PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE MIAST NADBAŁTYCKICH

H E N R Y K S A M S O N O W I C Z

Późne średniowiecze miast nadbałtyckich

Studia uad dziejami H anzy nad Bałtykiem

w XIV-XV w.

W A R S Z A W A 1 9 6 8

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

O kładkę pro jek tow ał

HENRYK BIAŁOSKORSKI

R edaktor Maria Zych

R edaktor techniczny W itold M otyl

K orek tor A lic ja Kordas

C opyrightby Państw ow e W ydawnictw o Naukowe

W arszawa 1968

P r i n t e d i n P o l a n d

I. POCZĄTKI I ROZWÓJ KONFEDERACJI

HANZEATYCKIEJ

W krajach nadbałtyckich późnego średniowiecza szczególną rolę odgrywała Hanza. Nie jest naszyni za­mierzeniem przedstawić czytelnikowi nową pełną syn­tezę dziejów miast hanzeatyckich. Chcemy jedynie, opierając się na ustaleniach licznych badaczy, naszki­cować te zagadnienia ogólne, które w ydają się niejasno lub niesłusznie naświetlone, a ponadto uzupełnić stan naszej wiedzy analizą niektórych problemów. Przy czym, wbrew większości prac poświęconych Hanzie, za punkt wyjścia bierzemy wybrzeże Prus, najbliższe czytelnikowi polskiemu, a stosunkowo mniej znane. Poza porównawczymi materiałami z różnych portów nadbałtyckich wykorzystujem y przede wszystkim bo­gate m ateriały z Lubeki, głównego miasta hanzeatyc- kiego.

K ształt zewnętrzny ośrodków nadbałtyckich, ich po­lityka, zostały uformowane przez wielkie kupiectwo. Jemu też głównie niniejsze rozważania będą poświę­cone.

Miasta nad Bałtykiem występują w źródłach pisa­nych i archeologicznych poczynając od IX w. Zmiana jakościowa w ich rozwoju nastąpiła wraz z rozpo­wszechnieniem się nowych form działania gospodar­czego wprowadzonych w XII i XIII w. Zewnętrznym przejawem nowego porządku było rozpowszechnienie

5

się prawa miejskiego, powstanie i rozwój stanu miesz­czańskiego.

Okres koniunktury gospodarczej nad Bałtykiem w X/XI w. wiązał się z istnieniem i działalnością licz­nych ośrodków osadniczych1. Źródła archeologiczne pozwoliły na zbadanie roli Haithabu, Wolina, Birki, stanowiących ciąg nadmorski wraz z innymi, mniej może znacznymi ośrodkami, takimi jak Truso, stara Lubeka, stary Rostock, Kołobrzeg i wiele in n y ch 2. W chwili obecnej nie ulegają wątpliwości powiązania między tymi ośrodkami, wyrażające się nie tylko wza­jemną wymianą, ale również podobnymi formami działania gospodarczego i politycznego. Wszystkie te ośrodki składały się z paru odrębnych członów. Z regu­ły centrum stanowił gród — siedziba władzy politycz­nej. W skład osady wchodziły również inne skupiska

1 Por. a rty k u ły i prace F. Röriga wyd. w zbiorze: W irtschafts­krä fte im M ittela lter, W eim ar 1959, oraz tegoż Vom W erden und W e­sen der Hanse, Leipzig 1940; E. K eyser, Städtegründungen und S täd te­bau in N ordw estdeutschland im M ittela lter, Remagen/Rhein 1958; K. Jo rdan , Die S täd tepo litik H einrichs des Löw en. Eine Forschungs­bilanz, HGbl. 78/1960; H. R eineke, Uber S tädtegründung. B e trach tun­gen und Phantasien, HGbl., 75/1957; H. Stoob, Die A usbreitung der abendländischen S tad t im östlichen M itteleuropa. U ntersuchungen im einer K artenfo lge im altes östliches M itteleuropa, Zeitschr. f. Ost­fo rschung, t. X, 1961, z. 1. Por. na tem at tego a rty k u łu T. Lalik w P. Hist. 4/1965, oraz C. Haase, G rundfragen der nordw estdeutschen Städtegeschichte bis ins 13 Jh. Die S täd te M itteleuropas im 12 und 13 Jh., Linz 1963.

2 H. Arbm an, Birka, sveriges äldsta handelstad, Stockholm 1939; H. Jah nkuhn , Haithabu. Ein H andelsplatz der W ikingerzeit, Neu­m ünster 1956; W. N eugebauer, Der S tand der Ausgrabungen in A lt Lübeck, Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. XXXIII, 1962; K. Jażdżew ­ski, G dańsk X - X III w. na tle Pomorza wczesnośredniowiecznego. Szkice z d zie jów Pomorza pod red. G. Labudy, 1, Pomorze średnio­w ieczne, W arszawa 1958; A. Zbierski, Port G dański na tle miasta w X - X III w ., Gdańsk 1964; S. M ielczarski, Truso, Rocz. Elbląski, t. II, 1964; L. Leciejewicz, P oczątki nadm orskich m iast na PomorzuZachodnim , W rocław 1962; W. Filipow iak, Port w czesnośredniow iecz­nego W olina. M ateriały Zach. Pom., t. II, Szczecin 1956; B. W acho­wiak, Port średniowiecznego Szczecina, Gdańsk 1955, ostatn io też H. Bollnow, Stud ien zur Geschichte der pom m erschen Burgen und S täd te im 12 und 13 Jh., Köln/Graz 1964, n ie uw zględniający nowych

G

mieszkalne o różnorakich funkcjach gospodarczych3: osady rybackie i targi z tabernami, o roli których w organizacji wymiany i konsumpcji pisano ostatnio sporo 4. Wszystkie osady leżały nie tylko przy morskim szlaku, ale także połączone były drogami lądowymi, które określane mianem dróg kupieckich (via merca­toria) 5 służyły m. in. wymianie najbardziej charak­terystycznej w zakresie handlu średniowiecznego, tj. przy przewozie sukna 6.

Nie ulega wątpliwości, że w ośrodkach tych miesz­kali m. in. rybacy. Świadczą o tym tak znaleziska archeologiczne, jak i liczne przywileje znane np. z Gdańska XIII w .7 Badania archeologiczne wykazują istnienie różnych warsztatów rzem ieślniczych8. Nie ulega też wątpliwości, że osady nadbałtyckie zamiesz-

osiągnięć badaczy polskich. S. Mews, Gotlands Handel und V erkehr bis zum A u ftre ten der Hanse, B erlin 1937; H. Ziółkowska, Pomorze a handel b a łtycki w okresie w czesnośredniow iecznym . P. Zach., 1951; M. Małowist, Z problem atyki dzie jów gospodarczych s tre fy b a łtyckie j we w czesnym średniow ieczu, RDSG, 10/1948, s. 84 nn.; J. Bronsted, Vikingerne, K obenhavn 1960; G. Labuda, Położenie średniowiecznego Rostoku, M ateriały Zach. Pom ., t. II, Szczecin 1956.

s K. Tym ieniecki, Podgrodzia w północno-zachodniej Słow iańszczy- źnie i p ierw sze lokacje m iast na prawie n iem ieckim , Slavia Occiden­talis, 2/1922, s. 55 пп.; Т. Lalik, Początki m iast го Polsce, Kw. Hist., 1/1960, s. 158; H. Samsonowicz, Tto gospodarcze w ydarzeń 1308 r. na Pomorzu G dańskim , P. Hist., 2/1965; A. Zbierski, Port Gdański na tle rozw oju m iasta w X - X III w. Gdańsk 1964.

* I. Cieśla, Taberna w czesnośredniow ieczna na ziem iach polskich , Studia W czesnośredniowieczne, t. iy , 1959, s. 159 nn., 192. O karczm achi ich funkcji por. też K. Buczek, Targi i m iasta na prawie polskim ,W rocław 1964, s. 69 nn.

5 Tak na Pom orzu droga biegnąca do G dańska, Pom erell. Urk., n r 9, 1198.

e Por. przyp. 2; także Pom erell. U rk., n r 26, 33. i Por. om ówienie w yników badań Gdańsk w czesnośredniow ieczny,

1959 - 1961 pod red. J. K am ińskiej; J. Muhl, Fischerei und Störfangin alt Danzig, A rchiv fü r Fischereigeschichte, H. 17, B erlin 1933, s. ü;W. N eugebauer, Das Suburb ium von Alt L übeck , s. 11, Zeitschr. desVer. f. Lüb. Gesch. 39, Lübeck 1959; H. A rbm an, B irka, s. 39.

8 Por. J. Kam ińska, A. Nahlik, E tudes sur V industrie tex tile du haut M oyen-Age en Pologne, A rchaeologia Polona, III, 1960; L. Le- ciejewicz, Początki nadm orskich m iast, tam że lite ra tu ra , s. 117 nn.

капе były przez rzemieślników produkujących sukno, trudniących się obróbką żelaza, budową statków, szew­stwem, krawiectwem i in. Przy ówczesnym stanie rzemiosła pracującego przeważnie na zamówienie kon­centracja warsztatów rzemieślniczych w dużych ośrod­kach nadmorskich z jednej strony wiązała się z zapo­trzebowaniem na produkty przemysłowe — właśnie w osadach с stosunkowo dużym przepływie ludności, z drugiej zaś strony z potrzebami kształtującej się ad­m inistracji państwowej reprezentowanej przez moż­nych. Na podstawie żywotów św. O ttona9 można stwierdzić — jak to zrobili liczni badacze tego problemu— że ośrodki wczesnomiejskie w XII w. zamieszkiwane były m. in. przez przedstawicieli posiadaczy ziemskich. Poza pionierską pracą K. Tymienieckiego zwrócili na to uwagę G. Labuda, B. Z ien tara10 i inni, co zresztą w świetle badań uczonych rosyjskich i włoskich 11 nie w ydaje się być czymś wyjątkowym na terenie Europy. Takie same obserwacje czynią badacze skandynaws­cy 12, analiza materiału źródłowego pochodzącego z terenu późniejszej Meklemburgii potwierdza te spo­strzeżenia 13. W „grodzie” rezydował książę wraz

» Herbordi Dialogus de v ita O ttonis Episcopi Bambergensis, wyd. R. KÖpke, MGH SS XX; Ebbonis V ita O ttonis episcopi Bambergensis, wyd. R. Корке, tam że XII.

10 K. Tym ieniecki, Pogrodzia w północno-zachodniej S łow iańszczyź- n ie ; G. Labuda, P roblem atyka badań w czesnodziejow ych Szczecina , P. Zach. VIII, 1952; B. Z ien tara , U początków szczecińskiego p a try ­c ja tu . Rola feudalnej własności z iem sk iej w kszta łtow aniu się podstaw gospodarczych k ierow niczych w arstw społeczeństw a m iejskiego, p . H ist., 4/1962; tam że postaw ienie problem u i lite ra tu ra .

11 G. Luzzato, Les ac tiv ités économ iques du patriciat vén itien IX e - X I V e s ., Annales d ’Hist. Econ. et Soc., IX, 1939; M. N. Ticho- m irov, D revnieruskije goroda, Moskwa 1956, s. 152 nn.

12 Por. przegląd lite ra tu ry E. K. Hougen, Handel og Sam ferdsel i nordens V iking tid , Viking, Bd. XXIX, Oslo 1965, s. 165 - 190.

13 Por. G. Labuda, Położenie średniow iecznego R ostoku, s. 245 пп., zwłaszcza s. 259; W. Filipow iak, Port w czesnośredniow iecznego W olina, s. 196; J. B rankaćk, Einige B etrachtungen über Handw erk, Handel undS ta d ten tw icklung der W estslaw en an der O stseeküste vom 9. zum 12 Jh., Hansische S tudien, B erlin 1961, s. 7 nn.

z możnowładcami. Oni to właśnie brali udział w wy­prawach wojennych mających na celu rabunek, a przy okazji ściśle z nim związany — w w arunkach wczes­nego średniowiecza — handel.

We wczesnym okresie średniowiecza dyferencjacja społeczna wiązała się zarówno z posiadaniem ziemi, jak — chyba w większym stopniu -— z posiadaniem m ajątku ruchomego. Ten ostatni był zdobywany pod­czas wypraw wojennych, znanych na ziemiach nad­bałtyckich z X, XI i XII w. Celem rabunku musiały być przedmioty o trw ałej wartości, dogodne do prze­wiezienia. Tak czyniło rycerstwo Krzywoustego rabu­jące przedmieście Kołobrzegu, tak też postępowali Słowianie rabujący K onungahelę14. Ważnym obiek­tem wczesnego handlu byli ludzie, jeńcy zdobywani w wyprawach, ale obok nich przede wszystkim w grę wchodziły szlachetne kruszce i broń. Przedmiotem ma­sowego handlu była też sól, główny produkt szerokiej wymiany towarowej, oraz sukno. To ostatnie przywo­żone było w dużym stopniu z Flandrii już w okresie wczesnego średniowiecza, a przewyższając znacznie jakością gatunki wyrabiane nad Bałtykiem stanowić musiało zewnętrzną oznakę bogactwa możnowład- ców 15.

Jakie cechy wyróżniały ten wielki handel w XII w.— i wcześniej? Przede wszystkim przewożona masa towarowa była bardzo niewielka. Świadczyć możeo tym choćby fakt, że większe statki, kilkudziesięcio-

14 Gall, K ronika , II, 28. Zapewne rok 1103. Snorri S turlasson, Heim s- к ringla wg tłum . polskiego G. Labuda, Słow iańszczyzna pierw otna, W arszawa 1964.

15 Mimo głosów przeciw nych u trzym uje się na ogół teza (H. P i- renne, Draps de Frise ou draps de Flandre. H istoire économ ique de l ’occident m edieval, wyd. E. C oornaert 1951, s. 53), że ,,Paliae frisoni- ca” pochodziły z F landrii. Por. H. van W erveke, Die B eziehungen Flanderns zu Osteuropa in der H ansezeit, Die D eutsche Hanse als M it­tle r zw ischen Ost und W est, Köln/Opladen 1963.

9

łasztowe (1 łaszt = 2 -2 ,5 tony) pojawiły się na Bał­tyku dopiero na przełomie XII i XIII w. 16 Niewielka ilość towarów wiązała się z bardzo ograniczonym ryn­kiem na .produkty handlu zagranicznego17. Odsetek ludzi korzystających z wyrobów luksusowych zdoby­tych na wyprawach łupieżczych i handlu był prawdo­podobnie bardzo niewielki. Należy przy tym pamię­tać, że obszary leżące przy wielkim szlaku morskim były tu szczególnie uprzywilejowane. Ten stan rzeczy powodował, że handel zagraniczny minimalnie wpły­wał na lokalny stan gospodarki, natomiast był waż­nym czynnikiem w tworzeniu i pogłębianiu dyferen- cjacji społecznej. Zawód kupca nie mógł też być jedynym źródłem utrzym ania wysokiego standardu życiowego. Musiał wiązać się z pozycją rycerza, posia­dacza ziemskiego. Czy wszyscy posiadacze ziemscy, rycerze, byli kupcami? Zapewne tak było jeśli chodzi0 zaspokajanie potrzeb własnych. Położenie osady przy ważnym szlaku komunikacyjnym ułatwiało te funkcje1 rozszerzało je na pośrednictwo prowadzone na całym szlaku bałtyckim. Zapewne większość słowiańskich, skandynawskich, bałtyckich wielkich kupców XI/ /XII w. należała do grupy możnych, rycerzy, odgry­wających istotną rolę w tworzeniu organizacji wcze- snopaństwowych. Chcielibyśmy tu podkreślić, że przy istnieniu miejscowego wielkiego handlu istniała grupa specjalistów, którzy tylko lub głównie zajmowali się tą sferą działalności zawodowej. Istnienie ich jed­nak widzielibyśmy wśród grupy wędrownych drob­nych kupców, którzy wykorzystywali szlaki tak morskie, jak przede wszystkim lądowe przewożąc

iß P. Heinsius, Das S c h iff der Hansischen Frilñzeit, W eimar 1956, S. 71.

17 Por. uwagi A. G ieysztora, W ieś i m iasto słow iańskie przedX III w.; ryn k i lokalne i regiony ekonom iczne. Sprawozdania Wrocł. Tow. Nauk. 1962, 17 A., s. 93 - 96.

10

z miejsca na miejsce sól, ryby morskie, a także towa­ry luksusowe. Nie wydaje nam się słuszne, by widzieć w tych kupcach jedynie przybyszów z zachodu Euro­py, tym bardziej że liczba ich była spora. Mogli oni odwiedzać mniej lub bardziej regularnie lokalne targi. Nie ulega bowiem wątpliwości, że targi funkcjonowały i na terenie przedhanzeatyckich ośrodków wielkiego handlu nad B ałtykiem 18. Na targi przybywali „mali ludzie” z towarami z okolicy, których notują jeszcze źródła XIII-wieczne 19, a którzy nie występowali jako odrębny zawód kramarzy. Ci ostatni pojawili się do­piero w drugiej połowie XIII w.: w Kilonii w 1264 r., w Strzałowie w 1278, w Bremie w 1259 r. 20. gdzie zor­ganizowali się w związku z działającym targiem, jak to wyraźnie jest stwierdzone w bremeńskim przywi­leju dotyczącym urzędu kram arskiego21. Pojawienie się cechów kram arzy poprzedzone było działalnością licznych zawodowych przekupniów, jeżdżących z to­warami bądź blisko ośrodka handlowego, bądź na dłuższych szlakach 22. Jak przy wielu mniejszych, tak przy targach odbywających się w większych ośrodkach istniały w krajach chrześcijańskich kościoły, pełniące obok sakralnych różnorakie funkcje gospodarcze i mi­

18 Ostatnio na ten tem at T. Lalik, Miasta Pomorza Gdańskiego i ich u stró j w X II I w ., Zap. Hist. 4/1965, s. 7 nn. w polem ice z książkąE. Rozenkranza, P oczątki i ustró j m iast Pomorza G dańskiego do sch y łku X IV w., Gdańsk 1962. O w zajem nym stosunku różnych kręgów w ym iany por. T. Lalik; O cyrku la cji kruszców w Polsce X - X II w- P. Hist. 1/1967, s. 22 - 23; A. Gieysztor, Lokal M arkets and Foreign Exchanges in Central and East Europe before 1200, Ergon V, 1966.

i» A. v. B randt, Ein S tü ck kaufm ännischer B uchführung aus dem le tz ten V iertel des 13 Jh., Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. 44, 1964, s. 5 nn.

so E. K öhler, Einzelhandel im M ittelalter. B eiträge zur betribs- und socialw irtschaftlichen S tru k tu r der M itte lalterlichen K ram erei, S tu t­tg a r t 1938, s. 121; H. Sasse, Das bremische K ram eram t, Brem ischen Jahrbuch , 1931, s. 110 nn.

21 Brem. UB. I n 299.22 ja k widzi to H. P irenne, Les v illes du m oyen-âge, B ruxelles 1927,

s. 103 nn. i L. Febvre, Philippe II e t le Franche-Comté, Paris 1919, s. 35.

ii

l i ta rn e 23. Gród, podgrodzie rzemieślnicze, port, targ, osada rybacka, rezydencje możnych, tworzyły osobne jednostki osadnicze pełniące jednak razem funkcje miasta na wybrzeżu Bałtyku i odgrywające wspólnie istotną rolę w rozwoju dalszych stosunków tak gospo­darczych. jak i kulturalnych. W chwili, gdy rozpoczęła się penetracja Niemców na północy i na wschodzie, w 10 osadach miejskich Norwegii istniały już grupy społeczne, które zaczęły specjalizować się wyłącznie w wielkim h an d lu 24. Jeden z najstarszych europej­skich rymowanych podręczników kupieckich z Nor­wegii przynosił zalecenia, które wskazywały jak należy część m ajątku zdobytego na transakcjach handlowych zabezpieczać w ziemi. 1/з zysku miała być już stale przeznaczana na cele handlow e25. Podobną sytuację można zaobserwować w Nowogrodzie, gdzie część bo­jarów w coraz większym stopniu zaczęła się zajmować hand lem 26. Na terenach Pomorza sytuacja nie była jasna i między badaczami nie ma zgody co do tego czy w XII/XIII w. wyodrębniali się z możnowładztwa wiel­cy kupcy. Zagadnienie to wiąże się z bardzo istotną, a niejasną sprawą odrębności prawnych, wyróżniają­cych przedstawicieli zawodów miejskich od mieszkań­ców w s i27. W XII w. nie istniały spisane normy praw ­ne, które by zawierały inne przywileje lub obowiązki

23 p . Johansen, Die K aufm annsk irche« im Ostseegebiet, S tudi in Ono­re di A rm ando Sapori, t. I, Milano 1957, s. 313 - 226; E. Sandow, Die M arktkirche St. Nicolai in H erford und ihre F unktionen , H erforder Jah rb u ch 2, 1961, s. 27; J. Reetz, Ecclesia forensis, Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. 44, 1964, s. 117.

24 A. E. Herteig, M arknadsplatser-stadsbildningar, Tor, t. 10, 1964, s. 93.25 K onungkuggjá (Speculum Regale) ed. F. Jonsson, K obenhavn 1923,

tłum . niem ieckie E. Mogh, G eschichte der norw egisch-isländischen L itera tur, S trassburg 1904, s. 910.

26 Na szerokim tle przedstaw ia tę prob lem atykę В. Z ientara, U po­czą tków szczecińskiego p a tryc ja tu , s. 778.

27 Por. dyskusję na ten tem at pod jętą przez K. Buczka, Targii m iasta.

12

dla ludzi zajmujących się handlem czy rzemiosłem z racji przebywania w miastach. Istniało prawo ta r­gowe 28, połączone z mirem targowym, z wykształce­niem się systemu podatkowego. Było to jednak prawo zwyczajowe, które w miarę postępu w dziedzinie gos­podarki towarowej uzupełniane było przez praktykę. Nie było natomiast, a przynajmniej nic na to nie wskazuje, istotïiych różnic między większymi, nazwij­my je „miejskimi” , targami i mniejszymi „wiejskimi”. Nie istniały żadne prawa, które by wyróżniały miasta od wsi na terenach późniejszej Meklemburgii i Księ­stwa Pom orskiego29. Dalej na wschód, na Pomorzu Gdańskim, gdzie przemiany zachodziły nieco wolniej, w XIII w. istniały już faktyczne odrębności, będące wynikiem powiązań z zachodnimi sąsiadami i sank­cjonowane prawem branym z przykładów miast dzia­łających według obyczaju niemieckiego.

Naszkicowana powyżej sytuacja ulegała dużym zmianom poczynając od połowy XII w. Wojny toczone na terenie Słowiańszczyzny od Wagrii do Wisły i na terenie zamieszkałym przez ludy bałtyckie, doprowa­dziły do względnego wyludnienia terytoriów słabych demograficznie. Jednocześnie wyż ludnościowy (w wa­runkach Europy średniowiecznej) Nadrenii i Westfalii doprowadził do stosunkowo licznej emigracji na wschód. Kupcy i rycerze niemieccy traktując tereny nadbałtyckie jako obszar sui generis kolonialny, gdzie można było dogodnie ulokować kapitał, a jednocześnie zdobyć ziemię, rozpoczęli zakładanie placówek han­dlowych, organizujących rynki lokalne włączane do

28 Na tem at targów por. T. Lalik, Die M ärkte des 12 Jh. in Polen, Ergon, v. III; H. Stoob, Die M inder Städte. Formen der S tad ten tstehung im Spätm itte la lter, V ie rte ljah rsch rift f. Soz. u. W irtschaftsgesch. 46,1959, s. 2 nn.

M Przekonująco na ten tem at T. Lalik, Miasta Pomorza , s. 32.

13

wielkiego szlaku biegnącego z Rusi Nowogrodzkiej do Flandrii.

Ekspansja niemiecka prowadzona bądź zbrojnie, bądź pokojowo, nie prowadziła do obalenia istniejące­go systemu gospodarczego na obszarach nadbałtyckich. W zasadzie wszystkie największe skupiska osadników niemieckich powstały na miejscach o dawnej tradycji gospodarczej30. Nawet jeśli założenie miasta nastę­powało na surowym korzeniu, to nawiązywało — jak np. Elbląg — do dawniejszego miejsca wymiany, nie­kiedy — jeśli nie zawsze — bezpośrednio ją konty­nuując. W aglomeracji już istniejących miast pojawiał się nowy ośrodek zakładany przez kupców niemiec­kich31. Niemcy przynosili ze sobą jednak ustrój samo­rządowy lepiej przystosowany do rozwijającej się gospodarki towarowej, gwarantowany im przez nie­mieckich czy słowiańskich książąt, którzy później ograniczani w swej suwerenności na obszarze miast, początkowo uzyskiwali odpowiednio wyższe dochody. Stosowanie kredytu, opieranie się w handlu na spół­kach, których działalność obwarowana była podobnym lub jednolitym prawem, umożliwiały obok postępu w zakresie transportu i organizacji pracy lepsze zas­pokajanie potrzeb konsumentów. Dawni mieszkańcy miast prowadzili również swą działalność: rzemieślni­czą, rybacką 32, a nawet wielkokupiecką niejednokrot­nie włączając się do nowej organizacji handlu. Nie­

so o. Johnsen, N orw egischer W irtschaftsgeschichte, Jena 1939, s. 13; G. Labuda, Położenie średniow iecznego Rostoka, s. 276; L. Lecieje- wicz, Początki nadm orskich m ia st’, W. Filipow iak, W olin — najw iększe miasto S łow iańszczyzny zachodniej, Pomorze Średniow ieczne, s. 36 nn. Por. też K. Górski, G eograficzne podstaw y p lem iennej organizacji Po­m orza, Zesz. Nauk. UMK, H istoria II, T oruń 1966.

31 H. Samsonowicz, Tło gospodarcze w ydarzeń 1308 r. na Pomorzu G dańskim , P. Hist. 1965, n r 2, s. 202 nn.

32 por. K. Górski, Upadek słow iańskiego W olina, Slavia A ntiqua, t. 5, 1956, oraz uwagi polem iczne W. Filipow iaka, Szczecin 1958, s. 299.

iá

którzy przestawiali się na działalność na wsi, też zresztą prowadzoną na nowych zasadach.

W tym miejscu należy wyjaśnić zagadnienie naro­dowości istotne dla dalszych rozważań. Oczywiście, że różny język, różne obyczaje, różne formy życia dzieliły niemieckich przybyszów od słowiańskich auto­chtonów. Ale w XIII w. antagonizmy narodowościowe nie należały do tak ostrych jak w parę stuleci później. Poważną rolę (zdaniem niektórych badaczy poważniej­szą) odgrywały niekiedy połączone z nimi różnice mię- dzystanow e33. Wielcy kupcy niemieccy (hanzeatyccy) reprezentowali jednolite społecznie środowisko. Odręb­ni stanowiskiem prawnym i zawodowym wchodzili oni w skład ówczesnego społeczeństwa składającego się z wielu innych analogicznych grup. W XIII w. nad Bałtykiem istniała np. grupa możnowładcza odgry­wająca poważną rolę w księstwach Pomorskim czy Gdańskim Mimo napływu — i to dość gwałtownego— rycerstw a niemieckiego, konflikty między przed­stawicielami obu narodowości nie przybierały ostrzej­szego charakteru. Możni słowiańscy germanizowali się, możni niemieccy otrzymywali analogiczne prawa i przywileje co i rycerstwo pomorskie. W grę więc wchodziły wspólne interesy stanu średniowiecznego. W sposób bardziej skomplikowany kształtowały się wzajemne stosunki na terenie miast w XIII w. Nie antagonizmy narodowościowe, ale stanowe były bar­dziej widoczne. Niekiedy tylko — np. w Nowogrodzie Wielkim — różnice narodowościowe, wzmocnione róż­nicami religijnymi, wiązały się ściśle z innym statusem

S3 A. v. B randt, Die Hanse und die nordischen M ächte im M itte l­a lter, Köln 1962, s. 7, 12, 31.

34 G. Labuda, W alka o zjednoczenie Pomorza z Polską to X -- X iv w ., Pom orze Średniowieczne; B. Z ien tara , M ożni słow iańscy na dw orze Ottona I szczecińskiego, W ieki średnie, W arszawa 1962, s. 201 пп.; E. R ozenkranz, Początki i ustró j m iast, s. 82.

15

prawnym i społecznym35. Niemcy byli członkami grup uprzywilejowanych i to wzbudzało niechęć miejscowe­go społeczeństwa.

Tak więc można stwierdzić, że kupcy hanzeatyccy przynosili inne formy pracy, ale nie przynosili ich na tereny „puste” gospodarczo 36. Wręcz przeciwnie, mogli oni działać tylko w w arunkach zapewniających im kontakt z zapleczem, z którego mogli wywozić różne produkty. Przybycie kolonistów niemieckich musiało być często korzystne dla możnych słowiańskich, którzy nie narażając się na ryzyko dalekiego handlu mogli sprzedawać nadwyżki swoich produktów. Co ważniej­sze, nowi przybysze dużo lepiej musieli orientować się w potrzebach wielkiego rynku północnej Europy.

W arto tu wspomnieć o tezach wybitnego znawcy zagadnienia F. Röriga 37, głoszącego, iż koloniści nie­mieccy byli przedsiębiorcami organizującymi nowy porządek średniowiecznej Europy. Stanowisko to, w świetle późniejszych prac badawczych, jest nie do utrzymania. Po pierwsze kupcy hanzeatyccy w znacz­nej mierze opierali się na dawnym porządku i głów­nym źródłem ich utrzym ania były dochody czerpane z feudalnej renty gruntowej, parceli w mieście i świad­czeń feudalnych. Po drugie — włączyli się oni w funk­cjonujący już system gospodarczy. Rola ich w organi­zacji rynku wewnętrznego wzrastała od XIII stulecia, ale podstawy gospodarcze rozwoju ośrodków wielkie­go handlu istniały przed przybyciem Niemców. Sól

35 p . Johansen, Novgorod und die Hanse, S tädtew esen und B ürger­tu m als geschichtliche K rä fte , Lübeck 1953, s. 135; A. R utkow ska- F łachcińska, Gmina m ie jska w początkach X III w. w Polsce, W ieki średnie, W arszawa 1962, s. 147.

36 E. A. C hristensen, Skandinavia and the Advance o f the Hansea- tics, The Scandinavien Econ. H istory Rev. 2/195?» gdzie polem ika z teo rią ,,próżni ekonom icznej’* przed czasami Hanzy. Także G. La­buda, Położenie średniowiecznego R ostoku , s. 276.

37 Por. zbiór a rt. W irtscha ftskrä fte im M ittelalter, W eimar 1959.

16

kołobrzeska, podobnie jak i sól z salin lüneburskich, rozprowadzana była przed pojawieniem się gmin nie­mieckich, a stanowiła jeden z ważniejszych towarów w handlu krajów południowego wybrzeża B ałtyku38. Drewno, futra, stanowiły także znane produkty eks­portowane z terenów nadbałtyckich, podobnie jak bur­sztyn czy niewolnicy 39. Towarowa produkcja zboża — w świetle ostatnich badań B. Zientary 40 — odgrywała znaczną rolę od XIII w., ale była ona wynikiem ogól­noeuropejskiej sytuacji gospodarczej. O organizacji życia gospodarczego terenów Rosji w XII/XIII w. przez przybyszów z Zachodu w ogóle nie może być mowy 41.

Rezultatem kolonizacji niemieckiej nad Bałtykiem, niejednolitej na całym rozpatrywanym terytorium był napływ kapitałów z Zachodu i upowszechnienie pie­niądza w miejsce dotychczasowego systemu opartego na wymianie towarów, ewentualnie płacideł; stwo­rzenie nowych form organizacji handlu, które pozwoliły na stosunkowo jednolitą politykę wielkich kupców oraz wprowadzenie i upowszechnienie prawa pisanego regulującego tryb postępowania w zakresie stosunków zawodowych w mieście. Pierwszą i drugą sprawą zaj­miemy się w dalszych rozdziałach, tu zreferujemy

38 L. Leciejew icz, Początki nadm orskich m iast, s. 15, G. Körner, Die K apazität der Lüneburger Saline, Lüneburger B lätter 13, 1962, S. 125.

39 J. K löcking, Der alte Lübecker Handel m it heim ischem Holz, M itt. des Ver. f. Lüb. Gesch. 16, 1941, s. 1. Na podstaw ie znalezisk num izm atycznych odtw arza re jon gospodarczy XII w. — z ośrodkiem w Lubece — R. G aettens, Die W irtschaftsgebiete und die W irt­schaftsgebietsp fennig der H ohenstaufenzeit, Lübeck 1963.

40 в. Z ientara, K ryzys agrarny w Marchii W krzańskiej w X IV W arszawa 1961, s. 52, 77; tenże, Rola Szczecina w odrzańskim i bał­tyc k im handlu zbożem X III - X IV w., P. Hist. cz. 1, 3/1961, cz. 2 4/1961.

41 P. Johansen, Der hansische Russlandhandel insbesondere nach Novgorod in kritischer B etrachtung, Die Deutsche Hanse als M itt­ler zwischen Ost und W est, Köln/Opladen 1963. A. L. ChoroSkevic, Torgovla V. Novgoroda s Pribaltikoj i zapadnoj E vropoj v X IV —X V w., Moskwa 1963, s. 69.

2 — Późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 17

sprawę początków organizacji hanzeatyckiej i rozwoju ustroju miejskiego 42.

Początków Hanzy dopatrywano się w najstarszych umowach między miastami, przy czym centralną rolę odgrywać tu miała Lubeka. Założona została w 1143 r. przez hrabiego Adolfa Schauenburga. przybyłego do kraju Wągrów na skutek nadania mu ziem słowiań­skich. Helmold pisząc, że kraj był wyniszczony i pus­ty, podkreśla rolę Adolfa w zorganizowaniu z Flandrii, Holandii, Utrechtu, Westfalii i Fryzji imigracji, któ­rej zapewniono nadania, wolnizny i przyw ileje43. Ośrodkiem nowych włości miał stać się opuszczony przez Słowian gród między Trawą a Wakenicą. Szybki rozwój nowego ośrodka dzięki pobliskim salinom wzbu­dził zainteresowanie Henryka Lwa, który po pożarze osady założył, zapewne w 1157 r., nowe, konkuren­cyjne miasto Löwenstadt. Kupcom lubeckim udało się jednak uzyskać zgodę Henryka Lwa na przeprowadze­nie kolejnej lokacji, już ostatecznej, ok. 1159 r. Wyda­

42 Ogólnie na tem at początków i roli Hanzy por. m. in. E. Daenell, B lü theze it der deutschen Hanse, B erlin 1906, s. 390 nn. Ph. Dollin- ger, La Hanse, Paris 1964, s. 65 nn.; F. Rörig, Geschichte Lübecks im M ittela lter, Lübeck 1926, s. 35 nn.; W. Naudé, G etreiden - handelspo litik der europäischen S taaten von X III bis X V III Jh., B erlin 1896, s. 207 nn.; G. A. K iesselbach, Die w irtschaftlichen G rund­lagen der deutschen Hanse, B erlin 1907 s. 95; H. Lesiński, Handel na w ybrzeżu słow iańskim X l l i w. w św ietle ceł m orskich , P. Zach. 1951; L. K. Goetz, D eutsch-Russische H andelsgeschichte des M ittela ltersf Lübeck 1922, s. 51 nn.; K. F ritze, Die Hansestadt Stralsund. Die bei­den ersten Jahrhunderte ihrer Geschichte, Schw erin 1961; E. v. Lehe, Der Hansische K aufm ann des 13 Jh. nach dem Beispiel von Lübeck und Hamburg, Zeitschr. der Ver. f. Hamb. Gesch. 44 1958; F. Gause, Die G ründung der Stadt Königsberg im Zusam m enhang der P olitik des Ordens und der S tadt Lübeck, Zeitschr. f. O stforschung 3 Jg. 1954, s. 517 nn.; J. Hansen, Beiträge zur Geschichte des Getreidehandels und der G etreidepolitik Lübecks, Lübeck 1914, s. 24; F. Sem rau, Der Ge- treidenhandel und der deutschen Hanse bis zum Ausgang des M itte l­a lte rs , A schaffenburg, b. r. Już po oddaniu te j p racy do druku ukazała się bardzo in teresu jąca książka K. F ritze , Am W endepunkt der Hanse. U ntersuchungen zu r W irtschafts- und Sozialgeschichte wendischer Han­sestädte in der ersten H älfte des 15 Jhs, B erlin 1967.

43 Chronica S lavorum Cap. 58, 76, 86.

18

je się słuszny pogląd o przeważającej roli mieszkańców Nadrenii i Westfalii, przy czym zasadnicze znaczenie należałoby przypisać kupcom Kolonii działającym w oparciu o przemysł metalurgiczny i produkcję wina. Włączenie basenu Morza Bałtyckiego do stałej wymia­ny Europy stworzyło wielkie możliwości awansu dla licznych uboższych i bogatszych warstw społeczeństwa niemieckiego. Szybki rozwój krajów zachodnich w pier­wszej połowie XII w. stworzył dogodne w arunki roz­winięcia się obok Kolonii takich ośrodków miejskich, jak: Soest (początek XII w.), Halberstadt, Goslar, Dort­mund, Hildesheim, Magdeburg. Wąski rynek, ogra­niczony zasięg odbiorców wyrobów rzemieślniczych i przedmiotów handlu, stwarzał konieczność reglamen­tacji wymiany i produkcji. Otwarcie nowych terenów otworzyło możliwości dla powstawania nowych ce­chów, nowych gildii kupieckich, które mogły działać na obszarach atrakcyjnych gospodarczo. W tym także widzielibyśmy przyczynę powstawania paru czy kilku osad tworzących razem jedno miasto. Trzy Rostocki, dwa Elblągi, trzy Królewce, trzy Gdański tworzyły jedną całość. Osady te miały nieco odmienny charak­ter gospodarczy i tym samym dawały różne możliwoś­ci zrobienia kariery, które zresztą w XII w. robione były szybko. Już drugie — najdalej — pokolenie Lu- beczan było na tyle silne, że w 1180 r. wygrywając zatarg między Fryderykiem Barbarossą a Henrykiem Lwem uzyskało opiekę cesarską ze strony Barbarossy. Stało się to pierwszym krokiem do uzyskania od F ry­deryka I w 1188 r. .,iura honestissima”, a w 1226 r. statutu miasta cesarskiego od Fryderyka II. Trzeba zwrócić uwagę, że od połowy XII do połowy XIII w. nastąpiły dalsze wydarzenia, które wiązać należy z kształtowaniem się i rozwojem organizmów państwo­wych nad Bałtykiem. Kawalerowie Mieczowi opanowa­

19

li Inflanty, Krzyżacy założyli w Prusach silne państwo oparte na wzorach sycylijskich. Właśnie mieszczaństwo lubeckie przyczyniło się do ustalenia stosunków poli­tycznych na północy współdziałając w uwięzieniu W aldemara II, a następnie w bitwie pod Bornhöved (1227), kładącej kres pretensjom wczesnofeudalnej Danii do opanowania basenu Bałtyku.

Już od połowy XII w. mieszczaństwo niemieckie skoncentrowało swoją uwagę na produktach nadbał­tyckich. Umowa z 1162 r., zawarta pod auspicjami Henryka Lwa, stwarzała podstawę współpracy miesz­kańców Gotlandii z kupcami Westfalii i Dolnej Sak­sonii, wśród których byli już i przedstawiciele Lubeki. Stanowiła też podstawę funkcjonowania „universi mer­catores imperii Romani Gotlandiam frequentantes”, wzmiankowanych już w 1165 r. Gotlandia była nie tylko obszarem dostarczającym produktów bałtyckich, którym i handlowali tamtejsi chłopi, ale najważniej­szym etapem w drodze po szwedzkie i rosyjskie futra. Nowogród Wielki zresztą mógł dostarczać nie tylko płodów ziemi rosyjskiej, ale był również kolejnym og­niwem łączącym Bizancjum i Wschód z Europą. Już pod koniec XII w. kupcy niemieccy uzyskali prawa, które w efekcie doprowadziły do założenia kantoru w Nowogrodzie. Drugim punktem końcowym szlaku była Lubeka, która obok Visby, Soest i Dortmundu była jednym z organizatorów kantoru. Etapy szlaku stanowiące samodzielne rynki lokalne, zakładane były przeważnie przy dawnych osadach miejscowych. Ryga w 1201 r., Rostock w 1218, Wismar w 1228, Strzałów w 1234, Gryfia w 1248 miały już przywileje, ale tak skupiska osadnicze, jak i osady targowe istniały w tych miejscach wcześniej **. W 1237 r. otrzymał prawo miej­skie Szczecin, w 1233 — Chełmno jako pierwsze

« Por. HUB I ПГ 273, 275, 320, 723 1 in.

20

z rozwijających się miast zakładanych przez Krzyża­ków. Jednocześnie koloniści niemieccy osiedlali się w miastach skandynawskich, głównie w Sztokholmie. Spółki kupców działały w połączeniu z rozwijającymi się organizacjami handlowymi na zachód od Sundu 45. Etapy drogi na wschód były zorganizowane przez jed­nolitą kulturalnie ludność odgrywającą główną rolę w życiu politycznym nowych miast 46. Sytuacja jednak zmieniła się już w pierwszej połowie XIII w., kiedy porty bałtyckie w coraz większym stopniu zaczęły się usamodzielniać pod względem gospodarczym i szybko osiągały poziom miast o dawniejszej metryce osadni­czej. Stowarzyszenie kupców jeżdżących do Gotlandii straciło swoje znaczenie, w miejsce tego zaczęły poja­wiać się sojusze i związki między miastami regulujące z jednej strony strefy wpływów, a z drugiej — wcią­gające do systemu handlowego nowo wyrosłe miasta. Rozpatrzenie pokrótce tych sojuszów pozwoli na zo­rientowanie się w ich genezie i znaczeniu dla kształ­towania się nowego porządku gospodarczego.

Około 1230 r. Lubeka zawarła przymierze z Ham­burgiem 47. Dotychczas badacze dziejów Hanzy

45 w. Stein, Die deutsche Genossenschaft in Brügge und die E n t­stehung der deu tschen Hanse, HGbl. 1908, s. 409 nn.; tenże, Die Hanse­bruderschaft der K ölner E nglandfahrer und ihr S ta tu t vom Jahre 1324, HGbl. 1908, s. 197 nn.

46 F. Gause, Die G ründung der S tad t Königsberg, s. 517 nn.; G. Fink, Elbing als Gründung der L übecker,. Elb. Jahrb . H. 14, t. 1, 1937, s. 29 nn.; F. Techen, Die G ründung W ismars, HGbl. 1903; E. C arsten, E lbing , die Hanse und W estfa len , Elb. Hefte 17, 1957; H. T hierfelder, Ham burger in R ostock im 13 Jh., Zeitschr. d. Ver. f. Hamb. Gesch. 46,1960, s. 131. Tejże au to rk i B rem er Beziehungen zu R ostock im 13 Jh., B rem er Jahrb . 48, 1962, s. 203; K. Kum lien, Schw eden und L übeck zu Beginn der Hansezeit, HGbl. 78, 1960, s. 37; F. Benninghoven, Ein Osnabrücker F ernhandelgeschlecht im L ivlandhandel des 13 Jhr., Ham­burger m itte l- und ostdeutschen Forschungen IV, 1963, s, 157; H.D. Ber- lekom p, Probleme der Frühgeschichte Stralsund, G reifsw ald-S tralsun- der Jah rbuch 1963/4, s. 40.

47 HUB, I, n r 239; рог. K. Koppm ann, Der V ertrag zw ischen H am ­burg und Lübeck vom Jahre 1241, HGbl. 1872.

21

z К. Koppmannem na czele, wiążąc ten układ z funkcjo­nowaniem szlaku łączącego Bałtyk z Morzem Północ­nym i z kształtowaniem się własnej polityki miejskiej nie podkreślali równie bodaj istotnej kwestii, że oba miasta zobowiązały się uznawać swoje przepisy prawa handlowego na zasadzie wzajem ności48. Tym samym— rzecz w XII w. nie stosowana w dziedzinie prawa pisanego — przyjęto istnienie grupy mieszczan-kup- ców wywodzących się z dwóch ośrodków i posiadają­cych w obu jednakowe możliwości działania zawodo­wego. Rozszerzeniem i konsekwencją tej pierwszej umowy stały się następne, poczynając od umowy z 1241 r . 49, gwarantującej współdziałanie obu miast w zakresie handlu, zwalczania rozbojów, wzajemnego pokrywania strat itp. Miasta musiały mieć środki, by podjąć tego rodzaju akcję, zabezpieczającą wymianę na trasie wschód — zachód. W. większym stopniu niż w poprzednim okresie opłacalny stał się handel pro­wadzony w oparciu o prawo wartości, o kredyt i pie­niądz.

Rok 1241 był rokiem intensywnej działalności obu miast. Lubeka zawarła analogiczne układy z S oest50, Hamburg z Brunśw ikiem 51. Tym samym powstały przesłanki prawnego zabezpieczenia towarów kupców z Soest w Brunświku, co oczywiście nie było zamie­rzeniem ustawodawców, ale praktycznym skutkiem umów zawieranych przez przedsiębiorców handlo­

48 HUB, I, n r 239: „quod scire vos cupim us, quod jus nostrum e t jus vestrum esse debet et vice versa, ta u t vestri [Lubeccy] burgenses cum bonis suis sine occupacione in civ itatem nostram deductis in nostra c iv ita te per omnia ea pace et secu rita te gaudere debeant, qua nostri burgenses cum bonis ipsorum fru i d inoscun tu r...” D okum ent w ydany jes t przez w ójta i rajców Ham burga. Na podstaw ie licznych przyk ła­dów późniejszych, niżej cytow anych, nie ulega w ątpliwości, że an a ­logiczny dokum ent w ystaw iła rada m iejska Lubeki.'

49 HUB, I, n r 303, 304, 305.50 HUB, I, n r 309, 310.51 HUB, I, n r 315, ponowiony i rozszerzony w 1247 r. — tam że n r 351.

22

wych będących jednocześnie przedstawicielami władz miejskich.

Nie tylko umowy zrównujące mieszczan różnego pochodzenia stanowiły czynnik unifikujący miesz­czaństwo nadbałtyckie. W wykształceniu się prawnej i zawodowej grupy — jest to, naszym zdaniem, pod­stawowa różnica w porównaniu z okresem poprzed­nim — dużą rolę odgrywały również inne akty nor­matywne. Działalność zawodowa — o czym będzie mowa w rozdziale VI — najaktywniejszych czy naj­bogatszych kupców wytwarzała stan faktyczny, który służył za wzór w innych, analogicznych sytuacjach. W 1246 r. książę mekłemburski Jan I nadał w Wisma- rze przywilej dla mieszczan Rygi głoszący, że ci ostat­ni cieszyć się m ają takim i samymi prawami jak Lu- beczanie 52. Jak niżej o tym wspominamy prawa Lu­beki nadawano również innym miastom nadmorskim.

Czynnikiem jednoczącym mieszczaństwo była obro­na wspólnych interesów przed działalnością wielkich feudałów niemieckich. Proces ten jest najlepiej wi­doczny na przykładzie zachodniego skrzydła Hanzy. Najstarsza umowa między Münster i Osnabrück wraz z mniejszymi miastami, zawarta w 1246 r., przewidy­wała wspólną ochronę targów odbywających się w Westfalii, w diecezji M ünster53. W 7 lat później, w 1253 r., oba te miasta wraz z Dortmund, Soest i Lip- pstadt zawarły nową umowę skierowaną już konkret­nie przeciw westfalskim — i innym — feudałom, ra­bunkową działalnością zagrażającym bezpieczeństwu dróg i targów, a także bezpośrednio samym zaintere­sowanym miastom. Umowa, odnawiana i rozszerzana w 1263 i 1268 r . 54, była konkretnie realizowana, skoro

52 HUB, I, n r 346.ss Tamże, n r 345.54 Tamże, n r 460, 589, 662.

23

miasta związkowe rozliczały się z wojsk zaciężnych w 1270 r . 55, i spełniała swoje cele, skoro w w arun­kach zagrożenia militarnego przyłączyły się do niej inne ośrodki56. Niewątpliwie wspólne wystąpienia miały inny ciężar gatunkęwy, niezależnie od tego czy skierowane były przeciw gwałtom panów gruntowych, czy przeciw potężnym kontrahentom. Wystąpienie miast saskich przeciwko Gandawie o zwrot poniesio­nych strat w r. 1267/8 zrzeszyło już 12 dużych ośrod­ków reprezentujących różną pozycję gospodarczą i polityczną57. Niewątpliwym a bardzo istotnym no­vum było także pokojowe — i zapewne kompromisowe— rozstrzyganie niektórych sporów. Pierwszy zjazd tzw. miast wendyjskich — czyli słowiańskich („per Slaviam constitutas” 58), powstałych na słowiańskich terytoriach — odbył się w Wismarze w 1256 r., który z powodzeniem pośredniczył w sporze między Lubeką i Rostockiem 59. Jak dalece czynniki polityczne odgry­wały tu istotną rolę, świadczy skuteczne i z wdzięcz­nością kwitowane udzielanie pomocy Bremie przez Hamburg (1259), umowy między Kolonią i Hambur­giem (1258), Kolonią i Utrechtem (1262), Brunświkiem i Magdeburgiem (1258) czy Hamburgiem i Hannove­rern (1264) 60. W wyniku zacieśniającej się w ciągu dwudziestu paru lat sieci związków powstał system, którego praktyczna działalność i sprawne funkcjono­wanie zaznaczyło się w dziedzinie polityki, przede

55 Tamże, n r 680.se Tamże, n r 681, A ttendorn w 1270 r. „na życzenie D ortm undu

i Soest” , co może zresztą oznaczać i form ę pewnego przym usu.57 Tamże, n r 650. Brem a, S tade, H am burg, L üneburg, Q uedlinburg,

H alberstadt, H elm stadt, Goslar, H ildesheim , B runsw ik, Hannover, W er- nigerode.

58 Tamże, n r 812, 1278 r. W dokum encie E ryka duńskiego dla m iast w endyjskich.

59 HR, I 1, n r 1; HUB, I, n r 487.60 HUB, I, n r 510, 513, 517, 584, 597.

24

wszystkim polityki gospodarczej. Do tworzących dużą siłę miast zwracać się zaczęli o pomoc w walce z ksią­żętami ministeriałowie i przedstawiciele mniejszych osad. Formalnie kierowano te prośby do władz róż­nych, przeważnie największych, miast, które zresztą po zakończeniu wspólnej akcji nie miały nadal żadnej jednolitej władzy 61. Tym samym im więcej podejmo­wano wspólnych akcji, im były one częstsze, tym więk­sza była jednolitość działania mieszczaństwa.

Silniejsze związki z natury rzeczy łączyły miasta bliżej siebie położone, przy czym w grę wchodziły nie­wątpliwie potrzeby ściśle gospodarcze. Rozwój między­narodowego handlu pociągnął za sobą konieczność stworzenia jednolitego środka płatniczego. Jak niżej się o tym przekonamy próby unifikacji systemu mone­tarnego nie dały rezultatu także i w późniejszym okresie, kiedy gospodarka towarowa XIV i XV w. była bardziej rozwinięta. Niemniej właśnie w pierwszej połowie XIII w. przeprowadzono pierwsze posunięcia w tym zakresie. W rejonie Morza Bałtyckiego, z ośrod­kami w Lubece i Hamburgu, wprowadzone zostały pieniądze oparte na wielokrotności szylinga, którego wartość obliczana była zawartością k ruszcu62. Zdaw­kowa moneta realna — fenig (denar) — stała się najczęściej używanym środkiem obiegowym. Już w 1255 r. dwa największe miasta w tej części Europy ■— Lubeka i Hamburg — zawarły układ regulujący ja­kość fenigów bitych w obu m ennicach63. Została stworzona podstawa sprowadzania wartości do wspól­nego mianownika, handel mógł być prowadzony na podstawie wspólnego czy wspólnie uznawanego środka

61 Tamże, n r 493, 1256 r.62 R. K iersnowski, W stęp do n u m izm a tyk i polskiej w ieków średnich,

W arszawa 1964, s. 44, 50 nn.63 HUB, I, n r 477, 480.

25

wymiany. Był to jeden z ważniejszych czynników w dziejach nowej organizacji handlu nad Bałtykiem. Drugim, występującym w tym samym czasie, była polityka celna. Rzecz prosta, pobieranie ceł i myt było znanym od dawna źródłem dochodu, jednak charak­ter ich ulegał zmianom w okresie średniowiecza.

Na przełomie XII i XIII w. nad Bałtykiem nastąpiło zatarcie się różnicy między cłem mytniczym (mytem), którego podstawą pobierania były jednostki środków komunikacji i transportu, od ceł specyfikacyjnych — pobieranych od określonego to w aru 64. Cło specyfi- kacyjne z biegiem czasu w coraz mniejszym stopniu pobierane było od objętości czy ilości towaru, a w coraz większym stopniu — od jego wartości. Już taksy celne wydane dla Lubeki w latach 1163 i 1188, 1248, dla Hamburga w 1248 r., dla Gryfii w 1275, Flandrii w 1252, Szczecina 1255 i wreszcie dla Gdańska w 1220 - 27 65 r. łączyły pobierane opłaty od jednostki komunikacyjnej — statku, z opłatą od ilości towaru, a w pewnych wypadkach od jego wartości. Co waż­niejsze rozwój ustawodawstwa celnego doprowadził już w XIV w. do pojawienia się także cła typu ochron­nego, będącego wyrazem określonej polityki gospo­darczej; nie należy go oczywiście mylić z cłami okresu wczesnego merkantylizmu. W swej późnośredniowiecz­

s. W eym ann, Cła i drogi handlow e w Polsce p iastow skie j, Po­znań 1938, s. 3, 5; E. Schuberth, Das Danziger Zollwesen im 9 Jahr­hunderten , Danzig 1936, s. 12, 17; De Tol van lersekeroord, docum enten en reken ingen 1321 - 1572, uitg. W. S. Unger, S’G ravenhage 1939; W. Stieda, Schiffahrtreg ister, HGbl. 1884, s. 89; tenże, Revaler P fund- zollbiicher und Q uittungen des 14. Jhr., Halle 1887; A. Callery, Des douanes avant Colbert, Revue Hist. XVIII, 1882.

65 E. Assm ann, Die S te ttin er zo llro lle des 13 Jh., HGbl. 1952, s. 56, 57, 69; P. Hasse, Die älteste Lübecker Zollrolle, HGbl. 1893 s. 45, 47, 48; C. Mollwo, Die ä ltesten Liibischen Zollrollen, Lübeck 1894, por. też ree. K. Kopm anna w HGbl. 1894, s. 160. W nikliwa k ry tyka źródeł lubeckich przeprow adzona została na szerokim tle porównawczym przez F. F rensdorffa , Die Zollordnung Liibischen R echts , HGbl., 1897, s. 106 nn.

26

nej formie były one pobierane na określony cel: polityczny, a jednocześnie wyrażały się udzielaniem zwolnień celnych i tym samym uprzywilejowaniem jednych kupców w stosunku do drugich. Taryfa fun­kcjonująca w Gdańsku w XIII w. wyraźnie miała na celu, poza zasilaniem skarbu książęcego, uprzywilejo­wanie pewnych grup kupiectwa 66. W w arunkach roz­woju miast hanzeatyckich polityka celna związana była z polityką władzy miejskiej. Już w XII w. Lu­beka za pomocą przepisów celnych przeprowadziła uprzywilejowanie wielkich kupców miejscowych, specjalistów w handlu zamorskim na niekorzyść cudzoziemców, kupców lądowych i k ram arzy67. Sys­tem monopoli w handlu późnego średniowiecza, który zaczął dominować nad Bałtykiem w XIII w., funkcjo­nował poprzez sieć komór celnych nastawionych na określony towar i określone grupy kupców, poprzez wydawanie i egzekwowanie taryf celnych. Znamy wiele taryf odbijających aktualny stan rzeczy w za­kresie polityki i handlu, a także pozwalających poznać kierunki i dążenia polityki gospodarczej, jakość to­warów i — co ważniejsze w tym przypadku — wza­jemne relacje w artości68. Polityka celna, będąca jed­nym z ważniejszych czynników w zakresie działania mieszczaństwa, była zatem istotnym czynnikiem two-

66 W ydana przez Św iętopełka dla Gdańska 1220 - 7. Pom m erell. UB, n r 33. Dla innych obszarów por. uwagi D. Th. E nklaara , S tu kk en betreffende den V rijdom , s. 307, dotyczące polityki zwolnień celnych stosow anej przez hrabiów Nassau. D. K ranhals, Danzig und der W'eichselhandel von 16. bis zu m 17. Jh., Leipzig 1942, s. 4; W. M antels, Beitrüge zur Lübisch Hanseatischen Geschichte, Jena 1881, s. 245.

67 Dokładną analizę najs ta rszych cen lubeckich przeprow adził P. Hasse, Die ä lteste L übecker Zollrolle, s. 59. Na teren ie Polski por. St. K utrzeba, T a ry fy celne i po lityka celna w Polsce od X III do X IV w., Ekonom ista 2, W arszawa 1902, s. 43.

68 Por. HUB, I, n r 223, 1227, r., cło w Lubece, n r 432 cło w Damme, n r 435 — w Bruges, n r 573, 1262 — w Holsztynie, n r 808, 809, 1278 r. — w L üneburgu, n r 868, 1280 r. — w Strzałow ie W indegeld.

27

rżącym wspólną platformę działania miast nadbał­tyckich.

Polityczne i gospodarcze przyczyny doprowadziły do powstania związków zawartych nad samym Bał­tykiem 69. Układ z 1259 r. między Lubeką, Rostockiem i Wismarern dotyczył równouprawnienia i wzajemnego zwolnienia z kar kupców wszystkich trzech m ias t70. Przez część literatury przedmiotu umowa ta uważana jest za pierwszy układ hanzeatycki. Nie jest to zu­pełnie słuszne, biorąc pod uwagę i poprzednie, i wiele następnych, ale nie ulega wątpliwości, że związki między kupcami, zawarte w połowie XIII w., kształ­towały formy działania na szlaku bałtyckim do połowy następnego stulecia. Związki te zresztą, zgodnie z tym co zostało wyżej powiedziane, zawierali przedstawi­ciele coraz liczniejszych miast. Już w tym samym roku do umowy 3 wielkich miast wendyjskich dołączyła się Wołogoszcz71. W 6 lat później miasta wendyjskie wspólnie zastanawiały się w Wismarze nad podjęciem środków przeciwko wzrastającym rozbojom 72 i pro­wadziły wspólną politykę zagraniczną. Król duński Eryk w 1278 r. zwolnił od ceł wszystkie miasta wen­dyjskie wymieniając Lubekę, Wismar, Rostock, Strza­łów, Gryfię i Szczecin 73, w pięć lat później w związku obronnym przeciw agresji margrabiów brandenbur­skich obck tych sześciu wzięły udział Dymin i Na­kło 7ł. Jednolite formy działania umożliwiały orga­

69 Nie cy tu jąc całej rozległej lite ra tu ry wspom nieć należy: F. Rö- rig, Die Entstehung der Hanse und der O stseeraum , W irtschaftskräfte des M itte lalters, W eimar 1959; U. K leist, Die sächsischen S tädtebünde Zw ischen W eser und Elbe im 13. und 14. Jh., 1892; F. K all­m erten , Liibische B undnisspolitik 1227 - 1307, 1932; Ph. D ollinger, La Hanse.

70 HR, I 1, n r 3, HUB, I, n r 534.71 HUB, I, n r 536.72 Tamże, n r 609.73 Tamże, n r 812.74 Tamże, n r 917, r. 1283.

28

nizowanie niektórych przedsięwzięć przez kupców jednego miasta działających w imieniu innych miesz­czan. Tak było np., kiedy Lubeka podjęła akcję dyplo­matyczną przeciw uprzywilejowanym kupcom z Pół­wyspu Iberyjskiego i działała w interesie Münster, Dortmundu, Goslaru, Halberstadtu, Halle i Magde­burga 75.

Za najbardziej istotne i kończące ten etap kształ­towania się form organizacyjnych nad Bałtykiem uważalibyśmy dwa wydarzenia z osiemdziesiątych lat XIII stulecia. W 1280 r. w walce o większe możliwości samodzielnego handlu kupcy niemieccy opuścili swoją siedzibę-kantor w Bruges i przenieśli się do Arden- burga. Półtora roku później, ok. 1281 r. starsi związ­ków kupieckich miast westfalskich, saskich i wendyj- skich po wzajemnym porozumieniu się i dojściu do kompromisowej ugody z Brugią postanowili wrócić na stare, wygodniejsze m iejsce76, już wówczas reali­zując jednolitą politykę gospodarczą 77. Okazją do dru­giego wspólnego wystąpienia miast nadbałtyckich był konflikt z Norwegią. Od początku XIII stulecia kupcy nadbałtyccy, głównie Lubeczanie, zaczęli zaopatrywać Norwegię w zboże, mąkę, słód, co powodowało z jed­nej strony upadek tamtejszego rodzimego handlu i — z drugiej — wzrost znaczenia coraz bardziej uprzywilejowanych Niemców 78. Kiedy król Eryk Pre- stahatore w trosce o własne dochody spróbował ukró­cić monopol cudzoziemców rozpoczynając od konfis­katy ich towarów, miasta nadmorskie pod przewodem

75 Tamże, n r 870 - 877, 1281 r.*6 T am te, n r 891."7 Ruś Nowogrodzka rów nież coraz częściej była odwiedzana przez

kupców niem ieckich. Por. m. in. HUB, I, n r 663, 665, 1268, 1269 — przepisy ks. Jarosław a dotyczące handlu.

‘8 Por. przyw ilej Hakona z 1248 dla Lubeczan, HUB, I, n r 366 i M ag­nusa — z 1278 i 1279 — tam że — n r 818, 840, zw alniający m. in. od praw a brzegowego.

29

Lubeczan rozpoczęły zbrojną akcję przeprowadzając blokadę Norwegii. Statki miast wendyjskich rabo­wały i paliły konkurencyjne statki, głównie angiel­skie 79, uniemożliwiając dowóz żywności i w efekcie Eryk został zmuszony do kapitulacji. Król potwier­dzając wszystkie dotychczasowe przywileje zobowiązał się do pokrycia strat poniesionych przez miasta nad­bałtyckie, przesądzając o supremacji gospodarczej Niemców w Norwegii na okres 200 lat. W dokumencie Eryk wymienił: Lubekę, Hamburg, Wismar, Rostock, Bremę, Strzałów, Gryfię, Szczecin, Dymin, Nakło, Gotlandię, Elbląg, Rygę i Rewel. Tym samym wśród uprzywilejowanych były już reprezentowane wszyst­kie kraje nadbałtyckie.> Nieco miejsca poświęcimy omówieniu form ustro­

jowych miast nadbałtyckich. Jak staraliśmy się wykazać w innym miejscu 80 w XIII w. „prawo m iej­skie” nie regulowało form władzy. Stanowczo należy odrzucić do dziś jeszcze pokutujący pogląd, że akty lokacyjne — w XIII w. — przynosiły gotowe recepty dotyczące porządku i organizacji życia miejskiego. Nie dysponujemy wszystkimi aktami normatywnymi z wczesnego okresu rozwoju gmin, lecz i na podstawie istniejących danych 81 możemy dojść do następujących

79 E ryk norw eski do króla Anglii Edw arda I w 1285 r. HUB, I, n r 969. Na tem at stosunków Hanza — Norwegia por. podsum ow ujące lite ra tu rę re fe ra ty P. K irchberg, B em erkungen zum Verhältnis K a u f­m ann - Fischer in Norwegen zur Hansezeit, Hansische Studien, s. 201 -- 209; A. E. Christensen, Skandinavia and the Advance o f the Hansea- tics, The Scand. Econ. Hist. Rev. 2/1957 oraz z opracow ań ogólnych: Ch. К. W iberg, Hanseaterne og Bergen, B ergen 1932; О. A. Johnsen, Norwegische W irtschaftsgeschichte, Jena 1939.

80 н. Samsonowicz, Z zagadnień ustro jow ych miasta średnio w iecz­nego, W ieki średnie, W arszawa 1962, s. 157. Tamże, s. 151 nn. lite ra tu ra przedm iotu.

81 F. F rendorff, Das lilbische R echt nach seinen ältesten Formen, Leipzig 1872; tenże, Das S tad trech t von W isby, HGbl. 1916; I. G, N apier- sky, Die Quellen des Rigisehes S tadtrechts, Riga 1876; J.F . Hach, Das alte liibische R echt, Lübeck 1893; W. Ebel, Forschungen zur geschichte des

30

konkluzji. Pierwotne podstawy odrębności prawnej opierały się na immunitecie nadanym przez suwerena (świeckiego lub duchownego) kilkunastu lub kilku­dziesięciu osobom reprezentowanym przez różną liczbę przedstawicieli. Pierwsi nazywani byli cives, drudzy— consules 82. Pierwszym — nie spisanym! — aktem było stworzenie coniuratio ludzi, którzy chcieli za­wrzeć umowę z panującym. Ich cechą zewnętrzną w Lubece było posiadanie gruntu 83, pierwotnie nada­nego również przez suwerena, później dokupywanego po wzbogaceniu się na handlu. Posiadłość ziemska w XII, a częściowo jeszcze w XIII w. była najbardziej wymierną formą własności przy szacowaniu renty czy podatków, a w ramach ogólnej przebudowy do­chodów feudalnych sprowadzenie osadników miejskich umiejących dobrze płacić za parcelę, leżącą w obrębie gminy posiadającej im munitet sądowniczy, stało się obiektem zabiegów władzy te ry to ria lne j84. Obok na­

liibischen Rechtes, I, Lübeck 1950; tenże, Lübecks K aufm annsrecht, G öttingen 1952; tenże, Die Liibische Rechtsfindung, Urteilsbildung und Zuständigkeit in den lübischen G erichten des 13. bis 19. Jh. S täd te­wesen und B argertum als geschichtliche K rä fte , Lübeck 1953, s. 297.

82 por. uwagi J. B arm ann, Die S tädtegründungen Heinrichs des Löw en und die S tad tverfassung des 12 Jhrs., KÖln/Graz 1961, s. 3, 9 oparte j na dużej liczbie przykładów z Lubeki, Freiburga, B runśw iku, M onachium i Szwerina.

83 „K und sei das unsere S tad t Lübeck m it vollem Recht und vor G ericht vervolget ha t die nachbeschriebenen Erben, Häuser, Buden, Rer.cen und G üter auf G rund der im G erichtsbuche geschriebenen verfestungen” wg C. W. Pauli, Lübec/cische Zustände zu Anfang desX IV Jh., Lübeck 1847, cz. II, s. 55 nn. To samo k o n sta tu ją m. in. F. Benninghoven, Rigas E ntstehung, s. 76 dia In flan t, G. Des M arez, Etude sur la propriété foncière de v illes du m oyen-âge, Gand 1898, s. 247 nn. i Fr. B lockm ans, Het gentsche Stadspatriciat, A ntw erpen 1938 dla terenów F landrii, s. 131 nn. Por. też ostatnio T. Rosłanowski, Recherches sur la vie urbaine e t en particulier sur le patriciat dans les v illes de la m oyenne Rhenanie septentrionale, W arszawa 1964 i te ­goż au tora : K ształtow anie się średniow iecznego pa trycja tu Kolonii na tle rozw oju m iejskiego w X i l - X i l i w. S tudia z dziejów osadnictw aIII 1965, gdzie widzi również kształtow anie się gm iny z m inisteriałówi m eliores.

84 Tak na Pom orzu w X III w., por. T. Lalik, Miasta Pomorza, s. 15.

31

dania gruntów znajdowały się w pierwotnych aktach prawnych zapewne przywileje dotyczące swobody prowadzenia handlu i rzemiosła — iw tym należałoby dopatrywać się im munitetu gospodarczego i sądowego. Władza formalnie należała do suwerena, a w praktyce stopniowo organizowana była przez możne rody mie­szczańskie. Postanowienia władz stawały się prece­densami, a wraz z upowszechnianiem się pisma spisywane — wraz z wyrokami — stawały się obo­wiązującymi normami postępowania. Przede wszyst­kim dotyczyło to dziedzin prawa karnego, cywilnego i zawodowego. W. Ebel dzieli zachowany materiał na5 grup wyodrębniając normy prawa handlowego, frachtowego, okrętowego, przepisy o stowarzyszeniach i spółkach kupieckich, wreszcie reguły dotyczące przynależności do gminy m iejsk ie j85. Jeszcze w XV w. ortyle lubeckie stwarzały całkowicie nowe precedensy prawne we wszelkich niemal dziedzinach życia 86. Tym tłumaczy się zakładanie w XIII w. miast na wzór Lubeki, Wisby czy Magdeburga. Oznaczało to zale­cenie stosowania znanych rozwiązań w postępowaniu np. spadkowym, czy zawodowym oraz określenie miej­sca ewentualnego sądu apelacyjnego. Każde jednak; na­wet niewielkie miasto, posiadało jakieś sobie tylko właściwe cechy charakterystyczne, stąd też brały się modyfikacje wyroków i przepisów uzależnione od miejscowych w arunków 87. Różne możliwości różnych miast w zakresie rozwoju samorządu gminnego, różne podstawy gospodarcze, prowadziły do tak istotnych

85 w. Ebel, Lübecks K aufm annsrech t, s. 1 nn.86 L übecker R atsurteile, Bd. I 1421 - 1500, wyd. W. Ebel, G öttingen

1955.87 Na ten tem at por. H. Samsonowicz, Z zagadnień ustro jow ych,

s. 152; E. Keyser, Die A nfänge des deutschen Handels im Preussen- lande, HGbl. 1927, s. 79. Podobnie T. Lalik, Miasta Pomorza, s. 30. Dla innych nieco terenów W. Maisei, Sądow nictw o miasta Poznania do końca X V I w., Poznań 1961, s. 28 nn.

32

różnic w wykształconej władzy jakie istniały np. mię­dzy Gdańskiem i Toruniem 88. Stąd też każde większe miasto czerpiące wzory z różnych ośrodków i uwzglę­dniające własne potrzeby i możliwości tworzyło odrę­bny model ustrojowy.

W późniejszych wiekach — XIV czy XV — recepcje prawne były bardziej dokładne, tym bardziej że doty­czyły mniejszych i słabszych miast, oraz tym wyraź­niejsze, że praktyka wytworzyła już bardziej określone normy postępowania. W XII i pierwszej połowie XIII w. rozwój i kształtowanie się ustroju miejskiego polegało na przystosowaniu się do nowych potrzeb gospodarki towarowo-pieniężnej. W tym tkwi przy­czyna wielości systemów ustrojowych zarejestrowana przez E. Rozenkranza 89, który różne etapy tego same­go procesu chciałby nazwać różnymi prawami. Podob­nie jak późniejsze lokacje miast w XIII/XIV w. były w dużym stopniu jednym z etapów — ani początko­wym, ani końcowym — długiego procesu rozwojowe­go 90, tak przyjęcie tzw. prawa niemieckiego nad Bał­tykiem było tylko uwieńczeniem długotrwałej ewolucji różnych miejscowych norm prawnych oraz wpływów najbardziej podówczas rozwiniętych ośrodków gospo­darki towarowo-pieniężnej. Rozpoczynało ono dalszy rozwój norm regulujących różne dziedziny życia91.

88 Zestawia je H. Samsonowicz, Z zagadnień ustro jow ych , s. 155.89 O statnio por. E. R ozenkranz, Polskie i obce prawa m ie jsk ie na

Pomorzu G dańskim w średniow ieczut K om unikaty In s ty tu tu B ałtyc­kiego, z. 3, Gdańsk 1965.

во Tak F. Lenczowski, Ze studiów nad problem am i m iast śląskich do końca X IV w ieku , Opole 1965, s. 50 nn.; S. T raw kow ski, W sprawie roli kolonizacji n iem ieck ie j w przem ianach k u ltu ry m ateria lnej na ziem iach polskich w X III w ., Kw. HKM 2/1960, s. 198; S. Russocki, E tapy lokacji m ie jskich na M azowszu w X IV - X V w., P. Hist. 2/1964; A. R utkow ska-Płachcińska, Zur Frage der Stadtgem einde in Polen zu Beginn des 13 Jh., E rgon III, s. 354.

»i Por. spraw ozdanie L. Leciejewicza, Sym pozjum poświęcone po­czą tkom miast nadbałtyckich w V isby, Kw. HKM 1/1964, s. 175, szcze­gólnie wypowiedź W. Ebla.

3 — Późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 33

Brak sprecyzowanych przepisów regulujących tryb rządzenia sankcjonował samowładzę grup obdarzonych przywilejami przez panującego, niezależnie od tego czy pierwotnie tylko rada reprezentowała ogół mieszkań­ców czy ich ogólne zgromadzenie. Dopiero, kiedy wykształciła się liczna grupa dorównująca meliores w potędze finansowej, odsunięta od wpływu na rządy miastem, władza patrycjuszy została zagrożona. W strzą­sy społeczne XIV - XV w. były wynikiem walk nieo zmianę prawa pisanego, lecz o zmianę faktycznej sytuacji w zakresie sprawowania władzy. Dopiero ruchy społeczne schyłku średniowiecza doprowadziły do sprecyzowania praw i obowiązków organów gmin miejskich, dokonanego zresztą dopiero w czasach no­wożytnych.

Kształtowanie się sojuszy politycznych, podobne for­my ustrojowe przyspieszały pojawienie się w XIV w. organizacji zwanej Hanzą niemiecką.

Czym była Hanza niemiecka, działająca jako pod­miot polityczny od XIII do XVII w., której formy szczątkowe przetrwały do XX w.? Dyskusji na ten tem at nie będziemy tu referować, wspomnimy jedynieo ważniejszych, ostatnio sformułowanych, poglądach uczonych z różnych krajów. Większość badaczy star­szego pokolenia literatury — co słusznie skrytykował A. v. B ran d t92 — starała się patrzeć na zjawisko zwane Hanzą niemiecką oczami człowieka nowoczes­nego. Stąd też próbowano definiować związek hanze- atycki jako „półpaństwo”, „państwo związkowe”, za wszelką cenę starając się dostrzec elementy organi­zacji społecznych, których w rzeczywistości nie było. Jedynym czynnikiem łączącym były przecież zjazdy

02 a . v. B randt, Die Hanse als m itte la lterliche W irtschaftsorganisa­tion, Die D eutsche Hanse als M itte l zw ischen Ost und W est, Köln/ /Opladen 1963, s. 27.

34

nieregularne, bez określonych kompetencji, o nierów­nej frekwencji, nigdy nie powszechne. W polemice z G. A. Kiesselbachem W alther Stein słusznie zwrócił uwagę na fakt, że ,,hanza” oznaczała formę spółki, związku między ludźmi uprawiającymi ten sam za­wód 93. Czy kierownictwo spółki ma coś wspólnego z władzami państwowymi? Oczywiście nie. Stanowisko to, nieco uproszczone, doczekało się rozwinięcia w licz­nych pracach F. Röriga. W ybitny ten uczony stał na stanowisku, że związki personalne, zawierane między najbardziej wpływowymi posiadaczami kapitału miesz­czańskiego, po opanowaniu przez tych ostatnich wła­dzy w miastach i podporządkowaniu sobie polityki miejskiej, przekształciły się w związki międzymiej- sk ie 94. Badacz ten podkreślał już jednak znaczenie czynnika niemieckiego, traktując Hanzę jako organi­zację służącą ekspansji niemieckiej na wschód. Pogląd ten rozwijany był przez literaturę różnych krajów w warunkach nie sprzyjających obiektywizmowi nau­kowemu. W dalszych badaniach związku hanzeatyc- kiego zwrócono baczniejszą uwagę na stanowy cha­rakter związku, widząc w nim organizację miesz­czaństwa i szlachty skierowaną przeciw królowi i ksią­żętom. Padały też sformułowania mówiące o Hanzie jako o idei ponadregionalnej, wypływającej ze związku gospodarczego95, o związku jednoczącym szlachtę i miasta w imię narodowej jedności, a skierowanym przeciw feudalnym książętom 96. Rzecz w tym jednak, że wszelkie te spekulacje nie są oparte w w ystarczają­

93 w. Stein, Die deutsche G enossenschaft, s. 433, 445; tenże, Die H ansebruderschaft, s. 199, 210; tenże, Hansa, HGbl. 1909, s. 53.

04 f . Rörig, Die E ntstehung der Hanse, s. 542, 575, 602.95 k . D. Sievers, Der G em einschaftsgedanke in der deutschen

Hanse, Zeitschr. f. Volkskunde 59, 1963, s. 73.96 E. Voigt, Reichsgew alt und hansisches Bürgertum , Wiss. Z eit­

schr. E. M. A rndt. Univ. G reifsw ald, XII, 1963, s. 507.

35

cym stopniu na źródłach. Ponadto pytanie czy np. w drugiej połowie XV w. istniała jedność narodowa kupca gdańskiego i bremeńskiego? Łączyły ich intere­sy, łączył wspólny język; dzieliła różna przynależność państwowa, dzielił patriotyzm lokalny związany z zie­mią, czy regionem 97. Należy również podkreślić, że między poszczególnymi miastami istniała sprzeczność interesów, która z biegiem lat coraz bardziej się za­ostrzała.

Na zagadnienia te zwrócili uwagę badacze NRD, którzy podkreślili ogólnoeuropejski charakter związku działającego w interesie patrycjatu sprawującego wła­dzę. Oni też wysunęli program, którego realizacja pozwoli lepiej zrozumieć istotę zjawiska typowego także dla innych stref późnośredniowiecznej Europy 98. Ph. Dollinger w ostatniej syntezie, biorąc to wszystko pod uwagę i podkreślając trudności z zaklasyfikowa­niem prawnym zjawiska Hanzy, ostrożnie nazywa związek „wspólnotą hanzeatycką” " . Najambitniejsze i najciekawsze próby oceny zjawiska Hanzy zawierają nowe prace jednego z najlepszych znawców problemu A. v. Brandta 10°. Według tego badacza, opierającego się na gruntownej znajomości bogatej literatury przed­

97 Por. S. H erbst, Św iadomość narodowa na ziem iach pruskich w X V - X V II w., K om unikaty M azursko-W arm ińskie 75, 1962, s. 3 nn.

08 z licznych prac należy wym ienić: H. Sproem berg, Die Hanse in europäischer Sicht, Festschrift f. D. Th. E nklaar, Groningen 1959, s. 127 nn.; G ründzuge der Geschichte der deutschen Hanse, pod red. J. Schildhauera, Zeitschr. f. Geschwiss. 1963; J. Schildhauer, K. Fritze, Stand und A ufgaben der H ansegeschichtsforschung in der DDR, Wiss. Z eitschr. d. E. M. A rndt. Univ. G reifsw ald, IX, 1956/60, s. 167 nn.; J. Schildhauer, Forschungen zu r hansischen und hanseatischen ge- schichte, 1960 - 1962, Wiss. Zeitschr. E. M. A rndt. Univ. Greifswald, XII, 1963, s. 129 nn. K. F ritze, A m W endepunkt der Hanse.

99 ph . Dollinger, La Hanse, s. 11.io» A. v. B randt, Die Hanse und die nordischen M ächte ; tenże, Die

Hanse als M ittelalterliche W irtschaftsorganisation , zwłaszcza s. 11, 19. Por. polem iczne uwagi H. Samsonowicz w KH 3,' 1964, s. 787; K. Czok w Deutsche L itera turzeitung fü r K ritik der in ternationalen W issen­schaft, Jg. 86, H. 1, 1965, szp. 40.

36

miotu, Hanza w żadnym razie nie reprezentowała je­dnolitej organizacji, nie była jednolita narodowo i po­litycznie. Były to ram y koniunkturalnych związków zawieranych przez różne miasta w celu odniesienia określonej korzyści. Jako całość Hanza stanowiła stowarzyszenie ludzi należących do tej samej grupy społecznej — głównie wielkiego kupiectwa — o podob­nym sposobie prowadzenia interesów. Antagonizmy działały nie w sferze pojęć narodowych, ale stanowych i głównym przeciwnikiem kupców niemieckich były nie monarchie skandynawskie czy słowiańskie, lecz księstwa północnoniemieckie. Potęga i znaczenie, jakie zdobyli kupcy hanzeatyccy oparta była głównie na pośrednictwie w wielkim handlu średniowiecznym. Dzięki takiemu postawieniu sprawy uzyskujemy mo­żliwość dokonania konsekwentnej periodyzacji dzie­jów Hanzy pod kątem formy organizacji kupiectwa nadbałtyckiego.

Przejmowanie przez kupców niemieckich starych ośrodków wymiany w połowie XII w. nad Bałtykiem, powstanie Lubeki — stanowiło pierwszy etap dziejów Hanzy. Drugi etap od sześćdziesiątych lat XII w. to było rozszerzenie tej działalności na trasie do Got- landii i jednoczesne wejście na rynki światowe z ma­sowym towarem bałtyckim — śledziami. Trzeci etap, trw ający około wieku, stanowił włączenie północnych ziem, którym i interesowali się hanzeaci — Inflant — do swego systemu i nawiązanie kontaktów z Rusią Nowogrodzką. Wreszcie ostatni etap — czwarty — od schyłku XIII w., charakteryzował działalność przy pomocy opanowanych instytucji miejskich. Dlatego też w czwartym etapie możemy mówić o hanzie miast, a nie, jak poprzednio, o hanzie kupców. Jeśli wielka Hanza była związkiem kupców, to nie była państwem, związkiem miast czy jakąkolwiek formą organizacji

37

politycznej. Z nieokreślonego charakteru Hanzy w y­pływała koniunkturalność poszczególnych związków międzymiejskich, wypływał brak stałej władzy wyko­nawczej i jej organów. Czynnikami łączącymi miasta były: spółki między różnymi miastami, analogiczny status społeczny i prawny, wspólne przywileje uzyski­wane za granicą. W okresie rozwoju gospodarczego państw nadbałtyckich kupcy hanzeatyccy przestali być potrzebni. Hanza w XV - XVII w. traciła na znaczeniu, jej miejsce zajmowali kupcy reprezentujący państwa nowożytne. Von Brandt z tych twierdzeń wyciąga wnioski: penetracja Hanzy na obszary nadbałtyckie wiązała się z ekspansją nie czynnika narodowościowe­go, ale społecznego — kupieckiego mieszczaństwa.

Trudno odmówić dużej dozy słuszności tak naszki­cowanej problematyce dziejów Hanzy. Wydaje się jednak, że mimo sugestywnego ujęcia nie może ona w pełni zadowolić. Punkt wyjścia rozumowania autora jest niewątpliwie trafny. Hanza oznacza wielkich kupców, oznacza zatem władze miast nadbałtyckich, które ukształtowały się w wyniku działalności boga­tego mieszczaństwa. Wydaje się jednak, że von Brandt pominął jeden istotny czynnik, kształtujący to nowe społeczeństwo, a mianowicie czynnik geograficzny. Hanzeaci — to kupcy, którzy w XII w. działali w Nad­renii i Westfalii i stam tąd rozjeżdżali się na północi wschód w poszukiwaniu terenów eksploatacji gos­podarczej. Niezależnie od tego czy pochodzili oni z Ko­lonii, czy z miast niderlandzkich reprezentowali jedno­lite formy pracy zawodowej, jednolitą kulturę, podówczas jednolity w zasadzie język.-Stąd w konse­kwencji ich obcość narodowościowa i kulturowa na obszarach, które stanowiły dla nich tereny eksploa­tacji. Autor pisze o podstawowych sprzecznościach

38

społecznych, nie narodowościowych, ale przecież odXII w. ten nowy typ społeczny kupca wielkomiejskiego w Szwecji, Polsce, Inflantach — właśnie był repre­zentowany przez Niemców. Wielcy kupcy miejscowi pochodzili z innych środowisk społecznych, związanych, jak staraliśmy się wskazać powyżej, z rycerstwem,i bardzo prędko albo przystosowali się do importo­wanych form, albo utracili swoje poprzednie znacze­nie w handlu.

Przy omawianiu kwestii narodowościowych Hanzy warto może zwrócić uwagę na jeszcze jedną sprawę. Obcość kulturowa przybyszów, o czym będziemy mó­wić niżej, była jednym i zarazem jednym z wielu czynników kształtujących poczucie odrębności naro­dowej u Skandynawów, Słowian czy Bałtów. Ale nie była to wyłącznie obcość niemiecka. Jeszcze w XIV w. ziemie nadbałtyckie były terenem wypraw rycerstwa nie tylko niemieckiego, reprezentowanego głównie przez Krzyżaków, ale i angielskiego, francuskiego, holenderskiego 101, szukającego m ajątku i sławy. Praw ­da, że była ich znaczna mniejszość, ale pod koniec tego stulecia pojawili się kupcy angielscy, holenderscy, którzy z czasem mieli wyprzeć ze szlaku bałtyckiego Niemców. Ekspansja zachodu na wschód miała na celu szukanie terenów eksploatacji; nie wiązała się ze świadomą akcją narodowościową. Skutki jej nato­miast doprowadziły i to już chyba w XIII, a na pewno w pierwszej połowie XIV w. do wzrostu poczucia odrębności autochtonów ziem nadbałtyckich102. To

101 SRP II, s. 742. W yprawa W ilhelma IV holenderskiego; H. P ru tz , Rechnungen über Heinrich von D erby’s P reussenfahrten 1390 - 1391 und 1392, Leipzig 1893, s. 1; Ch. H igounet, Z La Rochelle do Torunia. W y - prawa baronów do Prus i zw iązki gospodarcze (1363 - 1364), Zap. Hist. 3/1965.

102 por. chociażby Н. Chłopocka, Tradycja o Pom orzu G dańskim w zeznaniach św iadków na procesach po lsko-krzyżackich w X IV i X V W. , ROCZ. Hist. XXV/1, 1959, S. 138.

39

z kolei łączyło się ze wspomnianym wyżej podziałem według ziem i krajów i stwarzało nowe formy patrio­tyzmu lokalnego — pruskiego czy inflanckiego.

Działalność organizacji wielkokupieckiej nad Bał­tykiem — Hanzy — wiązała się także ze wzrostem krajowych powiązań wewnętrznych. Już F. Rörig stwierdzał niejednokrotnie, że rozwój wielkich miast możliwy był w oparciu o rozwój rolnictwa na ich zapleczu 103. Jest to stwierdzenie, którego prawdziwość wynika zdaniem naszym z dwóch przesłanek: po pierw­sze z konieczności wyżywienia skupisk ludności nie­rolniczej, a więc wytworzenia rejonów towarowej produkcji rolnej; po drugie z potrzeby dysponowania towarem własnego zaplecza w wielkim handlu. Ta ostatnia przesłanka wiązać się musiała z zorganizo­waniem zaplecza i umożliwieniem skupu i składów towarów.

Uzupełniając definicję A. v. Brandta można by zatem powiedzieć, że Hanza stanowiła luźną konfe­derację władz miejskich, działającą na określonym obszarze i wyrastającą z określonych potrzeb gospo­darczych. Oczywiście konfederacja ta prowadziła nie­kiedy — bo wcale nie zawsze — wspólną politykę zagraniczną. Do przyjętych poglądów na ten tem at należałoby wnieść także poprawki.

Na ogół przyjm uje s ię 104, że okresy charakteryzo­wane powyżej — do XIV w. — stanowiły etapy rozwoju Hanzy zakończonego triumfem politycznym, jakim był zwycięski pokój strzałowski w 1370 r. Dal­sze okresy widziane były jako etapy walki o utrzy­manie zdobytych pozycji, na ogół walki pomyślnej,

юз f . Rörig, Die G ründungsunternehm erstadte des 12 Jhr., W irt­sch aftsk räfte im M itte lalter, W eimar 1959, s. 249 nn.

104 A. v. B rand t, R ecent Trends in Research on Hanseatic H istory, s. 32, tam że om ówienie lite ra tu ry , s. 25 nn. Ph. Dollinger, La Hanse, s. 9 i passim .

40

choć coraz trudniejszej i wreszcie w pierwszej po­łowie XVI wieku zakończonej upadkiem znaczenia Hanzy.

Interpretacja ta nie wydaje się najbardziej słuszna. Szczególnie zaś kontrowersyjna wydaje się dotych­czasowa ocena XIV w. Nie ulega wątpliwości, że za początek politycznej działalności miast nadbałtyckich— jak to przedstawiliśmy wyżej — należy uznać lo­kacje miejskich gmin niemieckich. W drugiej połowie XIII stulecia działał już zorganizowany system hanze- atycki, odnosząc sukcesy tak gospodarcze, jak poli­tyczne, których wymownym przykładem jest zwy­cięska blokada Norwegii w latach 1284-1285. Kiedy stan ten uległ zmianie? Oczywiście wraz ze zmianami gospodarczymi, jakie nastąpiły w ciągu XIV stulecia. W świetle opinii niemal całej historiografii widoczne jest zakłócenie rozwoju ekonomicznego Europy w pierwszej połowie XIV w., które rzecz prosta odbiło się także na wielkim handlu bałtyckim 105. Nie

ios O statnio na ten tem at M. M ałowist, The Problem o f the In e ­quality o f Economic D evelopm ent in Europe in the Later M iddle Ages, The Econ. Hist. Rev., 2nd ser., vol. XIX, n r 1, 1966; J. Topolski, N arodziny kap ita lizm u w Europie, s. 32 nn. Oczywiście, jak to na podstaw ie obfitej lite ra tu ry w idać (por. B. Z ientara, K ryzys agrarny, s. 140, przyp. 79), chodzi tu głównie o kryzys związany ze zjaw iskam i społecznym i, ze spadkiem dochodu posiadaczy ziem skich. O b rak u stabilizacji gospodarczej średniow iecza św iadczy widoczne gw ałtow ne obniżanie zaw artości kruszcu w m onecie — C. M. Cipolla, C urrency D epreciation in M ediaeval Europe, Econ. Hist. Review, 2nd ser. vol. XV, 1962/3, s. 413, a także w gw ałtow nych skokach cen widocznych w XIV - XV w. (M. M estayer, P rix du blé e t de Vavoine de 1329 à 1793, Revue du Nord, 178/1963), zwłaszcza w la tach 1349 - 54, 1369 - 74, 1388 - iî9,

.1438 - 39; A. P. Usher, Prices o f W heat and C om m odity. Price Indexes fo r England 1259 - 1930, The Review of Economic S tatistics, 12/1931. Na tem at społecznych i gospodarczych konflik tów nad B ałtykiem i w k ra ­jach sąsiednich w XIV w. por. też K. F ritze, Sociale und politische A useinandersetzungen in w endischen Hansestädten im 14 Jh., S täd ti­sche Volksbewegungen im 14 Jh . Bd. I, B erlin 1960, s. 147; tenże, Tendenzen der S tagnation in der E ntw icklung der Hanse nach 1370, Bei­träg e zur Geschichte des O stseeraum es, Win. Zeitschr. der E. U. A rnd t Univ. G reifsw ald, Gesellsch. u. Schprachsw iss. Reiche nr 5/6, J. XII 1963, s. 519. Por. też R. van U ytven, La Flandre e t le Brabant, ,,terres de

41

będziemy tu zatrzymywali się nad ustalaniem dokład­nej daty początkowej kryzysu. W ydaje się, zgodnie z cytowanymi już ustaleniami, że słynna czarna śmierć 1348-1350 r. była akcentem końcowym kryzysu spo­łecznego, którego początków należy szukać przynaj­mniej kilkanaście lat wcześniej. W warunkach na­rastających trudności rynkowych jedyną możliwością utrzym ania pozycji społecznej, poziomu stopy życio­wej hanzeatów stało się znalezienie nowych form działania. Pierwszy ogólny zjazd Hanzy w 1356 r. stworzył nowe, szersze i silniejsze ram y organizacji kupców nadbałtyckich. Jednocześnie niemal na wi­downię wystąpił Waldemar IV. Jego akcja w 1361 r.i zdobycie Gotlandii doprowadziły do dalszych ulep­szeń w organizacji związku. Powołana do życia w 1367 r. konfederacja kolońska106 potrafiła wpro­wadzić nowe formy walki — gospodarczej i poli­tycznej — i przechylić szalę zwycięstwa na stronę hanzeatów. Lata wojen duńskich zakończonych po­kojem w Strzałowie określalibyśmy więc już jako okres kryzysu dotychczasowych form działania i szu­kania nowych dróg wyjścia z impasu w jaki dostał się związek kupców Hanzy. Niewątpliwy sukces po­lityczny nie powinien przysłaniać rzeczywistych trud ­ności. Walki z Nowogrodem i Flandrią w 1388 r., rozwój piractwa (słynni Vitalienbriider), konflikty społeczne w Lubece 1408 - 1416 byłyby dalszymi do­wodami narastających trudności. W ciągu XV w. hanzeaci kończyli jeszcze parokrotnie różne wojnyprom ission" sous les ducs de Bourgogne? Revue du Nord 43, 1961, s. 281, gdzie au to r w skazuje na przem iany społeczne prow adzące do silnej po laryzacji w XV w. O statnio ciekaw ie naśw ietla problem działalności Hanzy na tle kryzysu K. F ritze, A m W endepunkt der Hanse.

ios D. Schäfer, Die Hansestädte und K önig W aldem ar von Däne­m ark. Hansische Geschichte bis 1376, Jena 1879.

42

zwycięsko: z Danią w Wordingborgu w 1435 г., z Holandią w Kopenhadze w 1441, z Anglią i Francją w Utrechcie w 1474 r. Były to jednak zwycięstwa powierzchowne a zawierane układy świadczyły o coraz poważniejszym zagrożeniu pozycji Hanzy 107.

Trzeba jednak podkreślić, że trudności wiązały się z handlem prowadzonym w sposób tradycyjny. Jedno­cześnie bowiem od drugiej połowy XIV w. pojawiają się pierwsze przesłanki nowego układu stosunków handlowych w północnej Europie. Należałoby go wią­zać z rozwojem specjalizacji produkcji towarowej różnych krajów. Ostatnie ćwierćwiecze przyniosło zmianę w strukturze wywozu Anglii, która stała się jednym z głównych eksporterów własnego sukna. Na potęgę pierwszej wielkości wyrosła w XV w. Holandia, specjalizująca się w „nowym sukiennictwie” , okrę- townictwie, piwowarstwie 108. W XV w. do wymiany europejskiej włączone zostało zboże polskie, od 1478 r. podbój Nowogrodu przez Iwana III zmienił układ sił gospodarczych w Rosji. Ostatnim akordem przekształ­ceń była wojna ze Szwecją, próby reform Jürgena W ullenwevera w 1533- 1535 r. i wreszcie reorganizacja związku hanzeatyckiego w połowie stulecia 109. Zatem okres badany z punktu widzenia polityki hanzeatyc-

107 м . Hoffm an, Lübeck und Danzig nach dem Frieden zu W ording- borg, HGbl. 1901, podkreśla co praw da sukces jak i odniosła Lubeka, s. 29, ale w ykazuje rów nież jak dalece osłabiła się w następstw ie po­ko ju pozycja Hanzy (tam że, s. 42). Podkreśla to też M. Małowist, Studia z dziejów rzem iosła , s. 413 nn.; K. F ritze, A m W endepunkt der Hanse.

ioe e . M. Carus Wilson, O. Colem an, England's E xport Trade 1275 - " 1547, Oxford 1963; M. M ałowist, Studia z dzie jów rzem iosła, s. 398 nn.;F. Vollbehr, Die Holländer und die D eutsche Hanse, p fin g sb lä tte r des Hansischen G eschichtsvereins, 25, 1936.

io« G. W aitz, Lübeck u n ter Jürgen W ullenw ever und die europäi­sche P olitik , t. 1 -3 , Jena 1855 - 6; P. Simson, Die Organisation der Hanse in ihrem le tzten Jahrhundert, HGbl. 13, 1907, passim .

43

kiej trw ałby ok. 400 lat i dzielił na trzy podokresy— od połowy XII do połowy XIII w., od połowy XIII do połowy XIV w. i od połowy XIV do połowy XVI w. Ten ostatni, najbardziej nas interesujący, który chcie­libyśmy tu naświetlić charakteryzowałby się kryzysem handlu prowadzonego przez związki miast i stop­niowym rozwojem handlu europejskiego w oparciuo możliwości gospodarcze państw nadbałtyckich.

II. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE

I JEGO PRZEMIANY

W jakich warunkach przestrzennych przebiegał pro­ces dziejowy miast nadbałtyckich? Czy środowisko geograficzne przyczyniało się do wytworzenia form działania nad Bałtykiem, było czynnikiem jednoczą­cym, czy dzielącym w poczynaniach miast hanze- atyckich?

Mówiąc o środowisku geograficznym mamy na myśli rzeźbę terenu, nawodnienie, glebę, w arunki bioceno- tyczne, klimat, wreszcie wszelkie efekty gospodarki ludzkiej. Nie roszcząc sobie pretensji do odtworzenia wszystkich zmian zachodzących w przestrzeni — byłoby to bowiem zadanie znacznie przekraczające za­kres i możliwości pracy — pragniemy jedynie zasta­nowić się nad niektórymi czynnikami, które zmieniały w arunki działania ludzkiego. Nawet jeśli nie potrafimy odtworzyć stosunków klimatycznych czy hydrogra­ficznych, to konieczne w ydaje się zwrócenie uwagi na kierunki zmian. Tym samym umożliwi to postawienie hipotezy dotyczącej jakości innych niż obecnie wa­runków życia ludzkiego 1.

i Ogólne w iadomości na ten tem at przynoszą prace: M. D obro­wolska, P rzem iany środow iska geograficznego Polski do XV w., W ar­szawa 1961, s. 5. Por. a rt. ree. T. L alika, HKM 4/1961, s. 827 пп.; К. Buczek, Ziemie polskie przed tysiącem la t (zarys geograficzno- -h istoryczny), W rocław -K raków 1960, s. 5; J . K ondracki, Geografia f i ­

46

Obszarem badanym jest teren działania miast han­zeatyckich, położonych nad Bałtykiem. Z punktu widzenia zatem fizyczno-geograficznego interesować nas będą rejony zwane przez J. Kondrackiego pro­wincjami: obszar Niżu Środkowoeuropejskiego zali­

czanego do obszaru Europy zachodniej, część Niżu Wschodniobałtyckiego, zaliczanego do obszaru Europy wschodniej i część masywu prekambryjskiego plat­formy wschodnioeuropejskiej, zaliczanego do Europy północnej2, z punktu widzenia odrębności morfolo­

zyczna Polski, W arszawa 1965, s. 246; M. S trzem ski, P rzem iany środo­w iska geograficznego Polski jako tła przyrodniczego rozw oju rolnic­tw a na ziem iach polskich (od poł. III tys. p.n.e. do naszych czasów ), Kw. HKM 3/1961, s. 331; Les fleu ves et l 'évo lu tion des peuples, Europe O rientale, P aris 1950.

2 j . K ondracki, Geografia fizyczna , s. 30, 31.

