RAPPORT DWAR L-ISTAT TA’ L-AMBJENT

2005

Awtorità ta’ Malta għall-Ambjent u l-Ippjanar

2

Jannar 2006

ISBN 99932-83-29-0

Dan ir-rapport tħejja flimkien ma’ l-Uffiċċju Nazzjonali ta’ l-Istatistika.

3

RAPPORT DWAR L-ISTAT TA’ L-AMBJENT

2005

4

Werrej

Kelmtejn ta’ qabel 5

Daħla 6

Kapitlu 1: Pressjonijiet li jwasslu għal Taqlib Ambjentali 7

Kapitlu 2: L-Arja 11

Kapitlu 3: Il-Bdil fil-Klima 14

Kapitlu 4: L-Art 17

Kapitlu 5: Il-Ħamrija 20

Kapitlu 6: Il-Pajsaġġ 23

Kapitlu 7: L-Ilma 26

Kapitlu 8: L-Iskart 29

Kapitlu 9: Il-Bijodiversità 32

Kapitlu 10: Problemi li jolqtu aktar minn qasam wieħed 35

Kapitlu 11: Reazzjonijiet politiċi 37

Kapitlu 12: Sinteżi u Prijoritajiet għall-Azzjoni 40

Riferenzi 43

Ħajr għall-Għajnuna u Lista ta’ Taqsiriet 48

Noti 51

5

Kelmtejn ta’ qabel

Ir-Rapport dwar l-Istat ta' l-Ambjent għandu jiftħilna għajnejna dwar il-futur, għax huwa ritratt tal-preżent. Kif qal Gunther Grass, il-lawrejat tal-Premju Nobel fil-Litteratura, ‘Il-futur diġà qiegħed magħna.’

Wieħed mill-għanijiet ta’ dan il-Ministeru huwa li jżid l-għarfien dwar l-ambjent u b’hekk l-ambjent isir dejjem aktar priorita’ għall-pajjiż. Għaldaqstant huwa ta’ sodisfazzjon li f'dan ir-rapport naqraw li għamilna pass sod ‘il quddiem sabiex innaqqsu t-tniġġiż, kif juruna r-riżultati dwar it-tniġġiż ta' l-arja. L-ammonti ta' benzene u diossidu tal-kubrit fl-arja naqsu b'mod qawwi wara li bdew jintużaw karburanti aktar nodfa, petrol bla ċomb u karburanti b'kontenut baxx ta' kubrit fl-impjanti ta' l-enerġija. Huwa ta' inkoraġġiment ukoll li l-kwalità ta' l-ibħra fejn isir l-għawm laħaq il-kriterji stabbiliti fid-Direttiva ta' l-Unjoni Ewropea dwar il-Kwalità ta' l-Ilma ta' l-Għawm. Barra minn hekk, dan ir-rapport huwa eżempju ta' kemm il-Gvern jemmen fit-trasparenza u l-aċċess għall-informazzjoni f’qasam tant sensittiv bħalma hu l-ambjent.

Dan ma jfissirx li għandna nieqfu hawn. Għandna nkomplu ntejbu l-kwalità ta' l-ambjent f'dawn l-oqsma, bħalma rridu nagħmlu fl-oqsma fejn hemm sfidi akbar, bħalma huma l-immaniġġjar ta' l-iskart u l-ħarsien tan-natura. Kif juri dan ir-rapport, diġà ttieħdu ħafna passi biex jiżdiedu r-riżorsi allokati għall-ħarsien ta l-ambjent. Madankollu, sabiex inlaħħqu ma' l-isfidi ambjentali, għandna bżonn inkomplu nżidu l-kapaċità ta' l-istituzzjonijiet għat-tmexxija ambjentali, kemm bħala kompetenzi u taħriġ, kif ukoll riżorsi.

Id-dħul ta' Malta fl-Unjoni Ewropea wera li kien pass ideali għall-politka ambjentali Maltija, għax b’hekk saru linji gwida u politika għall-ħarsien u l-għarfien ambjentali. Is-sħubija ġabet ukoll magħha l-introduzzjoni ta' liġijiet ġodda li ser iħarsu l-ambjent tagħna.

Ma kienx faċli li jsir dan id-dokument u huwa ta' inkoraġġiment li d-dokument huwa mqassam b'mod aktar sempliċi mill-verżjonijiet ta' qabel. Bla dubju, dan se jgħin sabiex l-informazzjoni tinxtered aktar faċilment u biex ikun hemm għarfien akbar dwar l-istat li jinsab fih l-ambjent Malti. L-għan tal-publikazzjoni huwa li twassal biex jiżdied l-għarfien dwar l-ambjent, li huwa wkoll ta’ għal din l-amministrazzjoni. Il-mod kif qed tiġi ppreżentata din il-publikazzjoni għandu jwassal għal komunikjazzjoni ambjentali aħjar L-informazzjoni tagħti s-saħħa - f'dan il-każ l-informazzjoni tagħti s-saħħa għal titjib fl-ambjent, kulħadd bil-mod tiegħu.

Fl-aħħarnett, nixtieq nirringrazzja lill-MEPA, li għandha r-responsabbiltà li tippubblika din l-informazzjoni, għall-ħidma u l-koperazzjoni ma' l-entitajiet oħrajn li wassal biex inġabret din l-informazzjoni. Nawgura wkoll li din il-publikazzjoni tiġġenera diskussjoni li tgħin fit-tisħiħ ta' l-għarfien ambjentali. Ambjent aħjar huwa r-rigal li għandha nagħtu mhux biss lill-ġenerazzjonijiet ta' llum, iżda wkoll lill-ġenerazzjonijiet futuri.

George Pullicino

Ministru għall-Affarijiet Rurali u l-Ambjent

6

Daħla

L-għan tar-Rapport dwar l-Istat ta’ l-Ambjent għall-2005 (SOER) hu li jsostni l-progress lejn żvilupp sostenibbli billi jipprovdi informazzjoni ambjentali siewja lil dawk li jfasslu l-politika, lill-organizzazzjonijiet u lill-pubbliku. Għandu wkoll jipprovdi gwida għall-iżvilupp ta’ linji ġodda ta’ politika u jidentifika l-ħtiġijiet ta’ investiment fil-ħarsien u t-titjib ambjentali.

Minn meta sar is-SOER ta’ qablu, kien hemm żviluppi ġodda importanti fil-qasam tal-politika ambjentali, l-aktar it-twaqqif tal-MEPA u ta’ aġenzji oħra (ngħidu aħna, l-Awtorità ta’ Malta għar-Riżorsi [MRA] u l-Awtorità Dwar it-Trasport [ADT]) li wkoll għandhom responsabbiltajiet ambjentali importanti. Is-sħubija fl-Unjoni Ewropea (UE), l-isfida biex l-acquis jinġieb fis-seħħ u jitwettaq, u investmenti qawwija fil-ksib ta’ ħiliet fl-oqsma ambjentali u f’oqsma oħrajn iddominaw l-ewwel nofs tas-snin 2010.

Il-qagħda dwar l-informazzjoni ambjentali ukoll għaddiet minn bidliet importanti. Il-proċess tal-politika ambjentali ta’ l-UE ġegħelna nsaħħu u nwessgħu l-politika ambjentali tagħna, u dan ġab miegħu aktar monitoraġġ, irrappurtar u tiġdid ta’ policies, naturalment flimkien ma’ aktar strumenti politiċi sabiex l-għadd kbir ta' direttivi ta’ l-UE jinqalbu f'liġijiet nazzjonali. L-informazzjoni ambjentali hija ħafna aktar aċċessibbli, partikolarment fuq il-websites ta’ l-aġenziji responsabbli, iżda spiss tibqa’ f’forma kkumplikata u mxerrda; illum il-problema għal min mhux midħla tal-proċess ambjentali spiss hi waħda ta’ wisq informazzjoni.

Hu għalhekk li ttieħdet direzzjoni ġdida fit-tħejjija ta’ dan l-SOER. Din id-direzzjoni ġdida tisħaq aktar fuq informazzjoni f’waqtha u rilevanti, biex turi x’qed jinbidel fl-ambjent u (fejn hu possibbli) tindika għaliex u kif dan għandu x'jaqsam mal-qafas tal-politika li tkun qed titħaddem. L-għan tagħha hu li tagħti stampa wiesgħa tal-bidliet u l-isfidi ewlenin aktar milli waħda dettaljata. L-SOER 2005 tfassal bi sħab ma’ l-Uffiċċju Nazzjonali ta’ l-Istatistika (NSO) u huwa msejjes fuq sorsi ta’ informazzjoni marbutin ma’ programmi dettaljati ta’ monitoraġġ ambjentali li saru mill-MEPA; l-NSO; l-MRA; il-Ministeru tas-Saħħa, l-Anzjani u l-Kura fil-Komunità; eċċ.. Huwa msaħaħ ukoll minn sett ta’ sotto-rapporti u paġni ta’ informazzjoni li huma aċċessibbli fuq il-website (www.mepa.org.mt) tal-MEPA. Il-prodotti differenti tal-SOER huma maħsuba għal udjenzi differenti; u għalhekk, waqt li dan ir-rapport hu maħsub l-aktar għal dawk li forsi m’għandhomx il-ħin biex jixtarru rapport itwal, hemm sotto-rapporti u paġni ta’ informazzjoni aċċessibbli għal oħrajn li jistgħu jkunu jixtiequ informazzjoni aktar dettaljata. Jekk ikun hemm bżonn ta’ aktar informazzjoni ikkuntatja lil MEPA.

Kull proċess ta’ politika ambjentali effettiva u mmirata għal skopijiet speċifiċi jeħtieġ li jkollu informazzjoni biex isegwi l-progress. Dan ir-Rapport ifittex li jindika l-progress f'oqsma speċifiċi; madankollu, nuqqasijiet ta’ informazzjoni f’ċerti oqsma importanti (bħall-bijodiversità u l-iskart) xi drabi ma jippermettux li dan isir. Hawn niltaqgħu ma’ ħjiel ta' kunflitt bejn ix-xewqa li tintuża informazzjoni ġdida u l-ħtieġa li jiġu ġġustifikati l-punti ewlenin tar-Rapport. F’każi ohra fejn studji dettaljati għadhom ma sarux, kellna niddependu fuq il-parir ta’ l-esperti. F’termini ta’ kopertura ġeografika, ir-Rapport juża skala rilevanti għall-kwistjoni li dwarha jkun qed jitħaddet. Ngħidu aħna, fil-każ tal-kwalità ta’ l-ilma tal-pjan intużat informazzjoni mill-istazzjonijiet għall-ippumpjar ta’ l-ilma; fil-każ tal-konċentrazzjoni ta’ sustanzi li jniġġsu l-arja ntużat informazzjoni miġbura fl-istazzjonijiet tad-diffusion tube network u, fil-każ tal-kwalità ta’ ilma fejn isir l-għawm, intużat informazzjoni minn kampjuni meħudin mill-inħawi stabbiliti mid-Dipartiment tas-Saħħa Pubblika. Fejn kien possibbli, fis-sotto-rapporti sar tqabbil ma’ ċifri ta’ l-UE, iżda xi drabi ntużaw parametri differenti fil-livell ta’ l-UE.

Minħabba li bosta fatturi ambjentali huma marbutin ma' xulxin, spiss hu diffiċli (jekk mhux impossibbli) li tiżola proċessi individwali bħala l-kawża ta’ problema partikolari. Ngħidu aħna, mhux faċli tattribwixxi l-livelli ta’ metalli tqal fil-ħamrija Maltija għal xi sors wieħed, jew it-trab fin fl-arja ta’ Malta għal attivitajiet jew proċessi partikolari. Lanqas m’hu daqstant sempliċi li tindika x’inhuma l-effetti ta’ ċerti sustanzi fuq saħħet il-bniedem u fuq l-ekosistemi. Dan id-dokument jindika fejn hemm evidenza tal-kawża tal-problema f’Malta, filwaqt li jindika wkoll (f’dawk il-każijiet fejn din ma teżistix) il-kawża ta' l-istess problema f’pajjiżi oħra. Dan hu importanti jekk il-politika ambjentali ta’ Malta se tkun ibbażata fuq il-prinċipju prekawzjonarju. F’xi każi, il-kawżi ma ġew identifikati b’ebda mod, u f’każijiet bħal dawn dan qed jingħad fir-Rapport.

Dan ir-Rapport isegwi l-mudell Pressure-State-Response ta’ l-OECD 1 . L-ewwel jibda billi jagħti deskrizzjoni qasira tal-pressjonijiet ewlenin fuq l-ambjent Malti, imbagħad jiddeskrivi l-istat ta’ l-ambjent skond ix-xejriet u l-isfidi ewlenin. Warajhom hemm kapitlu fuq it-tweġibiet politiċi. Kull kapitlu jibda b’lista ta’ punti ewlenin. Ir-Rapport jagħlaq b’kapitlu li jiġbor fih il-punti ewlenin u jirrikkmanda għadd ta’ prijoritajiet għall-ġejjieni. Dan ir-rapport inkiteb minn Marguerite Camilleri u Roberta Galea bl-għajnuna ta’ għadd imdaqqas ta’ kontributuri (ara t-taqsima “Ħajr għall-Għajnuna”). Nixtieq nrodd ħajr lil dawk kollha nvoluti f’dan il-proġett.

Godwin Cassar

Direttur Ġenerali

7

1. Pressjonijiet li jwasslu għal Taqlib Ambjentali

Punti Ewlenin

• Il-popolazzjoni ta’ Malta fil-biċċa l-kbira laħqet il-ħtiġiet materjali bażiċi tagħha, u issa hija d-domanda għal aktar konsum li qed tqiegħed il-proċessi naturali ta`t pressjoni qawwija.

• L-għadd dejjem jikber ta’ vetturi bil-mutur għandu implikazzjonijiet serji għall-ambjent, għal saħħet il-bniedem u l-ekonomija, permezz ta’ tniġġis ta’ l-arja, użu ta’ l-art, telf ta’ bijodiversità, storbju, konsum ta’ karburanti, inċidenti fit-toroq, ġenerazzjoni ta’ skart u spejjeż ikkaġunati mit-traffiku mwaħħal fit-toroq.

• L-għanijiet ambjentali u dawk li jolqtu t-tniġġis ta’ l-arja u t-taqlib fil-klima jistgħu jintlaħqu biss billi d-domanda għall-enerġija li qed tikber il-ħin kollu ma tibqax marbuta mat-tkabbir ekonomiku. Filwaqt li l-użu ta’ karburanti aktar nodfa ħalla effetti tajbin fuq il-kwalità ta’ l-arja, għad hemm potenzjal qawwi għal bidla akbar. Malta għadha lura milli tilħaq it-tiri ta’ l-UE dwar l-enerġija li tiġġedded, li se jkunu indirizzati fil-pjan nazzjonali għall-enerġija li għandu jit`abbar dalwaqt.

• Malta se jeħtiġilha tfassal pjan għal żvilupp sostenibbli fis-setturi ta’ l-enerġija, tat-transport u tat-turiżmu. Jeħtiġilha wkoll tiżviluppa pakkett ta’ miżuri biex tindirizza kwistjonijiet soċjali, ambjentali u ekonomiċi li għandhom x’jaqsmu kemm mal-bini ta’ djar u mal-kwalità ta’ akkomodazzjoni, kif ukoll ma’ l-aċċessibilità tagħhom u jekk prezzhom jintlaħaqx mix-xerrejja.

Il-mudelli ta’ produzzjoni u konsum mill-popolazzjoni Maltija huma l-kawża ewlenija ta’ bdil ambjentali relatat ma’ telf tal-habitat, tniġġis u tħarbit tal-kampanja. Dan l-ewwel kapitlu tas-SOER 2005 jittratta l-fatturi demografiċi u ekonomiċi ewlenin li jwasslu għal bidla ambjentali fil-Gżejjer Maltin.

Id-densità tal-popolazzjoni Maltija, 1,274 persuna għal kull kilometru kwadru,2 hija waħda mill-ogħla fid-dinja. Madankollu, il-popolazzjoni fil-biċċa l-kbira laħqet il-ħtiġiet materjali bażiċi tagħha,3 u issa hija d-domanda għal aktar konsum li qed tqiegħed il-proċessi naturali taħt pressjoni qawwija. Dawn id-domandi miżjuda għandhom x’jaqsmu l-aktar ma’ setturi bħalma huma t-trasport, l-enerġija, l-ilma u l-użu ta’ l-art. Hu mbassar li l-popolazzjoni ta’ Malta se tikber bejn l-1995 u l-2010, u mbagħad tibda nieżla bejn l-2015 u l-2025 minħabba rati ta’ twelid li jonqsu u rati ta’ mwiet li jġibu stabbilità (ara t-Tabella grafika 1.1). It-tnaqqis mistenni fil-popolazzjoni jista’ jkollu effett pożittiv fuq l-ambjent jekk miegħu jkun hemm bidliet fil-mudelli ta’ konsum.

Sors: NSO

Tabella grafika 1.1: Bidliet fil-popolazzjoni (Popolazzjoni Maltija biss)

200

250

300

350

400

450

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

2025

Pop

ola

zz

joni

(0

00

)

L-istruttura ekonomika ta’ Malta hija fattur determinanti fuq it-tipi ta’ impatti ambjentali: il-konsum ta’ riżorsi naturali, l-użu ta’ enerġija, it-tipi u l-volumi ta’ sustanzi li jniġġsu u l-iskart huma kollha dipendenti mis-sehem tas-setturi diversi (u wkoll, naturalment, l-operat ambjentali tagħhom). Bejn l-2000 u l-2004, l-ekonomija ta’ Malta kompliet tinbidel bil-mod, u minflok l-enfasi fuq produzzjoni diretta, issa qed ixxaqleb dejjem aktar lejn servizzi lis-suq (ara t-Tabella grafika 1.2). Dawn is-servizzi kkontribwew 71 fil-mija tal-PGD fl-2004, meta mqabblin ma’ 65 fil-mija fl-2000. Dan jaqbel max-xejra ġenerali li kienet tidher bejn l-1975 u l-2000,4 izda dan it-tibdil mhux dejjem igib mieghu tnaqqis fl-impatti ambjentali. Dan jiddependi fuq l-operat ambjentali ta’ kull settur. Ngħidu ahna, kemm is-settur tat-trasport kif ukoll is-settur tat-turizmu jista’ jkollhom impatti qawwijin fuq l-ambjent. B’sehem ta’ kważi 20 fil-mija tal-PGD f’Marzu 20055, l-attivitajiet ta’ manifattura xorta jinvolvu impatti qawwija b`al produzzjoni ta’ skart industrijali u konsum ta’ enerġija.

8

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2000 2001 2002 2003 2004

Servizzi o] ra

Trasport, Magazzina[ [ uKomunikazzjoni

Lukandi u Ristoranti

Industrija o] ra sekondarja

Bini

Manifattura

Barrieri

Agrikoltura, Ka` ` a, Msa[ ar uSajd

Sors: NSO 2005a

Tabella grafika 1.2: Kontribuzzjonijet settorali (perċentwali tal-PGD6)

Erba’ setturi ekonomiċi huma meqjusa li għandhom l-akbar impatti fuq l-ambjent: il-bini ta' djar, it-trasport, il-ġenerazzjoni ta’ enerġija, u t-turiżmu. Il-biedja, li wkoll tiġġenera impatti qawwija, hija ttrattata fil-kapitlu fuq “L-Art”.

F’Malta, l-inħawi residenzjali jitqiesu bħala l-użu ewlieni ta’ l-art mibnija, u l-istatistika tal-permessi għad-djar (ara t-Tabella grafika 1.3) tipprovdi indikazzjoni tal-pressjoni li s-settur tal-bini qed joħloq fuq l-ambjent. Din l- istatistika tfisser li l-pressjonijiet fuq ir-riżorsi ta’ l-art u l-enerġija, kif ukoll l-iskart (fl-2004, l-iskart minn bini u twaqqigħ 7 laħaq it-88 fil-mija ta’ l-iskart kollu), qed jiżdiedu minkejja l-prezz għoli ta’ l-akkomodazzjoni.8 Madankollu, il-perċentwali tielgħa ta’ appartamenti li jingħataw permess għall-bini (79 fil-mija tat-total fl-2004, meta mqabbel ma’ 52 fil-mija fl-1994) turi użu aktar effiċjenti tar-riżorsi ta’ l-art, basta dan il-bini jkun fil-fatt abitat u fit-tul ta’ żmien, il-kwalità u l-karattru urban ikunu rispettati. Dawn ix-xejriet iqajmu mistoqsijiet tqal dwar kwistjonijiet soċjali, ambjentali u ekonomiċi li għandhom x’jaqsmu kemm mal-bini ta’ djar u mal-kwalità ta’ akkomodazzjoni, kif ukoll mas-suq tad-djar u ma’ jekk prezzhom jintlaħaqx mix-xerrejja. Id-daqs tad-djar, l-effiċjenza ambjentali, l-użu aħjar tal-35,000 dar vojta f’Malta (23 fil-mija tat-total), 9 u d-direzzjoni ġenerali tas-settur tal-bini f’Malta jeħtieġ li jkunu indirizzati.

Sors: MEPA, database dwar djar għal

abitazzjoni

Tabella grafika 1.3: Permessi u

applikazzjonijiet għal djar

0

2000

4000

6000

8000

10000

2000 2001 2002 2003 2004

Pe

rme

ssi

g]a

l dj

ar

0

2000

4000

6000

8000

10000

Tot

al

ta'

apl

ika

zz

joni

jiet

Permessi g] al djar Total ta' applikazzjonijiet

Nota: L-għadd ta’ permessi li ngħataw għall-bini ta’ djar fl-2004 huwa akbar mill-għadd ta’ applikazzjonijiet kollha minħabba ż-żieda fl-applikazzjonijiet li jinkludu fihom aktar minn residenza waħda.

Id-domanda għat-trasport fuq it-toroq qed tikber bil-għaġla (ara t-Tabella grafika 1.4). In-numru ta’ vetturi bil-mutur qed jiżdied; mill-1986 irdoppja u tela’ għal 271,100 vettura fl-2004.10 Fi snin bħall-1994 u l-1997, l-għadd ta’ vetturi tela’ bejn wieħed u ieħor b’10 fil-mija fuq is-sena ta’ qabel, u fl-2003 ’l fuq minn 40 fil-mija tal-vetturi impurtati kienu diġà użati.11 L-għadd ta’ vetturi għal kull ras tela’ wkoll minn 0.33 fl-1986 għal 0.7 fl-2004; dan hu ogħla sew mill-medja fl-UE, u qrib dak ta’ l-Italja u l-Istati Uniti.12 L-għadd dejjem jiżdied ta’ vetturi bil-mutur għandu implikazzjonijiet serji fuq l-ambjent, saħħet il-bniedem u l-ekonomija, minħabba tniġġis ta’ l-arja, użu ta’ l-art, telf ta’ bijodiversità, storbju, konsum ta’ karburanti, inċidenti fit-toroq, ġenerazzjoni ta’ skart u spejjeż ikkaġunati mit-traffiku mwaħħal fit-toroq.

9

Sors: NSO

Tabella grafika 1.4: L-għadd ta’ vetturi

liċenzjati għal kull ras

-50

100150200250300350400450

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

Vet

turi

u po

pola

zzjo

ni (

000)

0.0

0.10.2

0.3

0.4

0.50.6

0.7

0.8

Vet

turi

g]al

kul

l ras

Numru totali ta' vetturi Popolazzjoni totali Vetturi g] al kull ras

Il-ġenerazzjoni ta’ l-enerġija hi fattur ewlieni ieħor li jwassal għal taqlib ambjentali. F’Malta, l-impjanti ta’ l-enerġija huma l-kaġun ta' aktar minn 63 fil-mija tal-gassijiet li joħolqu effett serra,13 kif ukoll ta' gassijiet oħra li jniġġsu u li għandhom impatt ħażin fuq saħħet il-bniedem, fuq l-ekosistemi u fuq il-wirt kulturali.14 Bejn l-1990 u l-2004, il-konsum kollu ta’ l-enerġija f’Malta żdied bi 73 fil-mija (ara t-Tabella grafika 1.5). Iż-żieda fl-2003 ġejja fuq kollox mill-istallazzjoni ta’ aktar tagħmir għall-arja kundizzjonata wara żmien twil ta’ sħana qalila.15 L-għanijiet u t-tiri ambjentali li għandhom x’jaqsmu mat-tniġġis ta’ l-arja u mat-taqlib fil-klima jistgħu jintlaħqu biss billi d-domanda li qed tikber il-ħin kollu għall-enerġija f’Malta ma tibqax marbuta mat-tkabbir ekonomiku.

Sors: NSO

Tabella grafika 1.5: Il-konsum

ta’ l-elettriku mqassam skond is- setturi

ewlenin

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

19

90

/91

19

92

/93

19

94

/95

19

96

/97

19

98

/99

20

00

/01

20

02

/03

Ko

nsu

m t

a' e

ne

r[ija

(G

W h

ou

rs)

Mitluf fid-distribuzzjoni uneqsin

Konsum varju

Dwal fit-toroq

Domestiku

Kummer` jali

Industrijali

U\ at fl-impjant

It-taħlita ta’ karburanti f’Malta qed issir aktar nadifa wara li ttieħdu miżuri bħat-twaqqif ta’ l-użu ta’ petrol biċ-ċomb fl-2003 u l-provvista ta’ diesel ta’ kwalità aħjar,16 li ġabu titjib fil-kwalità ta’ l-arja. 17 Madankollu, hemm potenzjal tajjeb għal aktar ċaqliq, partikolarment lejn użu akbar ta’ gass naturali. Minkejja l-potenzjal qawwi għall-ġenerazzjoni ta’ enerġija mix-xemx u l-fatt li l-pajjiż huwa pjuttost mirjieħ,18 m’hemm ebda infrastruttura mdaqqsa biex tisfrutta sorsi ta' enerġija li tiġġedded, għajr għal għadd żgħir (iżda li qed jikber) ta’ impjanti domestiċi li jsaħħnu l-ilma permezz tax-xemx. Malta għadha lura milli tilħaq it-tiri ta’ l-UE dwar l-enerġija li tiġġedded, li se jkunu indirizzati fil-pjan nazzjonali għall-enerġija li għandu jitħabbar dalwaqt.

It-turiżmu huwa għajn importanti ta’ dħul ta’ flus minn barra, għalkemm joħloq pressjoni kbira fuq l-ambjent. Dan il-qasam iżid id-domanda għall-iżvilupp kemm max-xtut kif ukoll fuq art ta’ sbuħija ambjentali; joħloq pressjoni fuq postijiet ta' valur ekoloġiku jew kulturali bħax-xagħri, ix-xtajtiet u nħawi arkeoloġiċi, u jżid it-traffiku, l-istorbju, u l-iskart. L-għadd ta’ turisti żdied u naqas mhux ftit mill-1975 ’l hawn, għalkemm kollox ma' kollox ix-xejra kienet waħda ta’ żieda. Filwaqt li fl-1975 it-turisti qagħdu f’Malta għal total ta’ 5 miljun ġurnata, din iċ-ċifra telgħet għal 10.9 miljun fl-2004. L-għadd ta’ turisti li żaru pajjiżna fl-2004 kien 2.7 darbiet aktar mill-popolazzjoni Maltija. B’mod ġenerali t-turisti jikkonsmaw riżorsi19 (bħall-art, l-ilma u l-enerġija) b’rata li hija darba u nofs akbar mill-konsum lokali, u jipproduċu aktar skart;20 dan jissarraf f’aktar pressjoni fuq l-ambjent. L-istaġjonalità taħkem sew fl-industrija lokali tat-turiżmu, u x-xhur tas-sajf, l-aktar Awwissu, iġibu magħhom l-akbar pressjoni. Iżda, kif turi t-Tabella grafika 1.6, minkejja x-xejriet ta’ żieda u tnaqqis fl-għadd ta’ turisti, in-numru medju ta’ turisti f’Awwissu huwa dejjem akbar mill-medja għas-sena sħiħa.

10

Sors: NSO, MTA

Tabella grafika 1.6: Għadd

medju ta’ turisti għal

kuljum (matul is-

sena, u f’Awwissu)

0

10

20

30

40

50

60

70

1975

1980

1985

1990

1995

2000

Me

dja

ta

' tu

risti

kulju

m (

00

0)

Medja ta' turisti kuljum Medja ta' turisti kuljum f'Awissu

Dawn ix-xejriet jindikaw li Malta jeħtiġilha tħejji pjan għal żvilupp sostenibbli fis-setturi ta’ l-enerġija u tat-trasport (minħabba li dawn is-setturi qegħdin jilħqu limiti ta’ tniġġis u konġestjoni), kif ukoll strateġija għal turiżmu sostenibbli u pakkett ta’ miżuri biex jindirizzaw problemi soċjali, ambjentali u ekonomiċi li għandhom x’jaqsmu mas-suq tad-djar u ma’ jekk prezzhom jintlaħaqx mix-xerreja.

11

2. L-Arja

Punti ewlenin

• It-tniġġis mill-ossidi tan-nitroġenu għadu għoli f’ċerti nħawi mibnija. Il-livelli ta’ tniġġis jistgħu jitnaqqsu sew jekk ikunu segwiti modi aktar sostenibbli ta’ mobilità u ta' konsum ta’ enerġija.

• Ir-riżultati tal-bidu juru livelli għolja ta’ trab fin f’Malta u jinħtieġu aktar studji biex jinstab mnejn ġejjin.

• It-tniġġis mill-ajru li jaqsam il-fruntieri f’forma ta’ ożonu u diossidu tal-kubrit iqanqal tħassib minħabba l-qagħda ġeografika tal-Gżejjer u l-imġieba tat-temp. L-effetti fit-tul ta’ l-ozonu fuq saħħet il-bniedem u fuq il-biedja jqanqlu tħassib.

• Kien hemm tnaqqis qawwi fil-livelli tad-diossidu tal-kubrit u benzene fl-arja, minħabba qlib għal karburanti aktar nodfa.

• Il-kwalità ta’ l-arja f’toroq b’ħafna traffiku u f’toroq magħluqin tista’ tkun eħżen bil-bosta minn dik fit-toroq lil hinn minnhom.

• Il-kwalità ta’ l-arja fil-post fil-Furjana fejn isir monitoraġġ kontinwu hija bejn tajba u moderata, u jqanqlu aktar tħassib il-livelli ta’ trab fin u ta’ diossidu tal-kubrit.

Is-saħħa umana u l-ekosistema jistgħu jintlaqtu negattivament minn kwalità ta’ arja inqas tajba. F’Malta t-tniġġis ta’ l-arja hu milqut ħafna minn diversi fatturi bħalma huma t-traffiku fl-eqqel tiegħu fil-għodu u mumenti ta’ tlugħ f’daqqa ta’ kuljum fil-ġenerazzjoni ta’ l-elettriku, kif turi t-Tabella grafika 2.1. Dan il-kapitlu hu bbażat fuq informazzjoni għall-2003 u l-2004 mid-diffusion tube network tal-MEPA u stazzjon ta’ monitoraġġ f’post fiss fil-Furjana, kif irrappurtat f’Nolle et al. (2005).21

Sors: Nolle et al. 2005

Tabella grafika 2.1: Il-

varjazzjoni minn jum għall- ieħor

fil-livelli ta’ sustanzi li

jniġġsu (fil-Furjana matul Set - Diċ 04)

0

15

30

45

60

75

90

0 6 12 18 24

} in

Mix

ing

-ra

tio

ta

' NO

, N

O2,

O3 (

pp

bv)

&

kon

`en

tra

zzjo

ni

ta' P

M1

0 (

mg

/m3)

0

2.5

5

7.5

10

12.5

15

Mix

ing

-ra

tio

ta

' SO

2 (

pp

bv)

,

Be

nze

ne

(p

pb

v*1

0)

& C

O (

pp

mv*

10

)

NO NO2 O3 PM10 SO2 CO (monossidu tal-karbonju) Benzene L-ożonu (O3) hu gass li jinsab b’mod naturali kemm f’livell ta’ l-art u kemm fl-atmosfera fejn jipproteġi d-dinja minn raġġi ultravjola (UV) li jagħmlu ħsara.22 L-ożonu fil-livell ta’ l-art jikkaġuna sintomi respiratorji fil-bniedem, bħal sogħla u wġigħ fis-sider, u jagħmel ħsara lill-fotosinteżi (il-proċess li permezz tiegħu l-pjanti joholqu l-ikel tagħhom) fil-pjanti.23 Malta tintlaqat b’qawwa mill-ożonu, li l-biċċa l-kbira tiegħu tiġi minn pajjiżi oħra; għalkemm xi ftit jinħoloq f’Malta stess meta r-riħ ikun kalm. Dan il-gass jinsab l-aktar f’inħawi li ma tantx huma milqutin mit-traffiku, bħan-nofsinhar u l-punent ta’ Malta u Għawdex, billi jirreaġixxi ma’ l-ossidu tan-nitroġenu li joħrog mid-dħaħen tal-karozzi. Fil-fatt, il-limiti imposti mill-UE dwar il-kwalità ta’ arja24 (b'riżq saħħet il-bniedem) inqabżu matul 36 fil-mija tal-ġranet fl-2004 ħdejn il-Fanal tal-Ġordan (f’Għawdex) iżda matul 14 fil-mija biss tal-ġranet fil-Furjana. Dawn il-livelli ta’ ożonu mistennija jagħmlu ħsara lill-fotosinteżi fil-pjanti iżda m’għandhomx jikkaġunaw ħsara li tidher. Il-livelli ta’ l-ożonu f’Malta huma affettwati ħafna minn sorsi lil hinn minn xtutna.

L-ossidi tan-nitroġenu (NO u NO2) (NOx) huma prodotti tal-ħruq tan-nitroġenu fl-arja, u s-sors ewlieni kkaġunat mill-bnedmin hi t-traffiku fit-toroq. L-effetti prinċipali ta’ l-NO2 fuq is-saħħa huma marbutin ma’ ħsara fis-sistema respiratorja, għalkemm l-effetti huma fil-parti l-kbira indiretti (ngħidu aħna jistgħu jwasslu għal infezzjonijiet batterjoloġiċi fit-tfal jew għal sintomi aktar qliel ta’ l-ażżma). Il-gass NO2 jagħmel ukoll ħsara lill-pjanti u lill-ġebel tal-franka.

