soomaaliya 2002 soomaaliya - world bank · 2016. 7. 16. · 1.2 kala duwananshaha tirada ay...

Soomaaliya

Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya 2002

Warbixin Lam. 1Waaxda La Socoshada

Soomaaliya2003

Warbixinta tirakoobka Soomaaliya, waxaalaga soo ururiyey sahan lagu sameeyeyqoysas kala duwan, iyadoo la waafajiyeyhannaanka kala uwanaanshaha xaaladdadadka iyo xogta Dhaqaale-Bulsheedka.

Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya 2002Soomaaliya

Sah

an

lagu

sam

eey

ey D

haq

aale

-Bu

lsh

eed

ka S

oo

maaliya

20

02

THE WORLD BANK

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Soomaaliya

Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya 2002

Warbixin Lam. 1Waaxda La Socoshada

Soomaaliya2003

Warbixinta tirakoobka Soomaaliya, waxaalaga soo ururiyey sahan lagu sameeyeyqoysas kala duwan, iyadoo la waafajiyeyhannaanka kala uwanaanshaha xaaladdadadka iyo xogta Dhaqaale-Bulsheedka.

Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya 2002Soomaaliya

Sah

an

lagu

sam

eey

ey D

haq

aale

-Bu

lsh

eed

ka S

oo

maaliya

20

02

THE WORLD BANK

i

Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-BulsheedkaSoomaliya 2002

Soomaaliya

Warbixin Lam.1Waaxda La Socoshada Soomaaliya

2003

Sahanlagu sameeyey Dhaqaale-BulsheedkaSoomaaliya 2002 Soomaaliya

ii

Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-BulsheedkaSoomaaliya 2002

Soomaaliya

Bangiga AdduunkaS.B. 30577, 00100Nayroobi, KenyaTel: (+254-20) 260 300/400Fakis: (+254-20) 260 380www.worldbank.org/afr/so

Hay’adda Qaramada Midoobay u qaabilsan HorumarintaXafiiska dalka SoomaaliyaS.B. 28832, 00200Nayroobi, KenyaTel: (+254-20) 444 8434-8Fakis: (+254-20) 444 8439www.so.undp.org

Xuquuqda keydsan© 2003 Bangiga caalamiga ah ee dib-u-dhiska iyo Horumarinta/Bangigaadduunka1818 h street, N.W.Washington D.C. 20433, USAwww.undp.org

Xogta daabacaaddani ay xambaarsan tahay waxa lo adeegsan karan dib-u daabicid, keydin la xiriirta hababka dib-u-qaabaynta iyo baahinta,iyadoo la isticmaalayo dhammaan qalab kasta oo sancada.Elektaroonikada ah, Makaanikada, duubista ama wixii kale oo soo raaca,iyadoo aan la waydiisani oggolansho, laakiin, waxa lagamamaarmaan ahin la xuso isha laga helay daabacaddan iyo kaalinta y kuleedahay:

Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya, 2002oo ay hirgaliyeen Waaxda la Socoshada Soomaaliya, Bangiga Adduunkaiyo UNDP.

Masawirrada: UNICEF iyo UNDP

iii


Soomaaliya

Tusmada Buugga

Xarfo kooban oo macnaynaya erayola soo gaabiyey

Gogol-dhig xi

Milicsiga Soomaliya

Hordhac 1

Cutubka 1aad Guriyeynta iyo baaxadda dadka ku dhaqan 10

Cutubka 2aad Shaqaalaha iyo dakhliga 20

Cutubka 3aad Adeegyada asaasiga ah 28

Cutubka 4aad Is-gaarsiinta 34

Cutubka 5aad ka qaybgalka haweenka 38

Cutubka 6aad Xaaladda Deegaanka 42

Cutubka 7aad Arrimaha aan lagu talo-galin 46

Cutubka 8aad Gebegebo 54

Lifaaqa liiska jadwalka khaanadaha 56

iv


Soomaaliya

Liiska khariiddada

Cutubka 1aadXaaladda dadka iyo Guriyeyn1.1 Kala duwanaanshaha qiyaastii tirada dadka ee 2002 ....... 101.2 kala duwanaanshaha wadarta guud ee da’da dadka ........ 111.3 Kala duwanaanshaha da’da dadka magaalooyinka .......... 121.4 Kala duwanaanshaha da’da dadka Reer Guuraaga ah ...... 121.5 Heerka waxbarashada dadka waaweyn ......................... 131.6 Da’da marxaladda koowaad ee Guurka.......................... 141.7 Kala duwanaanshaha dadka guursanaya… ..................... 151.8 Xaaladda guurka ee qoysaska Dheddiggu Hoggaamiyaan. 151.9 Kala duwanaanshaha xaaladaha dhimashada ee la

tilmaamay................................................................. 161.10 Kala duwanaanshaha qoysaska noocyada guryaha ay

degan yihiin .............................................................. 171.11 Kala duwanaanshaha qolalka ay Guryuhu ka kooban

yihiin........................................................................ 171.12 Kala duwanaanshaha guryaha halka qol ka kooban ee

dhawr qoys wada degan yihiin ..................................... 18

Cutubka 2aadShaqda iyo dakhliga2.1 Xaaladda dhaqaalaha ee dadka .................................... 202.2 Xaaladda shaqada ee dadka xoogga wax soorka

dhaqaalaha kobciya.................................................... 212.3 Kala duwanaanshaha ilaha dakhliga qoyska .................. 222.4 Kala duwanaanshaha kororka dakhli-

sannadeedkaheer gobol .............................................. 232.5 Kala duwanaanshaha Dakhliga Qoyska.......................... 24

Cutubka 3aadAdeegyada Asaasiga ah3.1 Kala duwanaanshaha Goobaha ay carruurtu ku dhashaan 303.2 Kala duwanaanshaha gargaarka ay helaan carruurta

dhalata ..................................................................... 313.3 Kala duwanaanshaha noocyada Musqulaha Qoysaska ...... 32

v


Soomaaliya

Cutubka 4aadIs-gaarsiinta4.1 Habka is-gaarsiinta .................................................... 354.2 Habka Waraaqaha lagu helo ........................................ 36

Cutubka 5aadKaalinta Haweenka5.1 Kaalinta ka qaybgalka haweenka ee Go’aan

qaadashada qoyska.................................................... 38

Cutubka 6aadArrimaha Deegaanka6.1 Xiriirka u dhexeeya arrimaha deegaanka ee la tilmaamay 42

Cutubka 7aadArrimaha aan lagu talo-galin7.1 Kala duwanaanshaha noocyada shidaalka ay qoysaska

u isticmaalaan cunto karsiga........................................ 467.2 Ka qaybgalka guryaha ee dhinaca Maaweelada............... 477.3 Danaynta ciyaaraha isboortiga ee Qoysaska................... 487.4 Saamiga dadka jawaab-celinta ku sheegay inay maqleen

Cudurka HIV/AIDS-ka................................................. 487.5 kala duwanaanshahaha qoysasku sida ay isku saameeyan

dhacdooyinka kala duwan ee badbaadada bini’aadmiga ... 50

Lifaaqa tixraacyadaLiiska shaxda

Xaaladda dadka iyo Guryaha

1.1 Qiyasta tirakoobka dadka 2002 .................................. 561.2 Kala duwananshaha tirada ay qoysasku ka kooban yihiin1.3 Qiyaas lagu sameeyey qoysaska qaarkood.................... 561.4 Kala duwanaanshaha qoysaska da’dooda iyo jinsigooga-

Magaalooyinka........................................................... 571.5 Kala duwanaanshaha qoysaska da’dooda iyo

jinsigooga-Reer Guuraaga ........................................... 58

vi


Soomaaliya

1.6 Kala duwanaanshaha qoysaska da’dooda iyo jinsigooga-Soomaaliya ............................................................... 59

1.7 Heerka waxbarashada dadka waaweyn ......................... 601.8 Celceliska iyo marxaladda da’da dhexe ee guurka

koowaad ................................................................... 601.9 Kala duwanaanshaha xaaladda guurka ee dadka ............ 611.10 Kala duwanaanshaha hogaamiyayaasha dheddig-labood

ka ee Qoysaska ......................................................... 611.11 Xaaladda Guurka ee dheddigga hoggaamiya .....................

Qoysaska.................................................................. 621.12 Kala duwanaanshaha dadka u dhintay intii lagu jiray

sanadkii hore xaaladaha dhimashada la tilmaamay ......... 621.13 Kala duwananshaha noocyada deegaanka ee qoysaska... 631.14 Kala duwananshaha Qoysaska noocyada Goobaha ay

degan yihiin .............................................................. 631.15 Kala duwanaanshaha Qoysaska noocyada Guryaha,

lahaanshaha iyo sida loo deganyahay............................ 641.16 Kala duwananshaha Qoysaska xaaladaha Hoogaamiyayaasha

Dheddig-laboodka iyo lahaanshaha deegaanka............... 651.17 Kala duwananshaha tirada qolalka Qoysaska inta ruux ee

midkiiba ku nool ........................................................ 661.18 Kala duwananshaha tirada qoysaska wadaaga tiro qolol

ah oo isku goob keliya ku yaal ..................................... 67

Shaqada iyo dakhliga2.1 Kala duwananshaha xaaladda shaqo iyo dhaqaale ee

dadka....................................................................... 682.2 Ku shaqaysiga carruurta ............................................. 692.3 Qiyaaska dakhliga Qoyska ........................................... 702.4 Qiyaasta hor-dhaca ah ee saboolnimada........................ 702.5 Kala duwanaanshaha isku-dheelitir la’aanta adakhliga..... 71

Adeegyada asaasiga ah3.1 Heerka Wadarta qaadashada ardayda Dugsiyada

H/Dhexe ................................................................... 723.2 Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafada

iyo waqtiga lagu tegi karo goobaha waxbarashada-Magaalooyinka........................................................... 72

3.3 Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafadaiyo waqtiga lagu tegi karo goobaha waxbarashada-ReerGuuraaga.................................................................. 73

vii


Soomaaliya

3.4 Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafada iyowaqtiga lagu tegi karo goobaha waxbarashada-Soomaaliya ............................................................... 73

3.5 Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafada lagutegi karo goobaha waxbarashada Magaalada.................. 74

3.6 Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafada lagu tegikaro goobaha waxbarashada-Reer Guuraaga ................. 74

3.7 Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafada lagu tegikaro goobaha waxbarashada-Soomaaliya ...................... 75

3.8 Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafadaiyo waqtiga lagu tegi karo goobaha caafimaadka ............ 75

3.9 Kala duwanaanshaha xarumaha ilaaha caafimaadkaqoysaska .................................................................. 76

3.10 Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafadda ay kugaari karaan goobaha caafimaadka-Magaalooyinka ......... 76

3.11 Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafadda ay kugaari karaan goobaha caafimaadka-Reer Guuraaga......... 77

3.12 Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafadda ay kugaari karaan goobaha caafimaadka-Soomaaliya ............. 77

3.13 Kala duwanaanshaha Goobaha ay carruurtu kudhashaan.................................................................. 78

3.14 Kala duwanaanshaha gargaarka ay carruurtuka helaan xilliga dhalmada .......................................... 78

3.15 celceliska masaafada iyo waqtiga lagu gaari karogoobaha biyaha xilliyada Roobka iyo Abaaraha............... 79

3.16 Kala duwanaanshaha qoysaska ilaha muhiimka ah eebiyaha la cabbo xilliyada Roobka iyo Abaaraha ............... 79

3.17 Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaarikaro goobaha biyaha xilliyada Abaaraha-Magaalooyinka .. 80

3.18 Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaarikaro goobaha biyaha xilliyada Abaaraha-Reer Guuraaga .. 80

3.19 Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaarikaro goobaha biyaha xilliyada Abaaraha-Soomaaliya....... 81

3.20 Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaarikaro goobaha biyaha xilliyada Roobka-Magaalooyinka ..... 81

3.21 Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaarikaro goobaha biyaha xilliyada Roobka-reer Guuraaga...... 82

3.22 Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaarikaro goobaha biyaha xilliyada Roobka-Soomaaliya.......... 82

3.23 Kala duwanaanshaha qoysaska ee warbixinta biyaha ladaaweeyey................................................................ 83

viii


Soomaaliya

3.24 Kala duwanaanshaha Noocyada Musqulaha ay qoysaskuisticmaalaan.............................................................. 83

3.25 Masaafada iyo waqtiga lagu gaari karo suuqa................. 843.26 Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku u jiraan

Suuqa ...................................................................... 84

Is-gaarsiinta

4.1 Kala duwanaanshaha noocyada qalabka warbaahinta eeay qoysasku isticmaalaan-Magaalooyinka ...................... 85

4.2 Kala duwanaanshaha noocyada qalabka warbaahinta eeay qoysasku isticmaalaan-Reer Guuraaga ...................... 86

4.3 Kala duwanaanshaha noocyada qalabka warbaahinta ee ayqoysasku isticmaalaan-Soomaaliya ............................... 87

4.4 Kala duwanaanshaha habka is-gaarsiinta ee ay qoysaskuisticmaalaan.............................................................. 88

4.5 Kala duwanaanshaha qaabka ay qoysasku waraaqahaku helaan.................................................................. 89

4.6 Kala duwanaanshaha qaabka ay qoysasku ku helaanwaraaqaha Berriga ..................................................... 90

4.7 Kala duwanaanshaha qaabka ay qoysasku ku helaanwaraaqaha Caalamiga ah ............................................ 91

4.8 Kala duwanaanshaha qaabka Gaadiidka caadiga ah ee laisticmaalo ................................................................. 92

Ka qaybgalka kaalinta haweenka5.1 Kala duwanaanshaha kaalinta go’aan qadashda Haweenka

ee qoysaska .............................................................. 935.2 Kala duwanaanshaha kaalinta ay haweenku ka qaataan

hawlaha la tilmaamayee qoysaska................................ 94

Dhibaatooyinka Deegaanka6.1 Kala duwanaanshaha aragtida qoysasku ay ka qabaan

dhibaatooyinka waaweyn ee deegaanka ........................ 956.2 Kala duwananshaha qoysaska ee sida ay isku saameeyaan

dhibaatooyinka deegaanka la tilmaamay ...................... 96

Waxyaabaha aan lagu talo-galin7.1 Kala duwanaanshaha noocyada shidaalka ee ay qoysasku

wax ku karsadaan ...................................................... 97

ix


Soomaaliya

7.2 Kala duwanaanshaha Qiimaha tooska ah ee shidaalka ayqoysasku wax ku karsadaan ........................................ 98

7.3 Kala duwanaanshaha shidaalka ay qoysasku iftiinka/Ilayskaka helaan.................................................................. 99

7.4 Kala duwanaanshaha qiimaha tooska ah ee shidaalkaay qoysasku iftiinka/Ilayska ku bixiyaan........................ 99

7.5 Kala duwanaanshaha ka qaybgalka Qoysaska eemaaweelada iyo Ciyaaraha Isboortiga-Magaalooyinka ... 100

7.6 Kala duwanaanshaha ka qaybgalka Qoysaska eemaaweelada iyo CiyaarahaIsboortiga-Reer Guuraaga .... 101

7.7 Kala duwanaanshaha ka qaybgalka Qoysaska eemaaweelada iyo Ciyaaraha Isboortiga-Soomaaliya ........ 102

7.8 Kala duwanaanshaha aqoonta Qoysaska ee jiritaankacudurka HIV/AIDS-ka ............................................... 103

