rultuda, Rusya ve Çin’in son y›llardaABD’nin tek tarafl› politikalar›na yönelik artan oranda itirazlar› görülmektedir.Bunlar›n bafl›nda, ‹ran’a nükleer faaliyetleri dolay›s›yla yapt›r›m uygulamaya çal›-flan ABD’ye gösterdikleri tepki say›labilir. Her iki ülkenin ABD karfl›s›nda izledik-leri politikalar, ABD’nin ataca¤› ad›mlarda bu ülkeleri dikkate almas›n› gerektir-mektedir. ‹ran’a yönelik BM Güvenlik Konseyinin May›s 2010 tarihli yapt›r›m kara-r›n›n ancak Çin ve Rusya ikna edildikten sonra ç›kmas› bunun en aç›k örne¤idir.

Çin’in Mart 2011’de yay›mlad›¤› “Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi”nde savun-maya dayal› bir güvenlik politikas› takip edilece¤i öngörülmektedir. Bu durum,Çin’in uzun süredir devam etmekte olan ekonomik geliflimiyle yak›ndan ilgilidir.Nitekim, belgede ekonomik geliflmeye yap›lan vurgu dikkat çekmektedir. Belge-de, ulusal savunmayla ilgili olarak Çin’in belirledi¤i amaç ve görevler flu flekildes›ralanm›flt›r:

1. Ulusal egemenli¤in, ulusal ç›karlar›n ve güvenli¤in korunmas›;2. Sosyal uyum ve düzenin sa¤lanmas›;3. Ulusal savunma ve silahl› kuvvetlerin modernizasyonunun h›zland›r›lmas›; 4. Dünya bar›fl› ve düzenin sa¤lanmas›. Belgede askerî modernizasyon ve savunma harcamalar›nda art›fl dile getirilse

de Çin’in ekonomik geliflmesini sekteye u¤ratacak bir giriflimden kaç›nmak isteye-ce¤i ortadad›r. Belgenin hemen bafl›nda Çin’in hegemonya peflinde koflan bir ülkeolmad›¤›n›n vurgulanmas› izlenen bar›flç›l politikayla örtüflmektedir.


Tayvan Sorunu: 1895-1945y›llar› aras›nda Japonya’n›nkontrolünde olan Tayvan,‹kinci Dünya Savafl›’n›nard›ndan ABD’nin kontrolünegeçmifltir. 1950’li y›llar›nbafl›nda Sovyetlerin Çin’edestek vermesine karfl›l›k,ABD’nin Tayvan’aba¤›ms›zl›k için destekvermesi ile Tayvan sorunubafllad›. 1954’de ABD ileTayvan aras›nda Karfl›l›kl›Güvenlik Antlaflmas›imzaland›. Fakat, ABD- Çindiplomatik iliflkilerininkurulmas›yla birlikteTayvan’a yönelik ABDtutumu da de¤iflti ve ABD,Çin Halk Cumhuriyeti’ninÇin halk›n› temsil eden tekyasal hükûmet oldu¤unu veTayvan’›n onun bir parças›oldu¤unu kabul eden birbildirge imzalad›. Bununlabirlikte ABD Baflkan› Reagandöneminde Tayvan’a yönelikaskerî destek nedeni ilesorun yeniden su yüzüneç›kt›. Yine de 1995’de ABDile Çin sorunu göz ard›ederek iliflkilerin devamettirilmesine karar verdiler(Akçada¤, 2010). Busorunun hâlen varl›¤›n›sürdürmesinin arkas›nda,ABD’nin yükselen güç Çin’ekarfl› elindeki bir kozukaybetmek istememesininoldu¤u aç›kt›r.Çin ve Tayvan aras›ndakiiliflkiler de 1992’desa¤lanan “Tayvan Uzlafl›s›”çerçevesinde devametmektedir. Bu çerçevedeÇin, Tayvan’›nba¤›ms›zl›¤›n› kabuletmemesine ra¤men,iliflkiler de facto ifl birli¤iiçerisinde devam etmektefakat zaman zamankarfl›l›kl› gerginlik art›r›c›aç›klama ve uygulamalarada sahne olmaktad›r.


So¤uk Savafl’›n sona ermesinden günümüze ka-darki dönemde sahip oldu¤u niteliklerle dünya-daki geliflmeleri etkileyebilme potansiyeline sa-hip güçler olarak, ABD’nin yan› s›ra Rusya Fede-rasyonu, Çin Halk Cumhuriyeti ve Avrupa Birli¤i(AB)’nin ön plana ç›kt›¤› görülmektedir. So¤uk Savafl Dönemi’nin iki süper gücünden bi-ri, So¤uk Savafl sonras›nda ise dünyan›n tek sü-per gücü olarak tan›mlanan ABD, So¤uk SavaflDönemi’nde yaln›zc›l›k politikas›ndan aktif ulus-lararas› müdahaleci¤e geçmifl ve SSCB’yi denge-lemek veya SSCB karfl›s›nda üstünlük sa¤lamayayönelik strateji izlemifl; So¤uk Savafl’›n ard›ndanpotansiyel rakipleriyle aras›nda beliren büyükdengesizli¤i korumay› güvenlik anlay›fl›n›n mer-kezine oturmufltur. 11 Eylül 2001’de ABD’nin NewYork ve Washington flehirlerine yönelik teröristsald›r›lar› baflta ABD olmak üzere, tüm dünyan›ngüvenlik yaklafl›m›n›n de¤iflmesine yol açm›flt›r.SSCB, II. Dünya Savafl›’nda ekonomisi büyük ha-sar görmesine ra¤men savafl sonras›nda dünyay›flekillendiren iki süper güçten biri olarak varl›¤›-n› sürdürmüfltür. ABD’nin So¤uk Savafl süresinceSSCB’nin liderli¤ini yapt›¤› Do¤u Bloku’nu tehditolarak alg›lad›¤› gibi SSCB de bu dönemde gü-venli¤ini tehdit eden en önemli unsur olarakABD’nin liderli¤indeki Bat› Bloku’nu görmüfltür.So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Rusya’n›netraf›nda yaflanan çat›flmalar›n etkisiyle ortaya ç›-kan göç sorunu, uyuflturucu çeteleri ve organizesuçlar gibi konular Rusya’n›n güvenli¤ini tehditeden yeni unsurlar olarak alg›lanm›flt›r. ÖzellikleABD’de yaflanan 11 Eylül 2001 terör sald›r›lar›sonras›nda, ABD’nin Orta Asya ve Kafkaslardaetkisini artt›rmas› Rusya’n›n tehdit alg›lamalar›n›ve güvenlik politikalar›n› tekrar gözden geçirme-sinin gerekti¤ini ortaya koymufltur.

So¤uk Savafl Dönemi’nde Bat› Avrupa ülkeleriaras›nda kurulan ve yar›m yüzy›l› aflk›n bir süre-dir varl›¤›n› devam ettiren Avrupa Birli¤i (AB),So¤uk Savafl sonras› dönemde ekonomik bütün-leflmenin ötesine geçerek eriflti¤i siyasal bütün-leflme seviyesiyle birlikte uluslararas› sistemdeönemli bir aktör hâline gelmifltir. So¤uk SavaflDönemi’nde Bat› Avrupa devletleri SSCB’nin as-kerî ve siyasi etkisini, Almanya’n›n güçlenmesifikrini ve Avrupa’da yeniden savafl›n ç›kmas› ih-timalini tehdit olarak de¤erlendirmifllerdir. So-¤uk Savafl sonras› dönemde AB’nin gündemin-deki bafll›ca tehditler flu flekilde s›ralanabilir: ‹kiAlmanya’n›n birleflmesiyle birlikte yeniden su yü-züne ç›kan Almanya korkusu, Orta ve Do¤u Av-rupa’daki komünist rejimlerin y›k›lmas›n›n yarat-t›¤› istikrars›zl›k ve Balkanlar’da yaflanan krizler.AB, tüm bu tehditlerle mücadele için derinleflmeve geniflleme unsurlar›yla daha artan bütünlefl-me politikas› izlemifltir. Çin, h›zla büyüyen ekonomisinin yan› s›ra nüfu-su, toprak büyüklü¤ü, askerî gücü, nükleer si-lahlar› vb. özellikleriyle büyük güç olarak nite-lendirilen aktörlerden birisidir. So¤uk Savafl Dö-nemi’nde iç güvenlik sorunlar›, s›n›r çekiflmeleriile kimi zaman ABD kimi zaman da SSCB ile re-kabet Çin’in güvenlik sorunlar› gündeminde yeralm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde Çin’in gü-venlik kayg›lar›n›n temelinde ABD’nin hegemon-ya kurmas› korkusu, s›n›r sorunlar›, enerji kay-naklar›na ulafl›m ve ekonomik geliflmenin sürdü-rülebilir olmas› gibi unsurlar mevcuttur.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl dönemindeABD’nin çevreleme politikas› kapsam›nda kurdu¤u ya-p›lanmalardan de¤ildir?

a. Varflova Pakt›b. NATOc. Ba¤dat Pakt›d. SEATOe. Balkan ‹ttifak›

2. ABD’nin müttefiklerine askeri birlikler göndermekyerine, ekonomik ve askeri yard›mda bulunmas›n› ön-gören doktrin afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Nixon Doktrinib. Eisenhower Doktrinic. Carter Doktrinid. Reagan Doktrinie. Truman Doktrini

3. So¤uk Savafl sonras› uluslararas› sistemde ABD’ningüç konumu nas›l tan›mlanabilir?

a. Süper güç b. Bölgesel güçc. Büyük güçd. Küçük güçe. Orta-büyüklükte güç

4. George W. Bush’un fier Ekseninde yer ald›¤›n› ilerisürdü¤ü ülkelerden birisi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Koreb. Çinc. Japonyad. Tayvane. Hindistan

5. Afla¤›dakilerden hangisi Sovyetler Birli¤i’nin So¤ukSavafl döneminde izledi¤i stratejilerden biri de¤ildir?

a. Esnek Karfl›l›k Stratejisib. Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflamac. Tek Ülkede Sosyalizmd. Perestroyka (Yeniden Yap›lanma) e. Glastnost (Aç›kl›k)

6. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya Federasyonu’nunABD’den alg›lad›¤› tehdidi bertaraf edebilmek için izle-di¤i politikalardan biridir?

a. Latin Amerika ülkelerinden Küba, Venezüella veBolivya gibi ülkelerle yak›n iflbirli¤ine gidilmesi

b. Gürcistan ve Ukrayna’n›n NATO üyesi olmas›-n›n teflvik edilmesi

c. ABD’nin Orta Asya ve Kafkaslarda etkili olmas›-n› sa¤layacak kolayl›klar yarat›lmas›

d. Bat›n›n enerji arz›n› kesintiye u¤ratmayacak pro-jelere imza at›lmas›

e. ABD ve Bat› ile yak›n iflbirli¤ine girilmesi

7. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl sonras› dö-nemde AB’nin izledi¤i güvenlik politikalar› aras›ndayer almaz?

a. Füzyon hareketib. ODGPc. AGSPd. Genifllemee. Adalet ve ‹çifllerinde ‹flbirli¤i

8. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Güvenlik Strateji-si’nde tan›mlanan tehditler aras›nda yer almamaktad›r?

a. Komünizmin yay›lmas›b. Terörizmc. Kitle imha silahlar›n›n yay›lmas›d. Baflar›s›z devletlere. Ulusötesi suçlar

9. SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Çin’in Orta Asya’yayönelik izledi¤i politikan›n nedenleri aras›nda yer almaz?

a. Bölge ülkelerinin Çin’e olan özel ilgisib. Az›nl›klar›n büyük ço¤unlu¤unun s›n›r bölgele-

rinde yaflamas›c. Enerji kaynaklar›na eriflimd. Etnik sorunlarla mücadelee. ABD’nin bölgeye artan ilgisi

10. Çin’in Mart 2011’de ilan etti¤i Ulusal Güvenlik StratejiBelgesi’nde afla¤›daki hususlardan hangisi yer almaz?

a. ABD ile savaflb. Ulusal egemenli¤in, ulusal ç›karlar›n ve güvenli-

¤in korunmas›c. Sosyal uyum ve düzenin sa¤lanmas›d. Ulusal savunma ve silahl› kuvvetlerin moderni-

zasyonunun h›zland›r›lmas›e. Dünya bar›fl› ve düzenin sa¤lanmas›



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’nin Güvenlik Politika-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.




5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Güvenlik Anlay›-fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Güvenlik Anlay›-fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i’nin GüvenlikPolitikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i’nin GüvenlikPolitikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çin’in Güvenlik Yaklafl›m›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çin’in Güvenlik Yaklafl›m›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

So¤uk Savafl Dönemi’nde Bat› Avrupa devletleriSSCB’nin askerî ve siyasi etkisini, Almanya’n›n güçlen-mesi fikrini ve Avrupa’da yeniden savafl›n ç›kmas› ihti-malini tehdit olarak de¤erlendirmifllerdir.

S›ra Sizde 2

So¤uk Savafl Dönemi’nde iç güvenlik sorunlar›, s›n›rçekiflmeleri ile kimi zaman ABD kimi zaman da SSCBile rekabet Çin’in güvenlik sorunlar› gündeminde yeralm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde Çin’in güvenlikkayg›lar›n›n temelinde ABD’nin hegemonya kurmas›korkusu, s›n›r sorunlar›, enerji kaynaklar›na ulafl›m veekonomik geliflmenin sürdürülebilir olmas› gibi unsur-lar yer almaktad›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarA¤›r, Bülent Sarper (2006-2007). “Bush Dokrini: Küresel

Bir Hegemonik ‹stikrar Aray›fl› m›?”, Uluslararas›

‹liflkiler, Cilt 3, Say› 12.Akçada¤, Emine (2010). “Yükselen Güç Çin’in Dünden

Bugüne D›fl Politika Analizi, Bilgesam. Eriflim Adre-si: http://www.bilgesam.org/tr/index.php?opti-on=com_ content&view=article&id=605:yuekselen-guec-cinin-duenden-buguene-d-politika-analizi-&catid=92:analizler-uzakdogu&Itemid=140.

Akgül Aç›kmefle, Sinem (2005). “Avrupa Birli¤i Yolun-da ‹lk Ad›m”, Cumhuriyet Strateji, Cilt 1, No 28.

