Psikolojik Danışmave RehberlikteProgram GeliştirmeSerdar ERKAN

Prof. Dr. Serdar ERKAN

PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİKTE PROGRAM GELİŞTİRME

ISBN 978-605-318-803-2DOI 10.14527/9786053188032

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye'de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Şubat 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

Hayat Arkadaşım Leyla ERKAN’a

Prof. Dr. Serdar Erkan

Lisans derecesini Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi’nden, yüksek lisans ve doktora derecelerini ise Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-ler Enstitüsü’nden Eğitimde Psikolojik Hizmetler alanında sırasıyla 1981, 1986 ve 1991 yıllarında aldı. Pittsburgh Üniversitesi (1994) ve Cincinnati Üniversitesi’nde (1996) doktora sonrası çalışmaları yaptı. İkinci doktora derecesini ise, Eğitim Yönetimi alanında Saskatchewan Üniversitesi’nden 2013 yılında aldı. Gazi Üniversitesi’nde psikolojik danışman, öğretim gö-revlisi, öğretim üyesi ve anabilim dalı başkanı olarak görev yaptı (1984-2009). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde ise öğretim üyesi, mer-kez başkanı ve yüksekokul müdürü pozisyonlarında çalıştı (2001-2004). Doğu Akdeniz Üniversitesi’nde de öğretim üyesi ve bölüm başkanı olarak görev yapan (2013-2016) Erkan evli ve iki çocuk babasıdır.

ÖNSÖZElinizdeki bu kitabın “annesi” sayılabilecek olan Okul PDR Program-

larının Hazırlanması isimli kitabımı yaklaşık 16 yıl önce, alanda çalışan meslektaşlarıma yönelik olarak yazmıştım. Önsözünde de “içeriğinin ku-ramsal bilgilerden çok alanda çalışan meslektaşlarımızın hemen kulla-nabilecekleri nitelikteki uygulamaya dönük unsurlardan oluşmasına çaba gösterildiğini” belirtmiştim. Kitabın yazılış amacına yeterince hizmet ettiği-ni düşünüyorum. Bununla beraber birçok üniversitede ders kitabı olarak da kullanılmaya başlanması, durumu benim açımdan değiştirdi. Kitabın bu amaca da uyarlanması gereği ortaya çıktı. Zaman zaman bunu yapma-ya niyetlensem de başka öncelikler ortaya çıktığı için gerçekleştiremedim. Nihayet, belki de bir zihinsel kuluçka döneminin sonunda, o dönem gö-rev yaptığım K.K.T.C.’de kitabı yeniden yazmaya başladım ve daha sonra döndüğüm Kanada’da tamamladım.

Tamamlamasına tamamladım ama öncekinden neredeyse bütünüyle farklı bir kitap ortaya çıktı. Bunun da doğal olduğunu düşünüyorum çün-kü o zamandan bu yana çok şey değişti. Neler değişti birlikte bakalım: On altı yıl önce gerek ülkemizde gerekse dünyada konuyla ilgili alanyazın oldukça kısıtlı idi. Yani bilgi birikimi arttı. Ülkemizde uygulama deneyimi yoktu, akademik dünyada bu konuda bilgisi olan kişi sayısı çok azdı, hatta “rehberliğin programı olmaz” diyen hocalarımız vardı. Alanda çalışanlar konuya tamamen yabancı idi. PDR programlarında, benim Gazi Üniversi-tesi’nde doktora düzeyinde açtığım seçmeli ders dışında ders yoktu. Yani kitabın yazıldığı ortam değişti. Dolayısıyla kitabın yazılma amacı değişti. Belki de bunlar kadar önemli, ben değiştim. Alana, eğitime, bilime, kitaba ve hayata bakış açım değişti. Üslubum da değişti. Sonuçta da aynı ko-nuda kitap yazdığım halde ortaya başka bir kitap çıktı. Söz konusu kitap elinizdeki kitabı doğurdu desem yanlış olmayacak. Bu kitabın annesi olan kitap ise “sizlere ömür oldu” (burada kitabın doğurduğuna inanıyorsunuz da öldüğüne mi inanmıyorsunuz” diyerek Hoca Nasreddin’e gönderme yapmadan geçemeyeceğim ). Anne-kitap artık basılmayacak; ama o ki-tapta yer alan örnek programları güncel olmamalarına karşın, uygulayıcı-lara olumlu katkıları olacağı düşüncesi ile yeni kitaba da ekledim.