7.9 Kala duwanaanshaha wacyi-gelinta asaasiga ah eeQoysaska ee cudurka HIV/AIDS-ka............................. 103

7.10 Kala duwanaanshaha ilaha xogta cudurka HIV/AIDS-ka ayQoysasku ka helaan ................................................. 104

7.11 Kala duwanaanshaha Aragtida Qoysaska ay ka qabaanarrimaha nabadgalyada deegaankooda ....................... 104

7.12 Kala duwanaanshaha Aragtida Qoysaska ee saamayntaarrimaha la tilmaamay iyo nabadgalyada bini’aadmiga .. 105

7.13 Kala duwanaanshaha Qoysaska ee helitaanka nidaamkaGarsoorka ee ay tilmaameen ..................................... 106

7.14 Kala duwanaanshaha aragtida Qoysaska ee xaaladahahelitaanka nidaamka Garsoorka ee shaqayn kara ......... 107

7.15 Haysashada qalabka Guryaha ee cimriga dheer/Cimri-dheeri-u-ekaha ah ................................................... 108

7.16 Is-bar-bar-dhigga tilmaamayaasha laga soo xulaySoomaaliya iyo Waddamada ku dhaw-dhaw ................. 109

x


Soomaaliya

Liiska cutubyadaXarfo kooban oo macnaynaya erayo la soo gaabiyey

AIDS Dulinka waxyeeleeya unugyada difaaca JirkaCCA Daraasadda wadajirka heer qaranGDP Xaddiga wax soo saarka gudahaDHL Shirkadda maaraynta DukumeentigaFAO Hay’adda Cuntada iyo BeerahaFEWS NET Shabakadda digniinta hore ee abaarahaFSAU Waaxda Daraasaadka Badbaadada cuntadaHDI Tixraaca horumarinta bini’aadmigaHF Mawjadaha warbaahintaHIV Dulinka waxyeeleeya unugyada Difaaca jirkaICRC Hay’adda Laanqayrta Cas ee Caalamiga ahIDP Dadka gudaha ku bara-kacayIFRC Hay’adda fedeelaalka caalamiga ah ee

Laanqayrta cas iyo Bisha casLICUS Waddamada dakhligoodu hooseeyo ee

Xaaladaha Ba’an ay ka jiraanMCH Daryeelka caafiimaadka hooyada iyo

DhallaankaMDG Yoolasha horumarinta Millenium-kaNGO Hay’adaha aan dawliga ahaynOPD Waaxda Bukaan socod-eegtadaPCF Santuukha gargaarka marxaladda dagaalka

kaddibPPP Awoodda isku dheelitirka wax soo iibintaSWB La socoshada xaaladda SoomaliyaTBA Umuliso DhaqameedUNDP Hay’adda Horuminta Qaramada MidoobayUNESCO Hay’adda Waxbarashada, Sayniska

Iyo Dhaqanka ee Qaramada MidoobayUNFPA Santuukha Dadweynaha ee Qaramada

MidoobayUNICEF Santuukha Carruurta ee Qaramada

MidoobayUNIFEM Satuukha Horumarinta haweenka Qaramada

MidoobayWBI Machadka Bangiga AdduunkaWHO Hay’adda Caafimaadka Adduunka

xi


Soomaaliya

Tallaabadani waxay noo tahayfarxad weyn oo aan ku soobandhigayno sahan-warbixineed lagusameeyey Soomaaliya, sanadkii 2002.Warbixintani oo ahayd natiijooyinkiisahanno isku dhafan oo dalka oo dhanlaga qaaday waaxyaha saameeyaqalabka guryaha, taas oo ahaydsahankii ugu horreeyey ee noociisa ahoo dalaka laga sameeyo in ka abadn20 sano.

Warbixintani waxay xambaarsantahay tirakoobyada xaaladda adahbntaah ee deegaannada, guryada, dadka,iyo helitaanka fursadaha asaasiga ahe nolosha, dakhliga qoyska, shaqada,hababka isgaarsiinta, iyo doorkahaweenku ay ku leeyihiin go’aanqaadashada heer bulsho iyo hawlahakale ee la xiriira noloshooda.

Gogol-dhig

Shakhsi ahaan, tirakoobyadani waxay ka bixinyaan xog dheeraad ah dhinacyokala duwan oo saameeya heerka Dhaqale-Bulsheedka qaybaha bulshada, iyadooay ka dhex muuqato celceliska hab-nololeelka, celceliska qoysaska Soomaaliyeed.

Si lagu helo xog waqtiga waafaqsan oo ka tarjumayasa xaqiiqda deegaanka eewaaxyaha dhaqaale-bulsheed, way adag tahay marka laga hadlayo qorshaynta,barnaamijyada, iyo xogta siyaasaded iyo hananka go’aan qaadashada mujtamacaSoomaaliyeed la eego, asaaska tirakoobyada ee tilmaamayasha hanankahorumarinta iyo ku soo helitaanka xog-xilliyeedka, waxay lagama maarmaan utahay in la sameeyo qaab hufan oo barnaamijyada lagu taba-galiyo, iyadoo aybarbar socoto qaabka kormeerka joogtada ah saamaynta daraasadaha. Xitaadagaalka sokeeye ka hor, waxaa jira qaabab tirakoobyo fara badan oo laga qaadaydhinacayada Dhqaalaha iyo bulshada e heer qaran Soomaaliya oo dhan, taas oo aysii xumeeyeen dagaaladii sokeeye iyo burburkii qorshaha guud ee hay’adihiimaareynta dhaqaalaha ee dumay. Kaddib markii la xaqiijiyey baahida haatan jirta,ayaa wadajir ahaan hay’adda UNDP iyo Bangiga Adduunku u hirgaliyeen barnaamijlagula soconayo xaaladaha taagan oo hoos tagaya waaxada la socoshadaSoomaaliya, kaas oo ay maalgalinayso santuukha bangiga Adduunka ee Marxaladdadagaalka kaddib, iyadoo la diyaarinayo xog rasmi ah, laguna xoojinayo tirakoobkahay’adaha Soomaaliya iyo kaalmaynta abuuritaanka xog asaasi ah oo saldhig unoqota sidii loola socon lahaa xaaladda Dhaqaale-Bulsheedka iyo xaaladda

xii


Soomaaliya

dhaqaalaha yar-yar ee bulshadu ku tiirsan tahay. Warbixintani waa tii ugu horreyasaywarbixinno xiriir ah oo ay wadajir ahan u soo diyaariyeen Bangiga/UNDP, iyadoowarbixin-tirakoobkani ay kobcinayso arrimaha Dhaqaale-Bulsheedka xogta la xiriirta,taasoo soo bandhigaysa baahida iyo farqiga ay dareemayaan soomaaliya iyo beeshacaalamkuba. Hawlgallada Waaxdan la socoshada Soomaaliya, waxay dhisaysaaxoojinta istaratiijiyadda Bangiga/UNDP ay ku fulinayso waajibaadka, iyagoo iskaashikala yeelanaya hay’adaha wadaagga ah ee kale.

Waxan ku faraxsanahay kooxda uu madaxada u yahay Dr. K.N.S. Nair, oo xiriiriyabarnaamijka la socoshada Soomaaliya iyo barnaamijyada soo kabashada dhaqaalahaiyo hoos-u-dhigidda faqriga, iyadoo UNDP ay iska xilsaartay dhammaaystirkashaqadan.

Mahad gaar ah waxan u jeedinaynaa Ms. Mariam Alwi, xiriiriyaha heer qaran,Mr. Richard Nge’tich, madaxa diyaarinta xog uruurinta, UNDP, Ms. Priya Gajraj,sarkaalka Soomaaliya ee bangiga Adduunka u qaabilsan. Waxaan kaloo mahadnaqu soo gudbinaynaa Mr. Maxwell Gaylard, madaxa hay’adda UNDP ee barnaamijyadadhinaca bini’aadminimada iyo Mr. Randolph Kent, madixii hore ee UNDP ee xiriirintakaalamada bini’aadminida. Waxaan kaloo u mahadcelinaynaa kaalmadii ay noofidiyeen qaar ka mid ah asxaabta bangiga adduunka, labadaraadle, waaxda kahortagga khilaafaadka iyo kooxda dib-u-dhiska waddamada uu dakhligoodu hooseeyoee xaaladaha qalafsan ku jira (LICUS) shabakadda maareynta dhaqaalaha iyo hoos-u-dhigidda faqriga iyo machadka bangiga adduunka. Waxaan kaloo umahadnaqaynaa, qaar ka mid ah asxaabta hay’adda UNDP, labadaraadle,Mr. El-Balla Hagona, Ms. Susan Kavanagh, Mr. Dirk Boberg, Mr. Eddie Boyle,Mr. Abdusalam Omer, Mr. David Allen, iyo Ms. Laila Shamji, gacantii ay na siiyeenawgeed. Waxaan kaloo u mahad celinaynaa Mr. Yasin Ciise Wardhere oo buuggan utarjumay afka Somaliga. Sahankan wuxuu ku hirgalay gacantii ay na siiyeenmaamullada kooxaha kala duwan ee Soomaaliya, taas oo aan si gaar ah ugamahadcelinayno qaababkii su’aalihii kala duwanaa ee aanu waydiinay ay naga siiyeendiyaarinta warbixintan iyo dib-u-eegistii warbixintan ay ku sameeyeen hay’adahaFAO, FEWS NET, FSAU, UNESCO, UNFPA, UNICEF, UNIFEM, WBI, iyo WHO. Waxaanu mahadcelinaynaa dhammaan hay’adahan oo dhan, sidoo kale kooxihii kaqaybqaatay soo uruurinta tirakoobyadan iyo kaalamadoodiiba.

Waxan hubaa in bilowga hawshani ay sii xoojin doonto isku duwidda xogta laxiriirta baaritaanada faqriga iyo khariidaynta faqriga ka jira dalka Soomaaliya.Waqtiga dheeradka ah, dib u dhiska mashaariicda yar yar ee Dhaqaale-Bulsheedkaiyo xogta la xiriirta Dhaqaale-Bulsheedka waxay noqon doontaa mid aad muhiimugu ah sidii loo ogaan lahaa, islamarkaana loola socon lahaa xaaladda mashaariicdayar-yar, si lagu gaaro xogta ugu wanaagsan ee lagu taabba-galin karo hannaansiyaasadeed oo dabooli kara baahida ka jirta Soomaaliya.

Makhtar DiopAgaasimaha heer qaran ee

B/Adduunkaee Kenya, Eritrea, & Soomaaliya

Andrea TamagniniAgaasimaha heer qaran

ee hay’adda UNDP –Soomaaliya

xiii


Soomaaliya

Milicsiga Soomaaliya –2002

xiv


Soomaaliya

Milicsiga Soomaaliya –2002

F. G.: Tirada ku jirga bisha waxay u taagan tahay dagaalka ka hor (1987-1990)

1


Soomaaliya

HordhacMarka la doonao xog rasmi ah oo la

xiriirta tirada dadka iyo dhaqaale-bulsheedka, waxaa loo baahan yahayin tilmaamayaashu ay leeyihiinqorshayn, barnaamijyo iyo xog warrango’aan qaadasho. Tiro ka mid ahhindisayaasha caalamiga ah si loo sooqadimo, tayada iyo is-barbardhiga xogtatirakoobka, si loo taabba-galiyo xajmigahay’adaha tirakoobyada heer qaran eewaddamada soo koraya, iyadoo laraacayo tayada iyo khadka waqtiyeyntatirakoobka ee xogta la hayo.

Waddamada sida Soomaliya, ee weliku dhex jira colaadda daba dheeraataykama qaybagali karaan hindisahan,sidaas awgeed laguma dari karo intabadan daabacadaha la barbardhigayoqaramada iyo heerka Goboleed eetirakoobyada horumarinta. Xirfadahatirakoobyada rasmiga ah ee Soomaliya,waxay ahaayen kuwa xadidan muddoshan iyo toban sano ka badan. Waxaau jiray, tirakoobyo waaxyo gaar ah laxiriiray oo ay soo uruuriyeen hay’adocaalami ah, iyagoo kaashanayeyMaamullada kooxaha iyo wadaagayaaldeegaannada maxaliga ah. Xog la’aaniwaa dhibaatada ugu culus sidii lagu

diyaarin lahaa qoraallo, sida darasaadkawadajirka ah ee heer qaran(CCA).Waxaa kaloo loo baahan yahay khadkaasaasiga ah ee xogta, taas oo astaan uah hannaanka Qorshaha horumarineediyo hab-raacyada faqriga iyokhariidaynta.

Nidaamka tirakoobyada Soomaliyawuxuu dhibaato la kulmay ka hor intiiaan xukuumaddii hore burburin 1991kii.Hay’adda UNDP ayaa gacan ka siin jirtaySoomaliya, soo uruurtinta xogtamarxaladaha dhexe iyo marxaladahasare ee waaxda qorshaynta qaranka,hay’adaha dawliga ah, hay’adaha aandawliga ahayn iyo hy’adaha kale eeshaqada la wadaaga ilaa 1995kii.Dadaalka noocaan ah wuxuu keenay inwax laga ogaado tirada dadka iyoxaaladdooda Dhaqaale-bulsheed ee kudhaqan sagaal ka mid ah 18ka gobol eedalka, iyadoo ay qiyaasta dadweynahatiradiisa Santuukha Qaramadamidoobay u qaabilsan dadka (UNFPA)iyo golaha Tirakoobka ee dalkamaraykankan.

Hay’adda UNDP, waxay kaloo gacanu fidisay maamullada kooxaha sixadidan inay ku ogaadaan xoojintatirakoobyada iyo soo uruuririnta xogta

2


Soomaaliya

looga baahan yahay qaar ka mid ahArrimaha dhaqaalaha iyo maamulka.Marka la eego dadaalka xilligan uuBangiga uu go’aansaday isagookalshanaya UNDP inuu Soomaliya akahirgaliyo xogta muhiimka ah ee lagu soouruurin karo xaaladda baahidamaagalinta dhaqaalaha yar-yar ee lafahmi karo, taasoo lagu dhiirigalinayoin la helo xog dheeraad ah oo waafaqsanxaaladda Soomaliya.

Waaxda la socoshadaSoomaliya

Warbixinta tirakoobka, ee laga soouruuriyey sahanka qoyas badan oo iskudhafan.

Intii u dhaxaysay Nofember 2001 ilaaJuly 2002, taas oo ay isku duwday, soodiyaarisay Barnaamijka waaxda lasocoshada Soomaliya.

Waaxdan la socoshadu, waxayqaabilsan tahay hannaanka bangigaadduunku uu ku ogaanayo xaaladdaDhaqale-bulsheed ee dagaalka/dagaalka kaddib, waddamada xogtalaga helay dhaqaalaha yar yar ee ay kutiirsan yihiin dadka xaaladda qalafsanku sugan. Barnaamijka la socoshadaSoomaliya, wuxuu wadajir ahaan ulashaqeeyaa santuukha qiime-wadaaggaee bangiga adduunku ugu tala-galaymarxaladda dagaalka kaddib, iyadoo aybarbar socoto la tashiga hay’adda UNDPee Maamullada Soomaaliya. Hadafkaugu weyn barnaamijyadaasna waxaa kamid ah:

i) in la xaqiijiyo baahida xogtaasaasiga ah iyo farqiyada;

ii) in la sameeyo nidaam iyohannaan loo soo uruuriyo xogtatirakoob qorshaysan;

iii) in loo sameeeyo hannaan laguxoojinayo hay’adaha qorshayntaee jira;

iv) in la sameeyo khadadkaasaasiga ah ee xogta la xiriirtadhaqale-bulsheedka, si loo siiamba-qaado hannaankasiyaasadda, qorshaynta iyo lasocoshada.

