SOPA 2015

SOPA 2015: TIMPUYOG TI BARO NGA ILOCANOApo Bise Gobernador, miembros iti Junta Probinsial;The Honorable Consul of the Peoples Republic of China Li Yuecheng;Dagiti madaydayaw a Hues ken iti Hudikatura;Most Reverend Renato Bishop Mayugba, representatives of the clergy, our religious sectors; Appo a mamayor, bise mayor, sangguniang panlungsod ken sangguniang bayan, dagiti kakaduak a punong barangay ken kagawad iti intero nga probinsia;

Dagiti BHW, ken dagiti orig a loyalista ni tatang mi a lupon ken senior citizens;Dagiti mangiwanwanwan iti linak, urnos ken talna a military, pulis ken barangay tanod; Of course, Congressman Pagdilao, na dati-rati ay kasama pa natin sa kapulisan;Partners in the business community, investors in energy and industry, tourism and service stakeholders;

Dagiti naalibtak nga entrepreneurs tayo;Dagiti naanus a mannalon ken mangalap;Members of academe, teachers, scholars and parents;Dagiti mapagpiaran a NGO, ken volunteers;Public servants, friends, gagayyem ken kakabsat;

Kailian, naimbag a malemyo amin a sangapada.

Kas nakitatayo iti napalabas a bulan, addaak kadagiti barangay. Nagpapadatayo nga overacting idiay resiliency drills. Napantayon iti Capitol Express kadagiti tiendaan ken Barangay para iti kasapulan ti panagtalon, trabaho ken ti kangrunaan, agas ket agas pay! Iti panasursurko, nangegko dagiti naidumduma nga istoria ken mabigbig a tattao.

Let us witness the myriad stories of a new Ilocos Norte, ordinary and extraordinary people building our province anew.

2015 is the worlds MDG year target for the MDG or Millennium Development Goals. We have done what we set out to do, exceeding poverty, employment, education, maternal health, and reforestration. From the alarming increase in poverty in 2010, poverty has now fallen to a record of 8.4% . Maysatayo kadagiti naisangsangayan a probinsia iti intero a Pilipinas a nakaparmek ti kinarupay.Kuna ni Santo Papa Francisco, masapul a marikna dagiti marigrigat ti panagdur-as. Ngem narikna kadi dagiti marigrigat ti panagdur-as ditoy probinsiatayo?Grace Castillo ng Bangui, pare-repair ng sapatos at bag. Sa hirap ng buhay nangutang ng 5,000 pesos sa gobyerno, pang-downpayment sa motor pandedeliver ng mga nare-repair. Meron nang pwesto sa tiendaan ngayon, nakabili ng sewing machine at may shop pa sa bahay si Grace. Mayat ti biag ni Grace. Ket maymayat pay dagiti annakna, no makapagturposdan iti kolehio! Paspas dur-as, awan labas! Nakikita ko rin si Manong Boni Aga ng San Nicolas, naghahatid ng bote sa Hypermart. Dati tingi-tingi lang kumuha ng bote sa bahay-bahay ang kinikita. Umutang sa probinsya para maging wholesaler. Ngayon, nakakabenta ng higit na dalawang daang bote kada linggo sa Hypermart. Boni ken Grace, pamotor-motor na ngayon nagde-deliver. Goodbye kurapay!

Ang pag-asenso ng Ilocos Norte unang nakita sa Kapitolyo. Dati madungis at madilim, ngayon walang tigil ang mga taong magpa-selfie sa harapan! Inaaway pa ako pag pinapatay ang fountain!Inside the Capitol, government service has improved. We have simplified business permitting and licensing, registering 20,000 new businesses in the last two years, worth 4.2 billion pesos. The municipalities have risen to the challenge. Congratulations Paoay, the Most Competitive Third Class Munipality iti intero a Pilipinas. Paoay Kumakaway, saan laeng pangturista, pang-negosio pay!Dahil sa Regala Project, naaayos ang titulo at amilyar, kayat dumami ang namumuhunan ditto sa atin. Umpisa sa Piddig at San Nicolas, ngayon Sarrat, Marcos, Pagudpud at Solsona. Talon ken tambak, pati kanal ket naka-GIS-computer mapping na. Saan ton a makapasiar dagiti mohon! We have maintained the provinces ISO 9001 certification, now including tiny municipalities and remote extension hospitals. ISO ti International Standard para iti naurnos ken nadalus a panangidaulo.Nakaisemen dagiti taga-Kapitolio! May team-building, Capitolympics, basketball, at nagma-masters yung future department heads! Walang pagod, kahit walang overtime sa gobyerno!Good governance is its own reward. From a mere P739 Million in 2010, our provincial income has doubled to P1.42 Billion today! Mas marami pa yan kung bayaran tayo ng utang sa seven awan, seven awan (RA 7171). More significantly, our self- generated income is now P319,541,427. Happy and motivated employees collect better indeed!Itatta adu ti pundotayo, agsingsingpet ken aglailokayo tapno maparaburankayo!

