stanisław dumin, adas jakubauskas, galim...

Stanisław Dumin, Adas Jakubauskas, Galim Sitdykow

Tatarzy polsko-litewscy w historii i kulturze

Tłumaczenie i opracowanieMusa Czachorowski

Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej PolskiejNajwyższe Kolegium

Białystok 2012(1433/1434 wg kalendarza muzułmańskiego)

Tytuł oryginału:Lietuvos totoriai istorijoje ir kultūroje Litowskije tatary w istorii i kulturie

Tłumaczenie z języka rosyjskiego:Musa Czachorowski

Redakcja:Musa Czachorowski

© for the Polish edition by Muzułmański Związek Religijny w RPNajwyższe Kolegium, 2012

Wydawca:

ul. Piastowska 13 F, 15-207 Białystoktel./fax (+48) 85 732 40 23, tel. kom. (+48) 605 612 137e-mail: [email protected], www.mzr.pl

Fot. na 1 stronie okładki:• Henryk Sienkiewicz, Maciej Sulkiewicz, Aleksander Achmatowicz• Aleksander Romanowicz, Jakub Szynkiewicz, Aleksander Sulkiewicz• Stefan Bazarewski, Hassan Konopacki, Osman Achmatowicz

Zrealizowano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji

Wydanie pierwsze

ISBN 978–83–934341–2–1

Skład i druk:Agencja Wydawnicza „ARGI” s.c.ul. Żegiestowska 11, 50-542 Wrocławwww.argi.pl

MZRMuzułmański Związek Religijny w RP

5

Tacy są Tatarzy(Wstęp do wydania polskiego)

Ponad sześć wieków obecności Tatarów na ziemiach WielkiegoKsięstwa Litewskiego, następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów,a teraz już w Polsce i na Litwie – to wydarzenie niezwykłe. Innego prze-cieżpochodzenia,innejwiary,aletakmocnowrośnięciwtutejszekrajo-brazy, że od dawna uznawani za miejscowych, swojskich, tym bardziej, że przywilej ten okupili obficie krwią na bitewnych polach przelanąijednym,częstotragicznymlosemzpolskączylitewskąludnością.

Tatarzykojarzenisąnajczęściejzwojownikami,którzymocswe-go oręża rozsławili na całą Europę. Od tatarskiego nazwiska – Ułan – pochodzi nazwa jednostek lekkiej kawalerii, zbrojnych w szable i lance. Znani byli ułani w wielu armiach, także poza naszym kon-tynentem. Ostatnie pułki ułańskie Wojska Polskiego rozformowano w1947roku.JednakTatarzytonietylkodzielnikawalerzyści.Służylizresztąwrozmaitychrodzajachbroni,równieżwmarynarcewojen-nej oraz lotnictwie.

Kim więc byli jeszcze Tatarzy? Okazuje się, że od samego początku osadnictwa w Wielkim Księstwie Litewskim, potem w Koronie, zaj-mowali się rozlicznymi profesjami. Byli np. tłumaczami i tatarskimi pisarzamikrólewskimi,posłowalidochanówisułtanów,piastowaliważnestanowiskamarszałkówziemskich,chorążychisędziów.Go-spodarowali ponadto w swoich nie za wielkich zazwyczaj majątkach, ubożsi trudnili się furmaństwem, garbarstwem lub ogrodnictwem.

Z czasem, z upływemwieków, zdobywali nowe zawody. Zosta-wali Tatarzy lekarzami, prawnikami, dziennikarzami. Podejmowali pracę w administracji państwowej, byli przedsiębiorcami, pisarzami oraz naukowcami. Cieszyli się zawsze dobrą opinią ludzi uczciwych

Tatarskie biografie

i wiernych, pracowitych i spokojnych. Tacy byli i tacy wciąż są Ta-tarzy. Obywatele Polski i Litwy, jednej krwi między sobą, i jednej już właściwiezewspółrodakami.Zapisalisięchwalebnietakżenakar-tach historii Białorusi, Ukrainy, Krymu, Azerbejdżanu i Rosji.

Oddajemy do rąk Czytelników „Tatarskie biografie”, naszą księgępamięci o tych, którzywprawdzie już odeszli, leczwciąż są razemznami.Tepostacizasłużonychprzedstawicielitatarskiejspołecznościwskazują, jak długą i znaczącą drogę przebyli Tatarzy w Polsce i na LitwieodczasówTochtamyszaiDżelalad-Dina.Chwałaautorom,Sta-nisławowiDuminowi,AdasowiJakubauskasowiiGalimowiSitdykowo-wizatrud,któregosiępodjęli,byzachowaćtatarskiedziedzictwo.

Polecam tę lekturę osobom dojrzałym do wspominania, młodym – donaśladowania,wszystkimzaś,niezależnieodpochodzenia,kusercpokrzepieniu, że tak dzielnie i zgodnie się te nasze narody złączyły.

Wrocław, 7 lutego 2012 r. Musa Czachorowski

Księga o czynach przodkówZ sukcesów przodków nie tylko

można być dumnym, ale i trzeba…(A.S. Puszkin)

LitewscyTatarzy–tounikatowaetnicznagrupaTatarów,któraosie-dliła się w Wielkim Księstwie Litewskim ponad 600 lat temu, na prze-łomie XIV i XV wieku. Zamiennie z terminem „litewscy Tatarzy” używa się nazwy „Tatarzy polscy” lub „Tatarzy polsko-litewscy”. Litewscy Ta-tarzy,mieszkającynawspółczesnejBiałorusinazywająsięanalogicz-nie „Tatarami białoruskimi”. Jednakże oni także spokrewnieni są z racji pochodzenia z Tatarami litewskimi (polsko-litewskimi), gdyż w cza-sie powstania i rozkwitu Wielkiego Księstwa Litewskiego, terytorium obecnejBiałorusibyłoczęściąskładowąśredniowiecznejLitwy.

„Historia Wielkiego Księstwa Litewskiego na przestrzeni swych dziejówobfitujewniezwykłewydarzenie.KiedycałaEuropawalczy-łamieczem przeciwkomuzułmanom, rozważna politykawładcówlitewskichzmiłościąigościnnościązapraszałapodswepanowanieTatarów,którzyprzezsplotróżnychokolicznościzmuszenibylizo-stawićwłasnąojczyznęidobrowolnieprzesiedlalisięnaLitwę”–pi-sał profesor literatury tureckiej A. Muchliński w książce „Rozprawa opochodzeniuiwspółczesnościlitewskichTatarów”,wydanejwPe-tersburgu w roku 1857.

Jednym z pierwszych badaczy biografii znamienitych przodków,którymimożnaitrzebasięchlubić,byłhistorykStanisławKryczyński.SpodjegopiórawyszłosiedembiografiiznanychlitewskichTatarów(wtymartykułosłynnymgeneraleJózefieBielaku),któreprzedIIwojnyświatowejzostałyopublikowanew„PolskimSłownikuBiograficznym”.

Tatarskie biografie

8

PorównywalnąpozycjęzpublikacjamiS.Kryczyńskiegozajęływlitera-turzebiograficznejteksty„GenerałMaciejSulkiewicz(1865-1920)”oraz„Aleksander Sulkiewicz (1867-1916)”, napisane przez Leona Kryczyń-skiego i włączone do pierwszego tomu „Rocznika Tatarskiego” (1932).

Na przełomie XX i XXI w. wzrosło zainteresowanie tym tematem. W jego dalszym rozwoju uczestniczyli uczeni Republiki Tatarstan J. Gri-szyn iD.Szarafutdinow. Ichksiążka „Otcziznywiernyjesyny” („Wiernisynowieojczyzny”)stałasięjednymzważnychźródełsporządzaniabio-grafiiznanychdowódcówwojskowychspośródlitewskichTatarówXIXipoczątkuXXwieku,któreweszływskładniniejszegowydawnictwa.

W ostatnich latach niemało wysiłku w pozyskanie danych biogra-ficznychipublikacjębiografiiznamienitychlitewskichTatarówwło-żył jeden z aktywniejszych działaczy na rzecz odrodzenia swojego narodu w niepodległej Litwie, doktor nauk technicznych Romualdas Makaveckas (Romuald Makowiecki). Zgromadził w swojej bibliotece ogromnearchiwum,którezostałozebrane jeszczeodżyjącychna-stępcówwielkich przodków. Jego artykuływyróżniały się nie tylkoobfitościąfaktówiichwnikliwąanalizą.Przesycałjeszczeryszacu-nekdlapamięciprzodkóworazdumazichsukcesówiwielkichczy-nów.PublikacjeR.Makaveckasadrukowanebyłynastronachgazety„Lietuvos totoriai”, a także w innych periodykach.

Ogromneznaczeniewzbieraniuinformacjibiograficznychowiel-kichprzodkachlitewskichTatarówmająbadaniarodówidziedzic-twaheraldycznego,którymiodczterdziestulatzajmujesięjedenzewspółautorówniniejszejpozycji–historyk,czołowypracownikna-ukowy Moskiewskiego Państwowego Muzeum Historycznego, Stani-sławDumin.

Aktywnie i z zainteresowaniem włączył się w proces badania za-słughistorycznychswoichprzodkówdrugiwspółautor–doktornaukhumanistycznych, przewodniczący ZwiązkuWspólnot Tatarów Li-twy,AdasJakubauskas.Szerokaerudycjaiwytrwałośćpozwoliłymuodnaleźć, przede wszystkim w XX-wiecznych annałach, ogromneilościmałoznanychdokumentówarchiwalnychiinnychźródeł.

Autorzy tej książki stawiają przed sobą zadanie kontynuowania badańizbieraniawiadomościbiograficznychoznamienitychprzed-

Księga o czynach przodków

stawicielach litewskichTatarach. Lakonicznośćmateriałówbiogra-ficznych,ułożenieichwkolejnościalfabetycznej,załączeniesłowni-ka terminówhistorycznych,spisźródeł i literaturypozwalająprzy-równaćksiążkędopublikacjiencyklopedycznej.

Niewątpliwie, nasza praca nie zawiera pełnej listy nazwisk wielkich przodków.Autorzybędąkontynuowaćzbieraniedanychitworzenienowych biografii najwybitniejszych osobowości historycznych spo-śródlitewskichTatarówlubmającychtatarskiekorzeniedonastęp-negowydania.Jaksiębowiemokazało,postaci,którepozostawiłyposobieśladwhistoriiikulturzeisągodnezamieszczeniawksiążce,jestznaczniewięcej,niżzakładaliśmyprzystępującdotejpracy.

Niniejsza książka powinna stać się w przyszłości podstawą dostworzenia pełnego informacyjno-encyklopedycznego wydania pod wspólnymtytułem„Litewscy(polsko-litewscy)Tatarzy”,przedstawia-jącegogłówneegzystencjonalneaspektydziedzictwaTatarówWiel-kiego Księstwa Litewskiego: historię, religię, sztukę wojenną, profe-sje, tradycje i obyczaje. Taka praca, niewątpliwie, potrzebuje znacz-negorozszerzeniagronaautorów.

Obecnewydaniemożestaćsięjednymzeźródełdotworzeniaese-jówhistorycznychorazdziełliteraturypięknejprzezprofesjonalnychpisarzy i dziennikarzy.

Autorzyksiążkiwyrażajągłębokąwdzięcznośćwszystkimswoimpomocnikom,którzynietylkoczynem,aleteżdobrymiradamiisym-patią asystowali naszemu wysiłkowi. Kontynuując pracę nad drugim wydaniemksiążki,weźmiemypoduwagęwszystkiemożliweuwagiipropozycjenaszychczytelnikówwcelujejdalszegoudoskonalenia.

Galim Sitdykowkandydatnaukfilozoficznych,

redaktor naczelny gazety „Lietuvos totoriai”

Tłumaczenie z jęz. rosyjskiego: Iza Melika Czechowska

11

Litewscy Tatarzy – sześć stuleci historii

Oddziały tatarskie uczestniczyły w litewskich wyprawach wojen-nych,jakosojusznicylubnajemnicy,jużzaczasówGiedymina,wszcze-gólnościw roku1320,podczas jegowojnyzZakonemKrzyżackim1. W roku 1395 na Litwie znalazł schronienie pokonany przez Tamerlana chanTochtamysz,wwiekuXVprzebywalitujegosynowie,wśródnichcarewiczDżalalad-Din,wroku1410uczestniczącyzeswymodziałemw bitwie pod Grunwaldem, a także inni tatarscy carewiczowie, m.in. przyszły chan krymski Chadżi Girej. Wszyscy oni byli sojusznikami, nie zaś lennikamiczypoddanymiwielkichksiążąt litewskich,zaśpobytnaLitwiebyłdlanichorazwieluinnychkniaziówicarewiczówtylkoepizodemwwalceowładzęnadułusemDżocziego.

DopieronaprzełomieXIViXVwieku,stopniowotworzysięwła-ściwagrupaTatarówlitewskich,tzn.TatarówosiedlonychwWielkimKsięstwie Litewskim, obdarowanych ziemią i w związku z tym, po-dobniejakwielumiejscowych,LitwinówiRusinów,zobowiązanychdo służby wojennej na rozkaz wielkiego księcia. Grupa ta ukształto-wała się ostatecznie pod koniec XV i na początku XVI w.

Tradycja, utrwalona pod koniec XV wieku przez polskiego kronika-rzaJanaDługoszaorazautorówpolskichilitewskichXVIwieku,wią-że początki osadnictwa tatarskiego na Litwie ze zwycięską wyprawą WitoldazaDonwroku1397,przeciwkoułusom,popierającymrywaliTochtamysza.WtedywłaśniemiałWitold osadzićw okolicachWilnaiTrok,nadrzekąWaką,częśćswychjeńców2.Zresztąwcześniej,wla-

1 M. Stryjkowski Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1846. S. 356–368; 2 Długosz J.Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Warszawa, 1981. S. 289. „Aleksander, czyli Witold książę litewski (...) skoro tylko uzyskał chwilę wolną od wewnętrz-

Tatarskie biografie

12

tach 1395-1396, przybyli do Wielkiego Księstwa Litewskiego zwolenni-cy tegochana,zwłasnymioddziałami,zktórychgronawielkiksiążęmianować musiał również zwierzchników osad tatarskich. WłaśniewówczasdużegrupyTatarówotrzymałyodWitoldaziemięzobowiąz-kiem służby wojennej3. Na tych samych warunkach nadania ziemskie otrzymywali następnie, przez cały wiek XV, aż do początku XVI, inni, dość licznidobrowolniprzesiedleńcy (carewiczowie,kniaziowie isze-regowiordyńcy).NajważniejszymprzywilejemTatarównależącychdotej warstwy wojskowej było posiadanie chłopów pańszczyźnianych(nadanych przez panującego oraz nabytych samodzielnie)4. Wszyscy Tatarzy otrzymali na Litwie prawo do swobodnego wyznawania swej

nychizewnętrznychwojen,chcącchrześcijańskimokazaćsięksięciem,przedsięwziąłwy-prawęnaTatarów.AlechociażprzeszedłDon,którypołaciniezwiesięTanais,iwokolicachnajwiększejzrzekWołgirozniósłspustoszenia,nigdziejednakniedoznawszyoporu,wtar-gnąłwsamogłównekoczowiskoTatarówzwaneOrdąiwieletysięcybarbarzyńcówzżona-mi,dziećmiistadamibydławzdobyczyuprowadziłnaLitwę.Połowęznichodstąpiłnaznakzwycięstwa królowiWładysławowi [Jagielle - S.D.], prałatom i panom polskim, a połowęsobie zostawił. Ci Tatarzy przesiedleni do Polski, porzucili błędy pogaństwa, przyjęli wiarę chrześcijańskąizroślisięzPolakamiwjedenludprzezwzajemnezwiązkimałżeńskie.Inni,którzywLitwieosiedli,pozostaliprzysprośnejwierzeMahometa,aosadzeniprzezksię-cia Witolda w jednym zakąciu Litwy, dotąd swoim obyczajem żyją i swoją bezbożną religię wyznają”.Częśćhistorykówjednak(P.Borawski,J.Tyszkiewicz)uważażeTatarzyosadze-niprzezWitoldanaLitwie,wbrewtwierdzeniuDługosza,niebylijeńcamiwojennymiipo-chodzili z plemion popierających Tochtamysza. Sami zresztą Tatarzy litewscy zaprzeczali stanowczopochodzeniuod jeńców i twierdzili, żeprzybylinaLitwęzaproszenidowalkiprzeciwKrzyżakom(cytujeichnaprzykładMaciejStryjkowski:„AczmówiążeichWitołtnieprzymusił wojną, Ale przeciw Krzyżakom namową przystojnną”) (O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żmojdzkiego i ru-skiego, wyd. J. Radziszewska, Warszawa 1978, s. 333).3 Bezpośredniewzmianki źródłoweonadaniachWitolda tych czy innychdóbrbądźdlacałychgruposadników-naprzykład,nadjezioremTrockim-bądźposzczególnychosób(nadaniaindywidualne)pochodzązeźródełpóźniejszych,XVI-XVIIwiecznych(przywilejówkonfirmacyjnych,rewizjidóbrtatarskich).4 Czasembylitodannicy–ludnośćjeszczewolna,zobowiązanatylkodopłaceniadaniny,w postaci zboża lub miodu, czasem „ludi niepochożyje”, ludzie, nie posiadające już prawa do odejścia,opuszczeniamajątku,czasem„służby”–pełne,dużegospodarstwachłopskie(za-wieraćmogłypokilka„dymów”,czylidomostw,odrębnychgospodarstw),czasemogrodnicy.Pewneograniczeniadotyczyły„czeladziniewolnej”.Bylitorzeczywiścieniewolnicy(czasemjeńcy lub ich potomkowie), nie posiadający własnych gospodarstw, mieszkający na dworze swego pana i zatrudnieni w jego gospodarstwie. Warstwa ta w ciągu XVI w. zanika, prze-mieniasięprzeważnie,poosadzeniunaroli,wogrodników.JużnapoczątkuXVIw.,potwier-dzającmimowszystkoprawoTatarówdoniewolnikównadanychprzezwielkichksiążąt,zabronionoimstanowczonabywaćnowychludziniewolnych;jeńcówmusieliosadzaćnaswych gruntach. To ograniczenie powstało z przyczyn religijnych (obaw, zupełnie nieuza-sadnionychprzedewentualnąkonwersjąprzymusowątej ludności,najbardziejuzależnio-nej,na„wiarębisurmańską”).WiększośćTatarówwcaleniemiałapoddanych(podobniejakdrobnaszlachtazaściankowa),zachowywalijednakdotegoprawo.

13


wiary, pozwolono im budować meczety. Początkowo nie zabranianomałżeństwmieszanych(związkówmałżeńskichTatarów-muzułmanówzchrześcijankami,przyczympotomkowiezachowywaliwiaręojców).Uważasię,żewłaśnietakiemałżeństwamiaływpływnautwierdzeniezwiązków monogamicznych wśród litewskich Tatarów na początku XVI wieku oraz ich szybką slawizację (zakończoną w połowie XVI w.)5, jednak proces tenmógłmieć także inne przyczyny (niespójnośćwe-wnętrznaludnościtatarskiej,przynależnośćdoróżnychplemionzwła-snymi dialektami, a także czynniki społeczne: szybka integracja ze wspólnotąlitewsko-ruską,aktywnyudziałwżyciupublicznymigospo-darczym,którywymagałposługiwaniasięmiejscowymjęzykiem).Dziękiswemu uprzywilejowanemu statusowi, Tatarzy weszli w skład tej grupy ludnościWielkiegoKsięstwa,napodstawiektórejkształtowałsięstanszlachecki(jednakzpowoduwyznanianieotrzymaliprzywilejówpoli-tycznych,prawauczestniczyćwsejmikachisejmach,wybieraniakróli).

WśródlitewskichTatarówmożnabyłoznaleźćuchodźcówzKrymu,Wielkiej (Zawołżańskiej) Ordy oraz plemion nogajskich. Ich status so-cjalnybyłdosyćróżnorodny,znajdowalisięwśródnichcarewiczowie(sołtanowie)–synowieorazbraciachanów,przedstawicielemłodszychliniiCzyngisydów–ułanowie;kniaziowieorazmurzowie–członkowierodowej i wojskowej arystokracji, władający ułusami, oraz szeregowi ordyńcy,zwykliżołnierze.Ostatniagrupastanowiławiększość.

Tatarzypełnilisłużbęwewłasnychściahach(chorągwiach).Pod-stawową jednostką organizacyjną, z której grona wystawiano od-

5 Najpierwbyłatorutenizacja-gdyżwłaśniejęzykruski(obecnietzw.starobiałoruski)przezdługiczasbyłwWielkimKsięstwiejęzykiempaństwowym,powszechnieużywanym,zarównoprzezszlachtę, jak warstwy niższe. Następnie, w miarę przejęcia przez szlachtę miejscową języka pol-skiego–następujerównieżpolonizacjaTatarówWielkiegoKsięstwa.Zresztą,naKresachrównieżwśródnichdasięzauważyćdośćtypowądlatutejszejludnościdwujęzyczność.Jedenzbadaczyzpocz.XXw.zanotowałciekawyzwyczaj:czasemTatarzymówili(równieżmiędzysobą)popol-skuwobecnościobcych,„prywatnie”posługującsięjęzykiem„prostym”,białoruskim,byćmożerównieżlitewskim(naKowieńszczyźnie).LeczewentualnewpływyjęzykalitewskiegonaTatarówsąprawienieuchwytnezewzględunabrak,przezdługiczas,źródełpisanychwtymjęzyku.Li-tuanizacjaczęściTatarówlitewskich(przedewszystkimimioninazwisk)właściwiesięzaczynawlatach20.XXw.,naLitwieKowieńskiej,aWileńszczyznęobejmujeczęściowodopieropo1945r. JęzykrosyjskirozpowszechniłsięwśródTatarówwguberniach„litewskich”,oczywiście,dopieroporozbiorach,wXIXiXXw.,wypierającczęściowojęzykpolski(zwłaszczanaterenie„radzieckiej”Białorusi).JęzykbiałoruskinatomiastprzetrwałwśródTatarówjakomowapotoczna,wniektórychpomniejszychmiejscowościach,naprzykładwIwiu.Obecniewięcwiększabodajżeczęśćpotom-kówTatarówlitewskichnależydogrupyjęzykowejsłowiańskiej,reszta–dogrupybałtyckiej.

Tatarskie biografie

14

dział na służbę wielkiego księcia, było chorąstwo. Nie tylko sami Tatarzy,aleinowiwłaścicieleziem,wcześniejnależącychdoTata-rów(tatarszczyzn),ażdowiekuXVIImieliobowiązekstawiaćsięnasłużbęwojskowąnapierwszewezwaniekróla,podprzewodnictwemwłasnych tatarskich chorążych oraz marszałków. Trzon litewsko--tatarskiej arystokracji stanowiło kilka kniaziowskich rodzin, posia-dających wojskową oraz administracyjną władzę nad szeregowymi tatarskimi żołnierzami.

Na początku XVII wieku istniało sześć rodów, zwyczajowo do-wodzącychtatarskimiściahami(chorągwiami).Tradycja,utrwalonawrewizjidóbrtatarskichz1631roku,właśnieztymi„familiami”wią-że pojawienie się litewsko-tatarskiej organizacji wojskowej. Rewizor JanKierdejzanotował:„Tefamilieniewszystkierazem,aleróżnymiczasyzaprzodkówKrólaJegomościzOrdydoWielkiegoKsięstwaLi-tewskiego przyprowadzone, jednak każda familia z swoim oddziałem przyszła,którymIchKrólewskieMościporóżnychmiejscachwWiel-kimKsięstwieLitewskimopatrzeniadawaćraczyły”6.

Chorąstwa były zazwyczaj przypisane do poszczególnych wo-jewództw i powiatów: juszyńskie – do trockiego,najmańskie –wi-leńskiego,baryńskie–nowogródzkiego,ułańskieskładałosięprze-ważnie z Tatarów, posiadających dobra w powiecie grodzieńskimi oszmiańskim, jałoirskie – w wileńskiem i nowogródzkim. Więk-szośćTatarówchorąstwakondrackiego,ściahumereszlańskiego,za-mieszkiwałaokolicęMereszlannadWaką,równieżwwojewództwiewileńskim, lecz jego pierwsi chorążowie dziedziczyli Kryczyn pod Borysowem w powiecie orszańskim, nadany ich przodkowi przez Witolda. Ale granice chorąstw nie pokrywały się z podziałem admini-stracyjnym.Tatarzy,początkowoprzypisanidotegolubowegościahu(zracjiprzynależnościdooddziałuordyńskiego,zktóregotochorą-stwo utworzono, lub z własnego wyboru, o ile zjawili się na Litwie później),posiadalinierazdobrawróżnychpowiatach,nawetbardzoodsiebieodległych,czasemzkrólewskiegonadania,czasemzna-bycia,czasemdziedziczącpokrewnych(równieżpokądzieli).Wy-

6 RGADA,f.389(MetrykaLitewska),nr569(ks.12lustracyjna),k.4.

15


stawialijednakustalonąliczbękoni(jeźdźców)dotegościahu,gdziezgodnie ze zwyczajem służyli ich przodkowie.

Na tej podstawie, z uwzględnieniem faktu, że władza w każdym ze ściahów(stanowiskachorążychimarszałków)przechodziłapraktyczniew obrębie jednego rodu (z ojca na syna, z brata na brata, ze stryja na bra-tanka itd.), w literaturze przedmiotu utrwaliła się opinia, że chorąstwa te, dowodzoneprzeztatarskichkniaziów,traktowaćnależytraktowaćjakoprzeniesione na Litwę ordyńskie ułusy, a nawet, jak uważał S. Kryczyński, żesamaorganizacjawojskowaTatarów litewskichbyła „miniaturowąkopią ordy kipczackiej, z jej podziałem na plemiona i rody, podporząd-kowanewolidziedzicznychdowódców”7. Na uderzające podobieństwo nazw chorągwi tatarskich: juszyńskiej, najmańskiej, kondrackiej, jało-irskiej,baryńskiej,donazw turecko-mongolskich rodów:Uszyn (Chu-szin,Ujszyn),Najman,Kongrat,Jałoir(Dżałair),Baryn,pierwszyzwróciłuwagę polski orientalista A. Zajączkowski8. Sformułowana przez S. Kry-czyńskiego9 teza o ich związkach genetycznych, rozbudowana została w licznych publikacjach P. Borawskiego10. Wyprowadza ona genezę cho-rąstwododdziałówtowarzyszącycharystokracjiordyńskiej,równieżnaLitwie podporządkowanych potomkom kniaziów, rządzących niegdyśw ułusach. Kwestia ta jednak wymaga dalszego opracowania.

Ogólnewyobrażenieotym,jakkształtowałasiętatarskaorganiza-cja wojskowa na Litwie we wczesnym okresie swego istnienia, mo-żemysobiewyrobićjedynienapodstawiecytowanychjużprzekazówoosadnictwiewokolicachWilnaiTrokroku1397orazpóźniejszychXVI-,XVII-wiecznychinformacjachotatarskichściahach,awięcnaźródłach,niestety,dośćszczupłychiniezawszepewnych.

Przedewszystkim, należy podkreślić, że ułusyZłotejOrdy – ko-czownicze lenna – tworzyły się z przedstawicieli rozmaitych plemion

7 S. Kryczyński, Tatarzy litewscy – próba monografii historyczno-etnografii, „Rocznik Tatarski”, t.3,1938,s.65.TęopiniępodzielałrównieżK.Grygajtis.8 A. Zajączkowski Elementy tureckie na ziemiach polskich, „Rocznik Tatarski”, t. 2, 1935, s.199-229.Stwierdził,żewnazwachrodówTatarówlitewskich„częstokroćmożnaodnaleźćdawnąnazwęszczepowątychludówiwtensposóbokreślićskładetnicznynaszychTatarów”.9 S. Kryczyński Tatarzy litewscy. s. 47-66. 10 P. Borawski, Tatarskie chorągwie plemienne w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Acta Baltico-Slavica”, t. 12, 1979, s. 133-167; P. Borawski, A.Dubiński.Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa, 1986, s. 208-221.

Tatarskie biografie

16

tureckichimongolskich,którychpóźniejszenazwy„plemienne”po-chodzą od imion rodowych arystokracji ordyńskiej stojącej na cze-leułusów11. Identyczne jest pochodzenie nazw chorąstw tatarskich. Chorąstwo ułańskie otrzymało nazwę od rodowego tytułu dowodzą-cychnimCzyngisydów(ułanów),Asańczukowiczów,zaśchorąstwobaryńskie – od nazwy rodu, stojącego na jego czele dopiero od lat 20. XVIwieku(dotegoczasuściahpodlegałrodowi,równieżnoszącemutytuł ułana).

Ordyńscy feudałowie często przybywali na Litwę z wojownikami swego ułusu; wewnątrz takich grup w pewnym stopniu musiały się za-chować dotychczasowe stosunki hierarchiczne. Przyjmując tatarskichkniaziów na służbę, Giedyminowiczemogli oczywiście utrzymać ichwojskowąi,częściowo,administracyjnąwładzęnadwłasnymioddzia-łami.Niektóreztychoddziałówmogłystaćsiępodstawąściahów,zna-nych w XVI i XVII w. Jednakże skład chorąstw tatarskich już w pierwszej ćwierciXVIw.byłznacznieszerszy,niżewentualnystanosobowyod-działów,któremogliprzyprowadzićzesobątatarscybekowielubmu-rzowie.Zachowanespisyświadczą,żewskładchorąstwweszłyosobypochodzącezróżnychordyńskichrodów,wtympotomkowierodzinary-stokratycznych,którzynaLitwienieuzyskalialboutraciliwładzęwoj-skowo-administracyjną nad innymi Tatarami12.Ściahypowiększałysię,wchłaniającnowychprzesiedleńców13.Poszczególnechorągwiezmie-niałysię,np.początkowoistniałwwojewództwienowogródzkimściahordyński,wktórymsłużylisamodzielniecarewiczowieorazkniaziowieBohatyrewiczowie-Łowczyccy, lecz na początku XVII wieku praktycznie zniknął iwiększośćwłości,wcześniej przynależąca do Tatarów tegościahu,zostałaprzepisanadochorąstwabaryńskiego14. Jego chorążym, zgodniezprzywilejemkrólewskimz5kwietnia1632roku,zostałKasymMurza Baryński. Podporządkowano mu także Tatarów z wojewódz-

11 G.A.Fedorov-Davidov.Obszczestwiennyj stroj Zołotoj Ordy (Ustrój społeczny Złotej Ordy), Moskwa, 1973, s. 175-176.12 Np. Ułanowie już w 1528 r. służyli w trzech chorąstwach (RIB, t. XXXIII, stlb. 111, 113, 114).13 A. Muchliński, Zdanie sprawy o Tatarach litewskich przez jednego z tych Tatarów złożone sułtanowi Sulejmanowi w 1558 roku, „Teka Wileńska”, 1858.14 RGADA,f.389(MetrykaLitewska),nr569(ks.12lustracyjna),k.760-760v.

17


twamścisławskiego,dotychczas(odpołowyXVIw.)pełniącychsłużbęw chorągwi powiatowej razem z całą tamtejszą szlachtą15.

Wtakiwłaśnie sposóbprzebiegałproceskształtowania się cho-rąstw tatarskich na Litwie w wiekach XVI i XVII. Chorąstwa były jed-nostkami wojskowo-administracyjnymi, złożonymi z ludzi zobowią-zanychdosłużbywojskowejzracjiposiadaniamajętnościigruntów(obowiązektenciążyłwłaśnienaziemiichprzodkomczypoprzed-nikomnadanej),podporządkowanychjednemudowódcyistanowią-cychjedenoddział.Niewątpliwiejednak,składałysięzróżnorodnychelementów,niebyłyzatemzwiązkamirodowymiczyplemiennymi.

W roku 1662 Sejm przeprowadził reformę organizacji wojskowej Tatarów litewskich, wpisując ich w struktury ówczesnego syste-mu administracyjnego: od tego czasu chorążowie ziemscy tatarscy mianowani byli w powiatach, gdzie istniały dobra tatarskie, a ich pełnomocnictwa nie wykraczały poza ich granicę. Pewną instancję nadrzędną stanowiły zwyczajowo zjazdy chorążych ziemskich tatar-skich, rozpatrujące czasem spory wykraczające poza kompetencje sądówziemskichigrodzkich(naprzykładotytułymurzów).Wysta-wiałyrównieżświadectwaszlacheckie.

Byćmoże,potomkommurzówisułtanówudałosięzachowaćpew-nązależnośćniektórychTatarów,przybyłychzniminaLitwęalbopóź-niejszychjeńców.WźródłachzXVIipierwszejpołowyXVIIwiekuwy-stępują, bardzo nieliczni wprawdzie, Tatarzy trzymający ziemie tatar-skiejarystokracjijakobojarzypancerniiputni.Mielioni,obokbojarów,czyli sług miejscowego pochodzenia, działki w jej majątkach i zobo-wiązani byli do służby wojskowej w poczcie – osobistym oddziale dzie-dzica16.Niewykluczone,żeniektórzybylipotomkamisługordyńskichfeudałów,wnowychwarunkachzachowującychpewnązależnośćodbyłychpanów.

15 Tamże,nr100(ks.100zapisów),k.107;bezwzględunaprotestyTatarówmścisławskich,władzęnadnimizachowaliinastępnichorążowiebaryńscy(tamże,nr114(ks.114zapisów),k. 307 v.; nr 569 (ks. 12 lustracyjna), k. 866). Nie mieli odrębnej organizacji Tatarzy kleccy, którzyjużw1528r.pełnilisłużbęrazemztamtejszymibojarami-szlachtą,podobniejakinnitamtejsi ziemianie, po nadaniu księstwa kleckiego Radziwiłłom pozostali w ich służbie.16 Np.:RGADA,f.389,nr569(ks.12lustracyjna),k.490,623-623v.

Tatarskie biografie

18

JednakżewiększośćTatarów,którzyosiedlilisięnaLitwieiotrzy-mali dobra od wielkiego księcia, w podstawowych sprawach uzyska-łapełnąniezależnośćodswejarystokracji,copozwoliłonastopnio-wezrównaniesięzniąpodwzględemprawnym.JużwpoczątkachXVIwieku status arystokracji i reszty Tatarówna Litwie nie różniłsięznacząco.Ijedni,idrudzynależelidojednejgrupyludności–Ta-tarówhospodarskich,będącychczęściąstanuszlacheckiego.Wtymczasie na Litwie dla wszystkich ludzi szlachetnego pochodzenia ist-niałyjużściśleokreśloneprzezprawoiutrwalonewStatutachLitew-skich wymiary kar sądowych za zranienie lub obrazę (nawiązka) czy zabójstwo (główszczyzna).W odróżnieniu od służącychwojskowochłopów(sługputnychipancernych),dowszystkichTatarówhospo-darskich, należących do warstwy wojskowej, stosowano jednako-wą(szlachecką)nawiązkęigłówszczyznę17.Nieróżniłysięrównieżzasadysłużbywojskowejksiążąt ipozostałychTatarów(jejwymiarokreślałyogólnolitewskienormy)18.WspólnieteżwywalczyliTatarzyhospodarscyrównezszlachtąwyznaniachrześcijańskiegoprawodoświadectwaprzedsądemwsprawachmajątkowych,ziemskich19.

17 J. Sobczak. Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa--Poznań1984,s.94.NiesąomówioneosobnowIStatucieLitewskim,aleanalizapraktykisądowejiwywodówszlachectwa(RGADA,f.389,nr15(ks.15zapisów),k.75-75v;AWAK,t.XVII.s.240-241;tamże,t.XXI,s.30,371iin.)wskazuje,żewobecwszystkichTatarów-zie-mianstosowanoartykułyokreślającerozmiarynawiązekszlacheckich.II i IIIStatutytylkougruntowały tą praktykę.18 Ugruntowana w literaturze opinia, że mieszkańcy okolic tatarskich dopiero w latach 40. XVIw.zostalizwolnienizniektórychdodatkowychpowinności (wożenie listów,pełnieniestraży itp.), (S. Kryczyński. Tatarzy litewscy. S. 103-104; P. Borawski Sytuacja prawna ludności tatarskiej. s. 57-58; tenże: Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej. S. 88-89; J. Sobczak Położenie prawne. S. 85; A. P. Hryckiewicz. Z gistoryi paseliszczau tatar u Belarusi (Z historii osadnictwa Tatarów na Białorusi), Vesci AN BSSR. Seryja gramadskich navuk. Minsk, 1983, vyp. 6, s. 86 iinne)pojawiłasięnapodstawieopublikowanychw1858r.przezA.Muchlińskiegonagłów-kówniektórychdokumentówMetrykiLitewskiej(TekaWileńska,№6.1858,s.99-100),aleichtreśćprzekazanotamniedokońcapoprawnie;wrzeczywistościkróluwolniłniektórychTatarów od dodatkowych obowiązków, bezprawnie nałożonych na nich przezwojewodę(RGADA,f.389nr24(ks.24zapisów),k.69v.;nr28(ks.28zapisów),k.64iin.).Bysięwtymupewnić,wystarczyłosięgnąćdotychdokumentów,czegowczesniejjakośniktnieuczynił.ZnaczeniuwLitwieterminu„Tatarzy-Kozacy”poświęconyjestmójartykuł,przygotowywanydo wydania w „Lituano-Slavica Posnanensia” w 1995 r., lecz opublikowany dopiero w roku 2010 (Tatary-kazaki w Wielikom Kniażestwie Litowskom, Tatarskije murzy i dworianie: istorija isowriemienność:Sbornikstatiej.Vypusk1.Kazań,2010,s.55-65).19 StatutLitewskirozróżniatylkodwiekategorieTatarów:„osiadłych”ziemian(służącychwiel-kiemu księciu, w XVI w. zwani są w dokumentach „Tatarami hospodarskimi”) i „prostych” Tata-rów,zajmującychsięrzemiosłem,handlem,furmaństwem.Dogrupyuprzywilejowanejnależeli

19


Formalnie, co najmniej od XVI wieku, wszyscy Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego korzystali z tych samych praw. W praktyce jed-nak, przedstawiciele arystokracji, potomkowie ordyńskich carewi-czówikniaziów,atakżerodziny,którezrobiłykarieręjużnaLitwie,obdarowani przez królów majątkami zachowywali swoje wpływyiprzywództwowswejspołeczności(lecznawetnajbogatsitatarscywłaścicieleziemscyniemoglirównaćsięzlitewskimimagnatami).

Odrębną, bardzo interesującą kartą historii litewskich Tatarówbyła ich służba dyplomatyczna. W wiekach XV i XVI, a nawet w XVII, ci,którzyzachowaliznajomośćjęzykaipismaarabskiego,zajmowaliczęsto stanowiska „pisarzy tatarskich” (czy „pisarzy arabskich”) i „tłu-maczy tatarskich” w kancelarii królewskiej. Jeździli z królewskimilistami do Wielkiej Ordy i na Krym, towarzyszyli litewskim posłom, a także samodzielnie wypełniali misje dyplomatyczne (zazwyczaj powierzano je przedstawicielom tatarskiej arystokracji, którzy za-chowali koneksje na chańskich dworach i w ułusach, ciekawym tego przykłademjestm.in.kniaźAbrahimTymirczycz,któregobiografiaopublikowana jest w tej książce).

WwiekuXVIIuTatarówlitewskichostateczniekształtująsięna-zwiska,częstopatronimiczne,utworzoneodimionojców,dziadków(Abrahi mo wicz, Achmatowicz, Aleksandrowicz, Alijewicz, Assano-wicz, Bajrulewicz, Bazarewicz, Boh danowicz, Chazbijewicz, Musicz, Mustaficz, Ryzwanowicz, Safarewicz) albo od nazwmajątków lubinnychposiadłości(Bazarewski,Korycki,Kryczyński,Krynicki,Łow-czycki, Maluszycki, Sobolewski, Talkowski itd.); niektóre rodzinyprzyjęły, zapewne naj pierw jako przy domki, nazwiska szla ch ty litew-skiej(Butler,Dowgiałło,Skirmuntitp.).Używaneprzydomki(czasemprzyłączanedonazwisk)bądźnawiązujądotytułówrodowych(Seit,Ułan, Murza Najmański itp.), bądź pochodzą od imion, przezwisklubprzydomków(Lebiedź,Woronowicz)–częstozwiązanychzpo-chodzeniemplemiennym(Konkirant,Kondrat–odułusuKongratów,Szyrin–odułusuSzyrinów itd.).Wbrewopiniipierwszychhistory-

carewiczowie, kniaziowie, murzowie, ułanowie i inni Tatarzy, lecz przywileje były opisane dla całej grupy. Np. Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego 1566 r. (Wriemiennik Moskowskogo Ob-szczestwaIstoriiiDriewnostiejRossyjskich.Księga23,Moskwa1855,s.168(rozdział12,artykuł6); I. I. Łappo. Litowskij Statut 1588 r. Kaunas 1932, t. 2 (tekst), s. 458 (rozdział 12, artykuł 10).

Tatarskie biografie

20

ków,którzy twierdzili, że „polskie”nazwiskazostałyprzejęteprzezTatarówodichchrześcijańskichmałżonek,nieznamydosłownieanijedne go przypadku tego rodza ju.

Przez długi czas, aż do drugiej połowy XVII wieku, rząd ograniczał prawoTatarówdoswobodnegodysponowaniamajątkami.Pozostałaszlachta litewska otrzymała takowe na Sejmie Brzeskim w roku 1566 (potwierdziła to Unia Lubelska 1569 roku). Tatarzy powoływali się czasem na te przywileje, sprzedając swe dobra (ustalono na Sejmie Brzeskim, iż „każdemuszlachcicowiwolno”). Jednakniecopóźniej,na przełomie XVI i XVII wieku, postanowiono, że tatarszczyznami, majątkaminadanymiTatarom,nawet tymi,którezmieniły jużwła-ściciela,nadalniemożnadysponowaćbezzgodykróla.Wroku1616Sejmzobowiązał szlachtę chrześcijańską, któranabyłaposiadłościodTatarów,dosłużbyrazemznimiwichściahach.Przeprowadzo-nawlatach1628-1631rewizjadóbrtatarskichwykazaładosyćdużąilośćtakichmajątków.Wrezultacie,litewskakancelariawydałaspo-roprzywilejówróżnymosobom,często–właśnieTatarom–napo-siadłości osób, które uchylały się od służby z tatarszczyzn. Jednakodebraćdobrawłaścicielowimożnabyłotylkonapodstawiewyrokusądu,dlategowiększośćztychprzywilejówniezastałazrealizowa-na.Zresztą,podwpływemlicznychosóbzainteresowanych (wśródktórychniezabrakłomagnatówlitewskich),wroku1632Sejmpod-ważył wyniki rewizji i zawiesił wykonanie wydanych na jej podstawie przywilejów;nowarewizja,któramiałabyćwkrótceprzeprowadzo-na, już nigdy się nie odbyła.

WpołowiewiekuXVIIzarównosłużbawojennaziemiantatarskich,jak i szlacheckie powiatowe pospolite ruszenie utraciły realne znacze-niewojskowe.AlejużwwiekuXVIwielulitewskichTatarów,aodpo-czątkuwiekuXVIIbardzoznacznaichczęśćsłużyłazażołdwlekkichchorągwiach.Początkowotakieoddziałytworzononawzórchorągwikozackich,późniejzaśtatarskiechorągwiestanowiłyodrębnyrodzajlitewskiej i koronnej lekkiej kawalerii. W jednostkach tych służbę pełni-lizresztąnietylkoTatarzy.DokońcaXVIIIwiekuprywatneoddziałyta-tarskie posiadali litewscy i polscy magnaci (Radziwiłłowie, Sapiehowie, Jabłonowscyiinni).Oficerompułkówtatarskichnadawanotypowedla

21


Rzeczypospolitej stopnie (pułkownika, rotmistrza, porucznika, chorą-żego, namiestnika), a system tworzenia jednostek tatarskich niczym sięnieróżniłodprocederu,opisanegowpowieściachHenrykaSien-kiewicza.Dowódcachorągwi–rotmistrz,pootrzymaniukrólewskiegoczyhetmańskiegolistuprzypowiedniego,któryupoważniałdozwer-bowaniachorągwi, liczącejodpowiednią ilośćżołnierzy(koni),gwa-rantującimżołdzeskarbcawokreślonejwysokości(miałbyćwypła-cany co kwartał), zaciągał ludzi na służbę. Szeregowy szlacheckiego pochodzenia–towarzysz–mógłprzyprowadzićzesobąjednegolubkilkuuzbrojonychpocztowych–służących(otrzymywałwówczasżołdpodwójnylubpotrójny).

OddrugiejpołowyXVIIwiekurotmistrzówwiększychoddziałówtatarskich mianowano czasem pułkownikami. W pierwszej połowie XVIIIwiekutatarskiechorągwieodnazwiskajednegozichdowód-ców,pułkownikaAleksandraUłana,otrzymałynazwęułanowskich,następnieułańskich.Wkrótcewwiększości armii europejskich za-czętonazywać tak jeden z rodzajów lekkiej kawalerii (charaktery-stycznym elementem jej uzbrojenia była lanca). W Rzeczypospolitej jednostki tatarskie nazywano oddziałami straży przedniej. Została rozbudowana(wedługogólnoeuropejskiegowzorca)hierarchiastop-ni wojskowych: towarzysz – namiestnik – chorąży – podporucznik (sekund-porucznik) – porucznik – sztabsrotmistrz – rotmistrz – ma-jor – podpułkownik – pułkownik – generał-major (kilku tatarskich do-wódcówotrzymałowówczasporazpierwszystopniegeneralskie).

Oddziały tatarskie brały udział we wszystkich wojnach Rzeczypo-spolitej,ażdopowstaniakościuszkowskiegow1794roku.Bardzoak-tywnieuczestniczyływówczaszarównowobronieWilna,jakiprzed-mieściaWarszawy, Pragi, przedwojskami Suworowa; gdzie zginęłowieluTatarów(wdowy,którychmężów„naPradzezabito”,spotykamywspisachludnościm.in.podwileńskichokolictatarskichz1795roku).

JużpodkoniecXVIwiekuorazpóźniej,niektórzyTatarzy,porzuca-jącswestareposiadłości(zpowodurozdrobnieniamajątków,wieleznichnieposiadałojużdośćziemi,abyzapewnićsobieutrzymanie),osiedlalisięnaziemiachmagnatów,nietylkonaLitwieiBiałorusi,alerównieżnaUkrainie.Wspólniezinnądrobnąorazśredniąszlachtą

Tatarskie biografie

22

korzystali z ich protekcji. Często dzierżawili ziemię na takich samych jak uprzednio zasadach, tzn. wraz z obowiązkiem pełnienia służby wojskowej (tego rodzaju stosunki były rozpowszechnione zwłasz-czaw posiadłościach książąt Radziwiłłów), niekiedy jednak płacilizaniączynsz.CzęśćTatarówosiadławmiastach(zazwyczajnaju-rydykach, ziemiach feudałów, niepodlegającychwładzommiejskimorazmiejskiemusądownictwu). Jednakniektórerodzinyzachowałyrodoweposiadłości,otrzymałyodkrólówlubnabyłynowemajątki,częstozpoddanymichłopami.WwiekuXVIIIiXIXwielupotomkówTatarówhospodarskichprzeniosłosiędomiastimiasteczek,częstokontynuując obowiązek służby wojskowej, tym samym podtrzymując sweprawadoprzywilejówszlacheckich.

Faktycznie w końcu XVIII wieku wszyscy litewscy Tatarzy, nie-zależnie od stanu majątkowego i rodzaju zajęć, tworzyli jednolitągrupę stanową, zewspólnymi przywilejami, zatwierdzonymi przezlicznedokumentykrólewskie(poczynającodlat60.XVIwieku)orazkonstytucje (ustawy) sejmowe. Stanowili jedną z kategorii szlachty Rzeczpospolitej.

Poprzyłączeniuziem,zamieszkałychprzezlitewskichTatarów,doImperium Rosyjskiego (po drugim i trzecim rozbiorze Rzeczpospolitej w latach 1793–1795), wraz z inną szlachtą musieli, jak ironicznie po-wiedział Adam Mickiewicz w „Panie Tadeuszu”, „szlachectwa papierem próbować”.Zresztą, z początkuwarunki potwierdzenia szlachectwabyłydosyć liberalne,amiejscoweszlacheckiezebrania litewsko-bia-łoruskich oraz ukraińskich guberni w latach 1800–1820 na podstawie przywilejówJanaIII i jegonastępcówuznałyza„starożytnąszlachtępolską” prawie wszystkie litewsko-tatarskie rody – nieco ponad 20020.

KwestiaprawlitewskichTatarówprzyciągnęładosyćwcześnieuwa-gę Senatu Rosji. Stało się tak, ponieważ przysługujące szlachcie mu-

20 Dokładniej zob.: S. Dumin.Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa. Gdańsk, 2006. Odtegowłaśnieczasu,pozłożeniuwywodówszlachectwa,utrwalonazostałyostatecznierównieżtradycjeheraldyczneszlachtytatarskiej,używającejczasemherbówwłasnych,leczprzeważnietychżeherbówpolsko-litewskich,coresztamiejscowejszlachty.Niewywiodłosięwówczaszaledwiekilkarodzin(wydajesię,żeprzezzwykłelenistwo,gdyżichprzodko-wie,jakświadcząźródła,służylirównieżwwojsku,posiadaliniegdyśdobraiwniczymsięnieróżniliodresztyTatarówlitewskich);aleczasemichrównieżtraktowanojakoszlachtę,umieszczając w spisach szlacheckich.

23


zułmańskiejw„byłychpolskichguberniach”prawoposiadaniachłopówwyznania chrześcijańskiego było sprzeczne z ogólnym ustawodaw-stwem Cesarstwa. Ostatecznie, po długotrwałym rozważaniu ich sy-tuacjiprawnej,Tatarzyzachowaliswojeprzywileje.Rodowodyrodówlitewsko-tatarskich,przedstawionewróżnymczasieszlacheckimze-braniom, nie zawsze były dokładne (tak samo zresztą, jak genealogie reszty miejscowej szlachty). Jednak bardzo ważne jest to, iż z praw szla-checkich korzystali wszyscy litewscy Tatarzy. Podczas rozpatrywania ichprzywilejówprzezrządrosyjski,oficerowieorazziemianie(którzynapoczątkuXIXwiekuposiadaliłącznietylko1250chłopów)wykazalisolidarnośćzeswoimiwspółbraćmi,wtymzbiedniejszączęściątatar-skiejspołeczności,którazpowoduutratyziemizmuszonabyła,podob-niejakiinnadrobnaszlachta,dzierżawićgruntyodobszarników,osie-dlaćsięwmiastachimiasteczkach,atakżezajmowaćsięrzemiosłem.Wswymmemorialepodkreślali,żewodróżnieniuodTatarówCesar-stwa Rosyjskiego, Tatarzy litewscy nie dzielą się na szlachtę oraz inne stany–chłopów,rzemieślników,kupców.Wszyscybowiem,zasłużbęwojskową na Litwie i w Polsce otrzymali ziemię oraz szlacheckie pra-wa,„ainnegorodzajuTatarówwtymkrajuniema”21.

Praktycznie jednak tryb życia Tatarów-ziemian oraz tych nieza-możnych,żyjącychwmiastachimiasteczkach,znaczniesięróżnił.Niemniej, nawet formalna przynależność do szlachty dawała oso-bompochodzącymzbiednychrodzinmożliwośćkarierywojskowejlub cywilnej. W ten sposób wśród litewskich Tatarów-generałów,wojskowych oraz urzędników cywilnych (rzeczywistych i tajnychradcówstanu)możnaspotkaćnietylkoprzedstawicielistarejarysto-kracji (Kryczyńskich, Tuhan-Baranowskich, Ułan-Maluszyckich), ale ipotomkówrodzinniezamożnych(Biciutków,Lebiedziów,Muchlów,Połtorzyckich,Jakubowskich,Janowiczów-Czaińskichitd.).

Po rozbiorach Rzeczypospolitej Tatarzy litewscy kontynuowali tra-dycjęsłużbywojskowej,przezkilkastulecibędącejprzecieżichgłów-nymzajęciem.Wroku1797poddowództwempułkownika(późniejgenerała-lejtnanta) Jakuba Tuhan-Baranowskiego został utworzony

21 S.Dumin.,I.Konopacki.Białorukija tatary: minułaje i suczasność (Białoruscy Tatarzy: prze-szłość i teraźniejszość). Mińsk, 1993. S. 130.

Tatarskie biografie

24

w armii rosyjskiej Pułk Litewsko-Tatarski, do którego trafiło wieluoficeróworaz szeregowych zwojsk litewskich i koronnych.Wcze-śniejszaniecopróbarządupruskiegoutworzeniatatarskiejjednost-ki ułańskiej w szeregach własnej armii zakończyła się niepowodze-niem22. W roku 1799 ułański pułk rosyjski uczestniczył w wyprawie gen. Rimskiego-Korsakowa do Szwajcarii (na odsiecz Suworowowi). W roku 1801 został rozdzielony na dwa pułki: Konny Tatarski i Kon-nyLitewski,wkrótceprzemianowanenaTatarskiorazLitewskiPułkUłański. Pułk Tatarski brał udział w wojnie przeciwko Napoleonowi w Prusach w latach 1806-1807, wyprawie przeciw Austriakom do Galicji w 1809 roku i w wojnie roku 1812 – na terytorium Białorusi. W latach 1813-1814 walczył w Księstwie Warszawskim i Niemczech (przy oblężeniuMagdeburga).Wielu oficerów i podoficerów otrzy-małoodznaczenia,wtymnajbardziejprestiżowywojennyorderśw.Jerzego, kontynuując następnie karierę wojskową lub cywilną. Po stłumieniupowstanialistopadowegowroku1831,choćpułkuczest-niczyłwdziałaniachwojennychprzeciwarmiipolskiej,dowództworosyjskie obawiając się jego zbyt „narodowościowego charakteru”,nakazałowroku1834rozformowaćoddział,przenoszącposzczegól-neszwadronydoinnychpułkówułańskich.

W czasie najazdu francuskiego na Rosję w roku 1812, równieżw składzie polskiego pułku szwoleżerów gwardii napoleońskiejutworzono szwadron tatarski. Brał on udział w kampaniach 1813-1814 w Niemczech i Francji, aż do abdykacji Napoleona, a następnie wraz zinnymioddziałamipolskimizostałodesłanydoKrólestwaPolskie-go i tam rozformowany.

Po wojnie roku 1812, służba wojskowa była wciąż popularna nie tylkopośródlitewsko-tatarskiejarystokracji,lecztakżewśródtatar-skiejbiedotyszlacheckiej,przedktórąotwierałamożliwośćkariery.Jejprzedstawicielispotykamywgronieoficerów,anawetgeneralicjiarmii rosyjskiej i gwardii imperatorskiej.PodkoniecXIXwiekuofi-cerowietatarskiegopochodzeniaznaleźlisięrównieżwemarynarce22 „Tatarenpułk”,utworzonywroku1795r.poddowództwempułkownikaJanuszaMurzyBa-ranowskiego, jużw roku1799przekształconyzostałwbatalion,wktórymTatarzysłużylitylkow jednymz5szwadronów,zaśwr.1806,poporażcePruswwojniezNapoleonemi ustąpieniu obwodu białostockiego Rosji, całkowicie zlikwidowany.

25


wojennej.PóźniejpodejmowalisłużbęwarmiachniepodległejPolskiiLitwy;wniektórychrodzinachtradycja taprzetrwaładodniadzi-siejszego.

JużnapoczątkuXIXwiekuniektórzyTatarzypracowaliwmiejsco-wej administracji litewsko-białoruskich guberni. Po powstaniach lat 1830-1831oraz1863-1864rządrosyjskistarałsięusuwaćzniejszlach-tękatolicką,jednakzpowodubrakuznajomościlokalnychwarunkóworaz języka, próby zastąpienia jej przez rosyjskichurzędnikówczę-stoniedawałyefektów.WtejsytuacjiwłaśnieliczniTatarzylitewscyzajęli rozmaite stanowiska urzędnicze w guberniach grodnieńskiej, mińskiejiwileńskiej.Ichliczba,wporównaniuzurzędnikamiinnychnarodowości,byłatamdosyćdużaażdorewolucji1917roku.Wielu,pootrzymaniu wykształcenia i stopni urzędniczych, kontynuowało służbę winnychregionachImperiumRosyjskiego.Wartoodnotowaćwojsko-wąorazcywilnąsłużbęniektórychlitewskichTatarówzwłaszczanaPowołżu,Kaukazie,Krymie,atakżeichkontaktyzmiejscowymiwspół-wyznawcami.

Oprócz tradycyjnych zajęć (służbawojskowaoraz cywilna), nie-którzywykształceniTatarzylitewscywybraliwolnezawody.Przykła-demmoże tubyćStefanKryczyński,nadwornyarchitektemirabu-charskiego,którywybudowałmeczetsoborowywPetersburgu(zało-żonywroku1910,wykończonyw1918).WwiekuXXwśródlitewskichTatarówpojawili sięmuzycy,kompozytorzy,pisarze,poeci, lekarze,inżynierowie–przedstawicieleprawiewszystkichzawodów.

Towłaśnie islamwmiejscowym, samoistnymwydaniu, stanowitenelementkulturylitewskichTatarów,dziękiktóremuuniknęlioniprzez wieki pełnej asymilacji, zachowując określoną świadomościnarodową.WiększośćTatarówtroskliwiezachowałaswojetradycjereligijne. Ogniskami ich narodowej kultury pozostały meczety, istnie-jąceodwieków (najstarsze, jaksięprzypuszcza,odczasówWitol-da)wniektórychstarychosadach,okolicachtatarskich(SorokTatary,Rejże,Niemież,Dowbuciszki,Łowczyce,Kruszyniany,Bohonikiiin.),w miastach i miasteczkach (już w wieku XVI Mińsk, od XVIII – Nowo-gródek,odXIX–Słonim,Lachowicze,odXX–Kownoitd.).Wniektó-rych rodzinach był pielęgnowany z pokolenia na pokolenie zwyczaj

Tatarskie biografie

26

własnoręcznego pisania ksiąg po arabsku (jego cennymi zabytkami sąrękopiśmienneKorany,kitabyichamaiły).

Aż do XX stulecia dysponujemy bardzo niewielką ilościąwiary-godnych (utrwalonychw dokumentach) przekazów o przechodze-niu Tatarów na chrześcijaństwo23. Sporo natomiast istnieje legend o tatarskim pochodzeniu litewskich, białoruskich i polskich rodówszlacheckich, co często jednak nie ma potwierdzenia (podobnie jak wPaństwieMoskiewskim,wśródszlachtywWielkimKsięstwieLi-tewskim tworzono się legendy o obcym pochodzeniu, najczęściejrzymskim – lecz niekiedy i tatarskim, będące m.in. następstwem mody na wschodnią kulturę, rozpowszechnionej w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku, w okresie tzw. sarmatyzmu)24.

Wczasach rewolucji iwojny domowejwRosji da się zauważyćwzmożonąaktywnośćlitewskichTatarówwruchachmuzułmańskichnaKrymie,KaukazieiPowołżu.Przedewszystkimtrzebawspomniećtu generała Macieja Sulkiewicza, premiera pierwszego muzułmań-skiegorząduKrymu,późniejszefaSztabuGeneralnegoSiłZbrojnychniepodległego Azerbejdżanu (zamordowanego następnie przez bol-szewików).Wroku1919dużąrolęwformowaniuarmiibiałoruskiej,zazgodąNaczelnikaJózefaPiłsudskiego,odegrałpułkownikHassanKonopacki. Tatarzy uczestniczyli też w walkach o wyzwolenie Polski, m.in. w wojnie przeciw bolszewikom w 1920 roku.

Kształtowaniesięlitewsko-tatarskiejinteligencji,którejtrzonsta-nowiła tatarska młodzież wykształcona w uczelniach Petersburga, stworzyłopodstawydozrozumienia,uświadomienia sobiewłasnejhistorii i tradycji. W początkach XX wieku pojawiły się pierwsze ta-tarskie organizacje, członkowie których, przede wszystkim braciaLeon i Olgierd Kryczyńscy, stali się w okresie międzywojennym or-ganizatoramiorazprzywódcamitatarskiegoodrodzeniakulturowo-

23 Zob.:S.Dumin.Problem chrystianizacji Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego w świetle źródeł,Dialogchrześcijańsko-muzułmański.Historiaiwspółczesność.Toruń,2011.S.17-25.24 Dorozpowszechnieniasiętychlegendprzyczyniłsięszczególnie„Herbarzrodzintatar-skichwPolsce”S.Dziadulewicza(1929),któryzaliczyłdogronarodzinpochodzeniatatar-skiegowielerodzino„wschodniobrzmiących”nazwiskach.Częśćrodzinzainteresowanych,złatwościąwtouwierzyłaiwierzynadal.Gorzej,żenatejdośćnikłejpodstawieczasemopierająswewywodyrównieżniektórzyhistorycy.


-narodowego w niepodległej Rzeczypospolitej (przede wszystkim na WileńszczyźnieiBiałorusi).

Jak dobrze pamiętamy, olbrzymią klęskę tradycjom i kulturze li-tewskichTatarówzadała IIwojnaświatowa,apóźniejszemigracjespowodowały upadek wielu ich odwiecznych siedzib. Czasem już tyl-konawpół zatarte napisy na grobowych kamieniach poświadcza-ją,żewminionychwiekachżylitamprzybyszezOrdy,którzynatejziemi znaleźli nowąojczyznę.Na szczęście, pamięć ludzkapotrafibyćtrwalszaodświątyńipomników.Wroku1997potomkowieTata-rówLitwy,BiałorusiiPolskizdumąuczcili600.rocznicępoczątkówswego osadnictwa w Wielkim Księstwie Litewskim. Nie patrząc na obecne granice państwowe, Tatarzy Litwy, Białorusi i Polski pamiętają oswoichwspólnychkorzeniach.Taksiążka,którejpierwszewydanieukazało się na Litwie, w historycznym centrum osadnictwa, przypo-minaimionawybitnychTatarów.Pozostawilioniswójśladnakartachhistorii i kultury Litwy, Polski, Białorusi, Rosji, a także wielu innych krajówinarodów.

Stanisław Duminkandydat nauk historycznych,

pracownik naukowy Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie

Tłumaczenie z jęz. rosyjskiego: TatjanaiDanielCzachorowscy

29

Litewscy Tatarzy wczoraj i dziś

Każdynaródżyjetakdługo,dopókipamiętaowłasnychkorzeniach,trzymasięswoichnormreligijnych,dopókijegosiłąprzewodniąjestinteligencja.Równieważnyjestdlaniegojęzyk.JednakżelitewscyTa-tarzyutraciliswójojczystyjęzykjeszczewXVIIwieku,dlategowza-chowaniuichnarodowejtożsamościistotnąrolęodegrałislam.

LitewscyTatarzymogąbyćdumnizeswojejhistorii.Jużodsześciustuleci Litwa jest dla nich ziemią ojczystą. Tatarzy uczestniczyli więc we wszystkich istotnych wydarzeniach w historii państwa. Bez wąt-pienia najważniejszym z nich był udział w bitwie pod Grunwaldem, późniejsłużbapodswoimirodowymisztandaramiwpułkachprzed-niej strażyWielkiegoKsięstwa Litewskiego, będących częściąwojskRzeczypospolitej Obojga Narodów, uczestnictwowewszystkich bezwyjątku wojnach toczonych aż do rozpadu państwa. W okresie Sejmu CzteroletniegopowszechnieznanebyłonazwiskogenerałaJózefaBie-laka,atakżeinnychTatarówofiarniewalczącychwczasieinsurekcjikościuszkowskiejowskrzeszenieWielkiegoKsięstwaLitewskiego.

Tatarzy brali także udział w ostatniej decydującej bitwie insurekcji – wobroniewarszawskiejPragi4listopada1794roku.WiększośćznichwalczyłapoddowództwemgenerałaJakubaJasińskiego.Przegranabi-twa i upadek powstania ostatecznie zadecydowały o rozpadzie Rzeczy-pospolitej i co za tym idzie, o upadku Wielkiego Księstwa Litewskiego25.

Whistorii światowejwojskowościzapisali sięTatarzy jako twór-cy ułańskiej kawalerii. Nazwę „ułan” wywiedziono w XVIII wieku od nazwiskapułkownikaAleksandraUłana(patrzjegobiografiawtejżeksiążce). Ten rodzaj wojsk spotyka się nie tylko w armii polskiej i li-

25 DaujotasJ.Totoriai Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kariuomenėje XVII–XVIII a. „Lietuvos totoriai“. 1996. Nr 7.

Tatarskie biografie

30

tewskiej,aleteżwpruskiej,saskiej,francuskiej,austriackiej,apóź-niej i innych siłach zbrojnych.

Oficerowie–litewscyTatarzyodznaczalisięwysokimmorale,dla-tegopowierzanoimodpowiedzialnefunkcjepłatników,intendentów,członków i przewodniczących sądówwojskowych. Do służbywoj-skowej przygotowywano ich już od dzieciństwa. Nic więc dziwnego, żezmaleńkiejwspólnotytatarskiej,potomkowiektórejżyjądziśnaLitwie, w Polsce i na Białorusi, w końcu wieku XIX i na początku XX wywiodłosięokołotrzydziestugenerałów.Najbardziejznaniznichto: generał piechoty Hipolit (Chalil) Januszewski; generałowie-lejt-nanci:JakubJózefowicz,ChalilBazarewski,AleksanderTuhan-MirzaBaronowski, Konstanty Kryczyński, Maciej (Sulejman) Sulkiewicz; generałowie-majorzy: Tamerlan Bielak, Aleksander Maluszycki-Ułan, SamuelKryczyński,AleksanderRomanowicz,DawidSulkiewicz,Jó-zef Sulkiewicz, Aleksander Talkowski i inni.

WokresiemiędzywojennymwieluTatarówwstąpiłodonowofor-mującej sięarmii litewskiej.Należy tuwspomniećchoćbyochotni-kówJonasaiStasysaChalackasów(Chaleckich),pułkownika-lejtnan-taAleksandraMakulavičiusa(Makułowicza),braciKalinów,Juozasai Romualdasa – pułkownika i pułkownika-lejtnanta.

Większośćmłodzieżytatarskiejwtamtymczasieodbywałosłużbęwojskowąw2PułkuUłanówim.WielkiejKsiężnejLitewskiejBirutyw Olicie. Ta godna tradycja kontynuowana jest i w naszych czasach – kilkuTatarówsłużywarmiilitewskiej.

W drugiej połowie wieku XIX i na początku XX tatarska inteligen-cjaobokkarierywojskowejzaczęławybierać innezawody.Pojawilisię tatarscy lekarze, adwokaci, uczeni, urzędnicy państwowi. Pozo-stali tradycyjnie zajmowali się ogrodnictwem, sadownictwem, gar-barstwem, transportem konnym. Ten ostatni, do czasu pojawienia się kolei, nawet zmonopolizowali. Od dawien dawna bowiem tatarscy przewoźnicydocieralizładunkamidoodległychmiejsc–doKrakowa,Poznania,anawetnaKrym.OtocootatarskichwoźnicachzNowo-gródkanapisałbratAdamaMickiewicza,Franciszek:Można doliczyć się 2000 koni, które[Tatarzy]zawsze gotowi są zaprzęgać, jednak kiedy nadchodzi pora kontraktów do Dubnej, Kijowa, Wilna czy innych miejsc,

31


często trudno [konie]nająć… Ich konie są małe, wytrwałe, przyuczone do biegu i pokonywania długich dystansów w podróżach ciągnących się tygodniami… Oni [Tatarzy] słyną ze swojej uczciwości, każdy, nawet naj-biedniejszy posłany z dużą sumą pieniędzy lub jakimiś innymi cennymi przedmiotami czy dokumentami zasługuje na zaufanie. Nie zdarzyło się, żeby Tatara sądzono za przestępstwo kryminalne, kradzież…26.

Tatarscygarbarzeodzawszesłynęlizwysokiej jakościwyrabia-nychprzezsiebieskór,którebyłymiękkieimocne.Niestety,todaw-ne rzemiosło praktycznie zanikło,mimo że jeszczedzisiaj spotkaćmożnaludziznającychjegoarkana.WartobyłobyjewięcwskrzesićiobjąćochronąjakoelementdziedzictwamaterialnegoLitwy.

Równie znani byli tatarscy ogrodnicy sprzedający płody swojejpracynarynkachKowna,OlityiWilna.Aktóżnieznadańtatarskiejkuchni–kołdunów,pierekaczewnika–wielowarstwowegociastana-dziewanego mięsem, serem lub musem jabłkowym, czy szimtalapi-sa – drożdżowej strucli makowej z rodzynkami? To dzięki Tatarkom przetrwało owo kulinarne dziedzictwo narodowe i zajęło poczesne miejsce w kulturze materialnej Litwy i sąsiednich państw.