46

gicznych, geobotanicznych i klimatycznych 3 (por. ma­pa I). Tak Niż Środkowoeuropejski, jak i Wschodnio- bałtycki są obszarami zasypania lodowcowego (przy czym zasypanie to na wschodzie jest niewielkie). Cały teren wyrzeźbiony jest przez lodowiec w liczne zagłę­bienia bezodpływowe, pocięty wzgórzami kamienis­tym i i żwirowymi, piaszczystymi równinami. Niż Środkowoeuropejski zasadniczo różni się od Wschod­nioeuropejskiego klimatem i roślinnością; zachód znaj­duje się pod wpływami nadatlantyckich mas po­wietrza, wschód — należy do przejściowej strefy kontynentalnej. Różnice klimatyczne widoczne są w szacie roślinnej (występowanie buka, dębu bez- szypułkowego, jaworu, oraz — z pewnymi odchy­leniami — jodły, świerku i innych gatunków drzew). Niż Środkowoeuropejski, szeroki na ok. 200 km ciągnie się od Wezery poprzez szerokie pradoliny Łaby i Odry, piaszczyste, podmokłe wrzosowiska i lasy Lüneburger Heide, liczne depresje. Wzgórza morenowe osiągają wysokość do ok. 300 m n.p.m., ale przeciętne są niższe. Gdzieniegdzie pod cienką skorupą utworów lodowco­wych wychodzą starsze fazy geologiczne. Podobny krajobraz morenowy rozciąga się od Danii do zlewiska Dźwiny 4.

Zupełnie różne są w arunki fizykogeograficzne na terenie Fennoskandii. Archaiczna prekam bryjska płyta 5 popękana i rozczłonkowana działaniami erozji, lodowca i nowszych ruchów górotwórczych stanowi urozmaicony krajobraz górski o rwących górskich rzekach i bogatych zasobach rud żelaza. Na południe

3 W. Szafer, Zarys ogólnej geografii roślin, W arszawa 1952, s. 22 podkreśla fak t zgodności k lim atu z właściw ym dlań spek trum bio­logicznym.

4 S. Pawłowski, K ryteria m orfologiczne i inne w ocenie dy lu w iu m Danii i Polski, Kosmos, R. LV, 1930, seria A, Lwów 1931, s. 316.

5 j . Lewiński, Historia Ziem i, W arszawa 1956, s. 81.

47

duże jeziora i żyźniejsze równiny dodatkowo uroz­maicają krajobraz znajdujący się pod wpływem różno­rakich czynników klimatycznych. Na zachodzie wi­doczny jest wpływ Atlantyku, wschód charakteryzuje raczej klimat kontynentalny.

Trzy prowincje, różne pod względem klimatu, świata zwierzęcego i roślinnego, częściowo rzeźby i gleb, złączone są położeniem nad rynną bałtycką6. Śród­ziemne morze północy mimo swych niewielkich roz­miarów (430 000 km2) posiada zróżnicowany charakter tak fizjograficzny, jak i tym samym pod względem fauny. Skagerrak, K attegat oraz cieśniny duńskie (Wielki Bełt, Mały Bełt, Sund) stanowią jak gdyby zwężającą się zatokę Morza Północnego, która w za­chodniej części — Kattegat — ma podobny do tego ostatniego stopień zasolenia (30%o), spadający w splo­cie cieśnin duńskich do 10-12%o. Bałtyk właściwy —- tzw. basen środkowy — mający kształt odwróconej litery L, płytki (przeciętna głębokość 55 m, ale z rzad­kimi głębiami dochodzącymi do 459 m) zawiera6 - 8%o soli. Natomiast wcinająca się na północ Zatoka Botnicka ma niemal słodką wodę (3%o), odcięte od otwartego morza zalewy zawierają jeszcze mniej soli (np. Zatoka Pucka 0,005%o). Nie są to jednak stałe liczby. Dopływ wody oceanicznej do dolnych warstw powoduje dużo większe zasolenie tych ostatnich od w arstw górnych. W cieśninach duńskich w warunkach zachodniej cyrkulacji powietrznej zasolenie zwiększa się do 30%o, w warunkach wschodniej cyrkulacji spada do 10%o. Płytkość Bałtyku, oddalenie od Oce­anu i wydłużenie południkowe wpływają na specjalne

e E. G. Woods, The Baltic Region. A s tu d y in Physical and Human G eography, London 1937, s. 1, 35 nn.; K. Górski, Polska w zlew isku B a łtyku , Gdańsk 1947, s. 7 nn.; K. Demel, B ałtyk , Czas. Geogr., t. XXVI, z. 4, 1955; J. K ondracki, Geografia fizyczna , s. 158 nn.

48

stosunki termiczne. Amplituda średniej tem peratury jest znacznie większa niż na sąsiednim Morzu Pół­nocnym. Na zachód od K attegatu tem peratura powie­rzchni morza waha się od 5° do 16° С w ciągu roku. Na Bałtyku występują nawet niekiedy w zimie tem ­peratury ujemne (zamarzanie znacznych połaci morza), w lecie natomiast dochodzą do +18° C. Surowsze

II. Zlewisko Bałtyku wg K. Górskiego

zimy, cieplejsze lata powodują z kolei odpowiednio mniejszy wpływ morza na klimat. W arunki naturalne Bałtyku sprzyjają — mimo zamarzania — żeglowności. Stosunkowo niskie fale (do 3 m) minimalne wahania poziomu spowodowane przypływami i odpływami, ułatw iają żeglugę i dobijanie do przybrzeżnych przy­stani. Od południa i ze wschodu wpadają do Bałtyku

4 — Późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 49

żeglowne rzeki (por. mapa II) ułatwiające komuni­kację z rozległymi obszarami zlewiska tego morza: Newa i jeziora, które łączy z morzem, Dźwina, Nie­men, Wisła, Odra. Przez jez. Ładogę i Onegę można było stosunkowo łatwo zbliżyć się do zlewiska Morza Białego, przez Wyżynę W ałdajską dotrzeć do źródeł Wołgi i Dniepru — wpadających do mórz Kaspijskiegoi Czarnego, wreszcie równoleżnikowe pasy wielkich dolin Niżu Środkowoeuropejskiego ułatwiały komu­nikację na zapleczu południowego wybrzeża Bałtyku, między Wisłą, Odrą i Łabą. Biebrza i Narew, Noteći W arta, Hawela i Szprewa tworzą wodne ciągi komu­nikacyjne stosunkowo łatwe do połączenia.

Jakie czynniki składowe krajobrazu uległy zmianom, w jakim kierunku zmierzały te zmiany oraz jakie czynniki determinowały w okresie nas interesującym możliwości działania gospodarczego? Teza, której udokumentowanie jest troską wielu przedstawicieli historiografii światowej, mówi, że w ciągu ostatniego tysiąclecia uległy zmianie wszystkie czynniki składowe środowiska naturalnego. Jest to truizm, jeśli się weź­mie pod uwagę działalność człowieka. Warto jednak zastanowić się chwilę nad niektórymi elementami środowiska: rzeźbą pionową, glebami, wodami, kli­matem, szatą roślinną i fauną.

Poczynając od XII w. zmienia się w sposób widoczny szata roślinna i to zmienia się w dwojakim sensie. Po pierwsze uległa znacznemu przerzedzeniu, po dru­gie — nastąpiło częściowe wyparcie jednych gatunków roślin przez inne. Literatura przedmiotu zgodnie przyj­muje, że do XII/XIII w. powyżej połowy powierzchni ziem nadbałtyckich zajmowały lasy, oczywiście nie rozmieszczone równomiernie. Finlandia pokryta była niemal cała lasami zajmującymi także znaczne obszary Inflant, Prus i Pomorza. Na Pomorzu, podobnie jak

50

na obszarze Meklemburgii i Danii, występowały czę­ściej uprawne terytoria bezleśne7. Do XVII w. — według przybliżonych obliczeń — ok. 20-25% lasów uległo wytrzebieniu, szczególnie na obszarach Niżu Środkowoeuropejskiego. Również skład drzewostanu uległ zmianie w interesującym nas okresie. Połu­dniowe wybrzeża Bałtyku zalesione były drzewami liściastymi (dęby, buki, graby, lipy i wiązy). Bardziej na północ przeważał bór świerkowo-jodłowy (ok. 60% powierzchni) z dużą domieszką sosny (ok. 15%). Są­dząc z badań palinologicznych, XII w. przyniósł po­czątki zmian łączonych z nadejściem subatlantyku III, charakteryzującego się oziębieniem i wahaniami wil­gotności 8. Wraz z osuszeniem i oziębieniem rozpoczęło się przesuwanie granicy dębów i grabów, wiązów, buków (klasa Querco Fagatea) na południowy zachód, zmniejszyła się ilość brzozy, rozprzestrzeniła się sosna (dochodząc do 45% powierzchni) na miejsce świerku (ok. 30%). Zjawisko trzebieży łączyć należy z roz­wojem osadnictwa, a także — co w przypadku basenu Bałtyku ma szczególne znaczenie — z eksportem drewna i produktów leśnych na użytek krajów Europy zachodniej. Zmiany w szacie leśnej musiały wiązać

7 M. Strzem ski, P rzem iany, s. 344; K. Buczek, Ziem ie polskie, s. 34, tam że lite ra tu ra . K. Slaski, Zasięg lasów Pomorza w osta tn im tysiąc­leciu, P. Zach. 1951 (z. 5 -7 ); H. M ortensen, Die m itte la lterlichen deu­tsche K ulturlandschaft und ih r V erhältn is zur Gegenwart, Viert. Jah r. f. Soz. u. W irtsch. Gesch. 45, 1958, s. 17; C. Schott, Die N a tur­landschaften Schlezw ig - H olstein, N eum ünster 1956; J. Jaakkola , Ge­schichte Finnlands im M ittelalter, Helsinki 1959, s. 2; F. Mager, Der W ald in A ltpreussen als W irtschaftsraum , Köln - Graz 1960, s. 27. Por. kry tyczne uwagi K. Buczka, Nowa praca o historii lasów w Prusach, Zap. Hist. 3, 1963, s. 443.

8 J. Stasiak, Badania nad staro ży tn ym krajobrazem Pojezierza Suw alskiego w rejonie Szw ajcarii, B iałystok 1965, s. 29, 34; J. Kon­drack i, Studies on the N atural Landscape in the M azurian Lake Di­stric t, P.G. t. 31, 1959, suppl., s. 111. W obu pozycjach odsyłacze do prac R. S. Tüxena i jego szkoły re feru jących badania nad rek o n stru k ­cją k ra job razu m etodą analizy pyłkow ej.

51

się ściśle z popytem na określone gatunki drewna. Najczęściej importowane było drewno dębowe (wań- czos, klepka i dyle), następnie sosnowe (maszty), osinowe i cisowe 9, co jest o tyle istotne, że w XII-XIII w. dały się zaobserwować zmiany w występo­waniu tych właśnie gatunków. Po drewno dębowe trzeba było — wykorzystując spławne dopływy Bał­tyku — jeździć coraz dalej, natomiast u schyłku wie­ków średnich, w okresie dużego zapotrzebowania na budulec okrętowy, sosny masztowe przez krótki czas rosły niedaleko morskich wybrzeży.

Zmiany w charakterze zalesienia, a co za tym idzie zmiany charakterystycznych dla nich spektrów bio­logicznych wypływały — chyba przede wszystkim— ze zmian stanu nawodnienia. I znowu należałoby spojrzeć na to zagadnienie od dwóch stron. Po pierw­sze zmieniała się aktywność morza, po drugie — zmie­niał się poziom wód gruntowych i wód otwartych. Nie wchodząc w skomplikowane i chyba do końca nie wyjaśnione przyczyny wzmożonej aktywności oceanu, stwierdzić wypada, że współczesna geografia wiąże transgresje ze zmianami klimatycznymi i — na ogół zgodnie — stoi na stanowisku następujących okresów: okres spokoju po transgresji karolińskiej poprzedzać miał w XI-XII w. okres szczególnie silnego atako­wania i niszczenia lądu w okresie tzw. transgresji późnośredniowiecznej (XIII-XV w.). Następnie aż do początku XVIII w. trw ał kolejny okres spokoju po­przedzający do dziś dnia działającą aktywność zwaną transgresją nowożytną 10. Dla linii brzegowej Bałtyku

9 Th. Hirsch, Danzigs Handels-und G ew erbsgeschichte u n ter dem H errschaft des D eutschen Ordens, Leipzig 1858, s. 253. Por. też: H. Obu- chow ska-Pysiow a, O handlu drew nem w Polsce X V I w ., Sylwan 4/1964, s. 57.

10 J. P. B akker, The Significance o f Physical Geography and Pedo­logy fo r Historical Geography in the N etherlands, T ijschrift voor econom ische en sociale geografie 49, 1958, s. 218 nn. Por. też M. K ii-

52

transgresje oceaniczne miały o wiele mniejsze zna­czenie niż dla wybrzeży Morza Północnego. Ale wzmo­żona aktywność oceanu musiała wpływać na większe zasolenie wód na wschód od cieśnin duńskich. Jeśli zaś — jak na to wskazują badania — transgresja późnośredniowieczna była szczególnie silna, to wa­runki naturalne w Bałtyku musiały być inne niż w czasach nowożytnych. Inny procent zasolenia wody mógł stworzyć w arunki korzystne dla pojawienia się licznych ławic śledzi, które w XII w. pojawiały się w okolicach Rugii i Pomorza, by w XIII w. przenieść się do wybrzeży Skanii, a w XV w. były już zjawis­kiem rzadkim na Bałtyku 11. Czy zatem nie można by postawić tezy, że obok przyczyn społeczno-gospodar­czych na rozwój i upadek hanzeatyckiego handlu rybami wpływały także ruchy oceaniczne?

Duże zmiany hydrograficzne zachodziły na obszarach niżowych, otaczających Bałtyk od zachodu, południa i wschodu. W okresie od XII w. następowało wyraźne opadanie wód gruntowych; zamulanie i wysychanie jezior i bagien. Opadaniu poziomu wód, stepowieniu sprzyjała redukcja przestrzeni leśnych, spełniających funkcje naturalnych zbiorników wilgoci. Dla stopnia nawilgocenia gleby duże znaczenie ma rodzaj lasu. Lasy liściaste w znacznie większym stopniu przetrzy­m ują wodę niż iglaste. Wahania skrajnych przepły­wów na terenach lasu z podszyciem nie przekraczają stosunku 1 : 10, także wahania na obszarach o nie­wielkim zalesieniu świerkowym — 1 : 1000 12. Te pro­

m aszewski, Holandia, Geografia Pow szechna, t. III, W arszawa 1965, s. 325; G. Coolman, Het W estvlaam s Houtland. Ontstaan en evolu tie van na tuur en kultuurlandschap, Het H outland, III, 1961, z. 3-4.

11 O. Blümcke, S te ttin s Hansische S tellung und Heringshandel, in Schonen, Baltische S tudien A.F. 37, 1887, s. 138 nn.; G. Doorm an, Nog- m als de m ideeleuw se haringsvisserij. B ijdragen voor de Geschiedenis der N ederlanden 14, S ’G ravenhage-A ntw erpen 1959, s. 104 nn.

12 к . Buczek, ziem ie polskie, s. 58 nn.; tam że lite ra tu ra .

53

porcje tłumaczą w dużym stopniu zmiany osadnicze zauważone przez T. Wąsowicz 13. Stwierdziła ona, że w pasie wielkich dolin osady otw arte i grody w XII - -XIII w. zostały przeniesione na wyższe tereny dolin

rzecznych, tłumacząc to zmianami klimatycznymii większym nawodnieniem kraju. Prawdopodobne wy­daje się inne wyjaśnienie. Rozwój sieci osadniczej w XII - XIII w. w dorzeczu górnego biegu Wisły czy Odry niszczył w dużym stopniu lasy. Doroczna fala po­wodziowa szybciej i gwałtowniej spływała do morza, zalewając niżej położone miejscowości i zmuszając mieszkańców do przeniesienia się wyżej. Wydaje się też, że nasilenie fal powodziowych wiązać można z szybszym powstawaniem jezior deltowych usypy­wanych przez Wisłę i Odrę — Druźna i Dąbia — jesz­cze bowiem na przełomie XIII i XIV w. Druźno miało połączenie z zalewem 14. Osuszenie terenu wiązało się z powstawaniem torfowisk w miejscach wyschniętych jezior. Co za tym idzie, zmniejszały się tereny po­łowów, utrudniana była komunikacja wodna 15, a uła­twiana komunikacja lądowa. Powiększała się ilość gruntów ornych i — w wyniku działalności ludzkiej— niekiedy urodzajnych madów 1б.

13 w w ystąpieniu na IV M iędzynarodowym Kongresie Archeologii Słow iańskiej w W arszawie 1965 r. o przenoszeniu osadnictw a w dolinie Wisły w X III w. m otyw ując to większą ilością wody lub częstszymi burzam i; też K. Górski, Z problem atyki geografii h istorycznej: w pływ k lim a tu , Kw. HKM 3, 1965, s. 548.

14 H. B ertram , w . La Baume, O. Kloeppel, Das W eichsel — Nogat Delta , Danzig 1924; Z. M ikulski, W ielkie zm iany hydrograficzne w del­cie W isły. Gazeta O bserw atora PIHM, t. 17, 1964, n r 3, s. 3.

15 Przyw ilej z 1447 r. De libertate in flu v io s Regis, Vol. Leg., t. II, s. 686 w ydany przez Kazim ierza Jagiellończyka i postanaw iający wol­ność żeglugi na rzekach św iadczy o spławności rzek dziś już nie w ykorzystyw anych do tran sp o rtu tow arów (Prosną, Tyśm ienica), jak również o zm ianach jak ie w spławności tych i Większych rzek za­chodziły.

iß Por. M. Strzem ski, Przem iany , s. 331; Z. Ludkiewicz, Osady ho­lenderskie na nizinie sartaw icko-now skiej, T oruń 1934, s. 26 nn.;

H

Linia brzegowa południowego wybrzeża Bałtyku ulegała znacznym zmianom (aczkolwiek mniejszym niż nad Morzem Północnym). Prądy morskie usypywały mierzeje — Kurońską, Wiślaną, Helską. Jeszcze w XIII w. Mierzeja Wiślana, a w XVII Helska sta­nowiły łańcuch piaszczystych wysp i mielizn, między którymi istniały dogodne przejścia dla statków. Usy­pywanie jednolitych wałów, zmiany w głębokości kanałów wiodących do portów położonych z dala od pełnego morza stanowiło jedną z ważniejszych trosk mieszkańców Królewca, Elbląga, Gdańska, Szczecina, Gryfii czy Rostocku w ciągu ostatnich 700 l a t 17. Ni­szcząca działalność morza widoczna jest w zmianach linii brzegowej Rugii i Księstwa Pomorskiego. Ogólnie rzecz biorąc południowe, nizinne brzegi morskie były w średniowieczu bardziej poszarpane niż obecnie, zatoki sięgały dalej w głąb lądu, komunikacja wodna była — dla lekkich ówczesnych statków •— znacznie łatwiejsza 18.

Ważniejszym i jeszcze bardziej skomplikowanym czynnikiem wpływającym na działalność człowieka był klimat. Ostatnio historycy starają się odtworzyć warunki klimatyczne wykorzystując metody astro -’ nomiczne, geograficzne, archeologiczne, biohistorycz-

I. Baranow ski, Wsie holenderskie na ziemiach polskich, P.H., t. 19, 1915, s. 65 nn.

i" W. Quade, Die historische T ie fe in der Frischen Nehrung, M it­teilungen des W estpr. G eschichtsvereins 1925, Jg. 24 s. 1 nn.; R. A. H. N ord­m ann, Die Entstehung des Sekundären Delten der Elbinger W eichsel und Nogat, Danzig 1937. Por. też F. P rüser, Die Balge-Brem ens m it­tela lterliche Hafen. S tädtew esen und B ürgertum als geschichtliche K räfte . G edächtnisschrift fü r F ritz Rörig, Lübeck 1953, s. 477 nn.

18 Por. in te resu jące próby rek o n stru k cji wczesnośredniowiecznej linii brzegowej na Rugii F. Dwars, Der angebliche Landzusam m enhang zw ischen Rügen und dem Rüden, B altische S tudien N.F. 45, 1958; S. M ielczarski, Truso, s. 20; A. Zbierski, Port G dański, s. 101; P. Sonntag, Strandverschiebungen und alte Ilüsterlin ien an der W eichselm ündung bei Danzig, Zeitschr. d. W estpr. Geschver. 50, 1908.

55

ne 19. Klimat, jak zwracała na to uwagę dotychczasowa literatura, może wywierać wpływ na demografię. Skra­canie się lub wydłużanie wegetacyjnych czy — według określenia E. R om era20 — dłuższych okresów gospo­darczych, wpływało na ograniczanie terenów upraw­nych. I tak, już w czasach historycznych osadnictwo na Grenlandii zanikło, czy uległo znacznemu ogra­niczeniu, a w Alpach w zrosło21. E. Carpentier pod­budowała starszą tezę mówiącą o bezpośrednim wpły­wie klimatu na zdrowie i podkreśliła możliwości powiązań epidemii średniowiecznych z pogodą22. Po­gorszenie się klimatu wpływać by miało bezpośrednio na wzrost śmiertelności. Wreszcie zwracano uwagę na zależność między wysokością zbiorów, i tym samym możliwościami wyżywieniowymi a stosunkami klima­tycznymi 23. Pierwsze zagadnienie — ograniczenie lub rozszerzenie stref osadniczych — nie dotyczy obszaru naszych zainteresowań. W ciągu XII - XV w. widoczne jest stopniowe — choć nieregularne — rozprzestrze­

i» O statnio H. M irosek, Zagadnienie zm ian i wahań k lim a tu po epoce lodow ej, Kw. HKM 2/1966, s. 243 пп.; K. Buczek, Ziem ie polskie, s. 48; J. M oniak, O w pływ ie prądu G olfowego i lodów na klim at E uropy, Kosmos B. 1930, s. 129, 146; K. Górski, Z problem atyki geo­grafii h istorycznej, s. 549, E. Le Roy L adurie, Histoire et clim at, A nnales ESC 1959, n r 1, s. 13-34; tenże, A spects h istoriques de la nouvelle climatologie, Revue Hist. 1/1961, s. 14 -15; tenże, La confe­rence d ’Aspen sur le clim at des X I e e t X V I e s., Annales ESC 1963, s. 764 - 6; G. B eaujouan, Le tem ps historique. L 'H istoire et ses m e ­thodes 1961, s. 59. Zestawia prob lem atyką G. U tterström , Climatic F luctuations, and Population Problem s in Early M odern H istory. The Scandinavian Economic H istory Review t. II, 1959, s. 3 - 45.

20 E. Rom er, O kresy gospodarcze w Polsce, W rocław 1949, s. 6.21 E. Le Roy Ladurie, Climat e t récoltés a u x X V II e et X V III e s

Annales ESC, 1960, s. 435 - 469; G. U tterström , Clim atic Fluctuations, s. 8.22 E. C arpen tier, Famines et épidém ies dans l ’histoire du X IV e,

Annales ESC, 1962, s. 1062 - 92. Por. też M. D. Grm ek, Géographie m edicale e t histoire des civilisation, Annales ESC, 1963, s. 1071 - 97, gdzie om ówienie lite ra tu ry pośw ięconej dziejom m edycyny.

23 H. Flohn, K lim aschw ankungen im M itte la lter ' und ihre histo­risch-geographische B edeutung , B erichte zur deutschen Landeskunde 7, H. 2, 1950, s. 347 - 357; J. Olagüe, Les changem ents de clim at dans l’histoire, Cahiers d ’h isto ire m ondiale VII 1963, s. 638 - 674.

56

nianie się osadnictwa w Finlandii i Szwecji, rozwój kolonizacji wewnętrznej we wszystkich krajach nad­bałtyckich, które to zjawiska prościej można wiązać ze zmianami w zakresie sił wytwórczych. Migracja — jak to słusznie wskazał Th. P enners24 — wiąże się niekiedy ze skutkami epidemii, ale wydaje się, że tłumaczenie tych ostatnich zmianami klimatycznymi jest tylko jedną z hipotez, którą należałoby udowodnić. W chwili obecnej jest to o tyle trudne, że nasilenie epidemii jest niekiedy w argumentacji historyków dowodem na istnienie zmian klimatycznych i jedno­cześnie pozwala na wysunięcie przypuszczenia o wpły­wie zmian klimatycznych na nasilenie epidemii. Waż­niejsze wydaje się inne spostrzeżenie, wiążące zmiany klimatyczne z wahaniami produkcji rolnej. Przy ich formułowaniu należy jednak zachowywać dużą ostroż­ność. Badania krótkich odcinków czasowych niewiele wyjaśniają. H. Slicher van Bath przekonująco dowiódł, że produkcja zboża zależy od układu stosunków kli­matycznych 8 faz w ciągu ro k u 25. Rzecz prosta, od­tworzenie stanu ośmiu pór roku w ciągu dłuższych odcinków chronologicznych średniowiecza — a nawet czasów nowożytnych -— jest na razie niemożliwe wobec ubóstwa źródeł. W tym stanie rzeczy powstaje pytanie, czy nie należy zgodzić się z poglądami — w Polsce już od dawna sformułowanymi przez W. Sem­kowicza — głoszącymi niezmienność klimatu w okresie III subatlantyku, czyli w okresie nas interesującym 26.

24 Th. Penners, Fragen der Zuw anderung in den H ansestädten des späten M itte la lters, HGbl. 1965, s. 12 - 45.

25 в. H. Slicher van Bath, Die Europäische A grarverhältnisse im17 und der ersten H älfte des 18. Jhs. A. A. B ijdragen 13, 1965, s. 141; Tenże: Les problèm es fo n d a m en ta u x de la société, W ageningen 1965, s. 9, gdzie omawia w arunki idealnego k lim atu dla p rodukcji zboża.

2в w. Semkowicz, Zagadnienie k lim a tu w czasach h istorycznych, P.G ., t. 3, 1922, s. 34. Badania dotyczące np. opadów w ciągu osta t­

57

Aby jednak zamknąć sprawę badań klimatycznych w okresie XII - XV w. należałoby jeszcze przeanali­zować czy w trybie życia ludności zamieszkałej nad Bałtykiem nastąpiły jakieś zmiany, które można wy­tłumaczyć tylko wahaniami klimatu. Wydaje się, że istotne znaczenie miał tu okres żeglowności po Bał­tyku, a raczej przerwa w żegludze spowodowana po­krywą lodową lub niesprzyjającymi warunkami atmosferycznymi. Niestety stan źródeł nie pozwala na dokonanie precyzyjnych obliczeń. Ponieważ jednak wyciągnięcie wniosków dotyczących długich cykli jest warunkiem koniecznym przy omawianym zagadnieniu spróbujmy wykorzystać te źródła wysoce niedosko­nałe, które posiadamy. Od drugiej połowy XIII stulecia zachowała się korespondencja dyplomatyczna miast hanzeatyckich leżących nad Bałtykiem. Od połowyXIV w. jest ona na tyle obfita, że pozwala na wyciąg­nięcie wniosków dotyczących pierwszej i ostatniej daty kontaktów między miastami. Oczywiście, należy zdać sobie sprawę, że nie każda informacja może wiązać się z datą żeglugi morskiej, że dużą rolę odgry­wały także kontakty lądem. Wydaje się jednak, że moż­na wysunąć pewne hipotezy. Biorąc pod uwagę tylko miasta nadmorskie, i — przede wszystkim — długi cykl około 200 lat, liczne błędy mogą się tu znieść i w efek­cie uzyskamy krzywą, która obrazować będzie wahania długości przerwy zimowej. Warunkiem koniecznym przy tak nieprecyzyjnym działaniu będzie oparcie się na jednolitym typie źródła, jakim są akta recesów

nich la t 140 zdają się potw ierdzać tezę o w ahaniach w yrów nyw anych w ciągu dłuższego okresu; Z. Kaczorowska, Opady w Polsce w prze­kro ju w ielo letn im , W arszawa 1962, s. 96 nn., przy czym zaobserwowane różnice dochodzą w ciągu 35-letnich okresów do 25°/o. J. Ostrom ęcki, W iekow e wahania opadów w północnych zlewniach środkow ej E uropy , Gosp. wodna, R. 8, n r 4, W arszawa 1948, s. 70.

58

T a b e l a 1Długość przerw y zimowej na B ałtyku w latach 1256 - 1530

LataPrzybliżona da ta p ierw ­szego rejsu

I P rzeciętna dłu- ¡ |Liczba I gość przerw y | Liczba I

w zm ianek w żegludze ;wzmianek :ł (liczba dni) : i

1256 - 1295 i 18 II 1 5 1 56 ' 21312 - 1330 13 III i 3 i1343 - 1359 , 4 II i 7 85 31361 - 1369 5 II 7 69 31371 - 1379 8 III 6 76 i 11381 - 1389 1 2 II 9 90 1 41391 - 1400 20 I 10 45 91401 - 1410 . 25 I 10 37 91411 - 1420 , 1 II 1 9 80 1 61421 - 1430 1 15 I 10 i 43 i io1431 - 1440 : 20 I ; io i 60 101441 - 1450 23 I 10 49 101451 - 1460 ' 12 II 10 76 1 91461 - 1470 ' 17 II ¡ 10 94 101471 - 1480 j 10 I j 10 82 101481 - 1490 12 II 10 122 91491 - 1500 19 II 10 , 70 81501 - 1510 5 II 10 80 ; 91511 - 1520 ; 10 II ! io ! 102 ' 81521 - 1530 9 II 9 80 8

hanzeatyckich27. Obawy, iż w miarę rozwoju kores­pondencji dyplomatycznej zwiększa się liczba wzmia­nek i tym samym kurczy się okres przerwy zimowej rozwiewa tab. 1, która oparta jest na obliczeniu śred­nich arytmetycznych kolejnego dnia roku pierwszej wymiany korespondencji, a więc daty dziennej i prze­ciętnej długości przerwy zimowej w odcinkach 10-let- nich. Poza stwierdzeniem, że wnioski nie są uw arun­kowane ilością źródeł, których zasób zwiększa się w ciągu XV w., trudno na podstawie tej tabeli uzys­kać jakieś ogólniejsze informacje np. co do kierunków zmian. O wiele więcej daje wykres mediany okresów

27 h r i, u , n i . (Hanserezesse, Leipzig 1873 - 94, 19 tomów, wyd.: cz. I, K. Koppm an, II cz. G.v.d.Ropp, III cz. D. Schäfer).

59

13-letnich obrazujący długość przerwy zimowej na Bałtyku 28.

Przebieg krzywej wykresu 1 wykazuje ciekawe tendencje. Można na jej podstawie przypuszczać, że przerwa zimowa zmniejszała się do trzeciego dziesiątka

Tabela 2Długość przerw y zimowej na B ałtyku

(podstawa do w ykresu 1 opartego na m edianie 13-letniej)

Rokzm ia­

ny

Liczbadni

Rokzm ia­

ny

Liczbadni

Rokzm ia­

ny

Liczbadni

Rokzm ia­

ny

Liczbadni

Rokzm ia­

ny

Liczbadni

1364 83 1422 50 1451 151 1469 110 1484 801385 85 1423 63 1455 132 1474 104 1487 961390 73 1424 62 1456 106 1476 102 1489 801396 57 1425 98 1459 105 1477 103 1496 751401 73 1426 95 1461 91 1478 96 1497 881403 68 1436 70 1463 80 1480 761411 63 1443 121 1465 1131416 47 1444 1221417 33 1449 132

XV w., następnie rosła do lat siedemdziesiątych tego stulecia, by ponownie niewiele zmniejszać się do poło­wy XVI w. Ogólniejsze wnioski można by ująć w pun­k ty następujące: od połowy XIV do połowy XVI w. w dziejach przerwy zimowej dadzą się zaobserwować3 okresy, których istnienie można wytłumaczyć waha­niami klimatycznymi: okres 1 — stosunkowo łagodnych1 łagodniejących zim, a więc sprzyjający zapewne wy­mianie handlowej na szlakach morskich i nie tylko morskich. Jak wynika z porównania z dziejami politycz­nymi Hanzy okres ten można wiązać z dużą ekspansją polityczną i gospodarczą związku, choć dalecy jesteśmy od bezpośredniego łączenia ze sobą obu zjawisk; okres2 — gwałtownie zaostrzających się zim w ciągu na­

28 Zestaw ienie wzm ianek z HR I, II, III.

60

stępnego półwiecza, co za tym idzie rosnących trud ­ności w żegludze (znowu na marginesie tych rozważań warto przypomnieć, że w latach sześćdziesiątych poja­wiły się na Bałtyku pierwsze karawele — por. niżej);

2 0 -

< 4 - - - - - - - - - 1- - - - - - - - - - n — i- - - - - - - - - - 1- - - - - - - - - 1- - - - - - - - - - 1- - - - - - - - - г — i- - - - - - - - - - 1- - - - - - - - - - 1- - - - - - - - - 1- - - - - - - - - - Г — I- - - - - - - - - 1- - - - - - - - - 1- - - - - - - - - - 1 I I. 1350 1370 1390 1410 1430 1450 1470' 1490 1510 1530 L a t a 1360 1380 1400 1420 1440 i46o 1480 1500 1520

1. Przerwa zimowa na Bałtyku (mediana 13-letnich okresów)

okres 3 — od ostatniej ćwierci XV stulecia znowu pewnego złagodzenia klimatu,- przy czym jednak ostrość zim była większa niż w wieku XIV. Niedo­skonałość posiadanego m ateriału źródłowego skłania też do bardziej uproszczonej interpretacji: w pierwszej połowie XV w. nastąpiło zaostrzenie klimatu, ogra­niczające możliwość zimowej żeglugi bałtyckiej. Warto podkreślić, że literatura przedmiotu zestawiana przez G. U tterström a dochodzi do zbliżonych wniosków, widząc zaostrzenie zim szczególnie w latach 1429 - 1445

61

i ogólnie biorąc — w XV w 29. Zjawisko to szczególnie w XVI w. notowane jest i przez innych badaczy uży­wających nawet dla drugiej połowy XVI w. określenia „małego okresu zlodowacenia” 30.

Czy wykres powyższy oparty na medianie może stanowić punkt wyjścia dla wyciągania szerszych wniosków? Zagadnienie przerwy zimowej nie ogra­nicza się jedynie do sprawy transportu. Jak wykazała dyskusja na ten te m a t31 między E. Cieślakiem i St. Matysikiem, można mówić o różnorakich przyczy­nach wydawania prawnych zakazów odbywania że­glugi w okresie przerwy zimowej. Podnoszona przez St. M atysika teza, że zakazy żeglugi w tym czasie były narzędziem polityki handlowej jest w pewnym stopniu do przyjęcia: istnienie przerwy inspirowało niektóre formy działania kupców. Ale ważną przy­czyną wydania zakazów — i tu jesteśmy zgodni z E. Cieślakiem — były warunki atmosferyczne i nie­bezpieczeństwa zimowej żeglugi. Rzecz ciekawa: miasta hanzeatyckie już w XIII w. zajmowały się tą sprawą, ale jak słusznie wskazuje E. C ieślak32 nasi­

2» G. U tterström , Climatic F luctuations , s. 15; H. Flohn, K lim a- Schw ankungen, s. 350; A. Kosiba, Problem w ahań klim a tycznych i lodowaceń, Cz. Geogr., t. XVII, 1946, także widzi najzim niejszy okres w połowie XV w.

30 e . Le Roy Ladurie, Histoire et c lim at, s. 25; J. P. B akker, The Significance o f Physical Geography , s. 230; B. H. S licher van Bath, Die europäischen Agrarverhältn isse , s. 140. To sam o k o n sta tu je S. In ­gioi, H istoryczne asp ek ty zjaw isk klim atyczno-m eteoro log icznych na Śląsku od X V I do pol. X IX w .t Spraw ozdania W rocław. Tow. Nauk. 17, 1962, A, s. 86.

31 E. Cieślak, z zagadnień historii prawa m orskiego na B a łtyku i Morzu Północnym . (Przerwa w żegludze m o rsk ie j w okresie późnej jesieni i z im y Według postanow ień Zw iązku H anzeatyckiego z X IV i X V to.), р . Zach. z. 1- 2 , 1951, s. 85 - 99; S. M atysik, Zagadnienie zim ow ej przerw y w b a łtyckie j żegludze H anzy w X IV i X V w .y Za­piski T.N. w T oruniu, t. XVI z. 1- 4, s. 128; E. Cieślak, N iektóre zagadnienia hanzeatyckiego handlu i transportu m orskiego , P. Zach. 1952, s. 433 - 450.

32 E. Cieślak, z zagadnień, s. 90 nn.

62

lenie akcji ustawodawczej w tej dziedzinie przypada dopiero na wiek XV. Postanowienia dotyczące przerwy podejmują zjazdy z lat 1398, 1401, 1402, 1403, 1412, 1417, 1434, 1470 33. Porównanie ożywienia działalności ustawodawczej z realnymi warunkami żeglugi, które staraliśmy się przedstawić w wykresie 1, wskazuje na daleko idącą zbieżność: zjazdy zajmowały się przerwą w żęgludze w okresach zaostrzających się zim! Jest to zrozumiałe i potwierdza tezę E. Cieślaka: u tru ­dnienia w żegludze, wzrost katastrof, większe straty— wszystkie te względy zmuszały kupców hanze- atyckich do podjęcia prób ograniczenia żeglugi w zimie. Z tego wypływa wniosek następny: częste powtarzanie zakazów świadczy o ich nieskuteczności. Nieskuteczność ta szczególnie ostro występowała w okresach sprzyjających żegludze na Bałtyku. Za­kazy wówczas nie były potrzebne, straty się zmniej­szały, malało ryzyko. Dopiero straty poniesione w ciągu jednej lub kilku ostrzejszych zim zmuszały do ponawiania zakazów. Na początku XV w. uchwały w Lubece 1403 r. określały czas przerwy zimowej na okres od świętego Marcina do K atedry św. Piotra w Antiochii, a więc od 11 XI do 22 II. Transporty śledzi i piwa miały skrócony okres przerwy — od św. Mikołaja (6 XII) do Matki Boskiej Gromnicznej (2 II). W pierwszym przypadku przerwa miała zatem wy­nosić 103 dni, w drugim — 58 dni. Według rocznego zestawienia (tab. 2) mediana w tymże 1403 r., do­tycząca nie przepisów a rzeczywistej przerwy, wy­nosiła 68 dni. Różnice — nawet jeśli byłyby większe ;— nie powinny dziwić. Po pierwsze zakaz żeglugi dotyczył transportu towarów na większych statkach, po drugie — już częstotliwość wydawania zakazów

33 HR, I, 4, s. 503 § 3; I, 5, S. 61 § 15, s. 128 § 2; I, 5, s. 158 § 33, I, 6, s. 397 § 33 - 35. Przepisy zestawia E. Cieślak, z zagadnień, s. 99.

63

wskazywała, jak wyżej stwierdziliśmy, na ich nie­przestrzeganie.

Można zatem kontynuować rozważania w oparciuo masowe, ale niestety niepewne źródła, jakimi są recesy zjazdów. Wahania klimatyczne tłumaczyłyby także pewne ułatwienia transportu i sezonowość han­dlu. Wydłużenie okresu przerwy zimowej świadczyo wcześniejszej i ostrzejszej (lub dłuższej) zimie. Nie musi wcale świadczyć o ochłodzeniu się pory letniej. Wręcz przeciwnie, zaobserwowane w ciągu dłuższego okresu w Europie stepowienie krajobrazu 34 może się wiązać z kontynentalizacją klimatu, czyli z powstaniem większych am plitud średniej tempe­ra tu ry pór roku. Zaobserwowane nieregularności że­glugi na Bałtyku mogą świadczyć o tym właśnie zjawisku, podobnie jak podkreślane przez K. Buczka niewątpliwe zmiany tak mikroklimatów, jak i kli­matów lokalnych35. Niezależnie jednak od zmian w szacie roślinnej czy wyjątkowych odchyleń od średnich tem peratur rocznych36 i różnice w .mikro­klimacie oczywiście musiały spowodować zmiany w trybie życia i pracy mieszczan nadbałtyckich. Za­ostrzające się zimy zmuszały do koncentracji wysiłku ludzkiego w krótszym czasie. Długofalowe zmiany klimatyczne w XV w., jak się wydaje, mogły stanowić bodziec do bardziej wydajnej działalności człowieka. Jako dalszą ilustracją tej tezy posłużmy się zesta­

34 z licznej lite ra tu ry na ten tem at zacy tu jem y ty tu łem przykładu J. Lam bor, Stepow ienie środkow ych obszarów Polski, P race PIHM, z. 34, W arszawa 1954; J. Ostrow ski, Zm iany k lim a tyczne i zm iany fa u n y a stepow ienie, Gosp. wodna, t. X III, 1953; G. R ichter, K lim a- schw ankungen und W üstungsvorgänge im M ittela lter, Peterm anns M itteilungen, 1952, H. 4.

35 k . Buczek, Ziem ie po lskie , s. 52.зв Na tem at wpływ u lokalnych w arunków na w ahania k lim atu

i pogody w Gdańsku por. A. Momber, K lim atische Verhältnisse, Danzig und seine B auten, B erlin, s. 8, 9.

64

wieniem ruchu w porcie gdańskim w ciągu roku. Niestety nie mamy tu danych dotyczących XIII i XIV w. W jakim stopniu w ciągu dłuższego czasu sytuacja w tej dziedzinie się zmieniała ilustruje zesta­wienie wiadomości z XV, XVI, XVII i XVIII w., przy czym od razu zastrzegamy się, że w grę wchodzić tu musiały nie tylko zmiany klimatyczne.

T a b e l a 3

Natężenie ruchu m iesięcznego w porcie gdańskim (w stosunku do frekw encji rocznej == 100)

M iesiące

I 1 4 . 2II 1 5 • 2

III 1 5 4

IV 1 9 17 5 5V i 13 12 16 15

VI i 20 21 U 17VII 13 10 14 11

VIII 1 9 12 15 6

IX 1 10 10 12 11X 1 6 7 13 15

XI ! 4 2 10 8XII 5 3 4 4

a H. Samsonowicz, S tru k tu ra handlu gdańskiego w pierw szej po­łowie X V w., PH 1962, z. 4, s. 711, na podstaw ie wykazów stra t,

b WAP Gd. 300. 19, 14, księga cła palowego.с H. Samsonowicz, M ateriały do dzie jów żeglugi m orskie j w X V II w.,

Kw. HKM 3/1960, s. 300, tab. 1, na podstaw ie zestaw ienia urzędu cła palowego. Dane n ie obejm ują okresu styczeń-m arzec.

d Na podstaw ie obliczeń wywozu m asy tow arow ej. Cz. B iernat, S ta ty s ty ka obrotu towarowego Gdańska w latach 1651 - 1815, W arszawa1962, s. 133 - 134, tab. 8. W tym p rzypadku wielkości mogą w ynikać nie ty lko z liczby, ale i z wielkości statków . Ponieważ jednak zboże— a o nie głównie chodzi — eksportow ane było dużymi sta tkam i na zachód, więc w ydaje się, że błąd nie będzie zbyt wielki.

Doskonale zdajemy sobie sprawę, że powyższa ta­bela oparta na niejednorodnym materiale źródłowym— a ponadto dane w dwóch rubrykach są przypad-

1420-1460“ 1583“ 1688° I 1739-1745! !

5 — Późne średniowiecze m iast nadbałtyckich 65

kowe i pochodzą z jednego roku — nie może stanowić podstawy do wyciągnięcia szerszych wniosków. Jednak można chyba zaryzykować ostrożne stwierdzenieo zmianie w natężeniu ruchu na Bałtyku. Nie chodzi tu o analizę szczegółową tych zmian. Ważniejsze, bar­dziej uzasadnione niedostatkiem źródeł, jest stwier­dzenie zmian dwóch wzniesień krzywej w ciągu roku. Szczyt pierwszy jest niewątpliwie wynikiem dostarczania wiosną do portu nowych towarów z zaplecza. Szczyt drugi — efektem zbiorów zbóż, częściowo efektem jesiennych połowów śledzi. Oba wzniesienia są, ogólnie rzecz biorąc, rozpatrywane w ciągu dłuższego czasu, dzięki czemu zostały wy­eliminowane przypadkowe wpływy wyznaczane przez dwa czynniki: warunki naturalne i stosunki gospo­darcze. Zmiany w dziedzinie gospodarczej musiały prowadzić do wyrównania krzywej, a także do przy­śpieszenia pierwszego wzniesienia. Lepsza organizacja, sprawniejsze środki komunikacji, większe możliwości przechowywania towarów przy nabrzeżach portowych mogłyby przyśpieszyć szczyt wiosennego ruchu, nawet jeśli koniunktura rynkowa wpływała na jego opóź­nienie. Rozwój stosunków gospodarczych mógł do­prowadzić także do przyśpieszenia ruchu statków w okresie szczytu jesiennego. Zakładając zatem nie­zmienność klimatu powinniśmy w późniejszym prze­kroju otrzymać mniej wyraźne wzrosty krzywej, obrazującej miesięczny ruch statków i ewentualnie bardziej do siebie zbliżone. Tymczasem jest inaczej. Szczyt wiosenny przypada przeważnie — poza rokiem 1688, kiedy nastąpił w maju — na czerwiec. Czy wysunięte przypuszczenie, że większe statki i lepsza organizacja pozwalały na pracę w gorszych warunkach atmosferycznych świadczy o tym, że klimat zaostrzał się? Jesienne nasilenie ruchu przypada kolejno na

6 6

wrzesień, sierpień, ponownie na sierpień i październik. Pierwsze trzy przekroje nie wskazują zatem na zmiany w okresie wegetacji roślin uprawnych i w kon­sekwencji na różnice klimatyczne. Natomiast przeskok w XVIII w. na październik znowu świadczyć może— z licznymi zastrzeżeniami rzecz jasna — o później­szych żniwach niż 200 lat wcześniej. Wnioskiem ogólnym byłoby zatem raz jeszcze potwierdzenie ist­nienia wahań klimatycznych wpływających na dzia­łalność człowieka.

Przy omawianiu zmiennych elementów środowiska geograficznego wydaje się konieczne omówienie cho­ciażby pokrótce procesu powstawania gleb. Zagad­nienie to jakkolwiek dla nas uboczne, jest ważne ze względu na wpływ stosunków rolnych na proces po­wstawania i rozwoju miast, a następnie jako punkt wyjścia do badań nad rentą różniczkową. Typ gleby jest funkcją czasu37. Na jej jakość wpływa świat organiczny, głównie roślinny, w warunkach okreś­lonego klimatu, rozwijający się na wietrzejącym pod­łożu skał macierzystych. Na interesującym nas terenie dominują gleby krzemianowe, powstałe w wyniku procesu bielicowania gliny zwałowej, przyniesionej przez lodowiec. Przeważają tu lasy iglaste, obok nich licznie występują wilgotne łęgi. Najbardziej urodzajne są gleby darniowo-łąkowe tarasów rzecznych (mady). Powyżej 50% powierzchni stanowią gleby piaszczyste: piaski luźne (wydmy), piaski podmokłe i piaski gli­niaste (szczerki). Te ostatnie stanowią najlepszą glebę pod uprawę.

Już w XIII w. kolonizacja niemiecka doprowadziła do przejściowego zagospodarowania ziem zalesionych, a po wyjałowieniu cienkiej warstwy próchnicy do

37 j . K ondracki, Geografia fizyc zn a , s. 208.

67

odkrycia piasków luźnych 38. Ale i działalność wodno- -akumulacyjna prowadziła., szczególnie wzdłuż całego wybrzeża morskiego, do przewiania piasków i ufor­mowania wałów w ydm ow ych39. Zmieniać to musiało i zmieniało obraz osadnictwa, które z kolei wpływało na krajobraz naturalny, jak wskazują na to miasta Zelandii i Holandii 40. W zasadzie aż do końca XV w. jednak wzrost lub spadek produkcji rolnej — będącej węzłowym problemem dla rozwoju miast — zależał nieporównanie bardziej od wielkości obszaru branego pod uprawę niż od wydajności plonów, które nad Bałtykiem nie dochodziły do 4 z jednego z ia rn a41. Sygnalizujemy jedynie te zagadnienia jako konieczne do zrozumienia przekształcania się środowiska natu­ralnego.

Przemiany demograficzne będą przedmiotem roz­ważań następnego rozdziału, tu jedynie chcielibyśmy— podobnie jak przy omawianiu klimatu — przedsta­wić te zmiany osadnicze, które wpłynęły na tryb i formę działalności mieszczan. Jak się wydaje w grę wchodzą dwa zagadnienia: zmiana rejonów gospo­

38 в . Z ien tara , K ryzys agrarny, s. 181.39 J. K ondracki, Geografia fizyczna , s. w 211.40 N. J. M. K erling, Commercial Relation o f Holland and Zeeland

w ith England fro m the Late 13-th C entury to the Close of the Middle Ages, Leiden 1954, s. 40; B. H. Slicher van Bath, The Economic and Social Conditions in the Frisian D istricts fro m 900 to 1500, A.A.G. B ij­dragen 13, W ageningen 1965, s. 97.

41 B. H. Slicher van Bath, De oogstobrengsten van verschillende gewassen, voornam elijk granen in verhouding to t het zaaizaad ca 1810 -- 1820. A. A. G. B ijdragen, 9, W ageningen 1963, s. 53 nn. Por. też W. Abel, Geschichte der deutschen L andw irtscha ft vom frü h en M it­tela lter bis zum 19. Jh., S tu ttg a rt 1962. Rolę w ym iany zbożem om a­wia W. Naudé, G etreidenhandelspolitik der europäischen Staaten von X III bis X V m Jh., B erlin 1896, s. 207 nn. Rzecz ciekaw a, że m iędzy stronam i XV-wiecznych ksiąg cła palow ego-w Gdańsku za­chowały się z iarna zboża, k tó re przez ekspertów zidentyfikow ane zostały jako ziarna pszenicy zw yczajnej, bardzo często w ystępującej w znaleziskach archeologicznych od wczesnośredniowiecznego okresu do dnia dzisiejszego.

6 8

darczych w ciągu XII - XVI w. nad Bałtykiem i zmia­ny głównych szlaków komunikacyjnych, będących wyznacznikami i sieci osadniczej, i aktywności poszcze­gólnych ziem.

Już poprzednio wskazywaliśmy na przesunięcia głównych obszarów połowów śledzi — od Rugii do wybrzeży Morza Północnego. Podobnie i inne pro­dukty, ważne dla gospodarki krajów nadbałtyckich, pochodziły z różnych k ra jó w 42. Można to zasygna­lizować na przykładzie wspomnianego już zboża, które w XIII w. wywożone było głównie z zachodniej części wybrzeża, a w XV — ponadto z terenów Pomorza Gdańskiego, Inflant i Polski. Inny ważny produkt bałtycki — drewno — w XIII w., wywożony był z krain położonych blisko morza, a w XIV i XV w. w coraz większym stopniu sprowadzany z Polski, Litwy, Finlandii. Sól w XIII w. rozprowadzana z salin Liineburga i Kołobrzegu została w XIV, a głów­nie w XV w. wyparta przez transporty z Baie. Futra i skóry dostarczane na rynki europejskie z Prus, In­flant i Rusi w XIII w., w następnym stuleciu wy­wożone były: z Polski, z Litwy, z Finlandii. Tenden­cją ogólną było rozszerzanie się terenów gospodarczo związanych z miastami nadbałtyckimi. Graficznie można by to przedstawić w formie dwóch kół zakre­ślonych dla XIII i XVI w., a obejmujących obszary, które powiązane były siecią szlaków i połączeń komu­nikacyjnych. (Por. mapa III). Obszary połowów śledzi przesuwały się na zachód, produkcji zboża — na wschód, podobnie jak rejony, z których wywożono produkty leśne (aż do XVI w.). Znacznie rozszerzał się obszar wydobycia soli, którą od drugiej połowy

42 Por. rozdz. IV — Omówienie lite ra tu ry i problem atyki — P. Jo ­hansen, Umrisse und A ufgaben der hansischen Siedlungsgeschichte und Kartographie, HGbl. 73, 1955, s. 96 nn.

69

XIV w. sprowadzano głównie z Europy zachodniej43. Nie wchodząc tu w przyczyny prowadzące do tych przesunięć warto je zasygnalizować. Polityka gospo-

III. Główne rejony produkcji w wiekach XIII, XIV - XVi XVI

darcza bowiem, uzależniona od surowców i organizacji produkcji inaczej nieco kształtowała się nad Bał­tykiem w ciągu omawianych trzech stu lec i44. Rozwi­jała się sieć szlaków komunikacyjnych, co pociągało

43 w. Fellm ann, Die Salzproduktion im H anseraum , Hansische Studien , B erlin 1961, s. 64, m apa I i II. Tamże lite ra tu ra .

44 por. ogólnie na ten tem at К. Buczek, K ilka uwag o zagadnie­niach teoretycznych badań historycznych w ogóle, a historyczno- -osadniczych w szczególności (to odpow iedzi prof. St. Zajączkow skie­mu), Kw.HKM, n r 1 * 2, 1962, s. 18. Szczegółowe związki stosunków

70

za sobą poznanie nowych terenów, nowych form orga­nizacyjnych, odkrycie nowych bogactw naturalnych. Pogoń za dobrym drzewem okrętowym zmuszała do zapuszczania się daleko w głąb lądu spławnymi rze­kami.

Podstawowy kierunek szlaków wiodących wzdłuż Bałtyku przez miasta wendyjskie, pomorskie i pruskie, a następnie przez Inflanty na Ruś, nie uległ większym zmianom od XIII aż do XVI w 45. Ta główna oś wspar­ta drogą morską uległa znacznemu przedłużeniu na wschód i została — u schyłku wieków średnich — ściślej połączona z systemem dróg na wschodzie. Niezależnie od tego szlaki wiążące wybrzeże Bałtyku z zapleczem ulegały pewnym przeobrażeniom. Wydaje się, że w XIII i pierwszej połowie XIV w. siatka dróg handlowych opierała się na systemie kształtującym wymianę międzynarodową we wcześniejszym śred­niowieczu. Wraz ze zmianą struktury handlu, z umaso- wieniem towarów przewożonych przez mieszczan nad­bałtyckich, od XIV w. w miejsce dróg łączących Bałtyk ze wschodem przez Morze Czarne nabie­rają znaczenia szlaki, dzięki którym miedź węgier­ska, drewno mazowieckie i fu tra litewskie czy ruskie docierają do wybrzeży. Strefa działalności handlowej bardzo się zmienia, m. in. w związku z przeobra­

gospodarczych ze zmianam i dem ograficznym i dla obszaru nas in te re ­sującego omawia ostatnio P. Sim onsen, B ygdesentrum og u tvar i nordnorsk bosetningshistorie, Viking, 26/1962, s. 179; K. Kum lien, Hansische Handel und H ansekaufleute in Skandinavien. Einige Pro­blem e. Die Deutsche Hanse als M ittler Zwischen Ost und West, Köln/Opladen 1963, Wiss. A bhandlungen der A rbeitsgem einschaft Forschung des Landes N ordrhein-W estfalen, 27, s. 98.

45 Por. A. G ieysztor, Polska w „El libro del conoscim ento” z poi. X IV w., P.Hist. 3/1965, s. 400; A. W olkenhauer, Eine kaufm ännische ItinerarroUe aus dem Anfänge des 16. Jhs., HGbl. 1908, s. 152, 157. L ite ra tu rę omawia P. Johansen, Umrisse und A ufgaben, s. 85. Pod­staw ow e k ierunk i dróg XV-wiecznych por. F. B runs, H. W eczerka, Hansische Handelsstrassen, A tlas opr. H. W eczerka, Köln, Graz 1962.

71

żeniami krajobrazowymi, i dzięki oddziaływaniu na te przeobrażenia 46.

Reasumując dochodzimy do pewnych wniosków: kraje nadbałtyckie łączyło położenie geograficzne. Wa­runki naturalne Niżu Środkowoeuropejskiego i Wscho- dniobałtyckiego stwarzały jednolity obszar pod wzglę­dem fizyczno-geograficznym, determinujący pewne określone działanie gospodarcze. Jak się wydaje w ciąguXIII - XIV i XV w. warunki te ulegały zmia­nom, wywoływanym tak przez wahania klimatyczne— szczególnie zaostrzenie się zim od początków XV w.— jak i przez intensywną działalność ludzką. Ta ostat­nia wpływała nie tylko na zmiany w siatce osadniczej i co za tym idzie na rozwój sieci drożnej, ale przez eksploatację lasów i na mikroklimat lokalny. Tym samym w arunki działania mieszczaństwa nadbałtyc­kiego w ciągu omawianych trzech stuleci ulegały istotnym zmianom. Bez ich uwzględnienia niepodobna myśleć o prawidłowym odtworzeniu przeszłości krajów nadbałtyckich.

46 Na tem at ujęć graficznych — G. M ortenson, Beiträge zur nord­östliche M itteleuropa um 1400. E rläu terungen zur K arte P reussen und Livland um 1400. Z eitschrift f. O stforschung 9, 1960, s. 333 - 361; W. Maas, Zur S iedlungskunde W estpreussens, 1466 - 1772, M arburg/Lahn 1958; M. Biskup, Prusy K rólew skie w II połowie X V I w. (przy współ­udziale R. Koca), A tlas h istoryczny Polski, W arszawa 1961; A. Spekke, Die historischen K arten der baltischen K ü ste , Stockholm 1959, res. niem. Ogólne uw agi: R. Ogrissek, Die H ansekarte als Problem der Them atischen K artographie , Hansische S tudien 5, 303 - 310.

III. ZALUDNIENIE MIAST NADBAŁTYCKICH1

Rozwój demograficzny miast jest wynikiem ewo­lucji gospodarczej i społecznej całego kraju, a nadto sąsiednich terytoriów wraz z miastami tam położo­nymi 2. Współzależność ta nie jest prosta. Niejedno­krotnie rozwój gospodarczy wiązać można w czasie z upadkiem starych ośrodków i ze wzrostem nowych. W ostatecznym efekcie rozwój miast w epoce feuda- lizmu jest skutkiem rozwoju wsi, ale bardzo często zależność ta jest pośrednia bądź w czasie, bądź w prze­strzeni. Braki w źródłach są tak poważne, że dokładne odtworzenie warunków demograficznych jest dlaXIII - XV w. niemożliwe. Stosowanie pogłębionych i wszechstronnych metod badawczych nawzajem się weryfikujących przynosi jednak rezultaty, które mogą stać się punktem wyjścia dla odtworzenia przeszłości3.

i Rozdział ten trak tu jem y jako dalszy, ciąg rozważań zaw artych w rozpraw ie Zagadnienia dem ografii h istorycznej regionu Hanzy w X IV - XV w., Zap. Hist. 4/1963. Por. H. W eczerka, B evölkerungs­zahlen der Hansestädte (insbesondere Danzigs) nach H. Sam sonow icz, HGb2. 1964. W zw iązku z tym ograniczym y się do n iek tórych ty lko aspektów związanych z dem ografią historyczną.

* Por. na ten tem at: M. M. Postan , Som e Economic Evidence o f Declining Population in the Later M iddle-Ages, Economic Hist. Rev. 1950, s. 237; F. B raudel, La demographie et les dim ensions des scien­ces de l’homme, Annales ESC 3/1960, s. 523.

s Zestaw ienie m etod badawczych R. Mols, In troduction à la dem o­graphie historique des v illes d ’Europe du X IV e au X V III e Louvain 1954/56, I - III, zwłaszcza t. I; H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii

73

Zaplecze gospodarcze miast nadbałtyckich stanowiły kraje leżące w zlewisku Bałtyku. Zdajemy sobie spra­wę z niedoskonałości tego założenia. Przyjm ując je zdo­bywamy jednak podstawę do czynienia porównań i ukazania warunków demograficznych, w jakich roz­w ijały się interesujące nas miasta nadmorskie. Oczy­wiście natrafialiśm y na pewne trudności. Niemożliwe jest np. dzielenie Danii na część związaną z Bałtykiem i część związaną z Morzem Północnym, przybliżone granice polityczne Rusi Nowogrodzkiej również wy­kraczają poza obszar interesującego nas dorzecza. Przedział między Lubeką i Hamburgiem jest sztuczny, nieuwzględnienie Norwegii — nie leżącej przecież nad Bałtykiem — także z punktu widzenia historii gospo­darczej i politycznej nieuzasadnione. Włączenie nato­miast Śląska przy rozpatrywaniu problematyki nad­bałtyckiej byłoby sztuczne dla XV w. Zgodnie ze stanowiskiem M. M ałowista4 wiązalibyśmy tę ziemię— o wyjątkowo dużym w tym czasie zaludnieniu —■ ze strefą środkowej Europy. Sporna jest także przy­należność Małopolski do omawianego terytorium, mimo że inkorporacja Pomorza stworzyła przesłanki ściślejszego powiązania całego dorzecza Wisły z jej ujściem. Tak czy owak wybór terenów jest arbitralny i oczywiście dyskusyjny; chodzi jednak o zdobycie ogólnej orientacji co do wielkości miast na określo­nym obszarze.

Związek hanzeatycki w połowie XV stulecia dzia­łalnością gospodarczą obejmował obszar sięgający od Rusi Nowogrodzkiej do Anglii i Niderlandów. Obszar ten wynosił około 2615 tys. km 2 i zaludniony

historycznej regionu H anzy w X IV - X V tu., Zap. Hist. 1963, z. 4, s. 524; por. też E. B aratier, La démographie provençale du X i i l e au X V I e s., Paris 1961.

4 M. M ałowist, Uwagi o roli kapita łu kupieckiego w Europie W schodniej w późnym średniow ieczu, P. Hist. 2/1965, s. 221.

74

był przez ok. 15 200 tys. mieszkańców. Ok. 20% spośród nich mieszkało w miastach, przy czym 2,6% w mias­tach dużych, liczących powyżej 10 tys. mieszkańców. 1,1% ludności zamieszkiwało duże miasta leżące na wschód od cieśnin sundzkich.

Ludność zamieszkałą na tym obszarze obliczać moż­na jedynie w dużym przybliżeniu. Punktem wyjścia będą tu zarówno rezultaty badań szczegółowych, jak i założenia konstrukcji demograficznych Levasseura, Ratzela i Urłanisa 5, które zakładają określony wskaź­nik zaludnienia na 1 km2 w warunkach różnych form gospodarczych.

Przyjm ujem y, że Finlandia była zamieszkana przez myśliwsko-zbieracką ludność częściowo uprawiającą ziemię. Ruś Nowogrodzką, której granice są specjal­nie trudne do określenia, również zamieszkiwali myśli­wi i zbieracze, częściowo rolnicy trudniący się dość prymitywnym rzemiosłem. Rolnictwo to, istniejące w mało sprzyjających w arunkach klimatycznych, stało na niskim poziomie i tylko częściowo stosowano tam wczesne formy płodozmianu. Dla obszarów myśliw­skich gęstość zaludnienia przyjm uje się 0,2 - 0,7 miesz­kańców na km 2, dla myśliwsko-rolniczych 1,8-5,5, wreszcie dla obszarów o ekstensywnym rolnictwie 9 -- 10 osób6 na km2. Inaczej kształtowała się sytuacja w Inflantach, gdzie istniały wielkie włości ziemskie będące na niskim poziomie, miejscowa gospodarka chłopska i pustkowia obok znacznych ośrodków m iej­skich. Dzięki badaniom szczegółowym7 można osza-

5 Por. W. Kula, Problem y i m etody historii gospodarczej, W ar­szawa 1963, s. 424; E. Szturm de Sztrem , E lem en ty dem ografii, W ar­szawa 1955, S . 36.

6 Wg Ratzela, Belocha, cyt. za E. Szturm de Sztrem em , E lem enty dem ografii, s. 37, 93.

7 H. Łowm iański, P olityka ludnościowa Zakonu N iem ieckiego w Prusach i na Pom orzuf Gdańsk 1947, s. 42 - 44; I. G ieysztorowa, Badania nad historią zaludnienia P olski, Kw. HKM 3 - 4/1963, s. 542;

T a b e l a 4Z aludnienie ziem nadbałtyck ich w drugiej połowie XV w.

K raj

!Gęstość zaludnienia;

na 1 km* ! llczba1 (w tys.)1

F inlandia 0,2-0,7 150Ruś Nowogrodzka 2 400?In flan ty 2,4 420Prusy krzyżackie 9,6 300Litwa 2 900Polska i P rusy K rólewskie 8,5 2 000Pom orze Zachodnie,

B randenburgia,M eklem burgia 16 900

Lubeka, Holsztyn 20 100Szwecja 1.1 300Dania 18 900

Ziemie nadbałtyck ie 3,5 6 170

cować zaludnienie Prus krzyżackich, Polski i Litwy. Większe trudności natomiast powstają przy obliczaniu ludności Pomorza, Brandenburgii i Holsztynu. Opie­ram y się tu na badaniach dotyczących gęstości zalud­nienia Niemiec, przy uwzględnieniu wyższego pozio­mu rolnictwa w Holsztynie, a także specyficznej sieci osadnictwa wzdłuż pojezierzy. Całe pobrzeże Bałtyku zasiedlone było nierównomiernie. Obok dużych i licz­nych osad znaczne obszary zajmowały puszcze, pust­kowia, jeziora8. Zaludnienie Szwecji można ustalić biorąc za punkt wyjścia zajęcia ludności trudniącej się rybołówstwem i rolnictwem, bardzo rzadko roz­sianej na północy. Liczbę ludności Danii podajemy za literaturą przedmiotu 9.M. Biskup, Trzynasto le tn ia w ojna z Zakonem K rzyżack im , W ar­szawa 1967, s. 48; T. Ładogórski, Studia nad zaludnieniem Polski X IV w., W rocław 1958.

8 Por. cyt. w rozdz. II prace Śląskiego, Z ien tary i in.& A. N ielsen, Dänische W irtschafstgeschichte, Jena 1933. Por. także

W. Czapliński, K. Górski, Historia Danii, W rocław 1965, s. 79, k tórzy

76

Największe m iasta zlew iska B ałtykuT a b e l a 5

iMiasto Przybliżona liczba m ieszkańców

w XV w. (w tys.)

Nowogród 30Gdańsk 30Lubeka 25K raków 20 (?)Rostock 11T oruń 11Elbląg 10Strzałów 10Królewiec 10Szczecin 9W ismar 9G ryfia 8Ryga 8Sztokholm 5K ilonia 5Poznań 4Rewel 4S targard 4

R a z e m 213 (w zaokrągleniu 210 tys.)

Cały rozpatrywany obszar obejmował powierzchnię blisko 2 milionów km2. Tabela 4 ilustruje zaludnienie ziem nadbałtyckich w drugiej połowie XV w .10

Na tym obszarze istniało 18 ośrodków miejskich li­czących powyżej 4 tys. mieszkańców. Zestawiamy je w tabeli 5 n .

p rzy jm ują , na podstaw ie analogii z F ranc ją , że w połowie XVIII w. ludność Danii liczyła m niej w ięcej ty le ile ok. 1300 r., tj. 1250 tys. m ieszkańców ze Skanią, Schleswigiem i Blekinge. W XV w. zalud­nienie m usiało być niższe, niezależnie od niepew nej podstaw y w nio­skow ania.

10 H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 545, 546; H. We­czerka, Bevölkerungszahlen, s. 78. Por. B. Urłanis, Rost naselenija V Evropie, Opyt isćislenija, Moskva 1941, s. 153; J. Beloch, Die Be- vö lkerung Europas Im M ittela lter, Zeitschr. fü r Sozialwiss. Bd. III, 1900, s. 405. A. P. PronStejn, V elik ij Novgorod v X V I veke, Charkov 1957.

11 H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 548, tab. 2.

77

Jak wynika z tego zestawienia ok. 3% ludności mieszkało w XV w. w miastach liczących powyżej4 tys. mieszkańców i odgrywających istotną rolę w handlu międzynarodowym. Warto zwrócić uwagę, że ponadto istniały miasta takie jak: Kopenhaga, Fal- sterbo, Malmö, Söderköping, Nyköping, Abo, Kowno, Wilno, Parnawa, Kłajpeda, Braniewo, Frombork, Tczew, Kołobrzeg, Słupsk, Bydgoszcz, Lublin, Sando­mierz, N. Sącz, Gryfice, Schwerin, Güstrow i wiele innych, których razem naliczylibyśmy około 50, a za­ludnienie których wahało się od 1000 do 4 tys. miesz­kańców 12. Istniały poza tym małe ośrodki lokalne, których liczbę trudno ustalić. Te małe miasta, cha­rakterystyczne dla wszystkich krajów Europy, speł­niały funkcje składu na miejscowe produkty rolne, stanowiły usługowe etapy na szlakach handlowych, wreszcie reprezentowały ludność zajmującą się w du­żym stopniu rolnictwem, hodowlą, rybołówstwem czy myślistwem 13. Liczba mieszkańców w osadach takich jak pomorski Hel, Bytów czy fińskie Ulfsby nie do­chodziła do 500 u . Oceniając liczbę takich osad na ok. 500 na całym omawianym obszarze wydaje się, że nie

12 G. Jastrow , Die Volkszahle deutscher S täd te zu Ende des M itte l­alters, B erlin 1886; R. Mols, In troduction , t. I, s. 295; H. Reineke, B evölkerungsproblem e der Hansestädte , HGbl. 1951, s. 6; E. K eyser, Die B evölkerung der deutschen S täd te , S tädtew esen und B ürgertum , G edächtnischrift f. F ritz Rörig, Lübeck 1953, s. 31; H. Am m ann, W ie gross war die m itte la lterliche Stadt? S tudium generale 9, 1956; S. Cipolla, J. D hont, M. Postan, Ph. Wolff, Rapport de démographie m édiévale , IX e Congrès In terna tional des Sciences H istoriques, Paris 1950, s. 65. Badacze zgodnie na ogół podkreślają istn ien ie tych m a­łych m iast, p rzyp isu jąc im niekiedy — na podstaw ie danych z państw Europy zachodniej — nieco większą przecię tn ie liczbę ludności.

13 por. J. Rutkow ski, Historia gospodarcza Polski, W arszawa 1953, s. 38; T. Ł adogórski, S tud ia , s. 144, 148; H. Stoob, Die M inderstadte, s. 1; R. Mois, In troduction , t. II, s. 43; H. Reineke, B evölkerungs­problem e, s. 25. O statnio por. F. Lenczowski, Ze studiów , s. 134.

14 r . Denker, Finnlands S tädte im M ittelalter, HGbl. 1959, s. 48 ; E. Rozenkranz, Początki, s. 207; S. Rühle, Die S tad t Heia im M itte l­alter, Zeitschr. d. W estpr. G eschichtsverein 69, 1929, s. 107 nn.

78

Tabela 6Z aludnienie m iast zlewiska B ałtyku w XV w.

Typ m iastaLiczba m iast i

ośrodków m iejskich

Przybliżonaliczba

m ieszkańców

°/o lu d ­ności

m iejskiej

°/o całej ludności

om aw ianego obszaru

Ośrodki lokalne do 500 mieszk. 500 150 000 32 2,4Małe m iasta do 4000 mieszk. 80 100 000 21 1,6Średnie m iasta do 10 tys. m ieszkańców 12 89 000 19 1,4Duże m iasta do 20 tys. m ieszkańców 3 42 000 8 0,6W ielkie m iasta powyżej 20 tys. m ieszkańców 3 85 000 18 1,3

Razem 600 ! 466 000 i [100] 7,5

popełnimy zbyt rażącego błędu przyjm ując przeciętną ich mieszkańców na 300 osób. Będzie to niższa grani­ca niż przyjmowana przez J. C. Russela (400 mieszkań­ców) 15, ale i warunki osadnicze były w Szwecji czy w Inflantach całkowicie różne niż w Anglii.

Spróbujmy zestawić powyższe obliczenia. Miasta gru­pujemy w 5 kategorii, które zdaniem naszym uwzględ­niają specyfikę badanego terytorium , spełniając postu­laty w tej mierze licznych uczonych 16.

is j . C. Russel, B ritish M ediaeval Population , A lbuquerque 1948, s. 283.

íe Por. H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 525, przyp. 9. Najbliższa k lasyfikacja m iast wg w ielkości zastosowana jest przezE. K eysera, Die B evölkerung, s. 31. Inni badacze (R. Mols, In tro ­duction , t. II, s. 40; H. Reineke, Bevölkerungsproblem e, s. 4) za małe m iasta uznają Uczące poniżej 8 tys. m ieszkańców. W ydaje się, że różnice w k lasyfikacji w ynikają z różnic m iędzy badanym i te ry to ­riam i. Dla ziem nadbałtyckich , w przeciw ieństw ie do sy tuacji na zachodzie czy południu E uropy tak ie m iasta, jak Ryga, Poznań, Rewel odgryw ały rolę poważną, spełn iając funkcje jak ie według różnych au torów pow inny spełniać m iasta średnie.

79

Z tabeli powyższej należałoby wyciągnąć następu­jący wniosek: wydaje się, że organizatorami wielkie­go handlu, reprezentującymi czynniki sprawcze prze­mian późnego średniowiecza były miasta prowadzące samodzielną politykę gospodarczą, zgrupowane w ta­beli 5. Było ich około 20, z 233 tys. mieszkańców sta­nowiących ok. 3,7°/o zaludnienia całego obszaru. Liczby te — rzecz prosta — są przybliżone. Ponadto nie uka- 2 ują różnorodności krajów nadbałtyckich, co ilustruje tab. 7 17. Jak z tego wynika w Prusach i w niektórych częściach Pomorza ludność miejska stanowiła poważny odsetek ludności miejskiej, tyle lub niemal tyle ile w rozwiniętych krajach zachodniej i południowej Europy lub w niektórych dzielnicach Polski. Ludność miejska północno-środkowej Finlandii reprezentowała poniżej l°/o ogółu mieszkańców. Trzeba też pamiętać, że średnie, duże i wielkie miasta znajdowały się jedy­nie na południowym wybrzeżu Bałtyku. Tym samym trudno jest kłaść znak równości między ludnością miejską różnych krajów: w jednych rekrutowała się z mieszkańców małych, rolniczych osad, w innych — także z przedstawicieli wielkiej gospodarki kredyto­wej 18. Jeśli jednak powyższe zestawienie uważamy za pożyteczne to dlatego, że wielki handel, który określał głównie rozwój miast nadbałtyckich działał na terenie całego zlewiska Bałtyku wykorzystując jego warunkii możliwości demograficzne. Słabość sieci miejskiej umożliwiała organizatorom tego handlu szeroką pene­trację terenu, ale nie sprzyjała rozwojowi kredytu.

Ustalenia powyższe stanowić będą punkt wyjścia dla

17 O parta na globalnym szacunku ludności w ośrodkach lokalnych porów nanych z danym i tabeli 5 i 6.

18 F. B raudel, La M éditerranée et le m onde m éditerranéen à l ’épo­que de Philippe II, Paris 1949, rozdz. IV; J. F. Bergier, Genève et Véconomie éuropéenne de la Renaissance, Paris 1963, s. 55, H. Sam­sonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 547.

80

T a b e l a 7 Stopień urbanizacji k ra jów nadbałtyckich

PrzybliżonyKraj °/0 ludności

m iejskiej

Fin landia 1Ruś Nowogrodzka 9Inflan ty 14Litwa 7Polska i P rusy Królewskie 15Pom orze Zachodnie,

B randenburgia, M eklem burgia 11Lubeka, Holsztyn 32Szwecja 5Dania 3

Z aludnienie w m iastach pos zczególnych kate-gorii ilu s tru je w przybliżeniu m apa IV, s. 88 - 89.

dalszych rozważań, poświęconych demografii dyna­micznej. Odtworzenie ná podstawie zachowanych źródeł cyklów długookresowych jest równie ważne jak trudne do zrealizowania. Nie wdając się w dyskusje zreferowane ju ż 19, pragniemy omówić zagadnienia wzrostu zaludnienia miast nadbałtyckich od XIII doXV w. Literatura przedmiotu na ogół zgodna jest w twierdzeniu, że XIII wiek dla miast Hanzy był okresem silnego wzrostu demograficznego, podkreśla załamanie się linii wzrostu w XIV w. i stosunkowo szybkie uzupełnienie strat w ciągu następnych dwóch s tu lec i20. Wbrew pozorom obszerna literatura opiera

19 R. Mois, In tro d u c tio n , t. II, s. 100 nn.20 G. Beloch, Die B evölkerung Europas, s. 412, 420. J. Russel,

B ritish M ediaeval P opulation , s. 120; J. A. van H outte, Die Städte der N iederlande im Übergang vom M itte la lter zur N euzeit, Rheinische V ie rte ljah rsb lä tte r 27, 1962, s. 50; W. K ronshage, Die Bevölkerung G öttingens. Ein dem ographischer B eitrag zur Sozial- und W irtschafts­geschichte vom 14 bis 17 Jh., G öttingen 1960, s. 400; Th. Penners, Der Um fang der altdeutschen N achw anderung in die Städte des Ostsee­gebietes, L üneburger B lätter 2/1951, s. 27 nn.

6 — Późne średniowiecze m iast nadbałtyck ich 81

się bądź na wielkościach nieporównywalnych, bądź operuje danymi, przy pomocy których trudno wyzna­czyć jednolity ciąg liczbowy. Nie można bowiem opie­rać się przy szacowaniu zmian zaludnienia np. na wiel­kości flot, liczbie wojska czy bractw zawodowych21. Wielkości zmieniają się na skutek przekształceń w strukturze społecznej i gospodarczej, a nie na skutek, czy nie tylko na skutek, rozwoju demograficznego. Są jednak dane, porównanie których pozwoli na wyciąg­nięcie wniosków dotyczących gęściej zaludnionych kra­jów Europy zachodniej. Będą tu należały spisy i sza­cunki podatkowe wykorzystane przez Russela przy obliczaniu ludności Anglii, podatki miejskie w Lubece, dane dotyczące konsumpcji produktów masowego spo­życia, spisy nieruchomości w Genewie czy w Bolonii. W tym ostatnim przypadku trzeba zresztą postępować 7. największą ostrożnością: parcela mieszkalna w XIII w. różniła się od parceli XV w. i nie zawsze dym — sta­nowiący podstawę obliczeń demografów — oznaczał taką samą jednostkę 22.

Ponadto szacunki dotyczące poszczególnych krajów są sporne. Opierając się na dotychczasowych ustale­niach 23 można stwierdzić tylko jedną ogólną prawidło­wość, dotyczącą tendencji demograficznych w zachód-

21 W. Vogel, Zur Grösse des europäischen H andelsflo tten im 15,16 und 17 Jh., Forschungen und Versuche zur G eschichte des M ittel­a lte rs und de r Neuzeit, Jena 1915, s. 269; G. B randes, Die geistlichen B rüderschaften in Hamburg während des M itte la lters , Zeitschr. d. Ver. f. Hamb. Gesch. 34 - 36, 1934 - 7, I, s. 89; J. de Sm et, b ’é ffe c tif des milices bourgeoises e t la population de la ville en 1340, Revue Belge de Phil, et d ’Hist. XII 1933. O w ielkości w ojsk najem nych można wnioskować z Toruńskiej księgi żołdu z la t w ojny trzynasto le tn ie j, WAP T oruń IV 3 (w d ru k u , wyd. A. Czacharowski); R. Mois, In tro ­duction, t . I, S. 295.

22 R . Mois, In troduction , t. I ll, s. 119.23 j. c. Russel, B ritish M ediaeval P opulation; J. Beloch, Die Be-

vö lkerung Europas, s. 419. O statnio badacze coraz m ocniej p odkre­ślają , że baissa dem ograficzna rozpoczęła się przed czarną śm iercią. Epidem ia przyśpieszyła ty lko wcześniej pow stały proces. S. L. Thrupp,

82

niej i północnej Europie: spadku zaludnienia w XIV w., a raczej już w końcu XIII w. Względne wskaźniki dla lat 1300 - 1500 zostały zestawione w tabeli 8.

Tabela 8T endencje dem ograficzne w E uropie w latach 1300 - 1500

Rok A nglia ! F ran c jai

Norwegiai

Niemcy

1300 100 100i

1 100 1001400 70 i 72 i 66 801500 90 110 (?) i 76

1

123

Ogólnie, dla całej Europy, literatura przedm iotu24 szacuje wzrost zaludnienia z 78,7 min. w 1300 r. na 90,7 min. w 1500 r., tj. w liczbach względnych ze 100 na 115.

Wnioskowanie dotyczące rozwoju demograficznego poszczególnych krajów i miast jest zatem dość u trud­nione. Ponadto w grę wchodzą duże różnice regionalne nie mieszczące się w schemacie ogólnym. Tak np. Ge­newa w ciągu drugiej połowy XIV w. wykazuje wzrosto 60%, a w ciągu XV w. — o 34% 25. Większe tempo wzrostu należy zanotować w Bolonii czy w Lubece 26. Krzywe ilustrujące rozwój liczby dymów w księstwie Brabancji w ciągu XV w. wykazują całkowicie różne tendencje dla wsi i dla miasta эт. To samo można za­

The Problem o f R eplacem ent Rates in Late M ediaeval English P opul­ation, Econ. Hist. Rev., 2 ser., 18/1965, s. 101-119; D. H erlihy, Popula­tion, plague and sonai change in rural Pistoia, 1201 - 1430, tam że, S . 225 - 244.

24 в. Urłanis, Rost naselenija, s. 414-415; O statnio: H. van der Wee, C onjunctuur en economische groei inde Z u id lijke N ederlanden - tijd en s de 14 e, 15 e en 16 e eeuw , B russel 1965, s. 25.

25 j . F. Bergier, Genève, s. 233.se a . B elletini, La popolazione di Bologna dal secolo X V alVunifi-

catione italiana, Bologna 1961, s. 25. D eutsche S tädtebuch: F ra n k fu rt, H am burg, Lubeka. W. Reisner, Die E in w o h n erza h l, s. 71, 75.

27 j . Cuvelier, Les dénom brem ents de fo yers en Brabant (X IV e -- X V le s.), B ruxelles 1912, tabi. II.

83

obserwować na przykładzie Norwegii. J. A. Gade oblicza 28, że Bergen, największe miasto kraju, liczyło w końcu XI w. ok. 1000 mieszkańców, ok. 1200 r. — ok.5 tys. i ok. 1400 r. — 14 tys. mieszkańców, a zatemi w tym przypadku tendencje byłyby całkowicie różne od występujących na wsi. Wydaje się to stwierdze­niem ważnym. Dane ilustrujące cykle demograficzne zaczerpnięte zostały głównie ze źródeł miejskich. Jak wynika z poprzednich rozważań większość terenów nadbałtyckich była słabo zurbanizowana i procesy de­mograficzne przebiegać tam mogły w zupełnie innym rytm ie niż na Zachodzie. Ludność miejska, a szcze­gólnie ludność miast dużych i średnich stanowiła minimalny odsetek ogółu mieszkańców i przemiany demograficzne w miastach o wiele mniej wpływały na ogólny stan krajów.

Czy dane demograficzne podane w tabeli 4 można odnieść do okresów wcześniejszych? Wszelkie rozwa­żania na ten tem at będą miały charakter dowolnych spekulacji. Można by uprościć sprawę stając na sta­nowisku dość powszechnie przyjętym, że dopiero w drugiej połowie XV w. zostały wyrównane straty spowodowane czarną śmiercią lat 1348 - 50, a co za tym idzie, że liczba ludności z końca XIII i początku XIV w. była zbliżona do liczby na przełomie XV i XVI w. Jak niżej postaramy się przedstawić sprawa nie jest tak oczywista, przynajmniej jeśli chodzi o stosunki wschodnioeuropejskie. Ostatnio literatura przyjm uje dla schyłku średniowiecza wysoki wskaźnik wzrostu dochodzący do 3 - 4%o29. Rozwój gospodarczy i poli­tyczny Polski za Kazimierza W., Węgier za Ludwika,

28 j . A. Gade, The Hanseatíc Control o f Norw egian Commerce Du­ring the Late M iddle Ages, Leiden 1951, s. 24, 25, 74.

2» St. Hoszowski, D ynam ika rozw ojow a zaludnienia Polski w epoce feu da lne j (X - X V III w.), RDSG, t. X III, 1951, s. 141; E. Vielrose, L u d ­ność P olski od X do X V III w., Kw. HKM, 1/1957, s. 48.

84

Litwy za Giedymina i Olgierda każe ostrożnie odnosić się do tezy o klęskach demograficznych tej części kontynentu. Mimo że fakt ich wystąpienia nie ulega wątpliwości nie doprowadziły one do tak poważnych konsekwencji jak na zachodzie Europy. Warto też zwrócić uwagę, że w XIV w. na zjazdach hanzeatyc­kich pojawiali się przedstawiciele coraz to nowych miast. Nie musi to świadczyć o rozwoju demograficz­nym, ale może wskazywać na zwiększenie roli małychi średnich miast, aktywizujących się gospodarczo, w których epidemie były mniejsze. Dane dotyczące Nadrenii, Westfalii i Śląska traktujem y tylko porów­nawczo 30.

T a b e l a 9Rozwój Związku Hanzeatyckiego

M iasta Do 1370 r, Do końca XV w. R a z e m

W endyjskie i pom orskie 7 19 26Prusk ie i inflanckie 9 7 16B randenbursk ie 10 4 14Szwedzkie 4 2 6N adreńskie 4 22 30W estfalskie 5 43 48Dolnośląskie 7 19 26

Razem 47 116 166

Z tabeli tej wynika, że od 1370 r. przybyły do kon­federacji 32 miasta. Ponadto na .obszarze nas intere­sującym od połowy XIV w. aktywizowały się nie na­leżące do Hanzy małe i średnie miasta w Szwecji, Da­nii, Polsce. Rosji. Liczba ich wzrosła pokaźnie przy­śpieszając rozwój gospodarczy tej części Europy.

W ciągu XIII - XV w. jeszcze bardziej zmieniły się proporcje między poszczególnymi typami miast. Okres

30 Na podstaw ie K. Pagel, Die Hanse, O ldenburg 1942, Por. H. Stoob, Die A usbreitung , s. 25.

85

ten przyniósł znaczny wzrost ludności w dużych mias­tach. Z tabeli sporządzonej wzorem tab. 6 dla XIII w. znikłaby rubryka wielkich miast. Nie będziemy dalecy od prawdy jeśli największe ośrodki — Lubekę, K ra­ków, Elbląg (może z wyjątkiem Nowogrodu) — oceni­my jako skupiska nie dochodzące do 10 tys. mieszkań­ców. Miasta, które dla XV w. oceniamy jako średnie— prawdopodobnie nie liczyły 4 tys. mieszkańców. Zapewne działające w XIII w. ta rg i31 były mniejsze niż małe ośrodki miejskie XV w.

Jeśli chodzi o urbanizację różnica na niekorzyść w porównaniu z krajam i położonymi na zachód od Sundu i Łaby była zatem znacznie większa w XIII/ /XIV w. niż u schyłku średniowiecza 32. Jeśli procent ludności zamieszkałej w miastach przekraczał 7, to— w świetle tych uwag — w końcu XIII w. wynosił0 wiele mniej.

Jeśli zatrzymujemy się na tych liczbach, które mogą stanowić jedynie bardzo ogólną i hipotetyczną orienta­cję tendencji demograficznych to dlatego, by zwrócić uwagę na dwa zagadnienia: czarnej śmierci w 1348 r.1 mobilności ludności miejskiej.

Wielka zaraza połowy XIV w. od dawna absorbo­wała uwagę historyków. W krajach, gdzie poczyniła największe spustoszenie, tj. w Anglii, Francji, Wło­szech, Niderlandach, Norwegii skutki jej były anali­zowane pod kątem wielkości strat biologicznych, zmian na rynku pracy, w rozwoju płac realnych, w rozwoju kredytu, w kształtowaniu się produkcji rolnej, rzemieślniczej, wreszcie przemian w dziedzi­nie k u ltu ry 33. Nie ulega dziś wątpliwości olbrzymi

31 T. La lik, Die M ärkte, s. 364.32 Por. obliczenia Н. Samsonowicza, Zagadnienia dem ografii, s. 547,

550.33 sta rsz ą lite ra tu rą na ten tem at zestaw ia J. Kuliszer, Powszechna

historia gospodarcza średniowiecza i czasów n o w o ży tn ych , t. I, W ar-

86

wpływ czarnej śmierci na rozwój dziejowy późnego średniowiecza. Czy jednak dotknęła ona całą Europę? Znane są rozmiary jakie przybrała epidemia w Bre­mie, Hamburgu, Lubece — powołuje się często na przykład Wismaru i Rostocka34.

Czy można sytuację panującą na wybrzeżu Morza Północnego i skrawkach zachodniego wybrzeża Bał­tyku przenieść dalej na wschód? Rozpatrzmy tę spra­wę bliżej. Jako przykład weźmy Gdańsk, do którego dotarła wielka zaraza 1348 - 50 r. Najdokładniejszy opis wydarzeń zawierają kroniki oliw skie35, gdzie obszernie przedstawiona jest historia zarazy od czasu zawleczenia jej ze wschodu od Turków przez statki genueńskie, aż do wygaśnięcia epidemii Fragment poświęcony zarazie w Prusach razi ogólnikami i ma-

szawa 1961, s. 136. N astępnie B. Z ien tara , K ryzys agrarny, s. 142 nn.;F. Lütge, Das 14!l5 Jh. in der Sozial- und W irtschaftsgeschichte, S tu ­dien zur Sozial- und W irtschaftsgeschichte, Bd. 5, S tu ttg a r t 1963, s. 333; E. C arpentier, A u to u r de la peste noire: Famines et épidem ies dans Vhistolre du X lVe s., Annales ESC, 6. 1962, s. 1062 nn. dała przegląd h isto riografii nowszej. Zw raca uwagę na różnorakie aspek ty czarnej śm ierci M. M. Postan, Some Economic Evidence, s. 221, 225; Y. Re- nouard , Conséquences e t in térê ts dém ographiques de la peste noire de 1348, population, t. 3, 1946, s. 409; J . Schreiner, Pest од PrisfaII i Senm iddelaldere, Oslo 1948, s. 71; M. Kow alew ski, Die w irtscha ftli­chen Folgen des Schw arzen Todes in Ita lien , Zeitschr. f. Soz. und W irtschaftsgeschichte, Bd. III, 1895, s. 406; W. M. Bowsky, The Im pact o f the B lack Death upon Sienese G overnm ent and Society, Speculum93, 1964, s. 1 - 34. J. Torres Fontes, El ordenam iente de precios y sa­larios de Pedro I al reino de Murcia. A nuario de h istoria del derecho español, 31/1961, s. 280; R. Fossier, Rem arques sur les m ouvem en ts de population en Champagne m eridionale dü X V e s., Bibl. de l ’Ecole de C hartes 122, 1965, s. 177. H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 553.

34 K. K oppm ann, Über die Pest des Jahres 1565 und zu B evölke­rungssta tis tik Rostocks im 14, 15 und 16 Jh., HGbl. 1901, s. 59 nn.; Th. Penners, Fragen, s. 25 nn.; H. R eineke, Bevölkerungsproblem e, s. 9; E. Peters, Das grosse S terben des Jahres 1350 in Lübeck undseine A usw irkungen au f die w irtschaftliche und soziale S tru k tu r der S tadt, Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Geschichte u. A ltertum skunde, Bd. 30, 1940, s. 32 nn. D etm ar z Lubeki n o tu je współczesną opinię, że pozo-

. . 1sta ła p rzy życiu — m ieszkańców m iasta.35 SRP, I, s. 724. Starsza k ron ika ołiw ska i — zwłaszcza SRP, V,

s. 620.

87

IV. Wielkość miast nadbałtyckich w XV w.

T a b e l a 10

W iek przedstaw icieli w ładz m iejskich Gdańska w XV w.

M ieszczanin Latażycia

Rok zaw arcia m ałżeństw a Ła­

wnik Rajca Bur­m istrz

I II

J. A pteshagen 57 35 37J. A ngerm ünde 58 38 42 56O. A ngerm ünde 69 21 49 35 67F. Bischop 83 ? 65 61 69 70E. Ferber 64 28 43 32 43 47J. Ferber 71 24 34 45 49R. Feldstede 69 ? 47 35 37N. v. Linden 65 23 50 36 46 49R. N iderhoff 64 18 23 27 31H. v. Süchten I 71 39 47 62H. v. Süchten II 39 31E. W rige 65 22 49 46 49Przeciętna w ieku 164] 22 50 37 46 52

nymi wykazami ławników i rajców Gdańska od dru­giej połowy XIV w .39, oraz datami objęcia funkcji w ławie, które przyjm ujem y za daty ukończenia przez nich 37 lat możemy obliczyć jak procentowo kształ­tował się wiek członków rad miejskich w Gdańsku.

T a b e l a 11

Procentow e zestaw ienie członków rad m iejskich wg g rup w ieku

1j Rok 40 50 60 70 80

ij 1400 29,4 52,7 3,8 10,4 2,8

j 1500 17,1 44,5 17,1 13,6 6,8

Przyjm ujem y, że prawidłowy układ wieku wystę­puje w przekroju 1500 r. W porównaniu z tym przekrój z 1400 r. wykazuje bardzo istotną różnicę. Przedstawicieli władz miejskich liczących 50 - 60 lat życia prawie nie ma. Jest to wskazówką, że w Gdańsku

39 Bibl. PAN w G dańsku, Rkps 167. Rocznie wym ienionych ok. 40 przedstaw icieli w ładz m iejskich.

91

łym zasobem danych, jest lakoniczny i nie zawiera is­totnych wiadomości. Gdyby relację tę oderwać od prze­kazów pochodzącyh z Europy zachodniej otrzymali­byśmy dydaktyczną opowieść, której treść z nieliczny­mi modyfikacjami weszła do zasobu wiedzy później­szych erudytów 36. Biorąc pod uwagę środowisko w ja­kim kronika oliwska powstała można przypuszczać, że zawiera ona wiadomości z drugiej rę k i37. Nad wschod­nim Bałtykiem klęska ta nie pociągnęła za sobą takich skutków, jak na zachodzie, w Norwegii czy niektórych częściach Rusi. Skąpe zaludnienie, niewielkie i rzadko rozrzucone skupiska miejskie mogły także stanowić naturalny hamulec w postępach czarnej śmierci. Wydaje się, że mieszkańcy wsi i małych miast — a więc ok. 95% ludności — nie odczuli tak dotkliwie zarazy 1348 - 50 r.

W naszych rozważaniach istotne będzie przeanali­zowanie wieku mieszkańców miast pruskich. Jakie­kolwiek ustalenia są tu niemożliwe, można jednak spróbować wyciągnąć wnioski z wieku przedstawicieli władz miejskich. Z zestawienia danych dotyczących patrycjuszy gdańskich w XV w. wynika, że mniej więcej w tym samym wieku osiągali pierwsze szczeble urzędniczej kariery 38.

Na podstawie życiorysów 12 przedstawicieli władz Gdańska możemy przyjąć średni wiek pozwalający na objęcie stanowiska ławnika na 30 - 40 rok życia.

Dla odtworzenia grup wieku przyjm ujem y lata rozpoczęcia kariery dyplomatycznej. Dysponując peł-

36 Np. do J. Długosza, k tó ry podkreślając ro lę Żydów jako p rzy ­czyny zła w analogiczny sposób opisuje pestis h o rrenda in Polonia et aliis Regnis, Opera omnia, wyd. A. Przeździecki, t. X II, 1876, s. 231.

37 por. E. C arpentier, A u to u r de la peste noire, s. 1063; E. Peters, Das grosse Sterben, s. 33.

38 Bibi. PAN w G dańsku, Rkps 600, 603, 604 tablice genealogiczne; H. Samsonowicz, Badania nad kapitalem , s. 105 nn.

90

musiały wystąpić poważne zaburzenia demograficzne— zgodnie z dotychczasowymi poglądami — około połowy XIV wr. Śmiertelność w okresie epidemii była rzeczywiście olbrzymia i musiała spowodować dot­kliwe straty wśród ludności, śmiertelność w Gdańsku ilustruje tabela 11, dokonana na podstawie zacho­wanego z 1564 r. wykazu zmarłych w czasie epi­demii 40.

T a b e l a 12

Zm arli na zarazę w G dańsku w1 1564 r.

Okres Liczba zm arłychPrzecię tna dzienna

liczba zm arłych osób

i V - 29 VI 3 302 5629 VI — Э VII 1 731 1739 VII - 16 VII 1 576 225

16 VII - 23 VII 1 604 22923 VII - 30 VII 1 564 22330 VII - 6 VIII 1 260 1806 VIII - 13 VIII 1 131 161

13 VIII - 20 V ili 794 11320 VIII - 27 V ili 661 9427 VIII - 3 IX 447 633 IX - 10 IX 316 45

10 IX - 17 IX 219 3117 IX - 24 IX 200 2824 IX - 10 X 137 8

Jak

R a z e m | 14 942

wynika z tego zestawienia — które dotyczywprawdzie XVI w., ale zapewne w okresach wcześ­niejszych sytuacja kształtowała się podobnie — czas trwania epidemii można by podzielić na 3 okresy. W pierwszym — początkowego stadium choroby — trwającym pięćdziesiąt kilka dni (1 V - 29 VI) i ostat­nim, trw ającym mniej więcej tyle samo, jej dogasania (13 VIII - 10 X), umierało dziennie ok. 50 osób. Okres

Biblioteka PAN w G dańsku, Rkps 1625, s. 35. Wy vieil M enschen zu Danczigk A. 1564 ihn den B egrebnussen, baw sen unnd bynnen der s ta d tt begraben ahnfangende 1. May.

92

środkowy, to gwałtowny wzrost śmiertelności. Kulmi­nacyjny punkt przypada na trzeci tydzień lipca (16 - 23 VII), kiedy dziennie umierało 229 osób. W 50-tysięcznym mieście stanowi to blisko 0,5% wszystkich jego mieszkańców. Cała epidemia trwająca ok. 160 dni zabrała ok. 30% ludności miasta. Trudno powiedzieć czy podobne straty poniosły wielkie miasta w XIV w. Skądinąd wiadomo, że w Hamburgu w cza­sie epidemii 1350 r. zmarło 35°/o mistrzów piekarskich, 45% rzeźniczych, 61% rajców i urzędników miasta, tych ostatnich tyle samo w B rem ie41. Literatura przedmiotu zwraca uwagę na wielkie skoki śmier­telności w okresie epidemii, a ponadto ostatnio pod­kreśla, że epidemie pociągały za sobą dezorganizację życia w mieście 42.

Stwierdzenie dużych wahań w zaludnieniu miast nadbałtyckich późnego średniowiecza nie wyjaśnia wszystkich spraw wątpliwych. Jeśli rzeczywiście czar­na śmierć powodowała tak poważne straty w miastach Hanzy, co umożliwiało nadrobienie ich w ciągu kilku­nastu lat? Zgodnie z zestawieniem Woelkensa 43 chcie­libyśmy podkreślić częste występowanie epidemii w miastach średniowiecza. Zaraza lat 1348 - 50 być może była największą ze znanych, pierwszą o tak dużym zasięgu, ale nie była jedyną nawet w ciągu XIV w. Lubeka padała ofiarą epidemii, zapewne mniejszych, w następnych latach 1367, ,1375, 1381,

41 E. W oelkens, Pest und R uhr im 16 Jh. Grundlagen einer s ta ti­stisch-topographischen Beschreibung der grossen Seuchen, insbesondere in der S tad t Uelzen, Uelzen 1954, s. 129.

42 E. C arpen tier, Une ville devan t la Peste. Orvieto e t la Peste Noire de 1348, Paris 1962; M. M ollai, N otes sur la m orta lité à Paris au tem ps de la Peste Noire, Le Moyen-Age 1963; W. M. Bowsky, The Im pact o f the Black. Death, s. 10; C. M. Cipolla, Per la storia della epidem ie in Italia. Il caso di una borgata lombarda al princi del Q uattrocento , R ivista Storica Italiana, 1/1963, s. 112.

43 e . W oelkens, Pest und Ruhr, s. 150 -151. Tab. 28.