Today ours is a strong transitional economy, growing rapidly at 16.7%. With better- planned education, improving public health and social services, our human development index remains high. We should recognize also our social capital the great Ilocano network of families, barangays and communities. Timpuyog ti Baro nga Ilocano, indeed! First, we must revisit agriculture, and consider the disruption climate has wrought in our fields. Last year we saw the lean months or gaoat with very little rain, there was even less last June. Already 4 typhoons have swept the province, confirming that our two new seasons in Ilocos Norte are drought and typhoons: tikag ken bagyo!Mahigit singkwenta anyos na pagkatapos ng tatangko, walang nag-aayos ng watershed at irigasyon. Idi ket zanjera laeng ti makaanus nga agsemento iti kanal, agurnos iti dike, ken agtarimaan iti perdi nga irigasion.Today chronic water shortages plague our southern towns, seashore barangays,even Laoag centro. During the First Water Summit last November, water management was hotly debated. Sira-sirang SWIP, kalbong watershed, plastic pond liners, hydraulic pumps, solar pumps? Anat maaramidtayo no ti panawen ket agtultuloy a saan a maawatan?Mabuting nasimulan na ang ating green wall iti daya, abot walong libong hectariyang natanim ng limandaang BRO, barangay rangers ken officers, na nagtatanim sa gubat. Gubat na sanay magbigay ng mahiwagang tubig!Ibagbagada idi a saantay agmula no awan irigasion. Tatta, uray adda irigasion narigat latta! Subukan ang bagong binhi Super Rice, tapno agbalin a superman dagiti mannalon! Tuladenyo ni Manong Ricarte Corpuz, agmula iti reject a bin-i ti Philrice idiay Laoag, ken nakapataud iti inbred a nainut iti danum ken abono ken saan gatang a gatang iti baro a bin-i. Ana ngarud ti maitalon pay a saan nga agkasapulan iti adu a danum? Mais a puraw lattan, singkamas, balatong, lengnga, utong ken achuete! Adu pay ti maimula!Itaguyod ang productong sinaunagulay, lasuna, higit sa lahat bawang. National demand for garlic is at an all- time high, but over 90% is imported. Dapat dagdagan ang tanim na 6% dito sa ating probinsia. We cannot maintain our lead in garlic, rice and other produce without fighting smuggling and price manipulation by the cartels. Dios ti agngina Apo Mel Acio, iti natured a panangisakit iti bawang idiay Senado!With Department of Agriculture and MMSU, we distributed quality seeds, resulting in expansion and a bumper harvest. Maganda ang ani, malalaki at mabango, pero bumagsak ang presyo sa P35-60 kada kilo. Sabi noon, kapag maraming bawang, walang aswang? Mga trader, huwag niyo kaming inaaswang!

Murang bawang, pinakbet a kuribetbet ti presiona! Makialam na tayo sa marketing and sales ng ating mga produkto! Ang probinsya nagsimulang bumili ng bawang, at tuloy-tuloy kaming magba-buy-back hanggang pagtibayin ang presyo sa Class B medium P77, nothing less. Sigurado akong tataas pa yan sa Setyembre benta namin P150 per kilo sa International Food Expo sa Manila. Magtinda na tayo sa ibat ibang bagsakan, at magbukas tayo ng Ilocos Store sa Quezon City Hall. Siak ti Manang Tindera! Happy to serve!Siak pay ti Manang Kusinera! Like Manang Cathy Abadilla, wine pioneer, and Nana Rosa Abrogena of cornix fame, let us process high-value goods from our local produce. Mainit ang pagsalubong sa International Food Fair sa JF ipon bagoong ni Juana Cepe Pancho ng Zamboanga, Laoag. Dami ng order sa banana yema ni Dolores Ramelb Barangay 11, Bacarra. Malunggay empanada ng Johnny Moon, Himala Salad sa Plaza del Norte, at kami ni Dr. Shirley Agrupis may pakana pang black garlic! Naragsak no agkaykaysa ti Zanjera, gunglo dagiti agmula iti bawang, nateng, gunglo dagiti babbai, 4-H club, patibkeren ti farmers groups! Maraming binibigay ang probinsiya ngunit di umaabot o nagagamit ng magsasaka. Dakkel a tulong dagiti gunglo ti barangay nga agkaykaysa tapno dakayo ti maipangruna nga agsagrap iti crop insurance, cash- for- work ken emergency credit. Bagnos MPCI Banna, ngayoy mahigit 600 members from Nueva Era hanggang sa Pinili, at P10 million na ang pera nila! At sumikat pa ang Rice Coffee! Magaling ang Timpuyog Dagiti Sanjeras diay Bangui, kayat may tractor, thresher, dryer, bomba at iba pa! Kas iti gunglo dagiti mangalap iti Baruyen, Bangui. Agkaykaysatayo!

Vigorous industrial growth of 29.3% derives from large foreign direct investments in wind power. Last November a total of 412.9 MW of wind energy went online from Burgos EDC, Pagudpud Northern Luzon Renewables, and phase 2 of Northwind Bangui.

Solar producers, such as Mirae Currimao, will soon supplement the seasonal wind supply of October to March.

Sabi ng INEC mas mura ang kuryente sa Ilocos, P8 per kilowatt, kesa sa Manila, ten pesos per watt. Sabi rin nila bababa ang kuryente hanggang umabot ng P3.74. Ngem ana ti pagnam-ayantayo nga ited ti windmills?