Kultura litewskich Tatarów osiągnęła pełnię rozkwituw okresiemiędzywojennym.GłównymcentrumkulturalnymTatarówstałosięWilno.Tutajwłaśnieosiedlilisięwybitnidziałaczekółkastudenckie-gozałożonegonapoczątkuminionegowiekuwPetersburgu,którzypo rewolucji w Rosji uczestniczyli wwalce o niezależność Krymui Azerbejdżanu. To dzięki nim w przedwojennej Polsce narodził się wśródTatarówsilnyruchnarzeczkulturalnejireligijnejodnowy.TozWilnapopłynęłydowszystkichtatarskichwspólnotmocnesygnałyo duchowym i kulturowym odrodzeniu. Inicjatorami tego ruchu byli przedewszystkimbraciaLeoniOlgierdKryczyńscy.Doodrodzeniasię kulturalnego i religijnego życia znacząco przyczynili się także inni tatarscy intelektualiści: profesor wileńskiego Uniwersytetu StefanaBatorego Stefan Bazarewski, prawnik Aleksander Achmatowicz, ge-nerał Aleksander Romanowicz i inni. Staraniem Leona i Olgierda Kry-czyńskichzaczęły sięukazywaćwWilniekolejnewydanianieoce-

26 Kallenbach J. Pamiętnik Franciszka Mickiewicza z autografu wydał i objaśnił. Lwów–Warsza-wa–Kraków,1923.Цит. по:KričinskisS.Lietuvos totoriai. Vilnius, 1993. P. 131–132.

Tatarskie biografie

32

nionegododziś„RocznikaTatarskiego”.Pierwszytomwspomniane-go periodyku ujrzał światło dziennew roku 1932, drugi ukazał sięw1935wZamościu,trzeci–w1938wWarszawie.Wtrzecimtomie„Rocznika” Stanisław Kryczyński opublikował swoją słynną monogra-fię „TatarzyLitewscy“.Niestety,wydaniekolejnego,czwartego tomu„Rocznika” udaremniłwybuch IIwojny światowej.W tamtych cza-sach założono też w Wilnie tatarskie muzeum, archiwum, bibliotekę, awroku1925wybranomuftiego,którymzostałznanyorientalista,doktor Uniwersytetu Berlińskiego Jakub Szynkiewicz. W roku 1926 powołanodożyciaZwiązekKulturalno-OświatowyTatarówRzeczy-pospolitej,któremuodroku1929przewodniczyłOlgierdKryczyński.

Mimo,żewtatarskiejspołecznościzamieszkującejniepodległąLi-twęniebyłotakichwybitnychintelektualistówjakwWilnie,toitakmiejscowawspólnotaprzeżywałaswójrozkwit.Dotyczyłotoprzedewszystkim wsi Rejże, tradycyjnie nazywanej Mekką litewskich Tata-rów.Wokresiemiędzywojennymzarównotawieś,jakiinnewnaj-bliższymsąsiedztwiebyłygęstozaludnioneprzezTatarów.Kultywo-wanownichtradycjenarodowe.DługiedziesięcioleciamiejscowymimamembyłAdamChalecki,októrymdodziświerniprzechowująwspomnienia.Wieśotaczaaż13 starychcmentarzy.Stojącyw rej-żewskim meczecie minbar (ambona), uratowany ze spalonego w 1889 roku meczetu w Bazarach, jest najstarszym zabytkiem mu-zułmańskiej kultury sakralnej na Litwie, a także bezcenną relikwią. Na nim ręka tatarskiego stolarza wyryła datę – rok 1684. Przed woj-nąRejżeiokolicezamieszkiwałoponad120Tatarów.Przezostatniedwadzieścia pięć lat istotną rolę odgrywałw tejwspólnocie imamDanielusMakulavičius.

Intensywne życie tatarskie rozwijało się także w tymczasowej sto-licy Litwy – Kownie. Tutaj jeszcze, na początku XX wieku, na ziemi podarowanej gminie przez mecenasa hadżiego Aleksandra Iljasie-wiczapostanowionowybudowaćmeczet. Planowanooddać godoużytkuw1930roku,w500.rocznicęśmierciWitoldaWielkiego,alez powodu braku funduszy udostępniono wiernym dopiero 15 lipca 1933 roku, w 523. rocznicę bitwy grunwaldzkiej. Budowa meczetu możliwa była dzięki staraniom pułkownika Chalila Januszewskiego

33


ipowołanegoprzezeńkomitetu.ChcącsymbolicznieuczcićzasługiTatarów wobec Litwy, część pieniędzy wyłożyło również państwo,rządzone przez tautininkasa (nacjonalistę) Augustinasa Voldemara-sa.Doroku1944godnośćimamapiastowałwkowieńskimmeczecieMustafaChalecki,późniejwybranyimamemwRejżach.

Historia meczetu była burzliwa. Po raz pierwszy został zamknię-ty przed wybuchem wojny w 1941 roku. Już wtedy go rozgrabiono. Podczas wojny i tuż po jej zakończeniu meczet ponownie otwarto. Jednak w roku 1947 znowu go zamknięto. W jego wnętrzach urzą-dzono archiwum miejskie, a około 1950 roku pomieszczenia meczetu zacząłużytkowaćamatorskicyrk.Późniejzamienionogowczytel-nię.Wroku1988służył jakomagazyneksponatówMuzeumSztuki im.M.K.Čiurlionisa.Rokpóźniejmeczetzwróconowspólnocie,alewiernimogli sięwnimmodlićdopieropoodzyskaniuprzezLitwęniepodległości5lipca1991roku.

Mówiąc o znanych ośrodkach osadnictwa, nie można pominąćwsiSorokTatary,wktórejdonaszychczasówzachowałysięspecy-ficznedlawsitatarskiejelementy:mnóstwouliczekidróżekcharak-terystyczniekrzyżującychsiępodkątemprostym.WedługznawcówwieśjestjedynąwswoimrodzajunaWileńszczyźnie.Przypuszczają,że unikalne rozplanowanie wsi zostało zapożyczone od mieszkań-ców stepów. Znajdujący sięw Sorok Tatarachmeczet jest jednymz najstarszych na Litwie. Wiąże się z nim ciekawostka historyczna: wjegownętrzurozwieszanochorągwiepułkówtatarskichwalczą-cych w wojnach prowadzonych przez Rzeczpospolitą Obojga Naro-dów.Dodziśmożnatamzobaczyćdrzewcechorągwi,podktórąTa-tarzyszlidobojuwpowstaniukościuszkowskim.

Równie znana jest także położona niedaleko Wilna wieś Nie-mież. Słynie z tego, że w jej pobliżu była letnia rezydencja Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda. We wsi znajduje się skromny meczet ufundowany przez książąt Kryczyńskich i rodzinny grobowiec w sta-rejczęścicmentarza.Nekropolia ta jestmiejscemspoczynkuwieluznakomitości,wśródnichwspomnianegowcześniejhadżiegoAlek-sandraIljasiewicza,któryw1913rokuwypełniłhadżdż(pielgrzymkę)doMekki. Znany był pośród Tatarów z tego, że dużą część swego

Tatarskie biografie

34

majątku przeznaczył na potrzeby religijne i wspomaganie biednych współplemieńców.

DoczasówpowojennychistniałjeszczemeczetnawileńskichŁu-kiszkach, którywwyniku rozbudowymiasta znalazł sięw samymcentrum metropolii. To położenie przesądziło zapewne o jego lo-sach–zostałzamknięty,awroku1968zburzony,zaśnajegomiejscuwzniesiono instytuty Akademii Nauk Litewskiej SRR. Zniszczono tak-że mizar (cmentarz).

WieluwybitnychprzedstawicielelitewskichTatarówzginęłopod-czas wojny, było represjonowanych, zsyłanych, wielu też w obawie przedprześladowaniamiwyemigrowało.Okressocjalizmuprzyniósłniestetypełnyzastójwrozwojukulturalnymireligijnymwspólnoty.System nakazowo-administracyjny i kołchozy zniszczyły trwające wiele stuleci tradycjewspólnoty.Obawiano się, że jeśliwładza ra-dziecka przetrwa jeszcze 50 lat, to Tatarzy na Litwie znikną całko-wicie.Naszczęścietaksięniestało.Alechociażmamyterazpełnąswobodę religijną, nadal istnieje niebezpieczeństwo utraty odrębno-ścinarodowej.

Dzisiejsząspołeczność tatarskąnaLitwiedotykają te samepro-blemy,coicałykraj:wieluzjejczłonkówwyjechałowposzukiwaniulepszegożyciadoIrlandii,WielkiejBrytanii,USA.Danestatystycznealarmują:zgodniezespisemwroku1989naLitwieżyło5100Tatarów,jednak podczas ostatniego spisu powszechnego w 2001 roku narodo-wośćtatarskązadeklarowałozaledwie3225osób.

Paradoksalne: choćw czasach radzieckich obowiązywałowielenajróżniejszych zakazów, to podczasmuzułmańskich świąt jedynyczynnywówczasmeczetwRejżachpękałwszwach.Dzisiaj,kiedyniemażadnychprzeszkódwpraktykowaniureligii,liczbawiernychw meczetach znacząco zmalała.

Wielkośćstrat,któreponiosławspólnotatatarskanaLitwie,moż-na zilustrować następującym przykładem: dziś w okolicachWilnaznanesątylkodwiezamieszkałeprzezTatarówmiejscowości–wsieSorok Tatary i Niemież – a jeszcze niedawna było ich znacznie wię-cej: Kozaklary, Kolnolary, Mereszlany, Melechowce, Ludwinowo, Cha-zbijewicze,Afindziewicze,Łukiszki.Obecniewszystkiewymienione

35


wioski już nie istnieją, zostały wchłonięte przez Wilno albo nie ma jużwnichTatarów.PodobnylosspotkałwieśWinksznupiewrejoniewilkowyskim,Bazaryw rejonieolickim i jeszczeparę innych.Dziśoichistnieniuświadcząjedyniekamieniestarychmogił.

Jednakżeniewartomówićtylkoosmutnychrzeczach.WspólnotatatarskanaLitwieponownieodrodziła sięwewrześniu1988 roku.Wszystkichogarnęławtedyeuforia,asaleniemieściłypragnącychspotkaćsięzeswoimiwspółplemieńcami.Potemtafalaentuzjazmustopniowo opadła. Pomimo tego w ostatnim dwudziestoleciu zrobio-no niemało: odremontowano meczety dawniej zamienione w maga-zyny,powołanoorganizacjezrzeszające litewskichTatarów.WRej-żachmiejscowagminazbudowaładomwspólnotowy.

Wielejeszczeproblemówoczekujenarozwiązanie:dotejporynierozstrzygniętokwestiirekonstrukcjimeczetuwWilnie,koniecznościzbudowania domówwspólnotowychwNiemieży i Sorok Tatarachoraz centrum kultury tatarskiej w Kownie.

Na szczególny szacunek zasługują pierwsi liderzy odrodzo-nejWspólnoty Tatarów Litwy – dziennikarzMensaid Bajraszewski i śp. docent Kowieńskiego Uniwersytetu Technologicznego, doktorRomualdasMakaveckas (RomualdMakowiecki), z którego inicjaty-wy w 1996 roku powołano największą organizację jednoczącą naszą społeczność–ZwiązekWspólnotTatarówLitewskich.Todziękinie-muwstyczniu1995rokuzaczętowydawaćgazetę„Lietuvostotoriai”(„TatarzyLitewscy”),zasłużenieokreślanąmianemkronikilitewskichTatarów. Ktoś podliczył, że gdyby złożyćwszystkie numery gazetyw jeden tom, to powstałoby 1200-stronicowe tomisko… Wiele swoje-goczasuienergiipoświęciłwspólnemudziełuJonasRidzvanavičius,przewodniczącyZwiązkuWspólnotwlatach1998-2003.

W ostatnich latach cyklicznie organizowane są naukowo-prak-tycznekonferencjezwane„Orientami”,podczasktórychrozmawiasięo historycznym dziedzictwie i rozstrzyga ważne dla litewskich Tata-rówkwestie.Pierwszatakieprzedsięwzięciemiałomiejscewczerw-cu 1997 roku, kiedy na Litwie obchodzono 600-lecie osiedlenia się TatarówwWielkimKsięstwie Litewskim.Do roku2008odbyło się 5„Orientów”.

Tatarskie biografie

36

W roku 1997 powołano do życia muzułmańską organizację reli-gijną,arokpóźniejzałożonoduchowekierownictwomuzułmanówLitwy – Muftiat.

Dziśwspólnota,choćpowoli,stopniowosięodradza.Corazczę-ściejmówiąoniejwtelewizjiiradiu,pisząwprasie.Cieszyteż,żeta-tarskamłodzieżstarasięzdobyćjaknajlepszewykształcenie.Obec-niemamywśród nas ośmiu doktorów, a procent osób zwyższymwykształceniemjestpodobnydośredniejlitewskiej.

Warto wspomnieć o kilku ważnych wydarzeniach, które miałyostatniomiejsce:ogminieTatarówlitewskichnakręconodokumen-talnyfilm„Jestempotomkiemtatarskichmurzów”,którywroku2005,na Pierwszym Muzułmańskim Festiwalu Filmowym w Kazaniu zdo-byłgłównąnagrodęzanajlepszyscenariuszwkategoriifilmudoku-mentalnego. W 2006 roku w trockim Muzeum Historycznym powsta-łastałaekspozycjapoświęconahistorii litewskichTatarów.Wiosnąroku 2007 w kowieńskim Muzeum Wojskowym im. Witolda Wielkie-go otwarto wystawę „Litewscy Tatarzy – wojownicy”. Latem tego sa-mego roku we wsi Subartonis, niedaleko miejsca urodzenia klasyka litewskiejliteraturyVincasaKrėvė-Mickevičiusa,otworzyłswojepo-dwojepierwszyskansentatarski.Totylkoniektóreprzykładyprzed-sięwzięćpodejmowanychprzezwspólnotę.SamZwiązekWspólnotteżpowoliwzrastawsiłę,jednocząctatarskieorganizacjeokręgów:wileńskiego, kowieńskiego i olickiego, miast Kłajpedy i Poniewieża oraz rejonu wareńskiego.

Lossprawił,żewspólnotaTatarówlitewskichżyjedziśnaLitwie,wPolsce inaBiałorusi.Mamywspólnekorzenie,więcpowinniśmysięmiędzysobąporozumiewać,wymieniaćdoświadczeniami.Dlate-goZwiązekWspólnotTatarówLitewskichodniedawnawspółpracu-jezWszechświatowymKongresemTatarówwKazaniuiMedżlisemTatarówKrymskich.

Wydaje się, że całkiem niedawno obchodziliśmy 600. rocznicęosiedleniaTatarówwWielkimKsięstwieLitewskim.Minęłojużjed-nak15lat.WtymczasiepodrosłonowepokolenieTatarówlitewskich.Chciałobysięwierzyć,żewspólnotatatarska,mimowewnętrznych


izewnętrznychproblemów,będzietrwałanalitewskiejziemi,konty-nuującpięknetradycjeswoichprzodków.

Książka,którąCzytelniktrzymawrękach,jestpierwsząpróbąze-braniawjedentombiografiiwybitnychprzedstawicielispołecznościtatarskiej na Litwie. Nasi przodkowie pozostawili bowiem na tej ziemi iziemisąsiadówtrwałyślad.Autorzyksiążkimająświadomość, iżniewyczerpalitematu.Jestjeszczewieleosób,którychczynyidzia-łalność chciałoby się zaprezentować szerszej publiczności, dlategownajbliższejprzyszłościzamierzająprzygotowaćnastępnewydanieuzupełnioneobrakującebiografie.

Adas Jakubauskasdoktor nauk humanistycznych,

przewodniczącyZwiązkuWspólnotTatarówLitewskich

Tłumaczenie z jęz. rosyjskiego: Jolanta Czarnotta-Mączyńska

39


• ABAKANOWICZ Bruno (Bruno Abdank-Abakanowicz)

Urodziłsię6października1852rokuwWilkomirze.Pochodziłzeszlacheckiej rodziny herbu Abdank, był synem uczestnika powstania styczniowego 1863 roku. Ukończył Instytut Politechniczny w Rydze. W roku 1875 w lwowskim Instytucie Politechnicznym obronił dyser-tację na stopień doktora habilitowanego nauk. W latach 1876-1881 pracował w tymże wyższym zakładzie naukowym jako privat-docent. W roku 1881 wyjechał do Paryża, gdzie w zakupionej willi założył laboratorium elektrotechniczne. Został dyrektorem fabryk Compagnie française du procede Thompson-Houston.

Skonstruowałiopatentowałintegrator,któregoprodukcjęrozpo-częłaszwajcarskafirmaCoradi(wroku1886wydałonimksiążkępofrancusku, jej niemieckie wydanie ukazało się w roku 1889, polskie w 1907). Badał i doskonalił planimetry oraz przyrządy elektryczne. Wśród jegowynalazkówsąm.in.parabolograf, spirograf,genera-tor prądu stałego, dzwonek elektromegnetyczny wykorzystywany na kolei, a także nowego typu lampa żarowa. Rezultaty swej pra-cy publikował w sprawozdaniach francuskiej Akademii Nauk oraz innych wydawnictwach. W roku 1889 na Międzynarodowej Wysta-wie w Paryżu B. Abakanowicz reprezentował Stany Zjednoczone Ameryki. We Francji wspierał ziomków-emigrantów. Był wielkimznawcą sztuki. Wspomagał materialnie artystę-malarza Aleksandra Gierymskiego.PrzezwielelatprzyjaźniłsięzfizykiemZygmuntemWróblewskim.

Prawdopodobnie Bruno Abakanowicz stał się pierwowzorem po-staci młodego Tatara, Selima, w noweli Henryka Sienkiewicza „Hania”.

Tatarskie biografie

40

Uhonorowany francuskim orderem Legii Honorowej. Był żonaty, miał córkęZofię.29sierpnia1900rokuzmarłnaglewParcStMaurkołoPa-ryża.PojegośmierciopiekęnadcórkąsprawowałHenrykSienkiewicz.

Adas Jakubauskas

• ABRAHIMOWICZ Heliasz Dokładna data urodzin nieznana. Był synem tatarskiego cho-

rążego województwa wileńskiego, kniazia Abrahima Asanowicza (?–1616) z rodu kniaziów Najmanów Piotrowiczów, z małżeństwaz katoliczką, szlachcianką Jagienką (Nietą) Karczewską (?– po 1624).

16.06.1626rokunabyłczęśćmajątkuKryczynwpowiecieorszań-skim.Wrazzbraćmi4.07.1626rokuotrzymałglejtodkrólaZygmun-taIII.Wzmiankowany,podobniejakbracia,wrewizjidóbrtatarskich1631 roku. Razem z bratem Janem służył po kozacku w nadwornej chorągwikrólewicza,przyszłegokrólaWładysławaIV.9.02.1631rokuchorążyc,wspólniezkrólewskimkozakiemDawidemIsmaiłowiczemTalkowskim, otrzymał przywilej na dochodzenie poprzez sąd wielu tatarskichposiadłości,którychposiadacze(przeważniechrześcijań-ska szlachta) nie wypełniali obowiązku służby wojskowej. Były to Kościuki,Zarzecze,Ułanowszczyzna,Rodzikańskie,dwórWidowsz-czyzna, dwór Korable w powiecie mińskim, a także Zatrzyścinicaw powiecie orszańskim, Sielec, Ozarowszczyzna, Szejzowszczyzna, Szyłowicze, Ponizie, dwór Zagórze, Ponizie-Jeskowszczyzna, dwórKurpiewo,WołłejkiidwórTatarszczyzna.

25.11.1644rokuchorążycwszedłwposiadanieczęścimajątkuDow- buciszkiwpowiecieoszmiańskim,którąnabyłza700kopgroszyodTataraIsupaAchmeciewiczaBaktyszewiczaPółtora.

22.12.1646 roku Heliasz Abrahimowicz, kozak Jego KrólewskiejMości, otrzymał od królaWładysława IV przywilej na godność ta-tarskiegomarszałkanajmańskiegowojewództwawileńskiego,którąustąpił mu brat Jan Abrahimowicz.

DzieciHeliasza,podobniejakpotomstwojegobraci:AdamaiSza-huniaAbrahimowiczów,wXVIIwiekuprzyjęłynazwiskoKryczyński.


41

Zprzekazówwynika,żemiałdwóchsynów:AdamaiAleksandra.Odtego ostatniego wywodzili się kniaziowie Kryczyńscy, murzowie Naj-mańscy.

Zmarł około 1669 roku.

Stanisław Dumin

• ABRAHIMOWICZ JanDatanarodzinnieznana.Synchorążegotatarskiegowojewództwa

wileńskiego Abrahima Asanowicza (?–1616), z rodu kniaziów Naj-manówPiotrowiczów, zmałżeństwaz chrześcijanką, szlachciankąJagienką(Nietą)Karczewską(?–po1624).Jakpoświadczarewizjama-jątkówtatarskichroku1631nosiłprzydomekGłuchy.

Zdokumentówwynika,żeznamieniciizamożniTatarzyubieralisiętak jak bogata litewska szlachta: Abrahimowicz posiadał aksamitną, pod-bitą sobolami czarną delię z czterema wielkimi perłowymi guzami i czer-woną(półszkarłatną),podbitąkunamiferezjęzparąpętliczperłami.

Służyłpokozackuwnadwornejtatarskiejchorągwikozackiejkróle-wicza Władysława. 4.02.1631 roku otrzymał przywilej na dochodzenie przez sądbyłychmajątków tatarskich (tzw. tatarszczyzn)wpowiecieoszmiańskim, w Łostajach i pod Bijuciszkami (po Tatarach Szabuniu Re-czypowiczuiNurdawlecieSienkiewiczu),którychnowiwłaścicieleniepełnili tatarskiej służby wojennej. 6.02.1631 roku Abrahimowicz, tatarski chorążyc wileński, a z nim dwaj inni Tatarzy-kozacy, Mucha Melecho-wicz i Aleksander Sejbułatowicz Grzebień, otrzymali podobny przywilej nawieletatarskichwłości,m.in.naKołdyczewskiełąkipodŁohojskiem,Chocyń,Filipowicze,Dworzec,Siółko,Tatarszczyznę,Kadyszewskie,Wy-wiery,Olejowszczyznę,Kryczynwpowiecieoszmiańskim,Nowosiółkęiwioseczkiwpowiecieoszmiańskim:Kumielańce,Urleniato,Dworzec,siołoBerezynęidrugąBerezynę,osadępodKurzeńcem,Świętąiinne.8.08.1631 roku Jan i Adam Abrahimowiczowie, chorążycowie tatarscy ikozacy JegoKrólewskiejMości,otrzymali jeszcze jedenprzywilejnatatarszczyznywwojewództwietrockim:ŻykoranyiKułakiszki.Wydajesięjednak,żeniewieleztychdóbrzdołaliwyprocesować.

Tatarskie biografie

42

12.03.1633rokuJanAbrahimowiczdostałodkrólaWładysławaIVprzywilejnaurządmarszałkatatarskiegonajmańskiegowojewódz-twa wileńskiego, od dawna już nieobsadzony (jego poprzednik Isup ArslanowiczJenbekowicz,takżezrodukniaziówNajmanówPiotro-wiczów,byłwyznaczonywroku1577).Pokilkunastulatachustąpiłjednak z tego stanowiska na rzecz brata, Heliasza Abrahimowicza, który22.12.1646rokuotrzymałnatokrólewskiepotwierdzenie.

Jankontynuował służbęwchorągwikrólewskiej, a za swojeza-sługi (prawdopodobnie w wojnie smoleńskiej w latach 1633-1634) 1.04.1636rokuzostałprzezkrólaWładysławaIVmianowanychorą-żym tatarskim dorohobuckim i siewierskim, o czym powiadomiono Tatarów,mieszkającychwwojewództwiesmoleńskim,którzymusieliodtądpodporządkowywaćsię jego rozkazom idecyzjomsadowymw bieżących sprawach. Tatarskie osadnictwo powstało tam na pod-stawieprzywilejukrólaZygmuntaIIIz12.05.1625roku.LitewscyTa-tarzyotrzymaliwówczaspodDorohobużem500włókzieminastokoni,pojednymkoniu(jeźdźcu)z5-włókowegonadaniagruntu.Ichobowiązkiem była służbawojskowaw oddziale pod dowództwemwłasnego rotmistrza i obrona twierdzy podczas wojny. Pierwszemu tatarskiemuchorążemu,wyznaczonemuwroku1636nawzórinnychwojewództw Wielkiego Księstwa Litewskiego, powierzono dowo-dzenie oddziałem (a więc funkcję rotmistrza) i zgodnie z poprzed-nimprzywilejemdozwolono„Tatarówludzidobrych,konno,orężnieprzyjmować”.Nowomianowany chorążyotrzymał też przywilej naziemieTatarów, „którzywczasieniniejszejwyprawymoskiewskiejdo nieprzyjaciela moskwicina przeszli”.

Najprawdopodobniej Jan Abrahimowicz zmarł lub poległ w roku 1649. 5.05.1649 roku jego następcą na stanowisku tatarskiego chorą-żego dorohobuckiego został wyznaczony niewymieniony z imienia Ta-tarUłan,któremunadanomajątekKołodzinopodDorohobużem.JanAbrahimowicz był żonaty, nie wiadomo jednak czy miał dzieci (chociaż niektórzyhistorycyuważajązajegosynakniaziaAleksandraKryczyń-skiego,dowodzącegoLipkami,tj.Tatarami,którzywroku1672przeszlina stronę Turcji, mianowanego bejem twierdzy Bar). Potomstwo jego brata Heliasza w wieku XVII przyjęło nazwisko Kryczyński.


43

Wwielupublikacjach(wśladzaSt.Dziadulewiczem)Abrahimo-wicznazywany jest chorążym tatarskimściahukondrackiego (me-reszlańskiego),jednaktonieporozumienie,bowiemwrzeczywistościtytułował się chorążycem i należał, jak i jego ojciec, do najmańskiego ściahuwojewództwawileńskiego.

Stanisław Dumin

• ABRAHIMOWICZ (Juszyński) ObdułaDataurodzinnieznana.StarszysynkniaziaAbrahimaTymirczy-

czazroduordyńskichkniaziówułusuUszyn(Juszun).JużwXVIwie-kunosilioninazwiskokniaziówJuszyńskich istalinaczeleściahuTatarówwojewództwatrockiego.

Wspominany w rejestrze wojska litewskiego roku 1528, jako sta-wiającysięnasłużbę„samowtór”,tj.zkonnymsługą.Pośmierciojca21.10.1530rokuotrzymałodkrólaZygmuntaInadanietytułuchorążegościahutrockiego,alewroku1533ustąpiłzniegoswemubratustryjecz-nemu,KulzimanowiChodyrewiczowi,marszałkowitegożściahu(star-szemuwrodziekniaziówJuszyńskich).Wroku1534wspólnieztrzemastarszymisynamisprzedałdwórŻykoranyziemianinowizwojewódz-twa trockiego, Denisowi Fiedorowiczowi.W tym dokumencie tytułu-je sięchorążym;wymienione jest tu również jegomianopodziadku(„diediczestwo”),którewszakżeniestałosię nazwiskiem:kniaźObdułaAbrahimowicz Tymircza. Okoliczności tej sprzedaży odnotowane sąwrewizjidóbrtatarskichroku1559.Okazujesię,żegdykrólpodaro-wał sąsiednimajątek,Wysoki Dwór, przybyłemu na Litwę znanemu„moskwicinowi”, Lackiemu, ten zaczął odbierać ziemię żykorańskimchłopom.Obdułaniepotrafiłdaćsobieradyzenergicznymsąsiademi wreszcie sprzedał swoich siedmioro ludzi służebnych Denisowi,urzędnikowi(zarządzającemu)Lackiego,również„moskowicinowi”.

W roku 1536 Obduła, razem z bratem Osmanem i pobratymcem Mamajem Olejkowiczem, otrzymał potwierdzenie na przyznaną ojcu służbę chłopską przyWysokimDworze.W latach 1536, 1537, 1542Obduła ponownie wymieniany jest jako chorąży. Prawdopodobnie

Tatarskie biografie

44

jegokrewniak,kniaźKulziman,częstokroćnarozkazkrólawypeł-niającymisjedyplomatyczne,niemiałmożliwościstałegozajmowa-niasięsprawamiwojskowo-administracyjnymiiObdułanajakiśczasznowuzajmowałtostanowisko(trudnojednakpowiedziećczyfak-tycznie, czy tylko formalnie).

W roku 1542 Obduła Abrahimowicz za 400 kop groszy sprzedał ojcowskidwórKrasneSiołowwojewództwietrockimżoniewojewo-dy trockiego Piotra (Kiszki?), w dokumencie sprzedaży tytułując się chorążym.4.06.1545rokuwspólniezsynamisprzedałczęśćswoichziem zawołżańskiemu carewiczowi Jenbek-sołtanowi (Puńskiemu) iwówczasnienosiłjużtytułuchorążego.

Obduła był żonaty z kniaziówną ZorkąOłymowną (Ałymowną),wnuczka kniazia Urusa Ułana, marszałka tatarskiego. Wniosła ona wwianie20służbchłopskichwBrodjańcachwwojewództwiewi-leńskim, leżącychnad rzekąSzyrwintą (międzyMuśnikami amia-steczkiem Szyrwinty), przy drodze z Wilna do Wilkomierza. Z czasem zmuszonybyłsprzedaćjeza300kopgroszypanuSemenowiŻabie(który, jakzanotowałwroku1559wedługświadectwainnychTata-rów rewizorkniaźMatwiejOgiński,wcześniej „pobrałmuniemałoludzi i ziemi i jego samego o mało co nie zabił”).

Jego synami byli Abdusalam (Sulejman, Solomon), Jusuf, Janseit (Janko) i Abrahim Abdułowiczowie. Zmarł po roku 1545.

Stanisław Dumin

• ACHMATOWICZ AleksanderUrodził się 1 grudnia 1865 roku we wsi Bergaliszki w powiecie oszmiań-

skim guberni wileńskiej. Pochodził ze znacznego tatarskiego rodu szla-checkiego. Jego ojciec, Maciej Achmatowicz, był znanym prawnikiem wojskowym,zaśmatkawywodziłasięzroduTuhan-Baranowskich.

Uczyłsięwwileńskimgimnazjummęskim,zktóregousuniętogozaobronęmówiącegopopolskukolegi.Wroku1886ukończyłpry-watne gimnazjum w Sankt-Petersburgu. W latach 1886-1890 uczył się na fakultecie prawniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Po jego


45

ukończeniu pracował w sądownictwie guberni wileńskiej. W latach 1914-1917 był asystentem prokuratora Cywilnego Sądu Kasacyjnego DepartamentuPrawnegoSenatu,następnieprokuratoremSąduKa-sacyjnegoKrólestwaPolskiego.Wroku1917wybranyzostałprzedsta-wicielemKomitetuTatarówPolski,Litwy,BiałorusiiUkrainy.Wroku1918uczestniczyłwnarodowo-wyzwoleńczychdziałaniachTatarówKrymskich.Zajmowałstanowiskoministrasprawiedliwościwkrym-skim rządzie Macieja (Sulejmana) Sulkiewicza.

Wroku1919powróciłdoPolski.Wstyczniutegożrokuprzyczyniłsię do powstania Tatarskiego Pułku Ułańskiego im. Mustafy Achma-towicza,wktórym służyli jego synowie (1920). Był prezesemSąduApelacyjnego ziem przyfrontowych. Zajmował stanowisko zastępcy prezesa Towarzystwa Prawniczego w Wilnie. Przewodniczył zjaz-dowimuzułmanówpolskich,któryodbyłsięwWilniewroku1925.W latach 1928-1930 pełnił obowiązki senatora II Rzeczypospolitej.

Napisał pracę o polskim prawie cywilnym i prawie szariatu. Stał na czeleoficjalnejdelegacjipolskichTatarówpodczaswizytyafgańskie-gokrólaAbdullahawWarszawiewroku1928.Wroku1929uczest-niczył w pracach komitetu ds. wydania „Herbarza Rodzin Tatarskich wPolsce”StanisławaDziadulewicza.

ByłżonatyzEmiliąKryczyńską,córkągenerałaSamuelaKryczyń-skiego.Mielisześciusynów:Bohdana(zm.1916),Leona–chirurga,żołnierza 2 Korpusu Polskiego we Włoszech (zm. 1874 w Kanadzie), Aleksandra (Iskandera) – sędziego, porucznika Wojska Polskiego (po-legł na Białorusi w czerwcu 1941 r.), Macieja (zm. w dzieciństwie), Konstantego (Kerima) – sędziego, podporucznika Wojska Polskiego (poległ na terytorium ZSRR w czerwcu 1941 r.) i Osmana – chemika, członkaPolskiejAkademiiNauk(zm.1988),orazdwiecórki:Helenę(razemzmężemzginęławroku1942podLidą) iTamarę,którapo IIwojnieświatowejosiedliłasięwWielkiejBrytanii.

Aleksander Achmatowicz zmarł 7 marca 1944 roku w Częstocho-wie. Pochowany został na cmentarzu muzułmańskim w Warszawie.

Adas Jakubauskas

Tatarskie biografie

46

• ACHMATOWICZ MustafaDataurodzenianieznana. Pochodził ze starego i znanego tatar-

skiego rodu szlacheckiego herbu Kotwica. Rodzina posiadała mają-tek Bergaliszki w powiecie oszmiańskim. Jak młodzieniec uczestni-czyłwwojniezSaksoniąwlatach1756-1763.Później,jakodowódcaszwadronuwpułkuJózefaBielaka,brałudziałwwalkachzkonfede-ratami barskimi.

W roku 1769, będąc w składzie korpusu generała M. Ogińskiego, odznaczył się podczas bitwy z rosyjskim korpusem generała Albicze-wa pod wioską Bezdzież (6.09.1771 r.). W roku 1777 mianowany majo-rem, został też członkiem Komisji Wojskowej Rzeczypospolitej. Wraz z4PułkiemPrzedniejStrażyWielkiegoKsięstwaLitewskiegowyróżniłsię podczas działań na Wołyniu. W stopniu podpułkownika uczestni-czyłwkampanii1792roku,odznaczyłsięwbojachpodŚwieżnią,Mi-rem,Zelwą,Izabelinem,MścibowemiBrześciemLitewskim.

Awansowałnapułkownika,walczyłwpowstaniukościuszkowskim1794roku.PośmiercipułkownikaJózefaBielakawczerwcu1794rokuprzejął dowodzenie 4 Pułkiem Przedniej Straży Wielkiego Księstwa Li-tewskiego.DowodziłnimwbitwiepodKorytnicą(8.08.1794r.).Zginąłwwynikuciężkichran,odniesionychpodMaciejowicami10paździer-nika 1794 roku.

Mogiła Mustafy Achmatowicza znajduje się na tatarskim mizarze w Łostajach. Jego syn, Ali (Aleksander), otrzymał w spadku posia-dłośćBergaliszki.Podczaspowstania1831rokubył regimentarzempowstańcówłostajskich.

Adas Jakubauskas

• ACHMATOWICZ OsmanUrodził się 16 kwietnia 1899 roku we wsi Bergaliszki w powiecie

oszmiańskim guberni wileńskiej. Pochodził z jednego z najstarszych rodówTatarówlitewskich.ByłsynemAleksandraiEmiliizdomuKry-czyńskiej.


47

Początkowo studiował w Piotrogrodzkim Wyższym Instytucie, a po I wojnie światowej kontynuował naukę na wydziale matematycz-nym i nauk przyrodniczych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W roku 1920 uzyskał tytuł magistra, w 1928 – doktora nauk chemicz-nych.Obszaremjegobadańbyłachemiaterpenów.Wczasienaukipeł-nił obowiązki asystenta w katedrze chemii organicznej. Jego niepospo-lity talent był wysoko oceniany, w roku 1928 otrzymał stypendium Na-rodowejFundacjiKulturyiwyjechałkontynuowaćnaukęwOksfordzie,wlaboratoriumDawsonaPerrinsa.Pracęnaukowąprowadziłtampodopieką Roberta Robinsona, przyszłego laureata Nagrody Nobla.

PopowrociedoPolskiobroniłdysertacjąnastopieńdoktorafilozo-fii,zaśwroku1933uzyskałnaUniwersytecieStefanaBatoregotytułdoktora habilitowanego nauk. Po roku przeniósł się na uniwersytetw Warszawie, na stanowisko profesora katedry farmakologii i toksy-kologii. W roku 1935 został wybrany dziekanem fakultetu farmakologii. W roku 1939 przysługiwał mu tytuł profesora zwyczajnego. Podczas IIwojnyświatowej,gdyniebyłomożliwościprowadzeniapracynauko-wej, Osman Achmatowicz razem z bratem Leonem i innymi osobami organizował konspiracyjne nauczanie medycyny w Częstochowie.

W roku 1945 pojechał do Łodzi, gdzie uczestniczył w tworzeniu Po-litechniki. Po otwarciu wydziału chemicznego, kierował tam katedrą chemii organicznej. W latach 1948-1952 pełnił obowiązki rektora tej uczelni. Pod jego kierownictwem powstał fakultet chemii spożyw-czej. Staraniem Osmana Achmatowicza skompletowano w instytucie jednązlepszychwPolscebibliotekchemicznych,którejwroku1992nadanoimięprofesora.Wlatach1960-1962jegozespółdokonałod-krycianowejklasyalkaloidów,odznaczającychsiępodwyższonąza-wartościąsiarki.Zostałotouznanezajednoznajistotniejszychdoko-nań w zakresie chemii organicznej tamtego okresu. Z jego inicjatywy, nabaziekatedrychemiiorganicznejPolitechnikiŁódzkiej,założonolaboratorium syntezy organicznej Polskiej Akademii Nauk (1952), Centrum Molekularnych i Makromolekularnych Analiz PAN, a także Instytut Chemii Radiacyjnej.

W latach 1953-1960 profesor zajmował stanowisko zastępcy mini-straszkolnictwawyższego,jednocześniewykładałnawydzialeche-

Tatarskie biografie

48

mii organicznej Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1964-1969 był dyrektorem Instytutu Kultury Polskiej w Londynie.

Prof. Achmatowicz prowadził dwanaście przewodów nauko-wych na uzyskanie stopnia naukowego doktora nauk, dziesięcioro jegouczniówuzyskałoskierowanianadługoletniestażezagranicz-ne, ośmioro zostało profesorami wyższych zakładów naukowych wPolsce.Uczestniczyłwdziałalnościlicznychpolskichizagranicz-nych organizacji naukowych: Polskiego Towarzystwa Chemicznego (w roku 1937 – zastępca przewodniczącego), The Chemical Society w Wielkiej Brytanii, American Chemical Society w USA, Wissenscha-ftliche Gesellschaft w Szwajcarii, Łódzkiego Towarzystwa Nauko-wego, Polskiej Akademii Nauk (członek rzeczywisty od roku 1961), był członkiem Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla PracownikówNauki, przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Tekstylnego (lata 1949-1952), członkiem kolegium redakcyjnego publikacji nauko-wych „Tetrahedron” (Wielka Brytania, od roku 1956) i „Index Chemi-cus” (USA, lata 1958-1968), autorem licznych prac naukowych.

Uhonorowany został Nagrodą Państwową I stopnia (1964), Krzy-żem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Orderem SztandaruPracy1kl.WyróżnionytytułemdoktorahonoriscausaPo-litechnikiŁódzkiej.

ProfesorbrałczynnyudziałwspołecznymżyciupolskichTatarów.Byłaktywnym członkiem muzułmańskiej gminy wyznaniowej w Warsza-wie,członkiemwarszawskiegooddziałuZwiązkuKulturalno-Oświato-wegoTatarówPolskichorazkomitetubudowymeczetuwWarszawie.

Jego żoną była Helena Stankiewicz. Mieli troje dzieci: Emilię (ur. 1927), Osmana (ur. 1930) – znanego chemika, odkrywcę tzw. reakcji Achmato-wicza, Selima (ur. 1931), także chemika.

Zmarł 4 grudnia 1988 roku w Warszawie.

Adas Jakubauskas


49

• ASANOWICZ Abrahim Kadyszewicz (Abrahim Assanowicz)Dananarodzinnieznana.Pochodził z rodukniaziówNajmanów

Piotrowiczów.Chorąży tatarski najmańskiego ściahuwojewództwawileńskiego, dokładna data nominacji nieznana, prawdopodobnie po roku 1595, kiedy żył jeszcze jego poprzednik, Abduła Jakubowicz (mianowany w roku 1588).

PosiadałczęśćDowbuciszekwpowiecieoszmiańskim,częśćPoni-zia (wzmiankowany w roku 1584 z rodowym nazwiskiem jako Abra-him Asanowicz Kadyszewicz) oraz część majątku Kryczyn, którąuzyskał od kniazia Mortuzy Oliszkiewicza jako zastaw w latach 1563 i1567,iostateczniezakupiłodniegowroku1599.WśródwłaścicieliKryczyna wymieniany jest w roku 1590.

Żonaty był z katoliczką, szlachcianką Jagienką (Nietą) Karczew-ską, w związku z czym jego rodzina narażona była na szykany kościelne oraz świeckie. Po jego śmierci (ok. 1616), jużw styczniu1617 roku, ogłoszono, że zmarł bezpotomnie, co spowodowało, że do jegomajątku zaczęły zgłaszaćpretensje różneosoby. Jednąznichbył kasztelan miński Piotr Tyszkiewicz. 16.08.1618 roku uzyskał on wyrokbanicjinawdowę,natejpodstawie,żebędącchrześcijanką,zawarła związek małżeński z muzułmaninem. Także krewni Abrahi-ma Asanowicza, Bohdan Asanowicz Kadyszewicz (Skirmont) i jego dziecizamierzaliodebraćmajątekżonieisynomchorążego.Wroku1619BohdannajechałnadwórKryczyniuwięziłSamuelaiSzahuniaAbrahimowiczów.Jednakpóźniej,2.10.1619roku,samzostałskazanynabanicjęzaudziałwzabójstwieichbrataDawidaAbrahimowicza,zaś29.04.1624rokukróluchyliłwyrokbanicjiJagienceKarczewskiej.

Abrahim miał synów: Jana, Heliasza, Samuela, Adama, DawidaiSzahuniaAbrahimowiczóworazcórki:Rainę(Reginę),wydanązaMustafę Szczuckiego, i Ewę, zamężną za Asanem Szachnowiczem Habilewiczem.PotomstwosynówAbrahimajużwpołowieXVIIwie-ku przyjęło nazwisko Kryczyński; wszyscy znani z XVIII wieku przed-stawiciele tego rodu wywodzą się od kniazia Aleksandra, syna Helia-sza, tj. wnuka Abrahima Asanowicza.

Tatarskie biografie

50

Wartozaznaczyć,żeKryczyńscyuznalipóźniejzaswegoproto-plastę wspominanego powyżej właściciela Kryczyna, kniazia Mor-tuzę Oliszkiewicza, chorążego tatarskiego ściahumereszlańskiego(kondrackiego), z rodu Kongrat, którego synem nazywano AsanaMortuzicza.DlategoteżwXIXwiekuKryczyńscyużywaliprzydomkuOliszkiewicz, chociaż słusznie tytułowali się murzami Najmańskimi. Ta genealogiczna pomyłka powtarzana jest w wielu publikacjach. Wrzeczywistości,AbrahimAsanowiczposiadłczęśćKryczynawwy-nikutransakcjizOliszkiewiczem,którypotomstwanieposiadał.

Stanisław Dumin

• ASAŃCZUK (SAŃCZUK, OSAŃCZUK)Datanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana;nosiłtytułuła-

na, tj. był nie synem, ale więcej niż dalekim potomkiem jednego ze złotoordyńskichchanów. JegokrewniwpoczątkachXVIwiekupo-siadaliwłasnyułuswChanacieKrymskim,jednaktrudnostwierdzić,czybylibliskospokrewnienizdynastiąGirejów.WksięgachMetrykiLitewskiej zachowały siędokumenty,wktórychwzmiankowane sąnadania, jakie otrzymał w ziemi mińskiej.

19.07.1440 rokukrólewiczKazimierz Jagiellończyk,wielkiksiążęlitewski,wysłałzTroklistdoswojegonamiestnikanowogródzkiegozzarządzeniemzwrotubojaromnowogródzkimOndruszceiMaćko-wiCharytonowiczomichpoddanychwZasulu,„którychtrzymałAsan-czyk”. 28 sierpnia tegoż roku namiestnik wydał Charytonowiczom pismona„ojczyznyichdannikówzasulan”,któreimnadał,„uAsan-czukawziąwszy”.Asańczukotrzymałzatemówmajątekprzed ro-kiem 1440 od jednego z poprzednich wielkich książąt; Zygmunta KiejstutowiczalubŚwidrygajły,albonawetodWitolda(tj.prawdopo-dobnie przed rokiem 1430). Możliwe, że początkowo było to nadanie „do woli i do łaski hospodarskiej”. Jednak, chociaż Charytonowiczo-wiepotrafiliwroku1440wyprosićunowegowielkiegoksięciaKa-zimierzazasulskichpoddanych,którychuważaliza„ojczystych”, tojakwidaćznastępnychdokumentów,tatarskikniaźzachowałczęść


51

Zasula razem z poddanymi. Następnie, już po wstąpieniu Kazimierza natronpolski,kniaźSańczukUłanowiczzawiadomiłkróla,że„ludziejego zasulscy niepochożyje [tj. poddani, niemający prawa odejściazmajątku]odeszliodniegoprecz”,i2sierpnia– zapewne roku 1457, choćmożliwe,że1472–otrzymałwKrakowielistkrólewskizrozpo-rządzeniem, by wszelkie miejscowe władze zwracały mu jego ludzi z całym ich mieniem, gdziekolwiek by oni się osiedlili.

MajątekZasule(wwojewództwiemińskim)należałdopotomkówAsańczukadokońcaXVIwieku(kiedyjegoczęśćwymienił,częśćku-piłkniaźJaroszŻyżemski),przyczym,jakmożnasądzićzrewizjidóbrtatarskich,byłondośćznaczny,obejmowałnietylkoziemięorną,aleipuszczęzasulską,atatarscywłaścicielewystawializniego10koni.

Asańczuk zmarł po roku 1457.Wiadomo, żemiał trzech synów,kniaziówAlikiecza,WojszutkaiMajkaAsańczukowiczów(Osańczu-kowiczów)Ułanów.Wśródichlicznychpotomkówtenzłotoordyńskitytuł przekształcił się w nazwisko. Przedstawiciele tej rodziny zajmo-walistanowiskachorążychimarszałkówchorąstwaułańskiego,ścia-hu Tatarów grodnieńskiego i oszmiańskiego powiatu (początkowoznanego jako ściahUłanówAsańczukowiczów). Posiadali też innemajątkim.in.MaluszyceiKorycęwpowiecienowogródzkim,ŁostajeiDowbuciszkiwpowiecieoszmiańskim.

Oprócz nich tytuł ułana w Wielkim Księstwie Litewskim nosiłyrównieżinnerody,np.potomkowieKodżel(Adzen)-ułana,żyjącegomniejwięcejwjednymokresiezAsańczukiemlubniecopóźniej.Sto-pień ich pokrewieństwa nie jest znany.

Stanisław Dumin

• ASSANOWICZ Aleksander Urodził się 16 maja 1809 roku w rodzinie szlacheckiej (wywiedli

się ze szlachectwa w guberni wileńskiej, z herbem Łuk i trzy strzały). Syn Achmeta (Macieja) Assanowicza, mułły w Łowczycach (powiat nowogródzki),zmałżeństwazZofiąTupalską,córkąchorążego,wła-ścicielategożmajątku.

Tatarskie biografie

52

4.08.1829rokurozpocząłsłużbęjakounter-oficerwtatarskimpuł-kuułańskim.13październikaawansowałnajunkra.Wrazzpułkiemuczestniczyłwwyprawie na Królestwo Polskie. Za zasługiwwalce5.05.1832 roku mianowany kornetem. Następnie, podobnie jak wszy-scy uczestnicy tej „polskiej kampanii”, otrzymał (m.in. za zajęcie Sie-dlec) tzw. Polską Odznakę Zaszczytną za Zasługi Wojenne (patent nr 2292 z 27.12.1835 r.). Po rozformowaniu pułku 2.01.1835 roku prze-niesionydo3SmoleńskiegoPułkuUłanów,gdzieprzybył 16.05.1835roku. Awansowany na porucznika 15.08.1836 roku, a 11.02.1845 roku za zasługi w służbie mianowany rotmistrzem. Przeniesiony 18.04.1845 rokudoUłańskiegoPułkuszefostwa JegoWysokościArcyksięciaAl-berta Austriackiego (noszącego później numer 5). 14.06.1846 rokuodznaczonyorderemśw.Anny3stopnia (wzoruustanowionegodlamuzułmanów),zaś26.08.1846rokumianowanydowódcąszwadronu.

Uczestnik wyprawy wojsk rosyjskich na Węgry (1849); 5.09.1849 roku zazasługiawansowanynamajora,od1.02.1850rokudowódcaszwa-dronu.Zawyprawęwęgierskąwyróżnionywroku1850MałymKrzy-żem Austriacko-Cesarskiego Orderu Leopolda, a 4.11.1851 r. orderem św.Anny2stopnia.23.08.1852r.otrzymałoznakęza15latnienagan-nejsłużby,14.05.1854r.orderśw.Włodzimierza4stopnia(wwersjidlamuzułmanów),zaś22.08.1855r.odznakęza20latnienagannejsłużby.

Brał udział w wojnie krymskiej. 26.11.1855 roku odznaczony orde-remśw.Jerzego4stopniaza25latsłużby(wwersjidlamuzułmanów,tj. z herbem państwowym zamiast postaci świętego). W roku 1856kontuzjowany. Dowódca 1 dywizjonu – 19.04.1858 r., podpułkownik– 5.10.1858 r. Z powodu ran 30.06.1860 roku zwolniony do rezerwy z nadaniem stopnia pułkownika i prawem do munduru oraz emerytury.

ByłżonatyzMarią,córkąAleksandraAchmatowicza(h.Kotwica),ziemianina z powiatu oszmiańskiego ze starego tatarskiego rodu szla-checkiego. Mieli syna Jana (Iwana, ur. 28.04.1857), urzędnika akcyzy.

Zmarł 20 marca 1872 roku.

Stanisław Dumin


53

• AZULEWICZ JakubUrodził się około 1731 roku w Studziance. Był synem rotmistrza

Aleksandra Mustafy Azulewicza i Felicjany z Tuhan-Baranowskich. Wroku1781mianowanypułkownikiemiwyznaczonydowódcą2Ta-tarskiegoPułkuUłańskiegokrólaStanisławaAugusta.Wroku1793pułk ten zaliczony został do składu wojsk Wielkiego Księstwa Litew-skiego i przemianowany na 6 Pułk Przedniej Straży.

Pułkownik Azulewicz był jednym z pierwszych oficerów, którzyprzyłączylisiędopowstaniakościuszkowskiego.Pootrzymaniuwia-domości, że 16.04.1794 roku dołączył do powstania A. Chlewiński,AzulewiczwrazzpułkiemwkroczyłdoSokółki,abyzapewnićosłonę2pułkowipiechotyiuczestniczyćwobroniemiasta.Wdrugiejpoło-wieczerwca1794rokujednostkajegopatrolowałaokoliceBrześcia,zaś2.08.1794rokuwskładziekorpusugenerała-majoraMacieja(Ma-teusza) Frankowskiego wkroczyła do Wilna.

Podczas oblężenia Wilna pułk J. Azulewicza ochraniał trakt raduń-ski.Tutaj11.08.1794rokunastąpiłonatarciegłównychsiłwojskro-syjskich. Pułkownik zginął w obronie Wilna. Pochowany został ma tatarskimmizarzewStudziance.Pojegośmierci6PułkiemPrzedniejStraży Wielkiego Księstwa Litewskiego dowodził Eliasz Sobolewski.

Byłdwukrotnieżonaty.PierwszążonąbyłaMariannaJózefowicz,drugą –ElżbietaKorycka.Miałtrzechsynów.

Adas Jakubauskas

• BAJRASZEWSKI AleksanderUrodziłsię15października1909rokuwAfindziewiczachniedale-

koWilna.PowybuchuIwojnyświatowejjegorodzinaewakuowałasię do Piotrogrodu. Tam ukończył szkołę i eksternistycznie Instytut Łączności im. Prof. M. A. Bończa-Brujewicza. Skierowany zostałnad Kara-Bogaz-Goł, zatokę Morza Kaspijskiego, gdzie uczestniczył w montażu i uruchomieniu pierwszych radiostacji nadbrzeżnych. Był naczelnikiemłącznościportuKara-Bogaz-Goł.Popowrociezdele-

Tatarskie biografie

54

gacji udał się do pracy w Leningradzkim Technikum Morskim. W roku 1929 odbywał staż w Wielkiej Brytanii i Niemczech.

Wmłodościpasjonowałsięradioamatorstwemiżeglarstwem.Całejegopóźniejszeżyciezwiązanebyłozmorzemiradiotechniką.Wcza-sieIIwojnyświatowejzabezpieczałłącznośćokrętówFlotyBałtyckiejze służbami nabrzeżnymi. W roku 1944 brał udział w organizowaniu Leningradzkiej Wyższej Szkoły Nawigacji Morskiej (obecnie Państwo-wa Akademia Morska im. Admirała S. O. Makarowa), gdzie skierowa-no go do pracy pedagogicznej. W latach 1956-1969 był tam dziekanem wydziałuradiotechnicznego.Wykształcił licznychspecjalistówonaj-wyższych kwalifikacjach.Wielu jego uczniów zostało kierownikamiważnych radiostacji, wykładowcami, uczonymi.

Byłjednymzprzodującychspecjalistównawigacjimorskiej,częstona-zywano go „ojcem rosyjskiej nawigacji”. Od roku 1939 do 1995 spod jego piórawychodziłypodręczniki,informatory,monografie,artykuły.Napisałkil-karozdziałówencyklopediimorskiej.NajbardziejznanepraceBajraszew-skiegoto:„Radiotechnikaisprzętradionawigacyjny”(wspólniezM.Ajzi-nowem),„Okrętowesystemyradiolokacyjne”(wspólniezN.Niczyporenką),„Okrętowe stacje radiolokacyjne” (wspólnie zW.Awierkijewem), „Radio-elektronikaokrętowaisystemynawigacyjne”(wspólniezA.IlinemiN.Ni-czyporenką). Wiele z tych prac zostało przetłumaczonych na obce języki.

Pierwszą żoną Bajraszewskiego była Elena Samojłowa, drugą – Iri-naWładymirowa.Miałsynów:Marka(ur.1933)iIgora(ur.1947?).

Zmarł w grudniu 1997 roku. Pochowany w Petersburgu.

Adas Jakubaauskas

• BARANOWSKI Dawid (Murza Tuhański)Urodzony po roku 1630. Pochodził z niezbyt zamożnej tatarskiej

rodzinyszlacheckiej,posiadającejczęśćniewielkiegomajątkuKrej-wanywwojewództwietrockim.ByłpotomkiemTataraSunczeja(Siu-wiekczyka) Ajdarowicza (Ojdarowicza) i jego syna Bajraszkaczy (Baj-ramchodży),należącychdościahuTatarówwojewództwatrockiego,chorąstwa juszyńskiego.


55

NapoczątkuXVIIwieku rodzina ta posiadała także częśćDzie-szyszeknadrzekąWerdosą;wówczastoprzyjęlinazwiskoBaranow-ski, utworzone prawdopodobnie od patronimu Bajramhadziewicz (później,wwiekachXVIII iXIX,wrodziniepowstałalegendaoichkniaziowskim pochodzeniu). Wszystko, co wiadomo o przodkach Baranowskich, żyjącychw początkach XVI wieku, poświadcza, żewowymczasie ród tenniezaliczał siędoelity litewsko-tatarskiej.Ten awans społeczny Baranowscy, potomkowie Bajramhodży (po-czątkowo Bajramhadziewiczowie) zawdzięczają przede wszystkim rotmistrzowiDawidowi Baranowskiemu, którego nieprzeciętne za-sługiwojenneizwycięstwa,godnepióraHenrykaSienkiewicza,zy-skałymużyczliwośćkrólaJanaKazimierzaijegożonyMariiLudwiki,zajmującwybitnemiejscewśródtatarskiejarystokracji.

JakwynikazzachowanychwMetryceLitewskiejprzywilejówroku1659 i1662,DawidBaranowskipełnił służbęwojskowąodpoczątku„kozackiej rebelii” (powstanie na Ukrainie pod wodzą Bohdana Chmiel-nickiego), tj. mniej więcej od roku 1648, i uczestniczył we wszystkich walkach,któreprowadziłaRzeczpospolitawokresiePotopu. Baranow-skiemu, jak stwierdzaprzywilej królewski z roku 1662, „w starciachrozmaitych nie straszne były kozackie, moskiewskie, brandenburskie, sprzysiężone na zgubę Ojczyzny naszej hufy”. O wyczynach rotmistrza barwnieiszczegółowoopowiadawcześniejszyprzywilej,któryotrzy-mał20.11.1659rokuodkróla JanaKazimierza: „Dlautrzymanianamnależytejwiaryznierównąpostronnychnieprzyjaciółnaszychrozpra-wowaćsiępotęgą,jakożmocnouzbrojonąpartyjępruskąnagranicyzaskoczywszy,nietylkorozproszył,aleteżniemałąwięźniówpobrałliczbę,apotymordynowanymbędącdoInflantzchorągwiąswoją[…]całe na sobie szwedzkie zatrzymywał wojsko, każdego dnia z nieprzy-jacielskiegoobozuporywałświeżegojęzyka,tamżepotem,wfortecyjiwolimierskiej zostając, ustawiczną wycieczką aż do namiotu szwedz-kiego hetmana popadając, zgromadzonym czynił mieszaniny w woj-sku,żeisambezpiecznienieosiedziałhetmanDuhlas[Douglas][…]”.

W królewskim przywileju z 8.04.1662 roku przytoczono kolejneszczegóły:„Nietajnoito,żegdywtychżemarsowychrozprawachodSzwedówpojmanyinamorzezaprowadzony,niedałsięnabrzegnie-

Tatarskie biografie

56

przyjacielskiwysadzić,iowszem,nieustraszonewziąwszy,przedsięmęstwo trupem położywszy nieprzyjaciela, sam się z towarzystwem wybił,poczymdonasztryumfempowrócił,gdzieiostateksybstan-cjitracąc,achorągiewnaszątatarskąprzyjąwszy,wdoświadczonymdziele rycerskim nie ustaje”.

WyróżniłsięDawidBaranowskitakżewwalkachzwojskamicaraAleksego Michajłowicza, zwłaszcza w bitwie z oddziałami kniazia Chowańskiego pod Kuszlikami 4.09.1661 roku. Jak wzmiankuje przywi-lejkrólaJanaKazimierza8.04.1662roku,rotmistrzDawidBaranowski„woczachcałegowojska[…]chorągiewsamegocaramoskiewskiegoodwodzównieprzyjacielskichzwykłąsobierezolucyją,jakodobremużołnierzowi należy, pochwyciwszy, pod nogi nasze rzucił”.

Za wszystkie te chwalebne czyny rotmistrz Dawid Baranowski20.11.1659rokuotrzymałodkrólaJanaKazimierza7pustychwłókpodLinkowem w powiecie upickim (14.05.1662 roku potwierdziła powyż-szenadaniekrólowaMariaLudwika). 8.04.1662 rokumonarchaob-darował go przywilejem na wioskę Potylce w ekonomii olickiej, z 10 włókamiziemiipoddanymi,wdziedzicznewładanie(zobowiązkiemdlaniegoijegopotomkówpłaceniadoskarbcaniewielkiegoczynszu).

Oprócztego,za„odwagiznaczne”,naSejmie1661rokurotmistrzDawid Baranowski Tuhan oraz kilkoro szczególnie zasłużonychTatarów,w tymAbrahim i SzabanBaranowscy Tuhanowie, zostalizrównanizeszlachtąwyznaniachrześcijańskiegowsądowychspra-wach kryminalnych.

Kontynuując służbę, Dawid Baranowski po ugodzie żurawińskiejw roku 1676 nie tylko nie przeszedł na stronę turecką, ale i powstrzy-mywałodtegoinnychTatarów.WspominaotymprzywilejkrólaJanaIIISobieskiegoz1.10.1684roku,wktórymnadanomusiołoPyłokal-nez13włókamiziemi.12.04.1661roku(możejednakw1662)zostałmianowany tatarskimchorążymwojewództwatrockiego (pośmierciMustafyJuszyńskiego,członkakniaziowskiegorodu,któregoprzedsta-wicieleponadpółtorawiekudowodzilitymściahem)izajmowałtesta-nowisko36lat,ażdosamejśmierci.KarieraorazkrólewskieprzywilejepozwoliłyBaranowskiemuijegorodowcomtytułowaćsięMurzamiTu-hańskimi. Ten fantazyjny tytuł używany był następnie przez ich potom-


57

ków.OprócztegoBaranowscywdrugiejpołowieXVIIwiekuiwwiekuXVIII nie tylko faktycznie dziedziczyli stanowisko tatarskich ziemskich chorążychwojewództwatrockiego,aleteżpotrafiliwlatach1750-1760osiągnąćpodobnągodnośćwwojewództwiewileńskim.Jednocześniekontynuowali służbę wojskową w wojskach litewskich i koronnych, stojącnaczeletatarskichchorągwiipułków.WwiekuXVIIipóźniejTuhan-Baranowscy,potomkowierotmistrzaDawidaijegobraci,zdo-byliwśródTatarówlitewskichznaczniewiększewpływy,niżpotomko-wie starej, jeszcze ordyńskiej, rodowej arystokracji.

Dawid Baranowski był żonaty z ZeląMiłoszówną (wspominanaw przywileju 1662 r.). Ich synowie, Adam (rotmistrz w roku 1694), Mu-stafa(Ostafij),Bohdan,Szczęsny,JózefiJakub,wroku1698uzyskaliodkrólaAugustaIIprzywilejzpotwierdzeniemnaojcowskiemajątki.

Zmarł około 1697-1698 roku.

Stanisław Dumin

• BARANOWSKI Murza Tuhański MustafaDatanarodzenianieznana.SynpułkownikaJakuba(synaDawida)

Baranowskiego Murzy Tuhańskiego (?–1748), chorążego ziemskiego tatarskiegowojewództwawileńskiego,zmałżeństwazksiężniczkąZulą Kryczyńską.

1.03.1734 roku, po mianowaniu jego ojca pułkownikiem tatarskie-gopułkuwojsklitewskichJegoKrólewskiejWysokości,MustafaBara-nowskiotrzymałkrólewskilistmianującygorotmistrzemwojcowskiejchorągwi. 12.11.1740 roku, on i jego bracia, Janusz (Jan) i Zachariasz, rotmistrzowie tatarscy,wnieślidoMetrykiLitewskiej (pootrzymaniukrólewskiegopotwierdzenia)dwazezwoleniakrólaAugustaII,wyda-ne 9.01.1723 roku ich rodzicom na przekazanie im wioski Wilkobole (10 włóki400morgów),atakżewsiWinksznupieiWydepczyska,inaczejzwaneNowiny(28włók)wekonomiiolickiejwojewództwatrockiego,poktórychotrzymalitedobrawdożywotniewładanie.TegosamegodniakrólAugustIIImianowałMustafępułkownikiem,dowódcąpułkutatarskiego po dobrowolnej dymisji jego ojca.

Tatarskie biografie

58

Wroku1755,wspólniezbraćmi, rotmistrzemJanuszemichorą-żym Zachariaszem Baranowskimi Murzami Tuhańskimi, został po-zwanyprzedsądziemskitrockizpowództwaszlachcicaDubickiego,stolnikowiczakowieńskiego,wsprawieichmajątkuGuściany.Wroku1760otrzymałodkrólaprzywilejnagodnośćchorążegoziemskiegotatarskiegowojewództwawileńskiego(pośmierciswegobrata,JanaBaranowskiego Murzy Tuhańskiego). Zachował się odcisk jego pry-watnejpieczęci(1774)zrodowymgodłem(późniejszyherbTuhan:natarczyheraldycznejserce,nanimniewielka,byćmożelekkozgiętapałeczka,którąnastępnieopisywanojakopołówkęwędzidła).

17.07.1779 roku pułkownik i tatarski ziemski chorąży razem z żoną na-byliodSobolewskichichdziedzicznymajątekWojkuciszkiwwojewódz-twietrockim.27.03.1790rokuBaranowskizostałprzezkrólaStanisławaAugusta zdymisjonowany z nadaniem stopnia generała-majora (w kopii dokumentu wymieniony jest jako „Abraham Mustafa Murza Baranow-ski”.Wpułkuprzesłużyłponad50lat).Dowódcą1PułkuPrzedniejStrażyJegoKrólewskiejMościwojsklitewskichmianowanoponimpułkownikaMichałaKirkora.Stwierdzenie(zaczerpniętezherbarzaSt.Dziadulewi-cza), jakobyw roku1794uczestniczyłwpowstaniukościuszkowskim,jestbłędne(jednymzpułkówarmiikoronnejdowodziłwtedyinnygene-rał-major Baranowski – Antoni, z pochodzenia Polak); Mustafa w owym okresiebyłjużwnazbytpodeszłymwieku,bybraćudziałwwojennychzmaganiach. Służbę Rzeczypospolitej kontynuowali jego synowie.

MustafabyłżonatyzksiężniczkąZofiąUłan,córkągenerała-majorawojsklitewskich.Mieliczterechsynów:Jakuba–generała-lejtnantaar-mii rosyjskiej, Macieja – rotmistrza wojsk polskich, Abrahama – sędzie-gopokojupowiatukalwaryjskiego i Józefa (Josipa) –podpułkownikaarmiirosyjskiej,narzeczktórychgenerał-majorijegożona26.04.1796rokusporządziliwBiałymstoku(należącymwówczasdoPrus)darowi-znę na swe majątki w powiatach trockim, kowieńskim i grodzieńskim.

Zmarł 6 marca 1800 roku. Na tatarskim mizarze w Winksznupiu zachował się jego nagrobek z napisem Roku 1800 Mar[ca] 6 d[nia] Mu-stafa Murza Baranowski gen[erał] ma[jor].

Stanisław Dumin


59

• BAZAREWSKI AleksanderSyn generała-lejtnanta Chalila Bazarewskiego. Urodził się w Łodzi

1lipca1884roku.UkończyłPołockiKorpusKadetów,następniePaw-łowską Uczelnię Wojskową (1903) i Nikołajewską Akademię Sztabu Generalnego z 1 kategorią (1909).

Służył w litewskim pułku lejb-gwardii i pułku jegrów. Zajmowałrozliczne stanowiska w sztabie Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Podczas Iwojny światowej był pomocnikiem sekretarzaGłównegoWydziałuSztabuGeneralnego(1914-1915),szefemsztabu11DywizjiPiechoty w stopniu pułkownika (1915-1916), generałem-kwatermi-strzem sztabu 8 Armii (1916-1917), w dyspozycji szefa sztabu 9 Armii (1917-1918).

Uczestniczyłwwojniedomowej,służyłnaróżnychstanowiskachsztabowych w armii admirała Kołczaka. Wiosną 1920 roku przeszedł na stronę Armii Czerwonej. Był wykładowcą na 1 Syberyjskich Kur-sach Kawaleryjskich, w Wyższej Syberyjskiej Szkole Wojskowej, słu-żył w sztabie wojsk na Syberii. W grudniu 1921 roku pojechał do Mo-skwy,gdziepozostawałwdyspozycjiGłównegoZarząduZakładówWojskowo-Naukowych, następnie wykładał w Akademii Wojennej Armii Czerwonej i w Akademii Wojskowej Sił Powietrznych.

Jako jeden z pierwszych został aresztowany w sprawie „Wiosna” i18.07.1931rokuskazanynapięć lat łagrówresocjalizacyjno-robo-czych.W roku1934zwolnionyprzedterminowo.Powrócił dopracywykładowczej, był kierownikiem wydziału i docentem w Akademii Sztabu Generalnego w stopniu pułkownika. Był autorem wielu prac z teorii wojennej oraz historii.

Powtórniearesztowanywgrudniu1937rokuioskarżonyouczest-nictwo w organizacjach kontrrewolucyjnych i działalność antyso-wiecką. 2 kwietnia 1938 roku osądzony i rozstrzelany. Zrehabilitowa-ny 4.04.1957 roku.

Adas Jakubauskas

Tatarskie biografie

60

• BAZAREWSKI Chalil SynMustafy,urodziłsię25września1851rokuwguberniwileńskiej,

w rodzinie dziedzicznej szlachty. Po ukończeniu 1 Sankt-Petersburskie-go Gimnazjum Wojskowego, 12.07.1867 roku został junkrem 2 Konstan-tynowskiej Szkoły Wojskowej. Po trzech miesiącach przeniesiono go do Michajłowskiej Szkoły Artylerii. W roku 1869 uzyskał tytuł portupej-junkra.

Wroku1870pomyślnieukończyłszkołęipomianowaniunapod-porucznika skierowany został na służbę do 26 Brygady Artylerii. Ma-jąc lat 20, awansował na porucznika. W sierpniu 1872 roku z powo-dzeniem zdał egzaminy do Michajłowskiej Akademii Artylerii, jednak zewzględunastanzdrowianiemógłkontynuowaćnaukiiuzyskaćwyższego wykształcenia wojskowego. Pozostał jednak w armii i do roku 1898 służył w 10 Brygadzie Artylerii.

