POMAK KİMLİĞİ

SEREN ÖZCAN

2013

SEREN ÖZCAN

POMAK KİMLİĞİ

serenozcan@outlook.com

T.C Kültür Bakanlığı Sertifika No: 16420

Genel Koordinatör: Oktay BÜYÜKBECEREN

Editör: Süleyman BİÇER

Grafik Tasarım: Şeref KURTİŞ

Edirne: Ceren Yayıncılık

Birinci Basım

Ekim © 2013

Baskı ve Cilt

Eser Ofset

Çilingirler Cad. Veyis İşhanı No. 4

EDİRNE

Sertifika No: 19950

ISBN-978-605-5553-46-3

-------------------------------------

CEREN YAYINCILIK & KİTABEVİ

Saraçlar Caddesi Esatpaşa Sok No : 9 EDİRNE

Telefon-Belgegeçer: (0284) 225 63 65

e-posta: info@cerenkitabevi.com

© Tüm yayın hakkı saklıdır.

Tanıtım dışında yayıncının ve yazarının izni olmadan

Hiç bir yolla çoğaltılamaz.

POMAK KİMLİĞİ

SEREN ÖZCAN

2013

ÖNSÖZ

Bu çalışma 2013 yılında Trakya Üniversitesinde Uluslararası

İlişkiler Bölümünde lisans araştırma projesi olarak kabul edilmiştir.

Çalışmada savunulan tez şudur ki Balkanların beş bölgesinde

yaşayan Pomakların; Türk mü, Bulgar mı, Yunan mı, Makedon mu,

Slav mı, oldukları sorununa ilişkin cevaplar aranmakla beraber Po-

makların tarihi ve kültür parçaları birleştirmek için ele alınacaktır.

Amaç Pomakların kimlik tanımlamasının farklı görüşleri karşılaştıra-

rak kendi savundukları görüşü aydınlatmaktır.

Araştırma projemi yazma ve hazırlama döneminde danışmanım

Doç. Dr. Fahri Türk’e proje için göstermiş olduğu hassasiyete, sabır

ve yardımlarına teşekkürü bir borç bilirim.

Araştırma konum olan Pomakları seçmiş olduğum için beni

araştırma boyunca teşvik eden, kaynaklara ulaşmamda kolaylık sağla-

yan, projemi kitaba dönüştürmem için yardım eden babam Oktay Öz-

can’a ve beni bu süreç içerisinde destekleyen, eleştirel bakış açısıyla

çalışmama yardım eden annem Şennur Özcan’a çok teşekkür ediyo-

rum.

Araştırma esnasında yapmış olduğum röportajda yer alan isim-

lere yardımlarından ve heyecanla beni desteklemelerinden dolayı te-

şekkür ederim.

Bu çalışmayı Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonucunda tari-

hinin en büyük soykırımına uğramış ve yaşadığı toprakları terk ederek

büyük bir çoğunluğu bugünkü Türkiye sınırlarına (o zaman Osmanlı

topraklarıydı ) göçen tüm Pomaklara ithaf ediyorum.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ............................................................................................... 5

1.GİRİŞ ............................................................................................... 9

1.1. Çalışmanın Analitik Yapısı..................................................... 12

1.2. Literatürde Pomak Halkı ........................................................ 18

1.3. Teorik Çerçeve ....................................................................... 20

2. Pomak Kavramı ve Pomakça Dili .................................................. 25

2.1. Bölüm Özeti ........................................................................... 34

3. Pomakların Tarihi .......................................................................... 37

3.1. Bölüm Özeti ........................................................................... 44

4. Pomakların Yaşadığı Yerler ve Nüfusu ......................................... 46

4.1. Bölüm Özeti ........................................................................... 53

5. 93 Harbi ve Timraş Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ............................. 55

5.1. Bölüm Özeti ........................................................................... 67

6. Pomak Kültürü .............................................................................. 69

6.1. Pomaklarla Yapılan Görüşmeler ............................................. 75

6.2. Bölüm Özeti ........................................................................... 80

7. Pomak Dernekleri ve Etkinlikleri .................................................. 82

7.1. Bölüm Özeti ........................................................................... 86

8. SONUÇ ......................................................................................... 87

9. EKLER .......................................................................................... 93

10.KAYNAKÇA ............................................................................. 107

9

1.GİRİŞ

Tarihten günümüze dek her ülke kendisine göre, kendi ideolojik

yapısına ve düşüncesine bağlı olarak bir tarih oluşturmakta sakınca

görmemiştir. Ernest Renan1 bu durum için şöyle diyor: “Millet olma-

nın birinci şartı tarihi çarpıtmaktır”. İlk başta reddedilecek gibi bulu-

nan bu görüş içinde yaşamış olduğumuz topluma ve dünyadaki top-

lumlara baktığımızda Ernest Renan’ın görüşünün çok yanlış olmadı-

ğını ve gerçekliğe yakınlığını görebiliyoruz. Bu konuda kimin söyle-

diğinin doğru ya da yanlış olduğuna bakmaktan ziyade , milletler tara-

fından uygulanan bu yöntemin gerçekte Ernest Renan’ın tespiti doğ-

rultusunda oluştuğunu görmekteyiz. Bu bağlamda bu araştırma proje-

sinde tarih boyunca egemen bölge ülkelerinin iç ve dış politikaları

çerçevesinde istismara uğramış Balkanların beş ülkesine yayılmış bir

topluluk olan Pomaklar ve onların tarihi, kültürü, var olma çabaları

incelenecektir.

Balkanlar, dünyanın en buhranlı bölgelerinden olmakla beraber

hala kaynayan bir kazan ve patlamaya hazır saatli bir bomba özelliğini

taşımaktadır. Balkan yarımadası, Avrupa kıtasının güneydoğusunda

yer alan dağlık bir arazidir. Adını ‘ormanla örtülü sarp dağ’ veya ‘dağ-

lar silsilesi’ anlamına gelen ve Türkçe kökenli olan ‘Balkan’ kelime-

sinden almıştır.2 Bu yarımada batıda Adriyatik Denizi, doğuda Kara-

deniz, güneyde Akdeniz, Adalar Denizi ve Marmara Denizi ile çevri-

lidir. Balkanlar jeopolitik-jeostratejik konumu nedeniyle sürekli bir

mücadele alanı olmuştur.

Pomaklar en genel tanımıyla: ‘Pomakça’ dilini konuşan, Slav

kökenli olan ve Balkanların beş ülkesine (Bulgaristan-Yunanistan-

Türkiye-Makedonya-Arnavutluk) yayılmış, çoğunlukla İslam’ı kabul

1 Ernest Renan (d. 28 Şubat 1823, ö. 12 Ekim 1892) Fransız filozof ve yazar.

Erken Hıristiyanlık tarihi ve siyasi teoriler üzerine etkili tarihi araştırmaları

ile tanınmıştır.

2 Sami, Şemseddin,Kamus-ı Türki, İstanbul 1998, s.275.

10

etmiş bir azınlık olan, Müslüman olmayan Pomaklar ise Ortodoks

Hıristiyan olan halktır. Balkan tarihinin karmaşasının bir mirası ola-

rak Pomakların kesin ve uzlaşılan bir köken tespitinde her ne kadar

farklı görüşler savunulsa da Slav kökenli olmaları konusunda bir fikir

birliği mevcuttur, tarih kitap sayfalarında geçen ve gözden kaçırılan

bir gerçeklik söz konusudur ki o da Pomakların Balkanlara gelişi diğer

Slav kavimleriyle birlikte 5-6. yüzyıllara denk gelmektedir. Balkanları

büyük oranda istila etmiş olan bu Slav kavimleri henüz halklaşma

sürecine o dönemde girmemiş olduklarından dolayı kendi kavimsel

isimleriyle anılmaktaydılar. Daha sonraları Paganist3 inanışa sahip

olan bu kavimler Hıristiyanlaşmaya başlayınca, sahip oldukları mez-

hepler doğrultusunda kendi aralarında ayrışmalara başlamışlardır.

Sırplar Ortodoks, Hırvatlar Katoliklikle ayrışmışlardır, arada kalan

kesim ve özellikle Pomaklar Hıristiyanlığa, Zerdüştlük’ün Balkan

uyarlaması olan bir inanç biçimiyle, yani Bogomilizm inancıyla isyan

etmiş ve 9. yüzyılda kendi halklaşma sürecini başlatmıştır.

Günümüzde bile Makedonya’daki Torbeş Pomaklarının ismi olan

“Torbeş” ismi o dönemde, yani Pomak ismi henüz kullanılmadan önce

kullanılmaya başlanmış eski isimleridir. Pomakların Bulgarlaşmaya

karşı ve kendi halklaşma sürecini başlatmasının asıl temelinde yer

alan ilk isyanlar, Slav kavimlerinin, Slav olmayan Bulgarlar içerisinde

erimeye başlamalarına bir tepki olarakta ortaya çıkmış ve Rodopların

Slav halkı Bulgarlaşmaya karşı çıkmıştır.

Bulgarlaşmaya karşı direnen Pomak kavimleri Slavik özünü

korumuşlar ve Bogomilizm inancınında ayırt edici etkisiyle de

direnişe geçmişlerdir. Bundan dolayıdır ki çoğu Bulgar tarihçi,

Pomakçanın antik Bulgarca, yani melezleşmeden (Modern Bulgar

3 Paganizm, (zaman zaman Türkçe putperestlik sözcüğü de geniş bir şekilde

aynı anlamda kullanılır fakat paganizm ve putperestlik farklı anlamları içerir)

akide (yani dini esas) anlamında monoteizmden uzak olan ve çok farklı uygu-

lama ve ibadetler içeren dinleri kapsayan geniş bir din bilimleri terimidir.

Ayrıca yoğun bir kutsal sembolizm vardır ve bu çoğunda kendisini puta ta-

pım yani daha belirli anlamıyla putperestlik olarak göstermiştir.

11

ulusu doğmadan önce) önceki Slavların kullandığı dil olduğunu özel-

likle belirtmektedirler.

Milliyetlerine göre tarihçiler, Pomak kimliğini var olan bu un-

surlardan yalnız birisiyle tanımlarken, diğer unsuru görmezden gel-

mektedirler. Örneğin: Çoğu Bulgar tarihçi Pomaklar ile ilgili konuda,

dil unsurunun altını çizerek , Pomakların Hıristiyan âdetlerini korudu-

ğunu savunmaktadırlar. Hatta, bazı Bulgar yazarlar, bazı Pomakların

evlerinde İncil sakladıklarını ve gizli olarak Hıristiyan ibadetleri yap-

tıklarını iddia edebilmişlerdir. Bazı Türk yazarlar ise, Pomakların dil

ve kültür boyutuna ilişkin olan bağlarını görmezden gelerek, ortak

unsur olan din unsurunun, yani Pomakların Müslüman olmalarının

altını çizmişlerdir. Hatta bazı Türk yazarlar, Pomakların anadil olarak

Pomakça konuştukları olgusunu bile inkar edebilmişlerdir.

En yaygın tanıma göre, “Pomak” kelimesi, Slavca “pomagam

(yardım etmek)” fiilinden gelmekte ve “yardımcı” (pomagaci) gibi bir

anlama gelmektedir. Pomaklar Makedonya’da bazen “Torbeşi” ve

sıklıkla da “Poturi” olarak isimlendirilirler. Rodoplarda Pomaklara

“Agarjani” veya “Achrjani” dendiği de olur. Rodoplardaki Pomaklar,

bu yörede, Bozok ve Çepni adlarıyla tanıdığımız Yörüklerle komşu

olmuşlardır. Türklerin arasında faaliyet gösteren Âhîlik örgütünden

Pomakların da etkilendikleri görülmektedir. Rodop Pomaklarının ken-

dilerine Agaryani veya Aharyani demeleriyle Âhîlik arasında ilgi ve

bağ sezilmekte, Pomakların bu adı Âhîlik etkisiyle almış olabilecekle-

rine ihtimâl verilmektedir. Burada Aharyani deyince, “Âhî Evrân”ın

hatırlanması gerçekten dikkat çekici ve düşündürücü bir husustur.4

Bulgar yazarlarının kullandıkları Balgarite Mohamedani veya Balga-

ro-Mohamedanite (Bulgar Müslümanları veya Müslüman Bulgarlar)

gibi isimlendirmeler, 1870 öncesi hiçbir şekilde bilinmeyen, sonradan

uydurulmuş terimlerdir.

Pomaklar Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonucunda tarihinin

en büyük soykırımına uğramış ve yaşadığı toprakları terk ederek

4 http://sessizliginsesleri.blogspot.com/2012/01/bulgarlar-ve-pomaklar-2-

mete-esin.html.

12

bugünkü Türkiye sınırları (o dönemde halen Osmanlı topraklarıydı)

içerisindeki yerleşim alanlarına gelmiştir. Halen günümüzde bundan

dolayı diğer tüm parçalardan göçle gelerek Türkiye’de toplaşmış olan

2-3 milyon Pomak kökenlinin yaşadığı tahmin edilmektedir.

Bu araştırma projesine ilgim ; ailemin Bulgaristan ve Yunanis-

tan’da yaşayan ve Türkiye’ye göç etmiş Pomaklardan olması bu araş-

tırmayı yapmama vesile olan ilk nedendir.

1.1. Çalışmanın Analitik Yapısı

Çalışmanın ana çerçevesinde anlatılmak istenen konu Pomak

halkının kimlik tanımlamasının tarihsel süreçte ele alınmasıdır. Bu

konu ele alınırken Balkanlarda ve Türkiye’de yaşamını sürdüren Po-

makların tarihine, kültürüne, yaşamış oldukları farklı ülkelerde gör-

dükleri asimilasyon politikalarına, direnişlerine, tarihi süreç içinde

kurmuş oldukları Timraş Cumhuriyetine değinilecektir.

Ele alınacak olan ilk kavram Pomak kelimesidir. Pomak kavra-

mı hangi dilden gelmektedir ve ne anlama gelmektedir, cevap arana-

cak ilk soru bu kavramın üzerinden gidilerek incelenecektir. Daha

sonra ise Pomakların tarihi konusu ele alınacaktır.

Bu çalışmada savunulan tez şudur ki tüm bu konuların yanında

tam olarak tanımlanmasında farklı görüşlerin var olduğu Balkanların

beş bölgesinde yaşayan Pomakların ; Türk mü, Bulgar mı, Yunan mı,

Makedon mu , Slav mı, oldukları sorununa ilişkin cevaplar aranmakla

beraber Pomakların tarihi ve kültürü parçaları birleştirmek için ele

alınacaktır. Amaç Pomakların kimlik tanımlamasının farklı görüşleri

karşılaştırarak kendi savundukları görüşü aydınlatmaktır.

Çalışmanın varmak istediği sonuç Pomakların ve kültürlerinin

yeni bir oluşum olmadığını, farklı milliyetçi yaklaşımlara rağmen

kendilerinin kimlik tanımlamalarından yola çıkarak tarihi süreçte var

olma çabalarını uluslarararası konjonktürde incelemektir.

Araştırma çalışmasının bağımsız değişkeni ise; Balkanlarda beş

ayrı ülkede yaşayan Pomak azınlığının yaşadıkları ülkelerde Pomak

13

kültürünün yok edilmeye çalışılması ve hakim kültür altında yok sa-

yılmasına rağmen Pomak kimliğinin tanımlamasının yapılması ve

tarihlerinin incelenmesi iken bağımlı değişken ise; Pomakların kendi

kültürünü, dilini yaşatmaya çalışması ve milliyetçi politikalara karşı

aslını unutmama çabalarıdır.

Bu araştırma çalışmasının ele alınmasının siyaset bilimi açısın-

dan önemi ise yüzyıllardır süre gelen, fetihlere, savaşlara, yağmalama-

lara şahitlik eden ve coğrafi konumu nedeniyle bölgesel ve küresel

güçlerin her zaman ilgili olduğu Balkanların beş bölgesinde yaşayan

Pomakların yaşamış olduğu asimile çalışmaları, hakim kültür altında

görülmezden gelinmesi, göç etmelerine maruz kalınmalarının ve kendi

kültürlerini karşılaştıkları zor durumlara rağmen sürdürmeye çalışma-

larının tanıtılmasıdır.

Çalışma, analiz edilmesi bakımızdan aşağıda verilen düzende

devam edecektir.

Birinci bölümde; ırk, dil , lehçe, kültür, gelenek,din, mezhepler

açısından dünyanın en karışık ve buhranlı bölgelerinden biri olan Bal-

kan yarımadasında yaşayan Pomakların sahip olduğu bu tabirin köke-

ni; çalışmanın ana kavramını oluşturan ‘Pomak’ kelimesinin anlamı,

tarihi süreç içersinde ilk kez kim tarafından bu kelimenin kullanıldığı,

değişimi ve Pomakça dili , eldeki araştırmalar dilbilgisel ve tümce

bilgisel araştırmalar dahilinde elde edilmiş veriler çevresinde ele alı-

nacaktır.

İkinci bölümde; Pomakların kesinleşmiş ve uzlaşılan bir köken

tespiti her ne kadar yapılamamışsa da (Slav kökenli olmaları konu-

sunda bir fikir birliği uluslararası alanda mevcuttur), tarih kitapları

arasında geçen ve gözden kaçırılan bir gerçeklik vardır bu da yıllardır

söylenen (Türk resmi söylemi) Pomakların Peçenek-Uz-Kuman-

Kıpçak Türklerinin devamı olduğunu boşa çıkarmaktadır çünkü daha

Balkanlara Türk göçü (10. asırdaki) olmadan önceki büyük Slav gö-

çüdür. Bu göçler sırasında Balkanlara Bulgar kavimleriyle beraber ve

akraba olan bir başka kavim olan Ekslavonlar yerleşmiştir ve yerleş-

tikleri bölge yıllar sonra Pomaklar adıyla çıkan toplumun anavatanı

diye adlandırılan Rodoplar bölgesidir. Ekslavonlar incelendiğinde

günümüzdeki Pomaklarla dil, kültür, fiziksel özellik bakımından tıpa-

14

tıp aynıdırlar. Ekslavonlar 5-6. yüzyılda Balkanlara yerleşerek ilk

yerleşik sisteme geçmiştir. Ekslavon kavmine kayıtlarda hemen he-

men hiç rastlanmamaktadır. Sadece Bizansa karşı yaptıkları savaşların

kayıtlarında isimlerine rastlanmakta ve bugünkü Çanakkale’ye kadar

hakimiyetleri altına aldıkları yazılmaktadır. Bizansla ve Bulgar olu-

şumuna katılan Slav kavimleriyle de sürekli savaş ve toprak kavgası

içerisinde olmaları Ekslavon kavmine karşı bir düşmanlık yaratmış ve

sonrasında Bizans’ın Anadolu’dan gelen Avarlarla anlaşarak Eksla-

vonları dağıtmaları karşılığında Balkanlara geçişleri sağlanmıştır.

Bu veriler dahilinde Pomak halkıyla ilgili genel bilgilere yer ve-

rilerek, bunun çerçevesinde tarihleri ve kökenleri ile ilgili geniş bilgi-

lere yer verilecektir. Bu bilgiler ışığında Balkanlardaki konumları inşa

edilecektir. Pomak halkının hangi ırktan geldiği ve hangi dilin bir kolu

olduğu konusunda farklı fikirlerin var olması nedeniyle karşılaştırıl-

ması yapılacaktır. Bu bölümde Pomak halkının tarihi bir perspektifle

tanıtılması amaçlanmıştır.