Barnaamijka waxa meel marisayhay’adda UNDP, iyadoo la kaashanaysamaamullada Soomaaliya ka jira iyohay’adaha caalamiga ah ee shaqada lawadaaga ee xog uruurinta ku hawlan.Hadda waxay maraysaa dhinacadhamaystirka magalooyinka Garowe,Hargeisa iyo Muqdishu, iyadoo ay gacanka gaysteen maamullada goobahaas kajira. Hase yeeshee, xogta laga soouruuriyey Dhaqaalaha yar-yar iyobaaxadda qorshaha awoodaynta iyocelcelisyada ay samaysay hay’adda lasocoshada Soomaliya, ayaa waxay siixoojin doontaa dadaalka bangiga/UNDPee ku wejehan istaraatiijiyaddaSoomaliya iyadoo la kaashanaysahay’adaha kale ee shaqada la wadaaga.Barnaamijkani, waxa haddadhamaystiraya hay’adda UNDP oo ayweheliso hay’adda Cuntada iyo Beerahaee FAO, hay’adda federaaliga caalamigaah ee laanqayrta cas(IFRC), Santuukhacarrruurta ee qaramada midoobay(UNICEF), Hay’adda caafimaadkaAdduunka(WHO) iyo hay’ado kale.

Warbixintani waxay soobandhigaysaa xog laga soo xulay sahanlagu sameeyey qoysas kala duwanxaaladdooda dhaqaale-bulsheed.Arrintani waa noocii ugu horreysaytirakoobyo xiriir ah taas oo ku soo bixidoona hawlgallada bangiga/UNDP eebarnaamijka waaxda la socoshadaSoomaaliya.

3


Soomaaliya

Maxladda dhexe ee qorshahani, waasoo uruurinta xogta qorshaynta iyoxoojinta awoodda hay’adaha kashaqeeya tirakoobyada iyo dhismahahab-raacyadooda shaqo.

Hadafka iyo baaxaddaHadafka sahankani, waxaa uu ku

salaysnaa soo uruurinta iyo helitaankaxogta asaasiga ah tirada iyo xaaladdadadka ee la xiriirta heerka Dhaqaale-Bulsheedka qoysaska, si loo xaqiijiyonoocda loogu baahi badan yahay iyofarqiyada u dhexeeya, taas oo loogagol-leeyahay in la sameeyo daraasadorasmi ah ee waafaqsan hannaankasiyaasadeed, qorshaynta, iyo lasocoshada dhaqan-celinta, dib-u-dhiskaiyo horumarinta.

Intaas waxa dheer, iyadoo lagarajaynayo sahankani inuu horseedo xogwaafaqsan daraasaadka wadajirka ah eeheer qaran (CCA) tilmaamayaasha,yoolasha Horumarinta Millenium-ka(MDG) tirakoobyada saboolinimada iyotilmaamayaasha. Waxa intaa soo raaca,heerka qiyaasta jaantusyada lagumuujinayo sahanka qoysaska ee sidabadan la xiriira Dhaqaale-bulsheedka,waaxyahaasna waxaa ka mid ah;helitaanka adeegyada asaasiga ah,hababka is-garsiinta, kaalinta haweenkuay ku leeyihiin go’aan qaadashada,helitaanka nidaamka garsoorka,xulashada iyo helitaanka agabka qoyskabaraarujinta dulinka HIV/AIDS-ka iyoarrimaha deegaanka, taasoo suuragalka dhigi karta in la fahmo xaaladahaDhaqaale-bulsheed ee Soomaaliya.

Sahanka iyonaqshadaynta

Marka si faahfaahsan loo eego hab-raacyada iyo qeexitaannada sahanka,jaan-qoynta hay’adaha sahminta iyodhammaystirka uruurinta xogta iyojadwalka sahanka la samayanayo,waxay leeyihiin dukumeentiyo kaladuwan, taasoo hadda cinwaankeeduyahay “warbixin farsamo ee dhaqaalebulsheedka sahanka qoysaskaSoomaaliya 2002”. Si kastaba haaheetee, dulmar kooban oo lagusameeyey hab-raacyada iyo xaaladokale oo sahmiskan,kuwaas oo kufaahfaahsan qormooyinka hoose, si loosahlo fahamka ugu wanaagsantirakoobyada ay warbixintanixambaarsan tahay.

Hab-raaca sahankaSamaynta caalamadaha qaabka

shaqada, si loo habeeyo sahankani,waxay ahayd hawl aad u dhib badan,iyadoo hawsha labaadna ay tahay ookeliya sidii looga hirgalin lahaa, sahankanoocaan ah dal ay colaadi ka taagantahay. Calamadaha hawlgalkan,waxaanaqshadaas laga soo qaadaymagaalooyinka iyo qaybaha kale eedeegaannada, ee loo yaqaan miyigaama goobaha aan magaalooyinkaahayn, taasoo caddaynaysa inay aad uadag tahay in xog gaar ah lagu darodadka reer miyiga ah.

Xaalado isku dhafan oo muujinayacalamadaha oo si qiyaas ah loodiyaariyey ayaa la socda xulashadaastaamaha loo qatay qoysaska. Tiradacalaamadaha oo ka kooban 3,600 oo

4


Soomaaliya

qoys ama 300 oo kooxood oo ayweheliyaan 12 agab qoyseed halkiikooxba. Kooxaha qoysaska iskugobolka ah, waxaa laga soo xulay liisdeegaan/isku goob biyood wadaaga eeaan magaalo ahayn iyo degmooyin-hoosaadyo ee magaalooyink.Dhammaan caasimadaha gobollada iyodegmooyinka, waxaa loogu dhaqmaamagaalo, maadama nidaamku sidaasahaa dagaalka ka hor. Deegaamayntasahankii hore ay gacanta uga gaysatayhay’adda UNDP, ayaa noqday gogol-xaartixraac noqday ee degaannada iyogoobaha biyaha laga helo sagaal ka midah 18ka gobolka ee dalka. Gobollda sooharay, dagalka ka hor liiska xaaladdooduwaxay ahayd mid sugan oo laisticmaalay.

Kormeerayaasha sahankani, waxaykeeneen liiska deegaamaynta, si loogubadalo, qiyaasta bakhtiyo nasiibka loosameeyey xaalado gaar ah oo jiraawgeed. Tan waxaa keenay iyadoo ayjirto xaalado dadku aysan goobahaas kusugnayn oo xanibaad badani jirtay amaay ka qaxeen dadkii goobahaas degenaamarkii dagaalladu dheceen. Xaqiijintaiyo xulasha qoysaska waxa lagasameeyey goobahaas, iyadoo laraacayey calaamada bakhtiya-nasiibahaan loo raacayey. Is-bedelkacalaamada qiyaaseed waxaa looisticmaalay waaxyaha miisaanahaaneed si loo qiyaaso tirakoobka heerQaran.

Su’aalaha sahanka loo adeegsaday,Shan su’aalood ayaa loo adegsadaysahanka:

a) hal su’aal oo muhiim ah oo laadeegsaday sahanka qoyska;

b) hal su’aal oo gaaban oo looadeegsaday waaxda mirahabeeraha si loo ogaadohannaanka bulshadu ay uadeegsadaan tacabka beerahaee ay ku daaboolayaan baahidakooxahaas;

c) Hal Su’aal oo gaaban oo looadeegsaday xoola-dhaqatada,oo muujinaysa sida reerguuraagu ay uga faa’iidaystaankooxaha isku goob kuwadadhaqan;

d) Hal su’aal oo la xiriirta qiimahabadeecadaha ee suuqa eekooxaha isku meel kuwadhaqan;

e) Hal su’aal oo la xiriirta soouruurinta qiimaha wax lagu kalabedesho lacagaha jira ee aykooxahaasi isticmaalaan.

Dhawr hay’adood oo horumarineed,oo ay ka mid yihiin, kuwa heer caalamiah iyo kuwa deegaaneed, aynaweheliyaan shaqaalaha tirakoobka eemaamullada ka jira dalka ayaa gacanka gaystay jadwalka samayntaqoysaska.waxaana tijaabooyinkagoobaha deegaanka ee su’aalahan loogaqaaday heer Soon (Aag).

5


Soomaaliya

Khariidad muujinaysa sahanka Dhaqaale-Bulsheed eeQoysaska 2002

6


Soomaaliya

Qaabka maarayntasahanka

Kooxda sahanka oo ka kooban halxiriire farsamo, hal ruux oo xiriiriye heerqaran ah, afar xiriiriyayaal gudaha, afarla taliyayaal caalami ah, 10 kormeereiyo 41 diiwaangeliyaal ah. Wadartashaqaaluhu waa 61 ruux, 56 waaaqoonyahanno Soomaliyeed. Intaaswaxaa dheer, labo oday (celcelis) ahaanmin Gobolladkasta ayaa kooxda ka midah, si ay ugu caddeeyaan qaab-dhismeedka qoysaska, ugunafududeeyan kooxda sahankacalaamadaha qoysaska bulshada iyosahanka. Arrimaha kale ee muhiimkaah, waxa ka mid ah inay ka taxadaraankooxda sahanku meelaha miinada lagaliyey iyo goobaha aan ammaankaahayn, iyadoo la adeegsanayo qaab talobixin ilaha deegaanka eedhexdhexaadnimo iyo tilmaamo la iskadhex arki karo, siiba marka arrimahadhaqaale ay bulshada deegaanku kahelayso. Barnaamijyada tababarrada iyosahannada yar-yar, ayaa waxaa iyanaqabanqaabiya xiriiriyaal Soomaliyeed,iyagoo gacan ka helaya kooxda farsamo/xiriiriyayaasha heer qaran iyo lataliyayaasha caalamiga ah ookaalshanaya komeerayaasha iyodiiwaangaliyayaasha min heer Soon(Aag) ilaa heer Gobol. Tijaabooyinkasu’aalaha waxaa lagu qaaday heer Soon(kooxo goboleedyo).

Marka la eego xaaladda nabadgalyodarro ee haatan ka taaganSoomaaliya,waxa sahankan loo qaadaylabo weji intii u dhaxaysay Nofember2001 ilaa January 2002 iyo Maarso2002 ilaa July 2002. Kooxaha sahankasi ay u dhammaystiraan, caddaymahaiyo saxitaan dib-u-eegid lagu sameeyeykooxaha qoysaska kala duwan.Baaxadda jograafiyeed ee uu ku fadhiyosahanka, marka loo eego degmooyinka,waxay ku xusan yihiin khariidada hoosku qoran.

Qaar ka mid ah degmooyinka malahan calaamada kooxaha, kuwas ooaan sahan lagu samaynin, waxaana lagubedlaym caamadaha cusub ee kooxahaay isku gobolka yihiin. Kooxaaha kamuuqdaa, waa ay yar yihiin tiro ahaansi ayasan u yeelan u iilasho la buun-buuniyey marka ala qadayo qiyaastatirakoobka heer qaran.

Natiijada sahankaSahanakani wuxuu dulmar guud ku

samaynayaa natiijooyionka Dhaqaale-bulsheed, waana midkii ugu horreeyeyafar warbixinood oo xiriir ah aysamayasay waaxda barnaamijka alasocoshada Soomaliya. Seddexdawarbixinood waxa loo qorsheeyey sidasoo socota:

1) xaaladda tirada dadka iyotirakoobyada kala dheeraayntadhalmada;

2) dakhliga qoyska iyo hannaankakharajka;

3) Tirakoobka tirada dadkatabaalaysan.

Dhibaatooyinka jiraNabadgalyo la’aanta iyo xasilooni

darrida, ayaa noqotay dhibaatooyinkawaaweyn ee ka horyimiddhammaystirka sahanka. Deegaannogaar ah sida gobollada bartamaha iyoKoofurta Soomaliya iyo qaybo kale sidaay muujinayeen shan kooxood oo kaleoo sahan samayey ay caddeeyeen,iyadoo ay ka haboonaan lahayd in halkoox oo qura ay ku hirgalin karaanmarka xaaladdu ay degen tahay.Dhibaatooyinka waaweyn waxay umuuqdaan iska horimaadyada iyosheegashada kooxaha iska soo horjeedagacan ku haynta goobahaas.

7


Soomaaliya

4) Rajada oo sare u kacaysadhinaca taageerada caalamigaah;

5) Baahida loo qabo wadaxaajoodka maamullo kala duwanee heer deegaan/degmo/gobol;

6) Tirakoob la’aan dhinacahay’adaha sharciga.

Xaddidnaata xogtaXaddidnaanta ugu weyn ee xogta la

heli karo min sahminta heer qoys-,iyadoo ay adag tahay xusuusta jawaab-celiyayasha. Midda labaad, qaar ka midah jawaabaha ay bixiyaan dadka wax laweydiiyey waxay saamayn ku yeesheenqaabka fahamkooda iyo turjumiddahannaan ku haboon su’aasha laweydiiyey (tusaale, “Fiican”, “macquulah”, “liidata”, “ka qaybgalka”,Dhibaato”).

Dhibaatooyinka kale waxaa ka mid ah:

1) lacagaha kala duwan ee kasocda Soomaaliya (Tusaale,waxa ka socda seddex nooc ooshilinka Soomaali ah,Somaliland, shilinka Somaliland,US Doolar, Djibouti Franc, BirtaEthiopia, shilinka Kenya iyoRiyaalka Sucuudiga);

2) sicirro kala duwan oo lagu kalaiibsado qiyaas isku mid ahmarka cabbir kaloo eego(Tusaale, tanagga waxa ku kalajira 3 ilaa 5 litir, gadac waxa kujira 1 ilaa 1/8 litir, shood, waxaku jira 1 ilaa Ω kg);

3) Rajada dhaqaalaha eebulshooyinka deegaanada kudhaqan (shaqada iyo kirayntagaadiidka) u horseedidda iskahorimaadyada oo lagu danay-sanayo iyo si aan haboonayn oolooga manaafacaadsanayokhayraadka;

8


Soomaaliya

9


Soomaaliya

CUTUBKA 1aad

10


Soomaaliya

CUTUBKA 1aadXaaladda tirada dadka iyoGuriyeynta

Xogta Xaaladda tirada dadkaSoomaaliya waa mid aan sugnayn oocakiran. Tirakoobka xilligan ay ayisticmaalaan hay’adahja caalamiga ahee barnaamijyada qorshaynta waatoradii ay soo diyarisay hay’adda UNFPAsanadkii 1995kii ee tilmaamayasay(5.76 million) kaddib markii ay dib- u -eegtay hay’adda UNDP iyo Golahatirakoobka adalaka maraykanaka. UNDPwaxay markii ay dib-u-eegid kusamaysay tirakoobkii mashruuca UNFPAay ku qiyaastay (6.56 million) taas ooku dartay qoxootiga dibadda uga soolaabaaty Soomaaliya, iyadoo ay siiballaranayan magaloyinkii, gaar ahanwaqooyiga. Bartamihii sanadkii 2002waxa lagu qiyaasay tirada adaweynahaSoomalida ilaa 6.8 million iyadoo

wadarta tirada dadweynahaMagaalooyin lagu qiyaasay, taas oo udhiganta 34 boqolkiiba wadarta guud.Dhaqan ahan, caasimadaha heer qaran,gobol iyo degmo waxa loo yaqaanmagaalooyinka Soomaaliya, xitaa haddiiqaar ka mid ah ay aad u yar yihiin,halkaas oo ay kamaqan yihiinastaamaha lagu yaqaan magalooyinka.Haddana astaamo kuwaas la mid ahayaad ku arki doontaan sahankan soosocda.