Zajmował tam stanowisko płatnika brygadowego, potem członka, a następnie przewodniczącego brygadowego sądu honorowego. W roku 1887 po ukończeniu kursu w „zmiennym składzie Oficerskiej SzkołyArtylerii”, powrócił do swojej brygady na stanowisko zarządzającegogospodarstwem bateryjnym, następnie wybrano go przewodniczącym bateryjnegosąduhonorowego.Wpóźniejszymczasiebyłteżdowódcą2 baterii. Od roku 1891 do jesieni 1895 pełnił obowiązki członka sądu honorowegokorpusuoficerskiego,potemjegoprzewodniczącego.

W roku 1895 został odkomenderowany do Łowicza do 1 lotnego pułkuartyleryjskiegowceluustaleniaprzyczynpożaru,zaśwnastęp-nymrokuudałsięnaleczeniewCiechocinku.Wewrześniu1898rokuobjąłczasowoobowiązkidowódcydywizjonu10BrygadyArtylerii,byłteż przewodniczącym komisji kontrolnej na rok 1899. Po trzech latach służby w brygadzie uzyskał stopień pułkownika. Wielokrotnie wy-różnianyorderamizanienagannąsłużbę:św.Stanisława3st.(1876), św.Anny3st.(1881),św.Stanisława2st.(1885),św.Anny2st.(1890),św.Włodzimierza4st.(1895).

Wgrudniu 1989 rokumianowanydowódcą 2 dywizjonu 29Bry-gadyArtylerii,zktórązwiązałasięjegodalszasłużba.Dowybuchuwojnyrosyjsko-japońskiejwielokrotniepełniłobowiązki jejdowód-cy.Wroku1903odznaczonyorderemśw.Włodzimierza3st.Wpaź-


61

dzierniku 1904 roku wyruszył z Rygi na front dalekowschodni. Jego dywizjonwchodziłwskład15DywizjiPiechoty,którejszefemsztabubył Maciej (Sulejman) Sulkiewicz.

Wstyczniu1905rokuBazarewskiobjąłdowództwo29BrygadyAr-tylerii. Przez cały okres wojny znajdował się na linii frontu i uczest-niczył z brygadą we wszystkich walkach, aż do końca działań bo-jowych.Brygadaorazjejbateriezdobyływojenneodznaczenia,zaśsamdowódcawgrudniu1905rokuuhonorowanyzostałzłotymorę-żem z dedykacją „Za męstwo” i awansem na generała-majora.

Po zakończeniu wojny brygada powróciła do Rygi, gdzie weszław skład 20 Korpusu Armijnego. W latach 1906-1910 Chalil Bazarewski wielokrotniepełniłobowiązkiszefaartyleriikorpusuzrównoczesnymdowodzeniem brygadą. W kwietniu 1910 roku został odkomenderowany do Kiejdan z tajnym poruczeniem z ramienia sztabu 20 Korpusu Armij-nego.6.12.1910rokuodznaczonogoorderemśw.Stanisława1st.

W ostatnim roku służby (1910) generał Ch. Bazarewski czasowo dowodził29DywizjąPiechotyitymczasowopełniłobowiązkiinspek-tora artylerii 20 Korpusu Armijnego. Na przełomie marca i kwietnia oddelegowany do Kresławia „w celu wypełnienia tajnego poruczenia w kontakcie ze sztabem wyżej wymienionego korpusu”.

Wsierpniu1911rokusztab29DywizjiPiechotywystosowałnaręcedowódcy20KorpusuArmijnegopodanieonadanieBazarewskiemu„poza przepisami” stopnia generała-lejtnanta za zasługi wojenne izwolnieniezesłużby„zpowoduwieku”.Dowódcakorpusupoparłtępetycję i zwrócił sięzpismemdodowódcyWileńskiegoOkręguWojskowego. Ten zaopiniował ją pozytywnie i przedstawił w mini-sterstwiewojny,gdzie,prywatnie,mówiłosię,żedymisjonowanyge-nerał zostanie uhonorowany prawem do munduru oraz emeryturą. Jej wysokośćnaliczonabyławedługstopniagenerała-lejtnanta.

Minister wojny Suchomłynow 21.09.1911 roku skierował do cara pismo, w którym, powołując się na wstawiennictwo WileńskiegoOkręgu Wojskowego, poinformował, że Chalil Bazarewski „w czynnej służbie wojskowej przesłużył 44 lata i 2 miesiące”, i prosił o zgodę na mianowanie go generałem-lejtnantem. 28.09.1911 roku Mikołaj II własnoręcznie napisał: „Zezwolono”.

Tatarskie biografie

62

Generał-lejtnantBazarewskibyłżonatyzcórkąporucznikaUłana–ElizawietąOsipowną.Mielisześciorodzieci:dwóchsynówiczterycórki.Całarodzinawyznawałaislam.

Galim Sitdykow

• BAZAREWSKI StefanUrodził się w roku 1871 w Wilnie. Tutaj, w roku 1890, ukończył gim-

nazjum,późniejwydziałagronomiiRyskiegoInstytutuPolitechnicznego.Działalność naukową rozpoczął w roku 1897 na uniwersytecie

w Getyndze. W latach 1899-1904 mieszkał w swym majątku Bonifaco-wo i zajmował się gospodarką rolną. Pracę naukową wznowił w Im-peratorskim Instytucie Medycyny Eksperymentalnej w Petersburgu. W roku 1906 na uniwersytecie getyńskim obronił dysertację na sto-pieńnaukowydoktoranaukfilozoficznych.Tegosamegorokuzostałasystentem na katedrze botaniki Ryskiego Instytutu Politechniczne-go. Następnie przeszedł do katedry gospodarstwa rolnego i ochrony roślin.Wuczelnitejpracowałdoroku1918.

Stefan Bazarewski odegrał znaczą rolę przy wznowieniu działalno-ściUniwersytetuStefanaBatoregowWilnie (1919).Pootwarciuuni-wersytetu został mianowany profesorem katedry chemii i mikrobio-logii. Później kierował kursami rolniczymi na wydziale matematykiinaukprzyrodniczych.Byłdziekanemtychkursów.Opublikowałwieleprac naukowych po polsku, francusku i niemiecku. Po wybuchu II woj-nyświatowejmieszkałwKownie,następniewyjechałdoSzwajcarii.

Profesor S. Bazarewski był znanym tatarskim działaczem społecz-nym okresu międzywojennego. Po odzyskaniu przez Polskę niepod-ległości,wroku1922wybranyzostałprzewodniczącymmuzułmań-skiej wspólnoty Wilna. Był jednym z inicjatorów zwołania zjazdumuzułmanówPolski(1925)izałożeniaZwiązkuKulturalno-Oświato-wegoTatarówPolskich(1925).

Zmarł w roku 1949 w Belgii.

Adas Jakubauskas


63

• BETSABUŁ (Betsab-ułan, także Kepek-chan)Datanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,carewicz(soł-

tan), syn złotoordyńskiego chana Tochtamysza (?–1405 lub 1406), brat chanówDżelal-ad-Dina i Kerim-Berdiego. Znanyw litewskichlatopisach pod imieniem Betsabuł lub Bestab-ułan.

Najprawdopodobniej, tak jak inni synowie Tochtamysza, uczest-niczył w bitwie z wojskami Timura nad Terekiem w roku 1395. Wraz z nimi uszedł też na Litwę około roku 1399. Po klęsce Witolda w bi-twie pod Worskłą w roku 1399, podzielił los ojca i braci, przebywa-jąc razemwTiumeniu,następniezbraćmiosiedlił sięwMoskwie,późniejponowniewWielkimKsięstwieLitewskim.Wedługwszelkichdanych,mógłbraćudziałwbitwiepodGrunwaldem15.07.1410roku.

Po krótkich rządach i tragicznej śmierci brata Dżelal-ad-Dinazbiegł na Litwę. Wielki książę Witold poparł Betsabuła i uznał go cha-nem Złotej Ordy. Ceremonia koronowania tego tatarskiego carewicza odbyła się w Wilnie w roku 1413.

Wiadomo, że jeszcze przed swoją wyprawą do Ordy, w drugiej po-łowie 1414 roku, Betsabuł wraz ze swoimi wojownikami brał udział wwojnieWitoldazKrzyżakami(zapewnezichobecnościąwiążąsięlicznegrotystrzałtatarskich,znajdowaneprzezarcheologówwmiej-scu spalonego rycerskiego zamku w ziemi chełmskiej). Pod koniec roku 1414 w towarzystwie litewskich chorągwi udał się do zachod-nich ułusów Ordy, z nadzieją zdobycia tronu. Początkowo odnosiłsukcesy, ale w drugiej połowie 1415 roku w bitwie z wojskami emira Edygeja, działającego w imieniu chana Kerim-Berdiego, jego wojska zostałyrozbite,aonsamzginąłzrąknieprzyjaciół.

Prawdopodobnie, to właśnie on występuje w Złotej Ordzie podimieniem Kepek-chana, który „panował po Kerim-Berdeju, nie do-chodzącdojednegoroku[panowania]”.Znanychjesttrzechjegosy-nów:Szyryn-bek,Saraj-melikiCzagataj-sułtan.

W„GenealogiiTurków”(ok.połowyXVw.)wwykaziechanówtegookresupoDżelal-ad-Diniewymienienisąteżinnizajmującytronsy-nowie Tochtamysza: Kerim-Berdi, Gujuk (Kepek), Czachar lub Czekre orazDżabbar-Berdi.WinnychopracowaniachzamiastCzacharawy-

Tatarskie biografie

64

mienianyjestCzake,synDerwisz-ogłana, idodawanyMuhammed--chan, syn Tochtamysza (tożsamy z Uł-Muhammedem).

Zmarł Betsabuł w roku 1415.Stanisław Dumin

• BICIUTKO KonstantyUrodził się 26 października 1866 roku w rodzinie dziedzicznej

szlachty guberni mińskiej. Uczył się w 2 Moskiewskim Korpusie Ka-detów,anastępniew3AleksiejewskiejSzkoleWojskowej.Ukończyłją w sierpniu 1886 roku z 1 kategorią, otrzymał stopień podporucz-nika i skierowany został do 18 Brygady Artylerii Polowej, gdzie miał odsłużyćtrzylata.Początkowobyłkancelistąw2baterii,następnieodkomenderowano go do 4 batalionu kolejowego.

Potrzechlatach,wpaździerniku1889roku,młodyoficerwstąpiłdoNikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego. Po zaliczeniu niższej klasy awansował na porucznika i został na kursie uzupełniającym, któryukończyłzpierwsząkategorią.Uzyskałpotymstopieńsztabs--kapitanaiwłączonogowstanSztabuGeneralnego.Dalsząsłużbępełnił w Omskim Okręgu Wojskowym. W listopadzie 1892 roku prze-niesiono go do Sztabu Generalnego z wyznaczeniem na starszego adiutanta sztabu wojsk obwodu semipałatyńskiego.

Jego służba wiązała się z częstym delegowaniem na obozy polowe iprowadzeniemzajęćtaktycznych.Wmiędzyczasieawansowałnaka-pitana.Zaliczyłegzaminynastanowiskodowódcykompanii,spełniająctymsamymwymoginazaliczeniedogronaoficerówsztabowych.Wli-stopadzie 1895 roku pełnił w Semipałatyńsku obowiązki szefa sztabu.

Zpoczątkiemroku1897Biciutkozostałprzeniesionydo30DywizjiPiechoty 4 Korpusu Armijnego Wileńskiego Okręgu Wojskowego, na sta-nowiskostarszegoadiutantasztabu.Jednocześniepełniłobowiązkisze-fasztabu.Ituczęstowyjeżdżałwdelegacje,abykontrolowaćgotowośćmobilizacyjnąjednostekorazuczestniczyćwćwiczeniachtaktycznych.

Odwrześnia 1899 roku zajmował stanowisko oficera sztabowe-godoszczególnychporuczeń4KorpusuArmijnego,zaśwgrudniu


65

awansował na podpułkownika. Następnego roku został wyznaczony oficeremsztabowym2KorpusuArmijnego.Nowestanowisko takżewiązało się z częstymi wyjazdami do Rygi, Baranowicz, Słonima, Wi-tebska i Borysowa.W roku 1902 był oficerem sztabowymprzy do-wództwie56RezerwowejBrygadziePiechoty.Wgrudniu1903roku„zazasługiwsłużbie”mianowanypułkownikiem.Wyznaczonynaofi-cerasztabowego,następnieszefasztabu55DywizjiPiechoty.Uczest-niczył w wojnie rosyjsko-japońskiej. Jego dywizja wchodziła w skład 6 Syberyjskiego Armijnego Korpusu Strzeleckiego 3 Armii Mandżur-skiejpoddowództwemgenerałaSobolewa.Brałudziałwwalkachnarzece Szache oraz pod Mukden.

Za okazane męstwo i odwagę w grudniu 1904 roku K. Biciutko zo-stał uhonorowany Georgijewskim Złotym Orężem z dedykacją „Za męstwo”,a20.07.1905rokuorderemśw.Włodzimierza4st.zmiecza-mi i kokardą „Za zasługi w działaniach przeciwko Japonii”. Za udział wwojnie rosyjsko-japońskiej otrzymał także order św. Stanisława 2 st. z mieczami i jasnobrązowy medal na wstędze w barwach alek-sandrowskich i georgijewskich.

Jesienią1907 rokuzostałdowódcą63UglickiegoPułkuPiechoty,a w kwietniu – 207 Kiszyniowskiego Rezerwowego Pułku Piechoty. Wroku1909otrzymałkolejnyorder–św.Włodzimierza3st.Wtedyteż zaliczono go do rezerwy piechoty armijnej powiatu kiszyniowskie-go. W kwietniu 1911 roku ponownie dowodził, tym razem 5 Kałuskim PułkiemPiechoty,następnieczasowo1Brygadą2DywizjiPiechoty.Mając 47 lat awansował na generała-majora. Objął obowiązki szefa sztabu 1 Turkiestańskiego Korpusu Armijnego z przeniesieniem do Sztabu Generalnego. Za wzorową służbę uzyskał prawo noszenia bu-charskiego orderu „Złotej Gwiazdy” 1 st.

6.10.1914 roku objął stanowisko szefa sztabu 29 Korpusu Armij-nego, toczącego walki z Austriakami i Niemcami. Chrzest bojowy przeszedłpodPrzemyślem,wskładzie8Armiibrałudziałwbojachw Karpatach, następnie walczył w Galicji. W sierpniu 1915 roku zo-stał przeniesionynaFront Północny, gdzieuczestniczyłwwalkachzNiemcaminadPółnocnąDźwinąwskładzie12,anastępnie5Armii.Podobnie jak w wojnie rosyjsko-japońskiej, K. Biciutko ukazał swe

Tatarskie biografie

66

najlepsze cechy. Potwierdziły to otrzymane odznaczenia: miecze do posiadanegoorderuśw.Włodzimierza3st.,orderśw.Stanisława1st.zmieczamiorazśw.Anny1st.zmieczami.

19.11.1916rokumianowanydowódcą3KaukaskiejDywizjiStrze-leckiej z zaliczeniem do Sztabu Generalnego. 7.03.1916 roku podczas ćwiczeńtaktycznych12KaukaskiegoPułkuStrzeleckiegozostałran-nyodłamkiemciężkiegogranatuwprawąskroń,zaś13majategożrokuprzyobchodzieprzednichpozycjijednostekdywizjipodŚwię-cianamiK.Biciutkoodniósłśmiertelnypostrzałwbrzuch.19.06.1916rokupośmiertnieawansowanynagenerała-lejtnanta.

ByłżonatyzFatimą,córkąpułkownikaDawidaJakubowskiego.MielicórkęZinajdę(ur.1893).Pośmiercisławnegogenerała,jegożonazwró-ciłasiędokomendantaTwierdzyPiotrogrodzkiejzprośbą,bywstawiłsię u wyższych przełożonych o wyznaczenie przynależnej jej emerytury.

Galim Sitdykow

• BIELAK JózefUrodziłsięwroku1741,wewsiŁowczyce,powiatnowogródzki,

w rodzinie Osmana Bielaka i Reginy (z domu Rudnickiej), należącej do stanu szlacheckiego (herb Bielak – w czerwonym polu dwie złote kolumny). IgnacyChodźkopisał,że „znałagocałaLitwa”.Odmło-dychlatpoświęciłsięsłużbiewojskowej.Rozpocząłjąjakochorążyw tatarskim pułku ułańskim pod dowództwem generała CzymbajaMurzy Rudnickiego. W roku 1760 został rotmistrzem. Młody Bielak uczestniczył w wojnie smoleńskiej (1756-1763). Pułk Rudnickiego, zgodniezrozkazemkrólaAugustaIII,elektorasaskiego,walczyłnaŚląsku,wSaksoniiiCzechach.PodczaskampaniiJ.Bielakwyróżniałsię odwagą i rozlicznymi wojennymi zasługami.

Biorąc pod uwagę zasługi 21-letniego Bielaka, austriacka cesarzo-wa Maria Teresa w roku 1762 nagrodziła go złotym orderem z łań-cuchem. W tym samym roku został pułkownikiem wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego. W roku 1764 pułk tatarski przemianowano na 4PułkStrażyPrzedniej,zaś17kwietniaBielakobjąłjegodowództwo.


67

Sprawował je trzydzieści lat, ażdo roku1794.Zgodniezprzywile-jemkrólaAugustaIII,wydanym23.03.1763roku,zazasługiwojenneotrzymałwieśKoszoływpowieciebielskim,którawcześniejnależałado generała Czymbaja Murzy Rudnickiego.

W latach 1769-1771 wspierał barskich konfederatów – związekzbrojny,skierowanyprzeciwkokrólowiPolskiiLitwy,StanisławowiAu-gustowi Poniatowskiemu, oraz Rosji. W roku 1772 przeszedł na stronę króla,niebawemteżawansowałnagenerała-majora.Dowodzącswo-im pułkiem przedniej straży, uczestniczył w wojnie polsko-rosyjskiej 1792roku.PułkBielakawalczyłpodMirem,ZelwąiBrześciem.Cho-ciaż wojna była niekorzystna dla Litwy i Polski, okazał się on jednym znajbardziejutalentowanychoficerówkampanii.Zabojowedokona-nia w roku 1792 odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari.

WpoczątkowymokresiepowstaniakościuszkowskiegoJózefBielakstał po stronie konfederatów targowickich, a do powstania dołączyłwjegoostatnichdniach.PokrótkimodpoczynkunaŻmudziruszyłzeswoim pułkiem w kierunku na Grodno, do obozu litewskich powstań-ców.PułkBielakabyłzaliczonydokorpusumłodegoksięciaFranciszkaSapiehy.Wefekciezaistniałychrozbieżnościzksięciemijegodymisją,8.06.1794 roku JózefBielakzostałmianowanydowódcą tegokorpu-su i wraz z nim udał się do Słonima. Niespodziewanie jednak zmarł 11 czerwca i pochowany został na tatarskim mizarze w Studziance.

JegopierwszążonąbyłaUrszulaŁoś,drugą–KunegundaTuhan--Baranowska.Miałtrzynaściorodzieci.

Adas Jakubauskas

• BIELAK TamerlanSyn Sulejmana, urodził się 1 czerwca 1857 roku w rodzinie dzie-

dzicznej szlachty guberni suwalskiej. Po ukończeniu 1 Sankt-Peters-burskiego Gimnazjum Wojskowego, w roku 1874 wstąpił do Szkoły Pawłowskiej, skąd przeniósł się doMichajłowskiej SzkołyArtylerii.9.05.1875 roku skierowano go do 40 Brygady Artylerii jako ogniomi-strza-wolontariusza w 2 baterii.

Tatarskie biografie

68

W roku 1876 został portupej-junkrem, a 13 listopada zdał egzaminy w Michajłowskiej Szkoły Artylerii, awansował na chorążego i otrzy-mał przydział do 2 baterii 39 Brygady Artylerii. W maju 1877 roku odkomenderowany do 45 dywizjonu lotnego parku artyleryjskiego. Uczestniczył w wojnie rosyjsko-tureckiej, pod koniec roku 1877 mia-nowany podporucznikiem. W roku 1880 dowodził 4 i 6 baterią 45 dy-wizjonu lotnej artylerii, awansował na porucznika i „za zasługi w roz-maitychdziałaniachprzeciwkoTurkom”odznaczonogoorderemśw.Stanisława 3 stopnia z mieczami i kokardą.

W połowie lat 80. T. Bielak został przeniesiony do 16 Brygady Artylerii, gdziedowodziłróżnymibateriami.Wgrudniu1885rokuotrzymałsto-pień sztabs-kapitana, został też członkiem sądu brygadowego. Po roku skierowano go do Wschodnio-Syberyjskiej Brygady Artylerii. Służył tam w6baterii,następniebyłstarszymoficeremw3baterii,późniejjeszczekierował gospodarstwem. W grudniu 1892 roku awansował na kapita-na.PodwóchlatachBielakaprzeniesionodo27BrygadyArtyleriijakodowódcępółbaterii3i6baterii.Pełniłrównieżobowiązkizarządzające-go gospodarstwem bateryjnym oraz członka sądu brygadowego.

2.04.1898 rokuoddelegowany został dooficerskiej szkoły artylerii„wceluodbyciakursu”,któryukończyłpomyślniepo4miesiącachipo-wróciłdoswojejbrygady.Zpoczątkiemroku1900mianowanypodpuł-kownikiemiwyznaczonynastanowiskodowódcy4baterii5BrygadyArtylerii.Wybranogoczłonkiemoficerskiegosąduhonorowegoiprze-wodniczącymkomitetuzarządzającegozebraniaoficerskiego.Skiero-wanydo44BrygadyArtyleriijakoczłonekkomisjikontroligotowościmobilizacyjnej baterii, czasowo dowodził 2 dywizjonem, przewodni-czyłrównieżkomisjikontrolnejoficerskiegofunduszupożyczkowego.

W początkach wojny rosyjsko-japońskiej jego bateria wchodziła w skład 6 Wschodnio-Syberyjskiej Strzeleckiej Brygady Artylerii. Wraz z nią wyprawił się na front i uczestniczył w działaniach bojowych od 27.03.1904 do 12.01.1905 roku. Podczas walk został ranny w lewe ko-lano, ale pozostał na froncie. Za zasługi bojowe w sierpniu 1904 roku uhonorowany Georgijewskim Złotym Orężem z dedykacją „Za męstwo”.

Wokresiepóźniejszymdowodził4baterią4BrygadyArtylerii,cza-sowozastępowałdowódcębrygady,dywizjonu,byłprzewodniczącym


69

komitetuzarządzającegozebraniaoficerskiego.Wiosną1910roku„zazasługiwsłużbie”awansowałnapułkownikaiobjąłdowództwo1dy-wizjonu 3 Wschodnio-Syberyjskiej Brygady Artylerii, gdzie wybrano go czasowym członkiem posiedzeń sądowych Przyamurskiego Woj-skowego Sądu Okręgowego.

Wroku1913przeniesionyzostałdoeuropejskiejczęściRosjinasta-nowiskodowódcy2dywizjonu18BrygadyArtylerii,którąrównieżcza-sowo dowodził. W lutym 1914 roku rozkazem JCM Bielaka zaliczono do składu 4 baterii 6 Syberyjskiej Strzeleckiej Brygady Artylerii. Pozwolo-nomutakżewpisaćdowykazuprzebiegusłużbytraumatyczneurazy,doznane 26.04.1888 r. oraz 3.09.1911 r. podczas wypełniania obowiąz-kówsłużbowych.Wiosną1914rokuwielokrotnieuczestniczyłwgrachwojennychićwiczeniachpolowych.Wsierpniutegożrokubrałudziałw wyprawie wojennej do granic Austrii. Będąc na czołowych pozycjach zachorowałizostałewakuowany11październikadoMoskwy.

W styczniu 1915 roku zaliczony do rezerwy Kijowskiego Okręgu Wojskowego. W lutym komisja medyczna uznała go za niezdolnego dosłużbyzpowoduchoroby.Wkwietniu1915rokuwystosowałproś-bę o zwolnienie ze służby z awansem na kolejny stopień, prawem do munduru i emerytury z wileńskiej kasy gubernialnej. 5.06.1915 roku przyszło pozwolenie JCM na dymisję T. Bielaka z powodu choroby w stopniu generała-majora, z mundurem i emeryturą.

ByłżonatyzdziedzicznąszlachciankąZofiąBielak.Dzieciniemieli.

Galim Sitdykow

• BOHATYREWICZ Mortuza (Murtuza)PrawdopodobniebyłsynemkniaziaObdułyBahatyra,któryokoło

roku 1500 posłował od wielkiego księcia litewskiego Aleksandra do chana Wielkiej Ordy Szach-Achmata (Szejch-Ahmeda).

Byłkrólewskimtłumaczemtatarskim,wypełniałmisjedyplomatycz-ne.„ZaczasówkrólaJegoMiłościAleksandra”,tj.doroku1506,otrzy-małludziiziemięwpowiecienowogródzkim,trockimigrodzieńskim.Wroku1509wzmiankowany jakotłumacztatarski, jeździłwówczas

Tatarskie biografie

70

napoleceniekrólaZygmuntaIzposelstwemdoOrdy.14.09.1522rokuotrzymałkrólewskiprzywilejzpotwierdzeniemnaludzi,nadanychmuprzezkrólaAleksandra,a takżepotwierdzenienanabytąod innychTatarówTiekutewszczynęwpowieciegrodzieńskim.

Wprzywilejuwymienionolicznegruntyiichwcześniejszychwła-ścicieli,niemajednakŁowczyc.Możliwesądwawyjaśnienia:albotenmajątekbyłkupionypóźniejlub,cobardziejprawdopodobne,na-zwaŁowczycezostałanadanawłaśniewtymczasie,zamiastdotych-czasowychokreśleńodrębnychziem (Wilowszczyzna,Nadiejewsz-czyzna,Mickowszczyzna,Asanowszczyznaiinne).Wkażdymbądźrazie,jużwrewizjidóbrtatarskich1558rokuposiadłośćjegosynówwpowiecienowogródzkimnazywasięŁowczyce.

Najprawdopodobniej, to Mortuza zbudował meczet w Łowczy-cach.Jakpoświadczadokumentjegownuka,kniaziaIsupaTaktamy-szewiczaŁowczyckiego, „kniaźMurtuzaMurzaBahatyrewiczŁow-czyckizeswejdobrejwolinameczetswójłowczyckinanabożeństwow tymmajątku swoim łowczyckimw różnychmiejscach”wydzieliłziemię, przeznaczoną „każdemu mołnie naszemu łowczyckiemu”, mianowanemuprzezwłaścicielamajątku.

Wzmiankowanyw dokumentach zwrześnia 1530 roku, kiedy „biłczołem”królowi,skarżącsię,żesąsiedzi„wchodzą”najegoziemięiżnąsiano. Zmarł przed rokiem 1559. W spadku po nim Łowczyce, Pucewi-cze,ŁukiiDikowiczeotrzymalisynowie,kniaziowieObduła(Abduła),TaktamysziSafarMortuziczowieŁowczyccy,którzyzachowaliwma-jątku wystawiony przez ojca meczet. Oni, oraz ich potomkowie, aż do roku1631,podobniejakkniaźMortuza,niepodlegaliżadnemuztatar-skich chorążych i korzystali z prawa niezależnego stawania do służby wojennej z własnym oddziałem.

Stanisław Dumin

• BUCZACKI JanSynEliasza,urodziłsię2września1860rokuwgubernisiedlec-

kiej, w rodzinie szlacheckiej. Służbę rozpoczął w marcu 1878 roku w 37 Jekaterynburskim Pułku Piechoty jako szeregowy na prawach


71

ochotnika 3 klasy. Po 5 miesiącach odkomenderowany na naukę w Warszawskiej Szkole Piechoty. Ukończył ją z 2 kategorią w stopniu portupej-junkra. Po powrocie do pułku awansował na podchorążego, następnie chorążego.

W roku 1884 mianowany podporucznikiem, po roku objął stanowisko dowódcykompanii.Wroku1888zostałporucznikiem.Wpierwszejpoło-wielat90.zajmowałróżnestanowiska:czasowopełniłobowiązkiadiu-tantabatalionowego,tymczasowodowódcykompanii,zarządzającegogospodarstwem łowieckim, dowodził 7 kompanią. W roku 1894 awan-sowałnasztabs-kapitana.Zagorliwośćwsłużbieodznaczonyorderemśw.Stanisława3st.Wdrugiejpołowielat90.byłprzewodniczącymsądupułkowegoidowódcą7kompanii.Wroku1900mianowanykapitanem.

Uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej. Znalazł się w strefiedziałań bojowych w składzie garnizonu twierdzy Port Arthur, był ran-nyizaginiony.Wwykazieprzebiegusłużbypodano:„[…]wykreślonyze stanu pułku jako zabity 17.03.1904 roku”. Los był jednak dla niego łaskawy.6kwietniaponowniefigurujewspisiepułkowym,a7lipca,zgodnie z rozkazem skierowanym do wojsk Kwantuńskiego Rejonu Umocnionego, za zasługi w walkach z Japończykami odznaczony zo-stałorderemśw.Anny3st.zmieczamiikokardą.

Powojnieobjąłstanowiskodowódcybatalionuw37Jekaterynbur-skimPułkuPiechoty,wktórymzaczynałsłużbę.Zazasługiwwojnierosyjsko-japońskiej, w lutym 1906 r. awansował na podpułkownika. Z powodu odniesionej rany zaopiekował się nim Komitet Aleksan-drowski; zaliczono go w poczet rannych 2 klasy.

W latach 1906-1908 J. Buczacki był młodszym oficerem sztabo-wym, tymczasowym dowódcą batalionu, przewodniczącym sądupułkowego, przewodniczącym biura cenzury wojskowej, dowódcą2 batalionu. W lutym 1910 roku przeniesiony został do Kalisza jako tymczasowy członek sesji wojskowego sądu okręgowego. We wrze-śniuzanienaganną25-letniąsłużbęotrzymałorderśw.Włodzimie-rza 4 st. z kokardą. W lutym 1910 roku skierowany na służbę w 106 Pułku Udmurckim na stanowisku dowódcy 2 batalionu.Wielokrot-niepełniłobowiązkidowódcypułkuistarszegooficerasztabowego.Z początkiem marca 1911 roku odkomenderowany do Kowna „ze spe-

Tatarskie biografie

72

cjalnym zleceniem”, natomiast 12 marca mianowany pułkownikiem. Zpośrednichdanychwiadomo,żedosłużyłsięstopniageneralskiegoiuczestniczyłwIwojnieświatowej.

Był dwukrotnie żonaty, po raz drugi z Żanną Kryczyńską. Z pierw-szegomałżeństwamiałcórkęZofię(ur.1898).

Galim Sitdykow

• CHALECKI Adam (Adomas Chaleckas)Urodził się w roku 1865 we wsi Rejże. Pochodził z rodziny sza-

nowanychimamówrejżewskiejwspólnotymuzułmańskiej,októrychpamięćpotomkowiezszacunkiemzachowujądotejpory.

PodczasIwojnyświatowejrazemzbratemMaciejemznalazłsięw Kazaniu. Tam otrzymał duchowe wykształcenie i przez kilka lat sprawował obowiązki kapłańskie. Po powstaniu niepodległego pań-stwalitewskiegowróciłdorodzinnejwsiRejżewpowiecieolickim.Miejscowiwierniwybraligoimamemrejżewskiejwspólnotymuzuł-mańskiej.Obowiązkitepełniłażdośmierciwroku1944.

Brał udział w spotkaniu prezydenta Republiki Litewskiej Antanasa SmetonywButrymańcach(1930)zokazji500-leciaśmierciwielkiegoksięcia litewskiego Witolda.

Był żonaty, miał syna Balisa (Borysa), w latach 1940-1944 sekreta-rzamuftiego,dr.JakubaSzynkiewicza,orazcórki:LusięiZorinę.

Wroku1970członkowiewspólnotyufundowalinajegomogilepo-mnikznapisem„CzcimyWasząpamięć.DługielatasłużącemuRej-żewskiejParafii.Wdzięczniparafianie”.

Adas Jakubauskas

• CHALECKI Adam (Adomas Chaleckas)Urodziłsięwroku1881wmiejscowościRejże,powiattrocki,wza-

możnej, szlacheckiej rodziniewłaścicielaziemskiego,DawidaCha-leckiego.Jegorodzicebyli ludźmiświatłymi,dlategoteżprzywiązy-


73

wali dużą wagę do wykształcenia dzieci. Adam Chalecki uczył się wBirsztanach, później umiejscowego hodży zapoznał się z pisa-niem po arabsku i czytaniem Koranu. W roku 1899 został muezinem –pomocnikiemimama.Pośmierciswegoimiennika,imamaAdamaChaleckiego starszego, objął obowiązki imama meczetu w Rejżach ipełniłjedoswejśmierciwroku1963.

Wroku1930,wzwiązkuzobchodami500-leciaśmierciwielkiegoksięcia litewskiego Witolda, był zaproszony na spotkanie z prezyden-tem Litwy Antanasem Smetoną.

ChaleckicieszyłsięzasłużonymszacunkiemnietylkowśródTatarów,alerównieżmiędzyLitwinami.Byłżonaty,miałtrzechsynówicórkę.

Adas Jakubauskas

• CHALECKI JanUrodziłsięwroku1807wmiejscowościAmintywpowiecietroc-

kim.ByłwnukiemAbrahamaChaleckiego,jednegozorganizatorówszwadronu tatarskiego w armii napoleońskiej w roku 1812. Używał pseudonimu Amintowski, pochodzącego od miejsca urodzenia. Słu-żył w rosyjskiej lejb-gwardii. W stopniu generała-majora dowodził GrodnieńskimPułkiemHuzarów. Powybuchupowstania stycznio-wego zrezygnował ze służby wojskowej i przyłączył się do sił po-wstańczychnaWołyniu.RazemzgenerałemE.Różyckimorganizo-wał oddział kawalerii wołyńskiej i przez pewien czas nim dowodził. W roku 1864, po rozpadzie oddziału i upadku powstania wyemigro-wał do Francji. Mieszkał w Paryżu, gdzie, co całkowicie pewne, przy-stąpiłdogrupypatriotów,walczącychoniepodległośćPolski,dzia-łającej przy Hotelu Lambert. W roku 1871 uczestniczył w walkach Komuny Paryskiej.

Zmarł w Paryżu w roku 1879, pochowany na cmentarzu w Mont-morency.

Adas Jakubauskas

Tatarskie biografie

74

• CHALECKI Sulejman (Suleimanas Chaleckas)Urodziłsię20marca1903rokuwmiejscowościRejżewpowiecie

trockim.5.10.1922rokuwstąpiłdoszkoływojskowej,którąukończył27.10.1924 roku. Skierowany do 5 pułku piechoty, niebawem awanso-wał na lejtnanta.

Wewrześniu 1926 roku rozpoczął naukę naWyższych KursachOficerskich.Byłabsolwentemdrugiejpromocjiwydziału inżynieryj-nego9.02.1929r.13lutegozostałskierowanydobatalionupionierów(przemianowanego następnie na batalion inżynieryjny). W roku 1928 odznaczonymedalemniepodległościLitwy.23.11.1929rokuotrzymałkolejnyawans–nastarszegolejtnanta.Wroku1931ukończyłoficer-skie kursy obrony przeciwchemicznej.

23.11.1934 roku został mianowany kapitanem i wyznaczony do czasowegodowodzenia3kompaniąinżynieryjną.Doroku1939słu-żył w 1 Batalionie Inżynieryjnym. 29.11.1938 roku miał zapalenie wy-rostkarobaczkowegoiwefekcienieudolnościlekarzyzmarł2kwiet-nia 1939 r. Pochowany na rejżewskim mizarze.

ZżonąSofiąmiałcórki:BirutęTaidę(ur.1930)iEugenięFelicję(ur.1938).

Adas Jakubauskas

• CHODYREWICZ (Juszyński) Kulziman (Kulzuman)Dataurodzinniejestznana.ByłsynemChodyraTymirczyczazrodu

ordyńskichkniaziówułusuUszyn(Ujszyn),którzynaLitwiejużwwie-kuXVInazywalisiękniaziamiJuszyńskimiistalinaczeleściahuTata-rówwojewództwatrockiego.

Około roku1504otrzymałodkrólaAleksandraprzywilejna trzypustkowiaorazczwórkęsłużbychłopskiejwpowieciewasiliskim.

30.04.1508 roku posłował z Krakowa na Krym do chana Mengli-Gi-reja,zpowiadomieniemobunciekniaziaMichałaGlińskiego(któregokról oskarżał o zamiar uwolnienia z Litwy przeciwnika krymskiegochana, byłego władcę Wielkiej Ordy Szach-Achmata) oraz wezwaniem dowspólnejwyprawynaPaństwoMoskiewskie.Jakwynikazjarłyku


75

chana Mengli-Gireja, w drodze na Krym na Kulzimana napadli astra-chańscykozacy„isługijegopocięli,ipominki[podarunki]twepobrali,którebyliżeściedonasposłali,ajegosamegopoprowadzilizChadżTorochanu[Astrachania]”,doAzowa,gdziezostałsprzedany(prawdo-podobnie otrzymali zań okup). Z Azowa Kulziman dostał się okrętem naKrym.Tamspotkałsięzchanemiprzekazałmukrólewskieporu-czenie. Pod koniec roku 1508 razem z innym tłumaczem, Mortuzą, wy-ruszył na Litwę z chańskim „sługą dobrym” Satyłganem.

W roku 1510 Kulziman ponownie uczestniczył w litewskim po-selstwie na Krym, prowadzonym przez Jerzego Daszkowicza. Byłobecny podczas składania przez Mengli-Gireja przysięgi dotrzyma-niaporozumieniazLitwą.W roku1514ponownie jeździł naKrymz pismem, oznajmiającym o litewskiej wyprawie przeciwko Państwu Moskiewskiemu oraz odniesionych zwycięstwach.

W roku 1525 otrzymał od króla Zygmunta I potwierdzenie nadańwpowieciewasiliskim,zaśwroku1528–znacznymajątek,Rohotnęw powiecie smoleńskim. KniaźKulzimanbyłwzmiankowanywprze-glądziewojska litewskiego 1528 roku,w ściahu swego stryjaAbrahi-maTymirczycza;miałobowiązekstawiaćsięnasłużbę„samowtór”,toznaczy z konnym sługą. W roku 1530 mianowany marszałkiem Tata-rówściahuwojewództwatrockiego.Wroku1532otrzymałzeskarbca 13kopgroszyisukno.2.12.1533rokumianowanychorążymtegożścia-hu,któretostanowiskoustąpiłmustryjecznybrat,kniaźObdułaAbrahi-mowicz.Niebawemjednak,najprawdopodobniej,zrzekłsiętejgodnościnakorzyśćowegoObdułyiwroku1534powtórniewymienianyztytu-łemmarszałka.JeździłnaKrymzposelstwemOnikiejaHronostaja.

W roku1535marszałek i pisarz tatarski kniaźKulzimanChody-rewicz otrzymał ze skarbca 8 kop groszy i „lunskie” sukno. Trzy lata później był królewskim posłem do chana Sahib-Gireja; 17.11.1538roku wymieniany z tytułem marszałka; także wynagrodzony za po-słowanie pieniędzmi i suknem ze skarbca litewskiego. Od imienia kniaziajedenztatarskichmajątkównadWakąwwiekachXVI-XVIIInosił nazwę Kulzimanowicze (Waka-Kulzimanowicze).

Jegosynamibylikniaziowie:Mortuza,chorążytatarskiściahuwo-jewództwa trockiego, królewski pisarz tatarski Muchladzin (w ru-

Tatarskie biografie

76

skich dokumentach – Muchiedim), Musa i Szczęsny Kulzimanowi-czowie–wymienieniwrewizjiposiadłościtatarskichWielkiegoKsię-stwaLitewskiegoiwładającyojcowskimiwłościami.

Stanisław Dumin

• DAWIDOWICZ JakubSynAleksandra,urodziłsię29października1853rokuszlacheckiej

rodzinie z guberni mińskiej. Z pierwszą kategorią ukończył Niżno-gorodskie Gimnazjum Wojskowe i w sierpniu 1871 roku wstąpił do 2KonstantynowskiejSzkołyJunkrów.Pojejukończeniuotrzymałsto-pień chorążego i rozpoczął służbę w 1 baterii 7 Brygady Artylerii. Po rokuprzerwałkarieręwojskowązpowodówrodzinnych,alewroku1876powróciłdosłużbywartylerii.Rokpóźniejawansowałnapod-porucznika, a następnie porucznika.

Od kwietnia 1877 roku do lutego 1878 odbywał służbę w składzie wojsk wybrzeża czarnomorskiego na Krymie. Po wojnie rosyjsko-tu-reckiej wstąpił do Akademii Wojskowo-Prawnej w Sankt-Petersburgu. Na trzecim roku nauki zachorował i został skierowany na leczenie, z prawem składania końcowego egzaminu jesienią 1883 roku. Jedno-cześniezaliczonogodo4baterii, gdzieawansowałna sztabs-kapi-tana, zaśwgrudniu1883 rokupomyślnie zdał egzaminy i ukończyłakademię z 1 kategorią. Za sukcesy w nauce, zamiast mianowania na kolejny stopień, otrzymał roczne wynagrodzenie.

Służbę prawnika wojskowego rozpoczął w sądzie Odeskiego Okręgu Wojennego. Po 6 miesiącach został wyznaczony pomocnikiem prokurato-ra sądu Kaukaskiego Okręgu Wojskowego. Za zasługi w służbie mianowa-nypodpułkownikiem,późniejpułkownikiem.Odroku1898byłsędziąwoj-skowymtegookręgu.Podwóchlatachawansowałnagenerała-majora.

Podczas wojny rosyjsko-japońskiej był generałem do specjalnych poruczeń przy głównodowodzącym siłami lądowymi imorskimi. Pozakończeniu wojny, w marcu 1906 roku objął stanowisko sędziego woj-skowego w Turkiestańskim Okręgu Wojskowym, gdzie przesłużył do rewolucji lutowej. Rozkazem Rządu Tymczasowego z 2.07.1917 roku


77

mianowany na stanowisko przewodniczącego Turkiestańskiego Sądu Wojskowo-Okręgowego,którezajmowałdowiosny1918roku.

Zazasługiwsłużbieodznaczonyorderami:św.Anny3st.,św.Anny1st., św.Stanisława3st.,św.Stanisława2st.,św.Stanisława1st.,św.Włodzi-mierza3st.,św.Włodzimierza2st.Wyróżnionyciemnobrązowymme-dalem pamiątkowym wojny 1877-1878, srebrnym medalem ku pamięci imperatora Aleksandra III, bucharskim orderem Złotej Gwiazdy 1 i 2 stop-nia, jasnobrązowym medalem upamiętniającym wojnę rosyjsko-japoń-skiejorazmedalem300-leciapanowaniaDomuRomanowych.

ByłżonatyzAleksandrąWasyliewną,córkąporucznikaKaljupa-nowa. Miał syna Iwana (ur. 1899).

Galim Sitdykow

• DZIENAJEWICZ Jakub (Jokūbas Dzienajevičius)Urodziłsię10września1911rokuwewsiRejże.Uczyłsiępocząt-

kowowdomu,późniejwprywatnejszkoleuziemianinaDaunoravi-čiusa,następniewBirsztanach.Wroku1923pobierałnaukęwOlicie,wpolskiej,potemwlitewskiejszkolepodstawowej,zaśwroku1925przeszedłdoszkoływButrymańcach,którąukończyłwroku1927.W roku 1930 wstąpił do pierwszej klasy gimnazjum zaocznego insty-tutu samokształcenia „Savišvieta”, ale z powodu zbiegu rozmaitych okolicznościśredniewykształcenieuzyskałdopierow1958roku.

W roku 1927był kierownikiem sklepuRejżewskiej Spółdzielni Spo-żywczej „Ukininkas”, później jej właścicielem. Jednocześnie kierowałRejżewskim Spółdzielczym Punktem Rozdzielczym. W kwietniu 1934roku został kierownikiem Rejżewskiej Agencji Pocztowej drugiej katego-rii. 1.12.1940 roku rozpoczął pracę listonosza na poczcie w Butrymań-cach, 10.04.1941 roku przeniesiono go do Jieznas jako naczelnik oddziału pocztowego, a od 1 stycznia 1942 roku był telefonistą na poczcie w Butry-mańcach,następniezastępcąnaczelnikadziałułączności,naczelnikiembiura paszportowego. 1.04.1946 roku został zastępcą przewodniczącego komitetu wykonawczego gminy butrymańskiej, potem sekretarzem ko-mitetu wykonawczego nowo utworzonego powiatu wareńskiego.

Tatarskie biografie

78

Aktywnie współpracował z czasopismem „Žvaigždutė”, był ko-respondentem działu „Grietinės nugriebimo punktai” pisma „Pienoir gyvulių ūkis”. Poutworzeniupowiatuwareńskiegopisał artykułypublicystyczne do gazety rejonowej „Tarybinis balsas”, „Tiesa”, „Czer-wonego Sztandaru” oraz gazety powiatowej „Raudonoji žvaigždė”.W roku 1951 mianowany redaktorem gazety rejonu druskiennickiego „PoSpaliovėliava”.Pozlikwidowaniurejonu,wmaju1956rokuzostałdługoletnim redaktorem wareńskiej gazety rejonowej „Tarybinis bal-sas”,następnie„Raudonojivėliava”.Byłrównieżzastępcąredaktorai kierownikiem redakcyjnego działu gospodarstwa rolnego.

Wewrześniu1971rokuodszedłnaemeryturę,chociażjeszczedłu-go pracował w wareńskim oddziale „Gosstrachu”, na poczcie i w in-nych miejscach.

Mieszkając w Rejżach, był aktywnym uczestnikiem twórczościamatorskiej organizowanej przez nauczycieli szkoły podstawowej. W roku 1930 brał udział w paradzie tatarskiej sotni w Butrymańcach iOlicie,zokazji500-leciaśmierciwielkiegoksięcialitewskiegoWi-tolda. W swoim domu założył niewielką bibliotekę publiczną. Pisał, czytałimówiłpolitewsku,polsku,rosyjskuiniemiecku,dobrzeczy-tałipisałpoarabsku,nieźlerozumiałfrancuski.

ByłżonatyzFelicjąGembickaitė zMiarkine,późniejzTatianąMi-renkowąz rejonu smoleńskiegowRosji.Miał trzech synów i dwiecórki:Zofię(ur.1939),pracującąwWileńskimZarządzieRestauracjii Targowisk, Stiapasa, budowniczego (zm. 1980), Aleksandrasa, bu-downiczego (zm. 1979), Leonida (ur. 1955) i Lubow (ur. 1956).

Zmarł 16 marca 1987 roku w Warenie. Pochowany na tatarskim mi-zarze w Niemieżu.

• DŻELAL-AD-DIN (Dżelal-ed-Din)Datanarodzinnieznana.ByłpotomkiemCzyngis-chana, jednym

ztrzynaściorgadziecizłotoordyńskiegochanaTochtamysza,praw-dopodobniezmałżeństwazTogajbek(Towłuj-bek),córkąkrymskie-gomożnowładcy Chadżi-beka. Późniejszy chan Złotej Ordy, znany


79

zruskichlatopisówpodimieniemZeleni-SołtanaTochtamyszewicza.Najprawdopodobniejuczestniczyłwrazzojcemibraćmiwnieuda-

nejdlanichwyprawieprzeciwkośrodkowoazjatyckiemuwładcy,emi-rowi Timurowi (Tamerlanowi) w roku 1395. Po klęsce nad brzegami Tereku,Tochtamysznaczeleoddziałuwiernychwojowników,zrodzi-nąibliskimimuludźmiudałsiędoKijowa,abyuzyskaćpomocwiel-kiego księcia litewskiego Witolda. Chan i jego rodzina spędzili kilka lat wlitewskichwłościach.Siłąrzeczy,carewiczrazemzTochtamyszempowinienbyłuczestniczyćwwyprawieWitoldaprzeciwkochanowiTi-mur-Kutłukowi i emirowi Edygejowi, i po pogromie litewskich wojsk nadWorskłą12.08.1399rokuzbieczojcemorazbraćmidoOrdy.

Powróciwszy na stepy, Tochtamysz i jego synowie z niewielkimoddziałemwiernychzwolenników toczylipartyzanckąwojnęzEdy-gejem. Po kilku porażkach Tochtamysz uciekł na wschód i znalazłschronienie w zachodniej Syberii, w Tiumeniu. Stamąd wyprawił posła do swego dawnego opiekuna, emira Timura, proponując sojusz prze-ciwko Edygejowi, faktycznemu władcy Złotej Ordy. Timur tymczasem szykowałwyprawęnaChinyibyłzadowolonyzmożliwościwykorzy-stania Tochtamysza przeciwkoEdygejowi (podobnie jak dziesięć latwcześniejużyłEdygejaprzeciwkoTochtamyszowi),abynaczasswejnieobecnościzabezpieczyćcentralnąAzjęprzednajazdami.

Ruy Gonzalez de Clavijo, kastylijski poseł na dworze Timura w Sa-markandzie, wspomina, że „Toktamysz, imperator tatarski, i Tamurbek pogodzilisięipostanowiliwspólniespróbowaćomamićEdyguja”.DeClavijo ponownie potwierdza tę zmianę w stosunkach: „Ten Tokta-myszisynowiejegożywi iwprzyjaźnizTamurbekiem”.Wstyczniu1405 roku Timur łaskawie przyjął posła Tochtamysza, przybyłego do niego do miasta Otrar. Jednak wznowienie ich sojuszu uniemożliwiła nieoczekiwanaśmierćśrodkowoazjatyckiegowładcy18.02.1405roku.Tochtamysz, o ile wiadomo, zmarł w Tiumeniu mniej więcej w jednym czasiezTimuremlubniewielepóźniej,zgodniezopiniąwiększościąhistoryków,śmierciąnaturalną(chociażwliteraturzetwierdzisięnie-raz, że został zabity przez syberyjskiego chana Szadibeka).

CarewiczaDżelal-ad-Dinauznanojegonastępcąiszybkoogłoszo-nochanem,aleniezdołałutrzymaćwładzywTiumeniuimusiałwraz

Tatarskie biografie

80

zbraćmiuciekaćzSyberii.ZnaleźlischronieniewMoskwie,uwiel-kiego księcia Wasyla Dymitrowicza, który widocznie miał nadzie-jęnawykorzystanie tych legalnychpretendentównaordyński tronprzeciwko Edygejowi i jego protegowanemu Pulad-chanowi. Kiedy wieśćotym,że„Tochtamyszowedzieci”znajdująsięnaRusi,dotarładoEdygeja, tenzwrócił siędomoskiewskiegoksięciazgniewnymlistem.Wkrótcepo tymcarewiczzeswoimioddziałamipostanowiłopuścićMoskwęiodnowićsojuszzLitwą.WyruszyliwokoliceKi-jowa, gdzie pozwolono im się zatrzymać. Z Kijowa Dżelal-ad-Dinwyjechał na Litwę na spotkanie z Witoldem. Wielki książę, któryw przededniu decydującego starcia z Zakonem Krzyżackim był zain-teresowanypomocąTatarów,przyjąłichgościnnie.Ponadto,Dżelal--ad-DinowiobiecanowsparciepozakończeniuwojnyzKrzyżakami.

Zpoczątkiemdziałańwojennychoddział(„dwieordy”)Dżelal-ad--DinaprzyłączyłsiędowojskalitewskiegoiruszyłdoPrus.Wbitwiegrunwaldzkiej 15.07.1410 roku jazda Dżelal-ad-Dina została roz-mieszczona na skrajnej prawej flancewojsk polsko-litewskich. Bójrozpocząłsięwłaśnieatakiemzwinnejtatarskiejjazdynalewąflan-kęTeutonów.Zostałaonazaskoczonasalwąartyleryjską,któraniewyrządziła jednak poważniejszych szkód.Wybiwszy artylerzystów,Tatarzypomknęlidalej.WięcejproblemówprzyniosłyimwykopaneprzezKrzyżakównapoluwalkiizamaskowane„wilczejamy”.Jednakwodróżnieniuodciężkozbrojnegorycerstwa,powpadnięciuwtakiedołyTatarzymoglisięznichwydobyć;wrezultacietegorozpoznaniabojem,jeżelimożnatakpowiedzieć,polebitwyoczyszczono,inacie-rającelitewskieorazpolskieoddziałymogłyuniknąćpułapek.

Nie mogąc przeciwstawić się atakowi zakutej w zbroje zakon-nej kawalerii, Tatarzy zastosowali swoją zwykłą taktykę i odstąpili, udającucieczkę,abynastępniewrócićnapolebitwyiuczestniczyćw rozgromieniu okrążonego krzyżactwa.

UdziałTatarów-muzułmanówwgrunwaldzkiejbitwiezostałod-notowany nie tylko w kronikach, ale i w dyplomatycznej korespon-dencji tamtych czasów.Krzyżacywyolbrzymili ich liczebność – ja-kobydziesiątkitysięcy–żebyoskarżyćLitwinówiPolakówosojuszz „Saracenami” przeciwkochrześcijańskiemu rycerstwu.Z tego też


81

powoduPolacyiLitwinipomniejszaliuczestnictwoTatarównagrun-waldzkim polu; według Jana Długosza było ich zaledwie trzystu.Współcześni historycy oceniają wielkość wojsk Dżelal-ad-Dina naokołotysiącwojowników.

ZademonstrowawszyWitoldowi swoją przyjaźń i gotowość kon-tynuowaniaojcowskiejpolitykibliskiejwspółpracyzLitwą,Dżelal--ad-Din otrzymał poparcie wielkiego księcia litewskiego w walceo chański tron. Walki wewnętrzne w Ordzie, obalenie protegowanego Edygeja Pulad-chana przez chana Timura (syna Timur-Kułtuka) oraz ucieczkaEdygejadoChorezmu–dałyWitoldowimożliwośćaktyw-negowsparciaDżelal-ad-DinajakopretendentadotronuZłotejOrdy.Wschodni historycy XV wieku oraz ruskie latopisy powiadają, że już wroku1411Dżelal-ad-Dinzeswoimibraćmi-carewiczamiprzepro-wadziłpomyślnynajazdnaułusDżucziego.Jakodnotowanowmo-skiewskich latopisach: „Tegoż lata Tochtamyszowy syn Sałtan wziął rozpędem ordyńskie ułusy i złupił”.

Podobniepiszeotychwydarzeniachwspółczesnyim,takzwany„Anonim Iskandera” („Muntahab at-Tawarih-i Mu’ini”, autorstwa Mu-’inad-DinaNatanziego).Timur-chanosaczyłEdygejawChorezmie.„WtymczasiesynowieTochtamysza,Dżelal-ad-Din,Sułtan-HussejniMuhammed,nieoczekiwanie rzucili sięna tenułus.Niektórzy, cowokresie panowania ichojcadoznaliwiele pomyślności, trzymaliz nimi, inni wzorując się na nich także przystali do nich”. Kiedy Ti-mur-chanpowróciłzAzjiŚrodkowej,zobaczył,że„ułusopuściłjegoi przyłączył się do dzieci Tochtamysza”. Chan zbiegł, ale został zabi-tyzrozkazuemiraGazana.ÓwGazan,zięćDżelal-ad-Dina,przyjąłjego posłańca, i razem z wojskiem, oblegającym Chorezm, uznał wła-dzęnowegochana.ZpoleceniaDżelal-ad-DinaprowadziłrozmowyzEdygejem i zawarłszypokójwyprowadził złotoordyńskiewojska,ale to porozumienie okazało się nietrwałe.

ZapewneDżelal-ad-Dinogłosił się chanem jużw roku 1411, za-ledwie umocniwszy się na Krymie. Ostatecznie, na tronie w Saraju zasiadłwiosną1412roku,jakzwykłosięuważać,zlitewskąpomocą.

Latem tegoż roku poseł nowego chana złożył wizytę polskiemu królowiWładysławowiIIJagielle,informującgoowydarzeniachwOr-

Tatarskie biografie

82

dzie i obiecując Polsce oraz Litwie tatarską pomoc. Dżalal-ad-Dinzdążył również odnowić aktywne stosunki z północno-wschodniąRusią,wykorzystując dlawzmocnienia swojejwładzy konflikty po-między miejscowymi książętami. Wspierał rywalizujących z Moskwą niżegorodskichksiążątIwanaiDaniłęBorysowiczów,wydałimjarłykna ich księstwo, wysłał do Tweru posła z wezwaniem do siebie na sądwielkiegoksięcia IwanaMichajłowicza,którypozbawiłwładzyswego brata, księcia kaszyńskiego. Ruszył z pokłonem do Ordy także moskiewskiksiążęWasyliDymitrowicz(czegonieczyniłwcześniej,zapanowaniamarionetkowychchanów–figurantówEdygeja).

OpisującrządyDżelal-ad-Dina,synaTochtamysza,„AnonimIskan-dera” wypowiada się o nim bardzo pochlebnie: „Był carem godnym, po-ważanym,urodziwym,krasomówczym.Większośćczasuobradowałzgodnymi[ludźmi]”.Jednakpanowaniejegookazałosiękrótkie.MiałwOrdziewieluprzeciwników iniedoceniłniebezpieczeństwaz ichstrony.Jakzewschodniagórnolotnościąpodajeów„Anonim”:„Zpo-wodunadzwyczajnejłagodnościiosobistejodwagi,zaniedbałcałko-wiciedrogęrozsądkuiostrożnościipozostawiłnaturalnemubiegowirzeczy oczywiste potrzeby państwa. W następstwie tego, w nieodle-głymczasieprzyszłowielenieszczęść, isprawyuporządkowanepo-mieszały się. Jako że u niego Tadżycy1 mieli pełną władzę, mongolscy emirowiezostalisięuciśnieniikusilijegobrataSułtan-Muhammeda2 takdługo,ażniepowziąłmyśliopanowaniu.Podżeganyprzezemi-rów,wysunąłgłowęzkołnierzarokoszu.Porokupanowaniabrata,onopółnocyznienackadopadłgonatronieibezmiłosierdziazabił”.

Według moskiewskiego latopisu, „zły nasz nieprzyjaciel, car Zeleni Sałtan Tachtamyszewicz umarł, zastrzelony na wojnie przez swojego brata Kirim-Berdeja”, a wydarzyło się to w sierpniu 1412 roku. Jeże-liwierzyć latopisowi,chanzginąłpodczaszbrojnegostarciazbra-tem i z jego ręki (dokładniej, od jego strzały), ale wersja „Anonima” o śmierci Dżelal-ad-Dina podczas pałacowego przewrotu wydajesiębardziejprawdopodobna.Wypadazaznaczyć,żeaktywnyudział1 Chodziomiejscowychmuzułmanówniemongolskiegopochodzenia.2 Częstotasamaosobawymienianajestwźródłachperskich,arabskich,ruskich,łacińskichpodróżnymimieniem:muzułmańskim,mongolskimlubtureckim.Wtymprzypadkuchodzio Kerim-Berdiego, Kieremberdena.


83

wtymspiskuniektórzyhistorycyprzypisująmoskiewskiemuksięciuWasylemuDymitrowiczowi.

Kerim-Berdi niedługo wytrwał na tronie. Wystąpił przeciwko niemu jeszczejedenzsynówTochtamysza,noszącytronoweimięKepek-chan.

Wedługzłotoordyńskichźródeł,Dżelal-ad-Dinmiałdwóchsynów,Aman-bekaiAbu-Saida,alelosyichniesąznane.NiektórzyhistorycyuważajązajegosynatakżechanaUług-Muhammeda,późniejszegosojusznika Litwy.

Stanisław Dumin

• ILJASIEWICZ Aleksander (Aleksandras Iljasevičius)Urodził się w roku 1848. Był jednym z wybitnych przedstawicieli ko-

wieńskiejspołecznościtatarskiejtamtegookresu.Wroku1910zmiej-skiejDumyzakupiłhektarziemi,naktórejpostawiłdrewnianymeczet,domparafialny,aczęśćdziałkiwydzieliłnatatarskimizar.Iljasiewiczbyłnietylkobogatym(posiadałdommieszkalnywKownieiposiadłośćw Teodorowie, 35 km za miastem), ale i szczodrym człowiekiem – bied-nym tatarskim rodzinom, jak podają, rozdawał w meczecie pieniądze.

Wroku1913, jakopierwszyzgronakowieńskichTatarów,odbyłpielgrzymkędoświętychmiejsc islamu.ZKownaprzezKrym,Mo-rzeCzarneiStambułdotarłdoMekkiiMedyny.Wróciwszydodomu,swojepielgrzymowanie,miejsca,któreodwiedziłorazspotkaniazeznamienitymiludźmiświatamuzułmańskiegoopisałwnieopubliko-wanym rękopisie. Wyraził w nim życzenie bycia pochowanym w bia-łejodzieżypątnika–ihramie,wktórąbyłodzianypodczashadżdżu.

Był żonaty z Aleksandrą Buczacką, urodzoną w Winksznupiach. Mielisześciorodzieci:czterycórkiidwóchsynów.Podkoniecswe-gożycia,wroku1918,rozwiódłsięzżonąizamieszkałwNiemieżuustarszejcórki.

1 maja 1925 roku zginął tragicznie w Wilnie. Pochowany na nie-mieżańskim mizarze obok meczetu.

Adas Jakubauskas

Tatarskie biografie

84

• JANUSZEWSKI Chalil Urodził się 8 marca 1876 roku we wsi Bazary w powiecie trockim gu-

berni wileńskiej. Ukończył gimnazjum w Nieżynie i w roku 1898 wstą-piłdoKijowskiejSzkołyWojskowej.Przezdziesięćlatsłużyłwpułkutyraspolskim.Wielokrotniebyłwybieranynaczłonkaoficerskiegosąduhonorowego.Wroku1909,poukończeniuWyższychKursówPedago-gicznych, został wyznaczony wychowawcą w Warszawskim Suwo-rowskimKorpusieKadetów.Wroku1912awansowałnapułkownika.

Uczestniczył w wojnie domowej. Walczył z bolszewikami w woj-skachDenikinanaUkrainie.Wroku1920powróciłnaLitwęiosiadłw Kownie. Karierę państwową rozpoczął od stanowiska listonosza. Szybko wspinał się po służbowej drabinie; już w roku 1926 był naczel-nikiem oddziału Centralnej Poczty Litwy.

Był inicjatorem powołania komitetu budowy meczetu w Kownie i jego przewodniczącym (1930). Pełnił obowiązki przewodniczącego muzułmańskiejwspólnotyreligijnej(1930).Odznaczonyorderemśw.Anny2i3stopnia,orderemśw.Stanisława2i3stopniaorazpamiąt-kowymmedalem300-leciaDomuRomanowych.

Był żonaty zMarią Bazarewską, córką pułkownika Józefa Baza-rewskiego, absolwentką paryskiej Sorbony.

Zmarł 8 czerwca 1938 roku, pochowany na tatarskim mizarze w Bazarach.

Adas Jakubauskas

• JANUSZEWSKI Hipolit (Chalil) Syn Aleksandra, urodzony 23 grudnia 1845 roku w szlacheckiej ro-

dziniezguberniwileńskiej.Do19rokużyciawychowywałsięwdomurodziców.Służbęwojskowąrozpocząłjakoszeregowyw10PermskimPułkuPiechoty.Popewnymczasieawansowałnaunter-oficera,póź-niej odkomenderowany został na naukę w Wileńskiej Szkole Piecho-tyJunkrów.Popowrociedojednostkimianowanynachorążegoiwy-znaczonydopełnieniaobowiązkówkierownikaarsenału.


85

W roku 1868 awansował na podporucznika, następnie jego służ-bazwiązała sięzpułkowąkasą,którąkierowałponad3 lata.W tymczasie został porucznikiem. Od grudnia 1871 roku był starszym adiutantemsztabu26DywizjiPiechoty.Wmaju1874rokumianowanysztabs-kapitanem. Brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej 1877-1878. W listopadzie 1877 roku w składzie oddziału generała-majora Małacho-wa uczestniczył w walkach o zdobycie Złotorycy. W toku działań bojo-wych otrzymał awans na kapitana. 7.06.1878 roku Januszewski został starszym adiutantem sztabu wojsk, znajdujących się w dyspozycji rosyj-skiegokomisarzawBułgarii,zaśpoczterechmiesiącachobjąłstanowi-skostarszegoadiutantasztabudowódcywojskokupacyjnych.

Za zasługi wojenne mianowany majorem i odznaczony orderem św.Anny3st.zmieczamiikokardą.Porozformowaniusztabuwy-znaczono go do sporządzenia sprawozdania. Za gorliwą służbę wy-różnionyorderemśw.Stanisława2st.iorderemśw.Anny2st.

Wlutym1881rokupozostawałwdyspozycjidowódcywojskChar-kowskiego Okręgu Wojskowego. Awansowany na podpułkownika, następnie zaliczony do rezerwy i ponownie skierowany do szta-bu okręgu jako oficer sztabowy do specjalnych poruczeń przy do-wódcy okręgu.W roku 1885 odznaczony został kolejnym orderem –św.Włodzimierza4st.Dwalatapóźniejzazasługiwsłużbiemia-nowany pułkownikiem. W roku 1888 objął obowiązki wojskowego naczelnika powiatu nieżyńskiego.

W następnych latach służył w sztabie Kijowskiego Okręgu Woj-skowego. Regularnie bywał w wyjazdach służbowych, uczestniczył wkontrolachgotowościmobilizacyjnejmiast:Kozielec,HajsyniKre-mieńczug.Wroku1901pełniłobowiązkidowódcybrygadywPołta-wie, a w 1902 roku – komendanta stacji Korieniewo podczas wielkich manewrówpodKurskiemwobecnościcara.

Wlipcu1904rokuponownieoddelegowanydoPołtawyjakodowódcabrygady.Wpaździernikutegosamegorokuzazasługidlasłużbyawan-sował na generała-majora i przeniesiony do lokalnej brygady wileńskiej. Wielokrotniepełniłobowiązkidowódcygarnizonum.Wilno.Odznaczo-nyorderamiśw.Stanisława1st.iśw.Anny1st.Wkwietniu1910rokumianowany został generałem-lejtnantem i uzyskał przedłużenie służ-

Tatarskie biografie

86

by. W roku 1912 otrzymał odznakę zasługi za 40-letnią służbę w stop-niuoficerskim.20październikategożrokuzłożyłdoimperatoraprośbęo zwolnienie do rezerwy z zachowaniem munduru oraz emeryturą.

W sztabie okręgu wojskowego generał-lejtnant Szkiński i jego szef sztabu dołączyli do podania Januszewskiego list osobisty na ręce mi-nistra praw wojskowych Suchomłynowa, aby za długoletnią wybitną służbęuhonorowaćgozwolnieniemzestopniemgenerałapiechoty.Jednakże, w celu otrzymania kolejnego stopnia wojskowego Janu-szewskipowinienprzesłużyć6latjakogenerał-lejtnant,byłzaśnimdopiero dwa lata i osiem miesięcy.

MinistersprawwojskowychmógłodrzucićwstawiennictwoSzkiń-skiego, ale dla podkreślenia rzeczywiściewzorowej służby zapew-niłJanuszewskiemumożliwośćnoszeniawstaniespoczynkuoznakustanowionych dla generała piechoty i używania tytułu „Ekscelencji”. 22.12.1912 roku Suchomłynow skierował na ręce imperatora pisemny raport,wktórymkrótkoscharakteryzowałHipolita Januszewskiegoi wnioskował o zgodę na jego zwolnienie z uhonorowaniem, poza przepisami, stopniem generała piechoty, z mundurem i emeryturą. Na marginesie tego dokumentu czasowo zarządzający ministerstwem sprawwojskowychodnotował:„WłasnąrękąJegoWysokościnapisa-no: zatwierdzono 23 grudnia 1912 r.”

Rozkaz JCM ukazał się 27.12.1912 roku. Hipolit Januszewski w wie-ku 67 lat otrzymał stopień generała piechoty, z mundurem oraz eme-ryturą. Niestety, brak jest dalszych informacji o losach tego sławnego generała. Wiadomo, że zginął w czasie wojny domowej w Połtawie w roku 1921. Tam też został pochowany. Jego symboliczna mogiła znajduje się na tatarskim mizarze w Bazarach, w rejonie olickim.

Galim Sitdykow

• JEREMFERDEN (Dżabbar-Berdi, Jabbar-Berdi)Dana urodzenia nieznana. Był potomkiem Czyngis-chana, sołta-

nem (carewiczem), synem złotoordyńskiego chana Tochtamysza, bra-tem chanów Dżelal-ad-Dina, Kerim-Berdiego i Kepeka (Betsabuła).


87

WzmiankowanypodimieniemJeremferdenwkronikachJanaDługo-sza i Macieja Stryjkowskiego. Ze względu na tradycyjne dla litewsko--tatarskich form językowych przechodzenie dż w ja (np. dżałair – jałoir), możnagozdużymprawdopodobieństwemutożsamiaćzeznanymzeźródełperskichsynemTochtamysza–carewiczemDżabbar-Berdim.