Il-lokalitajiet mnejn igħaddi ħafna traffiku, b’mod partikolari l-Furjana, il-Ħamrun u Tas-Sliema, huma l-aktar milquta mill-NO2. Il-medji annwali fil-Furjana dejjem qabżu l-valur tal-limitu annwali ta’ 40 µg/m3 għall-ħarsien tas-saħħa tal-bniedem.25 Dwar siti partikolari, Triq Sant’ Anna hija bil-bosta l-aktar waħda milquta mill-NO2, b’medji annwali ta’ 71 µg/m3 fl-2003 u 82 µg/m3 fl-2004. Madankollu, l-analiżi tal-monitoraġġ kontinwu fl-istazzjon tal-Furjana wriet li l-limitu ta’ 200 µg/m3 għal kull

12

persuna f'siegħa qatt ma nqabeż. L-istess bħal xerjiet internazzjonali, 26 kien hemm tnaqqis ta’ tmienja fil-mija fuq skala nazzjonali fil-każ ta’ l-NOx bejn l-2003 u l-2004, iżda l-livelli ta’ tniġġis telgħu f’lokalitajiet bħall-Furjana (15 fil-mija). It-tniġġis mill-ossidu tan-nitroġenu għadu għoli f’ċerti nħawi mibnija, u l-livelli jistgħu biss jitnaqqsu sew permezz ta’ mudelli aktar sostenibbli ta’ mobilità u ta' konsum ta’ l-enerġija.

Il-parti l-kbira tal-kubrit fl-arja huwa minħabba ħidmet il-bniedem27 u ġejja mill-ħruq ta’ karburanti li fihom il-kubrit. Id-diossidu tal-kubrit (SO2) jinħall malajr fl-ilma, u eventwalment isir aċtu solforiku fl-arja, ħaġa li taffettwa l-kanal respiratorju. L-effetti tiegħu jiħraxu meta jkun hemm preżenti sustanzi oħrajn li jniġġsu, bħal trab fin. Dan il-gass bla kulur jaffettwa wkoll is-saħħa tal-pjanti u jwassal biex binjiet mibnijin b’ġebel tal-franka jibdew jittieklu. Tnaqqis drastiku fil-livelli ta’ l-SO2 bħal xejriet internazzjonali28 kien osservat bejn l-200029 u l-2004; bejn is-snin 2003 u 2004 biss kien hemm tnaqqis ta’ 36 fil-mija minħabba li bdew jintużaw karburanti b’kontenut baxx ta’ kubrit. B’mod partikolari kien osservat tnaqqis f’inħawi fejn ir-riħ jonfoħ minn wara l-impjant ta’ l-enerġija fil-Marsa, jiġifieri f’Ħal Luqa, il-Fgura, iż-Żejtun, il-Gudja u Birżebbuġa (51, 48, 44, 40 u 40 fil-mija rispettivament). Fl-2004, ebda medja reġistrata fuq livell muniċipali ma qabżet il-limitu annwali ta’ 50 µg/m3 iffissat mill-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa. Għalkemm l-effetti negattivi ta’ l-SO2 fuq l-ambjent naqsu sew tul dawn l-aħħar ftit snin, xi livelli f’postijiet partikolari, bħalma huma fi Triq Hompesch fil-Fgura, jaqbżu l-limiti ta’ l-UE kemm għall-medja fis-siegħa kif ukoll għall-medja annwali.30 Parti mill-SO2 (bħall-O3) li qed jitkejjel f’Malta tista’ wkoll tkun ġejja minn sorsi lil hinn minn xtutna, minħabba l-qagħda ġeografika tal-Gżejjer u s-sitwazzjoni tat-temp.

Il-benzene hu kimika organika li tiżvinta (volatile organic compound - VOC), prodotta f’zoni urbana minn evaporazzjoni jew ħruq mhux sħiħ ta’ karburant li jkun fih il-benzene. Il-benzene hu karċinoġeniku u mutaġeniku (jibdel b’mod permanenti d-DNA taċ-ċelloli31) u kull doża tiegħu titqies li tagħmel ħsara.32 Id-duħħan tas-sigaretti hu wkoll sors ta’ benzene. Livelli ta’ benzene fl-arja naqsu b’mod qawwi mill-2001 ’l hawn minħabba l-introduzzjoni ta’ petrol li fih sostitut għaċ-ċomb f’Jannar ta’ l-2003 (ara l-Mappa 2.1). Filwaqt li l-kontenut ta’ benzene fil-petrol biċ-ċomb kien bejn sitta u tmienja fil-mija33, fil-petrol bla ċomb huwa inqas minn wieħed fil-mija. Bejn l-2003 u l-2004, l-akbar tnaqqis fil-livelli ta’ benzene sar fil-lokalità tal-Fgura (42 fil-mija).

Sors: Nolle et al. 2005

Mappa 2.1: Medja annwali tal- konċentrazzjonijiet ta’ benzene imqassma skond il-lokalitajiet

Fl-2004 l-Ħamrun biss kellu medja annwali, kemm kemm ogħla minn 5µg/m³, li taqbeż il-limitu ta’ l-UE li jrid jintlaħaq sa l-2010.34 Madankollu, jekk inqisu postijiet partikolari, Triq Sant’ Anna fil-Furjana rreġistrat l-ogħla konċentrazzjoni ta’ benzene, 7µg/m³, titjib kbir fuq l-agħar livell fl-2003 li kien osservat fi Triq Hompesch, il-Fgura (14.7µg/m³). Id-differenzi bejn kejl f’toroq ewlenin u ftit toroq warajhom fil-Furjana jindikaw li l-kwalità ta’ l-arja f’toroq minn fejn jgħaddi ħafna traffiku u toroq dojoq tista’ tkun ħafna agħar minn f’toroq ftit lil hinn minnhom.

It-trab fin35 (Particulate Matter: PM) fl-arja joriġina mit-tferrix ta’ materjal solidu minn wiċċ l-art jew permezz ta’ reazzjonijiet kimiċi u kondensazzjoni. It-taqsira PM10 tirreferi għal trab fin li huwa iċken minn 10µm, u li jsib ruħu ġol-kanal respiratorju billi l-ġisem ma jistax jiffiltrah ’il barra.36 F’Malta, sorsi importanti ta’ trab fin fl-arja jinkludu l-melħ mir-raxx tal-baħar, ramel u trab b`alu (kemm lokali kif

13

ukoll dak li jasal mis-Saħara), brix minn tyres u brejkijiet, u dħaħen. Fl-Ewropa, l-espożizzjoni għal trab fin aktarx li hija l-aktar importanti fost il-problemi ta’ saħħa kkaġunati mit-tniġġis ta’ l-arja.37

Il-livelli ta’ trab fin tkejlu biss fil-Furjana, fejn il-livelli ta’ l-UE38 nqabżu f’37 mid-99 ġurnata mkejla. Kienu reġistrati livelli li waslu sa 300 µ/m³, l-aktar waqt li t-traffiku ta’ filgħodu kien fl-eqqel tiegħu, meta l-livelli rduppjaw. Dan it-trab aktarx li jkun fih aċtu nitriku u qtar ta’ aċtu solforiku, solfati ta’ l-ammonju u nitrat ta’ ammonju, u wkoll nugrufun tad-diesel. Dawn ir-riżultati tal-bidu jindikaw livelli għolja ta’ trab fin f’Malta u jinħtieġu aktar studji biex ikunu identifikati s-sorsi tagħhom. Ir-riżultati ta’ studju li sar fl-200539 fuq it-trab fin jindikaw li l-konċentrazzjonijiet ta’ sodju (minħabba l-melħ tal-baħar), kif ukoll dawk ta’ solfat, instabu għoljin.

L-Indiċi Standard ta’ Sustanzi li Jniġġsu (PSI) 40 juri fil-qosor il-livell tal-ħsara fil-ħames sustanzi komuni li jniġġsu l-arja (SO2, NO2, CO, O3 u PM10), skond il-limiti għal kull siegħa. Mil-lat ta’ l-effetti fuq saħħet il-bniedem, il-medja tal-kwalità ta’ l-arja fil-Furjana meqjusa għal kull siegħa fuq medda qasira ta’ żmien hi ġeneralment tajba (72 fil-mija tal-ħin). Fl-istess waqt, hu biss għal ftit sigħat (2.3 fil-mija tal-ħin) li l-kwalità ta’ l-arja hija tali li nies suxxettibbli, bħal tfal, anzjani u ażżmatiċi, jistgħu jesperjenzjaw xi sintomi. Iżda dan l-indiċi jqis il-medji għal kull siegħa matul il-perjodu ta’ stħarriġ. Effetti qawwija fuq is-saħħa u l-kwalità tal-ħajja xorta jistgħu jirriżultaw minħabba livelli għolja ta’ tniġġis li jdumu għal waqtiet qosra.

14

3. Il-Bdil fil-Klima

Punti ewlenin

• F’Malta l-ħruġ ta’ gassijiet li joħolqu l-effett serra żdied b’44 fil-mija bejn l-1990 u l-2003, u ġej l-aktar mis-setturi ta’ l-enerġija u tat-trasport.

• Hemm ħtieġa urġenti li t-tkabbir ekonomiku jinfired mill-konsum ta’ l-enerġija.

• Il-klima Maltija wriet ftit bdil f’dawn l-aħħar 50 sena, u bil-mod il-mod qed issir aktar sħuna u xotta, konsistenti mat-tbassir internazzjonali dwar il-bdil fil-klima.

• Malta mistennija li tbati impatti moderati minħabba l-bdil fil-klima, speċjalment nuqqas ta’ l-ilma u taħsir fil-kwalità tiegħu, u temp qalil aktar spiss. Minkejja dan, minħabba d-dipendenza tagħha fuq attivitajiet max-xtut, il-vulnerabilità ekonomika tagħha mistennija li tkun minn moderata sa kemmxejn għolja.

• Anke jekk is-soċjetà globali tnaqqas il-ħruġ ta’ gassijiet li joħolqu l-effett serra tul l-għexieren ta’ snin li ġejjin, il-bdil fil-klima mistenni jkompli tul is-sekli li ġejjin; għalhekk huma meħtieġa strateġiji biex dan jittaffa u biex ikun hemm addattament għall-kundizzjonijiet il-ġodda.

It-taqlib fil-klima huwa fost it-theddidiet l-aktar serji għall-ambjent li d-dinja qed tiffaċċja llum, u hija prijorità ewlenija fis-Sitt Programm ta’ l-UE dwar l-Azzjoni Ambjentali, fl-Istrateġija ta’ l-UE għall-Iżviluipp Sostenibbli u fl-Istrateġija ta’ Lisbona. Minħabba l-pożizzjoni formali ta’ Malta bħalissa, bħala ‘pajjiż li qed jiżviluppa’ fil-kuntest tal-Konvenzjoni Qafas tal-Ġnus Magħquda dwar il-Bdil fil-Klima (UNFCCC), hi m’għandhiex tiri li jistabbilixxu kemm għandu jitnaqqas il-ħruġ ta’ gassijiet li joħolqu l-effett serra (GHG). Malta rratifikat il-Protokoll ta’ Kjoto fl-2001 u l-obbligi limitati tagħha jinkludu rappurtar kull tant żmien. L-UE rratifikat il-Protokoll ta’ Kjoto bħala firmatarja ta’ l-Anness I, u għalhekk hija marbuta li sal-perjodu bejn l-2008 u l-2012 tnaqqas il-ħruġ ta’ dawn il-gassijiet bi tmienja fil-mija meta mqabbel mal-livelli ta’ l-1990.

Il-ħruġ ta’ GHG f’Malta żdied b’44 fil-mija bejn l-1990 u l-2003, u ġej l-aktar mis-setturi ta’ l-enerġija u tat-trasport.41 Minkejja din iż-żieda (ara t-Tabella grafika 3.1), Malta kellha waħda mill-aktar rati baxxi ta’ GHG għal kull ras fl-UE, seba’ tunnellati meta mqabblin mal-medja ta’ l-UE li fl-2000 kienet 11-il tunnellata. Madankollu kellha rata relattivament għolja ta’ GHG għal kull unità ta’ PGD b’910 tunnellati ekwivalenti ta’ CO2 għal kull miljun Ewro mqabblin mal-medja ta’ l-UE ta’ 605 tunnellati,42 possibilment minħabba produzzjoni ineffiċjenti ta’ konsum ta’ enerġija. Il-ħruġ ta’ GHG fl-UE-15 niżlu b’1.4 fil-mija bejn l-1990 u l-2003, filwaqt li fl-UE-25 kienu 5.5 fil-mija taħt il-livell ta’ l-1990.43 Fl-2003 il-ħruġ ta’ GHG ta’ Malta laħaq iż-0.055 fil-mija tal-ħruġ ta’ GHG fl-UE.44

Sors: MEPA 2005a

Tabella grafika 3.1: Ħruġ ta’ GHG imqassam skond

is-settur

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Em

issj

oniji

et

ta' C

Oe

kwiv

ale

nti t

a'

kilo

tune

llati

Ener[ ija Industrija Trasport Biedja Skart Kombustjoni o] ra ta' karburanti

Is-settur ta’ l-enerġija jikkontribwixxi bejn wieħed u ieħor 63 fil-mija tal-GHG f’Malta, u kien fil-parti l-kbira responsabbli għall-qabża qawwija fil-ħruġ ta’ dawn il-gassijiet fl-2002. Kif indikat fl-Ewwel Kapitlu, il-konsum ta’ l-enerġija għadu qed jiżdied, u kiber b’61 fil-mija bejn l-1990 u l-2002; u din ix-xejra mistennija tkompli. Il-PGD ta’ Malta wkoll qed ikompli jikber, għalkemm bil-mod, u l-enerġija totali ġġenerata għal kull unità ta’ PGD bdiet tielgħa mill-ġdid wara li niżlet fis-snin disgħin (ara t-Tabella grafika 3.2). Din ix-xejra għandha toħloq tħassib għax tindika li Malta miexja ’l bogħod minn tkabbir ekonomiku ‘aktar nadif’. Hemm ħtieġa urġenti li t-tkabbir ekonomiku jinqata’ mill-konsum ta’ l-enerġija u li l-ħruġ ta’ CO2 minn impjanti għall-produzzjoni ta’ l-enerġija jkunu limitati għal-livelli stabbiliti fil-Pjan Nazzjonali ta’ Allokazzjoni ta’ Malta.45 Fuq medda ta’ żmien li jvarja minn qasir sa medju, Malta se jeħtiġilha tfassal, b’mod ko-ordinat bejn is-setturi ewlenin involuti, direzzjoni lejn żvilupp sostenibbli għas-settur ta’ l-enerġija li jkun jaqbel max-xenarji ta’ l-enerġija ta’ l-UE, mal-politika ta’ l-UE dwar il-klima għall-perjodu wara il-Protokoll ta’ Kjoto, u mat-tiri ta’ l-UE għall-enerġija li tiġġedded.

15

Il-ħolqien tal-GHG mill-mezzi tat-trasport żdied regolarment bejn l-1990 u l-2000, bl-istess rata bħan-numru dejjem jiżdied ta’ vetturi46 (ara l-Ewwel Kapitlu). Dan is-settur kabbar is-sehem tiegħu b’45 fil-mija tul 10 snin u issa laħaq l-20 fil-mija tal-ħruġ kollu ta’ gassijiet.47 Hawn ir-riskju hu li kull titjib fl-effiċjenza tal-karburanti użati għat-trasport jingħeleb mill-volumi dejjem jiżdiedu ta’ vetturi. Minħabba ż-żieda fin-numru ta’ vetturi fl-UE, it-tfigħ ta’ GHG fl-arja mill-mezzi tat-trasport tant qed jiżdied li jegħeb iż-żidiet fl-effiċjenza.48 Fl-2002, il-ħruġ ta’ GHG mis-settur tat-trasport fl-UE-15 kien 22 fil-mija ogħla mil-livelli ta’ l-1990.49

Sors: NSO

Tabella grafika 3.2: L-enerġija użata

għat-tkabbir ekonomiku

1.20

1.25

1.30

1.35

1.40

1.45

1.50

1.55

1.60

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

{e

ne

razz

jon

i ta

' l-e

lettr

iku

(K

Wh

) g

]a

l ku

ll u

nita

' ta

' PG

D (

Lm

)

Il-klima Maltija wriet xi tibdil tul l-aħħar 50 sena, u bil-mod il-mod qed issir aktar sħuna u xotta, b’mod konsistenti mat-tbassir internazzjonali dwar il-bdil fil-klima. Ix-xita u t-temperatura huma werrejja ewlenin tal-kundizzjonijiet klimatiċi, u l-mod kif inhuma mqassmin (kemm ġeografikament kif ukoll bħala żmien) tolqot sew il-funzjonijiet soċjali u ekonomiċi, fosthom il-biedja. F’Malta x-xita hija l-unika għajn naturali diretta ta’ ilma u hija skarsa minħabba l-klima xotta. Minkejja varjazzjonijiet minn sena għall-oħra, ix-xejriet ġenerali kienu ta’ żieda żgħira fit-temperatura u tnaqqis żgħir fix-xita bejn l-1950 u l-2004 (ara t-Tabella grafika 3.3). Analiżi statistika ta’ l-informazzjoni meteoroloġika tindika żieda ta’ 0.5°C fit-temperatura medja annwali ta’ l-arja tul l-aħħar 77 sena.50 Huwa mbassar li din it-temperatura medja annwali f’Malta se togħla bi 3°C oħra sa l-2100.51 Minkejja xerja varjabbli, ix-xita tul l-aħħar 50 sena kellha tendenza li tonqos: ix-xita medja bejn l-1950-75 u bejn l-1975-00 naqset bi 17 fil-mija. Jekk nipproġettaw din ix-xejra fit-tul, hemm probabilità ta’ 50 fil-mija li l-ammont totali ta’ xita annwali sa l-2100 jonqos bi 17 fil-mija.52

Matul il-100 sena li għaddew, it-temperatura medja telgħet b’0.7°C madwar id-dinja, u b’0.95°C fl-Ewropa;53 dan huwa konsistenti maż-żieda mistennija minħabba livelli ogħla ta’ GHG fl-atmosfera. Il-Panel Inter-governattiv fuq il-Bdil fil-Klima (IPCC) ibassar żieda ta’ bejn 1.4 u 5.8°C fit-temperatura medja tad-dinja sa l-2100,54 u jbassar li t-temperaturi Ewropej se jisħnu b’2°C oħra għal 6.3°C sa l-istess sena.55 Il-livelli tal-baħar fl-Ewropa qed jogħlew ukoll, wara li telgħu b’0.1m għal 0.2m matul is-seklu li għadda, u t-tbassir għall-ġejjieni jindika aktar żidiet.56

Sors: NSO

Tabella grafika 3.3: It-

temperatura u x-xita mill-1950 ’l

hawn

16.5

17.0

17.5

18.0

18.5

19.0

19.5

20.0

20.5

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

Gra

di C

elc

ius

0

200

400

600

800

1000

1200

mill

ime

tri

Temperatura medja Xita totali

Qed jiżdiedu s-sinjali li jixhdu l-impatti tat-taqlib fil-klima fuq l-ekosistemi, fuq saħħet il-bniedem u fuq l-attività ekonomika. L-Ewwel Komunikazzjoni Nazzjonali ta’ Malta lill-UNFCCC57 tindika li, minn perspettiva dinjija, Malta mistennija ssofri impatti moderati ikkaġunati mill-bdil fil-klima. Madankollu, l-vulnerabilità ekonomika tagħha għall-effetti tal-bdil fil-klima mistennija tkun minn moderata għal kemmxejn għolja minħabba l-ġeografija tagħha ta’ gżira żgħira u minħabba d-dipendenza tagħha fuq it-turiżmu u fuq attivitajiet oħra ma' xatt il-baħar.

Il-Komunikazzjoni tipprevedi impatti qawwija marbutin man-nuqqas ta’ l-ilma u taħsir fil-kwalità tiegħu, u każijiet aktar spissi ta’ temp qalil (inkluża xita qawwija, sħana kbira ħafna u żminijiet twal ta’ nixfa). Dan x’aktarx iġib miegħu aktar telfien ta’ ħamrija, u theddidiet għas-saħħa pubblika,

16

partikolarment fil-każ ta’ gruppi vulnerabbli bħall-anzjani u l-morda. It-tlugħ previst58 ta’ 0.5m fil-livell tal-baħar sa l-2050 u ta’ 1m sa l-2100 għandu jolqot il-karatteristiċi ta’ l-ilma baħar u l-kwantità ta’ ħut, u jikkaġuna t-telfien ta’ ħamrija u għargħar li jolqtu l-iżvilupp u l-infrastruttura ta' max-xatt. Dan iwassal ukoll għal tnaqqis fil-bijodiversità billi jkun hemm bidliet fil-habitat tax-xtut, u billi l-klima ssir aktar xotta u jonqos l-ammont ta’ ilma disponibbli. Anke jekk is-soċjetà tnaqqas bil-mod il-ħruġ ta’ gassijiet li joħolqu effett serra fl-għexieren ta’ snin li ġejjin, il-bdil fil-klima x’aktarx jibqa’ sejjer matul is-sekli li ġejjin; għalhekk hemm ħtieġa ta’ strateġiji biex dan l-effett jittaffa u biex ikun hemm addattament59 fuq għadd ta’ skali diversi.60

17

4. L-Art

Punti ewlenin

• L-għan ewlieni tal-Pjan ta’ Struttura biex irażżan l-iżvilupp urban u jillimitah għaż-żoni ta’ żvilupp definiti mill-Pjan Regolatur ta’ l-1988 kważi ntlaħaq.

• Jeżisti potenzjal qawwi għal titjib fl-effiċjenza ġenerali fl-użu ta’ l-art. Tinħtieġ minnufih analiżi fil-fond tal-fatturi dinamiċi soċjali u ekonomiċi li jagħtu lok għall-kontradizzjoni bejn prezzijiet għolja tad-djar u rati għolja ta’ djar vojta, inkluż kif dan jaffettwa l-ħarsien ta’ l-ambjent.

• Għalkemm ħafna bini u nħawi storiċi ngħataw ħarsien statutorju, u hemm politika ta’ ppjanar kontra t-twaqqigħ ta’ bini fl-Areas ta’ Konservazzjoni Urbana ta’ l-ibliet u l-irħula (skond il-Policy UCO 9 tal-Pjan ta’ Struttura), hemm kuntrast dejjem jikber bejn dawn il-mekkaniżmi protettivi u x-xewqa tas-sidien biex jiżviluppaw mill-ġdid il-propjetajiet tagħhom. Dan qed jirriżulta f’telfien ta’ bini storiku, disinn mhux addattat ta’ bini ġdid jew restawrat, u skavi illegali. Id-dħaħen tal-vetturi u fatturi oħra, bħal postijiet residenzjali vojta, għandhom ukoll impatt negattiv fuq il-wirt kulturali.

• Il-kwalità tal-kampanja għadha mhedda minn żieda ta’ bini f’ ċerti nħawi, trufijiet ta’ rħula li mkerrhin minn binjiet u ħitan għoljin u dominanti, qtugħ ta’ blat għall-barrieri u ċerti interventi agrikoli u rikreattivi. L-interess pubbliku fil-kampanja u l-aċċess għaliha qiegħed dejjem jiżdied, u din hi opportunità biex jogħla l-livell tal-kwalità tal-ħarsien u ta’ l-immaniġġjar tagħha.

• L-abbandun tar-raba’, l-intensifikazzjoni ta’ l-irziezet, metodi ħżiena ta’ mmaniġġjar ta’ l-irziezet u tar-raba’, u frammentazzjoni ta’ l-oqsma tar-raba’ jħallu impatt negattiv fuq l-ambjent. Il-Pjanijiet għall-Iżvilupp Rurali huma opportunitajiet importanti biex tkun indirizzata l-vijabilità tas-settur agrikolu bħala parti mill-immaniġġjar tal-kampanja.

• Madwar ħamsa fil-mija ta’ l-art li tinsab sa 1km mix-xtut ta’ Malta kienet żviluppata bejn l-1990 u l-2004. Dan jindika pressjonijiet minn żvilupp, l-aktar ta’ natura turistika u rikreattiva.

L-art f’Malta hija riżorsa ewlenija iżda m’hix rinnovabbli. Meta wieħed iqis id-daqs żgħir ta’ Malta u d-densità tal-popolazzjoni, il-provvista ta’ l-art hija ċkejkna. L-għixien tal-Maltin, kif ukoll it-turiżmu, jiddependu b’mod dirett fuq l-art. L-art issostni wkoll l-ambjent naturali u l-ħlejjaq ħajjin oħra li jgħixu fih. Hija wkoll l-isfond ta’ l-istorja u l-identità tal-poplu Malti. L-impatt tal-bniedem huwa l-fattur ewlieni li jġib il-bdil fl-użu ta’ l-art, u hawn se tingħata titwila lejn il-kobor u d-direzzjoni ta’ dan il-bdil b’aċċenn fuq ix-xejriet li qed jiffaċċjaw iż-żoni urbani u l-wirt kulturali, kif ukoll il-kampanja u x-xtut.

Sors: EEA 2004d

Mappa 4.1: Klassifikazzjoni ta' l-art skond

is-sistema CORINE 2000

Il-mappa CORINE 200061, li turi l-użu ta’ l-art, tindika li fil-parti l-kbira ħafna tagħha din l-art hija agrikola u tkopri kważi nofs l-ispazju ta’ l-art ta’ Malta (49 fil-mija) filwaqt li l-imsaġar jieħdu biss 0.9 fil-mija (ara l-Mappa 4.1). L-ambjenti naturali jiksu 22 fil-mija ta’ l-art, ħafna minnhom f’inħawi max-xtut, filwaqt li l-iżvilupp urban ikopri 23 fil-mija, l-aktar f’sensiela ta’ bliet u rħula magħqudin ma’ xulxin madwar il-portijiet. Il-bidla ewlenija fl-użu ta’ l-art matul l-aħħar għexieren ta’ snin kienet minn art tajba għall-biedja għal zoni urbani, għalkemm, bid-dħul fis-seħħ tal-Pjan ta’ Struttura, ir-rata ta’ telf ta’ art tajba għall-biedja naqset b’mod imdaqqas (ara l-Kapitlu fuq il-Ħamrija).

18

Mill-mapep tal-GIS 1988 tal-MEPA u mill-informazzjoni miġbura minn applikazzjonijiet għall-permessi ta’ l-iżvilupp, hu possibbli li ssir stima tal-bidliet reċenti fl-użu ta’ l-art fi ħdan il-Pjan Regolatur approvat mill-Parlament fl-1988 biex tkun ikkontrollata l-firxa urbana.62 Jirriżulta li l-art żviluppata għall-bini ġewwa ż-żona ta’ l-iżvilupp ta’ l-1988 kibret minn 15.4 fil-mija tal-Gżejjer fl-1988 għal 16.9 fil-mija fl-2004. Iċ-ċifra għall-2000 kienet 16.5 fil-mija. L-istima ma tqisx l-iżvilupp li seħħ ‘il barra miż-żoni ta’ żvilupp, fosthom żoni rurali mibnijin. Id-densità tal-popolazzjoni ta’ Malta, id-daqs limitat ta’ l-art, il-prezzijiet ta’ l-art dejjem jogħlew,63 u l-pressjoni għal żvilupp b’densità ogħla,64 jindikaw li l-kompetizzjoni g`all-użu ta’ l-art hija qawwija. Madankollu, ir-rata għolja (u li tidher stramba) ta’ residenzi vojta (23 fil-mija tad-djar fl-199565) tissuġġerixxi li hemm potenzjal għoli għal użu aktar effiċjenti ta’ l-art. Tenħtieġ investigazzjoni urġenti dwar ir-raġunijiet soċjali u ekonomiċi li jwasslu għal dawn il-fatturi dinamiċi kontradittorji, inkluż kif dawn jolqtu l-ħarsien ta’ l-ambjent. Din is-sitwazzjoni hija mħarrxa mill-potenzjal għoli ta’ investiment li għandhom l-art u l-propjetà.

L-inħawi mibnijin ta’ Malta ma jservux biss bħala l-postijiet fejn il-parti l-kbira tal-Maltin jgħixu u jaħdmu, imma huma wkoll xempju ta’ storja, identità u kultura. Dawn l-inħawi kienu suġġetti għal pressjonijiet qawwija kkaġunati mid-densità għolja tal-popolazzjoni, mill-mudelli ta’ żvilupp u mill-prodotti sekondarji tal-mudelli ta’ konsum li jwasslu għall-ħolqien intensiv ta’ skart, u mill-karozzi. Dawn il-pressjonijiet involvew aktar tniġġis, storbju, konġestjoni, trab, densitajiet residenzjali dejjem jikbru u telf ta’ kumdità fl-ibliet u l-irħula. Iżda dawn ħolqu wkoll it-theddidiet li ġejjin għall-wirt kulturali urban: telf ta' l-identità lokali minħabba twaqqigħ u bini mill-ġdid ta’ bini storiku; ħsara lil fdalijiet arkeoloġiċi jew qerda sħiħa waqt tħaffir għall-kantini; tkerrih minħabba disinn batut; tħarbit tal-veduti tat-toroq ħtija ta’ bini ’l ġewwa mill-faċċata; żidiet fil-għoli li jdallmu l-inħawi ta’ madwarhom; u dħaħen tal-vetturi. 66 Fatturi strutturali kienu wkoll importanti: proporzjonijiet sostanzjali ta’ bini vojt f’żoni storiċi, 67 flimkien ma’ għadd kbir ta’ abitazzjonijiet b’kirjiet baxxi kkontribwew għal din is-sitwazzjoni.68

Matul il-perjodu li qed nittrattaw, bini u nħawi storiċi baqgħu jingħataw ħarsien legali. Bejn l-2002 u Awwissu 2005, 89 sit kienu skedati biex jitħarsu taħt l-Att dwar l-Ippjanar ta’ l-Iżvilupp69; dawn ikopru 167 ettaru ta’ fortifikazzjonijiet madwar il-Port il-Kbir, fil-Mellieħa u fil-Forti Chambray f’Għawdex. Prijorità importanti f’dan iż-żmien kienet li sidien ġew mgħarrfa bl-iskedar li twettaq f’dawn is-snin u fis-snin ta’ qabel permezz ta’ kważi 850 notifika ta’ skedar. Inbeda wkoll monitoraġġ ta’ l-istat tal-postijiet skedati. L-Inventarju Protettiv Nazzjonali70 issa jinkludi 64 kabina tat-telefon u 158 kaxxa ta’ l-ittri ta' |mien l-Ingliżi u fih ukoll 971 post arkeoloġiku. Il-ħarsien tal-Areas ta’ Konservazzjoni Urbana (AKU) baqa’ sejjer bl-identifikazzjoni ta’ erba’ ċentri filwaqt li tlieta oħra bħalissa qed jistennew ħarsien formali fl-istess waqt li qed isir il-proċess tal-pjanijiet lokali.71 Fl-2002 beda x-xogħol fuq proċess ta’ Kategorizzazzjoni ta’ Toroq f’dawn l-Areas, biex ikun hemm sistema aktar mirquma. Il-proċess ta’ skedar madankollu jiffaċċja għadd ta’ sfidi relatati mat-twaqqigħ,72 ma’ talbiet għal rikonsiderazzjoni, ma’ appelli mill-iskedar u talbiet g`al definizzjoni mill-ġdid tal-livell ta’ skedar, monumenti importanti li għadhom ma tħarsux, 73 ma’ ħtiġijiet għal kjarifiki u aktar trasparenza fil-proċeduri; nuqqas ta’ nies imħarrġa; nuqqas ta’ nfurzar; u sentenzi ħfief tal-qrati. Għalkemm ħafna bini u nħawi storiċi ngħataw ħarsien statutorju, u hemm politika ta’ ppjanar kontra t-twaqqigħ ta’ bini fl-ambitu ta’ l-AKU (il-policy UCO 9 tal-Pjan ta’ Struttura), hemm kunflitt dejjem akbar bejn dawn il-mekkaniżmi protettivi u x-xewqa tas-sidien li jiżviluppaw mill-ġdid il-propjetajiet tagħhom. Dan qed jirriżulta f’telf ta’ tessut storiku, disinn mhux addattat ta’ bini ġdid jew restawrat u skavar illegali. 74 Id-dħaħen tal-vetturi, u bosta fatturi li jġibu magħhom problemi oħra, bħal residenzi vojta, ukoll għandhom impatt negattiv fuq il-wirt kulturali. Fuq livell usa’, madankollu, il-ħarsien ta’ l-inħawi storiċi jiddependi minn atteġġjament integrat li jqis l-aspetti soċjo-ekonomiċi flimkien ma’ dawk kulturali u ambjentali. Għaldaqstant, tinħtieġ valutazzjoni kritika ta’ l-użanzi ta' bħalissa. Inħawi urbani mmaniġġjati aħjar, u aktar spazji pubbliċi miftuħin, għandhom inaqqsu d-domanda għall-iżvilupp ’il barra miċ-ċentri urbani.