93

1388, 1396, 1405, 1420, podobnie rzecz się miała w Ro- stocku, Gdańsku (zaraza 1427 r.), Elblągu. Inna spra­wa, że zestawienie wzmianek o zarazach wskazuje na ich większą częstotliwość na zachodzie niż na wscho­dzie. Od połowy XIV do połowy XV w. źródła zawie­rają 12 wzmianek o zarazie w Hamburgu, 9 w Lubece,3 w Gdańsku. Dopiero w drugiej połowie XV stulecia liczba wzmianek o epidemii jest taka sama na wscho­dzie i zachodzie. Nie wiemy czy wiązać to należy ze wzrostem zaludnienia, czy też z ilością źródeł. Po­zostaje otwarte pytanie, co umożliwiało nadrobienie strat spowodowanych epidemią, z jakiego rezerwuaru miasta uzupełniały swoje straty odnawiane co kilka czy kilkanaście lat? Ostatnio spróbował wyjaśnić to zagadnienie Th. Penners analizując stosunki panujące w miastach H anzy44. Zwrócił on uwagę na dwa za­gadnienia. Stwierdził po pierwsze, że szeregi mieszczan po epidemii uzupełniane były natychmiast przez mieszkańców nie posiadających dotychczas prawa miejskiego. Nie ulega wątpliwości, że dla tych ludzi otwierały się perspektywy kariery, ale pod dwoma warunkami. Po pierwsze musieli oni przeżyć, co nie było zbyt łatwe ówcześnie, po drugie musieli dyspo­nować kapitałem. Perturbacje związane z okresem epidemii prowadziły do koncentracji znacznych ma­jątków' w rękach jednostek45. Nadanie prawa miej­skiego części ludności nie rozwiązywało jednak pro­blemu. Penners porusza następnie kwestię migracji z zachodu. Stoi on na stanowisku, że w ciągu XIV w. przybyło z zachodu Niemiec do miast nadbałtyckich ok. 60 tys. ludzi, z czego do Lubeki, Wismaru, Strza­łowa i Gdańska ok. 30 ty s .46 Przyjm ując te dane

44 Th. Penners, Fragen s. 12 nn. zwłaszcza s. 26 nn.45 E. Peters, Das grosse Sterben, s. 73.46 Th. Penners, Fragen , s. 38, 40.

94

okazałoby się, że nad Bałtykiem przybysze w XIV w. stanowili ok. 1% wszystkich mieszkańców, przy czym dla obszarów Polski, Pomorza Zach., Prus — zapewne ok. 3 - 4%. Nowi koloniści stanowili także ok. 12% mieszkańców miast. Fakt zasilania ziem nadbałtyckich ludnością niemiecką, szczególnie w okresach epidemii nie budzi wątpliwości. Widocznie nad Bałtykiem ła t­wiej można było rozpocząć na nowo działalność po klęsce epidemii, szybciej zrobić karierę.

Nie ulega jednak także wątpliwości, że do miast przechodziła i inna ludność, ze wsi, mniej dotkniętej epidemiami. Penners co prawda wątpi w szybki na­pływ mieszkańców wsi do miasta w wyniku pomoru. Stoi on na stanowisku, iż mało prawdopodobne jest, by chłop zaraz po wygaśnięciu zarazy rzucał swoje gospodarstwo i przenosił się do innego środowiska. .Jednak ubytek ludności był natychmiast uzupełniany. Trudno przypuścić, by w grę mogli wchodzić przy­bysze z miast zachodnich jeszcze mocniej dotkniętych epidemią. Wyjaśnienie tego zjawiska, jak się wydaje, znaleźć można w innym bardzo istotnym spostrzeżeniu Pennersa, dotyczącym migracji etapam i47. Ludność wiejska przenosiła się na teren targu lokalnego, gdzie w arunki życia niewiele się różniły od wiejskich. Na­stępnie część mieszkańców targów przenosiła się do miast małych, stam tąd z kolei niektórzy mieszczanie przechodzili do miast dużych. Oczywiście ten schemat nie może być traktowany jako wyłącznie obowiązu­jący. Znane są liczne przykłady przychodzenia do dużych miast biedoty w iejsk iej48, która nie miała

47 Tamże, s. 33. Por. listy osób p rzy ję tych do praw a m iejskiego Re­wia w la tach 1409 - 1530, gdzie w ystępują i inform acje o poprzednich m iejscach zam ieszkania: Das Revaler Bürgerbuch, wyd. O. G reiffen- hagen, Revel 1932.

48 Zw raca na to szczególną uwagę W. M. Bowsky, The Im pact o f the B lack Death, s. 34.

95

wiele do stracenia, a mogła dużo zyskać w nowych wa­runkach. Należy jednak podkreślić, że ten element wiejski nie miał żadnych możliwości uzyskania od razu po przybyciu praw miejskich — a rozważania Pennersa dotyczą przecież głównie przyjęć do prawa. Teza, ostatnio podtrzymana przez Ph. D ollingera49,o wielkiej emigracji ze wsi do miast po zarazach połowy XIV stulecia, oparta jest na błędnych prze­słankach. Ludność, która w wielkich miastach otrzy­mywała prawo miejskie, która uzupełniała luki po­wstałe w wielkim handlu, w rzemiośle, we władzach miasta i która nabywała majątki ziemskie, napływała wraz z własnym majątkiem ruchomym z mniejszych ośrodków miejskich, mniej dotkniętych epidemią, a dających mniejsze możliwości awansu życiowego. Te mniejsze ośrodki z kolei nasycane były przyby­szami ze wsi lub z jeszcze skromniejszych osad m iej­skich. Niekiedy tym rezerwuarem, z którego uzupeł­niano braki były miasta i miasteczka pobliskie: Hel, Puck, Tczew, Chełmno dla Gdańska, niekiedy mia­steczka bardziej oddalone, jak Höxter, Lemgo, Minden, Lippstadt, Bielefeld, dla L ubeki50.

Wnioski z tych rozważań byłyby następujące: liczba ludności w miastach nadbałtyckich w XIV i XV w. wzrastała mimo częstych i silnych epidemii w tym okresie. Uzupełnianie deficytu nawet z pewną nad­wyżką było możliwe dzięki kilku czynnikom. Ludność miejska, przede wszystkim narażona na epidemie, stanowiła znikomy odsetek ogółu mieszkańców ziem nadbałtyckich. Dzięki swej atrakcyjności miasta wchłaniały względną nadwyżkę ludności wiejskiej,

4» Ph. D ollinger, La Hanse, s. 82.50 WAP Gd. 300. 59. 2, 3, 4, 7, 8; księgi radzieckie WAP 300. 43,

2, 2b — księgi ławnicze. R. Pape, OsttuestiäliscH-lippische Einw ande­rung im Lübeck des 14 Jhs., H erforder Jah rb u ch 5, 1964, s. 23.

96

co zresztą było u schyłku średniowiecza zjawiskiem pow szechnym 51. Zjawisko to miało dwa aspekty. Do dużych miast ściągała biedota wiejska pomnażając niespokojne szeregi plebsu miejskiego. Jednocześnie w zrastała liczba obywateli posiadających prawo miej­skie. Ci ostatni w dużych miastach rekrutowali się z przybyszów z miast mniejszych, w małych miastach— ze w si52. Nie jest sprzeczne z tym schematem twierdzenie, że ci spośród bogatych przedstawicieli pospólstwa, którzy przeżyli epidemie mieli ułatwiony awans w szeregi patrycjatu. Ważne jest jednak stw ier­dzenie skąd brali się nowi przybysze, szukający za­trudnienia w rzemiośle, możliwości lepszych zarobków, wreszcie większej swobody osobistej. Wszystkie te czynniki powodowały stałą i dużą mobilność społe­czeństwa mieszczańskiego w późnym średniowieczu, a szczególnie może na terenach nadbałtyckich 53.

Już tu wypada zasygnalizować następny problem dotyczący zmian etnicznych. Względy nie zawsze związane z nauką uniemożliwiały wielokrotnie rze­czowe rozpatrywanie sprawy imigracji żywiołu nie­mieckiego nad Bałtyk. Problemem tym bliżej zaj-

51 K. H elleiner, Europas B evölkerung und W irtschaft im späten M itte la lter , M itteilungen des Inst. f. österreichiche Geschichte, 62, 1954, s. 26; J . Heers, Gênes au X V e s., Paris 1961, s. 33.

52 i znowu zjawisko to znàne jest na te ren ie niem al całej ówczes­nej Europy. P. Johansen, Umrisse und A ufgaben, s. 8; J. G. da Silva, A u Portugal: S truc ture démographique e t développm ent économique. S tudi in Onore di A. Fanfani, M ilano 1961, v. II, s. 501.

53 H. W itte, Besiedlung des Ostens und Hanse, M ünchen 1914, Pfings- b lä tte r d. H ansichischen G eschichtsverein 10; E. G. K rüger, Die Be­völkerungsverschiebung aus den a ltdeu tschen S täd ten über Lübeck in die S tädte des Ostseegebiets. Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. 27, 1933/34, s. 101, 263. To samo zjaw isko widzi K. B laschke w Saksonii: B evölkerungsgang und W üstungen in Sachsen w ährend des späten M ittelalters, Jahrb . f. Nationalökonom ie und S ta tistik 174, 1962 s. 414, oraz P. Sim onsen w Norwegii, gdzie chłopi w XIV - XVI w. ściągali do osad nadm orskich w poszukiw aniu lepszych w arunków bytu: B yg m desen trum og u tvaer i nordnorsk bosetningshistorie , Viking, 26, 1962 (1963), s. 179.

7 — Późne średniowiecze m iast nadbałtyck ich 97

mierny się gdzie indziej. Tu chcemy podkreślić, że napływ kolonistów niemieckich z zachodu choć zna­czny, wpływał przede 'wszystkim na stosunki w mieście. Niejednokrotnie nasze sądy są błędne na skutek przy­jęcia jako rozstrzygającego kryterium języka niemiec­kiego, którego używali wielcy kupcy i rzemieślnicy w kontaktach zawodowych. Napływ osadników na ziemię nadbałtycką mógł kształtować się w granicach 4% całego zaludnienia, ale germanizacja poczyniła duże postępy na wsi raczej na zachodnim odcinku wybrzeża, a więc między Trawą a Odrą 54.

Ostatni dziesiątek lat przyniósł znaczny postęp w badaniach nad składem społecznym mieszczaństwa hanzeatyckiego w XIV-XV w.55 Szczególnie dużo wniosły tu prace A. v. Brandta, J. Schildhauera, K. Fritzego, a w literaturze polskiej E. Cieślaka. Ba­

54 к . Slaski, P rzem iany etn iczne na Pomorzu Zachodnim w rozw oju dziejow ym , Poznań 1954, s. 35 nn.; E. G. K rüger, Die B evö lkerungs, s. 263; W. K uhn, Die Siedlerzahlen der deutschen O stsiedlung, Köln/ /Opladen 1963, s. 131.

55 Szczególnie por. J. S ch ildhauer,4Soziale, politische und religiöse A useinandersetzungen in den Hansestädten Stra lsund, R ostock und W ismar im ersten D rittel des 16 Jhs., W eimar 1959; tenże, U nter­suchungen zu r S o zia lstruk tur w endischer H ansestädte, Wiss. Z eitschrift der Univ. G reifsw ald, Gesell, u. Schprachwiss. Reihe Jg. VI 1/2 1956/7; tenże, Das Anw achsen der plebejischen Schicht der S tad tbevö lkerung im Ostseegebiet un deren Rolle in den F rühbürgerlichen Revolution , Die F rühbürgerliche Revolution in Deutschland, B erlin 1961. A. v. B rand t, Die Lübecker K nochenhaueraufstände von 23£0;84 und ihre Voraussetzung, S tudien zur Sozialgeschichte Lübecks in der II. Hälfte des 14 Jhs., Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. 39, 1959; H. von zur M ühlen, Versuch einer soziologischen Erfassung der B evölkerungs R evels , H.Gbl. 57; E. C ieślak, W alki ustrojow e w G dańsku i Toruniu oraz w n iek tórych m iastach hanzeatyckich w XV w. Gdańsk 1960. K. F ritze, Die B evölkerungsstruk tu r Rostocks, S tra lsunds und W ismars am Anfang des 15. Jh., Versuch einer Sozialstatistischen Analyse. G reifsw .-Strals. Jah rb u ch 4, 1964; tenże, Der K a m p f zw ischen B ürger­tu m und F euda lfürsten tum an der südw estlichen O stseeküste zu Beginn des 14 Jh., Wiss. Zeitschr. der E rnst M oritz A rndt-U niv. G reifs­wald 1958/59 n r 8. Omówienie te j lite ra tu ry i pośw ięconej innym te re ­nom (prace H. Raape, E. Maschkego, A. P. PronStejna) por. H. Sam so­nowicz, Nowe k ieru n k i badań nad dziejam i Hanzy, Kw. Hist. 2/1961, s. 414.

98

dacze ci wychodząc z różnych założeń i opierając się na źródłach różnego typu doszli do zbliżonych ustaleń. Analiza spisów podatkowych z miast wendyjskich do­prowadziła do konstatacji, że u schyłku średniowiecza jedynie ok. 20% ludności miast nadbałtyckich posia­dało prawo miejskie. W Lubece w drugiej połowie XIV w. na około 20 tys. mieszkańców tylko 3 - 3,5 tys. posiadało prawo miejskie, czyli 15-17% ludności, w Gdańsku w końcu XV w. około 10 tys. mieszkańców, tj. 25%. Wśród uprzywilejowanych występowały znaczne różnice majątkowe. H. Reincke podzielił lud­ność Hamburga według stanu majątkowego na 5 grup: bogaczy, posiadających powyżej 5 tys. grzywien lubec- kich (przy czym m ajątek niektórych z nich dochodził na przełomie XV i XVI w. do 40 tys. grz.), mieszczan zamożnych ( 2 - 5 tys. grz.), średnie grupy (600 - 2 tys.) złożone z drobnych kupców i bogatych rzemieślników, małe mieszczaństwo (150- 600 grz.) składające się z kramarzy, większości mistrzów rzemieślniczych, oraz liczną biedotę, w skład której wchodzili czeladnicy, wyrobnicy, najemnicy i tp .56, Ten podział ulepszony został przez Schildhauera57. Analizuje on ludność Strzałowa i Rostocka na podstawie wysokości pła­conych podatków, a jednocześnie stara się uchwycić wzajemne proporcje ilościowe. Schildhauer pierwsze cztery grupy Reinckego podzielił na sześć. Pierwsza, obejmująca ok. 0,1% podatników, rekrutowała się z najbogatszych ludzi, głównie przedstawicieli władz miejskich: druga (0,5 - 0,8% podatników) i trzecia (ok. 2 - 4%) obejmowały wielkich przedsiębiorców han­dlowych, finansistów i rentierów, czwarta (ok. 7 - 11%)

56 H. Reineke, Forschungen und Sk izzen zur Geschichte H am burgs, Ham burg 1951, Ph. Dollinger, La Hanse, s. 164, tam że ważniejsza lite ­ra tu ra .

57 j . Schildhauer, Soziale, s. 46, 47.

99

— średnio zamożne mieszczaństwo kupieckie, bogatych rzemieślników, piąta (7 - 16%) — głównie mistrzów cechowych, podobnie jak i szósta (ok. 14 - 35%), w skład której wchodzili ubożsi rzemieślnicy, wolno- najemni itp. Wreszcie siódma grupa obejmowała 32 - 46% najuboższych podatników, wraz z biedotą nie płacącą podatków stanowiąc większość absolutną mieszkańców miast. Różnice w proporcjach dotyczą dwóch badanych przez Schildhauera miast — Strza­łowa i Rostocka, przy czym w tym ostatnim mieście polaryzacja społeczna była większa. Dane obu badaczy oparte są na m ateriale pochodzącym ze schyłku XVi z początku XVI w. i niewątpliwie wskazują, że na całym wybrzeżu Bałtyku istniał podobny stan rzeczy. Nie znaczy to jednak, aby stan był iden­tyczny. W miastach aktywnych handlowo stosun­kowo liczniejsze były grupy zamożnych i ludności najuboższej. Istota rzeczy tkwi jednak w tym, że nie jest to sytuacja charakterystyczna ani dla wieku XIV, ani tym bardziej XIII, kiedy prawo miejskie nadawane było — wraz z obowiązkiem płacenia podatków — stosunkowo bardziej jednolitej grupie przybyszów58. W XIII czy w pierwszej połowie XIV w. różnice spo­łeczne były ogromne, ale dotyczyły one innych kręgów zawodowych, społecznych czy narodowościowych59. W tym miejscu pragniemy zwrócić uwagę na kilka zjawisk. Zgodnie z poprzednimi ustaleniami, przybysze

58 j . Schildhauer, Die Sozia lstruk tur der Hansestadt R ostock von 1378 - 1569, Hansische S tudien, B erlin 1961, s. 349. Por. E. Cieślak, W alki ustrojow e, s. 79 nn. Podobnie K. Fritze, A m W endepunkt der Hanse.

59 f . Rörig, Die europäische S tad t in M ittela lter, passim ; F. B en­ninghoven, Rigas E ntstehung , s. 98, 149. Na tem at społeczno-narodow oś- ciowych podstaw m igracji por. E. M aschke, Die inneren W andlungen des D eutschen R itterordens, Festsch rift fü r Hans R othfels, G öttingen1963, s. 260; W. Zorn, D eutsche und U ndeutsche in die städtischen Rechtsordnung des M ittela lters in O stm itteleuropa, Zeitschr. f. Ost­forschung, N. F. 1, 1952, s. 182; E. Daenell, B lü theze it der deutsche Hanse , II, s. 518.

100

w XIII czy na początku XIV w. posiadali kapitał zakładowy, jasno sprecyzowane cele i możliwości dal­szego działania. W okresie, kiedy zaczęli oni orga­nizować wielki handel w tym samym ośrodku istniały co najm niej dwa kręgi działania zawodowego, obej­mujące strefę działania lokalnego i międzynarodowego. To prawda, że przynajm niej do XIV w. każdy wielki kupiec zajmował się handlem detalicznym 60, ale wy­daje się, że był to handel rynkowy. Natomiast działa­jący na zamówienie lub rzadziej na rynek drobny przekupień nie zajmował się hurtem , obce mu były

' transakcje kredytowe. Niezależnie też od innych moż­liwości majątkowych w arunki środowiskowe i zawo­dowe wymagały innych form działania, innego nawet trybu życia 61. Stan ten uległ zmianie zapewne w ciąguXIV w. Wielki handel wciągnął bezpośrednio lub po­średnio w swoją orbitę wszystkich lub prawie wszyst­kich mieszkańców dużych miast (małe miasta w dal­szym ciągu cechowała pewna dwutorowość rozwoju) a wytworzona sytuacja umożliwiała awans wielu nowym przybyszom 62. Porównanie nazwisk członków władz miejskich w Lubece, uważanej za najbardziej konserwatywne wielkie miasto Hanzy bałtyckiej, wskazuje, że tylko 3 rodziny patrycjuszowskie prze-

60 f . Rörig, Grosshandel und G rosshändler in Lübeck des 14 Jhs. Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. u. A ltertum skunde 24, 1926, s. 103 nn.

61 Por. rozdz. VIII. Także P. Johansen, N ationale V orurteile und M inderw ertigkeitsgefüh le als sozialer F aktor im m itte la lterlichen L iv ­land , Festsch rift f. O tto B rünner, G öttingen 1963, s. 88.

62 s . Rühle, Vom rheinisch - Danziger Handel im M ittelalter, Fest­sch rift fü r Jah rtau sen fe ie r der R einländer, Danzig 1925, s. 41; G. N eu­m ann, H inrich Castorp, ein L übecker B ürgerm eister aus der zw eiten Hälfte des 15 Jh., V eroft z. Gesch. Lüb. 11, Lübeck 1932, s. 170. Wiele m ate ria łu przynoszą zestaw ienia G. Löschina, Die Bürgerm eister, R ats- hern und Schöpfen des Danziger Freistaates und die P atrizierfam ilien deren sie angehorten, Danzig 1868, s. 6, 13, 17; L. Schw etlik, Der hansisch-dänische Landhandel und seine Träger 1484 - 1519, Zeitschr. d. Gesellsch. f. Schl. Holst. Gesch. Bd. 85/86 1961, s. 91, 129; A. v. B randt, Ein S tü ck kaufm ännischer B üchführung aus dem le tz ten V iertel des13 Jhs., Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. 44, 1964, s. 5.

1 0 1

trw ały od r. 1277 do 1429. Na początku XV stulecia rozdział między najbardziej czynnymi kupcami a sta­rym i rodami był już bardzo wyraźny. Podobne zja­wiska występowały i w innych wielkich ośrodkach. W Brugii, uważanej za typowe wielkie miasto roz­wijające się w XIII - XIV w., w ciągu tych dwóch stuleci z 54 rodzin zasiadających w ławie przetrwało 461, tj. 85%. Skądinąd zaś wiadomo, że od schyłkuXIV w. skład władz miejskich ulegał dużym zmia­nom 63. Stąd między innymi ostra polemika między Sombartem, Striederem, Häpkem i in n y m i64 doty­cząca roli i początków patrycjatu miejskiego. W mia­stach nadbałtyckich pierwotnie „meliores”, ,Junckers” z racji swoich przywilejów dochodzili do wysokiego standardu życiowego i majątkowego. Zmiana w ciąguXIV w. polegała na tym, że do tego samego stanu majątkowego — głównie dzięki operacjom handlo­wym — dochodzili ludzie nowi, zajmujący z czasem najwyższe stanowiska w mieście. Ogarnięcie przez strefę działania handlu zagranicznego licznych grup ludności prowadziło także w efekcie do szybkiego roz­woju w XV w. bractw i związków mających obok religijnego charakter wyraźnie zrzeszeń zawo­dowych 65.

63 c . W ehrm ann, Das Lübeckische Patriziat, s. 110; F. B runs, Der Lübecker R a t , Z eitschr. d. Ver. Lüh. Gesch. 32, 1951, s. 1 nn.; A. Sem- rau , Katalog der Geschlechter der Schöffenbank und des Ratsstuhls in der A lts ta d t Thorn 1233 - 1602, M itt. d. Copp. Ver. H. 46, 1933, s. 1 nn.; F. Crull, Die Ratslinie der S tad t W ismar, Hansische Ge­schichtsquellen II, Halle 1875; J. M ertens, Die XIV de eeuvjse voor- nam ste Brugse schepenfam ilies, Ons Heem XIV, 1960, s. 233.

64 j . S trieder, Zur Genesis der m oderne Kapitalism us; R. Häpke, Die Entstehung grosser bürgerlicher Verm ögen im M ittelä lter, Schmol- lers Jahrb . 1905, s. 235; R. Sohm, Städtische W irtschaft im 15 Jh., Jah rb . f. N ationale S ta tistik , 34, 1879, s. 253. Por. też *Г. Rosłanowski. Geneza pa trycja tu m iejskiego w Europie Zachodniej. Przegląd badań Kw. Hist. 3/1956, s. 232, gdzie lite ra tu ra .

65 p. Simson, Der A rtu sh o f und seine Bänke, Danzig 1900, s. 22, 48, 67; G. B randes, Die geistlichen B rüderschaften in Hamburg I, s. 89 nn.;

102

Dowodem przemian chyba dość charakterystycznym, będzie wzrost liczby majątków ziemskich posiadanych przez bogate mieszczaństwo. W XII w. w Nadrenii, a w XIII w. i nad Bałtykiem bogate rody mieszczań­skie wywodziły się w dużym stopniu z posiadaczy dóbr ziemskich. Wydaje się, że to właśnie rycerstwo uzyskiwało pierwotnie przywileje handlowe, posia­dłości wiejskie dawały dochody umożliwiające ze­branie środków na operacje finansowe, a stwarzały też możliwości uzależniania gospodarczego członków gmin miejskich przez częściową przynajmniej regla­m entację dowozu żyw ności66. Jak zauważył B. Zien­tara 67 na Pomorzu dopiero w drugiej połowie XIV w. nastąpił podział sfer działalności między szlachtą a pa- trycjatem miejskim. Stan ten, widoczny bodaj w całej ówczesnej Europie68 zmienił się poczynając od dru­giej połowy stulecia. Obok posiadłości prywatnych rozwijają się ziemskie dobra miast, które praktycznie rzecz biorąc stanowią zaplecze m aterialne warstw rządzących. Ale homines novi robiący szybko karierę również wchodzili w posiadanie dóbr ziemskich za pieniądze zarobione na handlu czy lichwie. Na Po­

F. F rensdorff, Der M akler im Hansagebiete. Festgabe der G öttinger Ju ris ten F ak u ltä t, Leipzig 1901, s. 258 nn.; F. Benninghoven, Rigas E ntstehung, s. 9.? nn.

бб Tak też na podstaw ie m ateria łów kolońskich T. Rosłanowski, K szta łtow anie się średniowiecznego p a trycja tu Kolonii na tle rozw oju ośrodka m iejskiego w X II - X III w ., S tudia z dziejów osadnictwa, t. III, 1965, s. 26.

6" B. Z ien tara , U początków szczecińskiego pa trycja tu . Rola feuda l­ne j własności z iem sk ie j w kszta łtow aniu się podstaw gospodarczych k ierow niczych w arstw społeczeństw a m iejskiego, P. Hist. 4/1962, s. 778.

68 w. Arnold, Zur Geschichte des E igentenns in den deutschen Städten , Basel 1861; G. Caro, Ländlicher G rundbesitz von Stadtbürgern im M ittela lter, Jah rb . f. N ationaloekonom ie 86, 1906, s. 721; B. Z ien­ta ra , U początków , s. 778; H. Samsonowicz, Uwagi nad średniow iecz­n ym pa tryc ja tem , s. 580, gdzie lite ra tu ra , podobnie jak w Cahiers B ru ­xellois, t. II, z. VI, 1957, Chronique d’h isto ire u rbaine; J. Meznik, V en ko vské s ta tky prazskych m éstanu v dobê predhusitské a husitské, P rah a 1965.

103

morzu czy w Meklemburgii nastąpiło ponowne prze­mieszanie się dwóch zawodowych grup klasy feu­dalnej, z tym, że w przeciwieństwie do sytuacji wcześniejszej, w XV w. nie rycerstwo stało się miej­skim patrycjatem , lecz patrycjat miejski zyskiwał coraz wiącej dóbr wiejskich, przewyższając na ogół miejscową szlachtę i zamożnością, i znaczeniem 69. Jaki podział zawodowy istniał wewnątrz grupy po­siadaczy prawa? Na jakie grupy zawodowe dzielili się posiadacze prawa miejskiego? Dla Lubeki podział taki został dokonany na podstawie aktów procesowych 1384 r. przez A. v. B rand ta70. Aby zorientować się jak przynależność ta kształtowała się w Gdańsku można będzie się oprzeć na obliczeniach M. Boguckiej dotyczących rzemiosła 71, na spisach posiadaczy parcel, wykazach kupców zawartych w księgach cła palo­wego 72 itd. Oczywiście liczby te są znacznie przybli­żone. Nie bardzo wiadomo jak wyglądała sytuacja kobiet, dzieci, jaki mnożnik trzeba stosować przy obliczaniu zatrudnionych w warsztacie rzemieś­lniczym 73. Określenie „kupiec” jest w źródłach dość mylące, niejednokrotnie oznacza i wielkiego hur­townika, i drobnego czy średniego k ram arza4i. Nie­mniej wydaje się, że zestawienie zawarte w tabeli 13 jest pouczające.

Trudno stwierdzić, w jakiej mierze te niepełne dane są odbiciem specyfiki obu, różniących się znacz-

69 c. W ehrm ann, Das lübeckische Patriciat, s. 97 nn., 102 nn.:F. Benninghoven, Rigas E ntstehung, s. 72, 91; H. Samsonowicz, Bada­nia nad kapita lem , s. 85.

то a . v. B randt, Die K nochenhauerauf stände, s. 127.•7i m. Bogucka, G dańskie rzem iosło tek s ty ln e od X V I do połow y

X V II w., W rocław 1956, s. 30 - 34; tejże, Gdańsk jako ośrodek p roduk­c y jn y w X IV - X V II w .f W arszawa 1962, s. 163.

72 WAP Gd. 300. 12. 666; 300.19. 8 z r. 1498/99.73 Te problem y om awia H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii,

s. 535.74 H. von zur M ühlen, Versuch einer soziologischen Erfassung, s. 63.

104

T a b e l a 13Podział zawodowy i p raw ny ludności Lubeki i Gdańska

M iasto Miesz­kańcy

o// 0

Posiada­cze p ra ­wa m ie j­

skiego

0//0W ielcykupcy 0

M istrzo­wie rze ­m ieśln i­

czy°/o

Lubeka w II poł. XIV w. 20 000 100 3200 16 1250 6,2 1350 6,7G dańsk w II poł.XV w. 30 000 100 8000 26 2000 6,6 T500 5

nie, miast nadbałtyckich, a w jakim — wynikiem ewolucji społecznej zaszłej w ciągu jednego stulecia. H. Reincke podkreśla spadek względnej liczby rze­mieślników przybywających do miast hanzeatyckich w drugiej połowie XVI w. z 36% do 20%’, podobnie jak i spadek liczby kram arzy — z 4 do 2,9% 75. Mogło to iść w parze z zaobserwowaną w Gdańsku i w Strza- łowie koncentracją kapitałów w rękach niewielkiej grupy lu d z i76, jak również ze wzrostem liczby biedoty miejskiej. Według K. Kopmanna i W. Reisnera w 1451 r. w Hamburgu biedota stanowiła 16% całej ludności, w 1487 r. — 20%, a w 1538 r. — 24% 11, co jest o tyle dodatkowo wymowne, że ludność Ham­burga w tym czasie wzrosła dwukrotnie. Niewątpliwie polaryzacja społeczeństwa miejskiego w XV w. po­stępowała nad Bałtykiem dość szybko, o czym świad­czyć może ponadto spora liczba służby występującej w źródłach 78 oraz wzrost procentowy najniższej grupy

75 H. Keincke, Bevölkerungsproblem e, s. 18.76 H. Samsonowicz, Badania nad kapitalem , s. 31, gdzie obliczenie,

że 13 najw iększych kupców skupiało w swoim ręku ok. 20% obrotów G dańska. Do zbliżonych wniosków doszedł K. F ritze jeśli chodzio Strzałów : Die H ansestadt S tralsund, s. 186.

77 w . R eisner, Die E inw ohnerzahl, s. 32.78 o służbie w m ieście (10 - 18% ludności) por. R. Mols, in troduction ,

t. II, s. 181.

105

podatkowej w Rostocku — 55% w 1482 r. do 63% w 1533 r . 79.

Skład rodziny został przez nas omówiony — dla Gdańska — w innym miejscu, gdzie obliczyliśmy, że rodziny najwyższych grup społecznych składały się przeciętnie z 7,2 osób, rodziny drobnego i średniego mieszczaństwa — z 4, 5, a najuboższych wyrobników i plebejuszy — z 2,5 — 3 osób. Przeciętną dla całego miasta można by obliczyć na 3,5 — 4,5 osób na ro­dzinę 80. Wydaje się jednak, że w miastach mieszkało dużo osób stanu wolnego, marynarzy, czeladników i żebraków.

Warto raz jeszcze zwrócić uwagę na tabelę 10. Nie chodzi tu oczywiście o przeciętny wiek; zgodnie z peł­niejszymi danymi wiek jednej generacji wynosił co najm niej 27 lat. Mniej ważne są także dane dotyczące wieku, kiedy obejmowano godność burmistrza, która stanowiła szczytowy etap kariery urzędniczej. Na uwagę zasługują natomiast lata ożenku bogatych patrycjuszy, ożenku niemal z zasady dw ukrotnego81. Powstaje przy tym pytanie jaka była rola kobiet. Według zgodnych opinii wszystkich badaczy w mias­tach środkowej Europy na 1000 mężczyzn przypadało od 1170 do przeszło 1300 kobie t82. Wydaje się — na co brak przekonywających dowodów — że dane te zostały obliczone na podstawie wiadomości o najbo­gatszych rodzinach mieszczańskich. Nie udało się nam jednak zweryfikować tego sądu. Tak czy owak istnia­ła znaczna grupa wolnych kobiet w miastach nadbał­

"0 J. Schildhauer, U ntersuchungen, s. 94.so H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 532. Niezależnie od

tych obliczeń do analogicznych doszedł F. S tuhr, Die B evölkerung M ecklem burgs am Ausgang des M ittelalters, Jah rb ü ch er f. Meckl. Gesch. 58, 1893, s. 232, op ierając się na re jestrze pogłównego z 1495 r.

si H. Samsonowicz, Zagadnienia dem ografii, s. 552, 542.82 E. K eyser, Die B evölkerung, s. 28, W. R eisner, Die Enw ohner-

zahl, s. 13, 27; R. Mols, in troduction , t. II, s. 167, 187.

106

tyckich, przy czym ich rola gospodarcza była poważ­na i równająca się w wielu zawodach roli mężczyzn.

W literaturze przedmiotu rozpowszechnione jest mniemanie o zdecydowanym uprzywilejowaniu męż­czyzn w owym czasie83. Analiza sytuacji kobiety w Lubece czy w Gdańsku nie potwierdza tego spo­strzeżenia. Całkowicie zależne od ojca były córki, ale i nieletni synowie poddani byli surowym rygorom. Raczej wiązało się to z władzą rodzicielską niż z upo­śledzeniem obyczajowym kobiety. Istniał oczywiście problem w jaki sposób mogą zarabiać na życie kobiety dojrzałe, co m ają robić jeśli los postawi je wobec ko­nieczności samodzielnego działania. W tym — zgodnie ze spostrzeżeniem G. Kocha 84 — widzieliśmy przyczy­ny masowego udziału kobiet w ruchach religijnychXII - XIV w. W miastach nadbałtyckich, w chwili gdy kobieta wychodziła za mąż — z zasady chyba nie były to małżeństwa z miłości — powstawała prawna i fak­tyczna możliwość intensywnej pracy zawodowej. Wdowy i mężatki prowadziły samodzielne interesy kupieckie, obracały kapitałami i niejednokrotnie de­cydowały o losie swoim, swoich dzieci, swojego ma­jątku 85. Niezależnie od niechęci do ubogich krewnych, niechęci okazywanej i męskim członkom rodziny, nie spotykamy w źródłach wzmianek, które by wskazywa­ły, że samodzielność kobiet wywoływała zgorszenie lub potępienie. Mieszczki Gdańska, Lubeki czy Toru­nia prowadzące kramy, gospody, udzielające pożyczek pod zastaw i same pożyczające ■— cieszyły się znacznie

83 j . Glissen, Le privilège de m asculin ité dans de droit coutum ier de la Belgique e t du Nord de la France, Revue du Nord XLIII, 1961, s. 201. Por. też K. Bücher, Die Frauenfragen im M ittelalter, T übin­gen 1909.

G. Koch, Frauenfrage und K e tzer tu m im M ittela lter, B erlin 1962.85 WAP Gd. 300. 42. 4b, s. 141, tran sak c ja z żoną działającego n ie­

zależnie Hansa Hassena, tam że s. 249, 336; 300.41.187, s. 61, inne tra n s ­akcje w księgach ław niczych Gdańska.

107

większą swobodą i samodzielnością niż kobiety w mias­tach opanowanych w XVI w. przez reform ację86. Współmałżonkowie posiadali odrębny m ajątek, wspól­nie wychowywali dzieci. Oboje zapewne umieli czytać i pisać 87.

Oczywiście te, jak i poprzednie rozważania nie wy­czerpują wszystkich pytań nasuwających się przy roz­patrywaniu zagadnień demografii dynamicznej. Pro­blemy śmiertelności niemowląt, migracji sezonowych, które stanowiły bardzo istotny element w życiu miast, napływ duchowieństwa i szlachty do m ias t88 — cze­kają jeszcze na opracowanie. Wydaje się jednak, że uchwycenie niektórych tendencji wzrostu ilościowego przy stwierdzeniu dużej mobilności społeczeństwa mieszczańskiego ułatwi wyciągnięcie dalszych wnios­ków.

86 J. H artw ig, Die Frauenfrage im m itte la lterliche L üb eck , HGbl. 1908, s. 35; B. K uske, Die Frau im m itte la lterlichen deutschen W irt­schaftsleben, Zeitsch. fü r handelw issenschaftliche Forschung, Köln/ /Opladen 11, 1959, s. 148.

87 W. Schadendorf, M itteldeutsche K unsträum e im 14 und 15 Jh. Ein Beitrag der K unstgeographie und K unstgeschichte, B erichte zur D eutsche L andeskunde 20, H. 2, 1958, s. 290, 312.

88 F. E ulenburg, Z ur B evölkerungs- und V erm ögenssta tistik des 15 Jhs., s. 429.

IV. BAŁTYCKA STREFA GOSPODARCZA

I JEJ PRZEMIANY W XIV - XV W.

Jednolity krajobraz naturalny, układ sił politycznych i społecznych stwarzały podstawy powiązań gospo­darczych miast nadbałtyckich, a także, co omówione zostanie w jednym z następnych rozdziałów — kultu­ralnych. Powiązania te, rzecz prosta, nie determinowa­ły jednolitego rozwoju, ani jednolitego poziomu życia, natomiast stwarzały strefę, która — zgodnie ze sfor­mułowaną ostatnio definicją — stanowiła pewną ca­łość działającą jednolicie na zew nątrzx. Najbardziej uchwytnymi źródłowo przejawami funkcjonowania strefy będzie handel dalekosiężny i rozwój wielkich miast. Jednolita dynamika rozwoju tych czynników w strefie nadbałtyckiej niejednokrotnie budziła zain­teresowanie historyków; ostatnio M. Małowist podkre­ślając nierównomierności rozwoju Europy wschodniej, za jedną z 3 jej stref uznał pas ziem nadbałtyckich, zwracając jednocześnie uwagę na ich uzależnienie gos­podarcze od Europy zachodniej'2. Czynnikiem łączącym strefę — składającą się z kilku regionów w zasadzie je­dnolitych— był handel, którego intensywność i cha­

1 A. Mączak, H. Samsonowicz, Z zagadnień genezy ry n k u europej­skiego: stre fa bałtycka, P. Hist. 1964, z. 2, s. 198. Na tem at pojęć regionów składających się na s tre fę por. K. Buczek, R egiony h isto ­ryczne, M ałopolskie Studia H istoryczne 3/4/1964.

2 м. M ałowist, Uwagi o roli kapita łu kupieckiego w Europie W schodniej w późnym średniow ieczu, P. Hist. 2/1965, s. 221.

109

rakter, rzecz prosta, wynikały ze stanu produkcji, struktury społecznej i który w dalszym efekcie — częściowo je kształtował. Gdybyśmy chcieli szukać symbolu jedności nadbałtyckiej w XIII - XV w., naj­trafniejszym byłaby postać wielkiego kupca Lubeką Gdańska czy Rygi, kupca hanzeatyckiego. Znane po­wiedzenie „Génois, donc marchand” 3 — można równie dobrze odnieść do przedstawicieli związku hanzeatyc­kiego. Jaki był teren jego działania? Czy każdy kupiec z Pomorza czy Inflant mógł być w XIV czy XV w. nazwany kupcem hanzeatyckim?

Hanza była organizacją dominującą w życiu miast nadbałtyckich, ale nie obejmowała wszystkich ośrod­ków. Były one natomiast podporządkowane życiu go­spodarczemu całej strefy, podobnie jak i w coraz większym stopniu wieś, nie zawsze jednak służyły bez­pośrednim interesom wielkich kupców. Opis drobnego kupca4 dokonany przez L. Febvre’a wydaje się być aktualny i dla ziem nadbałtyckich: „aktywny pośred­nik, nie siedzący długo w jednym miejscu... nie zwią­zany czasem, o nieskrępowanej inicjatywie, nie podległy przepisom reglamentacyjnym, handlował wszystkim w zależności od przypadku i okazji”. Między miastami hanzeatyckimi krążyli również tacy krama­rze 5, dużą rolę odgrywali ponadto chłopi wciągani do aktywnego handlu przez kupców wielkich, małych czy drobnych. W ciągu ostatnich dwu stuleci średniowiecza chłopi dostarczali do Lubeki zboże, mięso i wełnę, by­dło, produkty leśne, a nawet górnicze6. Tu znowu

3 R. S. Lopez, P rofil du marchand génois. Un profil colectif, An­nales E.S.C. 3/1958, S . 501.

4 L. Febvre, Philippe II, s. 35.5 H. Sasse, Das brem ische K ram eram t, B rem isthen Jah rbuch , 1931,

s. 108 nn.e Na ten tem at W. K ellenbenz, Bäuerliche U nternehm ertä tigkeit in

Bereich der N ord - u nd Ostsee vom H ochm ittela lter bis zum Ausgang

110

Hanza była katalizatorem, niekiedy pośrednim, wspól­noty gospodarczej, powstałej nad Bałtykiem. Dzieje Hanzy przyciągały uwagę historyków poczynając od XVII w. Zwracali oni jednak uwagę głównie na dzia­łalność polityczną wielkich miast. Dopiero w XIX w. dostrzeżono również inne czynniki, jednoczące kraje nadbałtyckie. Powstało wtedy pojęcie rejonu handlu— Gdańska, Lubeki — którego charakterystyka su­gerowała istnienie ściślejszych powiązań między od­dalonymi niekiedy od siebie krajami. W cytowanych pracach G. v. Brederlowa czy T. H irscha7 pod te r­minem rejonu handlu Gdańska rozumie się cały obszar zainteresowany w handlu prowadzonym przez to mias­to. Brederlow idzie nawet dalej, stosując pojęcie „kul­tu ry przemysłowej i handlowej” rozumianej jako jednolity system gospodarczy krajów leżących nad Bałtykiem i wykazując istnienie powiązań i wymiany towarowej poprzez handel Gdańska między Danią, Meklemburgią, Szwecją, Norwegią i Rusią. Widząc zresztą — przesadnie podkreślone — powiązania han­dlowe rejonu bałtyckiego, nie wdawał się w rozwa­żania nad ich przyczynami. Dalsze badania charak­teryzowały się pogłębianiem wiedzy o prawnej, politycznej i handlowej przeszłości związku hanze- atyckiego. Liczni badacze widzieli w strefie bałtyckiej teren działania miast mających wspólne interesy go­spodarcze i kulturalne, przy czym tradycyjnie zakres geograficzny strefy pokrywał się z przynależnością

der neueren , Zeit. V ie rte ljah rsch rift f. Soz. u. W irtschaftsgesch. 49,1962, s. 1 - 40; L. Schw etlik, Der hansisch-dänische Landhandel, s. 129.

7 G. v. B rederlow , Geschichte des Handels und der gew erblichen K u ltu r der Ostseereiche im M ittela lter bis zum Schlüsse des X V I Jh. m it besonderen Bezug au f Danzig als Q uartierstadt des H ansebundesr B erlin 1820, zwłaszcza s. 171; Th. Hirsch, Danzigs Handels und Ge- w erbsgeschichte u n ter dem H errschaft des Deutschen Ordens, Leipzig 1858, 'cz . II; Th. Hirsch i F. A. Vossberg, w stęp do Casper W ein­reichs Danziger C hronik, B erlin 1855, s. VII - XVII.

in

polityczną do związku hanzeatyckiego8. Cytowany F. Frensdorff podkreślał, że wspólnota gospodarcza i kulturalna wywodziła się z jednolitego — niemieckie­go — czynnika etnicznego, który ją budował. W wieku XX coraz więcej badaczy kontynuowało tę myśl, dowodząc, że język, obyczaje, formy pracy, a nawet rasa, były czynnikami kształtującymi jedność rejonu Morza Bałtyckiego, wyodrębniając ją spośród są­siadów 9. Niesłuszności czy w najlepszym przypadku niepełności tych poglądów nie trzeba udowadniać. Poważnym argumentem przeciw tym stwierdzeniom jest fakt nie uwzględniania przez ich zwolenników ani miast do Hanzy nie należących, ani — co waż­niejsze — form produkcji na zapleczu, mających n a j­większy wpływ na kształtowanie się rynku ogólnego. Pierwszym, który dostrzegł wzajemne zależności re­jonu działania Hanzy był zapewne G. A. Kiesselbach; podkreślił on wpływ międzynarodowego handlu na rozwój krajów również i nadbałtyckich10. Autor ten

8 Przegląd lite ra tu ry i próba podziału k ierunków historiograficz- nych por. H. Samsonowicz, Z problem atyki handlu gdańskiego w X V w ., P. Hist. 1/1956, s. 168 nn.; A. v. B randt, R ecent Trends , s. 25. Poczynając od 1872 r. Rundschau über die L itera tu r der Hansi­schen G eschichte dalej Hansische Umschau w Hansische G eschichts­blätter. Por. też syntezy dziejów Hanzy; G. Sarto rius, Geschichte des Hanseatischen Bundes, Göttingen 1802 - 8; D. Schafer, Hansische G eschichte, 1879; W. Stein, Die Hansestädte, HGbl. 1913, 1914, 1915; tenże, Beiträge der deutschen Hanse um die M itte des X V Jh., G iessen 1900. Ogólnie na ten tem at E. Daenell, B lü theze it der d eu t­schen Hanse, Bd. II, 1906, s. 293. Podobnie W. Friccius, Der W irt­schaftskrieg als M ittel hansischer P olitik im 14. und 15. Jh., HGbl. 1932. Na tem at powiązań ku ltu ra ln y ch F. F rensdorff, Die Hanse zu Ausgang des M ittela lters, HGbl. 1893.

9 Z ważniejszych prac por.: W. Stein, B eiträge , s. 5; R. Häpke, Der deutsche K a u fm ann in den N iederlanden, P fin g sb lä tte r des Hansischen G eschichtsvereins Bd. 8, 1911, s. 19. Po drug iej w ojnie św iatow ej zdaje się stać na tym stanow isku A. H. de O liveira M ar­ques, Hansa e P o rtu g a l na idade Media, L isboa' 1959, s. 20.

10 G. A. K iesselbach, Die w irtschaftlichen Grundlagen der d eu t­schen Hanse und die Handelsstellung Hamburgs, B erlin 1907, głównie S. 30, 47, 49, 93, 159, 191.

11 2

nie dostrzegł jednak specyfiki tego rejonu. Za naj­ważniejszy bowiem czynnik charakteryzujący handel bałtycki w XIII - XV w. uważał wymianę z Nider­landami. Zresztą oczywiste stwierdzenie równoleż­nikowego kierunku handlu bałtyckiego było punktem wyjścia do dalszych rozważań. Pomijając liczne drob­niejsze przyczynki, za najciekawsze i najbardziej twór­cze niewątpliwie należy uznać rozważania F. Röriga, widzącego w rejonie Bałtyku teren ekspansji i eksplo­atacji kapitału wielkich rodzin kupieckich z Lubeki i innych miast niemieckich n . Teoria Röriga, do dziś dnia jeszcze żywotna w wielu środowiskach nau­kowych, pozwoliła na ściślejsze operowanie pojęciem strefy bałtyckiej. Rzecz w tym, że uczony ten nie­wątpliwie przecenił znaczenie przywozu kapitału, ponadto przedstawiony przez niego obraz grzeszy zde­cydowanie statycznością. Nie wyjaśnia też dostatecznie jak dalece kapitał handlowy wpływał na kształtowanie stosunków gospodarczych i społecznych w różnych krajach nadbałtyckich i na sprzeczności, które zdecy­dowanie pogłębiały się na tym obszarze. W tym też kierunku poszły uwagi K. Tymienieckiego, który pod­kreślając rolę Hanzy w ekspansji na wschód przyczyn tego stanu rzeczy szukał w strukturze społecznej średniowiecza 12.

Pełniejsza, zdobywająca sobie coraz poczytniejsze miejsce w historiografii europejskiej jest teza M. Ma- łowista, rozwijana jeszcze od czasów przedwojennych, a sformułowana najpełniej w 1954 r., traktująca rejon

ii Cyt. prace pochodzą głównie ze zbioru: W irtschaftskrä fte im M ittela lter, W eimar 1959: Die E ntstehung der Hanse und der Ostsee­raum M ittela lterliche W eltw irtschaft. B lüte und Ende einer W irt­schaftsperiode Ostseeraum; Grosshandel und Grosshändler im Lübeck des 14. Jhs. Ponadto Das W erden und W esen der Hanse, Leipzig 1940.

is K. Tym ieniecki, Hanza n iem iecka nad B a łtykiem , P. Zach. R. VIII, t. II, 1952, S . 102, 117, 122, 137.

8 — Późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 113

Bałtyku jako teren eksploatacji kapitału zachodniego. Kapitał ten, od XV w. głównie holenderski, musiał zdobywać surowce niezbędne dla rozwijającego się przemysłu. W wyniku wzrostu popytu na surowce z kolei powstał i ustalił się określony i widoczny w Polsce i krajach sąsiednich system produkcji nasta­wionej na rynek zewnętrzny a związanej z gospodarką folwarczną 13. Przyjm ując tezę M. Małowista za punkt wyjścia stwierdzić należy, że najpełniej, jak dotąd, uzasadnia ona sens używania term inu „strefa Bałtyc­ka”. W jej świetle do przyjęcia są i ińne sformułowa­nia powojenne. Tak np. A. Attman 14 pisząc o strefach handlu bałtyckiego obliczał wspólny bilans krajów leżących na wschód od Sundu i prowadzących jedno­kierunkowy handel. Podobne stanowisko zajął P. Jean- nin 15 badając koniunkturę wymiany wschód — zachód w XVI w. M. M. Postan analizował rynki zbytu, o które Anglicy i Holendrzy w XV w. walczyli z kupcami Han­zy 16, R. de Roover 17 podkreślał podobieństwo form pra-

13 м. Małowist, Ryga i Gdańsk od w ybuchu w o jny 13-letniej do końca X V I stulecia, Gdynia 1939; tenże, Polska a In fla n ty , s. 124; tenże, Studia z dziejów rzem iosła w okresie k ry zysu feuda lizm u w Za­chodniej Europie w X IV i X V w ieku , W arszawa 1954, s. 90, 385, 390, 439 nn.; tenże, Z zagadnień pop y tu na p ro d u k ty kra jów nadbałtyc­kich w Europie Zachodniej w X V I tu., P. Hist. 1959, s. 4; tenże, The Problem o f the In eq u a lity , s. 15.

и a . A ttm an, Den ryska m arknaden i 1500 — talets. B altiska Po­litik 1558 - 1595, Lund 1944; por. S . 26, 50 nn. 77, 105.

15 p. Jeann in , Les com ptes du Sund comme source pour la con­struction d’indices généraux de l’activ ité économique en Europe (X VI e - X V I I I e s.), Revue Hist. 1964, s. 55, 307.

íe M. M. Postan, The Trade o f M ediaeval Europe: The N orth , The Cam bridge Economic H istory of Europe, v. II, Trade and Indu­stry in the Middle Ages, ed. M. M. Postan and E. E. Rich, Cam­bridge 1959; tenże, The Economic and Political Relations o f England and the Hanse fro m 1400 to 1457, s. 41, 97, 110, Studies in English Trade in the X V C entury, wyd. E. Pow er and M. M. Postan , Lon­don 1933.

17 R. de Roover, The Organisation o f Trade " Cam bridge Econo­m ic H istory of Europe, v. I ll, Economic Organisation and Policies in the M iddle Ages, ed. M. M. Postan, E. E. Rich and Edw ard Mil­ler, Cam bridge 1963, s. 110 nn.

114

су kupców, jednolity system kredytu w rejonie „angiel- sko-bałtyckim”; P. Johansen 18 nie analizując przyczyn zwrócił uwagę na zewnętrzne podobieństwo rozwi­jających się miast, na wspólnotę kultury ich miesz­kańców, a nawet wspólnotę poglądów. W innym miej­scu nawiązując do starszej literatury staraliśmy się ukazać wzajemne powiązania ekonomiczne i wpływ handlu jednych części strefy na handel innych19. Można zatem przyjąć, że Hanza stanowi najbar­dziej widoczny przejaw jednolitości obszaru, który nazywamy strefą bałtycką. Przyjm uje sie, że celem jej było zaopatrywanie Europy północno-zachodniej w surowce i półprodukty niezbędne dla rozwoju tam ­tejszej produkcji przemysłowej. Produkty te, przewo­żone w dużym stopniu drogą bałtycką, mijały się przeważnie w cieśninie sundzkiej z towarami przy­wożonymi z Anglii, Francji, Niderlandów czy Włoch. Powodowało to konsekwencje zarówno dla samych krajów bałtyckich, jak też dla odbiorców ich eksportu. W strefie wywożącej surowce wytwarzały się bowiem stosunki gospodarcze determinowane m. in. przez za­potrzebowanie zewnętrzne. Rosnąca specjalizacja strefy bałtyckiej w wywozie płodów rolniczych i towarów leśnych na zachód rzutowała zarówno na układ sił społecznych, jak i na kierunki rozwoju miejscowego przemysłu, stwarzała wzajemne powiązanie i stanowiła— już pod koniec średniowiecza — czynnik określający rolę tej strefy w wymianie ogólnoeuropejskiej20.

Wyłaniają się tu trzy problemy, którym należałoby poświęcić nieco miejsca: wzajemne relacje poszcze­gólnych regionów, powiązania między tymi regionami,

18 p. Johansen, Umrisse und Aufgaben, s. 2, 72, 98, 100.i» H. Samsonowicz, Handel zagraniczny Gdańska w drugiej poło­

wie X V w. (rejonizacja handlu na podstaw ie ksiąg cła palowego), P. H ist. 2/1956, s. 344, 351.

20 a . Mączak, H. Samsonowicz, Z zagadnień genezy ryn ku , s. 201.

115

m. in. widoczne w działalności miast hanzeatyckich. wreszcie historyczne przemiany geograficzne i gospo­darcze strefy w XIII - XV w.

Już w I rozdziale wspominaliśmy, że rola gospo­darcza poszczególnych ziem nadbałtyckich ulegała zmianie. Dzięki zachowanym księgom celnym i ra­chunkowym miast nadbałtyckich, a w szczególności księgom cła sundzkiego, od schyłku XV stu lecia21 możemy dość dokładnie poznać istniejącą sytuację. Od momentu jednak stworzenia organizacji kupieckiej w połowie XIII w. do schyłku średniowiecza zaszły istotne zmiany, które tu spróbujemy zasygnalizować. Już wstępne spostrzeżenia dotyczące przewożonych towarów wskazują na dogodny punkt wyjścia: miasta hanzeatyckie swoją działalność opierały na między­narodowym handlu artykułam i masowymi — i na tym chyba głównie polegało ich znaczenie. Założenie po­wyższe należy bliżej wyjaśnić. Wbrew teorii Sombarta— o czym niżej — przyznajemy istotną rolę w aku­mulacji wielkich majątków schyłku średniowiecza operacjom wielkokupieckim. Wielki handel rozumiemy tu jako zjawisko nie polegające tylko na wymianie między wsią i miastem, ale jako zaopatrywanie jed­nych ziem w produkty wytwarzane na innym terenie. Między handlem zagranicznym wcześniejszego śred­niowiecza, a tym, który rozwijał się od XIII w. wi­dzielibyśmy istotne różnice. Polegałyby one na dwóch ściśle ze sobą związanych zjawiskach: umasowieniu

21 F. B runs, Lübeckische P fundzollbiicher von 1492 - 96, HGbl. 1904 - 5, 1907, 1908; H. Samsonowicz, Handel zagraniczny Gdańska w drugiej połowie X V w., P. Hist. 2/1956; K. H. Sass, Hansischer E infuhrhandel in Reval um 1430, M arburg/Lahn 1955; N. E. Bang, Tabeller over Sk ibsfart og Varentransport gennem Öresund, 1947 -- 1660, K obenhavn 1906. W cześniejszych okresów clotyczą: W. Stieda, Schiffahrtreg ister, HGbl. 1884; G. Lechner, Die Hansischen P fund- zollisten des Jahres 1368, Quellen u. D arstellungen zur Hansischen Geschichte, N.F.Bd. X, 1935.

116

towarów, związanym ze znacznym rozszerzeniem rynku na produkty dowożone i — co za tym idzie — na ściślejszym powiązaniu handlu lokalnego z handlem wielkim.

Kiedy i jakie masowe towary charakteryzowały handel morski na Bałtyku? Towarem, który w handlu bałtyckim odgrywał pierwszorzędną rolę i którego wymianę organizowały miasta wendyjskie, było w XIII w. zboże. Już na początku tego stulecia, w w a­runkach braku stabilizacji produkcji, krążyło ono mię­dzy poszczególnymi krajam i na zasadzie uzupełniania miejscowego nieurodzaju 22. W ciągu XIII stulecia da­łoby się zaobserwować zjawisko kształtowania się wymiany zbożowej na linii południkowej. Pierwsza wielka zwycięska akcja polityczno-gospodarcza Hanzy miała na celu uzależnienie Norwegii od przywozu zboża z Pomorza i Meklemburgii, najważniejszych obszarów produkcji rolnej. W badaniach dawniejszych i nowszych zostało podkreślone znaczenie tych terenów w rozwoju handlu zbożem, co prowadziło do czasowej koniunktury rolniczej i zwiększenia areału upraw­nego 23. W związku z ogólnymi procesami gospodar­czymi w Europie prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV w. zapotrzebowanie na zboże spadło 24, natomiast w XIV w. rozwinął się handel suknem, głównie flan-

22 f . B enninghoven, Rigas E ntstehung und des frühansische K a u f­mann, H am burg 1961, s. 20 nn.; G. A. K iesselbach, Die w irtscha ftli­chen G rundlagen , s. 93; W. Naudé, Die G etreidehandelspolitik , s. 207 nn.

23 A. Johnsen, Le commerce e t la navigation en Norvège au M oy­en-Age, Revue Hist. 1936, 178, s. 389; M. W etki, Stud ien zum Hanse- -N orw egen Problem , HGbl. 1951 s. 37; J. Hansen, B eiträge , s. 24;F. Sem rau, Der G etreidehandel der deutschen Hanse bis zum Aus­gang des M ittelalters, A schaffenburg, s. 8, 10; B. Z ientara, Rola Szczecina w odrzańskim i ba łtyckim handlu zbożem X III - X IV w ., cz. 1, p . Hist. 3/1961, s. 417 nn. 435 nn, cz. II P. Hist. 4/1961, s. 667 nn.; tenże, K ryzys agrarny, s. 136, 203.

24 M. M. Postan, The Trade, s. 196; B. Z ientara, K ryzys agrarny, s. 191, gdzie w szechstronne naśw ietlenie problem u.

117

dryjskim, oraz śledziami łowionymi u wybrzeży Skanii. Tekstylia — w gorszym gatunku — wywo­żone były zresztą i na zachód25. Następny towar masowej wymiany — sól — do drugiej połowy XIV w. także był przywożony z różnych rejonów. Miasta nadbałtyckie korzystały z solanek kołobrzeskich w nie­wielkim stopniu, rozprowadzały natomiast sól lünebur- ską, oraz — lokalnie — kujawską. Największą rolę odgrywały jednak transporty soli z Baie de Bourgneuf, Niderlandów, Szkocji i A nglii26. Coraz większą rolę w eksporcie odgrywały futra. Jak się obecnie wydaje w XIV w. już całe wybrzeże Bałtyku od Prus do Fin­landii i Szwecji uczestniczyło w tym wywozie 27. Pro­dukty pochodziły z łowiectwa, którym chłopi zajmo­wali się ubocznie i, przynajmniej na terenie Rusi No­wogrodzkiej, dostarczane były jako część renty natu­ralnej jako daniny płaconej przez podbite plemiona ugrofińskie 28. Przy niewątpliwej specjalizacji w han­dlu tym półproduktem łowiectwo na południowym wybrzeżu Bałtyku nie było zajęciem masowym i, nawet w ramach chłopskiej działalności, stopniowo zanika­jącym w ciągu XIV w. Inaczej rzecz wyglądała na pół­nocnym wschodzie. Na skutek wzrostu popytu na futra, wosk itp. powstała grupa ludności działająca zawodowo i specjalizująca się w tym zakresie. Szersze rozmiary zjawisko to przybrało jednak dopiero

25 Por. E. D anenell, Polen und die Hanse um die W ende desX IV Jh., Deutsche Z eitschrift fü r die G eschichtsw issenschaft N. F. 2 F reiburg 1897 - 8, s. 318, 389; J. Hansen, Beiträge, s. 1.

26 A. Agats, Der hansische Baienhandel, Heidelberg 1904; W. Fell­m ann, Die Salzproduktion im Hanseraum, s. 59 nn.; H. Samsonowicz, Handel zagraniczny Gdańska, s. 327, 348.

27 A. L. Chorośkević, Torgovlja Velikogo Novgoroda s P ribaltikoj г zapadnoj Evropoj v X IV - XV w., Moskwa 1963,'s . 110. M. P. Lesni­kov, Die Hansische pe lzhandel zu Beginn des 15 Jh., Hansische S tu­dien, B erlin 1961, s. 240; H. Samsonowicz, S tru k tu ra handlu gdań­skiego w pierw szej połowie XV iu., P. Hist. 4/1962, s. 707, tab. V.

28 A. L. ChoroSkevic, Torgovlja, s. 47, 53.

118

w XV w., kiedy futra ruskie stały się jednym z ma­sowych produktów wywożonych przez Hanzę na Zachód. Gatunki futer wywożonych z Nowogrodu były różnorodne. Można ułożyć następujące zestawienie ukazujące proporcje między wywożonymi gatunkami, przyjm ując ilość wywożonych futer wiewiórczych za 100 29.

Jak z tego zestawienia wynika pospolite zwierzęta futerkowe stanowiły główny przedmiot eksportu; w łowieniu ich musiała być zaangażowana duża część ludności chłopskiej.4 W końcu XIV i na początku XV w. widoczna jest

zmiana struktury handlowej. Przejawiała się ona na­szym zdaniem w 2 aspektach. Po pierwsze decydującą rolę w organizacji wymiany nadbałtyckiej zaczął odgrywać handel z krajam i leżącymi na zachód od Sundu. Po drugie towarem, który zajął pierwsze m iej­sce w eksporcie ogólnobałtyckim było drewno. Pierw­sze zagadnienie wiąże się ściśle z powstaniem — w ła­śnie dopiero u schyłku XIV w. — problemu bilansu handlowego na trasie wschód-zachód30, drugie za­

29 a . L. Chorośkević, Torgovlja, s. 96, gdzie au to rk a przytacza za I. N. Smelevą w ykazy fu te rek w poszczególnych transportach . Liczba fu te rek w iewiórczych dochodzi do 100 tys. sztuk w transporcie.

30 Por. uwagi E. Daenella, Der O stseeverkehr und die Hansestädte von der M itte des 14 bis zur M itte des 15 Jh., HGbl. 1903, s. 3. Na

G atunki fu te r

w iewiórkipopielicezającekunycielętałasiceniebieskie lisy pozostałe(gronostaje, czarne koty, rosom aki, w ilki, niedźwie­dzie, sobole, wydry)

1003010433

2,5

119

gadnienie dotyczy zapotrzebowania na drewno jako na surowiec niezbędny dla rozwijającego się wielkiego przemysłu, szczególnie okrętowego, na zachodzie31; wiąże się także z trzebieżą lasów nadbałtyckich i roz­wojem różnorakiego przemysłu drzewnego 32, a dzięki temu z kształtowaniem przez wielki handel form pro­dukcji. Od chwili kiedy różnokierunkowy ruch to­warów ustabilizował się przede wszystkim na osi równoleżnikowej, powstał jednocześnie problem czę­ściowego uzależnienia gospodarczego od siebie krajów wschodu i zachodu. Import drewna budowlanego był życiową koniecznością dla stoczni holenderskich, an­gielskich, czy nawet portugalskich. Wybór rejonu, z którego drewno to było przywożone, został chyba narzucony przez ekspansję kupców nadbałtyckich, którzy zorganizowani w Hanzie ujęli w swoje ręce transport zdobywając rynki zachodnie. Opłacalność zaś tego handlu wiązała się po pierwsze z dowozem sukna flandryjskiego, po drugie ze zdobyciem rynków nadbałtyckich dla bretońskiej so li33.

W tym okresie w wywozie bałtyckim dużą rolę odgrywało ponownie zboże. W latach nieurodzaju i głodu na zachodzie, np. w Niderlandach ok. 1431

tem at znaczenia cieśnin sundskich w średniow ieczu jako głównej bram y wiodącej ze wschodu na zachód, por. D. Schäfer, Die Sund- zo ll-L isten , HGbl. 1908, s. 1.

31 M. Małowist, L ’approvisionnem ent des ports de la B altique en produits forestiers pour les constructions navales aux x v e siècles, Le navire et l’économie m aritim e du Nord de l’Europe du M oyen­-Age au X V IIIe s., Tra va u x du 3 ème Colloque In ternational d ’histoire m aritim e, Paris 1960, s. 25.

32 Por. rozdz. II oraz M. Strzem ski, Przem iany, s. 352; K. Śląski, Zasiąg lasów Pomorza w osta tn im tysiącleciu , P. Zach. 5-7/1951; H. Samsonowicz, Rzemiosło w iejsk ie w Polsce w X IV - XVI w., W ar­szawa 1954, s. 172.

33 A. Agats, Der hansischen Baienhandel, s. 19; A. L. Choroskevic, Torgovlja , s. 213 nn.; F. V ollbehr, Die Holländer und die deutsche Hanse. Pfingsbl. der Hansischen G eschichtsvereins, Bd. 21, Lübeck 1930, s. 8; E. Daenell, Holland und die Hanse im 15 Jh., HGbl. 1903, s. 13 nn.; R. Häpke, Der deutsche K aufm ann, s. 19 nn., 28 nn.

120

czy 1440 wzrosło ogromnie zapotrzebowanie na dowóz produktów r o l n y c h M i m o bliskich kontaktów Ni­derlandów z rolniczymi krainami francuskimi i an­gielskimi 35 coraz więcej wywożono zboża znad Bał­tyku. Dogodne warunki dla rozwoju produkcji towarowej na Pomorzu, w Prusach i w Polsce, słabiej rozwinięty rynek wewnętrzny, a także uprzywilejo­wanie szlachty, stworzyły możliwości wykorzystania wielkich gospodarstw rolnych produkujących na zbyt. Możliwości te mogły być w pełni wykorzystane po odzyskaniu przez Polskę Pomorza z ujściem Wisły. Jednoczesny rozwój gospodarczy Niderlandów wytwo­rzył zdecydowaną koniunkturę na zboże36. Zapo­trzebowanie na rynku zagranicznym stworzyło bodźce dla rozwoju w Polsce i w krajach sąsiednich folwarku pańszczyźnianego. Zapewne w siedemdziesiątych- -osiemdziesiątych latach XV w. struktura handlu bał­tyckiego uległa ponownej zmianie. Szlak wschód — zachód stał się niemal wyłącznym kierunkiem wymiany towarowej, która zdecydowanie wzrosła w porównaniu

34 p. j . Blok, Geschichte der N iederlanden, t. II (1300 - 1559) Gotha 1905, s. 597 nn.; M. P. Lesnikov, N eko tory je voprosy baltijsko-nider- landsko j torgovli Chlebom v końce X IV , nacale X V veka, Srednyje veka , R. VII, 1955, s. 112 nn.; J. Hansen, Beiträge, s. 6, 8; M. Mało­wist, Studia z dziejów rzem iosła, s. 425.

35 z. M. Sneller, Le com m erce du blé des Holandais dans la ré­gion de la Som m e au X Ve s., Bull. T rim estrie l de la Société des An­tiqua ires de P icardie, t. III, Amies 1947, s. 148; N. Y. Kerling, Commercial Relations o f Holland and Zèeland w ith England from the Late 13-th C entury to the Close o f the M iddle Ages, Leiden 1954, s. 214 Appendix B.

36 м. M ałowist, S tudia z dziejów rzem iosła, s. 435 nn.; tenże, Pod­staw y gospodarcze przyw rócenia jedności państw ow ej Pomorza Gdań­skiego z Polską w X V w., P. Hist. 3-4/1954, s. 147 nn., 186; tenże, Z zagadnień popytu na p ro d u k ty kra jów nadbałtyckich w Europie Zachodniej w X V w ., P. Hist. 4/1959; M. Biskup, Zjednoczenie Po­m orza W schodniego z Polską w połowie X V w., W arszawa 1959* s. 47 nn.; 2. W. Sneller, W alcheren in de 15 eeuw ., U trecht 1916, s. 110; F. K etner, De handel en Scheepvaart van Am sterdam in de 15 eeuw ., Leiden 1946, s. 95 nn. 118 nn.; N. W. Posthum us, De oosterse handel te A m sterdam , Leiden 1953, s. 72 nn.

1 2 1

z pierwszą połową stulecia. Nastąpiła też istotna zmiana w strukturze wywozu.

Pochodzące z terenu państwa polskiego zboże zde­cydowanie zajęło pierwsze miejsce w eksporcie. Na­stąpiło też dalsze rozszerzenie obszaru wywozowego przede wszystkim dzięki włączeniu w orbitę handlu cerealiami Inflant. Nie ulega wątpliwości, że druga po­łowa XV w. była okresem, w którym szczególnie Rewel rozwijał się jako wielki ośrodek eksportujący zboże 37. Ostatnie badania W. W. Doroszenki38 dowodzą wy­raźnie, że w XVI w. rozwój produkcji towarowej poszedł nieco inną drogą niż na obszarach połud­niowych wybrzeży Bałtyku. Niektóre miasta — z Rygą i Narwą na czele — rozpoczęły wówczas wielki eksport lnu, siemienia lnianego i konopnego oraz popiołu i dziegciu. Część tych surowców pochodziła z terenów leżących poza granicami Inflant, które organizowały na wielką skalę skup produktów fińskich i rosyjskich, częściowo litewskich coraz potrzebniejszych dla roz­wijającego się przemysłu w H olandii39 i innych krajach zachodu: Anglii, Hiszpanii, Portugalii. Wzrósł też silnie udział kupców zachodnich w orga­nizacji przewozu towarów, aczkolwiek, zgodnie z ba­daniami Jeannina 40, handel hanzeatycki jeszcze w dru­giej połowie XVI w. odgrywał pewną rolę. Niemniej

37 j . A hvenainen, Der Getreidehandel L ivlands im M ittelalter, Helsinki 1963, s. 75 nn., 156 nn.; G. M ickwitz, A us Revaler Handels­büchern, Helsinki 1938, s. 69; V. N iitem aa, Der B innenhandel in der P olitik der livländischen Städte im M ittelalter, Helsinki 1952, s. 346.

38 w . W. Doroszenko, E ksport R ygi na Zachód w okresie przyna­leżności do R zeczypospolitej (1562 - 1620), Zap. Hist. 1/1966, s. 16 nn.

39 j . K lejn tjens, R elations betw een Latvia and Holland X III -- X IX c., Baltic and Scandinavian Countries, IV, n r 3, 1938, s. 306;G. Jens, R iva lry betw een Riga and Tartu fo r the Trade w ith Pskov in the X V I and X V II C entury, tam że, IV, n r 2, 1938, s. 145.

40 p. Jeannin , La com m erce de Lübeck aux environs de 1580, An­nales ESC 1/1961, s. 36 nn.; tenże, Les relations économ iques des villes Baltique au X V I e s., V ie rte ljah rsch rift fü r soz. u. W irtschafts­geschichte, 43, 1956, H. 3, s. 194, H. 4, s. 323.

122

T a b e l a 14

Handel bałtycki w X III - XV w.

Okres Lata

W ażniejsze m asowe p ro ­du k ty handlu ba łtyck ie­

go przewożone naGłówni

organ izato­rzy przewozu

wschód zachód

I X III w. — począ­ sukno zboże kupcytek XIV w. sól hanzeatyccy

II początek XIV w. —koniec XIV w. sukno fu tra >» >>

sól p roduk tykorzenie leśne

zbożeIII koniec XIV w. —

osiem dziesiątela ta XV w. sukno p rodukty ,, ,,

sól leśneśledzie zbożekorzenie fu tra

IV osiem dziesiąte lataXV w. — poło­wa XVI w. sukno zboże kupcy z Eu­

sól len ropy za­śledzie konopie chodniejkorzenie p rodukty

leśnefu tra

nastąpiło jego ograniczenie i skoncentrowanie się na pośrednictwie między zapleczem i przybyszami z za­chodu. W związku z tym tradycyjne ośrodki handlowe z Lubeką na czele w tym właśnie czasie musiały ustąpić pierwszeństwa miastom reprezentującym pro­dukcyjne, rolnicze zaplecze: Gdańskowi, Hamburgowi, Rydze i in. 41.

Oczywiście, że powyższe uwagi nie wyczerpują pro­blematyki handlu bałtyckiego. Natomiast pozwolą one,

4i Na tem at znaczenia zboża bałtyckiego w XVI w. por. St. Ho­szowski, Handel gdański w okresie X V - X V III w ., Zesz. Nauk. WSE w K rakow ie 11, 1960, s. 3, 18. O jego roli w życiu E uropy zachod­niej por. J. A. Faber, Het probleem van de dalende graanvoet uit

123

w ostrożny sposób, na wyciągnięcie pewnych szer­szych wniosków dotyczących periodyzacji wielkiego handlu stanowiącego o znaczeniu miast nadbałtyckich. Będą one punktem wyjścia naszych rozważań na tem at bilansu strefy bałtyckiej, istniejącej od schyłku XIV w. Usystematyzowaniu tych uwag ma służyć tabela 14, która stanowi próbę periodyzacji wielkiego handlu bałtyckiego.

Do niedawna jeszcze w historiografii panowało dość powszechne przekonanie o tym, że od momentu wy­tworzenia się strefy bałtyckiej aż do przełomu XV i XVI w. bilans handlowy był dla tej strefy ujemny i dopiero wielki eksport zmienił ten stan rzeczy 42. Już jednak E. Heckscher zwrócił uwagę na fakt, że akty­wizacja handlu bałtyckiego powinna była przynieść napływ kruszców w XVI w., co według tego autora jednak bynajmniej nie nastąp iło43. Podobne zastrze­żenia zgłosił W. Kula podkreślając brak zjawiska silnej inflacji w Polsce XVI w .44. Z drugiej znowu strony P. Johansen stwierdził, że handel Rusi w XII w. był równie aktywny jak w XVI w. — co starał się udo­wodnić opierając się na źródłach opisowych. W związ­ku z tym — sądzi ten autor — nie ma istotnej przy­czyny, by dla okresu między XII i XVI w. doszukiwać się innego stanu rzeczy 45. Zastanówmy się chwilę nad

de oostzellanden in de tw eede h e lft van de X V II eeuw. A. A. G. B ij­dragen 9, 1963, gdzie au to r stw ierdza, że zboże bałtyckie żywiło rocznie 750 tys. ludzi. Na tem at spekulacji politycznych sto jących na stanow isku niezbędności polskiego zboża w Holandii: F. Ruiz M artin , El pan de los países bálticos durante las guerras de religion , H ispa­nia 21, 1961, s. 349, gdzie au to r om awia znane usiłowania pozbawienia zrew olucjonizow anych N iderlandów dowozu zboża.

42 a . Mączak, H. Samsonowicz, Z zagadnień genezy ry n k u , s. 207.43 e . H. Heckscher, M ultilateralism , Baltic Trade and the M ercan­

tilism , Econ. Hist. Rev., ser. 2, 1950, t. I l l , z. 2, s. 219.44 w. K ula, Problem y i m e to d y h istorii gospodarczej, W arszawa

1963, s. 208.45 p. Johansen, Der hansische Russlandhandel, s. 54.

124

tym problemem. Początki aktywności gospodarczej krajów nadbałtyckich . są niezmiernie trudne do za­nalizowania. Niewątpliwie wymiana odbywała się nie tylko na Bałtyku, znaczną rolę odgrywać musiały szlaki lądowe 46.

Czy i kiedy szlak morski zaczął dominować? Wydaje się, że błędem byłoby szukać odpowiedzi na tak sfor­mułowane pytanie. Bałtyk nigdy nie stał się wyłączną drogą łączącą wschód i zachód północnej Europy. Miał on istotne znaczenie dla niektórych masowych towarów: w XIV - XV w. drewna, produktów leśnycii, w XV-XVIII w. — zboża. Wydaje się, że dla tych dwóch towarów droga bałtycka była najważniejsza, podobnie jak dla lnu, konopi, chmielu czy ryb. Rzecz prosta nigdy nie była ona wykorzystywana przy masowym transporcie np. wołów z Ukrainy na zachód, których liczba w XVI w. przekraczała zapewne 100 tys. sztuk rocznie 47. Równie ważne były drogi morskie i lądowe przy przewozie miedzi, i zapewne sukna 48. Do XVI w. sól przewożona była drogą morską, podobnie jak wino. Czym należy tłumaczyć, że w XVI w. sytuacja w tym zakresie się zmieniła? Wino węgierskie uzyskało prze­wagę nad winem francuskim, sól małopolska nad solą

46 p. Johansen, Umrisse und Aufgaben, s. 96, 103, gdzie lite ra tu ra .47 f . Lütge, S tru k turw and lungen im O stdeutschen und Osteuro­

päischen Fernhandel des 14 bis 16. Jhs., M ünchen 1964, s. 8, 35, 43; H. Wiese, Der R indhandel im nordw esteuropäischen K üstengebiet vom 15. bis zum Beginn des 19. Jh., G öttingen 1963, s. 100.

48 por. J. Topolski na tem at handlu Gniezna w Dzieje Gniezna, W arszawa 1965, s. 260; M. M ałowist, Le développm ent des rapports économiques entre la Flandre, la Pologne e t les pays lim itrophes du X III au XIV, Revue Belge 10, 1931, s. 1050. P rzy om aw ianiu roli dróg m orskich i lądow ych w arto zwrócić uwagę na opublikow ane regesty tran sak c ji handlow ych w pisanych do ksiąg m iejskich An­tw erpii. Na 2186 tran sak c ji w latach 1488 - 1514, 1463 czyli 66°/o za­w arli ludzie przybyli drogą lądow ą, a jedynie 723, czyli 34°/o kupcy, k tórzy przyjechali szlakiem m orskim . R. Doehaerd, E tudes A nversoi- ses, D ocum ents sur le com m erce in ternational à Anvers, t. I, II, III, Paris 1962, s. 63.

125

bretońską49. I morzem, i lądem przewożono także pieniądz. Spróbujmy rozważyć bilans kupców z miast nadmorskich, którzy organizowali głównie handel morski, łatwiejszy do uchwycenia w źródłach.

W XIII w. z krajów nadbałtyckich zaczyna wywozić się zboże. Czy wartość jego przewyższała wartość dowożonego sukna i dostarczanych produktów zbytku? Trudno z całą pewnością odpowiedzieć na to pytanie. Nie ulega natomiast wątpliwości, że w drugiej po­łowie XIII w. zboże dominuje w polityce bałtyckiej. W połowie stulecia zboże pojawia się w taryfach celnych obok produktów luksusowych i su k n a50. W następnych latach zapotrzebowanie na zboże wzro­sło, szczególnie w Norwegii, która została uzależniona w drugiej połowie stulecia od dowozu organizowanego przez kupiectwo głównie L ubeki51. Opanowanie handlu zbożowego zdaniem wielu badaczy stworzyło podstawę potęgi hanzeatyckiej. Był to bowiem czynnik prowa­dzący do szybkiego wzrostu miast w oparciu o roz­wijające się rolnictwo, do ekspansji terytorialnej celem uzyskania zboża, do udoskonaleń technicznych, szcze­gólnie w zakresie środków masowego przewozu z ia rn a52. W XIII w. upowszechniły się kogi — typ wielkich statków przystosowanych do transportu przy­najm niej kilkudziesięciu łasztów zboża. Jednocześnie literatura przedmiotu coraz mocniej podkreśla z jednej

Na podstaw ie WAP Gd. 300.19.14 — ksiąg cła palowego .oraz ze­staw ień R. Rybarskiego, Handel i po lityka handlowa.

50 в . Z ientara, Rola Szczecina I, s. 415; W. Naudé, G etreidenhan- delspolitik , s. 207; E. Pitz, Die Zolltarife der Stadt Hamburg, Wies­baden 1961, s. 5; E. Assmann, Die S te ttin e r Zollrolle.

si Por. О. Johnsen, Norwegische W irtschaftsgeschichte, Jena 1939, s. 85, 121; W. N audé, G etreidenhandelspolitik , s. 208. Por. też Det nordiske syn pâ forbindelsen m ellem hansestaederne og norden. Det nordiske historikende i Arhus, A rhus 1957, Norge — A. G. Blom.

52 f . Rörig, Die E ntstehung der Hanse. W irtschaftskrä fte , s. 555;C. Mollwo, Die ältesten lübischeji Zollrollen, s. 45; P. Heinsius, Das S ch iff der hansischen Frühzeit, W eim ar 1956, s. 71, B. Z ientara, Rola Szczecina, t. I, s. 417.

126

strony małe — stosunkowo — powiązanie miast hanze- atyckich z handlem Rusi, a z drugiej silne związki— i to właśnie oparte na eksporcie zboża — jakie łączyły miasta Hanzy z Anglią i Holandią 53.

Przy podobnym stanie rzeczy 200 lat później bilans handlowy miast hanzeatyckich był wyraźnie aktywny. Czy można jednak stwierdzić, że był aktywny i w XIII w., a ściślej mówiąc w pierwszym okresie wyróżnianym przez nas powyżej? Import sukna nad Bałtyk i chyba import korzeni był skromniejszy niż w czasach późniejszych. Należy też wziąć pod uwagę napływ kapitału kupieckiego przeznaczonego na inwes­tycje w XIII w. nad Bałtykiem, napływ gotówki z Nadrenii i W estfalii54. W tym stanie rzeczy wydaje się, że hipoteza o aktywnym bilansie handlowym miast nadbałtyckich w XIII w. może być przyjęta jako punkt wyjścia do dalszych badań. Należy jednak wy­raźnie tu zaznaczyć, że jeśli nawet tak było, to dotyczy to tylko krótkiego skrawka pobrzeża Bałtyku, od Lubeki do Szczecina. Ani Prusy, ani Inflanty, ani tym bardziej Finlandia w pierwszym omawianym okresie nie były jeszcze włączone do strefy reprezentowanej przez Pomorze, Meklemburgię i Lubekę.

Jeśli przyjąć aktywny bilans w handlu z Zachodem południowo-zachodniego wybrzeża Bałtyku w XIII w., to w pierwszej połowie XIV stulecia sytuacja zdaniem naszym ulega zmianie i to pod dwoma względami. Roz­szerza się na wschód gospodarcza strefa Bałtyku prowadząca wymianę z zachodem i zmienia się jej

53 p. Johansen, Der hansische Russlandhandel, s. 46; E. Weise, Die Hanse, England und die M erchant A dventurers. Das Zusam enw irken von Köln und Danzig, Jah rb . des Kölnischen Geschichtsvereins, Bd. 31/32, 1957, s. 137; H. N anninga, Het handelsverkeer der ooster­lingen door Holland in de dertiende eeuw. Bussum 1921, s. 18 nn.

54 f . Rörig, R heinland — W estfa len und die deutsche Hanse. W irt­scha ftskrä fte , s. 408 nn.; A. Mączak, H. Samsonowicz, Z zagadnień genezy, s. 214.

127

bilans na pasywny. To ostatnie zjawisko przede wszyst­kim wiązalibyśmy z symptomami kryzysu agrarnego, czy ogólniej mówiąc z zarysowującymi się zmianami w strukturze gospodarki średniowiecza, a wypływają­cymi ze splotu najróżniejszych czynników oddziały­wających na życie ówczesnego społeczeństwa 55. Bada­cze szukający przyczyn tego zjawiska podkreślają ostatnio parę momentów nas interesujących. Po pierw­sze zdecydowanie występuje się przeciw wyciąganiu zbyt pochopnych wniosków wypływających z porów­nywania wszystkich dostępnych danych ilościowych. Spadek dochodów renty feudalnej, kurczenie się liczby gospodarstw nie muszą świadczyć o ogólnym załama­niu się dynamiki rozwoju gospodarczego56. Zjawisko to, jak wskazywano niejednokrotnie, wiązać się mogło z rozwojem miast, a raczej z powstawaniem nowych, inaczej niż dotychczas zorganizowanych ośrodków rze­miosła i handlu działających w dobie „feudalnego gangsteryzmu” — gwałtownych poszukiwań klasy feu­dalnej wyjścia z trudnej sytuacji ekonom icznej57. J. F. Bergier, J. D. Gould, niezależnie od siebie doszli do przekonania, że na przesuwanie się ośrodków życia gospodarczego duży wpływ miały przemiany społecz­ne, a te z kolei wiązały się ściśle ze zmianami form

55 W szechstronne om ówienie tego problem u por. B. Z ientara, K ry ­zy s agrarny, s. 140 nn. P rzegląd lite ra tu ry : M. M ollat, P. Johansen, M. Postan, A. Sapori, Ch. V erlinden, L ’économie européenne aux deu x derniers siècles du M oyen-âge, Relazioni com itato In ternazionale di Scienze Storiche. X Congresso In ternazionale di Scienze Storiche, Roma 1955, v. VII, F irenze 1955, s. 801 nn.

56 e . Kosm inskij, Voprosy agrarnoj istorii Anglii w XV w., Vo- p rosy Ist. 1948, s. 1, 59. O statnio na ten tem at C. M. Cipolla, R. S. Lo­pez, H. A. Miskimin, Econom ic Depression o f the Renaissance? Econ. H ist. Review, 2 ser. XVI, 1963/64, s. 519.

57 M. Małowist, Zagadnienie kry zysu feudalizm u w X IV i X V w. го św ietle najnow szych badań, Kw. Hist. 1/1953, s. 88, 105 пп.; E. Ko­sm inskij, P eut-on considerer le X lV e et le X Ve siècles comme l'épo­que de la decadence de Véconomie européenne? S tudi in Onore di A. Sapori, t. I, M ilano 1957, s. 569.

128

państwa, jego organizacji i funkcji. Wraz z rozwojem państw stanowych, a następnie centralistycznych mo­narchii na zachodzie, powstawała konieczność zmiany form działania gospodarczego 58. Jeśliby kontynuować tę myśl, to na tzw. kryzys XIV/XV w. złożyłyby się łącznie czynniki demograficzne (czarna śmierć), spa­dek dochodów klasy feudalnej, rozwój niektórych miast niewspółmierny do rozwoju wsi, a co za tym idzie wzrost konfliktów społecznych w łonie miesz­czaństwa oraz między wsią a miastem, wreszcie kon­flikty polityczne: (wojna stuletnia, unia kalmarska czy rozdrobnienie Rzeszy). Kryzys widoczny na całym obszarze nas interesującym byłby zatem początkiem daleko idących przemian, silnego rozwoju gospodar­czego, który nastąpił po depresji w XIV w .59

Różnorakie przyczyny doprowadziły do załamania się bałtyckiego eksportu zboża w XIV w., zapewne już w pierwszej połowie stulecia. Tak czy owak wy­pada zgodzić się z M. Postanem i M. Lesnikowem, którzy badając handel bałtycki w drugiej połowie XIV w. podkreślali — każdy zresztą z innego punktu widzenia — znikome znaczenie w nim zboża 60. Zga­dza się to z wiadomościami pochodzącymi z ksiąg cła funtowego w 1368 r . 61, na podstawie których można

58 j . F. B ergier, Genève, s. 420; J. D. Gould, The Price R evolution Reconsidered, Econ. Hist. Rev. 2 ser. XVII, 1964/65, s. 249.

5» Tak w łaśnie E. Pitz, Die W irtscha ftskrise des Spätm ittela lters, V ie rte ljah rsch rift f. Soz. u. W irtschaftsgeschichte, Bd. 52 1965, H.3, s. 347; В. H. S licher van B ath , The Economic and Social Conditions, s. 129. H. Van d e r Wee, The Growth ' o f the A n tw erp M arked and the European E conom y (X IV - XV/) c.) cz. 1, The Hague 1963.

во м. M. Postan , The Trade, s. 191, 205; M. Lesnikov, N iderlandy i Vostoënaja B altika v naćale X V v., Iz istorii torgovych snośentj, Izvestija AN SSSR, Seria Istorii i fiłosofii, t. V III, 5/1951, s. 455; tenże, N eko tory je voprosy, s. 112; tenże, Beiträge zu r Baltisch N ider- ländische H andelsgeschichte am Ausgang des 14. und zu Beginn des 15, Jhs., Wiss, Zeitschr. d. K arl M arx-Univ. VII, Leipzig 1957/8.

61 G. Lechner, Die hansischen P fundzo lllsten des Jahres 1368, Lübeck 1935.

9 — Późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 129

obliczyć, że obroty zbożem stanowiły zaledwie 6,9% obrotów kupców lubeckich. Rok był — jak podkreśla wydawca, nietypowy, blokada w okresie wojny z Wal­demarem utrudniała lub uniemożliwiała wywóz zboża dla Norwegii i na zachód. Ale na podstawie tychże danych widać, że nie przeszkadzało to importowi sukna flandryjskiego, obroty którym stanowiły 34%. Do waż­niejszych towarów należy zaliczyć jeszcze śledzie (13% obrotów) i sól (także 13%). Śledzie w połowie XIV w. łowione były u wybrzeży Skanii i przez Lubekę roz­prowadzane po krajach bałtyckich. Sól, sądząc z tabel celnych głównie wywożona, pochodziła z Lüneburga 62 i także przewożona była na wschód. Już w tym czasie zachód był zaopatrywany w sól bretońską, która w cza­sach pokojowych przewożona była aż nad Bałtyk przez H anzeatów 63. Dalsze miejsce w wysokości obrotów zajmowało masło (6%), które znowu przywożone było do Lubeki — zapewne głównie dla celów konsumpcji miejscowej. Jedynie futra niewątpliwie w tym czasie przewożone były na eachód 64. Ale obroty tym towa­rem stanowiły zaledwie 4% wartości towarów prze­wożonych przez port lubecki, jeszcze niższe były obro­ty drewnem, smołą, potażem.

W świetle tych danych druga połowa XIV w. była okresem pasywnego handlu miast wendyjskich — i za­pewne pomorskich — z zachodem. Wniosek ten po­twierdzony był przez dane dotyczące handlu Lubeki z Norwegią w okresie po pokoju strzałowskim. Na pod­stawie danych zebranych przez F. Brunsa, a dotyczą­cych lat 1378 - 1385 można obliczyć, że wartość towa­rów wywożonych z Lubeki do Bergen wynosiła

62 Ch. E. P e rrin , Lunebourg e t les capitaux Lubeckois, M elanges d ’h isto ire sociale, 1942.

63 н . Hauser, Le sel dans l ’histoire, s. 277.64 м . Lesnikov, Die hansische Pelzhandel, s. 219 nn.

130

zaledwie 33% obrotów, podczas gdy przywożonych— aż 66% 65. I tu zatem, mimo że w grę nie wchodziło sukno, niewątpliwie najcenniejszy towar przywożony z zachodu, bilans był zdecydowanie pasywny dla kra­jów nadbałtyckich (chociaż nie pasywny dla Lubeczan wywożących towary z Bergen na zachód). Następne lata nie przyniosły zmiany w tym zakresie. Przepro­wadzona analiza strat poniesionych przez kupców pruskich w czasie przewozu przez cieśniny sundzkie do r. 1453, a następnie zestawienia z gdańskich ceł palowych pozwalają na wyciągnięcie wniosków, które ilustruje tabela 15 66.

T a b e l a 15

Stosunek w artości wywozu oznaczonego przez 100 do w artości przywozu w m iastach prusk ich

1407 - 23 100 : 220 i 1451 - 1453 100 : 2200 (!) I 1475 100 : 1401426 - 32 100 : 320 i 1460 100 : 300 | 1492 100 : 801436 - 42 100 : 350 i 1470 100 : 170 j

Jak z tego zestawienia wynika dopiero ostatnie ćwierćwiecze XV w. przyniosło ożywienie handlu morskiego Prus z zachodem — o czym świadczą dane z ksiąg celnych — na skutek wzrostu znaczenia pło­dów rolnych.

Powstaje pytanie, czy wszystkie rejony nadbałtyckie przeżywały podobne przemiany. Jak wynika z analizy ceł lubeckich z ostatniego dziesiątka XV w. 67 handel morski największego jeszcze wówczas miasta hanzę-

es Na podstaw ie zestaw ień F. Bruns, Die Lübecker Bergenfahrer s. XXXVIII nn.

ee WAP Gd. 300. R. F. 3; 300. 19. 1, 2a, 3, 4, 4a, 5, 7, 8, 8a. Por.H. Samsonowicz, S tru k tu ra handlu gdańskiego w pierw sze) połowie XV го., P. Hist. 2/1962, tabi. 5; tenże, Badania nad kapitałem , tab. I.

<*7 Na podstaw ie F. B runs, Lübeckische P fundzo llbücher , HGbl. 1904/5, s. 110-111. Por. także H. Samsonowicz, Badania nad kap ita łem , s. 27.

131

atyckiego był nadal zdecydowanie pasywny i wyrażał się stosunkiem 100:203. Zjawisko to należy wiązać z mniejszym niż w Prusach opanowaniem produkcji rynkowej, z oparciem swojego handlu na pośrednic­twie. Natomiast miasta inflanckie, mimo że w handlu bałtyckim odgrywały o wiele mniejszą rolę, były jak się wydaje w nieco innej sytuacji. Co prawda w XIV i pierwszej połowie XV w. dowóz sukna i soli odgry­wał w ich bilansie znaczną ro lę 68, ale jednocześnie należałoby zanotować inne zjawiska. Po pierwsze eksport zboża już w XV w., w oparciu m. in. o gospo­darstwa chłopskie, po drugie eksport — masowy już w XIV w. — konopi, chmielu i wosku, po trzecie wreszcie — pośrednictwo w handlu między Rusią i zachodnią E uropą69. Czy handlowy bilans bałtycki Inflant był w XV w. aktywny — trudno w chwili obec­nej odpowiedzieć na to pytanie. Wydaje się jednak, że można to założenie przyjąć. Wobec tego schemat aktywizacji handlu miast południowego wybrzeża Bał­tyku wyglądałby następująco: w XIII w. — pobrzeże wendyjsko-pomorskie, w XV w. — inflanckie i od schyłku XV w. pruskie i inflanckie. Czynnikiem naj­istotniejszym w aktywizacji handlu w porcie bałtyc­kim było zboże. Oczywiście zaobserwowane przesunię­cia nie wpływały na u tratę prym atu przez Lubekę. Po­nadto — co w tym przypadku jest ważniejsze — praw­

es W. S tieda, Revaler P fundzo llbücher ; K. H. Sass, Hansischer Ein- fuhrhandel in Reval, M arburg/Lahn 1955, s. 66 nn.

69 G. A. K ieselbach, Die W irtschaftlichen G rundlagen , s. 156; V. N iitem aa, Der B innenhandel in der P olitik der livländischen Städ te in M itte la lter , Helsinki 1952, s. 149, 196, 200; J. A hvenainen, Die G etreidehandelspolitik , s. 45 nn.; H. Samsonowicz, Handel za ­graniczny Gdańska, s. 341; G. V ernadsky, The Baltic Commerce o f the W est Russian and Lithuanian Cities during the M iddle Ages. B altic and Scandinavian C ountries, III, 3/1937, s. 399 nn.; P. Johansen, Der hansische Russlandhandel, s. 54; K. M ettig, Die E xportw aren der russisch-hanseatischen Handels, S itzungsber. Ges. f. Gesch. Riga 1903, s. 92.

132

dopodobnie bilans handlu ogólnobałtyckiego obliczany w cieśninach sundzkich, od początków XIV w. aż do ostatniej ćwierci XV w., można uznać za bilans ujemny.

Czy bałtycka strefa handlu była terytorium możli­wym do określenia i niezmiennym w ciągu całego omawianego okresu? Mówiąc o strefie w sensie prze­strzennym możemy jedynie spróbować wyznaczyć re­jony geograficzne lub organizmy państwowe, które nie tylko były zaangażowane w handlu na szlaku Ruś — Flandria, ale których również sytuacja gospo­darcza uzależniona była od funkcjonowania tego han­dlu. Tak np. przez cały omawiany okres miedź wę­gierska była przedmiotem handlu bałtyckiego. Ale nawet całkowite zamknięcie tej drogi wywozu nie mogło wpłynąć na zmianę kierunku handlu czy form produkcji i sytuację wewnętrzną w krajach korony św. Stefana. Podobnie zapotrzebowanie na sól bre- tońską przez państwa nadbałtyckie oczywiście wpły­wało na proces wydobycia soli w Baie de Bourgneuf. Ale ekonomika zachodniej Francji — a tym bardziej Portugalii — w znacznie większym stopniu związana była z innymi niż bałtyckie rynkam i zb y tu 70. Oczy­wiście, popyt na rynkach bałtyckich mógł być bodźcem do zwiększenia wydajności pracy, ale dla potężnej gospodarczo Francji nie mogło to pociągać poważniej­szych zmian. Natomiast wiadomo, że już w XIII w. Norwegia była ekonomicznie uzależniona od dowozu zboża, że do pierwszej połowy XVI w. przemysł

то W ynika to niedw uznacznie z dziejów stosunków hanzeatycko- b retońskich: O. Held, Die Hanse und Frankreich von der M itte des 15 Jh. bis zum R egierungstritt K arls V III , HGbl. 1912, s. 130 nn. 139 nn., 152, 166 nn. Por. też V. Rau, Exploraçao e co mércio do sal de Se tu - bal, Estudo de H istorice Econom ica I, Lisboa 1951; Podobnie A. H. Oli- v iera M arques, Hansa e Portugal, gdzie au to r w ym ienia w ciągu XV w. ponad 100 hanzeatów jeżdżących po sól i 5 Portugalczyków zainteresow anych w hand lu północno-europejskim .

133

szwedzki pozostawał w znacznej mierze pod kontrolą kupców hanzeatyckich, że Nowogród Wielki swoje znaczenie zawdzięczał w pewnej mierze pofożeniu na szlaku bałtyckim 71.