Podobnie jak jegobracia,mógłuczestniczyćwbitwiezwojska-miTimuranadTerekiemwroku1395, izapewnewspólniezToch-tamyszem po roku 1399 znalazł się na Litwie. Po klęsce Witolda nad Worskłą w roku 1399, jak się zdaje, podzielił los ojca i braci, będąc znimiwTiumeniu.NastępniepojawiłsięzbraćmiwMoskwie,póź-niej ponownie w Wielkim Księstwie. Najprawdopodobniej brał udział w bitwie pod Grunwaldem w roku 1410.

PośmierciDżelal-ad-Dina(1412),przebywałnaLitwierazemzbra-tem Betsabułem i był obecny na jego koronacji w Wilnie, następnie wspólnieuczestniczyliwwojniezKrzyżakami,apodkoniecroku1414 wyruszyłnawyprawędozachodnichułusówOrdy.

Według kroniki M. Stryjkowskiego, po porażce w bitwie z wojska-miemiraEdygejaiśmiercichanaBetsabuła,Jeremferdenmiałucieci „przyszedł z murzami, z ułanami swoimi na Litwę, gdzie go Witold w Wilnie ponownie koronował, dał mu szablę i przyodział w odzież ze złotogłowiu, marszałka Radziwiłła z nim do Ordy wyprawił, ażeby jego na ojcowskiej stolicy postawił, przyjąwszy od niego przysięgę. Takw pole poszli i odKerimberdeja część ordy odjęli, potemnadWołgą ciężki bój stoczyli, a Tatarzy z Litwy w zasadzce siedzieli,te ordy Kerimberdejowe wystraszyli, niespodziewanie uderzywszy, wieleoddziałówznieśli, tak Jeremferdenwygrał, chaństwozdobył,pochwycił Kerimberdeja, sprawiedliwie zabił, a Witoldowi przysięgę wiernościzłożyłiposłałmuzRadziwiłłemwielkiedary”.

Wiadomo,żeJeremferdenwspólniezoddziałamilitewskimiokołoroku1417rozbiłnaPodoluordyńców,grabiących tęziemię.Kerim--Berdiego pogromił w roku 1418. Jednak rządy i tego syna Tochtamy-szabyłykrótkie;pokonałgoEdygej,któryosadziłnatronieswojegoprotegowanegoDerwisz-chana.

Zmarł po roku 1418.Stanisław Dumin

Tatarskie biografie

88

• JÓZEFOWICZ JakubUrodził się 12 marca 1872 roku w rodzinie dziedzicznej szlachty

z guberni grodnieńskiej. Po ukończeniu Połockiego Korpusu Kade-tówzwiązałswojelosyzarmiąi1.09.1890rokuwstąpiłdoMichaj-łowskiej Szkoły Artylerii.

Pozakończeniunaukiotrzymałpierwszystopieńoficerskipodporucz-nika i w sierpniu 1893 roku skierowany został na służbę do 7 konno-ar-tyleryjskiejbaterii.Wciągudwóchlatzajmowałstanowiskokancelistyorazkierującegobateryjnymgospodarstwem.Wpaździerniku1896rokuwyznaczono go na prowadzącego oddział szkolny 7 i 8 baterii konnej na kursiećwiczebnym.Wlipcu1896rokuawansowałnaporucznika.

Wpaździerniku1896rokupopomyślnymzdaniuegzaminówJ.Ja-kubowiczzakwalifikowałsiędoNikołajewskiejAkademiiSztabuGe-neralnego,którąukończyłz1kategoriąwpaździerniku1898 roku.Zawyróżniającewynikiwnaucemianowanysztabs-kapitanemiza-liczony do Sztabu Generalnego ze skierowaniem na służbę w War-szawskim Okręgu Wojskowym. Otrzymawszy 300 rubli na koszty po-dróży,przybyłdosztabuokręgu.Pomiesiącuskierowanyzostałdodyspozycjidowódcydywizjikawaleryjskiej.

22.05.1900rokuJózefowiczaprzeniesionodoSztabuGeneralnegoiwyznaczonona starszegoadiutanta4DywizjiKawalerii.W listo-padzieotrzymałnowestanowisko–ober-oficeradospecjalnychpo-ruczeń przy sztabie Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Od marca 1901 roku był pomocnikiem starszego adiutanta sztabu, a 1 kwietnia awansowałnakapitana.Podkonieckwietniaprzezkrótkiczasbyłpomocnikiem redaktora warszawskiej gazety wojskowej. Następnie pełnił obowiązki starszego adiutanta sztabu okręgu. Od 28.10.1901 rokudo17.11.1902odbywałstażw2CharkowskimPułkuDragonównastanowiskudowódcyszwadronu.

Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej zajmował kolejne stanowi-ska: starszego adiutanta wydziału sprawozdawczego, redaktora war-szawskiej gazety wojskowej, starszego adiutanta okręgu. 19.11.1904 rokuzostałoficeremsztabowymdozleceńprzyurzędziegenerała--kwatermistrza 3 Armii Mandżurskiej. Przed wyjazdem na wojnę


89

otrzymałswepierwszeodznaczenie,orderśw.Stanisława3st.,orazawans na podpułkownika.

Od lutego 1905 roku uczestniczył w bitwie pod Mukden. Za zasługi wwalceodznaczonyorderemśw.Anny3st.zmieczamiikokardą,zaśniecopóźniejorderemśw.Stanisława2st.zmieczami.Wsierpniu1905 roku został starszym adiutantem przy generale-kwatermistrzu 3ArmiiMandżurskiej.Wgrudniuotrzymałorderśw.Włodzimierza 4st.zmieczamiikokardą.Podkoniecmiesiącamianowanyoficeremsztabowym do zleceń przy sztabie Warszawskiego Okręgu Wojsko-wegoiuhonorowanyorderemśw.Anny2st.zmieczami.Dwukrotnieprzebywał na delegacji we Francji, gdzie uczestniczył w manewrach francuskich wojsk (1907 i 1908). 28.07.1908 roku, na rozkaz dowo-dzącegowojskamiokręguwykonał lotbalonemkompanii flotypo-wietrznejWarszawskiegoRejonuUmocnionegonawysokości2000metrów.Wgrudniu1908rokumianowanypułkownikiem.

24.12.1910rokuJózefowiczzostałprzeniesionydoSztabuGeneral-negonastanowiskonaczelnikawydziałuGłównegoDowództwa,którezajmowałdokwietnia1913.Wroku1911odznaczonyorderemśw.Wło-dzimierza 3 st. Od wiosny 1913 roku pełnił obowiązki pomocnika na-czelnikaoddziałuzakwaterowaniaiwyżywieniaGłównegoDowódz-twaSztabuGeneralnego,zaśprzezrokbyłczasowojegonaczelnikiem.Od 25.07.1914 r. zajmował stanowisko generała do spraw biurowych izleceńprzyNajwyższymGłównodowodzącym, jednakpomiesiącuobjąłobowiązkiszefasztabuwKaukaskiejTubylczejKonnejDywizji,znanejjako„Dzika”.Dodatkowo,zgodnieztajnymiinstrukcjami,miałjeszcze jedno zadanie: ochraniać życie dowódcy dywizji, wielkiegoksięciaMichaiła,niedopuszczaćgodostrefydziałańwojennych.

NafrontachIwojnyświatowej,podobniejakwwojnierosyjsko-ja-pońskiej,J.Józefowiczwykazywałsięwojskowymprofesjonalizmem,osobistąodwagąorazmęstwem.Świadcząo tym licznewyróżnie-nia:mieczedoorderuśw.Włodzimierza3st., jasnobrązowymedalza udział wzorowym przeprowadzeniu powszechnej mobilizacji 1914 roku,GeorgijewskieOręże,orderśw.Jerzego4st.Zazasługibojowe15.09.1915 roku mianowany generałem-majorem. W lutym 1916 roku wyznaczonynaszefasztabu2KorpusuKawaleryjskiego,którymdo-

Tatarskie biografie

90

wodziłwielki książęMichaił.W czerwcu odznaczony orderem św.Stanisława1st.,zaśpodkoniecroku–orderemśw.Anny1st.

6.04.1917 roku generał Józefowicz przydzielony został do szta-buNajwyższegoGłównodowodzącegowceluczasowegopełnieniaobowiązkówgenerała-kwatermistrza,a15kwietniazatwierdzonogona tym stanowisku. Aktywnie wspierał ideę przygotowania nowego natarcia na Froncie Południowo-Zachodnim. Często bywał na linii frontu, nie miał bowiem skłonności do działalności kancelaryjnej.Jegowytrwałośćnagrodzonazostałasukcesem.5.06.1917rokuobjąłstanowiskodowódcy12DywizjiKawalerii,awnastępnymmiesiącu–czasowedowództwo26Korpusu.7września„zazasługiimęstwo”awansowałnagenerała-lejtnantaiobjąłdowództwo26Korpusu.Na-stępniebyłdowódcą12Armii.

W jednostkach panowało nerwowo-wyczekujące napięcie. Żołnie-rze przejawiali niepohamowane pragnienie pokoju oraz żywiołowe dążenie na tyły. Oczekiwali szybkiego osiągnięcia jakiegokolwiek rozwiązania. Na gruncie tego rozczarowania w oddziałach wzmogły sięzadrażnienianarodowościowe.TymczasempremierRząduTym-czasowegoA.Kiereński zażądałwysłaniawydzielonychoddziałów12ArmiidoGatczyny.JednakJ.Józefowiczzdążyłzapobieckatastrofiei zakazał kierowania do stolicy jakichkolwiek jednostek z powierzo-nej mu armii.

Pod koniec 1917 roku generał przeszedł na stronę białych. Latem 1918 rokuwstąpiłdoArmiiOchotniczejAntonaDenikina.Zajmowałstano-wisko szefa sztabu Armii Kaukaskiej, utworzonej 21.05.1919 roku pod dowództwemPiotraWrangla. Klęska ruchu białych zmusiła jego ak-tywnychuczestników,wtymi J. Józefowicza,dowyjazduzagranicę.Początkowo, wraz z Piotrem Struwe, znalazł się w Paryżu. Skierował ich tamWrangel,abyprzekazaliFrancuzomplanzniszczeniabolszewikóww Rosji. Z Francji przedostał się do Niemiec, a stamtąd do Estonii. Miesz-kał w swoim majątku w Tartu, gdzie też zmarł. W znanych materiałach źródłowychwystępujątrzydatyjegośmierci:rok1929,1930i1935.

Generał Józefowicz był kawalerem zagranicznych odznaczeń:francuskiej Legii Honorowej, Krzyża Komandorskiego Orderu Kam-bodży, Krzyża Komandorskiego Orderu Czarnej Gwiazdy, hiszpań-


91

skiego orderu „Za zasługi wojenne”. Jego żoną była wdowa po rze-czywistymradcystanu,WieraStankiewicz.MielicórkęGalinę.Żonaicórkawyznawałyprawosławie.

Galim Sitdykow

• JUSZYŃSKI Abraham (Awraam)Urodził się około 1776 roku w szlacheckiej rodzinie w guberni miń-

skiej (w roku 1824 wywiedli się ze szlachectwa z tytułem książęcym). ByłmłodszymsynemrotmistrzawojskpolskichJózefa(synaDawida)Juszyńskiego, tytułującego się Murzą Ottomańskim, z małżeństwa z Marianną Kryczyńską. Zgodnie z ostatnią wolą ojca (1880) razem z braćmi odziedziczył majątek Wiewióry w powiecie wileńskim,gdziewspólniewładali12poddanymichłopskimi.

20.08.1797 roku rozpoczął służbę jako towarzysz w litewsko-ta-tarskim pułku armii rosyjskiej. 21.10.1798 roku przeniesiony został do kwatermistrzostwa. Uczestniczył w kampanii przeciwko wojskom francuskim w Szwajcarii; walczył w bitwie pod Kirchdorfem 14.09.1799 roku. 25.05.1801 r. mianowany estandart-junkrem, 18.06.1803 r. – na-miestnikiem. Po reorganizacji jednostki służył w sformowanym na jej podstawie tatarskim pułku ułańskim. Brał udział w działaniach bojowych w Prusach w latach 1806-1807. Za starcie pod Pułtuskiem (grudzień 1806 r.) odznaczony Krzyżem Zasługi Wojskowego orderu św.Jerzego(nr3302).Awansowałnakorneta13.01.1808r.,naporucz-nika – 20.05.1808 r. Wraz z pułkiem walczył przeciwko Austrii, w Ga-licji, w kampanii roku 1809. Był uczestnikiem wojny ojczyźnianej1812roku.WyróżniłsięwstarciachpodLubomlem,odroku1813brałudział w wyprawie na Prusy, walczył pod Kirchdorfem i Schlietten. Otrzymał srebrny medal pamiątkowy 1812 roku. 21.06.1816 r. awan-sował na sztabs-rotmistrza, następnie rotmistrza i majora. 1.12.1838 rokuna25-leciesłużbyodznaczonyzostałorderemśw.Jerzego4st.

Byłkawalerem.Datajegośmierciniejestznana.

Stanisław Dumin

Tatarskie biografie

92

• KODŻEL (Adzen, Kodzen) UłanDatanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na.Byłprotoplastąrodziny,któranaLitwie,podobniejakUłanowieOsańczukiewiczowie, zachowała ten ordyński tytuł jako nazwisko. IchrodowymgniazdemstałysięUłanowicze(wpóźniejszymwoje-wództwiemińskim),alewcześniejposiadalirównieżkilkamajątkówwpowiecienowogródzkim.Wroku1643udowodniliprzedTrybuna-łemGłównymLitewskimswojeprawodotytułuułanów,podważaneprzez potomka Asańczuka ułana, rotmistrza Czymbaja Jachjicza Uła-na (z Maluszyc).

ByćmożesamKodżel(aniejegosynBańko,jaknapisałSt.Dzia-dulewicz), wzmiankowany jest w księgach Metryki Litewskiej jako „UłanTołstyj”,czyli„Gruby”.Wroku1482otrzymałodkrólaKazimie-rza6kopgroszyzkarczmwołkowyskich,zaśw1488–kolejne6kopz tychże karczm oraz 6 kop z kowieńskiego myta.

Zjegosynówznanisą:Iwaszko(Jenbek)KodżelewiczUłan(wroku1507 wzmiankowany jako Iwaszko Wlan Nowgorodziec, czyli z No-wogródka.Otrzymałonlistna20beczekżytaodhorodniczegowi-leńskiego i 5 beczek soli z myta kowieńskiego), w roku 1521 chorą-ży ściahuTatarównowogródzkich (nabyłwówczasdobraCieplanyw powiecie mińskim); Bańko (zapewne zdrobnienie imienia Szaban; zostawiłpotomstwo) ibyćmoże(jakuważałSt.Dziadulewicz)Ali-kiecz-ułan,chorążytegożściahuwlatach1522-1527.Braćmiichna-zywaDziadulewicz takżeAbdułę i DachnęUłanowiczów (równieżwymienianychwksięgachMetrykiLitewskiejwśródTatarów,którzyw roku 1507 otrzymali w Krakowie kilka beczek żyta i soli).

Poza Ułanowiczami, Ułanowie ci dziedziczyli w pierwszej połowie XVIwieku część Sulatycz i Niesutycz, razem z lasem,w powiecienowogródzkim,orazdannikówwCieplanachwpowieciemińskim,z których Iwaszko Jenbek Ułan, chorąży tatarski, „z bracią swoją”wystawiałnasłużbę5konnych;jednakwiększośćtychziemjeszczeprzedrokiem1559zostałasprzedanaszlachciechrześcijańskiej.

Imię Adzen wymienił w rodowodzie, złożonym przed Trybunałem Litewskim, praprawnuk Bańka, rotmistrza Mustafa Achmeciewicz


93

Ułan. Wydaje się jednak, że wersja bardziej wiarygodna (znana z pa-ronimu jego syna, kniazia Iwaszki) brzmi Kodżel (może Koczałej?).

TaliniakniaziówUłanówodroku1527utraciławładzęnadścia-hem nowogródzkim, znanym następnie jako chorąstwo baryńskie(od nazwy nowej „dynastii” tamtejszych chorążych z rodu Baryn).

Zmarł Kodżel po roku 1488.

Stanisław Dumin

• KONOPACKI HassanUrodził sie w Mińsku 25 lutego 1879 roku w tatarskiej rodzinie

szlacheckiej.UkończyłPołockiKorpusKadetówipetersburskąKon-stantynowską Szkołę Artyleryjską. W roku 1904 jako podporucznik skierowany został na Zabajkale. Za udział w wojnie rosyjsko-japoń-skiej 1904-1905 odznaczony orderami św. Anny i św. Stanisława.W roku 1906 przeniesiony do Nerczyńska. W roku 1909 awansowany na kapitana.

Z Nerczyńska skierowany do Błagowieszczańska, gdzie z pole-cenia dowództwa sformował 2 baterię 10 Syberyjskiej Brygady Ar-tyleriiPolowej,którąpotemdowodził.Wroku1912przeniesionydoChabarowska,skądnaosobistąprośbędostałsiędoKaługi.Wroku1917objąłobowiązkidowódcy5baterii57BrygadyArtyleriiPolowej,następniedowódcy1pułkutejżebrygady.Od10.11.1916rokubyłdo-wódcą69BrygadyArtyleriiPolowejFrontuZachodniego.Awansowa-ny na podpułkownika, niebawem na pułkownika. Po zatruciu gazami bojowymi skierowany do punktu ewakuacyjnego w Mińsku. Za udział w I wojnie światowej odznaczony orderem św. Stanisława 2 st., św.Anny2st.iśw.Włodzimierza4st.

Po przybyciu do Mińska, przyłączył się do białoruskiego ruchu na-rodowego. Gdy w sierpniu 1919 roku miasto zajęte zostało przez woj-sko polskie, zaktywizowało się stronnictwa polonofilskiego; Kono-packizaangażowałsięwjegodziałalność.PopewnymczasieRadaBiałoruskawystosowałapismodoJózefaPiłsudskiegozprośbąopo-moc w utworzeniu białoruskiej armii. 22.10.1919 roku za jego zgodą

Tatarskie biografie

94

rozpoczęłosięformowaniesiłbiałoruskich,którychdowódcąmiano-wany został płk Hasan Konopacki. Związaną z tym koncepcję przed-stawiłonwczasopiśmie„Беларускае жыццё” („Życie Białoruskie”).

CentralnymmiejscemformowaniaarmiibyłSłonim,następniezaśBaranowicze.Wroku1920PolacyopuściliMińsk,awmaju1921rokutworzące się oddziały białoruskie zostały rozpuszczone. W roku 1920 pułkownik Konopacki przeszedł w stan spoczynku. W roku 1921 wy-jechałdoWilna,gdziewłączyłsięwdziałalnośćBiałoruskiegoZgro-madzenia Ludowego i Tymczasowej Rady Białoruskiej. Pisał artykuły do prasy białoruskiej i polskiej, należał do klubu inteligencji białoru-skiej. W latach 1927-1928 stał na czele redakcji gazety „Белорусский радный”. Lata wojny z niemieckimi okupantami spędził w Wilnie, gdzie uczestniczył w ruchu białoruskim. W roku 1946 wyjechał z ro-dziną do Bydgoszczy.

Byłżonaty,miałcórkęTamaręisynaMaciejaMusę,znanegopol-skiego publicystę i działacza społecznego. Zmarł 11 maja 1953 roku w Bydgoszczy.

Adas Jakubauskas

• KRYCZYŃSKI Eliasz (Ilja)Urodził się 4 grudnia 1783 roku Pochodził ze szlachty guberni wi-

leńskiej (wywiedli się ze szlachectwa z tytułem kniaziowskim, jako Najman-Murza-Kryczyńscy; w wykazach tatarskiego ułańskiego pułku roku1814i1816zapisanyjako„zTatarówmurza”).SynkniaziaJózefa,synaDawidaKryczyńskiego(MurzyNajmańskiego),rotmistrzaprzed-niej straży wojsk litewskich (od 1766), w stopniu majora służącego krótkowlitewsko-tatarskimpułkuarmiirosyjskiej(odroku1797;zdy-misjonowany z mundurem i emeryturą już 1.09.1798 r.), z małżeństwa z Zofią Chalecką.W powiecie oszmiańskimojciec posiadałmajątekKaskiewicze z 30 duszami chłopskimi (1816).

Bardzowcześnie,bojuż24.07.1797roku,zapisanydosłużbywoj-skowej w tymże pułku. W roku 1799 brał udział w wyprawie prze-ciw Francuzom do Szwajcarii. 16.07.1801 roku awansował na unter-


95

-oficera. Po reorganizacji litewsko-tatarskiego pułku w roku 1803wstąpił do tatarskiego pułku ułańskiego. 7.04.1807 roku został wach-mistrzem, za bitwę pod Pułtuskiem odznaczony Krzyżem Zasługi Wojskowegoorderuśw. Jerzego(nr3309).13.01.1808r.mianowanykornetem, 5.06.1812 r. porucznikiem. Uczestnik wojny z Napoleonem 1812 roku i kampanii zagranicznych. Otrzymał srebrny medal upa-miętniającywojnę1812rokuirównieżsrebrnyzazdobycieParyża.17.02.1820 r. awansował na sztabs-rotmistrza, 10.06.1824 r. – na rot-mistrza, a 29.09.1832 r. za zasługi w służbie mianowany majorem.

Po rozformowaniu tatarskiego pułku ułańskiego przeniesiony do 1 dywizjonu Charkowskiego Ułańskiego Pułku od 29.07.1833 roku. Od 27.01.1835rokupełniłobowiązkidowódcy1szwadronu.Zrozkazudowództwa30.06.1835rokuodkomenderowanydoSumskiegoPułkuHuzarów,gdziestawiłsię27.11.1835r.1.12.1835r.zostałkawaleremorderuśw.Jerzego4st.za25latsłużby,zaś9.05.1836r.„zpowoduran” zdymisjonowany z mianowaniem na stopień podpułkownika, z prawem do munduru oraz emerytury.

ByłżonatyporazpierwszyzRozalią,córkągenerała-lejtnantaJa-kuba Tuhan-Murza-Baranowskiego. Mieli syna Macieja (1828-1843). JegodrugażonabyłaZofiaTalkowska, zktórąmiałdwóch synów:Selima (1843-1916), pułkownika, Konstantego (1847-1925), generała--lejtnanta, oraz Tamerlana (1863-1901), pułkownika armii rosyjskiej. Synami Konstantego i wnukami Eliasza byli Leon i Olgierd Kryczyń-scy, znani działacze litewsko-tatarskiego odrodzenia w latach 20-30 XX wieku.

Zmarł w roku 1858.

Stanisław Dumin

• KRYCZYŃSKI Konstanty Urodziłsię25października1847rokuwrodziniekniazia,podpuł-

kownika Eliasza (Ilji) Kryczyńskiego. Wychowywał się w 2 Korpusie Kadetów,zktóregowsierpniu1863rokuwstąpiłdo1PawłowskiejSzkoły Wojskowej.

Tatarskie biografie

96

Po ukończeniu nauki z 1 kategorią, mianowany starszym chorą-żymiskierowanydo18PerejasławskiegoPułkuDragonów.Porokuawansował na porucznika. W roku 1867 dowodził oddziałem ruszni-karskim, następnie oddelegowany został na roczny kurs w zmiennym składzie Kaukaskiej Kompanii Szkolnej. Ukończył go z 1 kategorią ipowróciłdoswegopułku.Awansowanynasztabs-kapitanaponow-nie kierował oddziałem rusznikarskim, potem oddziałem szkolnym. W roku 1872 zaliczony do zmiennego składu szkolnego szwadronu kawaleryjskiego.Podwóchlatach,poukończeniunaukiz1katego-rią,powróciłdopułku.Zazasługiwsłużbiemianowanykapitanem.Kierował oddziałem szkolnym, następnie dowodził 2 szwadronem.

W latach 1877-1878 uczestniczył w wojnie rosyjsko-tureckiej. Ze swoim szwadronem wchodził w skład wojsk Oddziału Erewańskiego, działającegopoddowództwemgenerała-lejtnantaTergukasowa.Kry-czyńskibrałudziałwwielubojach,wykazującsięwalecznościąiod-wagą.23.10.1877rokuwbitwiepodDewa-Bojnązostałkontuzjowanyprzy ranieniu odłamkiem nieprzyjacielskiego granatu w głowę. Za mę-stwoidzielnośćodznaczonyorderemśw.Anny3st.zmieczamiiko-kardą,św.Stanisława2st.zmieczami,atakżeawansowałnamajora.

W roku 1884 w związku z likwidacją stopnia majora, Kryczyńskie-go przemianowano na podpułkownika. Został też rekomendowany na tymczasowego członka czasowego sądu wojskowego we Wła-dykaukazie.Podwóchlatachprzeniesionydo106UfimskiegoPułkuPiechoty jako przewodniczący sądu pułkowego. Był również rezer-wowym członkiem Sądu Wileńskiego Okręgu Wojskowego. W latach 1888-1890 dowodził czasowo 4 batalionem, pułkiem, 3 batalionem. Wlatach90.pełniłtymczasowoobowiązkidowódcypułku,byłwoj-skowym naczelnikiem powiatu mohylewskiego, wojskowym naczel-nikiem powiatu oszmiańskiego, dowodził 4 Konorskim Pułkiem Pie-choty.Wtymczasieodznaczonyzostałorderamiśw.Włodzimierza 3 st. i 4 st. oraz awansował na pułkownika.

W roku 1900 był oddelegowany do składu komisji kontrolnej strze-lań artyleryjskich we wsi Klementiewka w guberni moskiewskiej, przebywał w Moskwie w dyspozycji szefa sztabu 17 Korpusu Artyle-rii,następniewDreźniejakoszefpułkukrólasaskiego.Wroku1903,


97

gdybyłdowódcą4KonorskiegoPułkuPiechoty,uzyskałopinię„wy-różniającegosię”.Wnastępnymrokumianowanyzostałgenerałem--majoremiobjąłstanowiskodowódcy2Brygady6Wschodnio-Sybe-ryjskiejDywizjiStrzeleckiej.Wrazzbrygadąuczestniczyłwwojnierosyjsko-japońskiej 1904-1905. Brał udział w licznych walkach, m.in. podLaojaniMukden.Byłnietylkodowódcąwalecznym,odważnym,aleteżcieszącymsiędużymautorytetem,któremupowierzanopro-wadzenie skomplikowanych operacji frontowych. „Za zasługi w dzia-łaniach przeciwko Japonii” uhonorowany został złotym orężem z de-dykacją„Zamęstwo”orazorderemśw.Stanisława1st.

W związku z chorobą i niekorzystnymi warunkami klimatycznymi ewakuowanydoeuropejskiejczęściRosji.Wmarcu1906rokumiano-wanydowódcą2Brygady32DywizjiPiechoty,stacjonującejwPenzie.Wgrudniutegożrokunapisałprośbęozwolnieniezesłużbywzwiąz-ku ze stanem zdrowia, z zachowaniem munduru i emeryturą. Jego bezpośredniprzełożony,dowódca32DywizjiPiechotygenerał-lejtnantEwert, przedłożył ją na ręce dowodzącego Kijewskim Okręgiem Woj-skowym.Dołączył bardzo pochlebną charakterystykęKryczyńskiegoi wnioskował o nadanie mu stopnia generała-lejtnanta.

W wieku 59 lat Konstanty Kryczyński awansował na generała-lejt-nantaorazotrzymałemeryturęwwysokości3360rubli.Poprzejściuwstanspoczynkuzajmowałsiędziałalnościąspołeczną.

Był żonaty ze szlachcianką Marią Achmatowicz. Mieli trzech sy-nów:Olgierda (ur.1884),Leona (ur.1887) iAnatola (ur.1896).Całarodzina była wyznania muzułmańskiego.

Galim Sitdykow

• KRYCZYŃSKI KonstantyUrodził się 21 stycznia 1866 roku w rodzinie dziedzicznej szlachty

guberniwileńskiej.UkończyłpełnykursPołockiegoKorpusuKadetów,poktórymwsierpniu1884rokuzostałodkomenderowanydoNikoła-jewskiej Szkoły Kawalerii jako szeregowy junkier. Po roku awansował naunter-oficera.Wsierpniu1886rokuukończyłnaukęz1kategorią

Tatarskie biografie

98

i przeniesiono go w stopniu korneta (odpowiadał randze podporuczni-ka w innych wojskach) do 5 Lejb-gwardyjskiego Kurlandzkiego Pułku JegoWysokości.Miałtamodsłużyćtrzylatazaszkolnąedukację.

Pod koniec obowiązkowego okresu służby mianowany poruczni-kiem (1890). W następnym roku powierzono mu dowodzenie pułkową drużyną saperską. Po 13 miesiącach przeniesiony na stanowisko ad-iutantapułkowego.Wlutym1896rokuodznaczonyorderemśw.Sta-nisława 3 st., a w roku 1897 – ciemnobrązowym medalem za pracę wpierwszympowszechnymspisieludności.

W pierwszej połowie lat 90. Kryczyński dowodził rozmaitymi szwadronami,czasowopełniłobowiązkipomocnikadowódcypułkudo spraw gospodarczych, zajmował stanowiskomłodszego oficerasztabowego,pomocnikadowódcypułkudosprawstrzeleckich,prze-wodniczącego sądu pułkowego. W listopadzie 1908 roku awansował na podpułkownika. W latach 1911-1912 kilkakrotnie czasowo dowo-dziłpułkiem,byłpomocnikiemdowódcypułkudosprawgospodar-czych.Odznaczonyorderemśw.Stanisława2st.

17.07.1912 roku skierowany został do 3 Smoleńskiego Pułku Uła-nówna stanowiskupomocnika dowódcy pułku do spraw strzelec-kich. Czasowo dowodził też pułkiem. Przez rok przewodniczył sądo-wi pułkowemu, był również członkiem sądu honorowego oficerówsztabowychjednostek3DywizjiKawalerii.

W czasie sporządzania wykazu przebiegu służby (14.07.1913 r.) nie był żonaty.

Galim Sitdykow

• KRYCZYŃSKI Leon Najman MirzaUrodził się 25września 1887 rokuwWilnie,w rodzinie generała

Konstantego Kryczyńskiego. Uczył się w gimnazjach Wilna oraz Smo-leńska. W roku 1911 obronił dyplom prawnika na uniwersytecie w Pe-tersburgu. Podczas nauki na uniwersytecie w latach 1907-1910 założył koło studentówmuzułmańskich, którego podstawowym założeniembył zbiórmateriałów bibliograficznych do historii Tatarów litewsko-


99

-polskich. Uczestniczył w narodowo-wyzwoleńczych działaniach na Krymie i w Azerbejdżanie. Z początkiem roku 1918 razem z innymi Ta-tarami litewsko-polskimi wyjechał na Krym, niosąc pomoc krymskim Tataromwuzyskaniuniezawisłości.Zajmowałstanowiskodyrektorakancelarii rządu Krymskiej Republiki Ludowej. Po jej upadku w roku 1919 wyjechał do Azerbejdżanu, gdzie pełnił obowiązki dyrektora kan-celarii rządu Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej, redaktoraoficjalnychdokumentówrządowych.Wroku1920powróciłdoWilna.

W latach 1921-1932 pracował jako sędzia w Wileńskim Sądzie Okręgowym, w latach 1932-1935 był zastępcą przewodniczącego SąduOkręgowegowZamościu,zaśodroku1935do1939zastępcąprzewodniczącego Sądu Okręgowego w Gdyni. Był jednym z założy-cieli Stowarzyszenia Pomocy Biednym Muzułmanom, sekretarzem tej organizacji (1914), członkiem Komitetu Tatarów Polski, Litwy,Białorusi i Ukrainy (1917), współinicjatorem powstania Kulturalno--OświatowegoZwiązkuTatarówPolskich(1925).

W roku 1926 Kryczyński założył bibliotekę tatarską przy Kultural-no-OświatowymZwiązkuTatarówPolskichwWilnie,w roku 1929– muzeum tatarskie, a w 1931 – tatarskie archiwum. Zbierał pamiątki piśmiennictwaTatarów litewsko-polskich.Samapełna „BibliografiadohistoriiTatarówpolskich”zawiera1957pozycjioTatarachWielkie-go Księstwa Litewskiego. W prasie naukowej i publicznej opublikował wiele analiz oraz rozpraw o Tatarach i innych narodach Wschodu. Jego ważne prace to: „Zarys rosyjskiej polityki na Kresach”, „Tatarzy litewscy w wojsku polskim w powstaniu 1831 r.”, „Historia meczetu w Wilnie”. Podpisywał się jako Arsłan Bej i Murza Najmański. W roku 1929 stanął na czele komitetu wydania „Herbarza Rodzin Tatarskich wPolsce”StanisławaDziadulewicza,wlatach1932-1938byłredak-torem naczelnym wydawnictwa naukowego „Rocznika Tatarskiego”. Uczestniczyłwwydaniutrzechjegotomów.Wroku1938wtrzecimtomie opublikowano pracę Stanisława Kryczyńskiego „Tatarzy Litew-scy”.UkazaniusięczwartegotomuprzeszkodziłaIIwojnaświatowa.

W roku 1930 został wybrany członkiem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, w roku 1932 Polskiego Towarzystwa Krajoznaw-czego. Podróżował do Turcji (1932) iMaroka (1934). Uhonorowany

Tatarskie biografie

100

ZłotymKrzyżemZasługi (1933),orderemoficerskiejgwiazdyUjsamAlauitKrólestwaMaroka(1935),SrebrnymWawrzynemPolskiejAka-demii Literatury (1936).

27.09.1939 roku został aresztowany przez Gestapo i w tymże roku razemz12tysiącamipolskichinteligentówrozstrzelanywpiaśnic-kim lesie niedaleko Wejherowa.

Adas Jakubauska

• KRYCZYŃSKI Olgierd Najman MirzaUrodził się 22października1884 rokuw rodziniegenerałaKon-

stantego Kryczyńskiego. Brat Leona Kryczyńskiego. Uczył się w gim-nazjach Wilna i Smoleńska. W roku 1903 wstąpił na wydział prawa uniwersytetuwPetersburgu,któryukończyłwroku1908.Byłjednymz inicjatorów utworzenia koła studentów muzułmańskich w roku1907. Po ukończeniu uniwersytetu został kandydatem na stanowisko sądowewWileńskimSądzieOkręgowym.Wroku1909współorga-nizował w Wilnie Stowarzyszenie Pomocy Biednym Muzułmanom. RokpóźniejmianowanyzostałsekretarzemprzyprokuratorzeTasz-kienckiej Izby Sądowej, w roku 1911 – zastępcą prokuratora Samar-kandzkiego Sądu Okręgowego, a w roku 1913 – zastępcą prokuratora Taszkienckiego Sądu Okręgowego. Pod koniec tego roku przeniesio-ny został do Winnicy na stanowisko zastępcy prokuratora sądu okrę-gowego, gdzie pracował do końca 1918 roku.

Uczestniczył w narodowo-wyzwoleńczym ruchu na Krymie iwAzerbejdżanie.Nazaproszenieministra sprawiedliwościKrym-skiejRepublikiLudowejprzybyłdoSymferopola,abyobjąćstanowi-skoprokuratoraSymferopolskiegoSaduOkręgowego,którezajmo-wał do wiosny roku 1919. Po zajęciu Krymu przez Armię Czerwoną, wrazzewspółpracownikami,m.in.zbratemLeonemKryczyńskim,generałem Maciejem (Sulejmanem) Sulkiewiczem, wyjechał do Baku, gdzie pełnił obowiązki prokuratora Bakińskiej Izby Sadowej. Był tak-żezastępcąministrasprawiedliwościAzerbejdżańskiejRepublikiDe-mokratycznej. Stanowisko to zajmował do wiosny 1920 roku.


101

W roku 1920 rząd Azerbejdżanu mianował Kryczyńskiego delega-tem na konferencję Azerbejdżanu, Gruzji i Armenii, odbywającą się wTyflisie.Rozpatrywanotamm.in.kwestięuregulowaniaspornychspraw międzypaństwowych oraz utworzenia Konfederacji Kauka-skiej. Jako delegat Azerbejdżanu przedstawił projekt postanowienia, ale decydujący o nim uczestnicy nie przyjęli go z uwagi na wkrocze-nie do Azerbejdżanu Armii Czerwonej.

Wiosną1920rokupowróciłdoWilna.Doroku1926pracowałjakosędzia pokoju w Oszmianach, następnie do roku 1928 w Holszanach. W roku 1928 został mianowany zastępcą prokuratora Wileńskiego Sądu Okręgowego, a po pewnym czasie zastępcą prokuratora Wileń-skiej Izby Sądowej ds. cywilnych. Stanowisko to zajmował do wybu-chuIIwojnyświatowej.

Wspólnie z bratem LeonemKryczyńskim kierował działalnościątatarską w odrodzonej Polsce. Był członkiem redakcji czasopisma na-ukowego „Rocznik Tatarski”, pisał artykuły publikowane w tym oraz innych wydawnictwach. Wspomagał finansowomłodego historykaStanisławaKryczyńskiego, któryw r. 1938 opublikowałmonografię„TatarzyLitewscy”.Odgrudnia1928rokudopoczątkuIIwojnyświa-towejbyłprzewodniczącymRadyCentralnejKulturalno-Oświatowe-go Związku Tatarów Polskich. W latach 1933-1937 przewodniczyłwarszawskiej gminie muzułmańskiej, a od roku 1938 do 1939 pełnił obowiązki członka Prezydium Najwyższego Kolegium Muzułmań-skiego Związku Religijnego.

W roku 1925 uczestniczył w międzynarodowej konferencji geo-graficznejwKairze,podróżowałpoSyrii iPalestynie.Uhonorowanypolskimi odznaczeniami państwowymi i egipskim Orderem Nilu. W kwietniu 1928 roku w auli Uniwersytetu Warszawskiego w imieniu polskichTatarówwystąpiłzmowąpowitalnązokazjiprzyjazdudoPolskiafgańskiegokróla,Amanullaha.

15.02.1941rokuzostałaresztowanyprzezNKWDiosadzonywwię-zieniu na wileńskich Łukiszkach. W związku z wybuchem wojny nie-miecko-bolszewickiej został przewieziony do więzienia nr 1 w Gor-kim.DecyzjaSpecjalnegoTrybunałuprzyNKWDZSRRrozstrzelany2czerwca1942roku.Zrehabilitowanypośmiertnie24.12.1989roku.

Tatarskie biografie

102

Był żonaty z Adelajdą Kryczyńską.Mieli synów: Igora (ur. 1923)i Selima (ur. 1938).

Adas Jakubauskas

• KRYCZYŃSKI SamuelSyn Borysa, urodzony w szlacheckiej rodzinie z guberni wileń-

skiej. Służbę wojskową rozpoczął w roku 1819 jako junkier w Lejb--gwardyjskim Pułku Ułańskim. Za zasługi w służbie mianowany portupej-junkrem, następnie kornetem. W roku 1825 awansował na porucznika.

W roku 1833 był już sztabs-rotmistrzem, w 1836 – rotmistrzem izajmowałstanowiskodowódcy1szwadronu.Podwóchlatachod-znaczonyorderemśw.Włodzimierza4st.,wroku1841orderemśw.Stanisława 2 st., w 1843 ponownie tymże orderem, ale z imperatorską koroną. W marcu 1844 roku mianowany pułkownikiem, a w listopa-dzieobjąłobowiązkidowódcydywizjonu.Wroku1846otrzymałna-grodę pieniężną (170 rubli srebrem) i odznakę za „20 lat nienagannej służby”.Wsierpniu1846rokuwyznaczonydopełnieniaobowiązkówdowódcy pułku i za wzorową służbę na stanowiskach oficerskichuhonorowanyorderemśw.Jerzego4st.

Wmarcunastępnegorokuprzekazałpułknowemudowódcy,samzaśprzejąłobowiązkidowódcySyberyjskiegoPułkuUłańskiego.Pojegorozformowaniuwgrudniu1851rokupowróciłnawcześniejszemiejsce służby. Otrzymał jednak nowy przydział – na stanowisko do-wódcyPułkuNowoarchangielskiego,któreobjął1.06.1852roku.Wli-stopadzie tegoż roku za zasługi w służbie mianowany został genera-łem-majorem.Podwóchlatachwyznaczonogonadowódcę2Bryga-dy4LekkiejDywizjiKawalerii.Wroku1854generał-majorKryczyńskiuczestniczył w wojnie krymskiej.

Jak odnotowano w jego aktach personalnych, był kawalerem, ma-jątku nie posiadał. Zmarł w roku 1876.

Galim Sitdykow


103

• KRYCZYŃSKI Sulejman (Siemion)Urodził się około roku 1790. Pochodził ze szlachty guberni wileń-

skiej (wywiedli się ze szlachectwa z tytułem kniaziowskim Najman--Mirza-Kryczyński; w wykazach Tatarskiego Pułku Ułańskiego 1814 i1816roku„zTatarówmurza”).SynkniaziaBilala,synaDawidaKry-czyńskiego Murzy Najmańskiego, dymisjonowanego rotmistrza pułku generała Bielaka, ziemianina powiatu oszmiańskiego (w roku 1816 posiadałwwewsiBołbotów30dusz chłopskich), starszybrat Sa-muela,późniejszegogenerała-majoraarmii rosyjskiej.Wroku1796mieszkał przy ojcu w Bołbotowie.

Służbę wojskową rozpoczął 15.02.1808 r. jako szeregowy (riadowoj) w Tatarskim Pułku Ułańskim. Towarzyszem został 15.04.1808 r., unter--oficerem5.06.1808r.,junkrem1.09.1809r.,portupej-junkrem2.09.1811r. Uczestnik wojny z Napoleonem 1812 roku. Brał udział w zdobyciu BrześciaLitewskiego(13.07.1812r.),wwalkachpodKobryniemorazwodbiciutegomiasteczkazrąkFrancuzów(15.07.1812r.),wzajęciuBiałegostoku i rozbiciu wojsk generała Fourviere’a pod Zabłudowem (23.07.1812 r.) oraz w rejteradzie spod Prużan (29.07.1812 r.). Za zasługi w walkach pod Grodnem (31.07.1812 r.) awansowany na korneta. Przy zdobyciu umocnień Borysowa, 9.11.1812 roku doznał kontuzji lewej częścigłowyodprzelatującejobokuchakuli,jednocześniebyłzranio-nyodłamkiemgranatu,któryuszkodziłmuleweoko.Wzwiązkuztym,od16.02.1813rokuprzebywałnaleczeniu.Pokilkumiesiącachpowró-cił na front i brał udział w kampaniach zagranicznych, w bitwach pod Kaliszem, Lützen, Bautzen, Kulm, w oblężeniu Magdeburga. W roku 1815 odbył z pułkiem przemarsz przez Prusy i Saksonię nad Ren i z po-wrotemwgraniceRosji.Kawalerorderuśw.Anny4st.(wcześniejuzna-wanegoza3st.),orderuśw.Włodzimierza4st.zkokardąipruskiegoorderu Pour le Merite. Odznaczony srebrnym medalem pamiątkowym wojny 1812 roku i srebrnym medalem za zdobycie Paryża.

Mianowany porucznikiem 13.05.1818 roku, sztabs-kapitanem 12.06.1823 roku, rotmistrzem 6.06.1827 roku. Jak wszyscy uczestnicy działańwojennychnaterenieKrólestwaPolskiego,otrzymałPolskąOdznakęZaszczytnązaZasługiWojenne.Posiadałrównieżodznakę

Tatarskie biografie

104

za 20 lat wzorowej służby. 6.12.1832 roku awansował na majora. Po rozformowaniu Tatarskiego Pułku Ułańskiego, 30.05.1833 roku wraz z jego pierwszym dywizjonem przeniesiony do Charkowskiego Pułku Ułańskiego. Następnie rozkazem JCM 22.10.1833 roku przeniesiony do pułku żandarmerii z mianowany kapitanem. Zgodnie z decyzją dowództwa25.02.1834rokutrafiłdoIIIOkręguKorpusuŻandarmów.1.12.1935rokuodznaczonyorderemśw.Jerzego4st.za25latsłuż-by. 20.03.1838 roku odkomenderowany do Woskriesieńskiego Pułku Ułańskiego. Rozkazem JCM 29.11.1840 roku dymisjonowany „z powo-du ran”, z nadaniem stopnia podpułkownika.

Ziemianin powiatu oszmiańskiego. W roku 1850 podejmował stara-nia o wystawienie mu dyplomu szlacheckiego z herbem, co spotkało sięzpozytywnądecyzjąDepartamentuHeroldiiSenatu(28.01.1853r.),ostatecznie jednak bez formalnego zakończenia sprawy (w przedsta-wionym projekcie używany przez Kryczyńskich herb Radwan okryty był książęcym płaszczem).

Był żonaty z Emilią, córkąDawidaUłana, z rodu kniaziówUła-nów,Czyngisydów.Mielicórki:Marię,Zelidę,Zelimę,Rozęorazsyna,kniazia Aleksandra Kryczyńskiego (1840-1917), w roku 1892 podpuł-kownika,którywznowiłwHeroldiipetersburskiejstaraniaozatwier-dzenietytułuksiążęcego.TagałąźKryczyńskichużywałagojeszczew latach czterdziestych XX w.

Zmarł w roku 1859.

Stanisław Dumin

• KRYCZYŃSKI StanisławUrodził się 3 maja 1911 roku w Nowym Sączu, w rodzinie Bronisła-

waKryczyńskiego,przeszłegonachrześcijaństwopedagoga,publicy-styimiłośnikahistorii.Chociażniebyłwychowanywduchutatarskiejtradycji, pamiętał o swym pochodzeniu. Najman Mirza Kryczyńscy, pieczętującysięherbemRadwan,sąjednymzenajstarszychrodówta-tarskich, wspominanym w legendach XV wieku, a także w XVI-wiecz-nych dokumentach.


105

Rodzina często zmieniała miejsce zamieszkania: w Czerniowcach ojciec Stanisława redagował „Gazetę Polską”, był dyrektorem gimna-zjumwSkierniewicach,następniewMielcu.WłaśnietamStanisławuzyskałśredniewykształcenie.Wyrastałwotoczeniuinteligenckim,przejawiałuzdolnienialiterackie.Wspólniezkolegamiredagowałga-zetęuczniowską.NapisałmonografięoMielcu,którejczęśćzostałaopublikowana.Interesowałsięhistorią,zacząłopracowywaćsłownikterminów numizmatycznych, studiował teorię powstania państwapolskiego. Badał dostępne mu stare rękopisy, księgi cechu stolarzy XVI-XVII wieku, siedemnastowieczny statut, dawne dokumenty au-striackiego imperium, metryki kościelne, akta sądowe i pisma. Poukończeniu gimnazjum w roku 1929, przez jeden semestr studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim.

W roku 1930 pobierał lekcje historii na Uniwersytecie Jagiellońskim wKrakowie,rokpóźniejpowróciłdoLwowa,abystudiowaćhistorięnaUniwersytecieLwowskim.Współpracowałzprof.S.Zakrzewskim,podktóregokierownictwemnapisałpracę „Ariański ródLubieniec-kichwXVI-XVIIw.”,zaktórąuzyskałdyplommagisterski.

Stanisław Kryczyński interesował się Tatarami, mieszkającymi w Europie Wschodniej. Zainteresowanie wzrosło, kiedy zapoznał się zbraćmiLeonemiOlgierdemKryczyńskimi,inspiratoramiorazprze-wodnikamitatarskiegoodrodzenieduchowegoipolitycznego.Wów-czastomłodyuczonyzacząłwspółpracowaćzkulturalno-oświato-wympismempolskichTatarów–„RocznikiemTatarskim”,wktóregopierwszym tomie, wydanym w roku 1932, ukazały się jego trzy arty-kuły oraz dwa wiersze.

ZacząłzbieraćmateriałyhistorycznewarchiwachWarszawy,Wil-na, Lwowa, a także w zbiorach prywatnych, w Muzeum Tatarskim w Wilnie, w większych bibliotekach. Przekazywali mu informacje pielgrzymi,działaczeZwiązkuTatarów,członkowiewspólnoty.JegodziałalnośćnaukowąfinansowałLeonKryczyński.Wspólnieodwie-dzalimiejscazwartegozamieszkiwaniaTatarów:Troki,Lachowicze,Osmołów,Mir,Bohoniki,Kleck,Kruszyniany,Miadzioł,Niekraszuńce,Murawszczyznę.Stanisławzajmowałsięźródłamikulturyetnicznej,tradycjami,obyczajami,obrazemżyciatutejszychTatarów.Intereso-

Tatarskie biografie

106

wała go historia tatarskiej kawalerii, a także formacje wojskowe i ich tradycje,kampaniewojennymiorazbiografiewybitnychdowódców.

Artykuły Stanisława Kryczyńskiego drukowano w licznych periody-kach, m.in. w: „Ateneum Wileńskim”, „Kurierze Wileńskim”, „Życiu Ta-tarskim”, „Kurierze Literacko-Naukowym”, „Jantarze”, „Roczniku Ziem Wschodnich”,„PolskimSłownikuBiograficznym”.Wlatach1936-1939korzystał ze stypendium Narodowej Fundacji Kultury na staż na Uni-wersytecie Warszawskim pod kierownictwem profesora katedry turko-logii Ananiasza Zajączkowskiego. Poradził on młodemu historykowi, by nauczył się języka tureckiego lub arabskiego, niezbędnego każdemu orientaliście,aleKryczyńskiemunieudałosięnauczyćżadnegoznich.Dlatego też, w swych badaniach opierał się wyłącznie na źródłacheuropejskich. Jedyny przestudiowany przez niego dokument, to prze-tłumaczony i opublikowany przez prof. A. Muchlińskiego pochodzący z XVI wieku Risale-i Tatar-i Leh, wktórymtatarskipątnik,pielgrzymują-cyzLitwydoMekki,opowiadaoswychwspółplemieńcach

Wroku1938wyszławświatmonografiaStanisławaKryczyńskie-go– „Tatarzy litewscy.Próbamonografiihistograficzno-etnograficz-nej”. Książkę wydano w Warszawie, w nakładzie 500 egzemplarzy jako trzeci tom „Rocznika Tatarskiego”. Praca została pozytywnie ocenionaprzezśrodowiskonaukoweorazsamychTatarów.Jejpubli-kacji pogratulowali autorowi L. Kryczyński, L. Kołakowski, M. Żdan, J. Tochterman,St.Dziadulewicz.Monografiawzbudziła zaintereso-wanie na Litwie, w Niemczech i Francji. Napisana lekkim piórem,składasięz12tematycznychrozdziałówprezentującychinteresującąwersjęosiedleniasięTatarówwWielkimKsięstwieLitewskim,teoriępochodzeniaTatarów,opisoryginalnychobyczajów,tradycji,atakżekulturalne,materialneiduchowewartości.Pracującnadnią,młodyhistorykprzestudiowałrozlicznemateriałyhistoryczneietnograficz-ne. Problemy dyplomatycznej i wojskowej służby Tatarów zajmująw książce niewiele miejsca, ponieważ autor przygotowywał się do opublikowaniaoddzielnegodzieła,poświęconegotejtematyce.

Planowanemu wydaniu czwartego tomu „Rocznika Tatarskiego” przeszkodziłwybuchIIwojnyświatowej.Chcącnadaćpismunarodo-wego kolorytu, redaktor naczelny Leon Kryczyński planował opubli-


107

kowaćwnimartykułW.Dziewanowskiego„WpływTatarównauzbro-jeniepolskiewXVI-XVIIwieku”oraz„KronikęwojennąTatarówli-tewskich”–pracęosłużbiewojskowejTatarówautorstwaStanisławaKryczyńskiego. Niestety, te materiały ukazały się dopiero w roku 1984 dziękistaraniompolskichorientalistów.1.09.1939roku,poniemiec-kiej agresji na Polskę, prace nad „Rocznikiem” zostały wstrzymane i kolejny tom nie został już opublikowany.

Wokresieprzedwojennymspołecznośćtatarskaprzeżywałakultu-ralneożywienie,wktórymuczestniczyłowielewykształconychosób.Wydawana była literatura dla różnych warstw tatarskiej ludności,m.in.„Kalendarzmuzułmański”–popularnewydaniedlaogółuspo-łecznościwktórymmiałswójudziałrównieżStanisławKryczyński.

Pozostało po nim wiele niedokończonych prac. Jego starszy towa-rzyszLeonKryczyńskimiałnadziejeopublikowaćzapisyichwspól-nychpodróżypotatarskichosadach.Zostałaniedokończona(zaczę-tazL.Kryczyńskim)monografiaosłonimskichTatarach,fragmentyhistorii polskiej, a także utwory literackie: poezja i proza.

ŻycieosobisteStanisławaprzezdługiczasnieukładałosiępomyśl-nie.Utrzymywałsięzokazjonalnychzarobkówidopierowroku1938otrzymałstałąpracęwGłównymArchiwumAktDawnychwWarsza-wie. 20.08.1939 roku ożenił się z Ireną Krudowską. Prawdopodobnie w początkowym okresie wojny miał kontakt z ruchem oporu. W roku 1940 udał się w okolice Łowicza, do rodziny żony. Otworzył sklep z artykułami kolonialnymi, ale zbankrutował. Zajmował się też dzia-łaniami naukowymi – zbierał materiały historyczne, porządkował rę-kopisy, pisał wspomnienia.

W roku 1941 zachorował na tyfus i 21 listopada tegoż roku zmarł. Pochowany w Łowiczu.

Adas Jakubauskas

• KRYCZYŃSKI StefanUrodził się 20 stycznia 1874 roku w majątku Kaskiewicze w po-

wiecie oszmiańskim guberni wileńskiej, w rodzinie generała-majora

Tatarskie biografie

108

SamuelaKryczyńskiego.Średniewykształcenieuzyskałwwileńskiejszkolerealnej.Wroku1897ukończyłInstytutInżynierówCywilnychwPetersburgu.Odroku1900pracowałwcharakterzegłównegoar-chitektawkierownictwiestrażygranicznejRosji.Większośćwzno-szonychtubudynkówpowstałapodjegokierownictwem.

Przebywał we Włoszech, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Szwecji i Finlandii, zaznajamiając się z tamtejszą architekturą. Zapo-znawałsięzpomnikamirosyjskiegobudownictwanaPółnocyorazwguberniachśrodkoworosyjskich.Wlatach1916-1917zajmowałsięproblematyką budownictwa uzdrowiskowego na Kubaniu i wybrze-żu czarnomorskim. Uczestniczył we wznoszeniu wielu ważnych bu-dowli Petersburga.

Byłautoremokołostuprojektów,wtymm.in.instytutówpolitech-nicznych w Irkucku i Krasnodarze, szkoły wojskowej oraz okręgowej wKrasnodarze,szkółhandlowychwLubaniuiPetersburgu.Wedługjego projektu zbudowano szpital w Samarze, zaprojektował też teatr dramatyczny i meczet w Wilnie. Niestety, dwa ostatnie przedsięwzię-cia nie zostały zrealizowane. Jako pierwszy, na długo przed swoimi kolegami, zaczął stosować żelazobeton.W roku1917kierowałKo-mitetemTechnicznymwMinisterstwieOświatyNarodowej.Wlatach1918-1920 był profesorem architektury Kubańskiego Instytutu Poli-technicznego,od roku1921–Petersburskiego Instytutu InżynierówCywilnych. Od roku 1922 zajmował stanowisko kierownika piotro-grodzkiegoZarząduArchitektoniczno-Budowlanego,któremupodle-galiwszyscyarchitekciwmieście.

Projektowałwieleiwróżnychstylach,m.in.modernistycznym,neo-klasycystycznym i noworosyjskim, tzw. russe. Jedną z jego pierwszych prac (l. 1905-1906) była postawiona w Petersburgu cerkiew domowa dlawielkiejksiężnejOlgiAleksandrowny.Wroku1906nazamówienieksiężnejE.Woroncowej-DaszkowejzbudowałstajniewParkuSzywa-łowskim pod Petersburgiem. W latach 1912-1915, razem z N. W. Wasilje-wemwznieślidlaniejpałac.ZoddaliprzypominaonPałacPawłowskiiniektórebudowlenaKamiennymOstrowiewPetersburgu.W roku1909 uczestniczył w konkursie na projekt wielkiego meczetu sobo-rowego w Petersburgu. W realizacji budowli wykorzystano elementy


109

jednegozmauzoleówwSamarkandzie.Sponsorowałtemuprzedsię-wzięciuemirbucharski,którywykupiłziemiędlameczetu.Wlatach1913-1914 Kryczyński zaprojektował i wykonał dla emira dom w Peters-burgu na Prospekcie Kamiennoostrowskim 44/46.

Kryczyński projektował także cerkwie prawosławne: m.in. kom-pleksświątyni-pomnika300-leciaDomuRomanowych,cerkiewMi-kołajaCudotwórcyzMiry.Wedługjegoprojektówzbudowanoświą-tynie w Libawie i Aleksandrowie oraz prawosławną cerkiew w Vichy (Francja).Wśródjegooryginalnychpracwymienićmożnazbudowa-ny w latach 1910-1911 dom w stylu modernistycznym dla artysty-pla-stykaSzczerbowawGatczynieorazpowstałewlatach1913-1917„fio-dorowskiemiasteczko”wCarskimSiolewstylurusse(wspólniezW.A.Pokrowskim).ZaprojektowałrównieżelektrownięwPetersburguoraz budynek ministerstw rządu Serbii.

W roku 1917 kierował Komitetem Technicznym w Ministerstwie OświatyNarodowej.Od roku 1920 zajmował stanowisko profesorana Politechnice Krasnojarskiej. Wiadomo, że w roku 1922 pod jego dozorem prowadzona była odbudowa i restauracja zabudowań byłej ambasadyniemieckiejiświątynibuddyjskiej,atakżebudynkuzajmo-wanegowcześniejprzezambasadąSzwecji.Byłautoremideibudo-wywRosjimiast-ogrodów.

JegożonąbyłaMariaGlebowna,córkaGlebaIwanowiczaUspien-skiego.Wroku1904urodziłsięimsynGleb,rokpóźniejBorys,ana-stępniecórkaIrina.

Stefan Kryczyński zmarł 9 sierpnia 1923 roku. Syn Borys spisał jego prace w latach 1925-1926.

Adas Jakubauskas

• KULZYMANOWICZ (Juszyński) MortuzaDataurodzenianieznana.ByłsynemkniaziaKulzimanaChodyre-

wiczazrodukniaziówułusuUszyn(Ujszun),naLitwiejużodwiekuXVInoszącychnazwiskokniaziówJuszyńskichidowodzącychścia-hemTatarówwojewództwatrockiego.

Tatarskie biografie

110

W roku 1532 otrzymał ze skarbca 10 kop groszy i sukno „lunskie” (londyńskie).Królewskipisarz tatarski.Po roku1538najwidoczniejodziedziczyłpoojcugodnośćmarszałka.Już4.06.1545rokujakocho-rąży,marszałekipisarztatarskipodpisałwcharakterzeświadkado-kument swego kuzyna kniazia Obduły Abrahimowicza, byłego chorą-żego(który,jakwidać,odstąpiłmutentytuł).19.06.1549rokuchorążytatarskikniaźMortuzaKulzymanowiczwniósłdoksiągwileńskiegosądugrodzkiegooświadczenie,żedwadniwcześniej(wponiedzia-łek) zgubiłwmieścieWilnie swój pierścień pieczętny tureckiej ro-boty („sygnet srebrny pozłocisty rytowania tureckiego”); zawiadomił o tym, by zapobiec pojawieniu się fałszywychdokumentówz jegopieczęcią.Wroku1559uczestniczyłwprzeprowadzeniurewizjidóbrtatarskich Wielkiego Księstwa. W międzyczasie zrezygnował z urzę-dumarszałka(wroku1559marszałkiemtatarskimwtymściahubyłjegodalszykrewny,AjsaUrazowicz).WspólniezniektórymiTataramiz Waki skarżył się przed rewizorem kniaziem Maciejem Ogińskim, że wieleichgruntów,lasówisianokosówzabrałiprzyłączyłdoswojegomajątkuLitowarowskiegopanMikołajSyrpuć.

MortuzawowymczasieposiadałwrazzbraćmiczęśćKulzyma-nowicznadWakąiczęśćStrawinikówwgminiesumiliszskiejpowia-tu trockiego (w wieku XVII nazwane Perkunkiemos).

KniaźMortuza Kulzymanowicz zmarł najprawdopodobniejmię-dzy rokiem 1559 a 1565, gdy na czele chorąstwa trockiego stał już kniaźAjsaUrazowicz(wcześniejszymarszałek,pozostaniuchorą-żym zachował obydwa tytuły).

Stanisław Dumin

• KULZYMANOWICZ MuchladzinDananarodzenianieznana.ByłsynemkniaziaKulzimanaChodyre-

wiczazroduordyńskichkniaziówułusuUszyn.NaLitwiejużwwiekuXVInosilioninazwiskokniaziówJuszyńskichidowodziliściahemTa-tarówwojewództwatrockiego.Byłmłodszymbratemchorążegoknia-zia Mortuzy Kulzymanowicza. Podobnie jak ojciec, został tłumaczem


111

królewskim,pisarzemtatarskimkancelariilitewskiej.Wroku1559ra-zemzbraćmiposiadałczęśćKulzymanowicz,wktórejskładwchodziłyichrodowegrunty:ziemiaTrypuńskazwysłużonąodkrólaAleksandraziemiąZwiebiewszczyzną.Tamposiadałswójfolwark,awsąsiedztwiekupiłodTataraMustafyAzarowiczakolejnądziałkę.Oprócztego,po-siadałwpobliżu,nadrzekamiWakąiWodegą,dwór,nabytyza70koplitewskich groszy od Tatara Olejkowicza. Ponadto, on („Muzdzim Kulzi-manowicz tłumacz tatarski”), tak samo jak i jego brat Mortuza, posiadał częśćStrawinikówwgminiesumiliszskiejpowiatuoszmiańskiego,wy-służoną przez ojca jego Kulzimana, czworo służb chłopskich (Nartela, Downara,RyngajłęiPawła),atakżepustkowia(ugory)EtekoszczyznęiFilipowszczyznę(tychmajętnościichpotomkowieniezachowali).

Wroku1563„Muchiedimtołmacz”woziłlistykrólewskiedotatar-skich chorążych.

Spośród jego dzieci znany jest tylko Muchla Muchladinowicz,którego syn kniaź Achmet (Achmat)Muchicz (w latach 1606-1613)iwnukMortuzaAchmatowicz(Achmieciewicz)wymienianisąwśródwłaścicieliKulzimanowiczwróżnychdokumentach,wtymwrewizjidóbrtatarskich1631roku(wspólnieznimimuchladzinowskączęśćKulzimanowiczposiadaliwówczasrównieżinniTatarzy).ZnichMur-tozaAchmieciewiczMuchawzmiankowanywśródTatarów,naktó-rych ziemie, w związku z niewywiązywaniem się z obowiązku służby wojennej podczas „ekspedycji moskiewskiej”, tj. wojny smoleńskiej, chorąży tatarski trockiDawidMurza Juszyński otrzymał 11.02.1633roku królewski przywilej.Ostatecznie, ziemię swojaMurtoza, o ilewiadomo, zachował.

Ajsza Muchina, żona (najwidoczniej wdowa) Tatara Muchy (same-goMurtozylubjegosyna)wymienionajestjeszczewśródwłaścicieliKulzimanowszczyznywwojewództwietrockimwrejestrachpodat-kowychzlat1662-1667.PóźniejpotomkowieMuchladzinawKulzi-manowiczachniewystępują,alemożliwe,żenależałdonichkniaźJózefMucha,mieszkającynieopodalwWace-Melechowiczach,wy-mienianywrejestrzepodatkowym1690roku.St.Dziadulewiczwy-wodzi właśnie od Muchladzina Kulzymanowicza tatarski ród Mu-chlów,jednaknieprzytoczyłnatożadnychdowodów(imięMuchla-

Tatarskie biografie

112

dzin,chociażdośćrzadkie,wpoczątkachXVIIwiekupojawiałosięrównieżwkilkuinnychrodzinach).

Zmarł po roku 1563.

Stanisław Dumin

• LEBIEDŹ Józef Urodził się 4 maja 1790 roku w majątku Winksznupie w powiecie

kalwaryjskim.Syn Jakuba,syna JózefaLebiedzia, tamtejszego ima-ma, zmałżeństwa z Felicjanną Safarewiczówną.W roku 1801 ro-dzinaprzeniosła sięnaLitwę iosiedliławDowbuciszkach (powiatoszmiański),którewroku1802imamotrzymałpodzastawodmajoraJózefaKryczyńskiego.

15.02.1808roku18-letniJózefwstąpiłjakoszeregowydotatarskie-go pułku ułańskiego, szybko awansował na towarzysza – 16.04.1808 roku, unter-oficera – 5.06.1808 r., następnie junkra – 2.09.1811 r.W szeregach pułku uczestniczył w wojnie z Napoleonem 1812 roku oraz w zagranicznych kampaniach armii rosyjskiej przeciwko Fran-cuzom w latach 1813-1814. Za odwagę uhonorowany Krzyżem Za-sługiWojskowegoorderu św. Jerzego (nr 25807).Otrzymał srebrnymedal upamiętniający wojnę 1812 roku oraz srebrny medal za zdo-bycie Paryża 19.03.1814 roku. 26.09.1813 roku za zasługi wojenne awansowałnaoficerskistopieńkorneta.30.01.1815rokuprzeniesio-nydoSmoleńskiegoPułkuDragonów(przemianowanegopotemnaułański), z czasem wyznaczony adiutantem pułkowym (30.08.1816 r.) i mianowany porucznikiem (16.09.1818 r.).

Tymczasem w roku 1819 jego ojciec z rodziną wzięli pod zastaw od AssjizBaranowskichKryczyńskiejsąsiednifolwarkDzierakizchło-pami pańszczyźnianymi, który niebawem, 16.02.1823 roku, Lebie-dziowie,wtymiJózef,nabylinawiecznośćodMustafyKryczyńskie-go, majora Polskiego Pułku Ułańskiego.

8.04.1823 roku Józef awansował na sztabs-kapitana i wkrótce –26.04.1824roku–„zrozkazudowództwa”mianowanyzostaładiutan-tem generała-majora grafa von Nostitz. Następnie przeniesiono go do


113

Aleksandrowskiego Pułku Huzarskiego, pozostawiając na stanowisku adiutantategożgenerała.Poawansienamajora(15.07.1827r.)Lebiedźobjąłobowiązkiadiutanta1LekkiejBrygadyGwardyjskiejDywizjiKa-walerii (2.10.1827 r.). Podczas wojny rosyjsko-tureckiej 1827-1828 za zasługi w walkach przeniesiony (1.11.1828 r.) w stopniu kapitana do Lejb-gwardyjskiegoPułkuDragonów(przemianowanegonastępnienaLejb-gwardyjski Pułk Konno-Grenadierski) z pozostawieniem na do-tychczasowym stanowisku. 5.07.1829 roku został odesłany do pułku i przystąpił do służby liniowej. Brał udział w działaniach wojennych w Polsce w latach 1830-1831; za zasługi w walkach awansował na puł-kownika gwardii (11.08.1831 r.).

6.08.1832 roku Lebiedź mianowany został dowódcą TatarskiegoPułku Ułańskiego. Jednak nie stawił się w miejscu służby, przypuszczal-nie w związku z zamierzonym rozformowaniem pułku, a po miesiącu (9.09.1832 r.) otrzymał następny przydział: pozostawał w dyspozycji dowódcy1DywizjiDragonów.Kilkatygodnipóźniej(28.09.1832r.)ob-jąłstanowiskodowódcyMitawskiegoPułkuHuzarów(późniejszefo-stwaJegoMościKrólaWirtemberskiego).7.02.1834rokuLebiedźzo-stałdowódcą11RyskiegoPułkuDragonów.30.08.1839rokuzazasługiw służbie awansował na generała-majora, pozostając na dotychcza-sowymstanowisku,apomiesiącuzostałdowódcą1Brygady5LekkiejDywizjiKawaleryjskiej.

Byłkawaleremwieluorderów:św.Anny2st.zkoronącesarską,św.Włodzimierza3i4st.zkokardą,św.Jerzego4klasyzawysługę25latwstopniuoficerskim.Nagrodzonymedalemzawojnęrosyjsko--turecką 1828 i 1829 roku, Medalem za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku, Polską Odznaką Zaszczytną za Zasługi Wojenne i od-znaką honorową za wzorową 25-letnią służbę.

Orzeczeniem Wileńskiego Zgromadzenia Szlacheckiego z 20.09.1819 roku uznany został wraz z krewnymi za dziedziczną szlachtę z herbem Łabędź.Wspólniezbraćmiposiadałjednąduszęchłopską.Niebyłżonaty.

Stanisław Dumin

Tatarskie biografie

114

• MAKOWIECKI Romuald (Romualdas Makaveckas)Urodził się 10 czerwca 1933 roku w Butrymańcach w rejonie olic-

kim. W roku 1955 wraz z rodzicami zamieszkał w Kownie.Wroku1948,poukończeniu8-klasowejkowieńskiejszkołyśred-

niej „Aušra”, wstąpił na wydział mechaniki przemysłowej Politechni-kiKowieńskiej.Wroku1952ukończyłjązwyróżnieniemirozpocząłstudia na wydziale mechaniki Kowieńskiego Instytutu Politechnicz-negow specjalności energetyka cieplna, które zakończył zwyróż-nieniemwroku1957.Zdolny,odużychmożliwościachrozwojowychmłodzieniecpozostałnauczelni jakoasystentwkatedrzesilnikówspalinowych wydziału mechaniki.