Celceliska tirada Qoysku qiyaastiiwaa 5.8, taas oo wadarta tiradeedugaarayso 1.17 million qoys.

Qoysaska ugu badan waxaygaarayaan (65.8% magaalada iyo70.7% miyiga iyo reer guudraaga) taasoo ka kooban 4 ilaa 7 ruux.

11


Soomaaliya

Kala duwanaanshahada’da dadka

Sahanka qoyska iyo tirakoobyaduwaxay labaduba leeyihiin mudnaan xogmuhiim ah oo loo isticmaalo kaladuwanaanshaha da’da ku dhxe jiraqoqobka bisha. Si kastaba ha haatee,xogta la xiriirta da’da, waxaa raad kuyeeesha khaldad dhinaca mudnansiintatirada u dhaxaysa 0-9 . Mararkaqaarkood, dadku ma garanayaanda’dooda, sidaas awgeed jawaab-celiyaha ama dadka diiwaangalinayaayaa u soo qaada tiro-qiyaaseed. Sidabadan, mundaansiinta tiradu waxaymeegaartaa tirada ku dhammaata 0ama 5. Qaar kalena waxay si khaladan

u sheegaan da’dooda, xitaa haddii ay sisax ah u garanayaan da’da rasmiga ah,taas oo ay sabab u tahay mudnansiintatirada. Boqolleyda xogta kaladuwanaanta da’du kooxda isku jiilka ah,waxay muujisaa in si khalad ah aysheegaan dalka Soomaliya. Hannaankaugu xoog badan waxaa loo isticmaalaysixitaanka dhibaatada noocaan ah1 .Jaantusyada soo socda ee 1.2 ilaa 1.4waxay qeexayaan hab-dhismeedkada’da dadka. Qaabka Ahraamta oo kale,wuxuuna ka kooban yahay qaabkadhismaha dadku u kala baxaanwadamada soo koraya, iyadoo lagumuujinayo xaaaladda taranka iyodhimashada heerkeedu sarreeyo.

1 Waxaa jira habab kala duwan oo uu soo bandhigay Carrier Farag, karup-king Newton,Arriaga iyo Qaramada Midoobay.farsamootinka ugu xoogga badan ee la isticmaalay markaay jiraan khatar baaxad leh ee ka muuqata kala duwanaanshaha da’da. Dhammaanhabkan waxaa loo isticmaalay in lagu hagaajiyo is-waafajinta da’da, waxaana habka uguxoog badan lagu saleeyey sixitaanka tixraacyada.

12


Soomaaliya

13


Soomaaliya

Heerka wax qoris-akhriska dadka waaweyn

Heerka dadka waaweyn aqoontooda,waxaa laga tixraacaa awoodda tiradadadweynaha da’adoodu 15 sano iyowixii ka sarreeya ee wax akhriska iyoqorista, taas oo ah astaan fariimeed.

Diiwangaliyayashu waxa lagulataliyaa inay isticmaalaan tijaabooyinfudud oo ay ku miijinayaan wax-qoris-akhis la’aanta, marka ay jawabahaqorayaan. Natiijada sahankani waxaymuujinaysaa in dalka soomaaliya lagutilmaami karo wadamada ugu aqoonhooseeya dunida, aqoonta dadka

markii dagaallada sokeeye dheceen,labadaraadle, dhulka miyiga iyo reerguuraaga, goobaahaas oo tiro aad u farabadan oo da’da dugsiyada gaaray aysanhelin fursad ay aqoonta asaasiga ah kuhelaan. Inkastoo qaar ka mid ahDugsiyada Quranku ay Carabi wax ugudhigaan, haddana qaar badan ooardayda ka mid ah ayaa noqday kuwaaan waxba aqoonin markii dambe.

Da’da guurka koowaadDa’da qaangaarka ah ee guurka

kowaad ee Dheddigga iyo Laboodkawaxa lagu qiyaasaa 20 ilaa 25 sano jir.

waaweyn wuxuu isku bedeshaa qiyaastii34.9 boqolkiiba dhinaca magaalooyinka,ilaa 1.9 boqolkiiba deegaanada miyigaiyo reer guuraaga, taas oo wadarataguud noqonayasa 19.2 boqolkiiba dalkasoomaaliya. Dheddigga waaweynaqoontooda ee dhinaca miyiga iyo reerguuraaga, waxay ka yar tahay qiyaastii6.7%. Qaybtani waxay tilmaamaysaafursado waxbarasho la’aan, kaddib

Waxa jira oo keliya farqiyo qiyaaseed udhexeeya deegaannada magaalada iyokuwa aan magaalada ahayn marxaladdadhexe ee guurka, ayaa iyadunamuujinaysa natiijo isku mid ah.Natiijadani waxay caddaynaysaa, aragtika soo horjeedda in dadka Soomaliyeeday guursan jireen marxaladdadhallinyaranimada, labadaraadle,deegaannada miyiga iyo reer guuraaga.

14


Soomaaliya

Xaaladda GuurkaSaamiga dadka “guursaday” qiyaastii

waa 36.8 Boqolkiiba oo ka koban 33.3Boqolkiiba oo lab ah, iyo 40.5 Boqolkiibadheddigga. Qiyaas ahaan waa is le’egtahay tirada magalada iyo meelahaanmagaalada ahayn(miyiga iyo reerguuraaga). Sida caadiga ah saamigaasarreeya ee dadka guursaday waxainta badan lagu macneeyaa, in xaqiiqdutahay mid xiillikasta la xuso, waeyoraggu wuxuu guursan kara afar haweenah, laakiin haweenku hal nin bayguursan karaan. Waxaa kaloo taas lalaxiriirin karaa in raga iyo Dumarku aymar kale is-guursan karaan. Sidaasdarteed, waxaa iska caadi ah in ragaiyo Dumarkuba ay is-furi karan, markalena ay dib u guursan karaan, haseyeeshee, dib u guusashada haweenkuma badna , siiba marka ay gaaran da’dasoddon jirka. Dhaqanka guursashada eela guursado xaska mar uu walaalkaqabay (uu dhawaan guursado, balsewaa marka uu qabo in ka yar afarHaween ah) ama xaaskiisa walaasheed

(taas oo aan hadda la guursan), taasoo uu guursanayo ruuxa badbaaday-taas oo la xirriirta xaalad dhibmashosayga ama haweentiisa-ma ahan waxmar walba dhaca, inkastoo dhaqankusidaas oggol yahay, dagaallada sokeeyeiyo qaxa faraha badan ayaa iyadunaqayb ka qaadatay tirada Garoobada kusii kordhaya bulshada. Saamiga raggaay xaasaska furay ama ay ka dhinteenwaxaa lagu qiyaasay 1.5 Boqolkiibamarka loo eego haweenka agoonleydaah ama garoobada ah oo gaaraya 4.5Boqolkiiba. Qiyaasta tirada kuwa lafuray ayaa ah 0.9 Boqolkiiba iyo 2.0Boqolkiiba. Qiyaas yar oo dadka ka midah waxay ku dhacdaa, heerka kuwa ladayacay ama raggoodu ku gabood-faleen. (1.0 Boqolkiiba ragga iyo 3.0Boqolkiiba dheddgga). Kaladuwananshaha xadiga Boqolleyda kuwahore u soo guursaday marka loo eegoxaaladdooda guurka xilligan, waxay kamuuqdaan jaantuska soo socda.

15


Soomaaliya

Hoggaamiyaasha Qoyskaee Lab iyo Dheddig

Saamiga hoggaamiyayasha qoyskalab iyo dheddig waxa lagu qiyaasaa 14.3boqolkiiba magaalooyinkan iyo 11.7Boqolkiiba miyiga iyo Reer guuraaga.Qiyaastii 20 Boqolkiiba oo keliya eehaweenkan ayaa xilliga la guursaday,inta soo hartay ayaa intooda badani ayAgoonley yihiin ama la furay. Habku

waa isku mid marka loo eegomagaalada, miyiga iyo reer guuraaga.Haweenku waxay ku leeyihiin bulshadadoor lixaad leh ee gacan siinta qoyska,marxaladda dagaalka kaddib. Waxaykaloo haweenku kaalin muhiim ah kaqaataan dhismaha qoyska iyo go’aanqaadashada oo ay si hufan ugaqaybgalaan (Eeg Jaantuska 5aad).

16


Soomaaliya

Xaaladaha dhimasho eela muuiyey

Intii sahankani socday, mid ka midah su’aalihii dadka la weydiiyey waxayahayd tirada dhimashada tan iyosanadkii la soo dhaafay iyo sababihiigeeridaas keenay. Ilaa 61 Boqolkiibadhimashada guud waxay muujisayarrimo xanuun la xiriiray, iyadoo aywehelisay dadka waayeelka ah (19%),shilka uusan ku jirin miinada (7.4%),dagaal (4.3%), iyo miinada (3.4%).

Qaababka guryeyntaIlaa 24 Boqolkiiba guryaha

Soomaaliya waxay ka samaysan yihiinqalab adag oo waqti dheer jiraya.Waxaana lagu gartaan qaab-dhismeedka adkaysiga joogtada ah leh.In wax yar kabadan 56 Boqolkiiba waxayleeyihiin darbi ama saqaf laga sameeyeyqalab kuwa dhaw agabka adkaysidheeraadka ah leh. Boqolkiba 20ka soohartayna waxay hoos tagayan qalabakadhismaha ku meel gaarka ah,

Sababaha dhimashada keenay2 waxayleeyihiin qiyaas isku mid ah marka laeego magaalada iyo goobaha aanmagaalada ahayn, marka lagareebodhimashada ay keento xanuunka,shilka iyo dagaalada. Kaladuwanaanshaha magaalada iyo miyiguwaxay ka muuqdaam jaantuska soosocda.

maadaama ay inta badan meel kaguurayaan, oo meel kale degayaan,waxay adeegsadaan dhigo/laamo,bacyaal wax lagu dhisto iyo qalab kaleoo la mid ah. Waxa jira farqi lacalaamadayn karo oo u dhexeeyatayada guryahaas iyo deegaanada kale.Boqolkiiba 6 oo kel; iya guryaha miyigareer guuraaga waxa lagu tilmaami karaainay yihiin dhismayal adkaysi joogto ahleh marka la barbar-dhigo Boqolkiiba 60guryaha magaalooyinka farqi noocaanah wuxuu kaloo ka jiraa qaababka kalewaaxyaha guryaha loo dhiso.

2 Xaaladaha dhimashada sababay, waa in loo qaataa oo keliya tilmamayaal ahaan, sidadadka waaweyn, balse aan run ahaantii ahayn sabab dhimasho

17


Soomaaliya

Waxa jira labo qol oo celcelis ahaanuu ka koban yahay aqalka Soomaliya:2.5 ayuu ka koobma guri kasta oomagaalada iyo 1.7 Miyiga iyo reerguuraaga. Shan waaxood, waax ka midah guryaha magalada waxay ka koobanyihiin hal qol oo keliya. Qiyaas ahaanseddex waaxood waax ahaannaguryahaasi waxay ka kooban yihii laboqol, labadaba magaalada iyo meelahaaan magalada ahayn. Ilaa 43 Boqolkiibaguryaha magalada waxay leeyihiinseddex ama qolal ka badan marka labarbar-dhigo ilaa 14 Boqolkiiba miyigaiyo reer guuraaga.

Dhibaatooyinka guriyenta eedeegaannada magaalada waxa siicusleeyey dadka fara badan ee miyigaka soo qul-qulaya, dadka soo bara-kacay, iyo qoxootiga dibadda ka soolaabanaya. Seddex meelood meel ahaanqoysaska magaalooyinka ku nool waxayleeyihiin labo ama qoysas ka badan ooku wada nool hal qol. Iyadoo in kabadan mid ka mid ahi ay wadaaganguryo hal qol ka kooban. Miyiga iyo reerguuraaga, labo iyo wax ka badan ayaaqoysaska wada dega ilaa 10.5 Boqolkiibguryaha, kuwaas oo seddex meeloodmeel ay degan yihiin guryo hal qol kakoban.

18


Soomaaliya

Waxaa kaloo jira farqi weyn oo udhexeeya guryaha magaalada iyodeegaannada aan magaalada ahayn.Halkaas oo dadka degan magaladu ayleeyihiin in ka yar 60 BoqolkiibaGuryaha, in ka badan 90 Boqolkiiba ayleeyihiin dadka miyiga iyo reer guuraagaah. Hal ka mid ah afartii guriba wa kirodeegaannada Magalooyinka, taas oo u

dhiganta hal ka mid ah 25 guri ee miyigaiyo rer guuraaga ah. Habka lahaanshahaxilligan ee guryaha, waxay muujinaysaain in ay guryo yaraani jirto magaaloo-yinka, taas oo qiyaastii 18 Boqolkiibaqoysasku ay ku degan yihiin Guryo kiroah, kuwa bannaan ama dawladdu aylahayd. Tani waxaa laga yaabaa inaysaldhig u tahay xiisadaha degenaanshola’aanta ah ee jira.

19


Soomaaliya

CUTUBKA 2aad

20


Soomaaliya

CUTUBKA 2aadShaqada iyo dakhliga

ShaqaalahaDa’ kooxeedyada Tirada dadka ee ka

kooban 15 ilaa 64 ee shaqalaha ah amau diyaar ah shaqada, waxaa loo yaqaandadka xayiga u ah fulinta shaqada.Dadkaasi waxay ka kooban yihiin 56.4

Boqolkiiba tirada guud ee bulshada. Taniwaxay qiyaastii gaarayaan xoogsatadu3.8 million, taas oo 1.3 million aymagaalooyinka ku nool yihiin, halka 2.6Boqolkiiba ay degen yihiin miyiga iyoreer guuraaga.

ShaqaalayntaWadarta shaqaalaynta (waxay ka

kooban tahay, shaqo naftaada ah, shaqomushaar leh, shaqooyinka wax soosaarka leh ee guryaha laga qabto, balsean mushaarka lahay), waxaana lagu

qiyasaa shaqooyinka wax soo saarka leh38.5 Boqolkiiba magaalooyinka, iyadoo59.3 boqolkiiba lagu qiyaaso miyiga iyoreer guuraaga, halka boqolkiiba 52.6ay tahay dalka.