Benim de değiştiğimi yukarıda belirtmiştim; bunun bir yansımasını ki-tapta kullandığım kişisel değerlendirmelerimi içeren bölümlerde görebilir-siniz. Benden Söylemesi başlığı ile kitapta yer verdiğim bölümler, okurlarla söyleşi ihtiyacının sonucunda ortaya çıktı ve oralarda kendimi daha özgür

viii Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme

hissettim. Ayrıca metin içlerinde de kişisel görüşlerimi yansıttığım bölüm-ler oldu. Buralarda genellikle birinci tekil şahıs ifadeleri kullandım. Kitabın bilimsel içeriğinde de sadece aktarım yapmamaya çalıştım. Yorumlayarak, katkı yaparak, ekleyerek, yeniden düzenleyerek, değiştirerek, eleştirerek, öneriler getirerek çeşitli özgün bilgi kümeleri de oluşturdum.

Âdettendir önsözde teşekkür edilir. Genellikle de kitaba en çok katkısı olandan başlayarak bir teşekkür listesi sunulur. Ben de yapacağım ama şu anki bakış açıma göre listenin çok uzun olması gerekecek. Herhalde hepimiz kabul ederiz ki; ortaya koyduğumuz ürünler bugün kim olduğumu-zun bir yansımasıdır. Bugün kim olduğumuz ise hem kalıtımımızın hem de etkileşimlerimizin tamamının bir sonucudur diyebiliriz. Kalıtımı, “bana bu genetik donanımı sağlayan rahmetli babama, sevgili anneme ve tüm atalarıma" vb. gibi başlayan bir ifade ile bir şekilde atlatabiliriz. Peki, etki-leşimlerimiz ne olacak? Bizi olumlu etkileyen, katkı yapan binlerce yaşantı içinden hangilerini seçmeliyiz? Anadolu’nun bir köşesinde rehber öğret-men olarak görev yapan eski bir öğrencinizden uzun yıllar sonra aldığınız, derslerinizi hala hatırladığını belirten ve teşekkür eden iki satır e-postanın katkısı yok mudur yazdığınız bir kitaba? O sabah yürürken karşılaştığınız yabancıdan gelen sıcak bir “günaydın” bir damla eklemez mi havuza? Öte yandan, bugün kim olduğumuz sadece yaşadığımız olumlu deneyimlerin değil, vefasızlıklar, hayal kırıklıkları, ihanetler, üzüntüler, öfkelenmeler vb. gibi olumsuz yaşantılarımızın da bir sonucu değil midir? Bunlar da bizi olgunlaştırmaz mı? O zaman, ürünümüzde bu yaşantılara neden olanların da bir şekilde katkısı yok mudur? Varsa listeyi nasıl yapacağız? En iyisi klasik teşekkür içeriğine dönmek…

Tüm hocalarıma teşekkür ediyorum, eğitimime katkıları için. Eski öğrencilerim şimdiki meslektaşlarım ve güvenip sevdiğim insanlar olan; Âlim’e, Sinem’e ve eşim Leyla’ya teşekkür ediyorum. Kitabı bir an evvel yazıp bitirmem konusunda beni teşvik ettikleri ve kitabı okuyarak geribil-dirim verdilkleri için. PEGEM AKADEMİ ekibine teşekkür ediyorum, kitabı yayınladıkları için. Bir de Tanrı’ya şükrediyorum, tüm verdikleri için.

Prof. Dr. Serdar Erkan

Şubat 2017, Saskatoon

İÇİNDEKİLER

Yazar Hakkında .............................................................................................. vÖnsöz ............................................................................................................vii

BÖLÜM I

EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME

Temel Kavramlar........................................................................................... 2Eğitim Programı ....................................................................................... 2Eğitim Programı Türleri ........................................................................... 4Eğitim Programlarının Unsurları .............................................................. 7Program Geliştirme ............................................................................... 10

Program Geliştirme Yaklaşımları ................................................................ 12Program Geliştirme Modelleri ..................................................................... 13

Tyler’ın Davranışsal Modeli ................................................................... 13Döngüsel Modeller ................................................................................ 15Beauchamp’ın İşletme Modeli ............................................................... 16Saylor, Alexander ve Lewis’in Yönetsel Modeli ..................................... 19Oliva’nın Program Geliştirme Modeli ..................................................... 21Taba’nın Öğretimsel Stratejiler Modeli ................................................... 24Weinstein ve Fantini’nin İnsancıl Modeli ............................................... 26Eisner’in Sistemik-Estetik Modeli .......................................................... 29Demirel’in Program Geliştirme Modeli ................................................... 31

Program Geliştirmenin İlkeleri .................................................................... 33Eğitimde Program Geliştirme Alanının Temelleri ........................................ 34Eğitimde Program Geliştirme ve PDR Alanları Arasındaki İlişki ................. 35

BÖLÜM II

OKUL PDR PROGRAMLARI

Okul PDR Programlarının Arka Planı ......................................................... 41Okul PDR Programı Modelleri .................................................................... 43