Akgül Aç›kmefle, Sinem (2005). “The Management ofSecurity in EU’s Neighbourhood: Union’s TacticsRevisited”, Perceptions: Journal of International

Affairs, Cilt 10, No 3.Armao¤lu, Fahir (1993). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, 1914-

1990 (Cilt I: 1914-1980). ‹stanbul: Türkiye ‹fl Ban-kas› Kültür Yay›nlar›.

Ayd›n, Mustafa (2003). “Amerika Dünyadan Ne ‹stiyor?ABD’nin Yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi ve D›fl Poli-tikas›”, Stradigma, Say› 4. Eriflim Adresi:http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=maka-le&no=60.



Ayd›n, Mustafa (2005). “Çin’in Stratejik Hesaplar›ndaOrta Asya”, Mustafa Ayd›n (der.), Küresel Politika-

da Orta Asya: Avrasya Üçlemesi I. Ankara: Nobel.Brzezinski, Zbigniew (2005). Büyük Satranç Tahtas›.

‹stanbul: ‹nk›lap Yay›nlar›.Cameron, Fraser (2005). US Foreign Policy After the

Cold War: Global Hegemon or Reluctant She-

riff?, New York: Routledge.Caporaso, James (1996). “The European Union and Forms

of State: Westphalian, Regulatory or Post-modern?”,Journal of Common Market Studies, Cilt 34, No 1.

Chen, Qimao (2005). “Çin’in Yeni Güvenlik Anlay›fl› vePolitikas›”, Stratejik Öngörü Dergisi, Say› 4.

Çelikpala, Mitat (2011). “Güney Kafkasya’da Jeni Jeopo-litik Denge”, Cavid Veliev, Araz Aslanl› (der.), Gü-

ney Kafkasya: Toprak Bütünlü¤ü, Jeopolitik

Mücadeleler ve Enerji. Ankara: Berikan Matbaac›-l›k, 289-312.

Çolako¤lu, Selçuk (2006). “11 Eylül Sonras› De¤iflenAvrasya Dengeleri ve Çin-Orta Asya ‹liflkileri”, Orta

Asya ve Kafkasya Dergisi, Cilt 1, No 2.Dugin, Alexandr (2004). Rus Jeopoliti¤i: Avrasyac›

Yaklafl›m, ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.Erhan, Ça¤r› (1996). “Avrupa’n›n ‹ntihar› ve ‹kinci Dün-

ya Savafl› Sonras›nda Temel Sorunlar”, Ankara Üni-

versitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt51, No 1-4.

Erhan, Ça¤r› (1996). “Ortaya Ç›k›fl› ve Uygulan›fl›ylaMarshall Plan›”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bil-

giler Fakültesi Dergisi, Cilt 51, No 1-4.Erhan, Ça¤r› (2001). “ABD’nin Ulusal Güvenlik Anlay›fl›”,

Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 56, Say› 4.Fukuyama, Francis (2006). Neo-conlar›n Sonu: Yol

Ayr›m›ndaki Amerika. ‹stanbul: Profil Yay›nc›l›k.Jordan, Amos A. vd. (1999). American National Secu-

rity, USA: The Johns Hopkins University Press.Kamalov, ‹lyas (2008). Putin Dönemi Rus D›fl Politi-

kas›: Moskova’n›n Rövanfl›, ‹stanbul: YeditepeYay›nevi.

Kas›m, Kamer (2011). “Büyük Güçlerin Kafkasya Politi-kalar›”, Cavid Veliev ve Araz Aslanl› (der.), Güney

Kafkasya: Toprak Bütünlü¤ü, Jeopolitik Müca-

deleler ve Enerji. Ankara: Berikan Matbaac›l›k.Kibaro¤lu, Mustafa (2001). “Rusya’n›n Yeni Ulusal Gü-

venlik Konsepti ve Askeri Doktrini”, Avrasya Dos-

yas›: Rusya Özel, Cilt 6, Say› 4.Lepingwell, John W.R. (1994). “The Russian Military and

Security Policy in the Near Abroad”, Survival, Cilt36, Say› 3.

Nye, Joseph S. (1998). “US Security Policy: ChallengesFor the 21st Century”, US Foreign Policy Agenda,

Cilt 3, Say› 3.Özdemir, Haluk (2002). “11 Eylül: Post-Modern Savafl›n

Milad› ya da D›fl Politika Mücadelelerinin Görünme-yen Boyutu”, Süleyman Demirel Üniversitesi

‹.‹.B.F. Dergisi, Cilt 7, No 1.Özen, Ç›nar (2002). “ESDP-NATO Relations: Considera-

tions on the Future of European Security Architec-ture”, Turkish Yearbook of International Relati-

ons, Cilt 33.Özkan, Behlül (2011). “So¤uk Savafl Sonras› Amerikan D›fl

Politikas›”, Stratejik Araflt›rmalar Dergisi, Cilt 9, Sa-y› 16.

Politkovskaya, Anna (2004). Putin’s Russia, Londra:The Harvill Press.

Rotkopf, David (2006). Running the World: The Insi-

de Story of the National Security Council and

the Architects of American Power. New York:PublicAffairs.

Slagle, James H. (1994). “New Russian Military Doctri-ne: Sign of the Times”, Parameters, No 24.

Tanr›sever, Oktay (2005). “Rusya Federasyonu’nun Or-ta Asya-Kafkasya Politikas›: Yak›n Çevre Doktrini-nin ‹flas›”, Mustafa Ayd›n (der.), Küresel Politika-

da Orta Asya: Avrasya Üçlemesi I. Ankara: Nobel.Tellal, Erel (2008). “SSCB’yle ‹liflkiler”, Bask›n Oran

(der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan

Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980,

Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim.Tellal, Erel (2008). “Çin-Sovyet Anlaflmazl›¤› Kutusu”,

Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl

Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorum-

lar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim.Tellal, Erel (2008). “Rusya’yla ‹liflkiler”, Bask›n Oran

(der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan


Cilt II. ‹stanbul: ‹letiflim.Umbach, Frank (1996). “The Role and Influence of the

Military Establishment in Russia’s Foreign and Secu-rity Policies in the Yeltsin Era”, The Journal of Sla-

vic Military Studies, Cilt 9, No 3.Uzgel, ‹lhan (2008). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”, Bas-

k›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Sa-

vafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,

1980-2001, Cilt II. ‹stanbul: ‹letiflim.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlar›n›n nas›l anlafl›ld›¤›n› saptayabilecek,Türkiye’nin resmi güvenlik söylemini oluflturan güvenlik kültürünü belirle-yen unsurlar› tespit edebilecek,Türkiye’nin So¤uk Savafl s›ras› ve sonras›ndaki stratejilerini tart›flabilecek,Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n geliflimini ve içeri¤ini de¤erlendirebilecek,Türkiye’de güvenlik politikalar›n› belirleyen kurumsal yap›y› aç›klayabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Türkiye• Milli Güvenlik

• Güvenlik Kültürü• Milli Güvenlik Kurulu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

Strateji ve Güvenlik Türkiye’de Stratejive Güvenlik

• TÜRK‹YE’DE GÜVENL‹K VESTRATEJ‹ TANIMLAMALARI

• TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹KKÜLTÜRÜ

• TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K VESTRATEJ‹ UYGULAMALARI

• TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹KPOL‹T‹KALARININ KURUMSALYAPISI


TÜRK‹YE’DE STRATEJ‹ VE GÜVENL‹KTürkiye, geleneksel olarak sosyal ve siyasal gelifliminde güvenlik kavram›n› çokfazla kullanan ülkelerden birisidir. Türk toplumu uzun y›llar belirli bir güvenlikkültürüyle tan›mlanm›flt›r ve güvenlik bu kapsamda birçok baflka düflüncenin üs-tünde yer alm›flt›r. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlar›n›n na-s›l tan›mland›¤›n›, güvenlik kültürünün nelere dayand›¤›n›, strateji ve güvenlik po-litikalar›n›n ne flekilde hayata geçirildi¤ini anlamak önemlidir.

TÜRK‹YE’DE GÜVENL‹K VE STRATEJ‹TANIMLAMALARI

Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlar›n›n nas›l anlafl›ld›¤›n›saptamak.

Türkiye’de “strateji” ve “güvenlik” kavramlar› neredeyse birbirinin yerine geçen birkullan›m alan›na sahiptir. Güvenlik kavram›, kimi zaman “askeri strateji”yi ça¤r›fl-t›r›rken; resmi söylemde kullan›lan “ulusal güvenlik” ifadesinin afla¤›da belirtilençeflitli kurumlarca yap›lan tan›mlar›na bak›ld›¤›nda, kavram›n “genel strateji”ylebenzeflti¤i görülür.

Türkiye’de güvenlik kavram›, ilk olarak ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan aske-ri çevrelerce kullan›lm›fl; 1961 Anayasas›’nda Milli Güvenlik Kurulu’nun oluflturul-mas›yla birlikte siyasal söyleme yerleflmeye bafllam›flt›r. Bu tarih ve düzenleme ön-cesinde askeri ve sivil anlamda yayg›n olan “ulusal savunma” söylemi, yerini “ulu-sal (milli) güvenlik” kavram›na b›rakm›flt›r (Özcan, 2010).

Milli güvenli¤in kavram olarak geliflimi konusunda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Özcan, Gencer(2010). “Türkiye’de Milli Güvenlik Kavram›n›n Geliflimi”, Evren Balta Paker ve ‹smet Akça(der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nla-r›, s. 305-349.

Türkiye’nin resmi düzeydeki milli güvenlik söylemi bekâ, ülkesel bütünlük verejimin korunmas› gibi temel esaslarca belirlenmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Ana-yasas›’nda milletin ba¤›ms›zl›k ve bütünlü¤ünü, ülkenin bölünmezli¤ini, Cumhuri-yet ve demokrasiyi koruma hedefleri temel al›nmakla birlikte, aç›k bir milli güven-

Türkiye’de Strateji veGüvenlik

1A M A ÇN


lik tan›m› yap›lmamaktad›r. Bir baflka deyiflle, güvenli¤in anayasal tan›m›, hemenher ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de genel ve mu¤lâk b›rak›lm›flt›r. Buna karfl›l›k,anayasan›n toplam 18 maddesinde “güvenlik” kavram› özellikle çeflitli hak ve hür-riyetlerin s›n›rland›r›lmas›na dayanak olacak flekilde kullan›lm›flt›r (Özcan, 2010).

Ulusal güvenlik sisteminin temel kuruluflu olan Milli Güvenlik Kurulu (MGK)ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤i Kanunu’nun ikinci maddesinde (milli)güvenlik, “devletin anayasal düzeninin, milli varl›¤›n›n, bütünlü¤ünün, milletlera-ras› alanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik dâhil bütün menfaatlerinin ve ah-di hukukunun her türlü d›fl ve iç tehditlere karfl› korunmas› ve kollanmas›” olaraktan›mlanm›flt›r. Yine ayn› Kanuna göre (milli) güvenlik politikas›; “milli güvenli¤insa¤lanmas› ve milli hedeflere ulafl›lmas› amac› ile Milli Güvenlik Kurulunun belir-ledi¤i görüfller dâhilinde, Bakanlar Kurulu taraf›ndan tespit edilen iç, d›fl ve savun-ma hareket tarzlar›na ait esaslar› kapsayan siyaset” olarak tan›mlanm›flt›r.

MGK hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi bu ünitenin “Türkiye’de Güvenlik Politikalar›n›n KurumsalYap›s›” bafll›¤› alt›nda bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



OKUMA PARÇASI“Milli Güvenlik” kavram› Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤inin inter-net sayfas›nda flöyle tan›mlanmaktad›r:

Dünyada ve Türkiye’de güvenlik ve milli güvenlik kavramlar› nas›l alg›lanmaktad›r?

Güvenlik, insanlar›n toplu olarak yaflamaya bafllamalar› ve devletler kurmalar›y-

la bir ihtiyaç olarak ortaya ç›km›fl, kavram olarak bilimsel çal›flmalara ancak ‹kinci

Dünya Savafl›ndan sonra konu olmufltur. Güvenlik kavram›, bafllang›çta yaln›z as-

keri ihtiyaçlar ve düzenlemeler için kullan›l›rken, günümüzde bir sosyal bilim kav-

ram› olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. ‹nsanlar›n ve toplumlar›n en temel güdüsü

ve en ilkel ihtiyac› olan güvenlik karfl›lanamad›¤› takdirde, toplumlar›n özgürlük ve

refah aray›fllar›n› gerçeklefltirmeleri mümkün olamamaktad›r.

Küreselleflmenin yaratt›¤› dinamik ortam›n da etkisiyle ulusal ve uluslararas› gü-

venli¤e yönelik tehditler farkl›laflm›fl ve bu durum klasik güvenlik kavram›n› de¤ifltir-

mifltir. Nitekim BM Genel Sekreteri taraf›ndan “Tehditler, Riskler ve De¤iflim” konu-

sunda görevlendirilen ‘Akil Adamlar Grubu’, 2 Aral›k 2004 tarihli “Daha Güvenli

Bir Dünya: Ortak Sorumlulu¤umuz” bafll›kl› raporlar›nda, “Dünyan›n BM’nin ku-

ruldu¤u dönemde öngörülemeyen tehdit ve risklerle karfl› karfl›ya oldu¤unu, tehdit /

risklerin art›k hiçbir s›n›r tan›mad›¤›n›, birbirleri ile ba¤lant›l› oldu¤unu ve ulusal

düzeyde oldu¤u gibi küresel ve bölgesel düzeylerde ele al›nmay› gerektirdi¤ini vurgu-

lam›flt›r. Söz konusu rapora göre, büyük çapl› ölümlere veya yaflam flans›n›n azal-

mas›na yol açan ve uluslararas› sistemin temel birimi olan devleti zay›flatan her-

hangi bir olay veya süreç uluslararas› güvenli¤e tehdittir.

Bu çerçevede, dünyan›n ilgilenmesi gereken alt› tehdit / risk grubu bulunmakta-

d›r. Bunlar, terörizm, ülkeler aras› çat›flma, iç savafl, soyk›r›m ve di¤er büyük çapl›

fliddet olaylar› dâhil iç çat›flma, nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar, s›n›r aflan or-

ganize suçlar, açl›k, bulafl›c› hastal›k ve çevre sorunlar› dâhil ekonomik ve sosyal

tehdit / risklerdir.