Sida awgeed, heerka dadka aanshaqaynin wuxuu gaarayaa 65.5Boqolkiiba dhinaca magaalooyinka,iyadoo 40 boqolkiibana ay tahaydeegaannada aan magaalada ahayn,47.4 Boqolkibana lagu qiyaaso guud

ahaan dalka. Tirooyinkan, waxaa keliyaoo loo adeegsaday tilmaan ahaan,maadaama aan loo qaadan karin xogsugan oo laga helay hay’ado looshaqeeyo, shaqaale-xilliyeed iwm.Faahfaahin dheerad ah oo sahankanlagu sii horumariyo ayaa loo baahanyahay, si loo qiyaaso heerka da’da iyoDheddig-laboodka gaarka ah ee xooggashaqada ka qaybgalaya, iyadoobaaritaan lagu samaynayo xiriirka tiradadadka aan shaqaynin iyo kuwa ushaqeeya marka la eegoo waaxyahakala duwan shaqaalaynta, beelaha (oo

21


Soomaaliya

ay ku jiran Kalluumaysiga, kaymaha iyoMacdanta) waxa lagu qiyaasaa 67Boqolkiiba, warshadaynta (oo ay kujiraan Dhismaha, hawl-gacmeedka)boqolkiiba 12 iiyo adeegyada oo laguqiyaaso Boqolkiiba 21.

Shaqaalaynta carruurtaHeerka carruurta la shaqaaleeyey ee

da’ kooxeedyada 5 ilaa 9 jir waxa laguqiyaasay 9.7 Boqolkiiba oo lab ah iyo8.2 boqolkiiba oo dheddig. Tirooyinkakale ee da’ kooxeedyada 10 ilaa 14 jiroo labka iyo dheddigguna waa 22.6boqolkiiba iyo 24.3 Boqolkiiba. Waxakaloo jira farqi weyn oo u dhexeeyaxoogga shaqalaha carruurta ee heerkamagaalada iyo miyiga. Tusaale ahaan,

marka 4.3 Boqolkiiba carruurta labBoqolkiiba iyo 1.9 Boqolkiiba carruurtadheddig ee ku jira da’ kooxeedyada 5ilaa 9 jir waxay ka shaqeeyaandeegaannada magaalooyinka, iyadootirada kale ee ka shaqaysa miyiga ayyihiin 15.3 Boqolkiiba iyo 15.7Boqolkiiba. Marka la eego da’kooxeedyada 10-14 jir, heeka shaqalaha

carruurtu ee miyiga iyo reer guuraagawaxuu labo goor ka badan yahay kuwamagaalada. Dadka iskood u shaqaystaiyo shaqaalaha hadba markuu shaqohelo shaqeeya, waxaa laga helaamagaalooyinka, maadaama ay fursadiowanaagsan halkaas ka jiraan. Miyiga iyobulshada reer guuraaga ah, waxaacarruurta saamayn ku yeeshayshaqooyin aysan wax mushaar ah kahelin sida beero falista.

22


Soomaaliya

Dakhliga qoyskaSahankani wuxuu kaloo so uruuriyey

xogta dakhliga qoyska iyo kharajka kubaxa. Qoqobyada dakhligu waxay sookoobayaan dhaman ilaha-hawlgalladadhaqalaha qosku ka yimaasdo,gunnooyinka dakhliga, dakhliga ka sooxarooda shaqooyinka iskaa loo qabto,iyo wax kala wareejinta, iyadoo sidookale ay jiraan dakhliyo ay qoysasku kahelaan mas’uuliyadda hadba ay fuliyaan.Xogta dakhliga ee wax soo saarkamiraha beeraha, xoolalah nool, iyoxawilaadaha, aya la soo uruuriyey,maadama la xaqiijiyey inay kaalinmuhiim ah ka qaatan dhaqaalaha adalkaSoomaaliya. Baahida arrintani waxaysababtay in loo kala sameeyo qoqobyojadwaleed lagu garto. Faahfaahintakharjyada, qayb kku saabsanna waalagu daray, iyadoo hadba lagukordhinayyey xogta soo korortay, si ayu xoojiso miisaanka xigta la uruuriyey,taas oo leh tirooyin muujinaya qiimahamacaamiishu adeegsatay. Xoolaha nooliyo wax soo saarka miraha beeraha ooiyaguna leh adeegsi gar ah aya qiyaasiyo tiraakoob laga sameeyey dakhligaqoyska.

Wadarta dakhliga qoysku waxa laguqiyaasay 1.5 Billion Doolarkamaraykanka dalka Soomaaliya, tas ooka kooban 672 million doolarmagalooyinka iyo 875 million Doolarmiyiga iyo reer guuraaga. Xisaabtanmarka loo eego dakhliga guud eekororka sanadkii mar, waxay gaaraysaaUSD 226, iyadoo dakhliga ku kordhaysanadkiiba uu dhan yahay USD 291dhinaca magaalooyinka, iyo USD 195miyiga iyo reer guuraaga.

Meesha uu ka yimaadodakhliga Qoyska

Dakhliga kasoo xarooda shaqooyinkaiskaa loo qabto ayaa lagu qiyaasayaboqolkiiba 50 wadarta guud ee heerarkadakhliga iyo gunnooyinka shaqada oogaaraya 14 Boqolkiiba.

Dakhliga laga helo xawilaadaha,ayaa isna lagu qiyaasay USD 360 mil-lion, taas oo u dhiganta 22.5 Boqolkiibawadarta dakhliga guud3 . Ilaha kale ee

3 Qiyasta wadarta shirkadaha xawilaadda iyo wax kala wareejinta, ayaa lagu qiyaasay$700-800 Million sanadkiiba. Qayb keliyo oo dakhligan ka mid ah ayaa loo isticmaalaadakhliga qoyska. Waxaa kale oo iyana jira lacago la kala bedelayo oo ay ku jiraanganacsiga caadiga ah, iyo lacago loo diro wadamada deirska ah iwm.

23


Soomaaliya

dakhliga, waxa ka mid ah kirada iyohantida mucaawanada ah oo inta soohartay 13.5 Boqolkiiba lagu qiyaaso.

Waxaa kaloo iyana jira farqi mudanin la tirgaliyo, marka laga hadlayoxaaladda dakhligan gunnooyinkashaqaaluhu ka yimaado iyo dadkaiskood u shaqaysta ee ku dhaqanmagaalooyinka iyo miyiga, taas oolagumuujiyey jaantuska soo socda:

Kala duwanaanshahadakhliga

Qiyaasta hor-u-dhaca ah ee kororsanadeedka dakhliga qoyska aya lasameeyey, si celcelis loogu sameeyo is-bedelada ka muuqda kala duwanaan-shaha gobollada dakhligooda. Intii lagu

guda-jiray marxaladii dagaalka ka hor,qaar gobollda koofureed ka tirsan,waxalagu tilmaami jiray inay taajiriinahaayeen, marka loo fiiriyo hannankaganacsiga khayradka beeraha ee ayhaysteen, sidas oo kale, waxaa jiraytixgalin dheerad ah oo dhicaadeegyadawarshadaha culus oo ka hawlgalayeycaasimadda Muqdishu, taas oo kadhigtay gobolka ugu taarijsan dalkadagaalka ka hor. Si kastaba ha ahaatee,qiyasaha haatan la asameeyey waxaycaddaynayan in gobollada nabadgalyadaiyo degenansha haysta ay xaaladdoodadakhligu ay heer sare gaartay, taas oomarka la barbar-dhigo gobollada ayxiisaduhu weli kataagan yihiin, aymuuqato in horumarkoodu hooseeyo.Sidas awgeed, waxa loo baahan yahaysahamo badan iyo daraasado dheeraadah oo lagu oganayo saamaynta

24


Soomaaliya

dagaalada ay ku yeesheen koritaankadhaqaalaha Soomaaliya.

Dhibcaha Kororka dakhli-sanadeedka, waxay muujinayaaninaysan isku dheelitirnayn dakhligaqoyska dalka Soomaaliya. Tusale ahaan,boqolkiiba 30 wadarta guud eedadweynaha waxay helaan ilaa 7.8boqolkiiba wadarta dakhliga guud,iyadoo meelaha ugu dhibcaha sarreeyaay ka helayan qiyaas dhan 35.6Boqolkiiba wadarta dakhliga. Tani waxaykaloo caddaynaysaa laanqayrta deridaleh ee ka muuqata boggan hoose.Qiyaasta tirooyinka Giniga ee dhan 39.7.(Tirooyinka ginigu waxay u dhexeeyaan0 ilaa 100. Qiimaha ugu sarreeya ee

eberka ee ayaa tilmaamaya iskudheelitir sugan iyo 100 dhab ah balseaan isku dheelitirnayn).

Saboonimada xad dhaafka ah waxalagu qeexaa qiyaasta dadweynaha eemaciishadda noloshoodu maalintii kahoosayso $1 US Doolar, taas oo lagucabbiro hannaanka awoodaynta iskudheelitirka wax gadashad (PPP) markala adeegsado is-barbar-dhiga heercaalami ah. Qiyaasta tirada dadweynahaee ku noool xaaaladda ba’an eesaboolnimada ee lagu qiyaasay 43.2Boqolkiiba inay Soomaliya ka jirto.Saboolnimada xad dhaafka ah eemagaalooyinka, ayaa lagu qiyaasaa 23.5

25


Soomaaliya

Boqolkiiba iyo reer guraaga oo gaaraya53.4 Boqolkiiba. Xaaladaha rasmiga ah,marka tirada dadka ku nool xaaladdaba’an ee saboolnimada, waxa iyana laguqiyaasaa 2.94 million, taas oo isugu jirta0.54 million oo magaalooyinka ah iyo2.4 million oo deegaannada miyiga ah.

Qiyaasta guud ee saboolnimadawaxaya saldhig u ah tiro dad ah oo kunool $2 US Doolar maalintii oo ah 73.4Boqolkiiba dalka Soomaliya, taas oo kakooban 60.7 boqolkiiba magaalooyinka,iyadoo 79.9 Boqolkiiba ay ku nool yihiindeegaannada miyiga. Sida ay qiyastanicaddaynayso, 5 million oo ruux ooSoomaliya ku nool, ayaa sabool ah,

taasoo oo loo qaybin karo 1.4 Millioninay magaalooyinka ku nool yihiin, 3.6Million ruuxna ay miyiga degan yihiin.Celcelis sanadeedka dakhilga kororka(ee la wafajiyey hannaanka iskudheelitika awoodda wax gadashada)dadka noloshoodu ka hoosayso khadkasaboolnida xad dhaafka ah, ayaa laguqiyaasay ilaa $US Doolar 210.

Qiyaasta heer qaran ee sabool-nimada sida gaarka loo tilmaamaywaxaa la isku dayi doonaa, marka lagabaaraandago hannaanka qeexiddaqoqobyada kharajka.

26


Soomaaliya

Yoolasha horumarinta Millenium-ka

Yoolka ugu horreeya horumarinta Millenium-ka (MDG), waxay kudhawaaqayey in kala bar la dhimo tirada dadka ku nool xaaladda ba’an eesaboolnimada xad dhaafka ah sanadku marka uu gaaro 2015-ka, marka laeego heerka ay marayasay 1990kii. Tan macneheedu waa yaraynta saamigadadka gaarayey 43.2 Boqolkiiba oo ah kuwa faqriga xad dhaafka ah ku nool inla gaarsiiyo 21.6 Boqolkiiba sanadka 2015ka dalka Soomaaliya (Taas oo lagaqiyaas qaatay inaysan min 1990kii wax hoos u dhac ah la taaban karosamaynin). Taas oo muujinaysa in tirada dadka ku dhaqan miyiga ee xaaladdasaboolnimada ba’an ku nool in ay gaarayaan 53.4 boqolkiiba, kuwaas oo ubaahan in laga yareeyo qiyaas ahaan 26.7 Boqolkiiba haddii ay dhici karto insi siman loo yareeyo saboolnimada magalooyinka iyo goobaha miyiga ka jirta.Shaqadani waa mid dhib badan, hase yeeshee, ma ahan waxaan suuragalahayn, haddii la qaado tallabooyinka asaasiga ah ee lagula daagalamosaboolnimada, iyadoo la adeegsanayo istaraatiijiyadda hoos u dhigiddaxaaladaha Saboolinimada soo noq-noqonaysa ee dalka Soomaaliya.Dhacdooyinka iyo iska horimaadyada lama filaanka ah ee qaybo ka mid ahdalka Soomaaliya haatan ka jira, ayaa sii murjinaya xaaladda nabadgalyadaiyo xasiloonida goobahaas, wallow intooda badan la go’doomin karo ama lagusalayn karo dhacdooyin deegaanno gaar ah ku kooban. Si guud marka looeego, waxa muuqata rajo guulo laga gaaray dhinacyada soo kabashadadhaqaalaha iyo dib-u-dhiska horumarinta. Najiijooyinkaa waxaa lagu gaaraydadaal deegaannada gudaha laga sameeyey, kuwaas oo ay horseed ka yihiinWaaxyaha ganacsiga gaarka loo leeyahay. Si kastaba ha ahaatee, kaalmadacaalamiga ahi way kooban tahay. Hawlaha baaxadda leh, adeegyada iskudhafan ee waaxyaha dib-u-dhiska/barnaamijyada horumarinta ayaa iyana kamid ah talabooyinka lagu yarayn karo saboolnimada gobolladan xasilooniduku guulaystay. Tani, si kastaba ha ahaatee, waxay u bahan tahay faham weynoo ku wejhan xiriirka u dhexeeya saboolnimada iyo dagaallada. Waxa kaloolagama marmaan ah in loo hawlgalo khariidaaynta saboolnimada, iyadoo lasamaynayo hannaan lagula soconayo darasaadka saboolinuimada soonoqnoqonaysa, si lagu ogaado dhibaatooyinka iyo xaalahada sababa.

27


Soomaaliya

CUTUBKA 3aad

28


Soomaaliya

CUTUBKA 3aadAdeegyada asaasiga ah

Dhawr ka mid ah adeegyadaasaasiga ah ee soomaaliya, ayaa waxaaka mid ah hay’adaha waxbarashada,daryeelka caafimaadka iyo ilaha biyaha,iyadoo loo qaybiyo goobaha aykhasaaraha culus la soo derseenxilliyadii dagaalka sokeeye socday iyoiska horimaadyadii ka dambeeyey. Qaarka mid ah adeegyadan ayaa si wacanuga hirgalay meelaha qaarkood, kuwaasoo ka faa’iidaystay taageeradacaalamiga ah iyo gacan ay ka heleenwaaxyada ganacsiga madax-banaan eeSoomaaliay. Si kastaba ha ahaatee,marka laga reebo xogta laga hayoadeegyada Dugsiyada hoose/dhexe, majiraan xog kale oo guud ahaan dalka kajirta. Sidaas awgeed, jadwalkasahankani wuxuu isku taxa-luujiyey inla naqshadeeyo qaab baaritaan dhab ahloogu sameeyo sida dadweynaha looguheli karo adeegyada noocaan ah. Markala eego su’aalaha la weydiiyey ee kuwejehan helitaanka, awoodda,masaafada, waqtiga lagu gaari karogoobaha waxbarashada, caafimaadkaiyo ilaha biyaha (helitaanka markanwaxa loola jeedaa, sida rasmi ahaanlagu gaari karo, iyadoo awooddana loolajeedo, fursadda dhaqaalaha).

Heerka qaadashadaardayda

Soomaliya waxay ka mid tahaywadamada ugu hooseeya tirada ardayloo qaadanayo dugsiyada qaaraddaAfrika. Sahan ay hay’adda UNICEF kusameeysay dugsiyada H/dhexe ayaaqiyaastii muuijyey in ardayda kubiirayasa fasalka 1-8aad aydhamaayeen 286,808 sanadkii 2002,kuwaas oo isugu jiray 64 BoqolkiibaWiilal ah iyo 36 boqolkiiba oo Gabdhoah.