Kapsamlı Okul PDR Programları Modeli ............................................... 44Sonuç Temelli Rehberlik Modeli (Result-Based Guidance Model) ........ 51Gelişimsel Psikolojik Danışma ve Rehberlik Modeli .............................. 54ASCA Ulusal Modeli .............................................................................. 60

x Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme

Stratejik Kapsamlı Model ....................................................................... 68Güçler Temelli Okul Danışmanlığı Modeli ............................................. 72Alanlar/Etkinlikler/Ortaklar Modeli ......................................................... 79Okul PDR Hizmetleri Program Modeli I ................................................. 84

Yeni Bir Okul PDR Program Modeli Önerisi: OPDRHM II .......................... 89PDR’de Program Geliştirme ....................................................................... 97

BÖLÜM III

HAZIRLIK VE PLANLAMA

Okul PDR Hizmetleri Kurullarının Oluşturulması .......................................110Programın Açıklamalar Bölümünün Yazılması ..........................................117

Programın Özeti ...................................................................................117Programın Gerekçesi ...........................................................................118Programın Vizyonu ve Misyonu ........................................................... 122Programın Felsefesi ve Sayıltıları ....................................................... 124Program İçin Gerekli Kaynaklar ve Bütçe ............................................ 127Program Paydaşlarından Beklentiler ................................................... 132

Program Geliştirme Takviminin Hazırlanması ........................................... 134Paydaşların Programa Desteklerinin Sağlanması .................................... 138Mevcut Programın Değerlendirilmesi ....................................................... 139Gereksinim Değerlemesinin Yapılması ..................................................... 140

Gereksinim Değerlemesinin Aşamaları ............................................... 142

BÖLÜM IV

TASARIM I: TASARIMA GİRİŞ AMAÇ VE İÇERİK

Eğitim Programı Tasarımı ......................................................................... 155Okul PDR Hizmetleri Programının Tasarımı: Tanım ve Basamaklar ........ 159

Okul PDR Hizmetleri Programının Amaçlarının ve İçeriğinin Belirlenmesi ......................................................................... 160

xiİçindekiler

BÖLÜM V

TASARIM II: HİZMET SUNUM SİSTEMİ VE ÇALIŞMA TAKVİMİ

Okul PDR Hizmetleri Progamı Hizmet Sunum Sisteminin Tasarlanması ............................................................................................ 189

Gelişimsel ve Önleyici Hizmetler Programı ......................................... 190Sınıf İçi Grup Rehberliği Programı ................................................. 191Okul Düzeyinde Etkinlikler Programı ...............................................211Önleyici Grup Rehberliği Programı................................................. 214

Yöneltme Hizmetleri Programı ............................................................ 230Bireyi Tanıma Etkinlikleri ................................................................ 236Bilgi Verme Etkinlikleri .................................................................... 240Yerleştirme ve İzleme Etkinlikleri .................................................... 242

İyileştirici/Çarebulucu Hizmetler Programı .......................................... 244Sevk ............................................................................................... 245Bireysel Psikolojik Danışma ........................................................... 254Grupla Psikolojik Danışma ............................................................. 260Krize Müdahale .............................................................................. 270

Dolaylı Hizmetler Programı ................................................................. 289Program Yönetimi ve Araştırma ..................................................... 292İşbirliği ............................................................................................ 295Danışımcılık.................................................................................... 324Hak savunuculuk ............................................................................ 347

Okul PDR Hizmetleri Progamı Çalışma Takviminin Tasarlanması ............ 358Tasarım Aşamasında Gerçekleştirilecek Diğer İşlemler ........................... 361

BÖLÜM VI

UYGULAMA

Uygulama Ön Koşulları............................................................................. 363Uygulamayı Etkileyen Etmenler................................................................ 365Uygulama Yaklaşımları ............................................................................. 374Okul PDR Programının Uygulanması ....................................................... 376

xii Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme

BÖLÜM VII

DEĞERLENDİRME

Eğitimde Program Değerlendirme ............................................................ 379Program Değerlendirme Modelleri............................................................ 382

Hedef Yönelimli Model ........................................................................ 383Farklar Modeli ...................................................................................... 385Amaçlardan Bağımsız Model .............................................................. 392Örtüşme Modeli ................................................................................... 394Yanıtlayıcı Model ................................................................................. 397Eğitsel Ustalık ve Eleştiri Modeli ......................................................... 400Dört Düzeyli Model .............................................................................. 403

Okul PDR Progamının Değerlendirilmesi ................................................. 408Okul PDR Programları ve Hesap Verebilirlik ....................................... 408Okul PDR Programı Değerlendirme Süreci ......................................... 418

Gysbers ve Henderson’un Değerlendirme Modeli.......................... 418Rye ve Sparks’ın değerlendirme modeli......................................... 420MEASURE Modeli .......................................................................... 421Lapan’ın Sonuç Temelli Planlama ve Değerlendirme Modeli ......... 422