Günümüzde, milli güvenli¤in tan›m› da yukar›da s›n›fland›r›lan yeni tehditler

çerçevesinde yap›lmakta ve ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal her türlü konunun

güvenlik boyutunun oldu¤u kabul edilmektedir.

Söz konusu ulusal güvenlik politikas› Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi (MGSB)olarak an›lan bir belge çerçevesinde çizilmektedir. Kamuoyunda ‘K›rm›z› Kitap’olarak da bilinen MGSB, MGK’n›n Bakanlar Kurulu ad›na haz›rlad›¤› ulusal güven-lik konusundaki politika belgesidir. Bakanl›klar ve Genelkurmay bu belge ›fl›¤›n-da genel politika ve stratejilerini belirlerler. MGK, gizli bir belge niteli¤indekiMGSB’yi, Türkiye Cumhuriyeti’nin bekâs› ve Türk Milleti’nin refah›na iliflkin izle-necek milli güvenlik siyasetinin esaslar›n› içeren; Türkiye Cumhuriyeti’nin millimenfaati ve milli hedeflerini, milli hedeflere ulafl›lmas› için takip edilecek iç ve d›flgüvenlik ile savunma siyasetlerine iliflkin esaslar› kapsayan bir yol haritas› fleklin-de tan›mlamaktad›r.

Türk Silahl› Kuvvetleri’nin (TSK) çeflitli belge ve aç›klamalar›ndan da resmi gü-venlik söyleminin unsurlar›n› ç›karmak olanakl›d›r. TSK güvenli¤i ulusal ba¤›ms›z-l›¤›n, egemenlik ve toprak bütünlü¤ü ile ülkenin hayati ç›karlar›n›n korunmas›esaslar›na dayand›rmaktad›r. Terörizm, Kitle ‹mha Silahlar› (K‹S), uzun menzilli fü-zeler ve bölgesel çat›flmalar ile irticai faaliyetler Türkiye’nin karfl› karfl›ya oldu¤ugüvenlik tehditleri olarak kabul edilmektedir. Bu çerçevede, TSK’ya göre Türki-ye’nin güvenlik politikas› ile özdefl kabul edilen savunma politikas›n›n unsurlar›flunlard›r:

• Bölgesinde bir güç ve denge unsuru olmak,• Çevresinde bar›fl ve güvenlik kufla¤› oluflturmak,• Bölgesinin bar›fl ve güvenli¤ine katk›da bulunmak ve bunu genifl bölgelere

yaymak,• Bölgesine ve ötesine yönelik strateji ve güvenlik üreten ülke olmak,• Ülkelerle iflbirli¤i, yak›nlaflma ve olumlu iliflkiler gelifltirmek için giriflimler-

de bulunmakt›r.• Türkiye Cumhuriyeti D›fliflleri Bakanl›¤› da “Türkiye’nin Güvenlik Pers-

pektifleri ve Politikalar›” bafll›¤› alt›nda güvenli¤i, “kendini koruma” olgu-suyla tan›mlamakta ve toplumun yaflam›n› devam ettirmesi, ulusun toprakbütünlü¤ünün korunmas› ve ulusun, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürelnitelikleriyle flekillenen temel kimli¤inin muhafaza edilmesi unsurlar›ylaaç›klamaktad›r.

1458. Ünite - Türk iye ’de Strate j i ve Güvenl ik

Uluslararas› temel anlaflmalar›n ortaya ç›k›fl sebepleri, ortaya konufllar›ndaki il-

keler ve bütünün yorumundan, güvenlik olgusunun sadece savafl, silahl› çat›flma,

kuvvet kullanma hallerinde de¤il, baflta ekonomik, çevre, sa¤l›k, sosyal ve e¤itim ol-

mak üzere bir bütün olarak ele al›nd›¤› görülmektedir. Birleflmifl Milletler (BM) Ant-

laflmas›’n›n 55’nci maddesi bu hususu teyit eder mahiyettedir.

Bu nedenlerle, Türkiye’de de 2945 say›l› MGK ve MGK Genel Sekreterli¤i Kanu-

nu’nun 2’nci maddesinde; “Milli Güvenlik; Devletin anayasal düzeninin, milli var-

l›¤›n›n ve bütünlü¤ünün milletleraras› alanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik

dahil bütün menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her türlü d›fl ve iç tehditlere karfl›

korunmas› ve kollanmas›n› ifade eder.”fleklinde tan›mlanm›flt›r.

Bu aç›klamalar dikkate al›nd›¤›nda, Türkiye’de milli güvenlik kavram›n›n klasik

ve teknik anlam›ndan uzaklaflt›r›larak tüm politika alanlar›n› kapsayabilecek flekil-

de alg›land›¤›n› ve tan›mland›¤›n› belirtmek mümkün de¤ildir.

Kaynak: http://www.mgk.gov.tr/Turkce/sss.html#soru_1

Söz konusu güvenlik tan›mlamalar› için bkz:http://www.tsk.tr/1_TSK_HAKKINDA/1_4_Savunma_Politikasi/savunma_politikasi.htm; vehttp://www.mfa.gov.tr/i_-turkiye_nin-guvenlik-perspektifleri-ve-politikalari.tr.mfa

Görüldü¤ü gibi Türkiye’de resmi güvenlik kavram› bekâ, ulusal ba¤›ms›zl›k vebütünlü¤ün korunmas› ile iç tehditler kapsam›nda rejimin korunmas› unsurlar› iletan›mlanmaktad›r. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik So¤uk Savafl sonras› dönem-de bile büyük ölçüde geleneksel güvenlik anlay›fl›na paralel biçimde kavramsallafl-t›r›lm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde Türkiye’de güvenlik alan›nda en fazla ça-l›fl›lan yeni konular enerji güvenli¤i ve çevre güvenli¤i olmufltur.

So¤uk Savafl›n sona ermesi ve dönüflen uluslararas› sistemin ortaya ç›kard›¤› ye-ni tehditler güvenlik söyleminin söz konusu tehditleri içerecek flekilde geniflletilme-sini getirmekle beraber, geleneksel kavramsallaflt›rmay› de¤ifltirmemifltir. Birçok ça-l›flmada bunun nedeninin resmi güvenlik kavramsallaflt›rmas›n›n askeri yap› taraf›n-dan belirlenmesinden kaynakland›¤› öne sürülmektedir. Buna karfl›l›k, Avrupa Bir-li¤i (AB) uyum sürecinde gerçeklefltirilen yasal düzenlemelerle, Türkiye’de güvenlikpolitikalar›n›n belirlenmesinde askeri yap› belirleyicili¤ini de¤ilse de, tekelini yitir-mifltir. Buna ra¤men güvenlik politikalar›n›n dayand›¤› kavramsallaflt›rman›n de¤ifl-memifl olmas›, sivil bürokrasinin alg›lamalar›n›n da benzer temellere dayand›¤›n›ngöstergesidir. Sivil bürokrasinin ulusal güvenlik konusunda yak›n zamana kadar bü-yük ölçüde Harp Akademileri Komutanl›¤›’na ba¤l› Milli Güvenlik Akademi-si’nden e¤itim almas› bu sonucu haz›rlayan nedenler aras›nda s›ralanabilir. Güven-lik Çal›flmalar› disiplinine bak›ld›¤›nda ise, akademik çevrelerin güvenlik alg›lamas›-n›n çok az örnek d›fl›nda resmi kavramsallaflt›rma ile uyumlu oldu¤u görülecektir.

Türkiye’de ulusal güvenlik kavram› ve politikalar›nda askeri yap›n›n etkisi konusundabkz. Özcan, Gencer (1998). “Doksanlarda Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve D›fl Politikas›n-da Askeri Yap›n›n Artan Etkisi”, Gencer Özcan ve fiule Kut (der.), Türkiye’nin En Uzun OnY›l›. ‹stanbul: Boyut Kitaplar›, s. 67-100 ve Koçer, Gökhan (2002). “1990’l› Y›llarda Aske-ri Yap› ve Türk D›fl Politikas›”, ODTÜ Geliflme Dergisi, Cilt 29, No 1-2, s. 123-158.

Türkiye’nin resmi güvenlik söylemini belirleyen unsurlar nelerdir?

Türkiye’de strateji kavram›n›n nas›l anlafl›ld›¤›na bak›ld›¤›nda ise, stratejinin as-keri terimlerle tan›mlanan bir kavram oldu¤u ve askerlere özgü bir u¤rafl alan› ola-rak kabul edildi¤i görülür. Bu ba¤lamda, Türkiye’de strateji askeri strateji ile özdefl-tir; genel strateji ise ulusal (milli) güvenlik kavram› ile karfl›lanan bir terimdir. Ku-rumsal olarak strateji sözcü¤ünü ilk sahiplenen kurum, Genelkurmay Baflkanl›¤›olmufltur. 1967’de Harp Tarihi Baflkanl›¤› bünyesinde Harp Tarihi Dairesi ve Stra-tejik Etüt Dairesi isimli iki daire oluflturulmufltur. Harp Tarihi Baflkanl›¤› 1978’deAskeri Tarih ve Stratejik Etüt Baflkanl›¤›’na, 2004’te ise Askeri Tarih ve Stratejik Etütve Denetleme Baflkanl›¤›’na (ATASE) dönüfltürülmüfltür. ATASE bünyesinde bulu-nan Stratejik Araflt›rma ve Etüt Kurulu (SAEK) ise 2001’de bünyesine sivilleri de ka-tarak, Stratejik Araflt›rma ve Etüt Merkezi (SAREM) ad›n› alm›flt›r.

So¤uk Savafl sonras› dönemde iki kutuplu uluslararas› sistem ve nükleer savafltehlikesinin k›s›tlay›c› çerçevesinin ortadan kalkm›fl olmas›, yeni uluslararas› siste-min yaratt›¤› güvenlik tehditleriyle de birleflince sivil alanda strateji kavram›na ilgih›zla art›rm›flt›r. Ayn› dönemde Türkiye için genel strateji üretmeye yönelik düflün-ce kurulufllar›n›n say›s› da h›zla artm›flt›r. ‹lk örnekler kamu kurumlar› bünyesindekurulan veya bu kurumlarca desteklenen D›fl Politika Enstitüsü, Ortado¤u ve Balkan


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Milli Güvenlik Akademisi:Harp AkademileriKomutanl›¤›na ba¤l› birkurum olan Milli GüvenlikAkademisi (MGA), 1952y›l›nda Milli SavunmaAkademisi ad›ylakurulmufltur. 1997’de‹stanbul’dan Ankara’yatafl›nan MGA, bugün MGKGenel Sekreterli¤ibinas›ndad›r. MGA, ulusalgüvenlik ve ulusal güvenlikpolitikas› kavramlar› iledevletin ulusal güvenlikpolitikas› hakk›nda Silâhl›Kuvvetler mensuplar› ilekamu kurum vekurulufllar›nda vegerekti¤inde özel kesimdeüst düzey görevliler ile adayyöneticilere e¤itimvermektir.

‹ncelemeleri Vakf› (OB‹V), Stratejik Araflt›rmalar Merkezi (SAM) gibi kurulufllar ol-mufltur. Di¤er yandan, resmi politikalar›n d›fl›nda farkl› görüfllerin üretilip tart›fl›lma-s› ulusal güvenlik ve ç›karlara dair pratik önerilerin üretilmesine katk›da bulunacakplatformlar olarak özel düflünce kurulufllar› takip eden y›llarda h›zla ço¤alm›flt›r. Bu-nunla birlikte, özel düflünce kurulufllar›nca ortaya koyulan ve benimsenen görüflle-rin genel olarak son bir kaç y›la kadar resmi-askeri bak›fl aç›s›ndan çok da farkl› ol-mad›klar› söylenmelidir. Bunun en önemli nedeni, nihayetinde sözü edildi¤i gibi te-melde güvenlik kavray›fl›n›n a¤›rl›kl› olarak resmi bak›fl aç›s›yla uyumlu olmas›d›r.

Türkiye’de stratejik düflünce ve düflünce kurulufllar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için Kanbolat,Hasan ve Hasan Ali Karasar (2009). Türkiye’de Stratejik Düflünce Kültürü ve Araflt›rmaMerkezleri: Bafllang›c›ndan Bugüne Türk Düflünce Kurulufllar›. Ankara: Nobel.

TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K KÜLTÜRÜ

Türkiye’nin resmi güvenlik söyleminin oluflturan güvenlik kültürü-nü belirleyen unsurlar› tespit etmek.

Türkiye’nin yukar›da aç›klanan resmi güvenlik söylemi üzerinde belirleyici olangüvenlik kültürünü tarihsel ve co¤rafi unsurlar oluflturur. Tarihsel aç›dan bak›ld›-¤›nda, Türkiye güvenli¤ini etkileyen f›rsat ve sorunlar› Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndandevralm›flt›r. ‹mparatorluk döneminin etkileri, Cumhuriyet döneminin bafllang›c›n-dan bu yana, Türkiye’nin komflular› ve Bat›l› müttefikleriyle iliflkilerinde belirleyi-ci rol oynam›flt›r.

Türkiye’nin güvenlik kültüründe Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun etkisini ortaya ko-yan ö¤elerden ilki, “yaln›z kalma ve toprak kayb›” korkular›d›r. Osmanl› ‹mpara-torlu¤u ondokuzuncu yüzy›lda Avrupal› büyük güçlere ba¤›ml› hale geldikçe, “ay-r›lma ve toprak kayb› korkusu” güvenlik kültürünün temel yönü haline gelmifltir.Bu korku esas›nda Sevr Antlaflmas›yla prati¤e dökülmüfl; özellikle So¤uk Savafl›nsona ermesinin hemen ertesinde Türkiye’nin terörle mücadelesi ve Avrupa Birli¤iile yürüttü¤ü sorunlu iliflkiler güvenlik söyleminde bu unsurlar›n belirleyicili¤iniart›rm›flt›r (Bilgin, 2005).