Należy też przypomnieć rolę jaką odgrywał handel zamorski w kształtowaniu się gospodarki folwarcznej w Polsce i w krajach sąsiednich. Mówiąc o granicach strefy bałtyckiej mamy na myśli takie rejony geogra­ficzne, których rola gospodarcza w dużym stopniu determinowana była przez układ sił działających na handlowym szlaku bałtyckim. W pierwszym okresie w arunki te spełniały chyba południowe nadbrzeżne krainy Morza Bałtyckiego i Skandynawia. Mogła tu też być zaliczana częściowo Ruś Nowogrodzka. W dru­gim okresie — w drugiej połowie XIV w. — powstają wyraźniejsze przesłanki pozwalające na stwierdzenie istnienia strefy bałtyckiej. W owym czasie na pewno zaliczana była do niej Ruś Nowogrodzka i wybrzeża

"i J . Schreiner, Pest од Prisfal i SenmldelalćLeren. Et problem i N orsk H istorie. Av handlinger u tg it t ov det Norske V idenskaps. A kadem ie i Oslo, II, Hist. Filos. Klasse, 1948, 1, tenże, H anseaterne од No где i de t 16 ärkunde, Oslo 1941, s. 40 пп.; M. W etki, Stud ien zum Hanse-Norwegen P w b lem , s. 34 nn. W ielkość handlu — por. s. 64. Dla XIV w. por. F. B runs, Die Lübecker B ergenfahrer und ihre C hronistik, B erlin 1900, Hansische Geschichtsquellen N. F. 3, s. XXXII nn .; J. A. Gade, The Hanseatic Control o f Norw egian Commerce during the Late M iddle Ages, Leiden 1951, s. 9, 95, 11; M. Małowist, Handel zagraniczny S ztokho lm u i p o lityka zew nętrzna Szw ecji w latach 1471 - 1503, W arszawa 1935, s. 18 nn.; K. Kum lien, Stockholm , Lübeck und W esteuropa zur Hansezeit, HGbl. 19 1952, s. 13, 18, 21, 28; G. Carlsson, E tt n y tt svens bergverk under Erik ov P om m ern, H istorisk T idsk rift 2, 1956, s. 154 nn.; A. L. Choroske- vic, Torgovlja, s. 3, 43. Tejże au to rk i: ZnaĆenije ekonom ićeskich sv jaze j s P riba ltiko j dla rozw itja severo-zapodnych russkich gorodov v końce X V natale X V I v., Tezisy dokladov i soobśćenij kon f. po istorii ekon. sv jaze j Pribaltiki s Rossiej, Riga 1966; P. Johansen, Novgorod und die Hanse, Lübeck 1953; Städtew esen und B ürgertum als geschichtliche K rä fte . G edächtnisschrift fü r F ritz Rörig, s. 123 nn. Tenże au to r jednak stoi na stanow isku, że handel bałtycki Nowo­grodu n ie był głównym czynnikiem pow odującym wzEost gospodarczy tego m iasta. N. A. Kozakova, Istoria snośenii Novgoroda s Ganzoj v X V W Istor. Zap. 28/1949, s. 111 nn.

134

F in land ii72. Powstaje pytanie czy można tu mówić tylko o wybrzeżach. Sprawa jest na pewno dyskusyj­na. Ludność Finlandii, podobnie jak i niektórych krain szwedzkich, koncentrowała się wzdłuż dość wąskiego pasa nadbrzeżnego73. Ale podstawowymi produktami wywożonymi z kraju tysiąca jezior były nie tylko ry ­by, łowione przez mieszkańców wybrzeża, czy tran, ale także futra, wosk, dostarczane m. in. w formie da­nin państwowych. W głębi kraju zaludnienie było mi­nimalne, ale nieliczni mieszkańcy tym bardziej mu­sieli odczuwać koniunkturę na dostarczane przez siebie produkty. Dlatego mówimy raczej o całej Finlandii. Do strefy bałtyckiej można by zaliczyć także Szwecję, Danię i N orwegię74. Oczywiście wpływ rynku bałty­ckiego był silniejszy na wybrzeżu niż w głębi kraju. Szczególną rolę zaczęły odgrywać tu wybrzeża Skanii jako tereny połowów śledzi75. Do strefy bałtyckiej należy również zaliczyć kraje leżące na południowym wybrzeżu: Meklemburgię, Pomorze, państwo krzyżac­kie. Natomiast istnieje już wątpliwość co do Polski, Litwy, Brandenburgii. Wydaje się, że w drugim okre­sie przez nas wydzielonym nie były one w jakiś bliż­szy sposób powiązane z handlem bałtyckim, a na pew­

"2 Por. wyżej oraz L. K. Goetz, D eutsch-Russische Handels- geschichte des M ittela lter, Lübeck 1922, Hansische Geschichtsquellen N. F. V. s. 33 nn.; V. N iiteam aa Finnland, Det nordiske syn pa fo r - bindelsen m ellen Hansestaederne og norden , s. 126 nn.; A arhus 1957; R. D encker, Finnlands S tädte und hansischen B ürgertum (bis 1471), HGbl. 1959, s. 19 nn.; G. A. Donner, Striden от arvet e fte r korm an - nen Jacob Frese, Helsingfors — Abo 1930.

TS R. D encker, Finnlands Städte, s. 22, gdzie też m apa.74 о. Johnsen, Norwegische W irtschaftsgeschichte, Jena 1939,

s. 132 пп.; E. A rup, D anm arks Historie, Bd. II, K obenhavn 1932; K. Kum lien, Hansischer Handel und H ansekaufleute in Skandinavien. Die D eutsche Hanse als M ittler zwischen Ost und West, s. 101.

'5 G. A. K iesselbach, Die w irtscha ftlichen G ründlagen , s. 162, 227; E. Cieślak, Reglam entacja handlu rybam i przez zw ią zek M iast H anzeatyckich w X IV i X V w., P. Zach., II, 1952, s. 147.

135

no nie były od niego uzależnione. Stan ten zmienia się w trzecim okresie, kiedy to następuje wyraźne rozsze­rzenie strefy, szczególnie w kierunku południowo- wschodnim. W sposób oczywisty wciągnięte zostało w orbitę działania kupców hanzeatyckich Mazowsze, rozwijały swoją działalność kantory na obszarze L it­wy 7б. Wojna trzynastoletnia była wynikiem coraz sil­niejszych związków gospodarczych polskiego zaplecza z wybrzeżem Bałtyku, a w wyniku II pokoju toruń­skiego związki te coraz bardziej się um acniały77. W czwartym i następnym okresie — do lat dwudzies­tych XVII w. — strefa bałtycka raczej się geograficz­nie kurczyła, konsolidując się jednak pod względem gospodarczym. Terytorium jej wyznaczone było głów­nie przez spławne dorzecza Bałtyku. Na przełomie XVI i XVII w. zaliczyć by do niej należało Szwecję, Danię, Meklemburgię, Brandenburgię, chyba część Dolnego Śląska korzystającego — choć w niezbyt du­żym stopniu — ze spławnej Odry, Pomorze, obszary leżące nad Wisłą, Niemnem i Dźwiną 78. Jeśli wschod­ni rejon działania Hanzy w XIV w. określimy jako pół elipsy, której małą osią będzie linia Bergen — Sund— Kraków, a połową wielkiej osi linia Sund — Nowo­gród W., to w XVI w. strefa bałtycka będzie przedsta­wiała nieco odmienny kształt. Mniej regularny, o bar­dziej poszarpanych granicach, na pewno jednak reprezentujący dużo mocniejsze powiązania wewnętrz-

"6 E. Daenell, B lü thezeit der deutsche Hanse, Bd. II, s. 390 пп.; W. S tein, Vom deutschen K ontor im Kowno, HGbl. 1916, s. 229; W. Biskup, Z prob lem atyk i handlu polsko~gdańskiego drugiej połow yXV tü., P. Hist. 2 - 3/1954, s. 394.

77 po r. M. M ałowist, S tudia z dzie jów rzem iosła, s. 435, 436.78 po r. m. in. A. A ttm an, Den ryska m arknaden, s.* 26, 94 пп., 100;

D. M olenda, Nakład w m ałopolskim górnictw ie kruszcow ym w X V i X V I w ., P. Hist. 4/1962 zw raca uw agę na ro lą kapitałów Gdańska.

136

ne i dużo wyraźniej widoczny oczyma kupców holen­derskich czy angielskich 79.

Wiąże się z tym następne zagadnienie, które siłą rzeczy w niniejszym rozdziale może być tylko szkico­wo zarysowane. W jaki sposób handel w poszczegól­nych okresach istnienia strefy bałtyckiej oddziaływał na rynek zachodni? Granice zachodniej półelipsy są znane tylko w bardzo ogólnych zarysach. Należały do niej przede wszystkim Niderlandy, z tym, że punkt ciężkości przeniósł się w pierwszej połowie XV w. z Flandrii do Holandii. Ta translacja wiązała się ze zmianą, jaka nastąpiła w strukturze bałtyckiego hand­lu zagranicznego80. Flamandom produkty strefy bał­tyckiej były potrzebne, dla Holendrów były niezbędne. Rozbudowa stoczni, a przede wszystkim ogromny rozwój przemysłu tekstylnego wymagały dowozu nie­zbędnych surowców: drzewa, popiołu oraz żywności, a więc zboża. Ściśle związane z ekonomiką krajów nadbałtyckich były również wybrzeża Morza Północ­nego — od Fryzji do Jutlandii i Norwegii. Ten ostatni kraj, w okresie gdy znad Bałtyku w coraz większym stopniu wywożono zboże, stał się głównym i w efekcie zwycięskim rywalem Prus, Litwy, Inflant, w wywozie

79 Tak np. w 1658 r. W icquefort pisał o P rusach i Polsce łącznie z innym i bliskim i k ra jam i jako o spichrzu Holendrów przy okazji om aw iania ro li tych osta tn ich w różnych k ra jach św iata.

80 м. Małowist, Studia z dzie jów rzem iosła , s. 390; A. E. Sayous, Le role d’A m sterdam dans l’histoire du capitalism e com m ercial e t financier , Revue Hist. 183, 1938, s. 250;, F. V ollbehr, Die H olländer und die deutsche Hanse, s. 54 nn., 71 nn.; F. K etner, De Handel en Scheepvaart van A m sterdam , s. 118; J . A. van H outte, La genèse du grand m arché international d ’A nvers à la f in du M oyen-Age, Revue Belge, 19, 1940, s. 91; H. van W erveke, B ruges e t Anvers.8 siècles de com m erce flam and, B ruxelles 1954, s. 46, 73 nn.; J . M aj réchal, La déport de Bruges de marchands étrangers (X V e e t X V Ie s.), Annales de la Société d ’E m ulation de Bruges, LXXXVIII, 1951, s. 26; wg obliczeń R. R oehaerd, E tudes A nversoises, w la tach 1488 - 1514 w śród w pisanych tran sak c ji przed ław ą A ntw erpii ty lko 6% doko­nanych było przez hanzeatów .

137

drzewa 81. Jeśli od XIII do XV w. Norwegia uzależ­niona była od przywozu zboża przez kupców hanze- atyckich. to poczynając od drugiej połowy tego stu­lecia związana była w coraz większym stopniu z k ra­jami zachodnimi, głównie z Anglią 82. Kraj ten nie był uzależniony gospodarczo od handlu bałtyckiego, przy­najm niej nie w takim stopniu jak Holandia. Niemniej jego związki handlowe z krajam i nadbałtyckimi były bardzo silne. Anglicy byli pierwszymi poważnymi kon­kurentam i Hanzeatów do czasu pojawienia się na Bał­tyku Holendrów. Tak import, jak i eksport angielski odgrywały w ogólnym bilansie handlu bałtyckiego po­ważną rolę. Istnieją też prawdopodobne przypuszcze­nia, że kupcy angielscy byli pośrednikami, którzy handlowali en masse towarami nadbałtyckimi przewo­żąc je dalej na zachód 83. Zainteresowania i powiąza­nia gospodarcze pozwalają na włączenie Anglii w or­bitę państw, których ekonomika była ściśle powiązana ze strefą Bałtyku. Powiązania te były również i po­średnie. Do drugiej połowy XIV w. Flandria była pierwszym etapem wędrówki wełny angielskiej, której eksport ciągle wzrastał. Następnie jako sukna Brugii czy Gandawy docierała ona do krajów nadbałtyckich.

Inaczej należy traktować rejon zachodniej Francji i Bretanii, z którego wywożona była sól morska. Im­port soli bretońskiej, który w XV w. przybrał znaczne rozmiary odgrywał bardzo istotną rolę w ekonomice

ei E. Bosse, N orwegens V olksw irtscha ft von Ausgang der Hanse­periode bis zur Gegenwart, cz. I, Jen a 1916, s. 4, 33.

82 m. M. Postan, The Economic and Political Relations, s. 97, 110 nn.

83 w . S. Unger, De levensm iddelenvoorziening der Hollandsche steden in de m iddeleeuw en, A m sterdam 1916, s. 45; M. Małowist, P roblem atyka bałtycka w now szej historiografii portugalskiej, P. Hist. 1/1961, s. 19. Por. uw agi M. M. Postana w dyskusji nad re fera tem Ch. V erlindena, Le tra fie e t la consom m ation des vins français, Les sources d ’histoire m aritim e, ed. M. Moliat, P aris 1962, s. 357.

138

krajów nadbałtyckich. Na konsekwencje gospodarcze wskazuje chociażby fakt zdobycia przez hanzeatów rynków zbytu na sól aż po północne tereny Małopolski— mimo konkurencji rodzimej, kopalnianej soli wie­lickiej. Podobnie import soli morskiej do Nowogrodu W. znacznie ograniczył znaczenie soli pochodzącej z terenu Rusi halickiej 84. Opłacalność transportu mors­kiego, opłacalność przywozu towarów na wschód, ogra­niczała również poważnie znaczenie soli lüneburskiej, soli z Halle, nie mówiąc już o produkcie uzyskiwanym w takich ośrodkach, jak Kołobrzeg czy Inowrocław. Wpływ zatem przywozu soli z zachodu na kształto­wanie się stosunków gospodarczych strefy bałtyckiej nie budzi wątpliwości.

Francuscy czy bretońscy kupcy przybywali nad Bałtyk tylko sporadycznie 85. Przewóz soli aż do trze­ciego wydzielonego przez nas okresu spoczywał w rę­kach kupców hanzeatyckich. którzy następnie ustąpili miejsca H olendrom 86. Rozpatrując znaczenie soli dla kształtowania się sytuacji na wschodzie nie będziemy się zatrzymywać — ze względu na brak danych — nad skutkam i jakie pociągało za sobą w Bretanii rosnące nad Bałtykiem zapotrzebowanie na sól.

Ścisłe powiązania finansowe szczególnie w okresie rosnącego znaczenia kredytu — od początku XIV w.— napływ kapitałów na wschód każą zwrócić uwagę na powiązania strefy bałtyckiej z Nadrenią i Westfalią. Spółki handlowe i finansowe, wspólna polityka —

84 A. L. Chorośkevic, Torgovlja, s. 213 nn.85 j . C raeybeckx, Un grand com m erce d 'im porta tion . Le vins de

France aux anciens Pays-Bas, X III -X IV s., Paris 1958, s. 119, 132 nn.; M. M ollat, Le com m erce m aritim e norm and à la f in du m oyen-âge, Paris 1952, s. 183, 193 nn. Por. odosobniony przykład oprać, przez O. L ienau, Das grosse Kra weel, der P eter von Danzig 1462 - 1475, Danzig 1943.

86 Por. na ten tem at m .in. M. M ałowist, Studia z dziejów rze­m iosła, s. 417.

139

przynajmniej do drugiej połowy XV w. — w stosunku do Anglii i Niderlandów, były dodatkowymi czynni­kami, które przez dwa ostatnie stulecia średniowiecza uzależniały w pewnym stopniu od siebie oba rejony 87. Dla gęsto zaludnionej Nadrenii strefa bałtycka odXIII w. stanowiła teren ekspansji, gdzie jednostki przedsiębiorcze miały większe niż w starym kraju możliwości awansu. Pod tym względem strefa bał­tycka była nawet ważniejsza dla ekonomiki Nadrenii niż odwrotnie. Trzeba tu podkreślić, że powiązania uległy osłabieniu, a następnie przerwaniu, poczynając od połowy XV w. Od połowy XVI w. — nie można już w ogóle mówić o wpływie strefy bałtyckiej na sytuację gospodarczą Westfalii i Nadrenii.

Celowo pomijamy tu inne kraje. Towary włoskie, południowe niemieckie, hiszpańskie, portugalskie itp. w różnych okresach licznie reprezentowane w krajach nadbałtyckich przecież nie wpływały na produkcję i zmiany stosunków gospodarczych w zainteresowa­nych krajach. Docierały one nad Bałtyk za pośred­nictwem Flandrii lub Niemiec południowych już od początku XIV w. Bezpośrednie kontakty kupców bał­tyckich i włoskich na nieco szerszą skalę zostały na­wiązane dopiero w XVI w. 88 W yjątek stanowiły Węg­

87 s. R ühle, Vom rhein isch — Danziger Handel, F estschrift zur Jahrtausendfeier der Rheinland in Danzig, Danzig 1925 s. 41; W. Stein, Beiträge, s. 35 nn. Por. H. Pennes-E llw art, Die Danziger B ürger­schaft nach H erku n ft und B eru f 1536 - 1709, M arburg/Lahn 1954, gdzie przybysze z N adrenii, stosunkow o zamożni, w ystępują już w n ie­w ielkiej liczbie. F. Rörig, Rheinland - W estfalen. W irtsch a ftskrä fte , s. 392 пп.; H. Kellenbenz, Rheinische V erkehrsw ege der Hanse zw i­schen Ostsee und M ittelm eer. Die D eutsche Hanse als M ittler zw ischen Ost und W est, s. 104, 107.

88 D. F. Dowd, The Econom ic Expansion o f Lom bardy 1300-1500, Jou rn . of Econ. History, 21/1961, s. 143; R. D elort, Un aspect du com m erce V en itien au X V e s., Le Moyen-Age, LXXI, 2/1965, s. 247; A. Tenenti, C. Vivanti, Les galères m archandes vén itiennes X IV e-- X V I e s., Annales ESC 16, 1961, s. 83; W. Stieda, Hansisch Venetia- nische Handelsbeziehungen im 15 Jh., HGbl. 1894.

140

ry, które od XIII w. handlowały miedzią, żelazem, srebrem. Powiązania ich jednak były mocniejsze ze strefą południowej Europy: Dalmacją, Niemcami płd., S tyrią i tp .89

Nasuwa się następnie pytanie, czy i w jakim stopniu odmienność dróg rozwojowych krajów leżących nad Bałtykiem była związana z odmienną sytuacją gospo­darczą wewnątrz strefy. Zastanówmy się na wstępie nad rejonizacją gospodarczą i wewnętrznymi sprzecz­nościami krajów nadbałtyckich. Oczywiście i w tym zakresie sytuacja zmieniała się w ciągu całego oma­wianego tu czasu. Już w XIII w. wybrzeża Meklem­burgii i Pomorza stanowiły spichlerz zbożowy całego rejonu. Wybrzeża Prus, Inflant wraz z całym zaple­czem dostarczały futer, Szwecja — metali, Skania i Finlandia ryb, Dania zbóż i b y d ła90. Z biegiem czasu stosunki się nieco zmieniały. Do wymiany zosta­ło wciągnięte szersze — niekiedy jak w przypadku dorzecza Wisły bardzo szerokie — zaplecze. Rejon pro­dukcji zboża przesuwał się stopniowo na wschód i południowy wschód. Z portów państwa krzyżackiego rozpoczął się wielki eksport drzewa, rejon fu ter prze­suwał się znacznie dalej na wschód i północny wschód. Z Inflant, Olandii, Gotlandii rozpoczął się wywóz koni. Rzecz prosta, ta specjalizacja handlowa była odbiciem istniejących możliwości gospodarczych i — co wię­cej — struktury społecznej poszczególnych krajów. Nie trzeba dowodzić, że wywóz futer i produktów drzewnych był związany z szatą roślinną kraju. Ma­sowy wywóz drzewa i produktów drzewnych możliwy

89 L. M akkai, Die H auptzüge der w irtschaftlich-sozia len E n tw ick ­lung Ungarns im 15 -17 Jh., S tudia H istorica 53, B udapest 1963, s. 27 nn.

eo H. Samsonowicz, Handel zagraniczny Gdańska, s. 344 nn. oraz tabi. I n r 53 — 112.

141

był tylko w warunkach istnienia odpowiednio sprę­żystej organizacji, która by potrafiła przezwyciężyć trudności związane z eksploatacją lasów i transpor­tem, opłacalnym tylko w skali masowej. W XV -- XVI w. — na Mazowszu, w Norwegii — rolę organi­zatora handlu drzewem spełniały wielkie kapitały handlowe Gdańska, Holandii, A nglii91. Analogiczną rolę odgrywał system gospodarczy państwa krzyżac­kiego. Masowy eksport drzewa i innych towarów mo­żliwy był dzięki istnieniu centralistycznej machiny krzyżackiej gospodarki państwowej w XIV/XV w .92

Dewastacja lasów w Prusach krzyżackich, a w XVI w. i w Polsce była wynikiem popytu na drzewo w pań­stwach, które posiadały wewnętrzne możliwości orga­nizacji masowego handlu. Co innego, że tak w pań­stwie krzyżackim, jak i w Polsce popyt ten był dalszym bodźcem do wzmożenia etatyzmu handlo­wego. W Polsce doprowadził on do wszechwładzy szlachty, która opanowała produkcję krajową, w P ru­sach — w XV w. — był jedną z przyczyn powstania antykrzyżackiego w 1453 r . 93 Jak dalece bodźce ryn-

0i Por. co na tem at kap ita łów bankow ych pisze N. W. Posthum us, De oosterse handel te A m sterdam , Leiden 1953, s. 60; J. Schreiner, Hanseàterne o f Norge i d e t 16 ärhundere, Oslo 1941, s. 35, 36, 40 nn.;H. Samsonowicz, Badania nad kap ita lem , s. 36 nn.

ö2 Por. na tem at form handlu zakonu ostatn io W. Böhnke, Der B innenhandel des Deutschen Ordens und seine Beziehung zu m Aus- senhande l u m 1400, HGbl. 1962, s. 70 nn. O rganizacja tego handlu :E. M aschke, Die Schäffer und Lieger des D eutschen Ordens in Preussen. H am burger M ittel-und O stdeutsche Forschungen, Bd. II, Ham burg 1960.

es Na tem at wpływu hand lu zakonnego na w zrost opozycji przeciw Państw u K rzyżackiem u zob. M. M ałowist, Podstcrwy gospodarcze przyw rócenia jedności państw ow ej Pomorza Gdańskiego z Polską w X V w P. Hist. 2 - 3/1954, s. 176 nn.; M. Biskup, Zjednoczenie Po­morza, s. 28 nn.; B. G erem ek, Ze stud iów nad stosunkam i gospo~ darczym i m iędzy m iastem a wsią го P rusach K rzyżackich го pierw szej połowie X V w ., P. Hist. 1/1956, s. 76 nn. Znaczenie handlu drzewem w ogólnej s tru k tu rze handlow ej zakonu — zob. C. Sattler, Der Han­del des Deutschen Ordens in Preussen in Zeit seiner B lüthe, A lt- preussische M onatschrift 1879, s. 242 nn.

142

kowe oddziaływały na strukturę wewnętrzną krajów nadbałtyckich widać — jak to wyżej wspominaliśmy- na przykładzie produkcji zboża. Intensywne osad­nictwo w Meklemburgii i w księstwie pomorskim w XIII w. wiąże współczesna historiografia z popytem na zboże, podobnie jak i doszukuje się przyczyn pro­wadzących do upadku rolnictwa na tych terenach w obniżeniu się popytu na zboże 94. Jeszcze wyraźniej występuje tu współzależność w dziejach Polski XV -- XVII w.

Wpływ rynku na stosunki wewnętrzne widoczny jest również i na terenie Szwecji. Ukształtowanie się no­wożytnego państwa w XV w. dokonało się w walce m. in. o usamodzielnienie się gospodarki narodow ej95. Walka z obcymi przedsiębiorcami i kupcami umożli­wiła wytworzenie własnego handlu i przemysłu, bę­dących w służbie XVI-wiecznej monarchii naro­dowej.

Oczywiście wiele czynników składało się na róż­nice, o których mówimy. Gospodarcze bodźce zew­nętrzne zaczęły oddziaływać na społeczeństwa nad­bałtyckie w różnych stadiach ich rozwoju. Włączenie ziem polskich w obręb szerszego rynku dokonało się w okresie istnienia już silnej i licznej grupy rycer­stwa, szlachty i względnej słabości miast. Szwecja dostała się w strefę wpływów rynku bałtyckiego w okresie, gdy dominującą grupę społeczną stanowili wolni chłopi9б. Umożliwiło to skuteczne opanowanie przez hanzeatów ekonomiki tego kraju, a w XV -- XVI w. stworzyło przesłanki do poszukiwań źródeł

в-* B. Z ien tara , K ryzys agrarny, s. 212.95 м. M ałowist, Handel zagraniczny Szto kh o lm u , s. 160. S. Swens-

son, Stockholm s blodbad i ekonom isk och handels politisk belys- ning, Lund 1964 oraz k ry tyczne uwagi A. v. B randta , K önig Chris­tian II. und die S tockholm er Deutschen, HGbl. 1966, s. 78 - 87.

96 c. G. Styffe, Skandinavien under m edeltiden t Stockholm 1911.

143

dochodów przez niedawno stosunkowo powstałą grupę społeczną — szlachtę 97.

Sprzeczności wewnątrz strefy bałtyckiej były oczy­wiście jeszcze bardziej skomplikowane i liczne, wią­zały się one z zagadnieniami, których nie zamierzamy omawiać, lub które stawiamy tylko do dalszej dys­kusji. Poznanie ich umożliwiłoby lepsze odtworzenie mechanizmu powstawania społeczeństwa nowożytnego.

07 Por. E. L önroth w Cambridge Economic H istory o f Europe, v. III.

V. FORMY DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

MIAST HANZEATYCKICH

Podstawowym celem Hanzy było usprawnienie dzia­łalności zawodowej wielkich kupców, działalności wykazującej zresztą istotne różnice w porównaniu ze stanem rzeczy znanym z terenu Niemiec południowych i zachodu E uropy1. Od połowy XIV do początku XVI w. około sto zjazdów hanzeatyckich zajmowało się polityką gospodarczą, organizacją międzynarodowego handlu, wyznaczało instrukcje regulujące normy prawa handlowego, debatowało nad możliwie sku­teczną akcją skierowaną przeciwko konkurentom. Po­dobnie jak term in hanza oznaczał zrzeszenie okreś­lonych kupców, tak Hanza Niemiecka była organizacją zawodową, posiadającą jednolite metody działania2. Te ostatnie określane były w znacznym stopniu przez instytucje pozwalające na ułatwioną działalność ku- piectwa nadbałtyckiego, instytucje, z których na plan pierwszy wysuwa się zjazd przedstawicieli miast han­zeatyckich. Nie był on organem stałym. Posłowie rad miejskich zjeżdżali się na wniosek jednego z dużych miast, by rozpatrzyć bieżące sprawy. Zakres spraw

1 H. Amman, V om Lebensraum der m itte la lterlichen Stadt. Eine U ntersuchung an schwäbischen Beispielen, B erichte zu deutschen Lan­deskunde, 31 Bd., 1963, s. 284 - 316.

2 Por. na ten tem at A. v. B randt, Die Hanse, s. 11, 19; Ph. Dollin- ger, La Hanse , s. 232 nn.

1 0 — późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 145

i liczba miast uczestniczących były różne. Uchwały, które zapadały na zjazdach obowiązywały i uczest­ników, i te wszystkie miasta i miasteczka, które znaj­dowały się w sferze ich wpływów.

Wynikała stąd błędna tendencja do traktowania wszystkich miast jako równorzędnych członków Zwią­zku, co znalazło odbicie w dyskusji poświęconej liczbie miast członkowskich H anzy3. Tymczasem, jak wia­domo ze spisów uczestników zjazdów hanzeatyckich, wielki handel prowadziło nie więcej niż 30 - 40 miast największych. Co najm niej 3 razy tyle miast nie pro­wadziło samodzielnej międzynarodowej polityki gospo­darczej. Spostrzeżenie to zgodne jest z wnioskami badaczy zajmujących się innymi obszarami. P. Scho­lier rozróżnia pięć rodzajów targów działających do XII w. w zależności od zasięgu rynku i podkreśla ich wzajemne uzależnienie. H. Amman na przykładzie Niemiec południowych wskazuje na potrójny podział w późnym średniowieczu: bliski rejon rynkowy małych miasteczek, zasięg gospodarki Ulmu, Augsburga i Kon­stancji obejmujący kilka drobnych rynków lokalnych, wreszcie strefę gospodarczą określoną przez handel miast górnoniemieckich. Podobnie stawiali sprawę H. Stoob i F. B ergier4. Ph. D ollinger6 zaobserwował dwie grupy miast wśród członków Hanzy. Według niego ok. 70 miast aktywnie uczestniczyło w wielkiej polityce i ok. 110 małych (Beistädte), które jedynie korzystały z przywilejów Związku nie biorąc udziału w wielkim handlu. Spostrzeżenie to jest niewątpliwie

3 Zapoczątkowana drobiazgow ym i obliczeniam i W. S teina, Die Hansestädte, HGbl. 1913, 1914. 1915, k tó ry podaje liczbę 210 m iast na ­leżących do Hanzy.

4 p. Schöller, Das M arktproblem im M ittelalter, Westf. Forsch. 15, 1962, s. 95; H. Am m an, Vom L ebensraum , s. 284, nn.; H. Stoob, Die M inderstädte, F. B ergier, Genève, s. 56.

5 Ph. Dollinger, La H anse , s. 114.

146

słuszne. Wykaz miast związkowych sporządzony przez W. Steina zawiera 164 pozycje. Miast pochodzących z terenów Holsztynu, Meklemburgii i Pomorza jest 24, Prus — 6, Inflant — 11, wreszcie 2 z państw skan­dynawskich ■—• razem 43. W zjazdach hanzeatyckich uczestniczyły i podejmowały decyzje: Dorpat, Rewel, Ryga z terenu InflanŁ Elbląg, Gdańsk, Toruń, z Prus, przy czym tu rola Chełmna i Królewca jest raczej wątpliwa, Gryfia, Szczecin, Strzałów i okresowo S tar­gard z Pomorza, Lubeka, Wismar, Rostock z połu­dniowo-zachodnich wybrzeży, wreszcie ■— okresowo— Wisby i Sztokholm, czyli w najlepszym razie 17 miast, tj. 39% (w bardziej zurbanizowanych zachod­nich rejonach hanzeatyckich odsetek ten był o wiele mniejszy). Jaką rolę spełniały zatem w polityce związku Parnaw a i Kokenhausen, Tczew, Hel, Bra­niewo, Słupsk, Kołobrzeg, Nakło, Güstrow i wiele innych? Na pewno nie można mówić tu o stałych fun­kcjach. Te zmieniały się w zależności od aktualnych możliwości, siły konkurentów i koniunktury gospo­darczej 6. Wydaje się jednak, że korzystając z handlu wielkich miast hanzeatyckich. z udogodnień i upraw­nień związku, miasta te reprezentowały typ pośredni między eksporterem i producentem stając się skła­dami na produkty zaplecza 7. Nie brakło wśród nich miast jeszcze drobniejszych. Jeśli Chełmno czy S tar­gard stanowiły duże ośrodki rynków lokalnych opar­tych na rozwiniętym rolnictwie, to np. Hel, Tczew były jedynie miastami satelickimi Gdańska — peł­niącymi w stosunku do niego funkcje usługowe —■ całkowicie mu podporządkowanymi, podobnie nie­

6 Por. B. Z ien tara , Z dziejów w alki Szczecina o handel odrzański, „Szczecin” 1959.

7 Por. rozważania H. K aufholda na tem at takich związków: Das Stapelrecht der S tadt Itzehoe, Zeitschr. d. Gesell, f. Schleswig-Hol­stein Geschichte, 88, 1963, s. 11.

147

samodzielnymi jak np. Buxtehude, pierwotne centrum wielkiej w łasności8.

Nie istniały przepisy regulujące normy działania konfederacji hanzeatyckiej jako podmiotu prawa. Natomiast z biegiem lat wykształciły się formy dzia­łalności gospodarczej, kantory związku hanzeatyckiego, faktorie, kolonie kupieckie i stacje połowu ryb — tzw. F it te 9. K antory — nazwa ta pojawiła się dopiero w XVI w. — stanowiły placówki handlowe hanzeatów na obcym terenie, których działalność można by ująć w następujące punkty:

a) ochronę członków hanzeatyckiej wspólnoty,b) stworzenie warunków stałego kontaktu z pro­

ducentem, kupcem, pośrednikiem, skupywaczem na obcym terenie,

c) zapewnienie jednolitej i najskuteczniejszej po­lityki na tymże terenie,

d) informowanie na bieżąco o rynku i możliwościach transakcji pieniężnych, które robione były niekiedy niezależnie od operacji kupieckich.

Miastom hanzeatyckim potrzebne były tego rodzaju placówki przede wszystkim na terenie Anglii, Flandrii, Rusi i Skandynawii. Dlatego też najważniejsze kantory związku mieściły się w Londynie, Brugii, Bergen nor­weskim i w Nowogrodzie, przy czym niemałe znaczenie miały i drobniejsze kantory — np. litewski w Kownie. Stanowiły one zjawisko charakterystyczne dla działal­ności hanzeatów, ale formy pracy każdego z tych

8 S. Rühle, Die S tadt Hela im M itte la lter, Zeitschr. d. Ver. f. W estpr. Gesch. 69, 1929. M. Schindler, Die S tad t B uxtehude als T yp einer Landersherlichen K leingründung, S tader Jah rb u ch 1962, s. 45.

e E. Daenell, B lü theze it der deutschen Hanse, B erlin 1906, s. 396; W. Stein, Beiträge , s. 5; H. Samsonowicz, Form y pracy kupca han­zea tyckiego w X IV - X V w. (Z dzie jów techn iki ¿wymiany towaro- w o-pienią tnej), Kw. HKM, R. XII, 2/1964, s. 250, tam że lite ra tu ra . Ph. Dollinger, La Hanse, s. 124.

148

kantorów były różne. W Bergen k a n to r10 stanowił osobne miasto, będące odrębną jednostką admini­stracyjną, sądowniczą i narodowościową. Tak zwa­ny „Dwór niemiecki” obejmował tereny położone przy samym porcie. Teren zajęty przez kantor był ściśle wymierzony. Całość na mocy trak tatu kalmar- skiego 1285 r. wynosić miała ok. 6 tys. m2. Parcele0 wymiarach 140X5 m przedzielono ulicami. Działki zabudowane były przez domy mieszkalne, magazyny, spichrze, spiżarnie, kuchnie, pomieszczenia gospodar­cze. Administracja i jurysdykcja wykonywana była w głównym budynku kantoru przez organ składający się z 2 starszych, pełniących funkcje burmistrzów1 18 członków odpowiadających kolegium radziec­kiemu. Apelację można było składać do rady Lubeki. Według hipotetycznych obliczeń J. A. Gade ludność kantoru stanowiła na początku XV w. ok. 21% miesz­kańców całego Bergen, dominując majątkowo, poli­tycznie, kulturalnie. Władze kantoru posiadały własną kancelarię, którą kierował pisarz (sekretarz).

Inną zupełnie pozycję miał dwór „Skra” w Nowo­grodzie Wielkim u . Był on również miastem w mieście, oddzielonym nawet fortyfikacjami, ale miastem, któ­rego pozycja polityczna i ekonomiczna, nie mówiąc

io E. Daenell, B liithezeit, s. 396, gdzie i ogólna charak te ry sty k a kantorów . Ch. K. W iberg, H anseaterne og Bergen , Forholdet m ellem de kontorske og det bergenske bysam jund, B ergen 1932, głównie s-. 23, 34, 59, 117 gdzie rek o nstrukcja zabudow y kan to ru . M. W etki, S tud ien zum, Hanse — Norwegen Problem , HGbl. 1951, s. 52, oraz s. 34 i 79 gdzie przegląd poglądów, m .in. F. Röriga, J. Schreinera, A. Bugge na dzieje stosunków norw esko-hanzeatyckich. Por. tam że uwagi J . Schreinera, oraz tegoż: Hanseaterne og Norge i det 16 ar. Oslo 1941 s. 27, J . A. Gade, The Hanseatic C ontrol, s. 42 pow stanie kan to ru ; s. 48 znaczenie polityczne; s. 71 jego organizacja w ew nętrzna. CH. E. P e rrin , Hanseates et Norvégiens du X V I e s., Annales HES, 1939, s. 55, gdzie opinie badawcze.

u O statnio por. A. P. P ronśte jn , V elik ij N ovgorod; P. Johansen, Novgorod. Por. też N. A. Kozakova, Iz isto rii, s. I l l ; W. Schlüter, Die N owgoroder ,,Schra** vom 13. bis 17 Jh, D orpat 1914.

149

o démograficznej, była bez porównania słabsza. Rów­nież i tam istniał zarząd na czele z „Älterleute” oraz kancelarią i pisarzem. Głównym zadaniem zarządu było utrzymywanie stosunków z władzami miasta oraz ułatwianie kontaktów z całkowicie odmiennym środowiskiem rosyjskim. Ciekawym źródłem informacji dla nas są słynne stalle z fary w Strzałowie z pierw­szej połowy XV w. Rzeźbiarz przedstawił na nich Rosjan łowiących w puszczach zwierzynę, a następnie przynoszących swój towar do kantoru niemieckiego. Kupiec niemiecki przyjm ujący futra różni się w każ­dym szczególe od ludności miejscowej. Inne jest jego ubranie, uczesanie, inne nosi nakrycie głowy i inne ciżmy. Podobne wyobcowanie, choć w tym wypadku kantor był bardziej związany z życiem miasta, można zaobserwować i w Kownie 12. Hanzeaci nie posiadali tu wydzielonych terenów. Przemieszani z miejscowym kupiectwem, tworząc coś w rodzaju związku z dwoma starszymi i ich zastępcami oraz radą kantoru na czele, mieszkali w swych własnych domach i dworach.

K antory hanzeatyckie w Londynie — słynny Steely­ard — i we Flandrii pracowały jeszcze w innych wa­runkach 13. Były to placówki handlowe ułatwiające działalność członkom związku, którzy mogli wchodzić w kontakty z kupcami miejscowymi tylko za ich pośrednictwem. Również kierowane przez wybieral­nych na 1 rok „starszych”, opierały się na typowym dla feudalizmu przymusie składowym czy też na przy­wilejach chroniących kupiectwo hanzeatyckie. Kantor

12 .w. Stein, Vom Deutschen K o n to r , s. 228, 236, 249, 252.is r . Haepke, Der deutsche K aufm ann; M. M ałowist, Studia z dzie­

jów rzem iosła, s. 44; E. Daenell, Holland und die Hanse im 15 Jh., HGbl. 1903, s. 5; H. Kogge, Der S tapelzw ang des Hansischen K ontors zu Brügge im 15 Jh., Kiel 1903, s. 9, 13, 24; H. P irenne, Histoire économ ique de l ’Occident M édiéval, P aris 1951, s. 513. Stahlhof han- zeatycki. H. Fiedler, Danzig und England, Z eitschr. d. W estpr. Gesch. 1928, s. 94.

150

flandryjski działał w środowisku gospodarczym o wiele silniejszym i ułatw iał kontakty z kupiectwem przo­dującym podówczas w Europie — włoskim, kataloń- skim, francuskim. Troska o utrzymanie tych placówek, stanowiących również punkty zbytu dla kupców miej­scowych, jest charakterystyczna dla polityki związku w ciągu XIV i XV w. 14

Równie ważny czynnik w organizacji związku miast stanowiły tzw. F i t te 15. Były to tereny wydzielone spod jurysdykcji królów Danii, położone przeważnie nad morskimi brzegami Skanii, służące hanzeatom do organizowania połowu śledzi i handlu tymi rybami. Na wybrzeżu stały budy zgrupowane według przyna­leżności ich właścicieli do poszczególnych miast Hanzy. W budach tych kupcy skupywali w sezonie śledzie (niekiedy też sami organizowali połowy), solili rybyi pakowali do reglamentowanych beczek. Pruska Fitte miała np. 800 prętów długości i 280 szerokości, koło­brzeska, szczecińska po 480. Zabudowa obok bud, bę­dących kantorami przedsiębiorców, obejmowała składy ryb i soli, doły na odpadki i różne instalacje gospo­darcze. Nad całością życia Fitte czuwali wójtowie hanzeatyccy w otoczeniu starszych. Poszczególne kom­panie i spółki handlowe posiadały swoje tereny. Na terenie Fitte można było w określonym czasie handlować z miejscowymi kupcami bez ograniczeń 16.

K antory i placówki handlowe działające w krajach atrakcyjnych dla wielkiego kupiectwa, jak sądzimy, stanowiły niezbędny składnik organizacji między­

14 po r. korespondencję G dańska WAP Gd. 300, D. 21.15 Bogatą lite ra tu rę na ten tem at podają m.in. O. Blümcke, S te t­

tins Hansische S tellung und H erringshandel in Schonen , Baltische Studien, A.F. 37, 1887, s. 117 nn.; E. Cieślak, Reglam entacja , s. 149, 174; M. Perlbach, Die preussische Vogte in Schonen bis 1530, HGbl. 1901, s. 165 nn.

ie j . Hansen, Beiträge , s. 25.

151

narodowego handlu średniowiecznego. Warto zwrócić uwagę na inne zjawiska w południowej Europie. Sche­m aty systemu organizacji Francesco di Marco Datini z Prato w XIV w. czy Medyceuszy z Florencji w XV w. wykazują mimo zasadniczych różnic — także i ana­logie 17. Organizacjami nadrzędnymi były we Włoszech wielkie banki, które posiadały swoje filie we wszyst­kich atrakcyjnych dla siebie punktach Europy: Brugii, Barcelonie, Genewie itp. Dokładniejsza analiza dzia­łalności tych filii — szczególnie we wcześniejszym okresie, związanym z dziejami XIV w. — wskazuje na ich rzeczywiste funkcje. Działały one na zasadzie za­wierania umów z centralą, która w sprawach ogólnej polityki gospodarczej miała głos decydujący, ale swym kontrahentom — kierownikom filii — pozostawiała dość daleko idącą samodzielność w wyborze i formach działania. W tym zakresie kantory były placówkami działającymi na podobnych zasadach z tym tylko, że nie było jednego ośrodka dyspozycyjnego, ale kilka i najogólniejsze wspólne wytyczne opracowywane były na zjazdach. Podobnie jak w przedsiębiorstwach włos­kich, tak i na północy Europy transakcje kantorów niejednokrotnie przeprowadzane były samodzielnie. Jeszcze do połowy XIV w. system ten działał sprawnie. Był tu utrzym ywany podział wpływów poszczególnych miast, a wiązał się nie tylko z ich rolą w poszcze­gólnych kantorach, ale i ze strefami pośrednictwa. Analiza ksiąg miejskich Lubeki pokazała wyraźnie, że kupcy hamburscy, przynajmniej do 1363 r., nie za­puszczali się nad Bałtyk korzystając ze składu lubec- kiego na towary wschodnie 18.

17 F. Melis, A spetti della v ita econom ica , tab. XXIV, s. 112, s. 135; R. de Roover, M oney, Banking and Credit, s. 30.

is A. von B randt, H am burger K aufleu te im Ostseehandel des14. Jhs (bis 3363) nach dem Lübecker N ieder stadtbuch, Zeitschr. d. Ver. f. Hamb. Geschichte 49/50, 1964, s. 1 - 28.

152

Zagadnienie to wiąże się z organizacją pośrednictwa, a mianowicie z problemem targów i jarm arków nad Bałtykiem oraz z hanzeatycką polityką składową i sto­sunkami miast nadmorskich z produkcyjnym za­pleczem.

Należy rozważyć tu następujące problemy: czy— w przeciwieństwie do Europy zachodniej — strefa bałtycka nie znała jarmarków, ewentualnie jaka forma działania je zastępowała; czy — podobnie do wielo­krotnie omawianych zjawisk na innych obszarach — wielki handel międzynarodowy wiązał się zawsze z handlem lokalnym?

Zastanówmy się na wstępie nad problemem jar­marków. Ostatnio zajęto się nimi i podjęto próbę zdefiniowania tych zjawisk tak istotnych w ekonomice średniowiecza 19. Różni autorzy starali się zdefiniować te zjazdy z punktu widzenia prawnego, terytorialnego zasięgu oddziaływania czy wreszcie widząc w jarm ar­kach miejsce spotkań między obcymi, zagranicznymi kupcami. W ydaje się, że definicja jarm arku jest uży­teczna jeśli się weźmie za punkt wyjścia strukturę handlu. Targi związane były z wymianą między kup­cem a konsumentem, dominował na nich handel de­taliczny; jarm arki stanowiły miejsca spotkań między hurtownikami oferującymi produkty reprezentowanego przez siebie kraju, towary te były masowe, bądź prze­znaczone dla elity. W późnym średniowieczu targi bardziej przypominały dzisiejsze domy towarowe, jarm arki — izby obrachunkowe, w których wytwo­rzyły się i rozwinęły różne formy kredytu, w których następował I etap dystrybucji towarów bądź ma­

ie La Foire, B ruxelles 1953, Recueil de La Société Jean Bodin; Ch. V erlinden, The M arkets and Fairs, The Cambridge Econom ic H istory o f Europe, v. I l l , s. 150 system atyzu je ostatn io poglądyF. B ergier, G enève, s. 92 nn.

153

sowych, bądź luksusowych 20. Ważną funkcją jarm ar­ków było również informowanie o sytuacji na rynku. Wiadomo było czego można szukać w Genewie. Lyonie czy Bergen op Zoom i należało tam właśnie pojechać, by zorientować się w jakości i stanie poszukiwanego towaru.

Jak wynika z tych uwag tak rozumiane jarm arki rozwijały się na granicy dwóch stref handlowych. Strefa bałtycka reprezentowana była na jarm arkach w Bergen op Zoom, w Antwerpii i w Deventer, w Ho­landii i Flandrii, częściowo w Skanii (Skanör i Falster - bo). Znaczenie i formy działania tych jarmarków są dość dobrze znane w dotychczasowej literaturze przed­miotu 21. Wydaje się, że ani ich term iny (przeważnie na Wielkanoc i na św. Marcina), ani kolejność odbywania się nie była przypadkowa i wiązała się z możliwościami komunikacyjnymi oraz zwiększonym zapotrzebowa­niem na przednówku czy przed zimą. W tym miejscu poza zasygnalizowaniem ich działalności pragnęli­byśmy zwrócić uwagę na jarm arki jako na wielkie ośrodki wymiany także i form kupieckich. Było to ważne dla kupców hanzeatyckich stykających się na jarm arkach z finansistami włoskimi, francuskimi czy katalońskimi. Podobną rolę pełniły także kantory. Tam również spotykali się przedstawiciele różnych

20 o jarm ark ach jako „izbach obrachunkow ych” por. R. Romano, Renesans ekonom iczny i ekonom ika renesansu, Kw. Hist. R. LXIX,1962, S. 7.

21 G. Des Marez, La le ttre de fo ire à Ypres du X III e s., s. 77; J. A. van H outte, La genèse du grand marché in ternational d ’A nvers à la f in du M oyen-âge , Revue Belge 19, 1940 s. 103, 116; A. P. Usher, The Early H istory o f Deposit B anking, s. 110 nn. zwłaszcza 131, gdzie lite ra tu ra . F. K eutgen, Der Grosshandel im M ittelalter, s. 96; H. van W erveke, Bruges e t Anvers, B ruxelles 1944, s. 59. O statnio E. Coor- n aert, Caractères e t m ouvem en ts des fo ires internationales au M oyen-âge e t au X V I e s., S tudi in onore di A .-Sapori, t. I Milano1957, s. 357; Ch. V erlinden, The M arkets, s. 150; A. C hristensen, La fo ire de Scanie, La Foire , s. 241.

154

krajów i tam — podobnie jak na jarm arkach — wy­mieniano towary reprezentatywne dla różnych stref gospodarczych. Zjawisko oczywiście także nie wyłącz­ne dla Hanzy. Dość przypomnieć tu słynne Fondaco dei Tedeschi w Wenecji czy kolonię genueńską nad Bosforem.

Inny charakter miały targi działające bądź stale, bądź w określone dni tygodnia. Ułatwiały one nie tylko wymianę lokalną. Stanowiły także miejsca, gdzie przy braku informacji w średniowieczu można było dowiedzieć się kto posiada i ile poszukiwanego to­waru 22. Powszechnym zjawiskiem było stworzenie takich punktów sprzedaży, w których można by za­prezentować cały posiadany asortyment i zaspokoić zapotrzebowanie. W tym celu miasta inwestowały poważne sumy w zabudowę placu centralnego, umo­żliwiającego skutecznie tę funkcję inform acyjną23. Ustalone miejsca sprzedaży przede wszystkim łączyły się z terenem, który zgodnie z założeniem urbanistycz­nym był uważany za najbardziej wartościowy w mieś­cie. Już przy wytyczaniu planu miasta przewidywano punkty sprzedaży, które były jednocześnie punktami informacji handlow ej24. To właśnie sprawiało,

22 f . Rörig, Hansische Beiträge zur deutschen W irtschaftsge­schichte, Kiel 1918, s. 42.

23 m. M agdański, Organizacja kup iectw a i handlu toruńskiego , T oruń 1900, s. 87. W ydatki na inw estycje targow e Die ä ltesten K äm ­m ereibücher der S tad t R evel, wyd. О. G reiffenhagen, s. 92; M. Foltz, G eschichte, s. 35; J. Denuce, Die Hanse und die A n tw erpener Han­delskom panien in der O stseeländern,' A ntw erpen 1938, s. XI, XIX.

24 f . Rörig, Der M arkt von Lübeck, Lübische Forschungen, Lübeck 1921; L. W interfeld , Handel, K apital und Patriziat in K öln bis 1400, Pfingsbl. d. Hans. G eschichtsverein, 1925, s. 5, 16; A. Sem rau, Die Bebauung des a ltstädtischen M arktes zu Thorn im 13 Jh., M itt. des C oppernicus V erein 22, 1914; tenże, Die M arktgebäude in der A lts ta d t Thorn im 13 и 14 Jh., M itt. des Copp. Ver. 24, 1916; H. M ark­g raf, Der B reslauer Ring und seine B edeutung fü r die S tad t, Breslau 1894; M. M agdański, Organizacja kupiectw a, s. 84, gdzie dalsza lite ­ra tu ra .

165

że targ miasta był najbardziej ruchliwym miejs­cem i co za tym idzie najbardziej interesującym kup­ców i kramarzy. Widać to tak na przykładzie pruskiej Hanzy, gdzie walor położenia występuje wyraźnie w miejskiej rencie gruntowej 25 jak i w Niderlandach. R. Häpke opisuje barwnie w jaki sposób przybyły kupiec był wciągany — niejako niezależnie od jego chęci i woli 26 — w interesy mieszczan Brugii czy Ant­werpii. Budowa sukiennic zakładała wprowadzenie przybysza tak, by wyjść mógł dopiero po obejrzeniu całego łatwo kontrolowanego asortymentu towarów i dokonaniu kupna dzięki systemowi gospód miejskich. Oczywiście w XIV i XV w. rozwój handlu, zmiana jego struktury, uniemożliwiały informację o wszystkich towarach, jakimi dysponowali kupcy. Właśnie wtedy na obszarze od Flandrii do Inflant powstają targi spe­cjalistyczne: rybne, zbożowe, winne, drzewne, węglo­we 27. W zasadzie wszystkie te punkty sprzedaży stwo­rzone były dla potrzeb rynku lokalnego. Większość z nich miała na celu zaopatrywanie ludności miejsco­wej w7 środki żywności. Place targowe działały jeśli nie stale, to przynajmniej raz na tydzień. Popierane przez władze miasta były wynikiem działalności wew­nętrznej miasta, wynikiem etapu podziału społecznego i wytworem rynku lokalnego 28.

25 H. Samsonowicz, Studia nad rentą m ie jską w Prusach w X V u?. Zap. Hist. 2/1960.

26 R. Häpke, Der deutsche K a u fm a n n , s. 9.27 j . Hansen, Beiträge, s. 61, 64; M. Foltz, Geschichte , s. 35;

G. Des M arez, L ’organisation du travail à B ruxelles, s. 304; G. Espi­nas, La vie urbaine de Douai au M oyen A ge, t. II, Paris 1913, s. 232 nn.

28 E. Arup, D enm arks H istorie , t. II, 1282 - 1624, K cbenhavn 1937, s. 221; J. Hansen, Beiträge , s. 62 пп.; N. W. Posthum us, De oosterse handel, s. 44. Nazywa on ta rg i tygodniow e przejaw em średniow iecz­nego sek tora (s. 47); M. M agdański, Organizacja ku p iectw a , s. 88rH.R. III 4, s. 95, przyp. 1: ,,ltem von K ram em die uf die w ochen- m ark te zihenł\

156

W ten sposób doszlibyśmy do następnego proble­mu związanego z formami opanowania rynku towaro­wego — do zagadnienia rynku lokalnego. Wielkie miasta nadbałtyckie nie obejmowały bezpośrednim zasięgiem całego terytorium strefy. Powstaje pytanie w jaki sposób oddziaływały na obszary dalej położone. Wydaje się, że w grę wchodziły różne możliwości, z któ­rych najlepiej poznana jest zbrojna i dyplomatyczna walka z konkurencją. Najczęściej toczyła się na płasz­czyźnie dyplomatycznej przybierając jednak niekiedy formy ostrych konfliktów zbrojnych, jak w przypadku walki o pomorskie zboże między Szczecinem i Stargar­dem 29. W ykorzystanie sprzeczności między wielkimi i małymi miastami pozwoliło w. mistrzowi Konrado­wi von Erlichshausen na przejściowe wzmocnienie władzy krzyżackiej w Prusach; podobne konflikty zdarzały się na obszarze całej bodaj Europy 30.

Wiąże się z tym zagadnieniem następne: funkcji sa­mych miast w życiu zawodowym mieszczaństwa. Jak wyżej stwierdziliśmy gminy miejskie zostały zorgani­zowane przez grupę bogatych finansistów — kupców, rentierów. Najwyższym, kolektywnym organem rządzą­cym była rada miejska (miasta na prawie lubeckim, hamburskim, Wisby, Ryga), niekiedy wraz z ławą (Chełmno, oparte na wzorach Magdeburga). Rady miej­skie przede wszystkim pełniły funkcje urzędów nota­rialnych i hipotecznych ułatwiających pracę kupcom i rentierom. Aby poznać inne dziedziny ich działalności należy dokonać przeglądu źródeł dotyczących gminy miejskiej. Obok ksiąg radzieckich i ławniczych cieka­wym źródłem do poznania działalności najwyższych władz miasta jest obfita korespondencja dyplomatycz-

2fl Por. np. B. Z ien tara , Z dzie jów w alki Szczecina, ch arak te ry ­zujący m.in. w alkę m iędzy Szczecinem a S targardem .

30 м. M ałowist, S tudia z dzie jów rzem iosła, s. 54, 114 nn.

157

na i handlowa. Zachowane księgi odpisów (Missiva) świadczą o organizacji kancelarii mieszczańskiej, z któ­rej wychodziły ponadto wyroki sądowe i przepisy stanowiące zbiór obowiązującego prawa karnego i pryw atnego31. W większości wypadków istniały wydzielone urzędy kierowane przez 2 rajców, które sprawowały pieczę nad finansami miasta, dochodami i rozchodami oraz prowadziły różne transakc je32. W wielu miastach niezależnie od tego przedstawiciele rady kierowali działalnością różnych wydzielonych komórek skarbowych. Istniał więc często urząd porto­wy pobierający cło na potrzeby Hanzy, urząd zajmu­jący się pożyczkami od obywateli miasta na potrzeby gminy, a z czasem pożyczający na określony procent i w coraz większym stopniu pełniący rolę banku, urząd pobierający podatki gruntowe, prowadzący gospodar­stwa ziemskie miasta, urząd przyjm ujący ubezpiecze­nia na towar lub na życie itp.

Omówienie samych urzędów i form ich działalności przekraczałoby znacznie możliwości niniejszej pracy. Ograniczymy się tu do trzech zagadnień: na podsta­wie zachowanych źródeł spróbujemy naszkicować rolę władz miejskich w życiu zawodowym patrycjatu, dzia­łalność kancelarii, głównego urzędu miejskiego i urzę­du celnego ściśle związanego z podstawą zamożności miasta — handlem. Należy przy tym pamiętać o da­leko posuniętej niekiedy specyfice ustrojowej i róż­

31 H. Samsonowicz, Form y pracy, s. 236, tam że lite ra tu ra .32 w . S tieda, Städtische F inanzen im M itte la lter , Jah rb . f. Na-

tionaloekon. 72, 1899, s. 6; M. Foltz, Geschichte, s. 30, 35, 40, 179, 221. W Poznaniu zdaniem J. R adtke (Kancelaria m iasta Poznania, Rocz. Hist. 1961) kancelaria m iejska prow adziła tak że rachunki m iejskie. T rudno jednak stw ierdzić coś pewnego, ponieważ te księgi z XV w. zaginęły.

158

nicach wynikających z innych stosunków politycznych czy gospodarczych 33.

W zestawieniu treści różnych akt uwzględnione zostały również miasta, które nie leżą nad Bałtykiem, ale w których, jak wynika z literatury przedmiotu, stosunki społeczne, gospodarcze i ustrojowe były po­dobne do istniejących w miastach nadbałtyckich.

Jak wynika z zestawienia urzędów miejskich patry- cjat miejski działał poprzez liczne urzędy, które oczy­wiście nie były jednolite organizacyjnie i stopień ich scentralizowania był różny. Kancelaria miejska była najbardziej bezpośrednim — jak wynika z analizy pism z niej wychodzących — najbardziej wszechstronnym or­ganem rady miejskiej. Wyodrębnioną instytucją uzależ­nioną od rady był urząd skarbowy. Urząd celny był samodzielną jednostką, zależną jednak, jak się wydaje, od skarbnika miasta. Najluźniej związane z władzami miasta były komórki, które zajmowały się ubezpie­czeniem towarów i życia kupców; funkcje te prze­ważnie oddawano w dzierżawę osobom prywatnym na podstawie umowy ze skarbnikiem rady 34.

W okresie powstawania związku hanzeatyckiego w XIV w. formy pracy kancelarii były coraz bardziej udoskonalane. Widać to na przykładzie Rewia 35, gdzie właśnie włączenie się tego miasta w r.1363 do aktyw ­nej polityki bałtyckiej zmusiło radę do wprowadzenia bardziej szczegółowej rachunkowości i obfitych kores-

ss H. P iskorska, Organizacja wlaxiz kancelarii m iasta Torunia , s. 13 w skazuje, że na podstaw ie ksiąg m iejskich to ruńsk ich m ożna wym ienić urzędy: w apienniczy, cegielniczy, dw oru m iejskiego, bu­dow lany, w in iarsk i, rowow y, m asztalerski, m łyński, piwniczny, la- sowy, m łyna słodowego, m ostowy, m enniczy, zarządu dóbr m iejskich.

34 WAP Gd. 300, 19.72, księga poręk z 1464 r. Ubezpieczenie ku ­pow ane było w większości przypadków przez dwóch przedsiębior­ców gdańskich.

*5 o. G reiffenhagen, w stęp do Die ältesten K am m ereibücher der S tad t Revel, s. 88.

159

Urzędy m iejskieT a b e l a 16

Lp. Urząd Typ księgi Treść księgi Miasta

1 K ancelaria księgi m iej­ działalność dyplo­ Lubeka,m iejska a skie (ra­ m atyczna, polity­ Hamburg,

dzieckie, ka handlowa, Gdańsk,ławnicze) wybory władz, Wrocław,odpisy lis­ transakcje nie­ Sztokholm,tów, spisy sporne, handlo­ Strzałów,obywateli, we, kredytowe i Gryfia,wyroki są­ gruntowe, testa­ Toruń,dowe, ortyle menty, spisy 0-

bywateli, działal­ność karna, u sta­wy, instrukcje i rozporządzenia, sprawozdania, zwody praw

m iejskich, zapisy notarialne

Frankfurtn/Menem,Brugia,Antwerpia

2 Urząd księgi i zesta­ wykazywanie źró­ Lubeka,kam lar- wienia przy­ deł dochodu i Hamburg,ski b chodów i kierunków roz­ Gryfia,

rozchodów chodu Ryga,spisy podat­ Rewel,ników

-

Toruń,Gdańsk

3 Urząd cła księgi cła opłaty pobierane Lubeka,portowe­ palowego, od towarów i Hamburg,go с księgi cła statków na cele Rostock,

funtowego, związku hanzea- Strzałów,księgi cła tyckiego, ewen­ Rewel,rzecznego tualnie przejm o­

wane częściowo przez suwerena, a częściowo prze­znaczone na utrzymanie por­tu

Gdańsk, Dieppe, m iasta wen-

dyjskie, pruskie, inflanckie

160

C. d . ta b i. 16.

L pJ1

Urząd Typ księgi Treść księgi M iasta

4 Urzędy udzielające pożyczek d

księgi poży­czek, kopia- riusz skryp­tów dłuż­nych

odpisy zobowiązań płatniczych m ia­sta i księgi u- dzielanych poży­czek

Toruń,Gdańsk

5 Urzędy pro­wadzące działal­ność pro­dukcyjną e

rachunkim iejskichzakładówprodukcyj­nych

wydatki i dochody z cegielni, mły­nów itp.

Gdańsk,Ryga

6

ii

Urząd grun­tów m iej­skich f

księgi grun­towe w yka­zy w łaści­cieli, niekie­dy wykazy opłat

wykazy tytułów własności, noto­wanie obciążeń poszczególnych parceli; wykazy parceli, w łaści­cieli, opłat

Lubeka,Hamburg,Gdańsk

7

S

Urzędy go­spodaru ją­ce nieru­chom ościa­mi i forty­fik ac ja ­mi g

księgi forty­fik ac ji i te­renów m iej­skich

wydatki na forty­fikacje i tereny m iejskie

Lubeka,Gdańsk

; 8

i

Ubezpiecze­nia h

1!

księgi ubez­pieczeń kry­minalnych i handlowych

iiI

wykazy ubezpie­czeń od rozboju i strat prowa­dzone niekiedy przez dzierżawią­cych ten urząd od rady m iej­skiej

Lubeka,Gdańsk,Rewel

a WAP Gdańsk 300.59 — księgi radzieckie, 300.31 — Missiva, 300 - 43 — ławnicze, III 263, 1328 — Malborka. III 272, 4 Sztumu, III 267/41 Pucka; WAP Wrocław G 1 nr 1-20 ławnicze, WAP Toruń IX 1-31 124. Lübecker R atsurteile , wyd. W. Ebel, Bd. 1 Götingen 1955. WAP Gdańsk 300. D — korespondencja F. Rörig, Das Lübecker Niederstadtbuch des 14 Jh ., Lübeck 1931; P. Rehme, Das Lübecker Oberstadtbuch , Hannover 1895; Bürgerbücher der Reichsstadt Frank -

furt, wyd. D. Andernacht i O. Stamm, Frankfurt/M ein 1955 i wiele

11 — Późne średniowiecze miast nadbałtyckich 161

in. R. Boehaerd, E tudes Anversoises. D ocum ents sur le com m erce in ternational à A nvers 1488 - 1514, t. II, III, Paris 1962 C ertificats, L ettres échevinales.

b WAP Gd. 300 12 księgi kam ery. K. Koppm ann, K äm m ereirech- nungen der Stadt Hamburg, 1350 -3562, Bd. 1 -9 , H am burg 1867 - 97; Księga Theudenkusa, wyd. L. Koczy, T oruń 1937; WAP T oruń II 69 - 71, 76.IV.3,5. Cartulaire de Vancienne Estaple de Bruges, wyd. L. Gillodts van Saverin, B ruges 1904 - 6, t. I, n r 131, 181, 257, t. II, n r 998, 1211. Die ä ltesten K äm m ereibücher der Stadt R evel, 1363 - 74, wyd. O. G reiffenhagen, Revel; Die K äm m ereiregister der S tad t Riga 1348 - 1361 und 1405 - 1474, wyd. A. v. B ulm erincq, Leipzig 1909 - 13;G. Fengler, U ntersuchungen zu den E innahm en und A usgaben der Stad t Greifswald, Greifsw ald 1936, s. 25.

с W. Stieda, Revaler P fundzollbücher und Q uittungen des 14 Jh., Halle 1887. Hansische G eschichtsquellen 5. K. H. Sass, Hansischer E infuhrhandel in Revel um 1430, M arburg 1955, s. 1 nn.; M. M ollat, C om ptabilité du port de Dieppe au X V e s., Paris 1951, Das H am bur­ger P fundzollbuch von 1369, wyd. H. N irrnheim , Ham burg 1910. Na tem at w artości i zasobów ceł portow ych por. dyskusję H. Touchard, A. Friis M. M. Postan, E. M. Carus Wilson, w wyd. pod red. M. Mol­la ta , Les sources de l’histoire m a ritim e , s. 321, 331, 289, 369.

d WAP Gd. 300, 43. 212. Zadłużenia w latach 1477 - 84. Ksiąga d łu­gów z okresu w o jn y 13-letniej, wyd. K. Ciesielska, J. Janosz-B isku- powa, T oruń 1964; WAP Toruń, IV, n r 4. Por. E. v. Lehe, Die Schuld­bücher Lübeck, Riga und Hamburg, G edächtnisschrift f. F. Rörig, Lübeck 1953, s. 165. Das Rigische Schuldbuch 1285 - 1345, wyd. H. H ilde­b rand , St. Petersburg 1877.

e M. Foltz, G eschichte , s. 35 WAP Gd. 300, 2, 173, 960 WAP Toruń» XVI 5, 6, 9, 10, 11 por. też H. P iskorska, Organizacja w ładz, s. 13. Por. też Schragen der Gilden und A em ter der S tadt Riga bis 1621, wyd. W. Stieda i C. M ettig, Riga 1896.

f WAP Gd. 300, 31 1, 2, 4 - 5, 79, księgi g runtow e z XVI i XV w. Ein Danziger W achstafelzinsbuch aus dem 15 Jh., wyd. G. G alster, przedm . E. Keyser, Zeitschr. f. O stforschung 8, 1959 s. 23; Das R e- valer Pergam ent R entenbuch 1382 - 1518, wyd. A. P laeste rer, Revel 1930. E rbebücher der S tad t Riga 1384 - 3579, wyd. J. G. L. N apiersky, Riga 1888. Das älteste Erbebuch der S tadt Revel 1383 - 1458, wyd. E. v. N ottbek, Revel 1892. Por. też E. K eyser, Der bürgerliche G rundbesitz der R echtstadt Danzig, Z eitschr. d. W estpr. Geschver. 58, 1918, s. 7.

g WAP Gd. 300, 2, 161, 164, 166, 179, 232, 990 rachunki adm in istrac ji Mierzei, Szkarpawy. W. Stieda, Städtische F inanzen, s. 15, WAP. B yd­goszcz 300/1 s. 13,23 wsie Chojnic. M. B ar, Die Behördenverfassung Danzigs im W estpreussen seit der Ordenzeit, Danzig 1912 s. 10; M. Foltz, Geschichte, s. 179.

h WAP Gd. 300.19.72 1464 r. Ubezpieczenia term inow e służby od w ypadku i aresztu oraz tow arów (10ö/e w artości) polegały na p łaceniu tzw. „Stockgeldu” . Ubezpieczenia można było wym ieniać lub od­przedaw ać. Dla Rewia: Revaler G eleitsbuch-B ruchstücke 1365 - 1458, wyd. P. Johansen, Reval 1929, W ykazy ubezpieczeń i opłat w płaco­nych przed sądem. Por. także W. Ebel, Lübisches K aufm annsrech t vornehm lich nach L übecker R atsurteilen des 15116 Jh., G öttingen 1952, s. 105 P risenrech t.

162

pondencji. Można więc z grubsza założyć, że kance­larie miejskie zaczęły działać wraz z uzyskaniem pra­wa przez poszczególne gminy miejskie w XII i XIII w., a rozwinęły swoją działalność w XIII/XIV w. w związ­ku z międzynarodową działalnością Hanzy. Nie znaczy to bynajmniej, że forma ich została ostatecznie wów­czas ukształtowana. Kancelaria jako twór i instytucja całkowicie podporządkowana wąskiemu kręgowi miesz­czaństwa sprawującego władzę zmieniała się w tych częstych momentach dziejowych, kiedy do głosu do­chodziła opozycja. W poszczególnych miastach różny był skład opozycji i różne też były formy pracy no­wych urzędów. Ustalając ogólną organizację kancelarii nie należy zapominać, że w każdym mieście rozwijała się nieco inaczej, że współpracowały z nią inne urzędy i że wreszcie . jej ostateczna stabilizacja nastąpiła po ruchach społecznych pierwszej połowy XVI w .36

W XV w. kancelaria miejska staje się już instytucjąo bardziej wyraźnym charakterze. Do zadań jej nale­żało: prowadzenie ksiąg adm inistracyjnych i sądow­niczych, prowadzenie korespondencji i przechowywa­nie a k t37. Ten ostatni postulat prowadził z zasady do umieszczenia kancelarii w jednej lub paru izbach ra­

36 a . v . B r a n d t , Die L übecker K nochenhaueraufstände von 1380IS4 und ihre V oraussetzung, S tud ien zu r Sozialgeschichte Lübecks in derII H älfte des 14 Jhs. Z e i ts c h r . d . V e r. f . L ü b . G e sc h . u . A l te r tu m s k . 39, L ü b e c k 1959; H . R a a p e , Der H am burger A u fstand in Jahre 1483, Z e its c h r . d . V e r . f. H a m b . G e sc h . 45, 1959; E . C ie ś la k , W alki u stro ­jow e w G dańsku i Torun iu oraz wt n iek tórych m iastach hanzeatyc- k ich w X V w ., G d a ń s k 1960; M . B o g u c k a , W alki społeczne w G dańsku w X V I w., P o m o r z e ś re d n io w ie c z n e , W a rsz a w a 1958; H . P is k o r s k a , Organizacja, s. 14, 16.

37 E . P i tz , S ch rift — und A kten w esen der S tädtischen V erw altung im Spätm itte la lter K öln — N ürnberg — Lübeck, Beitrag zur ver­gleichenden Städ te forschung und zur Spätm itte la lterlichen A k te n ­kunde. M it te i lu n g e n a u s d e m S ta d ta r c h iv , K ö ln 1959; E . D a e n e ll , B lüthezeit, s. 525. P o r . te ż M. F r ie d b e r g , Kancelaria m iasta K azi­m ierza pod K rakow em 1335 - 1802, A rc h e io n X X X V , 1962, s . 149, 153; te n ż e , Kancelaria m iasta K rakow a do połow y X V i i i w ., A rc h e io n X X IV , 1955, s. 225.

163

tusza. Kancelaria miasta hanzeatyckiego — podobnie jak to było w miastach na prawie chełmińskim — obsługiwała oba kolegia: radzieckie i ławnicze. Wpi­sywanie do ksiąg, sądząc z analizy zachowanych ma­teriałów, odbywało się — w przeciwieństwie do sy­tuacji istniejącej w urzędach — w obecności kolegium członków władz miejskich. Wyroki sądowe, korespon­dencje dyplomatyczne wydawane były w imieniu członków władz miasta. Wpisy do ksiąg ławniczych, przeważnie dotyczące przeprowadzanych czy potwier­dzanych transakcji, testamentów itp. również — przy­najm niej formalnie — były dokonywane w obecności przedstawicieli kolegium, lub za określonej kadencji wymienionego zespołu. Różnorakie pisma wychodzące z kancelarii miejskiej były zatem nadawane imiennie, znowu w przeciwieństwie do przeważnie anonimowych aż do XV w. wystawców ksiąg i dokumentów innych miejskich urzędów. Przy tej organizacji istotną rolę odgrywał notarius civitatis, Stadschrijver, pisarz miej­ski. Na nim spoczywał ciężar prowadzenia kancelarii. On kierował wpisami i korespondencją i on własno­ręcznie spisywał ustnie zgłaszane wnioski, petycje czy ustawry. Jego ręką w większości wypadków — w ciąguXIV i XV w. — zapisane były księgi miejskie. On odpowiadał za wszelkie zakłócenia w funkcjonowaniu urzędu. Działalność tego urzędnika miejskiego nie sprowadzała się tylko do służby w kancelarii. Prowa­dzenie jej wymagało sporych kwalifikacji, niekiedy wykształcenia uniwersyteckiego. Biorąc pod uwagę rozległą działalność kancelarii dużych m ias t38 wy­

38 w Gdańsku w latach 1432 - 38 i 1440 - 48 w ysiano 1110 pism (WAP Gd. 300, 27, 1, 2, 4 L ibri M issivarum . Por. też obliczeniaH. B artha, Zur Danziger M itte ldeu tschen K anzleisprache, s. 31) czyli przecię tn ie zaledwie nieco ponad 40 rocznie, przy czym na ostatn ie pięciolecie przypada ok. 70 pism). Nie wiemy jednak czy cala kores­

164

daje się rzeczą niewątpliwą, że „notarius” obarczony licznymi dodatkowymi obowiązkami często był kie­rownikiem urzędu zatrudniającego kilku pracowników pomagających przy korespondencji, kopiowaniu itp. Za tym wnioskiem przemawiają liczne dane. Porów­nanie oryginału i kopii wykazuje duże odchylenie tej ostatniej od pierwow zoru39 tak w pisowni, jak i w formie liter. Według K. Ciesielskiej i I. Biskupowej w spisywaniu księgi długów Torunia brały udział 24 osoby — w tym wypadku zresztą chodzić by mogło i o członków władz miasta wpisujących do księgi bie­żące pożyczki. Ale posiadamy i dane bezpośrednie: ty tu ły i nazwy urzędników miejskich — takie jak protonotarius, sekretär, oberstersekretär, Schreiber40, wzmianki o kilku pisarzach równocześnie 41, wreszcie wykazy wydatków. Na podstawie analizy zestawienia dokonanego przez Fenglera dla Gryfii i rachunków Rewia można pokusić się o odtworzenie kierunków działania kancelarii miast bałtyckich na przełomieXIV i XV w .42 Utrzymanie kancelarii było sporym wydatkiem i stanowiło ważną pozycję w ogólnym bu­dżecie miasta. W Gryfii wydatki na ten cel wynosiły ok. 23°/o wszystkich ekspensów skarbu miejskiego w latach 1375 - 1409. Poszczególne pozycje, które skła­dały się na całą sumę można by uszeregować następu­

pondencja była w pisyw ana do księgi odpisów, a ponadto głównym zadaniem kancelarii było jednak prow adzenie ksiąg, o k tó rych wyżej.

39 H. B arth , Zur Danziger K anzleischprache, s. 35.40 w. Stieda, Städtische F inanzen , s. 8 пп.; H. B arth , Zur Danziger

K anzleischprache , s. 7; H. Brugm ans, O pkom st en Bloei van A m ­sterdam , s. 33.

41 F. B runs, Die L übecker S tadtschreiber , s. 45; A. M ethner, Con­rad B itsch in , s. 42.

42 G. Fengler, U ntersuchungen, s. 99, tab. 2. Die ä ltesten K äm ­m ereibücher der S tad t Revel, s. 33 nn. Por. także zestaw ienie w y­datków G dańska w 1427 r. przez M. Foltza, G eschichte , s. 30. Por. co na tem at działania kancelarii pisze K. Ciesielska, Organizacja , s. 25 nn.; M. F riedberg , Kancelaria m. Kazim ierza, s. 148.

165

jąco: płace dla urzędników i straży miejskiej pilnującej bram wynosiły 60% wydatków kancelarii, płace służby— 24%, straże porządkowe — 7%, wydatki na podróże— 7%, zaopatrzenie kancelarii — 1%. Na te ostatnie składały się drobne kwoty pro papiro ad registrem, przeważnie z papierni miejskich, lub na pergamin, wosk, nici konopne i niewątpliwie atrament. Urzęd­nicy kancelarii poza służbą, do której zaliczano i goń­ców dzielili się przynajmniej na 2 lub 3 kategorie. Istniał urząd kierownika kancelarii — protonotariusa— obok jednego lub paru zwykłych pisarzy i zapewne kancelistów, którzy jedynie przepisywali i wciągali do ksiąg odpisy. Różnice w płacach były znaczne; pi­sarz zarabiał ok. 60% tego, co otrzymywał kierownik kancelarii. W dużych miastach, gdzie istnieli kanceliści otrzymywali oni zapewne odpowiednio mniej. W ma­łych miastach i rozwój kancelarii nie był tak szybki, i rola pisarza o wiele m niejsza43. Dopiero u schyłkuXV w. powstał — np. w Amsterdamie — urząd sekre­tarza miejskiego, który zastąpił dawnego pisarza. Wówczas też zaczęli pojawiać się liczniej urzędnicy — syndycy —1 specjalizujący się w coraz większym stop­niu w kierowaniu poszczególnymi sprawami.

Spośród licznych urzędów miejskich w XV w. najle­piej udokumentowany i najciekawszy z punktu widze­nia interesów kupiectwa był urząd portowy.

Z dotychczasowej literatury wynika, że formy po­bierania ceł miejskich, ich geneza i znaczenie były w miastach hanzeatyckich jednolite 44. Na uwagę za­

43 w g M. F r ie d b e r g a w ty m s a m y m c z a s ie p is a r z K a z im ie r z a z a ­r a b ia ! 3 g rz . ro c z n ie , p is a r z K ra k o w a — 30. M . F r ie d b e r g , Kancelaria m. K rakow a, s. 293; te n ż e , Kancelaria m. Kazim ierza, s. 146.

44 istn ie je na ten tem at obfita lite ra tu ra przedm iotu z pracam i V. L auffera , M. B iskupa, Cz. B iernata, G. Lechnera, W. Stiedy, S. Ungerà, F. B runsa, С. W eibulla, A. Friis na czele. O statnio p rzy ­gotow uje p racę na ten tem at W. S tark . Por. H. Samsonowicz, Bał­

166

sługują także podobne formy pobierania cła i jego rola na terenach pobliskich Hanzie. Późniejsze nieco cła fińskie 45 pochodzące z nadbrzeżnych miast takich jak Abo czy Wyborg, lokalne cła angielskie46 posiadały charakter podobny, tak jak i niektóre cła wewnętrzne na terenie N iderlandów 47. Wreszcie opłaty portowe w Normandii ze względu na zbieżność celów i cha­rakteru ekonomicznego z cłami hanzeatyckimi, przy niemal identycznych formach organizacyjnych (a także podobnym sposobie wykorzystania przy układaniu cią­gów statystycznych), należałoby rozpatrywać wspól­nie 48.

W zasadzie poza cłami rzecznymi pobieranymi w Ni­derlandach, wszystkie te opłaty związane były z dzia­łalnością portów stanowiących punkt graniczny między

tyck ie cła portow e (w druku). Por. też uwagi M. M. Postana, E. M. Carus-W ilson, Ch. V erlindena. A. Friis na tem at w iarygodności źródeł celnych w Les sources de l’histoire m aritim e, s. 345 nn.

45 e . C. G. B rünner, Een excerp t u it Finsche tolregisters over de jaren 1559 - 1595, Econom isch H istorisch Jaarboek 15, 1929, s. 185.

46 d . В. Quinn, A. A. Ruddock, The Books o f Local Customs A ccounts o f Southam pton , South. Rev. Soc. 1927. Por. także zesta­w ienie D. B urw ash dotyczące w szystkich w ażniejszych angielskich portów oparte na analogicznych źródłach: English m erchant Ship­ping 1460 - 1540, T oronto 1947.

47 z. W. Sneller, W alcheren in de X V e eeuw ., U trech t 1916, s. 51 nn. om aw ia form y ceł pobieranych w XV w. na W alcheren, oddzielającym od m orza Zelandię. Podobnie W. S. Unger, De Toi van lersekeroord, w stęp oraz „docum enten” , gdzie form a zapisu op łaty celnej jest niem al identyczna z form ą stosow aną przy cle palowym. Na tem at podziałów celnych i polityki celnej w N ider­landach por. D. Th. E nklaar, S tu k k e n b e tre ffenden V rijdom voor Breda van de to llen te garvliet en te Iersekeroord u it de X V e en X V I e eeuw , Econom isch H istorisch Jaarboek 15, 1929. Cło funtow e dorywczo pobierane przez Kam pen w okresie w ojny Holandii z m ia­stam i w endyjskim i om awia H. J. Smit, Het K am per pondtolregister 1439 - 1441. Econ. Hist. Jaa rb o ek 5, 1919. Na tem at w ew nętrznych ceł n iderlandzkich por. A. de Sm et, Le com pte de la navigation entre Bruges, N ieuport et Y p res (1395 - 1404), Annales de la Société d ’Emu- la tion de Bruges, LXXII, 1930, gdzie omówiona jest żegluga śród­lądow a i związana z nią organizacja kom ór celnych.

48 м. M ollat, Com ptabilité, s. 6, 13, gdzie przeprow adzona została analiza rachunków portow ych 1405 - 1492 prow adzonych wg zasad stosow anych też w dziedzinach hanzeatyckich.

167

określonym gospodarczo rejonem, a wielkim szlakiem morskim przebiegającym od Portugalii do Finlandii. W świetle tych wszystkich danych można zrekonstru­ować formy działania komory celnej opierając się głównie na bogatych rachunkach gdańskich pocho­dzących z drugiej połowy XV w .49 W Gdańsku już w XIV w. istniał osobny budynek — Zollhaus —- bę­dący siedzibą urzędu cła palowego, a w ratuszu głów­nego miasta, na parterze, mieścił się urząd radziecki organizujący i kontrolujący działalność kom ory50. Na czele komory stało dwóch członków rady miejskiej; po raz pierwszy są oni wymienieni w 1424 r., kiedy to urząd „panów palowych” (Pfahlherren) piastowali rajcy Johann Winranke i Johann Terrax 51. Podlegali im pisarze prowadzący księgi i wydający przepustki. Już w XIV w., podobnie jak w okresie późniejszym, szyper był osobą odpowiedzialną za uregulowanie cła, na jego imię zapisywano w księgach uiszczoną opłatę i na niego także już w XV w. gdańskie wilkierze nało­żyły obowiązek wypełniania deklaracji celnej, skła­danej na komorze palow ej52 Istniał również w XV w. nadzorca palowego, do którego obowiązków należało czuwanie nad wysypywaniem balastu w odpowiedniej odległości od portu.

W XVI w., który znamy już dokładniej, pisarze pro­wadzili swą działalność na podstawie przede wszystkim tzw. rol (rolle). „Rola” była rodzajem ankiety wypeł­nianej przez szypra (na redzie przy wjeździe i w porcie

4» WAP Gd. 300, 19, 1 - 8.50 a . Treskow, G eschichtliche N achrichten über den Danziger

H afen , Preussische P rov inzia lb lä tter, t. XVIII, 1837, s. 471; S. M aty- sik, Prawo M orskie G dańska, W arszawa 1958, s. 155 Por. rów nież rachunkow ość palową Lubeki F. B runs, Die Lübeckische P fundzo ll- bücher, s. 110.

51 p . Simson, G eschichte der S tad t Danzig, t. I, Danzig 1913, s. 54.52 WAP Gd. 300, 19.1.3.4.5 i in. P. Simson, Geschichte der D anziger

W illkühr, Danzig 1904, s. 54.

168

przy wyjeździe), zawierającej dokładny wykaz towa­rów z podaniem ich ilości, znaków rozpoznawczych ewentualnie wagi czy niekiedy wartości, a także dane dotyczące wielkości statku. „Rolę” przepisywano na komorze w kolejności zgłoszeń bez podawania daty przybycia i w XV w. bez odsyłacza do pozycji notu­jącej wyjazd statku. Księgi wchodzących statków prowadzone były każda oddzielnie. Dopiero w końcuXV w. zapisy zaczęto nieco ulepszać. Z r. 1498 zacho­wała się pierwsza księga, w której zapisy wciągane były pod odpowiednie litery alfabetu według imion szyprów i z braku miejsca tworząc szereg ciągów litero­wych. Odpis lub wyciąg z roli przesyłano do rew i­dentów stacjonujących u wejścia do portu lub na nad­brzeżach. Starsi urzędnicy (nadrewidenci) musieli czuwać przy wyładunku czy załadunku towaru spraw­dzając rolę ze stanem faktycznym; młodsi urzędnicy (rewidenci) przeprowadzając kontrolę konfiskowali wszystkie towary nie zaznaczone w roli; towary te następnie sprzedawano i dochód zabierała rada miej­ska, a na szypra nakładano niekiedy dodatkową karę pieniężną. Rola z uzupełnieniami i podpisami rewi­dentów była odsyłana do komory i opłacana przez szy­pra; uzyskany kwit dawał prawo wjazdu lub wyjazdu statku. Księgi, do których przepisywano role noszą w XV w. jeszcze charakter brudnopisu z przekreśle­niami i uzupełnieniami. Nowe typy sprawozdawczości pojawiają się dopiero w wieku X V I53.

Zbadanie zachowanych we fragmentach rachunków komory gdańskiej z XV w. — nie opracowanych do­tychczas zupełnie — pozwoli uzupełnić i zweryfikować nasze wiadomości na tem at cła palowego. Najdokład­niejsze rachunki pochodzą z 1475 r. Prowadzone były

53 WAP Gd. 300.19.8 a — 1494 - 1507 r. 300, 19,9 a 1508 - 1521, 300,19,14 1583 Г .

169

pod nadzorem panów palowych, w owym czasie Mar­cina Bucka i Hermana Hake. Roczne wydatki wyniosły ok. 4800 grz., co przy ogólnym dochodzie z palowego wynoszącym 61 510 grz. stanowiło 7,8% wpływów komory 54. Kwota ta przeznaczona była na adm inistra­cję celną i ściśle z nią związaną adm inistracją portu. Z grubsza wydatki można by podzielić na następujące kategorie:

1. Wydatki na komorę — 3254 grz., tj. 67°/o. Odpo­wiedzialny był za nie rajca Johann Angermünde.

2. Opłaty personelu adm inistracji portu:pilotaż — 13 grz. czyli 0,2°/o p isarze — 26 grz. czyli 0,5%strażnicy czuw ający nad w jazdem do p o rtu 20 grz. czyli 0,43/o

Strażnicy płatni byli co tydzień, podobnie jak i strażnicy nadbrzeża pilnujący wyładunku i załadunku towarów, na których wydano 41 grz., tj. 0,8% w ydat­ków.

Urzędnik imieniem Łukasz, pilnujący, by balast nie zamulał kanałów portowych i wysypywany był w od­powiednich miejscach, otrzymał 12 grz., tj. 0,2%.

Kontrolerom statków, płatnym co tydzień wypła­cono 39 grz., tj. 0,8% wydatków.

Czuwający nad newralgicznym punktem portu gdań­skiego — ujściem Wisły — urzędnik Hans Qwast otrzymał 16 grz., tj. 0,3%, a inni urzędnicy, których funkcje nie zostały w źródle ściślej określone: Klaus Kölner 19 grz. (0,4%), a M artin Eggerd 37 grz. (0,7%). Obaj oni otrzymywali tygodniowe wynagrodzenie.

3. Koszty związane z działalnością komory palo­wej — zakup drzewa, żelaza, koni (zapewne do robót w porcie) wynosiły 800 grz., tj. 16,6%.

4. Żywność przeznaczona dla załogi rezydującej

54 WAP Gd. 300 19.5 a s. 80 r. — 88 V. Wysokość ogólnych obro­tów por. H. Samsonowicz, Handel zagraniczny Gdańska , s. 325, 326.

170

przy ujściu Wisły — mięso* słonina, śledzie, masło, chmiel — 50 grz., tj. 1%.

5. Wreszcie wydatki związane z odbudową i pogłę­bianiem ujścia Wisły — kanału łączącego miasto z mo­rzem — pochłonęły 460 grz., tj. 9,5% rozchodów. Roboty przeprowadzali i byli finansowani przez ko­morę ludzie znani jako przedstawiciele najmożniejszej grupy mieszczaństwa gdańskiego w XV w.: M aynhardt von Steyne, Cord Schele, Johan Abteshagen, Rudolf Feldstede i Jacob Lunning.

Ogólny obraz finansów przedstawia tabela 17.

T a b e l a 17

Finanse kom ory palow ej w 1475 r.

Dochody W ydatki Grzywny 7o

utrzym anie kom orypłace funkcjonariuszy p o rto ­

3254 67,9

wych i służby celnej inw estycje związane z dzia­

223 4,6

łalnością kom ory zaopatrzenie w żywność

funkcjonariuszy portow ych

800 16,6

i celnych 50 1,0

61 510inw estycje portow e 460

4787 (Ok. 4800)9,5

O wiele bardziej skąpe fragmenty rachunków z lat 1464, 1467, 1471 i 1522 55 pozwalają na wyciągnięcie podobnych wniosków. W 14(54 i 1467 r. czuwał nad ujściem wiślanym ławnik Johann Abteshagen, znany kupiec, angażując do robót — zapewne przy pogłę­bianiu i odbudowywaniu wejścia do portu — mistrzów Tomasza i Ambrożego wraz z czterema czeladnikami pierwszego i sześcioma drugiego. Abteshagen czuwał także nad angażowaniem i płacami strażników i rewi­

55 W A P G d . 300, 19.2 a.

171

dentów przy ujściu Wisły. Z 1522 r. zachował się wykaz płac tygodniowych dla poszczególnych pracow­ników komory palow ej56. W ystępują tam: strażnicy (podzieleni według okręgów czy rejonów portu, za które byli odpowiedzialni, na strażników nadbrzeża, Raduni, ujścia Wisły itp.), rzemieślnicy (majstrzy ze swymi czeladnikami odpowiedzialni za budowę i kon­serwację nadbrzeży), rewidenci palowego ,,ze swymi ludźmi”, wreszcie pisarze rachunków palowych. Można więc stwierdzić, że komora palowa zgodnie z celem w jakim została stworzona zawiadywała również in­westycjami i urządzeniami portowymi — szczególnie wyładunkiem i załadunkiem towarów i sprawowała pieczę nad głębokością basenów i kanałów porto­wych 57.

56 WAP Gd. 300, 19.2 a.57 w drugiej połowie X V I w., a więc w okresie, z k tórego już

posiadam y pełniejsze źródła do działalności kom ory palow ej, w ydatk i je j przedstaw iały się jak następu je. WAP Gd. 300, 19, 60 s. 55 1580 r.

G rzy­wny °/o

! G rzy- 1 wny °/o

u trzym anie kom o­ w ynagrodzenie ob­ry (Pfahlhof), a sługi żuraw iawięc zapewne portow ego (Kran-głównie w yna­ m eister) 773 13,9grodzenia „pa­ •w ynagrodzenie p il­nów palow ych” 2283 41,0 nującego pozio­

w ynagrodzenie p i­ m u wody (nieza-sarzy palow ych 189 3,4 sypyw ania p o rtu

wynagrodzenie po­ balastem ) 20 0,3m ocników w ko­ w ydatk i na nad ­m orze (Pfahl- brzeża portow eknecht) 63 1Д (Bollwerk) 708 12,7

wynagrodzenie w ydatki na tygod­różnych strażn i­ niowe prace do­ków i rew iden­ rywcze 524 9,4tów (8 grup) 696 12,4 w ydatk i na b u ­

w ynagrodzenie p i­ dynki portow e ilotów na redzie 205 3,6 kom ory 90 1,6

R a z e m 5556 100,0

172

W miastach hanzeatyckich w ciągu dwóch ostatnich wieków średniowiecza wykształcały się formy pracy kupieckiej, które związane z ustrojem gminy miejskiej, przecież dotyczyły głównie działalności prywatnej. Oczywiście nie występowały one wszędzie w jedna­kowej formie. Typowe jest tu rozmieszczenie geogra­ficzne takich instytucji miejskich, jak notariat czy banki. W miastach pruskich i inflanckich rolę insty­tucji uwierzytelniającej transakcje przez prywatnych kontrahentów pełniły władze miejskie. W Niderlan­dach, m. in. w tamtejszych miastach hanzeatyckich, działali notariusze pryw atni według statu tu wydanego przez władze miejskie i przeważnie w ściśle określonej liczbie 58. Transakcje zawierane były w ich obecności, oni wpisywali do swych ksiąg ich treść i opłacani przez klientów uiszczali podatek na rzecz miasta. Formą pośrednią było stanowisko notariusza publicznego. W Hamburgu a także w Poznaniu istniał urząd pisa­rza, który z ramienia władz miasta wpisywał do ksiąg (nie będących księgami kolegialnymi władz miejskich) transakcje kredytowe zawierane przez osoby pryw at­ne 59.

Podobnie miała się rzecz z instytucjam i kredyto­wymi — z bankami. Banki w północnej Europie roz­w ijały się w dwóch kierunkach60; z jednej strony

co stanow i 15,3% dochodów z cła palowego w 1580 г., tj. 36 263 grzy­wny.

58 G. Des M arez, La le ttre , s. 13, 24 nn. K o n trak ty no taria lne omawia na przyk ładach całej E uropy zachodniej ze szczególnym uwzględnieniem K atalonii A. P. Usher, The Early H istory, s. 49, 56, 59, 61, 70. P rzyk ład opisu działania Rady G dańska jako urzędu notarialnego WAP Gd. 300. D. 71 n r 143, gdzie publiczne zawiado­m ienia o transakcji.

59 Na podstaw ie wyd. E. v. Lehe, Das Ham burgische Schuldbucti von 1288. Także J . R adtke, K a n c e la r ia , s. 182.

eo Przede w szystkim należy tu zwrócić uwagę na klasyczną pracę R. de Roover, M oney, Banking and Credit in M ediaeval Bruges. Ita lien M erchant Lom bards and M oney Changers, Cam bridge Mass.

173

były to tradycyjne kantory udzielające pożyczek na określony procent, oraz — w niektórych przypadkach, szczególnie przy powiązaniu z firmami włoskimi — dokonywające różnych transakcji handlowych. Nie ta forma działalności stała się podstawą, na której roz­winęły się banki nowożytne. Na przełomie XIV i XV w. pojawiły się inne instytucje, które wkrótce zaczęły odgrywać bardzo istotną rolę w życiu gospo­darczym krajów. Były to kantory wymiany, prowa­dzone przez zawodowych przedsiębiorców zarabia­jących na różnych kursach monet, szczególnie na różnicy między kursem złota i srebra. Znane najlepiej z terenu Brugii nie ograniczały się one bynajmniej do tej działalności, którą władze miasta zgadzały się tolerować czy popierać na swoim terenie 61. Praktycz­nie rzecz biorąc kantor wymiany — jak możemy to zobaczyć na płótnach mistrzów flam andzkich62 — zajmował niewielką izbę, w której właściciel często z pomocą żony na precyzyjnej wadze porównywał wagę różnych monet i wydawał je zgłaszającym się interesantom. Zawierane transakcje wpisywał do

1948, s. 30, 55, 76, 97 nn. 123, 169 nn. 198 nn. 247 nn. Tegoż au to ra : The Organization o f Trade — Cambridge Economic H istory o f Europe , v. I l l , Cambridge 1963, s. 70 nn.; I. K ulischer, W arenhändler und Geldausleiher im M ittela lter, Zeitschr. f. V olksw irtschaft, Sozialpo­litik , u. V erw altung XVII 1908 s. 30. System bankowości rozw iniętej om awia A. P. Usher, The Early H istory , s. 321, 344. Por. też J. Pa- pritz , Das S te ttin e r Handelshaus der Loitz, B erlin 1932, s. 5; J. Heers, Gênes au X V e, s. 91, 258.

ei R. de Roover, M oney Banking and Credit, s. 114; A. P. Usher, The Early H istory , s. 237, 260; R. E hrenberg , M akler, H osteliers und Börse in Brugge vom 13. bis zum 16. Jh., Zeitschr. f. d. gesam tes H andelsrecht, Bd. 30, s. 406, 425, 439, 445; J. A. von H outte, M akelaars en W aardan te Brugge van de X III e to t de X V I e eeuw . B ijdragen voor de Gesch. der N ederlanden, t. V 1950 s. 1, 177.

62 Plastyczny opis k an to ru w ym iany i kan to ru lichw iarskiego da ją obrazy Q. M atsysa — B ankier i jego żona (Luwr) z początku XVI w., Pe trusa C hristusa: P ierścień zaręczynow y (Coli. Lehm an, Nowy York) z połowy XV w. Por. też rek o n strukcję De Roovera, M oney, s. 114, dokonaną na podstaw ie m alarstw a flam andzkiego.

174

księgi wciągając je pod konta poszczególnych inte­resantów. W myśl pierwotnych założeń klienci mieli się rekrutować z m arynarzy i kupców przybyłych z od­ległych nieraz krajów wraz z monetą mało znaną na terenie miasta. Oczywiście taki m akler musiał dobrze znać wartość i kursy poszczególnych monet, musiał też dobrze orientować się w europejskiej wy­mianie, pilnować koniunktury handlowej i politycznej. Do jego obowiązków należało również przechowywanie i zabezpieczanie gotówki. Już w niewiele lat po po­jawieniu się kantorów wymiany rozpoczęły one do­konywanie samodzielnych operacji najrozmaitszego typu, przeważnie jednak, wbrew tradycji średnio­wiecznych lichwiarzy, finansując instytucje prze­mysłowe, okrętowe, a niekiedy rolnicze i prowadząc różne operacje kupieckie63. Większość tych operacji dokonywana była w oparciu o kwoty przyjęte w de­pozyt. K antory opierały się zatem na kredycie i z bie­giem czasu traktow ały swoją pierwotną funkcję —■ wymianę — coraz bardziej marginesowo. Oczywiście, że operacje przeprowadzane na sumach depozytowych musiały być akceptowane przez ich właścicieli i co za tym idzie przynosić im pewien dochód. W konsekwen­cji tego stanu rzeczy dawne kantory wymiany stały się miejscem, gdzie lokowano pieniądze celem osią­gnięcia udziału w zyskach. Przy dość prymitywnym w XV w. sposobie działania, przecież ten typ operacji kredytowej przypominał zdecydowanie późniejszą, bardziej rozwiniętą formę działalności bankowej.

I znowu, podobnie jak w przypadku notariatu, miasta hanzeatyckie położone na wschód od Nider­

63 R. de Roover, M oney, s. 171, 180, 198, 220, 247; A. P. Usher, The Early H istory, s. 369 пп., 387 пп.; A. E. Sayous, Le technique des affaires: sa genèse, Annales d ’HES VI 1934 s. 135; M. Neum ann, Geschichte des W uchers in D eutschland bis zum J. 1654, cz. I, Halle 1865, s. 108 nn.

175

landów nie znały takich form bankowości. Zjawiskiem natomiast powszechnym była działalność kredytowa władz miejskich 64. Jak już wyżej wspomnieliśmy pro­wadziły one rozliczne operacje, mające na celu za­silenie kasy miejskiej. Poza działalnością typu han­dlowego i przemysłowego znamy też pewne wypadki przyjmowania sum pieniężnych od swych obywateli celem przeprowadzania różnych transakcji, opła­calnych w konsekwencji i dla miasta, i dla jego wie­rzycieli. Należy zresztą zachować tu daleko posuniętą ostrożność. Pożyczki udzielane miastu przez bogatych kupców czy rentierów w przeważającej liczbie przy­padków były udzielane na potrzeby związane z po­lityką miasta, z wojną, z klęskami żywiołowymi itp. Zysk płynący do kieszeni wierzycieli miasta był zyskiem, który nie miał nic wspólnego z przedmiotem operacji. W zamian za pożyczki dawane Gdańskowi na cele wojny trzynastoletniej miasto zastawiało dobra ziemskie swoim wierzycielom 65. Oczywiście te tran ­sakcje nie miały nic wspólnego z bankowością. Nie­wiele też odbiegała od średniowiecznych schematów lichwa stosowana przez radę miejską pożyczającą nie­kiedy na dogodnych warunkach. Wydaje się natomiast, że niektórzy pryw atni lichwiarze prowadzili obroty pieniędzmi przyjętymi w depozyt. Wskazuje na to znaczna liczba wierzycieli licytujących jednego dłuż­nika, podobnie jak niewątpliwie dowodem tych ope­racji jest dość rozwinięte ustawodawstwo. Ciekawych materiałów dostarczają tu księgi pozwów z Gdańska,

64 H. Samsonowicz, Badania nad ka p ita łem , s. 82, 83; H. Reincke, Die alte Ham burger Stadtschuld , s. 507, 510. Postanow ienia p raw ne zob. W. Ebel, Lübisches K aufm annsrech t, s. 9 nn. Na zacofanie m iast Hanzy w zakresie form bankow ości awraca uw agę K. F ritze, T endenzen der S tagnationen, s. 520.

es м . Foltz, G eschichte , s. 450; W . Stieda, Städtische Finanzen, s. 35 nn.; Księga długów wyd. K. Ciesielska, J. Janosz-B iskupow a.