Fatturi strateġiċi li jolqtu l-bdil fl-użu ta’ l-art fil-kampanja huma l-firxa tal-bini, it-tqattigħ ta’ ġebel mill-barrieri, il-biedja u r-rikreazzjoni.75 Bejn l-1994 u l-2000, 97 fil-mija tar-residenzi approvati kienu qegħdin ’il ġewwa mill-konfini ta’ l-iżvilupp,76 u dan jindika li l-għan ewlieni tal-Pjan ta’ Struttura li jrażżan l-iżvilupp urban fil-kampanja kważi ntlaħaq. Madankollu, l-iżvilupp urban, li fil-parti l-kbira tiegħu hu irreversibbli, jibqa’ joħloq pressjoni qawwija fuq il-kampanja. It-telfien ta’ art agrikola tajba bejn l-1994 u l-2000 minħabba l-iżvilupp ġie l-aktar mill-barrieri (19-il ettaru), lukandi, sptarijiet, skejjel u rziezet tal-bhejjem.77 Iż-żoni urbani issa jistgħu jidhru minn 90 fil-mija ta' l-art f’Malta.78 L-impatt ta’ dawn ix-xejriet fuq il-beraħ u s-sens rurali fil-kampanja issa qed jidher dejjem aktar.79

Il-biedja ilha s-settur li f’Malta juża l-aktar art, u għandha funzjonijiet diversi, fosthom il-manutenzjoni tal-pajsaġġ u tal-bijodiversità, kif ukoll il-provvista ta’ ikel u l-għixien rurali. Madankollu, ċerti forom ta’ biedja wkoll għandhom impatti ambjentali relatati mat-tniġġis tal-ħamrija, l-ilma u l-arja; qerda ta’ habitats naturali u ta’ annimali selvaġġi; abbandun ta’ l-art u telf ta’ ħamrija; intensifikazzjoni ta’ l-użu ta’ l-art; u użu ħażin ta’ kimika agrikola. 80 L-aktar kwistjonijiet agro-ambjentali kritiċi relatati ma’ l-art huma l-abbandun ta’ art, ħidma intensiva fl-irziezet, użanzi agrikoli ħżiena u l-frammentazzjoni ta’ l-oqsma tar-raba’. Il-Pjan għall-iżvilupp Rurali81 u l-Kodiċi ta’ Prattika Agrikola Tajba li huwa marbut miegħu huma opportunitajiet siewja biex tkun indirizzata l-vijabilità tas-settur agrikolu b`ala parti mill-immaniġġjar tal-kampanja. Il-

19

biedja organika qed tissaħħaħ f’Malta u sa nofs l-2005 kienu reġistrati 14-il ettaru maħdumin minn 20 bidwi, li 79 fil-mija minnhom kienu kisbu ċertifikazzjoni. Madankollu dan xorta huwa biss 0.09 fil-mija mit-total ta’ l-art agrikola82 meta mqabbel mal-medja ta’ l-UE (4 fil-mija fl-2002).83 L-interess dejjem jikber tal-pubbliku fi kwistjonijiet li jolqtu l-kampanja juri li qed jikber l-għarfien tar-relazzjoni bejn il-kwalità ta’ ħajja u l-ambjent; dan joffri opportunità strateġika biex jissaħħaħ u jittejjeb il-ħarsien u l-immaniġġjar tiegħu. Il-kunsilli lokali jista’ jkollhom funzjoni ewlenija f’dan il-qasam.

Il-karattru ta’ Malta bħala gżira żgħira jwassal biex perċentwali għolja ta’ l-art tagħha taqa’ fiż-żona kostali fejn il-proċessi naturali ta’ fuq l-art u tal-baħar jaġixxu fuq xulxin biex joħolqu sistema waħdanija u dinamika. Hu stmat li bejn l-1990 u l-2004, bejn wieħed u ieħor ħamsa fil-mija taż-żona ta’ 1km wisa’ matul ix-xtut ta’ Malta kienet żviluppata,84 u dan jindika pressjonijiet qawwijin ġejjin l-aktar mis-setturi tat-turiżmu u r-rikreazzjoni. 85 Dawn il-pressjonijiet iħallu impatt fuq ambjenti sensittivi, jillimitaw l-aċċess tal-pubbliku u jirvinaw il-kwalità tal-pajsaġġ. Dawn qed iwasslu wkoll biex jinqerdu attivitajiet tradizzjonali (bħas-sajd) u għal konflitti bejn il-gruppi ta’ nies li juzaw ix-xtut. L-istatistika li għandha l-MEPA turi li 21 fil-mija tal-kosta tilfet il-forma naturali tagħha.

Ritratt: M. Borg

Ritratt 4.1: Żvilupp max-xatt f’Tas-Sliema

20

5. Il-Ħamrija

Punti Ewlenin

• Il-ħamrija Maltija tista’ tkun għammiela ħafna minkejja limitazzjonijiet naturali, ġeografiċi u klimatiċi bħal fond baxx u kwantitajiet baxxi ta’ materja organika.

• Is-soċjetà ma tantx tapprezza s-siwi tar-riżorsi tal-ħamrija Maltija, b’mod speċjali l-ħila tagħha li twettaq għadd sewwa ta’ funzjonijiet vitali, fosthom il-produzzjoni ta’ l-ikel, il-ħżin u ffiltrar ta’ l-ilma, u t-tisħiħ tal-ħidma umana u tad-diversità bijoloġika.

• Is-sorsi ewlenin tat-tinġis tal-ħamrija f’Malta jinkludu sorsi lokalizzati bħal barrieri, impjanti industrijali, u miżbliet, u oħrajn li jxerrdu t-tniġġis mill-ajru permezz ta’ trab jew prodotti tal-ħruq; kif ukoll dħaħen, ċomb ta’ l-iskrataċ, kimika agrikola u t-taħlit ta’ demel u terriċċju.

• Minħabba l-pressjonijiet minn popolazzjoni għolja u minħabba ċerti użanzi agrikoli, żdiedet il-vulnerabilità tal-ħamrija Maltija għall-erożjoni mill-ilma, mill-melħ, u mit-tfigħ ta’ nutrienti u kontaminazzjoni lokalizzata oħra. Dan ikabbar it-theddida ta’ ħsara lill-art fuq medda twila ta’ żmien.

• Varjetà kbira ta’ ħlejjaq tgħix fil-ħamrija, u t-tnaqqis tal-bijodiversità tal-ħamrija jwassal biex din tinħakem aktar minn proċessi oħra li jagħmlulha l-ħsara.

Il-ħamrija86 hija fost is-sisien tal-ħajja fl-art; hi ssostni l-biedja, filwaqt li tmantni l-kampanja, ix-xtieli u l-ħlejjaq l-oħra, tfarrak il-fdalijiet mormija tal-pjanti, timmaniġġja r-riżorsi ta’ l-ilma, tħares il-wirt arkeoloġiku, u ttaffi l-effett ta' sustanzi li jistgħu jikkaġunaw tniġġis. Is-soċjetà Maltija ma tantx tapprezza s-siwi tar-riżorsi tal-ħamrija Maltija, b’mod speċjali l-mod kif din taqdi dawn il-funzjonijiet li jsostnu l-ħajja. Għalkemm tinqered malajr jekk tintuża ħażin, il-ħamrija tista’ tkun riżorsa li tibqa’ tiġġedded għall-ġejjieni ġaladarba tkun immaniġġjata kif għandu jkun.

It-tqassim ġeografiku tad-diversi tipi ta’ ħamrija Maltija hija ikkumplikata ħafna, kemm f’postijiet semi-naturali u kemm f’dawk agrikoli. Tliet fatturi umani wasslu għal din il-kumplessità: il-ġarr ta’ ħamrija mħaffra minn postijiet tal-bini,87 il-ħolqien ta’ art imwittija għal skopijiet agrikoli jew mili mill-ġdid ta’ ħamrija mgħawra jew baxxa, u ż-żieda fil-firxa ta’ l-inħawi mibnija. Madankollu, ġiet żviluppata klassifikazzjoni tal-ħamrija fuq il-bażi ta’ inventarju nazzjonali tal-ħamrija (li sar fl-2004) u fuq sorsi oħrajn.88 It-tipi ta’ ħamrija differenti jiġu ffurmati minn tipi ta’ pajsaġġi differenti. Il-pajsaġġi semi-naturali ta’ Malta jinkludu l-irdumijiet għerja mal-baħar, ix-xagħri, l-għadajjar salmastri, art imsaġġra, għoljiet tat-tafal, in-nixxigħat fuq it-tafal, u ramel miġbur mir-riħ. F’pajsaġġi rurali fejn l-influwenza tal-bniedem hija aktar qawwija, hemm ħafna art imtarrġa kif ukoll aktar art imwittija għall-biedja. It-tipi ewlenin ta’ ħamrija f’Malta89 jidhru fil-Mappa 5.1 t’hawn taħt.

Source: MRAE

Mappa 5.1: Il-formazzjonijiet tal-pajsaġġ, u t-tipi ta’ ħamrija Maltin

21

Id-diversi tipi ta’ ħamrija Maltija huma jew ftit alkalin jew pjuttost alkalini.90 Minħabba li l-kontenut ta’ tafal li għandha l-ħamrija jaqbeż it-48 fil-mija, żewġ terzi tat-tipi ta’ ħamrija Maltija jistgħu jitqiesu li huma tqal biex jinħadmu. Madankollu, dawn it-tipi ta’ ħamrija jżommu aktar sustanzi nutrienti u għandhom aktar kapaċità li jiffiltraw l-ilma. B’mod ġenerali, dawn it-tipi ta’ ħamrija m’humiex mielħa, iżda t-tisqija b’ilma ta’ kwalità fqira, l-aktar ilma mielaħ li jirriżulta mit-tisfija tad-drenaġġ, qed iżid l-imluħa tal-ħamrija. Il-materja organika fil-ħamrija hi fattur ewlieni fil-produttività tal-ħamrija, u 46 fil-mija tat-tipi ta’ ħamrija Maltija għandhom kontenut ta’ karbonju organiku li hu inqas minn tnejn fil-mija; dan jista’ jitqies bħala l-livell li fih jibda nuqqas serju fil-kwalità91 (ara l-Mappa 5.2). Matul l-aħħar 30 sena, 4,500 ettaru ta’ art agrikola ntilfu minħabba l-firxa tal-bini, għalkemm ir-rata medja annwali ta’ telf ta’ art naqset minn madwar 200 ettaru fis-sena bejn l-1971-1986, għal madwar 80 ettaru fis-sena bejn l-1986-2001.92

Sors: MRAE

Mappa 5.2: Il-kontenut ta’ karbonju organiku fil-ħamrija Maltija

It-tinġis tal-ħamrija jwassal għal telf tal-kapaċità tal-ħamrija li ssostni l-ħajja tal-pjanti. Il-konċentrazzjonijiet ta’ metalli tqal jipprovdu xhieda importanti fuq il-livelli ta’ tniġġis. F’25 fil-mija tat-tipi ta’ ħamrija Maltija, il-konċentrazzjonijiet ta’ ċomb jaqbżu l-limitu (100 mg/kg) għall-applikazzjoni ta’ tajn tad-drenaġġ.93 Barra minn hekk, sebgħa fil-mija tal-ħamrija taqbeż il-limitu ta’ 200 mg/kg stabbilit għaż-żingu, u tlieta fil-mija tal-ħamrija taqbeż il-livell ta’ 100 mg/kg għar-ram. It-tinġis li jseħħ fil-post spiss ikollu x’jaqsam ma’ barrieri, impjanti industrijali, miżbliet u impjanti oħrajn kemm waqt l-operat kif ukoll wara li jingħalqu. It-tixrid ta’ metalli tqal iseħħ permezz ta’ trabijiet jew prodotti tal-ħruq li jintefgħu fl-ajru, ħruġ ta’ dħaħen, ċomb ta’ l-iskrataċ, l-użu ta’ demel tal-bhejjem, terriċcju magħmul minn żibel imħallat mid-djar, kimika użata fil-biedja u drenaġġ imsoffi.

Għadd ta’ fatturi jillimitaw kemm il-ħamrija tista’ tinħadem għall-biedja; fost dawn hemm gradi ta’ alkalinità mhux mixtieqa, art b’ħamrija baxxa (bejn wieħed u ieħor 60 fil-mija tal-ħamrija), livelli baxxi ta’ materja organika fil-ħamrija, ħamrija mġebbla ħafna, il-klima xotta u rati baxxi ta’ assorbiment ta’ ilma minħabba l-kisja tal-wiċċ tal-ħamrija. Minkejja l-limitazzjonijiet li ġejjin minn fatturi ġeografiċi u klimatiċi, l-istatistika nazzjonali dwar il-biedja94 tindika li l-ħamrija Maltija tista’ tkun għammiela ferm.

Il-ħlejjaq tal-ħamrija għandhom funzjoni importanti fiċ-ċikli li jwasslu biex il-ħamrija ssostni veġetazzjoni naturali u semi-naturali.95 Għadd ġmielu ta’ ħlejjaq jgħixu fil-ħamrija u t-tnaqqis tal-bijodiversità tal-ħamrija iwassal biex din tinħakem aktar minn proċessi oħrajn li jagħmlu l-ħsara. Hu stmat li gramma (1g) ta’ ħamrija b’saħħitha jista’ jkollha fiha daqs 600 miljun batterju ta’ 20,000 speċi differenti.96 Ħlejjaq akbar, bħal fniek, rettili u għasafar, ukoll jiddependu fuq il-ħamrija għall-ikel u l-kenn. L-informazzjoni fuq il-ħlejjaq kbar u żgħar fil-ħamrija f’Malta m’hix sħiħa, u hija limitata għal gruppi magħrufin ta’ insetti, molluski, fungi (l-aktar il-faqqiegħ u xi mikrobi li jġibu l-mard fil-pjanti) u xi speċi invertebrati li jinstabu fil-weraq mejtin, partikolarment fl-inħawi msaġġra.97 Fost l-ambjenti importanti għall-bijodiversità tal-ħamrija nsibu l-imsaġar, iż-żrieżaq tat-tafal, l-irqajja’ ta’ ħamrija qalb ix-xagħri, l-art watja mġebbla u l-irdumijiet. Ambjenti speċjalizzati, li jinkludu għadajjar salmastri mielħa, għadajjar ta’ ilma ħelu u nħawi umdi oħrajn, issib fihom speċi importanti. Għadd ta’ speċi li jgħixu fil-ħamrija nstabu f’fond ta’ bejn 10 u 30 ċm, spiss taħt is-siġar. Ħafna minnhom dan l-aħħar kienu deskritti bħala speċi ġodda għax-xjenza, u huma endemiċi għall-Gżejjer Maltin. Żewġ eżempji huma tip ta’ bumunqar endemiku u tip ta’ bugħarwien li jħaffer fil-fond.98

22

Il-ħamrija tiffaċċja theddida dejjem tikber minn għadd ta’ attivitajiet umani, l-aktar il-firxa tal-bini u l-iżvilupp, u l-intensifikazzjoni tas-sistemi ta’ biedja. Fuq medda twila ta’ żmien, dawn inaqqru l-ammont u l-kwalità tagħha. Id-diversi tipi ta’ ħamrija Maltija huma mhedda minn ħafna mill-problemi li kienu identifikati fuq skala internazzjonali.99 Minkejja li l-għarfien dwar il-qilla u l-implikazzjonijiet tagħhom huwa limitat, il-ħames theddidiet ewlenin jidhru fit-Tabella 5.1. Minħabba dawn il-pressjonijiet, il-vulnerabilità tad-diversi tipi ta’ ħamrija Maltija għall-erożjoni minn ilma jċarċar, melħ, tfigħ ta’ nutrienti u tinġis lokalizzat żdiedet. Dan ikabbar it-theddida ta’ ħsara lill-art fuq medda twila ta’ żmien.

Telf ta’ Ħamrija Il-ħamrija titgħawwar mir-riħ u mill-ilma, filwaqt li attivitajiet umani bħal żvilupp ta’ l- art, tħaffir ta’ barrieri, rimi ta’ skart, sfruttar żejjed tar-riżorsi ta’ ilma ħelu, tqaċċit ta' siġar, ragħa żejjed, ħrit għan-niżla fuq art imtarrġa, żdingar ta’ l-art, u użu dejjem jikber ta’ pestiċidi u fertilizzanti jneħħu l-ħamrija direttament jew idgħajfuha u hekk iwasslu biex tintilef.100 Politiki ta’ żvilupp rurali101 tfasslu biex itaffu l-proċessi ta’ telf ta’ ħamrija u jrażżnu l-ħsara billi jħarsu l-ħitan tas-sejjieħ. Id-dritt tal-propjetà ta’ l-art għandu wkoll sehem fil-manutenzjoni tal-ħitan tas-sejjieħ. L-Att ta’ l-1967 dwar it-Tiġdid tal-Kiri ta’ Raba’ (Kap. 199) kien maħsub biex jindirizza dan, iżda ma rnexxilux iżomm il-ħsara. Il-ħitan tas-sejjieħ huma mħarsin mir-Regolamenti dwar il-Ħitan tas-Sejjieħ u Strutturi Rurali (Konservazzjoni u Manutenzjoni), iżda l-parti l-kbira tar-raba’ maħdum fil-Gżejjer Maltin għadu jitnaqqar b’mod qalil jew moderat ħtija ta’ manutenzjoni fqira ta’ ħitan. Il-Kunsill Konsultattiv għall-Industrija tal-Bini jorganizza taħriġ fil-bini ta’ ħitan tas-sejjieħ.

Siġillar ta’ Ħamrija

Dan hu l-kisi (li spiss ma jistax jitraġġa’ lura) ta’ ħamrija għall-bini, toroq u żvilupp ieħor ta’ l-art. Għalkemm il-kisi ta’ ħamrija għammiela b’xi saff konkos, ġebel jew knaten hu pprojbit mil-liġi, hu diffiċli tinforza din il-liġi102 u dan wassal biex sar mhux ftit taħlit ta’ ħamrija minħabba qlugħ ta’ ħamrija u tfigħ fi bnadi oħra.

Tnaqqis f’ materja organika

Minħabba l-kultivazzjoni intensiva, dan in-nuqqas kellu sehem kbir fit-tfaqqir ta’ l-art.

Tinġis ta’ l-art Livelli għolja ta’ sustanzi li jniġġsu fil-ħamrija għandhom għadd ta' konsegwenzi negattivi fuq il-katina ta’ l-ikel, u għaldaqstant anke fuq saħħet il-bniedem u fuq l-ekosistema (ara l-ispjegazzjoni t’hawn fuq).

Żieda fl-imluħa

L-imluħa li jinħallu fl-ilma jinġemgħu fil-ħamrija b’mod li l-ħamrija saret inqas għammiela. Fl-inħawi msaqqija, l-konduttività elettrika tal-ħamrija (dovuta għat-total ta’ l-imluħa) titla’ sad-doppju ta’ dik f’artijiet li ma jissaqqewx, u t-tnaqqis fil-produttivita hu spiss irrappurtat.

Tabella 5.1 Theddidiet ewlenin għall-ħamrija ta’ Malta

23

6. Il-Pajsaġġ

Punti ewlenin

• Il-pajsaġġ Malti jista’ jitqies bħala pajsaġġ kulturali li għandu fih taħlita ta’ elementi li jagħtuh karattru uniku fid-dinja.

• Mill-1990 ’l hawn kien hemm titjib limitat iżda importanti fid-dehra ta’ l-ibliet fejn jolqot il-kwalità arkitettonika u l-kumditajiet pubbliċi, billi ngħatat aktar attenzjoni għat-tisbiħ, irranġar tal-faċċati u spazji miftuħin pubbliċi. Iżda, b’mod ġenerali, il-pajsaġġ hu mhedded minn żieda ta’ żoni mibnijin, żvilupp industrijali u max-xatt, bini aktar għoli fit-trufijiet ta’ l-ibliet u l-irħula li jgħatti l-veduti taċ-ċentri storiċi, metodi agrikoli moderni, aktar aċċess għall-vetturi, rimi ta’ skart, disinn u xogħol ta’ kwalità baxxa, u nuqqas ta’ manutenzjoni.

• L-Istudju dwar il-Valutazzjoni tal-Pajsaġġ qiegħed bażi soda għal ħarsien aħjar tal-pajsaġġ fil-pjanijiet strateġiċi u sussidjarji għall-użu ta’ l-art.

• Għad fadal xi postijiet importanti li għandhom pajsaġġ karatteristiku iżda li għad ma ngħatawx ħarsien legali. Dawn qegħdin l-aktar f’Għawdex u Kemmuna, u fin-naħa ta’ ġewwa ta’ Malta.

Għalkemm il-pajsaġġ Malti hu fiżikament marbut mal-forma ta’ l-art u mal-klima xotta, kien ukoll influwenzat bil-kbir minn aktar minn 7,000 sena ta’ preżenza tal-bniedem, speċjalment f’dawn l-aħħar ftit għexieren ta’ snin. Il-pajsaġġ naturali Malti hu karatterizzat mix-xagħri u minn bijodiversità Mediterranja, għalkemm din mhux dejjem tolqot l-għajn mill-ewwel. Il-pajsaġġ Malti jista’ jitqies bħala pajsaġġ kulturali li għandu fih taħlita ta’ elementi li jagħtuh karattru uniku fid-dinja (ara l-Kaxxa 6.1).

• Pajsaġġ fejn jispikkaw il-veduti tal-kosta;

• Ibħra baxxi qrib ix-xatt, u gżejjer barra mill-kosta;

• Nuqqas ta’ għadajjar ta’ ċertu kobor fil-ġewwieni tal-pajjiż;

• Nuqqas relattiv ta’ foresti;

• Għelieqi mtarrġin;

• Lokalitajet panoramiċi aċċessibbli mit-toroq mnejn jgħaddu l-karozzi;

• Taħlita mwaħħda ta’ wirt kulturali u naturali;

• Fortifikazzjonijiet jiddominaw l-inħawi ta’ madwar il-Port il-Kbir, u strutturi oħrajn fil-kampanja li kienu għall-użu militari ;

• Knejjes karatteristiċi jiddominaw id-dehra ta’ l-irħula tradizzjonali flimkien ma’ binjiet kbar aktar moderni;

• Massa kubika ta’ postijiet residenzjali b’soqfa ċatti;

• Dominanza tal-ġebla tal-franka fl-arkitettura;

• Il-kotra ta’ l-inħawi mibnija konċentrata f’raġġ ta’ 5 km miż-żona ta’ madwar il-Port il-Kbir;

• Il-parti l-kbira tal-bajjiet tul il-kosta tal-lvant u tat-tramuntana ta’ Malta u xi bajjiet f’Għawdex dominati minn żvilupp modern;

• Sensittività għad-dettalji: karatteristiċi relattivament żgħar jista’ jkollhom influwenza sproporzjonata fuq veduti li jidhru mill-bogħod ħafna.

Kaxxa 6.1 Elementi ewlenin tal-pajsaġġ Malti103

L-abbozz ta’ l-Istudju dwar il-Valutazzjoni tal-pajsaġġ104 ta’ Malta jagħti ġabra tal-bidliet ewlenin li seħħew fil-pajsaġġ Malti fil-perjodu bejn l-1990 u l-2000. Dan jikkonkludi li kien hemm titjib limitat iżda importanti fid-dehra ta’ l-ibliet fejn jolqot il-kwalità arkitettonika u l-kumditajiet pubbliċi, billi ngħatat aktar attenzjoni għat-tisbiħ, irranġar tal-faċċati u spazji miftuħin pubbliċi. Iżda, b’mod ġenerali, il-pajsaġġ hu mhedded minn żieda ta’ żoni mibnijin, żvilupp industrijali u max-xatt, bini aktar għoli fit-trufijiet ta’ l-ibliet u l-irħula li jgħatti l-veduti taċ-ċentri storiċi, metodi agrikoli moderni, aktar aċċess għall-vetturi, rimi ta’ skart, disinn u xogħol ta’ kwalità baxxa , u nuqqas ta’ manutenzjoni. Xi bidliet ewlenin fil-pajsaġġ105 bejn l-1990 u l-2000 jidhru fit-Tabella 6.1 hawn taħt.

Suġġett Bidliet li seħħew bejn l-1990 u l-2000

Tifrix urban It-tifrix urban tas-snin tmenin kien trażżan b’mod qawwi, iżda xi lokalitajiet komplew jingħaqdu u b’hekk intilfu uħud mill-karatteristiċi ta' l-inħawi mibnija.

Id-dehra ta’ l-ibliet

Titjib lokalizzat fit-trattament ta’ faċċati u spazji miftuħin fl-inħawi storiċi mibnija u max-xatt, partikolarment promenades. Iżda d-dehra tal-bini urban baqgħet sejra lura, l-aktar qrib it-trufijiet ta’ l-ibliet u ta’ l-irħula. It-tagħmir ta’ fuq il-bjut kompla jħassar id-dehra tal-livelli għoljin tal-bini. Id-dehra tal-pajsaġġ ngħatat

24

aktar attenzjoni, l-aktar madwar proġetti kbar u kumditajiet pubbliċi.

Il-biedja Tnaqqis fir-rata ta’ telf ta’ art agrikola, imma livell ogħla ta’ impatt viżiv minħabba bidliet agrikoli (ngħidu aħna, rziezet għall-bhejjem u serer). Aċċessibilità akbar ġabet pressjoni umana akbar fuq postijiet aktar imbegħdin.

Industrija u skart

L-iżvilupp industrijali kellu impatti negattivi f’xi bnadi (ngħidu aħna, madwar il-port ħieles ta’ Kalafrana). Ir-rimi ta’ skart u l-iżdingar komplew ikunu kawżi ewlenin ta’ ħsara fil-kampanja.

Kwalità kostali Il-gaġeġ għat-trobbija tal-ħut introduċew strutturi koroh ‘il barra mill-kosta, għalkemm l-ispazju viżiv meħud hu ftit jew wisq limitat. L-irmiġġar ta’ riggijiet taż-żejt kellu impatt ħażin, iżda fi ftit postijiet biss, fuq id-dehra tal-baħar.

Arkitettura u kumditajiet pubbliċi

Titjib limitat iżda importanti seħħ fil-kwalità ta’ l-arkitettura u l-kumditajiet pubbliċi, għalkemm il-livell ivarja. Kwalità ta’ xogħol baxxa, nuqqas ta’ attenzjoni għad-dettalji, disinn mhux addattat jew imlaqqat, u nuqqas ta’ kultura ta’ manutenzjoni komplew jikkontribwixxu għal taħsir urban. Pass ieħor lura rriżulta mill-preżenza ta’ għadd kbir ta’ vetturi fil-kampanja.

Tabella 6.1: Karatteristiċi ewlenin tal-bidliet fil-pajsaġġ (1990-2000)106

Il-pubbliku jara x-xtut, l-għoljiet imdawra bi ħdura kotrana u friska, il-fortifikazzjonijiet, il-knejjes u binjiet tradizzjonali bħala ambjent sabiħ, u jħares b’mod negattiv lejn żoni industrijali, barrieri u miżbliet. Studju reċenti 107 jindika li l-pajsaġġi fejn l-għamla ta’ l-art tal-kampanja hija varjata u mħattba ħafna kienu apprezzati aktar mill-pjanuri. Inħawi mibnijin ġeneralment tqiesu li la kellhom valur pożittiv u lanqas negattiv, iżda ġabu reazzjonijiet tajbin ħafna meta l-knejjes kienu fiċ-ċentru u inqas tajbin fil-każ ta’ binjiet moderni li jddominaw id-dehra tat-trufijiet ta’ l-irħula. Oqsma industrijali, barrieri u miżbliet tqiesu li jnaqqsu b’mod qawwi l-valur tax-xena. Il-pajsaġġ l-aktar mistkerrah kien dak fejn hemm il-miżbla tal-Magħtab, minkejja l-baħar u l-għelieqi li jdawruha. Dan juri li meta n-nies iħarsu lejn il-pajsaġġ Malti jużaw ukoll informazzjoni li jkollhom minn qabel biex jiddeċiedu huwiex sabiħ jew le108 (ara Ritratti 6.1 u 6.2).

Sors: MEPA

Ritratt 6.1: L-aktar dehra favorita tal-pajsaġġ għall-pubbliku

Sors: MEPA

Ritratt 6.2: L-inqas dehra favorita tal-pajsaġġ għall-pubbliku

Fis-sena 2000, Malta ffirmat (iżda s’issa għadha ma rratifikatx) il-Konvenzjoni Ewropea dwar il-Pajsaġġ, u d-dispożizzjonijiet tagħha dwar l-għarfien legali, il-proċeduri partiċipattivi, policies protettivi, u l-integrazzjoni tal-ħarsien tal-pajsaġġ ma’ l-ippjanar ta’ l-użu ta’ l-art diġà twettqu. Skond id-deposizzjonijiet tal-Konvenzjoni dwar il-karatterizzazjoni u l-monitoraġġ tal-pajsaġġ, il-MEPA għamlet valutazzjoni nazzjonali tal-pajsaġġ u fasslet mapep ta’ nħawi sensittivi; fosthom iż-żoni ta’ Sensittività Għolja Ħafna u dawk ta’ Sensittività Għolja (ara l-Mappa 6.1) li jkopru 51 fil-mija tal-Gżejjer.109

L-għodda ewlenija li tintuża fis-sistema ta’ l-ippjanar għall-ħarsien tal-pajsaġġ hi li tagħti protezzjoni legali lil pajsaġġi importanti. Iż-Żoni ta’ Pajsaġġ b’Valur Għoli (AHLVs) tfasslu fl-1996 u fl-2000, u jkopru 12 fil-mija tat-territorju.110 Hemm ċertu qbil bejn dak li sab l-istudju dwar il-valutazzjoni tal-pajsaġġ u l-AHLVs (ara Mappa 6.1), iżda xi aspetti importanti tal-kwalità tal-pajsaġġ, l-aktar f’Għawdex u fin-naħa ta’ ġewwa ta’ Malta, għad ma ngħatawx ħarsien statutorju. Il-politika li qed titfassal dwar il-binjiet għolja qieset ukoll is-sensittività tal-pajsaġġ. Dikjarazzjonijet oħra ta’ protezzjoniji (bħal Żoni Speċjali ta' Ħarsien li jħarsu l-bijodiversità - ara l-Kapitlu 9) jgħinu wkoll biex iħarsu l-pajsaġġ Malti. Fuq l-iskala ta’ proġetti individwali, is-sistema ta’ l-ippjanar ta’ l-użu ta’ l-art timponi kondizzjonijiet ta’ landscaping fuq permessi għal proġetti kbar. Għal żviluppi iżgħar fl-inħawi mibnija, id-daqs ta’ bċejjeċ ta’ art żgħar u l-kondizzjonijiet ta’ pparkjar spiss ma jippermettux li jsir wisq landscaping. Fil-kampanja, il-landscaping għandu l-għan li jgħatti l-iżvilupp biex ma jidhirx mill-bogħod jew mill-bogħod ħafna u b’hekk ma jħassarx il-veduti.

25

L-Environmental Landscapes Consortium, sħubija bejn is-settur pubbliku u dak privat li tnediet fl-2001, tejjeb id-dehra ta’ ħafna bnadi u ġonna pubbliċi ta’ Malta. Barra minn hekk, l-iskema għat-tħawwil tas-siġar ”Tree for You” (34U) ta’ l-MRAE se toħloq postijiet rikreattivi msaġġra li huma integrati ma’ parki nazzjonali u reġjonali f’Delimara, Xrobb l-Għaġin, Ta’ Qali, is-Salini u l-Mellieħa. Minkejja dan, f’ċerti postijiet pubbliċi msaġġrin fejn mhux qed isir immaniġġjar attiv (ngħidu aħna, Tas-Silġ), qegħdin jintelqu u qed isir vandaliżmu fihom. Il-Pjan għall-Iżvilupp Rurali huwa għodda ewlenija oħra biex jitħares il-pajsaġġ;111 wieħed mill-għanijiet għall-futur medju huwa li jmantni l-pajsaġġi tradizzjonali ħalli jnaqqas l-impatti negattivi. Il-miżura agro-ambjentali tiegħu tipprovdi inċentivi finanzjarji għat-tiswija tal-ħitan tas-sejjieħ li permezz tagħhom, flimkien mal-proġett Pre-adeżjoni, saru applikazzjonjiet għar-restawr ta’ 0.26km² ta’ ħitan tas-sejjieħ.

Sors: MEPA

Mappa 6.1: Żoni sensittivi fil-pajsaġġ u nħawi fejn il-pajsaġġ huwa

mħares

26

7. L-Ilma

Punti Ewlenin

• L-ilma tal-pjan ta’ Malta huwa mhedded serjament minn sfruttar żejjed u tniġġis, u hemm ir-riskju li tintilef l-unika riżorsa rinnovabbli ta’ Malta ta’ ilma ħelu. Fl-2004 il-livelli ta’ nitrat fi tnejn minn kull tliet spieri tal-WSC qabżu l-valur indikattiv tad-Direttiva dwar in-Nitrati, waqt li l-livelli ta’ mluħa fil-ħażna tal-pjan fil-livell tal-baħar jindikaw li l-ippumpjar mill-ispieri hija mhedda mid-dħul lokalizzat ta’ ilma baħar.

• Is-sehem kbir ta’ l-ippumpjar ta’ l-ilma mill-privat, li fl-2003 kien stmat li hu 30 fil-mija tal-produzzjoni ta’ ilma totali, ikompli juri kemm huwa vulnerabbli l-ilma tal-pjan għall-interventi ta' ħafna konsumaturi privati. S’issa, ebda fornitur privat ta’ ilma għall-konsum uman ma rreġistra mad-Dipartiment tas-Saħħa, ħaġa li jekk issir għandha tiżgura li dawn jikkonformaw ma’ l-istandards tad-Direttiva dwar l-Ilma tax-Xorb.

• L-ilmijiet ġierja u dawk transizzjonali (bejn baħar u art) kollha ta’ Malta huma ambjenti ristretti għall-aħħar, u diversi annimali u pjanti li igħixu fihom huma fil-periklu li jinqerdu. Malta hija marbuta legalment li tiżgura l-ħarsien għat-tul ta’ dawn l-ambjenti.

• Il-parti l-kbira ta’ l-ibħra max-xtut ta’ Malta kienu ta’ kwalità aċċettabbli fl-2004, minbarra l-portijiet, ħdejn il-bokok tad-drenaġġ, f’postijiet fejn jintrema l-ilma sħun mill-impjanti ta’ l-elettriku u, b’mod inqas, fil-viċinanzi tal-gaġeġ fejn jitrabba l-ħut u madwar il-Magħtab. Id-drenaġġ ifur f’San Pawl il-Baħar u f’Birżebbuġa għadu jġib tħassib. L-ilmijiet fejn isir l-għawm jilħqu l-kwalità li titlob id-Direttiva dwar l-Ilma għall-Għawm u l-parti l-kbira jilħqu l-kwalità li titlob il-Konvenzjoni ta’ Barċellona.