Türkiye’nin güvenlik kültüründe Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun etkisini ortaya ko-yan ö¤elerden ikincisi, güç dengesi sistemidir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u özellikleondokuzuncu yüzy›lda bekas›n› büyük güçlerle iliflkilerinde dengeleme politikas›izleyerek sa¤lam›fl ve bu sayede toprak bütünlü¤ünü koruyabilmifltir. TürkiyeCumhuriyeti de ‹mparatorlu¤un gücünün azalmas› sonucunda Avrupal› büyükgüçlerle iliflkilerinde güç dengesini güvenlik davran›fl›n›n ayr›lmaz bir unsuru hali-ne getirmesi yaklafl›m›n› devralm›flt›r. Buna ek olarak, Avrupal› güçleri birbirlerinedüflürmeye dayanan bu tutum, Osmanl› politikas›nda di¤er devletlere karfl› flüphe-cili¤i getirmifl; komflularla yaflanan sorunlu iliflkiler ise bu flüphecili¤i art›rarak ay-n› zamanda her an savaflmaya haz›r olmaya dayal› bir stratejiyi gerektirmifltir.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Türkiye’nin güvenlik kültürüne bir di¤er miras› da,‹mparatorlu¤un özellikle yak›n çevresinde yaratt›¤› olumsuz alg›lamalard›r. Örne-¤in, Türkiye’nin Kuzey komflusu Rusya’ya karfl› güvensizlik alg›lamalar›n›n temeldayana¤› Osmanl› tarihinde bulunabilir. Onyedinci yüzy›ldan itibaren güttü¤ü ya-y›lmac› politikalar, Rusya’y› Osmanl›’n›n bafl düflman› haline getirmifl ve Rusya kar-fl›s›nda al›nan yenilgiler, Osmanl› ‹mparatorlu¤unu gücünün zay›flad›¤› gerçe¤iyleyüzlefltirmifltir. Ondokuzuncu yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu “Avrupa’n›nhasta adam›” olarak tan›mlayan I. Nicola bir Rus çar›d›r.

1478. Ünite - Türk iye ’de Strate j i ve Güvenl ikS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T2

A M A ÇN

“Osmanl› devleti, 1798y›l›nda Napolyon’un M›s›rseferinden bafllamak ve tüm19. Yüzy›l boyuncasürdürülmek üzere, d›flpolitikada bir ‘dengepolitikas›’izledi…Gerçekten, Osmanl›devleti 1798’den bafllayarakçeflitli dönemlerde, Rusya’yakarfl› ‹ngiltere’ye, Fransa’yakarfl› Rusya ve ‹ngiltere’ye,‹ngiltere, Fransa ve Rusyaüçlüsüne karfl› Almanya’yadayanmak yolunu tutmufltur.Çok kaba biçimde özetlemekgerekirse, 1798’den 1878y›l›na kadar ‹ngiltere’ye vebu tarihten sonraAlmanya’ya dayan›lm›flt›r.”

“Napolyon’un 1798 y›l›ndaM›s›r’a sald›rmas›sonucunda Osmanl› devleti,Avrupa’n›n üçlü devletlerikendisini yaln›z b›rak›nca,Rusya ile bir ittifakimzalad›…bu ittifak, aç›khükümlerinde klasik biraskeri yard›mlaflmay›öngörüyordu. Ancak, gizlihükümlerine göre,Napolyon’un iflgal etti¤i yediadan›n Frans›zlardankurtar›lmas› için, Rusdonanmas› Bo¤azlar’danserbestçe geçecek, ancaksavafl bittikten sonraKaradeniz’e dönecekti.”

Kaynak: Sander, Oral(1993). Anka’n›n Yükseliflive Düflüflü: Osmanl›Diplomasi Tarihi Üzerine birDeneme. Ankara: ‹mge, s.159, 170.

Türkiye’nin güvenlik kültürünü etkileyen veOsmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan miras edindi¤i birbaflka tarihsel unsur da Bat›l›laflmad›r. Onsekizin-ci yüzy›lda Osmanl› devletinde bafllayan Bat›l›lafl-ma hareketi Türkiye’nin Bat› odakl› politikalar›n›harekete geçirmifl ve güvenlik politikalar›na libe-ral unsurlar›n girmesini sa¤lam›flt›r. Bat›l›laflma-n›n Cumhuriyet döneminde Türkiye’nin Bat›l›devlet sistemi içindeki yerini güvence alt›na almaçabas›nda önemli bir etkisi olmufltur. Türkiye’ninözellikle So¤uk Savafl döneminde Bat›n›n güven-lik kurumlar› içinde sahip oldu¤u rolü, Bat›l› kim-li¤inin tan›nmas› anlam›nda bir güvence sa¤la-

m›flt›r. Ayr›ca bu kurumlar, Türkiye’nin güvenlik sorun ve ç›karlar›n› ifade ede-bildi¤i önemli f›rsatlar olarak da iflledi¤inden güvenlik politikalar›n›n önemli birunsuru olmufltur.

Co¤rafi aç›dan bak›ld›¤›nda ise, jeostratejik konumu Türkiye’nin resmi güven-lik söylemini flekillendiren di¤er bir unsur olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Askeri ba-k›fl aç›s›ndan Anadolu yar›madas› stratejik bir bölgedir; üç taraf›nda yer alan deniz-ler ve do¤udaki da¤l›k arazi geçilmesi zor do¤al s›n›rlar konumundad›r. Bu çerçe-vede Türkiye’nin genel olarak savunma avantaj› vard›r. Buna karfl›l›k, jeostratejikkonumunun yaratt›¤› güvensizlik unsurlar› da mevcuttur. Örne¤in, Bo¤azlar Türki-ye’yi stratejik aç›dan uluslararas› bir güç konumuna getirmekle birlikte, önemli birgüvenlik sorunu da yaratmaktad›r. Bu sorun, ondokuzuncu yüzy›l Avrupa diplo-masisinin temel unsurlar›ndan birisini oluflturan Bo¤azlar›n kontrolünü ele geçir-me mücadelesinden, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda Sovyetler Birli¤i’nin Rus-ya’n›n Bo¤azlar›n kontrolüyle ilgili tarihsel taleplerini yeniden gündeme getirmesi-ne ve So¤uk Savafl sonras›nda geçifl rejiminin ne olmas› gerekti¤i tart›flmalar›na ka-dar sürekli tehdit olarak alg›lanan bir güvenlik konusudur.

Jeostratejik konumunun ortaya ç›kard›¤› güvensizli¤e bir di¤er örnek de, Tür-kiye’nin fazla say›da ve çok farkl› nitelik, rejim, ideoloji ve hedeflere sahip komflu-lar› olmas›yla ilgilidir. Örne¤in, Ortado¤u Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›n-dan beri istikrars›zl›klar›n hâkim oldu¤u bir bölgedir. Ortado¤u’da Türkiye’nin gü-venlik politikas› istikrara dayan›r ve bölgede istikrar› bozacak her unsur Türkiyeiçin güvenlik sorunlar› oluflturur. Nitekim, Filistin sorunu, Arap-‹srail savafllar›,‹ran-Irak savafl›, Körfez savafl› ve daha yak›n dönemlerde Irak’›n iflgali ile Arap Ba-har› olarak adland›r›lan halk ayaklanmalar› gibi kriz ve çat›flmalar›n tümü Türki-ye’nin yak›n güvenlik bölgesinde meydana gelmektedir.

Bu noktada, Türkiye’nin co¤rafi konumunun kendisine sa¤lad›¤› baz› avantaj-lar› da göz ard› etmemek gerekir. Türkiye So¤uk Savafl döneminde, özellikle Sov-yetler Birli¤i’nin çevrelenmesi ba¤lam›nda Bat› için önemli bir stratejik konumdabulundu¤undan, Bat› ittifak›n›n güvenlik flemsiyesi alt›nda yer alarak kendi güven-li¤ini de sa¤lam›flt›r. Buna karfl›l›k, So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Türki-ye’nin bu konumu önemli bir dönüflüm geçirmifl, So¤uk Savafl’›n sona ermesiylekendisini daha güvenli hissetmeyen az say›daki ülkeden birisi olarak kalm›flt›r.Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› Türkiye için önemli bir güvenlik sorununu ortadankald›rmakla birlikte, da¤›lman›n yaratt›¤› boflluk Türkiye’nin çevresinde yeni gü-venlik tehditlerine yol açm›flt›r. Türkiye bu dönemde ortaya ç›kan yeni çat›flma


Sovyetler Birli¤i ‹kinci Dünyasavafl› sonras›nda Türkiye’den,SSCB’ye Bo¤azlarda ortaksavunmay› sa¤lamak içinaskeri üs verilmesi veMontreaux Bo¤azlarSözleflmesi’nin yeniden gözdengeçirilmesi taleplerindebulunmufltur. SSCB bu çerçevedeki talebiniTürkiye’ye 8 A¤ustos 1946’daverdi¤i nota ile dile getirmifltir.Bu notada, Bo¤azlar›n tümdevletlerin ticaret gemileri ileKaradeniz’e k›y›s› olandevletlerin savafl gemilerineaç›k olmas›; buna karfl›l›kKaradeniz’e k›y›s› olmayandevletlerin istisnai durumlarhariç savafl gemilerininBo¤azlardan geçiflininyasaklanmas› gerekti¤i veBo¤azlardan geçifl rejimininTürkiye ve Karadeniz’e k›y›s›olan devletlerin yetkisindeolmas› ile Bo¤azlar›n Türkiye veSovyetler Birli¤i taraf›ndansavunulmas› istenmifltir. Türkiye de 22 A¤ustos’tagönderdi¤i yan›t›nda bukonular› kabul edilemezbuldu¤unu bildirmifltir.Sovyetler Birli¤i ise 24 Eylül’degönderdi¤i ikinci notadaTürkiye’nin reddetti¤i maddelerüzerinde ›srar etmifl, Türkiye buikinci notaya yan›t›n› Japonyad›fl›nda Montreaux’nün tümimzac› devletlerine göndererekileride bu konuda bir konferanstoplanmas› ihtimaline karfl›bilgilenmelerini sa¤lam›flt›r.Notalar teatisi olarakadland›r›lan bu konu ile ilgiliayr›nt›l› bilgi için bkz., Ayd›n,Mustafa (2001). “‹kinci DünyaSavafl› ve Türkiye: 1939-1945”,Bask›n Oran (der.), Türk D›flPolitikas›: KurtuluflSavafl›’ndan Bugüne Olgular,Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim,s. 473-475 ve Tellal, Erel(2001). “SSCB’yle ‹liflkiler”,Bask›n Oran (der.), Türk D›flPolitikas›: KurtuluflSavafl›’ndan Bugüne Olgular,Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim s.501-509.

Resim 8.1

I. NICOLA (1796-1855):

1825-1855 y›llar› aras›ndaRus Çar›. “Hasta adam”ifadesini ‹ngiliz BüyükelçisiSir Hamilton Seymour ileOsmanl› ‹mparatorlu¤u’nu›nbölüflümü üzerine yürüttü¤ümüzakerelerde kullanm›flt›r.

alanlar›yla (Balkanlar, Kafkasya, Ortado¤u) çevrelenmifl oldu¤undan, So¤uk Savaflsonras›nda önemini yitirdi¤i düflünülen stratejik konumu, k›sa sürede yeniden Tür-kiye’nin güvenlik alg›lamalar›n›n dayana¤› olarak ifllemeye bafllam›flt›r.

Güvenlik kültüründe co¤rafi konumun belirleyicili¤i ve Türkiye’nin güvenlik politika vestratejilerinin temel dayana¤› olmas› konusunda elefltirel bir çal›flma için bkz. Bilgin, P›-nar (2010). “Türkiye Co¤rafyas›nda Yaln›z Güçlü Devletler Ayakta Kalabilir: JeopolitikGerçeklerin Türkiye’de Kullan›mlar›”, Evren Balta Paker ve ‹smet Akça (der.), Türkiye’deOrdu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti. ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, s. 453-474.

TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K VE STRATEJ‹UYGULAMALARI

Türkiye’nin Stratejileri

Türkiye’nin So¤uk Savafl s›ras› ve sonras›ndaki stratejilerinitart›flmak.

Türkiye, So¤uk Savafl sürecinde askeri stratejisini neredeyse bütünüyle NATO po-litika ve stratejileri çerçevesinde belirlemifltir. Türkiye’nin NATO’ya girdi¤i dönem-de NATO’nun benimsemifl oldu¤u “s›n›rl› savafl stratejisi”, Türkiye’nin Sovyet sal-d›r›lar›n› ittifak›n deste¤i ulaflana dek s›n›rlar›nda oyalamas›n›, böylece bir yandanda düflman› zay›flatmas›n› öngörmekteydi. NATO 1954’te Sovyet sald›r›lar›na kon-vansiyonel de olsa nükleer silahlarla karfl›l›k vermeyi öngören “kitlesel karfl›l›kstratejisi”ni benimsedi¤inde, Türkiye ABD’nin nükleer silahlar›n› yerlefltirece¤i üs-leri sa¤layan ülkelerden biri olarak, stratejisini bu konumuna odaklam›flt›r. Fakat,NATO 1960’lar›n sonuna yaklafl›ld›¤›nda kitlesel karfl›l›k yerine, taktik nükleer si-lahlar yan›nda konvansiyonel güçleri de dâhil eden bir strateji olan “esnek karfl›l›kstratejisi”ni benimsedi¤inde, Türkiye konvansiyonel çat›flmay› yerleflim yerlerindenuzakta tutma zorunlulu¤u ile karfl› karfl›ya kalm›fl ve “ileri savunma” stratejisini be-nimsemifltir. Bugün de stratejisinin temel unsuru olmaya devam eden ileri savun-ma yan›nda askeri stratejinin temel bir di¤er unsuru da olas› tehditlere karfl› den-geleri korumay› hedefleyen “cayd›r›c›l›k” stratejisi olmufltur.

So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle yeni tehdit odaklar›n›n tan›mlanmas›, Türkiyeiçin yeni bir strateji ihtiyac›n› do¤urmufltur. 1990’l› y›llar›n ilk yar›s›nda askeri stra-tejinin temel motivasyonu So¤uk Savafl sonras› dönemde yaln›zca NATO’ya daya-n›larak güvenli¤in sa¤lanamayaca¤›, dolay›s›yla Türkiye’nin kendi stratejisini belir-lemesi gerekti¤i düflüncesi olmufltur. Bu düflüncede Türkiye’nin Sovyetler Birli¤i’niçevreleme kapsam›nda NATO için önemini yitirmesi, ayr›ca Avrupa’da NATO’yud›flar›da b›rakacak bir güvenlik yap›lanmas›na dair giriflimler nedeniyle Avrupa gü-venlik flemsiyesinden d›fllanma endiflesi etkili olmufltur. Bu çerçevede, ülkenin ay-n› anda iki bölgede savafl›rken, içten gelecek sald›r›lara karfl› da haz›rl›kl› olmaküzerine kurulu yeni bir strateji gündeme gelmifltir. ‹kibuçuk Savafl Stratejisi olarakda adland›r›lan bu stratejide Yunanistan’la birlikte güneyde Suriye, içerde de PKKönemli tehdit oda¤› olarak hesaba kat›lm›flt›r.