176

w których zawarte są odpisy wystąpień i wezwań płat­niczych skierowanych przez ławę miejską. Na pod­stawie zobowiązań zarejestrowanych w kancelarii miejskiej wraz z upłynięciem term inu płatności władze występowały z pozwem (citatio) zawierającym żądanie zajęcia dóbr na określoną sumę. W licznych przypadkach dłużnik zobowiązany był do zwrotu długu w terminie dogodnym dla wierzyciela. Ten ostatni zgadzał się niekiedy na prolongatę spłaty, rzecz prosta, nie bezinteresownie. Gdy ponownie upływał term in zwiększonej płatności, po trzykrotnym upo­mnieniu i trzykrotnym złożeniu pozwu można było dokonać egzekucji polegającej przeważnie na zajęciu ziemi, czy towarów, których wartość znacznie prze­kraczała wysokość sumy dłużnej. Wysyłanie upomnień i pozwów (upgeboden i verfordet) zaznaczone było stawianiem przez pisarza kancelarii kresek przy od­powiednim wpisie do księgi; sądząc na ich podstawie liczba egzekucji dochodziła do połowy wszystkich spraw wszczętych o zwrot długów 66.

Kończąc te pobieżne uwagi o formach pracy urzędów miejskich ułatwiających działalność han­dlową warto dodać, że w omawianym okresie nastą­piła zmiana języka stosowanego w kancelariach i urzędach miejskich. Jeszcze w XIII w. dominowała łacina nawet w transakcjach prywatnych i przy bie­żącym wypisywaniu poszczególnych spraw. Stan ten ulega zmianie w wieku XIV, a ściślej mówiąc w pięć- dziesiątych-siedemdziesiątych latach tego stulecia. Zapewne też w związku z rozwojem znaczenia związku hanzeatyckiego — dolnoniemiecki stopniowo wypierał

вб WAP Gd. — ław nicza 300, 42, 196, 197. L icytacje omawiaH. Samsonowicz, Badania nad kap ita łem , s. 74, 79 oraz tab. XII. Na tem at litte ra obligatoria por. G. Des M arez, La le ttre , s. 9; A. P. Usher, The Early H istory, s. 137.

12 — Późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 177

łacinę, tworząc dziwne formy zdań niemiecko-łaciń- skich 67. Oczywiście w korespondencji dyplomatycznej, przy sporządzaniu przywilejów i uroczystych trak ­tatów aż do końca XV w. używano łaciny. W ydaje się jednak, że rozwój urzędów był możliwy jedynie przy potocznym stosowaniu w piśmie języka znanego po­wszechnie.

87 Por. Das Hamburgische Schuldbuch von 1288, wyd. 2 v. Lehe, H am burg 1956, s. 71. Die K äm m erei "Register de S tad t Riga 1348 - 13S1 und 1405 - 1474, wyd. A. v. B ulm erinq, I, s. 4; Die ä ltesten K am - m ereibiicher der S tad t R eve l, s. 9.

VI. DZIAŁALNOŚĆ ZAWODOWA KUPCÓW

HANZEATYCKICH

Organizacja wielkiego handlu oparta była na kre­dycie, który w XIV i XV w. kształtował formy działania kupiectwa hanzeatyckiego 1. W znacznej części — do­chodzącej do ponad 70% globalnych obrotów — tran ­sakcje handlowe odbywały się bezgotówkowo, za pomocą przelewów, dokonywanych rozliczeń2; stałe pożyczki pieniędzy czy towaru były również na po­rządku dziennym 3. Organizacja i struk tura handlu pomyślana była w sposób, który miał zabezpieczyć przed s tra tam i4. Stąd dążenie do udoskonalenia form

1 Por. H. Samsonowicz, Badania nad kap ita lem , s. 69 nn. gdzie też lite ra tu ra . Przepisy m iejskie por. W. Ebel, Lübtsches K au fm anns­recht, s. 20, 22, 33 nn. 58. Różne form y obrotu związane z k redy tem m iasta por. B. Kuske, Das Schuldenw esen der deutsche S tädte im M ittela lter, Tübingen 1904, s. 12, 27, 37; M. M. Postan, Credit, s. 238, 255; Ph. W olff, Comm erce e t marchands de Toulouse, P aris 1954, s. 355, 366, 391. G. Des M arez, La le ttre , s. 17.

2 G. Mickwitz, A us R evaler Handlungsbüchern. Z ur Techn ik des Ostseehandels in der ersten H älfte 'des 16. Jh., Helsingfors, 1938, s. 112. Dane dotyczą początków XVI w., ale pozw alają zw eryfikow ać obliczenia i d la d rug iej połow y XV w.

s H. Samsonowicz, Badania nad kapitałem , s. 72. O statnio ciekaw e form y tran sak c ji dokonyw anych na zasadzie rozliczeń ob ro tu bez­gotówkowego om awia W. B öhnke, Der B innenhandel des D eutschen Ordens in Preussen und seine Beziehung zum Aussenhandel um 1406, HGbl. 1962, s. 46.

4 Ch. B räm er, Die E ntw icklung der Danziger Reederei im M itte l­a lte r , Zeitschr. d. W estpr. Gesch. 1922, s. 33, gdzie om awia form y zabezpieczenia m ają tk u dzieląc go m iędzy części różnych statków . Ubezpieczenia tow arów w G dańsku i spekulację z tym związaną om awia też H. Samsonowicz, Badania nad kap ita łem , (s. 83) w ska-

179

kredytu jak wprowadzenie weksli prostych i traso­wanych, skomplikowanego systemu gwarancji, różno­rakich form zastawów itp. Już w XIV w. pojawiły się zabezpieczenia stanowiące formę asekuracji przed nad­miernymi stratam i i jednocześnie dające możliwości zarobku. Ubezpieczenia, które można było odprzedać czy wymienić płacono od wypadku (licząc w to np. areszt) na określony term in (tzw. stockgeld) w w y­sokości 10°/o w artości5. Nie osiągnęły one zresztą poziomu na jakim kształtowały się ubezpieczenia włos­kie, nie odgrywały też tak dużej roli, co świadczyo mniejszym znaczeniu kredytu niż na południu Europy. Dzięki systemowi kredytowemu bogaci miesz­czanie miast nadbałtyckich zapewniali sobie uzys­kiwanie towarów wywożonych na zachód. W tym zakresie hanzeaci potrafili zdystansować miasta środ­kowej Europy. Wolna gra popytu i podaży ograniczała nad Bałtykiem formułowanie zasady prawa składu, które zresztą praktycznie często realizowano; częściej już stosowano prawne ograniczenia dla handlu okreś­lonych narodowości 6. Jednak, jak zawsze, sama litera prawa nie wystarczała, aby zapewnić hanzeatom kontrolę nad wymianą. W grę zatem wchodzić musiały

ż u ją c p r z y ty m n a w y s o k ie s t r a t y k u p c ó w (s. 50). M o żn a t u z n a le ź ć w ie le a n a lo g i i z ro z w in ię ty m i fo r m a m i u b e z p ie c z e ń s to s o w a n y c h w E u r o p ie p o łu d n io w e j : G . S te f a n i , L'assicurazione a Venezia dalle origini alla fine della Serenissim a , V e n e z ia 1956; E . B e n s a , Il con t­ra tto di Assicurazione nel Medio Evo, G e n o v a 1884; M. D e l T r e p p o , Assicurazione e com m ercio a Barcellona nel 1428 - 1429, R iv is ta S to r . I ta l . 4/1957, 1/1958; J . H e e r s , Gênes au X V , s. 300; A . E . S a y o u s , Les transferts de risques, les associations com m erciales, R ev . H is t, d u d r o i t 1935, s. 478; A . T e n e n t i , N aufrages, Corsaires e t Assurances m aritim es à V enise , P a r i s 1953; S . M a ty s ik , Z e studiów nad w spół­w łasnością sta tków m orskich w żegludze ba łtyckiej w X IV - X V w,, C zas. H is t . - p r a w ., t . 14, 1/1961 s. 355.

5 W A P G d. 300.19.72. P o r . te ż P . J o h a n s e n , ' w s tę p d o R evaler Ge­leitsgeld — Brüchstücke.

e G. H o llih n , Der S tapel- und G ästepolitik Rigas im der Ordens­ze it, H G b l. 1935, s. 139.

180

czynniki ekonomiczne, wśród których na pierwszy plan wysuwają się: zaliczki kapitału pod zastaw przyszłych zbiorów, organizacja systemu pośredników, wreszcie wspomniana wyżej częściowa kontrola sprawowana nad ośrodkami lokalnego handlu — małymi miastami.

W literaturze przedmiotu znane są zaliczki udzie­lane przez bogatych kupców producentom zboża, rybakom lub łowcom zwierząt fu terkow ych7. W grę zresztą wchodziło tak udzielanie zaliczek bezpośrednio pod zastaw zbiorów, jak i uzależnianie finansowe feu- dałów. Marian Małowist pisząc o polskim zbożu i A. Choroszkiewicz pisząc o rosyjskich futrach, pod­kreślają znaczenie kredytu udzielanego przez hanze- atów szlachcie dzięki czemu ta ostatnia musiała sprze­dawać mieszczanom produkty uzyskane od poddanych jako rentę feudalną 8. Tak czy inaczej były to próby kontroli produkcji towarowej dokonywanej przez miasto.

Duże znaczenie miały normy prawne regulujące działalność drobnych pośredników i poddające ich pod kontrolę władz miejskich. Z jednej strony powstawały placówki faktorów, o czym będzie mowa niżej. Z dru­

1 WAP Gd. 300.43.2b. s. 357, 358, 370, 331 — druga poł. XV w. Takżepor. M. Małowist, Studia z dziejów rzem iosła, s. 416 nn.; tenże, Pod­sta w y gospodarcze przyw rócenia jedności państw ow ej Pomorza z Pol­ską, s. 157; tenże, Uwagi o roli kapita łu kupieckiego w EuropieW schodniej w późnym średniow ieczu, Kw. Hist. 2/1965; L. K. Goetz,Deutsch-R ussische H andelsgeschichte des M ittelalters, Lübeck 1922,s. 519, 532; P. Johansen, Der hensische Russlandhandel, s. 43; H. Sam ­sonowicz, Badania nad kapita lem , s. 36, 83; V. N iitem aa, Der B in­nenhandel in der P olitik der livländischen Städte, Helsinki 1952, s. 226.

8 M. M ałowist, Studia z dziejów rzem iosła, s. 422, gdzie mowao Prusach i Polsce. A. L. Chorośkevi6, Torgovlja , s. 52 — stosunki na teren ie Rusi. O stosunkach w Finlandii por. K. P irinen, Die Zehntbesteuerung in F innland vor des K ichenreduktion (streszczenie w jęz. niem. K lym enysuerotus suom essa ennen k irkkordeduk tio ta T utkim uksia 55, Helsinki 1962, cyt. wg Hansische Um schau HGbl.1963, s. 249).

181

giej strony jednak skomplikowane stosunki pieniężne różnych nacji, kłopoty z uzyskiwaniem środków żyw­nościowych dla miasta, stwarzały warunki umoż­liwiające stopniowe powstawanie nowych form dzia­łalności. Już w XIII w. w Niderlandach, w związku z trudnościami w nawiązaniu wzajemnych kontaktów między różnymi nacjami kupieckimi i kłopotami z uzyskaniem surowców i półproduktów, m. in. żyw­nościowych, na wsi pojawił się zawodowy pośrednik, który organizował wymianę handlową na m iejscu9. W Brugii pośrednicy utworzyli nawet osobną kor­porację. Około 1300 r. maklerzy pojawili się już w większych miastach wendyjskich: Lubece, Ham­burgu, Bremie, Wismarze, Rostocku, Gdańsku. Naj­liczniej maklerzy występowali w XV w. w miastach holenderskich, gdzie spotykali się kupcy z różnych krajów 10. Rzecz ciekawa, w handlu średniowiecznym, opartym przecież na długim łańcuchu pośredników, rozróżniano współcześnie dwa pojęcia: kupca i po­średnika. Ci ostatni, kierowani bardzo ostrymi za­rządzeniami miejskimi, ograniczani w swej działalności, zajmowali wyjątkowe zupełnie stanowisko w systemie wymiany. Niektóre' statu ty pozwalają na zoriento­wanie się w ich istotnej roli n . Nie wolno było m a­klerom pośredniczyć w transakcjach, których przed­miotem było zboże i w których brało udział więcej niż 2 kupców (widać zabiegi ich prowadziły do za­

9 R. Ehrenberg, M akler, H ostellers und Börse , Zeitschr. f. d. ges. H andelsrecht 30.1884, s. 409.

10 f . F rensdorff, Der M akler im Hansagebiete , Festgabe fü r F. Re­gelsberger, Leipzig 1901, s. 258; Th. S tu a rt, De Am sterdam sche Ma- c lardij, A m sterdam 1879, s. 23; Z. W. Sneller, W alcheren in de 15 eeuw, U trech t 1916, s. 141; R. E hrenberg , M akler, s. 244 nn.

11 Por. F. F rensdorff, Der M akler, s. 274 nn. (omówienie treści poszczególnych rozporządzeń). Por. też G. Des" Marez, L ’organisation du travail à B ruxelles au X V e s., B ruxelles, s. 344 (opis działalności m aklerów różnych specjalności).

182

angażowania większej liczby stron). Podkreślano wie­lokrotnie, np. w Kolonii, że zysk maklerów mógł wynosić jedynie ok. 0,5% wartości towarów, którymi obracali. Zakazy monopolizowania handlu z „gośćmi”, handlu zbożem, drewnem, winem, śledziami, zakazy skupywania towaru w celach lichwiarskich, obrazują dość wyraźnie ich działalność. Zakaz pośredniczenia w handlu zbożem został wycfany dlatego, aby nie dopuścić do spekulacji — w konsekwencji — do głodu w mieście. Dzięki dobrej znajomości rynku i zasobów finansowych kontrahentów maklerzy doszli do zna­czenia przewyższającego to, które zdobyli kupcy ope­rujący jedynie w kategoriach określonego towaru. Maklerzy opierali swój byt głównie na rozwoju handlu pieniężnego. Współcześni już widzieli ich znaczenie w operacjach finansowych i kredytowych 12 stanowią­cych hanzeatycki i holenderski odpowiednik transakcji prpwadzonych przez kantory wymiany. Pośrednicy starali się tę wymianę także monopolizować, a pod pretekstem ułatwiania handlu zaczynali dominować nad życiem gospodarczym miasta. Traktowani pier­wotnie przez rady miejskie jako jeszcze jedna korpo­racja przynosząca dochód władzom municypalnym wyrośli na najpoważniejszych konkurentów trady- cyjnych bankierów i lichwiarzy średniowiecznych, mimo coraz ostrzejszych ograniczeń zdobywając sobie już w XVI w. bardzo silną pozycję 13. W XIV i XV w. reprezentowali oni jeszcze niezbyt liczną, ale już zapewne dość m ajętną grupę, na pewno bogatszą niż kramarze, drobni kupcy czy lichwiarze. Pośredniczyli

12 a . v. B r a n d t , W a r e n - und Geldhandeî um 1560 von G eschäfts­buch des Lübecker M aklers S te ffe n M olhusen, Z e i ts c h r . d. V e r . f ü r L ü b . G e s c h ic h te u . A l te r tu m s k u n d e , 34, 1954, s. 45; R. E h r e n b e r g , M akler , s . 425; J . A. G o r is , E tudes sur les colonies m archandes m éridionales , L o u v a in 1925, s. 88.

13 T h . S tu a r t , De Am sterdam sche M aclerdij, s. 1.

183

oni między kantorami poszczególnych kupców. Czasem od wędrownych przekupniów, chłopów skupywali drobne ilości towaru, odsprzedając już hurtem; częściej kupowali w hurcie od „gości” dużą ilość produktów, które następnie rozprowadzali w detalu. Maklerzy działali niezależnie od wielkiego miejscowego handlu; wprost przeciwnie, im mniejsze były ograniczenia feudalnych miast, tym odgrywali oni większą rolę. Ciekawe jest zjawisko ścisłego powiązania zawodu maklera z gospodą miejską. S tatuty wymieniają jed­nym tchem oberżystów i pośredników handlowych, ograniczenia właścicieli gospód są niekiedy identyczne z ograniczeniami, jakie stosuje się wobec pośred­ników u . Genezę tego można by upatrywać w pośred­nictwie handlu winem, którego podejmowali się ober­żyści, ale nie należy zapominać i o społecznej roli tawerny miejskiej w późnym średniowieczu. Tam spotykali się przybysze z pobliskiej wsi czy z dalekich krajów, tam najłatw iej było ubić dobry interes. Nie do pomyślenia jest miasto hanzeatyckie bez gospody przy ratuszu; trudno sobie wyobrazić gospodę bez pośrednika. Stąd i rola oberżystów 15.

Sprawa ta wiąże się z inną formą działania na rynku lokalnym, którą były kontakty z przekupniami wiej­skimi. W przeciwieństwie do kramarzy zamieszkałych w mieście ci „mali ludzie” z okolicy (kleyne lude) bądź pochodzili ze wsi, bądź nie mieli stałego miejsca zamieszkania. Siady ich można napotkać w księgach

14 F. K etner, De Handel en Scheepvaart van A m sterdam in de15 e eeuw .y Leiden 1946, s. 152; F. F rendsdorff, Der M akler, s. 297.

15 p o r. co na tem at handlu w inem w gospodach pisze H. H art- m eyer, Der W einhandel im Gabiet der Hanse im M itte la lter , Jena 1905, s. 62 nn. C iekawych danych o form ach pracy i życia w gospo­dach m iejskich dostarczają rachunk i gospody to ruńsk ie j. WAP Tor. XVI, 11. Na ten tem at. Por. H. Samsonowicz, Zagadnienia k u l­tu ry m iast nadbałtyckich w X IV - X V w .t Rocznik O lsztyński, V,1965, s. 44.

184

kupieckich Lubeki z XIII w. i Gdańska z XV w .18 Traktowani jako obcy byli stałymi gośćmi na targach miejskich, handlowali czym się dało w niewielkich ilościach. Jeździli oni po wsiach bardziej oddalonych od miasta, wykupując od chłopów produkty i dostar­czając je do miasta, szczególnie w okresach, gdy zaję­cia rolne utrudniały poruszanie się bezpośrednim producentom 17. I oni w pewnym stopniu handlowali na kredyt, starając się w ten sposób zabezpieczyć przed stratą gotówki. Niejednokrotnie biorąc kredytowe zaliczki uzależniali się od miejskich finansistów.

Wielcy kupcy zabezpieczali swoje interesy handlowe zrzeszając się w spółkach, które ponadto ułatwiały im działalność w skomplikowanym labiryncie przywilejów i ograniczeń średniowiecza 18. Najstarsze znane formy spółek, to związki rodzinne, umożliwiające wykorzy­stywanie kapitału przez krewnych. Wspólnota m ająt­kowa małżonków była także czynnikiem, który obok

ie WAP Gd. 300 D.71, 1 -163. K orespondencja w spraw ach handlo­wych. Tamże A. v. B randt, Ein S tü ck kaufm ännischen B uch führung aus dem le tzten v ierte l des 13 Jh., Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Ge­schichte und A ltertum skunde, Bd. 44, 1964, s. 5 - 34. Por. też S. M oltke, Die Leipziger K ram erinnung im . 15. und 16. Jh ., Leipzig 1901 orazE. Maschke, Der W irtschaftliche A u fstieg des B urkard Z in k (1396 - - 147415) in Augsburg, F estsch rift H erm an Aubin, W iesbaden, s. 235 (omówiona k a rie ra k ram arza połudдiowo-niem ieckiego).

n Problem przekupniów — revendeurs — ciekaw ie naśw ietlił o s ta t­nio J. F. B ergier, G enève, s. 86.

18 Próba usystem atyzow ania form hanzeatyckich spółek kupiec­kich — H. Samsonowicz, Badania nad kapita łem , s. 33; M. M. Postan, P artnership in English M ediaeval Commerce, Studi in onore A. Sa­pori, t. I, Milano 1957, s. 521; N. W. G. Mickwitz, A us R evaler Han­dlungsbücher, s. 113. Z w cześniejszych prac: F. K eutgen, Hansische H andelsgesellschaften, V ierte ljah rsch r. f. Soc. u. W irtschgesch. 4, 1906; F. G. A. Schm idt, H andelsgesellschaften in der deutschen S tad t- rechtsquellen des M ittelalters, B reslau 1883 ostatn io E. M aschke, D eutsche K artelle des 15. Jhr., W irtschaft, Geschichte und W irtschafts­geschichte, Festsch rift zum 65 G eburtstag von Fr. Lütge, S tu ttg a rt1966, s. 74 nn. Na tem at ustaw odaw stw a: W. Ebel, Lübisches K a u f­m annsrecht, s. 82, 85; tenże, Lübischer Ratsurteile, w yd. W. Ebel,I Bd., G öttingen 1955, s. 408, 450, 459, 513. Ogólna lite ra tu ra — рог. przyp. 91.

185

niepodzielnych spadków zapoczątkował operacje pro­wadzone przez kilka osób. Z czasem -— od XIV w.— zaczęli zawierać umowy przedstawiciele dwóch lub więcej miast. Operacje prowadzone były samo­dzielnie, po określonym czasie następowało rozliczenie uczestników tej tzw. vera societas. Jednocześnie pow­staw ały liczne spółki między kupcami i szyprami okrętowymi, wzorujące się w pewnym sensie na śród­ziemnomorskiej kommendzie. Wydaje się, że powsta­nie i rozwój spółek tego rodzaju należy wiązać z rozpowszechnieniem się pisma. Od pierwszej połowyXIV w. wielcy kupcy nadbałtyccy lepiej mogli pil­nować swoich interesów siedząc w kantorach, niż wędrując po różnych krajach. Niezbędny stał się więc wspólnik, który by jeździł z towarem, a tym był prze­ważnie szyper. Już w końcu XIII w. pojawiły się naj­bardziej charakterystyczne dla basenu Bałtyku formy zwane „sendeve”. W przeciwieństwie do włoskich kommend-„sendeve” nie były to spółki, w których przedsiębiorca i szyper, jeden wkładający kapitał, drugi pracę, prowadziliby wspólne interesy rozliczając się następnie zgodnie z warunkami umowy. „Sendeve” polegała na przekazywaniu towarów w komis szyp­rowi, który, podobnie jak wszyscy marynarze wieków średnich, był jednocześnie kupcem. W ten sposób orga­nizacja zbytu oddzielona była od organizacji zakupu, uzyskiwano możliwość elastycznego działania w za­leżności od potrzeb rynku. Oczywiście zysk kupca- -przedsiębiorcy nie był z góry ustalony, wynosił on określoną część uzyskanej nadwyżki.

Rozwój stosunków kredytowych, częste zmiany na rynku doprowadziły do pojawienia się odmiany han­zeatyckiej „sendeve”, tzw. „wedderlegginge” , pole­gającej na przekazywaniu w wierne ręce (Treue Hand) określonej sumy pieniędzy. Miało to istotne znaczenie

186

dla rozwoju kredytu i powiązań między lichwą a kapi­tałem kupieckim czy nawet przemysłowym. Czter­nastowieczne ,,wedderlegginge” polegały w gruncie rzeczy na finansowaniu inwestycji rzemieślniczych czy górniczych lub finansowaniu obrotów handlowych. Niekiedy pożyczający kapitał otrzymywał zwrot za­liczki z określonym procentem, wtedy była to forma lichwy, częstokroć jednak wycofywał umówiony pro­cent zysku. Było to szczególnie ważne w przypadkach— coraz częstszych w XV w. — spółek zawieranych ze szlachtą, górnikami i rybakami. Spółki takie wprowa­dzały kapitał kupiecki do produkcji, dzięki nim dodat­kowo mieszczanie hanzeatyccy uzyskiwali wpływ na gospodarkę 19.

Średniowiecze znało też formy spółek polegające na dzieleniu zysków zgodnie z wysokością wkładów. System ten stosowany przede wszystkim w transporcie morskim, zwany był we Włoszech „a carati” 20. Wy­stępował i nad Bałtykiem w postaci spółek okrętowych. Statek, a co ważniejsze ładunek na nim spoczywający, był własnością kilku udziałowców, którzy w ten sposób starali się zabezpieczyć przed stratam i na wypadek rozbicia czy zrabowania transportu. Masa towarowa jednego przedsiębiorcy dzielona była między kilka czy kilkanaście statków, podobnie jak produkty prze­wożone przez jego wspólników. Udziały były różne: 1 1 1 1 1 . . 1 2 , , .2 ’ T 8 ’ W 3 2 ' ale ' 3 ' 3 . POwtarZa» ' S,Ç CZÇSt0-

Liczba udziałowców przy większych jednostkach do­chodziła do kilkunastu, małe statki miały przeważnie

19 WAP Gd. 300. 59. 7, s. 43, 300. 43. 2. S. 1, 300. 43. 2 b. S . 942 — udzielanie pieniędzy na operacje w Szkocji, w handlu zam orskim ; Fr. B runs, Die Lübecker B ergenfahren, s. CII 152, w Norwegii. Por. także H andelsrechnungen des D eutschen Ordens, wyd. C. Sattler, Leipzig 1887, s. 291, 302.

20 j . Heers, Gênes, s. 200.

187

dwóch udziałowców. Na podstawie danych z XV w. dotyczących Gdańska możemy zorientować się jak przedstawiała się liczebność udziałowców 21.

T a b e l a 18

Udział kupców w spółkach okrętow ych („Schipsparten” )

Liczba wspólników w 1 transporcie °/o w szystkich transportów

2 29,93 14,54 10,05 -8 6,49-11 3,6

10 - 12 4,6Razem 68,1Liczba transportów należących

do 1 kupca 41,9Razem 100,0

Wydaje się, że właśnie zejspółek okrętowych i z vera societas powstały później}różne formy spółek zwane „kumpanie”. Nie były one tak rozwinięte na północy jak w środkowej i południowej E uropie22, ale sta­nowiły one pewien etap w rozwoju tych organizacji i z nich w ciągu XVI w. rozwinęły się dalsze formy. Tak więc „Offene Gesellschaft” była nowszą formą spółki polegającą na wkładaniu udziałów przez kilku kupców czy finansistów, wspólnej decyzji dotyczącej kierunków działania, wreszcie solidarnym ponoszeniu strat. Trudniejsza do uchwycenia źródłowo, ale chyba częsta była nad Bałtykiem jeszcze inna forma — znana dopiero w XV w. — tzw. Gesamthand. Polegała ona na upoważnieniu przez kilku wspólników jednego spośród nich do prowadzenia interesów, reprezentowania na

21 Ch. B räm er, Die E ntw icklung der D anzigej Reederei im M itte l- a lter , Zeitschr. d. W estpreuss. Gesch. Ver., 1922, s. 141.

22 A. Schulte, Geschichte der grossen Ravensburger Handelsgesell- schaft 1380 - 1530, Bd. I - II, S tu ttg a r t—B erlin 1923.

188

zewnątrz i dokonywania rozliczeń między zaintereso­wanymi. Według gdańskich Libri Testimoniarum z dru­giej połowy XV w .23 przeciętnie zawierano rocznie ok. 50 umów dotyczących pełnomocnictw (od 6 do 116 w 1472 r.), z których zresztą nie wszystkie można za­liczyć do interesujących nas spółek. Już w XVI w. w Lubece pojawiły się nowe stowarzyszenia, które zgodnie z literaturą przedmiotu możemy nazwać „przed­siębiorstwami nowego stylu” 24. Zawarta przez 3 lu- beczan umowa była pierwszą, która przewidywała wspólną kasę i wspólną, jednolitą księgowość. Było to już świadectwem nowożytnych idei handlowych przygotowywanych stopniowo przez ostatnie dwa s tu ­lecia poprzedniej epoki.

Nie możemy niestety omawianych zagadnień ująć w jakieś bardziej konkretne dane liczbowe, możemy jedynie ogólnie nakreślić kierunek rozwoju spółek kupieckich w miastach hanzeatyckich. W ciągu XIII-XV w. w coraz większym stopniu spółka rodzinna — będąca najstarszą znaną formą — ustępowała miejsca spółkom tworzonym przez kupców różnych miast, producentów i kupców, bądź też kupców i szyprów. W coraz też większym stopniu spółki przekształcały się w stowarzyszenia specjalizujące się w określonej działalności i co ważniejsze — mające na celu znale­zienie odpowiednich możliwości finansowania poczynań handlowych czy inwestycyjnych. Z punktu widzenia form organizacyjnych, spółki będące najczęściej w XIII i XIV w. zrzeszeniami działającymi na zasadzie przekazywania towaru lub gotówki w komis, w XV stuleciu ustępować zaczęły miejsca nowym, działa­jącym na zewnątrz przez swego przedstawiciela zajm u­

23 WAP Gd. 300. 43. 196 i 197. 1458 - 1507.24 p . jean n in , Lübecker H andelsunternehm ungen um die M itte des

16 Jh ., Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Geschichte, Bd. 43, 1963, s. 35.

189

jącego się operacjami handlowymi i finansowymi. Pierwotna prosta „sendeve” — spółka komisowa mię­dzy 2 osobami — przekształcała się w coraz bardziej zróżnicowane organizacyjnie stowarzyszenie, działa­jące na zasadzie udziałów poszczególnych członków. Ta forma działania wymagała istnienia przedstawiciela prowadzącego rachunki, tak aby mógł się on rozliczać z udziałowcam i25. Rozliczenia takie dokonywane były po każdej większej transakcji. Nie stosowano jeszcze, przynajmniej bardziej masowo, stałych okresów spra­wozdawczych. Zresztą charakterystyczną cechą dzia­łalności spółek był brak sprecyzowania czasu działania. Spółki w zasadzie działały od transakcji do transakcji. Nie miały stałych lokali, zbierano się w mieszkaniach czy kantorach wybitniejszych kupców, a w celu uwie­rzytelnienia niektórych transakcji czy rozliczeń — w siedzibie władz miejskich, gdzie wpisywano do ksiąg odpowiednie postanowienia. Należy tu podkreś­lić, że ustawodawstwo miejskie przywiązywało do działalności spółek bardzo duże znaczenie omawiając i uwzględniając różne ich aspekty 26.

Specjalną formą związków kupieckich były stowa­rzyszenia w zasadzie tworzone na stałe, noszące nazwy przeważnie od świętych patronów i posiadające o wiele szersze podstawy organizacyjne. Tak zwane bractwa, jak wynika z ostatnich badań, były ścisłymi stowarzy­szeniami, w których obowiązywała roczna składka członkowska, które posiadały stałe lokale i siedziby

25 WAP Gd. 300. D. 71 n r 145, 1532 r. — rozliczenie się spółki. Rozliczenia z interesów : WAP Gd. ławnicze, 300. 43. 2, s. 209, 1468, s. 303, 1326, 1469, s. 443 1471 r. Założenie spółki przez R. F eldstete i D. H untera. Por. także 300. 43. 2, s. 367, 1470 r.

26 w. Stein, Die deutsche G enossenschaft „ in Brügge und die E ntstehung der deutschen Hanse, HGbl. 1908, s. 433, 445; tenże, Die Hansebruderschaft der K ölner E nglandfahrer und ihr S ta tu t vom Jahre 1324, HGbl. 1908, s. 199, 210, 235, 240. Norm y działania spółek: Lübecker R atsurteile n r 35, 51, 77, 141, 369, 599, 695.

190

i które wreszcie kierowane były przez zarząd według spisanych statutów, akceptowanych i zatwierdzanych przez władze m iejsk ie27. Cel tych bractw był dość różnorodny. Formalnie rzecz biorąc główną ich działal­nością były wspólne modły i działalność fundacyjna czy dobroczynna, mająca zapewnić wieczne zbawienie. Członkowie tych bractw mieli spotykać się również w kontaktach towarzyskich i pomagać sobie wzajemnie w sprawach zawodowych. Ten ostatni powód był chyba najistotniejszy. Pomijając rzeczywistą pomoc i solidarność grupową, która w kastowym społeczeń­stwie miasta średniowiecznego miała olbrzymie zna­czenie, członkowie bractw niekiedy dobierali się wprost pod kątem wspólnych interesów, które zamierzali pro­wadzić. Interesami tym i mogły być inwestycje okrę­towe, skup towarów drzewnych, wielki handel z Flandrią czy zmonopolizowanie na terenie miasta wszystkich operacji prowadzonych z Niemcami połu­dniowymi 28. Na czele bractwa stało paru starszych, trzech, pięciu, dziewięciu — m. in. zajmujących się finansami i operacjami kredytowymi. Na podstawie danych zebranych przez G. F in k a29 można obliczyć

27 G . F in k , Die Lübecker Leonhardbrüderschaft in Handel und W irtscha ft b is zur R eform ation , L ü b is c h e F o r s c h u n g e n , L ü b e c k 1921, s. 325; H . L in k , Die geistlichen B rüderschaften des deutschen M ittela lter insbesondere die L übecker A ntoniusbruderschaft, Z e i ts c h r . d . V e r . f ü r L ü b . G ech . 20, 1919, s. 181; G . B ra n d e s , Die geistlichen Brüderschaften A n Hamburg w ährend 'd e s M ittelalters, Z e its c h r . d e s V e re in f ü r H a m b u rg is c h e G e s c h ic h te B d . 35, 36, 1934 - 37. P o r . z w ła s z ­c za B d . 34, s. 37, 120, 152 n n .

28 G . F in k , Die Lübecker Leonhardbrüderschaft, s. 327. P o r . n a t e m a t z w ią z k ó w k u p c ó w z a jm u ją c y c h s ię p o ło w e m r y b E . B a a s c h , Die Lübecker Schonenfahrer, L ü b e c k 1922, s. 22 n n . ; E . C ie ś la k , Reglam entacja handlu rybam i przez Zw iązek M iast H anzeatyckich w X IV i X V w P . Z a c h . I I I , 1952, s. 155. N a t e m a t h a n d lu s o łą : K . H . S a ss , Hansischer E infuhrhandel in R evel um 1430, M a r b u rg /L a h n 1955, s. 112, o k u p c a c h s u k ie n n ik a c h : H . V a n d e r L in d e n , Les gildes m archandes dans les Pays Bas au M oyen-Age, G a n d 1896, s. 37, 70, 81.

29 G . F in k , Die Lübecker Leonhardbruderschaft, s. 365, 369 t a b . I I , II I .

191

następujące proporcje obrotów kapitałem bractwa w ciągu trzeciego dziesięciolecia XVI w.:

Dochodyrazem j spadki fu n ­

dacjeszafar-

stwo ren ta in te ­resy

! poży- ' czki

100 1 3,3 5,8 5,1 54,0 25,8 1 5,31

W ydatkirazem

żyw ­ność

budy­nki zarząd doży­

wociain te ­resy

kapi­ta ł

w yco­fane

z kasy

41,8 21,2 4,5 6,0 18,3 4,8 3,6

Jak z tego wynika bractwo działało przede wszyst­kim na polu gospodarczym prowadząc operacje rentą miejską i handlowe. W ydatki lokowane były w dużym stopniu w interesy, ale podstawowe znaczenie miała tu żywność (czyżby zaopatrzenie członków bractwa?) i inwestycje. O lokalach, w których prowadzono inte­resy, przechowywano towary i kosztowności, spoty­kano się na zabawach i dla rozrywki, można niewąt­pliwie więcej powiedzieć na podstawie zachowanych do dziś kamienic Wismaru, Strzałowa czy Gryfii. W inwestycje wliczane było także fundowanie ołtarzy, kaplic, tych ostatnich zresztą tak w celach dewocyj- nych jak towarzyskich, jako punktów spotkań nierzad­ko handlowych, a czasem miejsc służących jako składy towarowe 30, współistniejących z publicznymi kramamii sukiennicami.

Rozbudowana organizacja handlu, na którym opie­rała swoje znaczenie Hanza wiązała ze sobą licznych mieszkańców miast nadbałtyckich. Niezależnie od tego, że zyski z handlu czerpali głównie przedstawiciele wąskiej góry społecznej, korzyści z prosperity han­

30 E. Baasch, Die Lübecker Schonenfahrer, s. 14; J. H einenberg, Aus dem russischen K aufho fes zu Tallin im 15 - 16 Jh. (streszcz. niem.) Eesti NSV Teaduste Akadeem ia Toim etised 1962, s. 241.

192

dlowej odnosili wszyscy lub prawie wszyscy, poś­rednio przez ogólny rozwój gospodarczy miasta, rynku pracy, rozwój inwestycji, obok samodzielnych kupców wielki handel, jak można wywnioskować ze źródeł, zatrudniał liczną służbę: poganiaczy, strażników, tran ­sportowców, nadzorców itp. Bogate rodziny mieszczań­skie zatrudniały z zasady służbę domową, pomocników w kantorach i sklepach 31. Byli to oczywiście pracow­nicy najemni, ale oprócz nich działała — podobnie jak w innych korporacjach średniowiecznych — zawodowa hierarchia kupiecka. Rozwijała się ona stopniowo. Jeszcze w XIII w. znaczną liczba (czy nie większość?) kupców prowadzących w miastach hanzeatyckich interesy prawdopodobnie nie posiadała trudnej sztuki pisania. Na podstawie analizy testamentów wielkich handlarzy lubeckich A. v. Brandt doszedł do wniosku, że tzw. „scolares”, byli to duchowni zajmujący niskie stanowisko w hierarchii kościelnej, którzy najmowali się jako pisarze u kupców. Stąd m. in. pochodzą du­chowne formy znaków kupieckich, stąd nomenklaturai frazeologia, która rzeczywiście występuje przy opisie lichwiarskich tran sak c ji32. W końcu XIII w. sytuacja się zmienia, kupiec zaczyna sam prowadzić swoją kancelarię. W źródłach pojawia się wiele nazw funkcji, których wyjaśnienie ukazuje organizację związków kupieckich. Są to „fam uli”, „servi” , „Knappen”, „Die­ner”, „Knechten”, „W irten”. „Söbber” , „Lieger” , „Ge­sellen”, ,Junghen”, „Hausgenossen” 33. Pod 'uwagę wziąć tu musimy te term iny, które wiążą się ze struk­

31 H. Samsonowicz, B adania nad kap ita lem , s. 43. Por. testam en ty mieszczan hanzeatyckich g w aran tu jące służbie pewne legaty.

32 a . v. B randt, G eistliche als K aufm annsschreiberpersonel im M ittela lter, Zeitschr. d. Ver. f. Lüb. Gesch. u. A ltertum skunde 38,1958, s. 164 - 167.

33 a . v. B randt, G eistliche , s. 166; K. F. Beug, Die Handlungs­g e h ilfe n des hansischen K aufm anns, Stralsund 1907, s. 8; J. A hvenai- nen, Der G etreidehandel L iv lands , s. 112.

13 — Późne średniow iecze m iast nadbałtyckich 193

tu rą konkretnych organizacji, bractw czy też placówek. Tak np. kantor w Bergen norweskim posiadał całą hierarchię od „Olderlude” poprzez „Achtzehnter” (radę osiemnastu) „Meister”, „Gheselle”, „Bootsjunge”, „Stu­benjunge” 3i. Dwie pierwsze grupy dotyczyły hierarchii władz kantoru. Rada kolegium starszych w zasadzie obierana była tylko na określoną kadencję. Podobnie rzecz się miała i w innych organizacjach. Kantor w tym przypadku spełniał funkcje, które na południu Europy spoczywały w rękach tzw. „logge” kupieckiej 35. Or­ganizacje kupców widoczne na przykładzie organizacji kantorów istniały również w miastach hanzeatyćkich. Funkcje ich sprawowały najczęściej władze miejskie, reprezentujące własne interesy zawodowe, częściowo zrzeszenia kupców handlujących z określonym kra­jem: Islandią, Skanią, Norwegią za pośrednictwem Bergen, z Rusią Nowogrodzką itp. Formy ich dzia­łania znane dość dobrze przypominają formy działa­nia cechów 36; grupowały one kupców pochodzących z jednego miasta. Celem ich była częściowa przynaj­mniej reglamentacja określonej gałęzi handlu, ochrona własnych interesów, ułatwienia techniczne. Zrzeszenia te nie były formalnie rzecz biorąc monopolistami. Ale w rzeczywistości dzięki stosunkom, przywilejom, po­siadanym placówkom handlowym byli oni jeśli nie wyłącznymi to głównymi dysponentami handlu śle­dziami skańskimi czy rybami norweskimi.

34 j . a . Gade, The Hanseatic Control, s. 75.35 O statnio na ten tem at G. M arciani, L ettres de change aux

fo ires de Lanciano au X V I e s., Paris 1962, gdzie zwraca uwagę na ro lę tych organizacji kupców Foggii, W enecji, Ankony i innych m iast na ja rm arkach w Lanciano.

зв f . B runs, Die Lübecker B ergenfahrer, s. CIII; E. Baasch, Die Lübecker Schonenfahrer, Lübeck 1922; tenże, "Die Islandfahrt der D eutschen, nem entlich der Ham burger vom 15 bis 17 Jhr., Ham burg 1889; w Schlüter, Die Nowgoroder Schra in sieben Fassungen. Vom13 bis 17 Jh., Dorpat-Lübeck 1914-16.

194

Pełnoprawnym członkiem zrzeszenia kupieckiego był tzw. Meister. Oznaczał on kupca, który samodziel­nie prowadził interesy, był podmiotem prawnym i nie­kiedy występował jako przedstawiciel firm y czy spół­ki 37. Poza nim spotykamy jednak kupca, który określony bywa mianem „Gheselle” 38. W wielu przy­padkach ten „towarzysz” czy czeladnik prowadził interesy, zawierał takie czy inne transakcje, działał jako wspólnik różnych kupców — ale działał na ra­chunek (czy prawie zawsze na rachunek) swojego patrona. Czeladnikiem kupieckim Szymona Dalewyna był słynny Grzegorz M aterna reprezentujący interesy swego patrona w Londynie. Czeladnikiem swego teścia był znany późniejszy burmistrz Gdańska Reinhold Niederhoff S9. W ogóle w wielu wypadkach czeladnicy rekrutowali się z członków rodzin mistrza. W myśl prawa lubeckiego kupiec miał całkowitą władzę nad swym czeladnikiem, mógł go karać finansowo i cie­leśnie, mógł go wygnać ze służby, mógł nawet skazać na karę śmierci za przeniewierstwo. Czeladnictwo było podobnie jak i w rzemiośle, przynajmniej formalnie, wstępem do kariery samodzielnego kupca. W Ham­burgu po 2 latach czeladnik mógł uzyskać wyzwoleniei na własną rękę rozpocząć samodzielną p rak tykę40. Będąc w terminie czeladnicy Ghesellen mieli prawo

37 P o r . d z ia ła ln o ś ć k u p c ó w w lo n d y ń s k im S ta lh o f ie . Calendars of Letter Books Preserved among the ‘A rchives o f the Corporation of the C ity o f London, w y d . R . R. S c h ä rp e , L o n d o n 1912, L e t t e r B o o k L, s. 127, 235, 237. P o r . te ż A . V a n W e rv e k e , De K opm an ondernem er en de ondernem er in de Vlaamsche laken ijverheid van de m iddel­eeuw en, A n tw e rp e n , U t r e c h t 1946.

38 H .R . II 7 s. 841, 1451.3ö T h . H irs c h , Danzig in den Zeiten Gregor und Sim on M aterns:

D ie n e u e n P r e u s s . P r o v in z . B lä t t e r , V . 1854, s. 86; te n ż e , Danzigs Handels u. Gewerbsgeschichte, s. 227.

40 k . F . B e u g , Die H andlungsgehülfen, s. 11, 20, 24, 30; H . S a m s o ­n o w ic z , Badania nad kapita lem , s. 14. P o r . p rz e p is y p r a w a lu b e c ­k ie g o W . E b e l, Liibische K aufm annsrech t, s. 92.

195

zawierać na własny rachunek pewne transakcje, prze­ważnie też byli oni wykorzystywani do reprezentowa­nia interesów kupca w punktach dla niego atrakcyj­nych. Jak wynika z ksiąg handlowych XV i XVI w. spośród Ghesellen rekrutowali się głównie faktorzy, którzy siecią swojej działalności obejmowali rynek zbytu i skupu Rygi, Gdańska, Lubeki czy Hamburga. K arierę swoją zaczynali oni od transportu, następnie działali bardziej samodzielnie w terenie umożliwiając swojemu patronowi kierowanie interesem bez rusza­nia się z kantoru 41. System ten był stosowany pow­szechnie w rejonie działania Hanzy. „Kaufgeselle” stanowili właśnie „reisende Händler”, którzy skupywa­li u chłopów inflanckich ryby, czy zboże, angielscy rezydenci w Gdańsku również byli faktorami kom­panii londyńskich; cały system handlowy Zakonu Krzyżackiego oparty był na siatce faktorów. Niektórzy zwani „Lieger” posiadali szerokie pełnomocnictwa umożliwiające różnoraką działalność. Stali rezydenci (Wirte) reprezentowali interesy firmy w określonym m ieście42. Podobny system był podstawą działalności wielu miast i kompanii europejskich 43.

Mickwitz 44, na podstawie ksiąg kupców rewelskich

41 K . F . B eu g , Die H andlungsgehülfen, s. 42 n n . ; E . W eise , Die Hanse, England und die M erchant A dven turers. Das Zusam m enw irken von K öln und Danzig. J a h r b . d e s K ö ln is c h e n G e s c h ic h ts v e re in , B d . 31/32, 1957, s. 137 - 164. O p is t r a n s a k c j i f a k t o r a — W A P G d . 300. D . 71, n r 143, 1531 r.

42 v. N iite m a a , Der Binnehandel, s. 231 n n . ; H . F ie d le r , Danzig und England, Z e its c h r . d . W e s tp r . G e sc h . 1928, s. 73; E . M a s c h k e , Die Scha ffer und Lieger des D eutschen Ordens im Preussen, H a m ­b u rg 1960; W . B ö h n k e , Der B innenhandel des Deutschen Ordens in P reussen, s. 36 n n .

43 P o r . s y s te m f a k to r ó w o p is a n y w k s ię d z e k o n to w e j k u p c a ju - d e n b u r s k ie g o : Das H andlungsbuch des Judenburger K aufm anns Clem ens Körbler, 1526 - 1548, w y d . F . T r e m e l , G ra z 1960.

44 G. M ic k w itz , Aus Reveler H andlungsbüchern, s. 118, g d z ie w ś ró d w y d a tk ó w z n a n e p o z y c je n a „ r e is e n d e D ie n e r ” . T e n ż e , N eues zur F unktion der hansischen H andelsgesellschaften , H G bl. 1937, s. 27.

196

wysunął tezę, że pierwszym etapem pracy nie była odpowiedzialna i dająca pole dla własnej inicjatywy praca faktora, ale realizacja jednorazowych poleceń kupców. Zamiast kupca jechał z konkretnym interesem początkujący czeladnik zaopatrzony w pewną sumę pieniędzy. Czeladnik ten musiał wykonać określoną pracę, niekiedy przenieść tylko odpowiednie dokumen­ty handlowe i rozliczyć się z uzyskanych sum pod groźbą poważnych san k cji45. Jeszcze niższą funkcję ucznia, chłopca oddanego do term inu kupieckiego, spełniali „junghen” , „cnapen” , „knechten”, który nie prowadząc żadnych spraw mogli spełniać rolę podręcznych kupców, faktorów czy maklerów. Otrzy­mywali oni niewielkie wynagrodzenie, ale trudno ich zaliczyć do pracowników najemnych. Tak jak w rze­miośle, mogli liczyć na wykształcenie się w zawodzie, który dawać miał największe zyski w mieście średnio­wiecznym.

Obok organizacji pracy na plan pierwszy wysuwa się zagadnienie pieniądza. Wieki XIV - XV przyniosły istotne zmiany w systemie monetarnym rejonu Hanzy. W tym właśnie czasie miasta zaczęły w coraz więk­szym stopniu opierać swą gospodarkę na własnej mo­necie bitej w mennicach miejscowych 46. Było to zwią­zane z polityką finansową władz miejskich, prowadzo­ną w interesie wąskiej grupy będącej przy władzy,

45 e . Coornaert, La correspondance commerciale du X V I e s. Verslag von den algem ene vergadering van het H istorisch Genoot­schap Gehouden te U trecht. 73, 1959, s. 12. Por. też skazanie posłańca za u tracen ie pow ierzonych m u pieniędzy: L übecker R a tsurte ile , n r 245, 1481 r.

4в м . Gumowski, Dzieje m ennicy k ra ko w sk ie j, Poznań 1927; tenże. D zieje m ennicy Toruńsk ie j, T oruń 1961; tenże, M ennica B ydgoska, T oruń 1955; M. Folz, G eschichte des Danziger S tadthaushalts, s. 17;F. Techen, W ism ar in M ittela lter, Pfingsbl. d, Hans. Gesch. VI 1919 s. 6; R. Dehnke, B rem er S ilberm arken als Zahlungsm ittel im M ittel- alter, Bremisches Jah rb u ch 50, 1965, s. 135 nn.

197

co wywoływało niekiedy żywe niezadowolenie lud­ności 47. Rozwój odrębnych systemów monetarnych w miastach stanowił zasadniczą przeszkodę w kształto­waniu się jednolitego rynku Europy. Pieniądzem re­alnym we wszystkich miastach hanzeatyckich był szyling srebrny. Monetą obrachunkową była grzywna (Mark), która dzieliła się na wiardunki (Vierdung), szkojce (scot) i realne denary (Pfennig). Wartość grzywny pozostawała teoretycznie w zależności od ilości szylingów i ich wartości. Grzywna pruska np. równała się 60 szylingom, przy czym w drugiej poło­wie XV w. zawartość srebra w 1 szylingu wynosiła 0,27 - 0,35 grama, w tym samym czasie grzywna lu- becka zawierała 16 szylingów o zawartości srebra od 1,27 do 2,02 48. Oczywiście łączenie, jak to robiła star­sza literatura przedmiotu w jednym zestawieniu mo­nety realnej (szylinga) i monety obrachunkowej (grzywny) mija się z celem 49, tym bardziej że wartość szylinga była rozmaita, w zależności od mennicy. Stosunki monetarne jeszcze bardziej komplikowało bicie w Hanzie westfalskiej i w niderlandzkiej rówr- nież monet opartych na złocie, przy czym wartość guldenów pozostawała w określonym stosunku do monety srebrnej — realnej — grosza lub stuivera. Stosunek złota do srebra od Kolonii do Rygi w za­

47 w . H inrichs, Die Liibeckische Finanzpolitik , Veröff. Gesch. Lübeck 7, H. 2, 1928. Por. też ostatn io E. Cieślak, W alki ustrojow e w G dańsku i Toruniu oraz w n iek tórych m iastach hanzeatyckich w X V w., Gdańsk 1960, s. 26 nn.

48 Zestaw ienia zależności poszczególnych m onet por. B. K oehler, Das R evalergeschäft des Lübecker K aufm anns Laurens Iserm an 1532 - 35, Kiel 1936, s. 64; H. Samsonowicz, Badania nad kapitałem , s. 19, gdzie ważniejsza lite ra tu ra .

4» Por. H. v. W erveke, M onnaie de com pte^ e t monnaie réelle, Revue Belge, XIII, 1934, s. 123. Por. także co na tem at m onety realnej i obrachunkow ej na południu Europy, gdzie sy tuacja kształ­towała się analogicznie, pisał J. Heers, Gênes au X V e , s. 51 - 54.

198

sadzie w XV w. kształtował się podobnie i wynosił od 1:6,5, do 1:7,1 50.

W każdej księdze handlowej musiały się też znaleźć przeliczenia niezbędne dla kupca działającego na roz­ległym terenie jaki obejmowała Hanza. W ciągu jed­nak omawianych stuleci działalność ustawodawcza związku miast szła w kierunku ujednolicenia tak poli­tyki finansowej, jak i sprowadzenia stosowanych w ar­tości do jakiejś wspólnej wymiernej. Różnice w poło­żeniu miast i rola fiskalna mennic pozwoliły jedynie na zawieranie umów dotyczących określenia jakości monety, której nominalna wartość była psuta tak przez rady miejskie, jak i przez władze państwowe, krzy­żackie, biskupie 51 itp. Ciekawą formą jest dokonywa­nie rozliczeń w monecie kraju, w którym transakcja miała miejsce. Kupcy liczyli w Anglii w funtach, w Nadrenii w guldenach, nad Bałtykiem w takich czy innych grzywnach. Dopiero ostateczny bilans ro­biony był po przeliczeniu na jednostki obrachunkowe własnego m iasta52. Tu zresztą warto dodać, że cała

so E. Schröder, N iederländische M ünzen und M ünznam en in D eut­schland und England, HGbl. 1926, s. 186; A. Nagl, Die G oldwährung und die handelsmässige G oldrechnung im M ittelalter, Num ism atische Zeitschr., t. XXVI, 1895; tenże, Zum W erthverhältnisse zw ischen Gold und Silber, Gotha 1879, s. 57; A. Suhle, Die deutschen M ünzen des M ittelalters, B erlin , b.d. s. 126 nn.

51 Ogólnie o stosunkach kruszcow ych: H. A. M iskimin, M onetary M ovem ents and M arket S tru c tu re , Jo u rn a l of Econ. Hist. 24, 1964, s. 470 - 490; W. Jesse, Der W endische M ünzeverein, Lübeck 1928; tenże, Lübeck A nteil an der deutschen M ünzen- und G eldgeschichte, Z eitschr. d. Ver. f. Lub. Gesch. und A ltertum skunde 40, 1960, s. 5 nn.; A. de W itte, Conférence m onétaire in ternationale tenue a Bruges en 1469, B ruxelles 1863, s. 16. P rzykład recesów m onetarnych zjaz­dów hanzeatyckich: HR. II, 6. s. 34, 1467 r.

52 Hansisches U rkundenbuch , t. I / V I I , W eimar 1930, n r 704: s tra ty hanzeatów w ykazane w różnych m onetach, podliczone ostatecznie w jednolite j monecie. To sam o WAP Gd. 300, D. 71, n r 134, r. 1522. Por. też ciekaw e spostrzeżenia K. F o rs treu ter, Eine Reiserechnung des deutschen Ordens aus dem Jahre 1303, HGbl. 76 1958, s. 125. A utor na podstawie rachunków poselstw a krzyżackiego w skazuje na fak t rozliczenia się w m onecie k ra ju , przez k tó ry przejeżdżano.

199

metrologia hanzeatycka dotycząca ilości towarów opie­rała się na najbardziej prymitywnych formach licze­nia, tj. na miarach objętości lub też liczbie sztuk. Tak więc „łaszt” nie był w pełni miarą porównywalną, ponieważ oznaczał objętość takich czy innych ciał sypkich, „setka” oznaczała bądź określoną (7) liczbę łasztów, bądź też liczbę (120) sztuk drzewa. Dodat­kowym czynnikiem utrudniającym życie kupcom było stosowanie określeń zupełnie niewymiernych: „koszy­ków” (fig), „woreczków” (pieprzu) czy beli sukna. Oczywiście związek miast starał się reglamentować miary. Wiemy na ten tem at sporo, ale ciągle powtarza­jące się przepisy podają w wątpliwość ich skutecz­ność 53. Powodowało to dodatkowe komplikacje i u trud­niało rozwój nowożytnej księgowości przy powszech­nym stosowaniu cyfr rzymskich. W tym stanie rzeczy kupcy hanzeatyccy byli w sytuacji, której nie podo­łałby zapewne dzisiejszy sprawny ekonomista, pozba­wiony w dodatku maszyn do przeliczania. Narzędzia pracy kupców Lubeki czy Gdańska były przecież bar­dzo proste: poza atramentem i papierem w niektórych miastach stosowano tzw. abakusy, które w formie pól szachowych ułatwiały manipulacje przeliczeniowe54. Jeśli pierwszy rząd kwadratów abakusa odpowiadał jednostkom, to drugi szóstkom, trzeci dwunastkom itp. Jednym słowem każdy pas odpowiadał wielo­krotnościom określonego systemu liczenia. Liczenie na abakusie, przypominające system dzisiejszych liczy­

53 F. C. Lane, Tonnages m edievel and m odern, Econ. Hist. Rev.2 ser., XVII, 1964/65, s. 213 gdzie zwraca uwagę na różne m iary łasztu będącego m iarą objętościow ą. O. Held, Hansische E inheits­bestrebungen im Mass und G ew ichtsw esen bis zum Jahre 1500, HGbl. 1918, s. 129 - 159; E. Cieślak, R eglam entacja, s. 161 -168.

54 Na tem at abakusa — stołu lub p łachty „— por. W. Stieda, Hansisch Venezianische Beziehungen, s. 321; E. Krem an, S kriften h i­storie i D anm ark fra re form ationen til nu tiden , K obenhavn 1943, s. 41.

200

deł, dokonywane było tzw. liczmanami, przeważnie kamiennymi lub drewnianymi bilami, które przesu­wano z rzędu do rzędu.

Zgodna opinia wielu badaczy ocenia stulecia XIII -- XV jako okres przejściowy tak w zakresie kształ­towania się nowożytnych stosunków kredytowych, jak i w zakresie form księgowości 55. Dopiero w XVI w. technika i teoria handlu w rejonie działania Hanzy — jak stwierdził R. de Roover — stanęła na poziomie zbliżonym do poziomu miast południowoeuropej­skich ®6. Wieki XIV i XV według zdania B. Penndorfa i F. Melisa są okresem, w którym dokonuje się skrysta­lizowanie najważniejszych form zapisu handlowego, form, które umożliwią szybkie ich udoskonalenie w XVI w .57 Nie można, rzecz prosta, dokonywać tu zbyt daleko idących porównań między krajami nad­bałtyckimi a śródziemnomorskimi. Na terenie tych ostatnich panował w zasadzie pojedynczy system zapisu (simple). Ale wszędzie tam, gdzie wymagały tego bardziej skomplikowane interesy — czy to w kom­panii Bardich czy Peruzzich, czy nawet w większych przedsiębiorstwach południowych Niemiec — tam po­jawiały się bardziej skomplikowane formy rachun­kowości, już systematycznej z księgą główną, próba­mi bilansu i rozbiciem na poszczególne ciągi według

55 F . M e lis , S t o r i a d e l l a r a g i o n a r i a , B o lo g n a 1950, s . 18, 379 п п .; 601 п п .; Е . P e r a g a l lo , O r i g i n a n d E v o l u t i o n o f D o u b l e E n t r y B o o k ­k e e p i n g , N e w Y o r k 1938, s . 1, 22; R . d e R o o v e r , A u x o r i g i n e s d ’u n e t e c h n i q u e i n t e l l e c t u e l l e , L a f o r m a t i o n à p a r t i e d o u b l e , A n n a le s d ’h is t . é c . e t s o c . 1937, s . 171, 207 n n .; E . W o j c i e c h o w s k i , Z a r y s r o z w o j u r a ­c h u n k o w o ś c i w d a w n e j P o l s c e , W a r s z a w a 1964.

56 r . d e R o o v e r , J a n Y m p y n , E s s a i h i s t o r i q u e e t t e c h n i q u e s u r l e p r e m i e r t r a i t é F l a m a n d d e c o m p t a b i l i t é (1543), A n v e r s 1928, s . 6.

57 в. P e n n d o r f , G e s c h i c h t e d e r B u c h a l t u n g i n D e u t s c h l a n d , L e ip ­z ig 1913, s . 1 n n .; P . G e r la c h , G e w i c h t s z e i c h e n i n R e c h n u n g e n d e s16 J h . , L ü n e b . B lä t t e r 14, s . 53, p o r . t a k ż e E . W o j c i e c h o w s k i , Z a r y s r o z w o j u r a c h u n k o w o ś c i w d a w n e j P o l s c e , „ R a c h u n k o w o ś ć ” 1957, n r 10, s . 439; F . M e lis , A s p e t t i d e l l a v i t a e c o n o m i c a , s . 339, 357.

201

k o n t58. Nie było jednak jeszcze generalnych zasad prowadzenia ksiąg, które nawet na terenach rozwi­niętych gospodarczo, bywały niekiedy zestawem luź­nych kart, weksli czy zobowiązań płatniczych 59. Oczy­wiście na obszarze tzw. Hanzy wendyjskiej i pruskiej też nie znano stałych i jednolitych reguł zapisu. Nie stosowano jeszcze bardziej skomplikowanych form występujących we Włoszech czy Katalonii: podwójnej księgowości, odrębnych memoriale, giornale, quaderno, konsekwentnego posługiwania się bilansem itp.

Hanzeatyckie średniowieczne rachunki kupieckie są raczej ubogie. Znamy nieco ponad 20 większych i mniejszych zapisów kupieckich60. Zachowane mate­riały mają dość podobny charakter. Rachunki prowa­dzone są systemem prymitywnej księgowości poje­dynczej, notującej tylko niektóre, najważniejsze konta. Notatki kupieckie opisują jedynie operacje kredytowe; po zakończeniu transakcji wpisy przekreślano. Używa­no do końca XV stulecia niemal wyłącznie cyfr rzym­skich. We wszystkich zapiskach występują elementy następujące: osoba dłużnika lub wierzyciela, wysokość kwoty lub ilość towaru, terminy spłat. Niekiedy no­towano warunki spłat, miejsce i datę transakcji, imio­na świadków, wysokość rat, ceny towarów, wreszcie okoliczności w jakich operacja handlowa została prze­

58 F . M e lis , S t o r i a , s . 396 — r a c h u n k i w e k s l o w e , s . 401, 425, 405 — k s i ę g i k o m p a n i i P e r u z z i — m e t o d a p o d w ó j n e g o z a p is u w T o s k a n i i s . 445 — L ib r i s e g r e t i ; A . S a p o r i , I L i b r i d i c o m m e r c i o d e i P e r u z z i , M ila n o 1934; t e n ż e , S t o r i a i n t e r n a d e l l a c o m p a g n a m e r c a n t i l e d e i P e r u z z i , S tu d i d i s t o r ia e c o n o m ic a m e d ie v a le , F ir e n z e 1946, s . 255; t e n ż e , i l , , r a g i o n i e r e ” , m e d i e v a l e , F ir e n z e 1946, s . 225 - 530 ( o m ó w ie n ie t w o r z e n ia s i ę ś w ia d o m o ś c i z a w o d o w e j i t e c h n ic z n e j p is a r z y ) ; R. d e R o o v e r , A u x o r i g i n e s , s . 180, 184, 270 n n .

5» R . d e R o o v e r , L ’é v o l u t i o n d e la l e t t r e d e c h a n g e X I V - X V I I I s. , P a r is 1953, s . 30, 31.

eo Z e s t a w ia j e H . S a m s o n o w ic z , F o r m y p r a c y , s . 260. P o n a d t o A . v . B r a n d t , E i n S t ü c k k a u f m ä n n i s c h e r B u c h f ü h r u n g a u s d e m l e t z t e n V i e r t e l d e s 13, J h . , Z e i t s c h r . d . V e r . f . L ü b . G e s c h . 44, 1964, s . 5.

202

prowadzona. Zapisy dokonywane były — i to jest może ich istotna cecha — tylko dla własnej orientacji kupca, czasem członków spółki. Nie stosowano żadnych sta­łych zasad notowania, żadnych wspólnych jednolitych metod. Bieżąca praktyka dyktowała formę i treść za­piski. Nawet układ notowań, formalnie rzecz biorąc, najprostszy — chronologiczny — z reguły nie był konsekwentnie przestrzegany. Notowano transakcje handlowe wykorzystując po prostu wolne miejsca w brulionie, jakim niewątpliwie była ówczesna księga handlowa. Tak gdański Pisz. jak i rewelscy Vecking- husenowie notowali najpóźniejsze chronologicznie transakcje w wolnych miejscach, tzn. przeważnie pod zapiskami najstarszymi. Oczywiście w tych warunkach mowy być nie mogło o sporządzaniu nowoczesnego bilansu. Podsumowywano tylko niekiedy (Witten- borg, Kruse, Veckinghusen) poszczególne operacje, dla których przeprowadzano dość prymitywnym, opiso­wym sposobem, rachunek strat i zysków.

Rozpatrując zapiski kupiectwa hanzeatyckiego moż­na odnieść wrażenie, że stanowią one zbiór niezależ­nych od siebie transakcji. Nawet w księgach prowa­dzonych przez najbogatszych kupców — Warendorpów, Veckinghusenów — każdy zapis jest pewną całością nie związaną z pozostałymi operacjami. Zysk lub strata liczone są tylko na podstawie określonej tran­sakcji. Trudno jest więc zorientować się w realnej wysokości globalnego dochodu kupiectwa hanzeatyc­kiego. Nie stosowano również inwentarza; byłby on zresztą o tyle zbędny, że jak już wspomnieliśmy, no­towania nie obejmowały wszystkich transakcji kupiec­kich, a przypominały raczej księgi dłużników, w któ­rych notowano tylko niektóre operacje. Dopiero w XV w. zaczynały powstawać i rozwijać się nowsze formy zapisu. W księgach prowadzonych przez kupców,

203

zaczyna się pojawiać rzeczowy podział zawieranych transakcji. Wprowadzano już niekiedy — tam szcze­gólnie, gdzie kontakty z Europą środkową i południową wymagały bardziej precyzyjnego postępowania — uwierzytelnianie obliczeń. Kramarz Mulich, który udostępniał władzom swoje obliczenia i opisy tran­sakcji 6I, stworzył tym samym ze swych zapisek doku­ment oficjalny, który różnił się zasadniczo od pry­watnych brulionów innych kupców. Praktyka coraz liczniejszych i bardziej skomplikowanych transakcji prowadziła do stopniowego rozbijania prowadzonej księgi kupieckiej na coraz liczniejsze części. Kramarz lubecki Heinrich Dunkelgud musiał mieć parę ksiąg równoległych, jeśli zachowana oznaczona była siódmą literą alfabetu — F. Zapewne był to system stosowany przez Pietera Ververa z Hoorn, który zajmując się handlem lokalnym stosował w swym zapisie system 3 lub 4 ciągów równoległych 62. Oba przykłady są zresz­tą trudne do zanalizowania — nie można stwierdzić dokładnie, jakie były podstawy wprowadzonych po­działów. Jest to natomiast widoczne przy rozpatrywa­niu księgi Johanna Pisza, bogatego kupca gdańskiego z pierwszej połowy XV w .63 W swym brulionie z jednej strony zapisywał wydatki i koszty ponoszone przez spółkę handlową, działającą na zasadzie przekazy­wania w komis, której to spółki był przedstawicielem; z drugiej strony znajdują się — pisane od końca — wierzytelności samego Pisza, wreszcie w połowie księgi wpisywane były jego długi. Cała księga zapi-

ei F . R ö r ig , D a s E i n k a u f b i i c h l e i n d e r N ü r n b e r g — L ü b e c k e r M u ­l i c h a u f d e r F r a n k f u r t e r F a s t e n m e s s e d e s J a h r e s 1495, B r e s la u 1931, s . 9.

62 w. M a n te ls , A u s d e m M e m o r i a l o d e r G e h e i m - B ü c h e d e s L ü ­b e c k e r s K r ä m e r s H e i n r i c h D u n k e l g u d , J e n a 1881. E e n H o o r n s c h k o o p ­m a n s b o e k u i t d e t w e e d e h e l f t d e r 15e e e u w . w y d . E . C . G . B r ü n n e r , E c o n o m is c h - H is t o r is c h J a a r b o e k , t . 10, 1924, s . 15.

63 W A P G d . 300 R . F o l . F . 4.

204

sywana była jedną ręką, zapewne ręką właściciela. Kupiec rewelski — Tomas Smidt — w początkach XVI stulecia ma już krzyżujące się księgę towarową i księgę długów 64. W sposobie zapisu występowały dwie tendencje widoczne nawet w zapiskach tych samych kupców. Można to scharakteryzować na przykładzie notatek średniowiecznego gdańszczanina z połowyXV w. Tomasza Kfuse 65. Pierwszy fragment jest dość typowy dla rachunkowości stosowanej w XIV - XV w. nad Bałtykiem. W kolejności chronologicznej wym ie­nione są wierzytelności właściciela rachunków wg kont dłużników. W ten sam sposób notowano część wydat­ków związanych z podróżą Henryka księcia Derby w 1390 r .66 W podobny sposób, zaczynając od sumy wydanej a nie od nazwiska dłużnika, prowadzono ra­chunkowość Związku Pruskiego, a także rachunki Zakonu Krzyżackiego. Podobnie, w formie zestawień, bez datowania, spisane są długi Ditlofa Rolvestopa z Brugii. Każdy wiersz zestawienia zaczyna się od stwierdzenia „bin ik schuldig”, „is schuldig” lub po prostu „myn” 67. Podobna forma występuje u P ie­tera Ververa z Hoorn i u Johana Tölnera. Niewątpli­w ie ten typ zapisu, maksymalnie prostego i oszczęd­nego, związany był z formą prowadzenia rachunko­wości m iejsk iej68. Opłaty pobierane od właścicieli

64 G . M ic k w it z , N e u e s z u r F u n k t i o n , s . 32.es н. S a m s o n o w ic z , D w a f r a g m e n t y g d a ń s k i c h r a c h u n k ó w k u p i e c ­

k i c h z X V w . , P r a c e z d z ie j ó w P o l s k i f e u d a ln e j o f ia r o w a n e R . G r ó ­d e c k ie m u , W a r s z a w a I960, s . 265 - 276.

66 R e c h u n g e n ü b e r H e i n r i c h v o n D e r b y ’s P r e u s s e n f a h r t e n 1390 -- 91 u n d 1392, h r s g . v . H a n s P r u t z , L e ip z ig 1893, s . 109 n n .

87 K s i ę g a T h e u d e n k u s a , w y d . L . K o c z y , T o r u ń 1937, F o n t e s T o w . N a u k . w T o r u n iu , 33, s . 185. K s i ę g a d ł u g ó w m i a s t a T o r u n i a , w y d . K . C ie s ie ls k a i I. J a n o s z - B is k u p o w a , E i n K ö n i n g s b e r g e r R e c h n u n g s - b u c h a u s d e m J a h r e n 1433 - 35, o p r . W . Z ie s e m e r , A lt p r . M o n a ts ­s c h r i f t , 53. 1917. D łu g i R o lv e s t o p a z o b . H U B V I s . 105. T a k ż e F r . B r u n s , D i e L ü b e c k e r B e r g e n f a h r e r , n r 130.

es P o r . k la s y c z n e j u ż d z iś p r a c e G . E s p in a s , L e s f i n a n c e s d e la c o m m u n e d e D o u a i d e s o r i g i n e s a u X V e s . , P a r is 1902; H . v a n W e r -

205

nieruchomości były zapisywane w Gdańsku w sposób podobny, bez datowania, jedynie z terminem dokonania wpłaty, według kont poszczególnych osób, umiesz­czonych kolejno jedna pod drugą69.

Tenże Tomasz Kruse stosował jednak w ok. 10 lat później nieco inny system, polegający na opisowej, kronikarskiej relacji z poszczególnych wypraw. Z każ­dego wpisu dowiadujemy się szczegółów o terminie wyprawy, o nazwiskach szyprów, o towarze i jego cenie oraz o wysokości zysku. Również i przy tym za­pisie nie było stałej formuły ani stałego schematu. Podawano jednak dużo więcej danych do sporządzenia bilansu, do rozliczenia się ze wspólnikami. Podobny system opisujący poszczególne transakcje stosowany był w księgach Veckinghusenów, częściowo w księdze Pisza, w księdze Warendorpów. Oba system y zapisu można znaleźć w rachunkach handlowych szafarstw Zakonu Krzyżackiego, zachowanych z przełomu XIV i XV w. i wydanych przez C. Sattlera 70. W zasadzie większe firmy handlowe stosowały ten drugi system, przy czym różnica nie leżała jedynie w ilości elemen­tów i wszechstronności opisu transakcji, ale także w samej formie. Ta ostatnia wyraźnie przypominała sposób w jaki pisano miejskie kroniki w drugiej po­łowie XV stulecia. Porównanie zapisek Tomasza Kruse z kroniką Caspra Weinreicha 71 wskazuje na podobny

v e k e , D e G e n t s c h e S t a d s f i n a n c i ë n i n d e M i d d e l e e u w e n , B r u x e l le s , M e m . A c a d . t . X X X I I I .

69 W A P G d. 300, 12, 661, 662, 838.70 N . W . L e s n ik o v , T o r g o v a j a k n i g a g a n z e j s k o g ó k u p c a n a ć a ł u

X V v . , I s t o r ić e s k ij A r c h iv 2/1958, s . 134, 138; C. N o r d m a n n , D i e V e c k i n h u s e n s c h e n H a n d e l s b ü c h e r . Z u r F r a g e i h r e r E d i t i o n , H G b l. 1940, s . 99, 115, 118, 121. H a n d e l s r e c h u n g e n d e s D e u t s c h e n O r d e n s y w y d . C. S a t t le r , L e ip z ig 1887.

71 S c r i p t o r e s r e r u m P r u s s i c a r u m , h r s g . M . T o e p p e n , T h . H ir s c h , E . S t r e h lk e , L e ip z ig 1861, t . IV , s . 728 n n . h r s g . T h . H ir s c h . N a t e m a t t r e ś c i R o c z n ik ó w G d a ń s k ic h p o r . J . D w o r z a c z k o w a , D z i e j o ­p i s a r s t w o g d a ń s k i e d o p o ł o w y X V I w . , G d a ń s k 1961, s . 42 i 48. T o

206

lub identyczny układ zdań, na podawanie w tej sa­mej kolejności szczegółów dotyczących daty, przezna­czenia ładunku, osoby szypra, cen, długości trwania transakcji itp. Oba źródła miały zresztą ten sam cel — informację handlową, przeznaczoną dla szerszych lub węższych kół czytelników. Dlatego też kronika Wein- reicha zawierała dane dotyczące sytuacji na rynku, przybycia i wypłynięcia flot handlowych, a zapiski prywatne ograniczały się do notowań interesujących tylko przedsiębiorcę prowadzącego księgi. Jest to o tyle godne podkreślenia, że publiczne operacje już od XIII w. na terenie miast Hanzy wykształciły stałe for­my zapisu, formy znane tak z ksiąg skarbu miejskiego, jak i z ksiąg celnych 72 i dopiero kroniki mieszczań­skie wpłynęły w ciągu okresu przejściowego XIV -- XV w. na utworzenie się innego stylu. Rozwinęły się formy zapisek będących w gruncie rzeczy połącze­niem książek rachunkowych z notami pamiętnikar­skimi i kronikami. Dotychczasowa literatura przedmio­tu operowała tu przykładami pochodzącymi głównie z terenu W łoch73. Należy stwierdzić, że w drugiej połowie XV i na początku XVI w., jak wykazały ostatnie badania, znaczna liczba zapisek kronikarskich

s a m o z j a w is k o w y s t ę p u j e r ó w n ie ż w k r o n ik a c h lu b e c k ic h . D i e L i i - b e c k i s c h e n C h r o n i c e n w y d . T . G r a u t h o f f , H a m b u r g 1921; F . B r u n s , D i e L ü b e c k e r B e r g e n f a h r e r , s . 348 n n ; H . S c h m id t , D i e d e u t s c h e n S t ä d t e c h r o n i k e n a l s S p i e g e l d e s b ü r g e r l i c h e n S e l b s t v e r s t ä n d n i s s e s i m S p ä t m i t t e l a l t e r , G ö t t in g e n 1950.

?2 H . R e in e k e , D i e a l t e H a m b u r g e s S c h u l d b u c h d e r H a n s e z e i t (1300 - 1563), S t ä d t e v o e s e n u n d B ü r g e n t u m a ls g e s c h i c h t l i c h e K r ä f t e , G e d ä c h t n i s s c h r i f t f ü r F. R ö r i g , L ü b e c k 1953, s . 493; G . L e c h n e r , D i e H a n s i s c h e P f u n d z o l l i s t e n d e s J a h r e s 1368, Q u e l l e n u n d D a r s t e l ­l u n g e n z u r H a n s . G e s c h . N . F . B d . X , 1935; H . N ir r e n h e im , D a s H a m ­b u r g e r P f u n d z o l l b u c h v o n 1369, H a m b u r g 1960.

73 H . P ir e n n e , L ’i n s t r u c t i o n d e s m a r c h a n d s a u m o y e n - a g e , A n n a le s d ’h is t . é c o n . e t s o c . , t . I, 1929; A . S a p o r i , L e •m a rch a n d i t a l i e n a u m o y e n - â g e , P a r i s 1952, s . X V I I I i X X I I ; A . F a n fa n i , L e p r e p a r a t i o n i n t e l e c t u e l l e e t p r o f e s i o n e l l e a l ’a c t i v i t é é c o n o m i q u e e n I t a l i e d u X l V e a u X V I e s ., L e M o y e n A g e , t . 57/1951, s . 344.

207

w miastach Hanzy wywodzi się z ksiąg handlowych prowadzonych przez wielkich kupców 74. Burmistrze Gdańska: Niederhoff, Lange, Ferber prowadzili w swych księgach kupieckich, niestety zaginionych, noty o szerszym charakterze kronikarskim. Były one następnie odpisywane przez pisarzy miejskich i w łą­czone do oficjalnej kroniki miasta. Nic dziwnego, że formy zapisu transakcji handlowej i wydarzenia poli­tycznego były tak bardzo zbliżone. Można widzieć w tym też zaczątkowe formy, które z czasem zmienią się w żurnal i memoriał rachunkowości podwójnej. Jak wiadomo memoriał, zgodnie ze wskazówkami Luca Paccioliego, pisano w formie opowiadania, a do żurnalu przenoszono skróconą treść75. Nie sądzimy, by dwie formy zapisu zaobserwowane wyżej były częściami żurnalu i memoriału. Raczej mamy tu do czynienia z procesem odwrotnym. Oba system y zapisu stosowane były także na południu Europy w XIII i XIV w., a w XV stuleciu ujęte zostały w normy Pacciolowskiej rachunkowości podwójnej. Tym bar­dziej ten kierunek rozwoju wydaje się przekonujący, że i w nadbałtyckim kronikarstwie mieszczańskim i annalistyce zaobserwowano podobne formy zapisu 76. Na sposób prowadzenia ksiąg kupieckich w XV/XVI w. wpływ' miała forma zapisu notarialnego, hipotecznego zobowiązań dłużnych 77.

Jednak dopiero wzrost znaczenia terenów nadbałtyc-

74 j . D w o r z a c z k o w a , D z i e j o p i s a r s t w o g d a ń s k i e , s . 70, 73, 139, p o r . t e ż s . 129; J . B . M e n k e , G e s c h i c h t s s c h r e i b u n g u n d P o l i t i k i n d e u ­t s c h e n S t ä d t e n d e s S p ä t m i t t e l a l t e r s , J a h r b . d e n K ö ln is c h e n G e s c h ic h t s - v e r . 33, 1958, s . 1 - 84.

75 L . P a c c io l i , T r a c t a t u s X I: P a r t i c u l a r i s d e c o m p u t i b u s e t s c r i p t u ­r i s , r o z d z . 6, 10. P o r . M . S c h e f f s , Z h i s t o r i i k s i ę g o w o ś c i , P o z n a ń 1939, s . 55.

76 J . D w o r z a c z k o w a , D z i e j o p i s a r s t w o g d a ń s k i e , s . 122.77 o. A h le r s , Z u r G e s c h i c h t e d e s N o t a r i a t s i n L ü b e c k , s . 341. K o n ­

c e p t y p is a r z a m ie j s k ie g o J o h a n n a B e r s e n b r u g g e . P o r . t e ż H . S a m ­s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a l e m , s . 71.

208

kich w gospodarce Europy w ciągu pierwszej połowy XVI w. doprowadził w szybkim tempie do nadrobienia zaległości występujących w technice zapisu. Opra­cowane przez G. Mickwitza 78 księgi rewelskie z pierw­szej połowy XVI stulecia wykazują wiele wspólnych cech zewnętrznych z księgami kupców flandryjskich czy włoskich, a dotyczących wcześniejszego okresu 79. Księgi kupca gdańskiego Jana Loitza z lat 1566-70 prowadzone były już wzorowo metodą księgowości podw ójnej80. Miarą zaś szybkiego postępu teorii ra­chunkowości nad Bałtykiem jest 8 podręczników księgo­wości napisanych i parokrotnie wydanych w Gdańsku od drugiej połowy XVI do początku XVIII w., przy czym podręcznik Sebastiana Gammersfeldera z 1570 r. literatura przedmiotu uważa za jeden z najlepszych tego typu 81.

Rachunków kupców hanzeatyckich nie zachowało się zbyt wiele, natomiast bogato reprezentowany jest

78 G . M ic k w it z , A u s R e v a l e r H a n d lu n g s b i i c h e m , s . 188 n .; t e n ż e , N e u e s z u r F u n k t i o n , s . 32.

79 R . d e R o o v e r , L e l i v r e d e c o m p t e s d e G u i l l a u m e R u y e l l e c h a n ­g e u r a B r u g e s (1369). C o n t r i b u t i o n a l ' h i s t o i r e d e s f i n a n s e s p r i v é e s a u M o y e n - A g e e t à c e l l e d e l a c o m p t a b i l i t é c o m m e r c i a l e e n B e l g i q u e , A n n a le s d e la s o c i é t é d 'é m u la t io n d e B r u g e s 1934, s . 20 n n . , 49; t e n ż e , E a r l y A c c o u n t i n g p r o b l e m o f F o r e i g n E x c h a n g e , T h e A c c o u n ­t in g R e v ie w , 19, 4/1914, s . 385 n n . P . M e y e r , L e l i v r e j o u r n a l d e M a îtr e U g o T e r a lh , n o t a ir e e t d r a p ie r a F o r m a l q u ï e r (1330 - 2332), N o t ic e s e t e x t r a i t s d e s m a n u s c r i t s d e la B ib l io t h è q u e N a t io n a le , t . 36, s . 3; P h . W o lf f , U n e c o m p t a b i l i t é c o m m e r c i a l e d u X V e . A n n a le s d u M id i 1952, s . 131, 138 n n . O r ó ż n y c h fo r m a c h k s ią g s t o s o w a n y c h w n a j ­b a r d z ie j r o z w in ię t y m k r a ju p o r . H . S ie v e k i n g , D i e H a n d l u n g s b ü c h e r d e r M e d i c i . S i t z u n g s b e r ic h t e d e r P h i lo s o p h is c h H is t o r is c h e n K la s s e d e r K a is . A k . d e r W is s . 151, W ie n 1906; J . H e e r s , L e l i v r e d e c o m p t e d e G i o v a n n i P i c c a m i g l i o , h o m m e d ' a f f a i r e s g é n o i s (1456 - 1459), P a r is 1959.

eo j . p a p r it z , D i e B e d e u t u n g d e s D a n z i g e r S t a a t s a r c h i v s f ü r d i e H a n d e l s g e s c h i c h t e , F e s t s c h r i f t z u r F e ie r 2 5 -jä h r ig e n B e s t e h e n d e s S t a a t s a r c h iv s , D a n z ig 1928, s . 116.

ei E . W o j c i e c h o w s k i , M a t e r i a ł y a r c h i w a l n e r ę k o p i s y i s t a r e d r u k i g d a ń s k i e z z a k r e s u k s i ę g o w o ś c i , R o c z n ik G d a ń s k i X V /X V I , 1956/7, S. 483.

14 — P ó ź n e ś r e d n io w ie c z e m ia s t n a d b a ł t y c k ic h 209

inny typ źródła: listy handlow e82, które stanowią formę dość typową dla kręgu działania H anzy83. Znamy liczne przykłady, potwierdzające tezę o jedno­rodności hanzeatyckiego listu kupieckiego84. Zawierał on wstęp, składający się z dużej liczby powtarza­jących się słów, imię adresata i przeważnie nadawcy. Z zasady podawane były okoliczności, które skłoniły do napisania listu, niekiedy przy opisie spotkań czy negocjacji stosowano ,,oratio recta”. Właściwa kwestia podawana była w formie wniosku, niekiedy uzasad­nionego dość szeroko, wreszcie następowała formuła pożegnalna o treści religijnej oraz dokładna datacja dzienna. List kończył podpis nadawcy. Korespon­dencyjnie załatwiano w zasadzie niemal wszystkie interesy kupieckie. Zawierano transakcje, przekazy­wano informacje co do cen, frachtu, polecenia han­dlowe (np. stosunki między kantorami i faktorem są tą drogą regulowane), wiadomości polityczne, uwagi0 możliwościach nabywczych itp. Listownie przesyłane są również rozliczenia, testamenty, wezwania płatnicze1 zobowiązania. Te ostatnie niekiedy już w formie weksla prostego. Dzieje podstawowego instrumentu kredytu jakim był weksel są już dość dobrze znane, w tym również w pewnym stopniu i dla terenów han-

82 P r z y k ła d y t a k ic h r e k o n s t r u k c j i n a p o d s t a w ie k o r e s p o n d e n c j i h a n d lo w e j J . G . d a S i lv a , S t r a t e g i e d e s A f f a i r e s à L i s b o n n e e n t r e 1595 e t 1607. L e t t r e s m a r c h a n d e s d e s R o d r i g u e s d ’E v o r e e t V e g a , P a r is 1956. D w a n a s t ę p n e to m y : L e t t r e s d e L i s b o n n e z a w ie r a ją ju ż j e d y n ie t e k s t y l i s t ó w . A . G r u n d z w e ig , C o r r e s p o n d a n c e d e l a f i l i a l e d e B r u g e s d e s M e d i c i , B r u x e l le s 1931. P o r . t e ż w y ż e j c y t . p r a c e R . d e R o o v e r a .

83 g . S t e in h a u s e n , G e s c h i c h t e d e s d e u t s c h e n B r i e f e s , t . I , B e r l in 1889, s . 26, 36, 70, 104; H . G . O s s e n b ü h i, D r e i B r i e f e d e r S t a d t M i n d e n a n D a n z i g , M in d e n e r H e im a t s b là t t e r , 36, 1964, s . 236 - 238.

84 W A P G d . 300 D . k o r e s p . d o 1525 r. P o r . W . S t ie d a , H i l d e b r a n d V e c k i n g h u s e n . B r i e f w e c h s e l e i n e s d e u t s c h e n K a u f m a n n s i m X V J h . , L e ip z ig 1921 o r a z W . S t e in , H a n d e l s b r i e f e a u s R i g a u n d K ö n i g s b e r g H G b l. 1898. D la r e jo n u H a n z y a n a l iz u j e z a c h o w a n e l i s t y k u p c a l u - b e c k ie g o z p o c z ą t k u X V I w . t a k ż e p r a c a B . K o e h le r , D a s R e v a l e r - g e s c h ä f t , s . 6 n n .

210

zeatyckich 85. Już w XIII w. na ziemiach nadbałtyckich wraz z rozwojem stosunków pieniężnych pojawił się najprostszy typ weksla — weksel własny (Eigenwech­sel, bill, lettre de change), będący zobowiązaniem własnym wystawcy do zapłacenia określonej sumy w określonym miejscu. Forma ta, bardzo rozpowszech­niona, zawierała imię i nazwisko kupca wystawiają­cego weksel, stwierdzenie ,,schuldig syn”, wym ienienie sumy i dokładne określenie pieniędzy, które zapłacić musi w wymienionym terminie i miejscu. W XIV w. we Włoszech powstało tzw. ^aviso”, czyli zawiado­mienie osoby mającej wypłacić podaną sumę o w y­stawieniu zobowiązania. Wtedy także w Anglii i we Flandrii na przełomie XIV i XV w. powstał weksel ciągniony czyli trata (gezogene Wechsel, bill of ex­change, tratta). Było to polecenie wystawcy dokonania wypłaty nie związane z własnym zobowiązaniem. Jeśli weksel prosty stwarzał możliwości uprawiania lichwy, to trata była już jednym z ważniejszych środków dokonywania kredytowego obrotu pieniężnego na te­renie rozległego rynku. Kupiectwo hanzeatyckie w związku ze swoimi rozległymi interesami zaczęło również już w pierwszej połowie XV w. stosować polecenia wypłaty dla faktorów i wspólników, pole­cenia, którymi płacono w rozliczeniach bieżących. Oryginalnych weksli własnych i trasowanych za­chowało się niewiele. Natomiast ustawodawstwo han­zeatyckie przewidywało wpisywanie kopii jednych i drugich do odpowiednich ksiąg kancelarii miejskiej

85 D z ie j e k r e d y t u w E u r o p ie p ó łn o c n e j n a j p e łn ie j p r z e d s t a w ia j ą : R . d e R o o v e r , U é v o l u t i o n , s . 1 4 - 5 0 ; M . M . P o s t a n , P r i v a t e F i n a n c i a l I n s t r u m e n t s in M e d i a e v a l E n g l a n d , V ie r te l j a h r s c h . f . S o c . u . W ir ts c h . G e s c h . 23, 1930, s . 26, 44, 51 n n . W m ia s t a c h h a n z e a t y c k ic h p o r . M . N e u ­m a n n , G e s c h i c h t e d e s W e c h s e l s i m H a n s a g e b i e t e b i s z u m 17 J h . , E r la n ­g e n 1863, s . 4 0 ,9 9 ,1 5 3 ; H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a l e m , s . 70. P o r . t e ż L ü b e c k e r R a t s u r t e i l e , n r 21.

211

celem ich uwierzytelnienia i uprawomocnienia86. Dzięki temu i dzięki bogato rozwiniętym normom prawa wekslowego możemy odtworzyć szybki rozwój instrumentów kredytu w miastach Hanzy w XV w. Już bowiem w pierwszej połowie XVI w. pojawia się weksel z indosem (żyrem, tj. pokwitowaniem na od­wrocie weksla połączonym z jednorazowym usta­nowieniem pełnomocnika do odbioru sumy wekslowej, w związku z czym pełnomocnik był traktowany jako samodzielny wierzyciel, który mógł przeprowadzać własne operacje wekslowe). Również i czek na oka­ziciela (nie jak dotychczas płatny w terminie) pojawił się już w początkach XVI w 87.

Jak z tego widać pisany dokument odgrywał po­ważną rolę w działalności zawodowej kupiectwa han- zeatyckiego u schyłku średniowiecza. Oczywiście potrzebne były do tego nie tylko powszechna zna­jomość czytania i pisania, ale i łatwość nabycia środków pisarskich. Mnogość papieru — w Toruńskiej księdze długów występuje 16 odmian oznaczeń pa­pieru 88 — i łatwość sporządzania inkaustu, piór gęsich lub trzcinek do pisania, sprzyjały rozwojowi praktyki zawodowej w miastach Hanzy.

Z rozwojem handlu ściśle związane było budo­wnictwo miejskie i transport. Problem inwestycji budowlanych omawiany na innym miejscu. Tu pra­gniemy tylko wspomnieć, że były one, szczególnie wewnątrz murów miejskich, podporządkowane po­trzebom wym iany i związanej z nią konieczności

86 W A P G d . k s i ę g i ła w n ic z e 300, 43, 1, 2. P o r . t e ż w y k a z y s t r a t z b ie r a n e p r z e z R a d ę . W A P G d . 300 D . 71, n r 134, r. 1522.

87 R . d e R o o v e r , L ' é v o l u t i o n , s . 83 n n .; G . M ic k w it z , A u s R e v a l e r H a n d l u n g s b ü c h e r n , s . 93. W e k s e l z in d o s e m w A r a g o n it z n a n y b y ł ju ż w 1430 r . H . L a p e y r e , U n e l e t t r e d e c h a n g e e n d o s s é e e n 1430, A n n a le s E S C 1959, s . 260.

88 к. C ie s ie ls k a , J . J a n o s z - B is k u p o w a , K s i ę g a d ł u g ó w , s . X III .

212

przechowywania towarów. Spichrze i składy, zabudowa nabrzeży, budowa kanałów portowych, dźwigów i stoczni zajmowały tu miejsce pierwszoplanowe, skła­dając się na charakterystyczną sylwetę miasta.

Dokładniejszego omówienia wymaga natomiast pro­blem transportu i komunikacji. Wiele miejsca w lite­raturze poświęcono transportowi wodnemu 89.

Dość dobrze znamy typy statków używanych przez kupców bałtyckich: towarowe, jednomasztowe koggi, jedno lub dwu kasztelowe holki nadające się zarówno do walki, jak i do przewożenia towarów (oba typy duże, do 200 łasztów pojemności). Mniejsze statki: łodzie, bojery, ballingery, barki, krejery i od drugiej połowy XV w. wielkie karawele wyposażone w żagiel łaciński, mają swoją literaturę podobnie jak i rzeczne szkuty, komięgi, ga lary90 itp. Znamy z literatury i okres budowy, i jej koszty, natomiast mniej znane są dane dotyczące wielkości flot. Mówiąc o wielkości mamy na myśli tonaż ogólny flot pływających pod ban­derą miast hanzeatyckich i liczbę jednostek. Oba te

89 P o z a f u n d a m e n t a ln ą p r a c ą W . V o g la , G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n S e e s c h i f f a h r t , B d . 1, B e r l in 1915, w k t ó r e j z a w a r t e są d a n e d o t y c z ą c e : o r g a n iz a c j i p r a c y w s t o c z n ia c h , w ie l k o ś c i f l o t , p r o b le m a t y k i t e c h ­n ic z n e j p o r . t e ż B . H a g e d o r n , D i e E n t w i c k l u n g d e r w i c h t i g s t e n S c h i f f s t y p e n b i s i m 19 J h . , B e r l in 1914; P . H e in s iu s , D a s S c h i f f d e r H a n s i s c h e r F r ü h z e i t , W e im a r 1956, g d z ie o m ó w io n a d o k ła d n ie t e c h ­n ik a b u d o w la n a ; k o n t y n u a c j a c h r o n o lo g ic z n a : K . F . O le c h n o w it z , D e r S c h i f f b a u d e r H a n s i s c h e n S p ä t z e i t , W e im a r 1960. O g ó ln e d a n e d o t y c z ą c e ż e g la r s t w a n a z a c h o d n ic h k r a ń c a c h r e jo n u H a n z y — N . W . P o s t h u m u s , D e o o s t e r s e h a n d e l , ' s . 77 n n .; M . M o l la t , L e c o m ­m e r c e m a r i t i m e n o r m a n d à la f i n d u m o y e n - â g e , s . 336 n n . P o r . t e ż : C h. B r ä m e r , D i e E n t w i c k l u n g d e r D a n z i g e r R e e d e r e i i m M i t t e l a l t e r , Z e i t s c h r . d . W e s tp r . G e s c h . 1922 o r a z О . L ie n a u , D a n z i g e r S c h i f f a h r t u n d S c h i f f e n i n d e r II . H ä l f t e d e s 15. J h . Z e i t s c h r . d . W e s tp r . G e s c h . 70. Z a g a d n ie n ia p r a w n e o m a w ia j ą W . E b e l , L ü b e c k s K a u f m a n n r e c h t , s . 65, 98, 102. P o r . t a k ż e S t . M a t y s ik , P r a w o m o r s k i e G d a ń s k a , W a r ­s z a w a 1958.

»o o. L ie n a u , D a s g r o s s e K a r a v e I P e t e r v o n D a n z i g 1462 - 73, D a n z ig 1943; B . Ś lą s k i , S p ia to i s p l a w n í c y n a W iś le , W a r s z a w a 1916, s . 4 - 1 4 ; P . H e in s iu s , D a s S c h i f f , s . 92 n n .; P . G i l le , J a u g e e t t o n n a g e d e s n a v i r e s . N a v i r e e t V E c o n o m i e M a r i t i m e d u X V a u X V I I I s . , e d . M . M o lla t , P a r is 1958, s . 85.

213

czynniki są bardzo istotne ponieważ jeszcze w XVII w. tonaż obliczany był i notowany w przybliżeniu91. Ostatnie prace wskazują wyraźnie na konieczność poddania rewizji dawnych poglądów 92. Wydaje się, że większość floty stanowiły małe statki. Znana flota angielska w pierwszej połowie XV w. składać się miała z 84 jednostek o łącznym tonażu 7008 ł . 93 Z tego na ponad 53%, tj. 3732 ł. składało się 58 jednostek, których przeciętny tonaż nie dochodził do 100 ł., a pozostałe przeszło 46% — 3276 ł. — było rozmiesz­czone na 26 nawach o przeciętnym tonażu 126 ł. W la­tach 1449 - 81 ok. 29% składu floty to były statkio tonażu powyżej 100 ł. Ich łączny tonaż wynosił 8566 ł., czyli 55%. Uwzględnić tu trzeba fakt, że źródła wymieniają przede wszystkim większe jed­nostki. Precyzyjniejsze obliczenie floty hanzeatyckiej w XVI w., jak i dane pochodzące z XV-wiecznych źródeł śródziemnomorskich potwierdzałyby wnioseko dużej roli małych statków, przeznaczonych głównie (choć nie jedynie) do żeglugi przybrzeżnej i śród­lądowej 94. Organizacja transportu i najem były sprawą szypra, który zgodnie z prawem morskim odpowiadał za całość spraw związanych z żeglugą.

Inaczej rzecz wyglądała w transporcie lądowym. Początkowa procedura była podobna. Poszczególne

ei H . S a m s o n o w ic z , M a t e r i a ł y d o d z i e j ó w ż e g l u g i m o r s k i e j w X V I I w i e k u , K w . H K M 3/1960.

92 N p . W . V o g e l (Z u r G r o s s e d e r e u r o p ä i s c h e n H a n d e l s f l o t t e n i m 15, 16, 17 J h . , H i s t o r i s c h - S t a t i s t i s c h e r V e r s u c h . F e s t s c h r i f t D i e t r i c h S c h ä f t e r , J e n a 1915, s . 280) o b lic z a w ie l k o ś ć f l o t y p o d k ą te m o g ó l ­n e g o to n a ż u i t y lk o p r z y o m a w ia n iu o k r ę t o w n ic t w a h o le n d e r s k ie g o p o d k r e ś la z n a c z e n ie ż e g lu g i p r z y b r z e ż n e j — s . 313.

93 D . B u r w a s h , E n g l i s h M e r c h a n t S c h i p p i n g (1460 - 1540), T o r o n to 1947, s . 186, 188.

m P . J e a n n in , L e c o m m e r c e d e L ü b e c k a u x e n v i r o n s d e 1580, A n ­n a le s E S C 1960, s . 63 (60°/o j e d n o s t e k a u t o r z a l ic z a d o s t a t k ó w m a ­ły c h ) . P o r . G . H e e r s , G ê n e s a u X V e , s . 280; R . R o m a n o , L a m a r i n e m a r c h a n d e V é n i t i e n n e a u X V I e s . , L e s s o u r c e s d e l ’H is to ir e m a r i­t im e , s . 33.