Üçüncü bölümde ise; Balkanlarda Alt Paleolitik Çağdan5 (İÖ y.

200 -100 bin) bu yana insanlar yaşamaktadır. Yerleşik yaşamın geliş-

meye başladığı Neolitik Çağla6 birlikte, Balkanlarda ve Rodoplarda

daha büyük toplulukların ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Gökkuşağı

gibi fazlasıyla renkli ırki ve dini farklılıkları bir arada bulunduran

huzursuzluğu ve istikrarsızlığı çoğu kez yaşamış olan Balkan yarıma-

dası üzerinde hem Balkan devletleri hem de uluslar arası alanda güçlü

devletlerin çeşitli çıkar ve amaçları bu topraklarda her zaman mevcut-

tur. Özellikle coğrafi konumu açısından önemli bir stratejik noktada

bulunan günümüzde ‘‘güneydoğu Avrupa’’ olarak adlandırılan bu

bölgede yaşamlarını sürdürmüş ve sürdürmekte olan Pomakların

5 Yontma Taş Devri veya bilimsel adıyla Paleolitik Çağ olarak tanımlanan

Eski Taş Çağı günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce başlamış ve 10.000 yıl

önce son bulmuştur. 6 Cilâlı Taş Devri veya bilimsel adıyla Neolitik Çağ (Yeni Taş Çağı), tarihön-

cesi çağlardan biridir. İnsanların yerleşik düzene geçmesi de bu dönemde

meydana gelmiştir.

15

yaşadığı bölgeler ve nüfusları bu bölümde veriler ışığında ele

alınacaktır.

Dördüncü bölümde ise ele alınacak konu : Tarihe 1877’de Os-

manlı-Rus Savaşı olarak geçen ve Osmanlı’nın Balkanlardaki hakimi-

yetini büyük oranda kaybettiren ve akabinde pek çok küçük devletçik-

lerin ortaya çıkmasına sebebiyet veren büyük ve bir o kadar kısa bir

savaş başlamıştır. Fakat savaşın kısa oluşunun tam tersine, Balkan

tarihinde ve belki de dünya savaş tarihinde bu kadar kısa sürede , bu

kadar çok sivil cana kıyılmış olması halen belleklerdeki yerini koru-

maktadır. Çünkü bu savaş iki devletin ordularının savaşından ziyade

etnik temizlik savaşı olmuştur. Ve bunda en büyük acıyı da Pomak

halkı çekmiş ve soykırıma uğramıştır. Savaşın sonuna doğru tarihler

1878’i gösterirken Plevne bölgesi düşmüş. Lofça Pomaklarının yüz

binlercesi katledilmiş, sağ kalanlar Trakya’ya ve askeri gücü olanlar

Rodop dağlarındaki kardeşleri olan Pomak bölgelerine sığınmaya

başlamışlardır. Rodop dağları o döneme kadar diğer bölgelere nispe-

ten hala büyük kırımlara uğratılamamış, bu da Pomakların sayesinde

gerçekleşmiştir. Fakat savaş sonucunda Osmanlı 3 Mart 1878’de im-

zalanan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşmasıyla yenilgiyi kabul etmiş

ve topraklarının Bulgar ve Rus egemenliğine girme tehlikesi ortaya

çıkınca Rodoplardaki Pomak halkı ya ikinci bir soykırım dalgasını

kabul edecekti yada onurlu bir şekilde canlarını ve topraklarını koru-

yacaklardı. Bulgar ve Rus orduları Rodopları çevrelemeye başladığın-

da, Rodoplarda, yani mitolojik kaynaklara göre “Ölümsüzler Ülkesi”

veya “Ölmek İstemeyen Halk” diyarı olarak adlandırılan yerde Po-

maklar bağımsız bir devletleşme kararı aldılar.7 Rodoplarda başlayan

ilk isyan hareketi, sonrasında bütün Doğu Rumeli’ye yayılmıştır. Bu

7 Kenar, İbrahim, Pomak Timraş Cumhuriyeti Bugün Kurulmuştu,

2012. http://www.demokrathaber.net/pomak-timras-cumhuriyeti-bugun-

kurulmustu-makale,5183.html.

16

kapsamda Ayastefanos Antlaşması’nın imzalanmasından 40 gün sonra

Rodoplardaki direnişçiler ile Rus-Kazak süvari birlikleri arasında sert

çarpışmalar yaşanmıştır. Bunların devamında ise 13 Temmuz 1878

tarihinde Berlin Antlaşması imzalanmış, Rodoplardaki duruma ilişkin

olarak bir tahkikat komisyonu kurulmuş ve Büyük Bulgaristan 3 ke-

sime ayrılmıştı: Makedonya Osmanlı Devleti’ne bırakılıyordu. Ku-

zeyde bir Bulgar Prensliği kuruluyor ve Şarkı Rumeli adı altında bir

vilayet kuruluyordu. Fakat burada Timraş Cumhuriyeti yer almamıştır.

İlk başta kullanılan Geçici direniş hükümeti (Rodop Hükümet-i Mu-

vakkatesi ) ismi artık kendisini ” Rodop Timraş Cumhuriyeti” olarak

ilan etmiştir. Bu bilgiler dahilinde Pomak halkının kurmuş olduğu

cumhuriyetin oluşma süreci, meydana gelmesinin tarihi nedenleri ve

sonlanması ele alınacaktır.

Beşinci bölümde ise birincil kaynaklardan elde edilen bilgiler

dahilinde Türkiye’de ve Bulgaristan’da yaşayan Pomaklar ile yapılan

görüşmelerle Pomakların kültür ve gelenekleri ele alınacaktır.

Hey Pomak,

İşte dünya, işte sen, işte toprak

Beş ayrı ülkenin rüzgârlı dallarında

Savrulup duruyorsun yaprak yaprak.

Kıtasında olduğu gibi beş ayrı ülkede yaşamış ve yaşayan Po-

makları daha yakından tanımak amacıyla beşinci bölüm ele alınacak-

tır.

‘‘Pomaklar genel olarak köklerinin bulunduğu yerleşim bölge-

lerinden Osmanlı-Rus savaşından sonra göç etmiş / ettirilmiştir. Bu

göç dalgası Türkiye ağırlıklı olmakla birlikte; bazı Avrupa ülkelerine

de farklı zamanlarda devam etmiştir. Günümüzde Pomaklar; Türkiye,

Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Arnavutluk, Kosova, İtalya,

Almanya ve İsviçre'de bir arada yaşam sürebilmektedir. Türkiye'deki

Pomaklar genel olarak Trakya, Marmara, Ege ve İç Anadolu'nun bat-

sındaki köy-ilçe-şehir merkezlerinde yaşamaktadırlar. Türkiye'de Po-

makların yaşadığı kentlerden birisi de Eskişehirdir. Eskişehir'de yaşa-

yan Pomaklar bir süredir diğer ülke ve bölgelerdeki Pomaklarla ileti-

17

şim ve etkileşim içindedir. Eskişehir'deki Pomaklar bunu, nüfus yo-

ğunluğuna sahip oldukları Alpu İlçesi Osmaniye beldesinde 2009

yılında kurdukları 'Pomak Kültür Derneği' tüzel kişiliği ile yapmakta-

dır. 2009 yılında kurdukları derneğin 2.Olağan Genel Kurulu'nu 15

Eylül 2012 tarihinde gerçekleştirdiler. Yurt dışı (Bulgaristan, Alman-

ya), yurt içi (İstanbul, İzmir, Edirne, Kırklareli, Trakya, Çanakkale)

temsilcilerinin ve Eskişehir delegelerinin katıldığı genel kurulda Po-

makların farklı ülkelerde yaşadıkları sorunlar ve beklentiler dile geti-

rildi. Pomak Kültür Derneği Başkanı Mehmet Demir konuşmasında

genel kurulu Pomakların tarihi buluşması olarak nitelerken amaçları-

nın ‘‘Pomak Kültürünü tanıtarak yaygınlaştırmak; tarihlerinin, kültür-

lerinin ve Pomakçanın kaybolmasına engel olmak’’ Bizler anadilimiz

Pomakçanın, kültürümüzün ve kimliğimizin yok olmasını istemiyoruz.

Pomakçanın varlığını sürdürebilmesi ve yok olma tehlikesinden kur-

tarılabilmesi için, herhangi bir dilin ihtiyaç duyduğu azami yaşam

ortamının oluşturulması şarttır. Bizler bu amaçla örgütlenme çalışma-

larımızı hızla sürdürmekte ve en doğal hak olan demokratik ku-

rumlarımızı oluşturmaya başlamaktayız. Bu çabalarımızın boşa

gitmeyeceğine olan inancımız tamdır. Aynı zamanda bu varolma

mücadelemizde bizleri, duyarlı tüm Pomak dostlarının da yalnız

bırakmayacağına inanıyoruz. Bir bahçede tek bir çiçek olmaz. Anado-

lu gibi bir halklar bahçesinin, halklar mezarlığına dönüşmemesi için

artık biz de varız diyoruz. Bu açıklama vesilesiyle altını çizmek

istediğimiz en önemli husus ise, tüm bu çalışmalarımızın hiçbir siyasi

odağın güdümünde olmadığı ve sivil, demokratik ve barışçıl hak ara-

ma sürecini benimsediğimizdir. Buna çok önem veriyor, geçmişten

ders alarak yolumuzu çiziyoruz dedi.8

Farklı etnik kültürlerin sahip olduğu özellikler unutturulmaya,

silinmeye ya da değiştirilmeye çalışılmaktadır. Azınlıkların tepkileri

devletin onlara uygulayacağı politikalara bağlıdır. Tarihi olayları ele

aldığımızda azınlıklar asimile edilmeye ya da yok edilmeye çalışıldık-

larında o devlet için çatışmaları, ayrışmaları, savaşları ve bölünmeleri

beraberinde getirirler. Günümüzde Pomak çocukları dillerini bilme-

8 http://www.emekdunyasi.net/ed/ed/19514-pomaklar-ne-istiyor.

18

mektedir bunun için bir eğitim almamaktadır. Pomaklar sadece kendi

kültür ve milli kimliklerinin unutturulmaya çalışılmasına karşıdırlar,

herhangi bir toprak talepleri ya da bölücülük faaliyetleri yaşadıkları

ülkelerde gerçekleştirmemektedirler ve buna sıcak bakmamaktadırlar.

Sadece kimlik tanımlamalarının kendilerinin savunduğu yönde olma-

larını talep etmektedirler çünkü kendilerini Antik Slav ve Antik Trak

tanımlamakla beraber yok olma ve kimliklerini kaybetme korkusunu

yaşamaktadır. Diğer yandan Pomakların kökenini oluşturan toplu-

luklar bazından hareket ettiğimiz zaman ; bu konuda bugün her ulus

devletin, Pomakların kökenini kendine bağlama gayretinin bir ürünü

olarak, Pomakların oluşumunda yer alan etnik yapılardan birini ön

plana çıkartıp, gerçekleri kendi istediği yönde yönlendirmek istediği

ortadadır. Bu açıdan bakıldığında her ulus devletin savlarının ortak

yönünü; Pomakların varlığının inkarı ve Pomakları kendi uluslarının

bir parçası olarak kabul etmek ve ettirmek istemeleridir.’’9

Çalışma boyunca ele alınan konunun tarihsel süreç içerisinde

anlaşılması için dördüncü ve beşinci bölümlerde anlatılan bilgilerin

ışığında Pomak halkının karşılaştığı asimilasyonlar sonucu kültürlerini

ve dillerini koruma çabalarına değinilecektir.

Ele alınan bilgiler ve varılan sonuçlar dahilinde konu ile ilgili

genel bir özete değinilecektir.

1.2. Literatürde Pomak Halkı

Çalışmada Pomak Tarihi ile ilgili farklı görüşleri içinde bulun-

duran makale, kitap ve internet üzerinden çıkarılan gazetelerden örne-

ğin (www.pomaknews.com) , ansiklopedi gibi ikincil kaynaklarla

beraber, konunun anlaşılması için birincil kaynaklarla yapılan görüş-

melere de bolca yer verilmesine özen gösterilmiştir. Birincil kaynaklar

ise Türkiye’de ve Bulgaristan’da yaşayan Pomaklar ile yapılan birebir

görüşmelerdir.

9 tp://www.balkanlar.net/index.php?iden=139&ind=reviews&op=entry_view.

19

Çalışmada özellikle internette bulunan makaleler üzerinden ol-

dukça faydalanılmıştır. İbrahim Kenar’ın yazmış olduğu ‘ Pomaklar’ ,

‘Kayıp (edilen) Kimlik Pomaklar’ adlı yazılarında Pomaklar hakkında

genel bilgiye sahip olmada yardımcı olmuştur. Yrd. Doç. Dr. Ahmet

Akgün’ün, ‘Bulgaristan’da Asimilasyon ve Zavallı Pomaklar’ adlı

risalesinde Bulgaristan’da yapılan asimilasyon çabalarını görmemize

yardımcı olacak bilgilerden yararlanılmıştır. Prof. Dr. İlker Alp’in

‘Pomak Türkleri (Kumanlar-Kıpçaklar)’ adlı kitabında Pomak halkı-

nın Türk boylarından gelindiğine değinilmiştir burada farklı bilgiler-

den yararlanmak ve çalışmada cevap aranan soruları bulmak için yar-

dımcı bir kaynak olmuştur. Alexis Alexandris’in ‘Ege’yi Geçerken

1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi’ adlı kitapta yazmış

olduğu ‘Din ve Etnisite: Yunanistan ve Türkiye’deki Azınlıkların

Kimlik Meselesi’ adlı yazısı da cevap aranan soruya yol gösterici bir

kaynak niteliğindedir. Prof. Dr. Engin Beksaç'ın yaptığı Arkeoloji ve

Sanat Dergisi olan Aktüel Arkeoloji'nin üçüncü sayısında "Trakya'ya

Adlarını Verenler; Traklar" ve yine bu sayıda "Doğu Trakya'da Trak-

lar" başlıklı yazısına yer verdiği bilgilerden yararlanılmıştır. Çalışma-

nın teorik çerçevesi oluşturulurken Muhittin Aşkın’ın yazdığı ‘Kimlik

ve Giydirilmiş Kimlikler’ makalesinden yararlanılmıştır. Kimlik keli-

mesinin anlamı ve çeşitleri üzerinde durulurken bu konu Pomaklar

üzerine yansıtılmış ve karşılaştırılması yapılmıştır.

Çalışmanın kanıtlanabilirliği açısından birçok araştırmacı, aka-

demisyenin akademik nitelikli çalışmalarından yararlanıldığını belirt-

mek için yukarıda yalnızca birkaç isme yer verilmiştir. Genelde farklı

tezlerin öne sürüldüğü ve Pomakların hangi ırka mensup olduğu konu-

sunda farklı fikirlerin var olduğu Türkçe eserler, akademik makaleler,

internet üzerinden çıkarılan gazeteler, bloglar, Pomaklarla yapılan

söyleşilerden bilgi toplamak ve paylaşmak için yararlanılmıştır. Po-

makların, tarihi bir süreç içersinde ele alınması açısından elde edilen

kaynaklar ile, araştırma projesinin literatürü oluşturulmaya çalışılmış-

tır.

20

1.3. Teorik Çerçeve

Gerçekte hiçbir Pomak, kendini Yunanlı olarak görmez. Tüm

dilsel ilişkilere rağmen kimse Bulgar olmayı da istemez. Kimi zaman

Türk olduklarını iddia ederler, fakat bununla kastettikleri Müslüman

olduklarıdır. Çünkü Osmanlı döneminde İslamiyet’e geçmeleri hız-

lanmıştır ve onların dinini benimserken kültürel etkileşim oldukça

fazla olduğundan kendilerini Türk gibi hissetmişlerdir buradaki anlam

onların dininden İslam’dan etkilenmeleri ve kabul etmeleridir. Türk-

lerle ilişkileri, genel olarak, kanun karşısında belli bir derece tanınan

ki dilleri, Pomaklar, bu şekilde tanınmamaktadır-güçlü bir örgütten

yardım ve destek isteyen bir ricacı biçimindedir. Kimlikleri soruldu-

ğunda Pomaklar genellikle duraksar.10

Pomaklar, yüzyıllar boyu çok farklı kültürel etkilere maruz

kalmış kimlikleri bu etkilerle şekillenmiştir. Pomakların bugün yaşa-

dığı kimlik krizinin en büyük nedenlerinden biri olan, Pomak çocukla-

rının son kırk yıldır Pomak dilini ve kültürünü yaşadıkları ülkelerdeki

konuşulan dile adapte olmaları ve o dilde eğitim almalarıdır. Bulgaris-

tan’dakiler Bulgarca, Yunanistan’da yaşayanlar Yunanca, Türkiye’de

yaşayanlar ise Türkçe eğitim gördükleri gibi.

Türkçe konuşmaya başlayan Pomaklar Türkiye’ye bir bağlılıkta

geliştirmiştir. Trakya’nın köylerinde bir araştırma yapmış olan sosyal

antropolog Yannis Frangopoulos’a göre, ‘Pomak etnik yapısı ve diğer

yanda doğmakta olan bir Türk milliyetçiliğinin takip ettiği İslam dini

sürekli bir etkileşim ve hatta bir çatışma içerisindedirler.11

10

Seyppel,Tatjana,Pomaks in Northeastern Greece: An Endangered Balkan

Population, Journal of the Institute of Muslim Minority Affairs,10

(1),Londra,1989,46-47. 11

Alexandris,Alex,Din ve Etnitisite:Yunanistan ve Türkiye’deki Azınlıkların

Kimlik meselesi,Hirschon,Renee,Ege’yi Geçerken 1923 Türk-Yunan Zorunlu

Nüfus Mübadelesi,2,İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,İstanbul,2007,198-

199.

21

Günümüz dünyasında ‘kimlik’ kavramı ilgi çekici kavramlar-

dan biri olup uluslararası alandaki aktörlerin ana yapı taşıdır. Kimlik

kavramının kullanma amacı bir özelliği, bir niteliği belirtmek içindir.

Çeşitli özellikleri ve nitelikleri olan kimlikler her şeyden önce farklı-

lıkları da ortaya koyar.

Kimlik, en geniş anlamıyla, bireyin ve bireylerin tüm özellikle-

rini kapsar; hem kişinin kendisini nasıl gördüğü, hem de toplum tara-

fından nasıl görüldüğü, kimlik kavramıyla alakalıdır. Birey ya da bi-

reyler, kimlikler aracılığıyla bulunduğu toplumsal çevreye uyum sağ-

lar. Sosyolojik kimlik ise, toplumsal cinsiyet ve sınıf belirlemelerinde

kullanılan bir kavramdır. Kültürün, kimliklerin temel belirleyicisi

olduğu düşünüldüğünde kültüre bağlı olarak farklı aidiyetler ön plana

çıkmakta, kimlik de bu unsurlara göre biçimlenmektedir.

Katı kültürel unsurlar, toplumsal kalıtım yoluyla kuşaktan ku-

şağa aktarılmakta ve homojen bir topluluk öngördükleri için topluluk-

lara da kimliklerini bu yolla kazandırmaktadır. Katı kültürel unsurla-

rın, muhafazakârlığa ve dışlamaya elverişlidir bu yüzden daha çok

olumsuz bir tanımlamayla anılırlar.