• X’aktarx li tnejn biss mit-tliet impjanti għat-tisfija tad-drenaġġ li tfasslu biex isaffu d-drenaġġ kollu ta’ Malta sa l-2007 se jkunu qed joperaw sad-data ppjanata. Il-bini ta’ dawn iż-żewġ impjanti (f’Għawdex u fil-Mellieħa) għadu fil-bidu.

• B’mod ġenerali, hemm potenzjal biex tittejjeb il-politika nazzjonali dwar ix-xtut u dwar il-baħar, bl-integrazzjoni ta’ politika settorali bħal dik fuq it-turiżmu u r-rikreazzjoni, l-attivitajiet marittimi, l-akkwakultura u s-sajd, u l-ambjent.

L-ilma jibqa’ riżorsa skarsa u qiegħed taħt pressjoni qawwija minn dawk kollha li jikkompetu biex jużawh. Waqt li n-nuqqas ta' provvista immedjata kienet ġiet indirizzata, l-aktar permezz tad-desalinizzazzjoni (jew reverse osmosis), dan intlaħaq bi prezz għoli ħafna f’termini finanzjarji112 u ambjentali minħabba l-ħruq ta’ karburanti fossili u d-dħaħen li dan iġib miegħu. Is-settur domestiku jissarraf f’39 fil-mija tal-konsum kollu stmat fl-2003; warajh tiġi l-biedja b’37 fil-mija (ara t-Tabella grafika 7.1). Kien hemm tnaqqis ta’ 4 fil-mija fil-konsum li għalih inħarġu l-kontijiet113 bejn l-1995 u l-2004, x’aktarx relatat maż-żieda fit-tariffi ta’ l-ilma fl-1998, meta l-konsum niżel bi kważi 20 fil-mija.114 Il-konsum tela’ bi tmienja fil-mija bejn l-1998 u l-2004.

Sors: MRA 2005 Tabella grafika 7.1: Stimi tal- konsum ta’ l-

ilma, imqassam skond is-sors u skond is-settur

(2003)115

0

5

10

15

20

25

Dom

estik

u

Tur

i\m

u

Irzi

ezet

Bie

dja

Kum

mer

`jal

i

Indu

strij

ali

Gve

rn

O]r

ajn

Pro

duz

zjo

ni f

'milj

uni t

a' m

etr

i kub

i

Ilma tax-xita

Drena[ [ trattat

Desalinizzazzjoni

Ilma tal-pjan

Nota: Din it-tabella grafika ma tikkunsidrax telf ta’ ilma fis-sistema pubblika ta’ distribuzzjoni.

Il-ħażniet ta’ l-ilma tal-pjan jibqgħu l-aktar sors importanti ta’ ilma ħelu. Hu stmat li dawn jilħqu s-56 fil-mija tal-produzzjoni kollha li minnha l-ippumpjar privat (fil-parti l-kbira bla permessi) huwa stmat li jaqbeż in-nofs. Dan ikompli juri kemm huwa vulnerabbli l-ilma tal-pjan ta’ Malta għal deċiżjonijiet minn ħafna konsumaturi privati, u f’dan il-kuntest ir-rati ta’ ippumpjar ma tantx jistgħu jkunu regolati faċilment biex jiżguraw ħarsien ta’ l-ilma tal-pjan. Għalkemm il-fornituri privati ta’ l-ilma għall-konsum tal-bniedem issa jridu jkunu skond l-istandards tad-Direttiva ta’ l-UE dwar l-Ilma tax-Xorb,116 u għalhekk għandhom ikunu reġistrati mad-Dipartiment tas-Saħħa, sa Ottubru ta’ l-2005 ħadd ma kien għadu għamel dan, għalkemm numru żgħir applikaw biex jirreġistraw, u kumpanija li tforni l-ilma fil-

27

fliexken ilha reġistrata minn Frar ta’ l-2005. Serq ta’ ilma, ippumpjar illegali minn spieri mhux reġistrati, l-aktar għall-biedja, u l-użu ta’ ilma fornut privatament u ta’ kwalità mhux magħrufa minn konsumaturi domestiċi, jibqgħu jqanqlu tħassib.117 It-telf ta’ ilma prodott mill-Korporazzjoni għas-Servizzi ta’ l-Ilma (WSC) minn kanen li joqtru niżel b’53 fil-mija bejn l-1995 u l-2003.118

Waħda mill-għodod prinċipali ta’ Malta biex tiżgura l-istat tal-kwantità u l-kwalità ta’ l-ilma huma r-Regolamenti dwar Pjan ta’ Azzjoni fil-Qasam tal-Politika ta’ l-Ilma119 li għandhom l-għan li jintlaħaq stat tajjeb sa l-2015. 120 Id-Direttiva dwar Pjan ta’ Azzjoni fil-Qasam tal-Politika ta’ l-Ilma (WFD) tidentifika erba’ kategoriji ta’ ilmijiet: l-ilma tal-pjan, l-ilma ġieri, l-ilmijiet transizzjonali, u l-ibħra ta’ qrib ix-xtut.

Titwila lejn kif inhuma mqassmin l-ilmijiet ta’ Malta tikkonferma li l-akbar ħażniet ta’ l-ilma tal-pjan issa huma mhedda ħtija ta’ sfruttar żejjed (ara Mappa 7.1)121 u tniġġis. Dan ikabbar ir-riskju li tintilef l-unika riżorsa rinnovabbli ta’ ilma ħelu li għandha Malta. Fil-każ ta’ l-ilma tal-pjan li jinsab mal-livell tal-baħar, li jipprovdi 66 fil-mija tat-total ta’ l-ilma miksub mill-ħażniet ta’ ilma taħt l-art, u li hu mhedded serjament mid-dħul lokalizzat ta’ ilma baħar (ara hawn taħt), dan ifisser it-telf ta’ riżorsa li f’kundizzjonijiet xierqa tista’ taħżen sa 1.5 biljun metru kubu ta’ ilma, u li ladarba tintilef ikun diffiċli li terġa’ tinġabar.122 Barra minn hekk, il-firxa dejjem tikber tal-bini f’Malta tnaqqas ir-riforniment naturali tal-ħażniet tal-pjan billi aktar ilma tax-xita jibqa’ sejjer il-baħar minflok ma jinxtorob mill-art.

Sors: MRA

Mappa 7.1: L-istat kwantitattiv ta’ l-ilma tal-pjan f’ Malta123

Jekk inħarsu lejn il-kwalità, fl-2004 l-livelli ta’ nitrati fl-ilma tal-pjan ta’ Malta qabżu l-valur indikattiv ta’ 50 mg NO3/l tad-Direttiva dwar in-Nitrati (li teħtieġ li tittieħed ċerta azzjoni meta dan jinqabeż) fi tnejn minn kull tliet spieri li minnhom tippompja l-WSC. Eċċessi qawwija kienu osservati fil-ħażna ta’ fuq it-tafal, fejn l-ogħla valur kien ta’ 132 mg/l fl-Imġarr. L-ogħla livell ta’ nitrat misjub fil-ħażna ta’ mal-livell tal-baħar kien ta’ 85 mg/l fl-ispiera f’Ta’ l-Isperanza. Il-ħażna ta’ ilma ħelu ta’ mall-livell tal-baħar hi partikolarment suġġetta għad-dħul lokalizzat ta’ ilma baħar. Il-konċentrazzjonijiet ta’ klorur (li jindikaw imluħa) f’din il-ħażna ta’ ilma kollha jaqbżu l-istandard ta’ 250 mg C/l indikat mill-WHO għall-ilma tax-xorb, u li jista’ jintuża bħala kejl għall-ilma tal-pjan iżda li jibqa’ livell għoli ħafna f’dan il-kuntest. Il-konċentrazzjonijiet ivarjaw minn 1,736 mg/l f’Ta’ Kandja sa 354 mg/l fix-Xewkija, Għawdex. Il-ħażna ta’ fuq it-tafal hi wkoll xi ftit mhedda mill-imluħa, u l-valuri jvarjaw minn 209 mg/l f’Binġemma sa 163 mg/l f’Ta’ Falka ħdejn ir-Rabat. Sa mill-2001 kien hemm tnaqqis ġenerali fil-livelli ta’ nitrati u mluħa mkejlin fl-ispieri mnejn tippompja l-WSC fil-gżira ta’ Malta.124 It-theddid ewlieni għall-kwalità ta’ l-ilma fil-ħażniet tal-pjan huma: rimi illegali, tinġis min-nitrati (l-aktar minħabba fertilizzanti tal-biedja, skart tal-bnedmin u tal-bhejjem), u dħul lokalizzat ta’ ilma baħar. Malta qed taħdem biex il-ħażniet tal-pjan ikunu fi stat tajjeb sad-data msemmija fil-WFD (2015).

Il-fdalijiet tal-pestiċidi fil-ħażna ta’ ilma tal-pjan ukoll iqanqlu tħassib minħabba l-effetti fuq saħħet il-bniedem u fuq l-ekosistemi.125 Studju ta’ darba li sar fl-1999 jindika li l-livelli ta’ pestiċidi kemm fl-ilma ppumpjat mill-spieri u fl-ilma tal-vit kienu anqas mill-iżgħar kwantità li tista’ titkejjel.126 Madankollu, iż-żieda ta’ 24 fil-mija fil-bejgħ ta’ pestiċidi 127 bejn l-2000 u l-2003 tindika l-ħtieġa ta’ proċess

28

strutturat għall-ġbir ta’ informazzjoni fuq il-pestiċidi fl-ilma.128 Studji fuq l-għelejjel Maltin jindikaw li, bejn Awissu ta’ l-2002 u Frar ta’ l-2005, l-ogħla livelli ta’ fdalijiet tal-pestiċidi nqabżu biss f’0.02 fil-mija tal-każijiet.129

L-ilmijiet ġierja u dawk transizzjoanli jinkludu ambjenti ta’ l-ilma ħelu u salmastru bħal imġieri tal-widien, għejun u għadajjar ta’ ilma ħelu. L-ilmijiet salmastri f’Malta jinstabu aktar fil-bokok tal-widien, jew artijiet baxxi bħalhom, li jmissu mal-baħar u li għaldaqstant jistagħdru. Dawn l-ambjenti huma lkoll rari f’Malta, u l-annimali u l-pjanti li jinsabu fihom huma fil-periklu li jinqerdu minn Malta, jew saħansitra fuq skala dinjija (jekk jinzertaw endemiċi), billi għandhom firxa ġeografika ċkejkna. Malta hi marbuta legalment li timmonitorja l-kwalità ta’ dawn l-ilmijiet u li tħarishom bħala ambjenti naturali, kif ukoll li tiżgura l-użu sostenibbli fit-tul tar-riżorsi ta’ l-ilma.

L-ilma baħar ta' max-xatt jiffurma il-parti l-kbira tar-riżorsi ta’ ilma ta’ Malta; is-siwi tiegħu huwa ekonomiku (minħabba t-turiżmu), strateġiku (bħala għajn indiretta ta’ ilma għax-xorb permezz tal-proċessi li jibdluh f'ilma ħelu), u intrinsiku billi l-baħar fih uħud mill-ogħna ekosistemi ta’ Malta,130u huwa importanti għal attivitajiet rikreattivi u kulturali. Il-kwalità ta’ l-ilma għall-għawm għandha effett kbir ħafna fuq is-saħħa pubblika, u kemm il-Konvenzjoni ta’ Barċellona 131 kif ukoll il-WFD jiffissaw livelli ta’ kwalità għall-ilma fejn isir l-għawm. Il-kwalità mikrobijoloġika ta' l-ilmijiet fejn isir l-għawm madwar Malta tjiebet u l-għadd ta’ nħawi klassifikati bħala tal-Prima Klassi skond il-Konvenzjoni ta’ Barċellona tela’ minn 55 fil-mija tal-postijiet fl-1996 għal 83 fil-mija fl-2004. Bejn l-2001 u l-2004, l-inħawi li jintużaw għall-għawm kollha kienu skond il-kriterji tad-Direttiva dwar il-Kwalità ta’ Ilma fejn isir l-għawm. 132 Erba’ postijiet biss, f’Birżebbuġa u f’San Pawl il-Baħar, irreġistraw tnaqqis fil-grad tal-klassifika mill-2001 ’l hawn (ara l-Mappa 7.2). Malta tilħaq il-ħtiġijiet tad-Direttiva dwar il-Kwalità ta’ Ilma ta’ l-Għawm, u fil-parti l-kbira dawk tal-Konvenzjoni ta’ Barċellona, li huma aktar stretti. Il-monitoraġġ fiżjo-kimiku ta’ l-ilma ta’ l-għawm li sar fl-2004 juri pressjonijiet qawwija fuq l-inħawi ta’ l-għawm matul is-sajf, billi iżjed attività twassal għal aktar rimi ta’ drenaġġ u impatti ikkaġunati mir-rikreazzjoni marittima.133 Matul is-sena 2004, il-kotra tal-livelli ta’ tniġġis li tkejlu kienu aktar baxxi mil-limitu li fih tinduna bihom, għalkemm kwantitajiet żgħar ħafna ta’ metalli tqal, deterġenti, fosfati u nitrati nstabu f’xi nħawi. Il-livelli ta’ l-ossiġnu maħlul kienu skond il-limiti tal-linji gwida f’40 fil-mija tal-każijiet biss.

Mill-2002 ’l hawn, monitoraġġ kontinwu skond il-Konvenzjoni ta’ Barċellona jindika li l-kwalità ġenerali ta’ l-ilma madwar il-kosta tjiebet.134 Ir-rapport tal-monitoraġġ ta’ l-2004 jindika li l-parti l-kbira ta’ l-ibħra kostali ta’ Malta huma fi stat aċċettabbli, minbarra fil-portijiet, ħdejn il-bokok tad-dranaġġ, f’postijiet fejn jintrema l-ilma sħun mill-impjanti ta’ l-elettriku u, b’mod inqas, qrib il-gaġeġ tat-trobbija tal-ħut u madwar il-Magħtab. Madankollu, id-dranaġġ ifur f’San Pawl il-Baħar għadu jqanqal tħassib. Hemm potenzjal biex tittejjeb il-politika nazzjonali għax-xtut u għall-baħar bl-integrazzjoni aħjar ta’ politika settorali bħal dawk fuq it-turiżmu u r-rikreazzjoni, l-attivitajiet tal-baħar, l-akkwakultura u s-sajd, u l-ambjent. L-Istrateġija Tematika Marittima ta’ l-UE 135 u l-Politika Marittima 136 għandhom jipprovdu l-kuntest xieraq għal dan.

Sors: Dipartiment tas-Saħħa Pubblika

Mappa 7.2: Bdil fix-xejriet mikrobijoloġiċi ta’ l-ilma ta’ l-għawm bejn is-snin 2001 u 2004

29

Bejn wieħed u ieħor, xi 6.4 fil-mija biss mid-drenaġġ mitfugħ il-baħar fl-2004 kien imsoffi,137 u t-tnixxija tiegħu hija marbuta mad-domanda għall-industrija u għall-biedja. Iż-żewġ setturi lmentaw li d-dranaġġ imsoffi huwa ta’ kwalità fqira minħabba li mielaħ wisq; din l-imluħa tinħoloq minħabba d-dħul ta’ ilma baħar fis-sistema tad-dranaġġ, ir-rimi ta’ ilma mielaħ minn tagħmir li jneħħi l-melħ mill-ilma u l-ifflaxxjar tal-lokijiet bl-ilma mielaħ. 138 X’aktarx li tnejn biss mit-tliet impjanti li għandhom isaffu d-dranaġġ kollu ta’ Malta sa l-2007 se jkunu lesti sad-data ppjanata. Ix-xogħlijiet fuq dawn iż-żewġ impjanti (f’Għawdex u fit-tramuntana ta’ Malta) għadhom fil-bidu.

30

8. L-Iskart

Punti Ewlenin

• Il-produzzjoni ta’ l-iskart għadha qed tikber bil-qawwa, l-aktar l-iskart mill-industrija tal-bini, u dak muniċipali.

• Sar progress fit-twaqqif ta’ sistemi għall-immaniġġjar ta’ l-iskart, bħal sistema ta’ permessi, immaniġġjar aħjar tal-landfills, u infurzar aħjar. Dawn qed igħinu biex jibdlu d-drawwiet u l-atteġġjamenti li għandhom x’jaqsmu ma’ l-iskart fl-industrija u fid-djar, iżda m’hawnx biżżejjed riżorsi biex dawn is-sistemi jitħaddmu u biex isir infurzar bis-sħiħ u dejjiemi.

• Ir-reviżjoni ta’ l-Istrateġija għall-Immaniġġjar ta’ Skart Solidu toffri opportunità importanti għal Malta biex tfassal l-għanijiet għall-immaniġġjar ta' l-iskart, l-azzjonijiet meħtieġa biex dawn jintlaħqu kif ukoll min għandu jkun responsabbli għalihom, u r-riżorsi ewlenin li huma meħtieġa.

L-iskart jinħoloq minħabba użanzi fid-djar, fl-industrija u fin-negozju, u huwa marbut ma' telf ta’ riżorsi naturali. Il-ġbir, it-tisfija u r-rimi tiegħu iġibu wkoll piżijiet ekonomiċi u ambjentali kbar. Għalhekk it-tnaqqis ta’ l-skart jagħmel il-ġid kemm lill-ekonomija u kemm lill-ambjent.

Filwaqt li għad m’għandniex ċifri dwar kemm jinħoloq skart,139 l-ammont totali li jasal fl-impjanti ewlenin fejn jiġi mmaniġġjat l-skart f’Malta140 jagħti ħjiel utli. Meta jitqiesu dawn iċ-ċifri, wieħed irid iżomm quddiem għajnejh li dawn l-ammonti bdew jitkejlu b’mod aktar eżatt matul is-snin, l-aktar wara li tqiegħdu l-imwieżen għat-trakkijiet fil-Magħtab u f’Sant’Antnin fl-1997. Kien hemm żieda ta’ bejn wieħed u ieħor 50 fil-mija fl-iskart totali li wasal fl-impjanti bejn l-1996 u l-2004, l-aktar minħabba żidiet ta’ skart mill-industrija tal-bini u skart muniċipali (ara t-Tabella grafika 8.1). Iżda dawn iċ-ċifri ma jinkludux rimi illegali. Id-Dipartiment għas-Servizzi ta’ Tindif141 jindika li 20,000 tunnellata ta’ materjal mormija illegalment fil-Gżejjer Maltin inġabru matul l-2004, u 10,000 tunnellata bejn Jannar u Awissu ta’ l-2005.

Tabella grafika 8.1: L- Iskart li wasal fl-impjanti ewlenin għall-immaniġġjar ta’ l-iskart, imqassmin skond it-tip ta’ skart142

Il-frazzjonijiet ewlenin ta’ l-iskart huma l-iskart mill-industrija tal-bini (88 fil-mija fl-2004) u dak muniċipali (8 fil-mija). Ix-xejra tal-kwantitajiet li nġabru turi żieda qawwija ta' l-iskart mill-industrija tal-bini (112 fil-mija mill-1996 ’l hawn). L-iskart muniċipali 143 u l-iskart imħallat kummerċjali u muniċipali144 ukoll żdiedu bil-bosta mill-1996 ’l hawn, għalkemm b’rata aktar baxxa (57 fil-mija). Bejn l-1997 u l-2004, din iż-żieda kienet ta’ 37 fil-mija. Dan x’aktarx minħabba użu akbar ta’ ppakkjar (ara t-Tabella grafika 8.2). Il-materjal ta’ l-ippakkjar isarraf għal madwar 37 fil-mija ta’ l-iskart muniċipali u 3 fil-mija145 ta’ l-iskart totali li nħoloq fl-2004.

Sors: NSO, NSO 2002a, ME 2001, WasteServ Malta Ltd., MHAE 2002,

EPD 1999

-

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

00

0 T

un

ella

ti

Skart separat li jasalf'SASWTP

Skart perikolu\

Skart im] allat

Skart kummer` ali uindustrijali

Skart mill-industrija tal-bini

Skart im] allat kummer` jali umuni` ipali

Skart solidu muni` ipali

31

Sors: L-istess bħal tat-Tabella grafika 8.1

Tabella grafika 8.2: L-iskart muniċipali li jinħoloq ras għal ras,

imqabbel mal- popolazzjoni.

-

100

200

300

400

500

600

700

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

kg g

]al k

ull r

as

0

150

300

450

Pop

olaz

zjon

i (00

0)

kg g] al kull ras Popolazzjoni

L-ammont ta’ skart perikoluż li ntradam fil-miżbliet naqas sew mill-1999 ’l hawn, u mill-2003 ’l hawn din ix-xorta ta’ skart inżammet fil-post fejn kienet prodotta jew kienet esportata permezz ta’ inizjattiva privata, sakemm jitwaqqfu l-impjanti għall-immaniġġjar ta’ l-iskart perikoluż. L-iskart kummerċjali u mill-industrija naqas, possibilment minħabba titjib fl-effiċjenza ta’ l-użu tar-riżorsi fl-industrija u metodi ta’ riċiklaġġ aħjar.

Skond l-Istrateġija għall-Immaniġġjar ta’ l-Iskart Solidu (li bħalissa qed tkun riveduta) u l-Pjan dwar l-Immaniġġjar ta’ l-Iskart, u wara li l-acquis ta’ l-UE nqaleb f’liġijiet nazzjonali, Malta issa għandha ġabra ta’ policies u għanijiet għall-immaniġġjar ta’ skart. Biex jintlaħqu dawn l-għanijiet, ftit ftit qed jiddaħħlu sistemi ġodda ta’ permessi biex jikkontrollaw l-immaniġġjar ta’ l-iskart, inkluż iċ-ċaqliq, ġewwa ‘l- Gżejjer Maltin u lil hinn minnhom, biex b’hekk ikun żgurat li jkun hemm salvagwardji ambjentali fuq attivitajiet marbutin ma’ l-iskart.146 Dawn is-sistemi jagħtu wkoll informazzjoni li trid tiddaħħal f’Reġistru Nazzjonali ta’ l-Iskart li qed ikun imfassal. Is-sistema ta’ permessi għall-bidu għafset l-aktar fuq l-użu ta’ l-iskart mill-industrija tal-bini sabiex jimtlew barrieri mitluqin, l-irdim ta’ skart mhux perikoluż fil-landfills, it-trasferiment ta’ skart (partikolarment dak perikoluż) u l-konsenji ta’ skart bil-baħar.

Sors: WasteServ Malta Ltd.

Mappa 8.1: Il-postijiet fejn jittieħed iż-żibel mifrud u l-impjanti ewlenin fejn hu mmaniġġjat147

Biex jinkoraġġixxi l-frid ta’ l-iskart sewwasew fil-post fejn ikun prodott, u t-tnaqqis ta’ ammonti mdaqqsin mill-kwantità ta’ skart muniċipali li jintrema fil-miżbliet, fl-2003 l-Gvern introduċa postijiet fejn jittieħed l-iskart mifrud (bring-in sites), fejn il-pubbliku jista’ jarmi skart nadif u xott bħal plastik riċiklabbi, metall, ħġieġ u karti. Sa Ġunju ta’ l-2005 kienu jeżistu 75 post bħal dawn (ara l-Mappa 8.1), u dan in-numru għandu jitla’ għal 400 sa l-2006. L-użu ta’ postijiet ta’ dix-xorta kważi rdoppja minn nofs l-2004 ’l hawn,148 waqt li faċilitajiet bħal dawn qed jitqiegħdu wkoll fil-binjiet ta’ ħafna organizzazzjonijiet. Il-parti l-kbira ta’ l-iskart mifrud hija magħmula minn materjal ħafif ta’ l-ippakkjar, u ħafna minn dan huwa esportat għar-riċiklaġġ wara li jkun ġie msoffi. Qed jitħejjew ukoll Civic

32

Amenity Sites li huma postijiet sorveljati fejn il-pubbliku jkun jista’ jarmi imbarazz goff mid-djar. Malta għandha tikseb 4.6 miljun Ewro mill-Fondi Strutturali biex sa l-2006 tkompli twettaq programmi biex l-iskart jinfired qabel ma jinġabar.149 F’Mejju ta’ l-2005 tnieda wkoll proġett pilota biex żejt tat-tisjir jinbidel f’biodiesel, li joħloq inqas tniġġis mid-diesel normali. Flimkien ma’ dawn, saru wkoll skemi edukattivi għat-trawwim intensiv ta’ kuxjenza pubblika. Qed ikunu introdotti wkoll miżuri ekonomiċi: eko-kontribuzzjoni fuq il-boroż tal-plastik mhux degradabbli għandha l-għan li tnaqqas l-użu ta’ boroż b’20 miljun (fl-ewwel 3 xhur ta’ l-2005 diġà kien hemm tnaqqis ta’ 5 miljuni).150 Bil-għan li jitħarrax il-kontroll fuq ir-rimi illegali li huwa mifrux ħafna, mill-2006 ’il quddiem, il-Gvern ħareġ liġijiet ġodda li għollew il-multi b’mod qawwi u se jagħti s-setgħa lill-gwardjani ekoloġiġi biex jinfurzaw dan ir-regolament. Sar progress fit-twaqqif ta’ sistemi għall-immaniġġjar ta’ l-iskart, bħal sistema ta’ permessi, immaniġġjar aħjar tal-landfills (ara l-Mappa 8.1), u infurzar aħjar. Dawn qed igħinu biex jibdlu d-drawwiet u l-atteġġjamenti li għandhom x’jaqsmu ma’ l-iskart fl-industrija u fid-djar, iżda m’hawnx biżżejjed riżorsi biex dawn is-sistemi jitħaddmu u biex isir infurzar bis-sħiħ u dejjiemi.

Malta għandha għadd ta’ għanijiet u tiri marbutin ma’ l-acquis ta’ l-UE. Minħabba f’dawn u minħabba obbligi nazzjonali, il-miżbliet tal-Magħtab u tal-Qortin ingħalqu f’April ta’ l-2004. Ir-rapport ta’ Scott Wilson 151 fuq l-impatti ambjentali tal-miżbliet li qabel kien jintefa’ fihom l-iskart igħid li l-perikli ewlenin f’dawn il-postijiet huma: dħaħen u gassijiet li jinħolqu meta ż-żibel jinħaraq jew jaqbad waħdu; l-istabbilità tar-radam; l-impatti fuq il-kwalità ta’ ħażniet ta’ ilma tal-pjan minn sustanzi li jnixxu matul l-istaġun milwiem, u l-ħruġ ta’ gassijiet. Il-miżbla tal-Magħtab hija l-akbar sors potenzjali ta’ impatti. L-azzjonijiet immedjati u fit-tul għall-irranġar tat-tliet miżbliet li ssemmew fl-istudju ta’ Scott Wilson se jitwettqu f’numru ta’ fażijiet, inklużi t-teħid ta’ skart ta’ l-industrija tal-bini ‘l hinn mill-landfills, l-iżviluppar ta’ impjanti ġodda għall-immaniġġjar ta’ l-iskart, il-ħolqien ta’ kontorni ġodda, l-istallazzjoni ta’ sistema għall-kontroll tal-gassijiet u l-kisi bil-mod il-mod bil-ħaxix. L-Għallis kien identifikat bħala post ġdid għal landfill kontrollat li taqdi l-Gżejjer Maltin għal żmien twil, u għal impjant ġdid għall-immaniġġjar ta’ l-iskart perikoluż. Sakemm dan il-kumpless jingħata l-permessi u jibda jaħdem, post temporanju għar-rimi ta’ skart mhux perikoluż, li mistenni jdum jopera għal seba’ snin, beda jitħaddem f’Ta’ Żwejra ħdejn il-Magħtab. Stazzjon temporanju għat-trasferiment ta’ l-iskart bħalissa qed jitħaddem ukoll fil-Qortin, Għawdex, sakemm ikun żviluppat stazzjon aktar dejjiemi f’Tal-Kus. L-iskart kollu li jidħol hemm, minbarra l-iskart mill-industrija tal-bini, qed jinġarr lejn Malta kuljum. It-titjib u l-irranġar ta’ l-Impjant ta’ l-Iskart f’Sant’ Antnin se jinkludi mezzi ġodda għall-irkuprar tal-materjali u impjant li jiddiġerixxi l-frazzjoni bijodegradabbli ta’ l-iskart mifrud sabiex joħloq l-enerġija minnha.152 16.4 miljun Ewro mill-Fondi ta’ Koeżjoni ingħataw għal dan il-proġett.

L-iskart ta’ l-industrija tal-bini m’għadux jittieħed fil-landfills, u ngħata kuntratt ta’ ħames snin biex barrieri li m’għadhomx jintużaw jimtlew b’dan il-materjal. Bejn Mejju ta’ l-2003 u Mejju ta’ l-2005, 3.3 miljun tunnellata ta’ dan il-materjali intefgħu f’14-il barriera,153 u hu stmat li l-ispazju li għad baqa’ ma jesax aktar minn ħames snin oħra ta’ rdim. Waħda mill-għażliet li l-gvern qed jikkunsidra bħalissa hi li juża skart ta’ l-industrija tal-bini għal reklamazzjoni ta’ art mill-baħar.154 Billi Malta hija marbuta li tiżgura li, minn Lulju ta’ l-2006, tyres użati mqattgħin ma jintremewx fil-landfills, dawn bħalissa qed jinħażnu biex aktar ‘il quddiem jintużaw mill-ġdid.

It-tiri nazzjonali dwar ir-reċiklaġġ tal-materjal ta’ l-ippakkjar huma miġburin fil-qosor fit-Tabella 8.1. Aktarx li Malta mhix se tilħaq it-tir tagħha li sa l-2005 tirreċikla 25 fil-mija ta’ l-iskart ta’ l-ippakkjar. Barra minn hekk, Malta ma rnexxilhiex li sa l-2003 tagħlaq l-impjanti kollha li jaħarqu l-iskart li m’humiex skond l-istandards, l-aktar fil-każ ta’ l-inċineratur ta’ l-Isptar San Luqa. Ir-reviżjoni ta’ l-istrateġija għall-Immaniġġjar ta’ Skart Solidu li qed issir bħalissa toffri opportunità importanti biex Malta tfassal sew kif bi ħsiebha tilħaq l-għanijiet għall-immaniġġjar ta' l-iskart, l-azzjonijiet meħtieġa biex dawn jintlaħqu kif ukoll min għandu jkun responsabbli għalihom (inkluż is-settur privat), u r-riżorsi ewlenin li huma meħtieġa.

Tip ta’ skart ta’ l-ippakkjar li se jkun riċiklat

Perċentwali minima li se tkun riċiklata

Data Ppjanata

Kull skart minn materjal ta’ ppakkjar 25 fil-mija 2005

Kull skart minn materjal ta’ ppakkjar 55 fil-mija 2013

Materjal tal-plastik għall-ippakjar 15 fil-mija 2009

Materjal tal-plastik għall-ippakjar 22.5 fil-mija 2013

Materjal tal-ħġieġ għall-ippakjar 60 fil-mija 2013

Materjal tal-metalli għall-ippakjar 50 fil-mija 2013

Materjal tal-injam għall-ippakjar 15 fil-mija 2013

Materjal tal-karta u kartonċin għall-ippakjar

60 fil-mija 2013

Tabella 8.1: It-tiri ta’ Malta skond id-Direttiva dwar l-Ippakkjar u l-Iskart ta’ l-ippakkjar155

33

9. Il-Bijodiversità

Punti Ewlenin

• Għadd ta’ speċi rari u oħrajn indiġeni huma mhedda u qegħdin dejjem jonqsu.

• Il-bijodiversità tal-Gżejjer Maltin hija mhedda l-aktar mill-iżvilupp fil-kampanja u mal-baħar, mid-dħul ta’ speċi mhux indiġeni li jikkompetu ma’ dawk Maltin, u mill-isfruttar tal-ħlejjaq salvaġġi.

• Biex il-ħarsien ta’ l-inħawi ta’ importanza ekoloġika fil-Gżejjer Maltin (fosthom inħawi mħarsa fuq il-baħar) ikun żgurat, daħal fis-seħħ qafas legali mtejjeb. Għadd ta’ nħawi ġew proposti biex jagħmlu parti mis-sistema ta’ postijiet imħarsa fl-Unjoni Ewropea, magħrufa bħala Natura 2000. Dawn l-inħawi mħarsa, magħdudin flimkien, jinfirxu fuq kważi 12.5 fil-mija ta’ wiċċ il-Gżejjer Maltin.

• Beda l-proċess ta’ immaniġġjar effettiv ta’ l-inħawi mħarsa. Erba’ pjanijiet kienu approvati biex ikunu mmaniġġjati wħud minn dawn l-inħawi, li bejniethom jinfirxu fuq 1.3 fil-mija taż-Żoni Speċjali ta’ Konservazzjoni fil-Gżejjer Maltin. Biex Malta tilħaq it-tir tagħha li twaqqaf it-telf ta’ bijodiversità sa l-2010, hemm bżonn li dan il-proċess jaqbad ritmu aktar mgħaġġel. Hekk, hemm il-ħtieġa għall-monitoraġġ u l-infurzar tar-regolamenti, u wkoll ħtieġa ta’ komunikazzjoni, edukazzjoni u għarfien pubbliku.