Tiradan qaadashada waxa loisticmaalay qiyaasta Dugsiyada H/dhexeheerka ku biiraysa ee wiilasha iyoGabdhaha iyadoo ay weheliso qiyaastatirada dadweynaha ee heerka da’kooxeedyada.

Haddaba, tirada guud ee qaadashadaardayda dalka Soomaaliya waxaa laguqadaray 16.9 Boqolkiiba, iyadoo 20.8Boqolkiiba ay wiilal yihiin, 12.7Boqolkiibana ay gabdho yhiin.

Machadyadawaxbarashada

Dugsiyada Quraanku waxay kuwejehan yihiin barashada Quraankakariimka ah, iyadoo qaar kalena ay ilaaxad Afka carabiga wax ugu dhigaanardayda. Qiimaha machadkani, aad buuu hooseeya dhinaca waxbarashada, taasoo ay sabab u tahay, iyadoo aymaamulaan, taageerana ay bulshaduu fidiso. Intooda badani waxay kushaqeeyaan dhismayaal ku meel gaarah ama geedaha hoostood, islamar-kaana xarumahani waa ay bahsan yihiin,waana la awoodi karaan in wax lagubarto. Celceliska Masaafada dugsiyadaQuraanku, waxa lagu qiyaasaa RubucKiloomitir wax aan ka badnaynmagaalooyinka iyo DeegaannadaMiyiga. Celceliska masaafada DugsiyadaH/dhexe waxaa lagu qiyaasaa Halkiloomitir oo Rubuc Dhiman. Masaa-fadani wax aan sidaas u badnayn bayka yar tahay dhinaca miyiga iyo reerguuraaga marka la barbar-dhigomagaalooyinka. Tani waxaa weeyeguryo isku dhafan meelaha aanmagaalooyinka ahayn. Haddaba,masaafada waxa loo la jeedaa ilaa 48Boqolkiiba oo keliya dhinaca Qoysaskareer Miyiga ah marka la barbar-dhigo93.8 Boqolkiiba qoysaskamagaalooyinka, kuwas oo la sheegay

29


Soomaaliya

inay heli karaan Dugsiyada H/dhexe. Majiraan Fursado Dugsiyada Sare ahdeegaannada reer miyiga ah. Helitaankamachadyada farsamada, aya la sheegayinay dhan yihiin 15.7 Boqolkiiba tiradadadka reer magaalka ah, taas oo markala barbar-dhigo ilaa 1.9 Boqolkiiba intabadan deegaanada reer miyiga. Intabadan jiritaanka fursadahawaxbadashadu ma ahan wax ladamanad qaadi karo helitaankooda,nabadgalyo darrida awgweed,deegaannoo badan oo ku yaallagobollada bartamaha iyo koofurtasoomaaliya ayea saamaysay helitaankiifursadahan. Inta badan dadkajawaabahn bixiyey, waxay xaqiijiyeen,in helitaanka waxbarashada dhaqaaleahan la awoodi karo. Si kastaba haahaatee, tani waxay ka tarumaysaaaragtida guud ee jawaab-celiyayaashala waraystay, marka la tago xaqiiqdaama awoodda adeegsadaha oo keliya.

Adeegyada caafimaadkaIlaa 56 Boqolkiiba dadka

magalooyinka ku dhaqan iyo 60Boqolkiiba dadka reer guuraaga ah,ayaa la xaqiijiyey inay ugu yaraan helikaraan hal xarun caafimaad celceliskamasaafad gaaraysa 1.3 km iyo 2.4 kmsi caadiga ah. Ilaa 63 boqolkiibaqoysaska deegaannada Magaalada kudhaqan iyo 36 boqolkiiba Bulshada reerguuraga ah, ayaa la xaqiijiyey inayawoodaan, xarumaha waaweyn eecaafimaadka ee hooyada iyo dhallaanka(MCH, 42.4%) iyo cisbitaalada (41.2%ee magaalooyinka iyo rugahacaafimaadaka (23.9%) iyo MCH-yada(19%) goobaha reer guuraaga.Adeegyada kale ee ay ka midka yihiinb u k a a n - s o c o d - e e g t o o y i n k adaawooyinka bixiya (OPD), Rugahacaafimaadka wareega iyo xarumahacaafimaadka.

Goobaha DhalmadaNatiijooyinka sahankani waxay

muujiyeen in inta badan ilmahu ay kudhashaan goobo aan lahayn daryeelcaafimaad oo haboon. Dhab ahaantii,marka dalka si guud loo eego, 88.2Boqolkiiba carruurta dhalata muddo halsano gudaheed ah, sahanku wuxuutilmaamay inay guri ku dhashaan; 8.8Boqolkiiba oo keliya, ayaa cisbillaadaama Goobaha kale ee caafimaadka kudhasha.

Gargaarka caafimadka, ayaa sidacaadiga ah meesha ka maqan, markauu ilamhu ku dhalanayo deegaannadamiyiga, taas oo lagu qiyaaso 0.5Boqolkiiba inay haweenku ku umulaancisbitaallo ama goobaha kale eecafimaadka.

Tani waxay u muuqataa, inaan guudahaan la haynin daryeel caafimad ootaabba-gal ah. 2.9 Boqolkiiba oo keliya,ayaa la xaqiijiyey in qoysaska reerguuraaga ahi ay heli karaan fursadoCisbitaal.

30


Soomaaliya

Ilaha gargaarka, xilligadhalmada

Ilaha ugu waaweyn ee gargaarkaxilliga dhalmada waa umulisodhaqameedyada (TBA). Ilaa 43Boqolkiiba dhammaan ilmahamagaalooyinka ku dhasha iyo 61Boqolkiiba ilmaha Miyiga ku dhasha,waxaa Umuliya, umuliso Dhaqameed-yada. Kalkaaliyaasha/umulisooyinkacaafimaadka ayaa iyaguna umuliyaqiyaas ahaan 23 Boqolkiiba ilamahadhasha oo isugu jira 40.7 Boqolkiiba

magaalooyinka iyo 11.7 Boqolkiiba reerguuraaga. Xubnaha qoysaska ayaacaawiya ilaa 18.7 Boqolkiiba , halka 7.2Boqolkiiba magaalooyinka iyo 25.5Boqolkiiba goobaha aan magaalooyinkaahayn. Dhakhatiirta ayaa gargaarahaweenka ku dhasha magaalooyinka,taas oo lagu qiyaaso 6 Boqolkiibawadarta guud.

Xubnaha qoysaska ayaa , qaraabadaam a saaxiibada aya iyaguna caawiyaafartii ilmood mid ahaan carruurta kudhalata deegannada miyiga.

31


Soomaaliya

BiyahaCelceliska masaafada ilaha biyaha uu

bin’aadmigu isticmaalo waa ilaa 0.5 kminta lagu jiro xilliyada Roobabku jiraaniyadoo 0.7 km lagu qiyaaso xilliyadaAbaaraha deegaannada magaalooyinka.Tirooyinka u dhigma goobaha reerguuraga waa qiyaastii 1.2 km iyo 5.8km. Ilaa seddex meelood meel ahaandadka waxay fursad u hela inay biyahatuubbo gashtaan dhinaca magaaloo-yinka marka la barbar-dhigo ilaa 3.8Boqolkiiba Goobaha miyiga. In ka badannus magaalooyinka waxay ku tiirsanyihiin ceelasha caadiga ah ama kuwamatoorka leh laba xilli ee roobka iyo

abaartaba, iyadoo sidoo kale reerGuuraaguna ceelashaasi u yihiin ilahaugu muhiimsan xiilliyada Abaaraha,waxayna Baraagaha (barkado loosamaysto inay u celiyaan biyahaRoobka), waxaana la dhisaa xilliyadaabaaraha. Ilaa 47 Boqolkiiba dadkamagaalooyinka iyo 96 Boqolkiibamiyiga, ayaa caddeeyey inaysanisticmaalin biyo la daweeyey. Si kastabaha ahaatee, waa in maskaxada laguhayaa, in tirooyinkani inay ku salayasanyihii naragtiyo deegaaneed, islamar-kaana aan loo qaadan Karin aragti ayhay’aduhu qabaan.

32


Soomaaliya

Faya-dhawrkaNus ka mid ah dadweynuhu fursad

uma helaan musqulo wanaagsan. Taniwaxaa magalooyinka lagu qiyasaa ilaaBoqolkiiba 6, halka 70 Boqolkiibadhinaca miyaga lagu qiyaaso. Faya-dhawr la’aanta, waxa ka mid ahqashinka aan la uruurin, kaas oo sida laxaqiijiyey 27 Boqolkiiba dadweynaha aydhibaatooyinka ugu xun ee deegaankuay ka jiraan magaalooyinka. Tirada udhiganta deegaannada reer guuraagawaxa weeye 6 Boqolkiiba, iyadoo taassabab looga dhigayo iyadoo aysan kajirin wacyi-gelin dhinaca faya-dhawrkaah.

Fursad la’aanta daryeelkacaafimaadka, biyo nadiif ah oo la cabboiyo faya-dhawr haboon sidoo loo helilahaa qayb baaxad leh oo dadweynahaka mid ah, ayaa u muuqata inaydhibatooyinka ugu waaweyn ee kaqaybqaataan cudurrada iyo dhimashadadheeradka ah iyo cimri gaabnidabulshada la soo deristay.waxay kalooraadadka xaaaladahani dhimashadu inatusaysaa ilaa muddo hal sano ka horintii sahankan la qaaday natiijadii ka sooif baxday.

33


Soomaaliya

CUTUBKA 4aad

34


Soomaaliya

CUTUBKA 4aadDhaqan ahaan, bulshada Soomali-

yeed habka oraahda aan qornayn eeay wax isku gaarsiiyaan, ayaa ah habis-gaasiineed oo muhiim ah. Si kastabaha ahaatee, wax yar baa laga og yahayhannankiisa is-waafaqajinta sancadacasriga ah ee habka isgaasiinta. Sidaasawgeed, sahanku wuxuu isku taxa-luujiyey inuu soo uruururiyo xog, si laguxaqiijiyo ilaha iyo baaxadda hirarka eeuu ku baaho noocyada qalabkawarbaahinta ee jira.

Isticmaalka qalabkawarbaahinta

Ugu yaraan waxaa lagu qiyasay inhalkii ruux oo lab ah ee 78 Boqolkiibaqoysaska iyo hal Ruux oo dheddig ah63 Boqolkiiba qoysaska magaalooyinkau dhagaystaan Idaacadda si joogto ah.Tirooyinka dhiggooda ah eedeegaannada reer guuraaga ayaa laguqiyaasay iyagana 44 Boqolkiiba iyo 31Boqolkiiba. Boqolkiiba 19 qoyasaskareer magaalka ah, ugu yaraan hal ruuxoo lab ah, ayaa joornaalada si rasmi ahu akhriya. Tirada dhiggeeda ah eedheddigga ayaa ah 9 Boqolkiiba.Inkastoo joornaalada iyo wargaysyadawaraaqaha ah laga soo saaro

magaalooyinka waaweyn, baaxad-dooda, tusmadooda iyo xilliyadoodunaway kala duwan yihiin, taas oo xitaajoogtayntoodu ay iyaduna kala duwantahay meel ilaa meel.qiyaas ahaan nuska mid ah qoysaska reer magaalka ahiyo 90 Boqolkiiba reer Guuraaguweligood ma akhriyaan joornaalada iyowargaysyadaba. Tani waxaymuujinaysaa sarreynta wax-qoris akhrisla’aanta dadka waaweyn, iyagoo aydhibatada qayb ka tahay inaanwargaysyada laga helin deegannadamiyiga iyo Magaalooyinka yar yar.

Qaabka is-garsiintaTelefoonka (18.7%), Raadiyaha

Fooniyaha (HF) (33.4%) iyo Fariin-qaadaha (39%) ayaa ah ilaha joogtadaah ee ugu waaweyn ama is-gaasiintamunaasabadeedka Soomaaliya(Jaantuska 4.1). Habku waa isku middeeegaannada magalaad iyo miyigaba,farqiga u weyni waa heerka gaarka ahee ay tefoonada u isticmaalaan dadkamagaalooyinka. Arrintan waxaa u sababah, iyadoo aan guud ahaan telefoonadalaga isticmaalin deegaanaada reerguuraaga ah, taas oo iyana ka duwanFariin-qaadaha iyo adeegyadaRaadiyaha.

35


Soomaaliya

Boostada berriga iyocaalamiga

Dal aan nidaamka Boostada lahayn,waa muhiim in la baaro fursada lagugaarsin karo waraaqaha berriga iyo heercaalami (ee ay ka midka yihiin fariimahacodadka ah). Iyadoo la raacayo,sahankan su’aalo gaar ah oo saameeyahelitaanka waraaqha berriga iyo kuwacaalamiga ah. Ilaa 48 Boqolkiibaqoyayska ayaa la xaqiijiyey inay helaanwaraaqaha berriga iyo 40 Boqolkiiba ayhelaan waraaqaha caalamiga ah muddohal sano ka hor intii uu socdaysahankani. Habkani wuxuu si weyn ula

mid yahay deegaarada magaalooyinkaiyo reer guuraaga ah. Isha ugu weynee kala wareejinta waraqahani waafariin-qaadaha, taas oo ku kala duwanqiyaas ahaan 44 Boqolkiiba (magaalada-waraaqaha caalamiga ah) ilaa 61.6Boqolkiiba (deegaannada Reer guuraagaah ee Waraaqaha Berriga). Tan waxa laxiriira raadiyaha (28-30%) waraaqahaBerriga, iyadoo Telefoonkuna yahay (35-38%) waraaqaha caalamiga ah.Hay’adda ICRC-(laanqayrta Cas eecaalamiga ah) ayaa iyaduna gacan kagaysata kala wareejinta waraqaha,laakiin tani waxay inta badan la xiriirtaamagaalooyinka.

36


Soomaaliya

Hababka GaadiidkaIlaa 44 Boqolkiiba qoysaska

Soomaaliyeed waxay gaadiid ahaanjoogto ah u isticmaalaan baabuur/gawaarida. Istcmaalka gaadiidkan eedhinaca magaalooyinku wuxuu labogoor ka ballaaran yahay marka labarbar-dhigo kan laga isticmaalodeegaannada reer guuraaga ah oo

qiyaastii magaalooyinka (67.9%) iyoreer guuraaga (32.3%). Socdaalkacagta la deegsado wuxuu caado u yahaydhinaca miyiga ama reer guuuraaga(34.4%) marka loo eego adeegsigabaabuurta.Dameeraha ayaa iyaganaGaadiid ahaan si baaxad leh loogaisticmaalaa deeegaanka Reer guuraagaah (25.9%), iyadoo geeluna uu ku sooxigo qiyaas dhan (6.6%).