‹ki buçuk savafl stratejisi için bkz. Elekda¤, fiükrü (1995). “‹ki Buçuk Savafl Stratejisi”, Ye-ni Türkiye: D›fl Politika Özel Say›s›, Y›l 1, Cilt 3, s. 516-522’ye bakabilirsiniz.



3A M A ÇN

So¤uk Savafl sonras›ndaAvrupa Birli¤i’nin (AB)Avrupa Güvenlik veSavunma Politikas› (AGSP)kapsam›nda, NATO d›fl›ndakendi güvenli¤inisa¤layacak bir yap›lanmaiçine girmesi Türkiye için birendifle kayna¤› olmufltur.Oluflturulan yeni Avrupagüvenlik alan›n›n d›fl›ndakalmak NATO’ya üye olan,fakat AB üyesi olmayanTürkiye’nin söz konusudönemde güvenlikkayg›lar›n› art›rm›flt›r.N


Doksanl› y›llar›n sonlar›na yaklafl›ld›¤›nda Türkiye’nin yeni stratejisi gelenekselgüvenlik tehditlerinin yan›nda, uluslararas› terörizm, uyuflturucu kaçakç›l›¤› ve ener-ji güzergâhlar› gibi konulara, ayr›ca Balkanlar, Kafkasya ve Ortado¤u bölgelerini dekapsayacak flekilde istikrars›zl›k ve krizlere odaklanm›flt›r. Bu çerçevede cayd›r›c›l›kve ileri savunma gibi temel stratejilere ek olarak afla¤›daki hususlar benimsenmifltir:

• kriz yönetimi; Türkiye’nin güvenli¤ini ilgilendiren uluslararas› krizlerde an-laflmazl›klar›n bar›flç› yollarla çözümüne ve ayr›ca BM ve ba¤l› olunan itti-faklar çerçevesinde uluslararas› krizlerin çözümüne katk› sa¤lamak;

• kolektif güvenlik; baflta NATO olmak üzere, uluslararas› ve bölgesel ittifak-lar/kurulufllar içerisinde aktif olarak yer almak.

Bu noktada, NATO’nun Türkiye’nin güvenlik politika ve stratejilerinin belirlen-mesindeki temel rolünü yitirmedi¤ini de belirtmek önemlidir. Bu kapsamda, So¤ukSavafl sonras›nda yaklafl›k on y›ll›k süreçlerde de¤iflim geçirmifl olan NATO strate-jileri, Türkiye’nin askeri stratejisinin belirlenmesinde etkili olmaya devam etmifltir.Esas›nda NATO’nun stratejik konseptlerinde güvenlik tehdidi olarak yer alan he-men her unsur Türkiye’nin güvenli¤ini de etkileyen ve Türkiye’nin çevresindenkaynaklanan sorunlar olmaktad›r. Örne¤in, 2010 sonunda kabul edilen NATO’nunyeni stratejisinin kapsad›¤› füzesavar sisteminin, yeni stratejide aç›kça telaffuz edil-mese de, ‹ran’›n nükleer faaliyetlerinden kaynaklanan tehditlere karfl› oldu¤u ve‹ran’dan kaynaklanan bu tehdidin Türkiye’yi de yak›ndan ilgilendirdi¤i aç›kt›r.

Türkiye’nin So¤uk Savafl döneminde izledi¤i askeri stratejileri nelerdir?

Türkiye’nin Güvenlik Politikalar›

Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n geliflimini ve içeri¤ini de¤er-lendirmek.

Türkiye’nin So¤uk Savafl dönemi güvenlik politikalar›n›n temelini, Bat› ittifak› için-de yer alma, iliflkilerini bu ittifak çerçevesinde flekillendirme ve kuzeydeki komflu-su Sovyetler Birli¤i’nden gelen tehdidi bertaraf etme anlay›fl› oluflturmufltur. So¤ukSavafl sonras› de¤iflen uluslararas› ortam, ortaya ç›kan yeni ve farkl› aktörler ilebunlar›n yaratt›¤› tehditler geleneksel güvenlik politikalar›n› sürdürmeyi olanaks›z-laflt›rm›flt›r. Bu çerçevede, Türkiye’nin güvenlik politikalar› ilk olarak So¤uk Sava-fl›n sona ermesiyle uluslararas› koflullar›n yaratt›¤› yeni güvenlik tehditleri karfl›s›n-da 1990’l› y›llarda, daha sonra da uluslararas› dengeleri de¤ifltiren 11 Eylül sonra-s›nda yeniden dönüflüm geçirmifltir.

1990’l› Y›llarBu dönemin bafl›nda Türkiye, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla ortaya ç›kan bofl-luktan kaynaklanan çat›flmalar› tehdit olarak alg›lam›fl; SSCB’nin da¤›lmas›n›n ar-d›ndan yaflanan istikrars›zl›k ortam›nda özellikle Do¤u Avrupa’da yürütülen istik-rar misyonlar›nda uluslararas› toplumla birlikte hareket etmifltir. Esas›nda güvenlikanlay›fl› bak›m›ndan istikrara çok fazla önem veren ve buna ihtiyac› olan bir ülkeolarak Türkiye’nin çevresinde meydana gelen istikrars›zl›klar karfl›s›nda denge ara-y›fl›nda olmak d›fl›nda fazlaca bir seçene¤i de yoktu. Geleneksel olarak bölgeselçat›flmalara kar›flmama politikas› gütmüfl olsa da, Türkiye bu dönemde uluslarara-s› koflullarla birlikte iç siyasi koflullar›n da etkisiyle Ortado¤u (Körfez Savafl›) Kaf-kasya (Da¤l›k Karaba¤) ve Balkanlarda (Bosna-Hersek ve Kosova) krizlere taraf ol-mak zorunda kalm›fl ve aktif politika izlemifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

4A M A ÇN

Bu çerçevede Türkiye, 1995’den bu yana Balkanlardaki NATO harekâtlar›naaktif olarak kat›lmaktad›r. Türkiye, Bosna-Hersek’te IFOR (Operation Joint Ende-avour) ve SFOR (Stabilization Force), Kosova’da KFOR (Kosovo Force) ve Make-donya’da “Essential Harvest”, “Amber Fox” ve “Allied Harmony” harekatlar›n›n tü-müne destek vermifltir. NATO’nun Bosna-Hersek’teki SFOR harekât›n›n 2004 y›l›sonunda tamamlanmas›n›n ard›ndan, AB taraf›ndan NATO imkân ve yeteneklerin-den yararlan›lmak suretiyle EUFOR-ALTHEA isimli yeni ve ayr› bir harekat baflla-t›lm›flt›r. Türkiye ALTHEA Operasyonuna da destek vermifl ve en fazla katk› sa¤la-yan AB üyesi olmayan ülke olmufltur.

Ortado¤u Türkiye’nin daha 1980’li y›llarda tehlike olarak alg›lad›¤› bir bölge ol-mufltur. Irak ve Suriye’nin bölgede etkin olma çabalar› çerçevesinde silahlanmala-r› karfl›s›nda endifle duyan Türkiye, daha Körfez Savafl› bafllamadan önce savunmabütçesini art›rma yoluna gitmifltir. Türkiye’nin bu yöneliminde Irak ve Suriye ileDicle ve F›rat nehirlerinin sular›n›n paylafl›m›ndan kaynaklanan su sorununun kri-ze ve çat›flmaya dönüflme ihtimalinin etkisi olmufltur. So¤uk Savafl sonras›nda,Irak’›n Kuveyt’i iflgaliyle bafllayan Körfez krizi, Türkiye’nin bölgeden alg›lad›¤› teh-ditleri daha da güçlendirmifl, bölgenin Türkiye’nin güvenlik politikalar› çerçevesin-de birincil güvenlik sorunu olarak belirlenmesinde etkili olmufltur. Körfez Savafl›Irak’›n uluslararas› koalisyon güçlerince yenilmesiyle sona ermifl, fakat Türkiye aç›-s›ndan geride önemli güvenlik sorunlar› b›rakm›flt›r. Kuzey Irak’ta “güvenlikli böl-ge” oluflturulmas›yla Ba¤dat, Kuzey Irak’ta egemenli¤ini kaybetmifl ve bu durumbölgenin PKK için üs haline gelmesine neden olmufltur. Bu tarihten itibaren (1992)Türkiye’nin ulusal güvenlik belgelerinde “ayr›l›kç› faaliyetler” ulusal güvenlik so-runu olarak yer almaya bafllam›flt›r.

Bu dönemde Türkiye Kafkasya’da da güvenli¤ine yönelik tehditler alg›lam›flt›r.SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan bölgede ortaya ç›kan boflluk uluslararas› nüfuzmücadelesini beraberinde getirmifl, Türkiye özellikle Hazar Havzas›’ndan Avru-pa’ya yönelecek enerji boru hatlar›n›n sahipli¤i konusunda Rusya Federasyonu ilefarkl› güvenlik boyutlar› da olan önemli bir rekabete giriflmifltir. Bunun yan› s›ra,daha Azerbaycan ile Ermenistan ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmeden bafllayan Karaba¤çat›flmalar›, ba¤›ms›zl›k ilanlar›n› takiben savafla dönüflmüfl, Türkiye her an toprak-lar›na s›çramas› ihtimali olan yeni bir çat›flmayla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Çat›flmalarsonucu Türkiye ile Ermenistan birbirlerini güvenlik tehdidi olarak alg›lar hale gel-mifltir. Ayr›ca, Ermenistan’›n iki ülke aras›ndaki s›n›r› resmen tan›may› reddetmeside gerginlik yaratm›flt›r. Son olarak, Gürcistan’da ortaya ç›kan gerginlikler ve buülkenin parçalanma ihtimali ile Rusya Federasyonu içerisinde Çeçenlerin bafllatt›k-lar› mücadele ve takip eden dönemde bunun Türkiye’ye yans›malar› hep Türki-ye’nin güvenlik alan› içerisinde gerçekleflmifl ve Türkiye’nin bu dönemde kuzey-do¤usundan da tehdit alg›lamas›na neden olmufllard›r.

1990’lar›n ilk yar›s› ayn› zamanda Türkiye’nin Ege’de alg›lad›¤› güvenlik tehdi-dinin sürekli yaflanan krizlerle beslendi¤i bir dönem olmufltur. Bu dönemde Yuna-nistan ile Türkiye aras›nda diyaloga yönelik çeflitli ad›mlar at›lm›flsa da, her ad›m›narkas›ndan bir kriz ç›km›fl ve süreci geriye döndürmüfltür. 1996’da Ege denizindebulunan insans›z kayal›klar üzerindeki hâkimiyet iddialar›ndan kaynaklanan Kar-dak Krizi iki ülkeyi s›cak çat›flman›n efli¤ine getirmifltir. 1997’de Rusya Federasyo-nu ile K›br›s Rum Yönetimi aras›nda imzalanan bir anlaflma uyar›nca Rus S-300 fü-zelerinin Güney K›br›s Rum Yönetimi topraklar›na yerlefltirilmesi söz konusu oldu-¤unda yeni bir kriz daha gündeme gelmifltir. ‹kili iliflkilerin geleneksel sorun böl-gesi olan K›br›s adas› ad›na Güney K›br›s Rum Yönetimi’nin AB’ye tam üyelik bafl-vurusu yapmas›yla sorun Türkiye’nin üyesi olmad›¤› AB çerçevesine dahil edilmifl;


Saraybosna’da IFOR kontrolnoktas›.

Kardak Krizi: Türkiye ile Yunanistanaras›nda yaflanan KardakKrizi, Türk band›ral› birgeminin (Figen Akad) Aral›k1996’da Ege denizindekiKardak kayal›klar›ndakaraya oturmas› sonras›ndaiki ülkenin kurtarma ekipleriaras›nda yaflanananlaflmazl›kla patlakvermifltir. ‹ki ülke dekayal›klar›n kendikarasular›nda bulundu¤unuiddia edince, önceYunanistan, ard›ndan daTürkiye’nin adac›klarabayrak dikmesiyle t›rmanankriz, iki ülkenin s›cakçat›flma efli¤ine geldi¤inoktada ABD’ninarabuluculu¤u ile çözümekavuflturulmufltur. ABDBaflkan› Clinton’›n iki ülkehükümetleriyle yapt›¤›temaslar sonucundabayraklar indirilmifl, askerve gemiler bölgedençekilerek kriz sonaerdirilmifltir.

Kaynak: Ayd›n, Mustafa(2002). “Türk-Yunan‹liflkilerinde fiüpheci‹yimserlik”, Birgül Demirtafl-Çoflkun (der.), Türkiye-Yunanistan; Eski Sorunlar,Yeni Aray›fllar. Ankara:ASAM, s. 212-238.

böylece Türkiye bu politikas›n› flekillendirirken yeni bir uluslararas› aktörü dedenklemlerine katmak durumunda kalm›flt›r.

Yunanistan, Kafkasya’da Türkiye’nin rekabet içinde oldu¤u Rusya ile iflbirli¤iaray›fl›na girmifl, Hazar enerji hatlar› konusunda Türkiye’ye rakip hatlar› savun-mufl, 1995’te Suriye ile stratejik ortakl›k oluflturmufl ve 1996’da Ermenistan’la sa-vunma anlaflmas› imzalam›flt›r. Bütün bu faaliyetler, Türkiye’nin Yunanistan’› gü-venlik tehdidi olarak konumland›rmas›na neden olmufltur. Bu çerçevede, 1990’lar-da Türkiye ile Yunanistan geleneksel sorun alanlar› d›fl›nda da karfl› karfl›ya gel-mifllerdir. Örne¤in, iki ülke bir yandan Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü (KE-‹) çat›s› alt›nda biraraya gelirken (1992), di¤er taraftan Balkanlarda birbirlerini ra-kip olarak görmüfllerdir. Türkiye, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n›n ard›ndan yeni ku-rulan ve Yunanistan’›n ismini kabullenmedi¤i Makedonya ile yak›n iliflki kurmufl,ayn› flekilde Yunanistan’›n sorunlar yaflad›¤› Arnavutlu¤a da yak›n durmufltur.Balkanlarda Türkiye ve ortaklar› taraf›ndan çevrelenmekte oldu¤una inanan Yu-nanistan ise 1992’de Bosna-Hersek savafl› patlak verdi¤inde, S›rplara destek ola-rak, uluslararas› ambargo uygulanan Belgrad’a yard›m etmifl ve böylece bir ko-nuda daha Türkiye’nin karfl›s›nda yer alm›flt›r.