The Provincial Board has pursued CSR or Corporate Social Responsibility, compelling investors to share their gains with community. These agreements provide roads, medicines, livelihood, disaster relief. Marami na rin ang nagtratrabaho sa construction and operation ng ating windmills.Saan laeng a dagiti dadakkel a korporasion ti agbenepisio idiay windmills no di ket dagiti umili iti barangay! Ti angin nga apitenda ket angintayo met! Ngayon hati-hati ang barangay, munisipyo at probinsiya sa buwis galing sa wind producers. Intayon umutang kada Kapitana Lovee iti Caparispisan, Pagudpud, Kapitan Glen iti Saoit, Baurgos, Kapitan Jhoegie idiay Poblacion, Burgos! Isudan ti milyonaryo!

Transportation shows robust growth. Ilocos Norte Transport is now organized under MINC, Metro Ilocos Norte Council, coordinating programs of Laoag, Batac, Bacarra, Sarrat, San Nicolas and Paoay. Napag-aaralan ang mga rutang sobra-sobra ang prangkisa samantalang may iba naman katulad ng Batac-Banna Road na zero ang serbisyo. Tulungan natin ang mga operators pagandahin ang sasakyan nila. Sa turista daw kailangan 3-star, 4, at 5-star ang tricycle at jeep. No 5 star diay lugan, dapat 5 star diay driver, agruprupa nga artista pay! The Night Express, having served over 7,000 passengers in just a few months, it is expanding. Umpisa weekend lang, ngayon gabi-gabing namamasada sa Bacarra, Dingras, Pagudpud,Batac-Paoay, Vintar, Pasuquin, Burgos at Nueva Era. Hindi takot bumyahe ang mga babaeng katulad ni Gladys Ramiscal. Hanggang alas diyes ang shift niya sa Puregold at sa Pasuquin pa umuuwi. Imbes na P200 ang plete niya, 35 pesos nalang. May pambili pa ng TV at sofa, na isinasakay lahat a bubong ng suking jeep diyan sa Night Express! Reyna ng beauty pageant si Alexis Montano, ayaw paawat mag-raket, from Badoc to Pagudpud. Dati siksikan ang mga beki, sabay ang costume at make-up sa inuupahang van, ngayon todo rampa na sina Alexis, mga bampira ng Night Express! Nagbibigay tayo ng subsidy sa Night Express, pero kahit walang subsidy, may ibig sumali, pati tricycle, dahil marami na ang pasahero. Sana mapalawig pa ti ang Night Express na malaking tulong sa operator, studyante, commuter at turista. Napakarami ng problema kasi sa transportasyon. Walang parking sa mga centro ng bayan, nagkalat ang sasakyan kayat nagkakatrapik na. Kulang din ang terminal. Ano kaya kung dagdagan sa Laoag ng Northbound Terminal sa Centennial, Southbound pa sa likod ng kapitolyo? Kasama ng mga mayor, ayusin natin ang terminal sa Batac City, mag-istasyon sa Dingras at sa Pasuquin. Maglunsad kaya ng express hotline, ala Uber o Grab Taxi, at matawagan anumang oras si Manong Tricycle. Long playing payen ti panaghappy-happy! Rock and roll to the world all night!We hired Parsons and Brinckerhoff, the leading transport planners, to masterplan an integrated system of traffic management, signalling pedestrian facilities. Streetlighting ang traffic lights from the Road Board are overdue at the Laoag Airport Road, Laoag-Paoay Road, the Burgos Junction, the Bacarra fork and the Pinili Tri-Boundary. Balik sa plete. Pwede kayang bawasan ang plete kapag regular commuter ka, pagkatapos bawiin na lang sa dagdag sa turista? Pwede kaya na mataas ang plete pag peak season? Hindi ko alam. Tapno makatulong iti plete ken operator, nakasaganan ti probinsia a gumatang iti gasolina a wholesale, sapay koma menos P4 pesos kada litro! Agpatakder tay pay iti pagbombaan kadagiti baro a terminal ken mailako iti nalaka a gasolina kadagiti operators! Paspas Dur-as, Metro Ilocos Norte!Construction boomed in both public and private sectors. Through Reverend Bishop, the province has leased the Convento Ruins, finally completing Paoay Plaza. Bacarra Plaza, Pasuquin Plaza with its ancient podocarpus trees, Dingras Plaza, Sarrat with the new market, Darat Garlic Center, the Garlic Farmers Monument in Pinili, a Migrant Monument in Laoag Airport Road, Batac-Banna ecopark will soon follow. Next month the Basi Museum in Piddig and Taoid, a new indigenous museum here in Tabacalera.But the real job starter has been the service sector. Tourism has grown a stunning 380.64 % in the past two years, a record 1,245,562 day visitors, January to July only! So dadagdagan pa yan. And we are building tourism infrastructure throughout the province, new roads in Burgos, Pagudpud all the way up to Mt. Sicapao in Nueva Era. The private sector has been even more busier, we can now enjoy fine dining in White House with Chefs Irwin Pascual and Dr. Noble. And go to Paoay Lake, Vista del Llago. Sino rin ang susubok ng champion windsurf and kiteboarding sa Kingfisher, Pagudpud? Youre definitely a new Honorary Ilocano, Mon Manotoc!Hindi may-ari ng hotel at restawran lang ang nakikinabang sa turismo, kundi lahat ng nagtatrabaho.