37


Soomaaliya

CUTUBKA 5aad

38


Soomaaliya

CUTUBKA 5aadKaalinta Haweenka

Dhaqan ahaan, haweenka Soomaali-yeed kaalin muuqata kuma lahaynlabadaba hawlaha qoyska iyo bulshadaguud ahaan. Si kastaba ha ahaatee,hadda waxaa jira ifa-faalo caddaynayainay door muhiim ah ku leeyihiindhinacayada dhaqaalaha iyo jahadabulshada wixii ka dambeeyey dagaalladasokeeye. Jadwalka sahankani wuxuucaddaynayaa qiyaasaha kaalinta go’aanqaadashada hawlaha qoyska iyo arrimokale oo ay kaalin muuqata kaga jiraansida dhinacayada dhaqaalaha iyobulshada. Su’aalahani waxay kusalaysan yihiin oo keliya xubnahaqoyska ee Dheddigga ah. Marka labarbar-dhigo su’aalaha guud ee kale,heerka jawaab la’aanta, ayaa ah tanugu sarraysa waaxdan.

Guud ahaan waxaa la xqiijiyeyhawlgallada dhaqaalaha iyo bulshada silagu ogaado kaalinta haweenku ay kaqaataan go’aan qaadashada. Haweenkaayaa mid ahaan kaalin ku leh la tashigaama inay go’aan ka gaaran markaQoyska loo soo iibinayo qalabka cimrigadheer/cimri-dheerida u-ekaan kara(73%), madadaalinta martida (68%),Kaalmaynta qaraabada (77%), bixintakharajka xafladaha (71%), maamuliddamiisaaniyadda Qoyska (79%),waxbarista carruurta (81%) iyo iibintawax soo saarka Qoyska (50%). Habkaniwaa isku mid labada deegaan eemagaalada iyo Reer guuraga ah.

39


Soomaaliya

Kaalinta haweenka ee kaqaybgalka hawlagalladadhaqaale-bulsheed

Xubnaha dheddig ee qoyska ayaa laweydiiyey kaalinta ay ka qaataan waxqabadka kooxaha haweenka iyogolayaasha deegaanka. Kooxda ugucaansan bulshada ee ku wejehandhinaca haweenku, waa Ururkahaweenka, kuwaas oo sida badan ka jiraheer degmo oo ka wakiil ah dhammaanqaybaha haweenka kala duwan eeBulshada. 6.4 Boqolkiiba iyo 16.8Boqolkiiba qoysaska magaalooyinka iyo3.6 Boqolkiiba iyo 13 Boqolkiibaqoysaska reer guuraaga ah, ayaa lacaddeeyey inay si joogto ah amamunaasable ah ay uga qaybgalaankooxaha haweenka.

Haween gaaraya min 71.2 Boqolkiibaqoysaska reer magaalka ah iyo 78Boqolkiiba Qoysaska deegaanadamiyiga ah, ayaa muujiyey inaysanweligood ka qaybagalin wax hawl ah ooay leeyiihiin kooxaha haweenka.

Sidoo kale, heerkooda ka qaybgalkagolayaasha deegaanku aad ayuu uhooseeyaa. Inkastoo aysan jirin tirooyinla barbar-dhigi karo dagaallada ka hor,sidaas awgeed, dareenka guud wuxuuu muuqdaa in heerka ka qaybgalkooduuu sare u soo kacay.

Tani waxay caddayn u tahay inaykaalin mug leh ka qaatan hawlgalladadhinaca Dhaqaalaha.

Ilaa 21 Boqolkiiba qoysaska, ayaa lasheegay inay si joogto ah ugashaqeeyaan beeraha qoyska/xoolodhaqashada, 11 Boqolkiibana ay kashaqeeyaan Dukaanno, ama Daba-kaayooyin, iyadoo 8 Boqolkiiba, aygunnooyin ka helaan shaqooyinka ayfuliyaan.

40


Soomaaliya

41


Soomaaliya

CUTUBKA 6aad

42


Soomaaliya

CUTUBKA 6aadXaaladaha Deegaanka

Waxyeelada deegaanka Soomaliya,waxaa in muddo ahba indhahooda soojiidatay indhaha Bulshada maxaliga ahiyo kuwa caalamiga ah. Maqnaanshahahay’adihii ay arrintani khusaysay eedawliga ahaa awgeed, ayaan waxan jirinwax hab-raac ah oo lagu baari goobokhasaaraha deegaanka iyo la socoshadaxaaladihiisa. Sidaas awgeed, sahankaniwuxuu raadiyey sababaha keenaywaxyeelada soo gaartay deegaanka.Jawaab-celiyaasha, waxa la weydiiyeyinay sheegaan nooca ay u malaynayaainuu sababay ama ka mid yahaydhibaatooyinka ugu culus eewaxyeeleeya deegaanka. Si haddabaloo ogaado tilmaanta dhabta ah eewacyi-gelinda deegaanka, nooca ayqoyskasta tilmaameen ma noqonin sidaay wax u qeexeen mid ku filan baaxaddawaxyeeladaas.

Abaaraha ayey qoysaskuxaqiijiyeen 28.5 Boqolkiiba inay yihiinkuwa ugu muhiimsan waxyeeladaas,iyagoo ku xijiyey Kaneecada/Qaniinkadiqsiga-tse-tse fly-ga (14.3%), fayadhawr la’aanta (8.5%), carro guurka(8.2%), Gubista Dhuxusha (7.8%),Jarista keymaha (6%), iyo Qashinka ooaan la uruurin (4.8%).

Noocyada kale ee la xaqiijiyey waxaaka mid ah nabadgalyo la’aan, hoos udhaca isku dheelitirka biyaha, Gaajada,daadadka, cayayaanka miraha gala,miinada, wasakhaynta deegaanka iyoHoos-u-dhaca shaxda biyaha roobka.Arrimah muhiimka ah ee lagu xusaydhinaca jaridda keymaha, waxaytilmaantay iyadoo ay sii badanayaandeegaanada cusub ama ku meel gaarkaah ee laga dhisayo meelaha keymahadhirta laga banneeyey. Fikirkaas kaduwan oo ay qabaan reer magaalka iyoreer guuraagaba, ayaa tilmaamaya, inwaxyeelada ugu ballaaran ee deegaankuay soo gaartay xilliyada dagaallada

43


Soomaaliya

sokeeye ay dalka ka dheceen. Waxaiyana jirta tilmaamo farqiyo u baahanin la tixgaliyo oo ay ka midaysan yihiin.Magaalooyinka iyo deegaannada Miyiga,waxyeellooyinka ugu ba’an eedeegaanka dhibaateeya, marka lagareebo Kaneecada/Diqsiga qaniinka,jarista keymaha iyo miinada. Hoosayntaboqoleyda miinada (0.6%) mamuujinayso muhiimadda saamayntaguud ee ay leedahay. Qoysaska jawaab-celiyey, waxaa markii hore la su’aalay,nooca ay la tahay inuu ugu muhiimsanyahay waxyeeladiisu.

Kaddib markii ay caddeeyeenjawaabahooda, waxa haddana lasu’aalay inay ka jawaab-celiyaan, sidaay isku saameeyaan noocyada aysheegeen ee ahaa qaniinyadakaneecada iyo Diqsiga, Gubistadhuxusha, jarista kaymaha, Musqulola’aanta, xaalufka daaqista xoolaha,hoos-u-dhaca roobabka, hoos-u-dhaca

tayada biyaha iyo hoos-u-dhacajillaabashada Kallunka, ay deeganka ugaystaan. Inkastoo magaalooyinka iyoreer Guuraguba ay isku eg-yihiinnoocyada ay deegaanka ku tilmaameenhaddana xaaladaha Deegaanku waxaykaloo leeyihiin astaamo ka badan kuwaay jawaab-celiyayaashu sheegeen,dhammaan noocyada kala duwan,marka laga reebo waxyeelladaqaniinyada kaneecada iyo Diqsiga.

Tusaale ahaan, Gubista dhuxushuwaxaa la xaqiijiyey inay ka mid tahaydhibaatooyinka ugu culus deegaanka oogaaraysa 56.5 Boqolkiiba ee qoysaskamagaalooyinka, marka la barbar-dhigoilaa 74.3 Boqolkiiba goobaha reerMiyiga. Saamaynta ay dhammaannoocyadaasi deegaanka u leeyhiin, ayaasi ka ballaaran u raadaynayadeegaannada reer guuraagu ay kudhaqan yihiin.

44


Soomaaliya

53


Soomaaliya

CUTUBKA 8aad

54


Soomaaliya

CUTUBKA 8aadGebegebo

Natiijooyinka sahanka qoysaskawaxay tilmaameen xaaladda haatan eeDhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya.Waxay muujinaysaa milicsi lagusamaynayo arrimo kala duwan, ayna kamid yihiin; Sidee Soomaaliya ay ulaqabsanaysaa marxaladda maqnaanshadawlad qaran (ama hannaandhismeheedu liito marka ay dawladjirto) iyadoo jawaab-celintu ay muujisaybaahida loo qabo qaar ka mid ahadeeggyada asaasiga ah ee dhaqanahaan ay fuliso dawladdu iyo hay’dahahay-kalka dawliga ah. Sahankannatiijadiisu waxaa uu caddaynayaainaysan jirin wax macne samaynaya ooadeegyadaas ka muuqda. Waxaysetusaalaynayaan muuqaalo koo-koobanmarka la eego waaxyaha kala duwan eesahanka lagu sameeyey, iyadoo aylagama maarmaan tahay in kaalmodheeraad ah loo helo sidii lagu siiambaqaadi lahaa daraasado hor leh eewaaxaha iyo waaxyo-hoosaadyadadhinacyada dhaqan-celinta iyohawlgallada horumarineed.

Waaxda ganacsiga madaxa-bannaanee hadda jira, ayaa inta badan fulisaadeegyada asaasiga ah ee ay kahawlgali jireen hay’adihii dawliga ahaadagaallada ka hor. Dhinaca tabanaha ahmarka la eego, waxay intooda badanxooggooda iskugu geeyeenmagaalooyinka,taasoo la xiriirtaahmiyadda ganacsiga ee ay leeyihiin.Waxa kaloo jira dad fara badan oo aanawoodin adeegsiga fursadahaasdhinaca dhaqaalaha awgeed. Inkastooay jiraan tallabooyin horumarineed ooay ku tallaabsadeen waaxyo badan ooxasaasi ah, sida caafimaadka,Waxbarashada, Biyaha, iyo faya-dhawrka, marka la barbar-dhigo

tilmaamayaashii dagaalka ka hor eedhinaca Dhaqale-bulsheedka, taasooweli ay muuqato in intooda badan ayheer ahaan ka hooseeyaan tixraacyadiijiray dagaalka ka hor.

Si kastaba ha ahaatee, kororka qaarka mid ah waaxyahaas, labadaraadle,is-gaasiinta, ayaa aad uga horumarsanheerkii dagaallada ka hor dalka kajiray,iyadoo dhammaan ay dumeen,kuwaas oo dhammantood ku jiraygacanta dawladda, islamarkaanaganacsiga gaarka ahi uusan xor ahayn.Marka la eego burburka ku yimidhay’adihii dawladda iyo adeegyadiiBoostada, is-gaarsiinta gudaha iyodibadda iyo kala wareejinta waraaqahaayaa weli si haboon u kala socda oo aanha kasho lahayn. Lacagta Xawaaladahaee ka imaanaya dadka dibadaha kudhaqan ayaa u muuqata arrin muhiimah oo ka qaybqaadatay kobcintadakhliga qoysaska. Lacagaha la is-weydaarinayo dalka Soomaaliya, ayaaintooda badan waxaa gudbiyashirkadaha xawaaladaha.

Taasi waxay muujinaysa in wacyi-gelintu ay si aad ah dhinacaas ukobocday dalka Soomalida, iyadooarrimaha Deegaanka la xiriira, gaarahaan reer guuraaga iyo bulshooyinkamiyiga ku nool. Natiiyooinka sahankaniwuxuu kaloo caddeeyey inay jiraanwacyi-gelin asaasi ah oo ku wejehancudurka dilaaga ah HIV/AIDS-ka markaheer qoys lagu qiyaaso.

Kaalinta haweenku ay bulshada amaqoyska ku leeyihiin ayaa muujinaysainay aad muhiim u tahay, marka labarbar-dhigo xaaladihii dagaalka ka hor.Waxay qorshaynayaan (haweenku) doorlixaad leh oo ay ka qaadanayaandhaqaalaha qoyska. Ka qaybgalkoodago’aan qaadshaha hawlaha qoyska ayaaiyana ahmiyad aad u sarreysa leh.Nidaamka garsoorka dhaqameed, ayaa

55


Soomaaliya

isna gacan ka gaysanaya sidiinabadgalyo iyo xasilooni loogu soodabbaali lahaa qaybo badan oo dalkaSoomaliya ka mid ah.

Hoosaynta heerka wax qoris-akhrisla’aanta iyo waxbarashada, fursadahahelitaanka biyaha la cabbo oo liita, faya-dhawr la’aan, daryeelka caafimaadka iyohoosaynta kororka dakhliga sanadeedee qoyska, oo guud ahaan xaddigiisuhooseeyo marka laga eego heerkahorumarideed ee Soomaliya. Guulahawaaweyn ee la taaban karo ee Safkahore uga jira dhinaca Dhaqaale-bulsheedka , ayaa waxay Soomaliya kadhigtay meelo ay xiisado ka tagaanyihiin, islamarkaana ay hoosayso heerkakaalmda caalamiga ah ee ay u baahanyihiin, iyadoo ay sabab u tahynabadgalyo la’aan sababtay inaan sihaboon gurmad samafaleed lagugaarsiin karin.

Haddaba, waxaa la soo jeediyey inla uruuuriyo xogta tira-koobyadaDhaqaale-bulsheed ee saameeyakooxaha bulshada iyo OolkaJoqraafiyeed. Waaxda sahannada aanrasmiga ahayn, ayaa iyaduna haatan kasocota deegaannada magaalooyinka.Tirakoobyada ganacsiyeed ee laga soouruuriyey Dekadaha waaweyn, ayaadadaalka laga sameeyey sidii loogu

baahin lahaa xog guud oo laga sooqaado dekadaha kale ee waaweyn,garoomada, iyo sidoo kale si loo qiyaasoganacsiga xuduudahaha iskaga gudba.isku dayadaas ayaa sidoo kale lagasameeeyey tirakoobyo heer qaran ahsaboolnimda gaarka ee jirta. Waxayarrintani caddaysay in hindisayaashaasay xawli galin doonaan xogta lagu soouruurinayo saboolnimada iyo khariida-daynta saboolnimada Soomaaliya.

Dadaallo hor leh oo la xiriira xoojintacalaamadaynta farsamo shaqo ee iskudhafan ayaa socda, iyadoo ay bar-bar-socdaan sidii loo samayn lahaa hannaanQorshe marxalad-dhexe ee soouruurinta xogta tira-koob iyo sidii loodhisi lahaa baaxadda hay’ado tira-koobka ka shaqeeya dalka Soomaaliya.Dhammaan dadaalladani waxay kaalinka qaadan doonaan dib-u dhiska waxsoo saarka dhaqaalaha yar-yar eexaaladda ba’an ku sugan iyo xogtasaacadaha dheeraadka ah, taas oolagama maarmaan ah in la fahmo iyoqaabka loola socon karo xaaladdadhaqalaha wax soo saarka yar-yar iyosamaynta hannaanka wargelintasiyaasadeed oo ah tubta qura ee aySoomaalidu ku gaari karto baahidoodaugu wanaagsan.