OKUMA PARÇASI 1Türkiye’nin gözünde savafl, güvenlik için son çaredir. Bu nedenle Türkiye cay-

d›r›c› bir d›fl politikay›, ülke güvenli¤inin ön savunma hatt› olarak görür. Ancak, nekadar yetenekle yürütülürse yürütülsün, d›fl politika dayand›¤› askeri güçten dahakuvvetli olamaz.

Bu bak›mdan Türkiye’nin bar›fl içinde yaflamas›, güçlü bir cayd›r›c› güce sahipolmas›na ba¤l›d›r. 21. yüzy›l›n efli¤inde Türkiye’nin karfl›laflt›¤› güvenlik sorunlar›ve bu alanda al›nmas› gerekli önlemler flöyle özetlenebilir:• Türkiye’nin, bugün, karfl› karfl›ya oldu¤u birden fazla komflusundan kaynakla-

nabilecek silahl› çat›flma tehdidi, so¤uk savafl döneminde Sovyetler Birli¤i liderli-¤indeki Varflova Pakt›’ndan NATO ülkelerine yönelen tehdide k›yasla daha acilve çok yönlü bir nitelik gösteriyor.

• Türkiye’nin art›k NATO’nun kolektif savunmas›ndan yararlanmas› söz konusude¤ildir. Bekas›na ve güvenli¤ine yönelecek her türlü tehdide, Türkiye bundanböyle tamamen ulusal imkanlar›na dayanarak karfl› koymak durumundad›r.

• Türkiye’nin komflular›ndan biriyle çat›flmaya girmek zorunda kalmas› halinda,PKK terörüne d›flar›dan sa¤lanacak destek artacak ve iç tehdit çok daha fazla as-keri kuvveti kendine angaje edecektir.

• Türkiye’nin yaflamsal haklar› ve topraklar› üzerinde hak iddia eden Yunanistanve Suriye, ülkemize karfl› ç›kar birli¤i içindedir ve Türkiye’yi çökertmek amac›ylaPKK’ya her türlü yard›m› yapmaktad›r. Türkiye, bu ülkelere karfl› savunma plan-lamas›n›, ayn› anda iki ayr› cephede çat›flmaya zorlanaca¤› varsay›m› üzerinedayand›rmal›d›r.

• Stratejik konumu ve alan›, ülkemize Yunanistan ve Suriye’ye karfl› bir iç hatlarstratejisi izlemek imkan›n› vermekle beraber, Türkiye savunma planlar›n› tek cep-hede toplayaca¤› üstün kuvvetlerle burada kesin sonuç ald›ktan sonra, kuvvetleri-ni diper cepheye kayd›rarak orada da kesin sonuca yönelmek gibi bir harekat kon-septine dayand›ramaz. Çünkü bu devletlerin ülkemize karfl› harekatlar›n› senkro-nize etmeleri kuvvetli bir ihtimaldir. Di¤er bir deyiflle, güvenli savunma, Türkiye’yihem Ege, hem de güney cephesinde yeterli nitelikte ve süratle takviye edilebilir kuv-vetlere dayanan bir strateji uygulamaya zorlamaktad›r.

11 Eylül Sonras›Türkiye’nin güvenlik politikalar›nda ikinci de¤iflim dönemi, 11 Eylül 2001’deABD’ye karfl› gerçeklefltirilen sald›r›lar sonras›nda, NATO kapsam›nda gerçekleflti-rilen Afganistan operasyonu ve ABD’nin Irak’› iflgali sürecinde bafllam›flt›r. 11 Ey-lül sonras›nda Türkiye’nin stratejik önemi yeniden gündeme yerleflmifl ve ABD’ninIrak iflgaliyle birlikte Türkiye’de güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde jeopolitikvurgu yerini sa¤lamlaflt›rm›flt›r. 11 Eylül’ün ard›ndan Afganistan’a asker gönderenve NATO’nun Afganistan’daki ISAF (International Security Assistance Force) gücü-nün komutas›n› üstlenen Türkiye, bu dönemde güvenlik politikalar›nda proaktifyaklafl›m benimsemeye bafllam›flt›r.

Bu dönemde Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n ana çerçevesi, küresel, bölge-sel ve ikili olmak üzere ayr›, fakat birbirini tamamlayan düzeylerde oluflturulmufl-tur. Türkiye, küresel bir aktör olabilmek amac›yla uluslararas› örgütlerde dahaa¤›rl›kl› rol oynamak üzere giriflimlerde bulunmufltur. Türkiye’nin BM GüvenlikKonseyi geçici üyeli¤ine seçilmesi (2009-2010) ve NATO’dan IMF’ye, G-20’den ‹s-lam Konferans› Örgütü’ne üye oldu¤u örgütlerde a¤›rl›¤›n› art›rmaya çal›flmas› bukapsamda güdülen politikalar aras›ndad›r. Benzer flekilde, bölgesel düzeyde etkilibir aktör olma hedefi do¤rultusunda bölgesel iflbirli¤i giriflimlerini de yo¤unlaflt›r-m›flt›r. Bu kapsamda Kafkasya ‹stikrar Platformu, Ortado¤u Serbest Ticaret Alan›,Enerji ‹flbirli¤i A¤lar› gibi bir dizi bölgesel iflbirli¤i projesi gündeme getirilmifltir.Söz konusu uluslararas› ve bölgesel giriflimlerle uyumlu biçimde ikili iliflkileri ge-lifltirmek de yeni güvenlik politikalar›n›n önemli bir aya¤›n› oluflturmaktad›r.


• Türk Rus iliflkilerini buland›ran sorunlar olmas›na ra¤men, Rusya’n›n Türkiyeiçin acil tehdit oluflturmad›¤› ve iki ülkenin aralar›ndaki ortak ç›kar alan›n› ge-niflletmek hususunda kuvvetli bir siyasal iradeye sahip oldu¤u söylenebilir. En kö-tü bir ihtimalle, Jirinovski tipindeki liderlerin iktidar›ndaki bir Rusya’n›n Türki-ye’ye sald›rmas› halinde, bunun bölgedeki tüm stratejik dengeleri de¤ifltirece¤i veBasra Körfezi’ni de Rusya’n›n nüfuzuna tehlikeli biçimde açaca¤› endiflesi, sava-fl›n bir noktas›nda ABD’yi harekete geçirerek Türkiye’nin yard›m›na gelmeye tefl-vik edecektir.

• Böyle olunca, Türkiye’nin Kuzey’den gelebilecek tehdide karfl› kuvvetlerini sat›h sa-vunmas› konseptine göre ve büyük bir derinlik içinde kullanabilece¤i, atefl gücüyüksek ve son derece çevik askeri birliklerle yapmas› en isabetli yaklafl›m olacakt›r.Bu kuvvetin iki temel görevinden birincisi, kuzeyden bir sald›r› halinde, kuvvetleraras›ndaki aleyhte oran› oylama muharebeleri ve aktif savunmayla etkili biçimdetelafi etmek olana¤›ndan yararlanmakt›r. ‹kincisi de güney cephesi için takviyekuvveti oluflturmakt›r.

• Bu söylediklerimiz, Türkiye’nin savunma planlamas›n›, “iki buçuk savafla”, yaniEge ve Güney cephelerinde ayn› anda iki topyekün savafl› sürdürmeye ve bir deiçeride körüklenecek yar›m savafla haz›r olacak flekilde yapmas› gerekti¤ini orta-ya koymaktad›r. Bu da Türkiye’nin savunma harcamalar›n› kayda de¤er flekildeart›rmas›n› gerektirecektir. Türkiye için öncelikli sorun, bekas› ile refah› aras›n-da sa¤l›kl› bir denge kurabilmektir. Bunun da yolunun ekonomimizin istikrarave dinamik bir yap›ya kavuflturulmas›ndan geçti¤i aç›kt›r.

Kaynak: Türkiye’nin ‹ki Buçuk Savafl Stratejisi, fiükrü Elekda¤, Milliyet, 27 Kas›m1994, s. 19.

BM Güvenlik Konseyitaraf›ndan yetkilendirilenUluslararas› Güvenlik DestekGücü ISAF’›n Aral›k 2001’deAfganistan’da görevebafllamas›n›n ard›ndan,Türkiye fiubat 2002’de ilkkuvvetlerini Afganistan’agönderdi ve Haziran 2002-fiubat 2003 aras›nda Bar›flGücünün komutanl›¤›n›üstlendi. ISAF harekât›n›nkomutas›n› NATO’nunA¤ustos 2003’tedevralmas›n›n ard›ndanTürkiye fiubat 2004-A¤ustos2005 döneminde ikinci defaharekât›n liderli¤iniüstlendi.

Türkiye’nin yeni güvenlik politikalar›n› global, bölgesel ve ikili düzeylerde yeni bir çerçe-ve içinde de¤erlendiren Beril Dedeo¤lu’nun “De¤iflen Dünyada De¤iflen Türkiye” bafll›kl›yaz›s›n› http://www.sde.org.tr/tr/haberler/328/degisen-dunyada-degisen-turkiye.aspx ad-resinde bulabilirsiniz.

11 Eylül ve ABD’nin 2003 Irak iflgali sonras›nda Ortado¤u Türkiye için do¤ru-dan ya da uluslararas› terörizm, kitle imha silahlar›n›n yay›lmas›, uluslararas› uyufl-turucu kaçakç›l›¤›, insan ticareti gibi dolayl› güvenlik tehditlerinin kayna¤› olmayadevam etmektedir. Bölgeye yönelik yeni güvenlik politikalar› “komflularla s›f›r so-run politikas›” olarak adland›r›lan daha çok ifllevsel iflbirli¤ini vurgulayan bir çer-çeveye oturtulmufltur. Bu kapsamda, Türkiye’nin do¤rudan tehdit alg›lad›¤› Suriyeve Irak ile bölgesel dengeler aç›s›ndan Lübnan, Filistin gibi daha önceden do¤ru-dan iliflki kurulmayan ülkelerle diplomatik ba¤lar gelifltirilmifltir.

Ortado¤u’da görülen bu tür ifllevsel iflbirli¤i çabalar›n›n bir benzerini Rusya ileiliflkilerde de gözlemlemek mümkündür. 11 Eylül sonras›nda Karadeniz-Akdeniz-Hazar Havzas› bölgesinde ABD-Rusya karfl›tl›¤›n›n yerini ABD-Rusya dengesininalmas› Türkiye’nin enerji ve güvenlik politikalar› aç›s›ndan önemli sonuçlar do¤ur-mufltur. ABD’nin bölgede Rusya’yla rekabet yerine iflbirli¤ine yönelmesi, Türki-ye’nin de kendi güvenlik beklenti ve kayg›lar› do¤rultusunda ABD-Rusya dengesi-ni gözeterek politika üretme giriflimlerine ve Rusya ile ikili iflbirli¤ini gelifltirme ça-balar›na yol açm›flt›r. Gelinen noktada, iki ülke iliflkileri güvenlik çerçevesinin d›-fl›na ç›kart›lm›fl, çeflitli alanlarda iflbirli¤i ile geliflmeye bafllam›flt›r.

Somali BM Harekat› UNOSOM 02 Ocak 1993-22 fiubat 1994

Bosna-Hersek BM Koruma Kuvveti (UNPROFOR)

NATO Uygulama Kuvveti (IFOR)

NATO ‹stikrar Kuvveti (SFOR)

AB Kapsam›nda ALTHEA

Sharp Guard (UNPROFOR ve IFOR para-

lelinde Adriyatik’te deniz gücü)

04 A¤ustos 1993-20 Aral›k 1995

20 Aral›k 1995-20 Aral›k 1996

20 Aral›k 1996-02 Aral›k 2004

02 Aral›k 2004-

13 Temmuz 1992-02 Ekim 1996

Arnavutluk AG‹T kapsam›nda ALBA Harekat› 16 Nisan 1997-1 A¤ustos 1997

Makedonya NATO Kapsam›nda Essential Harvest

Amber Fox ve Allied Harmony

AB Kapsam›nda Concordia Proxima

(Polis Gücü)

27 A¤ustos 2001-20 Ekim 2001

Eylül 2001- Mart 2003

31 Mart 2003-15 Aral›k 2003

15 Aral›k 2003- 15 Aral›k 2005

Kosova NATO Kosova Koruma Gücü / KFOR Haziran 1999-

Afganistan Uluslararas› Güvenlik Yard›m Gücü / ISAF fiubat 2002-

(Haziran 2002-fiubat 2003 ISAF

Komutanl›¤›)

(fiubat 2004-A¤ustos 2005 ISAF Ko-

mutanl›¤›)

Demokratik

Kongo

Cumhuriyeti

BM Kongo DC Misyonu / MONUC 30 Temmuz 2006-30 Kas›m 2006

154 Strate j i ve Güvenl ikNM A K A L EM A K A L E

Tablo 8.1Türkiye’nin Bar›fl›DesteklemeHarekâtlar›naKatk›lar›

Bu noktada Türkiye’nin güvenlik politikalar›ndaki de¤iflimde, Avrupa Birli¤i’ne(AB) üyelik sürecinin ortaya ç›kard›¤› “Avrupal›laflma” olgusunun etkilerinden debahsetmek gerekir. Türkiye’nin de¤iflen güvenlik ve d›fl politikalar›na dair birçokanaliz, bölgesel güç olma e¤ilimini Avrupal›laflma kavram›yla iliflkilendirmektedir.AB’nin Türkiye’nin güvenlik politikalar›ndaki de¤iflime ilk etkisini, güvenlik politi-kalar›n›n belirlendi¤i yasal süreçleri AB’ye uyum yasalar› çerçevesinde sivillefltir-mesinde bulmak olanakl›d›r. Ayr›ca, Türkiye’nin, So¤uk Savafl sonras›nda Avrupaiçin önemini yitiren jeopolitik konumunu yeniden vurgulayarak, bir bak›ma Avru-pa için vazgeçilmez bir ortak olmaya çal›flt›¤› da söylenebilir. Türkiye, özellikleenerji güvenli¤i çerçevesinde Ortado¤u ile Orta Asya ve Kafkaslarda istikrar sa¤la-y›c› rol üstlenerek, Avrupa güvenli¤i aç›s›ndan vazgeçilemeyen ve Avrupa de¤er-leriyle uyumlu bir güç olma e¤ilimindedir.

TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARININKURUMSAL YAPISI

Türkiye’de güvenlik politikalar›n› belirleyen kurumsal yap›y› aç›k-layabilmek.

Her ne kadar son y›llarda yap› h›zla de¤iflmekle birlikte, hâlihaz›rdaki geçerli mev-zuat çerçevesinde Türkiye’nin ulusal güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde te-mel aktörler, Türk Silahl› Kuvvetleri, MGK ve di¤er yürütme organlar› olarak s›ra-lanabilir. Bu aktörlerin ulusal güvenlik sisteminin belirleyicileri olmalar›, 1982 Ana-yasas›n›n 117. ve 118. maddeleri ile bu maddelere iliflkin de¤ifliklikler (2003) vebuna uygun ç›kar›lan 2945 say›l› MGK Kanununa dayanmaktad›r.

1982 Anayasas› yürütmenin bafl› olarak Cumhurbaflkan›’na ulusal güvenlik ko-nular›nda önemli yetkiler vermektedir. TBMM ad›na Türk Silahl› Kuvvetlerinin bafl-komutanl›¤›n› temsil etmek; Türk Silahl› Kuvvetlerinin kullan›lmas›na karar ver-mek; Genelkurmay Baflkan›n› atamak; MGK’y› toplant›ya ça¤›rmak ve MGK’yabaflkanl›k etmek bu yetkiler aras›ndad›r.

Anayasaya (117. ve 118. maddeler) göre ulusal güvenli¤in sa¤lanmas› ve ulusalgüvenlik politikas›n›n tespit ve uygulanmas› ile ilgili kararlar›n al›nmas› BakanlarKurulu’na verilmifltir. Bakanlar Kurulu ulusal güvenli¤in sa¤lanmas›ndan TBMM’yekarfl› sorumludur. Bu çerçevede, ulusal güvenlik hükümetin genel siyaseti ve so-rumlulu¤u içinde yer almakla birlikte, MGK kanunu yoluyla ulusal güvenlik özerkbir alan gibi düzenlenmifl oldu¤undan, MGK ulusal güvenlik sisteminin bafl aktö-rü konumuna gelmektedir.

2001 y›l›nda bafllayan Avrupa Birli¤i uyum süreci çerçevesinde yap›lan de¤iflik-liklere kadar MGK, devletin milli güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas›ile ilgili al›nan tavsiye kararlar› ve gerekli koordinasyonun sa¤lanmas› konusunda-ki görüfllerini Bakanlar Kurulu’na bildiren bir kurum olarak tan›mlanmaktayd›.2003’de MGK kanununda yap›lan de¤ifliklikle MGK “bildiren” kurum olmaktan ç›-kar›larak “tavsiye eden” bir kuruma dönüfltürülmüfltür. Türkiye, AB’ye kat›l›m süre-cinde haz›rlad›¤› 2009 tarihli üçüncü Ulusal Program’da Anayasa ve ilgili yasa de¤i-fliklikleriyle yeniden tan›mlanan Milli Güvenlik Kurulu’nun (MGK) dan›flma organ›olma niteli¤i çerçevesinde gerçeklefltirilen reformlar›n etkin flekilde uygulanmas›n›nsa¤lanmas›na devam edilece¤ini belirtmifltir. Afla¤›da belirtilen tüm reformlar›n daaç›kça gösterdi¤i üzere, MGK Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n belirlenmesindesivillefltirilen ve dan›flma ifllevi niteli¤i kazand›r›lan bir kuruma dönüfltürülmüfltür.


5A M A ÇN

Milli Güvenlik Kurulu,1933’te Yüksek MüdafaaMeclisi Umumi Katipli¤i,1949’da da Milli SavunmaYüksek Kurulu ve GenelSekreterli¤i olarak faaliyetgöstermifltir.

1961 Anayasas›'n›n 111 ncimaddesi gere¤i olarakç›kar›lan 11 Aral›k 1962 günve 129 say›l› Kanunlakurulan Milli GüvenlikKurulu’nun görevleri ayn›kanunun 2. maddesine göreflunlard›r: Milli Güvenlikleilgili kararlar›n al›nmas›ndave koordinasyonunsa¤lanmas›nda BakanlarKurulu'na yard›mc›l›k etmeküzere;(1) Milli GüvenlikPolitikas›n›n esaslar›n›nhaz›rlanmas› ve bupolitikan›n tadil ve tashihi, (2) Bu esaslar›nuygulanmas›yla ilgili olarakMilli Güvenlik konular›n›nher biri için milli plan veprogramlar›n haz›rlanmas›,bunlar›n tahakkuku için,nihai ve ara hedeflerintespiti ve bu konudakifaaliyetlerinahenklefltirilmesi,(3) Bütün devlet teflkilat›na,her türlü özel müessese veteflekküllere ve vatandafllaradüflecek topyekün savunmave milli seferberlikhizmetlerinin vesorumluluklar›n›n tespiti vebu konuda laz›m gelenkanuni ve idari tedbirlerinal›nmas›, (4) Bakanl›klar taraf›ndanhaz›rlanacak Milli SeferberlikPlanlar›na (Sivil Ola¤anüstüHal Planlar›na) temel olacakesaslar›n tespiti, bu planlar›nahenklefltirilmesi, izlenmesive de¤erlendirilmesidir. MilliGüvenlikle ilgili temelgörüfller Bakanlar Kurulunabildirilir.

11 Aral›k 1962 gün ve 129say›l› Kanunla Baflbakanl›¤aba¤l› olarak kurulan MilliGüvenlik Kurulu GenelSekreterli¤i'nin görevleri isebu kanunda flu flekildedir:(1) Milli Güvenlik Kurulu'nunyukar›da s›ralanangörevleriyle ilgili çal›flmalar›ve incelemeleri yapar veteklifleri haz›rlar.(2) Milli Güvenlik Kurulu'ncateklif ve BakanlarKurulu'nca tasvip edilmiflolan bilcümle karar, prensipve planlar ile bu konudakimevzuat›, sorumluorganlarda tatbikat›n› takipeder ve bu maksatla belirlizamanlarda raporlarhaz›rlayarak Milli GüvenlikKurulu'na sunar.(3) Milli Güvenlik Kurulu ileilgili toplant›lar›nhaz›rl›klar›n› yapar.

Günümüzdeki MGK ve MGKGenel Sekreterli¤i 1982Anayasas›’n›n 118. Maddesiuyar›nca 9.11.1983 tarih ve2945 say›l› Kanunlakurulmufltur.

Kaynak:http://www.mgk.gov.tr/Turkce/tarihce_3.html

Türkiye’nin ulusal güvenli¤ine dair en temel belge olan Milli Güvenlik SiyasetiBelgesi de bu süreçler içinde ortaya ç›kar ve kabul edilir. Genelkurmay Baflkanl›-¤› öncülü¤ünde, ilgili bakanl›k ve kurumlarla koordinasyon halinde MGK GenelSekreterli¤inin haz›rlad›¤› taslak ulusal güvenlik siyaseti belgesi ilk olarak MGK’yasunulur. MGK’da kabul edilmesinin ard›ndan tavsiye karar› olarak Bakanlar Kuru-lu’nun onay›na sunulur ve Bakanlar Kurulu taraf›ndan onaylanmas› halinde uygu-lanmaya al›n›r. Pratikte son y›llarda Bakanlar Kurulu Milli Güvenlik Siyaseti Belge-si’nin içeri¤inin belirlenmesinde giderek daha fazla etki sahibi olmaya bafllam›flt›r.

03 Ekim 2001 tarihli Anayasa de¤iflikli¤i

• Daha önce Cumhurbaflkan›’n›n baflkanl›¤›nda Baflbakan, Genelkurmay Baflkan›, Milli Savunma

Bakan›, ‹çiflleri Bakan›, D›fliflleri Bakan›, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar› ile Jan-

darma Genel Komutan›’ndan oluflan MGK’n›n yap›s› de¤ifltirilmifltir. Bu de¤ifliklik ile Baflba-

kan Yard›mc›lar› ile Adalet Bakan›’n›n da kat›l›m› ile MGK’nun üye say›s› 13’e ç›kar›lm›flt›r.

9.11.1983 tarih ve 2945 say›l› MGK ve MGK Genel Sekreterli¤i Kanunu / Madde 4, 5, 9, 13, 14,

15, 19, Geçici Madde 4 (7 A¤ustos 2003 tarih ve 4963 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik)

• 9. ve 14. Maddelerin kald›r›lmas› ve 4. ve 13. maddenin de¤ifltirilmesi suretiyle MGK’n›n da-

n›flma organ› olma niteli¤i teyid edilmifltir.

• 5. maddede Genelkurmay baflkan›n›n MGK’y› ola¤anüstü toplant›ya ça¤›rmas› ifadesi kald›-

r›lm›flt›r. Ayn› madde ile Kurulun toplant›lar›n›n ayda bir yerine iki ayda bir yap›lmas› uygun

görülmüfltür.

• 15. maddede yap›lan de¤ifliklikle MGK Sekreterinin orgeneral/oramiral rütbesinde Silahl›

Kuvvetler mensuplar› aras›ndan Genelkurmay Baflkan›n›n inhas›, Baflbakan›n teklifi ve Ba-

kanlar Kurulu karar› ile atanmas› usulü de¤ifltirilmifl, genel sekreterin asker olmas› zorunlu-

lu¤u kald›r›lm›fl, sadece asker kökenlilerin sekreter olarak atanmalar› durumunda Genelkur-

may Baflbakan›n›n olumlu görüflünün al›nmas› öngörülmüfltür.

• Bakanl›klar, kamu kurum ve kurulufllar› ile özel hukuk tüzel kiflilerinin Milli Güvenlik Kuru-

lu Genel Sekreterli¤ine gerekli olan aç›k ve gizli belgeleri sürekli veya istenildi¤inde vermek

zorunda oldu¤una dair 19. Madde hükmü yürürlükten kald›r›lm›flt›r.

• Geçici Madde 4 ile MGK ve MGK Genel Sekreterli¤i Kanununda öngörülen düzenlemelere

uygun olarak üç ay içinde bir yönetmelik ç›kar›lmas› öngörülmüfltür.

(Bakanlar Kurulu Karar›n›n Tarihi: 29/12/2003, No : 2003/6688 - Yay›mland›¤› Resmi Gazete

Tarihi : 08/01/2004 No: 25340)

2813 say›l› Telsiz Kanunu / Madde 6(1):

Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreteri Haberleflme Yüksek Kurulu üyeli¤inden ç›kar›lm›flt›r.

(21 Temmuz 2004 tarih ve 5218 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik)

3984 say›l› Radyo ve Televizyon Kurulufl ve Yay›nlar› Hakk›nda Kanun / Madde 6(1):

Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun oluflumunda Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤i’nin

kamu görevlileri aras›ndan aday göstermesi uygulamas› kald›r›lm›flt›r. (21 Temmuz 2004 tarih

ve 5218 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik)

21.6.1927 tarih ve 1117 say›l› Küçükleri Muz›r Neflriyattan Koruma Kanunu /

Madde 2(4):

Kurulda Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri taraf›ndan seçilecek bir üye bulunmas› hükmü

yürürlükten kald›r›lm›flt›r. (21 Temmuz 2004 tarih ve 5218 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik)


Tablo 8.2AB’ye UyumSürecinde MGK’daYap›lan TemelDe¤ifliklikler


Türkiye’de “strateji” ve “güvenlik” kavramlar› neredey-se birbirinin yerine geçen bir kullan›m alan›na sahiptir.Güvenlik kavram›, kimi zaman “askeri strateji”yi ça¤r›fl-t›r›rken; resmi söylemde kullan›lan “ulusal güvenlik”ifadesinin tan›mlar›na bak›ld›¤›nda, kavram›n “genelstrateji”yle benzeflti¤i görülür. Türkiye’de resmi güvenlik kavram› beka, ulusal ba¤›m-s›zl›k ve bütünlü¤ün korunmas› ile iç tehditler kapsa-m›nda rejimin korunmas› unsurlar› ile tan›mlanmakta-d›r. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik So¤uk Savaflsonras› dönemde bile büyük ölçüde geleneksel güven-lik anlay›fl›na paralel biçimde kavramsallaflt›r›lm›flt›r.So¤uk Savafl sonras› dönemde Türkiye’de güvenlik ala-n›nda en fazla çal›fl›lan yeni konular enerji güvenli¤i veçevre güvenli¤i olmufltur. So¤uk Savafl›n sona ermesive yeni uluslararas› sistemin ortaya ç›kard›¤› yeni teh-ditler güvenlik söyleminin söz konusu yeni tehditleriiçerecek flekilde geniflletilmesini getirmekle beraber,geleneksel kavramsallaflt›rmay› de¤ifltirmemifltir.Türkiye’nin resmi güvenlik kavram›n›n temelini olufltu-ran güvenlik kültürü tarihsel ve co¤rafi etken olmaküzere iki unsura dayanmaktad›r. Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun reel politi¤e dayal› diplomasisi, “ayr›lma ve top-rak kayb› korkusu” ile ‹mparatorlu¤un Ortado¤u’dayüzy›llar süren hâkimiyetinin yaratm›fl oldu¤u olumsuzalg›lamalar Türkiye’nin güvenlik kültürünü etkileyentarihsel unsurlardand›r. Bir baflka tarihsel unsur da ba-t›l›laflmad›r. Onsekizinci yüzy›lda Osmanl› devletindebafllayan Bat›l›laflma, Türkiye’nin Bat› odakl› politikala-r›n› harekete geçirerek, Cumhuriyet döneminde Türki-ye’nin Bat›l› devlet sistemi içindeki yerini güvence alt›-na alma çabas›nda önemli etkisi olmufltur.Türkiye’nin jeostratejik konumu hem dünya politika-s›nda normalde oynayabilece¤inden daha etkili bir rolyüklemekte, hem de Türkiye’yi uluslararas› siyasi den-gelerin de¤iflimi karfl›s›nda daha hassas hale getirmek-tedir. Türkiye So¤uk Savafl döneminde Sovyetler Birli-¤i’nin çevrelenmesi ba¤lam›nda önemli bir stratejik ko-numda bulundu¤undan, Bat› ittifak›n›n güvenlik flemsi-yesi alt›nda yer alarak güvenli¤ini sa¤lam›flt›r. Buna kar-fl›n So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Türkiye’ninkonumu önemli bir dönüflüm geçirmifltir. Sovyetler Bir-li¤i’nin da¤›lmas› Türkiye için önemli bir güvenlik soru-nunu ortadan kald›rmakla birlikte, da¤›lman›n yaratt›¤›boflluk Türkiye’nin çevresinde yeni güvenlik tehditleri-nin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r.