Il-Gżejjer Maltin u l-ibħra territorjali tagħhom huma għonja fid-diversità bijoloġika, jiġifieri l-varjetà ta’ ħlejjaq li magħhom il-poplu Malti jaqsam dawn il-Gżejjer. Dawn il-ħlejjaq u l-ambjenti tagħhom huma s-sisien ta’ l-ekosistema tagħna u jgħinuna fil-kontroll tat-tniġġis, u joffru ikel u anki nħawi ta’ rikreazzjoni. Il-ħajja naturali li l-Gżejjer Maltin għandhom hija msejsa fuq bilanċ dinamiku, f’ambjenti differenti bħall-irdumijiet, il-widien, ix-xagħri u l-ibħra ta’ madwar il-kosta. L-għan ewlieni huwa li Malta tgħin biex sa l-2010 jitrażżan u jitwaqqaf it-telf tal-bijodiversità, skond l-impenn ta’ l-Unjoni Ewropea. It-Tabella 9.1 tagħti ħarsa lejn l-istat li jinsabu fih xi gruppi importanti ta’ ħlejjaq li jinsabu fil-Gżejjer Maltin. Minn din wieħed jista’ jara n-numru ta’ speċi rari u indiġeni, fosthom dawk li jinstabu biss f’pajjiżna (endemiċi), li huma mhedda u li qegħdin dejjem jonqsu. L-istat ta’ l-ekosistemi ewlenin tal-Gżejjer Maltin m’hux konsistenti: ngħidu aħna, il-mergħat ta’ l-alka f’qiegħ il-Baħar huma ġeneralment fi stat tajjeb u b’saħħtu, minkejja ħsara lokalizzata f’xi bnadi.156

Sors: S. Brullo

Ritratt 9.1

Sempreviva ta’Għawdex

The Maltese Everlasting (Helichrysum melitense)

Pjanti Sa mill-bidu tas-snin ‘80, għadd ta’ speċi m’għadhomx jidhru daqs qabel, l-aktar fl-għaram tar-ramel, l-għadajjar ta’ l-ilma ħelu u l-għadajjar salmastri. Jista’ jagħti l-każ li xi speċi diġà għebu, filwaqt li oħrajn huma mhedda jew f’xifer l-għajbien, l-aktar minħabba l-qerda ta’ l-ambjent tagħhom jew minħabba tibdil fih. Is-Sempreviva ta’ Għawdex, li hija endemika157 (ara r-Ritratt 9.1), issa tinsab tikber biss id-Dwejra f’Għawdex. Żieda fid-diversità ta’ speċi tista’ tidher f’inħawi disturbati, imma dan jista’ jkun riżultat ta’ speċi barranin158 u invażivi li qed jheddu x-xtieli Maltin, inklużi dawk endemiċi.

Faqqiegħ Bosta speċi huma ristretti għal ftit inħawi biss, l-aktar fil-fdalijiet ta’ boskijiet u fi rqajja’ qalb ix-xagħri, li b’xorti tajba għadd sew minnhom huma mħarsa. Iżda l-impatt ħażin mill-bniedem f’uħud mill-inħawi sensittivi jista’ jkun li qed iwassal għat-tnaqqis tagħhom.

Annimali invertebrati

Studji li saru fuq ftit gruppi magħrufin sewwa, bħall-insetti (ngħidu aħna, il-friefet) juru tnaqqis ġenerali. Anke l-molluski qed jonqsu f’xi nħawi, l-aktar dawk l-ispeċi marbuta ma’ l-ilma u oħrajn endemiċi li huma mhedda mill-iżvilupp u minn attivitajiet oħra tal-bniedem.

34

Anfibji u Rettili

Il-popolazzjonijiet ġeneralment jidhru stabbli, għalkemm ħafna speċi huma vulnerabbli u/jew suġġetti għall-isfruttar illegali. Minkejja n-nuqqas ta’ valutazzjoni dettaljata, il-popolazzjonijiet tal-gremxul endemiku tal-Gżejjer Maltin jidhru stabbli, minbarra dik ta’ Selmunett. In-numru ta’ wħud mill-ispeċi ta’ sriep jidher li qed jiżdied. Għalkemm il-fkieren tal-baħar li jinqabdu qed jittieħdu biex jiddewwew, hemm il-ħtieġa ta’ studju dwar l-istat tagħhom.

Mammiferi Jeżistu xejriet u tagħrif dwar speċi differenti, għalkemm dawn mhux dejjem juru l-istess sitwazzjoni. B’mod generali, il-friefet il-lejl qegħdin jonqsu. In-numru tal-qniefed jidher li huwa stabbli, għalkemm hemm bżonn ta’ aktar studju fuq l-impatt tal-vetturi fuqu. Il-firien qed jiżdiedu, speċjalment qalb il-bini, f’ambjenti fejn jidher l-impatt tal-bniedem u saħansitra fil-gżejjer iż-żgħar), bi ħsara tal-flora u l-fawna ta’ valur ekoloġiku. Il-popolazzjoni tal-fenek salvaġġ ukoll qed tiżdied f’xi nħawi, l-aktar f’Kemmuna. Ma għandniex xi ngħidu, dan jista’ jkollu impatt negattiv fuq it-tnissil ta’ l-annimali u l-pjanti indiġeni. Mill-banda l-oħra, l-istat tal-mammiferi tal-baħar għadu mhux magħruf biżżejjed.

Ħut Jidher li s’issa l-lampuki fil-Mediterran ma ntlaqtux mill-impatt tas-sajd. L-għadd ta’ tonn u ta’ pixxispad jidher li qed jonqos. Speċi ta’ ħut kbar u pelaġiċi jagħmlu aktar minn 60 fil-mija tal-valur annwali tas-sajd – u dawn jiddependu ħafna fuq l-isforżi internazzjonali għall-immaniġġjar tal-baħar. L-attivitajiet marbuta mas-sajd fiż-Żona ta’ 25 mil għall-immaniġġjar tas-Sajd jeħtieġ li jkunu kkontrollati biex b’hekk ikun żgurat li s-sajd ikun sostenibbli. Dan jgħin biex jitħarsu ż-żoni fejn jistkenn il-ħut.

Għasafar 33 speċi ta’ għasafar ibidu fil-Gżejjer Maltin, li minnhom madwar 20 speċi jbejtu b’mod regolari. Dan l-aħħar kien osservat li l-bejtiet ta’ l-Għammiel tas-Siġar żdiedu, filwaqt li l-għadd ta’ bejtiet tad-Durrajs qed ikompli jonqos drastikament. Il-Bufula Ħamra għadha tbid f’numri baxxi ħafna iżda tidher li qed tixtered bil-mod f’Għawdex. L-inħawi fejn l-iktar bejtu għasafar kienu ġewwa żoni mħarsa (l-Buskett u s-santwarju ta’ l-għasafar fis-Simar) fejn dan l-aħħar l-Gallozz Iswed, il-Monakella, u l-Bagħal tal-Qasab bejtu iktar. Ġie osservat ukoll li l-bejtiet tal-Bagħal tal-Qasab żdiedu minn waħda (fis-Salina) fl-1995 għal 8 (fis-Simar) fl-2004.

Sorsi: Bertrand et al. 2000, Camilleri 2002, Camilleri 2005, Coleiro 2002, Coleiro 2003, MEPA Nature Protection Unit 2005, MaLiRa Group 2004, Malta Centre for Fisheries Science, M. Gauci / Birdlife Malta, Mosteiro and Camilleri 2005.

Tabella 9.1: L-istat ta’ gruppi ta’ ħlejjaq magħżulin

It-tlett theddidiet ewlenin għall-bijodiversità tal-Gżejjer Maltin huma l-iżvilupp fil-kampanja u fil-baħar, l-introduzzjoni ta’ speċi invażivi barranin, u l-isfruttar tal-ħlejjaq salvaġġi. Il-parti l-kbira ta’ l-iżvilupp għandha impatt dirett jew indirett fuq il-bijodiversità. L-iżvilupp fil-kampanja għandu effett akbar, l-aktar meta jsir f’żoni mħarsa bħall-ekosistemi għonja li jinstabu fix-xagħri jew fil-widien. Id-dħul ta’ speċi barranin jista’ jqanqal tħassib, billi dawn ladarba jidħlu u jistabbilixxu rwieħhom fis-sistema naturali, jikkompetu direttament ma’ speċi indiġeni. Id-dħul u t-tixrid ta’ speċi barranin qed jikber, megħjun mis-sistemi fil-kummerċ, il-metodi ta’ l-ivvjaġġar u l-livelli ta’ l-għajxien, u anki l-bdil fil-klima u l-użu ta’ l-art. L-ortikultura (47 fil-mija) u l-biedja (23 fil-mija) huma fost il-kawżi ewlenin ta’ l-introduzzjoni ta’ speċi barranin. Fost l-ispeċi tal-pjanti magħrufa s’issa, 18 fil-mija huma barranin.159 Meta Organiżmi Ġenetikament Mibdula (OĠM) jiddaħħlu fl-ambjent naturali, hemm ukoll it- theddida li dawn ukoll jista’ jkollhom fuq l-istruttura ġenetika ta’ l-ispeċi indiġeni. Malta tirregola d-dħul fl-ambjent u t-tqegħid fis-suq ta’ speċi ġenetikament modifikati (OĠM) każ każ. 160 Fis-sena ta’ wara s-sħubija fl-UE, Malta tat il-kummenti tagħha fuq 19-il applikazzjoni għat-tqegħid ta’ speċi ġenetikament modifikati fuq is-suq tal-Komunità Ewropea. S’issa Malta għadha ma rċeviet l-ebda applikazzjoni għall-esperimentazzjoni ta’ OĠM fil-Gżejjer Maltin li ma kinitx għadha ġiet studjata xjentifikament f’xi Pajjiż Imsieħeb tal-Komunità.

L-isfruttar tal-ħlejjaq salvaġġi għal skopijiet rikreattivi u ekonomiċi jew għal skopijiet oħrajn ukoll għandha impatt qawwi fuq il-ħajja selvaġġa indiġena. Il-ġbir ta’ ħlejjaq bħar-rizzi, il-bebbux u l-imrieżeb, u wkoll ta’ pjanti selvaġġi, bħas-sagħtar u l-orkidej, għandu impatt kemm fuq l-ispeċi nfushom u kemm fuq speċi oħrajn li jiddependu fuqhom. L-ispeċi li jiġu sfruttati huma mhedda dejjem aktar minħabba mezzi ta’ trasport aħjar u teknika aktar moderna fil-qbid tagħhom. L-ispeċi li huma l-aktar mhedda huma dawk li għandhom rata baxxa ta’ riproduzzjoni. Imma nsibu li l-ispeċi importanti li huma mhedda minn dan l-isfruttar illum għandhom ħarsien legali strett, u nsibu wkoll regolamenti li jikkontrollaw il-ħsad ta’ speċi inqas vulnerabbli.161 Ħjiel ta’ kemm ikun hemm kaċċa u nsib ta’ għasafar salvaġġi jinstab fid-dikjarazzjonijiet tal-Carnet de Chasse,162 li hija obligatorja għal dawk kollha li għandhom liċenżja għall-kaċċa u għall-insib. Matul is-sena 2002163, ngħidu aħna, dan it-tagħrif wera li 149,066 għasfur kienu kkaċċjati jew maqbuda minn 15,216-il persuna (jiġifieri madwar 10 għasafar għal kull liċenżja maħruġa), l-aktar il-Gamiema (28,519-il eżemplar) u l-Malvizz (24,152-il eżemplar). Dawn iċ-ċifri jkopru biss kaċċa u nsib legali.

35

Il-miżuri legali taħt l-Att dwar il-Ħarsien ta’ l-Ambjent u l-Att dwar l-Ippjanar ta’ l-Iżvilupp huma l-għodod ewlenin użati għall-ħarsien tal-bijodiversità huma. Fost l-inħawi naturali mħarsin bil-liġi hemm santwarji ta’ għasafar, riservi naturali, żoni speċjali ta’ ħarsien u postijiet ta’ importanza ekoloġika, xjentifika u ġeoloġika. L-inħawi madwar il-Gżejjer Maltin li huma mħarsa minħabba l-importanza internazzjonali tagħhom jaqgħu kemm taħt id-Direttiva dwar il-Ħarsien ta’ l-ambjenti naturali u l-flora u l-fawna selvaġġa (magħrufa l-aktar bħala l-Habitats Directive)164 u d-Direttiva dwar il-Ħarsien ta’ l-Għasafar Salvaġġi165, it-tnejn Direttivi ta’ l-Unjoni Ewropea; u l-Konvenzjonijiet ta’ Ramsar,166 ta’ Berna167 u ta’ Barċellona.168 L-inħawi imħarsa jkopru 18 fil-mija tal-Gżejjer Maltin (ara l-Mappa 9.1).

Mill-2002 ’l hawn, Malta ddikjarat legalment 38 Żona Speċjali ta' Konservazzjoni (SAC) taħt il-liġijiet nazzjonali li jimxu skond l-obbligi tad-Direttiva dwar il-Habitats. 169 Dawk ta’ Importanza Internazzjonali (23 post, billi 9 nġabru bħala post wieħed li jħaddan fih l-irdumijiet madwar il-kosta ta’ Malta) kienu kollha proposti bħala l-ewwel kandidati għan-Natura 2000 170 u għall-Emerald Network171. Dawn huma daqs 12.5 fil-mija mill-firxa ta’ l-art tal-Gżejjer Maltin. Sitta minnhom, li jieħdu 2.4 fil-mija tal-firxa ta’ l-art tal-Gżejjer Maltin, kienu wkoll iddikjarati bħala Żoni ta' Ħarsien Speċjali skond id-Direttiva dwar l-Għasafar Salvaġġi. Hemm ukoll il-ħsieb li jiżdiedu nħawi mħarsin oħra fuq l-art u fuq il-baħar. Tfassal ukoll abbozz ta’ pjan għall-immaniġġjar u l-ħarsien ta’ post importanti bħala ambjent tal-baħar, u tnieda għall-konsultazzjoni pubblika. Barra minn hekk, mill-2002 ’l hawn 14-il post kienu ddikjarati taħt l-Att ta’ l-1992 dwar l-Ippjanar ta’ Żvilupp172 bħala nħawi ta’ importanza ekoloġika jew xjentifika. Bħalissa dawn l-inħawi flimkien ilaħħqu għal 57 post u jinfirxu fuq madwar 12.5 fil-mija ta’ l-art tal-Gżejjer Maltin. Bis-saħħa ta’ dawn ir-regolamenti legali, il-perċentwali ta’ l-ispeċi Maltin ta’ importanza internazzjonali li huma legalment imħarsa tela’ minn 61 fil-mija fl-2002 għal 97 fil-mija fl-2005. Dan jindika li ddaħħal fis-seħħ qafas legali mtejjeb biex jiżgura li l-ispeċi ekoloġikament importanti u l-ambjenti tagħhom fil-Gżejjer Maltin (kemm jekk fuq l-art kif ukoll fil-baħar) jingħataw ħarsien xieraq. Minbarra dan, applikazzjonijiet għall-permess ta’ l-iżvilupp huma suġġetti wkoll għal kundizzjonijiet ta’ kumpens u trażżin ta’ l-impatti, f’każ li jkunu jolqtu żoni ekoloġikament sensittivi.

Madankollu, dawn il-miżuri legali, kemm fil-qasam tal-bijodiversità u kemm f’dak ta’ l-ippjanar ma jistgħux jilħqu l-għanijiet għall-ħarsien ta’ l-ambjent jekk ma jkunx hemm sforzi paralleli li jwasslu għall-immaniġġjar tal-postijiet. Għal dan il-għan, beda l-proċess ta’ mmaniġġjar attiv ta’ dawk l-inħawi mħarsa, u diġà ġew approvati erba’ pjanijiet ta’ mmaniġġjar, iżda s’issa dan ikopri biss 1.3 fil-mija taż-Żoni Speċjali ta’ Konservazzjoni (SAC), 1.7 fil-mija taż-Żoni ta’ Ħarsien Speċjali (SPA) tal-Gżejjer Maltin, u 0.16 fil-mija tal-firxa totali ta’ l-art. Wieħed mill-ostakli li jxekkel xi ftit dan il-proċess ta’ mmaniġġjar huwa li jridu jiġu identifikati s-sidien ta’ l-art. Biex Malta tilħaq it-tir tagħha li sa l-2010 twaqqaf it-telf tal-bijodiversità tagħha, hemm bżonn li dan il-proċess jaqbad ritmu aktar mgħaġġel. Hemm ukoll il-ħtieġa ta’ aktar tagħrif bażiku biex b’hekk ikun żgurat monitoraġġ usa’ u dejjiemi tal-wirt naturali tal-Gżejjer Maltin, aktar infurzar, u wkoll sforzi fil-komunikazzjoni, edukazzjoni u għarfien pubbliku. Il-Programm Nazzjonali ta’ Riforma ta’ Malta li jindirizza l-kompetittività ta’ Malta fil-kuntest ta’ l-Aġenda ta’ Lisbona ta’ l-UE jkopri dawn il-miżuri. Għal dan il-għan inbdiet ukoll ħidma biex titfassal Strateġija Nazzjonali dwar il-Bijodiversità u pjanijiet ta’ azzjoni marbutin magħha.

Sors: MEPA

Mappa 9.1: Inħawi mħarsa u mmaniġġjati

36

10. Problemi li jolqtu aktar minn qasam wieħed

Punti Ewlenin

• Jinħtieġ għarfien aħjar tar-rabtiet bejn l-ambjent u s-saħħa f’Malta biex isostni b’mod effettiv deċiżjonijiet politiċi.

• Il-preżenza ta’ kimika li tagħmel il-ħsara fl-ambjent u li ġejja minn attivitajiet tal-bniedem iġġib riskji għal saħħet il-bniedem stess u għall-ekosistema, u sfidi għall-immaniġġjar; l-atteġġjament integrat propost f’REACH għandu jiżgura monitoraġġ u prevenzjoni aħjar

Żewġ oqsma ambjentali marbutin ma’ xulxin jistħoqqilhom jissemmew iżda ma jaqgħux b’mod ċar taħt it-taqsimiet tematiċi ta’ dan ir-rapport. Dawn huma t-tħassib relatat mas-saħħa ambjentali u mal-kimika, li t-tnejn huma relattivament kwistonijiet ġodda għal Malta.

Saħħet il-bniedem tintlaqat minn sustanzi li jagħmlu ħsara fl-arja, fl-ilma, fil-ħamrija u fl-ikel, iżda wkoll mill-istorbju u minn fatturi psikoloġiċi marbutin, ngħidu aħna, ma’ ambjenti urbani koroh. Madankollu, ir-rabta bejn il-bdil ambjentali u l-effetti fuq is-saħħa hija ikkumplikata. Dan minħabba l-varjetà ta’ fatturi ambjentali li jolqtu s-saħħa (xi drabi b’mod sinerġistiku), kif ukoll minħabba l-effetti varji fuq is-saħħa, u d-diffikultà li wieħed jorbot ‘il dawn ma’ xi fattur wieħed. Madankollu, fl-UE-25 xi fatturi ambjentali nstabu li huma responsabbli għal minn tnejn sa tmienja fil-mija tal-piż tal-mard, li fil-parti l-kbira ġej minn tniġġis fl-arja u mill-istorbju marbut mat-trasport (ara l-Kaxxa 10.1)173.

Kaxxa 10.1: Effetti fuq is-saħħa li għandhom x’jaqsmu mat-trasport

B’mod ġenerali, effetti fuq is-saħħa li għandhom x’jaqsmu mat-trasport jinsabu f’postijiet li għandhom konċentrazzjoni ta’ sorsi ta’ tniġġis flimkien ma’ kundizzjonijiet klimatiċi u ġeografiċi speċifiċi.174 Sustanzi li jniġġsu li jinġarru fl-arja, bħall-ożonu li jinsab fil-livell ta’ l-art, diossidu tal-kubrit, ossidi tan-nitroġenu, trab fin, u benzene jikkaġunaw mard respiratorju, ażżma u allerġiji li jikkostitwixxu kawża maġġuri ta’ dħul fi sptarijiet ma’ l-Ewropa kollha. Il-benzene hu kemm karċinoġeniku (jikkaġuna l-kanċer) u mutaġeniku (jibdel b’mod permanenti d-DNA taċ-ċelluli175) u kull doża titqies bħala perikoluża.176 L-Istrateġija Ewropea għall-Ambjent u s-Saħħa177 tistma li madwar 60,000 mewt jistgħu jkunu kkaġunati kull sena minn espożizzjoni għal tul ta’ żmien għat-tniġġis mill-arja urbana. Iż-żieda osservata fil-mard respiratorju hi meqjusa li ġejja l-aktar minn kwalità ta’ arja mħassra u livelli għolja ta’ ożonu, u fl-EU-25 7.2 fil-mija tat-tfal ibatu mill-ażżma.178 F’Malta, 7.5 u 11.1 fil-mija tat-tfal ta’ bejn is-6 u 7 snin u ta’ bejn it-13 u l-14-il sena rispettivament instabu jbatu mill-ażżma fl-1995.179 It-trasport hu wkoll l-aktar sors importanti ta’ storbju lil jolqtu lill-komunità fl-Ewropa, fejn 10 miljun ruħ huma esposti għal livelli ta’ storbju ambjentali għoljin biżżejjed biex jikkaġunaw telf ta’ smigħ.180 Barra minn dan, it-trasport jaffettwa l-istat psikoloġiku u soċjali, ngħidu aħna permezz ta’ telf ta’ kampanja miftuħa biex isiru toroq, ħaġa li tgħolli l-livell ta’ tensjoni.

Bosta sustanzi li jniġġsu (u li għandhom impatt negattiv fuq saħħet il-bniedem anke fuq livell internazzjonali) nstabu f’Malta wkoll, ngħidu aħna, it-tniġġis mid-dħaħen tal-vetturi, metalli tqal fl-iskart u l-ħamrija, u l-fdalijiet ta’ pestiċidi u fertilizzanti b’ammonti li jvarjaw fil-ħamrija, fl-ikel u fil-ħażniet ta’ ilma tal-pjan.181 S’issa r-riċerka ma rrelatatx il-bdil ambjentali direttament ma’ l-effetti fuq saħħet il-bniedem f’Malta. Dan x’aktarx minħabba d-daqs żgħir tal-Gżejjer u d-diffikultà li tiżola popolazzjonijiet esposti għar-riskju minn xi sors partikolari ta’ tniġġis, u wkoll il-fattur li jikkomplika ta’ sorsi ta’ tniġġis mobbli bħal vetturi bil-mutur li ma tistax tiżolahom faċilment minn sorsi oħrajn. Minkejja n-nuqqas ta’ għarfien, jeżisti qafas prekawzjonarju ġeneralizzat minħabba li l-acquis ta’ l-UE u impenji internazzjonali oħra bħall-Konvenzjoni ta’ Barċellona nqalbu f'liġijiet nazzjonali. Madankollu, jeħtieġ aktar tagħrif fuq sorsi u effetti ta’ kwistjonijiet ta’ saħħa ambjentali biex wieħed ikun jista’ jindirizza l-kwistjonijiet b’mod sistematiku u effettiv. B’mod partikolari, huma meħtieġa minnufih studji fuq it-tqassim ġeografiku tat-trabijiet fini skond it-tip u skond l-effett tagħhom fuq is-saħħa respiratorja, l-aktar dik ta’ gruppi vulnerabbli.182 Jenħtieġ għarfien aħjar tar-rabtiet bejn l-ambjent u s-saħħa f’Malta biex isaħħaħ id-deċiżjonijiet politiċi kemm ambjentali u kemm fil-qasam tas-saħħa. Sadattant, il-vetturi fit-triq qed ikunu eżaminati skond l-istandards VRT li qed isir mill-ADT b’kollaborazzjoni mal-Pulizija, il-MEPA u d-Dipartiment tas-Saħħa, u bl-għajnuna tal-pubbliku.

L-effetti fuq is-saħħa li għandhom x’jaqsmu ma’ l-ambjent qed iżidu t-tħassib minħabba bidliet fil-klima li minħabba fihom qed jitbassar temp aktar qalil u nuqqas ta’ ilma nadif.183 F’Ġunju ta’ l-2003 l-Kummissjoni Ewropea addottat Strateġija dwar l-Ambjent u s-Saħħa184 li għandha l-għan kemm li tnaqqas il-piż tal-mard, kif ukoll li tidentifika theddidiet ġodda għas-saħħa ambjentali u tilqa’ għalihom bil-quddiem. Ir-rabta bejn is-saħħa u l-ambjent kienet identifikata bħala prijorità fis-Sitt Programm ta’ Azzjoni Ambjentali ta’ l-UE u fl-Istrateġija ta’ l-UE għall-Iżvilupp Sostenibbli185 Malta bħalissa qiegħda fil-proċess li taġġorna l-Pjan Nazzjonali tagħha dwar l-Ambjent u s-Saħħa li nħareġ fl-1997.

Id-Direttiva SEVESO II186 tirregola l-istallazzjonijiet li jistgħu jikkaġunaw inċidenti kbar u li jinvolvu sustanzi perikolużi, bil-għan li tillimita l-konsegwenzi tagħhom fuq saħħet il-bniedem u fuq l-ambjent. L-istabbilimenti li jaqgħu taħt din id-Direttiva huma maqsumin f’żewġ kategoriji skond il-kwantitajiet

37

ta’ sustanzi perikolużi maħżunin. Operaturi li jaqgħu fil-kategorija baxxa għandhom iħejju politika għall-prevenzjoni ta’ inċidenti kbar, filwaqt li operaturi li jaqgħu fil-kategorija għolja għandhom jissodisfaw ħtiġjiet aktar iebsin, fosthom rapporti dwar is-sigurtà u pjanijiet ta’ emerġenza. F’Malta hawn sitt stabbilimenti ta’ kategorija għolja u erba’ ta’ kategorija baxxa, u s-sustanzi maħżunin fihom huma l-aktar liquid petroleum gas, diesel, petrol u pitrolju (ara l-Mappa 10.1). Fl-2005 kienet ippubblikata gwida għall-ippjanar187 bil-għan li tnaqqas kemm in-numru ta’ persuni esposti għar-riskju kif ukoll il-possibiltà li ssir xi ħsara u l-firxa tagħha f’każ ta’ inċident.

Il-preżenza ta’ kimika li tagħmel il-ħsara fl-ambjent tqanqal tħassib għal saħħet il-bniedem u għall-ekosistemi. Diversi tipi ta’ kimika huma impurtati f’Malta biex jintużaw fil-biedja,188 fl-industrija u f’attivitajiet oħrajn, li minnhom uħud biss jagħmlu ħsara. Fis-suq ta’ l-UE hemm madwar 30,000 sustanza kimika, 189 u l-UE hija l-akbar żona li tipproduċi l-kimika fid-dinja. Hija wkoll l-akbar esportatur u importatur ta’ kimika fid-dinja (sehem ta’ 65 fil-mija mill-esportazzjoni dinjija u 53 fil-mija mill-importazzjoni dinjija fl-2004).190 L-importazzjoni u l-esportazzjoni ta’ kimika perikoluża fl-Unjoni Ewropea huma kkontrollati permezz tal-Konvenzjoni ta’ Rotterdam191 fuq Kunsens Infurmat minn Qabel. Iżda ebda kimika impurtata f’Malta fl-2004 u fl-ewwel tliet xhur ta’ l-2005,192 li kellha bżonn il-kunsens tal-MEPA biex tinħareġ mid-Dwana, ma kienet teħtieġ Kunsens Infurmat minn Qabel.

Eżempju wieħed ta’ kimika perikoluża hi l-grupp ta’ sustanzi organiċi persistenti li jniġġsu (POPs) li huma sustanzi kimiċi (bħal diossini, PCBs u DDT) li jdumu fl-ambjent, jakkumulaw bijoloġikament minn livell għal ieħor fl-ekosistema u b’hekk ikunu ta’ riskju għal saħħet il-bniedem u għall-ambjent.193 Il-POPs ukoll jeħtieġu Kunsens Infurmat minn Qabel. Studju li sar fl-2004 juri li l-ħruġ ta’ diossina f’Malta huwa 9g I-TEQs għal kull miljun abitant, u għalhekk inqas mill-medji Ewropej li huma bejn 10 u 30g I-TEQs għal kull miljun abitant. Fl-2004 l-Komunità rratifikat ftehim ta’ l-UNECE194 u ngħaqdet mat-tieni konvenzjoni dinjija195 biex telimina t-tniġġis mill-POPs billi ma jitħalliex isir użu minn tnax-il sustanza kimika li jagħmlu ħsara, inklużi l-PCBs.196

Familja oħra ta’ kimika hija ta’ importanza minħabba l-effett tagħha fuq is-saff ta’ l-ożonu fl-istratosfera. Minn meta Malta daħlet fl-UE, l-importazzjoni u l-esportazzjoni ta’ sustanzi li jeqirdu l-ożonu huma regolati permezz tal-Kummissjoni Ewropea bħala parti mill-kwota ta’ l-UE taħt il-Konvenzjoni ta’ Vjenna u l-Protokoll ta’ Montreal. Mid-dħul ta’ Malta fl-UE ’l hawn, Malta ma “impurtatx” sustanzi li jeqirdu l-ożonu, billi dawn kollha ntbagħtu Malta bil-baħar mill-UE. Il-methyl bromide hu pestiċida li jeqred l-ożonu, u l-użu tiegħu ilu xi żmien ikkontrollat bi kwoti; dan m’hux se jitħalla jidħol f’Malta mill-2006 ’l quddiem.

Bis-saħħa ta’ l-acquis ta’ l-UE, issa ddaħħlu għadd ta’ miżuri biex jikkontrollaw stallazzjonijiet tal-kimika u wkoll l-użu tagħha. Id-Direttiva dwar il-Prevenzjoni u Kontroll Integrat tat-Tniġġis (IPPC)197 għandha l-għan li tnaqqas kemm jista’ jkun it-tniġġis minn sorsi diretti ewlenin. 198 Sa l-2007 l-impjanti kollha f’Malta li jaqgħu taħt l-IPPC se jkunu jeħtieġu permessi bbażati fuq standards ta’ kwalità u fuq l-aħjar metodi aċċessibbli (BAT). Bħalissa f’Malta hawn 15-il impjant li jaqa' taħt l-IPPC, u l-kategoriji jinkludu l-industrija tal-kimika u dik ta’ l-enerġija, ċerti impjanti għall-immaniġġjar ta’ l-iskart, u postijiet fejn jitrabbew il-bhejjem (ara l-Mappa 10.1).

Mid-dħul ta’ Malta fl-UE ’l hawn, l-Awtorità ta’ Malta għall-iStandards (MSA) u l-Burò Ewropew għall- Kimika jridu jkunu notifikati bis-sustanzi ġodda kollha199 li jinħarġu fis-suq. Dispożizzjonijiet oħrajn tal-Komunità relatati mal-promozzjoni tal-bejgħ u l-użu ta’ sustanzi perikolużi ddaħħlu taħt l-Att dwar is-Sigurtà tal-Prodotti. F’Ġunju ta’ l-2004 l-MSA adottat Strateġija Nazzjonali Temporanja għat-twettiq ta’ REACH, abbozz ta’ regolament tal-Kummissjoni Ewropea magħmul fl-2003 li jistabbilixxi Aġenzija Ewropea għall-Kimika biex tikkontrolla l-użu tal-kimika fuq il-bażi ta’ sistema integrata waħda għal Reġistrazzjoni, Valutazzjoni u Awtorizzazzjoni ta’ Kimika. 200 Permezz ta’ dan il-proċess, sa 1,500 sustanza kimika li jqanqlu ħafna tħassib se jkunu suġġetti għal awtorizzazzjoni biex jintużaw f’ċirkustanzi partikolari.201 Il-preżenza ta’ kimika li tagħmel il-ħsara fl-ambjent u li ġejja minn attivitajiet umani toħloq riskji għal saħħet il-bniedem u għas-saħħa ta’ l-ekosistema, u toffri sfidi għall-immaniġġjar; l-attitudni integrata proposta f’REACH għandha tiżgura monitoraġġ u prevenzjoni aħjar.

38

Sors: MEPA

Mappa 10.1: Impjanti li jaqgħu taħt is-Seveso II u dawk li jeħtieġu Prevenzjoni u Kontroll Integrat tat-Tniġġis

39

11. Reazzjonijiet Politiċi

Punti Ewlenin

• Sar progress kbir fl-aġġornament tal-liġijiet ambjentali ta’ Malta, iżda issa l-isfida se tkun il-ksib tar-riżorsi meħtieġa biex dawn jitħaddmu. Hemm bżonn ta’ finanzi għall-ispiża rikorrenti fuq amministrazzjoni, konformità, rappurtar u infurzar, kif ukoll investiment mill-privat sabiex itejjeb l-operat.

• Strumenti ekonomiċi għandhom potenzjal kbir li jerfgħu l-ispejjeż ambjentali. Iżda s’issa għad m’hemmx il-ħiliet kollha meħtieġa fl-istituzzjonijiet u lanqas m’hemm qafas ta’ strateġija nazzjonali. Għaldaqstant l-użu ta’ dawn l-istrumenti għadu fil-bidu.

• Stħarriġ ta’ l-opinjoni pubblika jkompli juri tħassib dwar kwistjonijiet ambjentali, iżda dan it-tħassib mhux dejjem iwassal għal azzjoni konkreta mill-individwi. L-edukazzjoni ambjentali tista’ tipprova tindirizza dan in-nuqqas, imma Malta m’għandhiex politika ta’ kurrikulu ta’ edukazzjoni ambjentali formali. Dan minkejja eżempji tajba f’ċerti oqsma. L-għaqdiet ambjentali huma attivi fil-qasam ta’ l-edukazzjoni informali, iżda jeħtiġilhom aktar għarfien u għajnuna. Hemm ukoll potenzjal għal aktar ħidma mill-kunsilli lokali.

• Hemm potenzjal kbir għall-użu ta’ skemi volontarji mill-privat u minn aġenziji pubbliċi.

• Il-Kummissjoni Nazzjonali għall-Iżvilupp Sostenibbli tista’ tkun għodda importanti biex tmexxi ’l quddiem il-politika ambjentali b’mod integrat, iżda jeħtieġ li tingħata riżorsi aħjar u segretarjat fiss.

• Minħabba d-daqs tal-pajjiż, is-settur pubbliku għandu sehem qawwi fl-ekonomija, u dan juri l-potenzjal qawwi li l-provvisti lis-settur pubbliku jkunu ambjentalment aċċettabbli biex mal-pajjiż kollu jitħeġġu l-produzzjoni u mudelli ta’ konsum aktar sostenibbli.