Kilala si Carlo Caldito! Tay tourguide a sikat ken managraket diay Facebook. Naka-kattukong a kanayon idiay Ilocos Heritage Trail, Marcos Trail, ken sabali pay a patok na patok kadagiti turista! Itan, kankanayon fully-booked!Kasta met tay bossing dagitay kabalyero diay Kapurpurawan: ni Onyok the Great Bolusan! Kinarirnat horseback tour, ammona ag-Korean pay, ken madi maibusan iti nakapila nga aglugan!Kumpyansa ako na tuloy-tuloy na ang turismo. Una, karamihan ng bisita natin ay return visitors: 65% bumalik kasama pamilya at barkada. Ikalawa, nag-level up na tayo. Hindi lamang pami-pamilya kundi korporasyon, sosyal, ang dumadating sa MICE, Meetings, Incentives, Conventions and Exhibitions o MICE. Tulad ng APEC- Renewable Energy Group nung Abril, at yung Philippine Chamber of Commerce and Industry conference nung Hulyo.

Kaya kailangan lagi tayong may bagong pasyalan. We started a new Eastern Development Council to develop the rich but undiscovered Ilocano Cordillera in Sarrat, Piddig, Carasi, Solsona, Dingras, Marcos, Banna and Nueva Era. Adventure, indigenous culture, and wild gastronomy should bring intrepid tourists to our eastern mountains. Immuna kami diay Sarraten. Inkay pasyaren diay Rivermount, tay world- class nga resort tay kailianmi, Engineer Reming Medrano! Sinot mamati nga adda ka ditoy Ilocos Norte?Finally, the Provincial Board will enact a cultural policy ordinance, upholding Ilocano culture as primary driver of growth and development. We are truly on the map!Business Processing, better-known as call centers, was launched in the province last November by EGS, opening here in the Centennial with 265 agents. They are now building for a 1500 seats. Accenture, the service multinational, is recruiting 3,000 agents. Manang Imee, sabi nga, equals trabaho!

Ngem manot sueldo? Saan nga umadayo iti P10,000 kada bulan, adda pay acceptance fee ken adu a bonus. Jomarc Yamon, laking lola, nagtapos na teacher pero walang mahanap na trabaho. Pumasok sa EGS, nag-training ng isang taon sa Clark bilang agent, napromote agad na trainor sa EGS Centennial. Ngayon, may negosyo si Jomarc at natupad ang pangarap ni Lola na maging teacher ang apo! Proud New Ilocano, Jomarc!

New income from call centers totally transformed cities like Baguio, Cabanatuan at Bacolod; we look forward to a vibrant Metro Ilocos. But the first requisite of development is peace and order. Ilocos Norte is one of the safest places in the country, but a spate of political attacks mars this years record and threaten next years elections. Theft and street crimes, unheard of tourism, are now commonplace. And drugs have surfaced in pre-vicious criminality.

Sumusugod ng Anti-PFAG natin, PDEA at PNP sa buy-bust at iba pang operations sa Laoag, San Nicolas, Badoc at ibang bayan. Halos apat na daan ang naaresto itong taon, ngunit laganap pa rin ang droga. Kailangan ang tulong ng barangay, ng kabataan upang mabuwag ang malalaking sindicato. Salakniban ti biag dagiti annaktayo!

We challenge the military and the police to reduce illegal firearms and to end motorcycle shootings. But first let us congratulate our very own SPO1 Joy Manuela, National Most Outstanding Police of 2015. Joy, sika ti Baro nga Ilocana!Are we finally smarter, healthier, happier Ilocanos?We have more, financial capital, but are we investing in human capital? Mairanod amin a kailian!

We have started heavily invested in education, creating both a Provincial Education Department and an Information Technology and Communications Department. Library and wi-fi services are now spread through 38 i-Hubs, distributing 650 computers this year alone.

Marami na tayong scholar mula 2010: 38,922 elementary, 15,950 high school, 1,913 college. Kahit paano, nakakatapos an gating anak, kahit may K to 12. At kung kapusin, may Asikaso Loan naman- P5000 emergency tuition. Sanlibong nanay ang nag-apply nung Hunyo. Sapay koma ta mabayadan a sigud tapno adu pay ti makautang!Ang talagang madugo ay makatapos ng kolehiyo, kayat magdadagdag tayo ng 700 college scholars by Oktubre na sem making a grand total of 1000 college scholars.Laging kapus ang allowance ng studyante- pero sa Sirib discount card may masarap na tinapay, less 5%, salamat kay Danny Borja ng Bakers Percent! Pati ang City Cup, tambayan ng mag-aaral, may discount din. Sapay koma ta mangited ti discount dagiti bookstores ken aglaklako iti school supplies! So many outstanding students, teachers and parents! 9-year old Mhage Sebastian of Pasuquin, chess champion, Gold Medal SEA Games. Jesson Ramil Cid of Dingras broke the national records in decathlon. Devoted teacher and my volunteer, Luvee Aquino, just returned from Stanford University. Agbiag Pinili National High School! National Scholarship Winner sa Brigada Eskwela. Naalibtak met ti PTA Rod Sadian, a kanayon ti pa-meeting ken parenting workshop. Saantay maawatan dagitoy annaktayo no dadduma. Nasa MMSu Lab pa lang si Yuri Pinzon ng Nangguyudan, Paoay nung magsimulang gumawa ng graphic novel. Agad-agad pumatok online at nabenta ang graphic novels ni Yuri abroad. Si Jam Raquion ng San Nicolas, umaariba ang online vines at daan- daang libong nanunuod. Maraming salamat pala sa SOPA vine ko! Sinong maniniwala kay Vince Canlapan ng Laoag, ayaw mag-aral, ngayoy sikat na web designer ng mga sikat din na fashion bloggers? Here they come, the digital, design- driven, fearless New Ilocanos!