Katı kimlik ise, topluluk içinde bulunan farklı kimliklere fazla

bir söz hakkı vermemektedir. Oysaki birçok özelliği içinde bulundu-

ran kimlikler çok yönlü süreçlerden meydana gelmektedir. Kimliği

sadece ötekileştirmeye indirmek ise düşmanlığa dayanan aşırı milli-

yetçi bir kimlik türü ortaya çıkarmaktadır. Bu tarz kimlik topluluklar

arası alışverişe karşı çıkarak, ötekini sürekli vurgulayarak kendisine

karşı ötekileştirmektedir. Aşırı milliyetçi kimliklerin öteki kimlikleri

hor gören, aşağılayan, dışlayan ve hatta şiddete başvuran ötekileştirme

süreci vardır.

Buna karşılık, esnek kimlik, topluluğu kesin ve katı kriterler

içinde boğmayarak, müzakere edilebilir alanlar bırakmaktadır. Böyle-

ce, ortaya hoşgörülü bir kimlik tanımı çıkmaktadır. Esnek kültürün

diğer önemli özelliği de dinamik ve değişime açık olmasıdır. Pomak-

lar üzerinde özellikle Bulgaristan katı kimlik bakış açısıyla yaklaş-

makta onları Bulgarlaştırmaya çalışmaktadır bunda başarılı olamayın-

ca tarihte 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşı sonrası Pomak-

22

lar katledilmeye başlanmış, ötekileştirilmiştir. Türkiye’ye göç eden

Pomaklar ise burada esnek kimliğin özellikleriyle karşılaşmış ve Tür-

kiye’ye Türkçeye adapte olmaları hız kazanmıştır zaten dini açıdan ve

tarihsel süreç içerisinde Osmanlı’dan beri gelen yakınlık pekişmiş

hatta çoğu Pomak kendini Türkleştirmiştir burada dinin etkisi çok

büyüktür. Toplumun kurumsal yapısı, bireysel kimliği zaman içinde

şekillendirerek, değişime uğratabilmektedir. İnsan, içinde yaşadığı

toplumun milli, dini, siyasal, ekonomik değer yargılarının bir ürünü

olmaya yönlendirilmektedir.

İnsan topluluklarının yaşadıkları bölgenin coğrafi şartlarına

uyum sağlayabilecek fiziksel özelliklere ayrılmış olmaları yaradılış

modelinin bir parçasıdır. Irk kimliğinin insanlığın gündemine bölücü

bir unsur olarak girmesindeki neden, bu biyolojik ayırıma ideolojik bir

kimlik kazandırılmış olmasındandır. İşte bu yüzdendir ki çalışmada

aranan soru Pomakların hangi kimliğe sahip olduğu, hangi ırktan gel-

diği ve neden yaşadıkları ülkelere göre baskın kültürden ve ırktan

geldiği söylenmekte. Belli bir ırka ait olduğu için, kendini üstün gören

ve diğer ırkları aşağı görerek ezen zihniyet, genetik özelliklerin bir

kimliğe dönüşüme zemin hazırlamıştır. Pomaklar kendi kimliklerini

dışarı vurdukları zaman yaşadıkları ülkelerde aşağı görülme tepkile-

riyle ve uygulamalarıyla karşı karşıya kalmışlardır.

Kültürel kimliğin meydana gelmesinde ise en etkili faktör din

unsurudur. Dinler sadece insanların inanç dünyasını şekillendirmekte

değil bunun yanında onların sosyo – kültürel yaşantısını da oluştur-

makta etkili olan bir unsurdur. Din toplumun en küçük yapı taşı olan

aileden başlayarak; hukuktan, siyasete, sanattan ve hatta ekonomiye

kadar çok geniş bir alan ve dalları içinde insanı biçimlendirmektedir.

Milliyetçilik ise bağımsızlık savaşlarının, mücadelerinin ve dev-

rimlerin ilk aktörü olmakla beraber her zaman bu olayların öncüsü

olmuştur. Milliyetçilik her zaman tarihe damgasını vurmuş olayların

temelini oluşturmuştur. Milliyetçilik, Ulusçuluk ya da Nasyonalizm,

kendilerini birleştiren dil, tarih veya kültür bağlarından bir üstyapı

oluşturabilmiş sosyal birikimlerin adı olan millet veya ulus olarak

tanımlanan bir topluluğun yaşama ve ilerleme ülküsünün toplumların

23

ve insanlığın gelişmesini sağladığına inanan görüştür Millet kavramı-

na sıkı sıkıya bağlılık milliyetçiliği tetiklemiştir. Bir topluluğa millet

dememiz için en genel tanımıyla, içinde toplumsal dayanışma ve ko-

lektif kimlik gerektirmesi gerekmektedir. Milliyetçilik kavramı bazı

zamanlarda iyi ve kötü ayrımı içerisinde ele alınırken, bazen kültürel

ve etnik milliyetçilik, siyasal ve kültürel milliyetçilik ayrımlarına da

tabi tutulmuştur. Bunun nedeni ise milliyetçiliğin zaman içerisinde

değişiklik göstermesinden ve zaman ve koşullardan etkilenmesi göste-

rilebilir. Milliyetçi düşünce, ortak kültür, gelenek, görenek, kültür ve

siyasi anlamda birlikteliği amaçlarken, yerel farklılıkları görmezden

gelir ve milletin birlikteliği ve daimi için bunları ortadan kaldırmayı

hedefleyebilir. Milli kimlik ön plana çıkartılması için çalışılır. Milli-

yetçilik içerisinde ‘siz’ ve ‘biz’ ayrışması yaparak ayakta ve üstün

kalamaya çalışmaktadır. Siz kavramı içinde ötekileştirdikleri etnik

gruplara ya da milletlere düşmanca yaklaşırken, biz kavramıyla kendi-

si için üstün kavramlar kullanmıştır. Bu durum sonucunda ise karşı

taraf üzerinde egemenlik sağlamanın yanında sınıf çatışmasını arttırır.

İşte 93 Harbi’nden sonra ‘siz’ baskısı ile karşılaşan Pomaklar Bulga-

ristan’da çok zor durumlar yaşadıktan sonra bunun sonucunda Timraş

Cumhuriyeti’ni kurma kararı almışlardır. Milliyetçiler insanlara kim

olduklarını empoze etmeye çalışırlar örneğin milliyetçi yazarlar ve

tarihçiler Pomak halkını Müslümanlaşmış Helenler olarak kabul gö-

rürlerken, Bulgarlar ise Müslümanlaşmış Bulgarlar , Türkler ise Po-

makları Türk boylarından geldiklerini empoze ettirmeye çalışmaktadır

ve kendilerini haklı çıkartmak için Pomak kimliğinin sadece ya dil ya

da din kısmını tek boyutlu olarak ele alırlar.Bu yolla hem kendi millet-

lerine hem de Pomakları asimile etmek amaçlı ortak tarih, kültür,

inanç, dil konusunda birlikteliğe gitmek için baskıda bulunur-

lar.Milliyetçilik bu bağlamda içinde gerginlikler, çatışmalar barındır-

maktadır.

Çalışma konusunun etno-kültürel milliyetçilik ile bağlantılı ol-

masından dolayı içinde barındırdığı gerginliklere değinmek konunun

kavranmasına yardımcı olacaktır. Etno-Kültürel Milliyetçilik kültürel

bağlar aracılığı ile dışlayıcı bir özelliğe sahipken bunun yanında duy-

gusal, milli ruh, biricik milletler ve parçalanmacılık yolunu seçer.

24

Farklı kimliklere sahip olan topluluklar yaşadıkları toplumda var olan

çoğunluğu oluşturan diğer topluluğun içinde asimile olma korkusu

yaşamakta ve kendi içine kapanarak öz kimliğini koruma yolunu seç-

mektedir. Örneğin Pomakların günlük hayatta yaşadığı toplumlumun

içinde baskın toplumun dilini kullanırken, evde ve kendi aralarında

Pomakça konuşmaları gibi.

Azınlık kavramı ise tarih içerisinde farklı anlamlar ve tanımla-

malara maruz kalmasıyla genel olarak ‘‘siz ve biz’’ çatışmasındaki

‘‘biz’’ kavramının dışında olan farklı kavramlar yüklenen bulunduğu

yere göre farklı tanımlamalar getirilen bir hale bürünmektedir.

Azınlık kavramının içini doldurabilmek için birçok kritere sahip

olduğu söylenirken bunlar ise; yerlilik, sayı, etnik menşe, dilsel men-

şe, dinsel kimlik, renk, göçmenlik, doğum yeri, yurttaşlık olarak sıra-

landırılabilir.12

Kimlik vurgusuna sahip olan ve uzun süredir bir böl-

gede yerleşik halde bulunan yerli halkta etnik azınlık teşkil edebilir.

Etnik azınlık genel olarak sosyal ve siyasal dezavantajının yanı sıra

egemen unsurun ayrımcı politikalarına maruz kalınarak paylaşılan

tecrübeler din, dil, kültür, tarih vb, ortak unsurlarla birleşen bireylerin

azınlık olarak nitelendirilmeleri olanaklıdır.13

Ulusal azınlıkları ise ;

etnik azınlıklardan ayırmada en büyük ve önemli farklılık ‘köklü ta-

rihsel ve kültürel farklılığa’ ve ‘güçlü bir toprak’ temeline sahip olma-

larıdır. Tarihsel sebepler yüzünden sınırın yanlış tarafında kalmış ola-

bilirler. Bu durumda ulusal azınlıklar için önerilebilecek üç seçenek

vardır: Sınırların değiştirilmesi, göç ve yerel özerklik. Bu durumların

herhangi birinin gerçekleştirilmesi için ise; azınlığın farklı bir kimlik

vurgusu, ulusal azınlıklar söz konusu olduğunda ulusallık boyutu ka-

zanmaktadır.14

Her mücadele gerçekler üzerine yapılır. Pomakların geçmişini

aydınlatacak verilerin saklanması ve ısrarla dayanıksız tezlerin tekrar-

12

Okutan, M.Çağatay, Teori ve Uluslararası Metinlerde Azınlık Tanımı,

Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi, 59-2. 13

Okutan, M.Çağatay, a.g.e. 14

Okutan, M.Çağatay, a.g.e.

25

lanması sonuçta Pomak halkında yara açar ve yaşadıklara ülkeye karşı

güvensizlik duyarlar.

2. Pomak Kavramı ve Pomakça Dili

"Dil" çok eski zamanlardan beri merak edilen ve üzerinde tartı-

şılan bir konu olmuştur. Bunun için "dil nedir?" sorusu üzerine birçok

düşünür tartışmış ve bu soruyu kendilerine sormuşlardır. Platon da bu

soruyu kendine soranlardandır. O, bu soruyu Kratylo adlı eserinde

şöyle cevaplamaktadır: "Kendi özel düşüncelerini sesin yardımıyla,

özne ve yüklemler yardımıyla anlaşılabilir duruma getirmek."15

Sesli işaretler sisteminden oluşan dil, aynı toplulukta yaşayan

veya aynı milletten olan insanların anlaşabilmelerini sağlayan, nesil-

den nesile aktarılan en gelişmiş iletişim aracıdır. Dilin kaynağı çok

eskilere dayanmaktadır ve dilin kendinden oluşmuş doğma kuralları

vardır. Dil, toplumun ortaklaşa meydana getirmiş olduğu ve kullandığı

canlı bir varlık olarak nitelendirilen, sosyal bir kurumdur. Dil sosyal

bir kurumdur sözünden anlayacağımız şey insan sosyal bir canlı olma-

sından kaynaklanmaktadır. İnsan tek başına yaşamaz, yaşayamaz,

ihtiyaçlarını gideremez ve bu yüzden bir toplum içinde toplumla bir-

likte hayatını idame ettirmesi gerekmektedir. İnsanın kullandığı dil de

sosyal bir kurumdur. İnsan konuşma yetisiyle doğar; ancak kullanaca-

ğı dil doğduğu toplumda varlığını göstermektedir ve onun için hazır

bulunmaktadır. Böylece birey doğduğu andan itibaren dili hazır bulur.

Dil, bireylerin üstünde, toplumun en gelişmiş iletişim aracı olan ve

kullanıldığı toplumu içine alan bir kurumdur. Dil kullanıldığı ve yaşa-

dığı toplumun kültürünü yansıtır. Kültürün önemli bir öğesi olan dil

aynı zamanda kültürün gelişmesini ve ilerlemesini sağlar. Kültürün

gelecek kuşaklara taşınması nesilden nesile dilin yardımıyla olur. Dil

insanların iletişiminde doğal bir araçtır. Dil insanların diğer kullandığı

herhangi bir araca benzemez. İnsan kendisinin ürettiği araçlara istediği

15

Platon, Kratylos (1972, s. 274).

26

biçimi verebilir, onu yönlendirebilir; ama dilin doğallığı buna engel

olur. Dilin kendine has kuralları bulunmaktadır. İnsanlar bu var olan

kurallara uyarak dilden faydalanabilirler. Dil yapay bir araç değildir.

Ortak dil olarak oluşturulmaya çalışılan Esperanto16

dilinin kullanıl-

mayışının, yaygınlaşmamasının bir nedeni de budur. Dil maddi bir

araç gibi oluşturulmaya çalışıldığı zaman doğallığını kaybeder, kendi

kendini üretmez, geliştiremez.

Çalışmanın analitik yapısında da belirtildiği gibi birinci bölüm-

de ele alınacak olan ilk kavram Pomak kelimesidir. Pomak kavramı

hangi dilden gelmektedir ve ne anlama gelmektedir, cevap aranacak

ilk soru bu kavramın üzerinden gidilerek incelenecektir.

Pomaklar ilk olarak Balkan coğrafyasında belki de en tartışmalı

etnik kimliktir. Tartışmalı bir kimlik olarak nitelendirilmesinin en

önemli sebebi Balkanlarda politika sahibi, politika yürütme ve bölge-

de güç elde etmeye çalışan ülkelerin Pomakların herhangi bir özelli-

ğini ön plana sürerek örneğin; din, dil, kültür gibi unsurları ken-

di siyasi malzemeleri olarak kullanma ve çıkar istekleridir.

Araştırma sonucunda elde edilen verilerde kullanılan en yaygın

tanıma göre, “Pomak” kelimesi, Slavca “pomagam (yardım etmek)”

fiilinden gelmekte ve “yardımcı” (pomagaci) gibi bir anlama gelmek-

tedir. Hristiyan Slavlar Müslümanlarına Osmanlı ordularına yardım

ettikleri için yardımcı anlamına gelen “pomagaç” adını vermişler ve

bu zamanlarda ‘‘Pomak’’ şeklini almıştır.17

Pomaklar Makedonya’da

bazen “Torbeşi” ve sıklıkla da “Poturi” olarak adlandırılmaktadırlar.

16

Esperanto (orijinal adıyla Lingvo Internacia), Leh göz doktoru Ludwik

Lejzer Zamenhof tarafından 1887 yılında yaratılan yapay dil. Zamenhof'un

1905 yılında yayımladığı Fundamento de Esperanto (Esperanto'nun Temelle-

ri) kitabında dilin yapısı ve kuralları izah edilir. Kendini Dr. Esperanto olarak

tanıtan Zamenhof, farklı dilleri konuşan kişiler arasındaki iletişim zorlukları-

nın, öğrenilmesi kolay bir ortak dil ile aşılabileceğini düşünerek Esperanto'yu

oluşturmuştur. Günümüzde en çok tanınan ve en çok konuşanı bulunan yapay

dil olmakla birlikte uluslararası iletişim dili olma amacına ulaşamamıştır.

https://tr.wikipedia.org/wiki/Esperanto. 17

http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/pomaklar.

27

Rodoplarda Pomaklara “Agarjani” veya “Achrjani” dendiği de olur.

Rodoplardaki Pomaklar, bu yörede, Bozok ve Çepni adlarıyla tanıdı-

ğımız Yörüklerle komşu olmuşlardır. Türklerin arasında faaliyet gös-

teren Âhîlik örgütünden Pomakların da etkilendikleri görülmektedir.

Rodop Pomaklarının kendilerine ‘‘Agaryani’’ veya ‘‘Aharyani’’ de-

meleriyle Âhîlik arasında ilgi ve bağ sezilmekte, Pomakların bu adı

Âhîlik etkisiyle almış olabileceklerine ihtimal verilmektedir. Bulgar

yazarlarının kullandıkları ‘‘Balgarite Mohamedani’’ veya ‘‘Balgaro-

Mohamedanite’’ (Bulgar Müslümanları veya Müslüman Bulgarlar)

gibi adlandırmalar, 1870 öncesi hiçbir şekilde bilinmeyen, sonradan

uydurulmuş terimlerdir.

Pomak ismini ilk olarak açıklanmaya çalışılması 1882 yılında

F.Kanitz tarafından yapılmıştır. O da Pomak adının, Slavca ‘Pomaçi’

(yardım etmek) eyleminin ‘Pomagaçi’ (yardımcılar) şeklinden meyda-

na geldiğini ve Pomakların, Osmanlı ordusuna yardım ettikleri için bu

ismi aldıklarını belirtmektedir. Pomak kelimesine 1877-1878 Osmanlı

Rus Savaşı’ndan sonra Türkçe kaynaklarda rastlanılmaktadır.

Pomakların konuştukları dil olan Pomakça, güney Slavcanın

ağızlarından biri olarak kabul görmektedir. Her ne kadar zaman içinde

bilimsel amaç olarak değil de politik amaçlarla Pomakların dili Bul-

garcanın bir ağzı ya da Antik Yunanca kökenli kabul edilse de Po-

makça dili üzerine yeterince ayrıntılı yapılmış bir araştırma bulun-

mamaktır. Ancak elde edilen araştırmalar dilbilgisel ve tümcebilgisel

anlamda Slav Dili olduğunu göstermektedir. Pomakça diğer Slav dil-

leriyle aynı kökenden gelmekle birlikte Bulgarcaya da çok yakındır

ve bu iki dil arasında karşılıklı anlaşabilirlik mümkündür. Fakat Po-

makça'da büyük oranda Türkçe sözcükler de bulunur, bu yüzden Bul-

garların büyük bir kısmı Pomakçanın bazı kelimelerini anlamakta

güçlük çekmektedirler. Balkanlarda ve Türkiye’de Pomakçanın eğitim

dili olmaması nedeniyle dil çok fazla gelişememiş ve Balkanlarda

varlığını gösteren diğer Slav dilleriyle ayrımı derinleşmiştir. Kiril

Alfabesi ile yazımı daha kolaydır. ya-ts-ch gibi seslerin karşılıkları

genellikle Latince tek harf ile ifade edilemez. Bilinen beş tane şivesi

vardır. Bunlar;

28

1- Lofça yöresi Pomakçası

2-Rodop bölgesi Pomakçası

3-Batı Trakya bölgesi Pomakçası

4-Drama,Karacaova ve Tikveş bölgeleri Pomakçası

5-Gora(Arnavutluk) Pomakçası

Pomak Enstitüsü Pomakçanın yazı dili haline getirilmesine kat-

kıda bulunmak amacıyla ilk Pomakça alfabe kitabını yayımlamıştır.