• Hemm bżonn ta’ pjan ta’ azzjoni mmexxi mill-gvern sabiex jikkoordina l-attivitajiet ta’ dawk li huma attivi fil-qasam ambjentali u biex jidentifika l-prijoritajiet għall-investiment, u l-għanijiet u tiri fuq medda ta’ żmien.

Sa mill-bidu tas-snin ‘90 beda avvanz sostnut fil-politika ambjentali Maltija; iżda mill-2000 ’il quddiem il-pass tal-bidla tħaffef ħafna aktar ma qorob id-dħul ta’ Malta fl-UE. L-għan li l-acquis ambjentali ta’ l-UE jidħol fil-liġi Maltija ntlaħaq fil-ħin għalkemm xi liġijiet għad iridu jkunu mirquma. Dan ta spinta wkoll biex iddaħħlu għanijiet ambjentali fil-politika dwar ċerti oqsma, bħal ngħidu aħna, l-użu tar-riżorsi ta’ ilma u ta’ l-enerġija. U b’riżultat ta’ dan, in-nefqa ambjentali202 telgħet b’87 fil-mija (minn 0.5 fil-mija tal-PGD fl-1990 għal 1.4 fil-mija fl-2004),203 l-aktar fl-oqsma ta’ l-immaniġġjar ta’ l-iskart u l-infrastruttura204 (ara t-Tabella grafika 11.1). Madankollu l-MEPA, bħala l-awtorità inkarigata għall-ambjent, għadha tiffaċċja problema ta’ nuqqas ta’ riżorsi u r-responsabbiltajiet ambjentali għadhom maqsumin bejn wisq aġenziji tal-gvern. Fl-2004 kien stmat li biex l-acquis jitwettaq, l-istati membri ġodda kien jeħtiġilhom jonfqu bejn tnejn u tlieta fil-mija tal-PGD fuq l-ambjent.205

Sors: Estimi Finanzjarji 1992-2003; NSO

Tabella grafika 11.1: Nefqa pubblika fuq l-ambjent206

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Infiq

(m

iljun

i ta

' Lm

)

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

1.2

1.4

1.6

% t

al-

PG

D

Infiq (miljuni ta' Lm) % tal-PGD

L-UE qed tikkontribwixxi parzjalment biex tkopri dawn l-ispejjeż: huwa stmat li fl-2005 il-Fondi ta’ l-UE, l-aktar mill-Fond għall-Pre-Adeżjoni u dak Strutturali, se jkopru Lm8 miljun, jew 23 fil-mija, tan-nefqa ambjentali. Fost l-Istati Membri ġodda, Malta allokat l-akbar sehem perċentwali ta’ Fondi Strutturali għal proġetti ambjentali (41 fil-mija).

Ġeneralment jintużaw erba’ tipi ta’ għodod għat-twettiq tal-politika ambjentali: liġijiet, miżuri ekonomiċi, trawwim ta’ għarfien u tagħlim, u skemi volontarji. Il-politika ambjentali ta’ Malta kellha ħabta li tistrieħ għal kollox fuq il-liġijiet u fuq it-trawwim ta’ l-għarfien, filwaqt li l-miżuri ekonomiċi u volontarji bdew jintużaw biss dan l-aħħar. Mill-2000 ’l hawn kien hemm progress kbir fl-aġġornament tal-liġijiet ambjentali ta’ Malta. Sa l-2004, madwar 130 dokument legali kienu ppubblikati taħt l-Att ta’ l-2001 dwar il-Ħarsien ta’ l-Ambjent biex iġibu fis-seħħ l-acquis ambjentali ta’ l-UE. Bħala parti mill-funzjoni regolatorja tal-MEPA fejn jidħlu l-permessi ta’ l-iżvilupp u ambjentali kif ukoll, l-infurzar tagħhom, il-kategoriji ta’ permessi ambjentali qegħdin jiġu mfassla skond il-kriterju

40

ta’ riskju ambjentali. Il-mudell ta’ infurzar użat fil-kontroll ta’ l-użu ta’ l-art, li bih l-Awtorità tista’ timmulta lil min jikser ir-regolamenti, se jitwessa’ biex iżid l-effettività ta’ l-infurzar ambjentali. Minkejja dawn l-isforzi, l-infurzar u l-ħtieġa li tiddaħħal kultura li żżomm mal-liġi jibqgħu kwistjonijiet kruċjali. Issa l-isfidi se jkunu l-ksib tar-riżorsi meħtieġa biex l-acquis jkun jista’ jitwettaq. Dan jitlob għal finanzjament biex isostni l-ispiża rikorrenti fuq l-amministrazzjoni, konformità, rappurtar u infurzar, kif ukoll investiment mill-privat sabiex itejjeb l-operat.

Għodod ekonomiċi forma ta’ taxxi jew ħlasijiet ambjentali diġà qed jintużaw f’oqsma bħall-iskart, l-ilma, il-bijodiversità, l-użu ta’ l-art, it-trasport u l-enerġija. Is-sistema l-aktar żviluppata hija dik tas-settur ta’ l-iskart, fejn fl-2002 iddaħħlet taxxa ekoloġika li fl-2005 twessgħet għal diversi oġġetti inklużi boroż tal-plastik.207 Dan l-aħħar il-MEPA nidiet proġett imħallas mill-UE bl-għan li jiddaħħal il-prinċipju li Min Iniġġes Iħallas. Il-proġett se jgħin sabiex Malta ttejjeb il-ħila tagħha biex iddaħħal aktar miżuri ekonomiċi għat-twettiq l-acquis ambjentali ta’ l-UE. Iżda hu importanti li jekk jidħlu xi strumenti ġodda dawn għandhom jidħlu id f’id ma’ żieda fl-għarfien pubbliku208 u wara stħarriġ dwar l-impatti soċjali u l-vijabilità amministrattiva. S’issa, il-bidliet fil-prezz ta’ l-ilma tul is-snin disgħin urew kemm id-domanda għall-ilma hija sensittiva għal kull ċaqliq fil-prezz,209 iżda m’hemm ebda valutazzjoni ta’ l-efettivita’ ta’ dawn it-tipi ta’ ħlasijiet fit-tnaqqis tal-ħsara ambjentali. Madankollu, it-twettiq tal-prinċipju li Min Iniġġes Iħallas permezz ta’ miżuri ekonomiċi għandu potenzjal qawwi biex jerfa’ l-ispejjeż ambjentali filwaqt li d-dħul jibqa’ kif inhu. Iżda s’issa n-nuqqas ta’ ħila istituzzjonali u ta’ qafas ta’ strateġija nazzjonali llimitaw l-applikazzjoni ta’ dawn l-istrumenti.210

L-ambjent hu kwistjoni importanti għal ħafna ċittadini Maltin, u studju reċenti mill-Eurobarometer211 jindika li 66 fil-mija tal-Maltin huma mħassbin dwar it-tniġġis ta’ l-arja, filwaqt li t-tħassib dwar l-iskart (60 fil-mija), kien id-doppju tal-medja ta’ l-UE. Iżda wieħed fil-mija biss miċ-ċittadini rabat l-ambjent mal-’ħarsien tan-natura’; minn dan il-lat, Malta qiegħda fl-aħħar post fl-UE. Stħarriġ dwar l-atteġġjamenti li sar fl-1999212 wera tħassib partikolari dwar l-iskart, dwar l-attività ta’ bini, dwar il-ħarsien tal-wirt storiku u arkeoloġiku, dwar it-titjib ta’ l-ispazji miftuħin pubbliċi, u dwar il-ħarsien tal-majjistral ta’ Malta.213 Madankollu, dan it-tħassib dwar il-problemi ambjentali għadu ma wassalx biex ikun hawn ċaqliq ambjentali siewi fil-mudelli ta’ konsum personali, forsi minħabba l-ħtieġa ta’ atteġġjament aktar integrat fejn il-gvern jagħti eżempju.

L-għarfien ambjentali, u partikolarment ir-responsabilità biex jitħares l-ambjent, jista’ jitqajmu bis-saħħa ta’ edukazzjoni ambjentali li tisħaq fuq empowerment fuq livell komunitarju, riflessjoni u parteċipazzjoni fil-fora fejn jittieħdu d-deċiżjonijiet dwar l-ambjent. Iżda l-edukazzjoni ambjentali għadha ma saritx obbligatorja fil-kurrikulu nazzjonali u għad m’għandniex politika formali ta’ edukazzjoni ambjentali fil-kurrikulu. Madankollu, għadd dejjem jikber ta’ skejjel qed jibdew jintegraw l-edukazzjoni ambjentali fil-policies ta’ l-iskejjel tagħhom.214 Il-karattru popolari Xummiemu, immirat għat-tfal ta’ l-iskola, tqajjem mill-ġdid fl-2004, u jissuġġerixxi modi kif it-tfal bħala ċittadini attivi jistgħu jħarsu l-kwalità tal-ħajja u l-livelli għoljin ta’ kwalità ambjentali. Għaqdiet mhux Governattivi (NGOs) kellhom funzjoni importanti fl-edukazzjoni ambjentali informali. Dawn jaħdmu wkoll ġewwa l-iskejjel: Dinja Waħda ta’ BirdLife, 215 u EkoSkola 216 koordinata mill-Fondazzjoni Natura (Nature Trust), flimkien mal-MRAE u l-Ministeru ta’ l-Edukazzjoni, Żgħażagħ u Impjieg, huma żewġ inizjattivi ta’ dix-xorta. Iżda hemm potenzjal biex tikber il-kontribuzzjoni ta’ l-NGOs permezz ta’ għarfien uffiċċjali u appoġġ akbar. Awtoritajiet lokali wkoll għandhom funzjoni qawwija li jistgħu jaqdu f’dan il-qasam. Bil-għan li jindirizza xi wħud minn dawn in-nuqqasijiet, iċ-Ċentru għall-Edukazzjoni u Riċerka Ambjentali (CEER)217 twaqqaf fl-2004 biex imexxi u jgħin attivitajiet edukattivi ambjentali. Il-qafas legali ġdid dwar l-aċċess għall-informazzjoni u l-ġustizzja, u l-parteċipazzjoni tal-pubbliku, kif meħtieġ mill-Konvenzjoni ta’ Aarhus,218 għandhom jagħtu imbuttatura ġdida hawnhekk.

Skemi volontarji ta’ ftehim ambjentali huma maħsuba biex iwasslu għal twettiq aktar effiċjenti u aċċettazzjoni usa’ mill-industrija billi soltu jnaqqsu l-ispejjeż.219 S’issa qed jintużaw tliet strumenti ewlenin: l-ISO 14001,220 l-Iskema ta’ Immaniġġjar Ekoloġiku u Awditjar ta’ l-UE (EMAS), u l-Iskema ta’ Ċertifikazzjoni Ekoloġika fit-Turiżmu li tfasslet lokalment. S’issa erba’ kumpaniji għandhom iċ-ċertifikat ISO 14001, filwaqt li l-uniku impjant reġistrat ma’ l-EMAS hu l-ST Microelectronics (Malta) Ltd. Sa Mejju 2005, 21 lukanda kisbu ċertifikazzjoni ekoloġika, u l-Awtorità ta’ Malta għat-Turiżmu issa qed tinkoraġġixxi ‘l dawn il-lukandi biex iwettqu l-EMAS. Hemm potenzjal kbir għal użu akbar ta’ miżuri volontarji u, fil-kuntest tan-numru żgħir ta’ kumpaniji u organizzazzjonijiet li daħlu għal skemi volontarji, il-gvern jista’ jwitti t-triq billi jixtri prodotti u servizzi b’tikketta ta’ konformità ambjentali u jinkoraġġixxi l-aġenziji tiegħu biex jagħżlu skemi ta’ mmaniġġjar ambjentali.

Iżda qed ikun magħruf dejjem aktar li s-settur ta’ l-ambjent waħdu ma jistax jilħaq riżultati li jinħassu jekk il-kwistjonijiet ambjentali ma jkunux integrati ma’ oqsma politiċi oħrajn.221 L-iżvilupp sostenibbli, li jħares l-aktar lejn it-twaħħid ta’ l-għanijiet ambjentali, ekonomiċi u soċjali, jipprovdi qafas biex dan it-tir jintlaħaq. Bħala waħda mill-ħidmiet ewlenin tal-Kummissjoni Nazzjonali għall-Iżvilupp Sostenibbli (NCSD), fl-2004 tnieda abbozz ta’ Strateġija Nazzjonali għall-Iżvilupp Sostenibbli li dwaru kien hemm konsultazzjoni pubblika wiesgħa. 222 Bħala korp konsultattiv magħmul minn rappreżentanti ta’ ministeri tal-gvern u tas-soċjetà ċivili, l-NCSD għandha l-potenzjal li tkun għodda b’saħħitha biex tipproponi politika ta’ żvilupp sostenibbli li jkollha appoġġ wiesa’; iżda teħtieġ riżorsi aħjar u segretarjat fiss. Minħabba d-daqs tal-pajjiż, is-settur pubbliku għandu preżenza qawwija fl-ekonomija. Dan juri l-potenzjal qawwi li l-provvisti lis-settur pubbliku jkunu ambjentalment aċċettabbli biex mal-pajjiż kollu jitħeġġu mudelli ta’

41

produzzjoni u konsum aktar sostenibbli. Hi wkoll il-politika tal-gvern li jmexxi billi jagħti l-eżempju.

Sors: MEPA

Tabella grafika 11.2:

Applikazz-jonijiet għall-

iżvilupp li kienu

jeħtieġu EIA223

0

5

10

15

20

25

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Nu

mru

ta

' EIA

s

O] rajn

Skart

Turi\ mu

Infrastruttura

Industrijali

Estrazzjoni

Ener[ ija

Kostali

Biedja

Fost il-proċessi oħra għall-integrazzjoni tal-politika ambjentali hemm l-integrazzjoni ta’ l-għanijiet ambjentali fil-programm ta’ Fondi Strutturali għal Malta,224 il-valutazzjoni ambjentali, u l-ħatra ta’ mexxejja għall-inizjattivi ambjentali (Green Leaders) f’kull Ministeru.225 Il-valutazzjoni ambjentali hija għodda importanti fit-teħid ta’ deċiżjonijiet billi tkejjel sistematikament l-impatti ambjentali ta’ proġetti, pjanijiet u programmi u tara kif tnaqqashom. Mill-1998 ’l hawn, l-għadd ta’ valutazzjonijiet ta’ l-impatt ambjentali (EIAs) dwar proġetti (ara t-Tabella grafika 11.2) 226 naqas minħabba l-moratorju fuq applikazzjonijiet għal barrieri ġodda,227 u minħabba politika favur l-irranġar ta’ l-irziezet minflok il-bini ta’ rziezet ġodda.228 Filwaqt li l-EIA ilha tintuża aktar minn 15-il sena229, il-Valutazzjoni Ambjentali Strateġika (SEA) għad trid titwettaq, għalkemm SEA tar-reviżjoni tal-Pjan ta’ Struttura hi għaddejja.230 Abbozz ta’ liġi dwar l-SEA qed ikun diskuss fil-livell tal-kabinett. Fl-isfond tad-direzzjoni ta’ l-UE għal Regolamentazzjoni Aħjar, 231 il-Gvern qiegħed jistħarreġ ukoll il-possibiltà li jdaħħal proċeduri li jqisu l-effetti usa’ tar-regolamentazzjoni, inklużi kwistjonijiet ambjentali f’sens wiesa’. Lejn il-bidu ta’ l-2005 l-gvern ħatar mexxejja għall-inizjattivi ambjentali (Green Leaders) f’kull Ministeru bil-għan li jgħollu l-għarfien ambjentali filwaqt li jħeġġu drawwiet li jaqblu ma’ l-ambjent. Aktar ‘il quddiem se jinħatar mexxej għall-inizjattivi ambjentali f’kull dipartiment tal-gvern u f’kull aġenzija statali. Dan għandu jkabbar il-potenzjal li l-provvisti lis-settur pubbliku jkunu ambjentalment aċċettabbli. Pass finali imma importanti kien it-twaqqif ta’ Kumitat tal-Kabinett fuq l-Ambjent. Dan jagħti okkażjoni lill-gvern biex jiddiskuti aħjar il-kwistjonijiet dwar il-politika ambjentali, li ħafna drabi hija maqsuma u mxerrda bejn id-diversi setturi governattivi, kif ukoll l-impatti tal-politika soċjo-ekonomika fuq l-ambjent. Dawn l-inizjattivi jindikaw għarfien, imqar jekk limitat, li hemm ħtieġa għal politika aktar integrata. Iżda sforzi akbar se jkunu meħtieġa biex dan il-proċess jagħti frott, bħalma huma dispożizzjonijiet legali, it-taħriġ organizzat tan-nies, u d-dħul ta’ għanijiet ambjentali fil-pjanijiet u l-istrateġiji settorali.232

Din il-ħarsa ġenerali indikat li filwaqt li kienu żdiedu sew il-fondi pubbliċi mogħtija għall-ħarsien ta’ l-ambjent, il-gvern spiss jistrieħ fuq għodod tradizzjonali għall-politika ambjentali – l-aktar il-miżuri legali. Hemm potenzjal tajjeb għal użu akbar ta’ miżuri ekonomiċi, l-aktar dawk li jitħaddmu bħala parti minn qafas ta’ politika nazzjonali, kif ukoll miżuri volontarji. F’dan il-kapitlu sar aċċenn dwar l-importanza ta’ l-edukazzjoni ambjentali fil-kommunità, li tagħti liċ-ċittadini it-tagħrif, ħiliet, atteġġjamenti u valuri meħtieġa sabiex jieħdu sehem fil-proċess ta’ deċiżjonijiet dwar l-ambjent. Hemm ukoll opportunità għal aktar inizjattivi tal-gvern biex il-problemi ambjentali jkunu integrati aktar fil-politika usa’ tal-gvern. Is-settur ambjentali għalhekk għandu jgawdi minn pjan ta’ azzjoni mmexxi mill-gvern sabiex jikkoordina l-attivitajiet ta’ dawk li huma attivi fil-qasam ambjentali u jidentifika l-prijoritajiet għall-investiment, kif ukoll l-għanijiet u t-tiri ewlenin, fuq meded (sew qosra u sew medji) ta’ żmien. Atteġġjament fejn kulħadd jagħti sehmu huwa rrikmandat biex jiżgura l-impenn tas-setturi ewlenin pubbliċi, privati u volontarji lejn dan il-proċess.

42

12. Sinteżi u Prijoritajiet għall-azzjoni

Il-punti ewlenin li ġejjin ħarġu minn dan ir-Rapport dwar l-Istat ta’ l-Ambjent. Il-kapitlu fuq il-pressjonijiet ambjentali jindika li l-popolazzjoni ta’ Malta fil-biċċa l-kbira laħqet il-ħtiġiet materjali bażiċi tagħha, u issa hija d-domanda għal aktar konsum li qed tqiegħed il-proċessi naturali taħt pressjoni qawwija. L-għadd dejjem jikber ta’ vetturi bil-mutur għandu implikazzjonijiet serji għall-ambjent, għal saħħet il-bniedem u l-ekonomija, permezz ta’ tniġġis ta’ l-arja, użu ta’ l-art, telf ta’ bijodiversità, storbju, konsum ta’ karburanti, inċidenti fit-toroq, ġenerazzjoni ta’ skart u spejjeż ikkaġunati mit-traffiku mwaħħal fit-toroq. L-għanijiet ambjentali u dawk li għandhom x'jaqsmu mat-tniġġis ta’ l-arja u mal-bdil tal-klima jistgħu jintlaħqu biss billi d-domanda għall-enerġija li qed tikber il-ħin kollu ma tibqax marbuta mat-tkabbir ekonomiku. Filwaqt li l-użu ta’ karburanti aktar nodfa ħalla effetti tajbin fuq il-kwalità ta’ l-arja, għad hemm potenzjal qawwi għal bidla akbar. Malta għadha lura milli tilħaq it-tiri ta’ l-UE dwar l-enerġija li tiġġedded, li se jkunu indirizzati fil-pjan nazzjonali għall-enerġija li għandu jitħabbar dalwaqt. Malta se jeħtiġilha tfassal pjan għal żvilupp sostenibbli fis-setturi ta’ l-enerġija, tat-transport u tat-turiżmu. Jeħtiġilha wkoll tiżviluppa pakkett ta’ miżuri biex tindirizza kwistjonijiet soċjali, ambjentali u ekonomiċi li għandhom x’jaqsmu kemm mal-bini ta’ djar u mal-kwalità ta’ akkomodazzjoni, kif ukoll ma’ l-aċċessibilità tagħhom u jekk prezzhom jintlaħaqx mix-xerrejja.

Fuq il-problema tat-tniġġis ta’ l-arja, dan ir-rapport jindika li t-tniġġis mill-ossidi tan-nitroġenu għadu għoli f’ċerti nħawi mibnija. Il-livelli ta’ tniġġis jistgħu jitnaqqsu sew jekk ikunu segwiti modi aktar sostenibbli ta’ mobilità u ta' konsum ta’ enerġija. It-tniġġis mill-ajru li jaqsam il-fruntieri f’forma ta’ ożonu u diossidu tal-kubrit iqanqal tħassib minħabba l-qagħda ġeografika tal-Gżejjer u l-imġieba tat-temp. L-effetti fit-tul ta’ l-ożonu fuq saħħet il-bniedem u fuq il-biedja jqanqlu tħassib. Ir-riżultati tal-bidu juru livelli għolja ta’ trab fin f’Malta u jinħtieġu aktar studji biex jinstab mnejn ġejjin. Kien hemm tnaqqis qawwi fil-livelli tad-diossidu tal-kubrit u benzene fl-arja, minħabba qlib għal karburanti aktar nodfa. Il-kwalità ta’ l-arja f’toroq b’ħafna traffiku u f’toroq magħluqin tista’ tkun eħżen bil-bosta minn dik fit-toroq lil hinn minnhom. Il-kwalità ta’ l-arja fil-post fil-Furjana fejn isir monitoraġġ kontinwu mill-MEPA, hija bejn tajba u moderata, u jqanqlu aktar tħassib il-livelli ta’ trab fin u ta’ diossidu tal-kubrit.

Il-kapitlu fuq il-bdil fil-klima jirrapporta li f’Malta l-ħruġ ta’ gassijiet li joħolqu effett serra żdied b’44 fil-mija bejn l-1990 u l-2003, u ġej l-aktar mis-setturi ta’ l-enerġija u tat-trasport. Hemm ħtieġa urġenti li t-tkabbir ekonomiku jinfired mill-konsum ta’ l-enerġija. Il-klima Maltija wriet xi bdil żgħir f’dawn l-aħħar 50 sena, u bil-mod il-mod qed issir aktar sħuna u xotta, konsistenti mat-tbassir internazzjonali dwar il-bdil fil-klima. Anke jekk is-soċjetà dinjija tnaqqas il-ħruġ ta’ gassijiet li joħolqu effett bħal ta’ serra tul l-għexieren ta’ snin li ġejjin, il-bdil fil-klima mistenni jkompli tul is-sekli li ġejjin; għalhekk huma meħtieġa strateġiji biex dan jittaffa u biex ikun hemm addattament għall-kundizzjonijiet il-ġodda. Malta mistennija li tbati impatti moderati minħabba l-bdil fil-klima, l-aktar nuqqas ta’ ilma u taħsir fil-kwalità tiegħu, u temp qalil aktar spiss. Minkejja dan, minħabba d-dipendenza tagħha fuq attivitajiet max-xtut, il-vulnerabilità ekonomika tagħha mistennija li tkun minn moderata sa kemmxejn għolja.

Il-kapitlu dwar l-art jindika li l-għan ewlieni tal-Pjan ta’ Struttura biex irażżan l-iżvilupp urban u jillimitah għaż-żoni ta’ żvilupp definiti mill-Pjan Regolatur ta’ l-1988 kważi ntlaħaq. Jeżisti potenzjal qawwi għal titjib fl-effiċjenza ġenerali fl-użu ta’ l-art. Tinħtieġ analiżi urġenti u fil-fond tal-fatturi dinamiċi soċjali u ekonomiċi li jagħtu lok għall-kontradizzjoni bejn prezzijiet għolja tad-djar u rati għolja ta’ djar vojta, inkluż kif dan jaffettwa l-ħarsien ta’ l-ambjent. Għalkemm ħafna bini u nħawi storiċi ngħataw ħarsien statutorju, u hemm politika ta’ ppjanar kontra t-twaqqigħ ta’ bini fil-qalba storika ta’ l-ibliet u l-irħula (skond il-Policy UCO 9 tal-Pjan ta’ Struttura), hemm kuntrast dejjem jikber bejn dawn il-mekkaniżmi protettivi u x-xewqa tas-sidien biex jiżviluppaw mill-ġdid il-propjetajiet tagħhom. Dan qed jirriżulta f’telfien ta’ bini storiku, disinn mhux addattat ta’ bini ġdid jew restawrat, u skavi illegali. Id-dħaħen tal-vetturi u fatturi li jġibu magħhom problemi oħra, bħal postijiet residenzjali vojta, għandhom ukoll impatt negattiv fuq il-wirt kulturali. Il-kwalità tal-kampanja għadha mhedda minn żieda ta’ bini f’ċerti inħawi, trufijiet ta’ rħula mkerrhin minn binjiet u ħitan għoljin u dominanti, qtugħ ta’ blat għall-barrieri u ċerti interventi agrikoli u rikreattivi. L-interess pubbliku fil-kampanja u l-aċċess għaliha qiegħed dejjem jiżdied, u din hi opportunità biex jogħla l-livell tal-kwalità tal-ħarsien u ta’ l-immaniġġjar tal-kampanja. L-iżdingar tar-raba’, l-intensifikazzjoni ta’ l-irziezet, metodi ħżiena ta’ mmaniġġjar ta’ l-irziezet u tar-raba’, u l-frammentazzjoni ta’ l-oqsma tar-raba’ jħallu impatt negattiv fuq l-ambjent. Il-Pjanijiet għall-Iżvilupp Rurali huma opportunitajiet importanti biex tkun indirizzata l-vijabilità tas-settur agrikolu bħala parti mill-immaniġjar tal-kampanja. Ir-rapport isemmi wkoll li madwar ħamsa fil-mija ta’ l-art li tinsab sa 1km mix-xtut ta’ Malta kienet żviluppata bejn l-1990 u l-2004. Dan jindika pressjonijiet minn żvilupp, l-aktar ta’ natura turistika u rikreattiva.

Il-kapitlu fuq il-ħamrija jindika li l-ħamrija Maltija tista’ tkun għammiela ħafna minkejja limitazzjonijiet naturali, ġeografiċi u klimatiċi bħal fond baxx u kwantitajiet baxxi ta’ materja organika. Minħabba l-pressjonijiet minn popolazzjoni għolja u minħabba ċerti użanzi agrikoli, żdiedet il-vulnerabilità tal-ħamrija Maltija għall-erożjoni mill-ilma, mill-melħ, u mit-tfigħ ta’ nutrijenti u tinġis lokalizzat ieħor. Dan ikabbar it-theddida ta’ ħsara lill-art fuq medda twila ta’ żmien. L-għejun ewlenin

43

tat-tinġis tal-ħamrija f’Malta jinkludu sorsi lokalizzati bħal barrieri, impjanti industrijali, u miżbliet, u oħrajn li jxerrdu t-tniġġis mill-ajru permezz ta’ trabijiet jew prodotti tal-ħruq; kif ukoll dħaħen, ċomb ta’ l-iskrataċ, kimika agrikola u t-ta`lit ta’ demel u terriċċju. Il-kapitlu jikkonkludi li is-soċjetà ma tantx tapprezza s-siwi tar-riżorsi tal-ħamrija Maltija, b’mod speċjali l-ħila tagħha li twettaq għadd sewwa ta’ funzjonijiet vitali, fosthom il-produzzjoni ta’ l-ikel, il-ħżin u ffiltrar ta’ l-ilma, u t-tisħiħ tal-ħidma umana u tad-diversità bijoloġika. Varjetà kbira ta’ ħlejjaq tgħix fil-ħamrija, u t-tnaqqis tal-bijodiversità tal-ħamrija jwassal biex din tinħakem aktar minn proċessi oħra li jagħmlulha l-ħsara.

Il-kapitlu fuq il-pajsaġġ jindika li l-pajsaġġ Malti jista’ jitqies bħala pajsaġġ kulturali li għandu fih taħlita ta’ elementi li jagħtuh karattru uniku fid-dinja. Mill-1990 ’l hawn kien hemm titjib limitat iżda importanti fid-dehra ta’ l-ibliet fejn jolqot il-kwalità arkitettonika u l-kumditajiet pubbliċi, billi ngħatat aktar attenzjoni għat-tisbiħ, irranġar tal-faċċati u spazji miftuħin pubbliċi. Iżda, b’mod ġenerali, il-pajsaġġ hu mhedded minn żieda ta’ żoni mibnijin, żvilupp industrijali u max-xatt, bini għoli fit-trufijiet ta’ l-ibliet u l-irħula li jgħatti l-veduti taċ-ċentri storiċi, metodi agrikoli moderni, aktar aċċess għall-vetturi, rimi ta’ skart, disinn u xogħol ta’ kwalità baxxa, u nuqqas ta’ manutenzjoni. L-Istudju dwar il-Valutazzjoni tal-Pajsaġġ qiegħed bażi soda għal ħarsien aħjar tal-pajsaġġ fil-pjanijiet strateġiċi u sussidjarji għall-użu ta’ l-art. Għad fadal xi postijiet importanti li għandhom pajsaġġ karatteristiku iżda li għad ma ngħatawx ħarsien legali. Dawn qegħdin l-aktar f’Għawdex u fin-naħa ta’ ġewwa ta’ Malta.

Dwar il-problema ta’ l-ilmijiet ir-rapport jindika li l-ilma tal-pjan ta’ Malta huwa mhedded serjament minn sfruttar żejjed u tniġġis, u hemm ir-riskju li tintilef l-unika riżorsa rinnovabbli ta’ ilma ħelu f’ Malta. Il-livelli ta’ mluħa fil-ħażna tal-pjan fil-livell tal-baħar jindikaw li l-ippumpjar mill-ispieri hija mhedda mid-dħul lokalizzat ta’ ilma baħar. Is-sehem kbir ta’ l-ippumpjar ta’ l-ilma mill-privat, li fl-2003 kien stmat li hu 30 fil-mija tal-produzzjoni ta’ ilma totali, jkompli juri kemm huwa vulnerabbli l-ilma tal-pjan għall-interventi ta' ħafna konsumaturi privati. S’issa, ebda fornitur privat ta’ ilma għall-konsum uman ma rreġistra mad-Dipartiment tas-Saħħa, ħaġa li jekk issir għandha tiżgura li dawn jikkonformaw ma’ l-istandards tad-Direttiva dwar l-Ilma tax-Xorb. Fl-2004, il-livelli ta’ nitrat fi tnejn minn kull tliet spieri tal-WSC qabżu l-valur indikattiv tad-Direttiva dwar in-Nitrati u l-livelli ta’ klorur (li jindika mluħa) fl-ilma tal-pjan kollha qabżu l-livelli tal-WHO. L-ilmijiet ġierja u dawk transizzjonali (bejn baħar u art) kollha ta’ Malta huma ambjenti ristretti għall-aħħar, u diversi annimali u pjanti li ig`ixu fihom huma fil-periklu li jinqerdu. Malta hija marbuta legalment li tiżgura l-ħarsien għat-tul ta’ dawn l-ambjenti. Il-parti l-kbira ta’ l-ibħra max-xtut ta’ Malta kienu ta’ kwalità aċċettabbli fl-2004, minbarra l-portijiet, ħdejn il-bokok tad-drenaġġ, f’postijiet fejn jintrema l-ilma sħun mill-impjanti ta’ l-elettriku u, b’mod inqas, fil-viċinanzi tal-gaġeġ fejn jitrabba l-ħut u madwar il-Magħtab. Id-drenaġġ ifur f’San Pawl il-Baħar u f’Birżebbuġa għadu jġib tħassib. X’aktarx li tnejn biss mit-tliet impjanti għat-tisfija tad-drenaġġ li tfasslu biex isaffu d-drenaġġ kollu ta’ Malta sa l-2007 se kunu qed joperaw sad-data ppjanata. Il-bini ta’ dawn iż-żewġ impjanti (f’Għawdex u fit-tramuntana ta’Malta) għadu fil-bidu. L-ilmijiet fejn isir l-għawm jilħqu l- kwalità li titlob id-Direttiva dwar l-Ilma għall-Għawm u l-parti l-kbira jilħqu l-kwalità li titlob il-Konvenzjoni ta’ Barċellona. B’mod ġenerali, hemm potenzjal biex tittejjeb il-politika nazzjonali dwar ix-xtut u dwar il-baħar, bl-integrazzjoni ta’ politika settorali bħal dik fuq it-turiżmu u r-rikreazzjoni, l-attivitajiet marittimi, l-akkwakultura u s-sajd, u l-ambjent.

Fil-qasam ta’ politika dwar l-iskart, ir-rapport jindika li l-produzzjoni ta’ l-iskart għadha qed tikber bil-qawwa, l-aktar l-iskart mill-industrija tal-bini, u dak muniċipali. Sar progress fit-twaqqif ta’ sistemi għall-immaniġġjar ta’ l-iskart, bħal sistema ta’ permessi, immaniġġjar aħjar tal-landfills, u infurzar aħjar. Dawn qed igħinu biex jibdlu d-drawwiet u l-atteġġjamenti li għandhom x’jaqsmu ma’ l-iskart fl-industrija u fid-djar, iżda m’hawnx biżżejjed riżorsi biex dawn is-sistemi jitħaddmu u biex isir infurzar bis-sħiħ u dejjiemi. Ir-reviżjoni ta’ l-Istrateġija għall-Immaniġġjar ta’ Skart Solidu toffri opportunità importanti għal Malta biex tfassal l-għanijiet għall-immaniġġjar ta' l-iskart, l-azzjonijiet meħtieġa biex dawn jintlaħqu kif ukoll min għandu jkun responsabbli għalihom, u r-riżorsi ewlenin li huma meħtieġa.