Yukar›da bahsi geçen tehditlerle mücadelede, So¤ukSavafl döneminde Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›ntemelini, Bat› ittifak› içinde yer alma, iliflkilerini bu çer-çevede flekillendirme ve Kuzey komflusu Sovyetler Bir-li¤i’nden gelen tehdidi bertaraf etme anlay›fl› olufltur-mufltur. So¤uk Savafl sonras› de¤iflen uluslararas› ortamve ortaya ç›kan yeni tehditler geleneksel güvenlik poli-tikalar›n› sürdürmeyi olanaks›zlaflt›rm›flt›r. Bu çerçeve-de, Türkiye’nin güvenlik politikalar› ilk olarak So¤ukSavafl›n sona ermesiyle uluslararas› koflullar›n yaratt›¤›yeni güvenlik tehditleri karfl›s›nda 1990’l› y›llarda, dahasonra da uluslararas› dengeleri de¤ifltiren 11 Eylül son-ras›nda tekrardan dönüflüm geçirmifltir.Türkiye 1990’larda Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla or-taya ç›kan boflluktan kaynaklanan çat›flmalar› tehdit ola-rak kabul etmifl, bu tehditlere karfl› güvenli¤ini sa¤la-may› öne ç›karm›flt›r. Ortado¤u, Kafkasya ve Balkanlar-da kriz ve geliflmelerde taraf olmufl, bu çerçevede aktifpolitika izlemifltir. 11 Eylül sonras›nda Türkiye’nin stra-tejik önemi yeniden gündeme gelmifl ve ABD’nin Irak’›iflgaliyle birlikte Türkiye’de güvenlik politikalar›n›n be-lirlenmesinde jeopolitik ve jeostratejik vurgu yerini sa¤-lamlaflt›rm›flt›r. Bu dönemde Türkiye’nin güvenlik poli-tikalar›n›n ana çerçevesi, küresel, bölgesel ve ikili ol-mak üzere ayr›, fakat birbirini tamamlayan düzeylerdeoluflturulmufltur.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin resmi güvenlikve savunma politikas›n›n unsurlar›ndan biri de¤ildir?

a. Ülke topra¤›n› geniflletmekb. Komflular›yla iflbirli¤ini gelifltirmekc. Bölgesel bar›fl ve güvenli¤e katk›da bulunmakd. Ülkesel bütünlü¤ünü korumake. Bölgesel bir güç ve denge unsuru olmak

2. Afla¤›dakilerden hangisi, resmi güvenlik kavramsal-laflt›rmas›n›n bir unsuru de¤ildir?

a. Terörizmb. Küresel Is›nmac. Kitle ‹mha Silahlar›n›n Yay›lmas›d. Bölgesel Çat›flmalare. ‹rticai faaliyetler

3. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin geleneksel gü-venlik söylemini oluflturan güvenlik kültürü unsurlar›n-dan biri de¤ildir?

a. Toprak kayb› korkusub. Jeostratejik konumc. Bat›l›laflmad. Güç dengesie. Ekonomik menfaatler

4. A¤a¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin Osmanl› ‹m-paratorlu¤u’ndan miras edindi¤i bir güvenlik kültürüunsuru de¤ildir?

a. Çevresel sorunlar›n güvenlik sorunu olarak dü-flünülebilmesi gelene¤i

b. Osmanl› ‹mparatorlu¤una yönelik olumsuz alg›-lamalar

c. Bat›l›laflmad. Güç dengesie. Toprak kayb› korkusu

5. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin So¤uk Savafls›ras›nda benimsedi¤i askeri stratejiler aras›nda yer al-

maz?

a. NATO stratejileri ile uyumlu stratejilerb. ‹leri savunmac. SSCB’nin politikalar›na paralel stratejilerd. Cayd›r›c›l›ke. Müttefiklere üs sa¤lama

6. Afla¤›dakilerden hangisi, NATO kapsam›nda gerçek-lefltirilen ve Türkiye’nin katk›da bulundu¤u bar›fl› des-tekleme harekâtlar›ndan biridir?

a. UNOSOMb. ALTHEAc. UNPROFORd. KFORe. MONUC

7. Afla¤›dakilerden hangisi, 1990’l› y›llar›n ilk yar›s›ndaTürkiye’nin alg›lad›¤› güvenlik tehditleri aras›nda yer

almaz?

a. Bloklar aras› silahlanma yar›fl›b. Yunanistan’la yaflanan krizlerc. Do¤u Avrupa’da istikrars›zl›kd. Körfez Krizi sonras›nda Kuzey Irak’ta güvenlikli

bölge oluflturulmas›e. Balkanlar’da yaflanan istikrars›zl›klar

8. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin 11 Eylül sonra-s› güvenlik politikas›n›n esaslar›ndan biri de¤ildir?

a. Bölgesel politika ve krizlere kar›flmama politikas›b. Uluslararas› örgütlerde a¤›rl›kl› rol oynamac. Yumuflak güç olma e¤ilimid. Bölgesel iflbirli¤inin gelifltirilmesinde aktif rol

oynamae. Komflularla ifllevsel iflbirli¤i

9. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’de ulusal güvenlikpolitikalar›n› belirleyen temel aktörler aras›nda say›la-

maz?

a. MGKb. Türk Silahl› Kuvvetleric. Adalet Bakanl›¤›d. Bakanlar Kurulue. Cumhurbaflkan›

10. Afla¤›dakilerden hangisi, AB Uyum Yasalar› çerçe-vesinde MGK kanununda yap›lan de¤iflikliklerden biride¤ildir?

a. MGK’n›n Milli Savunma Bakanl›¤›’na ba¤lanmas›b. MGK’n›n hükümetlere bildiren bir kurum olmak-

tan, tavsiye eden bir kuruma dönüflmesic. MGK’n›n her ay yerine iki ayda bir toplanmas›d. MGK’n›n üye say›s›n›n 13’e ç›kar›lmas›e. Adalet Bakan›n›n MGK toplant›lar›na kat›lmas›



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Güvenlik veStrateji Tan›mlamalar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Güvenlik veStrateji Tan›mlamalar›” bafll›¤›n› yeniden göz-den geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Kül-türü” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Kül-türü” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözdengeçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözdengeçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözdengeçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü-venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözdengeçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Poli-tikalar›n›n Kurumsal Yap›s›” bafll›¤›n› yenidengözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Poli-tikalar›n›n Kurumsal Yap›s›” bafll›¤› alt›nda “11Eylül Sonras›” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

S›ra Sizde 1

Türkiye’de resmi güvenlik kavram› bekâ, ulusal ba¤›m-s›zl›k ve bütünlü¤ün korunmas› ile iç tehditler kapsa-m›nda rejimin korunmas› esaslar›na dayand›r›lmaktad›r.

S›ra Sizde 2

So¤uk Savafl sürecinde Türkiye’nin askeri stratejisi NA-TO çerçevesinde belirlenmifltir. Türkiye 1952’de NA-TO’ya üye olmas›yla birlikte S›n›rl› Savafl Stratejisini be-nimsemifltir. NATO 1954’te Kitlesel Karfl›l›k Stratejisinibenimsedi¤inde, Türkiye ABD’nin nükleer silahlar›n›yerlefltirece¤i üsleri sa¤layan ülke olarak stratejisini bukonumuna odaklam›flt›r. 1960’lar›n sonuna yaklafl›ld›-¤›nda NATO taktik nükleer silahlar yan›nda konvansi-yonel güçleri de dâhil eden bir strateji olarak EsnekKarfl›l›k Stratejisini benimsedi¤inde, Türkiye de kon-vansiyonel çat›flmay› yerleflim yerlerinden uzakta tutmazorunlulu¤u ile karfl› karfl›ya kalm›fl ve ileri savunmastratejisini benimsemifltir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Ayd›n, Mustafa (2000). “Determinants of Turkish Fore-ign Policy: Changing Patterns and Conjunctures du-ring the ColdWar”, Middle Eastern Studies, Cilt36, Say› 1.

Ayd›n, Mustafa (2001). “‹kinci Dünya Savafl› ve Türkiye:1939-1945”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politika-

s›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belge-

ler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹leti-flim.

Ayd›n, Mustafa (2003). “Securitization of History andGeography: Understanding of Security in Turkey”,Southeast European and Black Sea Studies, Cilt3, Say› 2.

Ayd›n, Mustafa (2006). “De-legitimizing Religion as aSource of Identity-Based Security Threats in a GlobalWorld”, Connections: The Quarterly Journal, Cilt5, Say› 3.

Ayd›n, Mustafa ve Sinem Akgül Aç›kmefle (2004). “Tobe or Not to be with Turkey: December 2004 Bluesfor the EU”, Turkish Policy Quarterly, Cilt 3, Say› 3.

Bilgin, P›nar (2003). “Türkiye-AB ‹liflkilerinde GüvenlikKültürünün Rolü”, Cem Karadeli (der.), So¤uk Sa-

vafl Sonras›nda Avrupa ve Türkiye, Ankara: Ay-raç Yay›nevi.

Bilgin, P›nar (2005). “Turkey’s Changing SecurityDiscourses: The challenge of Globalisation”,European Journal of Political Research, Cilt 44.

Bilgin, P›nar (2007). “Making Turkey’s TransformationPossible: Claiming ‘Security- speak’-notDesecuritization”, Southeast European and Black

Sea Studies, Cilt 7, Say› 4.Bilgin, P›nar (2010). “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Aç›-

l›mlar: Yeni Güvenlik Çal›flmalar›”, Stratejik Arafl-

t›rmalar Dergisi, Cilt 8, Say› 14 .Bilgin, P›nar (2010). “Türkiye Co¤rafyas›nda Yaln›z Güç-

lü Devletler Ayakta Kalabilir: Jeopolitik GerçeklerinTürkiye’de Kullan›mlar›”, Evren Balta Paker ve ‹s-met Akça (der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Gü-

venlik Siyaseti, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›n-lar›.

D›fl Politika Enstitüsü (1987). Türkiye’nin Savunmas›.

Ankara: D›fl Politika Enstitüsü.

Elekda¤, fiükrü (1995). “‹ki Buçuk Savafl Stratejisi”, Ye-

ni Türkiye: D›fl Politika Özel Say›s›, Y›l 1, Cilt 3.Ergüvenç, fiadi (1998). “Turkey’s Security Perceptions”,

Perceptions Journal Of International Affairs,

Cilt 3, Say› 2.Erickson, Edward J.(2004). “Turkey as Regional

Hegemon-2014: Strategic Implications For theUnited States”, Turkish Studies, Cilt 5 (3),s. 25-45.

Fotiou, Eleni and Triantaphyllou, Dimitrios (2010).“Assessing Turkey’s “Soft Power” Role: Rhetoricversus Practice”, The International Spectator, Cilt45, Say› 1.

Girogosian, Richard, (2007). “Redefining Turkey’sStrategic Orientation”, Turkish Policy Quarterly,

Cilt 6, Say› 4.Kanbolat, Hasan ve Hasan Ali Karasar (2009). Türki-

ye’de Stratejik Düflünce Kültürü ve Araflt›rma

Merkezleri: Bafllang›c›ndan Bugüne Türk Dü-

flünce Kurulufllar›. Ankara: Nobel.Karaosmanoglu, Ali L. (2000). “The evolution of the

national security culture and the military in Turkey”,Journal of International Affairs, Cilt 54, Say› 1.

Karaosmano¤lu, Ali ve Seyfi Taflhan (2004). The

Europeanization of Turkey’s Security Policy:

Prospects and Pittfalls. Ankara: Foreign Policy‹nstitute.

Kiriflçi, Kemal (1997). “Post Cold-War Turkish Securityand the Middle East”, Middle East Review of

International Affairs, Cilt 1, Say› 2.Koçer, Gökhan (2002). “1990’l› Y›llarda Askeri Yap› ve

Türk D›fl Politikas›”, ODTÜ Geliflme Dergisi, Cilt29, Say› 1-2.

Müftüler Bac, Meltem (2000). “Turkey’s Role in the EU’sSecurity and Foreign Policies”, Security Dialogue,

Cilt 31 (4), s. 489-502.Nilüfer, Narl›, (2000). “Civil-Military Relations in

Turkey”, Turkish Studies, Cilt 1, Say› 1.O¤uzlu, H. Tar›k ve U¤ur Güngör (2006). “Peace

Operations and the Transformation of Turkey’sSecurity Policy”, Contemporary Security Policy,

Cilt 27, Say› 3.



O¤uzlu, Tar›k (2007). “Soft power in Turkish foreignpolicy”, Australian Journal of International

Affairs, Cilt 61 (1), s. 81-97.Özcan, Gencer (2010). “Türkiye’de Milli Güvenlik Kav-

ram›n›n Geliflimi”, Türkiye’de Ordu, Devlet ve Gü-

venlik Siyaseti, der. Evren Balta Paker ve ‹smetAkça, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Özcan, Gencer ve Kut, fiule (1998). En Uzun Ony›l:

Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve D›fl Politika

Gündeminde Doksanl› Y›llar. ‹stanbul: Boyut Ki-taplar›.

Paker-Balta, Evren ve ‹smet Akça (2010). Türkiye’de

Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti. ‹stanbul: BilgiÜniversitesi Yay›nlar›.

Sander, Oral (1993). Anka’n›n Yükselifli ve Düflüflü:

Osmanl› Diplomasi Tarihi Üzerine bir Deneme.

Ankara, ‹mge.Sayar›, Sabri (2000). “Turkish foreign policy in the post-

Cold War era: The challenges of multi-regionalism”,Journal of International Affairs, Cilt 54, Say› 1.

Tellal, Erel (2001). “SSCB’yle ‹liflkiler”, Bask›n Oran(der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan


Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim s. 501-509.

strateji ve guvenlik

Documents