Pomak Enstitüsü Başkanı İbrahim Kenar, Balkanların altı ülkesinde;

Bulgaristan, Yunanistan, Türkiye, Makedonya, Arnavutluk ve Koso-

va’da yaşayan Pomak halkının kendi alfabesi olmadığı için yaşadıkları

ülkelerin alfabelerini kullanmalarından ötürü değişik ülkelerde yaşa-

yan Pomakların birbirlerini anlamalarının zorlaştığını söyle-

di. Pomakçanın yazı dili olmasını ve gelişmesini sağlamak için 2011

yılında kurdukları Pomak Enstitüsü’nün önüne ilk görev olarak bir

Pomak alfabesi hazırlama görevini koyduğunu ifade etti. Pomak dil

bilimcisi olmadığını için Pomakçayı en iyi ana dili olarak konuşan

kişilerle ilişki kurduklarını ve yıllar süren çalışma ve tartışmaların

sonucu olarak ‘‘Pomashku Alfabe’’ adını verdikleri kitabı hazırladık-

larını söyledi. Alfabe Latin harfleri temel alınarak hazırlanmış ve 29

harften oluşmakta. Tek harfte bir takım Pomakça seslerin ifade edile-

memesinden kaynaklı ‘‘ts=İnceltilmiş Ç sesini çıkartır’’ ‘‘tz = Türk-

çedeki c harfini ifade ediyor’’ gibi kendine özgü ifadeler alfabeye

girmiştir. Alfabenin esas olarak Türkiye’de yaşayan Pomaklara yöne-

lik olduğunu belirten Kenar en büyük Pomak nüfusunun Türkiye’de

yaşamasına rağmen Pomakçanın en fazla yok olmak üzere olduğu

ülkenin de Türkiye olduğunu söyledi. Türkiye’de kendini Pomak ola-

rak tanımlayan 2 milyonu aşkın insan olmasına rağmen bunların bü-

yük çoğunluğunun Pomak kimliğinin kimlik olarak ayırdına varama-

mış olmalarına dikkat çekti. Pomakların etnik olarak Slav ulusu içeri-

sinde yer alan bir halk gurubu olduğunu vurgulayan Kenar Pomak-

çanın Bulgarca, Makedonca ve Sırpçaya benzemesine rağmen farklı

bir dil olduğunu belirtti. Pomakların tarih boyunca asimilasyona karşı

çıktıklarını, 10. Yüzyılda kendilerini Bulgarlaştırmaya çalışanlara

karşı direnerek Slavik özlerini koruduklarını, Hıristiyanlık içerisinde

29

bir kol sayılan ve Manizmin Balkan uyarlaması olduğu söylenen Bo-

gomilizm inancıyla isyan edip halklaşma sürecini başlattıklarını dile

getirdi. Kenar, günümüzde Türkiye’de Pomakçanın unutulma ve yok

olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu hatırlatıyor ve bu nedenle de

hazırladıkları alfabenin Pomak dili ve edebiyatının gelişmesine katkı-

da bulunacağını ifade ediyor.18

Pomakça %70 ve daha yüksek oranlarda Slavca, belki %20 ci-

varında Türkçe (Balkanlardaki pek çok devlettin dilinde Türkçe keli-

me oranı bu orana yakındır ,uzun yüzyıllar boyunca Osmanlı idaresin-

de yaşamaktan kaynaklı) ve daha küçük oranlarda Grek ve bölgedeki

diğer dil ve diyalektlerden oluştuğunu söylemek çokta yanlış olmaya-

caktır . Bunun da çok anlaşılır bir açıklaması vardır. Esas itibarı ile

Slavcanın bir diyalekti olan Pomakçanın 4 aşırı aşkın Osmanlı yöne-

timinde Türkçeden bir çok kelimeyi almasından daha doğal bir şey

olamaz, hele ki dinsel inanışta Türk kesimiyle aynı olunca, bu etkile-

şim ve alış veriş çok daha fazla olmaktadır. Nitekim aynı şeyi Bulga-

ristan, Bosna&Herzingovine, Mısır, İsrail, Fas ve Yunanistan’da gör-

mek mümkündür. Birçok Türkçe kelime hala geniş bir şekilde günlük

kullanımda Pomakçanın gramer yapısı tamamen ve kesinlikle Slavca-

dır. Aynı Feminen-Maskülin ve nötr cümle formları vardır ve bu özel-

lik Türkçede hiç bir şekilde yoktur. Bir dili incelerken, o dilin dışarı-

dan aldığı kelimelere bakmak yerine o kelimelerin nasıl kullanıldığına

bakmak gerekmektedir. Eğer ki dilin dışarıdan aldığı kelimelere baka-

rak bir hüküm verecek olursak büyük bir hataya düşeriz. Her dilde

başka dillerden gelmiş binlerce kelime çıkartılabilir. Örneğin Türkçe-

ye bakarsak Arapça ve Farsçalardan tutalım, Fransızcalara, İngilizce-

lere kadar kaç bin kelime artık Türkçenin günlük kullanımına girdiğini

çok rahat görebiliriz.19

18

http://pomak.blogspot.com/. 19

http://pomaktarihi.blogspot.com/2011/04/pomaklar-uzerine-dusunceler-

1.html .

30

1 Enni Edin Adin adna idna

2 Dve Dva

3 Tri

4 Çetri

5 Pyat Pyet

6 Şest Şyes

7 Şedem Sedem

8 Vosem Osem

9 Devyat Devet

10 Desyat

11 Edinnaysi Enninaysi adinnaysi

12 Dvenaysi

13 Trinaysi

14 çetrinaysi

15 Petnaysi

16 Şestnaysi

17 sedemnaysi

18 vosemnaysi

19 devyatnaysi

20 dvedesyat Dvatsat

30 Tridesyat

40 çetridesyat

50 petdesyat

31

60 şestdesyat

70 sedemdesyat

80 vocemdeset

90 devedesyat

100 Sto

200 Dvesta

500 Pyetsot

1000 Hilyada Tysyacha

Tablo 1 : Şivelere göre Pomakça sayıların Latince okunuşları.

Evet Da

Hayır Ne

Koy si? Kimsin?

Kok ste? Nasılsınız?

Kak tebe?/teba zavut?/kakse

kazuvaş?/ kak to ime?/ kak

teba vikat se(sa)?

Adın ne?

Kak vas zavut?/ kak ste ka-

zuvay?/ kak vas vikat se(sa)?

Adınız nedir?

Znayete li (vie) Pomatskiy? Pomakça biliyor musunuz?

Razbirate li (vie) Pomatskiy? Pomakça anlıyor musunuz?

Kolku godine ste (vie)? Kaç yaşındasınız?

Kuga şa se vidime pak? Yine ne zaman görüşeceğiz?

32

Razbiram Anlıyorum

Ne razbiram Anlamıyorum

Bihte li govorili malko po

bavno?

Biraz yavaş konuşabilir misi-

niz?

İmam malko nujda ot prati-

ka

Biraz pratiğe ihtiyaçım var

Na kolko çasa ? Saat kaçta?

Priyatno mi e Memnun oldum

Radvam se çese zapoznah-

me

Tanıştığımıza sevindim

Blagodari dobre sam İyiyim teşekkür ederim

Tablo 2 : Pomakça tanışmada kullanılan genel cümlelerden ör-

nekler20

Balkanlar birçok farklı ya da yakın kültürlerin ve uygarlıkların

beşiği olarak adlandırılan bir coğrafi bölgedir. Balkan toprakları, ken-

dinde her kültürün ve uygarlığın zenginliklerini bulundurmakla birlik-

te tarihten bugüne kadar barbarlığın izlerini en çok taşıyan katliam

zihniyetinin etkisinde kalan bir bölge olmuştur. Jeopolitik ve stratejik

açıdan önemli bir bölge olan Balkanlar bu yüzden birçok emperyal

olarak adlandırabileceğimiz güçlü devletlerin her zaman ilgisini çeken

ve bunların güç denemelerine maruz kalmış bir coğrafya olmuştur.

Bu bölge İskender'den, Cermenlere, Hunlardan Kafkas kavimlerine,

Perslerden, Osmanlıya, Ruslara tanıklık etmiş ve başrol oynamıştır.

Pomakların kültürü gibi birçok küçük olarak nitelendirilen kül-

türlerin ve onların dillerinin varlığının son bulması için bulunan hakim

kültürler bu dilleri etkisi altına alırken kendisinin edebiyat olarak üs-

tünlüğünden, hikayeler ve efsanelerle kendilerinin övülmesinden bah-

sedilerek çekirdek aileler içinde konuşulan ana dilin etkisi azaltılmaya

20

http://pomakcaogreniyorum.blogspot.com/p/gunluk-konusmalar.html.

33

çalışılmaktadır. Bunun yanında ev dışında ana dilin konuşulması so-

nucu hakim dil altında unutulmaya yüz tutar çünkü okul ve iş gibi

alanlarda ana dil daha az konuşulur hale gelir ve dilin konuşulma öm-

rünün azalması böylece başlar. Her dilin yaşama süresinin aynı oranda

olması beklenemez. Hangi dilin ne kadar yaşayacağını önceden kes-

tirmek pek mümkün değildir. Günümüzde ölmüş diller olduğu kadar,

şuanda varlığının son demlerini yaşayan , yok olmaya yüz tutmuş,

bazıları da kasten katledilen diller de varlığını sürdürmektedir. Gü-

nümüzde yapılan araştırmalara göre 2498 tane dil yok olma tehdidi

altında ve var olma mücadelesi içerisindedir. Pomakça ise UNESCO

tarafından halen bir dil olarak kabul edilmemektedir o yüzden de kay-

bolan diller listesinde Pomakça bulunmamaktadır.

Bugün Pomakların yaşadıkları tüm ülkelerde Pomakça diline

karşı bir çok yöntemle yapılan yasaklamalar ya da yozlaştırmalar

sayesinde dil kıskaca alınmıştır. Pomakça dili dar alanlar içinde

geliştiği için sınırlı kelime hazinesine sahipken, yapılan uygulamalar

sonucu dildeki gerileme daha da artmaktadır. Artık bu dil, sınırlı alan-

larda konuşulmaya yüz tutmuştur örneğin, evler, mahalleler ya da

köyler gibi.

Türkiye’de 1935 yılında yapılan nüfus sayımının Pomaklarla

ilgili olan Trakya bölümünden Edirne ve Kırklareli şehirlerinde

Pomakça ve Türkçe konuşanların rakamları aşağıdaki gibidir. Yapılan

nüfus sayımı sonucu Türkçe ve Pomakça konuşanların yanı sıra Ar-

navutça, Boşnakça, Bulgarca, Ermenice, İspanyolca, Kıptice,

Kürtçe,Rumca ,Tatarca ve Yahudice de bulunmaktadır çalışma projes-

inin konusu gereğinde bunların rakamlarına yer verilmemiş sadece

Türkçe ve Pomakça konuşanların rakamları 3. ve 4. tabloda ver-

ilmiştir.21

21

Trakya İstatistik Yıllığı, Cilt-II , 1939, Neşriyat no :139 , Arşiv No:

0013276.

34

EDİRNE

Dil Erkek Kadın Toplam

Türkçe 85362 84633 169.995

Pomakça 3553 3622 7175

Tablo 3: 1935 yılı Türkiye’de yapılan nüfus sayımı sonucu

Edirne’de Türkçe ve Pomakça konuşan kişilerin sayıları

KIRKLARELİ

Dil Erkek Kadın Toplam

Türkçe 88535 70137 158672

Pomakça 4249 4578 8827

Tablo 4: 1935 yılı Türkiye’de yapılan nüfus sayımı sonucu

Kırklareli’de Türkçe ve Pomakça konuşan kişilerin sayımı

2.1. Bölüm Özeti

En geniş anlamıyla dil; düşünce, duygu ve güdüleri, doğrudan

doğruya ya da dolaylı olarak aktarmaya yarayan en gelişmiş iletişim

aracıdır.

Balkan coğrafyasında belki de en tartışmalı etnik kimliklerden

biri de Pomaklardır. Haklarında bir çok tartışma olmasının en önemli

sebebi Balkanlarda politika sahibi, politika yürütme ve bölgede güç

elde etmeye çalışan ülkelerin Pomakların herhangi bir özelliğini ön

plana sürerek örneğin; din, dil, kültür gibi unsurları kendi siyasi mal-

zemeleri olarak kullanma ve çıkar istekleridir.

Araştırma sonucunda elde edilen verilerde kullanılan en yaygın

tanıma göre, “Pomak” kelimesi, Slavca “pomagam (yardım etmek)”

fiilinden gelmekte ve “yardımcı” (pomagaci) gibi bir anlama gelmek-

tedir. Hristiyan Slavlar Müslümanlarına Osmanlı ordularına yardım

35

ettikleri için yardımcı anlamına gelen “pomagaç” adını vermişler ve

bu zamanlarda ‘‘Pomak’’ şeklini almıştır. Pomak ismini ilk olarak

açıklanmaya çalışılması 1882 yılında F.Kanitz tarafından yapılmıştır.

O da Pomak adının, Slavca ‘Pomaçi’ (yardım etmek) eyleminin ‘Po-

magaçi’ (yardımcılar) şeklinden meydana geldiğini ve Pomakların,

Osmanlı ordusuna yardım ettikleri için bu ismi aldıklarını belirtmek-

tedir. Pomak kelimesine 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’ndan sonra

Türkçe kaynaklarda rastlanılmaktadır. Pomakların dil olan Pomakça,

güney Slavcanın ağızlarından biri olarak kabul görmektedir. Pomakça

diğer Slav dilleriyle aynı kökenden gelmekle birlikte Bulgarcaya da

çok yakındır ve bu iki dil arasında karşılıklı anlaşabilirlik mümkündür.

Balkanlarda ve Türkiye’de Pomakçanın eğitim dili olmaması nedeniy-

le dil çok fazla gelişememiş ve Balkanlarda varlığını gösteren diğer

Slav dilleriyle ayrımı derinleşmiştir. Bilinen beş tane şivesi vardır.

Bunlar; Lofça yöresi Pomakçası, Rodop bölgesi Pomakçası, Batı

Trakya bölgesi Pomakçası, Drama-Karacaova ve Tikveş bölgeleri

Pomakçası, Gora (Arnavutluk) Pomakçası. Pomak Enstitüsü Pomak-

çanın yazı dili haline getirilmesine katkıda bulunmak amacıyla ilk

Pomakça alfabe kitabını yayımlamıştır. ‘‘Pomashku Alfabe’’ adını

verdikleri bu kitapta alfabe Latin harfleri temel alınarak hazırlanmış

ve 29 harften oluşmaktadır. Esas itibarı ile Slavcanın bir diyalekti olan

Pomakçanın Osmanlı yönetiminde Türkçeden bir çok kelimeyi alması

doğalken ve ayrıca dinsel inanışta Türklerle aynı olunca , bu etkileşim

daha fazla olmaktadır. Birinci bölümde Pomakça sayılar ve günlük

konuşmalar tablo içinde ele alınarak gösterilmiştir. Günümüzde yapı-

lan araştırmalara göre 2498 tane dil yok olma tehdidi altında ve var

olma mücadelesi içerisindedir. Pomakça ise UNESCO tarafından

halen bir dil olarak kabul edilmemektedir o yüzden de kaybolan diller

listesinde Pomakça bulunmamaktadır.

Türkiye’de 1935 yılında yapılan nüfus sayımının Pomaklarla

ilgili olan Trakya bölümünden Edirne ve Kırklareli şehirlerinde

Pomakça ve Türkçe konuşanların rakamlar tablo içinde belirtilmiştir.

Genel olarak birinci bölümde ilk önce dil nedir ve özellikler

nelerdir genel olarak anlatılmıştır. Daha sonra çalışmanın ana konusu

olan Pomakların isminin nereden geldiği, Pomak isminin hangi dil ile

36

ilişkisi olduğu , Pomak halkının kullandığı Pomakça dilinin dilbilgisel

özelliklerine değinilmekle beraber, örnek olması amaçlı latince

yazılışları ve Türkçe anlamlarıyla Pomakça sayılar ve günlük genel

konuşmalar iki ayrı tabloda verilmiştir . Dillerin genel özelliklerinden

kısaca bahsedilmesiyle Pomakçanın var olan ama gittikçe sınırlı alan-

da kullanılmaya ve yeni nesil Pomakların kendi dillerini

öğrenememelerinden, unutmalarından ve bunların nedenlerinden bah-

sedilmiştir.

37

3. Pomakların Tarihi

Ekslavon kavmi, Balkan coğrafyasına 5. ve 6. yüzyıllarda yer-

leşerek ilk yerleşik hayata geçmiştir ve bu olay Pomaklar açısından

önemlidir. Ekslavon kavmiyle ilgili yapılan araştırmalarda elde edilen

bilgilerde, Ekslavon kavmine yazılı belgelerde pek rastlanmamaktadır.

Ekslavon kavminin ismine rastlanması Bizansa karşı yaptıkları

savaşları anlatan kayıtlarda görülmektedir. Verilerde görülen şudur ki

Çanakkale’ye kadar hakimiyet alanları bulunmaktadır. Ekslavonlar

tarih içerisinde Bizans İmparatorluğu ve Bulgar oluşumana katılmayı

tercih eden diğer soydaş slav kavimleriylede sürekli olarak savaş ve

toprak çekişmesi içerisinde olmuştur ve bunun sonucunda Ekslavon

kavmine karşı bir düşmanlık oluşmuş bunun devamında Bizansın

Anadolu’dan göçen Avarlarla anlaşmaya varıp Ekslavonları dağıtma-

ları ve ortadan kaldırmaları karşılığında Balkanlara geçmelerine im-

kan verilmiştir. Avarlarla yapılan savaşlar sonucunda yenilgiye

düşmüş olan Ekslavon kavmi iki ayrı kola ayrılarak çoğunlukla Kuzey

Bulgaristan bölgesinde Lovech, Plevne, Teteven ve Shumnu’ya

gönderilmişlerdir. Geriye kalanlar ise Makedonya dolaylarına

dağılmışlardır ve elde edilen bilgilere göre Yugoslavya Pomaklarının

oluşmasında başrol oynamışlardır. Makedonya’da yaşayan Pomaklara

‘Torbeş’ denilirken, Kosova’da yaşayan Pomaklar ise Goran-

lar/Goralılar (Dağlılar, Yukarılılar) olarak adlandırılmışlardır. Eksla-

vonlar yerleşik hayata geçme ve bunu başarabilme konusunda başarılı

ve uyumludurlar. Bu başarıları yerleştikleri yerlerde köy kurmaların-

dan anlaşılmaktadır. Ekslavonların kurmuş oldukları köyler bugün

kayıtlarda Pomak yerleşim bölgeleri olarak yer almaktadır. Türkiye

Trakyasındaki yaşayan Pomakların % 50′sine yakını (Teteven-Plevne-

Lofça’dan) gelen Pomaklardır.

Pomak Kültür Derneği, Halkların Demokratik Kongresi’nin

Petrol- İş Sendikası’nda 3 Kasım 2012’de düzenlediği Halklar ve

İnançlar Konferansında Pomakları tanıtan bir sunum yaptı. Konferans-

ta okunan tanıtım metnini şudur:

38

Sadece Türkiye’de değil. Türkiye’nin Pomakları Türkleştirme

çabasının aynısı Yunanistan’da Traklara dayandırarak Yunanlaştırma,

Bulgaristan’da da Bulgarlaştırma olarak karşımıza çıkıyor. Türkler,

Pomakların soyunu Oğuz Türklerine, Peçeneklere dayandırmaya çalı-

şıyorlar. Grekler, Pomakları İskender’e akraba çıkartarak, ne kadar

Grek olduklarını ispata çalışırlar. Aynı şeyi Bulgaristan da Slav yanla-

rını hatırlatarak Bulgarlaştırma konusunda yapıyor. Bulgarlara göre

Pomaklar, Müslümanlığı benimsemiş Bulgarlardır. Yunanlar da aynı

şekilde Pomakların Müslümanlığı benimsemiş Traklar olduğunu iddia

ediyorlar. Bu konuda Türklerin ileri sürdüğü görüşe göre ise Kuman,

Kıpçak ve Peçenek Türkleri, 10. yüzyıldan itibaren Balkanlara gitti-

ğinde oranın halkıyla kaynaştı. Dilini öğrendi. Kültürünün büyük bir

bölümünü benimsedi. Tam dinlerini de kaybetmek üzereyken Osmanlı

Balkanlara yetişti. Böylece Türkler birbirleriyle tekrar kaynaştı. Bu

iddiaların ortalıkta dolaşıp durmasının nedeni elbette bu konuda Po-

makların bu güne kadar ciddi bir çaba içine girmemiş olmalarıdır.