Kulang at patok din sa trabaho ang skilled workers- electrician, heavy equipment operator, chef ng TESDA. Mayron 200 tec-voc scholars ang probinsya, pinag-aagawan pati sa abroad. Kas gagangay, ni Handy Lao ti Vertext nagpa-cellphone repair class. 75 out-of-school youth ang nag-train, nagtrabaho sigud. Agbiag ni Handy ken ti OSY! Salamat kay Fr. Rey Jimenez ng Divine at Master Chef Nic Rodriguez nag- train ng 50 chef teachers at 30 na estudyante. Intayon ag-tech-voc! While the quality of our students is undoubted, they lack work experience and the so-called soft skillsteamwork, resourcefulness, problem solving. Ngayon, halos tatlong libo nag-On-the-Job-Training, tourist aide, at SPES, sa Capitolyo. Sapay koma ta makatulong dagitoy a mangmuli iti baro nga Ilocano.

Ganun si FERDINAND D. ASIS. Laging OJT sa Burgos, matulungin kahit pinagagalitan ng masungit na turista, kaya mairaraos ang Computer Programming. Go Ferdinand- sa pangalan pa lang, wagi ka na!

Agricultural turmoil, transport experiments, and youth leadership have defined 2015. SIKA, Sirib Ilocano Kabataan Association began with core provincial scholars, and is now training thousands of youth leaders. Tulad ni PJ Quitoriano sa Baduang, Pagudpud, na walang kapagurang nagpa- fun run upang mabilhan and indigent elementary students ng school supplies. Kailianmi idiay Batac, Magnuang, ni Brylle Abad nakitana a mabasa no dumteng ti tudo dagitay semento idiay barangayda. Naibaga kenkuana nga awan darat. Napanna inpamuspusan. Ket itan nausaren diay semento ket naaramid diay farm to market road.

Mas magaling ang SIKA kesa sa amin noon! Sadyang malapit sa akin ang kabataan, dahil nagsimula ako bilang isang youth leader sa Kabataang Barangay. Ang natutunan ko bilang KB ang gabay ko ngayon na Gobernador. Yung trabaho sa barangay, yun pa rin ang ginagawa natin. At sa mga EDSA ng buhay koEDSA uno, EDSA dos, at may tres pa - nanatiling tapat yung KBigan ko rin!

Katapatan. Katapangan. Hindi nakaligtas ang Ilocos Norte sa trahedya ng Mamasapano. PO2 Omar Nacionales ng Marcos, magiting na SAF 44. Dalawa pang SAF natin, SPO1 Allan Lampitoc Franco ng Banna, lumusob sa terroristang Marwan. PO2 Jovalyn Lozano, commandong taga-Adams, sugatan sa ambush. Buhay ang dakilang lahi ni Luna, Aglipay at Ricarte! Our Human Development remains high, and Ilocanos consistently outlive other Filipinos by 6 years, an average 75 years old. Pero magastos tumanda! Uray agalunos marunggay ken saluyot, pinakbet ken dinengdeng nangina latta ti agas para highblood, diabetes, cholesterol ken bitamina.

We have launched several programs to address our healthcare crisis. We used to spend P23Million in 2010 on medicine we have increased that to almost ten-fold to P200 Million today. Ngem kurang pay! Now we outsource also non-medical functions like security and laundry at the hospitals for savings. In order to keep quality physicians, we have allowed doctors to continue their private practice. We pioneered drug consignment to make medicines available to indigent patients. Ngayon, may tatlong paraan makakuha ng Philhealth. Una, ang PhilHealth mula sa ABC card, Association of Barangay Councils. Sakop ang barangay officials, BHW, Lupon,Tanod, Day care, at kanilang dependents. Kayat siguraduhin na nasa inyo ang ABC card lagi! Kasla ken ni Glenda Lagua, tanod a taga Lataag, Laoag. Na-high blood ket na-confine diay Provincial Hospital. Nakita ti doctor tay ABC Cardna, ket naklaat idi imbagada, awan bayadannan! Itan kanayonna nga iggem tay ABC Card na ni Mang Glenda.Napakamahal ng PhilHealth, kayat dapat masulit ng kada dependent- anak, tatang at nanang. Binibigyan natin ng sariling card ang mga depedent- 60,882 cards na iti naibulong! Kung may kamag-anak kayong government employee, private sector, teacher, pulis, 4Ps na may PhilHealth, ipasa ang pangalan niyo agad na mabigyan kayo ng PhilHealth dependent card!

Sulit kay Alona Osorio ng Alejo, Malasig, Vintar ang Dependents Card na nakuha niya sa Capitol Express. Nadulas siya habang naglilinis, at nabali ang spinal cord. Gamit yung Dependents card niya, yung 29,000 pesos na singil ay naging P150 nalang. Dakilang Ilocana talaga!