Il-kapitlu dwar il-bijodiversità jindika li għadd ta’ speċi rari u oħrajn indiġeni huma mhedda u qegħdin dejjem jonqsu. Il-bijodiversità tal-Gżejjer Maltin hija mhedda, l-aktar, mill-iżvilupp fil-kampanja u mal-baħar, mid-dħul ta’ speċi mhux indiġeni li jikkompetu ma’ dawk Maltin, u mill-isfruttar tal-ħlejjaq salvaġġi. Biex il-ħarsien ta’ l-inħawi ta’ importanza ekoloġika fil-Gżejjer Maltin (fosthom inħawi mħarsa fuq il-baħar) ikun żgurat, daħal fis-seħħ qafas legali mtejjeb. Għadd ta’ nħawi ġew proposti biex jagħmlu parti mis-sistema ta’ postijiet imħarsa fl-Unjoni Ewropea, magħrufa bħala Natura 2000. Dawn l-inħawi mħarsa, magħdudin flimkien jinfirxu fuq kważi 12.5 fil-mija ta’ wiċċ il-Gżejjer Maltin. Beda l-proċess għall-immaniġġjar effettiv ta’ l-inħawi mħarsa. Erba’ pjanijiet kienu approvati biex ikunu mmaniġġjati wħud minn dawn l-inħawi mħarsa, li bejniethom jinfirxu fuq 1.3 fil-mija taż-Żoni Speċjali ta’ Konservazzjoni fil-Gżejjer Maltin. Biex Malta tilħaq it-tir tagħha li twaqqaf it-telf ta’ bijodiversità sa l-2010, hemm bżonn li dan il-proċess jaqbad ritmu aktar mgħaġġel. Hekk, hemm il-ħtieġa għall-monitoraġġ u l-infurzar tar-regolamenti, u wkoll ħtieġa ta’ komunikazzjoni, edukazzjoni u għarfien pubbliku.

Dwar il-problemi li jolqtu aktar minn qasam wieħed, ir-rapport jgħid li jinħtieġ għarfien aħjar tar-rabtiet bejn l-ambjent u s-saħħa f’Malta biex isostni b’mod effettiv deċiżjonijiet politiċi. Il-preżenza ta’ kimika li tagħmel il-ħsara fl-ambjent u li ġejja minn attivitajiet tal-bniedem iġġib riskji għal saħħet il-bniedem stess u għall-ekosistema, u sfidi għall-immaniġġjar; l-atteġġjament integrat propost f’REACH għandu jiżgura monitoraġġ u prevenzjoni aħjar.

44

Fl-aħħarnett, il-kapitlu dwar ir-reazzjonijiet politiċi jirrapporta li sar progress kbir fl-aġġornament tal-liġijiet ambjentali ta’ Malta, iżda issa l-isfida se tkun il-ksib tar-riżorsi meħtieġa biex dawn jitħaddmu. Hemm bżonn ta’ finanzi għall-ispiża rikorrenti fuq amministrazzjoni, konformità, rappurtar u infurzar. Strumenti ekonomiċi għandhom il-potenzjal li jerfghu l-ispejjeż. Iżda s’issa għad m’hemmx il-ħiliet kollha meħtieġa fl-istituzzjonijiet u lanqas m’hemm qafas ta’ strateġija nazzjonali. Għaldaqstant l-użu ta’ dawn l-istrumenti għadu fil-bidu. Stħarriġ ta’ l-opinjoni pubblika jkompli juri tħassib dwar kwistjonijiet ambjentali, iżda dan it-tħassib mhux dejjem iwassal għal azzjoni konkreta mill-individwi. L-edukazzjoni ambjentali tista’ tipprova tindirizza dan in-nuqqas, imma Malta m’għandhiex politika ta’ kurrikulu ta’ edukazzjoni ambjentali formali. Dan minkejja eżempji tajba f’ċerti oqsma. L-għaqdiet ambjentali huma attivi fil-qasam ta’ l-edukazzjoni informali, iżda jeħtiġilhom aktar għarfien u għajnuna. Hemm ukoll potenzjal għal aktar ħidma mill-kunsilli lokali. Il-kapitlu jirraporta wkoll li hemm potenzjal kbir għall-użu ta’ skemi volontarji mill-privat u minn aġenziji pubbliċi. Il-Kummissjoni Nazzjonali għall-Iżvilupp Sostenibbli tista’ tkun għodda importanti biex tmexxi ’l quddiem il-politika ambjentali b’mod integrat, iżda jeħtieġ li tingħata riżorsi aħjar u segretarjat fiss. Minħabba d-daqs tal-pajjiż, is-settur pubbliku għandu sehem qawwi fl-ekonomija, u dan juri l-potenzjal qawwi li l-provvisti lis-settur pubbliku jkunu ambjentalment aċċettabbli biex mal-pajjiż kollu jitħeġġu l-produzzjoni u mudelli ta’ konsum aktar sostenibbli. Hemm bżonn ta’ pjan ta’ azzjoni mmexxi mill-gvern sabiex jikkoordina l-attivitajiet ta’ dawk li huma attivi fil-qasam ambjentali u biex jidentifika l-prijoritajiet għall-investiment u l-għanijiet fuq medda ta’ żmien.

Fuq il-bażi ta’ dak li nstab fir-rapport, dawn huma l-prijoritajiet li għandha tittieħed azzjoni dwarhom:

• Attenzjoni aktar mill-qrib lejn l-impatti ambjentali li għandhom effett serju fuq saħħet il-bniedem, bħat-tniġġis ta’ l-arja mit-trab fin;

• Il-ħarsien tar-riżorsi naturali li jiġġeddu bħall-ilma tal-pjan;

• Imbuttatura għal tkabbir ekonomiku li jkun ekoloġikament effiċjenti, billi t-tkabbir ma jibqax marbut ma’ l-użu ta’ riżorsi materjali u mal-ħolqien ta’ l-iskart, u b’mod partikolari billi jkunu indirizzati x-xejriet fis-setturi ta’ l-enerġija u t-trasport li jagħmlu ħsara ambjentali;

• Imbuttatura għall-edukazzjoni ambjentali, kemm formali u dik ibbażata fil-kommunità;

• Tittieħed opportunità mit-tħassib tal-pubbliku dwar l-ambjent biex jinkiseb appoġġ għal inizjattivi pubbliċi u privati, l-aktar sabiex ikunu indirizzati kwistjonijiet li jolqtu l-pajsaġġ u x-xtut;

• Titjib ta’ l-għarfien ambjentali biex ikun hemm appoġġ għall-iżvilupp ta’ politika ambjentali, l-aktar fl-oqsma tal-bijodiversità, l-iskart u r-rabta bejn is-saħħa u l-ambjent, billi tissawwar sistema ta’ informazzjoni strutturata għal irrappurtar dwar l-istat ta’ l-ambjent;

• Ksib ta’ finanzi ta’ titjib ambjentali mal-medda kollha tas-setturi governattivi u privati;

• Koordinament aħjar bejn ministeri u aġenziji tal-gvern biex jitjiebu l-konsistenza u l-effettività tal-politika billi jkunu integrati l-kunsiderazzjonijiet ambjentali kollha fil-pjanijiet u fil-politika tal-gvern;

• Titjib tar-riżorsi u l-ħiliet meħtieġa għat-twettiq u għall-infurzar;

• Twaqqif ta’ proċess li jkun fih għadd ta’ parteċipanti, biex ikun żviluppat pjan ta’ azzjoni għall-qasam ambjentali li jidentifika l-prijoritajiet għall-investiment, kif ukoll l-għanijiet u t-tiri ewlenin, fuq meded ta’ żmien sew qosra u sew medji. Dan għandu jitmexxa mill-gvern u għandu jikkoordina l-attivitajiet ta’ dawk li qegħdin fuq quddiem fil-qasam ambjentali.

45

Riferenzi

Axiak, V. 2004. Monitoring Programme for Coastal Waters Seventh Report June 2003, March 2004, Environment Protection Directorate PPCU, MEPA, Floriana.

Bertrand, J., Gil de Sola, L., Papaconstantinou, C., Relini, G. and Souplet, A. 2000. “An international bottom trawl survey in the Mediterranean : the MEDITS programme.” In Demersal resources in the Mediterranean co-ordinators J.A.Bertrand and G. Relini. IFREMER. Actes de Colloques 26: 76-93.

BICC - MRI (Building Industry Consultative Council – Ministry for Resources and Infrastructure). 2005. State of the Construction Industry Report 2004.

Calleja, E. 2004. State of affairs of organic agriculture in Malta, Organic Farming Unit Agricultural Services and Rural Development Division, MRAE.

Camilleri, M. 2001. Environmental Capacity for Malta: Living within limits in a small island state, Unpublished Ph.D Thesis. Department of Geography, University of Cambridge.

Camilleri, M., 2002. The fishing effort distribution of Demersal gear in Maltese waters and the relative abundance of Demersal resources in the area. International workshop on stock assessment and production of Demersal resources (SAMED); Rome. March 2002.

Camilleri, M., 2005. Maltese fisheries and the sustainability of resources around the Maltese Islands. PhD thesis. University of Plymouth.

Camilleri, R. 2000. Boron: an agro-environmental concern. Thesis (MSc). University of Malta.

Cauchi, G. 1999. A study on the selenium content of local soil and fodder in relation to the selenium content of cow’s blood. Thesis (B.Pharm.), University of Malta.

CEC (Commission of the European Communities). 2001. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of Regions on the sixth environment action programme of the European community ‘Environment 2010: Our future, Our choice’ COM(2001) 31 final, Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2002a. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. Towards a Thematic Strategy for Soil Protection, COM (2002) 179 final, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2002b. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament and the Economic and Social Committee Towards a Thematic Strategy on the Sustainable Use of Pesticides COM(2002) 349 final, Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2003a. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament and the Economic and Social Committee A European Environment and Health Strategy COM(2003) 338 final, Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2003b. Chemicals: Commission presents proposals to modernise EU legislation. Press Release IP/03/1477, Brussels, 29 October 2003 (http://europa.eu.int).

CEC (Commission of the European Communities). 2003c. Q and A on the new chemicals policy REACH, MEMO 03/213, 29 October 2003. Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2004a. Portrait of the European Union, European Communities, Luxembourg.

CEC (Commission of the European Communities). 2004b. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament 2003 Environmental Policy Review COM(2003) 745 final, Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2005a. Annual European Community Greenhouse Gas Emissions inventory, 1990-2003 and inventory report 2005, Submission to the UNFCCC Secretariat 27 May 2005.

CEC (Commission of the European Communities). 2005b. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament 2004 Environmental Policy Review COM(2005) 17 final, Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2005c. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Winning the Battle Against Global Climate Change COM(2005) 35 final, Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2005d. Commission Staff Working Paper Annex to the Communication from the Commission to the Council and the European Parliament 2004 Environmental Policy Review, EU Environmental Policy in 2004: developments, new evidence and outlook for 2005 SEC(2005)97, Commission of the European Communities, Brussels.

CEC (Commission of the European Communities). 2005e. The attitudes of European citizens towards environment. Special Eurobarometer 217/Wave 62.1 – TNS Opinion & Social.

CEFIC (Conseil Européen de l’Industrie Chimique). 2005. Facts and Figures: The European chemical industry in a worldwide perspective. January 2005. European Chemical Industry Council, (http://www.cefic.org/factsandfigures).

46

Coffey, C., Ladefoged, A., Wilkinson, D and Farmer, A. 2004. Environmental policy integration Paper 1: Looking back, thinking ahead. Revised Draft Final November 2004, EEA, Copenhagen.

Coleiro C. 2002. Breeding Birds Report, Is-Simar Nature Reserve 2002 Report:34

Coleiro C. 2003. Breeding Birds Report, Is-Simar Nature Reserve 2003 Report:29

Colls J. 2002. Air Pollution. Spon Press, London, UK.

COS (Central Office of Statistics). 1997. Census of Population and Housing, Malta 1995, COS, Malta.

Cowiconsult. 1992. Sewerage Master Plan for Malta and Gozo. Ministry for Environment, Works Division, Floriana, Malta.

DPH (Department of Public Health). 2004. Bathing Water Quality Annual Report 2004, DPH.

EEA (European Environment Agency). 2003. Europe’s environment: the third assessment. Environmental assessment report No 10, EEA, Copenhagen.

EEA (European Environment Agency). 2004a. Air pollution in Europe 1990-2000, Topic report No 4/2003, EEA, Copenhagen.

EEA (European Environment Agency). 2004b. EEA Signals 2004, EEA, Copenhagen.

EEA (European Environment Agency). 2004c. Impacts of Europe’s Changing Climate: An indicator-based assessment. EEA Report No. 2/2004, EEA, Copenhagen.

EEA (European Environment Agency). 2004d. Corine Land Cover 2000 Mapping a decade of change, EEA, Copenhagen.

EEA (European Environment Agency). 2005. Environment policy integration in Europe: State of play and an evaluation framework. Technical Report No 2/2005, EEA, Copenhagen.

Enemalta Corporation. 2003. Enemalta Corporation Annual Report 2003 & Financial Statements 2002, Enemalta Corporation.

EPD (Environment Protection Department). 1999. State of the Environment Report for Malta 1998. Report submitted to the EPD through the Malta Council for Science and Technology by Axiak V., Gauci, V., Mallia A., Mallia E., Schembri P., Vella A.

Farrugia R. N., Fsadni M., Mallia, E. A., and Yousif, C. 2005. ‘The Renewable Energy Potential of the Maltese Islands.’ Xjenza (forthcoming).

Gambin, M.T. and Stevens, D.T. 2005. National Report on the Emerald Report Pilot Project in Malta. Council of Europe, Strasbourg. (http://www.coe.int/T/E/Cultural_Cooperation/Environment/Nature_and_biological_diversity/Ecological_networks/Agenda/TpvsEm04e_05.pdf?L=E).

G.A.S. s.r.l. 2002. Baseline survey of the extent and character of posidonia oceanica (l.) delile meadows in the territorial waters of the Maltese Islands.

Haring, A.M., Dabbert, S., Aurbacher, J., Bichler, B., Eichert, C., Gambelli, D., Lampkin, N., Offermann , F., Olmos, S., Tuson, J., Zanoli, R. 2004. Impact of CAP measures on environmentally friendly farming systems: Status quo, analysis and recommendations. The case of organic farming. January 2004. (http://europa.eu.int/comm/environment/agriculture/studies.htm)

Houghton, J. T., Ding, Y., Griggs, D. J., Noguer, M., van der Linden, P. J. and Xiaosu, D. (eds.). 2001. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, UK.

Lanfranco, E. Forthcoming. Alien Flora of the Maltese Islands. Malta University Services Ltd., Study and associated data cards commissioned by the Nature Protection Unit / MEPA.

MALSIS (Maltese Soil Information System). 2004. Soil geographic database of the Maltese Islands. National Soil Unit, Ministry for Rural Affairs and the Environment, Malta.

MaLiRa Group, 2004. La campagna MEDITS 2004 nello Stretto di Sicilia (Mar Mediterraneo), Sub Area Geografica 15: rapporto finale. MaLiRA Group. IAMC-CNR, Sezione Territoriale di Mazara del Vallo (TP), Italia: 19pp.

MDI (Ministry for Development and Infrastructure). 1990. Structure Plan for the Maltese Islands. Draft Final Written Statement and Key Diagram. December 1990.

ME (Ministry for the Environment). 2001. A Solid Waste Management Plan for the Maltese Islands, Ministry for Environment, Works Division, Floriana, Malta.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2003a. Transport Topic Paper, MEPA, Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2003b. Rural Strategy Topic Paper. Volume 1. Final Draft, MEPA, Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2003b. Urban Conservation and Built Environment Topic Paper. Mediating Place and Space Final Draft October 2003, MEPA, Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2003c. Minerals Subject Plan for the Maltese Islands 2002. Final Report May 2003, MEPA, Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2004a. Landscape Assessment of the Maltese Islands. Draft Public Consultation September 2004, MEPA, Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2004b. Landscape Sensitivity Assessment Model – Public Consultation Survey. Unpublished Report.

47

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2004c. Bathing Water Quality Monitoring Programme 2004. Report on physiochemical monitoring, MEPA, Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2004d. Strategic Environment Assessment For the New Structure Plan for the Maltese Islands. Scoping Report. Structure Plan Team December 2004.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2005a. Malta’s Greenhouse Gas Emissions Inventory 1990-2003, July 2005, MEPA, Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2005b. Report for the Analysis of Heavy Metals by Dust Speciation, June 2005. Pollution Prevention and Control Unit, MEPA.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2005c. Land Reclamation Study: Project Identification Report, January 2005.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2005d. Common Database on Designated Areas for Malta (http://cdr.eionet.eu.int/mt/eea/cdda1/).

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2005e. Candidate Natura 2000 Sites in the Maltese Islands: Documentation, Maps and Information. (http://www.mepa.org.mt/environment/index.htm?natura2000/natura2000. htm&1).

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). 2005f. Supplementary Planning Policy Guidance Major Accident Hazards And Hazardous Substances, February 2005, MEPA , Floriana.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority). Forthcoming. Malta test - Area of Built-up Land. DEDUCE Interreg IIIC project results.

MEPA (Malta Environment and Planning Authority) Nature Protection Unit. 2005. Background note on Trends of Selected Taxonomic Groups. MEPA, Floriana.

MFSS (Ministry for the Family and Social Solidarity). 2005. National Action Plan against Poverty and Social Exclusion: Light Update Report, June 2005.

MHAE (Ministry for Home Affairs and the Environment). 2002. State of the Environment Report for Malta 2002, Santa Venera, Malta.

Ministry of Economic Affairs and Finance. 1996. Financial Estimates 1997, Malta.

Ministry of Finance 1993 - 2004. Financial Estimates 1992 – 2005, Budget Office, Malta.

Ministry of Finance and Commerce. 1997. Financial Estimates 1998, Malta.

Ministry of Finance and Economic Affairs. 2003. Financial Estimates 2004, Budget Office, Malta.

Mitschoff, J. 1991. Upgrading and Modernization of Sant Antnin Sewage Effluent Irrigation System in Malta. Final report. Malta.

Mosteiro, A. and Camilleri, M., 2005. Pilot Study on Dolphin fish 2004 – Malta. FAO-COPEMED.

MRA (Malta Resources Authority). 2004. A water policy for the Future. Consultation document. 10th March 2004, MRA.

MRA (Malta Resources Authority). 2005. Initial Characterisation of Groundwater Bodies. MRA February 2005. website: http://www.mra.org.mt/wfd_gwb_initial_charcaterisation.shtml.

MRAE (Ministry for Rural Affairs and the Environment). 2004a. National Allocation Plan for Malta (2005- 2007), submission to the EU Commission, 18th October 2004.

MRAE (Ministry for Rural Affairs and the Environment). 2004b. The First Communication of Malta to the United Nations Framework Convention on Climate Change. Report prepared by the University of Malta Physics Department (editors Charles V. Sammut and Alfred Micallef) for the Ministry for Rural Affairs and the Environment, April 2004.

MRAE (Ministry for Rural Affairs and the Environment). 2004c. EkoSkola Environmental Management in Schools, MRAE, Valletta.

MRAE (Ministry for Rural Affairs and the Environment). 2004d. CEER Centre for Environmental Education and Research, MRAE, Valletta.

MRAE (Ministry for Rural Affairs and the Environment). 2005a. Il-materjal miġbur mill-bring-in sites kważi rdoppja f’sena waħda. 04.05.2005 (http://www.mrae.gov.mt/pressarchive.asp)

MRAE (Ministry for Rural Affairs and the Environment). 2005b. Government Green Leaders Initiative Launched. 12.01.2005 (http://www.mrae.gov.mt/newsitems.asp)

MT (Ministry for Tourism) 2001. Carrying Capacity Assessment for Tourism in the Maltese Islands; Tourism development policies 2000 – 2010. Marie-Louise Mangion.

MUS (Malta University Services). 2005. Tender for the Setting up of a List of Alien Flora. Commissioned by the (then) Environment Protection Department.

Nolle, M., Vella L. and Axisa N. 2005. State of the Environment Report for Malta 2005 – Background Report on Air Quality.

NSO (National Statistics Office). 2004a. Agriculture and Fisheries 2002, NSO, Valletta.

NSO (National Statistics Office). 2002a. Environment Statistics, NSO, Valletta.

NSO (National Statistics Office). 2002b. Environment protection expenditure by local councils: 2002. News Release No. 59/2004, 12th April 2004.

NSO (National Statistics Office). 2003a. Hotel Waste Survey results (unpublished).

NSO (National Statistics Office). 2003b. Waste Statistics Pilot Projects and Evaluation Composition of Municipal Waste.

48

NSO (National Statistics Office). 2003c. Environmental protection expenditure by local councils. News Release No. 134/2003, 1 September 2003.

NSO (National Statistics Office). 2004b. Bathing water quality in the Maltese Islands. News Release No. 131/2004, 20 July 2004.

NSO (National Statistics Office). 2005a. Gross Domestic Product for March quarter 2005. News Release No. 125/2005, 9 June 2005.

NSO (National Statistics Office). 2005b. Motor Vehicles: October – December 2004. News Release No. 28/2005, 23 February 2005.

NSO (National Statistics Office). 2005c. Property Prices Index: March 2005. News Release No. 104/2005, 18 May 2005.

OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). 1994. Environmental Indicators: OECD core set. Paris: OECD.

OPM (Office of the Prime Minister). 2003. Malta Single Programming Document 2004-2006, OPM, Valletta.

PA (Planning Authority). 2000. Public Attitudes Survey, PA, Floriana.

PA (Planning Authority). 2002a. Housing Topic Paper, Final Draft February 2002, PA, Floriana.

PA (Planning Authority). 2002b. Coastal Strategy Topic Paper. Final Draft Februray 2002, PA, Floriana.

RDD - MRAE (Rural Development Department - Ministry for Rural Affairs and the Environment). 2004. The Rural Development Plan for Malta, 2004-2006, Rural Development Department, June 2004, MRAE.

Sammut, S. 2005. State of the Environment Report for Malta 2005 – Background Report on Soil.

Schembri P. 1993. ‘Physical Geography and Ecology of the Maltese Islands’. In Lerin F, Mizzi L and Busuttil S (eds.) Malta: Food, agriculture, fisheries and the environment. Paris: CIHEAM (International Centre for Advanced Mediterranean Agronomic Studies) Series B No. 7.

Sillanpaa, M. 1982. Micronutrients and the nutrient status of soils: a global study. FAO Soils Bulletin 48; Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.

Sivarajasingham, S. 1971. The Soils of Malta. [UNOP/SF Project MAT/5, Water disposal and water supply] Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations; 82pp.

Stevens, D.T. 2005. State of the Environment Report Short Note on Soil Biodiversity, MEPA, Floriana.

Tanti, C., Role, A., Borg. C., Calleja, I. 2002. ‘Protection of Soil and Rural Landscapes in Northwest Malta.’ In: UNEP/MAP. 2003. MAP CAMP Project “MALTA” Final Integrated Project Document and Selected Thematic Documents, MAP Technical Reports Series No 138 Volume II, UNEP/MAP, Athens.

UN-ECE (United Nations Economic Commission for Europe). 1984. Air Pollution Studies 1: Airborne sulphur pollution. United Nations, New York.

Vella, J. 1997. Heavy Metals in Soils Amended by Composted Municipal Waste. Thesis (MSc) University of Malta.

Vella, S. 2000. ‘The Status of Soil Mapping in the Maltese Islands.’ In: The European Soil Information System, Proceedings of a Technical Consultation Rome, Italy, 2-3 September 1999. European Soil Bureau European Commission and Food and Agriculture Organisation of the United Nations. FAO, Rome, Italy.

Vella, S. J. 2001. ‘Soil Information in the Maltese Islands’. In: Zdruli, P., Steduto, P., Lacirignola C., and Montanarella, L. (eds). Soil Resources of Southern and Eastern Mediterranean Countries. Options mediterraneennes Serie B: Studies and Research Number 34 pp. 171-191; Bari, Italy: CIHEAM (Centre International de Hautes Etudes Agronomiques Mediterraneennes.

Vella, S.J. 2003. ‘Soil Survey and Soil Mapping in the Maltese Islands: the 2003 position’. In P. Bullock, R.J.A. Jones & L. Montanarella (eds.). Soil Resources of Europe: incorporating EU Candidate Countries. EUR 20559 EN 000pp. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. [In press].

Vella, S.J. and Camilleri, S. 2003. ‘Irrigated Agriculture and Soil Salinisation in the Maltese Islands’, in Journal of Environmental Science and Health, Part A, Vol. A 38, No. 8, pp 1579 – 1595.

Vermeend, W. and van der Vaart, J. 1998. Greening Taxes: The Dutch Model. Kluwer-Deventer.

WasteServ Malta Ltd. 2004. Development of Rehabilitation Strategies: Maghtab, Qortin and Wied Fulija Landfills. Summary Report. Report compiled by Scott Wilson for WasteServ Malta Ltd.

WSC (Water Services Corporation). 2001. Annual Report 2000-2001, WSC.

WSC (Water Services Corporation). 2003. Annual Report 2003, WSC.

The Times (11.01.2005). ‘Malta uses 52m plastic bags annually.’

The Times (16.05.2005). ‘New plans for recycling facility ‘completed’.’

Liġijiet ewlenin

Att dwar il-Ħarsien ta’ l-Ambjent, (Att XX ta’ l-2001) (Kap. 435).

Att dwar l-Ippjanar ta’ l-Iżvilupp, (Att I ta’ l-1992) (Kap. 356).

49

Att dwar Ħamrija Ġħammiela (Preservazzjoni), (Att XXIX ta’ l-1973) (Kap 236).

Att dwar Awtorità għas-Saħħa u Sigurtà Okkupazzjonali, (Att XXVIII ta’ l-2000) (Kap 424).

Websites

http://europa.eu.int/comm/environment/ippc

http://glossary.eea.eu.int/EEAGlossary/

http://www.birdlifemalta.org

http://www.ekoskolamalta.com

http://www.epa.gov/oar/oaqps/gooduphigh/ozone.html#1

http://www.greenfacts.org/glossary/mno/mutagen-mutagenic.htm

http://www.iso.org

http://www.mepa.org.mt

http://www.mepa.org.mt/EIA-Malta

http://www.mepa.org.mt/environment/index.htm?natura2000/natura2000.htm&1

http://www.mra.org.mt/Downloads/WFD/GW_INIT_CHAR_Part%201.pdf

http://www.mra.org.mt/wfd_gwb_initial_charcaterisation_objectives.shtml

http://www.nso.gov.mt/site/page.aspx?pageid=163

http://www.overpopulation.com/faq/Basic_Information/population_density/index.html

http://www.ramsar.org

www.oecd.org/env/policies/database

50

ĦAJR GĦALL-GĦAJNUNA

Gilbert Agius (ADT); Ramon Agius (Dipartiment tas-Sa``a Pubblika); Chris Amos (MEPA); Rene Attard (MEPA); Vincent Attard (OHSA); Victor Axiak (Università ta’ Malta); Nadine Axisa (MEPA); Alfred Baldacchino (MEPA); Claudio Boffa (MSA); Charles Bonnici (Dipartiment tas-Sa``a Pubblika); Peter Paul Borg (MHECC); Chiara Borg (MFSS); Joanna Borg (MEPA); Jonathan Borg (Università ta’ Malta, revi\jonijiet tekni[i); Michelle Borg (MEPA); Simone Borg (revi\jonijiet tekni[i ); Frederick Bowman (MEPA); Marie Briguglio (MEPA); Johann Buttigieg (MEPA); Eman Calleja (MRAE); Neville Calleja (Dipartiment ta’ l-Informazzjoni fuq is-Saħħa tal-Pjanti); Alex Camilleri (MEPA); Alfred Camilleri (NSO); Marvienne Camilleri (MEPA); Matthew Camilleri (Ċentru Malti għax-Xjenzi tas-Sajd); Sharlo Camilleri (National Soils Unit, MRAE); Carmel Caruana (MEPA); Godwin Cassar (MEPA); Christopher Ciantar (WasteServ Malta Ltd., revi\jonijiet tekni[i ); Stephen Conchin (MEPA); Nicholas Crockford (MTA); Joseph Curmi (Korporazzjoni g`as-Servizzi ta’ l-Ilma); Sandro Cutajar (MEPA); Henriette Debono (WasteServ Malta Ltd.); Sarah Debono (MEPA); Sylvana Debono (MEPA); Anja Delia (MEPA); Dimitrio Duca (MEPA); Krista Falzon (MEPA); Ashley Farrugia (MEPA); Francis Farrugia (MSA); Victor Farrugia (Dipartiment għas-Saħħa tal-Pjanti); Saviour Formosa (MEPA); Gabrielle Galea (MEPA); Lisa Jane Gambin (MEPA); Marie Therese Gambin (MEPA); Joseph Gauci (MEPA); Mark Gauci; Paul Gauci (Università ta’ Malta, revi\jonijiet tekni[i ); Suzanne Gauci (MEPA); Vincent Gauci (MEPA); Sergei Golovkin (MEPA); Philip Grech (revi\jonijiet tekni[i); Dennis Kasap (MEPA); Edwin Lanfranco (Università ta’ Malta, revi\jonijiet tekni[i); Nadia Lanzon (MEPA); Franck Lawyers (MEPA); Maciek Lewandowski (A]enzija Ambjentali – Renju Unit); Joseph Magro Conti (MEPA); Frans Mallia (MEPA); John Mangion (MRA); Tony Meli (MRAE); Kevin Mercieca (MEPA); Mary Grace Micallef (WasteServ Malta Ltd.); Carmen Mifsud (MEPA); David Mifsud (MRAE); Michael Nolle (MEPA); Mark O’Neill (MEPA); Joe Felice Pace; Paul Pace (Università ta’ Malta); Claire Said (MTA); George Said (NSO); Joseph B. Sammut (Dipartiment għas-Servizzi ta’ l-Indafa, MRES); Charles Sammut (Università ta’ Malta, revi\jonijiet tekni[i); Sonya Sammut (National Soils Unit, MRAE); Manuel Sapiano (MRA); Ramona Scerri (MEPA); Marco Scotto (MEPA); Martin Seychell (MSA); Lucien Stafrace (MEPA); Darrin Stevens (MEPA); Tania Sultana (MTA); Christine Tanti (MEPA); The Sunday Times of Malta; Charmaine Vassallo (MEPA); Mario Vassallo (Università ta’ Malta); Saviour Vassallo (MEPA); Louis Vella (MEPA); Joseph Vella (NSO); Karen Vincenti (MHECC); Neil Weatherley (A]enzija Ambjentali – Renju Unit).

Ħajr għar-Ritratti (mix-xellug għal-lemin f’kull paġna): Paġna i: MEPA, MEPA, MEPA, MEPA, MEPA ImageBank, MEPA, MEPA, MEPA, MEPA, MEPA ImageBank, MEPA; Paġna 1: M. T. Gambin, MEPA ImageBank, ANG, ANG, ANG, ANG, M.T. Gambin, MEPA ImageBank, ANG, MEPA ImageBank, MEPA, MEPA ImageBank; Paġna 4: ANG, MEPA ImageBank, MEPA ImageBank, MEPA, ANG; Paġna 6: ANG, MEPA ImageBank, ANG, MEPA ImageBank, ANG; Paġna 8: ANG, MEPA ImageBank, MEPA, J. Fabri, MEPA; Paġna 10: MEPA, ANG, MEPA, M. T. Gambin, MEPA ImageBank; Paġna 12: MEPA ImageBank, MEPA ImageBank, MEPA ImageBank, MEPA ImageBank; Paġna 14: MEPA ImageBank, ANG, ANG, MEPA, MEPA ImageBank; Paġna 17: ANG, ANG, ANG, MEPA ImageBank, MEPA ImageBank; Paġna 20: MEPA ImageBank, M. Polidano, ANG, MEPA ImageBank, MEPA ImageBank; Paġna 22: MEPA ImageBank, ANG, ANG, ANG, ANG; Paġna 24: ANG, ANG, ANG, MEPA ImageBank, ANG; Paġna 27: J.Fabri, MEPA, MEPA ImageBank, MEPA, MEPA ImageBank, BICC, MEPA ImageBank, MEPA, ANG; Riferenzi: MEPA ImageBank, M.T. Gambin, ANG, MEPA; Notes: J. Fabri, MEPA ImageBank, MEPA ImageBank, MEPA ImageBank. Kontributuri għall-MEPA ImageBank: J. Abela Medici, M. Briguglio, J. Caruana, A. Delia, S. Farrugia, S. Formosa, R. Galea, M. Psaila.