Çeşitli sebepleri üzerinde durulabilir neden böyle bir çabaya girişil-

mediğinin. Balkanlar’da 19. yüzyılda alevlenen uluslaşma sürecini

kaçırdıklarını düşünebiliriz bu anlamda. Diğer bir neden ise, dinsel

kimlikle tercih yapmak zorunda kaldıkları için Türklüğün içinde gö-

nüllü olarak erimeye çalışmalarıdır. Bu da onları tarih bilincinden

yoksun kılmıştır. Yine de bir halk olarak varlıkları tam olarak inkâr

edilemediği için her zaman hâkim ulusların baskılarına maruz kaldılar.

Pomaklar, antik bir Slav halkıdır. Boşnaklar ve Arnavutlar gibi 14.

yüzyıldan itibaren topluca Müslüman olmuş, Balkanların kadim halk-

larındandır. Tabi İslam’a geçiş daha geniş bir tarihsel süreci kapsar,

ancak yoğunluk 14. yüzyıldan itibarendir. Pomakların, topluca Müs-

lüman olmalarının ileri sürülen sebeplerinden biri, İslam inancından

önce Hıristiyanlığın bir mezhebi olan Bogomilizm inancının Pomaklar

arasında yaygın oluşudur. Bogomilizm, ortaçağda, Bulgaristan dolay-

larında ortaya çıkmış bir Heterodoks inanç akımıdır. Tıpkı İslam hete-

rodoksları gibi, Bogomiller de sivil itaatsizliği savunur, yaşadıkları

topraklarda hiyerarşik düzeni reddederler ve çoğunlukla gezgin ke-

şiş/derviş hayatı sürerlerdi. Bogomil keşişleri, İtalya ve Fransa’ya

kadar ulaşarak, öğretilerini yaymış ve buralarda Kathar inanışının

39

doğmasına önayak olmuşlardır. Her daim Anadolu Heterodokslarıyla

yakın ilişki içinde olan, hatta vakti zamanında Şeyh Bedrettin’e de

yardım eden Bogomiller, 14. yüzyıldan itibaren Osmanlının Balkan-

larda hâkimiyet kurmasıyla Bektaşiliğe yönelmişlerdir. Pomakların

antik bir Slav halkı olduğunu belirtmiştik. Tarihi konusunda da büyük

bir kafa karışıklığı, hatta manipülasyon yaşandığını. Bizce Pomakların

kabul edilebilir, gerçek tarihini ancak yine de Pomaklar yazacaktır.

140 yıl sonra Balkanlarla birlikte Türkiye’de de tekrar uyanmaya baş-

layan Pomaklık bilinci, bu konuda artık, kültürel birikimini yok et-

memek için ciddi adımlar atmayı zorunlu kılıyor. Yine de kabul edile-

bilir bir görüş, Pomakların Ekslavon (yani Slavların en eskileri) bir

halk olduklarıdır. Buna göre, Pomakların ataları oldukları iddia edilen

Ekslavonlar, Bogomilizmi bir mezhep olarak benimsemişlerdi. Bun-

dan dolayı da yaşadıkları bölgelerde soydaşlarıyla hep çatışma halinde

oldular. Özellikle Bulgarlarla. Bu tanımın devamı olarak Pomakların

Bizanslılarla da sürekli bir savaş halinde oldukları tezi onların, Os-

manlı’ya Balkanlar’da yayılması için neden yardım ettiklerini de açık-

layabilir. Ancak buradan hareketle Pomagi/Pomagiç/Pomojiç (yar-

dımcılar) gibi tezlere ulaşmak da Pomaklara yapılan bir hakarettir.

Pomaklar da Müslüman olan diğer Türk olmayan unsurlar gibi, Os-

manlı Devletine büyük hizmetlerde bulunmuş ve onun en tepesine

kadar yükselmişlerdir. Büyük Osmanlı tarihçisi ve din âlimi Ahmet

Cevdet Paşa bir Pomaktır. Yine, Deliorman pehlivanlarının piri kabul

edilen Kel Aliço Pomaktır. Bunlar, Pomakların en yoğun yaşadığı

yerlerden biri olan kuzey doğu Bulgaristan’daki Plevne iline bağlı

Lofça kasabasındandırlar. Ancak Pomaklar sadece Lofça yöresinde

yaşamaz; güneyde, Makedonya ve batı Trakya’da da Pomaklar yo-

ğundur. Daha doğrusu Osmanlı'nın son dönemine, 93 Harbine kadar

durum böyledir. 93 Harbinden önce bugünkü Bulgaristan’da Türk ve

Müslüman unsurlar çoğunluktaydı. Rus ve Bulgarlar, bunların büyük

bölümünü sürdüler ve katlettiler. Balkan Savaşlarında aynı şeyler de-

vam etti. Sürülen ve katledilenler arasında Pomaklar ve Müslüman

Çingeneler de vardı. Bu olaylardan sonra Bulgarlar çoğunluğa geçtiler

ve Bulgaristan kuruldu. Bulgaristan’da faşist ve komünist dönemde de

Pomaklara yönelik sistemli soykırım devam etti. Bulgarlar, onların

40

“Müsümanlaştırılmış Bulgarlar” olduğunu söyleyerek, onları Hıristi-

yanlaştırmaya çalıştılar. 1970’lerde uygulanan ad değiştirme politika-

ları önce Pomaklar üzerinde başladı. Daha sonra Türklere de sıra gel-

di. Benzer bir süreç Yunanistan’da da yaşandı. Yunanlılar, zaman

zaman baskıyla zaman zaman da müsamahayla Pomakları Batı Trakya

Türklerinden ayırmaya ve asimile etmeye çalıştılar. Onların “Müslü-

manlaştırılmış Traklar” olduğunu iddia ettiler. Bir görüşe göre de,

zamanında Müslümanlığı seçmiş bir Slav halkı olan Pomaklar, Os-

manlı hakimiyeti altında tıpkı Boşnaklar ve Arnavutlar gibi can kor-

kusu ya da vergi vermemek için İslam’a geçmişlerdir. Sonuç olarak

kim ne derse desin, Pomaklar, antik bir Slav halkıdır. Yukarıda anılan

egemen toplumların uyguladıkları baskıcı politikalar ve uğradıkları

kıyımlar nedeniyle tarihleri göçlerle de anılır. Özellikle Osmanlı-Rus

Savaşı’ndan sonra. Osmanlı’nın Balkanlarda güç kaybetmeye başladı-

ğı 18. yüzyılda Boşnaklar gibi Pomaklar da Ortodoks Hıristiyan inanı-

şının yayılmasından endişe duydular. Dolayısıyla Osmanlıya sarıldı-

lar. Ancak Osmanlının geri çekilirken verdiği büyük kayıpların ara-

sında Pomaklar da vardır. Bu kayıp, Osmanlı’nın teşvikiyle kurulan

Pomak Timraş Cumhuriyeti’dir. Sekiz yıl kadar bir süre varlığını ifade

edebilen Pomak Timraş Cumhuriyeti’nin bileşenleri Pomaklarla bir-

likte Türklerdir. İslam inancı dolayısıyla Pomaklar Balkanlarda tu-

tunma çabalarında Osmanlıya sarılmıştır. Ancak Rus harbinden itiba-

ren Balkan Savaşları da dahil, Rusların, Bulgarların ve Yunanların

zulmü, Pomakların da Türkiye sınırları içerisine çekilmesini berabe-

rinde getirmiştir. Nitekim ikinci büyük göç de 1924 yılında resmi mü-

badele yoluyla Yunanistan’dan gerçekleşmiştir. Üçüncü büyük bir göç

de 1970’li yıllardan itibaren Bulgaristan’da uygulanan isim değiştirme

politikaları nedeniyle oldu. Bugün Türkiye’de doğudan batıya, güney-

den kuzeye neredeyse her yerde Pomaklar yaşıyor. Kimi yerlerde köy-

ler halinde kimi yerlerde ise aileler düzeyinde. Aynı şekilde Bulgaris-

tan’da, Yunanistan’da, Makedonya ve Kosova’da da bir Pomak nüfu-

sundan söz etmek mümkün. Sayıları hakkında ise tarafsız ve bilimsel

bir veri maalesef yoktur.

Yine de genel kabul eden rakamlar aşağıdaki gibidir:

Bulgaristan: 1 milyon

41

Yunanistan: 300 bin

Makedonya: 60 bin

Kosova: 60-70 bin

Türkiye’de ise 4 milyon civarındadır.

Türkiye’de batıdan başlayarak, doğuya, güneye ve kuzeye kadar

her yerde Pomaklara rastlamak mümkündür. Özetlemek gerekirse;

Edirne, Tekirdağ, Kırklareli, Babaeski, Manisa, Çanakkale, Eskişehir,

İzmir, Bursa ve Tokat’ta Pomak nüfusu mevcuttur. Türkiye’de Po-

maklar genelde köylerde yaşamakla birlikte, son yıllarda büyük şehir-

lerde de yoğun bir Pomak nüfusu oluşmuştur.22

Bulgar edebiyatında önemli bir yeri olan Veda Slavena adlı

eserdeki öykülerin bir çoğu, Rodoplar Havzası’nda geçiyor ve Pomak-

ların eski Trak kavimlerinden geldikleri, inançları, gelenekleri anlatı-

lıyor. Trakya’ya adını veren Traklar, M.Ö. 2000-3000 yıllarında bu

bölgede kabileler halinde yaşıyorlardı. Veda Slavena’da yer alan Po-

makların eski Traklardan gelmiş olmaları görüşü, Bulgar milliyetçileri

tarafından eleştiriliyor ve uydurma olarak nitelendiriliyor. Onlara göre

Rodoplar’da; İslamiyet’in yaygınlaşmasından önce yalnızca Hıristiyan

Bulgarlar vardı. Bu nedenle, Pomakları Bulgarca konuşan Müslüman-

lar veya Müslüman Bulgarlar olarak tanımlıyorlar. Ischirkoff ve

F.Bayraktareviç, Pomakların yoğun yaşadığı Rodoplarda halkın, ken-

disini Achiryani veya Agaryani diye adlandırdıklarını yazıyor. Bu

sözcüklerin Bulgarcada hiçbir anlamı yok. Ama, milattan üç-dört yüz-

yıl önce eski Yunanistan’da yaşayan bir etnik grup; ‘‘Grek Agriyani”

olabilir. Ayrıca “Ahi” sözcüğünün Farsça çoğulu olan ‘‘Ahi-

yan”(Ahiler) ,Rodoplardaki halkın yerel ağzı ile Achiryan diye anıla-

bilir.23

22

http://www.pomakbulten.com/?Syf=18&Hbr=432375&/Pomak-

K%C3%BClt%C3%BCr-Derne%C4%9Fi-HDKn%C4%B1n-

d%C3%BCzenledi%C4%9Fi-Halklar-ve-%C4%B0nan%C3%A7lar-

Konferans%C4%B1nda-bir-sunum-yapt%C4%B1. 23

http://www.zeybekoloji.com/genel/pomaklar-kimdir-tarihcesi-t3117.html.

42

Gerçekte hiçbir Pomak, kendini Yunanlı olarak görmez. Tüm

dilsel ilişkilere rağmen kimse Bulgar olmayı da istemez. Kimi zaman

Türk olduklarını iddia ederler, fakat bununla kastettikleri Müslüman

olduklarıdır. Çünkü Osmanlı döneminde İslamiyet’e geçmeleri hız-

lanmıştır ve onların dinini benimserken kültürel etkileşim oldukça

fazla olduğundan kendilerini Türk gibi hissetmişlerdir buradaki anlam

onların dininden ‘İslam’dan etkilenmeleri ve kabul etmeleridir. Türk-

lerle ilişkileri, genel olarak, kanun karşısında belli bir derece tanınan

ki dilleri, Pomaklar, bu şekilde tanınmamaktadır-güçlü bir örgütten

yardım ve destek isteyen bir ricacı biçimindedir. Kimlikleri soruldu-

ğunda Pomaklar genellikle duraksar.24

Milliyetlerine göre tarihçiler,

Pomak kimliğini var olan bu unsurlardan yalnız birisiyle tanımlarken,

diğer unsuru görmezden gelmektedirler. Örneğin: Çoğu Bulgar tarihçi

Pomaklar ile ilgili konuda, dil unsurunun altını çizerek , Pomakların

Hıristiyan âdetlerini koruduğunu savunmaktadırlar. Hatta, bazı Bulgar

yazarlar, bazı Pomakların evlerinde İncil sakladıklarını ve gizli olarak

Hıristiyan ibadetleri yaptıklarını iddia edebilmişlerdir. Bazı Türk ya-

zarlar ise, Pomakların dil ve kültür boyutuna ilişkin olan bağlarını

görmezden gelerek, ortak unsur olan din unsurunun, yani Pomakların

Müslüman olmalarının altını çizmişlerdir. Hatta bazı Türk yazarlar,

Pomakların anadil olarak Pomakça konuştukları olgusunu bile inkar

edebilmişlerdir.

Pomaklar, yüzyıllar boyu çok farklı kültürel etkilere maruz

kalmış kimlikleri bu etkilerle şekillenmiştir.

Şimdi Pomaklar kimdir sorusuna çeşitli kaynakların verdiği ce-

vaplara bir göz atmak gerekirse:

1- İngiliz Balkan azınlıklar uzmanı Hugh Poulton: Bulgar Müs-

lümanlarının dini bir azınlık olduğunu, ana dil olarak Bulgarcayı ko-

nuşan, fakat İslami geleneklere bağlı Slavik Bulgarlar olduklarını

yazmaktadır.

2- F. Kanitz;’’Pomak’’sözcüğünün Slavca ‘‘pomoçi’’ (yardım

etmek) fiilinin ‘‘pomagaçi’’(yardımcı) biçiminden geldiğini ve Po-

24

Giriş kısmında 9. Dipnot olarak belirtilmiştir.

43

makların Osmanlı akıncı beylerine yerel savaşlarda ve fütühatlarında

devamlı olarak ‘‘yardımcı’’lık yaptıkları için bu adı aldıklarını ileri

sürüyor. Pomagaçi, Balkan lehçesinde ‘‘pomağa’’,daha sonra ‘‘Po-

mak’’ şeklini almıştır.

3- Ischirkoff ve F. Bayraktareviç: Pomakların yoğun yaşadığı

Rodoplarda halkın, kendisini Achiryani veya Agaryani diye adlandır-

dıklarını yazıyor.(Türkiyede de Trakya bölgesinde Agren Pomakları

adıyla anılan bir pomak kesimi mevcut). Bu sözcüklerin Bulgarcada

hiçbir anlamı yok. Ama Milattan üç-dört yüzyıl önce eski Yunanis-

tan’da yaşayan bir etnik grup;’’Grek Agriyani’’ olabilir. Pomakçadaki

sözcüklerin yalnızca yüzde 5’i Yunancayı içeriyor.

4- Bulgar edebiyatında önemli bir yeri olan Veda Slavena adlı

aserlerdeki öykülerin birçoğu, Rodoplar havzasında geçiyor ve Po-

makların eski Trak kavimlerinden geldikleri, inançları, gelenekleri

anlatılıyor. Trakya’ya adını veren Traklar, MÖ 2000-3000 yıllarında

bu bölgede kabileler halinde yaşıyorlardı.

5- Genel Türk resmi tarihçileri ve milliyetçi görüşler Pomakla-

rın XI . ve XII . yüzyılda Ukrayna ve Romanya üzerinden Balkanlara

inen Kuman ve Peçenek Türklerinin soyundan günümüze uzanan bir

geçmişi olduğu savunulur. Günümüzde de yazılarında ‘’Pomak Türk-

leri’’ adlandırması kullanılır.

Örnek olarak Prof. Dr. İlker Alp’in ‘‘Pomak Türkleri (Kuman-

lar-Kıpçaklar) adlı eseri.25

Görüleceği üzere çok karmaşık bir hal alan Pomakların köken

tartışmaları uzun sürecek bir konudur. Burada asıl dikkat edilmesi

gereken tek bir konu vardır aslında Pomakların binlerce yıl önceki

kökenlerini araştırılırken günümüzde Pomaklık ve de Pomakça dili bu

tartışmalar çerçevesinde kaybolmakta ve hatta bilinçli olarak kaybe-

dilmeye çalışılmaktadır.26

25

Alp, İlker, Pomak Türkleri (Kumanlar-Kıpçaklar), Trakya Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yayınları , Edirne,2012. 26

http://pomaktarihi.blogspot.com/2007/04/kaypedilen-kimlik-

pomaklar.html.

44

Geçmişten bu güne kadar Pomaklarla ilgili çoğu zaman art niyet

taşıyan, kışkırtıcı yönü bulunan ve milliyetçi kişiler tarafından tarihin

çarpıtıldığını, Pomak halkının tek bir özelliğinden yola çıkarak genel-

lemeye gidildiğini görmekteyiz. Genel olarak iddialara bakacak olur-

sak , Pomakların Bulgardan daha Bulgar, Helenden daha Yunanlı ve

Türkten daha Türk oldukları gibi yaklaşımlar varlıklarını sürdürmek-

tedir.

3.1. Bölüm Özeti

Balkan coğrafyasına 5. ve 6. yüzyıllarda yerleşerek ilk yerleşik

hayata geçen Ekslavon kavmi Pomaklar açısından çok önemlidir.

Ekslavon kavmiyle ilgili yapılan araştırmalarda elde edilen bilgilere

bakıldığında Ekslavon kavmine yazılı belgelerde pek rastlanmamak-

tadır. İsimlerine rastlanması Bizansa karşı yaptıkları savaşları anlatan

kayıtlarda görülmektedir. Bizansın Anadolu’dan göçen Avarlarla an-

laşmaya varıp Ekslavonları dağıtmaları ve ortadan kaldırmaları

karşılığında Balkanlara geçmelerine imkan verilmiştir. Avarlarla

yapılan savaşlar sonucunda yenilgiye düşmüş olan Ekslavon kavmi iki

ayrı kola ayrılarak çoğunlukla Kuzey Bulgaristan bölgesinde Lovech,

Plevne, Teteven ve Shumnu’ya gönderilmişlerdir. Geriye kalanlar ise

Makedonya dolaylarına dağılmışlardır ve elde edilen bilgilere göre

Yugoslavya Pomaklarını’nın oluşmasında başrol oynamışlardır.

Ekslavonların kurmuş oldukları köyler bugün kayıtlarda Pomak yer-

leşim bölgeleri olarak yer almaktadır.