Ngunit kung hindi ka barangay worker, at wala kang kamaganak na may PhilHealth, may ikatlong pagkakataon magkaroon ng PhilHealth, ang Point-of-Care. Adda pay Manang Imee Help Desk kadagiti Provincial Hospitals. no emergency, irehistroda ka idiay Point-of-Care program. Sigud a mai-charge pay diay operasion, taming ken ospital. Pramis, asikasong Manang a mapagpiaran, napadasen iti rigat ken nam-ay!

Naaksidente sa motor ang anak ni Manang Cion Lazaro sa Boyboy, Piddig, expired ti PhilHealth ni lakay. Walang pambayad si Manang Cion Lazaro at mahirap sila, anim pa ang anak. Dahil sa Point-of Care na bayad ng probinsya, laking tuwa nung wala siyang binayaran! Zero!Kung anu-ano ang pinamimigay sa Capitol Express- may libreng titulo, kalamansit mangga, financial assistance, tilapia, hiram ng backhoe. Pero sa higit na 90,000 na nasilbihan, agas, ken agas pay ang hinahanap. Wala kasing outpatient medicine ang PhilHealth. Salamat at nagpapadala anteohos ang nanang ko si Congresswoman Imelda Romualdez Marcos sa mga kapwa niyang lolat lolo. Pangaasiyo Ilocos Norte Medical Society, kurang ti doctormi, saanmi magabenan!Tumutulong ang Saguip Nars, maliit man ang sahod nila, nabubuo naman ang clinical experience ng nursing grads. Si Kristine Ruiz nag- Saguip Nars nung 2014, at nag-apply agad para sa abroad sa PRC para sa passport niya. Addat abroad ni Tintinen! Dayta ti nars a nalaing, baro nga Ilocana!We re-launched in July my parents project Save a Life in Every Barrio. We are screening the first batch of patients under the new Silpo ti Biag -hoping to help 1 chronically ill but curable patient in every single barangay! Mapilinto ti nakurapay a pasyente! Pati outpatient maikkan iti agas para high blood wenno diabetes, libre nga operasion ken check-up manipud probinsia!BHW, dakilang suki forever! Nagaget ken naanus, pangalaanmi iti kas kadakayo? Dagiti 9-in1 ladies, walang sinabi ang 3-in-1 na kape: BHW na, BSPO, BNS, LCW, SKB, Lacasa, Womens Circle, Senior Citizen pay ken all around, mega- Lola pay! Si Constancia Tansing Simeon, BHW ng 36 na taon sa Nalbo, Pasuquin. May kaunting sinasaka, ngunit tiniis ang p1000 stipend a year bilang BHW dahil sabi niya masaya siyang nagsisilbi sa kanyang mga kasamahan. Ngayon capitana na ng Nalbo, at president ng 3,707 na BHW sa buong probinsiya! Here in Ilocos Norte, social services must go beyond payouts, and push towards cash-for-work and for business. Women province-wide are leading the charge.

Naglaan tayo ng pautang para sa kababaihan: Lacasa, Sea-k, OFW hanggang P100,000 at may Coop Bank pa. Walang makapag-negosyo kung walang capital, at saan kukuha ng capital kundi ka uutang? Haan agbuteng!Si Yoly Pascual, nabiyuda, at nagtrabaho sa abroad ng matagal. Napalayo sa mga anak at umuwi sa Carasi. Hindi maitatag ang sari-sari store at wala namang ipon. Humiram ng P10,000 sa Lacasa. Sa sipag ni Yoly, yung sari-sari store niya ngayon naging general merchandise na. Masayang-masaya siya ngayon nagtapos pa ang bunso ng civil engineering. Congrats, mabigbig a baro nga Ilocana, Yoly Pascual!

Pinaka-mabilis kumita sa animal dispersal, tulad ni Manang Rheena Agpaoa ng San Ramon, Vintar. Walang trabaho kundi mag-alaga ng baboy at minsan tumutulong sa carinderia. Nahinto ang pag-aral ng panganay, at nung bumaha ang Bislac River, natangay pati ang baboy nila. Binigyan natin si Manang Rheena ng 21 broiler chicks na binenta niya agad nung lumaki. At bumili uli ng baboy. Nagpaaramid ti atep diay balayda a saanen a mayanud pay. Pinagadalna dagiti annakna ken intuloyna agpaadu ti baboy. Paspas dur-as, awan labas!

Yung ladies na sumali sa Basic Bookkeeping Course, napagalitan na hindi nila kinukwenta yung sweldo sa negosyo nila. Sanay kasi tayong mga Nanang magtrabaho ng walang sweldo! Kaya may Small and Medium Enterprise sa Capitol, na kumita kayo sa paggawa ng Christmas gift, magparami ng scarlatina na bibilhin ng probinsiya, magbenta ng inabel, rattan at ikamen para sa bagong Pasalubong Center natin.Idol si Manang Charito Cariaga ng Paoay, Reyna ng Inabel. Bow. Like many Ilocanas, she grew up weaving beside her mother. Returning from the US, she started a weaving group, organizing the Nagbacalan Loomweavers Coop with P5,300. Manang Charitos weavers have come a long way- last year joining the International FAME exhibit and they now count international designers among their clients. Appo detan, Baket a bagets!