W roku 1959 skierowany został na stanowisko aspiranta w Mo-skiewskim Instytucie Energetycznym, gdzie w roku 1964 obronił dy-sertację na stopień naukowy kandydata nauk technicznych na temat „Eksperymentalnebadaniagęstościazotu,heluiichmieszanekprzypodwyższonymciśnieniu i temperaturze”.Poaspiranturzepowróciłdo pracy w kowieńskim instytucie. Do roku 1965 pełnił obowiązkistarszego wykładowcy. W czerwcu tego samego roku wybrany został kierownikiem katedry maszyn i urządzeń przemysłu chemicznego. Stanowisko to zajmował do roku 1975.

W roku 1967 uzyskał tytuł docenta i przez pewien czas pełnił obo-wiązki prodziekana wydziału mechaniki. W roku 1976 rozpoczął pra-cę w katedrze energetyki cieplnej. Wykładał tam przedmioty: przeka-zywanie iwymiana ciepła,metody eksperymentów inżynieryjnych,instalacje do wykorzystania ciepła, ciepło przemysłowe – procesy wy-mienne oraz termodynamika techniczna. Prowadził kurs wyższego stopniadlamagistrantówidoktorantów.Obiektemjegonaukowychzainteresowań była metodyka obliczeń stacjonarnych i przejścio-wych systemów urządzeń parowych,matematyczne kształtowanieikomputeryzacjaprocesówcieplnychorazekonomiaciepłaipaliwaw przedsiębiorstwach przemysłowych.

R. Makowiecki badał stan rejonowych kotłowni republiki, sieci cie-płowniczejimożliwościoszczędzaniazużyciaciepławprzedsiębior-stwach.Wdrożenierezultatówtychbadańdałoznaczneoszczędno-ścipaliwaorazciepła.


115

W roku 1980 uczestniczył w konkursie prelegentów PolitechnikiKowieńskiej,wktórymzajął3miejsce.Wlatach1981-1986kierowałmetodologicznymi seminariami „Ochrona przyrody i wykorzysta-nieodpadówprzemysłowych”.Wroku1989odbywałstażwPolsce,naPolitechniceGliwickiej.Opublikowałponad40artykułównauko-wych,dokonałczterechuznanychodkryć.Wśródjegobyłychstuden-tóworazwychowankówsąspecjaliściprzemysłowi,znaneosobisto-ścipaństwowegożyciapublicznego.

W roku 1993 R. Makowiecki odszedł na emeryturę, ale do ostatnich dniżyciapozostawałaktywnymwspółpracownikieminstytutu,praco-wałjakokonsultantwznanejfirmienaukowo-konsultacyjnejJuozasaGecewicziausa. Wykonywał rozmaite obliczenia, związane z techniką cieplną, przekazywaniem i wymianą ciepła, wentylacją i innymi zagad-nieniami.Wopiniiwspółpracowników,byłwybitnymteoretykiem,lubiłwykładać,popierałnowerozwiązaniaiszybkojewdrażał.Byłczłowie-kiem tolerancyjnym i zostawił po sobie same dobre wspomnienia.

R.Makowiecki aktywnie uczestniczyłw działalności społecznej.We wrześniu 1988 roku wraz z innymi pobratymcami brał udziałwnaradzieprzedstawicielimniejszościnarodowych,naktórejoma-wianomożliwościzakładaniaorganizacjispołecznych.Kilkatygodnipóźniej przedstawiciele litewskich Tatarów przyjęli uchwałę o po-wstaniu Stowarzyszenia Kultury Tatarów Litewskich przy Litew-skiej Fundacji Kultury. Od tego momentu zaczął się ożywiony udział R. Makowieckiego w działaniach tatarskich organizacji społecznych. Był przewodniczącym kowieńskiego oddziału Stowarzyszenia Kul-turyTatarówLitewskich.Wroku1995z jego inicjatywyutworzonoZwiązekWspólnotTatarówLitewskich.Doroku1997pełniłobowiąz-ki jego przewodniczącego.

W latach 1995-1997 uczestniczył w pracach państwowej komisji do spraworganizacjiuroczystościjubileuszu600-leciaosiedleniaTata-rówiKaraimównaziemiachWielkiegoKsięstwaLitewskiego.Wroku2000zostałwybranyczłonkiemRadyZwiązkuTatarówLitwy,Polski,BiałorusiiUkrainy.Byłinicjatoremiwspółzałożycielemczasopisma„Lietuvostotoriai”(„TatarzyLitewscy”),któregopierwszynumeruka-załsięwstyczniu1995r.Współpracowałzpismemponad10lat.Jego

Tatarskie biografie

116

artykułyzawszebyłyinteresujące,pełnefaktów,ukazywałyautorskąerudycję, oryginalne rozważania i głębokie pojmowanie tematu.

W okresie „odrodzenia” brał udział w naukowo-praktycznych kon-ferencjach,poświęconychproblematyceTatarówWielkiegoKsięstwaLitewskiego. Od roku 1997 z inicjatywy R. Makowieckiego zaczęto na Litwie organizować „Orienty” – spotkania poświęcone historii orazwspółczesnościlitewskichTatarów.Utrzymywałkontaktyzuczony-mi sąsiednich państw, zapraszał ich z referatami o tatarskiej tematy-ce, sam występował z interesującymi wykładami.

InnymaspektembiografiiR.Makowieckiegojestjegouczestnictwowsporcieszachowym,którymzajmowałsięodroku1970.Przezje-densezonprzewodniczyłdrużynieszachistówPolitechnikiKowień-skiej. W roku 1977 organizował rozgrywki szachowe pomiędzy dru-żynamiPolitechnikiKowieńskiejiPolitechnikiwBiałymstoku.Zespółkowieńskiej politechniki pod jego kierownictwem grał w Brześciu,Homlu,Mińsku,Tyraspolu i innychmiastachbyłegoZSRR.Wpóź-niejszym okresie Makowiecki został prezydentem Kowieńskiej Miej-skiej Federacji Szachowej. Dzięki jego staraniom kowieński klubszachowy otrzymał pomieszczenie z budynku miejskiego stadionu, powstała też dziecięca szkoła szachowa. Przyznano mu tytuł hono-rowego prezydenta szachowej federacji miasta.

R. Makowiecki brał udział w międzynarodowych szachowych za-wodach amatorów w Polsce, Czechosłowacji i innych państwach.Zapraszano go na międzynarodowe zmagania szachowe o wysokim poziomie, na które przybywał ze znanymi szachistami litewskimi,którychdroganamiędzynarodowetrybunybyłazamkniętazpowoduniewłaściwychmetodselekcji.Dziękiniemumiędzynarodowymmi-strzem został litewski szachista, wielokrotny mistrz Litwy Algiman-tas Butnorius. W czasach sowieckich R. Makowiecki opiekował się uzdolnionymi młodymi szachistami i sędziował na rozlicznych za-wodach szachowych.

ByłżonatyzFelicjąMilkamanowicz.MielicórkęEugenięFaridę(ur.1961). Zmarł 20 kwietnia 2006 r.

Adas Jakubauskas


117

• MAKUŁOWICZ Aleksander (Aleksandras Makulavičius)Urodził się 3 stycznia 1890 roku w Rejżach w powiecie trockim. Sto-

pieńoficerskiotrzymałwarmiicarskiej.UczestnikIwojnyświatowej.NaLitwępowróciłwroku1920.Wstopniustarszegolejtnantapowoła-ny został do powstającej armii litewskiej i skierowany do 9 Pułku Pie-choty Wielkiego Księcia Vytenisa. W roku 1921 był kapitanem, w 1924 – majorem, a w 1930 – pułkownikiem-lejtnantem.

Służbęrozpocząłnastanowiskumłodszegooficerakompanii,późniejpełniłobowiązkikomendantapułku,szefaoddziałułączności,dowódcybatalionu.Wlatach1922-23uczęszczałnawyższekursyoficerskieim.WielkiegoKsięciaWitolda,poukończeniuktórychprzeniesionyzostałdo sztabu 3 Okręgu Wojskowego. Tam zajmował stanowisko starsze-goadiutanta,dowódcyoddziałułącznościkomendantasztabu.Wroku1926 pełnił obowiązki topografa, adiutanta, szefa wydziału operacyj-nego. W tymże roku przeniesiono go do lotnictwa. Służył w 1 eskadrze rozpoznaniapowietrznego,późniejbyłszefemjednostkigospodarczej.Wroku1927mianowanynastanowiskodowódcybatalionu1PułkuPie-choty Wielkiego Księcia Litewskiego Giedymina. Stamtąd otrzymał przy-dział do sztabu 1 Okręgu Wojskowego.

Podwóchlatachmianowanyzostałpomocnikiemdowódcy8PułkuPiechoty Księcia Vaidotasa. Następnie czasowo pełnił obowiązki do-wódcypułkuidowódcygarnizonuSzawle.Wroku1931zatwierdzonyna stanowisku przewodniczącego pułkowego sądu honorowego dla oficerówmłodszych.Tegosamegorokuukończyłkurspomocnikówdowódców batalionowych i pułkowych. Sprawował obowiązki sę-dziegosąduhonorowegooficerówwyższych3OkręguWojskowegoorazkierownikapułkudosprawoświatowych.Czasowopowierzonomustanowiskoszefa3DywizjiPiechotyiszefawydziałuoperacyjne-go pułku.

W roku 1934 przydzielony został do dyspozycji przewodniczące-go trybunału wojskowego. Będąc członkiem trybunału, uczestniczył wgłośnejsprawiesądowejnazistówHaymanaiSassa.Wroku1935przeniesionydoVarniaijakodowódcagarnizonu.

Tatarskie biografie

118

8.07.1939 roku po wielu prośbach Makułowicza, prezydent Re-publiki Litewskiej podpisał akt jego zwolnienia z wojska, z prawem noszeniamunduru.Poodejściudorezerwyzajmowałsięgospoda-rowaniem w należącym do żony majątku Patveris w powiecie Telšiai. Przed IIwojna światowąwyemigrowałdoKanady, gdzie zajmowałsię rozlicznymipracami.PopewnymczasieosiadłwmiejscowościSpencerville, 50 mil od Ottawy.

Zmarł 5 stycznia 1968 roku. Odznaczony m.in. Orderem Wielkiego Księcia Giedymina 3 i 4 klasy oraz medalem z okazji 10 rocznicy nie-podległościLitwy.

Adas Jakubauskas

• MAKUŁOWICZ Daniel (Danielius Makulavičius)Urodził się 1 grudnia 1916 rokuwDenisowie (gubernia smoleń-

ska),wrodzinieuchodźcówzokresuIwojnyświatowej.Jegorodzice,AbrahimiFelicjaBogdanowiczowie,wroku1921wrócilizrodzinąnaniepodległą Litwę, do wsi Bazary w powiecie olickim. Rodzina była wielodzietna,ażycieciężkie,dlategochłopcausynowiłaSofia,siostraAbrahimaBogdanowicza,żonaDawidaMakułowicza.WtensposóbDaniel otrzymał nazwiskoMakułowicz i zamieszkałwewsi Rejże.Miałwówczasprawiepięćlat.

WedługpolskiegohistorykaSt.Dziadulewicza,założycielemroduMakułowiczów zdaje się byćMilkaman Rejżewski (ok. 1567). Jegownukowi Marcinowi, rotmistrzowi wojska litewskiego, prawdopo-dobniewroku1631nadanoprzezwiskoMakuła.Późniejjegopotom-kowiezaczęlinazywaćsięMakułowiczami.WielepokoleńMakuło-wiczóworazBogdanowiczów(litewska formanazwiska:Bagdana-vičius) było wojskowymi: chorążymi, porucznikami, rotmistrzami.W roku 1819 Wileńskie Zgromadzenie Szlacheckie potwierdziło rodo-wiMakułowiczówiBogdanowiczówprawodoszlachectwa.

MłodośćDanielMakułowiczspędziłwewsiRejże.Przeztrzylatauczył się w tutejszym meczecie, a później w szkole podstawowejw Jurgieliszkach.Okazał sięaktywnymczłonkiemwiejskiejwspól-


119

noty, działał społecznie, był członkiem Rejżewskiego Oddziału Oswo-bodzeniaWilna,zajmowałsięamatorskątwórczością.

W maju 1939 roku rozpoczął służbę w 2 Ułańskim Pułku im. Wielkiej Księżnej Litewskiej Biruty armii litewskiej, stacjonującym w Olicie. Brał udziałwoperacjiprzywróceniaWilnaLitwie.WzwiązkuzwybuchemIIwojnyświatowej,wewrześniu1939r.przeniesionyzostałdoStrażyGranicznej.JakodowódcaoddziałusłużyłniedalekoWareny,następniew Taurogach. Zdemobilizowany w czerwcu 1941 roku. Podczas okupa-cji niemieckiej zajmował się gospodarstwem rolnym w Rejżach.

Wewrześniu1944rokupowołanogodo16LitewskiejDywizjiStrze-leckiej. Brał udział w walkach niedaleko Szawli, Pałągi i Liepai. Wojnę zakończyłnaŁotwie,nastanowiskudowódcyoddziałuartyleryjskiego,odznaczonywielomamedalami.Dodomupowróciłwroku1946.

Jegolatapowojennebyłyskomplikowane.Pozałożeniukołchozóww roku 1948 mianowano go przymusowo przewodniczącym kołcho-zu i był nim8miesięcy. Potemzostał zwykłymkołchoźnikiem.Odroku 1951 do 1980 pełnił obowiązki przewodniczącego rejżewskiej muzułmańskiejwspólnotyreligijnej.Wroku1980przejąłodMustafyChaleckiegofunkcjęimamaparafiirejżewskiej.PotrafiłdobrzeczytaćKoran,prowadziłnabożeństwapodczasświątreligijnych,znałmu-zułmańskieobrzędy,pisałdualary, którekładzionozezmarłymidomogił.Cieszyłsiędużymautorytetemwśródtatarskiejspołeczności.

W latach władzy sowieckiej, kiedy religia została praktycznie za-kazana,naLitwiedziałał jedynyzczterech tutejszychmeczetów–właśniewRejżach.Modlitwyodbywałysię tupodczasdużychmu-zułmańskichświąt,dwa,trzyrazywroku.Wroku1988,gdywkrajurozpoczęła się epoka odrodzenia, zaktywizowało się też życie religij-neispołeczne.MieszkającywRejżachTatarzyzaczęlibudowaćdomparafialny,odnawiaćmeczet,doprowadzaćdoporządkumizar.

Wroku1997,podczaspaństwowychobchodów600-leciaosiedle-niasięTatarówwWielkimKsięstwieLitewskim,imamrejżewskiegomeczetuDanielMakułowiczodznaczonyzostałKrzyżemOficerskimOrderu Wielkiego Księcia Litewskiego Giedymina. Niestety, nieba-wemciężkozachorowałiniemógłjużwypełniaćswychobowiązkówimama.Zmarł27listopada2007roku.Wrazzjegośmiercią,wrej-

Tatarskie biografie

120

żewskiej wspólnocie tatarskiej zakończyła się epoka obejmującaokresodzakończeniawojnydowspółczesności.

W roku 1942 ożenił się z Rozalią Makułowicz. Mieli pięcioro dzieci: Danieliusa,Ipolitasa,Balisa,ZofięiFelicję.

Adas Jakubauskas

• MALĖJINAITĖ OlgaUrodziła się 22 stycznia 1907 roku w Petersburgu. Jej matką była

EmiliaIljasiewicz(1885-1967),córkahadżiegoAleksandraIljasiewi-cza, ojcem Rosjanin, Wiktor Malein (1879-1968).

W latach 1918-1922 uczęszczała do klasy M. Romanowej w szkole choreografiiTeatruMarińskiego.UczyłasiętakżenakursieuG.Uła-nowej,balerinyoświatowejsławie.Wroku1922jejrodzicewyjechaliz Rosji na Litwę i zamieszkali w Kownie. W tym samym roku rozpo-częłanaukęwstudiumbaletowymO.Dubienieckiene.

W latach 1925-1939 była primabaleriną Kowieńskiego Państwowe-goTeatruLitwy.WystępowaławbalecieLeoDelibesa„Coppelia,czy-liDziewczynaoszklanychoczach”,pierwszymnalitewskiejscenie,gdziegrałarolęSwanildy.Późniejwystępowaław„Fauście”i„Euge-niuszuOnieginie”.Tańczyłagłównerolewewszystkichspektaklach,którewystawianowtymokresie.Byłyto:Swanilda,Sylvia(L.Delibes„Coppelia”, „Sylvia”), Masza, Odetta-Odylia, księżniczka Florina („Je-zioro Łabędzie”, „Śpiąca Księżniczka”, „Dziadek do orzechów” Pio-traCzajkowskiego),Kolombina („Arlekinada”RiccardaDrigo),Kitro(„DonKichotas”LiudvikasaMinkusa).

TaniecOlgiMalėjinaitėcharakteryzowałsięromantycznościąorazliryzmem. W roku 1935 z litewską trupą baletową występowała go-ścinniewMonteCarloorazLondynie. Jejuczennicamisąznane li-tewskiebaleriny:TamaraSvientickaitėiGenovaiteSabaliauskaitė.

Artystkazmarłaniespodziewanie29lutego1939roku.Najejcześćw roku 1996 J. Smoriginas skomponował widowisko taneczne „Mano gyvenimas” („Moje życie”).

Adas Jakubauskas


121

• MALUSZYCKI-UŁAN AleksanderSyn Jana, urodzony 8 października 1845 roku w rodzinie dzie-

dzicznej szlachty z guberni wileńskiej. Edukację zdobywał w Alek-sandrowskimKorpusieKadetów,zaśsłużbęwojskowąrozpocząłjakochorąży Kałuskiego Batalionu Ochrony Wewnętrznej z przydziałem do Litewskiego Pułku Ułańskiego szefostwa JegoWysokości Arcy-księcia Alberta Austriackiego.

W jednostce stawił się 17.09.1863 roku i zgodnie z rozkazem do-wódcy skierowany został do dywizjonu rezerwowego. Od sierpnia1865rokudopaździernika1866pełniłobowiązkiadiutantaszwadro-nu,późniejbyłszefemoddziaługospodarczego.Wlutym1868rokuawansował na porucznika, po dwóch latach na sztabs-rotmistrza.Otrzymałteżpierwszyorder–św.Stanisława3st.

W pierwszej połowie lat 70. Maluszycki-Ułan ponownie zajmował stanowisko adiutanta szwadronu, potem znowu kierował oddziałem gospodarczym,uzyskałteżkolejnyorder:św.Anny3st.Wroku1874na rozkaz dowódcy 3RezerwowejBrygadyKawalerii oddelegowa-ny został do zapasowego składu remontowego 6 Wołyńskiego Pułku Ułanówi6GłuchowskiegoPułkuDragonówwmiejscowościReczkiw powiecie sumskim w celu przeprowadzenia kontroli.

Wewrześniu1875rokuodkomenderowanogodosztabu10Dy-wizjiKawaleriinastanowiskostarszegoadiutanta.Półrokupóźniejmianowany rotmistrzem z zaliczeniem do armijnej kawalerii. Na-stępnieznalazłsięnaKrymiejakodowódcaszwadronu,cozbiegłosię z wybuchem wojny rosyjsko-tureckiej. Jak zaznaczono w archi-walnych dokumentach „pozostawał w jednostkach ochraniających czarnomorskie wybrzeże i uczestniczył w zmaganiach wojennych podczas ostrzału Eupatorii przez tureckie baterie”.

Na początku roku 1880 otrzymał kolejny awans – na majora. W tym też rokumianowany został dowódcą szwadronu 10NowogrodzkiegoPułkuDragonówJegoKrólewskiejWysokościKsięciaWilhelmaWirtem-berskiego. Pełnił tam obowiązki przewodniczącego sądu pułkowego. W maju 1884 roku mianowany na podpułkownika. Od czerwca 1885 r. byłpomocnikiemdowódcypułku,następnieobjąłstanowiskodowódcy.

Tatarskie biografie

122

Jesienią 1886 roku wzorowo zdał egzaminy kandydackie na stano-wiskopowiatowegonaczelnikawojskowego,któresprawowałwCa-rewokokszajsku (obecnie Joszkar-Ola) w guberni kazańskiej, z zlicze-niem do piechoty armijnej. Zajmował je 8 lat, do maja 1895 r. W tym czasieodznaczonyzostałorderemśw.Włodzimierza4st.zkokardą„za 25-letnią nienaganną służbę” i orderem św. Stanisława 2 st. Zawzorową służbę awansował na pułkownika; w czerwcu 1895 roku wyznaczony na powiatowego naczelnika wojskowego w Pińsku. Wio-sną następnego roku oddelegowany do Grodna jako członek komisji obserwacyjnejdokontroligotowościmobilizacyjnejwurzędziegrod-nieńskiego naczelnika wojskowego. W roku 1897 brał aktywny udział wpierwszympowszechnymspisieludności,zaconagrodzonyzostałciemnobrązowymmedalem.Wroku1899otrzymałorderśw.Anny2st.

Wiosną 1900 roku pułkownik Maluszycki-Ułan złożył prośbęozwolnieniezarmiizpowodówrodzinnych.JakoadresprzyszłegozamieszkaniapodałWilno.Dowódcabrygadyprzesłałpismonaręcedowodzącego wojskami Okręgu Wileńskiego z załączeniem wyka-zu przebiegu służby oraz rozliczeniem służbowym. Wnioskował też o mianowanie płk. Maluszyckiego-Ułana na stopień generała-majo-ra, prawo do noszenia munduru i wyznaczenie emerytury.

Rozkaz w tej sprawie ukazał się 5.06.1900 roku. Z tym dniem puł-kownik Maluszycki-Ułan został generałem-majorem i emerytem.

Żonaty był z Felicją Tuhan-Mirza Baranowską. Mieli dwoje dzieci: synaTamerlana(ur.1873)orazcórkęAjszę-Jelizawietę(ur.1879).

Galim Sitdykow

• MIŁKOWSKI Aleksander Urodził się 13 stycznia 1873 roku w rodzinie asesora kolegialne-

go w guberni grodzieńskiej. Wykształcenie zdobył w gimnazjum pietrozawodskim, postanowił jednak zostać wojskowym i mając 18 lat wstąpił do 103 Pietrozawodskiego Pułku Piechoty jako szerego-wynaprawachochotnika1klasy.Podwóchmiesiącachsłużbyzo-stał skierowany do Moskiewskiej Junkierskiej Szkoły Piechoty. Uczył


123

siędobrze.Awansowałnaunter-oficera,jefrajteraszkoły,młodszegounter-oficera szkoły, następnie starszego unter-oficera szkoły z za-twierdzeniemnastanowiskoplutonowegounter-oficera.

Szkołę ukończył 7.08.1893 roku w stopniu podporucznika z przy-działem do 2 lekkiej baterii 5 Brygady Strzeleckiej. Podczas nauki przejawiał talent pedagogiczny, co było zauważone przez przełożo-nych.Dlatego też powierzonomuobowiązki nauczyciela brygado-wego oddziału szkolnego. Następnie, rozporządzeniem szefa artylerii 2 Korpusu Armijnego, odkomenderowany został na trzy miesiące do 5 Strzeleckiego Lotnego Pułku Artyleryjskiego w Olicie, celem czaso-wegopełnieniaobowiązkówmłodszegooficera.

W latach 1895-1900 Miłkowski zajmował rozmaite stanowiska w 28 Brygadzie Artylerii: szkolił oddział brygadowy, był adiutantem, awansował na porucznika, dowodził półbaterią.W roku 1900mia-nowany sztabs-kapitanem. W tymże roku zaliczono go do składu korpusudesantowego,który15sierpniawyruszyłzOdessydoWła-dywostoku. Uczestniczył w ekspedycji wojskowej na terytorium Chin, odbywając drogę powrotną z Władywostoku do Teodozji.

PopowrocienamiejscedyslokacjiA.Miłkowskizostałstarszymofi-cerem 3 baterii z zatwierdzeniem na stanowisku szefa wydziału go-spodarczego.Wroku1902odznaczonyorderemśw.Stanisława3st.

Od listopada 1904 roku do sierpnia 1905 uczestniczył w wojnie ro-syjsko-japońskiej. Brał udział w wielu potyczkach i wyprawach, był kontuzjowany. Na froncie awansował na kapitana i objął stanowi-skopierwszegostarszegooficera3baterii.Przezjakiśczasdowodził 2 baterią 2 strzeleckiego dywizjonu artyleryjskiego.

Za męstwo i odwagę okazane w wojnie rosyjsko-japońskiej odzna-czonyzostałorderemśw.Anny3st.zmieczamiikokardą,orderemśw.Stanisława2st.zmieczamiorazorderemśw.Anny4st.zdedy-kacją „Za męstwo”.

Zpoczątkiem roku 1906wrócił namiejsce stałej służby i ponad 4 miesiące spędził na leczeniu. Po powrocie na linię frontu zajmował stanowisko starszegooficerabaterii, alewewrześniuprzypomnia-nosobieonimjakooświetnympedagoguiskierowanodooddzia-łu szkolnego, już nie jakowykładowcę, a kierownika.W paździer-

Tatarskie biografie

124

niku 1906 roku 30-letni kapitana uhonorowano dwoma orderami: św.Anny3st.zmieczamiikokardąorazśw.Stanisława2st.zmie-czami. Oprócz tego otrzymał jasnobrązowymedal upamiętniającywojnęzJaponiąiwyróżniającąodznakęna„pamiątkę50-leciapozo-stawania JegoCesarskiejWysokościKsięciaMichaiłaNikołajewiczawgodnościgenerała-feldcejmajstra”.W listopadzie tegoż rokuMił-kowskizostałczłonkiemsąduhonorowegooficerów.

Od roku 1907 do 1910 czasowo dowodził 3 i 1 baterią, uczył słu-chaczy oddziału szkolnego, zasiadał w sądzie. W grudniu 1909 roku odznaczonyorderemśw.Anny2st.Zpoczątkiemroku1911skiero-wanydooficerskiejszkołyartyleriiwcelupodwyższeniakwalifikacji,którąpo8miesiącachukończyłpomyślnie.Powróciwszydodywizji,ponownie czasowo dowodził 3 baterią. W kwietniu 1912 roku miano-wanypodpułkownikiemiwyznaczonynadowódcę2baterii5strze-leckiego dywizjonu artyleryjskiego.

A.MiłkowskibyłuczestnikiemIwojnyświatowej.Latem1917rokuna froncie rumuńskim dowodził artylerią Korpusu Muzułmańskiego, sformowanego przez generała M. Sulkiewicza. Potem znalazł się na Krymie, gdzie był pomocnikiemministrawojska.Dalsza jego służ-baniejestznana.Wedługniektórychpolskichinformacjidosłużyłsięrangi generała-majora.

ŻonatyzZofią,córkąszlachcicaAleksandraSmolskiego.Mielicór-kę Tamarę.

Galim Sitdykow

• MUCHLA Abutalib Urodził się 16 czerwca 1857 roku w tatarskiej okolicy Iwanowo

w powiecie słuckim, w szlacheckiej rodzinie guberni mińskiej. Był sy-nem asesora kolegialnego, prystawa Aleksandra Muchli (herbu Rud-nica), syna Osmana, z małżeństwa z Zebejdą Murzicz (herbu Łuk).

Po ukończeniu Niżnegorodskiego Gimnazjum Wojskowego im. grafa Arakczejewa, wstąpił 10.08.1876 roku do Pawłowskiej Szkoły Wojskowej w Petersburgu. Stamtąd przeniesiony został do Michajłowskiej Szkoły


125

Artylerii.17.05.1877rokuawansowałnaunter-oficera,a1.09.1877rokuskierowany został w stopniu feuerwerkera (ogniomistrza) do 27 Bryga-dy Artylerii. 7.08.1878 roku odkomenderowano go do Twierdzy Pietro-pawłowskiej,celemzdaniaegzaminówdoMichajłowskiejSzkołyArty-lerii. Spędził w Petersburgu prawie rok i po egzaminach 10.05.1879 roku powróciłdoswejbrygady.12.06.1879r.mianowanyportupej-junkrem,28.07.1879 r. chorążym artylerii polowej, 20.12.1879 r. – podporuczni-kiem, a w 20.11.1882 r. – porucznikiem. 20.03.1883 roku odznaczony orderemśw.Stanisława3st.,21.12.1889r.awansowałnasztabs-kapi-tana,21.04.1891r.otrzymałorderśw.Anny3st.

Za zasługi w służbie 9.06.1895 roku awansowany na kapitana, 17.03.1896 r. otrzymał srebrny medal upamiętniający panowanie Alek-sandra III, zaś 15.05.1899 r. order św. Stanisława 2 st. 12.02.1899 r. objąłstanowiskoprzewodniczącegosądubrygady,którezajmowałdo15.09.1900 r. 27.02.1902 roku awansował na podpułkownika z wyzna-czeniemnadowódcę6baterii30BrygadyArtylerii.Podczaswojnyrosyj-sko-japońskiej, od 1.02.1905 r. do 2.06.1906 r. uczestniczył w kampanii, ale najprawdopodobniej nie brał udziału w działaniach bojowych, gdyż nie zostało to wykazane w jego przebiegu służby. 1.11.1905 roku odzna-czonyorderemśw.Włodzimierza4st.,21.01.1906r.ciemnobrązowymmedalem upamiętniającym wojnę rosyjsko-japońską, 26.01.1906 r. jubileuszową odznaką 50-lecia zajmowania przez Wielkiego Księcia Michaiła Nikołajewicza stanowiska generała-feldcejchmajstra. Rozka-zem carskim z 17.11.1908 roku awansowany na pułkownika i zwolnio-ny ze służby z prawem do munduru i emeryturą.

Napoczątku Iwojnyświatowej, rozkazem JCMz17.11.1914 rokuMuchlę ponownie powołano do służby wojskowej w stopniu puł-kownika i wyznaczono dowódcą 2 dywizjonu 6 Brygady Artylerii.1.02.1915 roku wraz z jednostką wyruszył z Homla; od 2 do 28.02.1915 roku uczestniczył w walkach z Niemcami pod twierdzą Grodno (od 1 do 21.02. 1915 r. czasowo dowodził brygadą), następnie od 28.02. do 8.04.1915 r. – na kierunku ostrołęckim. Niebawem otrzymał urlop zdrowotny (25.04.1915 r.) i został przedstawiony do dymisji z powodu niezdolnościdosłużby.ProśbęodymisjęzłożyłwWilnie26.07.1915roku; już w listopadzie znajdował się w ewidencji ewakuowanych na

Tatarskie biografie

126

liściewojskowegonaczelnikapowiatupeterhofskiego.W roku1916zwolnionyzesłużbyzmunduremiemeryturą.Wniektórychpolskichpublikacjach wymieniany jest jako generał-major. Rodzina straciła z nim kontakt w czasie rewolucji sowieckiej i dalsze jego losy oraz dataśmierciniesąznane.

ByłżonatyzMariąRomanowiczówną(ok.1868–19.08.1916r.),cór-ką sztabs-kapitana artylerii Romualda, syna Alberta Romanowicza, ze starej litewsko-tatarskiej rodziny guberni wileńskiej (herbu Kotwi-ca), posiadającej majątek w Niekraszuńcach (powiat lidzki). Zmarła na ewakuacji w Petersburgu. Jej symboliczny pomnik zachował się na mizarze w Niekraszeńcach razem z nagrobkami ich starszego syna oraz krewnych.

Mielidwóchsynów:Iskandera(Aleksandra,30.03.1890–7.02.1912r.),gardemarinafloty(kadetamarynarkiwojennej) iMustafę(Stefa-na), sztabs-rotmistrza gwardii.

Stanisław Dumin

• MUCHLA AleksanderPochodził ze szlachty guberni mińskiej. Urodził się 14 listopada 1884

roku w miasteczku Byteń w powiecie słonimskim guberni grodzieńskiej (metryka z meczetu w Lachowiczach). Był synem drobnego posiada-cza ziemskiego Mustafy-Stefana, syna Jakuba Muchli herbu Rudnica, zmałżeństwazFatmą,córkąAmurataWoronowiczaherbuLis,rodemzLachowicz.WspadkupoojcuotrzymałfolwarczekDombrowszczy-znę(wlatach20.XXw.odstąpiłswączęśćmężowisiostryMarii,Ro-manowi Smolskiemu). Jako ekstern ukończył słonimską szkołę realną. W sierpniu 1906 roku wstąpił jako ochotnik do 118 Szujskiego Pułku Piechoty,wpaździerniku1907r.awansowałnamłodszegounter-ofi-cera,wyróżnionyodznakązacelnestrzelanie.Odsierpnia1908rokubył junkrem Wileńskiej Szkoły Wojskowej; 6.08.1911 roku mianowany podporucznikiem z przydziałem do 110 Kamskiego Pułku Piechoty im. generała-adiutanta hrabiego de Tolly, stacjonującego w Kownie. Młod-szyoficer15kompanii,odstycznia1912rokuszefłącznościpułku.


127

Podczas Iwojnyświatowej,4.08.1914rokuznalazłsięzpułkiemna terenie wschodnich Prus i po pogromie armii gen. Samsonowa we wrześniu1914r.dostałsiędoniewoli.ZazasługiwwalceprzeciwkoNiemcom,wrazzinnymioficeramipułku,29.10.1914rokuodznaczo-nyzaocznieorderemśw.Anny4st.(nosiłosięgonabronibiałejzna-pisem „Za męstwo”).

Według rodzinnych informacji, w obozie nauczał żołnierzy – jeń-ców wojennych matematyki. Po kapitulacji Niemiec w listopadzie1918 roku przez pewien czas studiował na uniwersytecie, potem wy-uczył się zawodu lutnika. We wnętrzu jego pierwszych skrzypiec, zrobionychwBerlinienapoczątkulat20.Możnazobaczyćetykietyz napisem Aleksander Muchla / Berlin 192 oraz inicjałem A.M. zwień-czonymszlacheckąkoroną.Zajedenzeswychinstrumentówotrzy-mał nagrodę.

W listopadzie 1923 roku „powrócił z niewoli”, jak sam zapisałw książeczce wojskowej, i przyjechał do Moskwy, gdzie zamiesz-kał jego ewakuowany podczas wojny brat Mustafa-Stefan, urzędnik pocztowy, oraz siostra Anifa (po mężu Milkomanowicz) z rodzinami. Początkowozarejestrowanyzostałjako„byłybiałyoficer”,następniejednakzdjętyzwykazuijakimścudemuniknąłwlatach30.aresz-towaniaistracenia.Pracowałwfabryceinstrumentówmuzycznychw Zwienigorodzie, kontynuował pracę w domu; robił skrzypce dla zawodowych muzyków (z jego instrumentów korzystano nawetna konkursie im. Czajkowskiego), sam wykonał meble do swojego mieszkania, nabytego w jednym z pierwszych (jeszcze przedwojen-nych) domówspółdzielczych,wybudowanychprzyulicyUsaczewa(dom19,mieszkanie162).Wieleczasupoświęcałwychowaniucórki,późniejwnukaStanisława.Zmarłnaglenazawał23stycznia1962r.Pochowany na Cmentarzu Wostriakowskim w Moskwie.

Był żonaty z Eugenią Pietrowną Olkowicz (9.11.1900–7.7.1983 r.), córkąkolejarza,zrodzinypolskiegopochodzenia.MielijednącórkęFatimę (ur. w Moskwie 7.02.1932 r.).

Stanisław Dumin

Tatarskie biografie

128

• MUCHLA Mustafa (Stefan)Urodził się 11 marca 1894 roku w szlacheckiej rodzinie z guber-

nimińskiej, jako syn oficera artylerii AbutalibaMuchli, syna Alek-sandra,zmałżeństwazMariąRomanowiczówną,córkąRomualda (h. Kotwica).

UkończyłPskowskiKorpusKadetóworazJelizawietgradskąSzkołęKawalerii. 1.10.1914 roku uzyskał stopień korneta z przydziałem do 3 Smoleńskigo PułkuUłanówim. Cesarza Aleksandra III, ale od razu odkomenderowanyzostałdoPułkuDragonówLejb-gwardii,wktó-rego szeregach walczył z Niemcami. Awansowany na porucznika wroku1915,odznaczonyorderemśw.Anny4st.zdedykacją„Zamę-stwo”(1915)iśw.Stanisława3st.zmieczamiikokardą(1916);będącjuż ostatecznie przeniesiony do tego pułku, awansowany na sztabs--rotmistrza (1916).

Podczaswojnydomowejbyłoficerem-wychowawcąwPskowskimKorpusieKadetów.Wlipcu1917rokukorpusewakuowanodoKaza-nia iulokowanowbudynkuAkademiiDuchownej.Wpaździerniku1917rokukadeciorazjunkrzyusiłowalistłumićwystąpienieżołnie-rzy artylerii, popierających rewolucję bolszewicką. Kiedy w roku 1918 Kazańzostałzdobytyprzezbiałych,kadecipoparliich.Wewrześniumiastu zagroziła Armia Czerwona; korpus ewakuowano do Ufy, stam-tąd skierowano wraz z armią Kołczaka do Irkucka, gdzie wznowio-nozajęcia.Wiadomo,żesztabs-rotmistrzMuchlawewrześniu1919roku nadal. Zajmował swoje stanowisko, jest bowiem wymieniony wpewnymdokumencie13.01.1920r.Wtedywłaśniekadeciwalczylizbolszewikami,którzywznieciliwIrkuckupowstanie.Wieluzginęłolub dostało się do niewoli, pozostali odeszli z białą armią. Uczelnia przestałaistnieć,choćwielujejwychowankównadalwalczyłoprze-ciwko czerwonym.

PozakończeniuwojnyMuchlapowróciłnaWileńszczyznę,gdziezostałwłaścicielemniewielkiegomajątkuOkminiszki.Wroku1925był członkiem zarządu koła wychowanków rosyjskich korpusówkadetówwWilnie.OpublikowałniewielkiewspomnieniaowalkachLejb-gwardyjskiegoPułkuDragonówwIwojnieświatowej.Podobnie


129

jak inna tatarska szlachta ziemiańska wspierał muzułmańskie para-fie.Wroku1925byłwśródofiarodawcównameczetwNiekraszuń-cach. Po zajęciu Litwy przez Armię Czerwoną w roku 1940 został aresztowany i wraz z wieloma innymi miejscowymi obywatelami wy-wieziony doRosji.Według danych, przekazanych później rodzinie,zmarł31grudnia1942rokunapółnocy,wsowieckimobozieAleksan-drowka w Narymskiego Kraju.

ByłżonatyzHelenąTalkowskąherbuRadzic,córkąJana.Mielijed-nącórkę,Nijarę(ur.5.10.1917),którarepatriowałasiędoPolski(zmar-ła w Poznaniu).

Stanisław Dumin

• MUSSIELEWICZ Josif Urodził się około roku 1743, jako syn Samuela Mussielewicza.

22.05.1760 roku wraz z bratem Jakubem sprzedał za 3 tysiące zło-tych Antoniemu Zawadzkiemu, kanonikowi smoleńskiemu, należną imwspadkuczęśćmajątkuWaka-Kozaklaryzprawempołowuryb.

Porucznik przedniej straży wojsk litewskich. 6.05.1794 roku pod-czaspowstaniakościuszkowskiegootrzymałwGrodnieodpułkow-nika „siły zbrojnej narodowej litewskiej”, generała-majora milicji powiatu grodzieńskiego Andrzeja Kazanowskiego patent na ran-gę rotmistrza w jego pułku. W roku 1795 był wymieniony z rodziną wśród szlachty tatarskiej okolicy Waki. 14.05.1806 roku rotmistrzbyłychwojskpolskich,wspólniezżonąHeleną ikrewnymi,wujemEliaszem(s.Jakuba)MussielewiczemijegosynemJózefem,sprzedałpołożone w powiecie wileńskim i trockim folwarki Waka-Prudziany iWaka-Japaszewiczezpoddanymi,HeleniezksiążątPuzynów-Do-mbrowskich, podwojewodzinie smoleńskiej. W roku 1825 jego dzieci mieszkaływokolicySorokTatarów,gdzieposiadałyfolwarkbezpod-danych, otrzymany w testamencie (z 5.07.1815 r.) zmarłego bezdziet-niewdowcaJózefa(s.Eliasza)Mussielewicza.

ŻonatyporazpierwszyzJoanną(ok.1746–?),zktórąmiałsynów:Sylwestra (ur. ok. 1780) i Aleksandra (ur. ok. 1783), wspomnianych

Tatarskie biografie

130

wroku1795.ZdrugążonąHelenąSulejmanowiczówąmielisynaSa-muela(ur.1804)icórkęZuzannę.Dzieciwywiodłysięzeszlachectwaw guberni wileńskiej 5.05.1823 roku z herbem Grabie.

Josif Mussielewicz zmarł około 1815 roku.

Stanisław Dumin

• MUSTAFICZ Maciej Urodził się około 1761 roku w rodzinie szlachty guberni wileńskiej,

wokolicyNiemieża.ByłsynemMichała,synaDawidaMustaficza,dy-misjonowanego chorążego pułku przedniej straży wojsk litewskich szefostwa Kirkora (1791).

Wstąpił do służby jako towarzysz do litewsko-tatarskiego pułku ar-mii rosyjskiej w roku 1797. W tym samym roku został sztyk-junkrem, a w 1798 – namiestnikiem. Po reorganizacji jednostki służył w sfor-mowanym na jej podstawie tatarskim pułku ułańskim. W roku 1800 był kornetem, w 1808 – porucznikiem, w 1811 – sztabs-rotmistrzem. Uczestniczył w wojnie z Napoleonem 1812 r. Otrzymał srebrny medal za rok 1812. W roku 1818 mianowany rotmistrzem. W stopniu kapita-na był w roku 1824 naczelnikiem wileńskiego oddziału żandarmerii.

PosiadałwówczaswNiemieżu 60 dziesięcin ziemi z 4 duszamichłopskimi. W roku 1835 awansował na majora. 6.12.1836 roku został odznaczonyorderemśw.Jerzego4st.za25latsłużby.

Jego żona Roksolana, majorowa (1778–14.01.1864 r.), pochowana jestnatatarskimmizarzewNiemieżu(zachowałsięnagrobek).DataśmierciMaciejaMustaficzaniejestznana.

Stanisław Dumin

• OSAŃCZUKOWICZ Majko Sańczukowicz, (Asańczukowicz)Dataurodzenianieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem kniazia Asańczuka-ułana (Sańczuka, Osańczuka), już


131

w1440rokuwładającymmajątkiemZasulewZiemiNowogródzkiej.KniaźMajkoOsańczukowiczUłan23.11.1482rokuotrzymałodkró-la Kazimierza Jagiellończyka 8 kop groszy z karczm kiernowskich, a17.03.1488 roku4kopygroszyzkarczmnowogródzkich.W roku1498 dostał przywilej na siedmioro służb w Kumelanach oraz ziemię bojarską Bogdana Niekraszewicza w powiecie krewskim. Był potem marszałkiemściahuUłanówOsańczukowiczów(wymienionywspi-siemarszałkówwpóźniejszymprzywileju).

Dwukrotnie żonaty, przy czym jedna żona uważana za ślubną,druga za nieślubną („niewienczalną”). Przekazał majątek Zasuleswymdwómsynomznieślubnejżony,SerafinowiiLehimberdejowiMajkowiczom. Po jego śmierci, synowie po ślubnej żonie, kniazio-wieMajkowiczowie Osańczukowiczowie: Begim, Adko (późniejszymarszałek tego ściahu),Nurum (później chorąży ściahu) iMahmet(zm.przedr.1522),20.03.1505rokuotrzymaliodkrólaAleksandralistzatwierdzający im majątek Zasule, z rozkazem tamtejszym ludziom, aby byli im posłuszni.

Około roku 1510 „bratem” tychżeMajkowiczóww jarłyku chanaMengli-Gireja nazwany został Tuwitel-ułan, zmarły na krymskiej służbie. Prawdopodobnie było to jakieś dalsze pokrewieństwo; ich„bratem”wjednymzdokumentównazwanybyłrównieżkniaźAch-mećWojszutkowiczUłan,krewniakMajka.

Zmarł przed rokiem 1505.

Stanisław Dumin

• OSTRYŃSKI Aziubek-sołtan DawleszewiczUrodził się po roku 1491. Był potomkiem Czyngis-chana, synem care-

wiczaDewlesz-sołtana(Dawlesza),bratankachanaMengli-Gireja.Wspo-minany w dokumentach jako Ozubek, Uzubek, Azubek, Azibek, Oziubek.

ZpismaMengli-GirejadokrólaZygmuntaI(ok.1507)wynika,żepo powrocie z Litwy krymski poseł Mamysz-ułan zakomunikował chanowi,że„bratanaszegosyna,DowleszSołtanowa,synaOzubek--sołtana, królewska danina odebrana i przekazana pewnemumo-

Tatarskie biografie

132

skwicinowi”,tzn.odebranomukrólewskienadanie(zapewneotrzy-maneprzezjegoojca).Chanprosiłkróla,aby„tegoOzubeka-sołtanabrata naszego [tj. rodowca] przy honorze zachować [tj. traktowaćzhonorem]”izwrócićmumajątek.OjciecAziubekawyjechałzKry-mu w 1491 roku i niebawem ożenił się na Litwie (prawdopodobnie zcórkąjednegozmiejscowychznanychTatarów),możliwewięc,żeAziubek urodził się już w Wielkim Księstwie Litewskim.

11.04.1514 roku król Zygmunt I powiadomił namiestnika ostryń-skiego o nadaniu carewiczowi Uzubek-sołtanowi 70 koniuchów, 6pustkowii2parobkówpodOstryniąwpowiecielidzkim.Tenma-jątek,znanypóźniejjakoRycza,znajdowałsięwewłościostryńskiej,dlategoAziubeka i jegopotomstwozaczętowymieniaćwźródłachjakocarewiczówOstryńskich(jednocześnie,dlaodróżnienia,innychtatarskichcarewiczów,którzyotrzymalinadaniewewłościpuńskiej,nazywano carewiczami Puńskimi).

TenpotomekGirejówpodtrzymywałstosunkizostatnimchanemWielkiej Ordy Szejch-Ahmedem, rywalem krymskiej dynastii. Po po-wrocie Szejch-Ahmeda do Ordy Nogajskiej w roku 1520 chan prosił królao przysłaniemuz pomocą „doCzerkas”, tj. naUkrainę, jegobrataChallek-sołtanaiOzubek-sołtana„zdawnymiludźmidobrymi”(z innymi dobrymi ludźmi). Zygmunt I obiecał chanowi, że przyślecarewiczówdoKijowaikażetammieszkać,„pókity,bratnasz,zwoj-skiem swoim na nieprzyjaciela swego nie wyjdziesz”. Ale ostatecznie Aziubek pozostał na Litwie.

18.10.1529roku,gdykrólewiczZygmuntAugust,ogłoszonywiel-kimksięciemlitewskim,zostałuroczyścieosadzonynatronieobokZygmunta I,wśródzgromadzonychosób (episkopat, litewscy ipol-scy panowie, przedstawiciele bojarstwa rozmaitych ziem), „naprze-ciwmajestatu [JegoWysokości] blisko siedzieli dwaj carewicze naławkach”. Jednym z nich niewątpliwie był Aziubek, drugim zapew-ne Challek-sołtan lub Janibek-sołtan (carewiczowie Puńscy. Aziu-bekuczestniczyłwsejmachwskładzieświtykrólewskiej.Zajmowałpierwszemiejscewhierarchiirodówlitewsko-tatarskichipełniłfunk-cję rozjemcy oraz sędziego w sporach między miejscowymi Tatarami. Na polecenie Zygmunta I carewicz wydawał Tatarom hospodarskim


133

(królewskim)świadectwaszlachectwa,zatwierdzaneprzezkrólanatej samej zasadzie, co analogiczne „listy” wydawane bojarom-szlach-cieprzezwyznaczonychdotegolitewskichpanów.

W roku 1530 Aziubek otrzymał kilka dodatkowych nadań. W roku 1531 dostał majątek Położyn w powiecie mińskim, w 1536 – Stiepa-nowszczyznę w powiecie trockim. W roku 1532 przydzielono mu 10 kop groszy i postaw sukna ze skarbca litewskiego. W rejestrze wy-nagrodzeńzasłużbę„dworzanomhospodarskiem”(królewskim)jestw roku 1536 zapis o wydaniu „carewiczowi Aziubekowi-sołtanowi” adamaszkunaodzież,suknaipieniędzy(10,później15kopgroszy),co oznacza, że w tym czasie znajdował się przy boku Zygmunta I. Następne znane nam wzmianki o nim pochodzą z lipca 1540 roku, kiedytrzechTatarówprzedstawiłokrólowidopotwierdzenia„listsą-dowy” (postanowienie sądowe) carewicza Oziubeka-sołtana i Fursa Ułana Asańczukowicza. Na pieczęciach widnieje nieco zmieniony znakGirejów–TarakTamga(trójząb,któregojedenkoniecjestzgiętynaznakprzynależnościdomłodszejgałęzidynastii.Wśródplemionkazachskich taki znak potomkówCzyngisydównazywa się SołtanTamga).

NaLitwieAziubekożeniłsięzcórkąjednegoztowarzyszyswegoojca(późniejszegokaraczajaułususzyryńskiegonaKrymie),kniaziaMalikbaszy-murzySzyryńskiego,kniaziównąZanią(Zosią)Malikba-szówną.Mielitrzechsynów:Bohatyr-sołtana,DżanajaiCzyngisa;je-dynie ostatni zostawił potomstwo, wygasłe do początku XVII wieku.

Aziubek zmarł między rokiem 1540 a 1546, kiedy majątki po nim należałyjużdojegosynów.

Stanisław Dumin

• OSTRYŃSKI Bohatyr-sołtan Aziubek-sołtanowiczUrodził się na Litwie, data nie jest znana. Był potomkiem Czyn-

gis-chana, synem (przypuszczalnie najstarszym) Aziubeka-sołtana Ostryńskiego i kniaziównyZani (Zosi)MalikbaszównySzyryńskiej,krewnym chana Mengli-Gireja.

Tatarskie biografie

134

Razem z braćmi, carewiczamiDżanajem i Czyngisem, otrzymałwspadkuobszerneojcowskiewłości.Wroku1546rozpocząłsprawęo ziemię w Położynie w powiecie mińskim z chłopami z Luboszań-skiegodworu,alerokpóźniejonijegobrat(niewymienionyzimie-nia)przegralitenproces.Następnie„braciacarewicze”odstąpiliczęśćPołożyna panu M. Naruszewiczowi. Najprawdopodobniej zmarł bez-dzietnie przed rokiem 1555.

Stanisław Dumin

• OSTRYŃSKI Czyngis Aziubek-sołtanowiczCarewicz, potomek Czyngis-chana, syn carewicza Aziubek-soł-

tanaOstryńskiegoikniaziównyZani(Zosi)MalikbaszównySzyryń-skiej. Urodził się na Litwie, data nie jest znana.

Razem z braćmi, carewiczami Dżanajem i Bohatyr-sołtanem,odziedziczylirozległewłościpoojcu,jednakniepotrafiliichzacho-wać;częśćmajątkuPołożynwpowieciemińskim„braciacarewicze”odstąpilipanuM.Naruszewiczowi.Wspólniezmatkąuzyskaliwroku1555 powrót chłopów, zbiegłych z majątku Rycza. Z supliki, skie-rowanej do króla przez „carycęOstryńskąUzubek SołtanowąZojęMedliboszownej” i jej syna Czyngisa, wynika, że z wyroku wojewody trockiegoidzierżawcylidzkiegoMikołajaRadziwiłła,jejsynDżanajotrzymałrównączęść„ztymdrugimsynemjej”(tj.Czyngisem)zma-jątkupodOstrynią,alegnębiłswychludzi,którzyzbieglinaziemiestarostyostryńskiego.NiebaczącnabrakucarewiczówOstryńskichdokumentównatychchłopów(wedługinformacji„carycy”,nadaniekrólewskiezagubiłwNowogródkusługajejsyna,carewiczaOstryń-skiegoBohatyr-sołtana),królZygmuntAugust(„jakożbezustankutacaryca z synem swym Czyngisem natręctwa nam czyniła” – z pewnym rozdrażnieniemoznajmiłmonarchaw„liście”dostarosty25.09.1555r.)poleciłzwrócićimzbiegłychpoddanychipotwierdziłmajątekpodOstrynią „na chlebokarmienie” (wyżywienie) jej, Czyngisowi i ich po-tomkomzobowiązkiemsłużeniakrólowi„jakożmążjejiojciectegożCzyngisaUzubekSołtansłużył”.16.11.1555 rokukrólwydałcarewi-


135

czowi Czyngisowi i jego matce przywilej na Ryczę. 13.08.1583 roku CzyngiswpisałówprzywilejdoksiągTrybunałuLitewskiego.Wtym-że roku zapisał żonie zobowiązanie pieniężne na majątku Brzostowi-ca-Bigieniewpowieciewołkowyskim,zaśwroku1588sprzedałtenmajątek marszałkowi M. Kurczowi.

Posiadłościtejrodzinynależałydonajwiększychmajątkówtatarskichw Wielkim Księstwie Litewskim, chociaż, rzecz jasna, daleko ustępowa-łylatyfundiommagnackim(zktórychwystawianopostoiwięcejkoni).

Czyngis, podobnie jaki i inni carewiczowie, nie podlegał tatarskim chorążym,stojącymnaczeletatarskichściahów(pospolitegorusze-nia,doktóregobyliprzypisaniwzasadziewszyscyTatarzyposiada-jący nadania i zobowiązani do służby wojskowej). Posiadał przywi-lej stawiania się na służbę ze swoim oddziałem wprost do hetmana. Przykładowo, w roku 1567 carewicz Ostryński samodzielnie wystawił zeswychwłości8jeźdźcówdowojskalitewskiego.Toprawocarewi-czówodpowiadałoprzywilejomlitewskichkniaziówipanów,którzypierwotnie nie wchodzili w skład powiatowego pospolitego ruszenia i zjawiali się na służbę z własnymi oddziałami.

Zmałżeństwazkuzynką,kniaziównąUmnąAgiszewnąSzyryńską,Czyngiszostawiłnieznanezimieniamałoletniedzieci.Pojegośmierci,ichdziadekiopiekun,kniaźJanAgiszewiczSzyryński,3.04.1598rokuotrzymał od Zygmunta III potwierdzenie dla nich na Ryczę i Położyn. Wkrótcepotym,wdowapoCzyngisiewyszłazamążzakniaziaFursaAsanowicza Ułana i sprzedała Ryczę szlachcie Chaleckim. Prawdopo-dobnie, dzieci Czyngisa zmarły w dzieciństwie, a wraz z nimi wygasł zpoczątkiemXVIIwiekuródcarewiczówOstryńskich.

Stanisław Dumin

• OSTRYŃSKI Dżanaj (Dczanaj) Aziubek-sołtanowiczUrodził się na Litwie, data nieznana, jako syn Aziubeka-sołtana

Ostryńskiego i Zani (Zosi)Malikbaszówny Szyryńskiej. Był potom-kiem Czyngis-chana, krewnym chana Mengli-Gireja.

Tatarskie biografie

136

Razem z braćmi, carewiczami Bohatyr-sołtanem i Czyngisem,odziedziczyłrozległeojcowskiewłości,wtymczęśćmajątkuRyczapodOstrynią.JakwynikazsuplikiichmatkidokrólaZygmuntaAugu-sta (1555), po orzeczeniu wojewody trockiego i dzierżawcy lidzkiego MikołajaRadziwiłła carewiczDżanaj otrzymał równą część „z tyminnymsynemjej”wmajątkupodOstrynią,ale–wedlesłówkrewnia-ków– „będący rozumuniezupełnego”, uciskał swoich ludzi, którzyzbieglinaziemięstarostyostryńskiego.MatkaibratDżanajadopięlipowrotuowychchłopów,aleDżanajdalejwładałswojączęściąoj-cowskiego majątku i zawierał ziemskie umowy. Na jednym z doku-mentówz1572rokuzachowałasiępieczęćzrodowymznakiemGi-rejów–TamgąTarak(wpostaciużywanejprzezchanówkrymskich).Zmarł po roku 1572.

CarewiczDżanajbyłżonaty,dzieciniemiał.Wdowaponim„Siem-szubaninowa Taktamyszowna Dczanajewa Azbek SołtanowiczacarewiczowaOstryńska”sprzedałaH.P.UnichowskiemuczęśćKoł-dyszewawpowiecienowogródzkim (5włókziemi).Ziemię tękrólZygmunt III przywilejem 11.03.1595 roku zatwierdził przy nowych właścicielach.

Stanisław Dumin

• POŁTORŻYCKI JózefUrodził się w grudniu 1846 roku, w szlacheckiej rodzinie z guberni

wileńskiej. W roku 1864 wstąpił jako junkier do 3 Aleksandrowskiej Szkoły Wojskowej. Po jej ukończeniu w roku 1866 skierowany został do 123 Kozłowskiego Pułku Piechoty.

W roku 1871 awansował na podporucznika, w 1873 był poruczni-kiem, a w 1877 – sztabs-kapitanem. Uczestniczył w wojnie rosyjsko--japońskiej, był ranny. Po zakończeniu działań wojennych mianowa-nykapitanemiwyznaczonynastanowiskodowódcykompanii.

Po 10 latach przykładnej służby, w roku 1888 osiągnął Połtorżycki stopień pułkownika i przeniesiony został do Wołyńskiego Pułku Lejb--gwardii na stanowiskodowódcybatalionu.W roku1892 rozpatry-


137

wanokandydaturęPołtorżyckiegonadowódcę128StarooskolskiegoPułkuPiechoty(KijowskiOkręgWojskowy,miastoZasławl).Opróczniegobyłojeszczedwóchkandydatów.Wtejsytuacjiskierowanodosztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego pytanie, czy istnieją ja-kieśprzeszkodysłużbowewwyznaczeniugonapowyższestanowi-sko. Po otrzymaniu niezbędnych danych, ministerstwo spraw wojsko-wych wydało w imieniu JCM rozkaz o wyznaczeniu J. Połtorżyckiego nadowódcętegopułku.

3.02.1893rokuprzesłałnaręcecesarzaraport,wktórympowia-domiłoobjęciuobowiązkówdowódcypułku.Dokumenttenzareje-strowanyzostałwGłównymSztabie9.02.1893r.Zpośrednichźródełwiadomo, że Połtorżycki dosłużył się stopnia generalskiego.

Zmarł w roku 1909. Był żonaty, miał dwoje dzieci.

Galim Sitdykow

• PUŃSKI Dżanibek-sołtan (Dżanbek, Janibek, Jenbek) Data narodzin nieznana. Według wszelkiego prawdopodobień-

stwa, jego ojcem był carewicz Challek-sołtan, bratanek ostatniego chanaWielkiej Ordy Szejch-Ahmeda (Szach-Achmata), który wrazz chanem przybył do Wielkiego Księstwa Litewskiego w roku 1502 i wzmiankowany jest w dokumentach jeszcze w latach 20. Zatem, ca-rewiczDżanibektoprawnukdobrzeznanegowhistoriichanaZłotejOrdy Achmata (Ahmeda, ? –1481).

Byćmoże,był jednymzdwóch tatarskichcarewiczówobecnych18.10.1529 rokunaceremoniiogłoszeniakrólewiczaZygmuntaAu-gustawielkimksięciemlitewskim.Wroku1532carewicz„DżanbekSołtan”otrzymałzlitewskiegoskarbca(jednocześniezcarewiczemAziubek-sołtanem Ostryńskim) kilka kop groszy i postaw sukna. Ca-rewiczemPuńskimzostałnazwanywdokumencie1542roku,wktó-rym Zygmunt I rozkazał litewskiemu podskarbiemu Hronostajowi co-roczniewydawaćzbiegłemuzMoskwykniaziowiSzujskiemu80kopgroszy, a carewiczowi Puńskiemu, zamiast dawnych 50 – 100 kop gro-

Tatarskie biografie

138

szy.Ikniaź,icarewiczbiliczołemo„chlebokarmienie”,tj.majątki,alekróluznałzaodpowiedniejsze„natęporę”rocznie„dawaćimpewnesumy”. Początkowo więc carewicz nie miał stałych nadań ziemskich, alebyłosiedlonywewłościachpuńskiej,stądteżpochodzijegona-zwisko(któreutrwaliłosię,gdyotrzymałtamziemię).

Wdwóchaktachkupnaz lat1543-1545 Jenbek-sołtannazywanyjest carewiczem Zawołżańskim (carem Zawołżańskim nazywano na Litwie także jego stryjecznegodziadaSzejch-Ahmeda), alepóźniejjego potomkowie tytułowali się carewiczami Puńskimi. W roku 1543 Jenbek-sołtannabyłwpowiecietrockimogród,zaśwroku1545dwórodkniaziaObdułyAbrahimowicza(Juszyńskiego).Wroku1556królZygmuntAugustnadałwreszcie„carewiczowiPuńskiemuDżanibekSołtanowi”znacznymajątekKołdyczewowpowiecienowogródzkimpo zmarłym bezpotomnie Tatarze Toktamyszu. Stał się on na pewien czasgłównąposiadłościątejrodzinywWielkimKsięstwieLitewskim.

Carewiczzmarłmiędzyrokiem1556a1568.Byłżonatyzkniaziów-nąChawąOliszkówną,córkąkniaziaOliszkiKazkiewicza,chorążegotatarskiegomereszlańskiego (kondrackiego) ściahu (owdowiawszy,wyszła ponownie za mąż za kniazia Abaza Machmetowicza Sejta). Mielitrzechsynów,carewiczówIslama,Temira(zostawiłpotomstwo)iSelimaorazcórkę,carewnęFatmę,zamężnązakniaziemDżanah-metemSzachmancerowiczemKasimowiczemz rodukniaziówBa-ryńskich.

Stanisław Dumin

• PUŃSKI Islam-sołtan JanibekowiczData urodzin nieznana. Był synem carewicza Jenbeka-sołtana

(Dżanbeka),potomkiemCzyngis-chana,praprawnukiemchanaZło-tej Ordy Achmata (Ahmeda). W roku 1567 carewicz Puński, zapew-neIslam,wystawiłzeswychwłości3koniedo litewskiegowojska.SamIslam-sołtanosobiściepełniłsłużbęwojskową,dowodziłnajem-nąchorągwią tatarską jakokrólewski rotmistrz.Zazasługiwwoj-nie inflanckiejotrzymałodkrólaZygmuntaAugustamajątekPodli-


139

pie w gminie puńskiej, co potwierdza dokument Mikołaja Radziwił-łaiJanaChodkiewicza,wystawiony12.08.1572r.NowykrólHenrykWalezy przywilejem z 6.04.1574 roku potwierdził nadanie swego po-przednikaIslam-sołtanowiijegosynomdożywotnio–„dodwóchży-wotówich”.Majątekliczył18włók,wtym7„osiadłych”,zpoddanymi.

W późniejszy okresie służby „carewicz Puński kniaź Islam Jani-bekowicz” otrzymał w tejże gminie w dożywotnie władanie sioło Ja-nuszkowo, liczące15 „osiadłych”włók.Oprócz tego, razemzbrać-mi, carewiczami Temirem i Selimem, odziedziczył po ojcu majątek Kołdyczewo. Podobnie jak ich ojciec, carewiczowie Puńscy korzystali z przywileju samodzielnego stawiania się na służbę wojskową, nie podlegająctatarskimchorążym.Ztegopowoduichwłościniezostałynawetopisanewrewizjidóbrtatarskich1558-1559r.

OśmierciIslam-sołtanawspominadokumentzroku1592(szlach-cic JanWiszniewskioświadczyłwkancelarii, żecarewicz rzekomozmarł bezpotomnie, i zgłosił pretensje do jegomajątków,nie tylkoTorczyc,aleiKołdyczewaorazdworuArabińskiego),zaś23.06.1593roku należne mu dożywotnio Januszkowo zostało nadane na takich samych warunkach szlachcicowi Szczęsnemu Jelskiemu.

SynemIslam-sołtanabyłcarewiczChallekIslamowiczPuński,któ-rywroku1609sprzedałswojączęśćKołdyczeważonieswegostryja,carewicza Selima.

Stanisław Dumin

• PUŃSKI Janbek-sołtan (Jambek, Dżambek) Temirowicz (Temirklewicz, Temurklewicz)Datajegourodzinniejestznana.ByłpotomkiemCzyngis-chana,

wnukiemcarewiczaJanbek-sołtana(Dżanbeka),prapraprawnukiemchana Złotej Ordy Achmata (Ahmeda).

Około 1600 roku carewicze Puńscy, Szachmet i Janbek Temurklowi-czowiesprzedaliczęśćswojejziemikniaziowiAssanowiAliejewiczo-wi. Niebawem Janbek odznaczył się w ekspedycji przeciwko Szwedom wInflantachizaswewojennezasługi27.04.1606rokuotrzymałrazem

Tatarskie biografie

140

zżonąodkrólaZygmuntaIIIprzywilejna3włókiziemiwdzierżawieRaduńskiej (powiat lidzki), nadane im dożywotnio.

Uczestniczył w wojnie Zygmunta III z Rosją oraz w oblężeniu Smo-leńska. Podczas pobytu w królewskim obozie pod Smoleńskiem,3.03.1610 roku Janbek-sołtan otrzymał przywilej na ziemię w gminie puńskiej, oddaną bezprawniew zastaw– bez królewskiego zezwo-lenia – przez jego stryjów, Islama i Selima, oraz stryjecznego brataChalleka Islamowicza. 24.07.1615 roku carewicz Jambek Temurklewicz sprzedałinnymTataromswójfolwarkCarewszczyznęwRejżach.

Podczasdalszejsłużbywojskowejotrzymałtytułkrólewskiegorot-mistrza i dowodził tatarską chorągwią. Razem ze swym oddziałem uczestniczył w wojnie z Turcją i zginął pod Chocimiem, gdzie we wrześniuipaździerniku1621rokuwojskolitewskiepoddowództwemhetmana Jana Chodkiewicza, razem z ukraińskimi kozakami Piotra Sahajdaczego, pogromiło 150-tysięczną armię sułtana Osmana II.

Był żonaty z córką tatarskiego chorążego, kniaziówną MarinąDawletbahtyjewiczówną z rodu kniaziów Baryńskich. Należała doniej częśćmajątkuRudnikiwwoj.nowogródzkim.TamwdowapoJanbeka i siedmioro ich synów, carewiczowie Jufran,Dawid, Islam,Temir,Achmat,ChalilekiKantemir,bylizapisaniwrewizjidóbrtatar-skich 1631 roku. Wszyscy oni mieszkali w Rudnikach i od czasu do czasu wzmiankowani są w dokumentach z 2 połowy XVII w. Niewąt-pliwiewnukamiJanbek-sołtanabylikniaźMatiaszCarewiczikniaźJan(Janbek,Jenbek),którychżony(pewniejużwdowy),obokinnychwłaścicieliRudnik,Temurowszczyzny iZabłociawpowiecienowo-gródzkim,płaciłypodatekpodymnyw1690r.

Ciekawe, że w następnych pokoleniach przedstawiciele tego rodu nieużywalinazwiskaPuńskich i tytułowali siękniaziami,zaś tytułcarewiczów, zdaje się, przekształcony został w nazwisko (podob-niejaktytułułana,którynaLitwiestałsięnazwiskiemdwóchgałęzimłodszychCzyngisydów),zwłaszcza,żejegoordyńskiodpowiednik,tytuł sołtana, używany był po imieniu.

Nieznana z imienia córka kniazia Jana Carewicza wymienionabyła razem z ojcem w roku 1677. Jeszcze jeden przedstawiciel tego rodu był około 1730 roku drugim mężem Fatmy Bazarewskiej, wdowy


141

po Tatarze Bohdanie Januszewskim. I jest to ostatnia znana wzmian-ka o tatarskich carewiczach na Litwie.

Stanisław Dumin

• ROMANOWICZ Aleksander Urodził się 1 kwietnia 1871 roku w Olekszyszkach, rodzinnej po-

siadłości dziedzicznej szlachty w powiecie lidzkim guberni wileń-skiej.UczyłsięwPołockimKorpusieKadetów.Wsierpniu1890rokurozpoczął służbę wojskową w Nikołajewskiej Szkole Kawalerii jako szeregowy junkier. W roku 1892, po zakończeniu nauki z 1 kategorią, otrzymałstopieńkornetawLejb-gwardyjskimPułkuDragonów.Wla-tach 1895–1898 dowodził tam zwiadem 6 szwadronu. W tym czasie awansował na porucznika i otrzymał kilka odznaczeń, m.in. za pracę przypierwszympowszechnymspisieludnościwroku1897.

W roku 1899 znalazł się w Wielkim Księstwie Finlandzkim, gdzie uczestniczyłwzjeździepolowympodWilmanstrandem.Wroku1900zaangażowany był w przeprowadzenie spisu wojskowo-końskiego w guberni nowogrodzkiej.