Bulgarlara göre Pomaklar, Müslümanlığı benimsemiş Bulgar,

Yunanlara göre Müslümanlığı benimsemiş Traklar olduğunu ileri

sürülürken, bu konuda ise Kuman, Kıpçak ve Peçenek Türkleri, 10.

yüzyıldan itibaren Balkanlara gittiğinde oranın halkıyla kaynaştı ve

Türktürler görüşü vardır. Bu farklı iddiaların olması bu konuda Po-

makların bu güne kadar ciddi bir çaba içine girmemiş olmalarıdır.

Bogomilizm inancı ve Pomak halkının bununla ilişkisine değinilmiş-

tir. Pomaklar kimdir sorusuna çeşitli kaynakların ve yazarların verdiği

farklı cevaplar verilmiştir. Bu bilgiler ışığında genel olarak Pomakla-

45

rın kökenlerinin Ekslavonlar ve Traklara dayandığı tarihsel çerçeve

içinde değinilmiş daha sonrasında ise yazılan ve iddia edilen bilgiler

dahilin de Pomakların kimlik tanımlamaları karşılaştırılmıştır. Balkan-

ların büyük bir kesiminde bir bütün halinde yaşamayan Pomaklar,

yaşadıkları ülkelerin milliyetçi bakış açılarında kendi kimlik tanımla-

malarını farklı bir şekilde tek bir özelliklerine bağlı kalınarak yapılmış

olan varlıklarını kendi çabalarıyla açığa kavuşturmaktadırlar.

46

4. Pomakların Yaşadığı Yerler ve Nüfusu

Coğrafi konumu açısından önemli bir stratejik noktada bulunan

günümüzde ise ‘Güneydoğu Avrupa’ olarak adlandırılan Balkanlarda

yaşamlarını sürdürmüş ve sürdürmekte olan Pomakların yaşadığı

bölgeler ve nüfusları bu bölümde veriler ışığında ele alınacaktır.

Kabileler halinde kuzey yarım küreden güneye doğru 5. yüzyıl-

dan itibaren inerek Balkanlar’da yerleşik yaşama geçmiş olan Pomak

halkı, köy yaşamlarının düzenli olması ve genel olarak bilinenin aksi-

ne sadece hayvancılıkla uğraşarak geçinmemeleri bunun yanında

tarım köylerini kurmaları, Pomakları zamanlarını iyi ve kendileri için

faydalı, sistemli hale çevirmelerine neden olmuştur.

Kültür olgusunun sabit olmaktan çok değişken bir doğaya sahip

olduğu ve insan yaşamı değiştikçe kültürün de değiştiği bilinmektedir.

Göç, bu değişim unsurlarının basında gelmektedir. Göç: dini, iktisadi,

siyasi, sosyal ve diğer sebeplerden dolayı insan topluluklarının hayat-

larının tamamını veya bir bölümünü geçirmek üzere bir iskân ünite-

sinden, bir başkasına yerleşmek suretiyle yaptıkları coğrafi yer değiş-

tirme hareketidir.27

Dış göçlerin başlıca nedenleri ise: ekonomik ne-

denlerle çalışmaya gidilmesi, doğal afetler , savaşlar , etnik nedenler ,

sınırların değişmesi, uluslararası anlaşmalarla sağlanan nüfus değişimi

gibidir ve Pomakların Türkiye’ye göç hareketi yaşadıkları savaşlar ,

etnik nedenler, sınırların değişmesi ve mübadele antlaşması sonucu

gerçekleşmiştir.

93 Harbi olarak bilinen savaş sonrasında, Balkanlardan Anado-

lu’ya göç eden topluluklar arasında yer alan Pomaklar, Anadolu’nun

çeşitli bölgelerine yerleşmiş ve bu bölgelerde hem kendi kültürlerini

yaşatmaya devam ederek ve hem de sentez bir kültürü yeniden yapı-

27 Akkayan, Taylan, Göç ve Değişme, İstanbul 1979, s.21.

47

landırarak bugünlere gelmişlerdir. Türkiye’de Pomaklar yoğun olarak

Eskişehir, Kırklareli, Edirne, Balıkesir, Bursa, Tekirdağ, Çanakkale,

İzmir, Manisa’da olmak üzere ve küçük gruplar halinde Samsun, Kü-

tahya, Afyon, Konya, Niğde illerinde yasamaktadır.

Pomakların Sözlü Tarihi adlı araştırmaya göre;

“XIX.yy.sonlarına doğru büyük topluluklar halinde Meriç düz-

lüklerini Ege kıyılarından ayıran yüksek yaylalarda ve ovalarla örtülü,

Arda,Karasu nehirlerinin geçtiği Rodoplar ve Rila Dağı sınır bölge-

sinde oturuyorlardı. Fakat Pomaklar bu bölgenin haricinde kalan ve

1878'den sonra Osmanlı İmparatorlugu'nun bir emareti haline getirilen

Bulgaristan'ın kuzeyinde Lofça, Selvi, Plevne, Rahova gibi şehirlerde

ve Tuna civarlarında, bundan başka eski Selanik, Kosova, İşkodra

vilayetlerinin çevresine dahil muhtelif yerlerde de küçük gruplar ha-

linde yerleşmişlerdi. 1874'de Jirecek'in elde ettigi istatistiklerden fay-

dalanarak; Lofça, Plevne'de 100.000,Rodoplar’da Sultan Yeri, Ahi

Çelebi, Nevrekop dahil Selanik'ten Vardar boyunca yukarı Dıbra'ya

kadar geniş bir alanda 500.000 den fazla Pomak olduğunu söyleyebili-

riz. Eskişehir Osmaniye Beldesi’ndeki Pomaklar Osmaniye'ye 4 ayrı

tarihte göçetmişiz. İlk göçler Bulgar- Sırp savası 1885 sonrasında

yaşanıyor. 1908,1914 ve 1936 da gelenlerimiz var. Şimdiki Bulgaris-

tan'ın Batı Rodoplardaki Pazarcık (o zamanlar Şark-ı Rumeli vilayeti

Filibe sancağına bağlıydı) ilindeki Pestera, Kostandovu, Dorkovu,

Pashovi, Rakitovo, Ladjene geldiğimiz yerlerdir. En son 1936'da Ra-

kitovo'dan gelinmiştir”28

Pomakların da içinde yer aldığı en ayrıntılı

nüfus sayımlarından biri, 1912 Balkan Savaşları'ndan hemen önce

Bulgar ve Grek kaynaklarından yararlanılarak yapılmıştır. Bu sayım

yapıldığı sıralarda birbirlerine rakip pek çok sayımın da yapıldığı be-

lirtilmelidir.

28

http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt6/cilt6sayi25_pdf_ozelsayi/ozturk_n

azmiye.pdf.

48

YUNANİSTAN

Makedonyalı 326.426

Pomaklar 40.921

Türk 289.923

Hristiyan Türk 4.240

Çerkes 2.112

Grek 240.019

Müslüman Grek 13.753

Müslüman Arnavut 5.584

Hristiyan Arnavut 3.291

Ulah 45.457

Müslüman Ulah 3.500

Yahudi 59.560

Çingene 29.560

Diğer 8.100

Toplam 1.073.549

Tablo 5: Yunanistan’da 1912 Balkan Savaşları öncesi yapılmış

sayım

Bulgaristan’daki nüfus 1878’den Birinci Dünya Savaşı’nın so-

nuna kadar olan dönemde Pomakların nüfusu ile ilgili güvenilir veriler

49

bulunmamakla birlikte, Bulgar resmi istatistiklerine göre Pomakların

nüfusu :

Prenslik döneminde 20.000

1900’de 20.637

1905’de 19.373

1910’da 21.143

Tablo 6 : Pomak nüfusunun Bulgar resmi istatistiklerine göre

sayısı

Buna göre, o dönemde Pomakların nüfusu Bulgaristan nüfusu-

nun yaklaşık %0.5-6.6’sını oluşturmaktaydı. 1946 nüfus sayımından

sonra dinle ilgili veriler toplanmayıp Pomaklar Bulgar nüfus içerisinde

gösterilmeye başlanınca Pomakların nüfusu ile ilgili güvenilir istatis-

tiki bilgiler elde edilememiştir. Bu durum 2001 genel nüfusu sayımın-

da da devam etmiş, Pomaklar ayrı bir kategori içerisinde değerlendi-

rilmeyerek yalnızca bağlı bulundukları din bakımından sayılmışlardır.

1990’dan günümüze bu konuda yayınlanan kaynaklar arasında bir

görüş birliği bulunmamakta,

Pomakların nüfusu ile ilgili olarak 150.000’den 300.000’e kadar

değişen çeşitli rakamlar verilmektedir.

150.000 - (Minitory Rights Group,World Directory of Minori-

ties,London,Minority Rights Group Publications,1993,s.118)

150.000-200.000 - (Bajraktarevic and Popovic,a.g.y.,s.323.)

200.000 - (Georg Brunner,”Minority Problems and Policies in

East-Central Europe”,John R.Lampe and Daniel N.Nelson(eds.-in

50

collaboration With Roland Schönfeld),East European Security Recon-

sidered,Washington,The Woodrow Wilson Center Press,1993,s.149)

250.000 - (Dobrinka Kostova,”Bulgaria” ,Ethnic Conflict and Migra-

tion in Europe,FirstReport of the Ethnobarometer Programme,Rome,

CSS/CEMES,

1999,s.227,Poulton,a.g.e.,s.111;Ataöv,The Bulgarian Quashing

of its Minorities,s.2)

bir başka kaynak 270.000 - (yerasimos,a.g.e.,s.40)

diğer bir kaynak ise 250.000-300.000 olarak (Ilchev and Perry, a.g.m.,

s.35) vermektedir.

Bulgaristan Ulusal İstatistik Enstitüsü tarafından 1992 nüfus sa-

yımıyla ilgili olarak yayınlanan bir raporda ise, Müslüman azınlık

içerisinde 142.938 kişinin (%13.5) etnik kökenini Bulgar, 163.735

kişinin de (15.2) anadilini Bulgarca olarak beyan ettiğini belirtmekte-

dir. - (Eminov,a.g.e.,s.71-72’den Nacionalen Statisticeski Institut,

a.g.y., s. 96-97.)

Pomakların nüfusu konusunda Bulgar yetkililer tarafından çeşit-

li tarihlerde bazı rakamlar verilmiş, bu çerçevede 1990 yılı sonu itiba-

riyle Bulgar makamlarınca Pomakların nüfusunun 268.971 olduğu

yönünde açıklamada bulunulmuştur.29

1- Türkiye; Pomakların Türkiyeye gelişi 1878(eski takvime

göre 1293 ve bu yüzden Türkiyede genelde 93 macırı adlandırmasıda

yapılmaktadır) yılı Osmanlı-Rus savaşından sonra ve izleyen yıllarda

yaşanan göçlerle yoğunluk kazanmıştır. Yerleşim bölgeleri; Balıkesir,

Bursa, Çanakkale, Edirne, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Kocaeli,

29

http://pomaktarihi.blogspot.com/2008/12/pomaklarn-yer-ald-nfus-

saymlar.html.

51

Kütahya, Samsun, Tekirdağ, Muğla (Verilen illerin ilçeleri de dahild-

ir.)

Bu bilgilerin yanında Türkiye’de yaşayan Pomakların genel

yerleşim yerlerinin ayrıntılarına değinmekte fayda vardır. Bunlar:

1. Meriç'in, Karahamza köyü, Yunanistan'ın Kavala ilinin Dra-

ma ilçesine bağlı Şurdilva Köyü'nden 1924 yılının Mayıs ayında 60

hane olarak Karahamza köyüne yerleştirilmişlerdir. Küplü Beldesi,

Hasırcıarnavut köyü, Kavaklı köyü, Subaşı Beldesi, Havsa (Azatlı)

köyü. Uzunköprü'nün Karahamza, Çöpköy, Yağmurca, Sazlımalkoç,

Başağıl, Kadıköy, Kadıgebren, Yağmurca köyleri. Keşan'ın Koruklu

köyü, Yeşilköy, Orhaniye Köyü, Çobançeşmesi köyü, İpsala (Esetçe)

Beldesi, Alicopehlivan köyü, Kocahıdır Beldesi, Enez'in Sultaniçe

köyü, Hacıköy, Beğendik köyü, Pazardere köyü.

Balıkesir, Gönen'in Hafız Hüseyin Bey köyü (Rumca adı "El-

bislik" Yunanistan'in Kavala şehrine bağlı Kurtlu köyünde yaşayan

Pomaklar buraya yerleştirilmiş). Hodul köyü: Bulgaristan'in Filibe

şehrinin Dren (Kızılcık anlamında) köyünden 93 Harbi'nden sonra

göçmüşlerdir. Hasanbey köyü, Atıcıoba köyü, Erdek, Yukarıyapıcı,

Belkıs, Ballıpınar, Düzler, Ocaklar, Narlı, İlhanlar, Gölyaka köyü

(Simavli Köyü),Doğanlar ve Turanlar köyleri.

Manyas, İvrindi'nin Necip köyü, Bilecik'in Şükraniye köyü,

Küplü köyü (Karacaovalı) ve Vezirhan köyü.

Bursa, Mudanya'nın Dereköy köyü, Çanakkale'nin Çal köyü,

Çan (Yaykın köyü), Irbaalan, İlyasağa köyü, Havdan köyü. Biga çev-

resinde ve Gelibolu,Çeşmealtı köyü, Yeniköy, Değirmendüzü, Tayfur,

Ocaklı Bayramiç köyleri ve Gemlik'in Benlik köyü.

Lüleburgaz, Babaeski, Kofçaz, Saray, Karaağaç, Pehlivanköy,

Alpullu, Katranca, Büyük Mandıra,

Eskişehir Osmaniye Beldesi, Beylikova İlçesi, Uzunburun Kö-

yü.

İstanbul, İzmir, Kırklareli, Karamürsel'in Yalakdere köyü;

Konya, Ilgın ilçesinin Boğazkent köyü, Çumra ilçesinin Gök-

hüyük köyü.

52

Manisa'nın Turgutalp Kasabası, Karaağaçlı köyü.

Tekirdağ, Şarköy'ün Yayağaç köyü. Hayrabolu, Şalgamlı Bel-

desi, Çerkezmusellim Kasabası, Büyük Danişment köyü, Malkara

Prafça (Çınaraltı köyü), Hayrabolu, Popköy (Kabahöyük).

Sakarya, Ahmediye köyü.30

Nüfusun genel olarak net tespiti yapılamamıştır. Çünkü devletin

politik bakış açısı gereği Pomakları Türk olarak saymaktadır ve

sayımlarda diğer etnik kültürlere yaptığı gibi yok saymakta ve Türk

olarak kayıtlara geçirmektedir. Uluslararası kayıtlara göre 1878 ve

sonrasında yaşanan göçlerde 300bin olduğu ve tabiki sonraki yılardaki

nüfus artışı dikkate alınmadan verilmiş bir rakamdır bu (1965’te Al-

manya Tübingen Enstitüsü). Son yapılan araştırmaya göre ise (Erciyes

Üniversitesi/Türkiyede etnik guruplar .2000.) Pomak nüfusu 600 bin

olarak tespit edilmiştir.

2. Bulgaristan ; Pomaklar, Bulgaristan’da Smolyan ,

Blagoevgrad , Pazarcık, Velingrad, Razlog, Kırcali, Gotse Delcev

bölgelerinde ve Mesta Vadisi, Rodop dağlarında sıkışık alanlarda

yaşamakatadır. Lofça bölgesi civarında ise küçük Pomak grupları

bulunmaktadır. Bununla birlikte Pomakların %90’ı Rodop Dağlarının

güneyinde bulunmaktadır. Bulgar İçişleri Bakanlığının1989’da

Pomaklar için yaptığı çalışmada, nüfuslarının 268.971 ile toplam

nüfusun %3’ünü oluşturduğunu ortaya koymuştur. Fakat bu rakamlar

Bulgaristan’da yaşayanlarca çok düşük bulunmakta ve Pomakların

milyonluk bir kitleye yakın olduğu belirtilmektedir.

3. Yunanistan ; Yunanistandaki Pomaklar genellikle Batı

Trakya’da yaşamaktadır. Batı Trakya’nın üç ili’nde, çoğunlukla Bul-

garistan sınırı yakınlarındaki köylerde,İskeçe, Gümülcine ve Dime-

toka’da yaşamaktadırlar. Pomakların yaklaşık 40.000’i İskeçe (Xan-

thi) ; 27.000 , Gümülcine (Komotini’de 13.000 ) yasak bölge denilen

yerde yaşamaktadır. Diğer nüfus Batı Trakya’ya yayılmıştır ve Pomak

30

http://tr.wikipedia.org/wiki/Pomaklar#Yerle.C5.9Fim_b.C3.B6lgeleri.

53

nüfusu Batı Trakya’daki Müslüman azınlığın %35’ini oluşturmak-

tadır.

4. Makedonya ; Makedonya’da Pomaklar Berovo, Debar, Bito-

la,Struga,Dolna Reka ve

Üsküp civarında yaşamaktadırlar.Nüfusları tam tespit edile-

memekle birlikte, Makedonyadaki Türk Demokratik Partisinın istatis-

tikleri Pomak sayısının toplam 70.000 olduğu söylemektedir.

5. Arnavutluk ; Arnavutlukta Pomaklar genellikle Makedon

sınırına yakın olan Golo ve Bardo civarında yaşamaktadırlar.Fakat bu

güne kadar Arnavutluk Pomakları hakında çokta ayrıntılı araştırma

olmamıştır. Hatta tamamen yok sayılmıştır. Tahmin edilen nüfuslarına

bakıldığında garip gelmektedir. Çünki kaynaklar Arnavutluk’taki

Pomak nüfusunu 80.000-120.000 olduğunu tahmin etmektedirler.

6. Diğer Yerler ; Tüm bunların yanında 1878 göçleri döneminde

1.000 ailenin İtalya’ya ve 1.000 aileninde İsviçre’ye göçettirildiği ve

iskan edildikleri verisi mevcuttur.31

4.1. Bölüm Özeti

5. yüzyıldan itibaren inerek Balkanlarda yerleşik yaşama geç-

miş olan Pomak halkı, 93 Harbi olarak bilinen savaş sonrasında, Bal-

kanlardan Anadolu’ya göç eden topluluklar arasında yer alan Pomak-

lar, Türkiye’de yoğun olarak Eskişehir, Kırklareli, Edirne, Balıkesir,

Bursa, Tekirdağ, Çanakkale, İzmir, Manisa’da olmak üzere ve küçük

gruplar halinde Samsun, Kütahya, Afyon, Konya, Niğde illerinde ya-

samaktadır.

Yunanistan’da 1912 Balkan Savaşları öncesi yapılmış sayımına

ve Pomak nüfusunun Bulgar resmi istatistiklerine göre sayıları tablo-

lar halinde verilmiştir.

Pomakların nüfusu ile ilgili olarak 150.000’den 300.000’e kadar

değişen çeşitli rakamlar verilmektedir bu yüzden kaynakların verdik-

31

http://pomaknews.com/?p=4543.

54

leri farklı veriler yazılmıştır. Türkiye’de yaşayan Pomakların genel

yerleşim yerlerinin ayrıntılarına değinilirken Makedonya, Bulgaristan,

Yunanistan ve Arnavutluk’ta yaşayan Pomakların bölgeleri belir-

tilmiştir.