51

Lista ta’ taqsiriet

ADT Awtorità dwar it-Trasport ta’ Malta BAT Best Available Techniques BICC Building Industry Consultative Council CEER Ċentru għall-Edukazzjoni u Riċerka Ambjentali (Centre for Environmental Education and

Research) Cl Klorur (Chloride) CO2 Diossodu tal-karbonju (Carbon dioxide) COM Kummissjoni Ewropea (European Commission) DDT Dichloro-diphenyl-trichloroethane DNA Deoxyribonucleic acid EEA Aġenzija Ambjentali Ewropea (European Environment Agency) EEC Komunità Ekonomika Ewropea (European Economic Community) EIA Valutazzjoni ta’ l-Impatt Ambjentali (Environment Impact Assessment) EMAS Skema ta’ Immaniġġjar u Awditjar Ekolo]iku (Eco-Management and Audit Scheme) EPA Att dwar il-Ħarsien ta’ l-Ambjent (Environment Protection Act) EU/UE Unjoni Ewropea (European Union) PDG Prodott Domestiku Gross (Gross Domestic Product) GHG Gass li joħloq Effett bħal ta’ Serra (Greenhouse Gas) GIS Sistema ta’ Informazzjoni Ġeografika (Geographical Information System) GMO Organiżmu Mibdul Ġenetikament (Genetically Modified Organism) ha Ettaru (Hectare) IPCC Grupp Intergovernattiv dwar il-Bdil fil-Klima (Intergovernmental Panel on Climate Change) IPPC Prevenzjoni u Kontroll Integrati tat-Tniġġis (Integrated Pollution Prevention and Control) AL Avviż Legali (Legal Notice) MEPA Awtorità ta’ Malta għall-Ambjent u l-Ippjanar (Malta Environment and Planning Authority) MFSS Ministeru għall-Familja u s-Solidarjetà Soċjali (Ministry for the Family and Social Solidarity) MHEC Ministeru għas-Saħħa, l-Anzjani u Kura fil-Komunità (Ministry for Health, the Elderly and

Community Care) MRAE Ministeru għall-Affarijiet Rurali u l-Ambjent (Ministry for Rural Affairs and the Environment) MRA Awtorità ta’ Malta dwar ir-Riżorsi (Malta Resources Authority) MRES Ministeru għar-Riżorsi u Infrastruttura (Ministry for Resources and Infrastructure) MSA Awtorità Maltija għall-Istandards (Malta Standards Authority) MTA Awtorità Maltija għat-Turiżmu (Malta Tourism Authority) MRF Post fejn jiġu Rkuprati l-Materjali (Materials Recovery Facility) MUS Malta University Services Ltd. NCSD Kummissjoni Nazzjonali għall-Iżvilupp Sostenibbli (National Commission for Sustainable

Development) NO Monossidu tan-nitroġenu (Nitrogen monoxide) NO2 Diossidu tan-nitroġenu (Nitrogen dioxide) NO3

- Nitrat (Nitrate) NOx Ossidi tan-nitroġenu (Nitrogen oxides) NSO Uffiċċju Nazzjonali ta’ l-Istatistika (National Statistics Office) OECD Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u Żvilupp (Organisation for Economic Co-

operation and Development) PA (qabel) Awtorità ta’ l-Ippjanar [(then) Planning Authority] PCB Polychlorinated Byphenyl PM Trab fin (Particulate Matter) POP Tniġġis Organiku Persistenti (Persistent Organic Pollutant) PSI Indiċi ta’ Standards ta’ Tniġġis (Pollution Standards Index) REACH Reġistrazzjoni, Valutazzjoni u Awtorizzazzjoni ta’ Kimika (Registration, Evaluation and

Authorisation of Chemicals) SAC Żona Speċjali ta’ Ħarsien (Special Area of Conservation) SASWTP Impjant għat-Tisfija ta’ l-Iskart Solidu f’Sant’Antnin (Sant’ Antnin Solid Waste Treatment Plant) SEA Valutazzjoni Ambjentali Strateġika (Strategic Environmental Assessment) SO2 Diossidu tal-kubrit (Sulphur dioxide) SOER Rapport dwar l-Istat ta’ l-Ambjent (State of the Environment Report) SPA Żona Speċjali ta’ Protezzjoni (Special Protection Area) TEQ Ekwivalenza ta’ Tossiċità (Toxicity Equivalent) TPS Pjan Regolatur (Provvedimenti Temporanji) AKU Area ta’ Konservazzjoni Urbana (Urban Conservation Area) UN Ġnus Magħquda (United Nations) UN-ECE Kummissjoni Ekonomika tal-Ġnus Magħquda għall-Ewropa (United Nations Economic Commission

for Europe) UNEP Programm tal- Ġnus Magħquda għall-Ambjent (United Nations Environment Programme) UNFCCC Konvenzjoni Qafas tal- Ġnus Magħquda fuq Bdil fil-Klima (United Nations Framework Convention

on Climate Change) UV Ultravjola (Ultraviolet) VRT Eżami li jara kemm Vettura hi tajba biex tinstaq fit-Triq (Vehicle Roadworthiness Test)

52

WFD Direttiva Qafas dwar l-Ilma (Water Framework Directive) WHO Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa (World Health Organisation) WSC Korporazzjoni għas-Servizzi ta’ l-Ilma (Water Services Corporation)

53

Notamenti

1 OECD 1994. 2 Stima ta’ l-NSO 2005. Filwaqt li l-medja ta’ l-UE fl-2004 kienet ta' 118-il persuna/km² (CEC 2004a),

Malta għandha t-tielet l-ogħla densità ta’ popolazzjoni fid-dinja, wara Monaco u Singapore (ara http://www.overpopulation.com/faq/Basic_Information/population_density/index.html) Għal finijiet ta’ tqabbil, l-Italja għandha 193 persuna/km², Ċipru 84, l-Lussemburgu 164, u r-Renju Unit 239.

3 Dan ma jeskludix il-fatt li 15 fil-mija tal-popolazzjoni ta’ Malta tibqa’ esposta għar-riskju tal-faqar (definit mill-Eurostat bħala 60 fil-mija tal-medja tad-dħul nazzjonali ekwivalizzat) (MFSS 2005), iżda dan hu faqar relattiv u mhux assolut, u mhux bilfors jinvolvi nuqqas ta’ ikel jew kenn.

4 Ibbażat fuq kalkolu skond is-Sistema ta’ Kontijiet Nazzjonali ta’ qabel, aktar milli fuq is-sistema ta’ Kontijiet Standard Ewropea (ESA95) li l-estimi għall-2000-2004 huma bbażati fuqha. Ara l-website ta’ l-NSO. (www.nso.gov.mt/site/page.aspx?pageid=163).

5 NSO 2005a. 6 Ibbażat fuq il-linji gwida ESA95, esklużi s-Servizzi ta’ Intermedjazzjoni Finanzjarji mkejlin

indirettament. 7 Ara l-Kapitlu 9 fuq l-Iskart. 8 Ara l-Kapitlu 4 fuq l-Art. 9 COS 1997. 10 NSO 2005b. 11 Data ADT Licensing and Testing Department, Awissu 2005. 12 MEPA 2003a. 13 MEPA 2005a. 14 EEA 2003. 15 Korporazzjoni Enemalta 2003. 16 Korporazzjoni Enemalta 2003. 17 Ara l-Kapitlu 2 fuq l-Arja. 18 Schembri 1993. Dan mhux bilfors ifisser li l-irjieħ huma ta’ konsistenza u qawwa tali li jiżguraw li l-

impjanti tar-riħ ikunu vijabbli. Iżda Farrugia et al. 2005 jissuġġerixxu li kważi 30 fil-mija tad-domanda għall-enerġija f’Malta, skond ċifri ta’ l-2003, tista’ tinqeda minn sorsi ta’ enerġija rinnovabbli li xi 10 fil-mija minnhom jistgħu jiġu mir-riħ.

19 MT 2001. 20 NSO 2003a. 21 L-informazzjoni ta’ l-2003 u l-2004 mid-diffusion tube network tal-MEPA tintuża biex ikunu

magħrufa l-medji tal-konċentrazzjonijiet ta’ xi sustanzi li jniġġsu (SO2, NOx, benzene, u O3), iżda ma tagħtix tagħrif dwar jekk f’xi waqt partikolari nqabżux il-limiti stabbiliti. L-informazzjoni mill-istazzjon fiss fil-Furjana tagħti tagħrif dwar it-trab fin (u dwar dawk i[-ċifri li jaqbżu l-livelli u l-konċentrazzjonijiet medji), u wkoll dwar l-erba’ sustanzi li jniġġsu msemmija hawn fuq. Ara Nolle et al. (2005).

22 http://www.epa.gov/oar/oaqps/gooduphigh/ozone.html#1. 23 Nolle et al. 2005. 24 Id-Direttiva ta’ l-UE dwar il-Kwalità ta’ l-Arja (2002/3/KE) tagħti l-limiti għall-O3 li ġejjin: valur

medju fuq medda ta’ 8 sigħat ta’ 120 µg/m³ fil-każ ta’ saħħet il-bniedem li m’għandux jinqabeż aktar minn 25 darba kull sena; u wkoll l-hourly information threshold ta’ 180 µg/m³ għall-ħarsien ta’ saħħet il-bniedem. Informazzjoni dettaljata dwar dawn il-livelli u dwar sustanzi oħrajn li jniġġsu (li turi l-qagħda f’Malta, klassifikata skond il-lokalità) qiegħda f’Nolle et al. 2005.

25 Il-livelli tad-Direttiva ta’ l-UE dwar il-Kwalità ta’ l-Arja (85/203/KEE) għall-NO2 huma: Limitu g`al kull Siegħa: 200 µg/m3 għall-ħarsien ta’ saħħet il-bniedem m’għandhomx jinqabżu aktar minn 8 darbiet kull sena; Limiti Annwali: 40 µg/m3 għall-ħarsien ta’ saħħet il-bniedem, 30 µg/m3 għall-ħarsien ta’ l-ekosistema.

26 EEA 2004a. 27 Colls 2002. 28 EEA 2004a. 29 MHAE 2002. 30 Il-limiti tad-Direttiva ta’ l-UE dwar il-Kwalità ta’ l-Arja (89/427/KEE) għall-SO2 huma: limitu kull

siegħa: 350 µg/m3 għall-ħarsien ta’ saħħet il-bniedem m’għandux jinqabeż aktar minn 24 darba kull sena. limitu għal kull jum: 125 µg/m3 għall-ħarsien ta’ saħħet il-bniedem m’għandux jinqabeż aktar minn 3 darbiet kull sena. limitu annwali: 20 µg/m3 għall-ħarsien ta’ l-ekosistema. Il-WHO tirrikkmanda limitu annwali ta’ 50 µg/m3 għall-ħarsien ta’ saħħet il-bniedem.

31 http://www.greenfacts.org/glossary/mno/mutagen-mutagenic.htm. 32 Nolle et al. 2005. 33 MHAE 2002. 34 It-tir medju annwali ta’ benzene fl-UE kienet stabbilita bħala 10 µg/m³ (jew 3 ppb) li kellu tintlaħaq

sa l-1 ta’ Jannar 2005 u 5 µg/m³ (1.5 ppb) li ghandu jintlaħaq sa l-2010.

54

35 Nom kollettiv għal trab fin jew qtar fini ta' likwidi miżjudin ma’ l-atmosfera bi proċess li jsir fuq wi[[

l-art. Trab fin jinkludi trabijiet, duħħan, nugrufun, trab tad-dakra u frak irqiq tal-ħamrija (http://glossary.eea.eu.int/EEAGlossary/).

36 Nolle et al. 2005. 37 EEA 2003. 38 Il-limitu ta’ PM għal kull jum għall-ħarsien ta’ sa``et il-bniedem, kif stabbilit mid-Direttiva ta’ l-UE

dwar il-Kwalità ta’ l-Arja (99/30/KE), hu ta’ 50 µ/m³, li ma jistax jinqabeż aktar minn 25 darba kull sena.

39 MEPA 2005b. 40 L-Indiċi Standard ta’ Sustanzi li Jniġġsu hu sistema li tkejjel il-livelli ta’ tniġġis fil-każ tas-sustanzi l-

aktar importanti li jniġġsu l-arja. (http://www.deq.state.la.us/evaluation/airmon/psi.htm) 41 MEPA 2005a. 42 MRAE 2004a. 43 CEC 2005a. 44 MEPA 2005a. 45 Il-Pjan għall-Allokazzjoni Nazzjonali hu mħejji bis-saħħa ta’ l-obbligi li joħorġu mid-Direttiva ta’ l-UE

li tistabbilixxi skema ta’ negozjar dwar il-ħruġ ta’ gassijiet li joħolqu effett serra gewwa l-UE (MRAE 2004a).

46 MRAE 2004a. 47 MEPA 2005a. 48 EEA 2004b. 49 CEC 2005b. 50 MRAE 2004b. 51 MRAE 2004b. 52 MRAE 2004b. 53 EEA 2004c. 54 Houghton et al. 2001. 55 CEC 2005c. 56 EEA 2004b. 57 MRAE 2004b. 58 Informazzjoni mill-Physical Oceanography Unit tal-Malta Operational Centre ta’ l-International

Ocean Institute fl-Università ta’ Malta, ikkwotat f’MRAE 2004a. 59 EEA 2004c. 60 Dawn il-kwistjonijiet qed jitqiesu wkoll fir-reviżjoni tal-Pjan ta’ Struttura għall-Gżejjer Maltin li se

jinkoraġġixxi l-ġenerazzjoni ta’ enerġija minn sorsi rinnovabbli u jinkoraġġixxi li żviluppi mdaqqsin iħaddnu fihom miżuri ta’ enerġija effiċjenti.

61 Id-database tas-CLC 2000 hu parti mill-programm tal-Kummissjoni Ewropea Coordinate Information on the Environment (Corine), u jiddokumenta t-tipi ta’ l-art u bidliet fit-tipi ta’ l-art ma’ l-Ewropa kollha. Ara EEA 2004d.

62 Iċ-ċifri huma xi ftit sottovalutati minħabba li l-applikazzjonijiet milqugħin għall-perjodu 1988-1994 ma tqisux, billi informazzjoni fil-GIS għal dak il-perjodu ma jeżistux. It-toroq huma inklużi fil-kalkolu. Dan il-kalkolu jinvolvi għadd ta’ premessi: li d-daqs tal-plot jirrifletti eżattament id-daqs ta’ l-art żviluppata, u li l-iżvilupp seħħ tassew kulfejn in`are] permess għall-żvilupp.

63 Il-prezzijiet medji tal-bejgħ kif reġistrati mill-aġenti tal-propjetà ewlenin Dahlia Ltd jindikaw li l-prezzijiet ta’ l-appartamenti telgħu b’25 fil-mija bejn l-2002 u l-2004, filwaqt li dawk ta’ djar terraced telgħu b’20 fil-mija, ta’ maisonettes b’26 fil-mija, ta’ vilel f’57 fil-mija, u plottijiet mhux mibnija b’86 fil-mija f’dan il-perjodu. Ir-Rapport dwar l-Istat ta’ l-Industrija tal-Bini għall-2004 (BICC - MRI 2005) jinnota wkoll żieda ta’ 75 fil-mija fuq il-prezzijiet ta’ l-2002 fl-2003 għal bini semi-detached, u tlugħ ta’ 5 fil-mija fil-prezzijiet ta’ l-appartamenti. L-Uffiċċju Nazzjonali ta’ l-Istatistika jirrapporta żieda ta’ 14 fil-mija fl-indiċi tal-prezzijiet tal-propjetà kollha bejn il-bidu ta’ l-2003 u l-bidu ta’ l-2004 (NSO 2005c).

64 93 fil-mija tal-permessi kollha għal residenzi fl-2004 kienu għal appartamenti u maisonettes (Database tal-MEPA dwar ir-Residenzi).

65 36 fil-mija minn dawn huma t-tieni dar (COS 1997). Ara wkoll PA 2002a. 66 Ara UN-ECE 1984. 67 38 fil-mija vojta għal kollox (jiġifieri mhux it-tieni dar) fiż-Żona tal-Pjan Lokali tal-Port il-Kbir (COS

1997). 68 PA 2002a. 69 (Att numru 1 ta l-1992). Ara policy UCO 7 tal-Pjan ta’ Struttura (MDI 1990) għal aktar dettalji. 70 Ara policy UCO 4 tal-Pjan ta’ Struttura (MDI 1990) għal aktar dettalji. 71 Mill-47 AKU, 26 huma approvati mill-Bord tal-MEPA iżda għadhom jistennew l-approvazzjoni tal-

pjan lokali biex jidħlu fis-seħħ għal kollox. Is-seba’ żoni li għandhom pjan lokali tal-MEPA huma Għawdex u Kemmuna, il-Majjistral ta’ Malta, il-Portijiet tat-Tramuntana, in-Nofsinhar ta’ Malta, iċ-Ċentru ta’ Malta, il-Port il-Kbir u l-Port ta’ Marsaxlokk, li minnhom l-aħħar tnejn ġew approvati.

72 Żewġ eżempji notevoli huma Palazzo De Fremaux fiż-Żejtun u għadd ta’ djar fil-Qala ta’ San Ġorġ f’Birżebbuġa.

73 F’Lulju 2005 l-MEPA bdiet tiġbor inventarju ta’ l-aktar binjiet importanti fil-Belt Valletta u bdiet b’dawk li kienu fil-Lista ta’ Protezzjoni ta’ l-Antikitajiet ta’ l-1935, il-knejjes u kappelli, u monumenti minn |mien l-Ingliżi. B’kollox kienu identifikati madwar 100 post biex imbag`ad ikunu skedati.

55

74 Fir-Rabat u l-Imdina, żewġ żviluppi illegali kixfu bini b’ġebel żmarrat u depożiti arkeoloġiċi

mdaqqsin. Fil-Marsa, fl-2005 xogħlijiet ta’ tqallib ta’ l-art kixfu fdalijiet imdaqqsin ta’ maħżen u depożiti mill-port ta’ |mien ir-Rumani.

75 MEPA 2003b. 76 PA 2002a. 77 MEPA 2003b. 78 Din iċ-ċifra hi bbażata fuq eżerċizzju tal-GIS biex jitfasslu mapep b’veduti ta’ 360o mill-postijiet

kollha f’Malta. L-inħawi mibnija jinkludu biss bini li qiegħed ġol-konfini tal-Pjan Regolatur ta’ l-1988, u dan huwa stmat b’mod konservattiv li huwa għoli żewġ sulari biss.

79 Ara wkoll il-kapitlu fuq il-Pajsaġġ. 80 Ara d-diskussjoni fuq l-istat ta’ l-ilma tal-pjan ta’ Malta, fil-Kapitlu 7 fuq l-Ilmijiet. 81 RDD-MRAE 2004. 82 Calleja 2004. 83 Haring et al. 2004. 84 MEPA 2005b. Din iċ-ċifra għall-art mibnija tinkludi l-miżbliet u l-barrieri. 85 PA 2002b. 86 Dan il-kapitlu hu bbażat fuq Sammut (2005). 87 Ara l-Att dwar il-Ħarsien tal-Ħamrija Għammiela (Att XXIX ta’ l-1973). 88 Dawn jinkludu sorsi fuq l-imluħa (Sivarajasingham 1971, Vella u Camilleri 2003), nutrijenti li

jinsabu fi kwantitajiet ċkejknin (Silanpaa 1982, Camilleri 2000, u Cauchi 1999), metalli tqal (Vella 1997, WasteServ Malta Ltd. 2004), bijodiversità tal-ħamrija (Stevens 2005), telfien ta’ ħamrija (Tanti et al. 2002), karatteristiċi li jolqtu r-rabta bejn il-ħamrija u l-ilma li żżomm ġo fiha (Mitschoff, 1991) u mmappjar tal-ħamrija (Vella 2000, Vella 2001 u Vella 2003).

89 MALSIS 2004. 90 MALSIS 2004. 91 MALSIS 2004. 92 MEPA 2003b. Din hija l-aktar data riċenti. 93 MALSIS 2004. 94 NSO 2004a. 95 Din it-taqsima tagħmel użu minn Stevens (2005). 96 CEC 2002a. 97 Stevens 2005. 98 Dawn l-ispeċi m’għandhomx ismijiet komuni. 99 CEC 2002a. 100 Tanti et al. 2002. 101 MALSIS 2004. 102 Att dwar il-Ħarsien tal-Ħamrija Għammiela (Att XXIX ta’ l-1973), emendat fl-1983. 103 Dan iżid ma’ MEPA 2004a. 104 MEPA 2004a. 105 Ara l-kapitli fuq il-Pressjonijiet Ambjentali, fuq l-Art u fuq l-Iskart, għal aktar informazzjoni dwar il-

forzi ewlenin li jinfluwenzaw il-bidliet fil-pajsaġġ, bħall-bini, l-enerġija, it-transport u l-infrastruttura għall-immaniġġjar ta’ l-iskart.

106 MEPA 2004a. 107 Ibbażat fuq studju fejn il-pubbliku ntalab biex jagħti l-opinjoni tiegħu dwar 40 ritratt ta’ pajsaġġi

Maltin (MEPA 2004b). 108 MEPA 2004b. 109 Ara l-Abbozz għall-Konsultazzjoni Pubblika, ippubblikat lejn tmiem l-2004 (MEPA 2004b). 110 Ara policy RCO 1 tal-Pjan ta’ Struttura (MDI 1990). 111 RDD–MRAE 2004. 112 MRA 2004. 113 Din l-informazzjoni ttieħdet minn indikatur finanzjarju li jirrappreżenta biss il-konsum li għalih

intbagħtu l-kontijiet. 114 Informazzjoni mill-NSO 2004. 115 Il-kontribuzzjonijiet tal-WSC għal kull sors ta’ l-ilma kienu mqassmin l-istess mas-setturi kollha,

meta jitqiesu skond is-sehem tagħhom fil-produzzjoni. Il-grafika ma tqisx it-telf mis-sistema ta’ distribuzzjoni pubblika.

116 Wara li għadda l-AL 357/04 taħt l-Att dwar is-Sigurtà fl-Ikel (Att XIV ta’ 2002). 117 MRA 2004. 118 WSC 2003 119 AL 194 ta’ l-2004, li jġib fis-seħħ d-Direttiva Qafas dwar l-Ilma (2000/60/EEC). 120 ‘Stat kwantitattiv’ tajjeb ifisser livell ta’ ħażna ta’ ilma tal-pjan fejn ir-rata ta’ ippumpjar annwali fuq

medda ta’ żmien ma taqbiżx ir-riforniment annwali, fil-WFD. ‘Stat kwalitattiv’ tajjeb ifisser ħażna ta’ ilma tal-pjan li l-kompożizzjoni kimika tagħha: ma ntlaqtitx minn dħul ta’ melħ jew ta’ xi ħaġa oħra; ma taqbiżx l-istandards ta’ kwalità stabbiliti f’liġijiet oħra tal-Komunità; u ma tonqosx li tilħaq l-għanijiet ambjentali stabbiliti fl-Artiklu 4.

121 MRA 2005 (ara http://www.mra.org.mt/wfd_gwb_initial_charcaterisation_objectives.shtml). 122 MRA 2005 (ara http://www.mra.org.mt/Downloads/WFD/GW_INIT_CHAR_Part%201.pdf).

56

123 Il-koeffiċjenti negattivi jimplikaw li jew hemm ippumpjar aktar milli suppost jew li d-domanda

marbuta ma’ l-attivitajiet ta’ fuq l-art li jiddependu fuq l-ilma tal-pjan hija stmata li taqbeż l-ammont ta’ ilma fil-ħażna tal-pjan (dan igħodd l-aktar għall-ħażna ta’ l-ilma ta’ fuq it-tafal). Dan ifisser li l-ilma tal-pjan qed jiġi mpurtat minn ħażniet oħra.

124 MRA 2005. 125 CEC 2002b. 126 WSC 2001. 127 Kif miġburin mill-NSO. 128 Waħda mill-ħtiġijiet tal-WFD hu t-twaqqif ta’ network komprensiv ta’ monitoraġġ għall-ħażniet

kollha ta’ l-ilma ta’ taħt l-art sa Diċembru ta’ l-2007. 129 Dipartiment għas-Saħħa tal-Pjanti, MRAE. 130 L-istat bijoloġiku ta’ l-ibħra kostali hu diskuss fil-Kapitlu dwar il-Bijodiversità, f’ dan ir-rapport. 131 Il-Konvenzjoni ta’ l-1975 għall-Ħarsien ta’ l-Ambjent tal-Baħar u r-Reġjun Kostali tal-Mediterran. 132 NSO 2004b; DPH 2004. 133 Dan l-istudju hu bbażat fuq MEPA 2004c. 134 Axiak 2004. 135 Ara COM (2002) 539 fuq l-Istrateġija Tematika ta’ l-UE għall-Ħarsien ta’ l-Ambjent tal-Baħar.

X’aktarx li din l-istrateġija, meta tkun approvata, tkun segwita minn direttiva qafas. 136 Dokument ta’ l-UE dwar il-Politika dwar il-Baħar, inkluż l-impatt (fuq l-ilma) tat-tkabbir u ta’ l-

impjiegi. 137 MRAE 2004b. 138 Cowiconsult 1992. 139 Stħarriġ ta’ l-NSO ta’ l-2003 jagħti l-ewwel ħjiel tal-kwantità taż-żibel mid-djar u ta’ minn xiex huwa

magħmul (NSO 2003b). 140 Ta’ Żwejra ħdejn il-Magħtab, l-Istazzjoni għat-Trasferiment ta’ l-Iskart fil-Qortin, u l-Impjant għat-

Tisfija ta’ l-Iskart Solidu f’Sant’ Antnin (SASWTP) u postijiet għar-rimi ta’ l-iskart tal-bini u twaqqigħ f’barrieri li m’għadhomx jintużaw.

141 Fil-Ministeru għar-Riżorsi u Infrastruttura (MRES). 142 Għalkemm il-WasteServ Malta Ltd. addottat il-Katalgu ta’ l-Unjoni Ewropea dwar l-Iskart fl-2003,

id-data użata f’din it-tabella m’hix ibbażata fuq din is-sistema ta’ klassifikazzjoni. Dan sar biex tkun ippreżentata informazzjoni fuq medda ta’ żmien, li hi bbażata fuq il-klassifikazzjoni ta’ qabel.

143 L-iskart muniċipali hu dak prodott minn djar, u wkoll skart ieħor, li, minħabba l-għamla jew kwalità tiegħu, l-awtorità kompetenti tqis li hu skart muniċipali. Għall-finijiet ta’ dan ir-rapport, jitqies li hu skart mid-djar miġbur minn muniċipalitajiet, jew f’isimhom, u jiġbor fih skart prodott minn djar, lukandi, ristoranti, u wkoll skart mhux perikoluż minn sptarijiet, skart mill-Impjant għat-Tisfija ta’ l-Iskart Solidu f’Sant’ Antnin, skart goff, skart agrikolu u skart minn bajjiet jew alka.

144 Inkluż skart goff, skart agrikolu u skart minn bajjiet jew alka. 145 L-iskart minn materjal ta’ ppakkjar jiġbor fih 37 fil-mija taż-żibel mid-djar, li mbagħad hija daqs 8

fil-mija ta’ l-iskart solidu totali. 146 Ara l-Avviż Legali 337/01. 147 Dan jinkludi postijiet għar-rimi ta’ l-iskart mifrud mid-djar li kienu operattivi fit-22 ta’ Ġunju 2005. 148 Dan jinkludi postijiet għar-rimi ta’ l-iskart mifrud mid-djar li kienu operattivi fit-22 ta’ Ġunju 2005. 149 WasteServ Malta Ltd. 150 Informazzjoni mill-WasteServ Malta Ltd. 2005. 151 WasteServ Malta Ltd. 2004. 152 The Times 16.05.2005. 153 WasteServ Malta Ltd. 154 MEPA 2005c. 155 94/62/EC. 156 G.A.S. s.r.l 2002. (ara www.mepa.org.mt) 157 Speċi ta’ pjanti jew annimali li jinstabu biss fil-Gżejjer Maltin. 158 Dawn huma annimali, pjanti jew ħlejjaq oħrajn li mhumiex tal-post jiġifieri ma jinstabux fil-Gżejjer

Maltin u li mhumiex stabbiliti fl-ekosistema lokali. 159 Ara l-informazzjoni li toħroġ minn Lanfranco (forthcoming). 160 Direttiva 2001/18/KE għall-proċeduri u miżuri li nġiebu fis-seħħ permezz ta’ l-AL 290/2002 taħt l-

Att ta’ 2001 dwar il-Ħarsien ta’ l-Ambjent (Att XX ta’ l-2001). 161 AL 257 ta’ l-2003 taħt l-Att dwar il-Ħarsien ta’ l-Ambjent (Att XX ta’ l-2001). 162 Il-Carnet de Chasse hija formola li kull kaċċatur u nassab irid jimla bin-numri ta’ għasafar li qabad

u jirritornaha lill-MEPA. 163 Din hija l-aktar informazzjoni reċenti. 164 Direttiva 92/43/KEE miġjuba fis-seħħ fl-AL 257 ta’ l-2003 taħt l-Att dwar il-Ħarsien ta’ l-Ambjent

(Att XX of 2001). 165 Direttiva 79/409/KEE. 166 Il-Konvenzjoni ta' Ramsar dwar l-Għadajjar (www.ramsar.org). 167 Direttiva 82/72/KEE. 168 Protokoll dwar Żoni Protetti b’mod Speċjali li jolqtu d-Diversità Bijoloġika fil-Mediterran (SPA u

Protokoll dwar Bijodiversità).

57

169 AL 257 ta’ l-2003. 31 minn dawn is-siti huma ta’ importanza internazzjonali u 7 minnhom huma ta’

importanza nazzjonali. 170 Ara http://www.mepa.org.mt/environment/index.htm?natura2000/natura2000.htm&1. 171 Konvenzjoni ta’ Berna, mnedija mill-Kunsill ta’ l-Ewropa. 172 Policy RCO 1 tal-Pjan ta’ Struttura għall-Gżejjer Maltin. 173 CEC 2005a. 174 CEC 2001. 175 http://www.greenfacts.org/glossary/mno/mutagen-mutagenic.htm. 176 Nolle et al. 2005. 177 CEC 2003a. 178 CEC 2005d. 179 Tweġiba għall-Mistoqsija Parlamentari 10785 li tikkwota l-istudju ISAAC ta’ l-1995. 180 EEA 2003. 181 Ara l-kapitli fuq l-Arja, l-Ilma, il-Ħamrija u l-Iskart. 182 Ara l-kapitlu fuq l-Arja. 183 Ara l-kapitlu fuq il-Bdil fil-Klima. 184 CEC 2003a. 185 COM(2001) 31 finali; COM(2001)264 finali. 186 96/82/KE miġjub fis-seħħ fir-Regolamenti dwar il-Kontroll ta’ Perikli Ewlenin ta’ Inċidenti (AL

37/2003) u fl-emenda AL 6/2005 maħruġa taħt l-Att dwar l-Awtorità dwar is-Saħħa u s-Sigurtà fuq il-Post tax-Xogħol (Att XXVIII ta’ l-2000) (Kap. 424).

187 MEPA 2005f. 188 Ara l-kapitlu dwar l-Ilma għal aktar informazzjoni fuq il-pestiċidi. 189 EEA 2003. 190 CEFIC 2005. 191 Regolament KE Nru 304/2003 taħt il-Konvenzjoni ta’ Rotterdam dwar il-Proċedura ta’ Kunsens

Infurmat minn Qabel għal Ċerti Kimiċi u Pestiċidi Perikolużi fin-Negozju Internazzjonali. 192 Dawk li talbu awtorizzazzjoni mill-MEPA għal ħruġ mid-Dwana. 193 CEC 2005b. 194 Konvenzjoni ta’ l-UNECE fuq il-Protokoll fuq POPS dwar Tniġġis ta’ l-Arja li Jaqsam il-Fruntieri fuq

medda ta’ distanza twila. 195 Il-Konvenzjoni ta’ Stokkolma fuq il-POPs. 196 CEC 2001. 197 96/61/KE, miġjub fis-seħħ fl-AL 230 ta’ l-2004. 198 http://www/europa.eu.int/comm/environment/ippc. 199 Sustanzi ġodda jinkludu s-sustanzi li ma kinux fis-suq fl-UE fl-1982. 200 CEC 2003b. 201 CEC 2003c. 202 Jinkludi fondi diretti għal korpi ambjentali pubbliċi, skart, infrastruttura għall-ilma u d-dranaġġ,

proġetti ta’ riabilitazzjoni, u ħarsien tal-wirt nazzjonali. 203 B’mod ta’ tqabbil, fl-2005 21 fil-mija tan-nefqa tal-Gvern se tkun għal benefiċċji tas-sigurtà soċjali,

filwaqt li 5 fil-mija se tmur għall-edukazzjoni. 204 ara NSO 2002b, 2003c għal data ta’ kunsilli lokali. 205 CEC 2004b. 206 1990-2003: nefqa attwali; 2004: stima approvata; 2005: stima; 1996-2002 tinkludi nefqa għall-

ħarsien ambjentali mill-Kunsilli Lokali. 207 L-għan hu li titnaqqas iċ-ċifra ta’ 52 miljun ta’ l-2004 (ara wkoll il-Kapitlu 9 fuq l-Iskart) (The Times

11.01.2005). 208 Vermeend, W. and van der Vaart 1998. 209 Ara l-Kapitlu 7 fuq l-Ilma. 210 Aktar informazzjoni tista’ tittieħed minn www.oecd.org/env/policies/database. 211 CEC 2005e. 212 PA 2000. 213 Camilleri 2001. 214 MRAE 2004c. 215 http://www.birdlifemalta.org 216 http://www.ekoskolamalta.com 217 MRAE 2004d. 218 Fil-livell ta’ l-UE dan hu kopert minn żewġ Direttivi (90/313/KEE u 2003/35/KE) u proposta (COM

[2003] 624). Id-Direttivi ġew fis-seħħ permezz ta’ AL 116/2005 u AL 139/2005, u r-regolamenti ta’ IPPC u l-EIA, filwaqt li l-proposta għadha qed tkun negozjata mill-istituzzjonijiet ta’ l-UE.

219 CEC 2004b. 220 http://www.iso.org 221 Coffey et al. 2004. 222 http://home.um.edu.mt/islands/ncsd/ncsd.html 223 Is-sena fit-tabella tirreferi għad-data meta l-applikanti kienu infurmati mill-MEPA li l-applikazzjoni

jistħoqqilha EIA. 224 OPM 2003. 225 MRAE 2005b.

58

226 http://www.mepa.org.mt/EIA-Malta. 227 MEPA 2003c. 228 Fattur ieħor li jispjega t-tnaqqis hu li m’hemm ebda regola ta’ kemm għandu jgħaddi żmien bejn

meta ssir l-applikazzjoni għall-permess ta' l-iżvilupp u meta jsir EIA. 229 L-ewwel EIA kien ippreparat fl-1988 għall-Impjant ta’ l-Elettriku ta’ Delimara fil-Port ta’ Marsaxlokk. 230 MEPA 2004d. 231 Ara COM (2002) 725 final/4. 232 EEA 2005.