56


Soomaaliya

Xaaladda dadka iyo guriyahaLiiska Shaxda

57


Soomaaliya

58


Soomaaliya

59


Soomaaliya

60


Soomaaliya

61


Soomaaliya

62


Soomaaliya

63


Soomaaliya

64


Soomaaliya

65


Soomaaliya

66


Soomaaliya

67


Soomaaliya

68


Soomaaliya

Shaqda iyo dakhliga

69


Soomaaliya

70


Soomaaliya

71


Soomaaliya

72


Soomaaliya

Adeegyada Asaasiga ah

73


Soomaaliya

74


Soomaaliya

75


Soomaaliya

76


Soomaaliya

77


Soomaaliya

78


Soomaaliya

79


Soomaaliya

80


Soomaaliya

81


Soomaaliya

82


Soomaaliya

83


Soomaaliya

84


Soomaaliya

85


Soomaaliya

Is-gaarsiinta

86


Soomaaliya

87


Soomaaliya

88


Soomaaliya

89


Soomaaliya

90


Soomaaliya

91


Soomaaliya

92


Soomaaliya

93


Soomaaliya

Ka qaybgalka kaalinta haweenka

94


Soomaaliya

95


Soomaaliya

Dhibaatooyinka Deegaanka

96


Soomaaliya

97


Soomaaliya

Waxyaabaha aan lagu talo-galin

98


Soomaaliya

99


Soomaaliya

100


Soomaaliya

101


Soomaaliya

102


Soomaaliya

103


Soomaaliya

104


Soomaaliya

105


Soomaaliya

106


Soomaaliya

107


Soomaaliya

108


Soomaaliya

109


Soomaaliya

110


Soomaaliya

45


Soomaaliya

CUTUBKA 7aad

46


Soomaaliya

CUTUBKA 7aadArrimaha kale eedheeraadka ah

Dalka Soomaaliya, xaabada/qoryahala shito ayaa loo isticmaalaa Boqolkiiba60 nolosha qoysaska, taas oo ah ishaugu muhiimsan ee shidaalka wax lagukarsado, iyadoo Boqolkiiba 79, aynadadku ku soo gurtaan lacag la’aan.Dhuxusha, ayaa iyada Boqolkiiba 39 looisticmaalaa arrimaha qoysaska, taas oo96 Boqolkiiba la iibsado. Isha ugu weyn

ee shidaalka wax lagu karsado waadhuxusha (74%) magaalooyinka iyoxaabada/qoryaha (78%) deegaanadareer guuraaga ah. Saamiga shidaalladakale iyaguna muhiim gaar ah ayeyleeyihiin. Xagga iftiinka, Boqolkiiba 87qoyaysku waxay isticmaalaan gaaskadareeraha ah, iyadoo Korontadana laisticmaalo ilaa 7.4 Boqolkiiba. Haseyeeshee, korontadu ficil ahaan kamasuurtagasho deegaannada miyiga(0.5%). Shidaallada kale waxaa laisticmaalaa inay guryaha Korontosiiyaan qiyaas dhan ilaa 5.6% .

Maaweelada iyoCiyaaraha

Waxyar baa laga og yahay inta aydadka Soomaliyeed xiiiseeyaannashaadaadka maaweelada iyociyaaraha kala duwan iyo ciyaarahaheerka guryaha dhexdooda ku kooban.Boqolkiiba lix ayaa qoysaska la sheegayinay si joogto ah ama munaasabale ahu daawadaan shineemooyinka amaCajaladaha maqal-muuqaalka ah eebarxadaha guryahooda. Xubnaha

dheddig,ayaa lagu tilmaamay min 4Boqolkiiba inay isla nashaadaadkaas kaqaybgalaan. Tirada u dhiganta eeheerka daawashada Riwaadaha ayaagaaraysa 1.5 Boqolkiiba Labka iyo 1.1Boqolkiiba dheddigga. Waxa jira farqiaan sidaas u badnayn oo u dhexeeyaka qaybgalkaas Qoysaska deegaannadaMagaalada iyo reer guuraaga.

Soomaliya, waxay kaalin lixaad lehka qaadan jirtay ciyaaraha isbortigaDagaalka ka hor. Si xiriir ah, ayaa

47


Soomaaliya

arrintaas waxaa raad weyn ku yeeshaydagaallada sokeeye, kuwaas wiiqayawooddii iyo kartidii isboortigu lahaa,taas oo ay sabab u tahay inaysan jirinadeegyo gudaha ah oo arrimaahaaskaalmeeya, iyadoo sidoo kale, aycaqabado hor istaageen ka qaybgalkiifursadaha caalamiga ah ee ciyaarahakala duwan ee dunida ka dhaca.

Si kastaba ha ahaatee, danayntaciyaaraha loo qabo ayaa soo fufaya ilaahadda. Natiijooyinka sahankani waxaymuujiyeen in xubnaha lab ee qoysaskaka qaybgalaya isboortiga lagu qiyaasay6.7 Boqolkiiba, iyadoo xubnaha

dheddigna ay gaarayaan 2 Boqolkiibaqoysaska u daneeya isboortiga si joogtoah ama munaasabadle ah.

Waxaa kaloo iyana jira, farqiyomuuqda oo u dhexeeya Qoysaskadeegaannada Magalooyinka iyo miyiga,waxaana kaalinta reer guuraaga eeciyaarahaas lagu qiyaasaa wax ka yartobankiiba hal dhinaca Magaalooyinka.Hal ama ka badan xubnaha lab hal amaka badan xubnaha dheddig.

48


Soomaaliya

Wacyi-gelinta dulinkaHIV/AIDS-KA

Aad ayey u yar tahay xogta la xiriirtaDulinka dhaliya cudurka dilaaga ah eeHIV/AIDS-ka ee dalka Soomaaliya.Qayb ahaan xogta la helay ee HIV/AIDS-ka, waxay muujinaysaa heer aantaxadar dheeraad lahayn4 , inkastoo aanwax badan laga ogayn saamynta dadkaee dhinaca wacyi-galinta HIV/AIDS-ka.

Waaxda su’aalaha sahankan ee HIV/AIDS-ka ee qoysaska la waraystay, ayaawaxa ku jiray baaritaanno, la doonayoin lagu ogaado tallaabooyin hor-dhac ahoo dhinaca wacyi-gelinta la xiriiray.Dadka jawaab-celinta sameeyey, waxaala waydiiyey dhawr su’aalood, si laguogaado sidii lagu baari lahaa qaabkaasaasiga ah ee wacyi-gelintaas ugusamayn lahaayeen HIV/AIDS-ka.

4 Heerka taxadarka dheraadka ah ayaa lagu qiyaasay 0.9 Boqolkiiba, iyadoo la raacayoxogta laga helay W/galbeed Soomaaliya sanadkii 1999kii. Hase yeeshee, hay’adaha WHOiyo UNICEF ayaa caddeeyey, in dalka Soomaliya uu leeyahay tilmaamayaasha guud ee“Dulinka” HIV/AIDS-ka xoojiya ama dadka gayeysiin kara inuu ku dhaco.

49


Soomaaliya

Ilaa 76 Boqolkiiba dadka jawaab-celinayey waxay caddeeyeen inay horeu maqlay HIV/AIDS-ka; boqolkiiba 20inaysa maqleen, iyo 4 Boqolkiibajawaab kama bixin. Jaantuska soo socdawxuu muujinaya farqiyada u dhexeeyaqoysaska Magaalada iyo reer guuraaga.

Si loo caddeeyo fikradaha iyoogaanshaha fahamkooda iyo wacyi-gelinta asaasiga ee ku wejehan HIV/AIDS-ka, su’aalo dheeraad ah ayaa looadeegsaday dadka jawaab-celiyayaashaee , iyagu hore u sheegay inay maqleenDulinka HIV/AIDS-ka, si ay faallo ugabixiyaan “run”, “Been” iyo “Ma aqaan”,sidaan ayeyna oraahdu u qornaayeen:

HIV/AIDS Daaweyn buuleeyahay;

HIV/AIDS waa la isku gudbiyaa;

HIV/AIDS wuxuu ku dhacaaHaweenka oo keliya.

Natiijooyinku waxay caddeeyeen intixgalin asaasi ah ay mudan tahaykaalinta wacyi-gelineed ee ay soojeediyeen dadka jawaab-celinta bixiyey.

Ilaa Boqolkiiba 95 dadka jawaab-celiyey, ayaa sheegay in HIV/AIDSuusan wax dawo ah lahayn, HIV/AIDS,waa cudur la isku gudbiyo, iyadoo HIV/AIDS-ku uu ku dhaco Rag iyoHaweenba. Wacyigelintu qiyaas ahaynwaxay heerkeedu ku sarraysaaMagaalooyinka marka loo eego Reerguuraaga. Ilaha ugu muhiimsan eexogta HIV/AIDS-ka laga helo, ayaa lagusheegay Idaacadaha/TV-ga (60.7%),iyadoo ay ku xigaan Saaxiibada iyoqaraabada qiyaas dhan (26%), xubnahaqoyska qiyaas dhan (8.1%) iyo Agabkadaabacan qiyaas dhan (3.1%).

Celcelisyada kor ku qoran waxay kusalaysan yihiin jawaabihii ay bixiyeendadka la waraystay oo u badnaa

hoggaamiyayaasha Qoyska. Tani mamuujinayso wacyi-gelinta xubno kale ooka mid ah qoysaska.

Aragtida nabadgalyadaheer Deegaan

Baaritaannada la xiriira dhinacanabadgalyada Soomaaliya, waxaa sijoogto ah u sameeya hay’adahacaalamiga ah, taas oo qayb ka ahkaalmada bini’aadmi’nida ee Soomaaliyaloo fidiyo. Qaybo badan oo Soomaaliyaka tirsan ayaa nabadgalyo darro xilliyogaar ah ay ka jiraan, taas oo beeshacaalamka u suuragalin wayday inaygoobaahaas tagaan. Jawaab-celintadadka sahanka lagu sameeyey, ayaa laweydiiyey heerka dhacdooyinkanabadgalyo darro ee xaaladahaDeegaankooda. Guud ahaan, waxayqiyaasta dadka nabadgalyo wanaaggamuujiyey ay gaaraysay 62 Boqolkiiba,halka Boqolkiiba 30 ay tilmaameen inaycaadi tahay xaaladdu, iyadoo Boqolkiiba4 ay caddeeyeen inay xaaladdu aad uliidato, waxaa iyana aan jawaab bixininBoqolkiiba 4 kale oo dadka wax lawaydiiyey ka mid ahaa. Deegaannadareer guuraaga ah qaarkood ayaa ilaaBoqolkiiba 70 nabadgalyadu inaywanaagsan tahay xaqiijiyey, marka looeego jawaabaha ilaa 48 Boqolkiiba ookeliya qoysaska reer magaalada ah eearagtidaas iyaguna muujiyey. Arrintan,waxaa laga yaabaa inay sabab u tahaymidnimada baahsan ee qabaa’ilka/jifooyinka reer guuraaga ah ee meelwada dega u dhaxaysa, sidaasdarteedna nabadgalyadu inaywanaagsan tahay caddeeyey.

Joogitaanka kooxaha hubaysan, ayaala xaqijieyey ilaa 81 Boqolkiiba qoysaskamagaalooyinka iyo reer guuraaga inaysabab u tahay dhibaatooyinkanabadgalyo darrida ah ee jira. Jawaab-celiyayaashu waxay kaloo caddeeyeenxiriirka ka dhexeeya waaxyaha kale iyodhinaca badbaadada bini’aadminimada.

50


Soomaaliya

51


Soomaaliya

Helitaanka NidaamGarsoor

Dadka jawaabaha bixiyey, waxa lasu’aalay aragtidooda ku wejehanxaaladda nidaamka garsoorka ee jira iyoqaabka uu u shaqeeyo. Nidaamkagarsoorka ku salaysan heer bulsho,ayaa waxa gacanta ku hayahogaamiyaasha qabaa’ilka/Bulshada,kaas oo ay sida la caddeeyey boqolkiiba96 laga heli karo Magaalooyinka, iyadoo97.8 Boqolkiiba uu ka jiro dhinaca reerguuraaga qoysaska ku dhaqan, iyadoouu soo raaco Golaha oday-dhaqameedyada oo dhan (85 Boqolkiibamagaalooyinka iyo 86.4 Boqolkiiba reerguuraaga) iyo Shareecada Islaamka oogaaraysa (47.8 Boqolkiibamagaalooyinka iyo 37.4 Boqolkiibadhinaca Miyiga). 35 Boqolkiibaqoysaska magaalooyinka iyo 25.6boqolkiiba qoysaska ku nool meelahaaan magaalada ahayn, ayaa warbixintusheegtay in laga helo nidaamkagarsoorka. Nidaamka garsoorkadhaqameed, ayaa lagu tilmaamaa inuuaad ugu haboon yahay goobaha aanmagaalooyinka ahayn dadka ku nool,marka la barbar-dhigo magaalada,marka laga reebo garsoorka Shareecadaislaamka oo ay labaduba wadaagan.

Qaabka xulashadaqalabka guryaha eecimriga dheer/cimri-dheeri-u-ekaha ah

Su’aaluhu waxay ka koobnaayeenwaax loo qoorsheeyey cimri dheerer iyokuwa waqti gaaban sii jiraya alaabtaguryaha laga isticmaalo, taas oo intabadan la waafajinayey dakhligaqoysasku hadba inta uu le’eg yahay iyonooca deegaanka ay ku nool yihiin iyowaaxyo kale oo la xiriira. Liiska waxaaku jiray alaabta inta badan la isticmaalosida Tooshka, feynuustar raadiyaha, iyoSariiraha ilaa qalabka elektaroonikadaah iyo kumbiyuutarada. Tiro ka mid ahtelefoonada/gacanta lagu qaato ayaalagu qiyaasay 14.9 inay haystaan1,000kii ruuxba. Kala duwanaanshahaMagaalada iyo miyiga ayaa lagutilmaamay 35.6 iyo 4.5 qiyaas ahaan.Sidoo kale, tirada telefishinada ayaa1,000 ruux lagu qiyaasay 10.4magaalooyinka, iyadoo qiyaas ahaanmiyiga lagu sheegay 0.3 iyo 3.7 isku-dhafkooda. Haysashada baabuurta/Gawaarida 1,000 ruux waa 6.9, 0.4 iyo2.6 Magaalada iyo deegaannada aanmagaalooyinka ahayn isku-dhafkooda.Qiyaasta Kumbiyuutaduna waa 1.4magaalooyinka iyo 0.5 guud ahaandalka oo dhan 1,000 ruuxba. TirdaCagaf-cagafyada 1,000 ruuxnamagaalooyinka, ayaa aad uga badandeegaannada Reer guuraaga ah. Maxaayeelay, cagaf-cagafyadu waxay kubadan yihiin Magaalooyinka iyonawaaxigooda, si looga kiraysto dhul-beeraadka, iyadoo dad badan oomagaalooyinka degan ay leeyihiinbeero, ayna cagafyada u isticmaalaanbeero-falashada. Inta badan beeralaydawaa dad aad faqri u ah oo aan awoodininay maalgashadaan Cagaf-cagafyada.

52


Soomaaliya

soomaaliya 2002 soomaaliya - world bank · 2016. 7. 16. · 1.2 kala duwananshaha tirada ay...

Documents