For those who will work overseas, there is a One Stop Shop by Kabayanihan in Laoag now to certify OFWs. The Provincial PESO, with the PRC - Professional Regulatory Commission, has given over 10,000 licenses to teachers, nurses, engineers and other professionals. The DFA has issued over 5000 passports here in the Capitol.

Mabanggit ko lang ang isang OFW si Rosa Lao, dating-OFW na umutang sa Capitol. Di naming maintindihan paano niya mabebenta yung Ilocano CDs. Mag-asawa silang composer na nakatrabaho pa sina Nora Aunor sa Sampaguita noon. Napilitang siya mag-DH ng siyam na taon at dun natuklasan niyang walang mabiling Ilocano music sa abroad. Hawaii man, Mainland o saan man may homesick na Ilocano, pwedeng mag-export si Manang Rose! Kanya yung Ezcueta Studio sa laoag, hawak ang limampung Ilocano singers world-wide. Paspas Dur-as, Musica Ilokana!

Despite all of us women in government, to date only one ordinance on gender exist from 1995, in our archives. We must immediately draft a Womens Charter to include year-round workshops on domestic violence and barangay protection orders, self defense, marriage and family relations and maternal health. Our Pink Hotline for teens and troubled women, the PNP Womens Desk, Batac Hospitals Protection Unit should all be expanded. And we should finally build a Provincial Shelter for Women and Children requiring protection and in distress. As ever Manang Mary Ang, please, sikanton ti mangidaulo! And every girl in Ilocos Norte should aspire to be Laoags SuperMayora Chevyle, with her 3 Super Girls: Mama Jane Siazon, a SuperCapitana, Erlinda Foster, nangisakit a SuperSenior, ken ti Superwoman ti barangay ken kusina, Maureen Bonoan!Social services in Ilocos Norte must organize Senior Citizens into active OSCA and FSCAP o Federated Senior Citizens Association groups. Agas, plete, PhilHealth, social pensions, saan a lipatan tay lakbay-pasyal, excuse me, lakbay-aral pala. Asidegen ti Oktobre, Bulan dagiti Seniors!

Si Lola Rosario Clemente, FSCAP Paoay na may programa sa radio DZRL Batac, kumuha ng lote at nagpatayo ng seniors center. Yung Vintar Federated Senior Citizens Cooperative, mahal ang agas kaya nagtayo ng Botika ni Lolo at Lola! Ituro sana ng ating seniors sa mga bata ang daniw, dayyeng ken ay-ayam! Lifelong learning will keep us young ngarud!

Today, social welfare includes a year-round resiliency plan, preparations for rainy season, evacuation drills, repair and rehab, early recovery. Agpayso a narigat ti climate change.

Malupit ang bagong land use plan na pinagbabawal manirahan sa tabing dagat, ilog o lawa. Pinalilipat pati ang mga nakatira sa bundok na landslide-prone. P\ero paano talaga lilipat ang mga nakatira na no build- no reside buffer zones?

Pati yung building codes have become obsolete: if buildings withstand only 250Kilometer winds, what would survive stronger typhoons? They say Earthquakes dont kill people, buildings kill people but 7-8 on the Richter scale is just too low. Government is sworn to maintain public safety, but how do we protect our citizens against ancient buildings and aging infrastructure?

There are 7 Resiliency Clusters now organized, with a full-time Resiliency Office: Cluster 1 Abagatan: Cluster 2 Abagatan nga laud: Cluster 3 Abagatan nga daya; Cluster 4 Centro ti Laoag , Cluster 5 Amianan nga laud, Cluster 6 Daya , Cluster 7 ti Amianan. Kada cluster, may evacuation center, kusina at CR, naka-preposition ang tubig, pagkain, at gamot. May naka-preposition din ang backhoe, payloader, 4x4 at bangka, generator at ang kapulisan may bagong radio.Partnerships with the private sector have been crucial- Bong Taylan and the contractors association generously lent their equipment to assist evacuees. We thank Kiko Ang for the truckloads of rice hull or ippa he sent for our emergency palay drying. The province on its own distributed building materials for damaged homes. Salamat kay Gerry Casiano na walang-takot na nagpautang ng yero, kahoy at pako - mababayaran ka rin sa langit! Kasama ng Chinese Chamber, EDC, SM, Puregold at lahat ng tumutulong sa atin! Sibibiag pay laeng ti pagsasao a tagnawa, ammuyo ken bataris!Early recovery is indeed the key to resiliency; dispersing seed, fertilizers, and animals to quickly generate jobs. With the barangays, we cleaned under Oplan Pakni and shored up embankments with sandbags and bayog: 1,484 jobs cash-for-work. Resiliency finally is people-centered, and Ilocano communities bounce back quickly because of our social capital- family and friends ready to help, communities here and overseas contributing, leaders vigilant and responsive. What is social capital, is it merely a new jargon for an ancient Ilocano idea? Timpuyog or community is how our Ilocano world really works. Not through economics or financial capital, not even human capital-but most importantly, social capital! That great wealth every Ilocano, the endless network of communities making up the province, Ilocanos everywhere throughout the country and the world, ready to help and build together.