W pierwszym dziesięcioleciu XX w. A. Romanowicz pełnił obo-wiązki kwatermistrza pułkowego, czasowo dowodził szwadronem, kierował oddziałem sztabowym, uczestniczył w polowych ćwicze-niachoficerów2GwardyjskiejDywizjiKawalerii,byłdowódcąpułko-wego oddziału szkolnego, członkiem sądu pułkowego. W roku 1909 awansowałnarotmistrza.Odznaczonyzostałorderamiśw.Stanisła-wa3i2st.orazśw.Anny3st.Wroku1912zachorowałidwamie-siące przebywał na leczeniu w Piatigorsku na Kaukazie. W roku 1913 zebranieoficerskiewybrałogonaczłonkaoficerskiegosąduhono-rowego.Otrzymałtakżeorderśw.Anny2st.iawansnapułkownika.Wroku1914byłmłodszymsztab-oficerempułku,przewodniczącymsądupułkowego,czasowopełniłobowiązkipomocnikadowódcypuł-ku ds. gospodarczych.

OdpoczątkuIwojnyświatowejuczestniczyłwdziałaniachfronto-wych,wykazującsięodwagąimęstwem.Wpaździerniku1914roku

Tatarskie biografie

142

uhonorowanyorderamiśw.Włodzimierza2st.zmieczamiikokar-dą,wlutym1915–orderemśw.Anny4st.zdedykacją„Zamęstwo”.Wmajutegożrokuwyznaczonynastanowiskodowódcy12Kaliskie-go Konnego Pułku Pogranicznego, a także odznaczony mieczami do posiadanegoorderuśw.Stanisława2st.ijasnobrązowymmedalemza wzorowe przeprowadzenie powszechnej mobilizacji 1914 r. W roku 1916otrzymałkolejnyorder,św.Włodzimierza3st.

20.05.1917rokuprzeniesionydoFinlandzkiejPogranicznejDywizjiZbiorczejnastanowiskodowódcy2brygady.Poczterechmiesiącachawansowałnagenerała-majora.Czasowopełniłobowiązkidowódcydywizji,zaśwpaździernikuzostałzatwierdzonynatymstanowisku.

Pomimo problemów z dokumentami, wynikających z powodurewolucji i wojny domowej, władza sowiecka wyznaczyła byłemu generałowi-majorowiemeryturęwwysokości3110 rubli i 40kopie-jek. Przyznanej emerytury Romanowicz nie wykorzystał, albowiem z generałem Maciejem Sulkiewiczem znalazł się na Krymie, gdzie pomagałkrymskimTataromutworzyćniezawisłepaństwo.Polikwi-dacji Krymskiej Republiki Ludowej powrócił do odrodzonej Polskii dowodził Tatarskim PułkiemUłanów im.Mustafy Achmatowicza,następnie7BrygadąKawalerii,którauczestniczyławwojniepolsko--sowieckiej na Ukrainie, a 7 maja brała udział w zajmowaniu Kijowa.

W roku 1919 Romanowicz otrzymał stopień generała brygady Woj-ska Polskiego. W roku 1921 zwolniony został do rezerwy. Osiedlił się wWilnie, gdzie prowadził bardzo aktywną działalność społeczną.Przyczynił się do odbudowania spalonego meczetu w Niekraszuń-cach.Przezpięćlatkierowałwileńskąmuzułmańskągminąreligijną,był honorowym sędzią przy sądzie okręgowym w Wilnie. Uczestni-czyłwpracachzwiązkuoficerów.Zmarł14listopada1933roku.Po-chowano go na muzułmańskim mizarze w Niekraszuńcach.

Był żonaty z Żanną, córką radcy stanu Dawida Bazarewskiego.Mieliczworodzieci:synaStefana(ur.1899) icórki:Zofię(ur.1902),Marię (ur. 1914), Helenę (ur. 1921 ?).

Galim Sitdykow


143

• RUBAJ Suliman Data narodzin nieznana. Pochodził z rodziny przynależącej do

chorąstwajuszyńskiego,posiadającejwwiekachXVI-XVIIIczęśćSo-rokTatarówwwoj.trockim.Wrewizjachdóbrtatarskichwymienia-nyjestjegoojciecDenisław(Denis,Dejnis)Abdyszewicz(?–po1590),któryjakopierwszyprzyjąłprzezwanielubnazwiskoRubaj,idziadAbdysz (zm. przed 1558).

Był jednym z ostatnich tłumaczy tatarskich w litewskiej służbie dyplomatycznej.Wrewizjidóbr tatarskich1631rokuwzmiankowa-ny w Sorok Tatarach (razem ze starszym bratem Reczypem, każdy wswymdomu)wgronieTatarówhospodarskich.7.12.1633rokukrólWładysław IV za służbę w królewskiej kancelarii przy ZygmuncieIII nadał „szlachetnemu” S. Rubajowi, pisarzowi i tłumaczowi arab-skiego,dożywotniąpensjęzeskarbcalitewskiegowwysokości200złotych rocznie. Rubaj kontynuował służbę na tym stanowisku w na-stępnychlatach,takżeprzykróluJanieKazimierzu.22.01.1649rokukrólprzyznałmuwdożywotniewładanie3włókiziemiwRodejkowi-czach,wewłościraduńskiejpowiatulidzkiego,pozostałepośmierciKulzimana Talkowskiego.

Zmarł po roku 1649. Miał dwóch synów: Bojnasza (? – po 1669) i Kantemira (? – po

1690). Jego brat Reczyp był ojcem Mucharema. Jeszcze w roku 1795 mieszkał w Sorok Tatarach ich dalszy potomek Jan Rubaj (ok. 1725 – ?)zcórkąAnną(ok.1775–?),jednakżeródtenszybkowygasł.

Stanisław Dumin

• RUDNICKI Czymbaj Murza Datajegourodzinnie jestznana.Dowodziłpułkiemtatarskichna-

jemnikówwarmiisaksońskiej.Służbanajemnarozwinęłasięw2poło-wie XVI wieku, w czasach Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Były to niewielkie pododdziały kawaleryjskie, uzbrojone w szable i łuki, zwoły-waneprzeztatarskichrotmistrzówzazgodąkrólaihetmanawielkiego.

Tatarskie biografie

144

CzymbajMurzaRudnickiobjąłdowództwopułkupośmierciAlek-sandraUłana.Pułknazywanopóźniej„pomocniczymułańskimwoj-skiem pod wodzą pana Rudnickiego”. Pułkownik, następnie generał--majorwojskWielkiegoKsięstwaLitewskiego, dzierżawiłwieśKo-szoły w ekonomii brzeskiej.

Był żonaty z wdową po Aleksandrze Ułanie, Marianną z rodu Ach-matowiczów.Zmarłwroku1760.

Adas Jakubauskas

• SIENKIEWICZ HenrykUrodził się 5 maja 1846 roku we wsi Wola Okrzejska na Podlasiu

w rodzinie zubożałej szlachty pochodzenia tatarskiego, osiadłej na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV lub XVI wieku. Jego rodzicamibyli:JózefSienkiewicz(1813-1896)iStefaniazdomuCieci-szowska (1820-1873).

Wroku1858SienkiewiczzacząłuczęszczaćdogimnazjumwWar-szawie, ale z powodu trudnego położenia materialnego rodziny ukoń-czył jezaocznie.Niemającmożliwościuzyskaniapomocyodrodzi-ców, 19-letni młodzieniec został guwernerem w rodzinie WejherówwPłońsku.Zwolirodzicówwroku1866wstąpiłnafakultetmedycznySzkołyGłównejwWarszawie(odr.1870–UniwersytetWarszawski),ale ostatecznie studia podjął nawydziale prawnym. Później jednakprzeniósł sięna filozoficzno-historyczny. Podczas studiówzajmowałsię poważnie językiem staropolskim i literaturą. W tym też czasie napisał niepublikowany utwór „Ofiara”, a takżewydaną już powieść„Namarne”. Jedna z jego pierwszych prób literackich,wierszowana„Sielankamłodości”,zostałaprzez„TygodnikIlustrowany”odrzucona.

Debiutował jako studentw „PrzeglądzieTygodniowym”.Publiko-wał w „Gazecie Polskiej” oraz „Niwie” pod pseudonimem Litwos. Od roku 1873 był stałym felietonistą w „Gazecie Polskiej”. Od roku 1874 prowadziłdziałliterackiwtygodniku„Niwa”,zaśod1882byłredakto-rem konserwatywno-szlacheckiego dziennika „Słowo”. W roku 1872 opublikowałzbiórnowel„HumoreskiztekiWorszyłły”,w1875nowelę


145

„Stary sługa”, w 1876 „Hanię”, a w 1877 „Selima Mirzę”. Trzy ostatnie utwory zyskały miano małej trylogii.

18.08.1881rokupisarzożeniłsięzMariąSzetkiewicz,któraczterylatapóźniejzmarłanagruźlicę.Mielidwojedzieci:Henryka Józefai Jadwigę Marię. W roku 1888 anonimowy wielbiciel przekazał mu 15 tysięcyrubli,zktórychutworzyłfundacjęimieniaswejzmarłejmał-żonki.Miałaonanaceluwspomaganiestypendiamichorychnagruź-licętwórcówkultury(jejstypendystamibylim.in.MariaKonopnicka,Stanisław Wyspiański i Kazimierz Przerwa-Tetmajer).

11.11.1893rokuożeniłsiępowtórnie.JegożonązostałaMariaRo-manowicz (Wołodkowicz) z Odessy, jednak niebawem małżeństwo zostało unieważnione. W roku 1904 Sienkiewicz ożenił się po raz trzeci – z Marią Babską.

W latach 1876-1879 pisarz przebywał w Stanach Zjednoczonych. Odbył tamwielespotkańzmłodzieżą,podróżował,obserwowałtragicznelosyemigrantów. Tamnapisał „Listy z podróży”,wydrukowanew „GazeciePolskiej”,dziękiktórymzdobyłuczytelnikówdużąpopularność.Wroku1877opublikował„Szkicewęglem”,zaśpodwpływemwrażeńzpodróżydoAmerykinapisałkilkautworów:wroku1878„Komedięzpomyłek”,w 1879 „Przez stepy”, w 1880 „W krainie złota” i „Za chlebem”, w 1881 „La-tarnika”, w 1882 Wspomnienia z Maripozy”, a w 1883 „Sachema”.

Po powrocie do Europy przez pewien czas mieszkał w Londynie, apóźniejwParyżu.Tamzapoznałsięznowymkierunkiemliterac-kim – naturalizmem. Początkowo był nim zafascynowany, następnie jednakzacząłodnosićsiędońkrytycznie.Wroku1879przebywałweLwowie, gdzie wygłosił odczyt „Z Nowego Jorku do Kalifornii”. Stam-tąd udał się do Wenecji i Rzymu. W roku 1880 odwiedził Poznań oraz Warszawę. Prezentował tam swoje utwory, a także wystąpił z odczy-temonaturalizmiew literaturze.Od tegoczasuwielepodróżował,często zmieniając miejsce zamieszkania: był w Austrii, Anglii, we Włoszech, Hiszpanii, Szwajcarii, w roku 1886 – w Rumunii, Bułgarii, Turcji, Grecji, w 1891 – w Egipcie i Zanzibarze.

DziałalnośćtwórcząrozpocząłSienkiewiczodpozytywistycznychnowel, które wzniosły go na szczyt realizmu w literaturze owegookresu.Wiele jegoutworówcechuje tragiczny ipatriotycznypatos,

Tatarskie biografie

146

sąpełnedramatyzmu,emocjonalności,zpełnyminapięcia,opisany-mipięknymjęzykiemsytuacjami.Wpóźniejszychlatachpisarzzain-teresowałsiępowieściąhistoryczną,próbujączrozumiećprzyczynyosłabienia polskiego państwa i narodu.

Wlatach1883-1884napisałpowieść„Ogniemimieczem”,wlatach1884-1886„Potop”,zaśwlatach1887-1888–„PanaWołodyjowskiego”.W pierwszej z nich przedstawił idealizowany obraz walki szlachec-kiej Rzeczypospolitej z Ukrainą czasów Bohdana Chmielnickiego.Wdrugiejczęści trylogiinakreśliłdziejewyzwoleńczejwojnyPola-kówzeszwedzkimnajazdemwlatach1655-1656.Wostatnimtomiepoetycko opisał wojskowe zwycięstwa polskich rycerzy w okresie tu-reckichnajazdów1672-1673.

Po publikacji trylogii Sienkiewicz stał się najbardziej popularnym polskimpisarzem.Opróczwspomnianychutworówwroku1891wy-dałpsychologicznąpowieść „Bezdogmatu”,w1894 „RodzinęPoła-nieckich”,dwalatapóźniej„Qvovadis”,powieść-epopeję,przedsta-wiającąwalkędawnychchrześcijanzdespotyzmemNerona.Książkata zdobyła niezwykłą popularność nie tylkowEuropie. Przetłuma-czonojąna40 języków,wtymarabski, japoński iesperanto.Wla-tach1897-1900napisałpowieśćhistoryczną„Krzyżacy”,poświęconązmaganiomPolakówzZakonemKrzyżackimnaprzełomieXIViXVwieku.Wpowieści„Wiry”,opublikowanejwroku1910,opisałrewolu-cję 1905 r. W latach 1910-1911 powstała przygodowa książka dla mło-dzieży – „W pustyni i w puszczy”.

DorobekHenrykaSienkiewiczaodegrałogromnąrolęwdziejachpolskiejkulturyizdobyłwszechświatoweuznanie.Wroku1905zo-stał uhonorowany Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury za cało-kształttwórczości.Byłszóstympisarzem,któryotrzymałtęnagrodę.Francja odznaczyła go krzyżem Legii Honorowej.

Wroku1900,przyogólnospołecznymzaangażowaniu,obchodziłjubileusz25-leciadziałalnościpisarskiej.Otrzymałwówczaswdarzeod narodu majątek w Oblęgorku, gdzie znajduje się obecnie muzeum pisarza. W samym roku Uniwersytet Jagielloński uhonorował go ty-tułem doktor honoris causa. W roku 1901 Sienkiewicz zaangażował sięwdziałalnośćspołeczną,napisałm.in.odezwęosytuacjidzieci


147

zmiejscowościWrześnia.W roku1906wzywał rodaków,mieszka-jących w Stanach Zjednoczonych, do pomocy głodującym w Kró-lestwiePolskim.PowybuchuIwojnyświatowejpisarzwyjechałdoSzwajcarii.Wspólnie z IgnacymPaderewskimzałożyliKomitet Po-mocyOfiaromWojnywPolsce.

Zmarł 15 listopada 1916 roku w Vevey. Szczątki pisarza pochowa-nebyłopoczątkowowmiejscowymkościelekatolickim,zaśwroku1924sprowadzonojedoWarszawyi27listopadauroczyściezłożonowsarkofaguwpodziemiachkatedryśw.Jana.

DziełaHenrykaSienkiewiczawciążciesząsięwielkąpopularnością.Naichpodstawiepowstałydziesiątkifilmów,m.in.„Krzyżacy” (1960),„Potop” (1974), „Rodzina Połanieckich” (1978), „Hania” (1984), „Ogniem imieczem”(1999),„Wpustyniiwpuszczy”(2001),„Qvovadis”(2001).

Adas Jakubauskas

• SMAJKIEWICZ IbrahimUrodził się 15 stycznia 1879 roku w Lachowiczach w powiecie ba-

ranowickim, w rodzinie Aleksandra i Rozalii Smajkiewiczów. Jegodziadek,SulejmanSmajkiewicz,byłunter-oficeremtatarskiegopułkuułańskiego. Pradziadek, Iskander, uzyskał w Wileńskim Zgromadze-niu Szlacheckim potwierdzenie szlachectwa bez podania herbu.

Po ukończeniu szkoły realnej Ibrahim został urzędnikiem poczto-wym.W roku 1899ożenił się z SofiąChalecką, z którąmiał córkęMarię (ur. 1902) i syna Alego (ur. 1904).

W stopniu porucznika I. Smajkiewicz uczestniczył w wojnie ro-syjsko-japońskiej, później awansował na sztabs-kapitana.W roku1914,powybuchuIwojnyświatowej,zmobilizowanyzostałdoarmiicarskiej.

Wroku1915rodzinęSmajkiewiczówewakuowanowgłąbRosji.Osiedlili się w Orenburgu, wśród miejscowych Tatarów. Po wybu-churewolucjipaździernikowejwlistopadzie1917roku,Ibrahimbrałudziałwbunciekozakóworenburskich,wznieconymprzezatamanaDutowaiskierowanymprzeciwkobolszewikom.Pokilkumiesiącach

Tatarskie biografie

148

powróciłdoojczystegoWilna,gdziestał sięaktywnymdziałaczemtatarsko-muzułmańskiejspołeczności.

Pod koniec roku 1921 (według niektórych źródeł z początkiemroku 1922) został imamem wileńskiego meczetu. W roku 1923 podpi-sałapeldoprezydentaPolski,wktórymprosił,abypolskąwspólnotęmuzułmańską podporządkować stambulskiemu kalifatowi. Jednakw roku 1924 kalifat został zlikwidowany.

JakoliderwileńskichmuzułmanówdążyłdostworzeniawPolscejed-nejmuzułmańskiejorganizacji.ByłwspółinicjatorempowstaniaMuzuł-mańskiego Związku Religijnego w RP. W roku 1930 w wileńskim mecze-cienaŁukiszkachpowitałprezydentaPolskiprof.IgnacegoMościckiego.

PoIIwojnieświatowej,wroku1946,I.SmajkiewiczzmuszonybyłopuścićWilno.Razemz rodzinąosiedlił sięwGdańsku.Dokońcażyciapozostałimamemwspólnotymuzułmańskiej,którawyemigro-wała z Wilna. Zmarł w roku 1953. Pochowany jest w kwaterze muzuł-mańskiej cmentarza gdańskiego.

Adas Jakubauskas

• SOBOLEWSKI Stefan Urodził się 14 stycznia 1849 roku w rodzinie dziedzicznej szlachty

w guberni mińskiej. Służbę wojskową rozpoczął jako junkier Michaj-łowskiejSzkołyArtylerii,którąukończyłwroku1868.Pomianowa-niu na podporucznika otrzymał skierowanie do 2 baterii 31 Brygady Artylerii.Porokuzostaładiutantemwdowództwiebrygady.Wroku1870 był członkiem sądu brygadowego. Niebawem awansował na porucznika, przez dwa lata zajmował stanowisko płatnika brygady. Wroku1872odznaczonyorderemśw.Stanisława3st.imianowanyna sztabs-kapitana. Od roku 1873 służył jako pomocnik naczelnika poligonu szkolno-artyleryjskiego Charkowskiego Okręgu Wojsko-wego.WtwierdzyNowogeorgijewskstudiowałnowysposóbpokry-wania pocisków ołowiem, był dowódcą tej twierdzy, wykładowcąwCzugujewskiejSzkolePiechoty,przez5latdowodziłpółbatalionemw 31 Brygadzie Artylerii.


149

Wroku1875odznaczonyorderemśw.Anny3st.,wnastępnymrokuawansowałnakapitana.Wroku1858,popodwyższeniukwalifikacjiwszkoleoficerskiejozmiennymstanie,kontynuowałsłużbęjakodo-wódcapółbaterii,następniebateriiw4BrygadzieArtylerii.Mianowa-ny na podpułkownika i przeniesiony do 23 Brygady Artylerii. W roku 1894 awansował na pułkownika. W roku 1895 S. Sobolewski został skierowanydoobwoduzabajkalskiego jakodowódcawydzielonegodywizjonu artylerii. Z Razania do Omska bojowa jednostka przepra-wiałasiękoleją.Dalej,odOmskadoNerczyńska,pozakupiekoniite-legdywizjonposuwałsięszykiemmarszowym.Rokpóźniejotrzymałorderśw.Włodzimierza4st.,dowodziłoddziałamizCzytynazbiór-kach wojsk obwodu zabajkalskiego, był przewodniczącym nerczyń-skiej komisji budownictwa koszarowego sposobami gospodarczymi.

W roku 1897 uczestniczył w pierwszym powszechnym spisie lud-ności,zacootrzymałciemnobrązowymedal.Wmaju1898rokupuł-kownik Sobolewski wkroczył z powierzonym mu dywizjonem do Port-Arthur, we wrześniu wyznaczony został na przewodniczącegoobserwacyjnego komitetu kwantuńskiego oficerskiego towarzystwaekonomicznego.

Wstyczniu1900rokuodznaczonyzostałorderemśw.Włodzimie-rza 3 st. Czasowo pełnił obowiązki dowódcy 3Wschodniosyberyj-skiej Brygady Strzeleckiej i wojsk polowych obwodu kwantuńskiego, wktórymniebawemwprowadzono stanwojenny. Pomiesiącu zo-stał szefem artylerii Oddziału Pieczylijskiego, skierowanego przeciw Chińczykom.UczestniczyłwszturmienaPekinjakodowódcadwóchbaterii rosyjskich i jednej baterią francuskiej.

Wlistopadzie1900rokuwróciłdoswegodywizjonuwPort-Arthur.26.02.1901 roku za zasługi w działaniach bojowych przeciwko Chiń-czykom awansował na generała-majora, 15.03.1901 roku uhonoro-wany złotym orężem z dedykacją „Za męstwo”. 30.05.1901 roku objął dowództwo30BrygadyArtylerii,wewrześniuotrzymałsrebrnyme-dal „Za wyprawę do Chin”. Uzyskał pozwolenie przyjęcia i noszenia zagranicznych orderów: Krzyża Komandorskiego belgijskiego Or-deru Leopolda, japońskiego Wschodzącego Słońca 7 kl. i pruskiego Czerwonego Orła 2 st. z gwiazdą .

Tatarskie biografie

150

W roku 1903 zaliczony do stanu 2 baterii Wschodniosyberyjskiego StrzeleckiegoDywizjonuArtylerii.Rokpóźniejbyłdowódcą55Bry-gadyArtylerii,zaśwlutym1906rokuzostałszefemartylerii2Korpu-su Armijnego. W grudniu tego samego roku awansował na generała--lejtnanta z zatwierdzeniem na tym stanowisku.

Na początku roku 1907, gdy miał 58 lat, podczas służby w Grodnie złożyłprośbęozwolnieniezesłużbyzpowodówrodzinnych.Prośbazo-stała przyjęta, odszedł do rezerwy po przesłużeniu 41 lat. Zachował pra-wodonoszeniamunduruiemeryturęwwysokości4800rublirocznie.

Zmarł w roku 1920, pochowany został na cmentarzu tatarskim w Warszawie.

Galim Sitdykow

• SOBOLEWSKI Stefan Syn Jakuba, urodził się 30 września 1879 roku w szlacheckiej

rodzinie z guberni wileńskiej. Po ukończeniu Połockiego Korpusu Kadetówwstąpił doMichajłowskiej Szkoły Artylerii. W listopadzie1898 roku mianowany podporucznikiem i skierowany do 30 Brygady Artylerii. Zajmował się sprawami biurowymi w 6, potem w 8 baterii.

W roku 1902 awansował na porucznika, następnie objął stanowi-skoadiutanta3dywizjonu.Wlipcu1904rokuzostałmłodszymofi-cerem8baterii,wpaździerniku1904rokupomyślniezdałegzaminyi został słuchaczem Nikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego. Wzwiązku zwybuchemwojny rosyjsko-japońskiejwrócił do swejbrygady, z prawem powrotu do akademii po zakończeniu działań bo-jowych. Wraz z brygadą przekroczył granicę Mandżurii. W lipcu prze-niesionydo7bateriinastanowiskostarszegooficera.

Wewrześniu 1905 roku, poustaniu działańbojowych, za zgodągłównodowodzącego oddelegowany został do Nikołajewskiej Aka-demii Sztabu Generalnego. Tam, odznaczono go za udział w wojnie medalemStowarzyszeniaCzerwonegoKrzyża iorderemśw.Stani-sława 3 st. Otrzymał także kolejny awans – na sztabs-kapitana.

Dwieklasyakademiiukończyłzpierwsząlokatą,uzyskującprawo


151

dokursuuzupełniającego,poukończeniuktóregoznalazłsięwgro-nieszczęśliwców,zaliczonychdoSztabuGeneralnego.Opuszczającakademię, otrzymał skierowanie do Odeskiego Okręgu Wojskowe-go na polowe zgrupowanie. W Odessie przydzielono go do sztabu 15DywizjiPiechoty.DowódcąjednejzbrygadbyłtamwówczasMa-ciej (Sulejman) Sulkiewicz.

Zpoczątkiem roku1911S.Sobolewskiego skierowanonaDalekiWschód,doPrzyamurskiegoOkręguWojskowego.Odlistopada1912roku do kwietnia 1913 pełnił obowiązki adiutanta wydziału liniowe-go okręgu. W lipcu i sierpniu był w Piotrogrodzie w szkole lotniczej (żeglugi powietrznej). Po powrocie otrzymał przydział do 21 Korpusu Armijnegonastanowiskostarszegoadiutanta.PodczassłużbynaDa-lekimWschodzieodznaczonyzostałorderemśw.Anny3st.,jasno-brązowym medalem 100-lecia wojny z Napoleonem 1812 roku oraz medalem300-leciapanowaniaDomuRomanowych.

Na miejsce nowej służby Sobolewski przybył w lutym 1914 roku. Początkowo oddelegowany został do Winnicy, w skład komisji do sprawdzenia gotowości mobilizacyjnej jednostek okręgu. 25 lipcawyruszył wraz ze zmobilizowanymi oddziałami 21 Korpusu Armijne-go i 10 sierpnia przekroczył granicę austriacką.

Od listopada 1914 roku zajmował stanowisko starszego adiutanta 1 Armii, był też cenzorem wojennym przy sztabie armii.

W roku 1915 odznaczony został orderami: św. Stanisława 2 st.zmieczami,św.Anny2st.zmieczami,św.Włodzimierza4st.zmie-czamiikokardą,św.Anny4st.zdedykacją„Zamęstwo”.Wewrze-śniu1916rokuobjąłstanowiskoszefasztabu112DywizjiPiechoty.

Był żonaty z Antoniną Demuszewską, chrześcijanką. Data jegośmierciniejestznana.

Galim Sitdykow

• SULKIEWICZ Aleksander (ps. Czarny Michał) Urodził się 8 grudnia 1867 roku w Skirsobolach Tatarskich w po-

wiecie kalwaryjskim guberni augustowskiej. Syn Aleksandra i Rozalii

Tatarskie biografie

152

Sulkiewiczów. Rodzina należała do starego tatarskiego rodu szla-checkiegoherbuPrassa. Jegoojciec, byłyoficer armii rosyjskiej, poprzejściunaemeryturęprzeniósł się z rodzinądoStambułu, gdziezmarłokołoroku1877.PotrzechlatachmatkaiAleksanderwrócilidoPolskiizamieszkaliwSuwałkach.Wroku1881przenieślisiędoSejn.MatkaAleksandra,któraprzeżyłapowstanie1863roku,wywar-łaszczególnywpływnawychowaniesyna.

Przez cztery lata A. Sulkiewicz uczył się w miejscowej szkole, po ukończeniuktórejmiałprawowstąpieniadoszkołyjunkierskiej,aleodmłodychlatwłączyłsięwdziałalnośćpolityczną.Wlatach1887–1892 był członkiem II Proletariatu. Po ukończeniu sejneńskiej szkoły miejskiejprzezkrótkiczaspracowałwsuwalskimurzędzieskarbo-wym,zaśodroku1890wkomorzecelnejwKibartach.Wznalezieniupracypomógłmupułkownik,późniejszygenerałWyłkowyskiejBry-gadyPogranicznej,JanWilczyński.DziękiSulkiewiczowiprzezcałedziesięciolecia na terytorium dawnej Polski i Litwy przerzucano wiel-kąilośćliteraturyzakazanejprzezcarskąwładzę.Wtychdziałaniachpomagałmusyngenerała,JózefWilczyński,któryprzezpewienczasrównieżpracowałnacle(zm.wr.1907,pochowanynatatarskimmi-zarzewWinksznupiu).WowymczasietaplacówkacelnabyłajedynądrogąprzewozunielegalnejliteraturydoKrólestwaPolskiegoiLitwy.Leon Kryczyński w swym artykule o A. Sulkiewiczu napisał: „z za-chodniejEuropynielegalnąliteraturęA.Sulkiewiczwiózłwwielkichilościach:setkiitysiąceegzemplarzybroszur,gazet,książekiprokla-macji,oprócztegoprzewoziłteżdrukarskieczcionki”.

O zasługach A. Sulkiewicza w dziele odzyskania przez Litwę nie-zawisłościpisałwswychwspomnieniachprezydentLitwyK.Grinius.

W roku 1900 został aresztowany, ale ponieważ nie udowodniono muwiny,wypuszczonyzostałnawolność,zwolnionogojednakzesłużbycelnej.DziękiniemuprzywiezionodoKrakowaiuruchomio-nopierwsządrukarnię,wktórejdrukowano„Robotnika”.Późniejtękonspiracyjną drukarnię przewożono do wielu polskich miast i mia-steczek. Kilka następnych lat spędził w Kijowie, drukując w swoim mieszkaniu polską literaturę powstańczą. Był jednym z aktywniej-szychuczestnikówrewolucji1905rokunaterytoriumPolski.


153

21.11.1892 roku razem z innymi działaczami II Proletariatu uczest-niczył w zjeździe socjalistów Polski w Paryżu. Powstała wówczasPolska Partia Socjalistyczna – PPS. Sulkiewicz od początku był jej aktywnymczłonkiem.Wroku1893rozpocząłbliskąwspółpracązJó-zefemPiłsudskim,któraprzerodziłasięwprzyjaźń,trwającądosa-mejśmierciA.Sulkiewicza.Wroku1900współorganizowałucieczkęPiłsudskiegozeszpitalaśw.NikołajaCudotwórcywPetersburgu.Odroku 1901 kierował całą bazą techniczną PPS. Był wybrany do kie-rownictwa partii. Po wydarzeniach 1905 roku podupadł na zdrowiu i zgodnie z zaleceniem lekarskimwyjechał leczyć się doKrakowai Zakopanego. Kiedy podczas zjazdu wiedeńskiego w roku 1906 doko-nał się podział partii, Sulkiewicz przystał do prawego, rewolucyjnego skrzydła, stawiającego sobie za cel odbudowę niezawisłej Polski.

ZpoczątkiemIwojnyświatowej,A.Sulkiewiczrazemztowarzy-szami założył w Łodzi Polską Organizację Narodową. W roku 1915 zostałprzezNiemcówaresztowanyzaswojądziałalnośćpolityczną,ale niebawem go uwolniono. Tego samego roku wstąpił ochotniczo do5pułkupiechoty1BrygadyLegionów.Niebaczącnawielokrotneprośby towarzyszyopozostaniewkwatermistrzostwie,poszedłnafront. 18.09.1916 roku zginął w Sitowiczach na Wołyniu, niosąc po-moc rannemu podpułkownikowi A. Kocowi.

Był żonaty z Jadwigą Bielicką, mieli troje dzieci. Wroku1933grupaTatarówwileńskichzawiązałakomitetwcelu

pochowania szczątków A. Sulkiewicza na wileńskim mizarze. Tęideę wspierał rząd Polski i zaproponował pochowanie ciała Sulkie-wicza na warszawskich Powązkach. Działania komitetu przewle-kałysię,ponieważbyłyproblemyzidentyfikacjąmogiłySulkiewiczanacmentarzu legionistównaWołyniu.Dopiero6.11.1935roku jegoszczątki w towarzystwie eskorty honorowej zostały przywiezione do Warszawy.8.11.1935rokuodbyłsięuroczystypochówekzudziałemprzedstawicielispołecznościtatarskiejnaczelezmuftimdr.JakubemSzynkiewiczem. Obecni byli przedstawiciele rządu polskiego, Sejmu i Senatu, armii oraz społeczeństwa.

Pochowano A. Sulkiewicza na warszawskich Powązkach, w spe-cjalnie zbudowanym mauzoleum. Pośmiertnie odznaczony został

Tatarskie biografie

154

KrzyżemVirtutiMilitari.Poświęconomuwielepublikacjihistorycz-nychiartystycznych.ŻyciemidziałalnościąSulkiewiczazajmowalisię Teodor Chmielewski, Wacław Łapiński, Jan Niwiński, Gustaw Ole-chowski, Stefan Żeromski i in.

Adas Jakubauskas

• SULKIEWICZ Dawid SynMustafy,urodziłsię15września1855rokuwszlacheckiejrodzi-

nie z guberni wileńskiej. W roku 1876 ukończył Wileńską Szkołę Pie-choty z 2 kategorią i w stopniu chorążego objął obowiązki sekretarza sąduw17batalioniestrzeleckim.Wcześniejsłużyłwnimochotniczojakounter-oficer.Popewnymczasiezostałprzeniesionydoszkolnegobatalionu piechoty, gdzie w roku 1878 uzyskał stopień podporucznika. Po roku awansował na porucznika, otrzymał także nagrodę wojskową zawynikiwstrzelaniu.Wroku1880objąłdowództwokompanii.Zawzorową służbę mianowany został sztabs-kapitanem.

Wroku1884byłkandydatemnaczłonkakomisjizarządzającejoficer-skimkapitałempożyczkowym,członkiemkomitetuzebraniaoficerskie-goorazczłonkiemsąduoficerskiego.Wewrześniutegosamegorokuskierowano go do Mariamopola w celu zapoznania się z obowiązkami naczelnikawojskowego, zaśwpaździerniku zdałwzorowowszelkieegzaminy na stanowisko powiatowego naczelnika wojskowego.

Wroku1895zostałdowódcąbatalionuw20PułkuStrzeleckim.Jedno-cześniezaangażowałsięwpracęsądupułkowegoorazkomisjibudżeto-wej. Od roku 1897 do 1902 dowodził 1 batalionem 17 Pułku Strzeleckiego. Cieszył się dużym zaufaniem kadry jednostki: w tym okresie był człon-kiemiprzewodniczącymoficerskiegosądupułkowego,przewodniczą-cymkomitetuzarządzającegozebraniaoficerskiego,przewodniczącymkomitetuzarządzającegooficerskimkapitałempożyczkowym,przełożo-nymoddziałuszkolnego.Zapilnośćwsłużbieodznaczonyorderemśw.Stanisława 2 st. oraz cesarską nagrodą za wzorowe strzelanie.

W latach 1903-1903 Sulkiewicz zajmował stanowisko wojskowego naczelnika powiatu kniażyńskiego, od roku 1903 do 1905 – wiłkomir-


155

skiego, a od 10.09.1905 roku – szawelskiego. W roku 1907 nagrodzony orderemśw.Anny2st.,wnastępnymawansowanynapułkownikaz wyznaczeniem na wojskowego naczelnika powiatu menzelińskie-go. Po kilku tygodniach ukazał się nowy rozkaz, mianujący go powia-towym naczelnikiem wojskowym w Jefremowie.

W styczniu 1910 roku Sulkiewicz złożył na ręce cesarza prośbę,w której powiadamiał, że zewzględu na problemy rodzinne niemamożliwościkontynuowaniasłużby,dlategoprosiozwolnieniezawan-sowaniem na kolejny stopień, nagrodzenie mundurem (tj. prawem do noszeniamunduru)ipełnąemeryturą.Wmarcudowódcamiejscowejbrygadywnioskował o spełnienie jego prośby.DowodzącyMoskiew-skim Okręgiem Wojskowym generał kawalerii Pleve także poparł pety-cję i przedłożył ministrowi spraw wojskowych. Rozkaz cesarski o pozy-tywnymrozpatrzeniupodaniaukazałsię30.04.1910roku:54-etniDa-wid Sulkiewicz został generał-majorem, otrzymał mundur i emeryturę.

ByłżonatyzFelicją,córkąpułkownikaJózefaSobolewskiego.Mielidwóchsynów:Konstantego(ur.1888)iLwa(ur.1897).

Galim Sitdykow

• SULKIEWICZ Józef Syn Macieja, urodził się 1 czerwca 1855 roku w rodzinie dziedzicz-

nej szlachty guberni wileńskiej. Uczył się w 2 Gimnazjum Moskiew-skim. W roku 1874 w stopniu chorążego ukończył z 1 kategorią 3 Alek-sandrowską Szkołę Wojskową. Został skierowany na służbę w 2 baterii 7 Brygady Artylerii. Po roku awansował na podporucznika.

W roku 1877 przeniesiony do 3 brygady i awansowany na poruczni-ka.Podczasćwiczebnychstrzelańartyleryjskichdoznałurazuprawejnogi,alepoleczeniuwróciłdosłużby.Zostałczłonkiemsądubrygado-wego, w następnym roku mianowany sztabs-kapitanem. Od roku 1880 do 1887 dowodził 6, potem 3 baterią 7 Brygady Artylerii, był członkiem sądubrygadowego,kierowałgospodarką3baterii,zasiadałwoficer-skim sądzie honorowym. W tym okresie odznaczony został orderami: św.Stanisława3st.iśw.Anny3st.,awansowałteżnakapitana.

Tatarskie biografie

156

Podczas następnych dziesięciu lat zajmował stanowiska: szefa parku gospodarczego i dowódcy 3 strzeleckiego ruchomego parkuartyleryjskiego.

W roku 1897 Sulkiewiczowi odnowiła się rana, udał się więc na leczeniewPiatigorskuinaKrymie.Nieprzeszkadzałomutobyćdo-brym oficerem, awansował na podpułkownika, potem pułkownika.Od sierpnia 1905 roku uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej. Od-znaczonyorderemśw.Włodzimierza3st.

Po powrocie do Rosji kontynuował służbę w Wileńskim Okręgu Wojskowym, regularnie wyjeżdżając na leczenie. W roku 1910 prze-niesionogodo27BrygadyArtylerii,nastanowiskomłodszegooficerasztabowego. W maju 1912 roku został awansowany na generała-ma-jora i zwolniony ze służby z prawem do munduru i emeryturą.

Był żonaty ze szlachcianką Elmirą Korycką (z domu Zabłocką). Dzieciniemieli.

Galim Sitdykow

• SULKIEWICZ MaciejUrodził się 20 czerwca 1865 roku w rodzinie dziedzicznej szlachty,

wrodowejposiadłościKiemiejszewpowiecielidzkimguberniwileń-skiej.Wroku1883ukończyłMichajłowskiKorpusKadetówwWoro-neżu i wstąpił do Michajłowskiej Szkoły Artylerii. Ukończył ją w roku 1886 z 1 kategorią w stopniu podporucznika. Został skierowany do 6 Brygady Artylerii, gdzie służył w 3, potem 4 baterii na stanowisku referenta gospodarczego. W kwietniu awansował na porucznika.

Odsierpnia1889rokudomaja1894,jakoperspektywicznyoficeruczył się w Nikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego. W celu kon-tynuowania służby skierowano go do Odeskiego Okręgu Wojskowego z zaliczeniem do Sztabu Generalnego. Za sukcesy w nauce, już na nowym stanowisku w sztabie 7 Korpusu Armijnego, w miesięcznym odstępie otrzymał awanse na sztabs-kapitana i kapitana. Brał udział wmanewrachwojskowych,ćwiczeniachokręgu,wkontroliegzami-nówkońcowychwJunkierskiejSzkoleKawaleriiwJelizawietgradzie.


157

W sierpniu 1895 roku objął stanowisko starszego adiutanta sztabu 34 DywizjiPiechoty.Wewrześniunastępnegorokuotrzymałprzydziałdo 59 Lubelskiego Pułku Piechoty na roczne dowodzenie kompanią, apo5miesiącachwyznaczonyzostałnastanowiskoober-oficeradospecjalnych poruczeń przy sztabie 8 Korpusu Armijnego. Objąć jemógłjednakdopieroporocznymdowodzeniukompanią.Odstycz-nia 1898 roku był starszym adiutantem sztabu 8 Korpusu Armijnego.

Wroku1899otrzymałpierwszeodznaczenie:orderśw.Stanisława3 st. W grudniu awansował na podpułkownika i został starszym ad-iutantem sztabu Odeskiego Okręgu Wojskowego. W lipcu 1900 roku przebywał na delegacji w Turcji. Uczestniczył w kampanii chińskiej, poktórejotrzymałjasnobrązowymedal„Zakampanięchińską1900-1991”.Wkwietniu1901rokuzostałdowódcąbatalionuw59Lubel-skimPułkuPiechoty,zaśporokuoficeremdospecjalnychporuczeńprzy sztabie Odeskiego Okręgu Wojskowego.

Wroku1903wypełniałszczególniepoufnepoleceniedowódcyokrę-gu,uczestniczyłwpróbnejmobilizacjiwpowiecietyraspolskim,towa-rzyszyłdowódcywobjeździeokręgu,podczasinspekcjitwierdzyOcza-kówiBendery,naćwiczeniach,manewrachistrzelaniach.WsierpniuodkomenderowanyzostałdoAustro-Węgier,awewrześniudoSewa-stopola, gdzie uczestniczył w pracach komisji przygotowującej obchody jubileuszu 50-lecia obrony Sewastopola podczas wojny krymskiej.

Wpaździerniku1903 rokuobjął stanowisko szefa sztabu15Dy-wizji Piechoty, w grudniu awansował na pułkownika. Od listopada 1904 roku wraz z dywizją brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej. Jednostka toczyła zacięte walki z japońskimi wojskami w Mandżu-rii,podczasktórychSulkiewiczzaprezentowałsięznajlepszejstrony.Świadcząotymwysokieodznaczenia:orderśw.Włodzimierza4st.zmieczamiikokardą,orderśw.Stanisława2st.,złotyorężzdedyka-cją ”Za męstwo”.

W latach 1907-1910 Sulkiewicz dowodził 1 Brygadą 15 DywizjiPiechoty, wchodził w skład komisji odsłonięcia pomnika generalis-simusa księcia A. Suworowa w Oczakowie, był członkiem deputacji podczas uroczystego odsłonięcia pomnika generała-adiutanta grafa Totlebena w Sewastopolu.

Tatarskie biografie

158

Wczerwcu1910rokumianowanyzostałsztab-oficeremdospecjal-nychporuczeńprzyszefieSztabuGeneralnego,zaśjesieniąotrzymaławansnagenerała-majora.Jednocześniewyznaczonogonastano-wisko okręgowego generała-kwatermistrza sztabu Irkuckiego Okrę-gu Wojskowego. W czerwcu 1912 roku objął stanowisko szefa sztabu 7KorpusuArmijnego.W tymokresie został kawaleremorderu św.Włodzimierza 3 st., Krzyża Komandorskiego Gwiazdy Rumunii 3 st. iKrzyżaOficerskiegoKoronyRumuńskiej.

Byłuczestnikiem Iwojnyświatowej.Wmarcu1915 rokupełniłobo-wiązki dowódcy 33 Dywizji Piechoty 21 Korpusu Armijnego 3 Armii.W kwietniu 1915 roku awansował na generała-lejtnanta. Dowódca 21 Korpusu Armijnego wystawił mu wspaniałą opinię: „Zdrowia mocnego. Trudnościżyciapolowegojakibojowegoznosilekko.Charakterułagod-nego,alewytrwałego.Świetniezaznajomionyzwszelkimirodzajamibro-ni.Przejawiawielkąenergięizaradnośćwprzygotowaniupowierzonychmuwojsk;posiadaświetnebojowedoświadczenie.Skomplikowanewa-runkibojoweanalizujesam,bezuciekaniasiędowskazówekwyższegodowództwa.Wwalcespokojnyirozważny.Zeswymsłużbowymimoral-nymautorytetemgenerał-lejtnantSulkiewicz–wzorowydowódcadywi-zji,wskazanydopóźniejszegoprzeniesienianastanowiskodowódcykor-pusu z zachowaniem starszeństwa. Posiadacz Georgijewskiego Oręża”.

Sulkiewiczotrzymałdowództwo37Korpusu1Armii,ogarniętegow maju 1917 roku niedobrymi nastrojami. Antywojenna agitacja i pro-paganda zdemoralizowały wojsko, zmęczone krwiożerczą wojną. Korpusoficerskiutraciłswojąstabilnośćwefekcieuzupełnieniagoprzedstawicielamiwszystkichklasigrupspołecznych,któreróżniłysię zapatrywaniami politycznymi.

PorewolucjipaździernikowejgenerałSulkiewicznawiązałkontaktzwybranymwmaju1917rokuwMoskwienaWszechrosyjskimZjeź-dzieDelegatówMuzułmańskichOrganizacjiWojskowychkierownic-twem (Charbi Szuro) i przystąpił do formowania na froncie rumuńskim 1 Wydzielonego Korpusu Muzułmańskiego. Jego celem było udzielenie pomocyKrymowilubKazaniowiwrealizacjiplanówodrodzenianaro-dowego.KorpusformowałsięwJassach,zoficerówiszeregowychmu-zułmanówarmiirosyjskiej,następnierozlokowanyzostałwTyraspo-


159

lu.CharbiSzurowystąpiłodogen.Sulkiewiczazprośbąwyruszeniana pomoc krymskim muzułmanom. Jednak drogę korpusu zamknęli Niemcy i rozbroili go wiosną 1918 r. Generał-lejtnant Sulkiewicz wraz zgrupąoficerówprzedostałsięnaKrym.Tam25.06.1918rokuutwo-rzył rząd krymski, przyjmując obowiązki premiera, ministra spraw wewnętrznych, wojskowych i morskich. Jednocześnie zatwierdzonazostaładeklaracjanowegogabinetu,skierowana„DoludnościKrymu”.

Gabinet Sulkiewicza dążył do umocnienia suwerenności Krymu,co wywołało negatywną reakcję ze strony Ukrainy, zamierzającej za-garnąćpółwysepwswojeręce.Sulkiewiczstarałsięzwiększyćmoż-liwości obronne Krymu; szybko zorganizował sztab ministerstwawojskowego, wprowadził stanowiska powiatowych naczelnikówwojskowych, formował samodzielny krymski dywizjon pograniczny. DziałaniatenapotykałyopórzestronyNiemiec,którekategoryczniezakazały formowania na Krymie sił zbrojnych.

Narządzaczęliwywieraćnaciskidawnikadeci,organizacjean-tysowieckie, władze gubernialne i ziemskie. W tych warunkach Sul-kiewicz zgodził się na powstanie gabinetu koalicyjnego, opartego na wszystkich grupach społecznych. Jednak 3 listopada generał Kosch oznajmiłobrakupoparciazestronywładzniemieckich,zaś14listo-padaniemieckiedowództwopowiadomiłogubernialnyurządziem-ski o likwidacji rządu Sulkiewicza.

Po zajęciu Krymu przez Armię Ochotniczą, generał Sulkiewicz zamierzałprzekonaćjejdowództwo,atakżewojskaEntenty,dofor-mowaniakorpusumuzułmańskiegozrosyjskich jeńcówwojennych–muzułmanów.Propozycjatazostałajednakodrzucona.

Pod naciskiem Denikina Sulkiewicz opuścił Krym i udał się doAzerbejdżanu, gdzie zaproponował swoje działania w roli szefa Szta-buGeneralnego.Dzięki jegostaraniomwarmiiznalazłosięnieba-wem 30 tys. dobrze uzbrojonych żołnierzy.

Był jednym z inicjatorów i twórców porozumienia wojskowegomiędzy Azerbejdżanem a Gruzją w czerwcu 1919 r. Po klęsce Armii Ochotniczej i przejściu części jednostekna terytoriumAzerbejdża-nu, generał Sulkiewicz uczestniczył w jej rozbrajaniu, stając na czele utworzonego w tym celu komitetu.

Tatarskie biografie

160

W maju 1920 roku, po wtargnięciu do Azerbejdżanu 11 Armii Sowiec-kiej, generał lejtnant Sulkiewicz został aresztowany przez WCzK, oskar-żonyodziałalnośćkontrrewolucyjnąi15czerwca1920rokurozstrzelany.

Był żonaty z dziedziczną szlachcianką Jekatieryną Zacharowną Barsukową,wyznaniaewangelicko-luterańskiego.Dzieciniemieli.

Oprócz działalności wojskowej, gen. Sulkiewicz interesował sięhistoriąlitewskichTatarów.Wroku1902wOdessiewydałwłasnymsumptem książkę polskiego znawcy Wschodu, profesora Uniwersyte-tu Petersburskiego A. Muchlińskiego „Studium o pochodzeniu i sytu-acjiTatarówlitewskich”.

Galim Sitdykow

• SZYNKIEWICZ JakubUrodził się 16 kwietnia 1884 roku w Lachowiczach. W roku 1904

ukończył gimnazjum realne w Mińsku. Uczył się następnie na Po-litechnicewSankt-Petersburgu, skądw roku 1910przeniósł się nawydziałjęzykówwschodnichtamtejszegouniwersytetu.PowybuchuIwojnyświatowej,jakostudentczwartegorokuzostałpowołanydoarmii ido roku1917służyłna froncie.W latach1918-1919wspólniez innymi polskimi i litewskimi Tatarami uczestniczył w narodowo--wyzwoleńczymruchuTatarówKrymskich.

Wroku1919wróciłdoPolski.Tegosamegoroku,dziękiwsparciuodradzającego się Państwa Polskiego, pojechał kontynuować prze-rwaną naukę w dziedzinie orientalistyki i filozofii na Uniwersyte-cieBerlińskim.Pojegoukończeniuuzyskałstopieńdoktorafilozofiii przez krótki czasmieszkałw Berlinie, pracując jako przewodnikoraznauczycieljęzykówobcych.

Na Wszechpolskim Zjeździe Delegatów Gmin Muzułmańskich,zwołanym 29.12.1925 rokuj w Wilnie, został wybrany muftim muzuł-manówRzeczypospolitejPolskiej.

JakubSzynkiewiczbyłosobądobrzeznanąwmuzułmańskimświe-cie.Wroku1926uczestniczyłweWszechświatowymKongresieMuzuł-mańskimwKairze,w1930odwiedziłEgipt,Hidżaz(ówczesnanazwa


161

Arabii Saudyjskiej), Syrię i Palestynę. Był przyjęty na audiencji przez królaEgiptuFuadaI.Tegosamegorokuodbyłhadżdż(pielgrzymkę)doMekki i Medyny. W roku 1932 odwiedził Turcję i ponownie Egipt. Znał 10 języków,wtymarabski,tureckiiperski.Przełożyłnajęzykpolskiwybra-ne sury Koranu i wydał je w roku 1935. Pod jego kierownictwem uregulo-wanoprawnestosunkiwspólnotymuzułmańskiejzPaństwemPolskim.21.04.1936 roku została przyjęta ustawa „O stosunku Państwa Polskiego do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej”.

Był członkiem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, plano-wał rozpocząć nauczanie językówwschodnich nawileńskimUni-wersytecie Stefana Batorego.

25.11.1939 roku stał się obywatelem Republiki Litewskiej, a tym samymmuftimlitewskichmuzułmanów.PodczasIIwojnyświatowejmieszkał w Wilnie. W roku 1944 wyemigrował; do roku 1957 mieszkał w Kairze, potem osiedlił się w Stanach Zjednoczonych. Zmarł tam 1 listopada 1966 r.

Adas Jakubauskas

• SZYRYŃSKI Malikbasza MurzaDataurodzenianieznana.PochodziłzChanatuKrymskiego,gdzie

Szyrinowie należeli do grupy czterech najbardziej wpływowych ro-dów. Głowa tego rodu, Szyrin-bej, nosił (podobnie jak przywódcypozostałych trzech znamienitych feudalnych rodzin) tytuł karacza-ja. Oznaczało to, że Szyrinowie rządzili Krymem do czasu utworze-nia tamniezależnegochanatu tatarskiego;właśniedziękipoparciuszyrińskichmurzówwstąpiłnatron(zpomocąWielkiegoKsięstwaLitewskiego) założyciel dynastii Girejów – chan Chadżi-Girej. Jesz-cze w XV wieku jeden z przedstawicieli tej rodziny, „Kudyjar-murzin died”, przez pewien czas znajdował się w Wielkim Księstwie Litew-skim. Otrzymał polecenie wyjazdu do Ordy, gdy „wyprosił go” „Mah-met car” (to jest chan Ułu-Mahomet).

W roku 1491 Malikbasza przybył na Litwę z Krymu, razem z carewi-czamiIstemiremiDewleszem.Odniegowywodzisięlitewsko-tatarski

Tatarskie biografie

162

ródkniaziówSzyryńskich.Okołoroku1507otrzymałodkrólaZygmun-ta IbogatymajątekKroszyn „z ludźmisłużebnymi, czynszownikamii czeladzią niewolną” (dotychczas w posiadaniu wojewody kijowskiego kniaziaDymitraPuciatycza)orazStajki,zaśokołoroku1508„zasłużbęwierną”–majątekLedwinki(częśćRohotnej)wpowieciesłonimskim.Zająłsięaktywnymgospodarowaniemnaswoichwłościachipopadłwkonfliktzplebanem.Wroku1516skarżyłsięon„namurzępanakró-lamiłościwegonakniaziaMelik-baszę”, żeówniepłacidziesięciny,aoprócztego,założyłtamswoje„licznekarczmy”(wcześniejjedynieplebanposiadałkrólewskiprzywilejnakarczmę).

Początkowo marszałek ziemski Jan Radziwiłł rozstrzygnął sprawę nakorzyśćKościoła,alewroku1521Malikbasza„biłczołem”królowi,informując,że„wKroszyniejesttargikarczmysiętrafiają”,iotrzymałpozwolenie zachowania karczm w swym majątku. Jednakże, dbając o swe sprawy na Litwie, murza utrzymywał kontakty z Krymem.

W roku 1507 posłowie chana Mengli-Gireja, a potem i sam chan w osobnym posłaniu, prosili o zgodę na wyjazd Malikbaszy, aby zgodnie ze zwyczajem ożenił się z wdową po zmarłym bracie („do Ordypojąćbratowązażonę,bratjegozmarł”.Kiedyciężkozachoro-wał jego drugi brat, Kudejar-murza, stryj chana Saadet-Gireja (knia-ziowie z rodu Szyrin jako jedyni z krymskiej arystokracji mieli prawo poślubianiakrymskichcarówien.Prawdopodobnie,starszążonaKu-dejarabyła jednązcórekMengli-Gireja),chanokołoroku1522po-nownienapisałdokrólazprośbąozezwolenieMalikbaszynawyjazdna Krym, aby wedle starego obyczaju objął dziedzictwo (ułus) bez-dzietnego krewniaka.

Już w roku 1523 Malikbasza był karaczajem nowego chana Sahib--Gireja iw piśmie do króla Zygmunta Iwspomina, jak „jadł chleb”jego na Litwie. Stanowisko karaczaja zajmował krótko, zmarł bo-wiem około roku 1530. Jego dwaj synowie, Murtaza (? – do 1559) i Sejn (Husejn) Malikbaszycowie razem z matka zostali w Wielkim KsięstwieLitewskim.Królpotwierdziłimojcowskiewłościnawiecz-neczasy,zobowiązkiemwystawianiaznich10koni(jeźdźców)dowojskalitewskiego.Usejn,królewskidworzanin(nadworny),wroku1550 uczestniczył w wyprawie na Podole; w roku 1571 sprzedał swoją


163

częśćKroszynaiStajekpodkanclerzemuOstafiemuWołowiczowi.Ichbrat,kniaźAsanMalikbaszyc(?–1559/60)byłzojcemnaKrymie,alepojegośmiercipowróciłdoWielkiegoKsięstwaLitewskiego.Dziekikrólewskiemupoparciuotrzymałodbracitrzeciączęśćposiadłości.Uczestniczyłwwojnieinflanckiej.

PotomkowieMalikbaszycówwładaliczęściąmajątkuZabłoćwpo-wiecienowogródzkim.RódSzyryńskichwygasłnaLitwiewXVIIwieku.

Stanisław Dumin

• TALKOWSKI Aleksander Syn Osmana, urodził się 14 maja 1858 roku w szlacheckiej rodzinie

wguberniwileńskiej. JegorodzicebyliwychodźcamizSorokTata-rów.Poukończeniuprywatnejszkołyrealnej,przyszłygenerałposta-nowiłzwiązaćsweżyciezarmią.

Latem 1873 roku zaciągnął się jako ochotnik do 107 Troickiego PułkuPiechoty.Po trzechmiesiącachuzyskałstopieńunter-oficera.W następnym roku skierowany został do Wileńskiej Szkoły Piechoty Junkrów.Pojejukończeniuwroku1876wróciłdopułkujakoportu-pej-junkier. Po roku awansował na chorążego.

Wewrześniu1876rokuwzwiązkuzuzupełnianiemstanówoso-bowych odkomenderowano go do 9 Syberyjskiego Pułku Grenadie-rów3DywizjiGrenadierskiej.Wjegoszeregachuczestniczyłwwoj-nie z Turcją (1877-1878). 16.02.1878 roku za zasługi przy zdobyciu Plewnyodznaczonyorderemśw.Anny4st.zdedykacją„Zamęstwo”,a w kwietniu tegoż roku awansował na podporucznika.

PozakończeniuwojnyTalkowskipowróciłdoswegopułkuiprze-służył w nim 7 lat. Za nienaganną służbę wewrześniu 1879 rokumianowany porucznikiem, po kilku miesiącach otrzymał rumuńskim krzyżem pamiątkowym wojny z Turcją.

Przez 5 lat dowodził rozmaitymi kompaniami, zaś odmarca dowrześnia1884rokubyłczłonkiemsądupułkowego.Latem1885roku,powieluprośbach,przeniesionyzostałdoStrażyGranicznej.Otrzy-mał przydział do Oddziału Opatowieckiego i pełnił obowiązki jego

Tatarskie biografie

164

dowódcy.Porokuawansowałnasztabs-rotmistrza.Zatwierdzonynastanowiskudowódcy, które zajmował przez3 lata.Zapilną służbęotrzymał jednorazową premię w kwocie 300 rubli.

Wczerwcu1889 rokuTalkowskiprzeniósł siędoNowobrzeskiejBrygady Straży Granicznej jako członek brygadowego sądu oficer-skiego.Wsierpniuzatwierdzonogonastanowiskuober-oficeradospecjalnychporuczeń,zaśwkwietniunastępnegorokuawansowałna rotmistrza. W grudniu 1889 roku ponownie wybrany płatnikiem i członkiem sądu; wypełniał swoje obowiązki nienagannie i uczciwie przez 8 lat.

Jegopilnośćistarannośćbyłyzauważoneiuhonorowaneordera-mi:św.Stanisława3st.(21.04.1891r.),św.Anny3st.(21.04.1895r.),srebrnym medalem upamiętniającym panowanie cesarza Aleksandra III (17.06.1896 r.). W następnym roku wyznaczony został pomocni-kiem starszego adiutanta sztabu Korpusu Straży Granicznej w stop-niu podpułkownika.

Od lutego 1900 roku był członkiem komisji rozpatrywania spra-wozdańzdziałalnościtowarzystwawzajemnejpomocyzalata1898-1899, a od czerwca do października tymczasowo pełnił obowiązkistarszego adiutanta sztabu Korpusu. Pod koniec roku mianowany zo-stałczłonkiemrezerwowymkomisjiprzyjęćnarok1901.Poodbyciustażu przejął obowiązki pomocnika przewodniczącego komisji.

Wkwietniu1901rokuawansowałnapułkownikiem,wyróżnionyteżzostałpremiąpieniężną.Jesieniąotrzymałorderśw.Włodzimie-rza 4 st. z kokardą i dedykacją „25 lat”. W roku 1902 pełnił jednocze-śnieobowiązkistarszegoadiutantasztabukorpusuiprzewodniczą-cegokomisjiprzyjęć.Podkoniecrokuskierowanynanowestanowi-sko–dowódcySamodzielnegoOddziałuKerczeńskiego.Namiejscusłużby stawił się w marcu 1903 r.

Jegoumiejętności,wysokiekwalifikacje,nienagannośćiszlachet-nośćzjednałymuwśrodowiskuorazwśródwyższegodowództwapoważanie i zaufanie. Talkowskiemu powierzono prowadzenie spraw niejawnych.Zaskutecznewywiązywaniesięzobowiązkówwkwiet-niu1905rokuuhonorowanyzostałorderemśw.Włodzimierza3st.,aw czerwcu 1906otrzymał stanowisko dowódcyBrygadyCzarno-


165

morskiej. Przesłużył na nim 6 lat. W grudniu 1910 roku awansował na generała-majora.

31.05.1912rokuobjąłobowiązkidowódcy4RyskiejBrygadyPrzy-granicznej.Zokazji300-leciaDomuRomanowychotrzymałsrebrnymedal pamiątkowy.

ZpoczątkiemIwojnyświatowejbrygadaweszławskładOddzia-łuRysko-Szawelskiegoipodlegaładowódcy20KorpusuArmijnego.Jego pododdziały zajmowały stanowiska obserwacyjne na wybrzeżu Bałtyku. W sierpniu 1914 roku brygadę podporządkowano komen-dantowi Twierdzy Ust-Dźwińskiej. Pod koniec stycznia 1915 rokugenerałTalkowskizostałdowódcągarnizonumiastaWindawyiOd-działu Windawskiego, potem windawskiego rejonu ochrony wybrze-ża bałtyckiego.

Po rozformowaniu oddziału generał odkomenderowany został do sztabu 5 Armii, a od 18.02.1916 roku przebywał w rezerwie kadro-wej sztabu Piotrogrodzkiego Okręgu Wojskowego. 14.05.1916 roku za wzorową służbę i wysiłek w działaniach wojennych uhonorowany orderemśw.Stanisława1st.

W sierpniu 1916 roku oddelegowano go do 33 Dywizji PiechotyFrontu Północnego, wewrześniu za zasługi w bojach odznaczonymieczamidoposiadanegoorderuśw.Włodzimierza3st.Wiosną1917rokubyłwrezerwiekadrowejprzysztabieDźwińskiegoOkręguWoj-skowego.

Latem 1918 roku generał Talkowski przeszedł na stronę Armii Czer-wonej i dowodził 25 Zapasową Brygadą Piechoty. Został też człon-kiem komitetu wykonawczego Muzułmańskiej Rady Wojskowej Pio-trogrodzkiego Okręgu Wojskowego. Na podstawie rozkazu Wszech-rosyjskiegoSztabuGłównegoz13.01.1919rokuotrzymałpolecenie,podpisane przez przewodniczącego Centralnego Muzułmańskiego Kolegium Wojskowego Sułtan-Galijewa, udania się do Kazania, aby kierować tam 2 Kazańskimi Sowieckimi Muzułmańskimi KursamiPiechotyKadryDowódczejRobotniczo-ChłopskiejArmiiCzerwonej.Stanowisko to zajmował prawdopodobnie do sierpnia 1920 r.

Był rekomendowany na stanowisko naczelnika Azerbejdżańskiej Ogólnej SzkołyWojskowej. Długotrwała, 47-letnia służbawojskowa

Tatarskie biografie

166

odbiła się na jego zdrowiu. W podaniu napisał o swej niechęci do ob-jęcia jakiegokolwiek stanowiska wojskowe. Od 27.01.1921 roku praco-wał jako naczelnik archiwum. Zmarł tego samego roku mając 62 lata.

Był żonaty z Jelizawietą (ur. 1860), córką tatarskiego rotmistrzaStefanaSulkiewicza.MielicórkęElenę (ur.1883),synaMichała (ur.1885) i Aleksandra (ur. 1894).

Galim Sitdykow

• TALKOWSKI AleksanderUrodził się18września1894 rokuwosadzieNowobrzeskwpo-

wiecie miechowskim guberni kieleckiej. Jego matka, Jelizawieta, była wiejską nauczycielką w Sorok Tatarach, ojciec, Aleksander Talkowski – generałem-majorem.

W roku 1913 ukończył Gimnazjum Aleksandrowskie w Rydze i wstąpił do Pawłowskiej Szkoły Wojskowej w Sankt-Petersburgu. 1.10.1914 roku, w związku z wybuchem I wojny światowej zostałprzedterminowo zwolniony ze szkoły i mianowany podporuczni-kiem.Objął stanowiskodowódcyplutonuwbatalionie zapasowymPawłowskiegoPułkuLejb-gwardyjskiego2GwardyjskiejDywizjiPie-choty. W styczniu 1915 roku przeniesiono go z kompani marszowej do armii czynnej.

Na froncie, w latach 1915-1917, zajmował w pułku stanowisko do-wódcypółkompanii,dowódcyoddziałukonnychzwiadowców,szefaoddziałuszkolnegoidowódcybatalionu.Nieprzerwanieuczestniczyłw walkach na frontach: Północno-Zachodnim, Zachodnim i Połu-dniowo-Zachodnim,będącwielokrotniewyróżnionymorderami.

Po rewolucji lutowej Talkowskiego wybrano zastępcą przewodni-czącego pułkowego komitetu żołnierskiego. Był przewodniczącym dywizyjnegokomitetużołnierzy-muzułmanów2GwardyjskiejDywi-zji Piechoty, delegatem armijnego i frontowego zjazdów żołnierzy--muzułmanówFrontuPołudniowo-Zachodniego.

PorewolucjipaździernikowejprzeszedłnastronęArmiiCzerwonej.Od grudnia 1917 roku do czerwca 1918 dowodził pułkiem w składzie


167

pietrogrodzkiego rejonu umocnionego. Od lipca do grudnia 1918 roku byłdowódcą2PułkuStrzeleckiego1PiotrogrodzkiejRobotniczejDy-wizji Strzeleckiej. Od stycznia do kwietnia 1919 roku, zgodnie z roz-kazem Wszechrosyjskiego Sztabu Głównego skierowany został na 2MuzułmańskieKursyDowódczejakonaczelnikbojowejczęścikur-sów.Odmaja1919rokudomarca1920byłszefemsztabuSamodzielnejNadwołżańskiej Tatarskiej Brygady Strzeleckiej. Razem z nią uczestni-czył w walkach Południowej Grupy Frontu Wschodniego i 1 Armii Re-wolucyjnej Frontu Turkiestańskiego pod Orenburgiem.

Od marca 1920 roku dowodził 4 i 6 Turkiestańską Wydzieloną Bry-gadą Strzelecką Czerwonych Dowódców w Ferganie i Semireczu.W maju 1921 roku Talkowski wstąpił do Partii Robotniczo-Chłopskiej (bolszewików). Podczas wojny domowejWszechrosyjski CentralnyKomitetWykonawczynagrodziłgozegarkiem,zaśRewolucyjnyKo-mitet Wojskowy Turkiestanu – szablą.

Odpaździernika1922rokudowrześnia1923uczyłsięnawyższychkursachwojskowo-akademickichwyższegodowództwaRobotniczo--Chłopskiej Armii Czerwonej. Po ich ukończeniu został mianowany naczelnikiem Połączonej Tataro-Baszkirskiej Szkoły Wojskowej im. TCIK,któretostanowiskuzajmowałprzez8lat.Poddawanogowielusprawdzianom, ostatecznie scharakteryzowano go pozytywnie jako pracownika energicznego, zdyscyplinowanego, znającego sztukę wo-jenną.

Będąc naczelnikiem i komisarzem wojskowym Połączonej Tata-ro-Baszkirskiej Szkoły Wojskowej w Kazaniu, Talkowski prowadził działalnośćspołecznąipolitycznąwmiejskimorazrepublikańskimkomitecie wykonawczym: był członkiem Kazańskiego Rady Miejskiej wszystkich kadencji od roku 1924 do 1931. W kwietniu 1931 roku mia-nowanogodowódcą3KrymskiejDywizjiStrzeleckiej.Jednocześniedowodził 3 okręgiem dywizyjnym.

Znalazłszy się na Krymie, podobnie jak w Kazaniu, aktywnie uczestniczył w społeczno-politycznym życiu Krymskiej ASSR w cha-rakterze członka prezydium Centralnego Komitetu Wykonawczego. Był nagrodzony dyplomami, a także pistoletem mauzer oraz orderem Czerwonej Gwiazdy.

Tatarskie biografie

168

Rok1937dlakomdiwa(dowódcydywizji),podobniejakdlawieluinnychdowódcówArmiiCzerwonej,niebyłszczęśliwy.Wczerwcunaczelnik biura politycznego okręgu wystawił Talkowskiemu charak-terystykę,któraposłużyłazadonos.Znalazłysięwniejzarzuty:„Pod-czas zajmowania tego stanowiska tow. Talkowski życiem partyjnym sięnieinteresowałinieinteresuje.Wogóleniewielewnimpartyjne-go. Nie przejawia starania o ludzi. Wyjątkowo wyniosły, lekceważąco odnosisiędożyciaiobyczajówczerwonoarmistóworazdowódców.Równocześnie podtrzymuje bliski związek z kontrrewolucjonistą--trockistąGiercewem,zktórymznajdujesięwdużejprzyjaźni.Wta-kich też przyjacielskich układach pozostawał z byłym naczelnikiem tej dywizji, teraz zdemaskowanym wrogiem narodu Niezlenem. Tal-kowskiego,bezwarunkowo,należyzdywizjiusunąć”.

Sprawę Talkowskiego rozpatrywała okręgowa komisja partyjna. Udzielono mu surowej nagany z wpisaniem do akt. W roku 1938 zo-stał aresztowany, wykluczony z partii i zwolniony z armii. Jednakże w maju 1940 roku oskarżenie sądowe zostało wstrzymane.

DalsząsłużbęTalkowskiodbywałwMoskwie:prowadziłwykładyw Akademii Wojskowej im. Frunzego, był naczelnikiem kursu. Wojna zastała go na obozie wojskowym w Szkle, gdzie znajdował się wraz z drugim kursem 1 fakultetu akademii. Ewakuację obozu przeprowa-dził na wysokim profesjonalnym poziomie.