OPDRHPM II’nin Değerlendirme Sistemi ............................................ 426

Kaynakça .................................................................................................. 471Dizin.......................................................................................................... 493Ekler ......................................................................................................... 499

EK 1: Örnek İlköğretim Okulu Kapsamlı PDR Programı ..................... 500EK 2: Örnek Meslek Lisesi Kapsamlı PDR Programı .......................... 564EK 3: İOKSRP Yeterlik Alanlarına Göre Kazanımların Dağılımı .......... 689

xiiiİçindekiler

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1 Program unsurları ve cevapladıkları sorular .................................. 10Tablo 2 Yönetsel modeldeki temel amaç alanları ....................................... 20Tablo 3 Geleneksel ve kapsamlı gelişimsel modellerin karşılaştırılması .... 45Tablo 4 Kapsamlı PDR program bileşenlerine ilişkin etkinlikler .................. 49Tablo 5 Okul psikolojik danışmanının haftalık zaman dağılımı ................... 59Tablo 6 Stratejik Kapsamlı Modelde sunum yöntemlerine örnekler ............ 71Tablo 7 Gelişimsel güçler listesi.................................................................. 75Tablo 8 Alanlar/Etkinlikler/Ortaklar Modeli .................................................. 80Tablo 9 AEO Modelinde etkinlik açıklamaları ve örnekleri .......................... 82Tablo 10 Program geliştirme kurullarına üye seçim yöntemleri .................115Tablo 11 PDR programı aracılığı ile paydaşlara sağlanacak yararlar ....... 121Tablo 12 Program geliştirme takvimi......................................................... 136Tablo 13 Örnek gereksinim değerleme anketi (1) ..................................... 145Tablo 14 Örnek gereksinim değerleme anketi (2) ..................................... 146Tablo 15 Güç belirleme anketi örneği ....................................................... 148Tablo 16 ÇEGG Gereksinim maddesi örneği............................................ 150Tablo 17 ÇEGG Güçler maddesi örneği ................................................... 151Tablo 18 Farklı eğitim programı tasarım yaklaşımları ............................... 157Tablo 19 ASCA anlayış ve davranış standartları....................................... 166Tablo 20 Missouri Kapsamlı PDR Program'ından büyük fikir örnekleri .... 168Tablo 21 Ortaöğretim Rehberlik ve Yönlendirme Dersi yeterlik alanları ve kazanımları .......................................................................................... 172Tablo 22 Ortaokul Rehberlik ve Kariyer Planlama Dersi Öğretim Programı’nın konuları ve kazanımları ....................................................... 177Tablo 23 Okul Öncesi Rehberlik Programı Kazanımları ........................... 179Tablo 24 Yetişkin ortaklar için amaç örnekleri ........................................... 182Tablo 25 Öğrenci gereksinim düzeyleri ve müdahale stratejileri............... 183Tablo 26 Müdahaleye Tepki ve okul danışmanlığı .................................... 186Tablo 27 Ünite planı örneği ....................................................................... 200Tablo 28 Ders (etkinlik) planı örneği ......................................................... 202Tablo 29 Risk etmenleri ............................................................................ 216Tablo 30 Koruyucu etmenler ..................................................................... 219Tablo 31 Etkili önleyici programların ilkeleri .............................................. 223Tablo 32 Yöneltme etkinlik tasarım formu ................................................. 244