Umuna ti pamilia, nagannak ken kabsat, Aginggana a sibibiag ti pamilia ket isu ti kairutan a mamagkamang iti biagtayo: puon ti ayat, pinnakawan, masanggiran aniaman ti mapasamak. No mangantayo mangan kay met- dayta ti ibagbaga dagiti nagkauna nga Ilocano, agingga ita ket tultuladen tay ida!Bonding, within families and the basic community, is the most powerful form of social capital, relying upon the unconditional support of clans, neighbors, life-long friends. Commonality, blood relations, binding ties- we take care of our own always! Kas koma, Garvida, Agcaoili, Evangelista, Samonte ken De La Cruz, ti kaadu ti kabagyanda, mangabakda latta!Iti ruar ti pamilia ket ni kumadre, kumpadre, kaarruba, kaklase, barkada, dagitay bes dita SIKA, kaay-ayam, kaobraan ken am-ammo. Pagsadagantayo ida agkukuyog a mapan simbaan, tumulong no adda padaya, binnulod ti kuliglig no adda maperdian, maasitgan, no adda agkasapulan, panawen ti rigan-rigat. Karruba isut kaasitgan a kabagian!Bridging, the second level of social capital, attempts to unite diverse communities. Every barangay is a complex ecosystem of conflicting relationships. Unity in diversity is the theme of Ilocano history: Tingguians, Itnegs, people of the Cordillera and lowland colonials learning to live together in peace. The Basi Revolt memorializes the dynamism of opposites, the mestizo Mateo and Ambaristo the Tingguian.

Caruba tayo ni Benny Dipundato, Joe Hary Ebrahim Goro at iba pang Maranaw sa Barangay Uno ng Laoag, kasama ni Kap Darwin Domingo. Lumipat sa atin upang lumayo sa gulo ng Lanao del Sur. Mulat sapul maganda ang pakikitungo ng mga llocano sa kanila at kahit iba ang panalangin nila bilang Muslim, silay naging bahagi ng ng ating lipunan.Ti Timpuyog maipakitatayo babaen ti pannakibinnulig. Ti ugali nga uray dikay agga-ammo ket no Makita a marigatanka ket tulongan a kas pagayam. Amin ket kailian nga Ilocano, pakairaman dagiti mangidadaulo kadatayo ken opisiales iti barangay. Pagtalkan dagiti umili.LINKING encompasses the broadest form of social capital, kailokuan everywhere standing behind government, their leaders and Apos. The peoples trust in government finally determines a communitys growth, transformation and resiliency. Time and again that ineffable faith in leadership has been the key to the communitys survival. Kapitan Eric Ramoran ng Casilian, Bacarra walang tigil na sinagip ang mga inanod sa Sitio Taguiporo. Araw-araw nyang tinatawid ang baha upang kumuha ng relief goods sa sentro. Matapang at tapat sa tungkulin si Kapitan Alex Calucag, Nalasin, Solsona ni walang imik, ngunit ang honorarium sa barangay ay pinamigay sa mga scholars. Anumang pagsubok buong-loob na haharapin. Paano matatawaran ang mga lideratong ganito?

Kakaiba si Kagawad Loreto Bacudio ng Callaguip, Batac. Hindi tapang kundi pagtuturo ng libre Mathematics linggo-linggo ang alay ni Kagawad Lori. So many novel approaches and emerging practices to learn from Ilocos Norte to foster social cohesion and social capital.

Kagawad Richard Mateo ng Barong, Dingras sa walang-tigil na bataris. Kapitan Charito Caday, Navotas, Laoag, kakaiba ang serbisyo mo! Kap Castor Andrada contra tikag sa Carusikis, Pasuquin, Kagawad Ruben Asis ng San Simeon, Bacarra. Nabaknang tayo ti mapagwadan a lider! Herein lies our true wealth- Ilocos Norte may not be the richest or biggest or most highly-developed province, but social capital endows every Ilocano with a devoted family, community networks, a world-wide safety net of relationships. Ngem ti importante ket ti panagsisinnakittayo iti panawen ti rigat. Uray adu a dadakkel a proyektom no saanmo nga ammo ti mangisakit. Uray babassit a proyekto no dumanon a sapasap

*

Dagiti tattao ket agtalekda kadatayo, nangnangruna iti barangay. Datayo ti pagsadaganda ken mamatida a mangiyaun kadakuada iti kinakurapay, manggun-od ti adu nga arapaapda. Ken datayo pay ti namnamaenda no adda didigra.

Anat nasken nga ubraentayo, Apo? Kasla amin a pakaseknan ket adda amin kaniak ti sungbatna. Kanayonda nga ibagbaga nga adda Marcos magic ngem iti pamilyami. Saanmi a maawatan ti kayatna sawen. Amin a mangidadaulo adda talugadingna a kas iti Marcos Magic. Ti magic nga adda kenka, mayorka man wenno sanggunian, kapitanka wenno kagawadka man, mannalonka man wenno BHW. wenno ana man a talugading ket mabalin a maited kenka kunkunatayo a Marcos Magic. Ta no adda kenka ti napudno wenno nadarisay a panagserbi ket magun-od dagiti amin nga arapaaptayo. Timpuyog! Let us honor the great Ilocano community, let us celebrate the new Ilocano!Paspas dur-as, amin agsagrap! Paspas Dur-as, awan labas!

Agbiag ti Timpuyog ni Ilocano!Agbiag iti baro nga Ilocano! Agbiag ti baro nga Ilocos Norte!

Dios ti agngina kadakayo amin.2