214

jednostki były mierzone, ważone, cechowane znakami kupieckimi lub spółek handlow ych95. Już w XIV w. znaki te stały się szyldami całych rodzin kupieckich lub przynajmniej dożywotnimi symbolami, z tym, że przedsiębiorca mógł mieć parę znaków. Ich geo­metryczne kształty skomponowane były z inicjałów kupca, chryzmonu, reszty dopełniała fantazja wyko­nawcy. Inicjałami oznaczone były wszystkie towary w beczkach, pakach itp .96 Sól, zboże przewożone w ładownicach, mierzone były ćwiartkami czy achte- lami (naczyniami o określonej objętości), a odpowied­nio cechowane paliki wskazywały na osobę właściciela. Towary pierwszy etap wędrówki przebywały na barkach tragarzy. W transporcie lądow ym 97 ładowane były następnie na ciężkie drewniane fury ciągnięte przez zaprzęg 1-2 koni. W rejonie Hanzy terenem spe­cjalizującym się w eksporcie ciężkich koni do przewozu towarów były Olandia, Gotlandia i Dania. Już zresztą wówczas znane były konie inflanckie i flamandzkie. Kupcy rozpoczynali swój wielki handel dysponując 4 końmi, jak np. rajca lubecki Evert v. Holthusen. Niekiedy miejscowe chłopstwo na zasadzie najmu- lub spłaty długu zobowiązane było — co obserwujemy czę­sto w Inflantach — do przewozu towarów. Najczęściej jednak kupcy posiadali wykwalifikowaną służbę dro­

05 P o r . H R II , 1, 2, 3; W . E b e l , D i e R o s t o c k e r T r a n s p o r t g e w e r b e b i s z u r A u f l ö s u n g d e r a l t e n G e w e r . b v e r f a s s u n g , Z e i t s c h r . f . S o c . u . W ir ts c h . G e s c h . 1938, s . 313 n n .; t e n ż e , L ü b i s c h e s K a u f m a n n s r e c h t , s . 26: p r z e p i s y p r a w n e o c e c h a c h k u p ie c k ic h M . M a g d a ń s k i , O r g a n i ­z a c j a k u p i e c t w a , s . 99. W . S t ie d a , P r a m f i i h r e r u n d T r ä g e r i n L ü b e c k , Z e i t s c h r . d . V e r . f . L ü b . G e s c h . 12, 1910.

»6 E . C ie ś la k , R e g l a m e n t a c j a .07 C a le n d a r o f l e t t e r b o o k s , L . s . 49. M . M a g d a ń s k i , O r g a n i z a c j a

k u p i e c t w a , s . 97; M . M a ło w is t , H a n d e l z a g r a n i c z n y S z t o k h o l m u , W a r ­s z a w a 1935, s . 75; P . D ą b k o w s k i , P r z e w ó z w o d n y , R A U , w h f 57 K r a k ó w 1914, s . 198; R . Z o d e r , E v e r d u o n H o l t h u s e n : F e r n h ä n d le r R a ts h e r r u n d D i p l o m a t i n H i l d e s h e i m u m 1400, S t ä d t e w e s e n u n d B ü r g e r t u m , L ü b e c k 1953, s . 451; G . M ic k w it z , A u s R e v a l e r H a n d l u n g s b ü ' c h e r n , s . 144; W . E b e l , D i e R o s t o c k e r T r a n s p o r t g e w e r b e , s . 315.

215

gową: przede wszystkim doświadczonych furmanów, którzy pokonywali nieraz znaczne odległości. W punk­tach wyjątkowo ciężkich korzystano ze stałej pomocy dodatkowych sił miejscowych. Istniały również spec­jalne przedsiębiorstwa zajmujące się przewozem to­warów. Miasta hanzeatyckie przywiązywały wielkie znaczenie do sprawnej organizacji na szlakach komu­nikacyjnych. Niektórzy badacze widzą nawet bezpo­średni powód powstania Hanzy w umowach regulują­cych stosunki na drogach handlow ych9B. Szlaki najwięcej używane, tak morskie, jak i lądowe, były dokładnie wytyczone, ze stałymi miejscami postoju i stałymi urządzeniami, takimi jak gospody, składy, stajnie itp. Poza drogami morskimi wzdłuż wybrzeża biegła asekuracyjna droga lądowa. Ważniejsze szlaki lądowe wiodły w kierunku Bałtyku. Wreszcie wspom­nieć należy o licznych liniach, możliwie prostych, łączących ważniejsze punkty wym iany handlowej ".

Ostatnie badania zresztą wykazują, że w ogólnym bilansie krajów położonych nad Bałtykiem w okresie od XIII do XVI w. drogi lądowe odgrywały przynaj­mniej równorzędną rolę w stosunku do wodnych. Łą­czyły one rozległe zaplecze miast nadbałtyckich, wpływ ały na aktywizację ośrodków położonych na wielkich szlakach równoleżnikowych, przecinających całą Europę 10°. Podkreślana przez historyków w yż­

98 k . K o p p m a n n , D e r V e r t r a g z w i s c h e n H a m b u r g u n d L ü b e c k v o m J a h r e 1241, H G b l. 1872, s . 69.

99 K . H . S a s s , H a n s i s c h e r E i n f u h r h a n d e l i n R e v a l u m 1430, M a r­b u r g /L a h n 1955, s . 52; F . B r u n s , L ü b e c k e r H a n d e l s s t r a s s e n a m E n d e d e s M i t t e l a l t e r s , H G b l. 1896, s . 44 - 87; C h . R e u t e r , H a n d e l s w e g e O s t - s e e g e b i e t i n a l t e r u n d n e u e r Z e i t , B e r l in 1913; O . L e m b k e , U f e r ­s t r a s s e n i n S c h l e s w i g - H o l s t e i n , H a m b u r g u n d L ü b e c k , N e u m ü n s t e r 1938; S . W e y m a n n , C ła i d r o g i h a n d l o w e w P o l s c e p i a s t o w s k i e j , P o ­z n a ń 1938.

100 N a p o d s t a w ie k s ią g c ła p a lo w e g o H . S a m s o n o w ic z , G d a ń s k ie c ło p a lo w e (w d r u k u ) . P o r . t e ż W . S t e in , S o m m e r f a h r t u n d W i n t e r f a h r t n a c h N o w g o r o d , H G b l. 1918, 1919, s . 205, 225.

216

szość transportu wodnego polegała na różnicy kosztów i różnicy w szybkości.

W XV w. koszt frachtu morskiego kształtował się przeciętnie w granicach ok. 50°/o wartości przewożone­go towaru 101. Transport lądowy w początkach XVI w. na bliskich dystansach kosztował drożej, ale nie prze­kraczał zapewne 60%. Na długich dystansach koszty transportu lądowego wzrastały do dwukrotnej w yso­kości kosztów transportu m orskiego102. Na morzuo szybkości podróży decydowały warunki atmosfe­ryczne. E. Fasano-Guarini oblicza, że w XVI w. na Morzu Śródziemnym ponad 60% czasu podróży galer pochłaniały postoje z czego ponad 20% spowodowa­nych było złą pogodą, reszta koniecznością napraw. Autorka dochodzi do wniosku, że podróż lądem z Wenecji do Konstantynopola trwała krócej niż mo­rzem galerami. Oczywiście statki żaglowe, kursujące na Bałtyku poruszały się przy sprzyjającym wietrze szybciej, ale też groziły im długie postoje w porcie, a w razie przeciwnego wiatru zostawały unierucho­mione na dłużej. Do analogicznych wniosków badając żeglugę bałtycką doszedł W. Koppe 103. Ponadto wzras­tały trudności w okresie trzech zimowych miesięcy. Ruch na morzu wówczas malał i dopiero po spłynięciu kry rzecznej można było rozpocząć nowy sezon pełno­

lo i P . H e in s iu s , D a s S c h i f f , s . 100.. P o r . t e ż o p ła t y d la z a ło g i J . A . G o r is , E t u d e s s u r l e s c o l o n i e s m a r c h a n d e s , s . 151. N a t e m a t l i c z b y m a r y n a r z y zo b . H . S a m s o n o w ic z , S t r u k t u r a h a n d l u g d a ń s k i e g o w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V w . P . H is t . 4/1962, s . 710.

ios w. V o g e l , , G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n S e e s c h i f f a h r t , s . 413 n n .; H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a ł e m , ta b . I II . N a m o r z u Ś r ó d ­z i e m n y m k s z t a ł t o w a ł s i ę n iż e j — o k . 20 - 30% p o r . J . H e e r s , G ê n e s a u X V e s . , s . 319, 345; G . M ic k w it z , A u s R e v a l e r H a n d l u n g s b i i c h e r n , s . 56 i 149 n n .

юз E . F a s a n o - G u a r in i , A u X V I e s. C o m m e n t n a v i g u e n t l e s g a l è r e s ? A n n a le s E S C 2, 1961, s . 285, n a p o d s t a w ie w y k r e s ó w p o d r ó ż y . W . K o p ­p e , R e v a l s v e r k e h r u n d S e e h a n d e l i n d e n J a h r e n 1378 - 1381, H G b l. 1940, s . 118, 286.

217

morskiej żeglugi, a także m. in. dowieźć nowe towary z zaplecza104. Tabela 19 przedstawia schematyczny ruch statków w portach hanzeatyckich w drugiej poło­wie XV w. (w liczbach względnych w stosunku do kwietnia) 105.

T a b e l a 19

R u c h s t a t k ó w w p o r t a c h h a n z e a t y c k ic h w d r u g ie j p o ło w ie X V w .

M ie s ią c W s k a ź n ik M ie s ią c W s k a ź n ik

IV 100 IX 700V 400 X 200

1 v i 600 X I 100i V II 500 X I I 1001 V II I 400 I - I II 10

Zestawienie powyższe z jednej strony wskazuje na ograniczenie żeglugi w zimie, z drugiej sugeruje ist­nienie dwóch okresów wzmożonej aktywności trans­portów — w czerwcu i w październiku. Na podstawie danych zebranych przez Brunsa, a dotyczących war­tości towarów przewożonych przez kupców jadących do Bergen można stwierdzić, że natężenie handlu przy­pada na okres poprzedzający Wielkanoc i na jesień 106. Transakcje ziemią w Rewlu w latach 1383 - 1400 rów­

104 H R I , 4, s . 158 §§ 2, 3, s . 503, § 34; I, 5, s . 61, § 15; E . C ie ś la k , Z z a g a d - n i e ń h i s t o r i i p r a w a m o r s k i e g o n a B a ł t y k u i M o r z u P ó ł n o c n y m (p r z e r w a w ż e g lu d z e ) , P . Z a c h . 1 - 2 , 1951, s . 90 n n .; H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a ł e m s . 22. P o r . t e ż p r a c e : S t . K u t r z e b y , R . G r o d e c k ie g o , W . K o w a le n k i , M . B is k u p a , B . W a c h o w ia k a , K . F . K lö d e n a , E . S c h m id ­ta , E . R a t h s ’a , К . C h o j n a c k ie j , D . K r a n h a ls a , k t ó r e o m a w ia H . S a m ­s o n o w ic z , Z z a g a d n i e ń h a n d l u g d a ń s k i e g o w X V w . t p . H is t . 1/1956. A n a l iz a k o s z t ó w s p ła w u R o d a n e m C. B i l lo u d , L e s e l d u R h ô n e . L a f e r m d u t i r a g e d e V E m p i r e a u X V l e s . , B u l l . p h i l . e t h is t , ( j u s q u ’a 1715) d u C o m ité d e T r a v a u x h is t o r iq u e s e t s c i e n t i f iq u e s , A n n é e 1950, P a r is 1959, s . 211 ( k o s z t t r a n s p o r t u o b l ic z o n y j e s t t u n a 48% c e n y s p r z e d a ż n e j ) .

105 z la t 1460 - 1506. W A P G d . K s ię g a c ła p a lo w e g o 300, 19, 1 - 3 . P o r . t e ż W . S t e in , S o m m e r f a h r t , s . 205, 225.

106 F . B r u n s , D i e L ü b e c k e r B e r g e n f a h r e r , s . X X X V .

218

nież wskazują na zdecydowane ożywienie w maju i w sierpniu 107. Wydaje się zatem, że aktywność gos­podarcza wzrastała po dowiezieniu transportów z głębi kraju wiosną, jak również po żniwach i nowych zbio­rach. Co za tym idzie analogiczne tendencje w czasie wykazywał zapewne transport lądowy, być może tylko wcześniej w skali roku o parę tygodni w stosunku do morskiego.

Na podstawie itinerariów i sprawozdań kupieckich 108 można obliczyć m. in. tempo poruszania się kupców w rejonie Hanzy. Podróż morska wynosiła przeciętnie ok. 2 - 3 mil morskich na godzinę z tym, że tempo poruszania się statku mogło być wyższe i kształtować się w wysokości 4,5 - 6,8 mil morskich 109. Podróż lądem trwała dłużej. Na podstawie cytowanych sprawozdań można przypuszczać, że na lądzie można było pokonać dziennie ok. 30 - 50 km, czyli ok. 5 km na godzinę.

Dla orientacji zamieszczamy zestawienie odległości dzielących Gdańsk od poszczególnych miejscowości według liczby dni uo. Oczywiście musiały zdarzać się poważne odchylenia od podanych wielkości, tym bar­dziej, że opieramy się tu na pojedynczych, niekiedy

107 O b lic z a n e n a p o d s t a w ie E r b e b u c h d e r S t a d t R e v e l (1383 - 1458) w y d . E u g e n v . N o t t b e k , R e v a l 1892.

ios f . B r u n s , L ü b e c k e r H a n d e l s t r a s s e n ; K . K o p p m a n n , B e r i c h t ü b e r d i e G e s a n d s c h a f t d e s R o s t o c k e r R a t s n o t a r s K o n r a d R ö m e r a n d e n H o c h m e i s t e r K o n r a d v . J u n g i n g e n i m J a h r e 1394, H G b l. 1900, s . 97, 106. E i n e R e i s e r e c h n u n g d e s D e u t s c h e n O r d e n s a u s d e m J a h r e 1303, w y d . K . F o r s t r e u t e r , A . W o lk e n h a u e r , E i n e k a u f m ä n n i s c h e I t i n e r a r r o l l e a u s d e m A n f ä n g e d e s 16. J h . , H G b l. 1908, s . 152, 161 n n . , H . A m m a n , U n t e r s u c h u n g e n z u r W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e d e s O b e r h e i n ­r a u m e s , Z e i t s c h r . f . d ie G e s c h . d . O b e r r h e in s 108, 1960, s . 466.

loe w . V o g e l , G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n S e e s c h i f f a h r t , s . 517; P . H e in s iu s , D a s S c h i f f , s . 166.

HO W A P G d . D o k . 300, D . 7, 11, 13, 14, 16, 17, 18, 71, 77. P o r . P . S a r d e l la , N o u v e l l e s e t s p e c u l a t i o n s à V e n i s e a u d é b u t d u X V I e s . t P a r is 1947, s . 56 n n . A u t o r t e j p r a c y z a j m u j e s ię g łó w n ie w p ły w e m w ia d o m o ś c i n a d z ia ła ln o ś ć g o s p o d a r c z ą W e n e c j i . M a p ę iz o c h r o n ó w — l i n i i łą c z ą c y c h p u n k t y j e d n a k o w o o d le g ł e w c z a s ie z a m ie s z c z a H . S a m ­s o n o w ic z , F o r m y p r a c y , s . 274.

219

przypadkowych wzmiankach. Szczególnie dystanse morskie mogły być przemierzane znacznie wolniej lub znacznie szybciej — zależnie od sprzyjających warun­ków atmosferycznych. Długie dystanse lądowe nato­miast zapewne bardziej zbliżone były do podanych tu przeciętnych obliczonych według itinerariów kupiec­kich. Tak więc liczby te orientują w jakim czasie można było przewieźć towar z Gdańska do poszczegól­nych miast.

Tabel a 20O d le g ło ś c i m ię d z y G d a ń s k ie m a p o s z c z e g ó ln y m i m ie j s c o w o ś c ia m i

l i c z o n e w d n ia c h p o d r ó ż y

I L

iczb

a

1 d

ni

M ia s toR o d z a jt r a n s ­p o r tu L

iczb

a !

dni

i

M ia s toR o d z a jt r a n s ­p o r t u L

iczb

a

dni

■M ia s to

11 G r u d z ią d z , 1. 11 H a m b u r g , m . 27 G e n u a

, K r ó le w ie c m . A n tw e r p ia m .; 2 C h e łm n o , 1. 12 L o n d y n , m . 36 W e n e c ja

W is b y m . 1 B r u g e s m ., 4 R e w e l m .

R o s t o c k , m . 13 P r a g a 1. 40 W e n e c jaP ło c k 1.

I 5 i P o z n a ń , 1. 14 B a ie d e 42 M e d io la n1 L u b e k a , m . B o u r g n e u f m .1 A b o , m .1 F a ls t e r b o m .1 6 K o p e n h a g a m . 17 A n t w e r p ia 1. 57 G e n u a

1 8 W r o c ła w , 1. 20 N o r y m ­ 59 R z y mK o w n o , 1. b e r g a , 1.

i R o s to c k 1. B r u g e s 1.! 9 L u b e k a , 1. 21

K r a k ó w , 1. L iz b o n a m .H a m b u r g m . 23 U lm , 1. 85 N e a p o l

i 10 W iln o , l. A u g s b u r g , 1.E d y n b u r g , m . F r a n k fu r t 1.B e r g e n m .

Í

H u ll m .

¡R o d z a j ; t r a n s - ! p o r tuI

I 1 .

W świetle tego zestawienia wydaje się, że kupcy Gdańska, a więc i innych miast hanzeatyckich, mogli mieć w tym zakresie niezłe rozeznanie w sytuacji, na­

220

wet biorąc pod uwagę zmiany sezonowe w podaży i popycie na wiosnę i na jesieni. Jeśliby za P. Sardel- lą 111 przyjąć, że w nagłej potrzebie wiadomość mogła być przesyłana w czasie mniej więcej o 2/3 krótszym od przeciętnie zużywanego na podróż, to Gdańszczanie mogli mieć wiadomości o sytuacji na rynkach najbar­dziej ich interesujących: z Londynu i Bruges — w cią­gu 4 dni, z Baie — 5 - 6 , ze Skanii — 2 - 3 , Rewia 1 - 2 , Krakowa — 3. Wskazuje to na możliwości szybkiego wykorzystywania sytuacji rynkowej, a jednocześnie na możliwość bliskich powiązań całego obszaru zwa­nego przez nas strefą bałtycką.

n i P . S a r d e l la , N o u v e l l e s e t s p e c u l a t i o n s , s . 56, 158. A u to r z n a ł k i lk a s e t p r z y p a d k ó w , d z ię k i c z e m u j e g o o b l ic z e n ia s ą b a r d z ie j w ia r y ­g o d n e . D o c h o d z i o n d o w n io s k u o 2 - 3 -k r o tn e j m o ż l iw o ś c i p r z y s p ie ­s z e n ia p o d r ó ż y w s t o s u n k u d o c z a s u p r z e c ię t n e g o p r z e b ie g u . T e g o r o d z a ju w n i o s k i s ą n ie m o ż l iw e d o w y p r o w a d z e n ia n a p r z y k ła d z ie G d a ń s k a , g d z ie z n a m y 1 - 4 p r z y p a d k i p o d r ó ż y . Z a p e w n e J e d n a k m o ż l iw e b y ło ta k ż e 3 - k r o t n e p r z y s p ie s z e n ie p o d r ó ż y . H . S a m s o n o w ic z , F o r m y p r a c y , s . 275.

VII. STOPA ŻYCIOWA MIESZCZAŃSTWA

HANZEATYCKIEGO

W rozdziale niniejszym mamy zamiar przeanalizo­wać dochody i wydatki różnych grup społecznych w miastach nadbałtyckich, zdając sobie sprawę, że braki źródłowe pozwolą jedynie na hipotetyczne omó­wienie tego ważnego, a skomplikowanego zagadnienia. Podstawowymi trudnościami są poważne rozpiętości między majątkami mieszczan. Na podstawie analizy testamentów z XV w. można dojść np. do wniosku, że przedstawiciele władz miejskich Gdańska dysponowali majątkiem, za który można było nabyć 7 - 1 0 tys. ha ornej ziemi, pracowników najemnych przeważnie nie stać było na udział w zamieszkałej przez siebie parceli. Ponadto tylko najuboższe grupy ludności utrzymywały się z jednolitej działalności. Przykładem może być przeprowadzona w innym miejscu analiza kariery za­wodowej bogatych mieszczan gdańskich w XV w .1 Po zdobyciu odpowiedniego wykształcenia zawodowego mieszczanin rozpoczynał działalność handlową, a na­stępnie po zdobyciu majątku wycofywał się z handlu, stopniowo przenosząc swoje zainteresowania na tran­sakcje gruntowe, zarówno w mieście, jak i na wsi. Powstaje pytanie czy następne pokolenie to byli już tylko posiadacze ziemscy? Spośród 40 Gdańszczan-

i H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a l e m , s . 69.

222

właścicieli ziemskich, którzy w drugiej połowie XV w. pełnili funkcje we władzach miasta, 32 prowadziło jeszcze daleki handel w niewielkich — poza nielicz­nymi wyjątkami — rozmiarach, 37 występowało w związku z innymi transakcjami kredytow ym i2. Po­dobnie, na 500 nazwisk posiadaczy parcel w Gdańsku tylko ok. 150 nie występowało w księgach celnych lub w materiałach dotyczących operacji lichw iarskich3. Wydaje się więc, że w XV w. każde pokolenie miesz­czan nad Bałtykiem w mniejszym lub większym stop­niu starało się uzupełnić swój majątek handlem. Nie była to jednak działalność prowadzona z jednakowym natężeniem; wobec dużego ryzyka starano się pomna­żać raz zdobyte kapitały innymi drogami. Wkłady handlowe bowiem przy największym ryzyku mogły być najmniejsze i niewątpliwie najszybciej przynosiły zyski. Przy sprzyjających warunkach marynarz, szyper czy czeladnik kupiecki mógł niekiedy w ciągu paru lat działalności polegającej na przewozie niewielkich ilości towaru branego na kredyt dojść do majątku, który umożliwiał mu samodzielne prowadzenie więk­szych transakcji. Rzecz prosta kapitał wkładany po­trzebny do obrotów ziemią musiał być większy. Ten stan rzeczy znamy ze źródeł XV w .4 W XIII/XIV stuleciach obroty mniejszą masą towarową dawały mniejsze zyski, stąd awans społeczny był trudniejszy, stabilność społeczna większa, a pozycja już wzboga­conych rodów w miastach mocniejsza niż u schyłku średniowiecza.

2 W A P G d . 300. 43, 2, 2b , 4b . 196, 197, k s i ę g i ła w n ic z e , L ib r i t e s t i - m o n i a r u m . J . M u h l, D a n z i g e r B ü r g e r a u f d e r D a n z i g e r H ö h e , M itt . d . W e s tp r . G e s c h . 3, 1931; t e n ż e , D a n z i g e r B ü r g e r g e s c h l e c h t e r i n l ä n d ­l i c h e m B e s i t z , Z e i t s c h r . d . W e s tp r . G e s c h . 71, 1934.

3 W A P . G d . 300 .1 2 .6 6 2 r e j e s t r c z y n s z ó w 1479 - 88; 300. 43 .212 — k s ię g a z a s t a w ó w i z a d łu ż e ń 1478 - 1484. 300. 1 9 . 5 . 5a , k s i ę g i c ła p a lo w e g o 1474 - 76 r.

4 Z e s ta w ia j e H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a le m , s . 51, 52.

223

Oczywiście błędem byłoby przyjęcie a priori za­łożenia, że warunki życia we wszystkich miastach nad­bałtyckich ulegały jednokierunkowym zmianom. Bez wątpienia gwałtowny w ciągu XV w. rozwój portów eksportujących zboże szedł w parze ze stagnacją życia gospodarczego ośrodków tradycyjnego handlu. LiteT ratura przedmiotu jest przeważnie zgodna, że złoty wiek dla Lubeki i innych miast wendyjskich przypa­dał na XIII - XIV stulecia 5. Gdańsk szczytowy okres rozwoju przeżywał w XVI w. Nie możemy tu dokład­niej analizować tych różnic. Należy jednak zwrócić uwagę na ich istotę. Zgodnie z ostatnio reprezentowa­nymi poglądami stoimy na stanowisku, że perturbacje gospodarcze XV w. w Europie dotyczyły kryzysu do­chodów posiadaczy ziemskich i wiązały się z rozwo­jem nowych form produkcji i obrotów kredytowych 6. Mieszczaństwo żyjące z handlu podlegało zatem po­dobnym choć nie identycznym wpływom i tendencje dotyczące rozwoju poziomu życia nie były zbyt roz­bieżne. W miastach nadbałtyckich handel decydowało akumulacji majątku, niezależnie od tego czy cho­dziło bezpośrednio o organizatorów wym iany czyo zawody, które pośrednio z niej korzystały. Oczywiś­cie różnice w tendencjach rozwoju majątku rentiera lubeckiego i kupca gdańskiego były duże, ale dotyczyły one jedynie wzajemnych proporcji. W 1400 r. stopa życiowa Lubeczanina była wyższa niż Gdańszczanina, w 150 lat później było odwrotnie. Natomiast jeśli chodzi o ich standard życiowy w stosunku do innych

5 K . F r i t z e , T e n d e n z e n d e r S t a g n a t i o n i n d e r E n t w i c k l u n g d e r H a n s e , s . 520; t e n ż e , A m W e n d e p u n k t ; A . v . B r a n d t , R e c e n t T r e n d s , s . 36; P . D o l l i n g e r , L a H a n s e , s . 85.

e M . M a ło w is t , Z a g a d n i e n i e k r y z y s u f e u d a l i z m u , s . 105, t a m ż e l i t e ­r a tu r a . N a d to : E . K o s m in s k ij , p e u t - o n c o n s i d e r e r l e X I V e e t l e X V e s. c o m m e l ’é p o q u e d e l a d é c a d e n c e d e l ’é c o n o m i e e u r o p é e n n e ? S t u d i in o n o r e d i A . S a p o r i , t . I , M ila n o 1957, s . 569.

224

grup ludności wydaje się, że nie było poważniejszych różnic.

Przy badaniu stopy życiowej mieszczan nadbałtyc­kich należy uwzględnić trzy zjawiska zmieniające po­ważnie dochody i wydatki: zmiany w zabudowie miast od XIII do XV w., wzrost znaczenia pracy najemnej i zmiany trybu życia i pracy u schyłku średniowiecza.

Badania F. Röriga, A. v. Brandta, F. Benninghovena i innych wykazały ścisłą współzależność między pier­wotnym układem przestrzennym miast nadbałtyckich a rozsiedleniem najmożniejszych rodów w m ieście7. W XIII w. place targowe były zamieszkane przez or­ganizatorów międzynarodowej wymiany. Dzięki możli­wości osobistego załatwienia transakcji rynek stał się najważniejszą częścią miasta. Już w ciągu XIII w. w okresie silnego rozwoju flot hanzeatyckich coraz większą rolę zaczęły odgrywać nabrzeża portowe. Na podstawie analizy planów miejskich wydaje się, że istniała duża zbieżność w układzie przestrzennym dużych miast nadbałtyckich, różniąca je dość znacz­nie od miast bardziej wysuniętych na południe, w okre­sie tzw. kolonizacji na prawie niem ieckim 8. (Będzie tu mowa tylko o miastach dużych, odgrywających

7 F . R ö r ig , D e r M a r k t v o n L ü b e c k , L ü b i s c h e F o r s c h u n g e n , L ü b e c k 1921, s . 157 n n .; A . v . B r a n d t , D i e L ü b e c k e r K n o c h e n h a u e r a u f s t ä n d e v o n 1280184 u n d i h r e V o r a u s s e t z u n g , Z e i t s c h r . d . V e r . f . L ü b . G e s c h . 39, 1959, s . 143; F . B e n n in g h o v e n , R i g a s E n t s t e h u n g , s . 68 n n .; K . F r i ­t z e , D i e H a n s e s t a d t S t r a l s u n d , S c h w e r in 1961. P o r . H . P la n i t z , D i e d e u t s c h e S t a d t i m M i t t e l a l t e r ; v o n d e r R ö m e r z e i t b i s z u d e n Z u n f t ­k ä m p f e n , K ö ln -G r a z 1954. O s t a t n io o m a w ia o s ią g n ię c ia l i t e r a t u r y w z a k r e s i e b a d a ń s o c j o t o p o g r a f ic z n y c h T . R o s ła n o w s k i , S t a n i o c e n a b a d a ń h i s t o r y c z n o - o s a d n i c z y c h n a d ś r e d n i o w i e c z e m z a c h o d n i o e u r o ­p e j s k i m , K w . H K M 2/1966, s . 363.

8 P o r . u w a g i n a t e m a t u k ła d u p r z e s t r z e n n e g o m ia s t z a k ła d a n y c hn a w s c h ó d o d Ł a b y T . Z a g r o d z k i, R e g u l a r n y p l a n m i a s t a ś r e d n i o ­w i e c z n e g o a l i m i t a c j a m i e r n i c z a , S tu d ia W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e , t . V ,1962, z . 1, s . 101 i k r y t y k ę T . L a l ik , W s p r a w i e p o w s t a n i a p l a n um i a s t a ś r e d n i o w i e c z n e g o , K w . H K M . 2/1963. N a t e m a t r ó ż n y c h w o b r ę ­b ie j e d n e g o m ia s ta m ia r p a r c e l i : E . K e y s e r , D e r b ü r g e r l i c h e G r u n d ­b e s i t z , s . 25, 60.

15 — P ó ź n e ś r e d n io w ie c z e m ia s t n a d b a ł t y c k ic h 225

wiodącą rolę w kształtowaniu szerokiej wymiany). W o wiele większym stopniu niż w Krakowie, Wro­cławiu, Pradze czy Nowogrodzie życie koncentrowało się na wydłużonych nabrzeżach portowych. Wybrzeże Trawy w Lubece (Hansahafen), wybrzeże Warnawy w Rostocku (Am Strande), wybrzeże Am Langenkanal czy Am Fischmarkt w Strzałowie, Hafenstrasse nad Ryckiem w Gryfii, Długie Wybrzeże w Gdańsku, po­dobne w Elblągu czy Rydze odgrywały rolę co naj­mniej równorzędnych w stosunku do rynku ośrodków gospodarczego życia miejskiego. Układ ulic w miastach portowych również był podobny9. Przez targ biegł główny trakt komunikacyjny, gospodarczo uzupełnia­jący centralny rynek. Taką funkcję spełniała ulica Długa w Gdańsku, czy Breitestrasse w Lubece. Typo­w y był też układ prostopadłych w stosunku do nad­brzeża ulic. Miało to ułatwiać komunikację i przewóz towarów w mieście, a ich zróżnicowanie według grup zawodowych miało ułatwiać nawiązanie potrzebnych kontaktów i kontrolę produkcji. Tak było w Lubece (sieć równoległych Fischer Grube, Becker Grube, Fleischhamer str), w Gdańsku (Ogarna, św. Ducha, Mariacka), w Elblągu, Gryfii i w Rostocku. W ten sposób walor położenia, pierwotnie ograniczony do rynku i portu rozszerzał się na długie nadbrzeża i na sieć prowadzących do nich ulic, które jeszcze w drugiej połowie XIV w. zamieszkiwane były przez poszcze­gólne cechy czy zawody 10. Najmniej atrakcyjne były

» K . K o p p m a n n , D i e S t r a s s e n n a m e n R o s t o c k s , B e i t r ä g e z u r G e ­s c h i c h t e d e r S t a d t R o s t o c k , B d . III . 1901, H . 2, s . 47 n n .; M . H o f f ­m a n n , D i e S t r a s s e n n a m e n , d e r S t a d t L ü b e c k , Z e i t s c h r . d . V e r . f . L ü b . G e s c h . 11, H . 3, 1909; O . F r a n c k e , D i e S t r a l s u n d e n S t r a s s e n n a m e n , H . G b l. 3, 1881; W . S te p h a n , D a n z i g , G r ü n d u n g u n d S t r a s s e n n a m e n , M a r b u r g /L a h n 1954. P o r . p la n y m ia s t t a m r e p r o d u k o w a n e , j a k r ó w ­n ie ż w p r a c y R . D e n c k e r , F i n n l a n d s S t ä d t e , s . 26 n n .; F . B e n n in g ­h o v e n , R i g a s E n t s t e h u n g .

io A . v . B r a n d t , D i e L ü b e c k e r K n o c h e n h a u e r a u f s t ä n d e , s . 176 n n .

226

tereny leżące przy murach czy obwałowaniach, w pier­wszej kolejności narażone na wypadek działań wojen­nych; ich wartość była przeważnie dwukrotnie i więcej niższa niż parcel położonych w centrum u . Ten stan rzeczy utrzymał się dłużej w miastach położonych dalej od wybrzeża, np. w Toruniu, natomiast ostatnie ćwierćwiecze XIV w. i początek XV w. przyniosły duże zmiany w układzie wartości terenów miast nad­morskich. W grę wchodził mianowicie wzrost wartości parcel w związku z rozwojem renty budowlanej i w związku z dalszymi zmianami w życiu gospodar­czym miasta. Rozwój handlu masowego doprowadził do wzrostu znaczenia czy pojawienia się branżowych tar­gów — na drewno, zboże, obok dawniej istniejących, gdzie sprzedawano ryby czy korzenie 12.

Jeszcze w XIV w. terenem pracy zawodowej kupiec- twa hanzeatyckiego w dużym stopniu były pomieszcze­nia komunalne, hale targowe i kościoły 1S. Znaczenie tych ostatnich jako składów kupieckich niewątpliwie zmniejszało się wraz z wykształceniem się począwszy od połowy XV w. formy zabudowy prywatnej. Jak wykazały badania urbanistyczne oraz dzięki odtwo­rzeniu planów zabudowy parceli14 w XV w. typem dominującym w architekturze bogatszych klas miasta od Lubeki do Rewia była wąska długa parcela dwu-

11 T a k n p . w T o r u n iu : H . S a m s o n o w ic z , S t u d i a n a d r e n t ą m i e j s k ą w P r u s a c h w X V w . , Z a p . H is t . 2/1960, s . 42.

12 p . S im s o n , G e s c h i c h t e d e r S t a d t D a n z i g , t . I, 1913, s . 64, 111. P o r . u w a g i n a t e m a t z m ia n p r z e s t r z e n n y c h K o lo n i i . T . R o s ła n o w s k i , K s z t a ł t o w a n i e s i ę ś r e d n i o w i e c z n e g o p a t r y c j a t u K o l o n i i n a t l e r o z w o j u o ś r o d k a m i e j s k i e g o w X I I - X I I I w . , S t u d ia z d z ie j ó w o s a d n ic t w a , t . I II , 1965, s . 10, t a m ż e l i t e r a t u r a .

13 p . J o h a n s e n , K a u f m a n n s k i r c h e r i , s . 313.14 w s z e c h s t r o n n y p r z e g lą d l i t e r a t u r y z o m ó w ie n ie m s y s t e m a t y z u ­

j ą c e j p r a c y M . R e n d s c h m id t a , D a s a l t e E l b i n g e r B ü r g e r h a u s , E lb in g 1933, p r z y n o s i r o z p r a w a M . A r s z y ń s k ie g o , U w a g i n a d s t a n e m i p o ­t r z e b a m i b a d a ń k a m i e n i c m i e s z c z a ń s k i c h w P o l s c e , Z e s z . N a u k . U M K ,Z a b y t k o z n a w s t w o i K o n s e r w a t o r s t w o I , T o r u ń 1966, z w ła s z c z a s . 38 n n . ; E . G ą s io r o w s k i , T o r u ń s k a k a m i e n i c a m i e s z c z a ń s k a , t a m ż e , s . 80.

227

traktowa, rozciągająca się od jednej ulicy do drugiej, przeważnie biegnącej prostopadle do wybrzeża. Cen­tralnym pomieszczeniem była wielka izba zajmująca całą szerokość frontu budynku, służąca jako miejsce pracy — kantor, warsztat, sklep. W głębi mieściła się kuchnia i przylegające do niej małe, niekiedy nieoświet­lone pokoiki sypialne. Za wielką izbą znajdowały się schody prowadzące do niezbędnej piwnicy i na piętro, gdzie niekiedy mieściło się jeszcze parę pokoi. W bo­gatych kamienicach rolę tej izby głównej spełniała wielka sień. Nad I piętrem mieściło się parę pozio­mów strychów. Za domem mieszkalnym i podwórkiem przeważnie znajdowały się zabudowania gospodarcze. Wśród nich główną rolę odgrywały składy i spichrze zwrócone frontem do następnej ulicy.

Taki układ domu był najbardziej przydatny do w y­konywania zawodu kupieckiego. Szczególnie liczne magazyny były niezbędne, umożliwiały bowiem dzia­łalność handlową w nieustabilizowanej gospodarce średniow iecza15. Budowa magazynów i spichrzy tak w celu sporządzania zapasów na wypadek głodu, jak i w celach spekulacji była zjawiskiem stałym w gos­podarce budowlanej miast. Pierwsze miejsce oczywiś­cie zajmowały spichrze zbożowe, w których przecho­wywano najważniejszy towar gospodarki średniowiecz­nej. W samych spichrzach lubeckich luźno stojących— a więc wyłączając magazyny prywatne — prze­chowywano na początku XIV w. ilość zboża dosta­

C. L . T e m m in c k G r o ll , M i d d e l e e u w s e s t e n e n h u i z e n t e u t r e c h t e n h u n r e l a t i e m e t d i e v a n a n d e r e n o o r d w e s t e u r o p e s e s t e d e n , s ’G r a v e n h a g e 1963. P o r . t e ż A . v . B r a n d t , D a s a l t e L ü b e c k e r K a u f m a n n s h a u s i n W i r t - s c h a f t s u n d G e s e l l s c h a f t , L ü b e c k 1964, T ü r m e - M a s t e n - S c h o t e , H . 7, s . 32.

15 H . H . H e n n in g s , D i e L ü b e c k e r K o r n h ä u s e r z u B e g i n n d e s 14 J h s . S t ä d t e w e s e n u n d B ü r g e r t u m , L ü b e c k 1953, s . 313 n n . E . G ą s io r o w s k i, T o r u ń s k a k a m i e n i c a , s . 77 n n .

228

teczną, aby wykarmić w ciągu roku ok. 10 tys. lu d z i16. Oczywiście tak jak w innych miastach były to nie tylko zapasy, ale masa towarowa rzucana na rynek w najbardziej korzystnym dla kupca momencie. Ko­niec XIV i XV w. przyniosły rozbudowę nie tylko składów i magazynów. Wielkie inwestycje dokony­wane były w portach: nabrzeża, żurawie, budowa kanałów i ich pogłębianie, umacnianie. Ponadto za­częto przeznaczać większe sumy na budownictwo mieszkalne i gospodarcze: nawadnianie ogrodów, ka­nalizację, wznoszenie murowanych domów w miejsce drewnianych 17 itp.

Jeśli na planie miasta odtworzymy wysoko ren­towne działki stwierdzimy, że są one zgrupowane w punktach związanych z handlem morskim — koło rynków, na terenach portowych itp .18 oraz w tworzą­cych się nowych dzielnicach zabudowywanych i orga­nizowanych zgodnie z potrzebami czasu.

Rozpatrując oczynszowanie jako funkcję wartości można dostrzec różnice płynące z waloru położenia ziemi. Tak np. wskaźnik przeciętnej opłaty za 1 m2 w Gdańsku na terenach podobnie zabudowanych wa­hał się od 5 do 49 w zależności od usytuowania par­cel 19, przy czym do najbardziej uprzywilejowanych— obok Długiego Targu — należy zaliczyć tereny stoczni i zbudowanej w drugiej połowie XIV w. tzw. dzielnicy świętojańskiej.

16 A . H . H e n n in g s , D i e L ü b e c k e r K o r n h ä u s e r , s . 324.17 р о г . D i e ä l t e s t e n K ä m m e r b ü c h e r d e r S t a d t R e v e l , w y d .

O . G r e if f e n h a g e n , s . 92; H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a l e m , s . 64; В . W a c h o w ia k , P o r t ś r e d n i o w i e c z n e g o S z c z e c i n a , s . 20, 40, 44 n n . P . S im s o n , S e i t w a n n g i b t e s i m D a n z i g e i n e S p e i c h e r i n s e l ? M itt . d . W e s tp r . G e s c h . 10, 1911, s . 50; E . K e y s e r , D i e N e u e M o t t l a u i n D a n ­z i g , M it t . d . W e s tp r . G e s c h . 22, 1923, s . 1. P o r . r a c h u n k i n a u t r z y m a n ie p o r t u w G d a ń s k u W A P . G d . 300. 19. 2a , 5a.

18 H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i e n a d k a p i t a ł e m , s . 55, p o r . p la n .i» T a m ż e , s . 57.

229

Podobnie rzecz się miała w Strzałowie, Rostockui wreszcie w Lubece. Duży rozwój inwestycji nad Bałtykiem w wieku XV zdaje się nie ulegać wątpli­wości, a posiadane materiały mogą posłużyć do obli­czeń wykazujących wzrost wartości niektórych, po­przednio nisko szacowanych, działek w Gdańsku czy Lubece o 25% w ciągu trzech lat. Stopa czynszu kształ­towała się w tych miastach (podobnie jak w małych: Pucku, Malborku, Grudziądzu, Chełmnie, Sztumiei Chojnicach) przeciętnie na 8,3%, przy czym zwraca uwagę ponad 30-krotnie wyższa przeciętnie wartość parceli w Gdańsku — największym mieście Prus, w po­równaniu z Puckiem — jednym z mniejszych portów.

Rozwój spekulacji i operacji gruntowych wiązał się z rozwojem kredytu, rzadko kiedy płacono gotówką więcej niż 30% należności. Na uwagę zasługuje fakt występowania nowożytnej hipoteki. Same zastawy hi­poteczne wynosiły w Gdańsku w 1477 r. ok. 5% wszyst­kich transakcji zastawnych. W różnych formach operacji kredytowych na plan pierwszy wysuwa się rozpowszechnione w dużych miastach pruskich tzw. kupno renty (Rentenkauf), tzn. zaciąganie długu pod zastaw sum trzymanych na hipotece. Nowy dług związany był z wyższą stopą procentową (ok. 12,5% )20.

Reasumując możemy powiedzieć, że zmiany w wa­runkach życia miast nadbałtyckich pociągnęły za sobą zmianę wartości terenów peryferyjnych21. Zjawisko

20 H . S a m s o n o w ic z , S t u d i a n a d r e n t ą m i e j s k ą , s . 52. N a te m a t o b r o t ó w z ie m ią p o r . d a n e z a w a r t e w E r b e b u c h d e r S t a d t R e v e l , s . 320. D a s ä l t e s t e K i e l e r E r b e b u c h , w y d . C h . R e u te r , s . X X V I n .

21 A n a l iz a w y d a n e j p r z e z G . G a ls t e r a t a b l ic y w o s k o w e j z K o p e n ­h a g i — E i n D a n z i g e r W a c h s t a f e l z i n g s b u c h a u s d e m 15. J h . , Z e i t s c h r . f . O s t f o r s c h u n g 8, 1959, s . 231 - 259, p r z e d m . E . K e y s e r , z la t 1396 - 1440 w y m ie n ia m . in . t e r m in p ła t n o ś c i c z y n s z u : n a W ie U c a n o c , n a ś w . M i­c h a ła , ś w . J a n a lu b ś w . M a r c in a . T e n o s t a t n i t e r m in b y ł s t o s o w a n y w d z ie ln ic y ś w . J a n a p o w s t a łe j w o k r e s ie b e z p o ś r e d n io p o p r z e d z a ­ją c y m s p i s a n ie t a b lic . N a ś w . M ic h a ła p ła c o n o z n a j s t a r s z y c h c z ę ś c i

230

to, rozpatrywane jedynie na płaszczyźnie renty m iej­skiej mogłoby jednak wydawać się niezupełnie zro­zumiałe. Zmiany dotyczyły bowiem przede wszystkim stosunków społecznych, wzrostu znaczenia nowych przedsiębiorców-finansistów działających u schyłku średniowiecza.

Rozwój ośrodków miejskich w okresie wielkich zmian ogólnoeuropejskich sprzyjał rodzeniu się no­wych form pracy opartych na wolnym najmie. Zbada­nie tego zjawiska nie jest tu sprawą prostą. Pomijając już ubóstwo źródeł stwierdzić należy, że dla omawianej epoki wolny najem nie jest jeszcze zjawiskiem maso­wym. Czynniki pozaekonomiczne, związane z ustrojem feudalnym, z ówczesną strukturą polityczną kraju wpływ ały niekiedy w sposób bardzo istotny na sto­sunki gospodarcze. Gwałtowny rozwój pracy pań­szczyźnianej na wsi i system cechowy w miastach ograniczały możliwości stosowania wolnego najmu, który w ten sposób stawał się w pewnym sensie mar­ginalną formą zatrudnienia 2Z. Niestety była to jedyna forma zarobków wymiernych dla dzisiejszego histo­ryka i to częściowo tylko, biorąc pod uwagę liczne napiwki, wynagrodzenia w naturze i usługi domowe, które nie były określone cenami rynkowymi. Rzecz prosta dochody posiadaczy ziemi, kupców, majstrów w cechach rzemieślniczych nie mogą być w pełni zba­dane. Można to zrobić w stosunku do pracowników zatrudnionych na zasadzie wolnego najmu. Według ułamkowych danych z XIV - XVI w. w powiększają­cych się w dość szybkim tempie budżetach miejskich,

m ia s t a — z u l. D łu g ie j . P r z e c i ę t n a o p ła ta s k ła d a n a z u l ic n a ś w . M i­ch a ła . w y n o s i ła 41 s c . , z u l i c n a św 1. M a r c in a 27 s c . W 50 la t p ó ź n ie j o p ła t y m n ie j w ię c e j w y r ó w n a ł y s ię . W A P . G d . 300. 12. 663. P o r . H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a l e m , p la n .

22 p o r . o s t a t n io n a t e n t e m a t W . K u la , P r o b l e m y i m e t o d y , s . 252, 293, 533, t a m ż e l i t e r a t u r a .

231

rósł zdecydowanie odsetek przeznaczony na opłacenie pracowników najemnych. Można obliczyć w przybli­żeniu, że na terenie miast hanzeatyckich budżety wzrosły przeciętnie o ponad 50% w ciągu XV w.i o ok. 130% w ciągu pierwszych sześćdziesięciu lat XVI w .23 W latach wojen powyżej 50% wydatków przeznaczanych było na wojsko, przy czym w XIV -- XVI w. zasadniczą rolę odgrywał tu koszt najmu zaciężnych.

W literaturze przedmiotu znane jest również najmo­wanie artystów, wysoko kwalifikowanych rzemieślni­ków, robotników, posłańców itp. 24 Wielkościami po­równywalnymi będą tu wydatki ponoszone przez gminy miejskie na najem pracowników przedsiębiorstw miejskich 25, z których ważnym i stale, przez okrągły rok działającym, nawet w miastach niewielkich, był urząd budowlany. W Gryfii płace pracowników urzę­dów miejskich w latach 1375- 1409 pochłaniały 30% wydatków miasta, z czego 22% stanowiły płace ro­botników, 7% płace pracowników kancelarii i ok. 1% usługi zamawiane u rzemieślników cechowych. Koszty materiałów budowlanych i surowców wynosiły za­ledwie 17% wydatków urzędu budowlanego. Podobne

23 w. S t ie d a , S t ä d t i s c h e F i n a n z e n i m M i t t e l a l t e r , J a h r b . f . N a t io n a l - o e c o n o m ie 1899, t . 72, s . 11 n n . K ä m m e r e i r e c h n u n g e n d e r S t a d t H a m b u r g , w y d . K . K o p p m a n , t . II, s . V II , H a m b u r g 1867; R . R e in e k e , D i e a l t e r H a m b u r g e r S t a d t s c h u l d d e r H a n s e z e i t , G e d ä c h t n i s s c h r i f t f ü r F r i t z R ö r i g , L ü b e c k 1963, ta b . 4, 5.

24 G . E s p in a s , L e s f i n a n c e s d e l a c o m m u n e d e D o u a i d e s o r i g i n e s a u X V e s . , P a r is 1902; H . V o n W e r v e c k e , D e G e n t s c h e S t a d t s f i n a n c i e n i n d i e M i d d e l e e u w e m , B r u x e l l e s 1934, M é m . A c a d . t . X X X I V . G . d e s M a r e z , E . d e S a g h e r , C o m p t e s d e la v i l l e d ’Y p r e s d e 1267 à 1329, B r u x e l le s 1909 - 1913, v o l . 2; C. B e r n a r d , L e c o m p t e m e n s u e l d e la v i l l e B r u x e l l e s d ’o c t o b r e 1405 e t l a c o n s t r u c t i o n d e l ’a i l e o r i e n t a l e d e l ’H o t e l d e V i l l e , C a h ie r s B r u x e l lo i s IV 3 - 4, 1950, K s ię g a T h e u d e n - k u s a , w y d . L . K o c z y , T o r u ń 1937; A . C z a c h a r o w s k i , K s ię g a ż o łd u w o k r e s ie w o j n y 1 3 - le tn ie j — w d r u k u .

25 U r z ę d y n a j m u j ą c e p r a c o w n ik ó w n a p o t r z e b y m ia s t a w y l ic z a R . P i s k o r s k a , O r g a n i z a c j a w ł a d z i k a n c e l a r i i m i a s t a T o r u n i a d o 1793 r . , T o r u ń 1956, s . 13.

232

proporcje spotkać możemy w ciągu XIV w. w Rewlu, gdzie płace osobowe wynosiły ok. 74% wydatków, a koszty materiałowe zaledwie 25% 26, oraz w Gdań­sku. W tym ostatnim mieście płace wynosiły 29,2% wszystkich wydatków miasta w XV w. nie licząc kosztów podróży 27. Wreszcie drobiazgowe zestawienie rachunków za budowę kościoła św. Jana w Toruniu wskazuje, że 58% wydatków szło na robociznę a 42% na m ateriały28. Proporcje te w ciągu XV i XVI w. zmieniały się. W tabeli 21 zestawiamy wydatki na najem w pobliskim Prusom Poznaniu29.

Tabel a 21W y d a tk i m ia s ta P o z n a n ia n a n a je m w la t a c h 1501 - 1547

(w p r o c e n t a c h )

K ie r u n e k w y d a t k ó wL a ta

1501 - 2 1541 - 7

A d m in is t r a c j a m ie j s k a 3,2 8,5U s łu g i i n a je m 18,9 19,4M a t e r ia ły b u d o w la n e 26,9 24,1

Na podstawie tych wszystkich danych można by stwierdzić co następuje: w XV - XVI w. wydatki na najemników wynosiły ok. 30% wydatków miasta, przy czym istniała tendencja zwyżkowa szczególnie w za­

26 N a p o d s t a w ie G . F e n g le r , U n t e r s u c h u n g e n in d e n E i n n a h m e n u n d A u s g a b e n d e r S t a d t G r e i f s w a l d , G r e if s w a ld 1936, s . 83, 93, 99, 115 o r a z D i e ä l t e s t e n K ä m m e r e i b ü c h e r d e r S t a d t R e v e l , 1363 - 1374, w y d . O . G r e if f e n h a g e n , R e v e l 1927, s . 64 - 65. W a r to z w r ó c ić u w a g ę , ż e w B r u g e s w X IV w . s y t u a c j a k s z t a ł t o w a ła s i ę w s p o s ó b z b l iż o n y , p r z y c z y m m a t e r ia ły b u d o w la n e w y n o s i ł y p o w y ż e j 3e/o w y d a t k ó w m ie j s k ic h , p ła c e r z e m ie ś ln ik ó w 5 - 8°/o. R . d e R o o v e r , L e s c o m p t e s c o m m u n a u x d e l a v i l l e d e B r u g e s , R e f e r a t n a k o n f e r e n c j i ,» F in a n c e s u r b a in e s a u M o y e n A g e ” . B la n k e n b e r g e 1962, t a b . I i II.

27 M . F o l t z , G e s c h i c h t e d e s D a n z i g e r S t a d t h a u s h a l t s , s . 30.28 W A P T o r . X V I I . 1.29 J . K ą d z io łk a , F i n a n s e m i a s t a P o z n a n i a 1501 - 1648, P o z n a ń 1960,

s . 144, t a b . 47 i 50a.

233

kresie płac administracji miejskiej 30, które przewyż­szały wydatki na produkty zakupywane przez gminę celem prowadzenia gospodarki budowlanej. Oczywiście oparcie dochodów pracownika na określonym uposa­żeniu zmieniało jego sytuację życiową. Rozpatrzmy jakie warunki najmu istniały w produkcji rzemieślni­czej. Ostatnie prace M. Boguckiej czy K. F. Olechno- w itza 31 pozwalają na stwierdzenie, że w miastach nadbałtyckich XV - XVI w. rozwój handlu prowadził do zaangażowania w przemysłowej działalności usłu­gowej znacznej liczby rzemieślników cechowych. Na­leży tu zgodzić się ze zdaniem M. Boguckiej, że w XIVi XV w. rzemiosło rozwijało się głównie w cechach, ale już wówczas miasta — co stwierdzić można na podstawie zachowanych rachunków Torunia32 — za­pewniały pracę tak pracownikom cechowym, jak i ro­botnikom wolno najmowanym spoza cechu. Z analizy rachunków miejskich wynika, że można mówić o tro­jakim systemie płac stosowanych od końca XIV w. w stosunku do ludności bezpośrednio związanej z gmi­ną miejską. Wysoko kwalifikowani mistrzowie, straż­nicy miejscy dróg, mostów i składów, rewidenci celni, płatni byli ryczałtem. Tak np. mistrz budowlany w Toruniu przez całą pierwszą połowę XV w. — otrzy­mywał za nadzór 7,5 szylingów, w trzydziestych latach XVI w. — 15 szylingów. Strażnik mostowy w XV w.

30 т о o s t a t n i e s p o s t r z e ż e n ie p o t w ie r d z o n e j e s t p r z e z p o t r o j e n ie p r z y n a j m n ie j w X V i X V I w . l i c z b y u r z ę d n ik ó w i f u n k c j o n a r iu s z y p o r to w e j k o m o r y c e ln e j w G d a ń s k u . P o n a d t o w r. 1467 p ła c e w y n o s i ł y 48°/o w y d a t k ó w k o m o r y , w 1580 r. ju ż 59°/o, W A P G d . 300. 19. 5a i 60.

ai M . B o g u c k a , G d a ń s k i e r z e m i o s ł o t e k s t y l n e o d X I V d o p o ł o w y X V I I w . , W r o c ła w 1956; t e j ż e , G d a ń s k j a k o o ś r o d e k p r o d u k c y j n y , s . 301. W o b u p r a c a c h z a w a r ta j e s t o b s z e r n a l i t e r a t u r a p r z e d m io tu . K . F . O le c h n o w it z , D e r S c h i f f b a u d e r H a n s i s c h e n S p ä t z e i t , W e im a r I960; W . F r a n z , D a s K ö n i g s b e r g e r K u n s t g e w e r b e z u r O r d e n z e i t , A lt - p r e u s s . F o r s c h . 17, 1940.

32 W A P . T o r . X V I 20, r a c h u n k i u r z ę d u b u d o w la n e g o .

234

otrzymywał 1,7 szylinga, od 1500 r. przez kilkadziesiąt lat po 3,3 szylinga. Podniesienie stawki nastąpiło raz w osiemdziesiątych latach XV w. i wynosiło ok. 100%. W zasadzie mistrz rzemieślniczy — w momencie usta­lania jego płacy tygodniowej na początku XV w. — pobierać miał 2-krotne uposażenie czeladnika. W końcuXVI w. płace czeladników w Gdańsku wynosiły jed­nak już 77 - 91% uposażenia mistrzowskiego, na po­czątku XVII w Lubece — 72 - 85% 33. Drugim sto­sowanym w miastach pruskich systemem płac był system akordowy. Miasto zawierało umowę z przedsię­biorcą, który zobowiązywał się dostarczyć wapno, ce­głę lub środki transportu. Furmani dysponujący włas­nymi wozami i zaprzęgami, wynagradzani byli od ilości dowiezionej cegły (mierzonej w tys. sztuk) lub innego towaru. Między rokiem 1413 a latami trzy­dziestymi XV w. w Toruniu wynagrodzenie ich (z 3 szkojców za 1 tys.) wzrosło o 116%; w pierwszych latach XVI w. było ponad 8-krotnie wyższe niż w y­nagrodzenie z lat trzydziestych poprzedniego wieku. Zapewne możliwości uzyskiwania niewspółmiernie w y­sokich zarobków w stosunku do innych grup najem­ników, prowadziły już w XVII w. do wydawania nad Bałtykiem zakazów pracy na akord, których jednak w Prusach w XV i XVI w. nie spotykamy 34. Do umów akordowych należały również umowy z marynarzami, których wynagradzano w trzech ratach podczas jedne­go frachtu 35.

3.3 м . B o g u c k a , G d a ń s k j a k o o ś r o d e k p r o d u k c y j n y , s . 125, 128 d a n e 1584; K . F . O le c h n o w it z , D e r S c h i f f b a u d e r H a n s i s c h e n S p ä t ­z e i t , s . 124, d a n e 1621 г.

w к . F . O le c h n o w itz , D e r S c h i f f b a u , s . 120; S t . H e r b s t , T o r u ń s k i e c e c h y r z e m i e ś l n i c z e , s . 88, 98, 119 n n ., g d z ie s tw ie r d z a w y s t ę p o w a n ie p r a c y a k o r d o w e j w c e c h a c h j e s z c z e w X V I I w .

35 E . C ie ś la k , P o ł o ż e n i e p r a w n e m a r y n a r z y w w i e k u X I V i X V w ś w i e t l e u c h w a ł z w i ą z k u h a n z e a t y c k i e g o , Z a p . T o w . N a u k . w T o ­r u n iu , t . 16, 1956, s . 134.

235

Trzecim wreszcie rodzajem najmu była dniówka. Dotyczy to z zasady robotników i czeladników naj­mowanych na krótki termin. Tylko nieliczni czelad­nicy stale współpracujący z ryczałtowo wynagradza­nymi mistrzami byli zatrudniani przez rok lub dłużej. Z robotnikami i czeladnikami — łącznie powyżej 66% zatrudnionych — zawierano umowę bądź na określo­ną pracę, bądź na jeden sezon — letni czy zimowy. Zdarzały się przypadki zmiany stawki w ciągu jedne­go sezonu budowlanego, zbyt jednak rzadkie, by na ich podstawie można było cokolwiek wywnioskować. Najkrótsze najmy dotyczyły furmanów, których nie­kiedy — w Gdańsku — wynagradzano za 1 - 2 doby przepracowane z własnym zaprzęgiem 36.

Wszyscy pracownicy: ryczałtowi, akordowi i dniów­kowi płatni byli tygodniowo, w zasadzie w soboty, choć zdarzały się i inne stałe dnie w yp ła t37. Płace ty­godniowe rzecz prosta nie sprzyjały odkładaniu więk­szych sum z przeznaczeniem na wkłady dochodowe. Możliwości takie mieli natomiast czeladnicy kupieccy, kramarze i marynarze. Ta pierwsza grupa, podobnie jak i czeladnicy cechowi, miała coraz bardziej ogra­niczone możliwości uzyskania awansu na pełnopraw­nych przedsiębiorców -— handlowych czy rzemieślni­czych. Problem zamykania się cechów rzemieślniczych był już niejednokrotnie wyczerpująco naświetlany w literaturze przedm iotu38. Czeladnicy kupieccy teo­retycznie mieli większe możliwości awansu na stano­

зв W A P G d . 300. 2. 179, 1468 r. 0,5 g r z y w n y za d o b ą p r a c y p a r ą k o n i .

37 N p . w 1500 r. w p o n ie d z ia łk i W A P T o r . X V I 20. P o r . c o n a t e m a t c o t y g o d n io w e g o w a c h lo n u c z e la d n ik ó w c e c h o w y c h p is z e S t . H e r b s t , T o r u ń s k i e c e c h y r z e m i e ś l n i c z e , s . 23.

38 p o r . c y t . p r a c e M . B o g u c k ie j . M . M a ło w is t , W s p r a w i e b a d a ń n a d h i s t o r i ą r z e m i o s ł a m i e j s k i e g o w ś r e d n i o w i e c z n e j P o l s c e , R D S G 1951; A . M ą c z a k , S u k i e n n i c t w o w i e l k o p o l s k i e X V - X V I I w . , W a r­s z a w a 1955.

236

wiska samodzielnych przedsiębiorców, ale praktycznie udawało się to nie często i raczej tylko synom kupiec­kim. Przepisy prawa lubeckiego bardzo wyraźnie okre­ślają ich pozycję całkowicie uzależnioną od pryncy- pałów 39. Ponadto czeladnicy, zatrudnieni głównie przy transporcie towarów, nie zawsze mogli zebrać odpo­wiedni kapitał zakładowy, by awansować na wielkich kupców, choć i takie przypadki się zdarzały 40.

Zagadnieniem wiążącym się ściśle z problemami pracy i płacy, są zmiany trybu życia mieszczaństwa pruskiego w XV w. W grę wchodzą tu m. in. następu­jące kwestie: po pierwsze — jak kształtował się rytm pracy w ciągu dnia roboczego, po drugie — jak kształ­towało się życie miasta w zależności od pór roku. Pierwsze zagadnienie, trudne do rozwiązania, można chyba zasygnalizować biorąc pod uwagę rozwój w cią­gu XVI w. instytucji kulturalno-rozrywkowych, takich jak Dwór Artusa, gospody itp., których czas wyko­rzystywania wiązać raczej należy z godzinami wieczor­nymi. Stawiamy tu tezę roboczą, że w XVI w. rozwój życia społecznego wskazuje na wydłużenie działalności mieszczaństwa wieczorem, co z kolei uzależnione być musiało od polepszenia jakości oświetlenia. Tak rytm pracy dziennej, jak i rytm życia w skali rocznej można scharakteryzować opierając się na danych dotyczących płac i wahań ich w różnych sezonach.

W sezonie zimowym (paździęrnik-marzec) płace były niższe, kształtowały się w granicach ok. 70 - 90% wysokości płac okresu letniego (marzec-październik, tj. od Wielkanocy, najczęściej do św. Michała) 41. Różnice

39 P o r . K . F . B e u g , D i e H a n d l u n g s g e h ä l f e n d e s h a n s i s c h e n K a u f - r n a n n s , S t r a ls u n d 1907, s . 22, 60 n n .

40 W A P G d . 300. 43. 2b s . 512, 1472, b y ły c z e la d n ik w c h o d z i r ó w n o ­r z ę d n ie w s p ó łk ę o k r ę t o w ą .

41 K . F . O le c h n o w it z , D e r S c h i f f b a u , s . 123 - 125, w y r ó ż n ia d la L u b e k i 3 o k r e s y ( t r z e c i m ię d z y P o p ie lc e m i W ie lk a n o c ą ) ; M . B o ­

237

W y d a t k i u r z ę d u b u d o w la n e g o w s k a l i m ie s i ę c z n e j w s t o s u n k u( w y s o k o ś ć b e z w z g lę d n a )

M ie s ią c

R o k III IV V 1 V I V II V III

w y s .° /o

w y s . •/. w y s . % w y s . j1

V. !w y s . °/o 1w y s . : 0/lo

1414 24,6 6,6 40,0 10,0 13,0 3,2 6,8 1,6 116,2 29,0 110,2 25,01432 7 6,6 7,5 7,2 6 5,7 6,5 6,2 5 4,9 4 3,91445 74 11,9 140 21,5 80 12,1 117 17,5 121 18,5 124 19,01460 18 3,1 20 3,4 58 9,8 90 15,2 69 11,6 85 14,31495 19 5,6 28 8,4 50 14,5 42 12,1 22 6,5 24 6,91500 250 10,8 320 14Д 375 16,6 380 16,81533 215 8,9 365 11,8 400 13,0 360 11,7 300 9,7 370 12,0

w płacach sezonowych związane z różną długością dnia roboczego były już wielokrotnie omawiane w li­teraturze 42. W miastach nadbałtyckich rzemieślnicy budowlani pracowali 13 - 14 godzin w lecie, 9 - 1 1 zimą, wliczając w to 3 przerwy na posiłek (łącznie2 godziny). Jeśli chodzi o miasta pruskie możliwości nabywcze ludności mimo zmniejszenia zarobków w okresie zimowym nie malały. Działo się tak dlatego, że w lutym-marcu następowała sezonowa zwyżka cen mająca swoje odbicie również w oficjalnych taksach 43, dochodząca do ok. 120% wysokości cen w porównaniu

g u c k a , G d a ń s k j a k o o ś r o d e k p r o d u k c y j n y , s . 243, 347; B . G e r e m e k , N a j e m n a s i t a r o b o c z a w r z e m i o ś l e P a r y ż a X I I I - X V . w . , W a r s z a w a 1962, s . 119; G . D e s M a r e z , L ' o r g a n i s a t i o n d u t r a v a i l à B r u x e l l e s a u X V e s . , B r u x e l l e s 1904, s . 242.

42 в. G e r e m e k , N a j e m n a s i la r o b o c z a , s . 119; E . H a m ilt o n , M o n e y , s .45; E . H . P h e lp s B r o w n , S h e i la V . H o p k in s , S e v e n C e n t u r i e s , s . 1; C. V e r l in d e n J . C r a e y b e c k x , E . S c h o l l i e r s , M o u v e m e n t s d e s p r i x e t d e s s a l a i r e s e n B e l g i q u e a u X V I e s . , A n n a le s E S C 1955, s . 195; E. S c h o l l i e r s , D e l e v e n s t a n d a a r d i n d e X V e e n X V I e e u w t e A n t ­w e r p e n , A n t w e r p e n 1960, s . 88. P o r . n a t e m a t f lu k t u a c j i c e n s e z o n o ­w y c h u w a g i E . L a b r o u s s e , E s q u i s s e d e m o u v e m e n t d e s p r i x e t d e s r e v e n u s e n F r a n c e a u X V I I I e s . , P a r is 1933.

43 p o r . M . B o g u c k a , Z z a g a d n i e ń s p e k u l a c j i i n a d u ż y ć w h a n d l u ż y w n o ś c i ą w G d a ń s k u w X V - X V I I w . , Z a p is k i H is t , n r 1/1962, s . 12.

238

d o s u m y w y d a t k ó w r o c z n y c h w la t a c h 1414 -1 5 3 3 w g r z y w n a c h )

T a b e l a 22

M ie s ią c

I X X I X II II

w y s . °/0 w y s . e/o w y s . 7 o w y s . 0/0 w y s . 0/0 w y s . °/o w y s . °/o

33 8,2 33 8,2 12,8 3,2 20,6 5,0 402 10019 18,0 19 18,1 20 19,0 8 7,5 3 2,9 105 100

656 10080 13,4 73 12,6 60 10,0 36 6,0 6,0 1,0 595 10031 9,0 48 12,1 29 8,5 22 6,5 28 8,4 5 1,5 348 100

410 18,2 150 6,3 160 6,8 240 10,4 2285 100300 9,7 280 9,0 160 5,0 110 3,4 180 5,9 3040 100

przy znacznie dłuższej dziennej pracy najemnika — z okresem poprzedzającym przednówek. Stan ten — trwał od sierpnia-września, tak że mniej więcej pokry­wał się z okresem podwyżki płacy. Oczywiście w okre­sie zimowym dochodziły jeszcze wydatki na opał, ciepłe ubranie, czy bardziej kaloryczne pożywienie, ale w zasadzie nie wydaje się by poziom życia w tych dwu okresach uległ zasadniczej zmianie. Natomiast można zaobserwować inne ciekawe zjawisko. Jeśli w pierwszej połowie XV w. rozpiętość płac sezonowych w Toruniu oznaczymy jak 100:160, to w pierwszej połowie XVI w. spadnie ona do proporcji przeciętnie 100:126. Świad­czyć by to mogło, że wraz ze wzrostem jakości zaopat­rzenia i zabezpieczenia na wypadek nieurodzaju, głodu itp. wzrastała i stabilizacja życia wyrażająca się w mniejszym zróżnicowaniu sezonowych płac. Posta­rajmy się sprawdzić to przypuszczenie. Wydatki urzę­du budowlanego44 są niewątpliwie odbiciem inten­sywności prac prowadzonych w różnych porach roku, a tym samym ożywienia rynku pracy. Prześledzenie

« W A P T o r . X V I , 6, 9, 19, 20.

239

rytmu zmian dokonujących się w tej dziedzinie życia gospodarczego doprowadza do interesujących spostrze­żeń dotyczących kierunku rozwoju miasta XV i XVI w.

Jak wynika z powyższych zestawień w ciągu półtora wieku nastąpiło pewne wyrównanie rytmu życia w skali rocznej. Linia obrazująca inwestycje budowla­ne w pierwszej połowie XVI w. przechodzi równieji spokojniej niż analogiczna linia w pierwszej połowie XV w. (por. wykres 2). Zapewne u progu czasów no-

W skaźn ik

2. Wydatki w skali miesięcznej w stosunku do sumy wydatkówrocznych

wożytnych nastąpiło większe unormowanie i lepsze przystosowanie się do zmian klimatycznych, możli­wość lepszego zaopatrzenia i — co chyba najważniej­sze — bardziej ustabilizowany rynek pracy, pozwala­jący na regularniejszą działalność miasta. Jeśli stosunek wydatków zimowych do wydatków letnich w pierwszej

240

połowie XV w. oznaczymy jak 100:276 to w tym samym czasie w następnym stuleciu kształtować się będzie jak 100:227. Ścisłe uzależnienie wydatków miasta od cyklu gospodarczego związanego z handlem zbożowym wi­doczne jest zarówno w XV, jak i w XVI w.; potwier­dza to również analiza wydatków i dochodów karczem toruńskich w XV w. 45 (por. wykres 3).

W ysokośćd o ch o d um ie s ię c zn e g o

3. Spożycie piwa na podstawie wysokości dochodu w skali miesięcznej w stosunku do rocznego dochodu oznaczonego

przez ’ 100

Powstaje obecnie pytanie, w jaki sposób przemiany,o których była mowa wiązały się z drogami cyrkulacji kapitału. Niestety, zbyt mała i zbyt hipotetyczna by­łaby podstawa źródłowa służąca do wyciągania wnios­ków dla XIII w., dlatego musimy ograniczyć nasze zainteresowania do dwóch ostatnich stuleci średnio­

45 W A P T o r . X V I , 11.

16 — P ó ź n e ś r e d n io w ie c z e m ia s t n a d b a ł t y c k ic h 241

wiecza. Sygnalizowaliśmy już konieczność dokonania analizy czystego zysku w oparciu o zachowane testa­menty mieszczan gdańskich z XV w .46 Traktując uzyska-ne podówczas wyniki jako bardzo niedoskonały punkt wyjścia, spróbujmy posunąć się nieco dalej w naszych dociekaniach, zdając sobie w pełni sprawę z hipotetyczności i kruchości wniosków 47. Jak dzielony był zysk mieszczanina? Na ten temat wypowiadali się liczni badacze. K. Marks podkreślił zasadnicze znacze­nie dla rozwoju społeczno-gospodarczego proporcji między tezauryzacją a konsumpcją, handlem i lichwą oraz przem ysłem 48. W. Sombart, a za nim Kötschke zwracali uwagę na specyficzny dla feudalizmu podział na tezauryzację i powrót kapitału do obiegu, na zna­czenie wycofywania pieniędzy. Potwierdził to A. Sa­pori badając kupiectwo włoskie XII w . 49 Niektórzy badacze, jak G. Luzzato, G. Espinas, E. Scholliers, M. Bogucka, którzy zajmowali się tym zagadnieniem, dzielili wydatki mieszczańskie bardziej szczegółowo, wyodrębniając sumy przeznaczone na produkcję, żyw­ność, mieszkanie, odzież itp .50 Nie wdając się w tak dokładny rozbiór wydatków ograniczymy się do trzech kierunków, najłatwiej uchwytnych w źródłach, a je­dnocześnie istotnych dla zrozumienia mechanizmu działania pieniądza w mieście średniowiecznym. Nie ulega wątpliwości w świetle dotychczasowych badań,

46 H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a ł e m , s . 90 n n .47 P o r . r e c e n z j ę J . W o j t o w ic z a w R D S G 1962.4H к . M a r k s , K a p i t a ł , t . I , W a r s z a w a 1951, s . 810.49 w . S o m b a r t , D e r M o d e r n e K a p i t a l i s m u s , L e ip z ig 1902; R . K ö ts c h ­

k e , D e u t s c h e W i r t s c h a f t s g e s c h i c h t e , L e ip z ig 1908; A . S a p o r i , S t u d i d i s t o r i a e c o n o m i c a m e d i e v a l e , F ir e n z e 1946, s . 75.

so G . L u z z a to , L e s N o b l e s s e s . L e s a c t i v i t é s é c o n o m i q u e s d u P a t r i - c i a t V e n i t i e n ( X - X V ) , A n n a le s d ’h is t . é c o n . e t s p c . IX , 1937. G . E s p i­n a s , L e s o r i g i n e s d u C a p i t a l i s m e . I. S i i r e J e h a n n B a i n e b r o k e , P a t r i c i e n e t d r a p i e r d o u a i s i e n (? — 1286 e n v . ) , L i l le 1933; E . S c h o l l i e r s , D e l e v e n s ­s t a n d a a r d in d e X V e e n X V I e e e u w . t e A n t w e r p e n , A n tw e r p e n 1960; M . B o g u c k a , G d a ń s k j a k o o ś r o d e k p r o d u k c y j n y , W a r s z a w a 1962.

242

że znaczna część kapitałów była wycofywana z obiegu. Każde zestawienie majątkowe: inwentarz, testament, spis masy upadłościowej zawiera wyliczenie dużej ilości klejnotów, biżuterii, sztabek i monet ze złotai srebra. Stosowanie tej najpewniejszej podówczas for­my zabezpieczenia majątku 51 wpływało na zmniejsze­nie ilości pieniędzy w obiegu. Z góry trzeba się zastrzec, że nie w sposób ostateczny. W przypadku trudności fi­nansowych spieniężano kosztowności, co zdarzało się dość często; duże zasoby klejnotów czy biżuterii uła­twiały znalezienie potrzebnego kredytu. Tak czy ina­czej chowanie kosztowności czy pieniędzy niewątpliwie ograniczało wymianę.

Pieniądze, które wracały do obiegu można podzielić na dwie grupy, częściowo były one przeznaczone na szeroko pojętą konsumpcję, częściowo przeznaczone były na nowe transakcje i stanowiły wkłady docho­dowe. Pod tymi ostatnimi rozumiemy tak kapitał stały, jak i zmienny, pożyczki, inwestycje budowlane, wkłady w operacje handlowe, zakup ziemi itp. Wydatki pierw­szej grupy obejmowały poza mieszkaniem, żywnościąi odpowiednim dla stanu ubraniem, również sumy przeznaczone na liczne akty dewocyjne, przede wszyst­kim jałmużnę, a więc to wszystko co składało się na odpowiedni standard życia. Jeśli chodzi o fundacje kościelne — przeznaczano na nie zrfaczne sumy, wzno­sząc nowe kaplice i ołtarze 52.' na co jednak — do czego jeszcze wrócimy niżej — przeznaczano w testamentach głównie kosztowności. Zaklasyfikowanie poszczegól­nych pozycji majątkowych do poszczególnych działów nastręcza poważne trudności; tym bardziej że granice

51 H . S a m s o n o w ic z , B a d a n i a n a d k a p i t a l e m , s . 91; B . K o e h le r , D a s R e v a l g e s c h ä f t d e s L ü b e c k e r K a u f m a n n s L a u r e n s I s e r m a n s 1532 -- 1935, D is s . K ie l , O p la d e n 1936, s . 44.

52 T h . H ir s c h , D i e O b e r - P f a r r k i r c h e v o n S t . M a r i e n i n D a n z i g , D a n z ig 1848, s . 164, 406, 410.

243

W y d atk i m ieszczan w X IV - X V w.(w ielk ość m a ją tk u podana

Lp. N azw isko Rok M iasto G rzyw ny ' p ru skie

1 1 (W oźnica) 1422 T o ru ń 48 ;1

2 (S to larz ) 1413 T o ru ń:

50 [3 (C ieśla) 1413 T o ru ń 52 i4 A nna O tten 1500 G d ańsk 1575 Hans H orst 1447 P u ck 2606 G od eke S ch riv e r 1475 L u b ek a 352

7 H in rik K ir le fe y 1449 L u b ek a 4208 H in rik B u x te h u d e 1372 L u b ek a 4259 Jo h a n V ritz e 1363 L u b ek a 600

10 M eister A nders 1482 Sztu m 92011 H in rick u s L u chow e 1372 L u b ek a 1 000

12 H erm ann v. H agen 1449 L u b ek a 3 500

13 M artin C rem on 1467 G d ańsk 3 800

14 N icol. S ch ich ten b erg 1516 G d ańsk 4 000 j

15 P h ilip B isch op 1483 G d ańsk 4 270

16 H ans V a leb erch 1451 L u b ek a '!

4 400

17 Jo h a n n W unstorp 1471 L u b ek a i 5 000 !

18 B ru n S tru v e 1450 L u b ek a ; 5 300

19 K a th e rin e B ay d en v ik 1471 i G d ańsk 7 000 i20 T o b ias S tey n w ech 1469 G d ańsk 7 60021 E n g e b rech t V e ck in -

h usen1434 ! R ew el

i9 700

22 S ie v e rt V eckin h u sen 1406 1 R ew el ! 10 000 123 E verd P eters 1473 ! L u b ek a [ 10 300 !

t

24 H in rich Eggerdj

1475 1„ I

G d ańsk j 14 000 I

25 A rnold K oppm ann 1336 i R o sto ck 14 0001

244

T a b e l a 23na pod staw ie te stam en tó w i in w en tarzy w p rze liczen iu na g rzyw n y p ru sk ie)

Odsetek O d setek O d setek [p rzezn aczo ­ p rzezn aczo­ p rze zn aczo ­ny na lo k aty ny na te z a u - ny na Źródłodochodow e ry z a c ję k o n su m p cję

A. B. C.

? ? 8 0 -9 0 1 W AP T o r. X V I b , ra ch u n ­ki urzędu bud ow lanego, s. 329.

1 ? 80 - 90 tam że, s. 109.7 ? 80 - 90 tam że, s. 102.19 42 39 1 W AP Gd. 300.43.4b.19 57 23 i W A P Gd. 111/267/41, S. 24.20 36 44 , B ru n s, L ü b e c k e r B e r g e n -

! f a h r e r , n r 181.30 40 30 [ tam że, n r 125.28 37 25 tam że, n r 161.21 31 48 B ru n s, L ü b e c k e r S t a d t ­

s c h r e i b e r , s. 80.15 52 32 W AP Gd. I I I .273 s. 8.35 45 20 B ru n s, L ü b e c k e r B e r g e n -

f a h r e r , n r 20.29 29 42 B ru n s, L ü b e c k e r S t a d t ­

s c h r e i b e r , s. 86.13,1 55,3 31,5 W AP Gd. 300. 43. 2b,

S. 173.

10 65 25 H assberger, D a s T e s t a ­m e n t .

43 ' 47 10 ' L ö sch in , B e r t r ä g e z u rG esch . D a n z i g s , s. 17. |

43 37 20 B ru n s, L ü b e c k e r B e r g e n - f a h r e r , n r 135.

30 ! 59 41 B ru n s, L ü b e c k e r S t a d t ­s c h r e i b e r , nr 89.

34 35 31 B ru n s, L ü b e c k e r B e r g e n ­f a h r e n , nr 134.

25 45 30 W AP Gd. 300. 43. 2b, s. 474.15 52 33 tam że, s. 312.41 40 19 S tie d a , B r i e f w e c h s e l ,

S. 427.50 42,7 7,3 tam że, s. 6.25 50 25 B ru n s, L ü b e c k e r B e r g e n -

f a h r e r , n r 181.43,8 51,6 4,6 Sam sonow icz, B a d a n i a ,

S. 98.

34 ! 35 31 R öm er, D a s R o s t o c k e r P a t r i z i a t , s. 63.

245

Lp. N azw isko R ok M iasto G rzyw nyp ru skie

26 P e te r S tru fu n c k 1498 G d ańsk 20 00027 P a u l F ren ck in g 1503 G d ańsk 25 000

28 H in rik M oire 1473 L u b ek a 29 000

29 O tto A ngerm ünde 1492 G d ańsk 30 000

30 G iovan n i P iccam ig lio 1458 G enua

tych działów są bardzo płynne. Dodatkowe kłopoty sprawia konieczność wycenienia klejnotów i wreszcie różny status zawodowy badanych mieszczan. W za­sadzie oparliśmy się na możliwie dokładnie przeanali­zowanych testamentach, ale tylko bogatszych miesz­czan. Dla porównania zatem, zdając sobie sprawę z nie­jednorodności materiału źródłowego wzięliśmy również zarobki pracowników najemnych z Torunia, wykorzy­stując podane w źródłach informacje o kosztach ich utrzymania 53. Dane te zestawiamy w tabeli 23, w któ­rej także dla porównania zanotowaliśmy kierunki w y­datków bogatego kupca genueńskiego.

Trzy pierwsze pozycje dotyczą pracowników na­jemnych, pozycja 10 — rzemieślnika, pozycje 9, 12, 14, 17 — pisarzy miejskich i duchownych, a więc lu­dzi, których działalność zawodowa odbiegała znacznie od działalności kupców i finansistów, co widać z po­danego zestawienia. Niewiele daje analiza chronologicz-

53 W A P. T o r. X V I. 19, rach u n k i m ie jsk ie urzędu bud ow lanego o raz X V II 41 — ra ch u n k i budow y k o ścio ła św . Ja n a .

246

с. d. tabeli 23

O d setek O d setek O d setekp rzezn aczo ­ p rzeznaczo­ p rzezn aczo ­ Ì

ny na lo k aty ny na te zau - n y na Ź ródło 1dochodow e ry z a c ję k o n su m p cję i

A. B. C.---------- ----------- ...45,3 45,3 9,4 W AP Gd. 300.41.188.48 24 28 H ach, A u s P . F r e n c k i n g ’s

ä l t e s t e n T e s t a m e n t s - buche, s. 443.

31 39 30 B ru n s, L ü b eck er B e r g e r • f a h r e r , n r 180.

30,7 49 10,3 Sam sonow icz, B a d a n i a , s. 97.

71 1 24 H eers, L e l i v r e d e c o m p t e s , s. 48.

na tabeli, natomiast wzajemne proporcje kierunkówwydatków mieszczańskich są bardzo interesujące. Na pierwszy rzut oka tabela dostarcza materiału chaotycz­nego i ukazuje 9 kombinacji wzajemnych stosunków między działami A — (lokaty dochodowe), В — (tezau- ryzacja) i С — (konsumpcja)54 Najczęściej — 8 razy — występuje schemat В > A > C, a następnie В > С > А (7 razy). Już tu występuje duża prawidłowość, ponie­waż ten drugi schemat, w którym największa część majątku jest tezauryzowana, a najmniejsza — inwesto­wana, wiąże się z mniejszym majątkiem niż schemat, w którym konsumpcja schodzi na ostatnie miejsce. Aby jednak móc wyciągnąć dalsze wnioski naniesiemy na skalę semilogarytmiczną dane z powyższej tabeli, na osi rzędnych umieszczając odsetek majątku, a na osi

54 с ) А + B (poz. 1, 2, 3) B> A = C(7, 23)B> C> A (4, 5, 13, 14, 17, 19, 20) C > A = B ( 1 2 )C> B> A (6, 9, 10) A = В > С (26)B> A> С (8, 11, 15, 18, 24, 25, 28, 29)A> В ) С (16, 21, 22)А> С> В (27, 30)

247

odciętych — wielkość majątku. Rozrzut punktów po­zwala na wykreślenie trzech krzywych (por. wykres 4).

Nawet tak niepełne dane przynoszą interesujące w y­niki. Grupa mieszczan (niewątpliwie najliczniejsza) posiadająca kwoty do 1000 grzywien pruskich, naj-

%ЮО-»

_ wkł ady dochodowe90-

- - le /a u ry ja c ja80-1 .

O j 1 I 1 I I------------- 1 i--------------1—G rzyw n y 100 1000 5000 10000 15000 20000 25000 30000

4. Proporcje wydatków mieszczańskich w skali całego majątku

większą część swego majątku przeznaczała na kon­sumpcję, mniejszą — na tezauryzację, najmniejszą na wkłady dochodowe. Posiadacze majątku od ok. 1000 do ok. 8 tys. grz. najwięcej tezauryzowali, następna co do wielkości część majątku była przeznaczona na kon­sumpcję. Dopiero majątki powyżej 8 tys. pozwalały więcej przeznaczyć na wkłady dochodowe niż na konsumpcję, a powyżej 12 tvs. — część tezauryzowana i inwestowana były mniej więcej równe. Przedłużenie ciągu krzywych byłoby możliwe dla miast nadbałtyc­kich dopiero w oparciu o materiały XVI w. W przy­padku jednak cytowanego w tabeli Genueńczyka Piccamiglio, jak i wielkich spółek finansowych Włoch, czy pierwszych Fuggerów — czołowe miejsce z pew­nością zajmuje dział wkładów dochodowych 55. W ten

55 a . S a p o ri, I libri di commercio dei Peruzzi, M ilano 1934; R. de R oov er, T h e M ed ici B a n k , Its Origins, M anagement, Operations and D ecline, New Y o rk 1949; tenże , The Rise and Declining o f the

248

sposób doszlibyśmy do propozycji schematu, który w sposób następujący uzależniałby kierunki lokaty kapitałów od wysokości majątku:

Oczywiście jest to tylko schemat ogólny, który po­winien być korygowany w szczególnych przypadkach. Pamiętać też należy o tym, że druga i trzecia grupa praktycznie działała — w niewielkiej liczbie przed­stawicieli — w dużych miastach. Ogólnie rzecz biorąc schemat powyższy świadczyłby o dość dużym jeszcze prymitywizmie stosunków pieniężnych nad Bałtykiem w XV w.

Zgodnie z tytułem niniejszego rozdziału pominąć tu musimy rozważania na temat wkładów dochodowych, a więc lokat handlowych, przemysłowych, lichwiar­skich i rentierskich, o których mówimy w innym miejscu. Rozpatrzymy przede wszystkim kierunki waż­niejszych wydatków konsumpcyjnych. Biorąc pod uwagę źródła, w tym przypadku dotyczące także lud­ności uboższej, która utrzymywała się z płac (noto­wanych w różnych księgach rachunkowych) postaraj­my się też przedstawić tendencje rozwojowe płac realnych.

Rozpocznijmy od analizy pożywienia. Zgodnie z roz­ważaniami w poprzednich rozdziałach musimy przyjąć istnienie sporej liczby biedoty, której jadłospis odbie­gał znacznie od jadłospisu zamożniejszych. W grę mu­siały wchodzić nie tylko różnice w wyszukanych po-

M e d i c i B a n k , 1964; G. v. P ö ln itz , A n t o n F u g g e r , B d . I , 1453 - 1535, T ü b in g en 1958; M. M oliat, L e s A f f a i r e s d e J a c q u e s C o e u r , J o u r n a l d u P r o c u r e u r D a u v e t , t. I, I I , P a r is 1953. P or. też C. B a u e r , U n t e r ­n e h m u n g u n d U n t e r n e h m u n g s f o r m e n i m S p ä t m i t t e l a l t e r u n d i n d e r b e g i n n e n d e n N e u z e i t , Je n a 1936. s. 3 nn.

do 1000 grz. p ru sk ich 1000 - 8000 grz. p ru sk ich pow yżej 8000 grz. p ru sk ich f irm y zach o d n io eu ro p e jsk ie

C> B> A A — w k ład y dochodow eв > C> А В — te z a u ry z a c jaВ> А> С С — kon su m p cja А> В> С

249

trawach, ale także w jakości podstawowych produktów. Pieczywo przaśne i mięso pieczone w przeciwieństwie do pieczywa wyrosłego na zakwasie lub drożdżach i pojawiającego się na stołach bogatszych mieszczan mięsa gotowanego, niewątpliwie oddziaływały gorzej na zdrowie i siły b iedoty56. Różnice w wyżywieniu były odbiciem nie tylko różnic majątkowych, ale i oby­czajowych. Zaobserwowane przez T. E. Modelskiego dlaXIII w. różnice w przestrzeganiu postu dziewięcioty- godniowego między Polakami a przybyszami z Nie­miec (ci ostatni np. uważali, że autochtoni powinni pościć dłużej) istniały i później, a wynikały również z odrębności kuchni regionalnych 57. Oczywiście jednak decydowały różnice majątkowe, co widać choćby na podstawie analizy rachunków gospody miejskiej w To­runiu. Sprzedawano tam 3 gatunki piwa o różnej ja­kości i znacznie różniące się w cenie: najpospolitsze— bydgoskie, lepsze gdańskie i elbląskie, oraz śląskie =— świdnickie i wrocławskie uważane za najlepsze. Stosunek ilościowy tych 3 gatunków, których łącznie wypijano do 200 łasztów rocznie, kształtował się jak następuje: jeśli ilość piwa śląskiego oznaczymy przez 1 to ilość gdańskiego równała się 3 do 4, a bydgoskiego 9 do 11. Wartość spożytych 3 gatunków piwa kształ­towała się ±: jak 1 : 2 : 6 58. Może to w jakimś stopniu świadczyć o dyferencjacji społecznej, podobnie — jak jeszcze w większym stopniu — porównanie wydatków na utrzymanie szpitala św. Jakuba w Gdańsku i dóbr ziemskich Mierzei i Szkarpawy 59. W pierwszym przy­

56 p o r. A. M aurizio , P o ż y w i e n i e r o ś l i n n e i r o l n i c t w o w r o z w o j u d z i e j o w y m , W arszaw a 1926, s. 284, p od obnie p o lem izu jąc z M. D em ­b iń ską , A. K o w a lsk ą -L ew ick ą , P o ż y w i e n i e c h ł o p s k i e w ś r e d n i o w i e c z u i p r z y d a t n o ś ć ź r ó d e ł e t n o g r a f i c z n y c h , K w . H KM 4/65, s. 758.

57 T . E . M odelski, P o s t 9 - t y g o d n i o w y w P o l s c e , p . H ist. t. 15, 1912. s. 132, 135.

58 W A P T o r. X V I, 11. R ach u n k i gospody r. 1446, 1448, 1450, 1452.59 W A P Gd. 300, 61, 67, 1496 Г.

250

padku mamy do czynienia z zaspokajaniem najniez­będniejszych potrzeb i koniecznych reperacji, w dru­gim z wielkimi inwestycjami gospodarczymi, prowadzi się na dużą skalę handel zbożem, wydatki na w yży­wienie są kilkunastokrotnie większe. Różnice w w yży­wieniu wynikały również z nieporównanie większych możliwości patrycjatu sprowadzenia najwyszukańszych przypraw, napojów, cukru itp 60. Kryzysy żywnościowe związane z trudnościami transportowymi, z nieuro­dzajami, z zarazami, częste w miastach średniowiecz­nych, dotykały przede wszystkim warstwy uboższe 61. Stąd też różne, niekiedy przypadkowe dane, dotyczące wysokości konsumpcji nie zawsze będą pomocne przy odtwarzaniu rzeczywistej stopy życiowej mieszkańców dużych m iast62. Mimo tych trudności spróbujmy przyj­rzeć się bliżej zmianom w sytuacji najemnego pracow­nika w XV i w XVI w., a następnie w miarę możliwości zmianom, które w tym samym czasie w y­

eo R. Sohm , S täd tisch e W irtsch a ft im IS Jh ., Ja h rb ü c h e r fü r N atio - n alo ek o n o m ie und S ta t is t ik , B d . 34, 1879, s. 253. P o r . E . v. L ip p m an n , G esch ich te des Z u c k e r s , B e r lin 1929, s. 21.

«i H. v. W erv ek e, B r o n n e n m a t e r i a l u i t d e B r u g e s s t a d e r e k e n i n g e n b e t r e f f e n d e d e h o n g e r n o o d v a n 1316, B u ll. C om m ision R o y a le d ’h lst. t . X X X V , 1959, s. 431; W. G. U n ger, D e l e v e n s m i d d e l e r v o r z i e n i n g d e r H o l l e n d s c h e s t e d e n i n d e m i d d e l e e u w e n , A m sterdam 1916 s. 95 n n .; M. B o g u ck a , Z z a g a d n i e ń s p e k u l a c j i .

«2 G. S ch m o ller , D i e h i s t o r i s c h e E n t w i c k l u n g d e s F l e i s c h c o n s u m s s o w i e d e r V i e h - u n d F l e i s c h p r e i s e i n D e u t s c h l a n d , 1, Z eitsch r. f. d. g esam te S ta a tsw isse n sch a ft , B d . 27, 1871, s. 284 n n .; p ra ce R. M androu,F . Sp oon era , A. W yczańskiego w d ziale V i e m a t e r i e l l e e t c o m p o r ­t e m e n t s b i o l o g i q u e s , B u ll, n r 3, A n nales E SC 1961, s. 966, B u ll, n r 4, s. 93, B u ll, n r 5, A n nales E S C 1962, s. 322; G. M ira, I l F a b i s o g n o d e c e r e a l i i n P e r u g i a e n e l s u o c o n t a d o n e i s e c o l i X I I I - X I V , S tu d i in O n ore di A. S a p o ri, t. I, s. 509; M. D em biń ska, K o n s u m p c j a ż y w ­n o ś c i o w a , s. 162. T e o re ty cz n ie om ów ił problem n iezb ęd n ej k o n su m p cji C. M. C ipolla, S o u r c e s d ’e n e r g i e e t h i s t o i r e d e l ' h u m a n i t é , A nnales E S C 1961, s. 522. W P olsce por. p ra ce Z. Ż ab iń sk iego , w k tó ry ch au tor szuka biologicznego w skaźnik a siły n abyw czej p ieniądza (R D SG , t . X X , 1958, K w . HKM 4/65), poprzez w yznaczen ie tzw. „ tr o fy ” , t j . kosztu pod staw ow ych środ ków u trzy m an ia , liczo n y ch w k a lo riach . R zecz ciekaw a m etod yczn ie budzić m oże w ątp liw ości h is to ry k a ze w zględu m .in . na bardzo szczupły m a te r ia l źródłow y.

251

stępowały w spożyciu najzamożniejszych mieszczan. Jako podstawę naszych rozważań weźmiemy stosunki toruńskie, względnie dobrze naświetlone dzięki zacho­wanym rachunkom miejskim. Ponadto w XV w. Toruń nie przeżywał ani gwałtownego rozwoju, ani nie przejawiał tendencji stagnacji, tak że wyniki badań będzie można w pewnym sensie uogólnić, tym bardziej że postaramy się uzupełniać brakujące dane mate­riałem pochodzącym z innych miast.

W literaturze przedmiotu obserwujemy znaczną roz­bieżność w ocenach budżetu pracownika najemnego w XV - XVI w. Badacze belgijscy uważają, że w zależności od kwalifikacji 25 - 50°/o lub 70 - 80% płacy szło na wyżywienie robotnika. Uczeni angielscy stoją na stanowisku, że 80% przeznaczano na żyw­ność 63. Zdumiewająco nisko zresztą oszacowane zostały wydatki na napoje (12,5% we Francji na w ino)64. W Gdańsku na początku XVI w. potrącano 3 szylingi za całodzienne wyżywienie przy pracy dniówkowej— czyli ok. 15 - 24% wynagrodzenia, natomiast w po­łowie stulecia 5 groszy, tj. ok. 77% 65. Dane te są dość przypadkowe i niepełne (m. in. poważnym mankamen­tem jest brak wiadomości o liczbie nie pracujących osób w rodzinie). Dlatego też całkowite wyjaśnienie

63 Ch. V erlin d en , J . C ra y eb eck x , E . S ch o llie rs , M o u v e m e n t s d e s p r i x e t d e s s a l a i r e s e n B e l g i q u e a u X V I e s . , A n nales ESC n r 2,1955, s. 195; E . S c h o llie rs ( D e l e v e n s s t a n d a a r d ) m ów i w łaśn ie о 7 0 -- 80e/*; E . N. P h elp s B ro w n , S h e ila V . H ep kins, W a g e R a t e s a n d P r i c e s , E v i d e n c e f o r p o p u l a t i o n P r e s s u r e i n B u i l d e r s W a g e R a t e s , E co n o m ica , vol. X X IV , n r 96, 1957, s. 293.

Wg stw ierd zeń H. T o u ch ard , L e c o n s o m m a t i o n e t l ' a p p r o v i s i o n ­n e m e n t e n v i n d e l a B r e t a g n e m é d i é v a l e , M ém oires de la S o c ié té d ’h is to ire e t d ’a rch eo lo g ie de B re ta g n e , 40, 1960, s. 20, p rzecię tn a k o n su m p c ja roczna na głow ę m ieszkań ca w ynosiła ok. 100 - 120 l i ­trów . O d licza jąc d zieci, k o b ie ty itp . osoby, k tó re p iły m n ie j, na d orosłego m ężczyznę m usiał na pew no p rzypadać 1 l i tr dziennie.

es м. B o g u ck a , G d a ń s k j a k o o ś r o d e k p r o d u k c y j n y , s. 259; G. P e lc , C e n y w G d a ń s k u w X V I i X V I I w . , Lw ów 1937, s. 130.

zagadnienia nie jest możliwe. Widać z tego jednak, że większość zarobków pracowników najemnych — przynajmniej w XVI w. — przeznaczona była na wyżywienie.

Z grubsza wiemy jak odżywiano się w XV - XVI w.: wzrosło wówczas znaczenie potraw mącznych, jarzyn, dziczyznę i wieprzowinę zastąpiono w ołow iną66. Po­uczające jest zestawienie potraw na kolację, na którą zgodnie z przepisami kandydaci na mistrzów mieli zapraszać starszych cechu w XV i XVI w .67.

T a b e l a 24

U kład dań na k o la c ja c h cechow ych

w iek X V w iek X V I w iek X V w iek

pieczeń drób ch leb chlebry b y ry b y cu k ry ja b łk am asło m asło piwo piwoser ser

Różnice, które wystąpiły w ciągu stulecia, niestety nieuchwytne liczbowo, nie są duże. Zdają się jednak wskazywać na dość istotne zmiany jakościowe. Pieczeń, wieprzowa czy wołowa, nie jest już daniem odpo­wiednim w tak uroczystym momencie — zastępuje ją drób. Zapewne więc wzrosło spożycie mięsa. Wprowa­dzenie do jadłospisu owoców być może wiązało się z rozwojem sadownictwa w okresie Odrodzenia. Z ze­stawu wydawanych w połowie XV w. produktów (wraz

66 M. D em biń ska, K o n s u m p c j a ż y w n o ś c i o w a w P o l s c e ś r e d n i o w i e c z ­n e j , W arszaw a—W rocław 1963, s. 163; E . V ie lro se , Z m i a n y w o d ż y ­w i a n i u s i ę r y b a k ó w g d a ń s k i c h w w i e k u X I I i X I I I , K w . HKM , n r 2,1956, s. 265. Na te m a ty dużego spożycia m ięsa — por. S t. H erbst, T o r u ń s k i e c e c h y r z e m i e ś l n i c z e , T o ru ń 1933, s. 104.

67 W AP Gd. 300.C .1328, 1329, 1330.

253

z podaniem ich ceny) najemnikom udającym się z tran­sportem towarów toruńskich wynika na jaką żywność najwięcej wydawali przedstawiciele uboższych warstw społeczeństw a68. Dla porównania zamieszczamy obli­czenia badaczy angielskich69 dotyczące pożywienia pracowników najemnych we Francji i Alzacji. Dość znaczne różnice mogą być spowodowane m. in. wyższą stopą życiową, różnicami klimatycznymi i różnym po­ziomem kultury.