xiv Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme

Tablo 33 Öğretmen sevk formu örneği ..................................................... 249Tablo 34 Grupla psikolojik danışma için uygun olan ve olmayan konu örnekleri ........................................................................................... 262Tablo 35 Grupla psikolojik danışma evreleri ve grup liderinin görevleri .... 265Tablo 36 Çeşitli kriz yaratıcı durum örnekleri ............................................ 274Tablo 37 Ortak kriz tepkileri ...................................................................... 277Tablo 38 Krize müdahale planlama içeriği ................................................ 282Tablo 39 Okul krize müdahale plan taslağı ............................................... 286Tablo 40 Hizmet öncelikleri ....................................................................... 290Tablo 41 İşbirliği engelleri ve çözüm önerileri ........................................... 298Tablo 42 İşbirliği alanlarında yönetici ve danışman rolleri ........................ 301Tablo 43 Okul müdürü-okul danışmanı ilişki ölçütleri................................ 303Tablo 44 Akademik çıktıların güçlendirilmesi için öğretmen-okul danışmanı işbirliği etkinlik örnekleri .......................................................... 307Tablo 45 Okul aile işbirliği için engelleyici veli ve eğitimci rolleri............... 314Tablo 46 Veli katılım türleri ve etkinlik örnekleri ........................................ 319Tablo 47 Çeşitli danışımcılık modellerinin karşılaştırılması ...................... 329Tablo 48 Danışımcılık sürecinin aşamaları ............................................... 331Tablo 49 Öğretmenler açısından danışımcılığın bedel ve ödülleri ............ 334Tablo 50 Danışımcılık evreleri ve iletişim becerileri .................................. 336Tablo 51 Danışımcılık aşamaları gerekli beceriler ve hedefler ................. 337Tablo 52 Hak savunuculuk düzey ve alanları ........................................... 350Tablo 53 Hak savunuculuk örnekleri ......................................................... 351Tablo 54 Hak savunuculuk modelleri ........................................................ 353Tablo 55 Program uygulamasını etkileyen çerçeve etmenler ................... 365Tablo 56 Paydaşların yeni okul PDR programına yönelik ilgi düzeyleri .... 369Tablo 57 Yeni okul PDR programının uygulanma düzeyleri ..................... 370Tablo 58 Tasarım ölçütleri ......................................................................... 386Tablo 59 Değerlendirme evrelerine göre kıyaslama unsurları .................. 387Tablo 60 Değerlendirme türlerinin biçimleyici ve değer biçmeye yönelik değerlendirme rolleri ile ilişkisi .................................................................. 391Tablo 61 ABM’de yapılması ve yapılmaması gerekenler .......................... 393Tablo 62 Dört Düzeyli Model uygulama kılavuzu ...................................... 405Tablo 63 Hesap verebilirlik çalışmalarının avantaj ve dezavantajları ....... 410Tablo 64 OPDRHP değerlendirme boyutlarının içerikleri .......................... 428

xvİçindekiler

Tablo 65 Tasarım değerlendirme için örnek standartlar ............................ 431Tablo 66 Etkinlik kayıt örneği .................................................................... 434Tablo 67 Gözlem formu örneği ................................................................. 436Tablo 68 Örnek çıktı değerlendirme formu (1) .......................................... 440Tablo 69 Örnek çıktı değerlendirme formu (2) .......................................... 441Tablo 70 Örnek gözlem formu .................................................................. 442Tablo 71 Okul danışmanlığında bireysel odaklılık ve sistem odaklılık ...... 451Tablo 72 Okul Danışmanlarının çalışma alanı .......................................... 452Tablo 73 Okul danışmanı değerlendirme form örneği (1) ......................... 460Tablo 74 Yeterlik tanımlayıcı örnekleri ...................................................... 461Tablo 75 Okul danışmanı değerlendirme form örneği (2) ......................... 465

xvi Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1 Eğitim programı türleri arasındaki ilişki ............................................. 5Şekil 2 Eğitim programlarının unsurları ........................................................ 8Şekil 3 Eğitim programı ağı ......................................................................... 9Şekil 4 Tyler’ın eğitim programı geliştirme modeli ..................................... 14Şekil 5 Wheeler'in döngüsel modeli ............................................................ 15Şekil 6 Nicholls ve Nicholls'un döngüsel modeli ......................................... 16Şekil 7 Beauchamp’ın işletme modeli ........................................................ 18Şekil 8 Saylor, Alexander ve Lewis’in yönetsel modeli .............................. 19Şekil 9 Oliva’nın program geliştirme modeli .............................................. 23Şekil 10 Taba’nın program geliştirme modeli ............................................. 25Şekil 11 Duyuşsal program ........................................................................ 27Şekil 12 Eisner’ın Estetik Modeli ............................................................... 30Şekil 13 Demirel’in program geliştirme modeli .......................................... 32Şekil 14 Okul PDR programı ve diğer programların ilişkisi ......................... 38Şekil 15 Okul PDR hizmetlerinin değişim yönü .......................................... 41Şekil 16 Kapsamlı PDR programı unsurları ve bileşenleri ......................... 47Şekil 17 Kapsamlı PDR programlarının geliştirilme süreci ......................... 50Şekil 18 Sonuç Temelli Rehberlik Modeli ................................................... 52Şekil 19 Myrick’in Gelişimsel Modeli........................................................... 58Şekil 20 ASCA Modeli ................................................................................ 61Şekil 21 Stratejik Kapsamlı Modelin Bileşenleri ......................................... 70Şekil 22 Eksiklik döngüsü .......................................................................... 73Şekil 23 Güçler temelli döngü ..................................................................... 74Şekil 24 Okul PDR Hizmetleri Modeli I ...................................................... 87Şekil 25 Okul PDR programlarının başlıca unsurları .................................. 90Şekil 26 Okul PDR Program Modeli II ........................................................ 93Şekil 27 Hizmet Sunum Sistemi ve içerikleri .............................................. 94Şekil 28 OPDRHPM II'nin program geliştirme sistemi ................................ 99Şekil 29 Rehberlik kurulları ........................................................................110Şekil 30 Program geliştirme takvimi ........................................................ 137Şekil 31 İleriye doğru tasarım .................................................................. 156Şekil 32 Merkezi tasarım ......................................................................... 156Şekil 33 Geriye doğru tasarım ................................................................. 156