Genele olarak 5.yüzyıldan itibaren kuzeyden Balkanlara inerek

yerleşik yaşama geçmiş olan Pomak halkının Balkan coğrafyasında

yaşadığı bölgeler, şehirler, Bulgaristan devletinin yapmış olduğu nü-

fus sayımının resmi istatistiklerine yer verilirken farklı kaynaklarda

Pomak nüfusunun rakamları karşılaştırılmıştır. Türkiye’ye göç eden

Pomakların genel nedenlerine değinilmesiyle beraber Pomakların

Türkiye’nin hangi şehirlerde yaşadıkları ve bunların köylere ve belde-

lere kadar indirilmiş isimlerine konuyu aydınlatmak için değinilmiştir.

55

5. 93 Harbi ve Timraş Cumhuriyeti’nin Kuruluşu

Tarihe Osmanlı-Rus Savaşı olarak geçen 1877-1878 ve diğer

adıyla 93 Harbi Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlardaki hakimiye-

tini büyük oranda kaybettiren ve bunun devamında da bir çok küçük

devletçiklerin oluşmasına neden olan , etkisi büyük ve kanlıyken bir o

kadar da kısa süren savaş başlamıştır. Ancak 93 Harbi’nin kısa sürme-

sinin aksine Balkan tarihinde belki de bugüne dek yaşanan en büyük

sivil kaybının olduğu savaşlardan biri olma niteliği taşımaktadır. Çün-

kü bu savaş Rus ve Osmanlı Devleti’nin ordularının çarpışmasından

ziyade etnik temizleme içeriği olan bir savaş olma özelliğini taşımak-

tadır Bu savaş esansında Pomak halkı çok acılar çekmiş ve bir çok

insan yaşamını kaybetmiştir, soykırım gerçekleşmiştir.

Savaşın sonu olan 1879 tarihinde ise Plevne düşmüştür. Pomak-

larının yüz binlercesi katledilmiş özellikle Lofça Pomakları, sağ ka-

lanlar Pomaklar ise Trakya’ya ve bunun yanında askeri güce sahip

olanlar ise Rodop Dağlarındaki Pomak bölgelerine sığınmaya başla-

mışlardır. Rodop Dağlarının o döneme kadar diğer bölgelere nazaran

büyük kırımlara maruz kalamamış olmalarının nedeni oradaki Pomak-

ların direnişleri sayesinde meydana gelmiştir. Ancak tarih 1878’i gös-

terdiği savaşın bitiş yılında Osmanlı savaş sonucunda 3 Mart 1878’de

Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması ile birlikte yenilgiyi kabul etmiş-

tir. Pomaklar açısından topraklarının Bulgar ve Rus egemenliğine

girme tehlikesi oluşunca Rodoplardaki Pomak halkı ya ikinci bir soy-

kırım olayını kabul edecek ya da her ne pahasına olursa olsun canları-

nı ve topraklarını koruyacaklardı. Rodoplar , Bulgar ve Rus orduları

tarafından çevrelenirken, mitolojik kaynaklardaki adın göre “Ölüm-

süzler Ülkesi” veya “Ölmek İstemeyen Halk” diyarı olarak nitelendiri-

len bölgede Pomaklar bağımsız bir devlet kurma kararı aldılar.

93 Harbi Pomak Timraş Cumhuriyetinin kurulmasında en bü-

yük etkiye sahiptir. Timraş Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasını anla-

mak için öncelikle tarihi kaynaklar eşliğinde Osmanlı Rus Savaşı’nın

hangi nedenle patlak verdiği daha sonra ise Timraş Cumhuriyeti’nin

56

hangi şartlarda kim tarafından nasıl bir örgütlenme ile kurulduğu üze-

rinde durulacaktır.

Bu bölümümüzü 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı Pomaklar açı-

sından ele alındığında 1000 yılı aşkın süredir yaşadıkları topraklarda

hem de Slav kardeşlerince, sırf İslam dininden olduklarından dolayı

,büyük katliam görmelerine ve savaşın sonucunda kendi topraklarını

terketmeleriyle sonuçlanacak büyük ,acılı bir yüzyılın başlamasına

neden olacaktır ayrıca bu terk ediş Osmanlı’nın Balkanlar’dan kopma-

sını da beraberinde getirmiştir. Osmanlı-Rus Savaşı, sonuçları nede-

niyle Pomak halkı için bir milat niteliğini taşımaktadır.

Pomak Timraş Cumhuriyetinin kurulmasına etki eden konuları

tarihi çerçeve içinde şöyledir:

Rusya Balkan Slavlarının haklarını korumak bahanesi ile 24 Ni-

san 1877’de Romanya topraklarını geçerek Osmanlı Devleti’ne savaş

açtı. Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmesi ile birlikte, Rus-

ya’nın bu savaş ilanından önce Avrupa devletleri nezdinde yürüttüğü

diplomasi trafiği sonucunda Avrupa devletlerinden Fransa, Almanya,

İtalya ve Avusturya doğrudan tarafsızlıklarını ilan etmişler, İngiltere

açısından Boğazlar önemli bir yerdi ve bundan dolayı İngiltere Boğaz-

ların güvenliğinin tehlikeye düşme ihtimalinde, yürütülen savaşa se-

yirci kalmayacağını bildirdi. Rusya savaş başlamadan önce Balkanlar-

da olduğu gibi Kafkasya’da da askeri tedbirler almıştı. Devamında

sadece Kafkasya’ya değil Doğu Anadolu’ya da egemen olmak istiyor-

du. Tabi ki Osmanlı her koşulda bu savaşın çok çetin geçeceğini gör-

düğü için, mevcut Osmanlı ordusu için harici yardımlar bulmaya çalı-

şıyordu. Bu çerçevede Mayıs 1877’den itibaren Osmanlı Devleti’ne

sınırları dışından da yardım gelmeye başlamıştı. Buhara ve Kaşgar

Emiri ile Doğu Hindistan Müslümanları ve İstanbul’a gelen çok sayı-

da Polonyalılar ortak düşmana karşı Osmanlı safında savaşacaklarını

bildirmişti. Bunların yanı sıra İstanbul’da bulunan Şeyh Şamil’in to-

runu Şamil Bey, Çerkezleri Ruslara karşı hazırlamakta, Afganistan

Emiri İskender Bey de Osmanlı Devleti’nin yanında savaşa hazır ol-

duklarını bildirmişti. Osmanlı Rus Savaşı Balkanlarda Tuna ve Ana-

dolu’da Kafkasya Cephesi olmak üzere iki cephede başlamıştır. Savaş

57

başlarken Osmanlı ordusunun toplam mevcudu 490.000 olarak veril-

mektedir. Savaşın başında birliklerin, 309.908’i Balkanlarda,

101.100’u Kuzeydoğu Anadolu’da bulunmaktadır. Balkanlarda bulu-

nan Osmanlı birliklerinin 186.500’u Bulgaristan ve Trakya’da,

107.500’u Bosna Hersek’te geri kalan küçük bir kısmı ise muhtelif

bölgelerde bulunmaktadır. Anadolu’da bulunan birliklerin ise

70.900’u Kars, Ardahan, Beyazıt üçgeninde, 20.800’u Batum bölge-

sinde konuşlandırılmıştır. Osmanlı ordusunun bu durumuna karşılık

Rus ordusu 592.000 askerden oluşuyordu 261. Bu ordunun 147.500’u

Kafkas Cephesi’nde, 445.000 Balkanlarda Tuna Cephesi’nde bulunu-

yordu. Romanya’nın da Rusya’nın yanında savaşa girmesi ile 56.000

kişilik Romen ordusu da Ruslara katılmış, böylece Rus ordusunun

asker mevcudu yarım milyonu aşmıştır. 1877-1878 Osmanlı Rus Har-

bi başladığı sırada Babıali Rusları zor durumda bırakarak biraz zaman

kazanmak amacıyla Rus sınırındaki Çerkes ve Abazaları ayaklandır-

maya çalışmıştı. 1877 Mayıs ayının ortalarında Osmanlı savaş gemile-

ri Karadeniz’e geçerek Kafkas sahilindeki Suhum Kalesi’ni bombala-

mıştı. Bu sayede Rusların buraya asker sevk etmesini sağlayarak Rus

birliklerini bir ölçüde de olsa bölmeye çalışmışlardı. Savaşın ilerleyen

dönemlerinde Sırpların da Rusya’nın yanında savaşa girmesi ve Bul-

gar gönüllü birliklerinin oluşturularak Rus ordusunun hizmetine gir-

mesi ile Rus ordusu asker bakımından takviye edilmiştir. Rus ordusu

30 Haziran 1877’de General Gurko önderliğinde Tirnova’yı ele ge-

çirmek için harekete geçmişlerdir. Bir taraftan da bölgedeki Bulgarlar

ayaklanmaya teşvik edilerek Osmanlı ordusu zor durumda bırakıla-

caktı. Gurko kuvvetleri 1 Temmuzda Tirnova’yı, 19 Temmuzda Şıpka

Geçidi’ni ele geçirmişlerdir.

General Gurko komutasındaki 14. Rus Kolordusu Balkanlarda

ilerlerken, Rus ordusuna en büyük direnişi gösteren Plevne komutanı

Osman Paşa, Plevne şehrin tahkimatını kuvvetlendirmiş ve burada

güçlü bir savunma hattı oluşturmuştur. Osman Paşa komutasındaki 46

tabur asker ile önce 20 Temmuzdaki 1.Rus taarruzunu ve bundan 10

gün sonra 2.Rus taarruzunu başarı ile püskürtmüştür. Osman Paşa bu

çarpışmalarda Ruslara ağır zayiat verdirmiş, ancak yeterli ve ileriye

dönük bir netice alınamamıştır. Osman Paşa 10 Aralık 1877 tarihine

58

kadar Plevne’yi savunmuştur. Plevne düştükten sonra büyük bir hızla

ilerleyen Rus orduları, 22 Ocakta Edirne’ye 6 Şubatta İstanbul önleri-

ne Çatalca’ya gelmişlerdir. Rus ordularının İstanbul önlerine gelmesi

üzerine Osmanlı Devleti mağlubiyeti kabul ederek barış istemek zo-

runda kalmıştır.

Bu savaşın her ne kadar Timraş Cumhuriyeti’nin kurulmasına

sebep olduysa da, savaşın sonucunda Rus ordusunun İstanbul önlerine

kadar gelmiş olması, Timraş Cumhuriyeti’nin Osmanlı’nın müdahale-

siyle ve Rus ordusunun Edirne sınırına kadar çekilmesi karşılığında

yıkılmasına da sebep olacaktır. Böylece Rus ordusu karşısında yenil-

meyen Pomak orduları, masada Osmanlı’nın da müdahalesiyle kay-

bedeceklerdir.

Bu savaş Osmanlı Devleti açısından makro yıkımlara neden

olurken; çöküş döneminin, yani sonun başlangıcını başlatmış bulun-

maktaydı. Ruslar bu savaşta Osmanlı Devleti’ne karşı izledikleri her

zamanki savaş stratejisini yine uygulamışlar ve Kafkasya ile Balkanlar

olmak üzere iki koldan Osmanlı Devleti’ne saldırmışlardı. Kafkas-

ya’da Ardahan ve Kars’ın düşmesinin ardından Osmanlı kuvvetleri

ancak Erzurum’da tutunabilmişti. Balkanlarda ise Plevne üzerinden

Ruslar Tuna’yı geçmişlerdi. Ruslar biraz daha güneye inerek Filibe’de

Süleyman Paşa’nın ordusuyla karşılaşmıştır. Süleyman Paşa’nın ordu-

su da Rusları durduramamış ve Rus güçlerinin daha güneye inmeleri-

nin yolunu açmıştır. Bu noktada, Süleyman Paşa’nın birliklerinin özel-

likle Pomak kökenli olanlarının ve diğer bir kısmının Rodop Dağları-

na çekilmesi, oluşturulacak olan Pomak Cumhuriyeti’nin askeri teme-

lini oluşturmak için iyi bir fırsat yaratmıştı. Ruslar Rodoplara gireme-

yince güney istikametinde ilerleyerek Edirne’yi işgal etmişler ve Ça-

talca önlerine kadar gelerek İstanbul’u baskı altına almışlardı.

Rusların İstanbul önlerine kadar gelmesi ile Osmanlı Devleti, barış

yollarını aramaya başlamış ve Paris Antlaşması’nı imzalayan Avrupa

devletlerine müracaat ederek bir mütareke için aracılık yapmalarını

istemiş, fakat olumlu bir yanıt alamamıştır. Bu gelişmenin üzerine

Osmanlı Devleti doğrudan Rusya’ya müracaat etmiş ve mütareke is-

temiştir. Bunun neticesinde önce 29 Ocak 1878’de Edirne Mütarekesi

imzalanmış ve Barış antlaşması hazırlıklarına başlanmıştır. Osmanlı

59

Devleti ile Rusya arasındaki barış görüşmeleri Ayastefanos’ta başla-

mıştır. Barış görüşmelerine Osmanlı Devleti’ni temsilen Hariciye

Nazırı Saffet Bey ve Berlin Elçisi Sadullah Bey, Rusya adına ise Kont

Ignatiev ve Nelidov’un katılımıyla 19 Şubat 1878’de başlamıştır.

Osmanlı heyeti Rusya’nın isteklerini hafifletmek için yoğun bir

çaba sarf etmiş ancak başarılı olamamıştır. Nihayetinde 3 Mart 1878

tarihinde 29 Madde ve 1 ek maddeden oluşan Ayastefanos Antlaşması

imzalanmıştır.

Söz konusu antlaşmanın maddeleri itibariyle Osmanlı Devle-

ti’nin Balkanlarda bir etkinliği kalmıyordu. Bu antlaşmanın temel

maddelerine göre;

1. Tuna’dan Ege Denizi’ne Karadeniz’den Arnavutluk’a

kadar olan bölgede Büyük Bulgar Krallığı kuruluyordu.

2. Yine bu antlaşma hükümleri itibariyle, Sırbistan, Ro-

manya ve Karadağ bağımsız oluyordu.

3. Bosna Hersek ise özerk bir statüye kavuşuyordu.

4. Ruslar Doğu’da bazı yerleri alıyor ve Osmanlı Devle-

ti’nin Rusya’ya 30 bin Ruble savaş tazminatı ödemesi öngörülüyordu.

Antlaşma maddelerine göre;32

1. Bulgaristan Osmanlı Devleti’ne vergi bağı ile bağlı muhtar

bir Hıristiyan prensliği haline getirilecektir. Bulgaristan’ın sınırları

Rus ordusu Rumeli’yi boşaltmadan önce, Osmanlı ve Rus üyelerden

oluşan bir komisyon tarafından belirlenecek. Ancak Tuna’dan Ege

Denizine kadar olan Osmanlı toprakları ile Kosova ve Manastır vila-

yetleri tamamen, Batı Trakya ve Selanik vilayetinin bir kısmı Bulga-

ristan’a ait olacaktır.

2. Bulgaristan prensi halk tarafından seçilecek ve büyük devlet-

lerin onayı ile Osmanlı Devleti tarafından atanacaktır. Büyük devletle-

rin hanedanlarına mensup olanlar Bulgaristan prensi olamayacak.

Bulgaristan prensliği boşaldığı zaman yerine seçilecek prens de aynı

şartlar ile seçilecektir. Bulgar ileri gelenlerinden oluşturulacak, Filibe

32

ARTUÇ, Nevzat, Osmanlı Devleti’nde Bulgar İsyanları ve Bulgar Meselesi

(1878 – 1886) , s.87 – 88.

60

veya Tirnova’da toplanacak bir meclis, Prens seçilmeden önce bir Rus

komiserinin nezareti altında ve Osmanlı komiseri huzurunda 1830

tarihinde imzalanan Edirne Antlaşması’ndan sonra Tuna prenslikle-

rinde belirtilmiş olan Bulgar Dairesi Nizamnamesi’ni tertip ve tanzim

edecektir.

3. Bulgaristan’da Osmanlı askeri bulunmayacak, eski kalelerin

hepsi yıkılacaktır.

4. Bulgaristan daha sonra Osmanlı Devleti’nin göstereceği bir

banka vasıtası ile

Osmanlı Devleti’ne ödeyeceği yıllık verginin miktarı yeni ida-

renin ise başladığı birinci senenin sonunda Osmanlı Devleti, Rusya ve

diğer Devletler tarafından birlikte kararlaştırılacaktır.

5. Bulgaristan’da iki yıl içerisinde millî askerin kuruluşuna ka-

dar asayişin muhafazasına yardımcı olmak amacı ile altı piyade fırkası

ile iki süvari fırkasından ibaret Rus kuvveti Bulgaristan’da bulunacak-

tır.

6. Bulgaristan’da emlak sahibi olup ta prensliğin hudutları dı-

şında ikamet edecek olan Müslüman ve diğer halkın emlaki başkaları-

na idare ettirmek üzere kendi tasarruflarında kalacaktır.

7. Tuna üzerinde bulunan kalelerin tamamı yıkılacak ve bundan

sonra nehrin kıyılarında böyle kaleler yapılmayacaktır. Bulgaristan

sularında savaş gemisi bulunmayacaktır. Karakol vapurları ile nehir

güvenliğini korumaya ve gümrük işleri ile görevli olan küçük gemiler

bundan istisna olacaktır.

Osmanlının Rus saldırıları karşısında yenilgiye uğramasıyla,

bölge tarihte görülmemiş bir savaşa ,daha doğrusu katliamlara sahne

olmaya başlamıştı,üstelik azınlığın çoğunluk üzerinde yaptığı katliam

olarak tarihe ibretlik olarak düşecek şeyler yaşanmaktaydı. Savaş ön-

cesi bölgede 2,5 milyon Bulgar nüfusa karşı yaklaşık 4 milyon Bulgar

olmayan nüfusun bulunması Rusların ve Bulgarların işini oldukça

zorlaştırmıştır.

Kazak (Rus yanlısı) ve Bulgar komitaları bu demografik denge-

leri Bulgarların lehine çevirmek için değişik çalışmalar yapmış, hatta

61

savaş esnasında Türklerin Rusya’ya sürülmesi için faaliyetler yürüt-

müştür.

Komitanın bölgedeki Pomak ve Türk nüfusunu azaltmaya yöne-

lik diğer önemli bir çalışması da Müslüman köyleri önce silahsızlandı-

rarak sonra Don Kazakları vasıtası ile yok etmek veya bu bölgeyi terk

etmeye zorlamak olmuştur .Bu sistemli faaliyetler Bulgar Devleti’nin

alt yapısını oluşturmuş ve Bulgaristan Devleti’nin temellerini atmıştır.