T a b e l a 25

K o szty zakupu prod uktów żyw nościow y ch w stosu n ku do w szystk ich w yd atków na sp oży cie

T o ru ń F r a n c ja i A lzac ja

ch leb , zboże 25,0 36,8 p rod u k ty m ączneja jk a 5,3m asło 0,5 31,8 m asło , seryser 8,5m ięso 1,7 15,7 m ięso, rybypiwo 59,0 ' 15,7 n a p o je (w ino)

Razem 100,0 . 100,0

Jak widać w spożyciu pracowników najemnych Torunia dominowało piwo mające zresztą znaczne war­tości odżywcze. Chleb i produkty uzupełniały podsta­wowe pożywienie, które w niewielkim stopniu uroz­maicone było serem, jajkami i mięsem, niewątpliwie w dni postne zastępowanym przez ryby. Biorąc pod uwagę, że pieczywo było o wiele tańsze od innych produktów, jego udział w spożyciu był rzeczywiście olbrzymi. Wszystko to świadczy o bardzo prostym spo­sobie odżywiania się.

«8 W A P T or. X V I 11, S. 279, 1457 Г.69 E . H. P h elp s B ro w n , S. V. H opkins, W age-rates and Prices ,

Evidence fo r Population Pressure in the six teen th C entury, E co n o ­m ica , vol. X X IV , n r 96, 1957, s. 293.

254

Wydatki na pożywienie w środowisku bogatszych mieszczan nie różniły się zasadniczo. Trudno ująć je liczbowo. Na pewno jadali oni więcej mięsa, cukru, owoców południowych, które zresztą były importowane do Gdańska w minimalnych ilościach70 i dostępne były tylko dla najbogatszych, zużywali więcej korzeni. Cukier świadczył o zamożności gospodarza, słodzono na ogół miodem. Korzenie 71 stanowiły przyprawę kon­sumowaną w nielicznych domach wielkich kupców, ale także cenny specyfik leczniczy. W 100 lat później sytua­cja się zmieniła. Pieprz i cukier dowożone były w tej ilo śc i72, że zaczęły stanowić łatwy i dostępny składnik kuchni mieszczańskiej. Wzrastało także spożycie soli, zapewne w związku z bardziej masowym spożywaniem mięsa 7S.

Nie ulega jednak wątpliwości, że podstawę wyży­wienia w miastach stanowiły w XV w. produkty zbożowe: chleb i piwo warzone z jęczmienia i pszenicy. Zakładając, że bochenki chleba nie zmieniały w sposób zasadniczy swoich wymiarów (choć jak wiadomo zmie­niały swoją konsystencję) spróbujemy dokonać ze­stawienia cen produktów spożywczych na podstawie rachunków miasta Torunia 74.

Niezależnie od fragmentarycznych danych można

70 W A P Gd. 300.19.1 - 9. K sięg i c ł a palow ego 1460, 1468 - 72, 1474 - 76, 1490 - 92, 1498 - 99.

71 P ro b le m a ty k ę przed staw ia J . K ien iew icz , D r o g a m o r s k a d o I n d i i i h a n d e l k o r z e n n y w l a t a c h 1498 - 1522, P. H ist. 4/1964. P o r . też dla ok resu w cześn ie jszeg o W. S ch u lth e iss , E i n e G e w ü r z h a n d e l s a b - r e c h n u n g u n d e i n F i n a n z i e r u n g s g e s c h ä f t d e s N ü r n b e r g e r R a t e s v o n 1350, B e iträ g e zur W irtsch a ftsg e sch ich te und F in an zp o litik der R e ic h ­s ta d t im S p ä tm itte la lte r , N ü rn b erg er M itte ilu n g en 50, 1960, s. U.

72 P or . W AP Gd. 300.19, 14. K sięga c ła palow ego 1533.73 w. F e llm a n n , D i e S a l z p r o d u k t i o n i m H a n s e r a u m , H a n s i s c h e

S t u d i e n , B e rlin 1961, s. 58, 65.74 W A P T o r. X V I, 4, 6, 9, 11, 19, 20, 26, 29, R ach u n k i urzędów

gospody, bud ow lanego, m ostow ego i ceg lan ego , X V II 1 R ach u n k i budow y k ościo ła św . Ja n a . O ja k o ś c i ch leb a por. S t . H erbst, T o r u ń ­s k i e c e c h y , s. 86.

255

T a b e l a 26C en y n ie k tó ry ch prod uktów spożyw czych w la ta ch 1401 - 1540

Piw o byd goskie Ż yto C hleb O gólnyw skaźnik

L a tacen a

1 b eczk i w skaź­cen a

1 łasztu w sk aź­ cen a w d e ­

n a ra ch

w sk aź­cen a r ty ­

kułóww d ena­

rachnik w g rzy ­

w nachnik nik spożyw ­

czych

1401 - 1410 400 100 4 100 140 100 1001411 - 20 5 125 154 110 1171421 - 30 10 125 2501431 - 40 420 105 12 300 2021441 - 50 375 93 5 125 1091451 - 60 3 75 120 85 801461 - 70 540 135 19 475 3051471 - 80 310 77 77 (?)1481 - 90 560 140 15 375 2571491 - 1500 550 137 15 375 540 357 2731501 - 10 270 67 14 350 2111511 - 20 200 50 12 300 1701521 - 30 450 112 16 400 2561531 - 1540 420 105 24 600 649 463 389

Wskaźnik

5. Ceny rolnych produktów spożywczych w Toruniu (w odcinkach dziesięcioletnich)

chyba wyciągnąć bardziej ogólne wnioski: zapewne albo jakość chleba się pogarszała, albo wypiekany był głów­nie z jęczmienia i — w co raczej można wątpić —- z pszenicy. Wobec stale postępującej dewaluacji pie-

256

T a b e l a 27

R u ch cen żyta w L u b ece , G d ańsk u i w T o ru n iu w X V w. (cena 1 lasztu żyta w grzyw n ach p ru skich)

L ataL u b ek a G d ańsk T o ru ń

grzyw ny

1401 - 1410 100 100 1001411 - 1420 196 0 1251421 - 1430 146 2501431 - 1440 360 420 3001441 - 1450 283 1251451 - 1460 - 65 751461 - 1470 120 120 4751471 - 1480 70 100 ?1481 - 1490 240 130 3751491 - 1500 140 3751501 - 1510 140 350

niądza realne ceny piwa, sądząc z tabeli, musiały spadać, co może być m. in. związane z rozwojem piwo- warstwa w Prusach. Warto dodać, że w innych mias­tach południowego wybrzeża Bałtyku ruch cen zboża wykazywał — jeśli wierzyć bardzo niekompletnym danym — zbliżone tendencje. Na podstawie skąpych wzmianek o cenach w zestawieniach strat kupców hanzeatyckich i w księgach cła palowego można ułożyć tabelę cen żyta w Lubece, w Gdańsku i w Toruniu w XV w 75.

75 N iestety zachow ane m a te r ia ły n ie są ta k jed n o ro d n e ja k w T o ­ru n iu i n ie p ozw ala ją na d o k ła d n ie jsz e dane. D la L u b ek i — na pod­staw ie J . H ansen, B e i t r ä g e z u r G e s c h i c h t e d e s G e t r e i d e h a n d e l s u n d d e r G e t r e i d e p o l i t i k L ü b e c k s , L ü b eck 1914, s. 129. D la G d ańska — ze­staw ien ia w y kon an e na p od staw ie W A P Gd. 300.19. 1 - 6, 300.43.4b SR P , V , s. 447 nn. P or . też J . P e lc , C e n y w G d a ń s k u .

R óżnice cen dotyczą g łów nie w ah ań sezonow ych w iosna - je s ie ń . P o r . też C. G eiss, D e r D a n z i g e r S a l z h a n d e l v o m bis 17 J h . 1340 - 1640 I n a u g u r a l D i s s . S c h re ib m a sch in e n sch rift , 1925 W A P Gd. s. 61 nn. o raz H. F ie d le r , D a n z i g u n d E n g l a n d . D i e H a n d e l s t r e b u n g e n d e r E n g l ä n d e r v o m E n d e d e s 14. bis z u m A n f a n g d e s 17. J h . , Z eitsch r. d. W estp r. G esch ich tsv er . 68, 1928, s. 91. W ciągu rok u np. cen y so li

17 — P óźn e śred n iow iecze m iast n a d b a łty ck ich o r í "¿jíj i

Niezależnie od niepełnych, a niekiedy i zapewne przypadkowych danych, we wszystkich trzech mia­stach widoczny jest szybki wzrost cen żyta wywożo­nego za morze, wzrost, którego szczyt przypada na lata trzydzieste XV w. Wzrost cen zboża w ostatniej ćwier­ci XV w. i realny spadek cen piwa można wyjaśnić wzrostem uprzemysłowienia miast i tym samym większym popytem na surowce rolne na rynku we­wnętrznym, szczególnie w Prusach. Dodatkowo na wzrost cen zboża musiało wpływać zwiększone za­potrzebowanie na żyto i pszenicę w uprzemysło­wionych krajach Europy zachodniej. Ponadto nie bez znaczenia były tu konflikty polityczne, które przede wszystkim odczuwała Lubeka, a także państwo krzy-

w zw iązku z dow ozem soli lü n e b u rsk ie j, m ogły sp aść ze 120 grz. za łaszt na 24 grz ., t j . do 20°/o p ierw o tn e j w y sok ości (S R P V, s. 495).

C en y żyta za 1 łaszt w la ta ch 1410 - 1501 w grzyw n ach p ru sk ich

L a ta G rzyw n y L a ta G rzyw ny[

L a ta G rzyw ny

1410 10 1451 6-7 1484 1 1 - 1 31422 20 1456 27,5 1491 i 19 - 321429 10 - 11 1458 27,5 - 28 1492 j 11 - 321430 14 - 15 1460 10,5 - 20 1493 ¡ 111439 42 1464 20 1495 ; 71441 42 1472 14 1501 j 14 - 261443 13 - 15 1482 10,5 !1449 30 1483 25 - 26 ii

Ceny p szen icy za 1 łaszt w la ta ch 1429 - 1504 (w grzyw nac i p ru skich )

L a ta1i G rzyw n yi_______

L a ta G rzyw ny L a ta G rzyw n y

1429 14 - 15 1443 36 1481 10,5 - 161430 20 1451 11 1495 10 - 121439 60 - 63 1460 15 1504 19,91441 63 1467 7,5

N ie uw zględ nione w tab . cen y soli rów nież w y k azu ją te n d e n c ję w zrostu do la t o siem d ziesią tych X V w.

258

żackie. Niezależnie od różnego tempa, spadek cen jest widoczny również we wszystkich trzech miastach do sześćdziesiątych lat, a pomijając Toruń — do siedem­dziesiątych lat XV w. Gwałtowny wzrost cen w Toru­niu wiązalibyśmy raczej — przynajmniej w pewnym stopniu — ze zmianą wartości pieniądza. SchyłekXV w. i początek XVI w. przynoszą wyraźną stabili­zację — widoczną tak w Gdańsku, jak i w Toruniu — przy wyższych cenach niż na początku stulecia 7б.

c. d. przyp. 75.C eny soli w G d ańsk u w la ta c h 1400 - 1504

Só l

I 1 z B a ie j lü n eb u rsk a j lizbońsk a szkocka

w g rzy w n ach p ru sk ich za 1 łaszt

1400 6 - 1 31408 8 - 1 01427 201428 24 - 1201433 14 - 181434 12 - 151435 12 - 151436 14 - 221437 20 - 221438 321439 26 - 281440 18 - 201441 20 - 50 22 - 251452 241454 18 - 221455 211469 111470 6,5 71475 201483 481485 40 38 221486 401495 111504 7

"6 O p racow ane o sta tn io krzyw e ru ch u cen w sk azu ją na d aleko id ące pod obieństw a w y stę p u ją ce w różn ych k r a ja c h . M. M estay er , P rix du blé et de l’avoine de 1329 a 1793, R ev u e du N ord, n r 178,

259

Można zatem, opierając się na powyższym, niekom­pletnym zestawieniu — i abstrahując od różnicy w wysokości wahań, mniejszej w miastach portowych, które eksportowe zboże magazynowały ogołacając z niego zaplecze — spróbować wyciągnąć wnioski w odniesieniu do dużych miast leżących na połud­niowym wybrzeżu Bałtyku 77.

Ogólnie rzecz biorąc można zaobserwować dwa okresy przedzielone latami dziewięćdziesiątymi, kiedy to, jak się wydaje, nastąpiły decydujące zmiany. Baissa w początku XVI w. jest mniejsza, a haussa w ostatnim dziesięcioleciu XV w. wyższa niż po­przednie. Wzrost cen widoczny w dwudziestych i trzy­dziestych latach poprzedza początek tzw. „rewolucji cen” 78, a co ważniejsze, wydaje się łączyć z takimi samymi zjawiskami. Jak słusznie zauważył M. Mało- wist teza o nadrzędności napływu kruszców w stosunku do innych zjawisk życia gospodarczo-społecznego w XVI i XVII w. nie znajduje pokrycia w faktach dotyczących przeszłości Europy. Może odwrotnie, właśnie pogoń za szlachetnymi kruszcami w XV - XVI w. była jed-

1963. P o r . M. N. B a y e r , T r a v e I A l l o w a n c e s i n F o u r t e e n t h C e n t u r y i n F r a n c e , T h e Jo u rn a l o f E con . H ist. 23, 1963, Nr 71; D. Z an e tti, P r o b l e m i a l i m e n t a r i i d i u n a e c o n o m i a p r e i n d u s t r i a l e — c e r e a l i a P a v i a d a l 1398 a l 1700, T o rin o 1963, s. 183. A u torzy w sk azu ją na s ta b iliz a c ją cen w k o ń cu X V i gw ałtow n y w zrost w X V I w. Nie w y d a je się m ożliw e tłu m aczen ie tego ru ch am i d em o g raficzn y m i, ja k czyn ił o b ­se rw u ją c y te z jaw isk a M. J . E lsa s , U m r i s s e i n e r G e s c h i c h t e d e r P r e i s e u n d L ö h n e i n D e u t s c h l a n d v o m a u s g e h e n d e n M i t t e l a l t e r z u m B e g i n n d e s 19 J h . , V ol. I - I I , L e id en 1936 - 49.

77 D ia In f la n t por. V . V. D orośen ko , C e n y n a p r o d u k t y s e l s k o g o c h o z j a j s t v a v L i v o n i i X V v e k a . Ż u rn ał Is to r ii S S S R , 2/1959, s. 168, ta b i. 5 skąd an a lo g iczn e w nioski. O d rębną s y tu a c ję sy g n a lizu je na te re n ie R o s ji J . E . K le jn e n b e rg , C e n y , v e s i p r i b y t v p o s r e d n i ć e s k o ) t o r g o v l e t o v a r a m i r u s s k o g o e k s p o r t a v X I V - X V v . , T e z i s y d o k l a d o v p o is to r ii e k o n o m i ć e s k i c h s v j a z y P r i b a l t i k o j s R o s s j e j , R iga 1966, s. 9 s tw ie rd z a ją c d zia łan ie dw óch kręgów h an d lu -— ek sp o rtu i w ym iany lo k a ln e j s tw a rz a ją cy ch od rębn e od ry n k o w y ch cen y w yrów naw cze.

78 s t . H oszow ski, R e w o l u c j a c e n w ś r o d k o w e j E u r o p i e w X V Ii X V I I w . , K w . H ist. 2/1961, s. 207, gdzie p ro b lem aty k a i lite ra tu ra .

260

nym z ważniejszych czynników wpływających na ruch cen w drugiej połowie XVI stulecia, który zresztą stał się bodźcem do rozwoju stosunków wczes- nokapitalistycznych nowożytnej Europy. Wypada się też zgodzić ze stwierdzeniem, że ruch cen powodował różne skutki w różnych krajach, w zależności od sy­tuacji gospodarczej i politycznej79. Na podobnym sta­nowisku stoi J. G ould80, podkreślając — wbrew dawniejszym pracom E. Hamiltona — że rewolucja cen była skutkiem przemian wewnętrznych w Europie, przy czym na plan pierwszy wysuwa on znaczenie inflacji powstałej w wyniku rozwoju nowych form państwa europejskiego, jego polityki w zakresie fiska­lizmu, zbrojeń itp. Otóż nie ulega wątpliwości, że lata osiemdziesiąte XV w. to dla wybrzeży Bałtyku okres wstępny do wielkich przemian następnego stulecia. Zgodnie z ustaleniami w rozdziale IV wówczas właśnie uległy przekształceniom związki gospodarcze Polski, Pomorza, Inflant z rozwijającym się przemysłem na zachodzie, wówczas też ulegały przekształceniom formy państwowe.

Zaostrzały się też w dalszym ciągu sprzeczności społeczne. Potwierdza to analiza poziomu życia miesz­kańców miasta z punktu widzenia warunków mieszka­niowych. Przeważająca część ludności wielkich miast w Prusach — podobnie jak podówczas w innych kra­jach Europy81 — mieszkała zapewne w warunkach bardzo prymitywnych. Znane są źródła informująceo ruchomym majątku rzemieślników i robotników na­

™ M. M ałow ist, P o l s k a a p r z e w r ó t c e n w E u r o p i e w X V I i X V I I w . , K w . H ist. 2/1961, s. 315.

fio J . D. G ou ld , T h e P r i c e R e v o l u t i o n R e c o n s i d e r e d , s. 249.8i Р о г. В . G erem ek , N a j e m n a sita , s. 129; E . R. T rin ca n a to , V e n e z i a

m i n o r e , M ilano 1948; K . W. Jo rd a n , P h i l a n t r o p y i n E n g l a n d , A S tu d y o f t h e C h a n g i n g P o t t e r n o f E n g l i s h S o c i a l A s p i r a t i o n s , London 1959, gdzie a u to r i lu s tr u je z jaw isk o ubożenia grup sp o łeczn ych w raz z roz­w o jem u r b a n iz a c ji .

261

jemnych. W Gdańsku do podstawowego wyposażenia domu rzemieślnika należały: łóżko, skrzynie, ławy oraz pulpit do pisania i dla rozrywki na ogół szachy 82. Zga­dzałby się ten opis z ogólną naszą wiedzą o niskim poziomie socjalnym pracowników najemnych, którzy większość zarobku przeznaczać musieli na zakup żyw­ności. Wyposażenie wnętrza i możliwości budowlane uzależnione były w dużym stopniu od cen na artykuły pierwszej potrzeby. Na podstawie rachunków miasta Torunia można pokusić się o ułamkowe zestawienie, które pozwoli zorientować się w ogólnych tendencjach ruchu cen.

T a b e l a 28C en y a rty k u łó w b u d ow lan ych w T o ru n iu w la ta c h 1411 -1540

D rew no W apno Żelazo

L a ta („ sc h o ck “) w d en a­

ra ch

w skaź­n ik

(łaszty) w d en a­

rach

w skaź­n ik

(fu n ty) w sz y lin ­

gach

w skaź­n ik

1411 - 1420 15 100 16 100 15 1001421 - 30 . 24 1501441 - 50 30 2001471 - 80 12 751481 - 90 ¡ 378 2520 150 10001491 - 1500 . 585 3900 315 21001521 - 30 i 810 50621531 - 1540 1 630 1 4200 792 4950

*

Na podstawie powyższego zestawienia sądzić można, że ceny artykułów budowlanych wzrastały znacznie szybciej niż produktów spożywczych, i że nie można tłumaczyć tego jedynie dewaluacją pieniądza.

Wydaje się, że wzrost ten pozostaje w związku z koniunkturą gospodarczą Prus po pokoju 1466 r., a jednocześnie zapotrzebowaniem na artykuły budo­wlane na zachodzie Europy. Wyrąb lasu szedł w parze z poszukiwaniem budulca tak w stoczniach Holandii

82 M. B o g u ck a , Gdańsk jako ośrodek p ro d u kcy jn y , s. 259.

262

i Anglii, jak i w miastach nadwiślańskich; nie wyklu­czone, że inwestycje w nieruchomości szły w parze z wycofywaniem kapitału mieszczańskiego z handlu, co w drugiej połowie XVI w. jest już wyraźnie w i­doczne83. Wnioskiem dalszym będzie stwierdzenie koniunktury dla wielkiej własności i kapitału kupiec­kiego w Prusach i w pozostałych dzielnicach Polski dostarczających m. in. drewno. Wniosek ten potwier­dzony byłby przez dane, które, co prawda w sposób bardzo fragmentaryczny, ukazują względną stabilizację cen eksportowego wańczosu w Gdańsku w XV w84.

83 м. M ałow ist, L ’approvisionnem ent des ports de la Baltique en produits forestiers pour les constructions navales aux X Ve e t X V Ië s., Le navire et l'économ ie m aritim e du Nord de VEurope du M oyen Age au X V III e s., éd. M. M olla t, P a ris I960, s. 25. P o r . też uw agi J . U. N ef, Prices and Industria l Capitalism in France and England 1540 - 1640. E ssays in E co n o m ic H isto ry , red. E . C aru s-W ilson , London 1953, zw łaszcza s. 130, gdzie a u to r stw ierd za , że cen a m asztów o k rę ­to w y ch od czasów H en ry ka V II do czasów K aro la I w zrosła 15-krotn ie.

«4 C eny k lep k i w G d ańsk u w la ta c h 1426 - 1500

W grzyw - W grzyw ­ W g rz y w ­

L a tanach

p ru sk ich (za 100 szt.)

L a tan ach

p ru sk ich (za 100 szt.)

L a ta n ach p ru sk ich

(za 100 szt.)

1426 9 1443 7 - 9 1470 71429 7 1449 7 1475 71430 9 - 1 0 1460 12 1482 81441 21 1468 5 1488

15006 - 7

11

C eny w ańczosu w G d ańsku w la ta ch 1429 - 1488

W g rzy w ­ W g rzy w - W g rzy w ­

L a ta n ach p ru sk ich

(za 100 szt.)

L a ta * n ach p ru sk ich

(za 100 szt.)

L a tan ach

p ru sk ich (za 100 szt.)

1429 4 1441 20 1468 3,51430 6 1443 4 - 6 1475 51439 5 1460 6 - 1 0 1482

148868,5

Na pod staw ie H. Sam sonow icz, B a dan ia . nad kapitalem i tegoż S tru k tu ra handlu gdańskiego, s. 706.

263

Podobnie jak w przypadku zboża ogołacanie z drewna zaplecza w celach eksportowych na rynek zagraniczny powodowałoby braki na rynku wewnętrznym. Byłby to jeden z pierwszych objawów uzależnienia ekonomiki dorzecza W isły od eksportu. Ten stan rzeczy zacieśniał i pogłębiał uzależnienie ekonomiczne biedoty miejskiej, pracowników najemnych. Wygodne domy i pomiesz­czenia mieszkalne były własnością patrycjatu 85, ciasne, ciemne izby najemników już od czasów szybkiego roz­woju gospodarczego Prus w XV w. stanowiły zapewne jedynie pomieszczenia służące biedocie.

Na schyłek średniowiecza przypada rozkwit archi­tektury mieszkalnej bogatego mieszczaństwa nad­bałtyckiego. Rozwój nowożytnej gospodarki opartej na stosunkach kredytowych, na operowaniu wielkimi masami towarowymi sprawił, że już wówczas powstały formy, które były dogodne i użyteczne aż do XVIII w. Ich wygląd zewnętrzny ukształtował się w XV-XVI w 86. Nowożytnym wyrazem zmian w architek­turze było zwiększenie inwestycji na zabudowę pry­watną, zaniechanie tak monumentalnych budowli, jak XIV - XV-wieczne gotyckie kościoły miejskie. Spośród gmachów publicznych natomiast znacznej rozbudowie zostały poddane dwory kupieckie — ze słynnym dwo­rem Artusa na czele 87 — i zabudowania gospodarcze

85 H . H e y d e n , B rüderschaften, Hauser und A ltäre der Elende in P om m ern , B a lt i s c h e S t u d ie n , 1964, s . 28 n n ., J . K l e in e n b e r g , Aus der Geschichte der russischen K aufho fes zu Tallin im 15 - 26 Jh. ( s t r e s z c z . n ie m .) , E e s t i N S V T e s d u s t e A k a d e m ia T o im e t is e d , T a r tu 1960, s . 41 n n .; J . S t a n k ie w ic z , „Lwi za m ek " — renesansowa kamienica gdańska, K w . A r c h , i U r b . 1/4, 1956, s . 250.

86 E . G ą s io r o w s k i , Toruńska kam ienica m ieszczańska, s . 79 n n . P r z e g lą d l i t e r a t u r y : M . A r c z y ń s k i , Uwagi nad stanem i potrzebam i badań kam ienic m ieszczańskich, z . 38. P o r . l e ż A . C a r s te n , W ohn - häuser [w :] Danzig und seine B auten, B e r l in 1908, s . 233.

87 p . S im s o n , Der A rtusho f und seine Bänke, D a n z ig 1900, s . 4 i p a s s . , H . S a m s o n o w ic z , Badania nad kapitalem , s. 64, 65.

264

takie, jak kramy, składy spichrze, które to inwestycje niewątpliwie wiązały się z rozwojem koniunktury gospodarczej Prus w drugiej połowie XV w. Nieliczne wzmianki pozwalają przypuszczać, że u schyłku XV w. pojawiły się w posiadłościach patrycjatu gdańskiego urządzenia kanalizacyjne czy nawadniające. Podobnie jak to było w innych dużych miastach tego czasu88 traktowane były one jako inwestycje podnoszące war­tość parceli, ale wpływać musiały na początki zmian w zakresie higieny.

W oparciu o powyższe dane, dotyczące konsumpcji rozważmy teraz płace realne pracowników najemnych na przykładzie miast Prus Królewskich.

Zbadanie analogicznych zjawisk na terenie innych krajów doprowadziło do następujących w yn ików 89: na obszarze od Półwyspu Pirenejskiego aż do zlewiska

88 W A P G d . 300. 59.8. 1483 r . , s . 260 v . , k s ię g a r a d z ie c k a . P o r . t e ż C h . W it tm e r , Bains et baigneur à Strasbourg au M oyen-Age, C a h ie r s d ’a r c h é o lo g ie , d ’a r t e t d ’h is t o ir e , v o l . V , 1961, s . 91 n n . W l i t e r a t u r z e p o ls k ie j z e s t a w ia w ia d o m o ś c i n a t e n t e m a t E . B a lc e r z a k , Stan i pro­blem atyka badań nad dziejam i zaopatrzenia w wodą daw nych m iast P olski (do X V III w.), S tu d ia z d z ie j ó w r z e m io s ła i p r z e m y s łu , t . 4, W r o c ła w 1964, s . 5 n n .

89 D okum enten voor G eschiedenis van prijzen en lonen in V laan­deren en B rabant (XVe - X V IIIe eeuw.), w y d . C. V e r l in d e n , r e d . J . C r a e y b e c k x z z e s p o łe m , B r u g g e 1959, z w ła s z c z a w y k r e s 4, 5, 13; W . A b e l , Bevölkerungsgang und Landsw irtschaft im ausgehenden M ittela lter im Lichte der Preis- und Lohnbew egung. S c h m o lle r s J a h r ­b u c h fü r G e s e t z g e b u n g , 58, I H a lb b a n d , 1934, s . 35; E . J . H a m ilt o n , M oney, Prices and Wages in Valencia, Aragon and Navarra, 1351 -- 1500, C a m b r id g e M a ss . 1936; t e n ż e , A m erican Treasure and Price R evolution in Spain 1501 - 1550, C a m b r id g e M a ss . 1934; M . B a u la n t , J . M e u v r e t , P rix des céréales, e x tra its de la M emoriale de Paris 1520 - 1698, P a r is 1962, t . I, 1520 - 1621; E . H . P h e lp s B r o w n , S h e i la V . H o p k in s , Seven Centuries o f B uilding Wages, E c o n o m ic a , v o l . X X I I , 87/1955; t y c h ż e , Seven Centuries o f the Prices o f Consumables C o m ­p a r e d w ith Builders W age-rates, t a m ż e v o l . X X I I I , 92/1956; t y c h ż e , W age-rates and Prices: Evidence fo r Population Pressure in the S ix ­teen th C enturyr t a m ż e v o l . X X I V , 96/1957; L . K e l le r , Zur Geschichte der Preisbewegung in Deutschland w ährend der Jahre 1466 - 1525, J a h r b . f ü r N a t io n a lo e k o n o m ie u n d S t a t i s t ik B d . 34, 1879, s . 181. P o r . J . G . d a S i lv a , Richesse e t enrichissem ent dans une économie pré- -capita liste , A n n a le s E S C , 5, 1962.

265

Bałtyku widoczny jest wzrost płac realnych w XIII i XIV w. przy jednoczesnym wzroście cen. W XV stuleciu występują już różnice między tendencjami cen a płac w Walencji, a od schyłku stulecia w Anglii. W Niemczech obserwuje się spadek płac realnych, które rosną dalej w Hiszpanii, w Niderlandach, przy ogólnym spadku cen. Na początku XVI w. wzrost cen idzie w parze ze spadkiem płac realnych pogłębiającym się aż do drugiej połowy stulecia. Początek XVII w. lite­ratura przedmiotu wiąże z ponowną haussą płac rea­lnych. Oczywiście schemat ten ma liczne odchylenia. Pomijając powszechne w warunkach nieustabilizo­wanej gospodarki średniowiecznej skoki cen i płac w okresach głodu, wojen czy epidemii, zwłaszcza w dobie „czarnej śmierci” 90, można zaobserwować spore odchylenia regionalne. Tak np. badacze belgijscy stwierdzają istnienie pewnego wzrostu płac w latach 1543 - 1583 91. Spadek płac realnych w starszej i now­szej literaturze przedmiotu łączony jest zwykle ze zróżnicowaniem cen na towary przemysłowe i rolnicze: wzrost cen na surowce spowodowany ogólnym roz­wojem gospodarczym, i w różnych krajach występu­jąc z różnym natężeniem, wiązał się, rzecz prosta, z obniżeniem wartości płacy 92.

Za przykładem dotychczasowej literatury należałoby dokonać obliczenia indeksu płac realnych93. Jednak zarówno nieprecyzyjność metod, jak i przede wszyst­

so P or. na ten te m a t B . G erem ek, N a j e m n a s i ł a r o b o c z a , s. 159, 162. si C. V erlin d en i in ., M o u v e m e n t s d e s p r i x , s. 195; E. S ch o llie rs ,

D e l e v e n s s t a n d a a r d , s. 81, 102. D o k u m e n t e n , G ra fik 11.92 c. V erlin d en i in ., M o u v e m e n t s d e s p r i x , s. 179; E. J . H am ilton ,

M o n e y , s. 94; L . K e lle r , Z u r G e s c h i c h t e , s. 184 n n .; W. K u la , P r o b l e m y i m e t o d y , s. 533.

93 e . H. P h elp s B ro w n , S h e ila V. H opkins, W a g e - r a t e s , s. 291; C. V erlin d en i in ., M o u v e m e n t s d e s p r i x , s. 196

266

kim braki źródłowe nastręczają ogromne trudności i nakazują zachować największą ostrożność 94.

Materiały zawarte w rachunkach miejskich Torunia pozwalają na ułożenie tabeli przedstawiającej płace dzienne pracowników najemnych. Wydaje się, że dla dalszych rozważań bardziej celowe będzie rozpatry­wanie ogólnych tendencji na podstawie średnich dzie­sięcioletnich. Liczniejsze wzmianki źródłowe pozwolą na zmniejszenie błędu przy dalszych obliczeniach.

Tabela 29 ilustruje kształtowanie się płacy dzien­nej czeladników stolarskich i murarskich w Toruniu w sezonie zimowym.

T a b e l a 29

W ysok ość p łac d ziennych czelad n ików w T oru n iu w la ta ch 1401 - 1540 (w o d cin k ach 10-letn ich )

L a ta W ysokość w d en arach 1 W skaźnik 1401 - 1410 = 100

1401 - 1410 23 i 1001411 - 20 21 i 911421 - 30 ■ (1401 - 14701431 - 40 23 p rzeć. 24,5) 1 1001441 - 50 36 1561451 - 60 21 I 911461 - 70 23 i 1001471 - 80 40 (1471 - 1510 i 1731481 - 90 24 przeć. 46) 1 1041491 - 1500 70 3041501 - 10 51 2211511 - 20 120 (1511 - 1540 j 5261521 - 30 132 p rzeć. 131) i 5731531 - 1540 142 ! 617

p o d s t a w i e t e j t a b e l i m o ż n a w y r a ź n i e w y d z i e l i ć

3 okresy: 1) względnej stabilizacji płac (od ok. 1470 r.), 2) ok. dwukrotnego wzrostu (do 1510 r.) i 3) okres ok. 3-krotnego wzrostu (do 1540 r.) w porównaniu

94 p o r. F . S im iand , L e s a l a i r e , l ’é v o l u t i o n s o c i a l e e t m o n n a i e s , P a ris 1932 i k ry ty k a tegoż: M. B lo ch , L e s a l a i r e e t les f l u c t u a t i o n s é c o n o m i q u e s à l o n g u e p e r i o d e , R ev u e H ist., t. C L X X IH 1934, s. 1 nn.

267

z poprzednim i ok. 6-krotnego w porównaniu z począt­kiem XV w. Płace najemnych pomocników przy bu­dowie i niewykwalifikowanych robotników („Bau- knechte” i „Tageloner”) kształtowały się analogicznie. Mija się z celem przeliczanie płac dziennych na rów­nowartość srebra. Otrzymalibyśmy wówczas jedynie obraz kolejnych dewaluacji m onety95 będących odbi­ciem przemian i wydarzeń zachodzących na terenach Prus: klęski Zakonu Krzyżackiego w 1410 r. pod Grun­waldem, załamania się jego potęgi politycznej, zwich­nięcia równowagi w strukturze społecznej w dwudzies­tych latach XV w .96 Sprzeczności między Zakonem a miastami i szlachtą pruską na krótki czas zostały załagodzone w latach czterdziestych XV w. podczas rządów w. mistrza Konrada von Erlichshausena i znaj­duje to również odbicie w jakości monety. Wypadki polityczne (powstanie przeciw krzyżakom w 1453 r. i trzynastoletnia wojna zakończona przyłączeniem Po­morza Gdańskiego do Polski), ciągłe psucie monety doprowadziły do wyraźnej drożyzny, którą odczuły przede wszystkim warstwy uboższe.

Biorąc pod uwagę znaczenie konsumpcji zboża spró­bujmy ułożyć tabelę płac realnych przeliczając płace dzienne na ilość korców żyta. Oczywiście jest to pe­wien unik wypływający z trudności źródłowych. Roz­ważmy jednak te skromne dane, którymi dysponuje­my z góry zastrzegając się, że prawdopodobieństwo

85 E . W asch in sky , D i e M ü n z - u n d W ä r u n g s P o l i t i k d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n P r e u s s e n , G ö ttin g en 1952, s. 236; M. G u m ow ski, M o n e t a u K r z y ż a k ó w , Z ap isk i T . N. T . 1951, s. 53; M. F o ltz , G e s c h i c h t e d e s D a n z i g e r S t a d t h a u s h a l t s , s. 119. W in te re su ją cy m nas o k resie p rz y j­m u jem y n a stę p u ją ce r e la c je m on et: 1 M ark = 4 V ierd u n g = 20 seo - te n = 60 szylingów = 360 denarów . P o r. W. Je s s e , D e r W e n d i s c h e M ü n z v e r e i n , Q u e l l e n u . D a r s t e l l u n g e n z u r G e s c h i c h t e W e s t p r e u s s e n s , N. F . 6, 1928, s. 6, 124, 83, 344.

ее m . M ałow ist, P o d s t a w y g o s p o d a r c z e , p assim ; M. B isk u p , z j e d n o ­c z e n i e P o m o r z a , s. 15 nn.

268

T a b e l a 30 Ś red n ie 10-letn ie p łace d zienne w k o rca ch żyta

L ata K o rce W skaźn ik L a ta K o rce W skaźnik

1401 - 1410 0,96 100 1471 - 80 91411 - 20 0,66 68 1481 - 90 0,24 251421 - 30 ? 1491 - 1500 0,72 751431 - 40 0,30 31 1501 - 10 0,60 621441 - 50 1,20 124 1511 - 20 1,68 1751451 - 60 1,14 118 1521 - 30 1,42 1471461 - 70 0,18 19 1531 - 1540 0,96 100

błędu jest znaczne, że wyniki należy traktować tylko jako wstępną podstawę do dalszych, ulepszonych badań 97.

6. Płace dzienne pracowników budowlanych w Toruniu

Na podstawie tabeli 30 (por. wykres 6) można wnios­kować, że w ciągu pierwszego czterdziestolecia XV w.

97 P oza rach u n k am i T o ru n ia w n ie k tó ry c h la ta c h w y ją tk o w o sk ą ­p ych w in fo rm a c je uw zględ niam y m a te r ia ły gd ań sk ie . (W A P Gd. 300.

269

płace realne miały tendencję zniżkową. Haussa wystą­piła w latach czterdziestych XV w., a następnie baissa trwała aż do lat osiemdziesiątych, kiedy nastąpiła ko­lejna zwyżka trwająca w zasadzie do drugiego dzie­siątka XVI w. Od lat dwudziestych XVI w. linia płac realnych obniża się. Włączenie wybrzeży południo­wego Bałtyku do wielkiego rynku drzewnego, a następ­nie zbożowego Europy północnej 98, z pewnym opóź­nieniem w stosunku do zachodniej Europy, doprowa­dziło do analogicznych procesów w ruchach cen i płac. Opóźnienie to zresztą było stosunkowo niewielkie, dotyczyło bowiem w XV w. około 40 lat. Wraz z dal­szym rozwojem życia gospodarczego w Prusach po przyłączeniu ich do Polski nastąpiło częściowe „doga­nianie” wzrostu cen przez podwyższenie płac. Poucza­jące jest porównanie tabeli i wykresu z materiałami niderlandzkimi. Płace dzienne robotników budowla­nych do połowy XV w. ", w przeliczeniu na żyto, w y­kazują tendencję odwrotną do tendencji zaobserwowa­nej w Prusach. W drugiej połowie stulecia sytuacja się zmienia i do XVI w. rozwój płac realnych nie ulega zmianie mimo różnych kierunków rozwoju gospodarki europejskiej.

Na zakończenie tego rozdziału parę słów o drugiej ważnej formie lokaty kapitału, jakim była tezauryza- cja. Niewątpliwie stanowiła ona zabezpieczenie ryzy­kownych operacji. Dla warstw uboższych awans spo­łeczny, usamodzielnienie się były możliwe tylko w przypadku oszczędzenia niewielkiej bodaj sumy. W Niderlandach, inaczej niż nad Bałtykiem, oszczę­

19.2. P o r . też Caspar W einreich Chronik, w yd. ■'Th. H irsch . S R P , t. IV , Leipzig 1872, z d a ją c sob ie sp raw ę z dow olności p ostępow an ia,

es H. Sam son ow icz, Stru k tu ra handlu gdańskiego.»» D okum enten , s. 545, w y kres 13.

270

dzanie polegało na wycofywaniu pieniędzy z obiegu 100 na czas nieograniczony, z perspektywą włożenia części tezauryzowanej w inwestycje przy sprzyjających oko­licznościach. Oczywiście część tezauryzowana narusza­na była przy różnych wypadkach losowych i rodzin­nych. W warunkach życia'czeladników zebranie odpo­wiednio wysokiej sumy pieniędzy na wpłaty i wkupy nastręczało wiele dodatkowych trudności. Było to łat­wiejsze dla licznych samodzielnych kramarzy i drob­nych kupców 101.

Nie należy sądzić, że kramarze reprezentowali jed­nolitą grupę społeczną. Niektórzy z nich działali w dwóch sferach wym iany — lokalnej i zagranicznej. Przykładem kariery jednego z nich mogą być dzieje mieszczanina gdańskiego Jacoba Lubbego 102. Urodzony ok. 1430 r. syn bogatego chłopa (którego stać było na odbycie pielgrzymki do Compostelli) umiejętności czy­tania, pisania i rachowania uzyskał w miejskiej szkole, a od 15 roku życia rozpoczął zdobywanie wiedzy za­wodowej jako uczeń i następnie czeladnik bogatego kupca, swego krewnego. Jako czeladnik jeździł z to­warami do Antwerpii i Bruges, handlując na własną rękę, co pozwoliło mu zebrać dostateczne fundusze, aby w 1465 r. uzyskać prawo miejskie Gdańska i wstą­pić do cechu kramarzy. Jego wcześniejsze małżeństwo z córką kramarza wskazywałoby na ówczesne już po­wiązania z handlem detalicznym obsługującym potrze­by drobnych konsumentów w mieście i wymianę ze wsią. W 1467 r. mógł już wyłożyć 400 grz. w gotówce, w 2 lata później został starszym cechu, prowadził

100 P o r. uw agi R. de R oov era na te m at k an torów w ym ian y, M oney, B a n k i n g a n d C r e d i t i n M e d i a e v a l B r u g e s , C am bridge M ass. 1948.

101 p o r. dla te ren ó w n a d b a łty ck ich : H. Sasse , D as B r e m i s c h e K r a m e r a m t , B rem isch en Ja h rb u ch 1931, s. 108 n n ., s. 116.

юг s. R ü h le, J a c o b L u b b e , e i n D a n z i g e r B ü r g e r d e s 15 J h . , M itt. des W estp r. G asch . 23, s. 18 - 43.

271

aktywną politykę w radzie miejskiej, kupił sobie dom. Pozostawił też spory majątek w częściach okrętowych. Można było zastać Lubbego koło kościoła NMP w Gdańsku handlującego dewocjonaliami: krzyżykami, woskiem na świece, ale nie gardzącego też większymi jednorazowymi transakcjami w handlu morskim.

Tego typu działalność prowadzili — z większym lub mniejszym powodzeniem — przekupnie w Lubece, Wis- marze, Rostoku, Strzałowie, niekiedy biorąc towary na kredyt od wielkich kupców — np. Wittenborga z Lu­beki, Tölnera z Rostocku — i roznosząc je do domów, dzięki czemu trafiały bezpośrednio do rąk konsumen­tów 103. Oszczędności lokowane były w skrzyni. Miały one w przyszłości posłużyć do wkupienia się do cechu i uzyskania prawa miejskiego, zapewnić pozycję praw­ną gwarantującą większą stabilizację życiową. Średnio­wieczny lokalny handel nie wymagał dużych nakładów, ale i zyski na handlu norymberszczyzną czy poje­dynczymi sztukami drobiu nie były duże. Odkładanie niewielkiej części zysku możliwe było m. in. dzięki niewielkim wkładom. Finansowanie środków transpor­towych, najem pracowników nie odgrywały w tym typie handlu istotnej roli.

Tezauryzacja występowała, choć w minimalnym stopniu, u bardzo licznej grupy społecznej, do której obok żołnierzy, marynarzy, zaliczyć by trzeba miejską biedotę. Opierając się na obliczeniach W. Vogla, Ch. Bramer i naszych własnych można przyjąć, że w poł. XV w. liczba ludzi zatrudnionych w żegludze morskiej na terenie Lubeki czy Gdańska dochodziła do kilku tysięcy osób 104. Marynarze nie zawsze potrafili

юз E . K ö h ler , Einzelhandel in M itte la lter , s. 42, 48, ЮЗ, 157, 174.104 w. V ogel, Geschichte der D eutschen Seesch iffahrt, t. I, Je n a

1916; Ch. B rä m e r, E ntw icklung der Danziger R eederei im M ittelalter,

272

zapewnić sobie spokojną starość. Usiłowania uregulo­wania ich praw i obowiązków bardzo sztywnym i prze­pisami 105 nie dawały rezultatów; m. in. to właśnie było przyczyną częstego porzucania pracy na jednym stat­ku, aby zaciągnąć się na drugi. Poza tym ponosili oni duże straty materialne na skutek katastrof itp. Prości marynarze handlowali na własną rękę, ale nie wydaje się, by wielu z nich dorobiło się poważniejszych for­tun. Ciężkie warunki życia, stałe niebezpieczeństwa chyba skłaniały ich do łatwego wydawania w portach zarobionych pieniędzy, o czym świadczyć mogą ich sprawy sądow e106. Jednak trudno coś więcej powie­dzieć na temat ich budżetu, bowiem należałoby uwzględnić i straty, i korzyści wynikające z ich udzia­łu w wojnach. Nieustanne wojny na Bałtyku od poło­w y XIV w. musiały być uwzględniane w kalkulacji ekonomicznej Lubeczan czy Gdańszczan. Należy tu zwrócić uwagę, że w wojny średniowieczne — ich przy­gotowanie, prowadzenie, skutki — zaangażowany był znaczny procent ludności. M. Postan zwrócił na to uwagę w aspekcie wojny prowadzonej przez państwo obliczając, że w I etapie wojny 100-letniej do czynnej służby wciągnięte było ok. 10°/o ludności między 18 i 45 rokiem życia. W działaniach wojennych miast, biorąc pod uwagę kupców, rzemieślników, najemników i ich rodziny było bezpośrednio zaangażowanych na pewno powyżej 50°/o. Wojna XIV czy XV w. mogła doprowadzić do śmierci czy kalectwa, jednocześnie

Z eitsch r. d. W estpr. G esch . 1922, s. 81 n n ,; H. Sam son ow icz, S t r u k t u r a h a n d l u g d a ń s k i e g o , s. 711.

105 E . C ieślak , p o ł o ż e n i e p r a w n e m a r y n a r z y h a n z e a t y c k i c h w X I V i X V w . w ś w i e t l e u c h w a l z w i ą z k u h a n z e a t y c k i e g o , Z apiski T N T 16, 1950.

106 W A P Gd. 300. 43, 212 — księga zastaw ów . 300. 43.195 — w y ro k i sądow e.

18 — P óźn e śred n iow iecze m iast n a d b a łty ck ich 273

stwarzała w miastach warunki, które ułatwiały na spekulacji czy rabunku zdobycie majątku 107.

Pod tym względem podobną rolę odgrywała biedota. Znany badacz tego zagadnienia Fr. Graus podzielił bie­dotę czeską na dwie grupy: czynną produkcyjnie oraz: żebraków, prostytutki, włóczęgów stanowiących swo­isty lumpenproletariat średniowiecza108. Wydaje się jednak, że przynajmniej dla rozwijających się miast należałoby wyróżnić jeszcze wędrownych ludzi luź­nych, pracujących sezonow o109. W stoczniach przy budowach publicznych i prywatnych, w okresie ko­niunktury handlowej w transporcie, przy sezonowych połowach śledzi — można było nająć tysiące ludzi. Według pieśni Filipa de Meziérs, w drugiej połowieXIV w. pracowało w Skanii przy połowie śledzi ok. 400 tys. ludzi (na 40 tys. łodziach po 10) no, co wydaje się liczbą wielokrotnie zawyżoną. Nawet jednak 40 tys. ludzi stanowiłoby liczbę wysoką, świadczącą jak duże były możliwości rekrutacji spośród biedoty. Ludzie

107 P o r . d y s k u s j ę . K . B . M c F a r la n e , England and the Hundred Y ears’ W a r . P a s t a n d P r e s e n t 22/1962, s . 3; M . M . P o s t a n , The Costs of the Hundred Years* War. P a s t a n d P r e s e n t 27/1964, s . 34 п п .; P o r . t e ż J . W . H a w a r d , Econom ic Aspects o f the W ars o f the Roses in East A nglia , T h e E n g l is h H is t . R e v ie w , t . X X L I 1926, s . 170; J . J a - n o s z - B is k u p o w a , R o la Torunia w Zw iązku P ruskim i w w ojnie 13-let- niej, T o r u ń 1965; P . S im s o n , Danzig im 13-jährigen K riege , z e i t s c h r . d . W e s tp r . G e s c h , 29, s . 1 n n .

ios F r . G r a u s , Chudina m estska v Praze v dobę predhusitske , P r a h a 1949. P o r . t e ż J . M e z n ik , B renensky patriciat a boje o vladu m esta ve 14, a IS sto le ti , B r n o v m in u lo s t i a d n e s z . 4, 1962, s . 94. D la t e r e n ó w n a d b a ł t y c k ic h w p ó ź n ie j s z y m o k r e s ie p o r . m a t e r ia łyG . S c h ö n f e ld t a , Beiträge zu r G e s c h ic h t e des Pauperism us und der P rostitu tion in Hamburg, W e im a r 1897; K . F r it z e , Die B evölkerungs­s tru k tu r R ostock, S tralsunds und W ism ars , s . 69 n n .

309 c . M o l lw o , Das H andlungsbuch , s . L X II I ; W . S t ie d a , Pram- fü h rer und Träger in Lübeck, Z e i t s c h r . d . V e r . f . L ü b . G e s c h . 12, 1910; B . G e r e m e k , Problem siły roboczej w Prusach w pierw szej po­łowie X V W., P . H is t . 2/1957, s . 216, 225.

n o G . W . C o o p la n d , A Glimpse o f Late Fourteenth C entury Ships and Seam en from Le Songe d u vieil Pèlerin o f Philippe de M éziérs (1327 - 1405), M ir r o r Of M a r in e 1962, S. 186.

274

ci stanowili także rezerwuar sił gotowych do wystą­pień zbrojnych, do wejścia na drogę rozboju lub kor- sarstwa 11*.

O najuboższych pisaliśmy już powyżej. Tu, podkreś­lając liczebność tej grupy, chcielibyśmy zająć się jej znaczeniem ekonomicznym. Nie ulega wątpliwości, że cały lub niemal cały zarobek pracowników przezna­czony był na konsumpcję. Nie należy jednak zapo­minać o licznej rzeszy żebraków, którzy żyli jedynie z jałmużny, podobnie jak w dużej mierze zakony że­brzące, i wyłącznie z dobroczynności: mieszkańcy szpitali, przytułków i bractwa biedoty U2. Częste datki za życia i liczne legaty czynione w testamentach przez bogatszych mieszczan dochodziły do wysokości kilku­nastu procent całego majątku 113.

Jeśli za Simsonem przyjęlibyśmy obok franciszka­nów, dominikanów liczbę 2-50 osób biedoty kościelnej, doliczyli mieszkańców szpitala św. Ducha i zaokrąglili, biorąc pod uwagę 3 kościoły parafialne i wszystkie fi­lialne. pod którymi zawsze była gromada biednych 114,

i n H . C h . C o r d s e n , Beiträge zur Geschichte der V ita lienbrüder , H a l le 1907, s . 42; W . D z ie w u ls k i , Problem bractwa W ita lijsk ie go, P . Z a c h . I I , 1962; T h . H ir s c h , Danzig in der Z eiten Gregor und Sim on M aterns, D ie N e u e n P r e u s s . P r o v in z . B lä t t e r V , 1854.

1 1 2 w . R o t h , Die D om inikaner und Franziskaner im D eutschordens- land Preussen bis zum Jahre 1466, K ö n ig s b e r g 1918; E . C ie ś la k , W alki ustrojow e, s . 292; R . K le im in g e r , Das H eiligengeisthospital von W ism ar in Sieben Jahrhunderten . Ein Beitrag zur W irtschaftsgeschichte der S tad t, ihrer Höfe, und Dörfer, W e im a r 1962; H . H e y d e n , B rüder­schaften , Häuser und A ltäre der E ilenden in Pom m ern, B a lt . S tu d . 50, 1964, s . 28; P . P o o th , Das Gasthaus zu S tralsund und seine B e­ziehung zur G eschichte des S tädtischen K rankenhauses, G r e if s w a ld - S t r a ls u n d e r J a h r b u c h 1965, s . 157 - 168; W . B u c h h o lz , Die G asthaus­kirche zu S tralsund, t a m ż e , s . 169 - 188; H . H e g d e n , Die Fürsorgearbeit und insbesondere das Hospitalwesen in Pom m ern b is zu 16 Jhr., ta m ż e , 1963/64 s . 17 - 44; B . W ir tg e n s , Die m itte la lterlichen Spitäler in der Stadt Stade, F e s t g a b e f . H . W o h ltm a n n , S t a d e 1964, s . 218 - 233.

и з F . B r u n s , Die Lübecker B ergenfahrert s . 20, 124, 134; W . S t ie d a , Hildebrand V eckinhusen, s. 7, t e s t a m e n t L u d w ik a V e c k in g h u s e n a .

ii-* W A P G d . 300.61.66.77.68 R a c h u n k i s z p i t a l i . P . S im s o n , G e s c h ic h te der S tad t Danzig, I , s . 120, 169 n n . , 379.

to wydaje się, że liczba 500 ludzi żyjących z jałmużny na 35 tys. Gdańszczan stanowiłaby wielkość minimal­ną (ok. 1,4% mieszkańców). Najuboższy pracownik budowlany w Toruniu 115 wydawał dziennie na żywność ok. 30 - 40 den. Jeśli przyjmiemy, że minimum utrzy­mania dziennego żebraka wynosiło nie mniej niż 25 den. dziennie, to przy 500 żebrzących w skali rocznej dawało to pokaźną sumę powyżej 12 tys. grzywien pruskich, sumę, za którą np. w 1475 r. można było ku­pić 1 - 2 tys. łasztów żyta 116. Podkreślamy, że przyjęliś­my minimalną liczbę żebraków. Skąd się brała kwota tych 12 tys. grzywien? Zapewne częściowo wchodziła w skład codziennych wydatków zakwalifikowanych ja­ko konsumpcja, ale liczne poważniejsze 117 fundacje do­konywane były z odłożonych zapasów, z tej części zys­ku, która złożona była do skrzyni na czarną godzinę. Jest rzeczą oczywistą, że dochody żebraków w całości (lub prawie w całości) były konsumowane. Tym samym wycofując od bogaczy pieniądze powodowali ich pow­rót do obiegu, przyczyniając się do upłynnienia na­gromadzonego majątku i to znacznego majątku w skali dużych miast nadbałtyckich. Wraz z biedotą zatrudnio­ną w produkcji na stałe lub sezonowo ograniczaliby tendencje do tezauryzacji zysków mieszczańskich.

115 W A P T o r. X V I. 3, 6, 20.ne H. Sam son ow icz, Badania nad kapita łem , s. 24, tab . I.i i" T h . H irsch , Die ОЪег-P farkirche, s. 406 nn.

VIII. WIĘZI KULTURALNE MIESZCZAŃSTWA

NADBAŁTYCKIEGO W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU

Nie jest naszym celem przedstawienie dziejów prze­mian w umysłowości mieszczan nadbałtyckich w póź­nym średniowieczu. Chcielibyśmy jedynie zasygnali­zować niektóre zagadnienia związane z poglądami za­wodowymi, zasadami życia, zespołami uznawanych wartości, ideami kształtującymi postawy dość wąskiej grupy społecznej: bogatego kupiectwa w miastach Hanzy l . Ograniczenie to nie jest wynikiem założenia wiodącej roli tej grupy społecznej w ewolucji późno­średniowiecznych poglądów. Jak wynika z poprzednich rozważań istotnym czynnikiem kształtującym działal­ność miast nadbałtyckich był handel. On właśnie określał warunki życia nie tylko kupców, lecz w szyst­kich, którzy choćby pośrednio byli z nim związani.

Nawet zrealizowanie tak wąsko pojętego zadania nie jest łatwe. Mamy bowiem do czynienia z ludźmi re­prezentującymi różne środowiska kulturalne, zamiesz­kującymi rozległy obszar ód Lubeki do Rewia; nie mamy możliwości przy ograniczoności źródeł, szerzej

i N a t e m a t z a s a d b a d a ń n a d ś w ia d o m o ś c ią s p o łe c z n ą p o r . B . G e r e ­m e k , U m ysłowość i psychologia zbiorowa w historii, P . f f i s t . 4/1962, s. 629; A . D u p r o n t , P r o b lè m e et m ethodes d*une psychologie collective, A n n a le s E S C , 1/1961, s . 3, o r a z o d m ie n n e n ie c o s t a n o w is k o G . D u b y , Histoire des m entalités, P a r is 1961. Encyclopédie de la Pleiade , s . 937;E. M a s c h k e , Das B eru fsbew ustsein des M ittela lterlichen F ernkau f- mannas, Beiträge zum B eru fsbew usstse in des m itte la lterlichen M e n ­s c h e n , p o d r e d . P . W ilp e r t a , B e r l in 1964.

uwzględnić postawy drobnych kupców, kramarzy dzia­łających na rynku lokalnym. Ograniczymy się więc tu do przyjęcia założenia następującego: w XIV i XV w. w określonych warunkach gospodarczych i społecz­nych powstała grupa zawodowa organizująca na róż­nych obszarach wielką wymianę międzynarodową. Rezultatem tego musiało być wytworzenie się jedno­litego, powszechnie zrozumiałego języka technicznego, pewnej jedności kulturalnej opartej na stosowaniu wspólnych instrumentów działania, na jednolitej tech­nice 2. Nie należy rzecz prosta zjawiska tego przece­niać. Kulturę mieszczańską kształtowała z jednej strony wspomniana więź zawodowa, z drugiej strony— niewątpliwy wpływ wywierały warunki lokalne. Jak wspomnieliśmy Hanza działała na rozległych ob­szarach, niejednolitych gospodarczo i kulturalnie. Niektóre tereny — Norwegia, Ruś Nowogrodzka, Po­morze Gdańskie — reprezentowały już w XIII w. w y­soki poziom cywilizacji. Od XV w. coraz bardziej uwidaczniały się różne interesy krzyżujące się w kra­jach nadbałtyckich, występował wpływ zaplecza — ruskiego, polskiego czy niemieckiego. Dalszym naszym założeniem będzie zatem stwierdzenie, że z upływem czasu różnice w formach działania a tym samym w postawach nie ulegały zatarciu.

Jednolitość postaw jest w znacznej mierze funkcją możliwości wym iany i drożności poglądów i wiado­mości. Nie ulega wątpliwości, że mieszczaństwo nad­bałtyckie utrzymywało ze sobą najściślejsze kontakty. Miasta Hanzy leżały wzdłuż jednej z ważniejszych i bardziej używanych dróg handlowych w Europie.

2 S z e rz e j n a te n te m a t H. Sam son ow icz, Z a g a d n i e n i a k u l t u r y m i a s t n a d b a ł t y c k i c h X I V i X V w . (P r z e g l ą d p r o b l e m a t y k i i p o s t u l a t y b a ­d a w c z e ) , R ocz. O lszty ń sk i, V, 1965, s. 31. N in ie jszy rozd ział je s t p róbą u ściślen ia i rozw in ięcia n ie k tó ry ch tez cy t. a rty k u łu .

278

„Koplude-loplude” (kupcy są ludźmi biegającymi) brzmiało stare powiedzenie charakteryzujące ruchli­wość kupiecką 3. Na marginesie należy zwrócić uwagę, że rozchodziły się wiadomości interesujące nie tylko patrycjat kupiecki i nie tylko związane z jego forma­mi życia. Wymiana także istniała i wśród niższych grup społecznych. Miasta średniowieczne pełne były wszelkiego rodzaju wędrujących ludzi luźnych, wa- gabundów, pielgrzymów, wagantów, niebieskich pta­ków. Ludzie poszukujący zarobku w mieście, na statku czy przy wyładunku towarów, wędrujący ku­glarze, muzykanci, wszyscy, którzy często przeAOsili się z miejsca na miejsce tworzyli kulturę odzwiercie­dlającą w większym stopniu pierwiastki plebejskie. Nie bez powodu korsarze rejonu Hanzy, Bracia Witaliscy, byli bohaterami legend plebejskich na obsza­rze od wybrzeży Finlandii do wybrzeży A n glii4. Nie będziemy tu, jak wspomnieliśmy wyżej, zajmować się poglądami plebsu miejskiego, ale wydaje się, że różniły się one od modelu reprezentowanego przez wielkie ku- piectwo.

Jakie czynniki wpływały na umysłowość patrycjatu miast leżących na południowym wybrzeżu Bałtyku? Nie ulega wątpliwości, że przy odtwarzaniu profilu zespołowego na pierwszym miejscu należy umieścić działalność zawodową5. Osiągnięcie możliwie dużego zysku, wraz z głębokim przekonaniem o prawach do

3 G . v . R o p p , K aufm annsleben zu r Zeit der Hanse, L e ip z ig 1907, s . 27.

4 J . D w o r z a c z k o w a , D ziejopisarstw o gdańskie, s . 70; W . F r a n z , Das K önigsberger K unstgew erbe , s . 40 n n .; W . S a lm e n , Der fahrende M usiker im europäische M ittela lter, K a s s e l 1960; K . W . J o r d a n , Phi- lan tropy in England 1480 - 1660, L o n d o n 1959; B . G e r e m e k , Problem siły roboczej w P rusach , s . 224; H . C h . C o r d s e n , Beiträge zur Ge­schichte der V italienbriider, D is s . H a l le 1907, s . 41.

5 Р о г . R . S . L o p e z , P rofil du marchand génois , A n n a le s E S C ,3/1958, s . 501.

279

niego było zamierzeniem każdego bogatego przedsię­biorcy i lichwiarza. Niezależnie od obowiązującej doktryny kościelnej6 i bez prób szukania związku racjonalnego z oficjalnym poglądem, rozwijały się poglądy, na których mieszczanie opierali swój byt:o instytucjach miejskich, jako gwarancji działalności,o wartości podpisu na wekslu czy liście handlowym,o własnej godności i wartości — wyższej niż ludności szlacheckiej. Poglądy te wyróżniały bogatych miesz­czan i prowadziły do uznania autorytetów niespotyka­nych w środowisku dworskim. Kiedy już w końcu XIII w. miasta nadbałtyckie zawierały układ w sprawie działania kantoru w Nowogrodzie 7 stanęły na stano­wisku, że największe i najbogatsze z nich będzie słu­żyło wzorem postępowania zawodowego i obyczajów kupieckich. Tym wzorcem — o charakterze ściśle praktycznym — było główne miasto Hanzy — Lubeka. Z czasem stała się ona symbolem konfederacji hanze- atyckiej, reprezentowanej właśnie przez swą radę m i e j s k ą L u b e k a jako stolica związku kupieckiego była uznawana powszechnie. Świadczy o tym uchwała zjazdu miast hanzeatyckich w Lüneburgu z 1412 r. głosząca, że wobec usunięcia w Lubece prawowitej rady miejskiej przez nowych ludzi — kupców, kra­marzy, rzemieślników — stolicą (dosłownie głową, „howet”) Hanzy staje się Hamburg9. W pół wieku później podczas debaty zjazdowej omawiane były już prawa i przywileje Lubeki ponownie jako stolicy. Herb tego miasta — cesarski orzeł — stał się w XV w.

e R. de R o o v er, T h e C o n c e p t , s. 428; G. L e B ra s , C o n c e p t i o n o f E c o n o m y a n d S o c i e t y , T h e C a m b r i d g e E c o n o m i c H i s t o r y o f E u r o p e , vol. I l l , 1963.

■ P or. P r e u s s . U r k u n d e n b u c h 1/2, nr 646, 1295, oraz in n e zobow ią­zania m iast d o ty czące odw oływ ania się do L u b ek i, tam że n r 756.

8 c. W eh rm an n, L ü b e c k a l s H a u p t d e r H a n s e u m d i e M i t t e d e s 15 J h r . , H G bl. 1892, s. 81 n n ., 119.

» HR I 6, S. 59.

280

godłem całego związku 10. Świadomość wielkiego zna­czenia jakie odgrywała Lubeka w ówczesnym świecie powodowała wzrost solidarności hanzeatyckiej, poczu­cie dumy z przynależności do związku znanego w całej Europie, co już w XIV w. podkreślali jego kronika­rze n . Tak więc kupcy hanzeatyccy zdawali sobie sprawę ze wspólnoty, która ich łączyła i równocześnie byli w pełni świadomi swej odrębności od innych.

Oczywiście czynnikiem najściślej łączącym górne warstwy społeczne miast hanzeatyckich był wspólny język, który nie tylko ułatwiał kontakty patrycjatu miejskiego od Rewia do Hamburga, ale odróżniał go i od przedstawicieli innych narodowości, i od miast południowoniemieckich. Wiązało się to z jednym jesz­cze zjawiskiem: od XIV w. powszechna znajomość sztuki pisania i czytania stworzyła przesłanki do wykształcenia się jednolitej postawy mieszczaństwa hanzeatyckiego wobec wspólnej przeszłości. Wojny z Danią czy z Norwegią były częścią historii spisywa­nej i stającej się fundamentem, na którym wyrastało poczucie więzi silniejszej niż powiązania jedynie handlow e12. Poczucie to kształtować się zaczęło w okresie nas interesującym i niezależnie od różnych wydarzeń politycznych, na większym lub mniejszym

10 HR I 6, s. 347 z 1470 r ., gd zie je s t m ow a o obow iązkach i p rzy ­w ile ja ch L u b e k i, w zw iązku z j e j żądan iem odszkodow ania za koszty p onoszone p rzy k iero w an iu sp raw am i zw iązkow ym i. W sp raw ie zn a­czen ia h erb u L u b e k i: W. M an tels , D as S p i e g e l d e s H a n s i s c h e n G e- s c h i c h t s v e r e i n s u n d d e r L ü b i s c h e D o p p e l a d l e r , H Gbl. 1972, s. 4.

11 J a k np. w r. 1385 D etm ar p o w o łu jąc s ię na a u to ry te t cesarza staw ia L u b ek ę na rów ni z R zy m em , W e n e c ją , F lo re n c ją i P izą.F . H. G ra u to ff, L ü b e c k i s c h e C h r o n i k e n , t . I , H am burg 1830, s. 301.

12 Na te m a t ro li ję z y k a : K . F o r s tre u te r , B e i t r ä g e z u r p r e u s s i s c h e n G e s c h i c h t e , H eid elberg 1960, s. 7; J . J3. M en k e, G esch ich tssch re ibu n g u n d P o l i t i k i n d e u t s c h e n S t ä d t e n d e s S p ä t m i t t e l a l t e r s . D i e E n t s t e h u n g d e u t s c h e r G e s c h i c h t s p r o s a i n K ö l n , B r a u n s c h w e i g , L ü b e c k , M a i n z u n d M a g d e b u r g , Ja h rb u ch des K ö ln isch en G esch ich tsv ere in s 33, 1958, s. 1 - 8 4 i 34/35 I960," s. 85 - 194, gd zie a u to r w ie le m ie jsc a pośw ięca a n a liz ie p o ję ć o w sp óln otach śred n io w ieczn y ch .

281

terenie zasilało i inspirowało twórczość historiograficz- ną i literacką aż do Buddenbroków 13. Wyraźny wpływ mieszczańskiego oddziaływania nie tylko na kupców, ale i na całą ludność objętą terenem działania Hanzy jest widoczny poprzez liczne utwory pochodzące ze środowisk nie miejskich, a zasilających zasób średnio­wiecznych powiedzeń i przysłów dnia codziennego14. Oddziaływanie to przejawiało się i daleko poza strefą działania Hanzy. W dalekiej Hiszpanii w XIV i XV w. w poezji występują przedstawiciele północnych krajów, głównie sukiennicy flamandzcy; na terenie drugiego ekstremu — Finlandii — bohaterami pieśni ludowej często są kupcy hanzeatyccy 15. I tu i tam przedstawi­ciele rejonu hanzeatyckiego stanowili obcy element zdecydowanie wyróżniający się spośród in n ych 16. Jed­ność hanzeatycka wypływała z analogicznych układów społecznych17, z korzyści jakie dawało wspólne i ujednolicone prawo, z. wzajemnej znajomości syste­mów wag i miar 18, ale prowadziła ona do poglądów, wychodzących poza ścisłą sferę pojęć zawodowych.

Z poczucia siły związku wywodziły się oceny i kwa­lifikacje postępowania. To było dobre, co służyło inte-

13 P rzeg ląd od X I I I w. d a je W. S ta m m le r , D i e d e u t s c h e H a n s e u n d d i e d e u t s c h e L i t e r a t u r , H G bl. 1919, s. 35 -70 .

14 w sposób z łośliw y a zarazem d ow cip n y ch a ra k te ry z o w a ć one m a ją znane d obrze m ia sta . Np. „ R u sticu s e t R o sto ck p arv o d is­crim in e d ista n t: R o sto ck ien sis en im ru sticu s esse so le t” lu b : „H am - bu rgen ses su n t v e lu te n se s : Sem p er a c u ti P re lia p oscu n t п ес bene n o scu n t m orib u s u t i” . H. W alth er , S c h e r z u n d E r n s t i n d e r V ö l k e r u n d S t ä m m e — C h a r a k t e r i s t i k m i t t e l l a t e i n i s c h e r V e r s e , A rch iv fü r K u ltu rg e sch ich te , 41, 1959, n r 73, 148.

15 Ch. V erlin d e n , P a n o s B e l g a s e n f u e n t e s l i t e r a r i a s E s p a ñ o l a s m e ­d i e v a l e s , C u ad ernos 29/30 , 1959, s. 218; K . K ro h n , D e r H a n s a k a u f m a n n i n d e r f i n n i s c h e n V o l k s d i c h t u n g , F in n isch -u g risc h e F o rsch u n g en X V 1923/24, S. 161.

ie T o sam o w poem acie T h e L i b e l l o f E n g l i s h e P o l i c y e z 1436 r..w yd. W. H ertzb erg , L eipzig 1878, gdzie w śród ku p ców p rz y b y w a ją cy ch do A n glii h an ze aci m a ją sw o je od rębn e m ie jsce .

i? A. v. B ra n d t, D ie H anse, s. 5.ip О. Held, H a n s i s c h e E i n h e i t s b e s t r e b u n g e n , s. 129, 144.

282

resom miast, a więc ich siła polityczna, prawo zwycza­jowe, według którego żyli bogaci m ieszczanie19, samodzielność decyzji. Dochodzimy tu do bardzo istotnej sprawy: wykształcenia się w mentalności mieszczan poczucia możliwości wyboru najbardziej skutecznego działania w stopniu nieporównywalnie wyższym niż u chłopów czy szlachty 20 Więcej nawet. Skuteczny i szybki wybór był gwarancją sukcesu ży­ciowego mieszczan, doświadczenia lat poprzednich, któ­re stanowiły podstawę działania w środowisku w iejs­kim nie mogły zastąpić konieczności aktywnego podejmowania decyzji w miastach. Elastyczność dzia­łania była rękojmią powodzenia, a warunki funkcjono­wania gospodarki kredytowej do takiej elastyczności zmuszały. Konieczność dokonywania kalkulacji kształ­towała świadomość własnych możliwości, inaczej usta­wiała w społeczeństwie feudalnym aktywne jednostki, kształtowała odmienną psychikę bogatego mieszczań­stwa. W tym leżały między innymi przyczyny sukce­sów hanzeatów na polu organizacji gospodarki bał­tyckiej. Jeśli nie znali dobrze swego zawodu, tracili pozycję. Wiązało się to z następną cechą charakte­rystyczną psychiki mieszczanina: z przyzwyczajeniem się do ryzyka i możliwości strat 21. Działalność zawo­dowa była hazardem. W jednej transakcji można było majątek pomnożyć lub stracić. Poczucie nieustannej gry, świadomość tego ryzyka złożyły się zapewne na

íe H. O benaus, R e c h t u n d V e r f a s s u n g d e r G e s e l l s c h a f t e n m i t S t . J ü r g e n s c h i l d i n S c h w a b e n , G ö ttin g en 1961, s. 79 fo rm u łu je h asła te g o zw iązku sz w a jca rsk ieg o ,,p raw o, cześć i s iła ” . W y d a je się , że te 3 p o ję c ia s tan o w iły tak że pow szechn ie p rzy jm o w an e — ch o ć być m oże różnie rozu m iane — h asła m ieszczan w X V w. i nad B a łty k ie m ,

so p o r. E . M aschk e, D a s B e r u f s b e w u s s t s e i n , s. 306.21 E. M asch k e, D a s B e r u f s b e w u s s t s e i n , s. 318: H. Sch im d t, D i e

d e u t s c h e n S t ä d t e c h r o n i k e n a l s S p ieg el d e s b ü r g e r l i c h e n S e l b s t v e r ­s t ä n d n i s s e s i m S p ä t m i t t e l a l t e r , S c h rifte n r e ih e d er H ist. K om m ission bei d er B a y e risc h e n A kad em ie d er W issen sch aften , 3, 1958.

283

spokojną ocenę klęski pod Helsingborg w 1363 r. rze­czowe stwierdzenia o wyroku śmierci wydanym na nie­fortunnego wodza Johana W ittenborga22. Artystycz­nym wyrazem oswojenia się z myślą o nieuchronnym końcu człowieka było słynne przedstawienie tańca śmierci, do którego wciągani byli wszyscy bez różnicy stanu i majątku 23. Można to zresztą wyczytać z licznych dzieł sztuki. Hinrik van dem Kroghe, Martin Radeff, Henning van der Heide, mistrz Bertram malowalii rzeźbili ukazując znikomość życia doczesnego, w y­padki na morzu i lądzie, wojny, rozboje, napadyi klęski żyw iołow e24 dobrze znane im samym i ich mieszczańskim mecenasom. Klęski żywiołowe — jak się wydaje — również w większym stopniu niż na wsi kształtowały wyobrażenia i pojęcia ludzi w mieście. Miasto bowiem było, z racji swojego gęstego zalud­nienia, ogniskiem epidemii i zaraz tak nękających społeczeństwo średniowieczne. Częściej też i z groź­niejszymi konsekwencjami padało ofiarą płomieni c iy niszczone było przez wojnę. Miasta europejskie, szcze­gólnie po cyklu epidemii XIV stu lecia25, cechował brak stabilizacji, który był spowodowany możliwoś­ciami szybkiego zdobycia majątku lub utracenia go, a równocześnie prowadził do określonych przemian psychicznych. Poszukiwanie szczęścia łączyło się tak t z umiejętnościami i zasługami własnymi, jak i z łaską Bożą. Stąd dziwna mieszanina racjonalizmu i m isty­cyzmu, niekonsekwentna, nie mieszcząca się w ra­mach obowiązujących konwencji ideologii czy nauki.

22 H R I 1, s. 198.23 a . B en d a, W ie d i e L ü b e c k e r d e r T o d g e b i e l d e t , Z eitsch r. d. V e­

re in f . L ü b . G esch . u. A ltertu m sk u n d e , 6, 1892, s. 563; H. R osen fe ld , D e r T o t e n t a n z a l s e u r o p ä i s c h e s P h ä n o m e n , A rch iv f . K u ltu rg e sch ich te 1/1966, X L V II I , S. 54.

24 m . H asse, L ü b e c k e r M a l e r u n d B i l d s c h n i t z e r u m 1500, M ü n chen- -B e r lin 1964, s. 285.

25 j . R en o u ard , C o n s é q u e n c e s e t i n t é r ê t d é m o g r a p h i q u e s d e la

I 284

Życie zmuszało do wykorzystywania bogatych do­świadczeń własnych i współtowarzyszy, do poszukiwań stale nowych, bardziej skutecznych form, a jednocześ­nie do uciekania się pod opiekę Opatrzności. Stąd brały się dary i fundacje mające na celu zapewnienie sobie pomocy przy konkretnych operacjach finanso­wych 26.

Poleganie na sobie, na własnych kontaktach z Opa­trznością prowadziło w konsekwencji do wytworzenia się jeszcze jednej istotnej cechy w mentalności miesz­czaństwa. Pozycję majątkową i społeczną zdobywano nie tylko korzystając z dorobku przodków, czy z przy­wilejów, ale także dzięki własnym osiągnięciom zdo­bytym pracą i przemyślnością. Rezultatem tego był kult rzetelnej pracy, uznanie dla tych, którzy do ma­jątku i znaczenia doszli sami, własnym wysiłkiem. To było źródłem — o czym szerzej za chwilę — kultu umie­jętności praktycznych. Pierwsze podręczniki uczące metod działania wywodziły się z notatek zapisywanych dla własnego użytku, a następnie udostępnianych innym. Bieżące notatki dopiero na początku XVI w. przekształciły się w podręczne księgi, zawierające zbiór praktycznych przykładów niekiedy wraz z próbą uo­gólnienia 27. W ykształcenie wielkich kupców było głów­

p e s t e n o i r e , s. 464; E . K e lte r , D a s d e u t s c h e W i r t s c h a f t s l e b e n d e s U u n d 15 J h r . i m S c h o t t e n d e r P e s t e p i d e m i e n . Ja h rb ü ch e r f. N ation . S ta t is t ik , 165, 1953, s. 167; H. K ü rte n , D i e W a n d e r u n g e n d e r P e s t i n d e r K u l t u r g e s c h i c h t e , U n iv ersitas , Jg . 6, H. 2, 1961.

2e j . C u v elier, U n c a p i t a l i s t e d u X I V s . , B u lle t ., de la C lasse des le t tre s e t des sc ien ce s m o ra les, B r u x e lle s , 1/1921, s. 46 - 56, gdzie op isy fu n d a c ji k a p licy przez G. P . de D uvenw oorde, N. Z ask e, D i e S t . N i k o l a i s k i r c h e z u S t r a l s u n d . E i n B e i t r a g z u r A r c h i t e k t u r g e s c h i c h t e d e s n o r d d e u t s c h e n H a n s e g e b i e t s , B a lt is ch e S tu d ie n N. F . 46, 1959, s. 29 - 56, gdzie au to r p o d k reśla pow iązan ia ze św iatem handlow ym .

27 p o r. lu źn e fra g m e n ty W A P Gd. 300 D. 71; E . S ch u lte , D a s D a n - z i g e r K o n t o r b u c h d e s J a k o b S t ö v e , H G bl. 1937, s. 40; E . W asch in sk i, U b e r a l t p r e u s s i s c h e G e l d u n d G e w i c h t s v e r h ä l t n i s s e u m 1550 a u s e i n e m a l t e n R e c h e n b u c h e , A ltp reu ss. F o rsch . 1/1942; A. v. B ra n d t, W a r e n - u n d G e l d h a n d e l , s. 47 nn.

285

nie wykształceniem praktycznym. Nie byli oni wdro­żeni do rozumowania teoretycznego, działali intuicyjnie lub na bazie solidnego przygotowania praktycznego. We wcześniejszym średniowieczu stan taki był ogólną prawidłowością. Do XII w. na terenie zachodniej Eu­ropy kupcy działali na podstawie praktyki własnej, jeżdżąc po świecie za towarami jak ich poprzednicy z IX - X w. Przełom, jaki nastąpił w okresie póź­niejszym jest zjawiskiem niewątpliwym aczkolwiek dyskutowanym zarówno od strony treści jak i formy 28. Psychika kupca zmieniła się pod wpływem kompliku­jących się interesów, które wymagały pogłębienia wiedzy tak fachowej, jak i ogólnej, teoretycznej. Ostat­nio sformułowane tezy głoszą co prawda istnienie już w XIV w. cech mentalności kupca nowożytnego, ale jedynie w wąskiej elitarnej grupie. Na szerszej bazie społecznej we Włoszech dały się one zaobserwo­wać dopiero w XV w. Niewątpliwie najlepsze pod­ręczniki, z dziełem F. B. Pegolottiego na czele, napi­sane w XIV w. rozpowszechniały się dopiero w okresie późniejszym 3C, oczywiście w rejonie Morza Śródziem­nego. W rejonie Hanzy rozwój mentalności i wiedzy kupiectwa przebiegał analogicznie, ale z pewnym opó­źnieniem. Już wyżej wspomnieliśmy o duchownych

28 h . P ire n n e , L ' i n s t r u c t i o n d e s m a r c h a n d s d u M o y e n - A g e , A n n ales d ’H E S 1, 1929, s. 18. D y sk u sję i pogląd y na ten te m a t zestaw ia Y . R en ou ard , L u m i è r e s n o u v e l l e s s u r l e s h o m m e s d ’a f f a i r e s i t a l i e n s d u M o y e n - A g e , A n n ales E S C 1955, s. 64 n n ., gdzie sform u łow an e stan ow isk a L op eza, Sap oriego , L estoq u oy , M elisa , de R o o v era , B o r - land iego. P or. A. E . Say ou s, L e s M é t h o d e s c o m m e r c i a l e s d e B a r c e ­lo n e a u X I V s . , E stu d is U n iv ersita ris C ata lon is X V II I , 1933, s. 209.

2» R . R om ano, L e M a r c h a n d i t a l i e n e n t r e Mo y e n - â g e e t R e n a i s ­s a n c e , A nnales du M idi, 1964. Na te m at w pływ u in teresó w h and lo­w ych W en ec ja n na p sy ch ik ę je sz cz e w X V I w. n oszącą p iętno m en ­ta ln o śc i śre d n io w ieczn e j por. F . B rau d el, J . G. da S ilv a , R é a l i t é s é c o ­n o m i q u e s e t p r i s e s c o n s c i e n c e : q u e l q u e s t é m o i g n a g e s s u r l e X V I e s . y A n nales E S C 4/1959.

зо a . E v an s, w stęp do F . B . P eg o lo tti, L a p r a t i c a d e l l a m e r c a t u r a , s. X IV .

286

sekretarzach, którzy m usieli pomagać wielkim kupcom XIII w. Niemal z tego samego okresu pochodzą naj­starsze księgi handlowe Clingenborga i Warendorpa. W następnych latach sytuacja się zmienia wyraźnie. W wieku XIV sztuka czytania i pisania jest już w środowisku mieszczańskim powszechna31. Szeroka działalność związku hanzeatyckiego niewątpliwie przy­czyniła się do rozwoju zainteresowań teoretycznych kupiectwa i, co się z tym w pewnym stopniu może wiązać, do rozwoju szkolnictwa w miastach.

To ostatnie pierwsze formy organizacyjne rozwijało w oparciu o działalność kościelną. Bogate parafie miej­skie, klasztory, dysponowały obfitymi bibliotekami, których zawartość dochodziła niekiedy na przełomieXV i XVI w. do ponad 1000 pozycji32. W samym Gdańsku istniały biblioteki przy klasztorze francisz­kanów, dominikanów, karmelitów, brygitek, przy koś­ciołach Mariackim, św. Jana, św. Piotra i Pawła i św. Elżbiety. Siłą rzeczy tam właśnie powstawały naj­starsze ośrodki kształcące mieszczańską młodzież. Przy kościele Panny Marii w Gdańsku w 1350 r. istniała szkoła parafialna, w której podstawy wiedzy dawał— miejscowy dzwonnik. Ale już w 1383 r. występuje specjalny „rector”, prowadzący szkołę parafialną33. Proboszczowie, którzy posiadali w owym czasie już szersze wykształcenie byli kuratorami tych placówek oświatowych. Te ostatnie nie. mogły jednak zaspokajać potrzeb rozwijających się miast. Wiadomości uzyskane w tych szkołach były niewystarczające dla bogatego patrycjatu miejskiego. Dawały one podstawy do dal­

ai G. v. d. Ropp, K a u f m a n n s l e b e n , s. 9 nn.32 H. B a u e r, B i l d u n g s - und B i b l i o t h e k s w e s e n i m O r d e n s l a n d e

P r e u s s e n , Z e n tra lb la tt f. B ib lio th ek sw ese n , t. 46, 1929, s. 405; J . D w o’ rzaczkow a, D z i e j o p i s a r s t w o g d a ń s k i e , s. 137.

и p . S im son , G e s c h i c h t e d e r S t a d t D a n z i g , Bd . I, D anzig 1913, s. 84, 91.

287

szych studiów, do kariery kościelnej, ale absolutnie niewystarczająco przygotowywały do zawodu —- zwła­szcza zawodu kupieckiego. Tym bardziej potrzebna była tu zmiana, że większość uczniów stanowili właśnie młodzi adepci sztuki handlowej. Szkoły miejskie miały wąski zasięg oddziaływania, aby jednak mogły speł­niać zadania przed nimi postawione musiały zapewnić kształconej elicie o wiele szerszy zakres w ied zy u . Oczywiście rada miejska usiłowała wpływać — raczej z powodzeniem — na obsadę nauczycieli, na formy nauczania, na politykę ośw iatow ą35. Jednak począt­kowo wiadomości uzupełniano drogą prywatnego do­kształcania. System korporacyjny stwarzał warunki do szkolenia uczniów nie tylko w rzemiośle, ale takżei w handlu. Po prywatnym dokształcaniu podsta­wowym dalsze kwalifikacje zdobywał młody człowiek jako pomocnik w kantorze, następnie jako czeladnik prowadzący samodzielnie niektóre prostsze operacje handlowe. Formalnie rzecz biorąc — a w bogatych patrycjuszowskich rodzinach było tak rzeczywiście — czeladnictwo stanowiło wstęp do samodzielnej pracyi miało zapewnić potrzebne do tego kwalifikacje.

W XV w. nastąpiły dalsze zmiany — wzrosły po­trzeby nauczania teoretycznego. Dowodem tego jest rozwój powstałych w XV w. uniwersytetów hanzea- tyckich w Rostocku i Gryfii. W obu tych uczelniach kształciła się młodzież głównie z miast nadbałtyckich 36.

34 G. H e llfe ld t, D i e W i r k u n g e n d e r S t ä d t i s c h e n S c h u l e n f ü r d i e i n t e l l e k t u e l l e B i l d u n g d e r B e v ö l k e r u n g i n d e n S e e s t ä d t e n d e r W e n ­d i s c h e n H a n s e , W iss. Z e its c h r . d e r U n iv . R o s to c k 9, 1956/60, s. 111.

35 K . N e u m a n n , D a s G e i s t i g e u n d r e l i g i ö s e L e b e n L ü b e c k s a m A u s g a n g d e s M i t t e l a l t e r s , Z e its c h . d . V e r . f . L tib . G e sch . un d A l te r ­tu m sk u n d e 22, 1923, s. 110; E . S c h n itz le r , D a s g e i s t i g e u n d r e l i g i ö s e L e b e n R o s t o c k a m A u s g a n g d e s M i t t e l a l t e r s , D iss. M ü n ste r , 1940, s. 16.

36 E . S c h n itz le r , Z u r H a n s i s c h e n U n i v e r s i t ä t s g e s c h i c h t e , H an sisch e S tu d ie n , B e r l in 1961, s. 379, g d zie a u to r k a z e s ta w ia z asięg o d d z ia ły ­w a n ia u n iw e rs y te tó w .

288

Ich powiązania z rodami miejskimi posłużyły za pod­stawę twierdzenia E. Schnitzler o ich duchowej jed­ności z miastem i kościołem” 37, co wydaje się jednak zbyt kategorycznym sformułowaniem 38. Nie ulega jed­nak wątpliwości, że uniwersytety hanzeatyckie zostały stworzone przy udziale rad miejskich, były utrzymy­wane przez nie i wyraźnie przeznaczone na zaspo­kojenie potrzeb rozwijających się politycznych orga­nizmów miejskich. Widać to choćby na przykładzie płac profesorskich fundowanych przez rady, a popie­rających zawody praktyczne, widać w staraniach Lu­beki o utworzenie własnej wyższej uczeln i39. Miesz­czańskie uniwersytety hanzeatyckie posiadały dość znaczną siłę oddziaływania, przede wszystkim na tworzenie się kadry intelektualistów — uczonych prawników wywodzących się z rodzin mieszczańskichi nie ustępujących wykształceniem arystokracji ziem­skiej 40. W miastach znalazła potwierdzenie zasada

37 E . S c h n i t z le r , D a s g e i s t i g e u n d r e l i g i ö s e L e b e n , s . 24. „ S t a d t - - K i r c h e - U n iv e r s i t ä t a ls e i n e g e i s t i g e E in h e i t ” .

38 j . P a q u e l , B o u r g e o i s e t u n i v e r s i t a i r e s à la f i n d u m o y e n - â g e . A p r o p o s d u c a s d e L o u v a i n , L e M o y e n - A g e , 67, 1961, s . 325. O g ó ln ie p o r . J . L e G o f f , L e s i n t e l l e c t u e l s a u M o y e n - A g e , P a r is 1957.

3» w t e j o s t a t n i e j s p r a w ie : E . S c h n i t z le r , Z u r H a n s i s c h e n U n i v e r ­s i t ä t s g e s c h i c h t e , s . 364, 365. Z . N o w a k , S t a r a n i a o z a ł o ż e n i e u n i w e r s y ­t e t u w C h e ł m n i e w X I V i X V w . Z a p . H is t . 4/1966; K . F . O le c h n o w it z , D i e U n i v e r s i t ä t R o s t o c k u n d d i e H a n s e , W is s . Z e i t s c h r . d . U n iv . R o ­s t o c k 13, 1964, s . 239, g d z ie w s k a z u j e n a k s z t a łc e n i e s y n d y k ó w B r e m y w ła ś n i e w R o s t o c k u ; K . K o p p m a n , Z u r G e s c h i c h t e d e r U n i v e r s i t ä t R o s t o c k , H G b l., 1893, a n a l iz u j e s t a r a ł i ia r a d y o s t w o r z e n ie u n i w e r s y ­t e t u — s . 26 n n , i p ła c e p r o f e s o r s k ie — s . 31. P o r . D . Z a r e t t i , A 1 'U n i - v e r s i t é d e P a v i e a u X V e s. L e s s a l a i r e s d e s P r o f e s s e u r s , A n n a le s E S C 1962, s . 426. S t a r a n ia b o g a te g o " k u p ie c t w a o z a p e w n ie n ie o d p o ­w ie d n ie g o w y k s z t a ł c e n ia — H . F r e y t a g , D i e B e z i e h u n g e n d e r U n i ­v e r s i t ä t L e i p z i g z u P r e u s s e n v o n i h r e n B e g r ü n d u n g b is z u R e f o r m a ­t i o n 1409 - 1539, Z e i t s c h r . d . W e s tp r . G v . 1902, s . 1; E . H a c h , A u s P a u l F r e n c k i n g ’s Ä l t e s t e m T e s t a m e n t s b u c h e , Z e i t s c h r . d . V e r . f . L ü b . G e s c h . u . A lt . 1892, B d . 6, s . 451, g d z ie w y k a z o s ó b k o r z y s t a j ą c y c h z l e g a t u d la s t u d iu j ą c y c h .

H . B o o c k m a n n , L a u r e n t i u s B l u m e n a u F ü r s t l i c h e r R a t - J u r i s t - H u m a n i s t ( c a 1415 - 1484), G ö t t in g e n 1965. P o r . t e ż u w a g i H . Z in s a , K a p i t u ł a f r o m b o r s k a w c z a s a c h M i k o ł a j a K o p e r n i k a , K o m u n ik a t y

19 — P ó ź n e ś r e d n io w ie c z e m ia s t n a d b a ł t y c k ic h 289

stosowana już i w innych środowiskach o możliwości zrobienia kariery dzięki wykształceniu. Przykładem tego mogą być kierownicy kancelarii miejskich — pi­sarze miejscy, którzy odgrywali znaczną rolę w po­lityce dzięki swej wiedzy. Na 30 pisarzy lubeckich w drugiej połowie XIV i w XV w., których udało się zidentyfikow ać41 — 7 dowodnie uzyskało tytuły uni­wersyteckie, dwu z nich — Johann Vos i Liborius Meyer — piastowało godność rektorów uniwersytetu w Rostocku. Sześciu pisarzy posiadało wikariaty, 1 był proboszczem, 1 kanonikiem, 10 z nich występowało wśród delegatów Lubeki na zjazdach i znanych jest ze swej aktywnej działalności politycznej; 10 nota­riuszy lubeckich można znaleźć wśród najaktywniej­szych gospodarczo mieszczan obracających dużymi finansami, spekulujących na rencie miejskiej, posia­daczy ziemskich itp. W Gdańsku dla okresu od połowy XIV w. do 1500 r. zidentyfikowano 26 p isarzy42. Do­kładniejsze wiadomości o nich pochodzą dopiero z koń­ca pierwszej ćwierci XV w. i dotyczą 20 pisarzy. Wśród nich występuje 8 uczonych z uniwersyteckimi tytułami (od połowy XV stulecia wszyscy rekrutowali się do­wodnie z ludzi posiadających wyższe wykształcenie), 4 z nich jest aktywnymi uczestnikami wielkiej polityki, jak np. Georg Zimmermann wybrany na burmistrza podczas rozruchów w 1525 r.; 2 posiada probostwo. Większość pisarzy pochodziło z patrycjuszowskich

M a z u rs k o -W a rm iń s k ie 4/1959, s. 403, 407; H . S c h o lz , U b e r Ä r z t e u n d H e i l k u n d i g e z u r Z e i t d e s H e r z o g s A l b r e c h t v o n P r e u s s e n , J a h r b . K ö n ig sb . 12, 1962, s. 45; J . H . H e x te r , R e a p p r a i s a l s i n H i s t o r y , A b e r­d e e n 1961, s. 45 n n .

41 F . B r u n s , D i e L ü b e c k e r S t a d t s c h r e i b e r 1350 - 1500, H G bl. 1903, s. 45 - 102.

42 H. B a r th , Z u r D a n z i g e r m i t t e l d e u t s c h e n K a n z l e i s p r a c h e , s. 8 n n .; A . M e th n e r, D i e D a n z i g e r S t a d t s c h r e i b e r , s. 7 ; te n ż e , C o n r a d B i - t s c h i n a l s D a n z i g e r S t a d t s c h r e i b e r , Z e its c h r . d. W e stp r. G ecb . 69, 1929, s. 73.

290

rodzin mieszczańskich; z nich też rekrutowali się pierwsi mieszczańscy kronikarze dziejów Gdańska (Johann Lindau od 1455 r.), czy Lubeki (Aleksander Hune, jednocześnie rajca miasta w 1323 r.) 43. Poszu­kiwani dla swych umiejętności nierzadko zajmowali parę posad. Poza studiami i nauczaniem 44 niektórzy z nich prowadzili jednocześnie inne kancelarie: wójt Lauenburga Johann Vritze był w siedemdziesiątych latach XIV w. pisarzem Lubeki, skarbnikiem i pi­sarzem kancelarii „ducis Saxoniae”. Konrad Bitschin, autor dzieła D e v i t a c o n i u g a l i , tłumacz kroniki Dus- burga, założyciel księgi odpisów korespondencji Gdań­ska (Missiva) był jednocześnie pisarzem miasta Chełmna 45.

Odrębność społeczeństwa miejskiego nad Bałtykiem w ciągu ostatnich trzech stuleci średniowiecza miała znaleźć także swoje uzasadnienie teoretyczne. Nie mamy podstaw sądzić, że tradycyjna teoria zachodniao ludziach, którzy modlą się, walczą i pracują 46 w pły­wała w jakiś sposób na życie mieszczan nadbałtyckich. Ale arystokratyczne środowisko skandynawskie, któ­rego przedstawicielką była św. Brygida, wraz ze swo­imi proroctwami w sposób oczywisty traktowało civitas jako być może nieudolny, ale istniejący model kolektywnego życia ludzi, stworzony przez Króla

F . B r u n s , D e r Verfasser der L ü b e c k e r Annales, L ü b is c h e F o r ­s c h u n g e n , L ü b e c k 1921, s . 257, 260.

44 w K a z im ie r z u p o d K r a k o w e m u r z ą d p is a r z a m ie j s k ie g o łą c z y ł s i ę z r e k t o r a t e m s z k o ły p a r a f ia ln e j . M . F r ie d b e r g , Kancelaria m. K a­zimierza, s . 143, 144. P i s a r z a m i b y l i w y b i t n i u c z e n i J a n O r ie n t , J a n z L u d z is k a — p r o f e s o r o w ie u n i w e r s y t e t u k r a k o w s k ie g o , t a m ż e , s . 144.

45 f . B r u n s , Die Lübecker Stadtschreiber, s . 47; A . M e th n e r , Con­rad Bitschin, s . 79.

46 Berufsbewusstsein des mittelalterlichen Menschen, w y d . P . W il­p e r t , B e r l in 1964, M is c e l la n e a M e d ie v a l ia , p o r . r o z p r a w y J . Q u il le t , J . L e G o f f n a t e m a t o r g a n iz a c j i s p o łe c z e ń s t w a n a p o d s t a w ie D e ­f e n s o r P a c is M a r s y l iu s z a z P a d w y .

291

Chrystusa47. „Civitas”, organizacja społeczna mająca dobre i złe strony, ma co prawda króla, ale na tym kończy się jej podobieństwo z ówczesnymi państwami. „Civitas” widziana oczami św. Brygidy u schyłku XIV w. jest wyobcowana ze wsi, posiada potężne ce­glane mury, flotę morską, radę i burmistrzów, każdy mieszkaniec zna swoje miejsce w organizacji społecz­nej. Nie ulega wątpliwości, że jest to opis, który nie­wiele ma wspólnego z rzeczywistością. Dotyczy on jednak zjawiska, które bodaj jedynie w XIV w. przy­pominać mogło ideę współżycia ludzi.

Dodatkowym elementem, który musiał oddziaływać na wyobrażenia mistyków XIV w. były bogate formy życia religijnego. Wielkie skupiska kościołów i klasz­torów, liczne duchowieństwo, deklarowane sumy na wsparcie biednych czy kleru — wyróżniały środowisko mieszczańskie od wiejskiego. Współcześni mieli zresztą poważne wątpliwości co do istotnej treści tych form— wypływające chyba z dwóch różnych przyczyn. Po pierwsze z faktu, że tryb życia, kategorie myślenia, formy działania, nie m ieściły się w XIV-wiecznych kanonach kościelnych eksponujących zagadnienia życia pozagrobowego. Po drugie nietrudno było rozszyfrować istotne motywy mieszczan. Jest rzeczą znaną, że ideo­logia kościelna jako jedyna doktryna filozoficzna —- jedyna i jedynie dopuszczalna — ingerowała we wszystkie dziedziny życia. Ale jej przejawy na terenie miasta miały niekiedy bardzo specyficzny charakter, przesiąknięty praktyką zawodową kupców i bankierów. Znamy zjawisko, występujące w XIII w. na przestrze­ni od Norwegii do Nowogrodu, tzw. kościołów ku­pieckich, fundowanych i budowanych w równej trosce

47 S k a r b y n i e b i e s k i c h t a j e m n i c t o j e s t k s i ę g i o b j a w i e n i a n i e b i e ­s k i e g o ś w i ę t e j m a t k i B r y g i t t y , p r z e z z a k o n n i k a p r a w m n i e j s z y c h o j c ó w B e r n a r d y n ó w , 1698, s . 83, 125.

292

o zbawienie duszy, co i o posiadanie pomieszczenia na składy handlowe, kantory, giełdę, w której dokony­wano transakcji, a niekiedy i miejsce, w którym można by się baw ić48. Wspominki za dusze zmarłych 49 były zamawiane przy okazji prowadzenia transakcji ren- tierskich czy kupieckich. Związki kupieckie — po­dobnie jak i rzemieślnicze — powstawały pod wezwa­niem świętych i według oficjalnej koncepcji miały na celu działalność dobroczynną, dewocyjną, kulturalną. Tę religijną formę bardzo szybko przysłoniła świecka treść. Członkowie bractwa św. Leonarda w Lubece specjalizowali się w handlu z południowymi Niemcami, św. Mikołaja w Abo — w handlu morskim, św. Anna patronowała interesom żeglarzy lubeckich, św. Antoni— rzemieślnikom 50.

Forma stowarzyszeń religijnych odpowiadała treści zawodowych, korporacyjnych związków, których głów­nym celem była obrona wspólnych interesów kupiec­kich, kredytowych czy produkcyjnych. Wezwania bractw kupieckich — będących związkami handlowymi stale działającymi — nie były zresztą przypadkowe. Święci pańscy — upraszczając nieco zagadnienie — byli oficjalnymi „pozytywnymi” bohaterami. Spośród nich kupcy wybierali sobie bądź najbardziej znanych, najgodniejszych — NMP, św. Anna, św. Jan — bądź

•is j . J o h a n s e n , D i e K a u f m a n n s k i r c h e , s. 313 - 326. Р о г . E . S an d o w , D i e M a r k t k i r c h e S t . N i k o l a i i n H e r f o r d u n d i h r e F u n k t i o n e n , H e r fo r ­d e r J a h r b u c h 2, 1961, s. 27.