xviiİçindekiler

Şekil 34 Kuramdan uygulamaya dönüşüm .............................................. 163Şekil 35 İOKSRP’de yeterlik alanları ve birbirleri ile ilişkileri .................... 165Şekil 36 Müdahaleye Tepki Piramidi ......................................................... 185Şekil 37 Sınıf içi grup rehberliği programı................................................. 191Şekil 38 Etkinlik tasarımı (1) .................................................................... 195Şekil 39 Etkinlik tasarımı (2) .................................................................... 197Şekil 40 Etkinlik tasarım formu ................................................................. 199Şekil 41 Okul düzeyinde etkinlikler programı.............................................211Şekil 42 Önleyici grup rehberliği programı................................................ 215Şekil 43 Telafi edici etmenler ................................................................... 220Şekil 44 Bireyi tanıma etkinlikleri .............................................................. 237Şekil 45 Bilgi verme etkinlikleri ................................................................. 240Şekil 46 Yerleştirme ve izleme etkinlikleri ................................................. 243Şekil 47 Sevk ............................................................................................ 246Şekil 48 Bireysel psikolojik danışma......................................................... 254Şekil 49 Grupla psikolojik danışma........................................................... 261Şekil 50 Krize müdahale ........................................................................... 270Şekil 51 Krize müdahale aşamaları ......................................................... 278Şekil 52 DDPÜ modeli .............................................................................. 280Şekil 53 Krize müdahalede görev dağılımı örneği ................................... 283Şekil 54 Kriz yönetimi evreleri ................................................................. 285Şekil 55 Krize müdahale EBSEDEPSS ................................................... 288Şekil 56 Program yönetimi ve araştırma................................................... 293Şekil 57 İşbirliği......................................................................................... 295Şekil 58 İşbirliği ve temel işlevler ilişkisi .................................................. 296Şekil 59 Himmelman'ın birlikte çalışma stratejileri tipolojisi ...................... 297Şekil 60 Epstein'in ebeveyn katılım sınıflaması ........................................ 312Şekil 61 Danışımcılık ................................................................................ 324Şekil 62 Üçlü-bağımlı yaklaşım ............................................................... 326Şekil 63 İşbirlikçi-bağımlı yaklaşım .......................................................... 327Şekil 64 Ana-baba eğitim ihtiyaçları ......................................................... 342Şekil 65 Okul danışmanı mesleki gelişim gereksinimi .............................. 346Şekil 66 Hak savunuculuk ........................................................................ 348Şekil 67 ACA hak savunuculuk yeterlik alanları ....................................... 349Şekil 68 Program uygulamasını etkileyen etmenler ................................ 366

xviii Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme

Şekil 69 Bağlam, girdi, süreç, ürün değerlendirme modeli ...................... 390Şekil 70 Örtüşme modeli matrisleri .......................................................... 395Şekil 71 Örtüşme Modelinde betimleme süreçleri ................................... 396Şekil 72 Yanıtlayıcı Model etkinlikleri ....................................................... 399Şekil 73 Planlama ve değerlendirme çerçevesi ....................................... 423Şekil 74 Okul PDR programlarının değerlendirme düzeyleri .................... 426Şekil 75 OPDRHPM II’nin Değerlendirme Sistemi ................................... 427

Herhangi bir eğitimden söz ettiğimizde, bir değişim amacının varlı-ğını da örtük ya da açık olarak işaret ediyoruz demektir. Her ne kadar kendiliğinden gerçekleşen plansız, gelişigüzel eğitimden söz edilebilse de eğitim, özünde belli bir yönde değişmenin amaçlandığı planlı bir süreçtir (Ertürk, 2013). Planlılık ise değişimin hangi yönde olacağı (amaçlar), de-ğişimin beklendiği konu alanı (içerik), değişimin hangi öğrenme-öğretme yaşantıları sayesinde gerçekleştirileceği (yöntem), değişimin gerçekleşip gerçekleşmediğinin nasıl saptanacağı (değerlendirme) gibi unsurların be-lirlenmiş olmasını gerektirir. Bu gibi soruların cevaplanması için Eğitim-de Program Geliştirme alanının çalışmalarına gereksinim duyulmaktadır. Bölümün ilerleyen kısımlarında görüleceği gibi, okul psikolojik danışma ve rehberlik (PDR) programlarının geliştirilmesi de bazı farklılıklar olsa da, bir eğitim programı geliştirme sürecidir. Böyle bakıldığında, Eğitim-de Program Geliştirme alanı hakkındaki temel bilgilere sahip olunması, PDR programlarının nasıl geliştirileceğinin anlaşılması için güçlü bir zemin oluşturacaktır. Bu düşüncelerle, kitabın ilk bölümünde, öncelikle Eğitimde Program Geliştirmenin temel kavramları ele alınmış, program geliştirme ilkeleri, başlıca program geliştirme modelleri hakkında genel bilgi verilmiş, eğitim programları ile okul PDR hizmetleri ve okul PDR programlarının ilişkisi tartışılmıştır. Kitabın sonraki bölümlerinde ise okul PDR programı geliştirme süreçleri ele alınırken, PDR alanına özgü bilgilerle Eğitimde Program Geliştirme alanının genel bilgileri arasında bağ kurularak her iki alanın da sunduğu bilgi birikiminden yararlanılmaya çalışılmıştır.