30.06.1941 roku ponownie został aresztowany. 11.02.1942 roku sformowanoostateczneoskarżenie,wedługktóregobyłegodowódcę3KrymskiejDywizjiStrzeleckiejoskarżonooudziałwantysowiec-kimspiskuzbrojnymiwspółpracęzniemieckimwywiadem.Naod-dzielnymposiedzeniuprzyNKWD13.02.1942rokuTalkowskizostałskazany na najwyższy wymiar kary. Wyrok wykonano 27.02.1942 roku – w rocznicę Armii Sowieckiej.

Sprawa Talkowskiego była ponownie rozpatrywana w roku 1955. Sąd Najwyższy ZSRR na posiedzeniu 25.04.1956 roku podjął decyzję oumorzeniuśledztwawsprawieA.Talkowskiegozpowodubrakudowodówprzestępstwaorazuchyliłpostanowieniaz13.02.1942r.

Galim Sitdykow


169

• TIMIRCZA (Juszyński)Dataurodzenianieznana.Pochodziłzroduordyńskichkniaziów

ułusu Uszin (Ujszun), na Litwie już w XVI wieku występujących pod nazwiskiem kniaziów Juszyńskich (następnie Juszyńskich) i stoją-cychnaczeleściahuTatarówwojewództwatrockiego.

Był pisarzem tatarskimw kancelarii króla Kazimierza Jagielloń-czyka (już w latach 1450-1460). Przed rokiem 1466 otrzymał od mo-narchy ziemię w Strawinikach w woj. trockim, o czym zachował się zapis w księgach danin Metryki Litewskiej.

Wiele razy posłował do Wielkiej Ordy do chana Ahmata (ok. 1480) i na Krym (1486). Około 1480 roku razem ze swym starszym synem ChodyremotrzymałodkrólamajątekTrepuny(Tripuny)zpoddany-mi,któryjegopotomkowieposiadaliprzezponaddwawieki(Timir-cza otrzymał 2/3, Chodyr 1/3 majątku).

W latach 1487-1489 otrzymał wynagrodzenie ze skarbca litewskie-go–pieniądze,ziarnoimiód.Miałsynów:Chodyra,Iljasa,AbrahimaTimirczyczów.Zmarłprzedrokiem1494,jegoposiadłośćzostałapo-twierdzona synom.

Stanisław Dumin

• TIMIRCZYCZ (Juszeński) AbrahimDatanarodzinnieznana.Wywodziłsięzroduordyńskichkniaziów

ułusu Uszin (Ujszun), już w XVI wieku występujących na Litwie pod nazwiskiemkniaziówJuszyńskich(następnieJuszyńskich).StalioninaczeleściahuTatarówwojewództwatrockiego.NaprzełomieXVi XVI wieku odegrał istotną rolę w dyplomatycznych stosunkach Li-twy z Wielką (Zawołżańską) Ordą, potem z Chanatem Krymskim.

29.06. 1494 roku wraz z bratem Iljasem Timirczyczem otrzymał od wielkiego księcia Aleksandra przywilej na majątek Trepuny, nadany przezkrólaKazimierzIVichojcuTimirczyibratuChodyrowi.Wroku1495 posłował do Szach-Achmata.

27.02.1496 roku, będąc pisarzem tatarskim otrzymał od wielkiego księcia Aleksandra potwierdzenie na nadanie wieczystym prawem

Tatarskie biografie

170

dziedzicznymmajątkówSakowszczyznaiAndrejewszczyznawpo-wieciebielickimzludźmi,ziemiąornąisianokosami,zczeladziąnie-wolną,atakżenasześciorosłużbchłopskichwRohotnej.Wtymżeroku „Obrahim Timirczycz” uczestniczył w poselstwie do zawołżań-skiego kniazia Tiuwikiela; z tej okazji przydano mu 6 koni oraz dwoje sługzabranychzPutywla.Około roku1499–1500 jeździłzpismemdo Chodżak-sołtana, brata zawołżańskiego chana Szach-Achmata (Szejch-Ahmeda). W roku 1500 chan prosił o przysłanie Tymirczycza razemzlitewskimposłemDymitremChaleckim.Wordziebyliwroku1501. Abrahim, pisarz, ponownie był wymieniony w jarłyku kniazia Tiuwikiela (ok. 1502), prowadził z nim rozmowy o udziale w wypra-wienamoskiewskieposiadłości.Na toposelstwo „ObrahimowiTi-mirczynowi” wydano z litewskiego skarbca 70 kop groszy.

15.03.1502 roku Abrahim Timirczycz, pisarz tatarski, otrzymał przywi-lej (list) na pięcioro służb chłopskich i trzy pustkowia w Rohotnej w po-wieciebielickim,oczymkrólpowiadomiłswegobielickiegonamiestni-ka, zarządzając wprowadzenie Abrahima we władanie tymi dobrami.

17.07.1505rokutenżepisarztatarskiotrzymałodkrólaAleksandrapotwierdzenie na wieczne władanie majątkami Sakowszczyzna i An-drejewszczyznawpow.bielickim,zludźmi,ziemiamiornymiisiano-kosami,zczeladziąniewolną,atakżezośmiorgiemsłużbchłopskichw Rohotnej w tymże powiecie.

Wlipcu1507roku„TimirczynsynkniaźObrahim”,marszałekipisarztatarski,przybyłwskładzieposelstwakrólaZygmuntaIdochanaMen-gli-Gireja, razem z panami Jurem Zenowiczem i Jakubem Iwaszeńco-wiczem,którzywimieniukrólaprzysięgąpotwierdziliporozumieniezKrymem.WjarłykudokrólaZygmuntaI(datowanym,wtłumacze-niu z kalendarza muzułmańskiego, na 3.07.1507 r.), chan polecał go bardzo pochlebnie: „Ówże marszałek i pisarz wasz tatarski Abrahim, zprzodkówjego,naszychojcówdobresługipojechalisłużyćtwoim,brata naszego, ojcom i przodkom, i wiele posłużyli. A obecnie on wasz wiernysługatenmarszałekipisarzwaszzrodujuszuńskichkniaziów,omaku[tj.ajmaku,plemienia,dzielnicy]wielkichludzirodujest.Inoz wami, bratem naszym, między nami jeżdżący zawsze dobry, spra-wiedliwy jest, waszego dobra pragnący, wasz sługa jest”.


171

PodkreślającswojezaufaniedokniaziaAbrahima,chanprosił,bywprzódwysyłać naKrymwłaśnie jego, „wtedymiędzy nami samodobro będzie, bo on nasze sprawy tatarskie znacznie prowadzi. Na całąż zimęgoprzyślijcie, niechaj przynas zimuje”.Abrahim towa-rzyszyłchańskiemuposłowiBatuszowi;wlistopadzie1507rokukrólponownie wyprawił go na Krym razem z krymskim posłem Mamusz--ułanem. Na Krymie przebywał do roku 1509, uczestniczył w rokowa-niach chana z przyjeżdżającymi z Litwy gońcami i posłami.

W roku 1509, powróciwszy do Wielkiego Księstwa Litewskiego,kniaźAbrahimotrzymałodkrólaprzywilejnasiedmiorosłużbychłop-skiej w powiecie wysokodworskim. W roku 1511 pojawiła się wzmian-ka o jego konflikcie z innymwpływowym rodem litewsko-tatarskim– Kienkiewiczami. Abrahim skarżył się, że grozili jemu, jego synowi Reczypowi i stryjecznemu bratu Ajdarowi Chazbijewiczowi. Jego prze-ciwnik, Bańko Kienkiewicz, obwiniał z kolei Abrahima, że on, jakoby, wywiózłzawołżańskichTatarów„wskrzyniach”przezKijówdoordy,alewroku1517wyrokiemkrólewskimTimirczyczzostałuniewinniony.

12.06.1518rokuotrzymałodkrólaprzywilejzpotwierdzeniemwie-czystychprawdziedzicznychnamajątekKrasneSioło(wcześniejna-leżący do ciwuństwa trockiego), na siedmioro służb w powiecie wyso-kodworskim, zwanych Żykorańce (Żykorany) z pewnymi pustkowiami, atakżenatrzypustkowiawewłościsiemieliskiejipewneinnegrunty,w tej liczbie „ziemlicę” tatarską, Tybyrowszczyznę na Wace. Jak wynika zopisutychwłościwrewizjidóbrtatarskichroku1559,KrasneSiołoznajdowałosiędwiemileodTrok.Byłtodawnydwórkrólewski,doktóregonależało40 służbchłopskich, rozległeziemie idwa jeziora.MajątekŻykoranybyłwodległościczterechmilodTrok.

Niebawempotym,zachowującpoprzednietytuły,kniaźAbrahimzostałmianowanytakżechorążymTatarówwoj.trockiego,toznaczypostawionynaczeletamtejszegościahu.

W roku 1522 Timirczycz, chorąży, marszałek i pisarz tatarski, przedstawiłkrólowiZygmuntowi I listypolecajacechanakrymskie-go Mengli-Gireja i ostatniego chana Wielkiej Ordy Szach-Achmata (przebywającegowówczaswWielkimKsięstwieLitewskim)dlasie-bie, „braci jego”kniaziówChazbijewiczów„i ichbraci”,wspierające

Tatarskie biografie

172

przyznanie im„miejscaprzodkówichkniaziówJuszeńskich”wśródstarszyznyrodówtatarskichnaLitwiepokniaziachUłanach,powy-żejkniaziówNajmanówPiotrowiczówiAłczynów.Tenspóromiej-sce w hierarchii, obejmujący cztery najznaczniejsze rody litewsko--tatarskie, trwał do roku 1525, gdy na Sejmie Brzeskim tatarscy knia-ziowie Piotrowiczowie Najmanowie wykazali, że ich pozycja winna byćwyższaniżkniaziaAbrahimaTimiryczycza, czegoon samniepróbowałzanegować.Oświadczyłnatomiast,żenieprosiłomiejscepowyżejPiotrowiczów,tylkooboknich.

W spisie wojska litewskiego 1528 roku chorąży kniaź Abrahimwymienianyjestnaczeleswegościahu.Zobowiązanybyłstawaćnasłużbę „samoszóst”, tj. wystawiać ze swych posiadłości ziemskich 6jeźdźców.Wroku1530ustąpiłtytułchorążegoswojemunajstarszemusynowiObdule,którynajprawdopodobniejzmarłniebawempotym.

Jego synami byli kniaziowie Reczyp, Olejko (? – przed 1536), Osman (? – 1566) Abrahimowiczowie, w roku 1559 wzmiankowani w rewizji dóbrtatarskichWielkiegoKsięstwaLitewskiego,dziedziczącyojcow-skie majątki.

Stanisław Dumin

• TIMIRCZYCZ (Juszeński) Chodyr Dataurodzenianieznana.Pochodziłzroduordyńskichkniaziów

ułusu Uszin (Ujszun), na Litwie już w XVI w. znanych pod nazwi-skiemkniaziówJuszeńskichistojącychnaczeleściahuTatarówwo-jewództwatrockiego.

Podobniejakjegoojciec,Timircza,byłkrólewskimpisarzemtatar-skim. Około 1480 roku za posłowanie do Ordy razem z ojcem nagro-dzonymajątkiemTrepunyzpoddanymi.ZKrymupowróciłnaLitwęrazemzchańskimiposłami.Wroku1481ponowniejeździłnaKrymzlistamikrólaKazimierzaIVdokniaziaAminjaka.Jegoczęśćmająt-ku odziedziczył syn Kulziman.


Stanisław Dumin


173

• TIMIRCZYCZ (Juszeński) Iljas Dataurodzenianieznana.Pochodziłzroduordyńskichkniaziów

ułusu Uszin (Ujszun), na Litwie już w XVI wieku noszących nazwi-sko Juszeńskich i stojącychna czele ściahuTatarówwojewództwatrockiego.

Byłkrólewskimtłumaczem,wroku1481zpoleceniakrólaKazi-mierza posłował na Krym. W roku 1494 razem z bratem Abrahimem Timirczyczem otrzymał od wielkiego księcia Aleksandra przywilej na majątek Trepuny, nadany ich ojcu i bratu. W roku 1511 na swoje „czo-łobicie”otrzymałodkrólaZygmuntaIposiadłośćSowjatewszczyznęwewłościsumiliskiej.


Stanisław Dumin

• TUHAN-BARANOWSKI Michał Urodził się 8 stycznia 1865 roku w rodzinie szlacheckiej z guberni

charkowskiej.Wroku1884wstąpiłnawydziałfizyczno-matematycz-ny Charkowskiego Uniwersytetu Cesarskiego. Za udział w studenc-kim ruchu rewolucyjno-demokratycznym wykluczono go z uczelni, alerewolucjonistąniezostał.Wdziedziniefilozofiiisocjologiiskła-niał się do nauk E. Kanta oraz neokantyzmu, uważał za nieodzowne badanie idei socjalizmu za pomocą etyki kantowskiej. W roku 1889 otrzymał zezwolenie na powrót na uniwersytet, zdał egzaminy nafakultetprawnyorazfizyczno-matematycznyiuzyskałstopieńkan-dydata. W roku 1894 uzyskał na Uniwersytecie Moskiewskim tytuł magistra ekonomii politycznej za pracę „Kryzysy przemysłowe we współczesnejAnglii,ichprzyczynyiwpływnażyciepubliczne”.

Od roku 1893 Tuhan-Baranowski służył w departamencie minister-stwafinansów.Odroku1895pracowałwcharakterzeprivat-docentana wydziale ekonomii politycznej Uniwersytetu Sankt-Petersburskie-go. Z powodzeniem prowadził zajęcia na Żeńskiej Uczelni Rachun-kowości Handlowej oraz na Wyższych Kursach Żeńskich. W roku

Tatarskie biografie

174

1898zabadaniahistoriikapitalizmu„Fabrykarosyjskawprzeszłościiteraźniejszości”otrzymałstopieńdoktoraekonomiipolitycznej.Odroku 1913 był profesorem Politechniki Petersburskiej.

Należałwprawdziedo„legalnychmarksistów”,nigdyniebyłśle-pym wielbicielem Marksa. Uznawał silne strony jego teorii, jednak zawsze odnosił się do nich krytycznie (praca „Podstawowy błąd abstrakcyjnej teorii kapitalizmu Marksa”, r. 1899). Teoretyczne pra-ce Tuhan-Baranowskiego: „Szkice z najnowszej historii ekonomii politycznej i socjalizmu” (1903), „Teoretyczne podstawy marksizmu” (1905), „Socjalizm jako pozytywna nauka” (1918) i inne formułowa-ły realnyprogramrozwojugospodarczego.Wierzył,żewspółpracaoparta na swobodnej samoorganizacji stanowi prototyp przyszłego społeczeństwa.

Głównym dziełem Tuhan-Baranowskiego jest jego praca o kry-zysach, w której rozwinął teorię sprzedaży produktów w społe-czeństwie kapitalistycznym. Inne jego prace to: „Teoria najwyższej użyteczności”(1890),„Prudon, jegożycieidziałalność”(1891),„D.S.Mills,jegożycieidziałalność”(1892).Wroku1897opublikowałcyklrozmaitychartykułówwczasopiśmie„Nowojesłowo”,zaśw1899–wpiśmie„Naczało”.Oprócztego,publikowałw„MirieBożem”,gdziez początkiem roku 1901 ukazały się jego „Szkice z historii ekonomii politycznej”.Wieletekstówopublikowałwjęzykuniemieckim.

Wraz ze swymi uczniami oraz zwolennikami wniósł znaczącywkładwrozwójbadańmakroekonomicznych,stworzenieteoriiryn-ku, akumulacji, cyklów, koniunktury, rozwinął podstawowe zasadyprognozowania gospodarczego. Spod pióra Tuhan-Baranowskiegowyszły unikatowe prace z zakresu historii nauk socjalistycznych, teo-riispółdzielczościihistoriiprzemysłowegokapitalizmuwRosji.

Michał Tuhan-Baranowski aktywnie uczestniczył w działalnościspółdzielczej, propagując jąwpracachnaukowych,wczasopiśmie„WiestnikKooperacii”,którymkierowałodroku1909.Byłczłonkiempartiikadetów,kandydowałdoDumyPaństwowej,jednakniezostałwybrany. Po rewolucji lutowej, latem 1917 roku, wyjechał na Ukrainę, gdziedostycznia1918rokuzajmowałstanowiskoministrafinansówprzyRadzieCentralnej.PóźniejudałsiędoMoskwy.Tamprowadził


175

wykładyizajmowałsiędziałaniamispółdzielczymi,jednakponownieudałsięnaUkrainę.Niepopierałrewolucjipaździernikowej.Wroku1918wystąpiłzpropozycjąutworzeniainstytutuspółdzielczego(któ-ryznanyjestobecniejakoDonieckiPaństwowyUniwersytetEkono-miki i Handlu im. M. I. Tuhan-Baranowskiego) i sam opracował jego program.

M. Tuhan-Baranowski zmarł niespodziewanie na atak serca wstyczniu1919rokuwpobliżuOdessy,podczaspodróżyzdelegacjąUkraińskiejRepublikiLudowejdoParyża.Jegodziałalnośćnaukowaipublicystycznaniestraciłaaktualności,pozostającpopularnatakżewnaszychczasach,oczymświadczybibliografiajegopracimateria-łówanalitycznychonich,publikowanychwróżnychkrajachwciągucałego XX wieku.

Adas Jakubauskas

• TUHAN-MIRZA BARANOWSKI Aleksander SynDawida,urodziłsię8stycznia1847rokuwrodziniedziedzicz-

nej szlachty w guberni suwalskiej. Po ukończeniu 1 Sankt-Peters-burskiego Gimnazjum Wojskowego, następnie 2 Konstantynowskiej Szkoły Wojskowej w stopniu podporucznika skierowany został do 13Lejb-gwardyjskiegoErewańskiegoPułkuKaukaskiejDywizjiGre-nadierskiej.

W roku 1871 wstąpił do Akademii Sztabu Generalnego. Po ukoń-czeniudwóchklasawansowałnaporucznika(1873),zaśpozakoń-czeniu kursu uzupełniającego zaliczono go w skład Sztabu General-nego, z przeznaczeniem do służby w sztabie Kaukaskiego Okręgu Wojskowego. Na okres letni przydzielony został do zgrupowania kra-snosielskiego. Na Kaukazie zajmował stanowisko starszego adiutan-tasztabu41DywizjiPiechoty,wroku1875awansowanynasztabs--kapitana, w grudniu 1876 roku pozostawał w dyspozycji Oddziału Erewańskiego na granicy kaukasko-tureckiej. Od kwietnia 1877 roku Tuhan-Mirza Baranowski uczestniczył w walkach z Turkami; odzna-czyłsięwszturmietwierdz:Bajazet,Diadin,Sur-Oganes.

Tatarskie biografie

176

Za oblężenie i obronę twierdzy Bajazet odznaczony został or-deremśw.Włodzimierza4st.zmieczamiikokardą(grudzień1877r.).ZazasługiwwalkachzTurkamiwrejonieDram-Dagootrzymałorderśw.Stanisława2st.zmieczami (styczeń1878r.),zamęstwo wewrześniowych bojach nawzgórzachOchotchobar-Chołorsimo--Czarucha-Zorskich–order św.Anny2 st. zmieczami.Wsierpniu1878 roku został Kawalerem Georgijewskim, uhonorowanym złotym orężem z dedykacją „Za odwagę”.

Po zakończeniuwojny pełnił obowiązki szefa sztabu 19DywizjiPiechoty, starszego adiutanta. W lutym 1879 roku kierował przemiesz-czeniem wojsk koleją na trasie Riażsko-Morszańsko-Syzrańsko--Orenburskiej. W sierpniu 1880 roku mianowany podpułkownikiem, po roku objął stanowisko starszego adiutanta w sztabie Kazańskiego OkręguWojskowego. Dalszą służbę pełnił jako dowódca batalionu 7RewelskiegoPułkuPiechoty,następnieoficeradospecjalnychpo-ruczeń przy sztabie Charkowskiego Okręgu Wojskowego. Za zasługi służboweawansowałnapułkownika(sierpień1883r.).Wewrześniu1885 roku dowodził 17 batalionem strzeleckim i za osiągnięcia na tym stanowiskuodznaczonyzostałorderemśw.Włodzimierza3st.

WpóźniejszymokresieA.Tuhan-MirzaBaranowskikierowałszta-bemTwierdzyIwangorodzkiejijednocześnieszpitalemwojskowym.Od wiosny 1891 roku był dowódcą 4 Pułku Strzeleckiego, zaś po 4 latach – 7 Rewelskiego Pułku Piechoty, dowodząc jednocześnie 2Brygadą2DywizjiPiechoty.Wmarcu1897rokumianowanyszefemsztabuTwierdzyWarszawskiej.Zaaktywnyudziałwspisieludnościw maju 1897 roku otrzymał ciemnobrązowy medal „Za zasługi dla służby”, awansował też na generała-majora z wyznaczeniem na sta-nowiskodowódcy2Brygady27DywizjiPiechoty.

Jesienią 1900 roku skierowany został do Turkiestańskiego Okrę-guWojskowegona stanowiskodowódcy4TurkiestańskiejBrygadyStrzeleckiej. Zaliczony też do stanu Sztabu Generalnego. W grudniu tegosamegorokuotrzymałorderśw.Stanisława1st.Podczaswojnyrosyjsko-japońskiejdowodził72DywizjąPiechoty,zktórąuczestni-czył w walkach z Japończykami w składzie Zgrupowania Warszaw-skiego.Do rozpoczęcia bitwy podMukdendywizja znajdowała się


177

w rezerwie strategicznej Głównego Dowództwa. W grudniu 1904roku Tuhan-Mirza Baranowski awansował na generała-lejtnanta. Z początkiem stycznia 1905 roku przebywał na leczeniu w Harbinie, gdziekomisjaszpitalawojskowegouznała,żepowinienbyćpoddanydalszemu leczeniu w Rosji.

Popowrocie doRosji objął stanowiskodowódcy 12Dywizji Pie-choty z zaliczeniem do piechoty armijnej oraz w skład Sztabu Gene-ralnego. Jednak już na przełomie lutego i marca 1906 roku znalazł się na leczeniuwKijowskimSzpitaluWojskowym.Powyjściuzniegonapisał podanie o zwolnienie ze służby ze względu na stan zdrowia, z zachowaniem munduru i pełną emeryturą. 19.05.1906 roku JCM wydałzgodęnaspełnienieprośbygenerała-lejtnantaAleksandraTu-han-Mirzy Baranowskiego.

Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Jelizawieta Wasiliew-na, córka rzeczywistego radcy stanuCzenugina, z którąmiał synaWasyla. Małżeństwo, z winy żony, zostało rozwiązane w roku 1882. DrugirazożeniłsięzElenąStanisławowną,córkągenerała-majoraNowogrebielskiego. Z tego małżeństwa urodziło się dwoje dzieci: syn AleksanderorazcórkaElena.

Galim Sitdykow

• TUHAN-MURZA BARANOWSKI Jakub (Baranowski Murza Tuhański)Urodził się około roku 1740. Był synem generała-majora wojsk li-

tewskich Mustafy Baranowskiego Murzy Tuhańskiego (syna Jakuba) orazkniaziównyZofiiUłanówny,córkigenerała-majora.

W służbie wojskowej spędził około 50 lat. Był towarzyszem wojsk litewskich,5.12.1758rokuotrzymałodkrólaAugustaIIIpatentnasto-pieńchorążego,14.07.1763r.–porucznika,zaśodkrólaStanisławaAugusta 13.02.1768 r. – tytuł rotmistrza (poza etatem) w pułku swe-go ojca Mustafy Murzy Baranowskiego. 3.12.1785 roku dostał patent na„aktualnego”rotmistrza,zchorągwią,którawakowałapośmierciEliasza Kryczyńskiego. 19.04.1790 roku był majorem w 1 Pułku Przed-

Tatarskie biografie

178

niej Straży Jego Królewskiej Wysokości Wojsk Litewskich MichałaKirkora, 19.04.1791 r. – podpułkownikiem w tymże pułku (na stanowi-skuzwolnionymprzezodejścieJanuszaBaranowskiego);wtejran-dze wymieniany w wykazach 1792 roku, gdy uczestniczył ze swym pułkiemwwalkachzwojskamirosyjskimipodOpsą(22maja),Mści-bowem (10 czerwca) i Wojszkami (14 czerwca).

19.08.1793 roku otrzymał patent na stopień pułkownika w 3 Pułku Przedniej Straży Wojsk Litewskich Buławy Polnej Litewskiej, dowo-dzonym wówczas przez generała-majora Antoniego Chlebickiego.W roku 1794pułk tenuczestniczyłwpowstaniu kościuszkowskim,wwalkachpodKrupczycami(16września),Brześciem(17września),Maciejowicami(10października)oraznawarszawskiejPradze(4li-stopada), gdzie oddziały tatarskie poniosły znaczne straty.

W grudniu 1795 roku Mustafa Murza Baranowski wymieniany jest wrejestrzewśródinnychlitewskichziemian;pozostawałyprzynimdziedzicznemajątki: dwór Rejże, wsie Pieckuny, Towciany i Raga-niszki z poddanymi (69 dusz męskich i 58 kobiecych) oraz posia-dłośćWojtokiemie,którypoczątkowonależałdoniegonaprawachdzierżawy(emfiteuzy),aodroku1786zgodniezkonstytucjąsejmowąstałsięwłasnościądziedziczną(wedworzeiwewsibyło20chłopówi czworo wolnych ludzi). 20.04.1796 roku ojciec i matka załatwili for-malniewBiałymstoku(należącymwówczasdoPrus)aktdarowiznyswychmajątkówwpowiatachtrockim,kowieńskimigrodnieńskimna rzecz syna Jakuba oraz jego braci.

1.07.1797 roku Jakub Baranowski w stopniu pułkownika został przy-jęty na służbę carską, jako dowódca ponownie formowanego litew-sko-tatarskiego pułku armii rosyjskiej. 20.09.1798 roku cesarz Paweł I mianował go generałem-majorem. Według akt personalnych pułku, sporządzonych22.03.1799roku–ten„zTatarówmurza”,wwieku57lat, posiadający 80 dusz chłopskich w folwarku Wojtakiemie w powie-cietrockim;mapięciusynówitrzycórki.Wtymsamymrokujegopułkuczestniczyłwwojennejwyprawierosyjskiegokorpusupoddowódz-twem generała Aleksandra Rimskiego-Korsakowa do Szwajcarii. Tam odznaczył się w walkach z Francuzami, m.in. w bitwie pod Kirchdor-fem(14września.)orazpodSchlatten(26września).


179

Wstopniugenerała-lejtnanta5.11.1800rokuzostałdowódcąswo-jego pułku (29.01.1801 r. dowodził nim generał-major Kajetan Głowiń-ski). 7.03.1807 roku po chorobie został zwolniony ze służby z prawem noszeniamunduruorazotrzymałpaszport(poświadczenieodymisji)z Kolegium Wojskowego.

W roku 1816 posiadał majątek Guściany z 34 „przypisanymi” i 2 wolnymi duszami męskimi. 24.05.1819 roku razem z krewnymi wywiódłsięzeszlachectwawguberniwileńskiejzherbemTuhan.30.05.1820 roku, już „w dziewiątej dziesiątce” [lat], „będąc zdrównaumyśle i ciele,chociaż izamierza,wedlewoliOpatrzności,natymświecie jeszczepożyć”, sporządził swój testament.WymieniawnimsynaJózefa–podpułkownikaikawalera,Jana–majoraika-walera oraz chorążego Abrahama (dwaj synowie, prawdopodobnie, zmarliwcześniej),którymzostawiamajątekGuściany,atakżecór-ki: Halimę – żonę majora Kryczyńskiego, Rozalię – żonę rotmistrza Kryczyńskiego, i Felicjannę – żonę innego rotmistrza Kryczyńskie-go,którymzapisał3tysiącepolskichzłotych.Zmarłmiędzyrokiem1820 a 1832.

ByłżonatyzRoksolanąJózefowicz.Zgodnieztestamentemmężazachowała prawo dożywotniego władania majątkiem.

Stanisław Dumin

• UŁAN AleksanderUrodził się w Łostajach w powiecie oszmiańskim. Pochodził

zrodu,którynaprzestrzeniwiekówwydałwieluzasłużonychrotmi-strzówipułkowników.

Wroku1704byłdowódcątatarskiejchorągwiwojskKrólestwaPol-skiego,wroku1713–pułkownikiemidowódcąpułkutatarskiegote-gożwojska.WspierałkrólaAugustaIIiSasówwwojniezeSzwedamioraz zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego. W latach 1715-1716, podczaswalkzkonfederatami tarnogrodzkimipułkUłanaściągnąłnasiebieoraznaTatarówniełaskę,jednakzyskałuznanieiprzychyl-nośćkrólewską,stającsięniezawodnągwardiąAugusta.

Tatarskie biografie

180

Wroku1717pułkprzeszedłzesłużbykrólewskiejnażołddoar-miisaskiejpoddowództwemgenerała lejtnantahrabiego JoachimaFryderyka Flemminga. Pułk składał się z 8 chorągwi w sile około 400 ludzi. Od nazwiska dowódcy, który był bardzo popularnyw całymkraju,zaczętonazywaćichułanami.

W roku1719pułkułanów towarzyszyłAugustowi II zDreznadoPolski,wielokrotniezatrzymującsięwkrólewskimpałacuwSakso-nii. Przywilejami z lat 1711, 1713, 1720 i 1730 monarcha nadał Aleksan-drowiUłanowiwieśKoszoływekonomiibrzeskiej.Sławnypułkownikzmarł tam około roku 1740. Był żonaty z Marianną Achmatowicz.

PośmiercipułkownikaUłanadowódcąjednostkizostałCzymbajMu-rzaRudnicki,następnieJózefBielak,jednakwciążfunkcjonowałookre-ślenie„pułkpanaUłana”.Wlatach1740-1748pułkuczestniczyłwkam-paniachwojennychnaŚląsku,Morawach,wCzechachiSaksonii,zaśpodczas wojny siedmioletniej (1756-1763) stał się znany w całej Europie.

Tatarskich ułanów rozsławiła odwaga w walkach, czapki-kon-federatki i nowa taktyka: rozbicie nieprzyjaciela śmiałym atakiemwyłącznie z wykorzystaniem lanc. Tę broń – lancę z proporczykiem – przejęła później kawaleria narodowa, zaś w roku 1794 TadeuszKościuszkouzbroiłwlancecałąpowstańcząkawalerię.Wczasachnapoleońskichnazywanoułanamiwszystkich jeźdźców lekkiejka-walerii, uzbrojonych w lance i noszących umundurowanie polskiego wzoru. Ułańska kawaleria przetrwała stulecia: od wieku XVIII do II wojnyświatowej.

Taki rodzaj jazdy był rozpowszechniony nie tylko w Rzeczypospo-litej Obojga Narodów, ale i w Prusach, Francji, Austrii i Rosji orazw armiach innych państw.

Adas Jakubauskas

• WILCZYŃSKI Józef (Juozas Vilčinskas)Urodziłsię26lipca1909rokuwWilnie.PodczasIwojnyświato-

wej jego rodzinaewakuowała siędoRosji, skądpowróciław roku1919. W roku 1930 ukończył Kowieńską Wyższą Szkołę Technicz-


181

ną, a w 1942 – wydział techniczny Uniwersytetu Witolda Wielkiego wKownie,gdzieuzyskałspecjalnośćinżyniera-budowniczego.Krót-ko pracował na stacji kolejowej w Joniszkach. W latach 1931-1944 służył w oddziale zaopatrzenie wodnego i kanalizacji samorządu kowieńskiego,którymkierowałSteponasKairys,znany litewskiso-cjaldemokrata.

Wroku1944WilczyńskiemigrowałdoAustrii,stamtąddoWłoch,zaśw 1946 znalazł się w Wielkiej Brytanii. Początkowo pracował w fabryce, późniejwpracownikreślarskiej,aodroku1959wbiurzeprojektowo--budowlanym. W roku 1953 wybrano go członkiem zarządu Związku Li-twinówwWielkiejBrytanii,awroku1957zostałjegoprzewodniczącym.

Od roku 1975 był honorowym członkiem związku. W roku 1962 pełnił obowiązki dyrektora Towarzystwa Aukcyjnego „Lietuviu na-mai” („LitewskiDom”).Wroku1963zostałprzewodniczącymlitew-skiego klubu dyskusyjnego w Londynie. Aktynie pracował w wielu or-ganizacjach społecznych: był przewodniczącym przedstawicielstwa Narodowego Funduszu W Wielkiej Brytanii (1951), członkiem komite-tulitewskichzwiązkówzawodowychnaemigracji(1954),członkiemkomitetuMiędzynarodowejFederacjiWolnychDziennikarzy (1963),przewodniczącymoddziałuZwiązkuLitewskichInżynierówiArchi-tektówwWielkiejBrytanii(do1959).

7.04.1951 roku na polecenie S. Kairysa reprezentował Socjaldemo-kratyczną Partię Litwy na odbywającej się w Londynie konferencji ZwiązkuSocjalistówEuropyŚrodkowejiWschodniej.Podczaskonfe-rencji założycielskiej 7.09.1951 roku wybrano go przewodniczącym od-działu Socjaldemokratycznej Partii Litwy w Wielkiej Brytanii. W latach 1975-1991 był generalnym sekretarzem SPR we wszystkich (trzech) przedstawicielstwach zagranicznych. Poczynając od II Kongresu So-cinternu,któryodbyłsięwroku1952wMediolanie,doXVIIIwroku1989wSztokholmie,reprezentowałlitewskichsocjaldemokratów.NaodbywającymsięrównocześniewSztokholmiezjeździeZwiązkuSo-cjalistówEuropyŚrodkowejiWschodniejwybranyzostałskarbnikiemzwiązku. W roku 1990 podczas posiedzenia Rady Socinternu w Kairze, pomagałprzewodniczącemuSPLprof.K.Antanawicziusowiprzywró-cićczłonkostwopartiiwtejmiędzynarodowejorganizacji.

Tatarskie biografie

182

Blisko 16 lat współpracował przy wydawaniu czasopism „Lietu-vos žinios” („Wiadomości Litewskie”), „Darbas” („Praca”), „Europoslietuvis” („Litwin Europy”) (redaktor w l. 1981-1983), „Keleivis” („Po-dróżnik”) (pod pseudonimem Rudakis).W latach 1956-1966 był re-daktorem gazety „Darbininkų balsas” („Głos Robotników”), a w la-tach1971-1972–pisma„Mintis” („Myśl”).Zajmowałsięzgłębianiemhistorii litewsko-brytyjskich stosunków dyplomatycznych. Napisałhistorię Socjaldemokratycznej Partii Litwy: w roku 1985 ukazała się wLondyniejegoksiążka„Lietuvossocialdemokratijakovojedėlkra-štonepriklausomybės” („Litewskasocjaldemokracjawwalceonie-podległośćkraju”).

Zmarł 9 lipca 1992 roku w Londynie. Pochowany na tatarskim mi-zarze w Rejżach.

Adas Jakubauskas

• ZABŁOCKI Jan Urodziłsię1grudnia1781rokuwZabłociu,wwojewództwieno-

wogródzkim,w rodzinie szlacheckiej (wywiedli sięze szlachectwawguberniwileńskiej z tytułemmurzów iherbem Illoria). Potomekkniaziów rodu Jałoir,wWielkimKsięstwie Litewskim stojących naczele chorąstwa jałoirskiego.

Jegoojciec,Daniel,synSzahana,MurzaZabłocki,właścicielma-jątkuZabłoć(Zabłocie),porucznik1KonnegoPułkuKirkora,wtymżestopniu wstąpił do utworzonego latem 1797 roku litewsko-tatarskie-go pułku armii rosyjskiej, lecz po kilku miesiącach zmarł (1.10.1797 r.).Wdowaponim,Felicjanna, córka JanKoryckiego,według spisuszlachtypowiatunowogródzkiego1799 rokuposiadała15 chłopówpoddanych.

Jan wstąpił do litewsko-tatarskim pułku jako towarzysz w roku 1797,jednocześniezojcem,przydającsobieprawdopodobnielat(wgwykazzroku1799miałmiećwówczas21lat).Zostałestandart-jun-krem w roku 1799, wachmistrzem – w 1800, namiestnikiem – w 1803. Po reorganizacji jednostki kontynuował służbę w sformowanym na


183

jej podstawie tatarskim pułku ułańskim. Za walki pod Pułtuskiem od-znaczonyKrzyżemZasługiWojskowegoorderuŚw.Jerzego(nr3300).W roku 1808 awansował na korneta, w 1808 – na porucznika.

Uczestnik wojny z Napoleonem 1812 roku i kampanii zagranicz-nych. Za bitwę pod wsią Horodnia 31.07.1812 roku otrzymał mo-narszą pochwałę. Za bitwę pod Bautzen 9.05.1813 roku odznaczony orderemśw.Anny3st. (późniejprzemianowanyna4st.).Kawalerorderuśw.Jerzego4stopniazabitwępodKulm.Rozkazzostałpod-pisanyprzezcesarza23.12.1813roku,alepatentzKapitułyOrderówwydano dopiero 3.07.1828 roku. Jak stwierdzono w nim, nagrodzony został „w uznaniu gorliwej służby waszej i zasług, okazanych w wal-kach, w przeszłej przeciwko Francuzom wojnie 1813 roku, sierpnia 17 i 16 pod Kulmem, gdzie wy, służąc w tatarskim ułańskim pułku w randze porucznika, z dowodzonym przez was lejb-szwadronem atakowaliścienieprzyjacielskabaterię,zdwóchdziałskładającąsię,izdobyliścieją”.Samkrzyżbyłjednakwręczonymuodrazunapolubitwy. Otrzymał także pruski order Pour le Merite (patent podpisany przezkrólapruskiego30.05.1814r.).Zazasługimianowanysztabs--rotmistrzem w roku 1813 i rotmistrzem – 14.05.1816 roku (patent Sztabu Generalnego 20.09.1816 r.) Wymieniany w wykazach wojska roku 1814, w roku 1816 nieobecny, prawdopodobnie przeszedł w stan spoczynku.

Mieszkał w rodowym majątku Zabłoć, pochowany jednak zo-stałwDowbuciszkach, powiat oszmiański. Zachował się tam jegopomnik z napisem (w języku rosyjskim): „Tutaj spoczywają prochy Iwana Daniłowicza Zabłockiego, rotmistrza tatarskiego ułańskiegopułku,którymiałzaszczytotrzymaćwbitwiepodKulmemkrzyżśw.JerzegozrąkJegoCesarskiejWysokościGosudaraAleksandra”.

ByłżonatyzksiężniczkąMariannąKryczyńską,zktórąmiałsynów:Stefana, majora (ur. 12.02.1821), Aleksandra (ur. 1.09.1827), Macieja, pułkownika (ur. 5.10.1829) i Amurata, generała-majora (ur. 8.11.1833).

Stanisław Dumin

Tatarskie biografie

184

• ŻOŁNAROWSKI Władysław (Vladas Žalnerauskas) Urodził się 1 maja 1941 roku w Kownie. Ze strony matki wywodził

się ze znanegowśród litewskich Tatarów rodu Januszowskich. Doroku 1966 mieszkał w Kownie, a w następnych latach także w wiosce Kremala w rejonie kowieńskim.

Działalnośćzawodowąrozpocząłwroku1960wKowieńskichZa-kładach radiowych. W roku 1970 ukończył wydział radioelektroniki Kowieńskiego InstytutuPolitechnicznego (późniejKowieński InstytutTechnologiczny) ze specjalizacją inżynier-radiotechnik. W roku 1977 zakończył tam aspiranturę i obronił dysertację na uzyskanie stopnia naukowegodoktoranauktechnicznych,zaśrokpóźniejnadanomuty-tuł starszego pracownika naukowego. W roku 2003 ukończył Litewski Uniwersytet Gospodarstwa Rolnego i zdobył tytuł magistra ekonomiki.

Od roku 1969 zajmował się pracą naukową i pedagogiczną – do roku 1984 w Kowieńskim Instytucie Naukowo-Badawczym Aparatu-ry Pomiarowej, w latach 1984-1985 w biurze konstrukcyjnym fabryki „Piargale”, od roku 1985 do 1992 – w Kowieńskim Technikum Poli-technicznym(późniejszeKowieńskieKolegiumTechniczne).Byłau-torem42wynalazków,pracnaukowych,artykułóww języku litew-skim, angielskim, rosyjskim i niemieckim. Napisał i wydał 8 książek. W latach 2000-2004 – poseł na Sejm Republiki Litewskiej.

W młodości aktywnie zajmował się technicznymi dziedzinamisportowymi. W roku 1965 razem z drużyną Kowieńskiego Instytutu Politechnicznego został zdobywcą „Złotego kubka” mistrzostwświa-ta radioamatorów.Byłwielokrotnymzwycięzcą i laureatem licznychzawodównaLitwie,wbyłymZSRR,takżemiędzynarodowychturnie-jówradioamatorskich,automobilistówispadochroniarzy.Wroku1977otrzymał tytuł mistrza sportu klasy międzynarodowej. Był jednym z za-łożycieli Litewskiej Partii Liberalno-Demokratycznej, przewodniczą-cym rady partyjnej. W roku 2007 wybrany został do rady kowieńskiego samorządu, gdzie był przewodniczącym komitetu kontrolnego.

ZżonaBirutą-Aldoną,lekarzem-pediatrą,wychowalidwójkędzie-ci,synaicórkę.Zmarłprzedwcześnie16stycznia2008r.

Galim Sitdykow

185

Suplement(oprac.StanisławDumin)

• Abrahim Bohdanowicz UłanDataurodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułułana.

Był synem kniazia Bohdana Fursowicza Ułana, chorążego tatarskiego grodzieńskiegoikrólewskiegorotmistrza.Razemzbraćmiodziedzi-czył po ojcu majątek Łostaje w powiecie oszmiańskim, z chłopami i bo-jarami.PośmierciojcapodChocimiem(rok1621)otrzymał13.05.1622roku przywilej na chorąstwo ułańskie w powiecie grodzieńskim.

Następniebyłtakżekrólewskimrotmistrzem.ZginąłwInflantachprzedstyczniem1627roku.Pozostawiłsynów,MahmetaiBohdanaAbrahimowiczówUłanów,którzyodziedziczyliojcowskączęśćŁo-staj.Wroku1631wymienieniwrewizjidóbrtatarskichjakoniepeł-noletni.Oni oraz ich stryjeczni bracia (dzieci braciAbrahima, któ-rzy również polegliw Inflantach) „opiekunów stałych niemają, boojcowie ich testamentu po sobie nie zostawili, a Tatarowie powinni [powinowaci]ichoopiekęsięwadząi jedenprzeddrugimprawemdochodzą”.

• Abrahim Fursowicz Ułan Bohdanowicz ŁostojskiDataurodzinnieznana.ByłpotomkiemCzyngis-chana,nosiłtytuł

ułana. Syn Fursa Bohdanowicza, wnuk kniazia Bohdana Fursowicza Ułana.Wzmiankowanywrewizjidóbrtatarskich1631roku.Małolet-nipośmierciojcawInflantach,odziedziczył,razemzestryjecznymibraćmiMahmetemiBohdanemAbrahimowiczamiorazMahmetemJuchnowiczem Ułanami, majątek Łostaje w powiecie oszmiańskim.

Tatarskie biografie

186

5.03.1652 roku otrzymał przywilej na marszałkostwo tatarskie po-wiatu oszmiańskiego i grodnieńskiego, po zmarłym marszałku Janie Szahuniewiczu Ułanie. Był marszałkiem niedługo, prawdopodobnie zginął lub umarł między rokiem 1652 a 1655, bowiem już w roku 1655 stanowiskotopiastowałinnypotomekroduUłanów–MustafaUłan,pułkownik tatarski.

• Achmet Wojszutkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) UłanPotomek Czyngis-chana, nosił tytuł ułana. Był synem kniazia Wojszut-

ka (Wojtka) Ułana, bratankiem kniazia Majka Osańczukowicza Ułana.Okołoroku1502kniaźAchmetUłan,Tjurjun(Nurum),AdkoiBehim

Ułanowie,atakżeniewymienionyzimienia„Ułannowogródzki”wzięlina porękę w sumie 300 kop litewskich groszy swego „plemiennika”, czyli krewniaka, Ikibjaka Ułana oraz jego sługę Kildijara. Byli to Tatarzy zawołżańscy,którzyprzyjechalinaLitwęnasłużbędoSzach-Achmata(Szejch-Ahmeda).Oprócztego,późniejsamAchmetUłanAsańczuko-wicz poręczył stoma kopami groszy za Wsieina (Usejna), posła carewi-cza Chożak-sułtana (wzmiankowanych w rejestrze wziętych na porę-kęTatarównogajskichichaztarakańskich,tj.astrachańskich).

Przedrokiem1506otrzymałodkrólaAleksandrachorąstwotatar-skie,„któreżtochorąstwoojciecjegoionteżtrzymał”.

Prawdopodobnie wspominany (bez imienia, jako „Włan Asanczu-kowicz”)zpoczątkiemroku1507,gdywrazzniektórymiinnymiTa-taramiotrzymałlistnazboże(20beczekwŻołudku)isól(5beczekz kowieńskiego myta); jego wynagrodzenie było znacznie większe, niżinnychkrewniaków,cowskazujenaznaczniejsząpozycję(stano-wisko chorążego?).

Po podziale z krewnymi otrzymał połowę rodowego majątku Zasule (druga połowa dostała się synom jego stryja Majka Osańczukowicza).

Wiosną1520roku„OchmetUłanOsańczukowicz”,którywystawił 6 konnych, uczestniczył z innymi Tatarami w wojnie z Zakonem Krzyżackim.

Suplement

187

Wpewnymokresiemusiałrywalizowaćostanowiskochorążegozeswym bratem stryjecznym, kniaziem Nurumem Ułanem Majkowiczem. Tamten„uprosił”sobiechorąstwościahuUłanów-Osańczukowiczów,oskarżywszy Achmeta o to, że odpowiada za ucieczkę zawołżańskich TatarówzLitwy.Achmetuzyskałpóźniejprzywrócenienastanowiskochorążego,ale5.08.1522rokukniaźNurumotrzymałodkrólaZygmun-taIprzywilejpotwierdzającytentytuł,który,wedługoświadczeniajegobraciorazinnych„Tatarów-kozaków”,„brat”jego„AchmetWojkowicz”jakoby „niegrzecznym obyczajem przed nim uprosił”. W roku 1525 kniaźAchmetzostałprzezkrólauwolnionyzporękizazbiegłychTa-tarówzawołżańskich,zaś23.09.1526rokudowiódłswojejniewinnościiponowniedostałodkrólaprzywilejnachorąstwo,któremiałtrzymać„tak, jak i ojciec jego i insi chorążowie, przodkowie jego”.

W rejestrze wojska litewskiego 1528 roku wzmiankowany na cze-leściahuUłanów-Asańczukowiczów(doktóregonależałoteżwieluTatarówzŁosośny,znacznegotatarskiegoskupiskawpowieciegro-dzieńskim).Wystawiłnasłużbę7jeźdźców(Tatarzyztegościahupo-winnibyliwystawić109koni).Wroku1534ułożyłnowyrejestrswojejchorągwi (wystawiał na służbę 5 konnych).

Wroku1532otrzymałprzywilejnamajątekMaluszycewwojewódz-twienowogródzkim,zprawemorganizowaniasobotniegotarguoraztrzymania karczmy. W roku 1546 procesował się z nim o stanowisko tatarskiego chorążego grodzieńskiego kniaź Milkuman Miśkiewicz,alesprawazostała4czerwcaodłożona.NiebawemzaśkniaźAchmetumarł, i już w lipcu następnego roku chorąstwo otrzymał jego krewny kniaźMahmetUłanJuchnowicz,marszałektegożściahu.

ŻonąAchmetaUłana (według informacjiSt.Dziadulewicza)byłaZienepka Ułanowa (prawdopodobnie z linii Adzen-Ułana). Mieli sy-nów, kniaziów: Asana (późniejszego marszałka tegoż chorąstwa)i Szachdawleta Achmeciewiczów Ułanów oraz córkę, kniaziównęJechannęAchmet-Ułanównę,wydanązakniaziaSzachmanceraKa-simowiczazrodukniaziówBaryńskich.Wroku1524otrzymałaodrodzicówwposagudwórwUzaniszkach(nadokumenciezachowałasiępieczęćkniaziaAchmetazrodowymznakiemUłanów-Osańczu-kowiczów,używanymnaLitwiejakoherbtegorodu).

Tatarskie biografie

188

• Adko Majkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) UłanDatanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem Majka Ułana Osańczukowicza. W roku 1507 wraz z innymi Tatarami otrzymał w Krakowie list

nazboże(8beczekwWasiliszkach) isól (2beczkizkowieńskiegomyta).Wroku1526uzyskałodkrólapotwierdzenienakupnodworuzchłopemwmajątkuKoryca(powiatnowogródzki).

W spisie wojska litewskiego 1528 roku wzmiankowany jako mar-szałekściahuUłanów,stawał„samopiąć”(wystawiałnasłużbę5jeźdź-ców).Pozostawałnatymstanowiskuwroku1534(wystawiał3konie),najprawdopodobniejzajmowałjedosamejśmierci.

Wroku1529sądziłsięznowogródzkimTataremTewieszem,ob-winiającymludziAdkaozabójstwoswegobrataTymka.28.11.1534rokukniaź,marszałek,byłwWilniejednymzpoświadczającychaktkupnaczęściKryczyna.

JegosynembyłBaktyszAdkiewicz,właścicielczęściKorycy,Malu-szyc,takżeSipowicziMondzina.Przedroku1559sprzedałczęśćMa-luszyc za 100 kop groszy chorążemu tatarskiemu Szachmancerowi Ka-symowiczowi(którypozostawałwłaścicielemtejziemiwroku1559).

Zmarł Adko około roku 1540.

• Alikiecz (Olikiecz) Begimowicz UłanDataurodzenianieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem kniazia Begima Majkowicza Ułana.W roku 1534 ze swego majątku wystawił na służbę w rodowym

ściahu3jeźdźców.22.01.1541rokunabyłza70kopgroszyodswo-ichbracistryjecznychJachjiiTywiekielaNurumowiczów,Abdrahma-na i IsupaKaczałajewiczówUłanów ich części posiadłości Zasule.W roku 1547 uczestniczył w rozpatrywaniu sporu o prawo połowu ryb na Berezynie wmajątku Kryczyn pomiędzy Oliszką KaźkowiczemiKaspremKuncewiczem.ByłteżwłaścicielemKumielanwpowiecieoszmiańskim,któreprzedroku1506jegoprzodekotrzymałodkró-

Suplement

189

laAleksandra.KupiłponadtodwórwKojacieniętach(wtymsamympowiecie).

Zgodnie z rewizją dóbr tatarskich 1559 rok, do Zasula przyna-leżała, opróczpól, łąkoraz innychgruntów,niepodzielona, posia-danawspólnie z krewnymi obszerna puszcza (rozpościerająca sięwzdłuż i wszerz na dwie mile). Było tam 9 „osiadłych” służb bojar-skich i poddanych, a także 12 służb ponownie osiedlonych „na woli” w zasulskiej puszczy przy jego dworze, pozyskanym od krewnych. WtensposóbkniaźOlikieczzagospodarowałsweleśneposiadłości,przyciągająctamprzesiedleńców,którymudzielałzwyczajoweprzywewnętrznejkolonizacjiczasoweulgi(zwolnieniezpowinnościnaokreślonytermin).

Królewskimrotmistrzembyłjużwroku1565.Wroku1567uczest-niczyłwwyprawieinflnckiej.Pośmierciwroku1570tatarskiegocho-rążego ich rodowegościahu,kniaziaMahmeta JuchnowiczaUłana,hetman Grzegorz Chodkiewicz swoją władzą wyznaczył Alikiecza na to stanowisko, co 22.06.1570 roku potwierdził przywilejemkrólZygmunt August. 3.12.1576 roku otrzymał potwierdzenie na urzędzie chorążegoodnowegokróla,StefanaBatorego.

12.11.1584rokuwniósłdoksięgiMetrykiLitewskiejdwaprzywilejekrólaKazimierza iAleksandra,wystawione jegoprzodkomnama-jątekZasule.13.11.1584 rokukrólpozwolił kasztelanowiwileńskie-muOstafjemuWołowiczowinazakupniektórychziem,graniczącychz jego majątkiem Holszanami, od kniazia Alikiecza oraz kilku innych Tatarów.

W roku 1593 zamienił z kniaziem Jaroszem Żyżemskim swoją częśćZasulanamajątekDowbuciszkiwpowiecieoszmiańskim(zie-miętę,wDowbuciszkachiPoniziu,ŻyżemskinabyłodróżnychTata-rów).WtymżeteżrokusądziłsięwmińskimsądziegrodzkimoczęśćtegomajątkuzeswoimstryjecznymkrewnymDzianajemBaktysze-wiczemUłanem(którytwierdził,żetrzeciączęśćZasulatrzymaodAlikiecza prawem zastawnym).

Byłbezdzietny,pojegośmierci(poroku1593)majątekzostałroz-dzielony pomiędzy krewnych.

Tatarskie biografie

190

• Alikiecz Osańczukowicz (Sańczukowicz, Asańczukowicz) UłanPotomek Czyngis-chana, nosił tytuł ułana. Syn kniazia Asańczuka

(Sańczuka, Osańczuka) Ułana, już w 1440 roku posiadającego mają-tekZasulewzieminowogródzkiej.

WdrugiejpołowieXVw.byłchorążymściahuUłanówOsańczuko-wiczów.PonimgodnośćtęsprawowałjegobratWojszutkoOsańczu-kowicz (Asańczukowicz) Ułan.

• Asan Achmeciewicz (Achmetowicz) Sańczukowicz (Osańczukowicz) UłanDataurodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułułana.

Był synem kniazia Achmeta Wojszutkowicza Ułana, chorążego tatar-skiegozroduUłanów-Osańczukowiczów.

25.01.1549 roku otrzymał od króla Zygmunta Augusta przywilejnastanowiskomarszałka„nadściahemwłanówAsańczukowiczów”,któreustąpiłmukniaźMahmetUłanAsańczukowicz,oddającswójwłasnylistnatentytuł,otrzymanyodkrólaZygmuntaI.

Nastanowiskumarszałkawzmiankowanyjużwrewizjidóbrtatar-skich1559roku.PosiadałwówczasczęśćZasulaiMaluszyc.WZa-sulumiał11 „starych”służbbojarów ipoddanych,a także34dymypoddanych, nowo osiedlonych na zasulskich pustkowiach „na woli”, tj.zczasowymzwolnieniemzpowinności(zwyczajowaumowaprzyzasiedlaniu nowych ziem osiedleńcami).

Nastanowiskumarszałkawspominany równieżwspisiewojskalitewskiego 1567 roku. Brał udział w przeglądzie szlacheckiego po-spolitego ruszenia, zorganizowanym w Mołodecznie przez hetmana H.A.Chodkiewicza.Późniejzeswojąchorągwiąuczestniczyłwdzia-łaniachwojennych.Wroku1569byłkrólewskimrotmistrzem.

Jego synami byli kniaziowie: Achmet (Achmeć), Furs, MahmetiSzahuńAsanowiczowieUłanowie.Już3.11.1591rokukniaźAchmet(Achmeć)AsanowiczUłan(?–po1602),„korzystajączwolnościszla-checkiejnarównizinnymiobywatelamiWielkiegoKsięstwaLitew-

Suplement

191

skiego”,sprzedałza400kopgroszyswojączęśćMaluszyc,otrzyma-nąpośmierciojcazpodziałuzpozostałymitrzemabraćmi,kniazio-wi Bazarowi Kurmanowiczowi (dokument ten został 18.12.1591 roku zapisany w księgach Trybunału Litewskiego).

Zmarł Asan przed listopadem 1591 roku.

• Begim Majkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) UłanPotomek Czyngis-chana, nosił tytuł Ułana. Był synem kniazia Maj-

ka Ułana Osańczukowicza. 20.03.1505 roku (indykta 8) razem z braćmi, Nurumem,Adkiem

iMahmetem,otrzymałodkrólaAleksandralistzpotwierdzeniemimojcowskiegomajątkuZasulewzieminowogródzkiej,któryichojciecprzekazałswymsynomz„nieślubnej(„niewienczalnoj”)żony”,zroz-kazem tamtejszym ludziom, aby pozostawali im posłuszni.

W roku 1507 wraz z innymi Tatarami otrzymał w Krakowie list na zboże(8beczekwWasiliszkach)isól(2beczkizmytakowieńskie-go). W maju 1509 roku ponownie wypisano mu list na 10 kop groszy zwpływów„zwinoszmiańskich”(jakzaznaczonowrejestrze,pierw-szyliststraciłUrusUłan,podwówczasmarszałektatarski).

Wiosną 1520 roku „Bieim Ułan Majkowicz” razem z innymi Tatarami uczestniczyłwwojniezKrzyżakami;wystawił4jeźdźców.Wroku1522wspólniezbraćmi,AdkiemiNurumem,podzielilimiędzysobąprzynależ-nebratuMahmetowiczęścimajątkówMaluszyce,Koryca,ZasuleiTupały.

JegosynembyłkniaźAlikieczBegimowicz,wprzyszłościrotmistrzkrólewski,właścicielrodowegomajątkuZasule.Miałteżcórki,Patjęi Januchnę.

• Bohdan Fursowicz UłanDataurodzenianieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem Fursa Juchnowicza (posiadacza w roku 1559 dwudzie-studwóchsłużbchłopskich iośmiubojarskichwŁostajach),krew-

Tatarskie biografie

192

nym kniazia Alikiecza Juchnowicza Ułana i bratem Mustafy Fursowi-czaUłana,chorążychrodowegościahu.

Podobniejakijegobrat,władałczęściąmajątkuŁostajewpowie-cieoszmiańskim,gdziejeszczewrewizjidóbrtatarskich1559rokubył wspomniany wraz z ojcem.

W roku 1596 na rozkaz hetmana litewskiego księcia Krzysztofa Radziwiłła,wspólniez innymiTataramiuczestniczyłzeswoimod-działem w wyprawie przeciwko zbuntowanym Kozakom ukraińskim pod wodzą Semena Nalewajki.

Na stanowisko chorążego wybrali go „Tatarzy wszyscy ściahuoszmiańskiego i grodzieńskiego” („Tatarowi wsi stiahu oszmian-skogoigorodenskogo”)zarazpośmiercibratawbitwiepodBiałymKamieniem (Weissenstein, Estonia), a zatwierdził król Zygmunt IIIprzywilejem 10.03.1605 r. Odznaczył się ze swoją chorągwią (liczącą 100 jeźdźców)wbitwiepodKircholmem27.09.1605 r. Jego tatarskioddział(„comitivatatarorum”)wsile200ludziwalczyłwInflantachw roku 1608, potem uczestniczył w „wojnie moskiewskiej”. W lipcu 1611roku„BohdanTatarzyn”otrzymałlistkrólewskinagodnośćrot-mistrza:zobowiązanybyłsformowaćkozackąchorągiewliczącądo100 ludzi (z żołdem po 20 złotych).

Jakokrólewski rotmistrz,w roku1621naczelechorągwikozac-kiej brał udział w wyprawie wojennej na Wołoszczyznę, gdzie poległ w bitwie z Turkami pod Chocimiem.

NaWołyniuożeniłsięzMarynąKlimentównąTomiłowicz,prawo-sławną szlachcianką („ruskiej wiary”). To małżeństwo muzułmanina zchrześcijanką,naskutekdonosuichwrogów(wspominaoniman-tytatarski paszkwil „Alfurkan”, wydany w Wilnie w roku 1616) stało się przyczyną procesu sądowego. W roku 1617 oszmiański sąd ziem-ski,apotemiGłównyTrybunałLitewski,zpowództwawileńskiego biskupa B. Wojny „za niezgodne z prawem Bożym i ziemskiemu prze-ciwne wzięcie za małżonkę przez Tatarzyna Bohdana Fursowicza Ułanachorążego tatarskiegoMarynyKlimontównyniewiastywiarychrześcijańskiejispłodzeniezniądzieciiwychowywaniewwierzebisurmańskiej” skazał oboje na banicję („wywołanie”) i śmierć („nagardło”).Króljednakże,honorującwojennezasługichorążegoiwsta-

Suplement

193

wiennictwawichobronie(wtymrównieżodnowegobiskupawileń-skiego O. Wołowicza), 6.06.1620 roku zmienił wyrok i ułaskawił ich, nakazującwszelako rozwód („abynieośmielił sięzniążyć razemizażonęjąmieć”).Tenwarunekzostałnaruszony,ukazałsięnowydonos, sprawę wznowiono, ale w związku ze śmiercią rotmistrzatrzeba było ją umorzyć. Synowie, Samuel i Jan BohdanowiczowieFursowie Ułanowie, 9.09.1621 roku uzyskali oddalenie („podniesie-nie”) pozwu sądowego, wniesionego przeciwko ich ojcu i matce przez kowieńskiego plebana. Wdowa po Bohdanie Fursowiczu, wzmianko-wanawrewizjidóbrtatarskich1631roku,mieszkaławswymdomuw Bohdanowie pod Krewą, nieopodal Łostaj.

Synowie rotmistrza, Furs, Juchno, Abrahim, Samuel i Jan Bohdanowi-czowieFursowieUłanowie,jakichojciecmuzułmanie,byliwłaściciela-mimajątkuŁostaje.Wrewizjidóbr1631rokuzanotowano,żewszyscyonisłużylijakokrólewscyrotmistrzowieizginęliwwalkachzeSzwe-damiwInflantach.WŁostajachzostaływdowyimałoletniedzieci.Nie-któreznichwXVIIw.używaćzaczęłynazwiskaUłanów-Łostajskich.

• Czymbaj Jachjicz Ułan (Maluszycki)Dataurodzenianieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem kniazia Jachji Czymbajewicza Ułana (syna Czymba-ja Szachdawletewicza, prawnuka kniazia Achmeta Wojszutkowicza Ułana).

Jak wynika z rewizji dóbr tatarskich 1631 roku, razem z ojcemi młodszym bratem Achmetem Jachiczem Ułanem mieszkał w ro-dowym majątku Maluszyce w powiecie nowogródzkim (Czymbajwewłasnymdomu,Achmet–zojcem).Należałodonichwspólnie 29dymówchłopskich (wnichwymieniono85poddanychpłcimę-skiej)i6dymówbojarówpancernych(znichw5dymachziemięnatychwarunkachtrzymało9Tatarów).Razemzinnymiosobami,ma-jącymiwswymposiadaniuczęścitegomajątku,powinnibyliwysta-wiaćnasłużbę5koni.KniaźCzymbajwładałrównieżczęściąma-jątku Rajca (po Jachji i Kaczale Nurumowiczach Ułanach); tam także

Tatarskie biografie

194

miałswójdom.Wmajątkubyłodwóchbraci,Tatarów–bojarówpan-cernych(w1dymie)i10dymówzagrodników(razem37ludzi,wtejliczbiew2dymach2rodzinytatarskie,wszystkiego6osób)zniego,razemzewspółwłaścicielami,powinienbyłwystawić2konie.

PośmiercipoprzednikaCzymbajotrzymał23.01.1627rokuprzy-wilej na chorąstwo ułańskie w powiecie grodzieńskim. Będąc na tymstanowiskuuczestniczyłwprowadzeniurewizjidóbrtatarskich,zakończonejw roku1631, którąpodpisał (popolsku)wrazz inny-mitatarskimichorążymi.Byłwówczas,jakzaznaczarewizja,rotmi-strzemwInflantachwregimenciehetmańskim.Byłchorążymtatar-skim w powiatach grodzieńskim i oszmiańskim, dowodził chorągwią tatarskąwwojskulitewskimprzeznastępnelata,dosamejśmierci;dopiero w lipcu roku 1656 jego syn, Jachja Czymbajewicz Ułan Ma-luszycki, otrzymał przywilej na ten urząd i na rotmistrzowstwo nad chorągwią po zmarłym ojcu (nazwanym w tym przywileju Ułanem Maluszyckim).

ByłprzodkiemkniaziówUłanów-Maluszyckich.Wedługrodowodo-wegoprzekazu, jegosynamibyli: Jachja,AchmetiDanielCzymbaje-wiczowieUłanowie.JegocórkaFatmaCzymbajówna(po1666),chorą-żanka tatarska, była żoną kniazia Mustafy Ismaiłowicza Talkowskiego, zaśdrugacórkaUmnaCzymbajówna(po1681)–AsanaUłana.

Zmarł przed lipcem 1656 roku.

• Dorota Kadyszewna PiotrowiczównaDataurodzinnieznana.ByłacórkąkniaziaKadyszaPiotrowicza,

chorążego tatarskiegoz rodukniaziówNajmanów,naLitwieprze-wodzącychściahowiTatarówwojewództwawileńskiego(chorąstwonajmańskie). Jej tatarskie (muzułmańskie) imię nie jest znane.

Była żoną ostatniego chana Wielkiej Ordy Szejch-Ahmeda (Szach--Achmata), który w roku 1502, po rozgromieniu jego wojsk przezMengeli-Gireja, schronił się na ziemiach litewskich. Pozostawał na Litwie w charakterze honorowego jeńca, chociaż tytułował się cha-nemzawołżańskimitowarzyszyłkrólowiwniektórychuroczystych

Suplement

195

okazjach.WśródTatarów służącychwielkiemuksięciu, Szejch-Ah-medcieszyłsięokreślonymautorytetem:tatarscykniaziowiezwra-calisiędoniegozprośbamiopotwierdzenie ichmiejscawhierar-chiistarszeństwarodów,iteświadectwabyłyprzezkrólauznawane.PoślubiwszycórkęKadysza (prawdopodobniew latach20.XVIw.),chan wżenił się w jeden z najbardziej wpływowych i najbogatszych rodówlitewsko-tatarskiejarystokracji.

Wiosną1527rokunaprośbęTatarówNogajskichchanwyruszyłdo Ordy, a jego żona, „caryca zawołżańska”, jak tytułują ją doku-menty, razem z córką została na Litwie. Niebawem do chana do-tarły pogłoski, że „caryca” wyszła za mąż. Szejch-Ahmed zwróciłsiędokrólazprośbąonakazanie jej,abywysłaładoniegopozo-stawioną na Litwie córki.W odpowiedzi Zygmunt I zapewniał, że„caryca twoja za mąż nie poszła i teraz na miejscu swoim mieszka, acórkętwoją,kiedynatojestwolatwoja,dociebiejąśmywypuściliz posłami twymi”. Imię i dalsze losy tej ostatniej złotoordyńskiej ca-rewnyniesąznane,zaśsamSzejch-Ahmedzostałniebawemzabi-typrzezwzywającymigonatronNogajców.Tymczasemjegożonaprzeszłanakatolicyzm,przyjęłanachrzcieimięDorotaipoślubiłakrólewskiegodworzaninaJanaGabryjałowicza.Zeswychwłasnychśrodków zakupiłamajątekw powieciewileńskim. Niebawem jed-nak, około 1532 roku, zmarła.

W roku 1532 jej mąż procesował się z kniaziami Iwanem, Andrze-jem, Janem iMahmetem Kadyszewiczami, którzy pretendowali doopieki nad siostrzeńcami i majątkiem siostry. Początkowo uzyskali nawetodwojewodywileńskiego rozstrzygnięciena swojąkorzyść.Jednak, po rozpatrzeniu sprawy w Krakowie, król z panami-radą25.09.1532rokuzamknąłspórnakorzyśćojca,abyzapewnićwycho-waniedzieciwwierzechrześcijańskiej.Wroku1548ówżeGabryja-łowiczpróbowałzasądzićodKadyszewiczówdlaswoichsynówma-jątki Sielco (Sielec) i Filipowicze.

Tatarskie biografie

196

• Dżanaj (Dżanibek, Jenbek) Baktyszewicz UłanDataurodzenianieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułułana.

Był synem kniazia Baktysza (Bektysza) Adkiewicza Ułana, wnkiem Adka MajkowiczaUłana, takożmarszałka rodowego ściahuUłanów-Osań-czukowiczów.

W roku 1559, w majątkach Maluszyce i Koryca w powiecie nowo-gródzkimwzmiankowanisąbraciaBaktyszewiczowie–Jaśko,Suli-man i Janbek (równieżAmbek, tj.Dżanibek,Dżanaj),małoletnipośmierci ojca. Sąsiedzka szlachta zagarnęła imwtedy kilkoro ludzisłużebnychorazichgrunty;pozostawałaimwówczastylkoziemiaorna.

29.04.1575 rokuDżanajBaktyszewiczUłan i jegożonażonąPa-tja Sejtdżymanowna (z rodu kniaziów Baryńskich) sprzedali częśćKorycy.Wroku1591poświadczałdokument,w1593był jednymzewspółwłaścicieliZasulawwojewództwiemińskim.Zabiegałoczęśćtego majątku, znajdującą się u niego w zastawie od kniazia Alikie-cza Begimowicza Ułana. Sprawę tę rozpatrywano w mińskim sądzie grodzkim.

Uczestniczył w działaniach wojennych przeciwko Szwedom w Inf-lantach. Za zasługi wojenne 14.06.1607 roku otrzymał przywilej na majątekSopocznicęwpowiecienowogródzkimpośmierci „bezpo-tomnie i bezplemiennie” niejakiego Adka Ułanowicza.