49 W e h rm a n n , D e r M e m o r e n k a l e n d e r ( N e c r o l o g i u m ) d e r M a r i e n ­k i r c h e in L ü b e c k , Z e its c h r . L ü b . 6, 1892, s. 49, 101, 147; G. B r a n d e s , D i e G e i s t l i c h e n B r ü d e r s c h a f t e n i n H a m b u r g w ä h r e n d d e s M i t t e l a l t e r , Z e its c h r . H am b . II T e il , 1936, s. 70.

so G. F in k , D i e L ü b e c k e r L e o n h a r d s b r ü d e r s c h a f t i n H a n d e l u n d W i r t s c h a f t b i s z u r R e f o r m a t i o n , L ü b e c k 1921, s. 325 , 338; H . L in k , D i e g e i s t l i c h e n B r ü d e r s c h a f t e n d e s d e u t s c h e n M i t t e l a l t e r s i n s b e s o n ­d e r e d i e L ü b e c k e r A n t o n i u s b r ü d e r s c h a f t , Z e its c h r . L ü b . 20, 1919, s. 181; K . N e u m a n n , D a s g e i s t i g e u n d r e l i g i ö s e L e b e n L ü b e c k s , s. 81; R . D e n c k e r , F i n n l a n d s S t ä d t e , s. 85; G . B r a n d e s , D i e g e i s t l i c h e n B r u ­d e r s c h a f t e n i n H a m b u r g , Z e its c h r . H am b . I T e il, 1934, s. 87, 152 n n .

293

tych, którzy zdawali się rozumieć najlepiej żywotne interesy mieszczaństwa. Żywoty świętych, legendy, tworzyły pewien typ ideału psychicznego i społecznego. Kupcy hanzeatyccy wybierali ten, który najlepiej im odpowiadał; rekonstrukcja tego typu pozwoliłaby na odtworzenie kierunku dążeń mieszczaństwa.

Istnieje już bogata literatura historyczna na temat wezwań świętych, wędrówek kultów, ich zasięgu i mody na poszczególne im ionaS1. Na jej podstawie można dojść do ciekawych wniosków, mianowicie, że na terenie Marchii, Pomorza, miast wendyjskich, prus­kich, inflanckich w całym rejonie Hanzy w XIV-XV w. szczególnie liczne były kościoły i kaplice pod wez­waniem Panny Marii, św. Jakuba, św. Mikołaja, św. Jana Chrzciciela, św. Katarzyny, św. Gertrudy, św. Jerzego. Nie powtarzając tu wniosków i statystyki pozostałych wezwań, niekiedy związanych z lokalnym kultem, należy stwierdzić, że w skali ogólnohanzeatyc- kiej szczególnie popularne były 4 wezwania: Panny Marii, św. Katarzyny, św. św. Mikołaja i Jakuba62. Sw. Mikołaj był w średniowieczu patronem kupców i żeglarzy, podobnie św. Jakub starszy patronem piel­grzymów. Czy nie zaważyła na jego popularności wśród kupców hanzeatyckich legenda o tym, jak ciało świętego wykradzione przez uczniów i złożone na stat­

»i E . K e y s e r , Die Verehrung der Heiligen in den Hamburger K ir­chen im späten Mittelalter, H a m b . G e sc h . u . H e im a t s b lä t t e r 17, 1958, n r 1; M . Z e n d e r , Räume, und Schichten mitte lalterlicher Heiligen­verehrung und ihrer Bedeutung fü r die Volkskunde, D ü s s e ld o r f Д959.

52 H . H e llm u t h , Kirchen Pommerns und ihre W eihe ti tel , B a lt . S t u d ie n N F . 45, 1958, s . 43. N a o k . 1100 o b ie k t ó w w y m ie n ia 81 p o d w e z w a n ie m P a n n y M a r ii (b e z p o d w ó j n y c h w e z w a ń ) , 40 — ś w . M ik o ­ła ja , 35 ś w . K a t a r z y n y , 28 ś w . J a k u b a . D o p o d o b n y c h w n io s k ó w d o c h o d z i B . S c h r e m m e r , Die ■ Patrozinien der märkischen Städtkirchen im Mittelalter, W ic h m a n J a h r b . f . K ir c h e n g e s c h ic h t e im B is tu m , B e r l in 13/14 1959/60, s . 42; F . B e n in n g h o v e n , Rigas Entstehung und der frühansische Kaufmann , H a m b u r g 1961, s . 107; J . P e t e r s o h n , Grund­legung einer Geschichte der mitte lalterlichen Heiligenverehrung in Pommern, B lä t t e r f . d e u t s c h e L a n d e s g e s c h ic h t e 97, 1961, s . 17, 20.

294

ku w ciągu pół godziny przepłynęło całe Morze Śród­ziemne lądując pomyślnie w Hiszpanii? Byłby zatem św. Jakub patronem szybkich i szczęśliwych podróży morskich, od których wiele zależało w życiu kupca. Św. Leonard był znanym opiekunem kupców, którzy dostali się do niewoli podczas podróży. Nie trzeba lepszego patrona dla bractwa, którego głównym za­daniem jest utrzymywanie stałych kontaktów han­dlowych z odległymi miastami na południu Niemiec, do których jadąc narażano się na rabunek i niewolę 53. Znaczną rolę odgrywał też kult św. Gertrudy z Ni­velles. I ta święta była znana jako patronka podróży; według literatury przedmiotu uznana następnie za przewodniczkę dusz, gospodynię ubogich, w okresie wielkiej zarazy 1348 - 1350 została patronką zmar­łych 54. Jej popularność w XIV - XV w. mogła też mieć, przynajmniej częściowo, jeszcze inną przyczynę. Oto św. Gertruda uznawana była już w XIII w. za opiekunkę od małych, codziennych trosk, które ów­czesna ikonografia zgodnie przedstawiała w postaci szczurów i myszy. Czy nie było to wystarczającą przyczyną, aby praktyczni a bogaci kupcy zbożowi upodobali sobie tę świętą? Oczywiście jest to tylko przypuszczenie, ale wydaje się, że ogólnie rzecz biorąc popularność świętych wiązała się z ich niejako „do­meną” działania.

Kult poszczególnych świętych wywierał niewątpliwy wpływ na imiona mieszczan-. W ciągu XV stulecia 20% mężczyzn z miast nad Bałtykiem nosiło imię Jana, I P /о Henryka, 8% Jakuba, 6% Mikołaja, po 4% Wil­helma, Marcina i Herm ana55. Oczywiście istniały

5» G . F in k , Die Lübecker Leonhardbrüderschaft , s . 329.54 J . P e t e r s o h n , Grundlegung, s. 21. W . M a n te ls , Die Reliquien der

Ratskapelle zu St. Gertrud in Lübeck, H G b l. 1872, s . 143.55 N a p o d s t a w ie im io n w y s t ę p u j ą c y c h w k s i ę g a c h m ie j s k ic h G d a ń ­

s k a i L u b e k i. A n a lo g ic z n e im io n a n a d a w a n e b y ły s t a t k o m h a n z e a -

205

pewne różnice regionalne, ale w zasadzie imiona męs­kie powtarzały się. Z tradycji chrześcijańskiej brano głównie najbardziej znanych świętych — Jana, Jakuba, Mikołaja. Henryk, Wilhelm, Herman — były to imiona tradycyjne germańskie. Na ogół jednak repertuar imion był niewielki, podobnie wśród kobiet, dopiero u schyłku XVI w. w rodzinach patrycjuszowskich na­stąpiło pewne urozmaicenie — pojawiły się w okresie reformacji imiona biblijne, nie obejmujące zresztą zbyt szerokich kręgów społecznych mieszczaństwa.

Czy można jednak sprowadzać problem życia reli­gijnego jedynie do formy pracy zawodowej? Oczy­wiście nie. Należałoby tu zwrócić uwagę jeszcze na dwa zagadnienia. Bóg był pojęciem bardzo konkret­nym w życiu mieszczanina. Opłaty jemu złożone miały zapewniać pomyślność w życiu doczesnym czy poza­grobowym 56. Bractwa i stowarzyszenia religijne zajmowały się też organizowaniem tych transakcji. Przynależność do bractwa św. Mikołaja zapewniała i udział w jałmużnie, i taką organizację życia, jaka spełniać miała warunki stawiane przez B oga57. Jest rzeczą charakterystyczną jak dalece opis cudów św. Brygidy i św. Katarzyny czy ich ikonograficzne przed­stawienie potrafią mistyczną ideę łączyć z realiami co­dziennymi. Na czym owe cuda polegały? Na szczęśli­wym dopłynięciu statku mimo silnej burzy, na urato­waniu rozbitka przez rybaków, na szczęśliwym ujściu z życiem podczas napadu rozbójników 58. Wszystkie te

ty c k im . W . V o g e l, D i e N a m e d e r S c h i f f e i m S p i e g e l v o n V o l k s ­u n d Z e i t c h a r a k t e r , M e e re sk u n d e V I, J g . 10, H . 1912, s. 24.

56 W e h rm a n n , D e r M e m o r e n k a l e n d e r , s. 49; W . P r a n g e , B r u c h ­s t ü c k e d e s M e m o r i e n u n d d e s W o h l t ä t e r b u c h e s d e s K l o s t e r A h r e n s ­b ö k , Z e its c h r . d . G e s e lls c h a f t f . S c h o l.-H o ls t . G e s c h ic h te , B d . 88, 1963, s . 69.

57 p . H asse , A u s d e r V e r g a n g e n h e i t d e r S c h i f f e r g e s e l l s c h a f t i n L ü b e c k , L ü b e c k 1901, s. 1, 5, 31.

58 S k a r b y n i e b i e s k i c h t a j e m n i c , s. 753.

296

wydarzenia niewątpliwie istniały w rzeczywistości. Ich tłumaczenie poprzez ingerencję niebios jest z jednej strony wynikiem bezradności człowieka szukającego jakiejś magicznej ochrony przed niebezpieczeństwami ówczesnego życia, z drugiej zaś strony — wskazuje na ścisłe splecenie wierzeń z życiem codziennym. Szczegól­nie to ostatnie wydaje się być godne podkreślenia. Aż do drugiej połowy XV w. historia biblijna i żywoty świę­tych stanowiły głównie strawę duchową mieszczan.

Życie towarzyskie skupiało się w konfraterniach. Tam odbywały się wspólne uczty, koncerty i tańce oraz właśnie spotkania o charakterze religijnym. Większe stow arzyszenia59 posiadały własne lokale, w których niemal codziennie wieczorem zbierali się ich człon­kowie. Szczególnie dobrze znamy przebieg spotkań w „dworach Artusa” znajdujących się w Gdańsku, Toruniu, Elblągu, Królewcu, Braniewie, Chełmnie, Strzałowie i Rydze. Spotykano się według określonych środowisk zawodowych. Zebrani mogli napić się piwa lub wina, zjeść wspólną wieczerzę, posłuchać muzyki 2 - 4 grajków lub potańczyć. Niekiedy organizowane były gry towarzyskie, nawet turnieje. Przepisy zaka­zywały dokonywania transakcji, zapewne jednak roz­mawiano o sprawach zawodowych. Udział w dysku­sjach teoretycznych, wykazanie się ogładą czy erudycją możliwe było w ramach działalności religijnej. W grę wchodziły tu tak uroczystości i nabożeństwa odprawia­ne w kościele, jak i dyskusja nad wspólnymi funda­cjami bractwa 60, opieka nad szpitalami itp. Rzecz eie-

5» P o r . P . S im s o n , D e r Artu sh o f , s . 5, 20, 28, 36; G . F in k , Leon - hardsbrüderschaft, s . 325; H . H a s s b e r g e n , Das Testament, s . 88, 92;G . B r a n d e s , Die geistlichen Brüderschaften I, s . 120, 152, II, s . 58, I I I , s . 66.

eo C h o d z i t u g łó w n ie o k a p l ic e i o ł t a r z e f u n d o w ą n e p r z y f i l a r a c h w ię k s z y c h k o ś c io łó w . K . G r u b e r , E . K e y s e r , Die Marienkirche in Danzig , B e r l in 1929, s . 51, ta b . I; T h . H ir s c h , D ie Ober-Pfarkirchen, s. 406 n n .

297

kawa, w przeciwieństwie np. do miast południowonie- mieckich, nad Bałtykiem daje się zaobserwować brak głębszej kultury literackiej, poezji mistrzowskiej, re­gionalnych utworów literatury pięknej. Chyba wyłącz­nie żywoty świętych i Pismo św. były źródłem inspi­racji w wykonywaniu zleceń dawanych malarzom czy rzeźbiarzom, którzy w zależności od zamówienia, od panujących nastrojów przedstawiali nie tylko pobożną treść obrazu czy rzeźby, lecz uzupełniali ją realistycz­ną formą, wypełnioną dobrze znanymi ludźmi, m oty­wami roślinnymi, zwierzętami i zjawiskami dnia co­dziennego 61. Podczas spotkań na dworze bractwa lub w kościele omawiane były sposoby takiego zarządzania majątkiem, by — na cele godziwe — przynosił on jak największy dochód. Postanawiano też na co należy przeznaczyć zyski. Na pierwszym miejscu — obok kosztownych, ale rzadszych fundacji — była jałmużna.

Nasuwa się pytanie, co poza tym zajmowało umysły mieszczan w późnym średniowieczu? Spróbujemy od­powiedzieć na to pytanie biorąc pod uwagę kroniki napisane w ciągu XV w. na terenie Lubeki i Gdańska przez przedstawicieli mieszczaństwa. Różniły się one treścią od tradycyjnych zapisów powstałych w środo­wiskach klasztornych. Zawierały one wiadomości, które żywo interesowały bądź samego autora, bądź służyć miały szerszej społeczności. Biorąc za punkt wyjścia przypadkowy okres 20 lat (1460 - 1480) i kwali­fikując poszczególne informacje zapisek z kronik, opra­cowanych przez Dworzaczkową i Menkego 62, możemy

si A . B e n d a , Wie die Lübecker den Tod Gebieldet, Z e i t s c h r . L ü b . 6, 1892, s . 577, g d z ie a u to r o m a w ia s ły n n y lu b e c k i t a n ie c ś m ie r c i z k o ś ­c io ła M a r ia c k ie g o z d r u g ie j p o ło w y X I V w .

es j . D w o r z a c z k o w a , Dziejopisarstwo gdańskie, s. 5, 42, 46, 74, 122, 141, 163; J . B . M e n k e , Geschichtsschreibung und Polit ik in d eu t ­schen S t ä d t e s des Spätmittelalters. Die Entstehung deutscher Ge- schichtsprozes in Köln, Braunschweig, Lübeck, Mainz und Magde­burg, J a h r b . d e s K ö ln i s c h e n G e s c h ic h t s v e r e in s , 33, 1958, s . 34/35, 1960,

298

opracować zestawienie obrazujące kierunki zaintere­sowań. Zestawienie to, siłą rzeczy bardzo nieprecy­zyjne, wymaga dodatkowego komentarza. Stosunki polityczne w mieście, które zajmują pierwsze miejsce

S to s u n k i!iS to s u n k i

!jS to s u n k i C e n y

iI K lę s k i P r z e s z ło ś ć

w e w n ę t r z n e [z a g r a n ic z n e ¡g o s p o d a r c z e e le m e n t a r n e r e g io n u20 ! 6 1 8 5 I 7 18

L o s y p o ­ A f e r y ¡K r o n ik a U p io r ys z c z e g ó l ­ e g z e k u - [ t o w a r z y s k a c z a r yn y c h lu d z i c y j n e ¡ ( z a r ę c z y n y , m o c e n i e ­

ś lu b y ) b ie s k ie5 9 9 13 R a z e m 100

w zainteresowaniach kronikarzy, dotyczą przede w szy­stkim sytuacji panującej we władzach: walki o sta­nowiska, wyborów nowych rajców, tumultów, budowy umocnień. Zaskakująco mało miejsca w kronikach Weinreicha czy Detmara zajmują sprawy związane z polityką europejską. Większe bitwy, śmierć wodza czy monarchy, niekiedy opanowanie księstwa przez są­siednie państwo, wszystkie te wiadomości mają charak­ter dość przypadkowy. Obok wydarzeń politycznych opinię interesowały silnie sprawy zawodowe. Biorąc pod uwagę, że klęski elementarne wspominane były głów­nie w kontekście handlu i spekulacji, blisko 20% informacji w kronikach mieszczańskich dotyczyło bez­pośrednio zawodowej działalności kupców i rzemieśl­ników. Ciekawe jest stwierdzenie w kronikach dużego znaczenia przeszłości w życiu mieszczan. Szukanie odległej metryki, nawiązywanie do bajecznych ante­natów, podkreślanie tradycji, odrębności prawnej i kulturalnej, cytowanie przywilejów — prawdziwych i zmyślonych — wszystko to wzmagało lokalny patrio­tyzm. Obok tych wydarzeń o szerszym aspekcie, można

s . 85; T h . H ir s c h , F . A . V o s s b e r g , C a s p e r W e i n r e l c h ’s D a n z i g e r C h r o n i k , B e r l in 1855, s . V II I n n .

299

J

zanotować i inne sprawy, które pasjonowały — za­pewne głównie w rozmowach towarzyskich — elitę Gdańska czy Lubeki. Niesamowita historia o zagryzie­niu przez wielkiego psa dziecka w kościele lubeckim, przepych i wystawność podczas ślubu królewicza duń­skiego, plotki z życia bogatych rajców, z życia na dwo­rach panujących — to tematy, które interesowały opinię publiczną 63. Należy tu podkreślić, że obok nie­wątpliwego racjonalizmu prawo obywatelstwa miały najciemniejsze zabobony. Trzeźwi i praktyczni kupcy potrafili puszczać wodze fantazji w tłumaczeniach niewyjaśnionych na pozór zawodowych niepowodzeń siłami nadprzyrodzonymi. Rozprawy z diabłem i z jego sługami to kolejny istotny element ogólnego obrazu kultury m ieszczańskiej64. Wiele też było zapewne poetyckich upiększeń, wiele baśni o mocach cudownych (budowa kościoła św. Piotra), które łączyły w sobie chrześcijańską terminologię z tradycją o walce różnych sił nadprzyrodzonych 65.

.Słów parę o sytuacji kobiety w interesującym nas okresie. Podobnie jak w życiu religijnym i w tej dzie­dzinie można zaobserwować znaczną różnicę między teoretycznymi założeniami a praktyką. Według po­glądów, którym dawano w yraz66 kobieta w XV w. była słabą fizycznie istotą, łatwo poddającą się grzesz-

63 F . B ru n s, D e r B e r i c h t d e r L ü b e c k i s c h e n C h r o n i k ü b e r d i e V e r ­m ä h l u n g s f e i e r l i c h k e i t z u K o p e n h a g e n i m J a h r e 1478, H G bl. 1893, s. 105; A. v. B ra n d t, D a s K i n d E n g e l k e W y s e u n d d i e g r o s s e n H u n d e in S t . M a r i e n . Q u e l l e n k r i t i s c h e U n t e r s u c h u n g e i n e r m i t t e l a l t e r l i c h e n S e n s a t i o n s n a c h r i c h t , Z eitsch r. Lü b. 40, 1960; K . K op p m an n , B e r i c h t ü b e r d i e G e s a n d s c h a f t d e s R o s t o c k e r R a t s n o t a r s K o n r a d R ö m e r a n d e r H o c h m e i s t e r K o n r a d v o n J u n g i n g e n i m J a h r e 1394, H Gbl. 1900, S. 97 nn.

«•* H. Sch w arzw äld er, D i e G e s c h i c h t e d e s Z a u b e r - u n d H e x e n g l a u ­b e n s i n B r e m e n , B re m isch e s Ja h rb u ch 46, 1959, s. 156 n n ., 47 s. 99 nn.

es S . O. Sm id t, P r e d a n i j a о c u d e s a c h p r i p o s t r o j k e n o v g o r o d s k o j r o p a t y , Ist. a rc h . S b o rn ik , M oskw a 1962, s. 319.

66 P o r. in te r p re ta c ją s ły n n y ch spraw A nny H erder gdzie ocen ak o b ie t. W A P Gd. 300.43.196 — odp isy listów rad y m ie js k ie j.

300

nym pokusom. Z zasady niemal ikonograficzne wyob­rażenia grzechów przedstawione były w postaci ko­biecej. Z drugiej strony chwalebne idee również łączo­ne były przeważnie z płcią słabą. Kult maryjny, kult świętej Anny niewątpliwie przyczyniły się do stworze­nia tak psychicznego, jak i fizycznego wzoru idealnej kobiety 67. Praktycznie i grzesznica, i świątobliwa nie­wiasta rzadko pojawiały się w życiu. Życie zrównujące kobietę z mężczyzną w możliwościach zarobku niewiele zbliżało ją do ideału czystej dziewicy, bronionej przez św. Jerzego, lub naczynia pełnego grzechów.

Analiza treści tych wszystkich wzmianek pozwala na wydobycie najbardziej pozytywnych cech charak­teryzujących dobro. Męstwo i dzielność, siła, prze­biegłość, bogactwo — ale zdobyte sprawiedliwie — to, obok programowej pobożności, najbardziej pozytywne cechy człowieka 68. W opisach wydarzeń widoczne jest szukanie niezwykłości, odmiany, czego symbolem były podróże zgodnie z wierszem Waltera von der Vogelweide M o c h t i c h d e r l i e b e n r e y s e g e w a r e n ü b e rs é . Do zalet człowieka zaliczana bywała i godność osobista. Grzegorz Materna zabił Jakuba Hardera „ponieważ został znieważony złym słowem ” 69. W XIV- wiecznych proroctwach św. Brygidy występuje po­chwała dobrych chęci, dążenia do poznania lepszego. W pięciu dworach omawianych w jej przypowieści, obok chrześcijan, Żydów i .niewiernych występują poganie, którzy by chcieli poznać prawdę i poganie nie chcący dojść do niej. Wyraźnie też występuje kry­tyka władzy działającej wbrew interesom poddanych 70.

K . N e u m a n n , D a s g e i s t i g e u n d r e l i g i ö s e L e b e n L ü b e c k a m A u s g a n g d e s M i t t e l a l t e r s , s. 70.

es P o r . le g e n d ę o św . J e r z y m , J a k u b d e V o ra g in e , Z ł o t a l e g e n d o , о р г. M. P le z ia , W a rsz a w a 1955, s. 201.

69 T h . H irs c h , D a n z i g i n d e r Z e i t e n , s. 87."o S k a r b y n i e b i e s k i c h t a j e m n i c , s. 98, 675.

301

Mieszczanie pozytywnie oceniali posłuszeństwo wo­bec starszych czy rodziców. A na poczesne miejsce wysuwany był — jak i z powyższego zestawienia w y­nika — patriotyzm lokalny.

Na podstawie różnych świadectw współczesnych wydaje się, że źródłem patriotyzmu były powiązania rodowe, wspólne pochodzenie 71, przy czym w XIV w. już istniało pojęcie powiązania nie tylko przez krew, ale i przez ziemię. Niezależnie od tego czy te związki wyrastały na gruncie wspólnych obyczajów, czy po­krewieństwa, czynnikiem, który je cementował, po­głębiał wzajemne powiązania była tradycja historycz­na 7Z. Oczywiście nie chodziło tylko o sferę wspólnych przeżyć w okresach rozwoju czy upadku, ale także0 konkretne przywileje, o jednolite prawa. Tu też widzieliśm y genezę poczucia łączności między miasta­mi hanzeatyckimi, poczucia, które malało w XV w. wraz ze zróżnicowaniem się jego podstaw prawnych1 faktycznych 73. Wreszcie obok wspólnoty terytorialnej dającej w skali lokalnej podstawę pojęcia obywateli

71 N a c o p o w o łu j ą s i ę w ie l o k r o t n i e m ie s z c z a n ie w l i s t a c h , t e s t a ­m e n ta c h i tp . W . S t ie d a , Die Briefe, s . 11, 429, 491.

72 p o r . n a t e n t e m a t F . F r e n s d o r f f , Die Hanse zu Ausgang des Mittelalters , H G b l. 1893, s . 86, 91; J . D w o r z a c z k o w a , Kronika pruska Szymona Grunaua jako źródło historyczne, S tu d ia Ż r ó d ł. C o m m e n ­t a t io n s , I I , 1958; t e j ż e , Dziejopisarstwo gdańskie, s . 61; W . C z a p liń s k i ,Problem Gdańska w czasach Rzeczypospolitej sz lacheckiej , p . H is t .2/1952, s . 283; H . C h ło p o c k a , Tradycja o Pomorzu Gdańskim w ze ­znaniach świadków na procesach polsko-krzyźackich w X IV i' X V w., R H X X V /1 , 1959, s . 132, g d z ie a u t o r z y p o d k r e ś la j ą z n a c z e n ie lo k a ln e j o d r ę b n o ś c i t r a d y c j i h i s t o r y c z n e j i s t a n o w e j w k s z t a ł t o w a n iu s i ęś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j . O p o w s t a w a n iu t e j o s t a t n ie j w X V w . p o r . J . H a le , War and Public Opinion in the 15 th and 16 th Century, P a s t a n d P r e s e n t 22, 1962, s . 18. P o r . t e ż p r a c ę W . Z o r n , D e u t s c h e und Undeutsche in der Städtischen Rechtsordung des Mittelalters in Ostmitteleuropa, Z e i t s c h r . f . O s t fo r s c h u n g , N .F . l , 1952, s . 182, z k t ó ­r e j w y n ik a — n ie z a le ż n i e od in t e n c j i a u to r a — ż e p r o b le m n a r o ­d o w o ś c i o w y w ią z a ł s i ę n a j ś c i ś le j z e s p o łe c z n y m .

73 p o d o b n ie F . F r e n s d o r f f , Die Hanse, s . 101, k t ó r y f o r m u łu j et o j e d n a k z b y t s t a n o w c z o p is z ą c , ż e d z ia ła ln o ś ć ta p r o w a d z i ła „ z u r n a t io n a le n S e lb s t ä n d i g k e i t ” .

302

państwa, duże znaczenie miała wspólnota — też oparta na określonych przywilejach — działania zawodowe­go 74. Przede wszystkim powiązania handlowe, następ­nie podobna jakość produkcji stwarzały wspólne for­my działania, które w przypadku mieszczaństwa hanzeatyckiego opierały się na wspólnym dolnonie- mieckim języku. Walka o zysk maksymalny, obawa przed napływem zbyt licznej konkurencji wpłynęły na zmianę — od schyłku XIV w. — bariery językowej na barierę zawodową, utrudniającą wejście do korpo­racji miejskich. Schyłek średniowiecza przyniósł zaos­trzenie konfliktów społecznych — a przez istnienie bariery językowej odgradzającej od grup uprzywile­jowanych — i zaostrzenie konfliktów narodowościo­wych. Z jednej strony występowali więc bogaci kupcy czy mistrzowie mówiący po niemiecku — a więc w odczuciu powszechnym Niemcy, z drugiej strony Polacy, Rosjanie czy Skandynawowie, którzy chcieli zrobić wyłom w t zamkniętej grupie uprzywilejowa­nych 75. Konflikty takie istniały i na zachodnim od­cinku południowego wybrzeża Bałtyku, ale nie były zaostrzone przez różnice językowe. Wiek XV dalej skomplikował problem wspólnot społecznych nad Bał­tykiem w związku z konsolidacją monarchii — jagiel­lońskich. moskiewskiej, czy w początku XVI w. szwedz­kiej ■— reprezentujących odrębne interesy gospodar­cze. Bogaty patrycjusz Gdańska uważał się wtedy za

74 Hansische Chronik, w y d . J . P . V i l l e b r a n d t I I , s . 3, 14, 18, I II ,s . 3, 5, 26 i p a s s . P o r . t e ż K . F r ie d la n d , K aufleute und Städte als Glieder der Hanse, H G b l. 1958, s . 21 n n .; H . S a m s o n o w ic z , Zagadnie- nia k u l tu r y , s . 31.

75 T h . H ir s c h , Die ОЪег-Pfarkirchen , s . 168, g d z ie o m a w ia d y s k r y ­m in a c j ę P o l a k ó w w b r a c t w a c h . P . J o h a n s e n , Nationale Vorurteile und Minderwertigkeitsgefühle als soziale Faktor im mitte lalterlichen Liv land , G ö t t in g e n 1963, Festschrift f. Otto Brunner, s . 88 w s k a z u j en a p s y c h o l o g ic z n e s k u t k i p o d z ia łu n a n ie m ie c k ic h p a n ó w i n ie n i e ­m ie c k ą lu d n o ś ć u b o ż s z ą .

303

patriotę pruskiego, poddanego króla Polski. Język dzielił go — w mieście — od warstw niższych. Dalsze komplikacje m iały powstać w XVI w.; u schyłku średniowiecza istniała świadomość przynależności do kilku wspólnot — węższych i szerszych — w sensie terytorium, przynależności państwowej, wreszcie stanu opartego na określonych przyw ilejach76.

Czynnikiem, który niewątpliwie wpływał na w y­tworzenie się dość jednolitego typu psychicznego, była wymiana prądów i kierunków artystycznych oraz wzajemne w pływ y miast nadbałtyckich na sztuki plastyczne. Dotychczasowe badania pozwalają na w y­dzielenie rejonów określonych według form i panu­jących prądów. Do czynników sprawczych zaliczane są elem enty środowiska geograficznego z ukształto­waniem terenu i osadnictwem, język, stosunki gospo­darcze. Jednym z takich rejonów odpowiadającym tym warunkom był teren na wschód od Łaby 77. Rejon ten charakteryzował odrębny styl w malarstwie i rzeź­bie, o podobnych założeniach przestrzennych, ujęciach kompozycyjnych i kolorystycznych 78. W architekturze używany był termin „gotyk hanzeatycki”. Wiązało się to, rzecz prosta, z nieustanną wymianą kulturalną. Kościoły w Gryfii budowane były według ulepszonych wzorów zaczerpniętych z Marchii Brandenburskiej79.

7в E . D aen ell, B l ü t h e z e i t d e r d e u t s c h e n H a n s e , s. 313, gdzie om a­w ia lo k a ln e p a trio ty z m y . O gólnie na te n te m a t W. Z orn , D e u t s c h e u n d U n d e u t s c h e , Z eitsch r. f . O stforsch u n g N .F . 1, 1952, s. 182 nn.

77 w. S ch ad en d o rf, M i t t e l d e u t s c h e K u n s t r ä u m e i m 14. u n d 15. Jh .E i n B e i t r a g d e r K u n s t g e o g r a p h i e u n d K u n s t g e s c h i c h t e . B e ric h te zur D eu tsch e L an d esk u n d e 20, H. 2, 1958, s. 290, 312.

78 H. M uch, N o r d d e u t s c h e B a c k s t e i n g o t i k , B ra u n sch w eig 1923, s. 26. P o r . S t u d i a P o m o r s k i e pod red . M. W alick ieg o t. I , I I , W rocław —K r a ­ków 1957; H. H ohls, B a u s t e i n e z u r K u n s t g e s c h i c h t e i m H a n s a g e b i e t e , H Gbl. 1926; P h . D o llin g er , L a H a n s e , s. 333; O. B e y e r , N o r d d e u t s c h e g o t i s c h e M a l e r e i , B rau n sch w eig 1924. *

79 N. Z aske, D i e S t . M a r i e n k i r c h e z u G r e i f s w a l d u n d d e r m ä r k i ­s c h e E i n f l u s s i m n o r d i s c h e n Q u a r t i e r d e r H a n s e , ’B a lt is c h e Stu d ien N .F. 45. 1958. s. 71 nn.

304

Artyści mieszczańscy — malarze, rzeźbiarze — zapra­szani byli kolejno przez różne miasta.

Bernt Notkę czy mistrz Francke, których działalność cechowa stanowiła symbol malarstwa i plastyki Lube­ki, stworzyli w tym mieście szkołę oddziałującą, po­dobnie jak złotnictwo Hermana Rode, czy snycerstwo Johanna Stenrata, na sztukę krajów sąsiednich. Wpły­wy sztuki nadbałtyckiej widoczne są na terenach Polski, Mazowsza, Rusi Nowogrodzkiej, Skandynawii, Francji a nawet dalekiej Hiszpanii i Portugalii80. Został tu stworzony pewien typ wzorów estetycznych, który charakteryzując cały obszar nadbałtycki wywo­dził się z ośrodków mieszczańskich. Na ich formę w pły­wały oczywiście stosunki lokalne. Występuje to w ar­chitekturze, na której mimo podobieństw widoczne są bardzo wyraźne wpływy terytorialne. Nie bez przy­czyny budownictwo zakonne na Pomorzu Gdańskim różni się od istniejącego w ziemi Prusów. W grę wcho­dziło korzystanie z planów i tradycji zabudowy nie­kiedy jeszcze drewnianych zamków pomorskich w Gdańsku czy Swieciu 81. Różne czynniki — przede

но H. R e in e k e , P r o b l e m e u m d e n , , M e i s t e r F r a n c k e ” , J a h r b . des H a m b u rg e r K u n s tv e r e in s V , 1959, s. 9 n n .; J . O ja lo , P r o i z v e d e n i j e n i d e r l a n d s k o j t i v o p i s i X V v e k a , I ssk u stv o , 12/1958, s. 67 n n .; R . N o r- b e rg , J o h a n n e s S t e n r a t s a m m & l a r e , F o rn v ä n n e n 58, 1963, s. 282; P . P ie p e r , D a s W e s t f ä l i s c h e i n M a l e r e i u n d P l a s t i k , M ü n ste r 1964, D e r R a u m W e s t f a l e n IV ; C. H a b ich t, H a n s e a t i s c h e M a l e r e i u n d P la ­s tik i n S k a n d i n a v i e n , B e rlin 1926, .s. 5 n n .; J . M a th o re z , E t r a n g e r s e n F r a n c e s o u s ^ P u n c i e n R e g i m e , t . II, P a r is 1921, s. 181; A . L e r o u x , L a c o l o n i e g e r m a n i q u e à B o r d e a u x , t . I , B o r d e a u x 1918; A . H. de O liv e ira M a rq u e s , H a n s a e P o r t u g a l n a i d a d e m e d i a , L isb o a 1959, s. 149; P . J o h a n s e n , M e i s t e r S l i c h e l S i t t o w , H o f m a l e r d e r K ö n i g i nI s a b e l l a v o n K a s t i l i e n u n d B ü r g e r v o n R e v a l , J a h r b u c h d e r B ra u s s . K u n stsa m m lu n g e n 61, H. B e r lin 1940, H. 1, s. 1; H. R a a b . Ü b e r d i e B e z i e h u n g e n B a r t h o l o m ä u s G h o t a n s u n d N i k o l a u s B u e l o w s z u m G e n ­n a d i j K r e i s in N o v g o r o d , W iss. Z e its c h r . d e r U n iv . R o s to c k 8, 1958/9, S. 419.

«i M . T o e p p e n , Z u r B a u g e s c h i c h t e d e r O r d e n s u n d B i s c h o f s s c h l ö s s e r i n P r e u s s e n , Z e its c h r . d . W e stp re u ss . G e s c h ic h ts v e re in s 1880, s. 2, 1811, s. 85. A d a p to w a n ie n a in n y c h te r e n a c h p rz e z m ia s ta h a n z e a ty c -

20 — P ó ź n e ś re d n io w ie cz e m ia s t n a d b a łty c k ic h 305

wszystkim rodzime podłoże, kierunki kolonizacji, po­wiązania polityczne — prowadziły do powstania w ra­mach jednego typu ogólnego licznych podgrup, bardzo ostro kontrastujących ze sobą. Tak np. architektura w księstwie warmińskim wytworzyła w drugiej poło­wie XIV w. sobie właściwą formę kościołów miejskich: halowych, 3-nawowych, bez chóru, znanych z Olszty­na, Fromborka, Dobrego Miasta, Reszla, Lidzbarka, wykorzystując wpływy Lubawy, Ornety i Pelplina, przy czym jakość rodzimego budulca była tu też nie bez znaczenia 82. Jeśli mowa jest już o wpływie bliskich terenów, to wypadnie podkreślić znaczenie powiązań etnicznych i narodowościowych, które obok wpływów gospodarczych determinowały postawę polityczną —i w pewnym sensie kulturalną — m ieszczan83.

Kończąc te uwagi chcielibyśmy postawić roboczą hipotezę, że podobnie jak to miało miejsce w połud­niowej Europie i na północy już w XV w. roz­wijały się formy życia typowe dla psychiki i kultury Odrodzenia. Nowe wynalazki techniczne, uświadomie­nie współczesnym odrębności życia miejskiego od tradycyjnych form dominujących w średniowieczu — to wszystko było wynikiem dwóch stuleci — XIVi XV w. 84 Można wówczas zaobserwować przemiany w tradycyjnym ujęciu zawodu.

k ie w z o r ó w w c z e ś n ie j s z y c h : H - M u c h , Norddeutsche B ackste ingo t ik s . 26; W . B r e h m e r , Überblick über die Baugeschichte Lübecks, H G b l.1890 - 91.

82 H . Z in k , Ermländische Hallenkirchen, K ö n ig s b e r g 1938^H . S c h m a u c h , Die Eigenart der ermländischen Stadtkirche, Z e it s c h r .f . d . G e s c h ic h t e u . A l t e r t u m s k u n d e E r m la n d s 27, 1941, s . 398 n n .

83 Р о г . H . C h ło p o c k a , O elementach Zjednoczenia Pomorza Gdań­skiego Z Polską W X V W ., R H , t . X X I V , 1958, s . 255, 266, 273.

84 p o r . J . T . N o o n a n , The Scholastic Analysis and Usury , C a m ­b r id g e M a ss . 1957 — a n a l iz a r o z w o j u s t o s u n k ó ^ k r e d y t o w y c h w X V w . w b r e w o p in i i i p o m o c y c z y n n ik ó w o f ic j a ln y c h , t j . p a ń s t w a i k o ś ­c io ła . R . d e R o o v e r , The Concept , s . 434 (a u to r o m a w ia w a lk ę t e o r i if e u d a ln e j z p o r z ą d k ie m m ie j s k im w ś r e d n io w ie c z u ) .

306

Zmienił się sposób mierzenia czasu. Jeszcze na prze­łomie XIV i XV w. oznaczano daty jedynie według świętych, a miary czasu stosowano, podając długość podróży w ciągu dnia, liczbę dni itp. W XV w. coraz częściej w zapisach kupieckich występuje datowanie nie według świętych a według kalendarza astronomicz­nego, czas oznaczany jest porą dnia czy dniem ty­godnia, a nawet pojawiają się kalendarze, które dla wygody kupców podają długość dnia podróży w ciągu roku 85.

Inną dziedziną życia, w której notować można znacz­ny postęp jest umiejętność dodawania i odejmowania. Od XII - XIV w. giną w zapisach kupieckich karby na drzewie. Cyfry rzymskie, których dodawanie i odej­mowanie hamowało tempo działania zawodowego, zo­stały w końcu XV w. wyparte przez cyfry arabskie. Teoretycy matematyki w początku XV w. stworzyć mogli dzieła, które weszły w powszechne u życ ie86. Szybki rozwój w czasach nowożytnych podręczników handlu, teorii in teresów 87 spowodowany był niewąt­pliwie długą akcją przygotowawczą dwóch ostatnich stuleci średniowiecza. Teoria słusznego zysku, iustum precium, została eliminowana z działalności miesz­czan. Nie powstała żadna oficjalna nowa koncepcja, ale praktyka od XIV w. stała na stanowisku zysku maksymalnego. W końcu XV w. pojawiła się nad Bał­tykiem nowa oficjalna nomenklatura kancelaryjna po­

w A . W o lk e n h a u e r , E i n e k a u f m ä n n i s c h e I t i n e r r a r r o l l e , s . 170. N a t e m a t d w o j a k ie g o s p o s o b u m ie r z e n ia c z a s u w e d łu g p o d z ia łu s z t u c z ­n e g o n a 24 g o d z in y , 365 d n i i tp . lu b a r c h a ic z n e g o w e d łu g o k r e ś le ń p o r y d n ia E . F a s a n o -G u a r in i , C o m m e n t n a v i g u e n t l e s g a l è r e s ? , s . 280. P o j ę c ia c z a s u w n i k l iw ie p r z e d s ta w ia J . L e G o f , A u m o y e n - â g e : T e m p s d e V E g l i s e e t t e m p s d u m a r c h a n d , A n n a le s E S C , 1960.

*6 A . D u p o n t , F o r m e s d e s c o m p t e s e t f a ç o n s d e c o m p t e r d a n sV A n c i e n T e m p s , P a r is 1928, s . 34. P o r . d z ie ła v a n d e n H o e c k e A r i t m e ­t i c a , A n t w e r p ia e 1521.

8* A . J . G o r is , E t u d e s s u r l e s c o l o n i e s m a r c h a n d s , s . 503.

307

szukująca nowych autorytetów dostarczonych przez erudytów wyrosłych w kręgu mieszczańskim. Zamiast powoływania się na Pismo św., na żywoty świętych, w ciągu 20 lat, w ciągu jednego pokolenia między ostatnim dziesiątkiem XV a drugim dziesiątkiem XVI w. nastąpiła zmiana. Autorytetami stali się pisarze rzymscy; w sporach i procesach argumentowano w spo­sób świadczący o nowym spojrzeniu na świat — spoj­rzeniu praktycystycznym, wyrosłym z m yśli Odrodze­nia 88. Miasta nie tylko przyjmowały nowe prądy, ale same stały się ich ośrodkami i rozprzestrzeniały je, co widać szczególnie wyraźnie w okresie reformacji. Przemiany kulturalne przyszły później od technicz­nych, ale przebiegały gwałtowniej i przede wszystkim dotyczyły tego środowiska, które najsilniej zaważyło na upadku średniowiecznego stylu życia — środowiska mieszczańskiego.

88 T y p o w y p r z y k ła d n o w e j f r a z e o lo g i i : W A P G d a ń sk » R p s y I H .2, s . 227, 278, 1922 r. z p o w o ła n ie m s i ę w s p o r z e 2 r o d z in n a D o l la b e l lę , M a r t ia l i s a , z c y t a t a m i z e s t a r o ż y t n y c h . T r u d n o t e k s t t e n p o r ó w n y ­w a ć z a n a lo g ic z n y m i p r o c e s a m i s p r z e d 20 la t . W A P G d . 300. 42, 212. P o r . t e ż z m ia n y w fo r m u ła c h t e s t a c y j n y c h . N a m ie j s c e f o r m u ł d e - w o c y j n y c h p o j a w ia j ą s ią (1503 r .) a r g u m e n t y o k o n ie c z n o ś c i k s z t a ł ­c e n ia m ło d z ie ż y . E . H a c h , A u s P a u l F r e n c k i n g ’s ä l t e s t e n T e s t a m e n t s ­b u c h e S. 432.

INDEKS *

Abel W. 68, 265 Abo 78, 167, 220, 293 Abteshagen J. 171 A gats A. 118, 120 A hlers O. 208A h w en ainen J. 122, 132, 193 Alpy 56 Alzacja 254 Ambroży, mistrz 171 A m m a n n H. 78, 145, 146, 219 Amsterdam 166 A ndernach t D. 161 Anders, mistrz 244 Angermünde J. 91, 170 Angermünde O. 91, 246 Anglia 30, 43, 74, 79, 82, 83,

86, 115, 118, 122, 127, 138,140, 142, 148, 199, 211,263, 266, 279, 282

Anglicy 114, 138 Ankona 194Antwerpia 125, 137, 154, 156,

160, 220, 271 Apteshagen J. 91 A rbm an H. 6, 7 A rszy ń sk i M. 227, 264 Ardenburg 29

A rnold W. 103 A rup E. 135, 156 Assm ann E. 26, 126 Atlantycki ' Ocean 48, 53 Attendorn 24 A ttm an A. 114, 136 Augsburg 146, 220

Baasch E. 191, 192, 194 Baie de Bourgneuf 69, 118,

133, 220, 221, 259 B ak ker J. P. 52, 62 Balcerzak E. 265 Bałtowie 39 bałtyckie ludy 13 Bałtyk 266 Bang N. E. 116 Bar M. 162 B aranow ski I. 55 B aratier E. 74 Barcelona 152 Bardi 201 B arm ann J. 31 Barth H. 164, 165, 290 Bauer C. 249 Bauer H. 287 Baulant M. 265

* W in d e k s ie u w z g lę d n io n o o s o b y , n a z w y g e o g r a f i c z n e o r a z w y ­b r a n e h a s ła r z e c z o w e .

309

Baydenvik K. 244 B ayer M. N. 260 Beaujouan G. 56 Belletin i A. 83 Beloch G. 75, 77, 81, 82 Belt Mały 48 Belt Wielki 48 Benda A. 284, 298 Benninghoven F. 21, 31, 100,

103, 104, 117, 225, 226,294 Bensa E. 180Bergen 84, 130, 131, 136, 148,

149, 194, 218, 220 Bergen op Zoom 154 Bergier J. F. 80, 83, 128, 129,

146, 153, 185 B erlek om p H. D. 21 B ernard C. 232 Bersenbrugge J. 208 Bertram H. 54, 284 Beug K. F. 193, 195, 196,237 B eyer O. 304 Białe Morze 50 Biebrza rz. 50 Bielefeld 96 Biernat Cz. 65, 166 bilans handlowy 124, 126, 127,

130—133 Billoud C. 218 Birka 6 Bischop F. 91 Bischop Ph. 244 Biskup M. 72, 76, 121, 136,

142, 166, 218, 268 Bitschin K. 291 Bizancjum 20 Blaschiсе K. 97 Blekinge 77 Bloch M. 267 Blockm ans F. 31 B lok P. J. 121 Blom A. G. 126

B lüm cke O, 53, 151 Bogucka M. 104, 163, 234—

238, 242, 251, 252, 262 Böhnke W. 142, 179, 196 Bolesław Krzywousty 9 B ollnow H. 6 Bolonia 82, 83 Boockmann H. 289 Borlandi F. 286 Bornhöved 20 Bosfor 155 Bosse E. 138 Botnicka Zatoka 48 Bovosky W. M. 87, 93, 95 Brabancja 83 bractwa 190—192 B räm er Ch. 179, 188, 213, 272 Brandenburgia 76, 81, 135,136 Brandes G. 82, 102, 191, 293,

297B randt A. von 11, 15, 34, 36,

38, 40, 98, 101, 104, 112,143, 145, 152, 163, 183, 185, 193, 202, 224—226, 228, 282, 285, 300

B rankack J. 8 Braniewo 78, 147, 297 B raudel F. 73, 80, 286 B reder low G. von 111 Brema 11, 24, 30, 87, 93, 182,

289Bretania 138, 139 B ronsted J. 7Bruges 27, 29, 102, 138, 148,

152, 156, 160, 174, 182, 205,220, 221, 233, 271

Brugm ans H. 165 Brünner E. C. G. 167, 204 Bruns F. 71, 102, 116, 130,

131, 134, 165, 166, 168,187,194, 205, 207, 216, 218,219,245, 247, 275, 290, 291,300

310

Brunswik 22, 24, 31 Bücher K . 107 Buchholz W. 275 Buck M. 170Buczek K. 7, 12, 45, 51, 53, 56,

64, 70, 109 Buddenbrookowie 282 Bugge A. 149B ulm erincą A. von 162, 178 B urw ash D. 167, 214 Buxtehude H. 148, 244 Bydgoszcz 78 Bytów 78

C allery A. 26 Carlsson G. 134 Caro G. 103C arpen tier E. 56, 87, 90, 93 Carus-W ilson E. M. 43, 162,

167, 263 Carsten A. 264 Carsten E. 21 celny urząd 159, 160, 166 ceny 238, 256—263, 266, 270 Chełmno 20, 96, 147, 220, 230,

291, 297 C hłopocka H. 39, 302, 306 Chojnacka K. 218 Chojnice 162, 230 C horoskeviè A. L. 17, 118—120,

134, 139, 181 C hris tensen A. E. 16, 30, 154 Christus P. 174 Ciesielska K . 162, 165, 176,

205, 212 Cieśla I. 7Cieślak E. 62, 63, 98, 100, 135,

151, 163, 191, 198, 200, 215,218, 235, 273, 275

cieśniny duńskie 53 Cipolla C. М. 41, 78, 93, 128,

251,

Clingenborg 287 cło 26, 27, 168 Compostella 271 Cool m an G. 53 Coopland G. W. 274 Coornaert E. 9, 154, 197 Cordsen H. Ch. 275, 279 C ra eyb eck x J. 139, 238, 252,

265C rem on M. 244 Crull F. 102 C uvelier J. 83, 285 C zach arow sk i A. 82, 232 C zaplińsk i W. 76, 302 Czarne Morze 50, 71 czas podróży 216—221— pracy 238

Czok K . 36

Daenell E. 100, 112, 118—120, 136, 148—150, 163, 304

Dalewyn Sz. 195 Dalmacja 141 Damme 27Dania 20, 43, 47, 51, 74, 76,

77, 83, 87, 111, 135, 136,141, 151, 215, 181

Datini F. M. di 152 Dąbie, jez. 54 D ą bk ow sk i P. 215 Dehnke R. 197 Delort R. 140 Del T reppo M. 180 D em bińska M. 250, 251, 253 D em el K . 48Dencker R. 78, 135 , 226, 293 Denuce J. 155Des Marez G. 31, 154, 156*

173, 177, 179, 182, 232, 238 Detmar z Lubeki 87, 281 Deventer 154 Dhont J. 78

311

Dieppe 160 Długosz J. 90 Dniepr rz. 50 Dobre Miasto 306 Dobrow olska M. 45 Doehaerd R. 125 Dollabella 308Dollinger Ph. 18, 28, 36, 40,

96, 99, 145, 146, 148, 224,304

Douner G. A. 135 Doorman G. 53 DoroSenko V. V. 122, 260 Dorpat 147Dortmund 19, 20, 23, 24, 29 D ow d D. F. 140 drewno 52, 69, 119, 120, 141,

142Druźno, jez. 54 D uby G. 277 Dunkelgud H. 204 Dupont A. 307 Dupront A. 277 Dusburg 291D u ven w oorde G. P. de 285 D w ars F. 55D w orza czk ow a J. 206, 208,

279, 287, 298, 302 Dymin 28, 30 D ziew ulsk i W. 275 Dźwina rz. 47, 50, 136

Ebel W. 30—33, 161, 162, 176,179, 185, 195, 213, 215

Edward I, król angielski 30 Edynburg 220 Eggerd M. 170 Eggerd H. 244 Ehrenberg R. 174, 182, 183 Elbląg 14, 19, 30, 55, 77, 86,

94, 147, 226, 297 Elsas Aí. J. 260

Enklaar D. Th. 27, 167 epidemie 86, 87, 90—96 Erlichshausen K . von 157, 268 Eryk, król duński 24, 28 Eryk, król norweski 29, 30 Espinas G. 156, 205, 232, 242 Eulenburg F. 108 Europa 8, 13, 19, 20, 25, 36,

41, 64, 78, 83, 85, 87, 97, 103, 117, 151, 152, 157,198, 209, 216, 224, 260, 261,278,281

— południowa 79, 80, 141, 152,180, 188, 194; 198, 204, 208, 306

— północna 16, 43, 46, 83,125, 173, 188, 211, 270,306

— północno-zachodnia 115— środkowa 74, 106, 180, 188,

204— wschodnia 46, 109— zachodnia 11, 46, 51, 70,

78—80, 82, 83, 85, 90, 109,123, 132, 145, 153, 173, 258, 262, 270, 286

Evans A. 286

Faber J. A. 123 Falsterbo 78, 154, 220 Fanfani A. 207 Farlane K. B. Mc 274 Fasano-Guarini E. 217, 307 Febvre L. 11, 110 Feldstede R. 91, 171, 190 Fellmann W. 70, 118, 255 Fengler G. 162, 165, 233 Fennoskandia 47 Ferber E. 91, 208 Ferber J. 91Fiedler H. 150, 196, 257 Filip de Meziérs 274 F ilipow iak W. 6, 8, 14

312

Fink G. 21, 191, 293, 295, 297 Finlandia 50, 56, 69, 75, 76,

80, 81, 118, 127, 135, 141,168, 181, 279, 282

Flamandowie 137 Flandria 9, 14, 18, 26, 31, 42,

133, 137, 138, 140, 148,150, 154, 156, 191, 211

Flohn H. 56, 62 Florencja 152, 281 Foggia 194Foltz M. 155, 156, 158, 162,

165, 176, 197, 233, 268 F orstreu ter K. 199, 219, 281 Fossier R. 87Francja 43, 77, 83, 86, 115, 133,

138, 254, 305 Francke O. 226, 305 Frankfurt n. Menem 160, 220 Franz W. 234, 279 Freiburg 31 Frencking P. 246 F rensdorff F. 26, 30, 103, 112,

182, 184, 302 F rey tag H. 289 Friccius W. 112 Friedberg M. 163, 165, 166,

291Fried land K. 303 Friis A. 162, 166, 167 F ritze K . 18, 36, 41, 42, 98,

100, 105, 176, 224, 225, 274 Frombork 78, 306 Fryderyk I Barbarossa 19 Fryderyk II 19 Fryz ja 18, 137 Fuggerowie 248 futra 69, 118, 119, 123

G ade J. A. 84, 134, 149, 194 G aettens R. 17 Gail 9

G alster G. 162, 230 Gammersfelder S. 209 Gandawa 24, 138 Gause F. 18, 21 G ą siorow sk i E. 227, 228, 264 Gdańsk 7, 19, 26, 27, 33, 55,

64, 65, 68, 77, 87, 90—92, 94, 96, 99, 104—107, 110,111, 123, 136, 142, 147, 151,160, 161, 164, 165, 168, 173, 176, 179, 182, 185, 188,195, 196, 200, 206, 208, 209, 219,220, 222—224, 226, 229, 230, 233—236, 244, 246, 250,255, 257, 259, 262, 263, 271*272, 287 , 290 , 291, 295, 297,298,300, 305

gdańskie księstwo 15 Geiss C. 257 Genewa 82, 83, 152, 154 Genua 220, 246 G erem e k B. 142, 238, 261, 266,

274, 277, 279 Gerlach P. 201 Gertruda z Nivelles św. 294,

295Giedymin 85 G ieysz to r A. 10, 11, 71 G ieysz to ro w a I. 75 G ille P. 213G illod ts van S averin L. 162 G lissen J. 107 Gniezno 125 Goetz L. K. 18, 135 Goris J. A. 183, 217, 307 Goslar 19, 24, 29 Gotlandia 20, 21, 30, 37, 42,

141, 215 Gould J. D. 128, 129, 261 G órsk i K . 14, 48, 49, 54, 56,

76Graus F. 274

313

Grauthoff T. 207 G rauthoff F. ff. 281 Greiffenhagen О. 95, 155, 159,

162, 229, 233 Grenlandia 56 G rm ek M. D. 56 G ródeck i R. 218 G ruber K . 297 Grudziądz 220, 230 Grundzweig A. 210 Grunwald 268Gryfia 20, 26, 28, 30, 55, 77,

147, 160, 165, 192, 226,232, 288, 304

Gryfice 78G u m o w sk i M. 197, 268 Güstrow 78, 147

Haase C. 6 Habicht C. 305 Hach E. 247, 289, 308 Hach J. F. 30 Hagedorn B. 213 Hagen H. von 244 Haithabu 6 Hake H. 170Hakon, król norweski 29 Halberstadt 19, 24, 29 Hale J. 302 Halle 29, 139Hamburg 21, 22, 24—26, 30,

74, 87, 93, 94, 99, 105, 123,160, 161, 173, 182, 195,196,220, 280, 281

H am ilton E. J. 261, 265, 266 handel, kierunki 69, 71 Hannover 24Hansen J. 18, 117, 118, 121,

151, 156, 257 Hanza, organizacja 34, 35, 40 — , periodyzacja dziejów 37,

38, 40. 42—44

Hanza, początki 18 H äpke R. 102, 112, 120, 150,

156Harder J. 301 H artm eyer H. 184 H a rtw ig J. 108 Hassbergen H. 245, 297 Hasse M. 284 Hasse P. 26, 27, 296 Hassen H. 107 Hauser H. 130 H aw ard J. W. 274 Hawela rz. 50 Heckscher E. H. 124 Heers J. 97, 180, 187, 198,209,

214, 217, 247 H eyden H. 275 Heide H. van der 284 Heinenberg J. 192 Heinsius P. 10, 126, 213, 217,

219Hel 78, 96, 147 Held O. 133, 200, 282 Helleiner K. 97 H ellfe ld t G. 288 H ellm uth H. 294 Helmold 18 Helmstadt 24 Helsingborg 284 Helska Mierzeja 55 Hennings H. H. 228, 229 Henryk, ks. Derby 205 Henryk VII, król angielski

263Henryk Lew 18—20 Herbst S. 36, 235, 236, 253,

255Herder A. 300 Herlihy D. 83 Hertzberg- W. 282 H exter J. H. 290 H eyden H. 264

314

Higounet Ch. 39 H ildebrand H. 162 Hildesheim 19, 24 Hinrichs W. 198 Hirsch Th. 52, 111, 195, 206,

243, 270, 275, 276, 297,299,301, 303

Hiszpania 122, 266, 282, 295, 305

Hoecke van den 307 H offm an M. 43, 226 Hohls H. 304Holandia 18, 43, 68, 122, 124,

127, 137, 138,142, 154, 167, 262

Holendrzy 114, 137—139 Hollihn G. 180 Holsztyn 27, 76, 81, 147 Holthusen E. von 215 H opkins S. V. 238, 252, 254,

265, 266 Horst H. 244H oszow sk i St. 84, 123, 260 Hougen E. K . 8 H outte J. A. van 81, 137, 154,

174 Höxter 96 Hull 220 Hune A. 291 Hunter D. 190

Iberyjski Półwysep 29 Inflanty 20, 37, 39, 50, 69, 71, •

75, 76, 79, 81, 110, 122, 127, 132, 137, 141, 147, 156, 215,260, 261

Inglot S. 62 Inowrocław 139 Islandia 194 Iwan III 43

Jaakkola J. 51

Jahnkuhn H. 6 Jakub św. 294, 295 Jakub de Voragine 301 Jan I, ks. meklemburski 23 Jan z Ludziska 291 Jan osz-B iskupow a I. 162, 165,

176, 205, 212, 274 jarmark 153, 154 Jarosław, ks. nowogrodzki 29 Jastrow G. 78 J a żd żew sk i K . 6 Jeannin P. 114, 122, 189, 214 Jens G. 122 Jesse W. 199, 268 Johansen P. 12, 16, 17, 69, 71,

97, 101, 115, 117, 124, 125, 127, 128, 132, 134, 149,162,180, 181, 227, 293, 303,305

Johnsen О. A. 14, 30, 126, 135 Jonsson F. 12 Jordan K. W. 6, 261, 279 Jutlandia 137

K aczo ro w ska Z. 58 K a llm er ten P. 28 K am iń sk a J. 7kancelaria 159, 160, 163—166 kantor handlowy 148—152,194— wymiany 174, 175

kapitał, lokata 113, 114, 242—249, 270—276

Karol I, król angielski 263 Kaspijskie Morze 50 Katalonia 173, 202 Kattegat 48, 49 Kaufhold H. 147 Kawalerowie Mieczowi 19 Kazimierz koło Krakowa 166,

291Kazimierz Jagiellończyk 54 Kazimierz Wielki 84 K ąd zio łka J. 233

K elle n b en z H. 110, 140 K e lle r L. 265, 266 K elte r E. 285 K erlin g N. J. M. 68, 121 K e in e r F. 121, 137, 184 K eu tgen F. 154, 185 K e y se r E. 6, 32, 78, 79, 106,

162, 225, 229, 230, 294,297 K ien iew ic z J. 255 K ie rsn o w sk i R. 25 K iesse lbach G. A. 18, 35, 112,

117, 132, 135 Kilonia 11, 77 K irch berg P. 30 Kirlefey H. 244 K le im in ger R. 275 K le jn e n b erg J. E. 260, 264 K le is t U. 28 Klejntjens J. 122 K lim a sz e w s k i M. 52—53 klimat 47—49, 51, 52, 55—61,

66, 67— , wpływ na żeglugę 62—65 K löck in g J. 17 K lö d e n K . F. 218 K lo epp e l O. 54 Kłajpeda 78kobieta 106—108, 300, 301 К ос R. 72 K och G. 107 K o c zy L. 162, 205, 232 K oeh ler В. 198, 210, 243 K öh ler E. 11, 272 Kokenhausen 147 Kölner K. 170Kolonia 19, 24, 38, 183, 198,

227Kołobrzeg 6, 9, 69, 78, 139, 147 komora celna 27, 168—172 K on d ra ck i J. 45, 46, 48, 51,

67, 68 Konstancja 146

Konstantynopol 217 Konungahela 9 Kopenhaga 43, 78, 220, 230 Kopernik M. 289 K ö p k e R. 8 K o p p e W. 217 K op pm a n n K . 21, 22, 26, 59,

87, 105, 162, 216, 219, 226, 232, 244, 289, 300

K örner G. 17 korzenie 123 Kosiba A. 62 K o sm in sk i j E. 128, 224 K ö tsch k e R. 242 K o w a le n k o W. 218 K o w a le w s k i M. 87 K o w a lsk a -L e w ic k a A. 250 Kowno 78, 148, 150, 220 K o za k o v N. A. 133, 149 Kraków 77, 86, 136, 166, 220,

221, 226, 291 Kranhals D. 27, 218 kredyt 173—177, 179, 180, 210

— 212 K re m a n E. 200 Kroghe H. van dem 284 K roh n K . 282 K ronshage W. 81 Królewiec 19, 55, 77, 147, 220,

297K rü g er E. G. 97, 98 Kruse T. 203, 205, 206 kryzys europejski XIV/XV w.

41, 42, 128, 129 Krzyżacy, państwo krzyżac­

kie 20, 21, 39, 135, 141,142, 196, 205, 206, 259,268

K uh n W. 98 Kula W. 75, 124, 231, 266 K u lis ze r . J. 86, 174 K u m lien K . 21, 71, 134, 135 Kurońska Mierzeja 55------

316

K ü r te n H. 285 K u sk e B. 108, 179 K u trzeb a S. 27, 218

La Baum e W. 54 Labrousse E. 238 Labuda G. 6—9, 14— 16 L alik T. 6, 7, 11, 13, 31, 32,

45, 86, 225 L am bor J. 64 Lanciano 194 L ane F. C. 200 Lange 208 L a p ey re H. 212 Lauenburg 291 L a u ffer V. 166 Le Bras G. 280 Lechner G. 116, 129, 166, 207 L ec ie jew ic z L. 6, 7, 14, 17,33 L e G off J. 289, 291, 307 Lehe E. von 18, 162, 173, 178 L e m b k e O. 216 Lemgo 96L e n c ze w sk i F. 33, 78 Leonard św. 295 L eroux A. 305 L e Roy L adurie E. 55, 62 L esiń sk i H. 18L esn ik o v M. P. 118, 121, 129,

130L esn ik ov N. W. 206 L estoquoy J. 286 L evasseu r E. 75 L ew iń sk i J. 47 lichwa 176, 177 Lidzbark 306 Lienau О. 139, 213 Lindau J. 291 Linden N. von 91 L ink H. 191, 293 Lippm an E. von 251 Lipstadt 23, 96

Litwa 69, 76, 81, 85, 135—137 Lizbona 220 Loitz J. 209Londyn 148, 150, 195, 220, 221 Lönroth E. 144 Lopez R. S. 110, 128, 279, 286 Löschin G. 101, 245 Löwenstadt 18 Lubawa 306 Lubbe J. 271, 272 Lubeka 5, 6, 17, 18, 20—32,

37, 42, 43, 63, 74, 76, 77, 81—83, 86, 87, 93, 94, 96,99, 101, 104, 105, 107, 110,111, 123, 126, 127, 130, 132,147, 149, 152, 160, 161, 168, 182, 185, 189, 196, 200,220,224, 227, 230, 235, 237,244,246, 257, 258, 272, 277, 280, 281, 290, 291, 293, 295,298, 300, 305

Lublin 78 Luchowe H. 244 L u d k ie w ic z Z. 54 Ludwik Wielki, król w ęgier­

ski 84Lüneburg 24, 27, 69, 130, 280 Lüneburger Heide 47 Lunning J. 171 L ü tge F. 87, 125 Luzzato G. 8, 242 Lyon 154

Łaba ~rz. 47, 50, 86, 225, 304 Ladoga jez. 50 Ł adogórsk i T. 76, 78 Ł o w m ia ń sk i H. 75 Łukasz, urzędnik portowy 170

Maas W. 72M agdański M. 155, 156, 215 Magdeburg 19, 24, 29, 32, 157

317

Mager F. 51Magnus, król szwedzki 29 Maisei W. 32 M akkai L. 141 Malbork 161, 230 Malmö 78 Małopolska 74, 139 M ałowist M. 7, 41, 43, 74, 109,

113, 114, 120, 121, 125, 128,134, 136—139, 142, 143,150,157, 181, 215, 224, 236,260,261, 263, 268

Mandrou R. 251 Mantels W. 27, 204, 281, 295 Marchia Brandenburska 294 Marciani G. 194 Maréchal J. 194 Markgraf H. 155 Marks K. 242 Marsyliusz z Padwy 291 Martialis 308Maschke E. 98, 100, 142, 185,

196, 277, 283 Materna G. 195, 301 Mathorez J. 305 Matsys Q. 174M atysik S. 62, 168, 180, 213 Maurizio A. 250 Mazowsze 136, 142, 305 Mączak A. 109, 115, 124, 127,

236Mediolan 220 1 Medyceusze 152 Meklemburgia 8, 13, 51, 76,

81, 104, 111, 117, 127, 135, 136, 141, 143, 147

Melis F. 152, 201, 202, 286 M enke J. B. 208, 281, 298 M ertens J. 102 M estayer M. 41, 259 M ethner A. 165, 290, 291 metrologia 200

M ettig C. 132, 162 M eu vre t J. 265 M ew s S. 7 Meyer L. 290 M eyer P. 209 M eznik J. 103, 274 M ick w i tz G. 122, 179, 185, 196,

205, 209, 212, 215, 217 M ielczarski S. 6, 55 Mikołaj św. 294 Mikulski Z. 54 Miller E. 114 Minden 96 M irosek H. 56 Miskim in H. A. 128, 199 M odelsk i T. E. 250 Mogh E. 12 Molenda D. 136 Mollat M. 93, 128, 138, 139,

162, 167, 213, 249, 263 M ollw o C. 26, 126, 274 Moire H. 246Mols R. 73, 78, 79, 81, 82, 105,

106M oltke S. 185M om ber A. 64Monachium 31Moniak J. 56Mortensen H. 51Mortenson G. 72Much H. 304, 306Muhl H. 7, 223Mühlen H. von zur 98, 104Mulich 204Münster 23, 29

Nadrenia 13, 19, 38, 85, 103, 127,, 139, 140, 199

Nagi A. 199 Nahlik 'A. 7 najem 231—236 Nakło 28, 30, 147

318

Nanning H. 127 N a p iersk y J. G. L. 30, 162 Narew rz. 50 Narwa 122 Nassau, hrabiowie 27 N audé W. 18, 68, 117, 126 nauka 285—291 Neapol 220 N ef J. U. 263 Neugebauer W. 6, 7 N eum ann G. 101 N eumann K . 288, 293, 301 N eum ann M. 175, 211 Newa rz. 50Niderlandy 74, 86, 113, 115,

118, 121, 124, 137, 140, 156, 167, 173, 175, 176, 182, 266, 270

Niederhoff R. 91, 195, 208 N ielsen A. 76Niemcy 12, 15,. 16, 29, 30, 39 Niemcy (kraj) 76, 83, 94, 250,

266, 303— południowe 140, 141, 145,

146, 191, 201, 295 Niemen rz. 50, 136 N iitem aa V. 122, 132, 135, 181,

196N irrenheim H. 162, 207 Niż Środkowoeuropejski 46,

47, 50, 51, 72 Niż Wschodniobałtycki 46, 47,

72Noonan J. T. 306 N orberg R. 305 Nordm ann C. 206 Nordm ann R. A. H. 55 Normandia 167 Norwegia 12, 29, 30, 41, 74,

83, 84, 86, 90, 97, 111, 117,126, 130, 133, 135, 137, 138,142, 187, 194, 278, 281, 292

Norymberga 220 Noteć rz. 50 Notkę B. 305 N o ttbek E. von 162, 219 N o w a k Z. 289Nowogród Wielki 12, 15, 20,

42, 43, 77, 86, 119, 134, 136, 139, 148, 149, 226, 280«,292

Nowy Sącz 78 NRD 36 Nyköping 78

Obenaus H. 283 O b u ch ow ska -P ys io w a H. 52 Odra rz. 47, 50, 54, 98, 136 O grissek R. 72 O jalo J. 305 Olandia 141, 215 O lech n ow itz K . F. 213, 234,

235, 237 , 289 Olgierd 85 Olagiie J. 56O live ira M arques A. H. de

112, 133, 305 Olsztyn 306 Onega jez. 50 O rien t J. 291 Orneta 306 Osnabrück 23 Ossenbühl H. G. 210 O strom ęck i J. 58, 64 Otten A. 244 Otton św. 8

Paccioli L. 208 Pagel K . 85 P ape R. 96 P a p r i t z J. 209 Paquel J. 289 Parnawa 78, 147 Pauli W. C. 31

319

P a w ło w sk i S. 47 Pegolotti F. В. 286 Pelc G. 252, 257 Pelplin 306 P enndorf В. 201 P enn ers Th. 57, 81, 87, 94—96 P en nes-E llw a r t H. 140 Peragallo E. 201 Perlbach Aí. 151 P errin Ch. E. 130, 149 Peruzzi 201, 202 P eters E. 87, 90, 94, 244 P etersohn J. 294, 295 Phelps B ro w n E. H. 238, 252,

254, 265, 266 Piccamiglio G. 246, 248 pieniądz 17, 25, 197—199 P ieper P. 305 Pirenejski Półwysep 265 P irenne H. 9, Ì1, 150, 207, 286 Pirinen K . 181Piskorska H. 159, 162, 163,

232Pisz J. 203, 204, 206 P itz E. 126, 129, 163 Piza 281Plaesterer A. 162 plan miasta 225—229 Plezia M. 301płace 166, 170, 172, 232—239,

265—270 Płock 220poglądy 280—285, 301, 302 Polacy 250, 303 Polska 27, 39, 57, 69, 76, 80,

81, 84, 85, 95, 114, 121,124, 134, 135, 137, 142, 143,181, 251, 261, 263, 268, 270, 304, 305

Pöln itz G. von 249 pomorskie księstwo 13, 15, 55,

143

Pomorze 7, 12, 31, 50, 53, 74, 76, 80, 103, 104, 110, 117, 121, 127, 135, 136, 141, 147, 261,294

— Gdańskie 13, 69, 268, 278,305

— Zachodnie 76, 81, 95 Pooth P. 275 Portugalczycy 133 Portugalia 122, 133, 168, 305 Postan M. M. 73, 78, 87, 114,

117, 128, 129, 138, 162, 167, 179, 185, 211, 273, 274

Posthum us N. W. 121, 142, 156, 213

P o w er E. 114Poznań 77, 79, 158, 173, 220,

233pożywienie 249—257 Północne Morze 22, 48, 49, 53,

55, 69, 74, 87, 137 Praga 220, 226 Prange W. 296 Prato 152P ronśte jn A. P. 77, 98, 149 Prosną rz. 54 Priiser F. 55 Prusowie 305Prusy 5, 20, 50, 69, 80, 87, 95,

118, 121, 127, 131, 132, 137,141, 147, 157, 181, 230, 233, 235, 257, 258, 261—265, 268,270

— Królewskie 76, 83, 265 ■— krzyżackie 76, 142

P ru tz H. 39, 205 P rzeździeck i A. 90 Puck 96, 161, 230, 244 Pucka Zatoka 48

Quade W. 55 Qwast H. 170

320

Quedlinburg 24 Q u ille t J. 291 Quinn D. B. 167

Raab H. 305 Raape H. 98, 163 rachunkowość 200—212 Radeff M. 284 R a d tk e J. 158, 173 Radunia rz. 172 Raths E. 218 R atze l 1Ъ Rau V. 133 R eetz J. 12 Rehm e P. 161Reineke H. 6, 78, 79, 87, 99,

105, 176, 207, 232, 305 Reisner W. 83, 105, 106 Ren dsch m id t M. 227 Renouard Y. 87, 284, 286 Reszel 306 R euter Ch. 216, 230 Rewel 30, 77, 79, 95, 122, 147,

159—162, 165, 218, 220,221, 224, 227, 233, 277, 281

Rich E. E. 114 R ich ter G. 64 Rodan rz. 218 Rode H. 305 R oeheard R. 137, 162 Rogge H. 150 Rolvestop D. 205 Romano R. 154, 214, 286 R öm er E. 56, 245 R oover R. de 114, 152, 173—

—175, 201, 202, 209, 210— —212, 233, 248, 271, 280, 286, 306

R opp G. v . d. 59, 279, 287 Rörig F. 6, 16, 18, 28, 35, 40,

100, 101, 113, 126, 127, 140,149, 155, lffi, 204, 225, 284

Rosenfeld H. 284 R ozenkranz E. 11, 15, 33, 78 Rosja 17, 43, 85, 260 Rosjanie 150, 303 R osłanow sk i T. 31, 102, 103,

225, 227Rostock 6, 19, 20, 24, 28, 30,

55, 77, 87, 94, 99, 100, 106,147, 160, 182, 220, 226, 230,244, 272, 288—290

roślinność 47, 50—53 Roth W. 275 Ruddock A. A. 167 Rugia 53, 55, 69 Rühle S. 78, 101, 140, 148,

271R uiz M artin F. 124 Russel J. C. 79, 81, 84 R ussocki S. 33 Ruś 69, 71, 90, 111, 124, 127,

132, 133, 148, 181— Halicka 139— Nowogrodzka 14, 29, 37,

74—76, 81, 118, 134, 194, 278, 305

R u tkow ska-P łach cińska A. 16, 33

R u tk o w sk i J. 78 R yb a rsk i R. 126 Ryck 226Ryga 20, 23, 30, 77, 79, 110,

122, 123, 147, 157, 160, 161, 196, 198, 226, 297

Rzym 220, 281

Sagher E. de 232 Saksonia 97— Dolna 20

S alm en W. 279 S am son ow icz H. 7r 14, 30, 32,

36, 65, 73, 77, 79, 80, 86, 87, 90, 98, 103—106, 109,

21 — P ó ź n e ś r e d n io w ie c z e m ia s t n a d b a ł t y c k ic h 321

112, 115, 116, 118, 120, 127, 131, 132, 141, 142, 148, 156,158, 166, 170, 176, 177, 179,181, 184, 185, 193, 195, 198, 202, 205, 208, 211, 214, 216—219, 221—223, 227, 229— 231, 242, 243, 245, 247, 263,264, 270, 272, 276, 278, 303

Sandomierz 78 S an d ow E. 12, 293 Sapori A. 128, 202, 207, 242,

248, 286 Sardella P. 219, 221 Sartorius G. 112 Sass K. H. 116, 132, 162, 191,

216Sasse H. 11, 110, 271 Satt ler C. 142, 187, 206 Sayous A. E. 137, 175, 180, 286 Schadendorf W. 108, 304 Schäfer D. 42, 59, 112, 120 Schärpe R. R. 195 Schauenburg A., hrabia 18 Scheffs M. 208 Scheie C. 171 Schichtenberg N. 244 Schildhauer J. 36, 98—100,

106, 163 Schindler M. 148 Schleswig 77 Schlüter W. 149, 194 Schmauch H. 306 S chm id t E. 218 S ch m id t F. G. A. 185 S ch m id t H. 207, 283 Schm oller G. 251 Schnitz ler E. 288, 289 Schöller P. 146 Scholliers E. J. 238, 242, 252,

266Scholz H. 290 Schönfeld t G. 274

Schott C. 51Schreiner J. 87, 134, 142, 149 S ch rem m er B. 294 Schriver G. 244 Schröder E. 199 Schuberth E. 26 Schulte A. 188 Schulte E. 285 Schultheiss W. 255 S ch w a rzw ä lder H. 300 Schwerin 31, 78 S ch w etl ik L. 101, 111 S em k o w icz W. 57 Sem rau A. 102, 155 Sem rau F. 18, 117 S ievers K . D. 35 S ievek in g H. 209 Silva J. G. da 97, 210, 265,

286Sim iand F. 267 Sim onsen P. 71, 97 Sim son P. 43, 102, 168, 227,

229, 264, 274, 275, 287, 297 Skagerrak 48Skania 53, 77, 130, 135, 141,

151, 154, 194, 221, 274 Skandynawia 134, 148, 305 Skandynawowie 39, 303 Skanör 154 skóry 69Slicher van Bath В. H. 57,

62, 68, 129 Słowianie 9, 15, 16, 18, 39 Słowiańszczyzna 13, 18, 24 Słupsk 78, 147 S m elova I. N. 119 S m et J. de 82, 167 Smidt T. 205 S m id t &. O. 300 S m it H. J. 167 Sneller Z. W. 121, 167, 182 Snorri Sturlasson 9

322

Söderköping 78 Soest 19, 20, 22—24 Sohm R. 102, 251 Sombart W. 102, 116, 242 Sonntag P. 55sól 16, 17, 69, 118, 123, 130,

138, 139 S p e k k e A. 72 Spooner F. 251 spółki kupieckie 14, 21, 185

—190, 194, 195 Spro em berg H. 36 Stade 24 Stamm O. 161 Stammler W. 282 S ta n k ie w ic z J. 264 Stargard 77, 147, 156 S ta rk W. 166 Stas iak J. 51 statki 9—10, 213, 214 Stefan i G. 180Ste in W. 21, 35, 112, 136, 140,

146—148, 150, 190, 210, 216, 218

Steinhausen G. 210 Stenrat J. 305 Stephan W. 226 Steyne M. von 171 Steynweck T. 244 Stieda W. 26, 132, 140, 158,

162, 165, 166, 176, 200, 210, 215, 232, 245, 274, 275, 302

Stoob H. 6, 13, 78, 85, 146 S treh lke E. 206 S tr ied er J. 102 Strufunck P. 246 Struve В. 244Strzałów 11, 20, 27, 28, 30, 42,

77, 94, 99, 100, 105, 147,150, 160, 192, 226, 230, 272, 297

S tr ze m s k i M. 46, 51, 54, 120

Stu ar t Th. 182, 183 Stuhr F. 106 St yf f e C. G. 143 Styria 141Süchten H. von I 91 Süchten H. von II 91 Suhle A. 199 sukno 9, 123Sund, sundzkie cieśniny 48,

75, 86, 114, 115, 119, 131,133, 136

Sw en sson S. 143 Szafer W. 47Szczecin 20, 26, 28, 30, 55, 77,

127, 147, 156 Szkarpawa 162, 250 Szkocja 118, 187 Szprewa rz. 50 Sztokholm 21, 77, 147, 160 sztuki piękne 304—306 Sztum 161, 230, 244 S ztu rm de S z trem E. 75 Szwecja 39, 43, 56, 76, 79, 81,

85, 111, 118, 135, 136, 141,143

Slask i K . 51, 76, 98, 120 Śląsk 74, 85— Dolny 136

Śląsk i B. 213 śledzie 53, 69, 123, 130 Śródziemne Morze 217, 286,

295 Swiecie 305Świętopełk I, ks. gdański 27

targ 11, 13, 23, 153, 155, 156 Tczew 78, 96, 147 Techen F. 197 T em m in ck C. L. 228 Tenenti A. 140, 180 Terrax J. 168

323

Thierfe lder H. 21 T h ru pp S. L. 82 T ichom irov M. N. 8 Toeppen M. 206, 305 Tölner J. 205, 272 Tomasz, mistrz 171 T opolski J. 41, 125 Torres Fontes J. 87 Toruń 33, 77, 107, 147, 160,

161, 165, 227, 233—235, 244,250, 252, 254—257, 259,262, 267, 269, 276, 297

Toskania 202 Touchard H. 162, 252 transport lądowy 215—217,

219—221— wodny 213, 214, 217—221

Trawa rz. 18, 98, 226 T ra w k o w s k i S. 33 T rem el F. 196 T resko w A. 168 Trincanto E. R. 261 Truso 6 Turcy 87 Tiixen R. S. 51 T ym ien ieck i K . 7, 8, 113 Tyśmienica rz. 54

ubezpieczenia 180 Ukraina 125 Ulfsby 78 Ulm 146, 220U nger W. S. 26, 138, 166, 167,

251Urłanis B. 75, 77, 85 Usher A. P. 41, 154, 173—175,

177ustrój miejski 30— 34, 157—■

161, 163—167, 170, 173 Utrecht 18, 24, 43 U tte r s trö m G. 56, 61, 62 U y tv e n R. van 41

Valeberch H. 244 Van der L inden H. 191 Veckinghusen L. 275 Veckinghusenowie 203, 206 Veckinhusen E. 244 Veckinhusen S. 244 V erlinden Ch. 128, 138, 153,

154, 167, 238, 252, 265, 266,282

Verver P. z Hoorn 204, 205 Vielrose E. 84, 253 V il lebrand t J. P. 303 V iva n t i C. 140 Vogel W. 82, 213, 217, 296 Voigt E. 35Vollbehr F. 43, 120, 137 Vos J. 290Vossberg F. A. 111, 299 Vritze J. 244, 291

W achowiak В. 6, 218, 229 Wagria 13 Wagrowie 18 W aitz G. 43 Wakenica rz. 18 Walcheren 167Waldemar II, król duński 20 Waldemar IV, król duński 42,

130Wilhelm IV holenderski 39 Walencja 266 W alick i M. 304 W alther H. 282 Wałdajska Wyżyna 50 Warendorp 287 Warendorpowie 203, 206 warmińskie księstwo 306 Warnawa rz. 226 Warta rz. 50 W aschinsky E. 268, 285 W ąsow iczów na T. 54 W e cterka H. 71, 73, 77

324

Wee H. van der 83, 129 W eh rm an n C. 102, 104, 280,

293, 296 W eibull C. 166 Weinreich C. 206, 207 W eise E. 127, 196 Wenecja 155, 194, 217, 219,

220, 281 Wernigerode 24 W e rve ck e H. van 9, 137, 154,

195, 198, 205, 206, 232, 251 Westfalia 13, 18—20, 23, 38,

85, 127, 139, 140 W e tk i M. 117, 134, 149 W eym an n S. 26, 216 Wezera rz. 47 Węgry 84, 133, 140, 141 W iberg Ch. K . 30, 149 Wicquefort 137 W iese H. 125 Wilno 78, 220 W ilp er t P. 277, 291 Winranke J. 168 W in te r fe ld L. 155 W irtgen s B. 275 Wisby 20, 32, 147, 157, 220 Wisła rz. 13, 50, 54, 74, 121,

136, 141, 170—172, 264 Wismar 20, 23, 24, 28, 30, 77,

87, 94, 147, 182, 192, 272 Wiślana Mierzeja 55, 162, 250 Witaliscy Bracia 279 W itte A. de 199 W itte H. 97Wittenborg J. 203, 272, 284 W it tm e r Ch. 265 Włochy 86, 115, 152, 187, 202,

207, 211, 248, 286 W oelk en s E. 93 W ojc iech ow sk i E. 201, 209 W o jto w ic z J. 242

Wol f f Ph. 78, 179, 209 Wolin 6W olkenhauer A. 71, 219, 307Wołga rz. 50Wołogoszcz 28W oods E. G. 48Wordingborg 43W rige E. 91Wrocław 160, 220, 226Wschód 20, 71, 94, 113W ullenwever J. 43Wunstorp J. 244Wyborg 167W yc za ń sk i A. 251

Zachód 17, 84, 94, 98, 119, 120,127, 130, 131

Zagrodzk i T. 225 zainteresowania kupców 298—

300Z an ett i D. 260, 289 Z aske N. 285, 304 Z biersk i A. 6, 7, 55 zboże 17, 69, 117, 120—124,

126, 127, 129, 130 Zelandia 68, 167 Zender M. 294Z ientara В. 8, 12, 15, 17, 41,

68, 76, 87, 103, 117, 126,128, 143, 147, 157

Z iesem er W. 205 Zimmermann G. 290 Z ink H. 306Zins H. 289 Z ió łkow ska H. 7 Zoder R. 215 Zorn W. 100, 302, 304 Żabińsk i Z. 251 życie religijne 292—297 życie towarzyskie 297, 298 Żydzi 90, 301

325

BALTIC CITIES IN THE LATE MIDDLE AGES

Study on the History of the Hanseatic League on the Baltic in the 14th and 15th centuries

Summary

This work, devoted to the history of cities in the 14th and 15th centuries, covers the area of the southern Baltic shores between Lübek in the w est and Revel (Tallinn) in the east as well as the broad hinterland surrounding the Baltic. The source materials for the author’s work are documents from Gdańsk and Toruń; as to printed matter he uses more broadly documents regarding the cities of Prussia, but also Lübek and the Vendal towns. The author’s assumption is that the Baltic towns based their importance primarily on large- -scale trade, and hence his study is mainly concerned with merchants who formed the Hanseatic League.

Chapter I — “The beginnings and development of the Hanseatic League” opens with an analysis of Baltic mercantile relations in the 11th and 12th centuries. The author comes to the following conclusions: in the 12th century German merchants joined the already existing system of exchange between the east and w est undertaken by such trade centres as Haithabu, Birka, Wolin, Truso and others. This system was basad on the activities of the local rich who regarded large-scale trade as one of the sources of income which distinguished them from the rest of society. The prosperity of the 12th and 13th centuries, above all, the joining of the Baltic Lands into the circle of land estate-m oney economy, created the necessity to introduce trade specialization. The author believes that this accounts for the importance of the German merchants who, in turn, were seeking, at that time favourable areas for the investment of capital, for careers, and social advancement. Thanks to their relatively uniform legal and social status the newcomers were able to make their first trade agreements. Since the author assumes that

320

there existed a distinct group of merchants-specialists, he regards these agreements as the specifically novel feature of their activitie. Numerous mutual obligations created conditions for connections between the towns and marked the beginning of the Hansa’s activities in the middle of the 13th century. A factor which united the merchants was common defence of their mutual interests against the large landowners and also joint specialized forms of activities. The latter created mutually binding legal principles and trading customs.

The Hanseatic League, according to the author’s definition, was a loose confederation established between the authorities of trading cities, operating in a specific area of northern Europe and growing out of the economic needs of this part of the continent in the 13th and 14th centuries. The European economic crisis during the 14th century made it necessary to seek new solutions also with regard to the Baltic area. One of them was the Cologne Confederation and another — the somewhat more definite forms of the further activities of the Hanseatic League. From the middle of the 14th century to the end of the 15th century the Hansa monopolizing a sub­stantial part of the Baltic trade defended itself, with ever worse results, against competition as represented by the merchants of England and Holland and the newly arising modern states.

Chapter II — “The geographic milieu and its trans­formation” deals with the specific traits of the Baltic lands (maps 1 and 2) which determined the possibilities of specific economic activities (export of furs, timber and grain). The author discusses transitions that took place in the wood stands, the soil, coastline, and settlements, paying particular attention to climatic changes. Comparison of the recorded first and last dates of contact on the Baltic Sea makes it possible to show these changes (tables 1 and 2) as regards the 14th and 15th centuries. The chart of average temperature (graph 1) indicating the increase in the length of the winter season, can be explained by the change of climate in the 15th and 16 centuries which would be confirmed by the figures showing the increase of ship movement in the sea ports during the following centuries (tab. 3).

Chapter III — “The population of Baltic towns” deals with the demographic problems against the background of relations in the entire Baltic region. On the basis of cal­

327

culations regarding the population of the Baltic area (tab. 4) the author describes towns numbering over 4000 residents (tab. 5) estimating that three per cent of the inhabitants of the whole area lived there. Table 6 and map 4 divide the towns into five categories. The picture is supplemented by table 7 showing the differences of the degree of urbanization in various countries. After discussing general demographic tendencies of the various countries in Europe (tab. 8) the author seeks to estimate the population in the Baltic towns in the 13th century by method of retrogression devoting his con­sideration to the problem of the black death of 1348—1350. On the basis of data concerning the career of the Gdańsk city councillors (tab. 10) and the lists of the city authorities an “age pyramid” (setup of age groups) is drawn up for the years 1400—1500 (tab. 11) which confirms a marked demo­graphic disturbance in the middle of the 14th century. It Was possible to make up the losses (its numbers during one epi­demic alone can be seen in table 12) thanks to migration from the smaller towns which were less affected by the plague and which, in turn, were populated by nowcomers from the countryside. In turning to an analysis of the employ­ment structure the author stresses the minimal percentage (less than 0.5°/o) of people taking part in municipal govern­ment and points out the changes in their economic situation connected with the development of credit. These changes were in evidence in Gdańsk but less so in Lübeck (Tab. 13). The author points out that the poor were as numerous as to comprise over half of the city population. This considerably reduced the average number of members in a fam ily — estimated at 3.5 to 4.5 persons. Finally, in emphasizing the larger number of women in the towns (1200—1300 women to 1000 men) the author underscores their importance in economic life.

Chapter IV — “The Baltic economic area and its trans­formations in the 14th and 15th centuries” discusses the economic basis of the region (c. f. map 3). The Baltic region was not uniform as regards its inner structure but to the outside it represented common economic possibilities. It exported originally furs, then timber and finally grain (besides metals, food products, wax and other raw materials) and imported cloth, salt, spices and herrings. This area also pre­sented to western Europe promising possibilities for invest-

328

m ent of capital (tab. 14). The author attempts to sum up the total of foreign trade here (tab. 15), reaching the con­clusion that the favourable balance was caused by the export of grain in the 13th century and from the middle of thé 15th century. Further analysis is made of border changes in the Baltic area and its effects on the outside world.

Chapter V — deals with “the forms of economic activities in the Hanseatic towns.” Dividing the towns into two groups, the active and passive participants in the confederation, the author discusses the true aims of the Hanseatic League and their attainment through various institutions such as: shops, warehouses, markets and fairs, regarding the latter two as counting houses for large credit operations. The urban plann­ing of the Baltic towns with their developed ports, market­places and transportation system was also determined by trading necessities. The organization of town authorities and office tended to facilitate economic activities (c. f. tab. 16) and outstanding among them, discussed by the authors in detail, was the chancery which carried out banking activities, acted as notary and customs office (accounts of the mooring office, cf. tab. 17) and fulfilled various other duties. Supplementary to this part is Chapter VI dealing with the “trade activities of the Hansa merchants” in which the author discusses in turn: insurance, intermediary agencies, various typer of companies (family, Vera Societas, “sendeve”, “weder- legginge”, shipping companies — the latter in tab. 18).

The author devotes much attention to fraternities as per­manent organizations of a mainly professional character. Further attention is given to the developed structure of professional activities of the merchants similar to the trade guilds. The author also deals with the basic instruments of trade activities — bookkeeping money (marks) and real money (shillings), systems of relatively prim itive and simple account­ings and the changes in its character. Analogies between the form of bookkeeping accounts and the chronicles of the town merchants of the 14th and 15th centuries also deserve attention. Furthermore, the author describes simple notes and merchants’ letters stressing the broad application of these credit instruments.

The chapter is closed w ith a discussion on means of transportation. After describing the characteristics of seagoing vessals, with special emphasis on the meaning of small off-

329

-shore units, the author turns to land transportation which, as he believes, played at least an equal part to transport by sea in the Hansa trade. After an attempt to show the degree of exchange on an annual basis (tab. 19) the author calculates speed of sea sailing (2—3 miles an hour) and land trans­portation (5 m iles an hour). The time necessary to cover the distance from Gdańsk is given in table 20.

Chapter VII deals with “the living standard of the Hansa burghers”. Emphasizing the large property differences among the burghers the author draws attention to their varied activities. Trade determined the accumulation of property but it was supplemented by usury, land rents and manufacture. The author points to the three changes that took place between the 13th and 14th centuries. The town rent underwent a change in connection with the increase of the value of land used for grain storehouses, warehouses and other in­vestm ents serving large-scale utilities which in turn raised the percentage rate of rents and brought about an increase in land speculation. Hired labour (cf. tab. 21) which was paid either on the basis of a day wage, contract or piece­work, rose in significance. There were also changes in the rhythm of daily and annual life. In the 15th century the working day of the burghers became extended to the evening hours; on the other hand, the decreasing difference between seasonal fluctuation of salary and length of working day caused a growing stabilization of town life on an annual scale (graph 2 and 2, cf. tab. 22).

From the viewpoint of inventory figures, bills and, above all, w ills the author tried to make an analysis of the ways the burghers invested their capital according to amount. Table 23 suggests a probable interdependence between a) in- vesetments, b) savings and c) expanded consumption (cf. graph 4).

Capital up to 1000 Prussian marks С > В > A

Next, the author analyses food consumption by considering nutrition and the basic role of cereal products (tab. 25) and hence he is able to reconstruct the changing composition of meals eaten at the feasts of the 15th and 16th centuries

„ from 1000—8000 „„ over 8000

large west European firms

В > С > A В > A > С A > В > С

,330

(tab. 24). He also draws conclusions as to living standards from a comparison of prices of foodstuffs (tab. 26 and 27, graph 5), prices of building materials (tabi. 28) and wages of hired labour (tab. 29), whereupon he attempts to calculate the real wages by converting wages into grain (tab. 30, graph 6).

In dealing with these problems against the background of general changes, the author underlines the existence, at the turn of the 15th century, of analogous tendencies of real wages in other European countries. The chapter is concluded with comments on hoarding, its significance in safeguarding property and the role of the poor, including the mendicant orders, in putting into circulation accumulated money.

The final Chapter VIII is entitled “cultural ties of the Baltic burghers in the late middle ages”. The author em ­phasizes the rise of a uniform commercial mentality in the sprawling Baltic area, which grew out of mercantile needs and a common language of interests. An effort is made to show the system of values and qualifications of the burghers forced to seek new, more effective methods of action ofttimes covered by religious forms. Moreover, the author shows the development of education, mainly practical, of the Hansa burghers and attempts, on the basis of town chronicles, to establish their main fields of interest.

The author concludes by drawing attention to the general European exchange of artistic trends and the turning point in thought at the end of the 15th century which expanded the rather narrow horizons of the Baltic burghers.

SPIS TABEL

1. Długość przerwy zimowej na Bałtyku w latach 1256—1530 ............................................................................................. 59

2. Długość przerwy zimowej na Bałtyku . . . . 603. Natężenie ruchu miesięcznego w porcie gdańskim 654. Zaludnienie ziem nadbałtyckich w drugiej połowie

XV w ................................................................................................765. Największe miasta zlewiska B a łty k u .............................776. Zaludnienie miast zlewiska Bałtyku w XV w. . 797. Stopień urbanizacji krajów nadbałtyckich . . . 818. Tendencje demograficzne w Europie w latach 1300—

1500 ............................................................................................. 839. Rozwój Związku H a n z e a ty c k ie g o ....................................85

10. Wiek przedstawicieli władz miejskich Gdańskaw XV w ......................................................................................91

11. Procentowe zestawienie członków rad miejskich wggrup w i e k u ...............................................................................91

12. Zmarli na zarazę w Gdańsku 1564 r................................ 9213. Podział zawodowy i prawny ludności Lubeki

i G d a ń s k a ...............................................................................10514. Handel bałtycki w XIII—XV w ....................................... 12315. Stosunek wartości wywozu oznaczonego przez 100

do wartości przywozu w miastach pruskich . . . 13116. Urzędy m ie j s k ie ....................................................................... 16017. Finanse komory palowej w 1475 r.................................17118. Udział kupców w spółkach okrętowych („Schips-

parten”) ......................................................................................18819. Ruch statków w portach hanzeatyckich w drugiej

połowie XV w ............................................................................21820. Odległości między Gdańskiem a poszczególnymi

miejscowościami liczone w dniach podróży . . . 220

332

21. Wydatki miasta Poznania na najem w latach 1501—1547 ............................................................................................. 233

22. Wydatki urzędu budowlanego w skali miesięcznejw stosunku do sumy wydatków rocznych w latach1414—1533 .............................................................................. 238—239

23. Wydatki mieszczan w x i X —x'H w. na podstawietestam entów i in w e n ta r z y ........................................... 244—247

24. Układ dań na kolacjach c e c h o w y c h .............................25325. Koszty zakupu produktów żywnościowych w stosun­

ku do wszystkich wydatków na spożycie . . . . 25426. Ceny niektórych produktów spożywczych w latach

1401—1540 ...................................................................................... 25627. Ruch cen żyta w Lubece, Gdańsku i w Toruniu

w XV w ....................................................................................... 25728. Ceny artykułów budowlanych w Toruniu w latach

1411—1540 ...................................................................................... 26229. Wysokość płac dziennych czeladników w Toruniu

w latach 1401—1540 ......................................................... 26730. Średnie 10-letnie płace dzienne w korcach żyta . . 269

S P IS M A P

I. Struktura fizyczno-geograficzna Europy . . . . 46II. Zlewisko Bałtyku wg K. G ó r sk ieg o .............................49

III. Główne rejony produkcji w wiekach XIII, XIV—XVi X V I ............................................................................................. 70

IV. Wielkość m iast nadbałtyckich w XV w. . . 88—89

SPIS WYKRESÓW

1. Przerwa zimowa na Bałtyku (mediana 13-letnicho k r e s ó w ) ......................................................................................61

2. Wydatki w skali miesięcznej w stosunku do sumywydatków r o c z n y c h ................................................................ 240

3. Spożycie piwa na podstawie wysokości dochoduw skali miesięcznej w stosunku do rocznego dochoduoznaczonego przez 100 ......................................................... 241

4. Proporcje wydatków mieszczańskich w skali całegom a j ą t k u ......................................................................................248

5. Ceny rolnych produktów spożywczych w Toruniu(w odcinkach d ziesięcio letn ich )...........................................256

6. Płace dzienne pracowników budowlanych w Toruniu 269

S P IS T R E Ś C I

I. Początki i rozwój konfederacji hanzeatyckiej .

II. Środowisko geograficzne i jego przemiany .

III. Zaludnienie miast n a d b a łty c k ic h .............................

IV. Bałtycka strefa gospodarcza i jej przemianyw XIV—XV w .......................................................................

V. Formy działalności gospodarczej miast hanzeatyc- k i c h .............................................................................................

VI. Działalność zawodowa kupców hanzeatyckich .

VII. Stopa życiowa mieszczaństwa hanzeatyckiego .

VIII. Więzi kulturalne mieszczaństwa nadbałtyckiegow późnym śred n iow ieczu ..................................................

5

45

73

109

145

179

222

277

P A Ń S T W O W E W Y D A W N IC T W O N A U K O W E

W y d a n ie . I . N a k ła d 910+90 e g z . A r k . w y d . 17,75. A r k . d r u k . 21. P a p ie r d r u k . s a t . k l . V , 65 g , 32X104 c m . O d d a n o d o s k ła d a n ia ■11 s t y c z n ia 1968 r. P o d p is a n o d o d r u k u 15. V I I I . 1968 r. D r u k u k o ń ­

c z o n o w e w r z e ś n iu 1968 r. Z a m . 539/68. R -17. C e n a z ł 56.—

W R O C Ł A W S K A D R U K A R N IA N A U K O W A