Bölüm IEĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME

Temel Kavramlar

Aşağıda Eğitimde Program Geliştirme alanının temel kavramları kı-saca açıklanmıştır. Söz konusu alanın oldukça geniş yapısı ve alanda yer alan çok farklı yaklaşımlar dikkate alındığında bu başlık altında yer verile-cek kavramların seçimi de zorlaşmaktadır. Bölümde yer verilen kavramlar yazarın kitabın amaçları doğrultusundaki tercihlerini yansıtmaktadır.

Eğitim programı

İngilizce curriculum ve Fransızca programme d’études sözcüğünün karşılığı olarak kullanılan bu kavram farklı kuramcılar tarafından, farklı unsurlara odaklanılarak çok çeşitli biçimlerde tanımlanmıştır. Shao-Wen (2012) çok sayıda tanımı dar kapsamlıdan geniş kapsamlıya doğru bir eksen üzerinde sıralayarak aşağıdaki denklemleri önermiştir.

1. Bir hedefler seti olarak eğitim programı= amaçlar ya da hedefler

2. Dersler veya içerik olarak eğitim programı= içerik + amaçlar

3. Planlar olarak eğitim programı=içerik + amaçlar + öğretim yöntemleri

4. Belgeler olarak eğitim programı= içerik + amaçlar + öğretim yöntemleri + değerlendirme

5. Deneyimler olarak eğitim programı=içerik + amaçlar + öğretim yöntem-leri + değerlendirme + ders dışı etkinlikler + öğrenme ortamı + örtük program + kültürler (s.155).

Bu denklemlerdeki unsurları içeren bazı tanım örnekleri aşağıda su-nulmuştur:

Tyler’a (1957) göre “eğitim programı, eğitim amaçlarına ulaşmak için, okul tarafından planlanan ve yönlendirilen tüm öğrenme yaşantılarıdır” (s. 79).

Taba (1962) eğitim programını, “okulun kendi amaçlarına ulaşmak için planladığı ve öğrencilere sunduğu öğrenmelerin tamamı” olarak tanımlar (s.11).

Gagne (1967) ise eğitim programını “bir dizi içerik ünitesi olarak ta-nımlamıştır.” (s.23).

Saylor ve Alexander (1974) eğitim programını “bir okulun hizmet ver-diği kitle için belirlenmiş genel amaçlara ve bunlarla ilişkili özel hedeflere ulaşmak için öğrenme fırsatı setleri sağlayan bir plan” (s. 5) olarak görürler.

Clarke ve Starr’a (1981) göre eğitim programı, bir okulun öğrencile-ri için planladığı yaşantılar toplamıdır. Bu program öğrenciler tarafından okulda öğrenilen her şeyi içermeyen ancak derslerle de sınırlı olmayan bir

2 Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme

yapıdadır. Ders dışı etkinlikler ile rehberlik ve sağlık hizmetleri gibi destek faaliyetleri de eğitim programının bir parçasıdır.

Eisner’a (1985) göre “bir okulun, bir dersin ya da bir sınıfın eğitim programı bir ya da daha çok öğrenci için belirli eğitsel sonuçlara ulaşma amacıyla planlanmış bir dizi etkinlik olarak düşünülebilir” (s. 45).

McBrien ve Brandt’a göre (1997) eğitim programı öğrencilere ne öğre-tileceğinin belirtildiği yazılı planlardır. Ayrıca bir okulda verilen tüm dersler ya da bir okulda belli bir alanda verilen tüm dersler anlamında da kullanı-labilir.

Oliva (2005) eğitim programını; öğrencilere okul tarafından sunulan tüm yaşantıları içeren bir plan ya da program olarak görür. Ona göre uy-gulamada eğitim programı; “istendik öğrenme yaşantılarını içeren değişik kapsamlarda bir grup yazılı plandan oluşur. Bu yüzden eğitim programı; bir ünite, bir ders, bir dersler dizgesi ya da bir okulun tüm derslerinin prog-ramı olabilir. Okul çalışanları tarafından yönlendirilmişse okul dışına da sarkabilir” (s.7).