13.11.1611rokuotrzymałodkrólaZygmuntaIIIprzywilejnamar-szałkowstwo ułańskie grodzieńskie po swoim „bracie” (krewnym) FursieAsanowiczuUłanie.Pojegośmierci(datanieznana,alewre-wizji 1631 roku już nie był wymieniany) stanowisko marszałka tego ściahupozostawałonieobsadzonedoroku1651.

Zmarł po roku 1611, a przed 1631.

• Furs Asanowicz Ułan Maluszycki (Maljuszycki)Datanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem kniazia Asana Achmetowicza Ułana, marszałka tatar-skiego,zroduUłanów-Osańczukowiczów.

Suplement

197

Przedrokiem1591,pośmierciojca,razemzeswymibraćmiAch-metem, Mahmetem i Szahuniem dokonał podziału Maluszyc. W roku 1592onżezbraćmi i bratankami (synamiSzahunia) sprzedali sweczęściZasulakniaziowiJaroszowiŻyżemskiemu.

13.03.1595 roku otrzymał przywilej na stanowisko marszałka tatar-skiegoułańskiego,wakującepośmiercijegoojca.Wprzywilejutympo raz pierwszy wymienione zostało dodatkowe nazwisko, utworzo-neodnazwyrodowegomajątkuMaluszycewwojewództwienowo-gródzkim.

Jego synami byli: Mustafa, Jachno, Bohdan Fursowiczowie Ułano-wie. Zmarł przed rokiem 1611.

• Furs Juchnowicz Osańczukowicz UłanPotomek Czyngis-chana, nosił tytuł ułana. Pochodził z rodu Uła-

nów-Osańczukowiczów,byłpotomkiemOsańczuka,bratemMahme-ta Juchnowicza Ułana.

W roku 1534 razem ze starszym bratem Mahmetem wystawili ze swychmajątkówdorodowegościahu7jeźdźców.

W rewizji 1559 roku występuje jako chorąży tatarski. W tym czasie mieszkał w swym domu w majątku Łostaje w powiecie oszmiańskim, gdzie wzmiankowany razem z tymże bratem. Należało do niego za-kupionychuTataraKasymaChuromszyca8służbdannikówwMich-nowiczach w powiecie mozyrskim, oraz, pospołu z innymi Tatarami, 12służbdannikówwPiotrowiczachpodBobrujskiem.Wszyscyowipoddaniw2poł.XVIw.zostaliprzezwłaścicielitatarskichsprzedaniróżnymosobom.

W opisie majątku Michnowicze z roku 1559, Furs nazwany był chorążymtatarskim(alewówczastostanowiskozajmowałjegobratMahmet, więc zapewne pisarz po prostu się pomylił).

Jego synami byli: Juchno, Mustafa i Bohdan Fursowiczowie Ułano-wie. Zmarł po roku 1559.

Tatarskie biografie

198

• Jachja Czymbajewicz Ułan Maluszycki Dataurodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułułana.

Był synem kniazia Czymbaja Jachjicza Ułana Maluszyckiego. Już w roku 1650 był chorążym tatarskim „Rudnickim”, tj. stał na

czele chorąstwa baryńskiego w województwie nowogródzkim.5.07.1656 roku otrzymał przywilej na „chorąstwo ułańskie w powie-cieoszmiańskimigrodzieńskim”poswymojcu(zaśjegopoprzedniurządotrzymałkniaźAsanMustaficzUłan).Tegoteżdniapodpisanyzostałdlaniegolistnachorągiew,którąwcześniejdowodziłjegooj-ciec.10.11.1656rokudokonałzbraćmiAchmetemiDanielempodzia-łu majątku Maluszyce.

20.03.1660rokukniaź JachjaUłanMaluszycki, tatarski rotmistrz,za sprawą kijowskiego metropolity został skazany na banicję, co, wzasadzie,powinnobyłodoprowadzićdoutratyprzezniegowszyst-kich tytułów. Jednak, bodajże jakwiększość takichwyroków, takżeitenbyłnajwidoczniejpóźniejuchylony.

W roku 1662 postanowieniem sejmowym przeprowadzono refor-mę tatarskiej organizacji wojskowej Wielkiego Księstwa Litewskie-go.Zamiastdawnych, tradycyjnychchorąstw(ściahów),utworzonoziemskiepowiatowechorąstwatatarskie,zgodniezówczesnympo-działem administracyjnym, którym podporządkowani byli wszyscyTatarzyodpowiednichpowiatów,niezależnieodtego,wktórymścia-huwcześniejsłużyli.Jużwroku1662byłwyznaczonytatarskiziem-skichorążypowiatuoszmiańskiego,alebyćmożekniaźJachjazdołałprzynajmniejnapewienczaszachowaćtytułchorążegotatarskiegogrodzieńskiego (pierwsze znane nam wzmianki o mianowaniu tam tatarskichchorążychziemskichodnosząsiędoznaczniepóźniejsze-go okresu, tj. początku XVIII w.).

KniaźJachjaUłanMaluszyckijeszczewroku1690wzmiankowany(podobniejakjegodwajbracia)wśródwłaścicieliMaluszycwwoje-wództwienowogródzki. Tenzapisw rejestrachpodatkupodymne-gomógłbyćjednakpowtórzonyzwcześniejszegospisutamtejszychziemian.

Suplement

199

Wedługdanychgenealogicznych,byłżonatyzkniaziównąHanną(Jechanną) Kryczyńską. Wiadomo o ich synach: rotmistrzu Józefie,rotmistrzuAleksandrze(późniejszymtatarskimchorążymziemskimnowogródzkim),CzymbajuiprawdopodobnieDanielu(Dominiku?).Ich potomkowie, kniaziowie Ułanowie-Maluszyccy, wywiedli się ze szlachectwa w guberni wileńskiej w latach 1817 i 1819; zostali za-twierdzeni przez Heroldię petersburską w gronie rosyjskiej szlachty dziedzicznej, ale już bez tytułu.

Zmarł Jachja zapewne po roku 1690.

• Jan Szahuniewicz UłanDatanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na.PochodziłzrodukniaziówUłanów-Osańczukowiczów.Prawdo-podobniebyłsynemSzahuniaAsanowicza,jednegozewspółwłaści-cieli Zasula w 1592 roku, wnukiem marszałka Asana Achmeciewicza Ułana.

Wzmiankowanywrewizjidóbrtatarskich1631roku.Władałczę-ściąŁostajwpowiecieoszmiańskim,gdziemieszkałwswoimdomu.Należałodoniego9dymówchłopskich (wnich28mężczyzn).Po-siadałrównieżczęśćmajątkuSielec(przynależącegodochorąstwanajmańskiego),któraprzypadłamuwudzialepoMahmecie,Abrahi-mie i Abdule Jakubowiczach, ich ojcu Jakubie i stryju Jasieniu. Wynika ztego,żepozostawałztymiprzedstawicielamiroduNajmanówPio-trowiczówwpokrewieństwiepokądzieli.

Wiele lat spędził na służbie wojskowej, uczestniczył w kampa-nii inflanckiej imoskiewskiej. PodczaswojnyzkozakamiBohdanaChmielnickiego służył w kozackiej chorągwi Kazimierza Leona Sa-piehy; w sierpniu 1649 roku odznaczył się w bitwie pod Zborowem. 13.01.1651 roku otrzymał przywilej na „marszałkostwo w trakcie grodnieńskimioszmiańskim”,wakująceoddawnapośmierciDża-naja Ułana. Piastował je tylko rok, potem umarł około roku 1652.

Jego syn Szahut, jeszcze małoletni, wzmiankowany przy ojcu w Łostajach w roku 1631.

Tatarskie biografie

200

• Kaźko (Kazko) Mahmetewicz (Tauszewicz, Towuszewicz, Tohuszewicz)Datanarodzinnieznana.ByłsynemMahmeta(Mahmecia),wnu-

kiem Tohusza, po podziale majątku między krewniakami władał sio-łemStaryKryczyn.Wroku1488KaźkoTauszewicz,wrazz innymiTatarami, otrzymał ze skarbca za służbę po 3 kopy groszy z karczm mejszagołskich oraz z kowieńskiego myta.

Najprawdopodobniej jego pełne imię to nie Kazimierz, a Kasim, choćużywałzdrobniałejwersji imieniawedługmiejscowego, litew-sko-ruskiego zwyczaju. Oprócz miana odojcowskiego (patronimu)wymieniany też z „podziadowskim” jako Tohuszewicz (1510).

Był chorążym ściahu Tatarówmereszlańskich (nazwa pochodziodMereszlanwwojewództwiewileńskim),jeszczewroku1510na-zywanego ściahemTohuszewicza (znanegonastępnie jako chorą-stwo kondrackie). 8.03.1510 roku w Krakowie w „odprawie Tatarom”, tj. przy wypłacie żołdu przed powrotem na Litwę, wzmiankowany „ściah tatarski Tohuszewicz”, przy czym Kaźko Tohuszewicz, wy-mieniony w rejestrze jako pierwszy, otrzymał 8 kop groszy i 5 łokci „lunskowo” (londyńskiego) sukna. Tamże, obok innych krewnych, wymienianyjestIdyszMahmeciewicz(jegobrat),któryotrzymałzeskarbca 5 kop groszy.

Zmarłmiędzyrokiem1510a1524.Przedśmierciąprzekazałcho-rąstwo swemu bratu stryjecznemu Muratowi Mantykowiczowi. Jego synembyłOliszkoKaźkowicz.

• Mahmet Juchnowicz Osańczukowicz Ułan Datanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułułana.

PochodziłzroduUłanów-Osańczukowiczów,byłpotomkiemSańczuka.Jego ojciec, Juchno Ułan, wzmiankowany w roku 1488 razem

z krewnymi (kniaziami Ułanami Osańczukowiczami). W przywileju królewskim z 1540 roku „dziadem”Mahmeta Juchnowicza nazwa-ny został marszałek Majko Ułan, zaś w dokumencie z roku 1547 – chorąży Alikiecz Ułan. W przypadku Majka chodzi o pokrewieństwo

Suplement

201

stryjeczne; pochodzenie od Alikiecza jest możliwe, chociaż niedowie-dzionedostatecznie(St.DziadulewiczpomyłkowoutożsamiłJuchnęUłanazeznanymzinnychdokumentówJuchnąSejtiewiczemSaty-szewiczem,aletoróżneosoby).MatkąMahmetabyłasiostrakniaziaKyldyszaDmitrijewicza(zrodukniaziówNajmanówPiotrowiczów)

Wroku1520MahmetijegobratFurswystawili8jeźdźcównawoj-nę z Zakonem Krzyżackim w Prusach.

Razem z pierwszą żoną, Świętochną, i synem Jachnem, kniaźMahmet Juchnowicz sprzedał wojewodzie wileńskiemu Olbrachtowi Gasztołdowi za 20 kop groszy swojego poddanego z majątku Styrnie-lewszczyzna,którątotransakcjęwroku1526potwierdziłkrólZyg-munt I.

W roku 1529 Mahmet i Furs Juchnowiczowie Osańczukowiczowie otrzymali od króla Zygmunta I potwierdzenie na pozostawioną imprzezwujaKyldyszatrzeciączęśćjegocałegodobytku:posiadłości,zagród,ziemi,poddanych,czeladzi,srebra,ksiąg,któraprzypadłaimpopodzialezsynami jegobraci.WtensposóbMahmet iFursstalisiętakżewłaścicielamidannikówwMichnowiczach(powiatmozyr-ski) orazwPiotrowiczach podBobrujskiem (większa część owychmajątkównależaładoNajmanówPiotrowiczów).Jednakże,wdrugiejpołowieXVIw.teoddalonemajątkizostałyprzezTatarówodstąpioneinnym osobom.

Wroku1534MahmetzFursemwystawilizeswoichwłościdoro-dowegościahusiedmiukonnych.

15.05.1540rokukniaźMahmetUłanotrzymałodkrólaZygmuntaI przywilej na urządmarszałka ściahu Ułanów-Osańczukowiczów,„tymsposobem,jakoidziadjegoMajkoiwujjegoAdźkoowomar-szałkostwo trzymali”.

PośmiercikniaziaAchmetaWojszutkowiczaUłana,4.07.1547rokuotrzymał przywilej na „chorąstwo nad Tatarami gorodieńskimi, i nad inszyminiektórymiTatarami,którzytemuchorąstwupodlegają,zaśmieszkają domami swymi w powiecie wileńskim i trockim”. Zajmując te stanowisko, szybko (około 1548 roku) ustąpił z otrzymanego wcze-śniejurzędumarszałka(wrazzprzywilejemkrólewskim1540roku)na rzecz kniazia Asana Achmetowicza Ułana. Powiadomił o tym oso-

Tatarskie biografie

202

biściekrólaZygmuntaAugusta,którywroku1549zatwierdziłnowe-go marszałka. Jako „chorąży tatarski gorodieński” Mahmet wzmian-kowany jest w rejestrach wojska litewskiego 1565 i 1567 roku, kiedy tozeswymściahemuczestniczyłwdziałaniachwojennych,atakżewpóźniejszychdokumentach.

Był właścicielem majątku Łostaje w powiecie oszmiańskim, odktórego część jego potomków przyjęła nazwisko Ułanów-Łostaj-skich.Wroku1559posiadałtam6służbbojarówputnychi17służbchłopskich.Oprócztego,władał9służbchłopskichwMereszlanachnadWaką,częściąSielcapodKrewąorazczęściąmajątkuLigojnie.

JegodrugążonąbyłaJanusia(Januchna)Begimówna(tozniąwziąłwposagudwórLigojniepodStarymiTrokami).Zmarłwroku1570.

• Mortuza (Murtaza) OliszkiewiczDataurodzinnieznana.SynOliszkiKaźkiewicza,prawnukTausza.

Jużwroku1550byłchorążymściahuTatarówmereszlańskich,zwa-nego też chorąstwem kondrackim.Objął to stanowisko po śmierciojca (między rokiem 1548 a 1550) i piastował około 40 lat. W roku 1559 skarżył się rewizorowi dóbr tatarskich kniaziowi MaciejowiOgińskiemu, że wiele ziemi i poddanych w Kryczynie zostało Tata-rom zagrabionych przez sąsiedzką szlachtę.

Był bezdzietny i z powodu podeszłego wieku, na jego osobistą prośbę i prośbę mereszlańskich Tatarów, 9.08.1588 roku następcąMortuzyOleszkiewiczazostałwyznaczonykniaź Jensejt (Janczura)Safjanowicz Romodanowicz (rodem z Kozaklar, przodek tatarskiego roduObulewiczów,nienależącydoroduTausza),jużprzedtemprzezdługi czas faktycznie pełniący obowiązki chorążego.

Murtuza sprzedał znaczną część rodowych włości w Kryczynierozmaitym osobom, w tym Asanowi Mortuziczowi Kadyszewiczowi zrodukniaziówNajmanów(któregopotomkowiewpołowieXVIIw.przyjęliodtychdóbrnazwiskoKryczyńskichibłędnieuznaliMortuzęOliszkiewicza za swego przodka).

Zmarł po roku 1588.

Suplement

203

• Murat Mantykowicz (Tauszewicz, Tohuszewicz)Datanarodzinnieznana.ByłsynemMantyka,wnukiemTausza.Po

rozdzialemajątkumiędzy krewniakami, otrzymał razemz braćmi,Nurkiem (Nurumem) i Ajdarem (Idorem), założone przez nich oraz swego ojca sioło Nowy Kryczyn.

Wspólnie z innymi Tatarami ściahu towarzyszył królowi w po-dróży z Litwy do Krakowa w latach 1507 i 1510 i otrzymał za towynagrodzenie. Na początku roku 1507 w Krakowie, kiedy „dawano Tataromzbożeisól”,wrazzTatarami„ściahuTohuszewicz”MuratMantykowicz otrzymał list na 15 beczek zboża od horodniczego wi-leńskiego i3beczki soli zmytakowieńskiego.Wówczas też IdyszMahmetowicz, jego stryjeczny brat, dostał list na 10 beczek zboża i 2 beczki soli.

8.03.1510rokuwKrakowie,podczas „odprawyTatarów”, tj.przywypłacie wynagrodzenia przed powrotem na Litwę, wzmiankowa-ny„ściahtatarskiTohuszewicz”, i,miedzy innymi,MuratMantyko-wicz (w publikacjach zwany omyłkowo ‘Pantjukowicz’) otrzymał 8kopgroszy,zaśAjdarMantjukowicz(tak!),jegobrat,5kopgroszy.

ByłchorążymściahuTatarówmereszlańskich,nazywanegotakżeściahemTohuszewicza,późniejchorąstwemkondrackim.Godnośćtęprzekazałmuprzedśmierciąbratstryjeczny,KaźkoMahmetewicz.Onnatomiast,przedwłasnąśmierciąprzekazałkrólewskiprzywilejnachorąstwobratankowi,OliszceKaźkowiczowi,zatwierdzonemunastępnie na tym stanowisku.

Ów Murat Mantykowicz (Majtykowicz), „wziął sobie za syna” (tj. formalnieusynowił) szlachcica-chrześcijaninaKaspraKuncewi-cza(synaKuncySokołowicza),któremuzapisałtrzeciączęśćswegomajątkuKryczynzcerkwiąśw.Mikołajaorazdworempopa.Zinnychdokumentówwynika, że najpierw zastawił Kuncewiczowi tenma-jątek. Wykorzystywana zatem przez litewskie prawo zwyczajowa formuła–usynowienie–pozwalałaustąpićostatecznietrzeciączęśćwłości bez osobnej zgody królewskiej (wymaganej wówczas przytransakcjach ziemskich).

Tatarskie biografie

204

Usejn (Wsiein) Ajdarowicz, również kryczyński Tatar, bratanekMurata (syn jego brata Ajdara), 13.02.1525 roku otrzymał przywi-lej królaZygmunta I na trzecią częśćKryczyna po stryju.W lutym 1529 roku próbował sądzić się z Kuncewiczem, powołując się nato,żestryjprzedśmiercią„zapisałmnietrzeciączęśćdworuswoje-go kryczyńskiego”. Owo pismo Usejn woził do zatwierdzenia przez króla,alepóźniejnamiestnikKuncewiczasiłąwygnałgozmajątku(Kuncewiczzapewniał,żebyłodokładnienaodwrót:trzymałonjed-ną trzecią Kryczyna już czwarty rok, czyli mniej więcej od roku 1525, i toAjdarowiczdokonałnapaści,czyniąc„szkodywielkie”nasumę50 kop groszy).

W dokumencie o usynowieniu Kuncewicza, przedstawionym w sądzie w roku 1529, znajduje się interesujący szczegół: Mu-rat ułożył go „z żonami swoimi, z Bierezą Osmanowną i Kartlibą Kurmanowną” (jak widać, był to wśród Tatarów litewskich jedenz ostatnich przypadków dozwolonego przez islam wielożeństwa.Ciekawe, że obie żony zachowały prawa majątkowe także na wła-sność ziemską) oraz „z córkami swoimi”, „za jego dobrodziejstwoizażyczliwość, iżon jegowspomagałpieniędzmi,szatami,końmiiinnymirzeczami”.BratanekMuratawyjaśniał,żeKuncewiczzatousynowienie i trzecią częśćmajątku obiecał 50 kop groszy, kuniąszubę,ażonomMurataposzubiezwiewiórek,jednakobietnicyniedotrzymał. Z tego powodu stryj sporządził przed śmiercią drugierozporządzenie.Tasprawasądowaniezostaławówczasukończo-na,ponieważUsejnnieprzedstawiłstosownychdokumentówinieżyczył sobie słuchać zeznań świadków, którzy potwierdzali zapisjego stryja dla Kuncewicza.

Zrewizjidóbr tatarskichroku1559wynika,żeKuncewiczener-gicznie skupował, niekiedy zaś wprost zagarniał tatarskie ziemie.NiektórychTatarów„niemałyczaswwięzieniuswymtrzymał,imu-sieli jemuponiewolizapisać jakonsamchciał”,wśródnichUsej-na Ajdarowicza „w więzieniu swoim umorzył trzymaniem w Po-riewałce”, tj. we dworze, gdzie był namiestnikiem wojewódzkim.18.08.1529rokuKuncewiczotrzymałodkrólaZygmuntaIprzywilejnaczęśćKryczyna,odziedziczonąpoMuracie,atakżenaniektóre

Suplement

205

(pozyskane od innych Tatarów, Jachji i Jenichana Szabanowiczóworaz Olichny Kaźkiewicza) ziemie w Kryczynie (początkowo królkonfiskowałwszystkieziemie,sprzedaneprzezTatarówbezzezwo-lenia,potemjednak,zawstawiennictwemswejżonykrólowejBony,obdarzył nimi Kuncewicza z prawem dziedziczenia, „wieczystym prawem”).

Wdowa po chorążym Muracie Mantykowiczu (niewymieniona zimienia„Muratowawdowa”)wrejestrzeTatarówtegościahuroku1528wzmiankowana„samowtór”,toznaczy,żepowinnabyławysta-wićnasłużbędwóchkonnych.

Muratzmarłokołoroku1524,przedlutym1525.Miałdwiecórki,Patję iAjszę, które także sprzedałyKuncewiczowi swe częściKry-czyna.Trudnostwierdzić,czyjegosynem(wcześniezmarłym?)byłSuliman(Seliman)Muratowicz,wzmiankowanywrejestrachściahuwlatach1507i1510wśródTatarów,którzyotrzymalisólorazchlebo-we i pieniężne wynagrodzenie.

• Mustafa Fursowicz UłanDatanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem kniazia Fursa Juchnowicza, bratankiem kniazia Alikie-cza Juchnowicza Ułana.

Stanowisko chorążego zajmował po roku 1593 (dokładna data wyznaczenia nie jest znana). Uczestniczył w działaniach wojennych wInflantachizginął25.09.1604rokuwbitwiepodBiałymKamieniem(Weissenstein, obecnie Estonia), gdzie 6-tysięczna armia szwedzka została rozgromiona przez 2-tysięczne oddziały polsko-litewskie pod dowództwemhetmanaChodkiewicza.Lekka jazda, rozmieszczonanalewymskrzydle,atakowałapraweskrzydłoSzwedówiichnajem-ników.Najwidoczniejchorążypoległpodczastegoataku,prowadzącdobojuswójoddział.

Tatarskie biografie

206

• Nurum Majkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) UłanPotomek Czyngis-chana, nosił tytuł ułana. Był synem Majka Ułana

Osańczukowicza.W roku 1507 wraz z innymi Tatarami otrzymał w Krakowie list na

zboże (15 beczek w Żołudku). W maju 1509 roku ponownie wypisano mu list na 15 kop groszy zwpływówzoszmiańskich gorzelni (jakzaznaczono w rejestrze, pierwszy list zagubił).

Około roku 1510 chan krymskiMengli-Girej zwrócił się z listemdokrólaZygmuntaI,prosząc,abyprzysłałdoniegonasłużbęNuru-ma, jednego z „braci” zmarłego bezdzietnie na Krymie Tuwitiel-Uła-na,któryprzedtemjeździłnaLitwęnaczeleposelstwakrymskiego:„a dzieci i plemiennych jego nikogo nie zostało, ino jego sługi i ludzi nikt nie dzierży, ino tam u was jego bracia są Osjanczukowicz Ach-mat Ułan, a Nurum Ułan jednego z nim rodu”. Jednak, nie wiadomo z jakiego powodu, Nurum pozostał na Liwie.

Wroku1522,pośmiercibrataMahmeta,Nurum,AdkoiBegimpo-dzieliliodziedziczonączęśćjegodóbrwMaluszycach,KorycachiGar-kach (Horkach)wwojewództwienowogródzkimorazwZasulu iTu-pałachwwojewództwiemińskim.Wroku1525wygralispóropozycjęwstarszeństwiezrodemkniaziówKadyszewiczów(NajmanówPiotro-wiczów);królZygmuntIzpanami-radąpotwierdzilipierwszemiejsceUłanów,tużpocarewiczach,whierarchiirodówtatarskichnaLitwie.

Przez pewien czas ze zmiennym powodzeniem rywalizował o god-nośćchorążegościahuUłanów-Osańczukowiczówzeswoimstryjecz-nym bratem, kniaziem Achmetem Ułanem Wojszutkowiczem. Począt-kowo„uprosił”sobiechorąstwo,wcześniejdaneprzezkrólaAleksandrakniaziowiAchmetowi,obarczającgoodpowiedzialnościązaucieczkęzLitwyTatarówzawołżańskich.Achmetuzyskałpóźniejprzywrócenienastanowiskochorążego,ale5.08.1522rokukniaźNurumotrzymałodkrólaZygmuntaIprzywilejzpotwierdzeniemchorąstwaściahuUła-nów-Osańczukowiczów, które,wedlepoświadczenia jegobraci orazinnych„Tatarówkozaków”,„brat”jego„AchmetWojkowicz”„niesłusz-nym obyczajem pod nim uprosił”.

Suplement

207

23.09.1526rokukniaźAchmetdowiódłswejniewinnościiponow-nieotrzymałodkrólaprzywilejnatęgodność,którąmusiałsprawo-wać„tak,jakiojciecjegoiinsichorążowie,przodkowiejego”.

Jakztegowynika,Nurumnajakiśczasopuściłrodowyściah.Wreje-strze wojska litewskiego 1528 roku wzmiankowany jest w „spisie Tata-równowogródzkich”,„samotrzeć”,coznaczy,żezeswoichdóbrwysta-wiałnasłużbę3jeźdźców.Wroku1525otrzymałprzywilejnamajątekkniaziaKyldyszaDmitrijewicza inadwórwKryczynie,zapisany jegożonie w testamencie przez rodzonego wujka, Murata Mantykowicza.

Żoną Nuruma była kniaziówna Stachna Tjuwieszewna z rodukniaziówNajmanów Piotrowiczów. Ich dziećmi byli kniaziowie Ja-chja (Juchno), Tywiekiel i Kaczałaj (Kaczała) oraz nieznana z imienia córka(jejsyn,BohdanReczypowiczChominiczPiotrowicz,„siostrze-niec”jejbraci,posiadałwrazznimiczęśćmajątkuRajca).

• Oliszko Kaźkiewicz (Kazkiewicz, Kaźkowicz)Dataurodzenianieznana.Nosił,podobnie jakwielu jużTatarów

litewskich, zdrobniałe imię miejscowego pochodzenia, spotykane też wśródchrześcijańskiejszlachtybojarskiej.Prawdopodobniejegomu-zułmańskieimiębrzmiałoAli(Alej,Olej).ByłsynemKaźka(Kazka)Mahmetowicza, prawnukiem Tausza.

Po rozdziale majątku Tausza między jego potomkami, Oliszko i jego stryjeczni bracia władali siołem Stary Kryczyn. Odziedziczył kilkaczęścitegoKryczynapobezdzietnychkrewniakach,ale,podob-nie jak i jego rodzice, nierzadko oddawał ziemię w zastaw i sprzeda-wałszlachciechrześcijańskiej(jeszczewroku1520).

Wlutym1525rokuotrzymałodkrólaZygmuntaIprzywilejnaty-tułchorążegotatarskiegościahumereszlańskiego(odmiejscowościMereszlanywwojewództwiewileńskim),któryprzednimnosiłjegoojciecKaźkoistryjMuratMantykowicz(późniejnazywaneteżchorą-stwem kondrackim). W spisie wojska litewskiego 1528 roku wymie-nionynaczele„TypirskiegoiKryczyńskiegościahuchorąstwaOlisz-kowego”,„samoczwór”.

Tatarskie biografie

208

Wlatach1547-1548kniaźKaźkiewiczsądziłsięzdzierżawcąpie-rewalskimpanemKaspremKuncewiczem, który skupił część ziemilasówwKryczynie,oprawopołowurybnaBerezynie.KniaźOliszkoskarżył się, że rządca Kuncewicza z licznymi pomocnikami „nocnym obyczajem” napadli tam na jego „łowiska rybne”, jego namiestnika kryczyńskiego Alusza z synem Murtuzą i innymi sługami pobili i po-łówzabrali.OstatecznepostanowieniewtejsprawieorzekłkanclerzJan Hlebowicz 4.01.1549 roku.

ŻonaOliszkimiałanaimięSamsja.Mielidwóchsynów,Szczęsne-goiMartuzę.JegocórkaChawaOliszkownabyłanajpierwmałżonkącarewiczaDżanibek-sołtana Puńskiego, a owdowiawszywyszła zamąż za kniazia Abaza Machmetowicza Sejta.

Zmarł między rokiem 1548 a 1550.

• Tausz (Towusz, Tohusz)Ordyńskimurza.Jakwynikazpóźniejszych,XVI-wiecznychdoku-

mentów,Tausz(nazwanytakwdokumencie1548roku.Winnychwy-stępujejakoTowuszlubTohusz)jużzaczasówwielkiegoksięciali-tewskiego Witolda posiadał majątek w siole Kryczyn pod Borysowem (późniejszy powiat orszański), z chłopami, z rozległymi ziemiami,gruntami leśnymi (puszczą),zprawempolowania,wtymnabobry(„z bobrowymi gonami”), oraz z rybnymi łowiskami na rzece Berezy-nie.TonadaniebyłojednymzdośćrzadkichprzypadkówosiedleniaTatarówwewschodniejczęściWielkiegoKsięstwaLitewskiego.

Tauszmiał dwóch synów,Mahmecia iMantyka (Mantjuka).Dziecipierwszego z nich, Kaźko, Szaban i IdyszMahmetewiczowie, odzie-dziczyli po dziadku sioło Stary Kryczyn, a Mantyk z synami, Nurkiem (Nurumem), Muratem i Ajdarem (Idorem) Mantykowiczami „na innym miejscuwszczerymborze[tj.pośrodkulasu]jakąświorstęodstaregosioła”zbudowaliswójdwórinazwaligoNoweSioło(lubNowyKryczyn).

Potomkowie Tausza, także władający Kryczynem, nosili tytuł knia-ziowskiiwkońcuXVIw.tylkooni(KaźkoMahmetewicz,MuratMah-metewicz, Oliszko Kaźkiewicz i Mortuza Oliszkiewicz) piastowali

Suplement

209

urządchorążychściahu„Tohuszewa”Tatarówmereszlańskich.Praw-dopodobnie sam Tausz w XV w. stał na czele tatarskiego oddziału, będącego podstawą tego chorąstwa.

Według wszelkich danych, Tausz i przodkowie tej rodziny należeli doordyńskiegorodu–ułusuKongrat,odktóregowłaśniewziąłnazwęichściah,wXVIIw.znanyjakochorąstwokondrackie.Drugieokreśle-niepowstałoodmiejscowościMereszlanywwojewództwiewileńskim,gdziezamieszkiwaławiększośćsłużącychwtymchorąstwieTatarów.

• Wojtko (Wojszutko) Osańczukowicz (Sańczukowicz, Asańczukowicz) Ułan Datanarodzinnieznana.PotomekCzyngis-chana,nosiłtytułuła-

na. Był synem kniazia Asańczuka (Sańczuka, Osańczuka) Ułana, już w1440rokuposiadającegomajątekZasulewzieminowogródzkiej.

Kilkakrotnie wzmiankowany razem z bratem i bratankami, niewy-mienianyjednakzimienia.Wroku1482kniaźUłanotrzymałodkrólaKazimierza 10 kop groszy z karczm wiłkomirskich, w roku 1488 – 5 kop z myta kowieńskiego oraz 5 kop z karczm ejszyskich (obok wymienio-ny jego brat Majko i ich bratanek Juchno).

Jego syn nazywał się i Wojszutkowiczem, i Wojkowiczem, z czego wy-nika, że pełne imię chorążego było Wojciech (formy zdrobniałe Wojko, Wojszutko; w XV w. litewscy Tatarzy przyjmowali niekiedy charaktery-stycznedlaLitwyimiona–Kazko(Kaźko),Misko(Miśko),Juchno,Piotritp.)

Jak wynika z późniejszych przywilejów królewskich, w drugiejpoł. XV w., możliwe, że do początku XVI, był po swym bracie Alikie-czuchorążymściahuUłanów-Osańczukowiczów.Ponimurządtenpiastował jego syn, kniaź Achmet Wojszutkowicz Osańczukowicz(Asańczukowicz) Ułan.

Zmarł przed roku 1505.

Stanisław Dumin

Tłumaczenie z jęz. rosyjskiego: Musa Czachorowski

211

Bibliografia

AbakanovičiusB.Visuotinė lietuvių enciklopedija, Vilnius 2001, t. 1, s. 20.Achmatowicz A., Zarys stanu prawnego wyznania muzułmańskiego

w byłej Rosji i współczesnej Polsce, Rocznik Tatarski, Wilno 1932, s. 96-112.Arsłan-bej, Generał Maciej Sulkiewicz (1865-1920), Rocznik Tatarski.

Wilno 1932, s. 247-255.BairašauskaitėT.,BieliakasJ.Visuotinė lietuvių enciklopedija, Vilnius

2001, t. 1, s. 169.BairašauskaitėT.Lietuvos totoriai XIX amžiuje, Vilnius 1996.Brusokas E. LDK totoriai XIV-XVI a. [w:]Parodos Lietuvos totoriai -

kariai katalogas, Kaunas 2007, s. 3-4.Buczacki A. Tradycje wojskowe Tatarów w wojsku Rzeczypospolitej

w XIV-XX w. (zarys).[w:]ProblemyrozwojuturystykiwiejskiejnaWileńsz-czyźnie,MazowszuiPodlasiu.Warszawa-BiałaWaka,2005,s.177-185.

Chaleckas S. Lietuvos kariuomenės karininkai 1918-1953, Vilnius 2002, t. 1, s. 257.

DaujotasJ.Totoriai Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kariuomenėje, [w:]Lietuvostotoriai,nr6/1996.

DuminS.Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdańsk 1999.

DuminS.Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdańsk 2006.

DuminS.La noblesse tatare musulmane en Lithuanie et en Polotne (XIV-XX siecles): aspects demographiques, genealogiques et heraldiques, [w:]XXIe Congres International de Genealogie. Resumes des Communi-cations et Programme. Luksemburg, 28.08.-3.09.1994.

DuminS.La noblesse tatare musulmane en Lithuanie et en Polotne (XVI-XX siecles), Emigration et Immigration au cours historie. [w:]Vollu-

Tatarskie biografie

212

me II des Actes du XXe Congres des Sciences Genealogique et Heraldique. Luksemburg, 28.08.-3.09.1994. Luksemburg, 1999.

Dumin S. Materiały do herbarza szlachty litewsko-tatarskiej, [w:]RocznikTatarówPolskich,Gdańsk2005,t.X,s.83-105.

DuminS.Materiały do herbarza szlachty litewsko-tatarskiej. Tamule-wicz herbu Łabędź, [w:]RocznikTatarówPolskich,Gdańsk2001/2002,t. VII, s. 104-105.

DuminS.Szlachta tatarska na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczy-pospolitej (1795-1999). [w:] Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772-1999. Warszawa-Londyn 1999, s. 536-549, 1345-1346 (summary).

DuminS.Szlachta tatarska w Wielkim Księstwie Litewskim i zmiany w jej sytuacji prawnej w XVI-XVIII w.[w:]RocznikiHistoryczne.RocznikLVII, 1991, s. 147-163.

DziadulewiczS.Herbarz rodzin tatarskich w Polsce. Wilno 1929.Jakubauskas A. Życie codzienne i starodawne obyczaje Tatarów li-

tewskich. [w:]Problemy rozwoju turystyki wiejskiej na Wileńszczyźnie, Mazowszu i Podlasiu. Warszawa-Biała Waka 2005, s. 157-166.

Jakubauskas A. Lietuvos totoriai bendruomenė vakar ir šiandien,[w:]Lietuvos totoriai, nr 9-10/2007.

Jakubauskas A. Lietuvos totorių materialinė ir dvasinė kultūra: ma-gistro darbas, Mokslinis vadovas prof. hum. m. dr. J. Novikov, VPU, Vilnius 1994.

Jakubauskas A. Nežinomi faktai iš Lietuvos totorių istorijos,[w:]Lie-tuvos totoriai, nr 9-10/2004.

Konopacki A. Życie kulturalno-oświatowe Tatarów na przestrzeni wie-ków (zarys problemu), [w:]Problemy rozwoju turystyki wiejskiej na Wileńsz-czyźnie, Mazowszu i Podlasiu, Warszawa-Biała Waka 2005, s. 167-176.

Kryczyński L. Aleksander Sulkiewicz (Czarny Michał, 1867-1916), [w:]Rocznik Tatarski, Wilno 1832, t. I, s. 228-240.

Kryczyński L. Tatarzy litewscy w wojsku polskim w powstaniu 1831 roku,[w:]Rocznik Tatarski, Wilno 1932, t. I, s. 113-151.

Kryczyński L. Historia meczetu w Wilnie: próba monografii, Warsza-wa 1937.

213

Bibliografia

Kryczyński S. Bielak Józef, [w:] Polski Słownik Biograficzny. Kra-ków1936,t.II,s.32-33.

Kryczyński S. Generał Józef Bielak (1741-1794), [w:]RocznikTatarski,Wilno 1932, t. I, s. 49-95.

Kryczyński S. Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etno-graficznej,[w:]Rocznik Tatarski, Warszawa 1938.

KričinskisS.Lietuvos totoriai, Vilnius1993.Lietuvis M. Apie totorių, lietuvių ir maskvėnų papročius, Vilnius 1966.Makaveckas R. Kas mes kultūros požiūriu? [w:]Lietuvostotoriai,nr

8-9/2003.Makaveckas R. Pulkininkas leitenantas Aleksandras Makulavičius,

[w:]Lietuvos totoriai, nr 4/2004.Makaveckas R. Kas mes etniniu požiūriu? [w:] Lietuvos totoriai,

nr 5/2004Makaveckas R. Ar mes būtinai asimiliuosime? [w:]Lietuvos totoriai,

nr 11-12/2004.Makaveckas R. Leonas (Arslanas) Kričinskis, [w:] Lietuvos totoriai,

nr 4/1005.MakaveckasR.,Tuhan-BaranovskijDz.Ekonomistas Michailas Tu-

han-Baranovskis,[w:]Lietuvos totoriai, nr 6/2005.Makaveckas R., Jakubauskas A. Tatarskie organizacje społeczne

w latach 1988-2004, [w:]Problemy rozwoju turystyki wiejskiej na Wileńsz-czyźnie, Mazowszu i Podlasiu, Warszawa-Biała Waka 2005, s. 202-211.

Makaveckienė F.Aleksandras irRomualdasMakaveckai.Tėvas ir sūnus,[w:]Lietuvos totoriai, nr 1-3/2009.

Mehmed Emin Resulzade, Aleyhim selam! [w:] Rocznik Tatarski, Wilno 1932, t. I, s. 206-208.

Markiewicz A. Sienkiewicz Henryk, [w:]Polski Słownik Biograficzny. Warszawa-Kraków1996-1997,t.XXXVII/2,s.203-216.

MiśkiewiczA.Tatarzy polscy 1918-1939, Warszawa 1990.MiśkiewiczA.Tatarska legenda: Tatarzy polscy 1945-1990, Białystok 1993.NaujalienėD. Lietuvos totoriai karinėje tarnyboje nuo 1863 m. [w:]

Parodos Lietuvos totoriai – kariai katalogas. Kaunas 2007, s. 12-13.PociūnasA.Lietuvos totorių kariniai daliniai nuo 1795 m. Iki XIX a. vidu-

rio,[w:]Parodos Lietuvos totoriai – kariai katalogas. Kaunas 2007, s. 8-12.

Tatarskie biografie

214

RidzvanavičiusJ.Prisiminimai apie Romualdą Makavecką,[w:]Lietu-vos totoriai, nr 5-6/2006.

Sitdykovas G. Pirmasis pasaulinis totorių mokslininkų forum as Kazanėje,[w:]Lietuvos totoriai, nr 9-10/2007.

Sitdykov G. Tatarzy litewscy: historia i współczesność, [w:] Proble-my rozwoju turystyki wiejskiej na Wileńszczyźnie, Mazowszu i Podlasiu, Warszawa-Biała Waka 2005, s. 138-150.

Smogorzewska M. Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej 1919-1939,[w:]Słownik biograficzny, Warszawa 1998, t. I.

Sobczak J. Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim, Warszawa-Poznań 1984.

Sobczak J. Czy tatarska ludność Litwy należała do stanu szlacheckie-go? [w:]Przegląd Historyczny, 1986, t. LXXII, zesz. 3, s. 467-480.

Sobczak J. Z zagadnień spornych osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim,[w:]Acta Baltico-Slavica, 1990, t. XIX, s. 341-360.

Sobczak J. Walka Tatarów w królewszczyznach o uznanie ich praw, Prze-miany w Polsce, Rosji, na Ukrainie, Białorusi i Litwie (druga połowa XVII - pierwsza połowa XVIII w.),Wrocław-Warszawa-Kraków1991,s.70-90.

Sujkowski A. Chalecki Jan,[w:]Polski Słownik Biograficzny,Kraków1937, t. III, s. 249.

Гришин Я., Польско-литовскиe татары (Наследники Золотой Орды), Казань 1995.

Грищин Я., Шарафутдинов Д. Отчизны верные сыны, Казань 2001.

Думин С. В. [Рецензия], [w:]Roczniki Historyczne. Rocznik LVII, 1991, s. 349-355. Рец. на кн.: Borawski P., Dubiński A. Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje. Warszawa 1986; Borawski P. Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa 1986.

Думин С. В. «Татарщизна» в земельном праве Великого кня-жества литовского, Спорные вопросы отечественной исто-рии XI-ХВИИ веков. [w:] Тезисы докладов и сообщений Первых чтений, nосвященных памяти А. А. Зимина. Москва, 13-18 мая 1990 г. Ч. 1. М.: Ротапринт Института истории СССР АН СССР 1990. С. 72-75.

215

Bibliografia

Думин С. В. [Рецензия], [w:]Ежегодник истории Литвы. Год 1985. Вильнюс 1986. С. 152-158. Рец. на кн.: Sobczak J. Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim. Warszawa-Poznań 1984, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Думин С. В. Арабская вязь беларускага дойлiдства [«Араб-ская вязь белорусской архитектуры», о состоянии старинных мечетей в Белоруссии], [w:] Лiтаратура i мастaцтва. 1989, 11авг. нp. 32 (3494), с. 15.

Думин С. В. Астрынскiя [Царевичи Острынские],[w:]Байрам. Татары на зямлi Беларусi. Квартальник згуртавання татарау-мусульман на Беларусi („Аль-Китаб»), Мeнск 1992, нр. 3, с. 46-47.

Думин С. В. Бицютко герба Погоня Литовская,[w:]Летопись Историко-Родословного Общества в Моcкве. М. 2005. Вып. 10-11 (54-55), с. 87-128.

Думин С. В. Вялiкае княства Лiтоускае и Залатая Арда, Пер-шая мiжнародная навукова-практичная канференцыя «Татары-мусульмане на землях Беларуси, Лiтвы и Польшы». Менск 1994. Ч. 1, с. 25-30.

Думин С. В. Геральдика литовско-татарского дворянства XVI-ХIХ вв, Гербовед, 1996, нp. 2 (10), с. 14-30.

Думин С. В. Генеалогия литовско-татарской шляхты (про-блемы изучения), [w:] Генеалогический вестник. 2002, нр. 10, с. 32-46.

Думин С. В. Имени и прозвiшчы [Имена и фамилии,у литовских татар], [w:] Байрам. Татары на зямлi Беларусi. Квартальник згyртавання татарaу-мусульман на Беларусi („Аль-Китаб»), Менск 1991, нр. 1 (2), с. 25-27.

Думин С. В. Конграты [конграты], [w] Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi. Менск 1997. Т. 4, с. 83.

Думин С. В. Краткий гербовник татарской шляхты Великого княжества Литовского. Гербовед, 1996, нр. 3 (11), с. 5-44.

Думин С. В. Крычинскi Лявон Канстанцiнавiч [Кричинский Леон Константинович]. Там же, с. 282-283.

Думин С. В. Крычинскi Станiслау Бранiслававiч [Кричинский Станислав Брониславович]. Там же, с. 283.

Tatarskie biografie

216

Думин С. В. Крычинскiя [Кричинские ]. Там же, с. 283.Думин С. В. Лiпкi [Липки]. Там же, с. 369-370.Думин С. В. Литовская ветвь князей Ширинских,[w:]Дворян-

ские поды Российской империи. T. 3: Князья. М. 1996. C. 200.Думин С. В. Литовская метрика в XVII веке, [w:] Исслведо-

вания по истории Литовской метрики: сб. научных трудов. М.: Ротапринт Института истории СССР АН СССР,1998[опубл. 1990].[Ч.]I.С. 85-104.

Думин С. В. Лоyчыцы на Hавагрудчыне [Ловчицы на Новогрыд-щине], [w:]Гродненская правда, 1989, 21 окт. нр. 205 (11942), с. 4.

Думин С. В. Мухля герба Рудница. Из родословных литовских татар, [w:] Летопись Историко-Родословного Общества в Москве, 1995. Вып. 4-5 (48-49), с. 27-40.

Думин С. В. Мухля герба Рудница. Часть II. Потомство Ми-хала Мухли,[w:]Летопись Историко-Родословного Общества в Москве, 2000. Вып. 6-7 (50-51). М., 2002, с. 51-83.

Думин С. В. Мухля герба Рудница. Часть III. Потомство Яку-ба Богдановича Мухли. Там же. С. 45-50.

Думин С. В. Правовое положение литовских татар по Ста-туту 1588 года,[w:] Третий Литовский Статут 1588 года: ма-териалы Республиканской наyчной конференции, посвященной 400-летию Tретьего Статута. Вильнюс 1989, с. 217-229.

Думин С. В. Ревизия Яна Кердея 1631 года (книга 12 перепи-сей) как источник по истории литовских татар. Там же.[Ч.]II.с. 228-251.

Думин С. В. Служилые татары в Великом княжестве Литов-ском в конце XIV - начале XVI в. (формирование группы), [w:] Наш радавод: материалы международной научной конферен-ции по региональной истории Bосточной Европы «Культура народов Великого княжества Литовского и Белоруссии XIII - на-чала XX в.» Городно 1991. Ч. 3, с. 439-448.

Думин С. В. Татарские князья в Великом княжестве Литов-ском, [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XX, 1989. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk1991,s.7-49.

217

Bibliografia

Думин С. В. Татарские князья в Российской империи,[w:] Дво-рянские роды Российской империи. Т. 3: Князья. М., 1996. С. 98-100.

Думин С. В. Татарские царевичи в Великом княжестве Ли-товском (XV-XVII вв.), [w:]Древнейшие государства на терри-тории CCCP: материалы и исследования, 1987 год. М., 1989. С. 107-113.

Думин С. В. Татарский уланский полк русской армии. Личнуй состав в 1814-1816 годах,[w:] Гогнасць, Выданьне Згуртовань-ня Беларускай Шляхты. 1997, нр. 1 (3), с. 31-46.

Думин С. В. Татарское дворянство в Российской империи (предисловие научного редактора), [w:]Еникеев С. М. Очерк истории татарского дворянства. Наычный редактор канди-дат исторических наук С. В. Думин. Ифа, 1999, с. 7-13.

Думин С. В., Канапакий И. Б. Беларуския татары: минулае и cучаснасць [Белорусские татары: прошлое и настоящее]. Минск,1993 (С. В. Думин - автор 24 глав из 28, И. Б. Канапацкий - автор остальных 4 глав). с. 206.

Макавяцкас Р., Ситдиков Г. Татары Литвы или литовский та-тары? [w:] Татарские края, 2001, нр. 52 (465).

Мухлинский А. О происхождении и состоянии литовских та-тар. Санкт-Петербург 1857.

Ситдиков Г. Проблемы татар Литвы, [w:] Татарские края, 2003, нр. 17.

Якубаускас А. Легенды, сказания, предания литовских та-тар: дипломная работа, Научный руководитель Л. П. Галинене; BПУ. Вильнюс 1993.

Якубаускас А. Наши духовое богатcтво,[w:]Летувос тоторяи, нр. 2/1995.

Якубаускас А. Неизвестные страницы судьбы Ольгерда Кри-чинского, [w:]Orientas Lietuvos Didziosios Kunigaikstystes visuomenes tradicijoje: totoriai ir karaimai. Vilnius 2008, s. 235-249.

219

Аннотация

Литовские татары являются уникальной этнической группой, которая осела в Великом княжестве Литовском в XIV – XV вв., то есть 600 лет тому назад. Определение „Литовские татары” синонимично названию „Польские татары”, однако также встречается вариант „Польско-литовские татары”. Литовские татары проживающие на территории современной Белоруссии, соответственно называются „Белорусскими татарами”. Однако они были одного происхождения с литовскими татарами (польско-литовскими), потому что в период основания и расцвета Великого княжества Литовского территория современной Республики Беларусь являлась частью средневековой Литвы.

Предлагаемая читателям книга содержит сбор коротких биографий выдающихся представителей татарской национальности, оставивших след в истории и культуре Литвы, Польши, России и других государств, где по изменчивой воле судьбы приходилось им жить и исполнять свои обязанности.

Одним из первых исследователей, занимающихся изучением биографий знаменитых предков, был историк Станислав Крычиньски. Из-под его пера вышло семь биографий знаменитых литовских татар, в том числе статья о известном генерале Юзефе Беляке, которая перед Второй мировой войной была опубликована в польском „Биографическом словаре”. Наряду с текстами Станислава Крычиньского, важное место занимают статьи Леона Крычиньского „Генерал Мацей Сулькевич (1865-1920)” и „Александр Сулькевич”, изданные в 1932 г. в 1-ом томе „Татарского ежегодника”.

В последние годы много усилий в поиски и издание биографий известных литовских татар вложил доктор технических наук Ромуальдас Макавяцкас, один из самых активных участников возрождения татарской общественности в независимой Литве. В своей библиотеке он собрал огромный архив, а его статьи отличаются не только богатством фактов и их анализом, но и искренним уважением к предкам, гордостью за их достижения и похвальные поступки. Тексты Ромуальдаса Макавяцкаса

Tatarskie biografie

печатались в газете „Татары Литвы” и других периодиках.Данная книга, понятно, не претендует на полный охват фигур великих

предков. Для следующего выпуска книги соавторы продолжают работу над сбором и составлением коротких биографических справок наиболее известных персон среди польско-литовских татар. Причина тому – огромное количество выдающихся людей, которые сделали многое для истории и культуры и тем самым заслужили на место в издании.

Предлагаемая читателю книга в будущем, возможно, станет основой для составления единого учебно-энциклопедического издания под общим названием „Литовские (польско-литовские) татары”, отображающего фундаментальные аспекты наследия татар Великого княжества Литовского, включая историю, религию, военное искусство, профессии, традиции и обычаи.

Tłumaczenie: TatjanaiDanielCzachorowscy

221

Santrauka

Lietuvostotoriai–unikalietninėgrupė,kuriprieš600metųXIV-XVa.apsigyvenoLietuvosDidžiojojeKunigaikštystėje.Sąvoka„Lietuvostotoriai“ yra sinonimiška sąvokai „Lenkijos totoriai“, bet pasitaiko ir variantas – „Lenkijos-Lietuvos totoriai“. Lietuvos totoriai, gyvenantis dabartinėjeBaltarusijoje,atitinkamaivadinami„Baltarusijostotoriais“.TačiaujieyravienoskilmėssuLietuvostotoriais(Lenkijos-Lietuvos),nesLietuvosDidžiosiosKunigaikštystėsįsteigimoirklestėjimometudabartinėsBaltarusijosteritorijabuvoViduramžiųLietuvosdalimi.

Šioje knygoje skaitytojas ras įžymių totorių trumpų biografijųrinkinį.ŠitiežmonėspalikosavopėdsakiusLietuvos,Lenkijos,Rusijosir kitų valstybių istorijoje ir kultūroje, ten kur nublaškyti likimu jiegyveno ir atliko savo pareigas.

Vienas iš pirmųjų žmonių, užsiimančių žymių protėvių biografijųtyrimais, buvo istorikas Stanislovas Kričinskis. Jis parašė septyniasįžymių Lietuvos totorių biografijas, tarp kurių galima rasti straipsnįapie šlovingą generolą Juzefą Bieliaką, kuris prieš Antrąjį pasaulinįkarą buvo išspausdintas lenkiškame „Biografiniame žodyne“. GretaStanislovo Kričinskio tekstų, svarbią vietą užima Leono Kričinskiostraipsniai„GenerolasMotiejusSulkevičius(1865-1920)“ir„AleksandrasSulkevičius“,išleisti1-ame„Totoriųmetraščio“tome1932m.

Pastaruoju metu daug pastangų į totorių biografijų ieškojimąir spausdinimą įdėjo daktaras Romualdas Makaveckas, vienas išaktyviausiųtotoriųvisuomenėsatgimimonepriklausomojeLietuvojeveikėjų.Savobibliotekojejissurinkodidžiulįarchivą,ojostraipsniaipasižymine tik faktųgausa ir jųanalize,bet irnuoširdžiaprotėvių

Tatarskie biografie

pagarba,pasididžiavimujųpasiekimaisirkilniaispoelgiais.RomualdoMakavecko tekstai buvo spausdinami laikraštyje „Lietuvos totoriai“ bei kitoje periodikoje.

Žinoma, ši knyga negali pilnai apimti visų didžiųjų protėviųasmenybių. Publikacijos bendraautoriai tęsia labiausiai žinomųistoriniųasmenybiųišLenkijos-Lietuvostotoriųvisuomenėstrumpųbiografijųrinkimąirjųsudarymą.Atsitikotaidėlto,kadatsiradožymiaidaugiau žmonių, kurie savo istorine ir kultūrine veikla užsitarnavovietą knygoje.

Siūlomaskaitytojuiknyga,galbūt,ateityjetapspagrindubendrojomokomojo-enciklopedinio leidimo sudarymui, kurio pavadinimas būtų „Lietuvos (Lenkijos-Lietuvos) totoriai“. Jame galima būtų rastifundamentaliusLietuvosDidžiosiosKunigaikštystės totoriųpaveldoaspektus, įskaitant istoriją, religiją,karomeną,profesijas, tradicijasirpapročius.


223

Tatar Biyografileri. Tarih ve Kültürde Polonya-Litvanya Tatarları

(Özet)

Litvanya Tatarları, XIV-XV asırlarda, yani 600 yılı aşkın bir süreönce Büyük Litvanya Prensliği’nde yerleşmiş, benzeri olmayan biretnik gruptur. „Litvanya Tatarları” terimi „Polonya Tatarları” terimiile eş anlamlıdır, fakat aynı zamanda „Polonya-Litvanya Tatarları”varyantı da kullanılmaktadır. Bugünkü Beyaz Rusya’da yaşayanLitvanyaTatarlarıda„BeyazRusyaTatarları”olarakadlandırılır.OnlardaLitvanyaTatarlarıyla (Polonya-LitvanyaTatarları)aynıkökendengelmektedir, çünkü Büyük Litvanya Prensliği’nin ortaya çiktigi vegeliştiği zamanlarda bugünkü Beyaz Rusya’nın toprakları OrtaçağLitvanya’sınınbirparçasıydı.

Okuyucuya sunduğumuz eser, kaderin farklı cilveleri sonucundayaşamak ve çalismak zorunda kaldıkları Litvanya, Rusya, Polonyave diğer ülkelerin kültür ve tarihinde iz bırakan Tatarların seçkintemsilcilerineaitkısabiyografilerininbirderlemesiniiçerir.

Ünlü ataların yaşam öykülerini derinlemesine ele alan ilkaraştırmacılardan biri tarihçi Stanislaw Kryczynski’ydi. Yedi ünlüLitvanyaTatarınınbiyografilerionunkalemindençikmistir.Bunlardanbiri olan General Jozef Bielak hakkındakimakale ise İkinci DünyaSavaşi öncesinde Polonya’nın „Biyografi Sözlüğü”nde (SlownikBiograficzny) yayınlandı. Stanislaw Kryczynski’nin bu çalismalariyanında,LeonKryczynskitarafındanhazırlanarak1932yılında„TatarYıllığı” (Rocznik Tatarski) dergisinin ilk sayısında yer alan „GeneralMaciej Sulkiewicz (1865-1920)” ve „Aleksander Sulkiewicz” başlıklımakaleler de önemli yer tutar.

Tatarskie biografie

Son yıllarda, tanınmış Litvanya Tatarlarının yaşam öykülerininaraştırılmasıveyayınlanmasıyönündeciddiemekveren,aynızamandabağımsız Litvanya’da Tatar toplumunun yeniden canlandırılmasıiçin de en aktif faaliyetleri gösteren kişi teknik bilimler doktoruRomualdasMakaveckasolmuştur.Kendikitaplığındadevasabirarşivbıraktığıgibi,yazdığımakalelerideyalnızcakonularınınzenginliğiveanalizleriyledeğil,aynızamandaatalarınanısınagösterdiğisamimihürmetveonlarınbaşarılarıilekahramanlığavaranfaaliyetlerindenduyduğu gururlu tavrıyla da farklılık göstermektedir. Bu metinler„Lietuvos Totoriai” gazetesinin sütunlarında ve diğer dergilerde deyayınlanmıştır.

Bu kitap elbette tüm büyüklerimizi ele alan bir çalisma değildir.Kitabın yazarları, ileride yapılması mümkün ikinci baskı için,Polonya-Litvanya Tatarlarından veya Tatar kökenli kişiler arasındaen tanınmış olanlarının biyografilerini araştırmaya ve derlemeyedevametmektedirler.Bununnedeni, tarihvekültüralanındaortayakoydukları emekleriylekalıcı izlerbırakanvebuözellikli yönleriylede ölümsüzlestirilmeyedeğer görülen kişilerin, bizimbu çalismayabaşlarken düşündüğümüzden çok daha fazla oldukları gerçeğineulaşmamızdır.

Okuyucuyasunmuşolduğumuzbukitap, inanıyoruzkigelecekte,„Litvanya Tatarları” veya „Polonya-Litvanya Tatarları”nın tarih, dinve savaş sanatları yanında zanaatları, gelenekleri ve diğer ananeviözellikleri başta olmak üzere Büyük Litvanya Prensliği Tatarlarınınkültürel miraslarının en temel yönlerini taşiyacak ve aktaracakkapsamlı bir ansiklopedik çalismaya önemli ölçüde kaynakoluşturacakbirkitaptır.

Tłumaczenie: Grażyna Zając

225

Summary

Lithuanian Tatars are a unique ethnic group that settled in the GrandDuchyofLithuaniaintheXIV-XVc.,morethan600yearsago.„Lithuanian Tatars” is synonymous with the name „Polish Tatars”, al-though there is also a variant – „Polish-Lithuanian Tatars“. Lithuanian Tatars, living in modern day Belarus, respectively, are called „Belarus-sian Tatars“. Though they are of one origin with the Lithuanian Tatars (Polish-Lithuanian), because in the time of the formation and the ris-ingoftheGrandDuchy,territoryofRepublicofBelaruswaspartofmedieval Lithuania.

The book, which we set out readers, contains a collection of short biographies of eminent representatives of the Tatars, who left the trace in the history and culture of Lithuania, Poland, Russia and other countries, where as a result, the variables turn of fate came to live and carry out their duties.

Oneof thefirst,penetrating lifeofgreatancestors,whichproud-ly must give due honor, was the historian Stanisław Kryczyński. He wrote seven biographies of famous Lithuanian Tatars, among these article about the general Jozef Bielak. It was published before World WarIIIn„PolishBiographicalDictionary”.Thesameimportantplaceoccupy articles „General Maciej Sulkiewicz (1865-1920)” and „Alek-sander Sulkiewicz”, written by Leon Kryczynski, printed in volume I of „Tartar Annual” in the year 1932.

In recent years, much effort in searching for and publishing biog-raphies of great Lithuanian Tatars puts doctor of technical sciences Romualdas Makaveckas, one of the top activists of Tartar life revive in independent Lithuania. He left great archive, and his articles con-tain not only wealthy spectrum of facts and their analysis, but also

Tatarskie biografie

a sincere respect for the memory of ancestors, full of proud of their achievements and praiseworthy acts. These texts were published in „Lietuvos totoriai” and other periodicals.

Of course, this book does not pretend to include all silhouettes of great ancestors. Co-authors continue the collection and compilation of short notes of the most known historical personalities of both Pol-ish-Lithuanian Tartars and people of their origins. The reason is there are more notable persons, which deserved to be immortalized in our book, than we had realized before.

Book, we present to the readers’ hands, can be used in future as a basis to draw up a comprehensive encyclopedic issue under the ti-tle„Lithuanian(Polish-Lithuanian)Tatars“,reflectingthefundamentalaspectsoftheheritageoftheTatarsoftheGrandDuchyofLithuania,including the history, religion, art, traditions, professions, and tradi-tion.


227

Spis treści

Tacy są Tatarzy .............................................................................. 5

Księgaoczynachprzodków ......................................................... 7

LitewscyTatarzy–sześćstulecihistorii ....................................... 11

LitewscyTatarzywczorajidziś .................................................... 29


Abakanowicz Bruno (Bruno Abdank-Abakanowicz) ................... 39

Abrahimowicz Heliasz ................................................................. 40

Abrahimowicz Jan ......................................................................... 41

Abrahimowicz (Juszyński) Obduła ................................................ 43

Achmatowicz Aleksander ............................................................. 44

Achmatowicz Mustafa ................................................................... 46

Achmatowicz Osman .................................................................... 46

Asanowicz Abrahim Kadyszewicz (Abrahim Assanowicz) ......... 49

Asańczuk (Sańczuk, Osańczuk) ................................................... 50

Assanowicz Aleksander ............................................................... 51

Azulewicz Jakub ............................................................................ 53

Bajraszewski Aleksander .............................................................. 53

BaranowskiDawid(MurzaTuhański) .......................................... 54

Baranowski Murza Tuhański Mustafa .......................................... 57

Bazarewski Aleksander ................................................................. 59

Tatarskie biografie

228

Bazarewski Chalil ......................................................................... 60

Bazarewski Stefan ......................................................................... 62

BetsabUŁ (Betsab-ułan, także Kepek-chan) ................................. 63

Biciutko Konstanty......................................................................... 64

BielakJózef .................................................................................... 66

Bielak Tamerlan............................................................................. 67

Bohatyrewicz Mortuza (Murtuza) ................................................. 69

Buczacki Jan .................................................................................. 70

Chalecki Adam (Adomas Chaleckas) ............................................ 72

Chalecki Adam (Adomas Chaleckas) ............................................ 72

Chalecki Jan ................................................................................... 73

Chalecki Sulejman (Suleimanas Chaleckas) ................................ 73

Chodyrewicz (Juszyński) Kulziman (Kulzuman) .......................... 74

DawidowiczJakub ......................................................................... 76

DzienajewiczJakub(JokūbasDzienajevičius) .............................. 77

Dżelal-ad-Din(Dżelal-ed-Din) ...................................................... 78

IljasiewiczAleksander(AleksandrasIljasevičius) ........................ 83

Januszewski Chalil ........................................................................ 84

Januszewski Hipolit (Chalil) .......................................................... 84

Jeremferden(Dżabbar-Berdi,Jabbar-Berdi) .................................. 86

JózefowiczJakub............................................................................ 88

Juszyński Abraham (Awraam) ....................................................... 91

Kodżel (Adzen, Kodzen) Ułan ....................................................... 92

Konopacki Hassan ......................................................................... 93

Kryczyński Eliasz (Ilja) .................................................................. 94

Kryczyński Konstanty ................................................................... 95

229

Spis treści

Kryczyński Konstanty .................................................................... 97

Kryczyński Leon Najman Mirza .................................................... 98

Kryczyński Olgierd Najman Mirza ................................................ 100

Kryczyński Samuel ........................................................................ 102

Kryczyński Sulejman (Siemion) .................................................... 103

Kryczyński Stanisław..................................................................... 104

Kryczyński Stefan .......................................................................... 107

Kulzymanowicz (Juszyński) Mortuza ........................................... 109

Kulzymanowicz Muchladzin ......................................................... 110

LebiedźJózef................................................................................. 112

Makowiecki Romuald (Romualdas Makaveckas) ......................... 114

MakułowiczAleksander(AleksandrasMakulavičius) ................. 117

MakułowiczDaniel(DanieliusMakulavičius) .............................. 118

MalėjinaitėOlga ............................................................................ 120

Maluszycki-Ułan Aleksander ........................................................ 121

Miłkowski Aleksander .................................................................. 122

Muchla Abutalib ............................................................................ 124

Muchla Aleksander ........................................................................ 126

Muchla Mustafa (Stefan) ............................................................... 128

Mussielewicz Josif ........................................................................ 129

MustaficzMaciej ........................................................................... 130

Osańczukowicz Majko Sańczukowicz, (Asańczukowicz) ........... 130

OstryńskiAziubek-SołtanDawleszewicz ..................................... 131

Ostryński Bohatyr-Sołtan Aziubek-Sołtanowicz .......................... 133

Ostryński Czyngis Aziubek-Sołtanowicz ...................................... 134

OstryńskiDżanaj(Dczanaj)Aziubek-sołtanowicz ....................... 135

Tatarskie biografie

230

PołtorżyckiJózef ............................................................................ 136

PuńskiDżanibek-sołtan(Dżanbek,Janibek,Jenbek) ................... 137

Puński Islam-sołtan Janibekowicz ................................................ 138

PuńskiJanbek-sołtan(Jambek,Dżambek)Temirowicz (Temirklewicz, Temurklewicz) ...................................................... 139

Romanowicz Aleksander ............................................................. 141

Rubaj Suliman .............................................................................. 143

Rudnicki Czymbaj Murza ............................................................. 143

Sienkiewicz Henryk ....................................................................... 144

Smajkiewicz Ibrahim ..................................................................... 147

Sobolewski Stefan ........................................................................ 148

Sobolewski Stefan ........................................................................ 150

Sulkiewicz Aleksander (ps. Czarny Michał) ................................. 151

SulkiewiczDawid ......................................................................... 154

SulkiewiczJózef ............................................................................ 155

Sulkiewicz Maciej .......................................................................... 156

Szynkiewicz Jakub ......................................................................... 160

Szyryński Malikbasza Murza ........................................................ 161

Talkowski Aleksander .................................................................. 163

Talkowski Aleksander ................................................................... 166

Timircza (Juszyński) ...................................................................... 169

Timirczycz (Juszeński) Abrahim ................................................... 169

Timirczycz (Juszeński) Chodyr ..................................................... 172

Timirczycz (Juszeński) Iljas .......................................................... 173

Tuhan-Baranowski Michał ........................................................... 173

Tuhan-Mirza Baranowski Aleksander ......................................... 175

231

Spis treści

Tuhan-Murza Baranowski Jakub (Baranowski Murza Tuhański) ...................................................... 177

Ułan Aleksander ............................................................................ 179

WilczyńskiJózef(JuozasVilčinskas)............................................. 180

Zabłocki Jan .................................................................................. 182

ŻołnarowskiWładysław(VladasŽalnerauskas).......................... 183

Suplement

Abrahim Bohdanowicz Ułan ......................................................... 185

Abrahim Fursowicz Ułan Bohdanowicz Łostojski ....................... 185

Achmet Wojszutkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) Ułan ................................................................... 186

Adko Majkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) Ułan ........... 188

Alikiecz (Olikiecz) Begimowicz Ułan ............................................ 188

Alikiecz Osańczukowicz (Sańczukowicz, Asańczukowicz) Ułan ......................................... 190

Asan Achmeciewicz (Achmetowicz) Sańczukowicz (Osańczukowicz) Ułan .......................................... 190

Begim Majkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) Ułan ................................................................... 191

Bohdan Fursowicz Ułan ................................................................ 191

Czymbaj Jachjicz Ułan (Maluszycki) ............................................. 193

DorotaKadyszewnaPiotrowiczówna .......................................... 194

Dżanaj(Dżanibek,Jenbek)BaktyszewiczUłan ............................ 196

Furs Asanowicz Ułan Maluszycki (Maljuszycki) .......................... 196

Furs Juchnowicz Osańczukowicz Ułan ......................................... 197

Jachja Czymbajewicz Ułan Maluszycki ........................................ 198

Jan Szahuniewicz Ułan .................................................................. 199

Tatarskie biografie

Kaźko(Kazko)Mahmetewicz (Tauszewicz, Towuszewicz, Tohuszewicz) .................................. 200

Mahmet Juchnowicz Osańczukowicz Ułan ................................. 200

Mortuza (Murtaza) Oliszkiewicz .................................................. 202

Murat Mantykowicz (Tauszewicz, Tohuszewicz) ......................... 203

Mustafa Fursowicz Ułan ................................................................ 205

Nurum Majkowicz Osańczukowicz (Asańczukowicz) Ułan ........ 205

OliszkoKaźkiewicz(Kazkiewicz,Kaźkowicz) ............................. 207

Tausz (Towusz, Tohusz) ................................................................ 208

Wojtko (Wojszutko) Osańczukowicz (Sańczukowicz, Asańczukowicz) Ułan ................................................................... 209

Bibliografia ..................................................................................... 211

Santrauka ....................................................................................... 221

Özet ............................................................................................... 223

Summary ........................................................................................ 225

Spistreści ....................................................................................... 227

stanisław dumin, adas jakubauskas, galim...

Documents