Glatthorn, Boschee, Whitehead ve Boschee (2012) tarafından yapılan tanıma göre ise “eğitim programı; okullarda öğrenmeye kılavuzluk eden planlardır. Farklı genellik düzeylerinde, değiştirilebilir belgeler halinde su-nulurlar. Planların sınıflarda gerçekleştirilmesi, öğrenenler tarafından de-neyimlenir ve bir gözlemci tarafından kayıt edilir. Öğrenme ortamında ger-çekleşen bu deneyimler ne öğrenildiğini de etkiler” (s.4).

Ülkemizde yapılan tanımlar da benzer unsurları içerir. Örneğin Varış’a (1976) göre eğitim programı, “bir eğitim kurumunun çocuklar gençler ve yetişkinler için sağladığı milli eğitimin ve kurumunun amaçlarının gerçek-leşmesine dönük tüm faaliyetleri kapsar. Öğretim, ders dışı kol faaliyetleri, özel günlerin kutlanması, geziler, kısa kurslar, rehberlik, sağlık vb. hiz-metler ve fonksiyonlar bu çerçeve içine girer” (s.18).

Ertürk’e (2013) göre “eğitim programı (yetişek) belli öğrencileri belli bir zaman süresi içinde yetiştirmeye yönelik düzenli eğitim durumlarının tümüdür” (s.14). Bir başka deyişle, “öğrenci açısından bir öğrenme yaşan-tıları düzeni, eğitimci açısından ise bir eğitim durumları düzenidir” (s.100).

Demirel (1999) eğitim programını “öğrenene okulda ve okul dışında planlanmış etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneği ola-rak tanımlamıştır” (s.5).

Eğitimde Program Geliştirme 3

Sönmez’in (2009) tanımı ise eğitim programlarının unsurlarına odak-lanmıştır: “Kişide gözlemeye karar verilen hedef ve davranışları, içeriği, eği-tim ve sınama durumlarını kapsayan dirik(dinamik) bir örüntüdür” (s. 10).

Yukarıda verilen tanımlardan alınacak çeşitli ögelerin birleştirilmesiyle yapılabilecek özet bir tanım aşağıdaki gibi olacaktır.

Eğitim programları; öğrenciler için okul tarafından sunulan tüm yaşantıları içeren ve ne amaçla, ne öğretileceği, nasıl öğretileceği, ne zaman öğretileceği ve söz konusu amaçlara ne ölçüde ulaşıldığının nasıl belirleneceği gibi unsurları olan, öğrenmeye kılavuzluk etmek üzere hazırlanmış planlardır.

Yukarıda verilen bu tanımlar genel eğitim programının ne olduğunu açıklamaya yöneliktir. Bu genel kavramın dışında farklı eğitim programı türlerinden de söz etmek gerekir.

Eğitim programı türleri

Alanyazında yer alan çok sayıda eğitim programı türünden bazıları aşağıda sunulmuştur.

Önerilen eğitim programı (recommended curriculum): Bilim adamları, meslek örgütleri ya da reform komisyonlarınca önerilmiş ve resmi hükü-met ya da devlet kurumları gibi politika oluşturucuların eğitim programla-rında talep ettikleri koşulları da karşılayan eğitim programlarıdır(Glatthorn, 2000; Glatthorn ve ark., 2012). Önerilen eğitim programları daha üst dü-zeyde bir genellik taşırlar.

Yazılı eğitim programı (written curriculum): Resmî belgelerde gör-düğümüz eğitim programını yansıtır (Glatthorn, 2000; Glatthorn ve ark., 2012). Resmî Gazete’de yayınlanan programlardan, öğretmenlerin eli-ne ulaştırılan ünite planlarına kadar tüm içerik yazılı eğitim programına dâhildir ve önerilen eğitim programına göre daha detaylıdır.

Destekli eğitim programı (supported curriculum): Eğitim programını destekleyen kaynakları da içeren eğitim programlarıdır (Glatthorn, 2000; Glatthorn ve ark., 2012). Belli bir derse ve her bir üniteye ayrılan zaman, personel ve ders kitabı, yazılım ve diğer yazılı, görsel ve işitsel materyal bu kaynaklar arasında sayılabilir.

Öğretilen eğitim programı (taught curriculum): Öğretmenlerin öğrettiği eğitim programıdır (Glatthorn, 2000; Glatthorn ve ark., 2012). Yazılı eğitim programı ile uyum düzeyi farklılaşabilir. Yazılı programa harfiyen uyulması beklentisi bir uçta yer alırken, her öğretmenin kendi öğretim programını

4 Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Program Geliştirme