Ancak şu unutulmamalıdır ki bu durum Balkanlarda 1877-1878 Os-

manlı Rus savaşı sırasında yüz binlerce masum insanın katledilmesini

sağlamış , bir o kadarının da vatanlarından ederek göç yollarında telef

olmasına neden olmuştur. Tüm bu gelişmeler doğrultusunda cephe

hattındaki Pomakların küçük bir kısmı ile Türklerin büyük kısmı Os-

manlının güvenli bölgelerine doğru geri çekilmeye başlamıştı. Burada

geri çekilmeye yanaşmayan, topraklarını savunma kararlığında olan

Rodoplardaki Pomak halkı (Daha sonra bu direnişe Lofça Pomakları

da isyanlarıyla katılacaklar ve Pomak halkının birlik ruhunun yaşadı-

ğını haykıracaklardı) kendi direnişini örgütleme fikriyle hareket ede-

rek anavatan topraklarını savunma kararlılığına girdiler. Tabi ki Po-

makların bu Cumhuriyeti kurma gerekçeleri öncelikli olarak bölgedeki

katliamlardan korunma amaçlı bir öz savunma sistemlerini kurma

istekleriydi. Daha sonrada değineceğimiz gibi ,Timraş Cumhuriyeti

kuruluş bildirgesinde, öncelikli sorunlarının can ve mal güvenliklerini

sağlamak olduğu ve eğer ki Osmanlı bölgeden giderse (geri gelmemek

üzere) diğer tüm yeni kurulan devletçikler gibi kendi cumhuriyetlerini

kurup bağımsız kalacaklarını beyan edeceklerdir. Ayastefanos ( daha

doğrusu Ayios Stephanos şimdiki ismi Yeşilköy) andlaşmasıyla sava-

şın son bulduğu 1878 Martı geldiğinde, sığınmacılar az sayıda bölgeye

tıklım tıklım dolmuş idiler: Şumnu-Varna yöresinde (yaklaşık 230

000kişi), Burgaz (20000 kişi), Rodop Dağlarındaki Pomak bölgesine

(100000 kişi), Gümülcine (50 000 kişi)ve İstanbul ( 200 000 kişi) .

Batı Bulgaristan’daki sığınmacılar, Sofya’ya yahut Bosna ile

Üsküp’e gittiler. Orta Bulgaristanlı sığınmacılar Eski Zağra ile Fili-

be’ye gittiler. Her bir kentin düşmesi üzerine, oraya gelebilmiş sığın-

macılardan birçoğu daha güvenli saydıkları bölgelere ulaşmak için

yeniden yolan çıkıyordu. Fakat sığınmacıların güvenli bölgelere ulaş-

62

ma şansına kavuşanları bile yaşadıkları acıları üzerinden atamayacak

durumda idiler. İngiliz temsilci Çullen bu durumlara bizzat tanıklık

ederek, bir anlatımında aynen şu şekilde yaşananlardan bahsetmekte-

dir. Rusların ve Bulgarların talan ettiği ya da yıktığı köylerden her gün

nice sığınmacı geliyor ve (onları dinlemiş olan Çullen’in deyişiyle)

“Bu yabanilerden gördükleri davranışlardan” yakınıyorlar (Çullen’in )

Dediğine göre , ” Bildiğiniz gibi çok şeyler görmüş bir insan olmama

rağmen , Rus ve Bulgar zulmü hakkında duymakta olduğum hep birbi-

rine benzer anlatımlar bu berbat savaşta duyduğum ya da gördüğüm

her şeye baskın ; başka bir sonuca varmam olanaksızdı: Ruslar, Müs-

lümanların soyunu kurutmak için kararlı bir politika izlemekteydi-

ler…”

Tüm bu yaşananların ardından doğaldır ki Rodop bölgesi Po-

makları artık Osmanlının bölgedeki varlığının kalmayacağını anladık-

larında, kendilerini örgütlemeye başlamış ve bağımsız bir cumhuriyet

kurma çalışmaları yapmaya başlamışlardı.

Rodoplar bölgesi hiç şüphesiz ki, Pomak tarihi açısından özel

bir anlam ihtiva etmektedir. Osmanlı Devleti’nin dağılma döneminde

büyük ve orta ölçekli devletlerin bölge üzerindeki farklı stratejileri ve

buna karşılık Pomak halkının bu oyunları bozmaktaki azmi, bizlere

tarihsel ve efsanevi boyutu hakkında çeşitli ipuçları vermektedir. 93

Harbi sonrasında bölgede kurulmuş olan Pomak Timraş Cumhuriyeti

dönemin zor koşullarına rağmen güçlü Rus ordusunu durdurup, aman

dedirtebilme gücüne erişmiş ve milyonlarca Pomak ve Müslümanın

hayatını kurtarma başarısını göstermiştir.

İşte bu noktada üzücü olan husus, çok sayıda insanımız soykı-

rıma tabi tutulmuş olmasıdır. Justın McCarthy’nin de “Ölüm ve Sür-

gün” isimli eserinde belirttiği gibi 93 Harbi bir “Irklar ve Yok Etme

Savaşı” şeklinde gerçekleşmiş ve savaşın bedelini sivil halk ödemiştir.

Sığınmacılardan birçoğu ketlere ulaşamadılar yollarda katliamlara

uğrayıp öldürüldüler, ayrıca sığınılan kentlerin birçoğunda da güven-

likte bulunma durumu uzun sürmedi.

63

Bu dönemde yaşanmış olan katliamların hepsi kayıt altına alı-

namamış olsa da, rakamlar uluslararası kaynaklarla karşılaştırıldığında

karşımıza ortalama kayıp sayıları şu şekilde çıkmaktadır.

Irza tecavüz ve Öldürme: 56.000

Öldürülen erkekler: 290.000

Öldürülen Kadınlar: 190.000

Öldürülen Çocuklar: 85.000

İşte, Rodoplardaki kahramanlar bütün bunların hesabını sormak

için ve geride kalan Pomakların ve kardeş halk olarak gördükleri ve

kendisine sığınmış olan Türklerin can ve mal güvenliğini korumak

için anavatan toprakları olan Rodop dağlarında kendi hakimiyetlerini

ilan etmişlerdir. Onbinlerce Türk de Rodoplara, Müslüman kardeşleri

yanına sığınmıştır. Bulundukları bölgeyi cumhuriyet temelinde örgüt-

leyip ,kendi yönetimlerini oluşturmuşlardır. Her Pomak köyünü tek

tek örgütlenerek, temsilcilerini seçtirdiler ve bu temsilciler vasıtasıyla

bir kurucu meclis oluşturdular . Akabinde Pomak Timraş Cumhuriye-

ti’nin varlığı sağlanmış oldu.

Rodoplarda başlayan ilk isyan hareketi, sonrasında bütün Doğu

Rumeli’ye yayılmıştır. Bu kapsamda Ayastefanos Antlaşmasının im-

zalanmasından 40 gün sonra Rodoplardaki direnişçiler ile Rus-Kazak

süvari birlikleri arasında sert çarpışmalar yaşanmıştır.

Hacı İsmail Ağa yönetimindeki Pomak Ordusu askerleri burada

Ruslara ağır kayıplar verdirmişlerdir. Rodoplarda yükselen tansiyon,

General Gurko’yu bölgeye sevk etmiş ve Rus General, Rodopları ele

geçirmekle söz konusu durumun sona ereceğini düşünmüştür. Bu doğ-

rultuda Kırcaali ile Mestanlı arasında bulunan 11. Rus süvari taburu

ile 7– 8 Bulgar gönüllü süvari taburu, Rodoplara Pomak mevzilerine

doğru yürümüşlerdir. 20 Nisan 1878’de gerçekleşen bu çarpışmada

Hacı İsmail Efendi komutasındaki Pomak Ordusu askerleri tarafından

geri püskürtülmüşlerdir.

Bu noktada on plana çıkan 4 isim bulunmaktadır:

1. Timirski Ahmet Ağa (Başkomutan & Timraş Cumhuriyeti

Başkanı)

64

2. Hidayet Paşa (Başkomutan)

3. Hacı İsmail Efendi (Rodop Bölgesi komutanlığı)

4. Kara Yusuf Çavuş (Plevne, Tatarpazarcığı, İslimiye, Lofça ve

Kazanlık sahası)

Bütün bunların yanı sıra, Çirmenli Ali Efendi, Hacı Mümin,

Hacı Ragıp, Kırcalılı Abdullah, Hacı Halil Efendi gibi önemli isimleri

de saymamız mümkündür.

Rodoplardaki direnişe Pomak halkı en önde katıldığı gibi, aynı

zamanda Süleyman Paşa’nın Rodop Dağlarına çekilen kuvvetlerinin

bir kısmının da katıldığını söyleyebilmek mümkündür. Bu kesimlere

Rus ve Bulgarların yaptığı katliamlardan kaçıp Pomak kardeşlerinin

korumasına giren yaklaşık 200bin civarı Türk de bulunmakta ve bu

kesimin gençleri de savaşçı güç olarak bu cephede görevler almışlar-

dır. Pomak ordusu askerlerinin ellerinde dönemin en iyi silahlarından

olan ”Martin” marka tüfekler bulunmaktaydı.

Rodoplardaki direnişçiler, 16 Mayıs’ta İstanbul’da bulunan ve

Paris Antlaşmasını parafe etmiş olan devletlerin elçiliklerine gönder-

dikleri ve Rodop Hükümet-i Muvakkateşi mührünü taşıması pek çok

tarihçi ve araştırmacı açısından yanılsamalara sebebiyet vermektedir.

Rodoplardaki Timraş hükümeti tabi ki kuruluşu süresince kendisini

geçici direniş hükümeti olarak lanse etmiştir. Fakat Berlin antlaşma-

sında Pomak halkının istekleri yerine getirilmemesinden kaynaklı

geçici hükümet mührü Timraş Cumhuriyeti olarak değiştirilmiştir.

Batılıların bu genç Cumhuriyete ilgisi Rodoplarda gerçekleşen

direniş Batılı Devletleri ve özellikle İngiltere’yi yakından ilgilendir-

miştir. Bilindiği gibi, İngiltere Rusya’nın Ayastefanos (Yeşilköy) Ant-

laşması’yla olması gerekenden fazla kazanç sağlamasını kendi çıkarla-

rı itibariyle sakıncalı görmüştür. Dolayısıyla Ayastefanos Antlaşması-

nın revize edilmesi gerektiği konusunda ısrarcı davranmış ve bu doğ-

rultuda Fransa’yı da yanına çekmeyi başarmıştır. Rodoplarda gerçek-

leşen direniş Rusları Edirne’de ve İstanbul’da bir hayli güç duruma

düşürmüştür. Kısacası, Rodoplardaki direniş İngiltere’nin ve Osmanlı

Devleti’nin objektif olarak elini kuvvetlendiren bir delil olmuştur.

Hatta kimi kesimler İngiltere’nin de istekleri lehinde gelişmiş olan bu

65

objektif durumu komplo teorileriyle süsleyerek, Rodop direnişinin

ardında İngiliz desteğinin olduğunu ileri sürmektedirler. Tabi ki bu

iddialar,iddia olmaktan öteye gitmektedir. Bu kapsamda 13 Temmuz

1878 tarihinde Berlin Antlaşması imza edilmiş, Rodoplardaki duruma

ilişkin olarak bir tahkikat komisyonu kurulmuş ve Büyük Bulgaristan

3 kesime ayrılmıştı: Makedonya Osmanlı Devleti’ne bırakılıyordu.

Kuzeyde bir Bulgar Prensliği kuruluyor ve Şarkı Rumeli adı altında

bir vilayet kuruluyordu. Fakat burada Timraş Cumhuriyeti yer alma-

mış. Bundan mukabil, ilk başta kullanılan Geçici direniş hükümeti

(Rodop Hükümet-i Muvakkatesi ) ismi artık kendisini ‘‘Rodop Timraş

Cumhuriyeti” olarak ilan etmiştir. Şarkı Rumeli’ye ilişkin düzenleme

hayli ilginçtir. Nüfusunun büyük çoğunluğu Türk olan bu vilayeti

Padişahın onayı alınarak atanacak bir vali Filibe’den yönetecekti. Bu

durum Rodoplarda tepkiyle karşılanmış ve Hacı İsmail Efendi pek

oralı davranmamıştır. Hatta Rodoplardaki Pomak Orduları Flibe’ye

(Plovdiv) doğru ilerleyerek orayı da Timraş Cumhuriyetine katmak

istemişlerdir. Akabinde Osmanlı yönetimi tarafından eğer ki Pomak

ordusunun Filibe’ye yürümesi halinde karşılarında Osmanlı kuvvetle-

rini bulacağı ve bir çatışma yaşanacağı uyarısında bulunulmuş. Pomak

ordusu komutanı Hacı İsmail Efendi de Osmanlı askeri öldürmeyece-

ğini dile getirerek bu harekattan vazgeçmiştir. Fakat ne yazık ki daha

sonra, Bulgar orduları bu bölgeyi ilhak edecektir ve artık geri alınması

şansı kalmayacaktır.

Netice itibariyle Ruslar, Berlin Antlaşması hükümleri gereğin-

ce, 9 aylık bir sürenin ardından Bulgaristan’ı boşaltmak zorunda kal-

mıştır. Filibe’de atanan vali (Aleko Paşa) 5 yıllık bir sürenin ardından

görevinden alınmış ve yerine Gavrıl Paşa getirilmiştir. Daha sonra

Bulgar liberalleri tarafından 1886 yılında gerçekleştirilen bir darbe

sonucunda Doğu Rumeli vilayeti Bulgar Prensliği ile birleştirilmiştir.

Osmanlı Devleti, olayı silah kullanmak yerine siyasetle çözme yoluna

gitmiş, ancak bu politikasının sonucunu vilayetin kaybıyla görmüştür.

Her ne kadar Pomak ordusuna herhangi bir yardımda bulunulamamış-

sa da, Bulgaristan ile yapılacak bir savaşta Pomak ordusuna silah yar-

dımında bulunacağından bahsedilmektedir. Ancak Rodoplardaki bu

Genç Pomak Cumhuriyeti, Osmanlı Devleti’ne ve saltanata olan bağlı-

66

lıklarını her fırsatta dile getirmiş olmaları kendilerinin de kalıcılaşma-

sının önünde engel teşkil etmiştir. Osmanlı Devleti’nin yaptığı hata,

ileriki dönemlerde Garbi Trakya Müstakil Hükümeti örnekleminde de

kendisini gösterecektir. Rodoplarda yaşanan bu gelişmelere baktığı-

mızda, 1886 yılına kadar gelindiğinde Rodoplar ve Ropçöz’de Filibe

bulunan valinin herhangi bir otoritesine rastlamak mümkün değildir.

Zira bölge halkı kendi mahkemelerini kurmuş, kendi kolluk kuvvetleri

olan ve halk temsilcileri bulunan bir statüye sahiptir. Doğu Rumeli’nin

Bulgaristan ile birleşmesi otomatik olarak direniş hareketininde sonu-

nu getirecek bir gelişme idi. Bundan sonra Pomak ve Bulgar orduları

arasında çok sert savaşlar yaşanmış ve pek çok yer kaybedilmesine

sebebiyet vermiştir.

Ama sonuç olarak yaşanmış olan ve Pomakların ilk kez kurdu-

ğu bu genç cumhuriyetin bazı noktalarının belirtilmesi kaçınılmaz

olmaktadır. Rodoplarda gerçekleşen Timraş Cumhuriyeti’nin kurulma

hadisesi herkesçe bilinmektedir ki Rodopları aşan nitelikte sonuçlara

sahiptir. Bu Cumhuriyet denemesi aynı zamanda ve yine Pomakların

üstlendiği büyük roller neticesinde Batı Trakya’da gerçekleşen Cum-

huriyet denemesi ve en önemlisi Anadolu’da verilecek olan Kurtuluş

savaşı açısından bir laboratuar işlevi görmüştür.33

Timraş Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamalarını özel olarak baş-

tan sona kadar işleyen bir kaynağın olmaması ve konuya sadece 93

Harbi ele alınan kaynaklarda kısa değinilmiştir. Türk kaynaklarına

bakılacak olursa genelde ‘‘Pomak Cumhuriyeti’’ isimlendirilmesine

pek rastlanmamaktadır. Bu isimlendirme yerine ise daha çok "Rodop

Muvakkat(Geçici) Cumhuriyeti" demeyi seçerler. Osmanlı İmparator-

luğu’nun edilgen yapılı "Ümmet" sistemli toplum modelinden ,

"Egemen Ulus"a bağlı olarak cumhuriyet toplumu sistemine yönelme

eyleminde tabandan başlayan ve yükselmeyi başarmış ilk talep budur

diyebiliriz. Kendilerini Hilafet saltanatının almış olduğu karara teslim

33

http://www.pomaklar.com/t1076-pomak-timra-cumhuriyeti-5-6-7-8.

67

edip yeni bir soykırım dalgasına maruz kalmaktansa dönemin koşul-

ları bunu getirdiği için kendi kaderlerini kendi elleriyle çizme yolunu

seçmişlerdir. Timraş Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından ise Bal-

kan Harbi dönemindeki "Muvakkat Batı Trakya Cumhuriyeti" ve Gre-

bene Patriyotlarının mevzii direnişleri yaşanır. Bu direniş hareketle-

rinde ise İttihat ve Terakki kadrolarından (Süleyman Askeri, Yüzbaşı

Şükrü) öncü rolü dikkat çeker. Bu gerçekleşen olayları ise Pomak

halkından alınan ilhamın ikinciye ve bu defa iradi pratik ile denenmesi

olarak değerlendirebiliriz. Genel bir değerlendirme sonucunda ise bu

olaylar Kurtuluş Savaşı'nın olabilmesini kanıtlayan çok önemli pratik-

lerdir.

Öncü deney niteliği taşıyan bu deneyler İttihat Terakki ve Mus-

tafa Kemal önderliğindeki Kurtuluş Savaşı kadrosunun düşüncelerini

eyleme geçirmesinde önemli bir rol oynamıştır. 1876 Anayasası (meş-

rutiyet) toplumsal desteği olmayan ve tabansız diyebileceğimiz bir

deneydir ayrıca 1908 (ikinci meşrutiyet) ise askeri ve sivil bürokrat

kadro haricinde gerçek bir taban hareketi olarak görülmemektedir.

Küçük bir deney olarak değerlendirebileceğimiz ‘‘Pomak’’ hareketi;

gelecekteki Ulusal Egemenliğe sistemine dayalı yeni toplumsal yapı-

nın gerçekleşebileceğini ortaya koymuştur.

Bu bölümde Pomakların hayatta kalma ve topraklarını koruma

çabalarının hangi ortamda ve neden geliştiğine, 93 Harbi’nin nasıl,

hangi şartlarda meydana geldiği ve sonuçlarına, Ayastefanos Antlaş-

ması’nın Pomaklar ile ilgili maddelerine, Timraş Cumhuriyeti’nin

hangi ortamda nasıl oluştuğu ve kimler öncülüğünde kurulduğuna,

kurulmuş olan bu cumhuriyetin Türkiye Cumhuriyeti tarihinde öncü

bir pratik olduğunun elde edilen sonuçlar çerçevesinde değerlendiril-

mesi ele alınmıştır.

5.1. Bölüm Özeti

93 Harbi Pomak Timraş Cumhuriyeti’nin kurulmasında en bü-

yük etkiye sahiptir. Timraş Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasını anla-

mak için öncelikle tarihi kaynaklar eşliğinde Osmanlı Rus Savaşı’nın

68

hangi nedenle patlak verdiği daha sonra ise Timraş Cumhuriyeti’nin

hangi şartlarda kim tarafından nasıl bir örgütlenme ile kurulduğu üze-

rinde durulacaktır.

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı Pomaklar açısından ele alındığın-

da 1000 yılı aşkın süredir yaşadıkları topraklarda hem de Slav kardeş-

lerince, sırf İslam dininden olduklarından dolayı ,büyük katliam gör-

melerine ve savaşın sonucunda kendi topraklarını terk etmeleriyle

sonuçlanacak büyük ,acılı bir yüzyılın başlamasına neden olacaktır

ayrıca bu terk ediş Osmanlı’nın Balkanlardan kopmasını da beraberin-

de getirmiştir. Osmanlı-Rus Savaşı ve Ayastefanos Antlaşması, sonuç-

ları nedeniyle Pomak halkı için bir milat niteliğini taşımaktadır.

Pomak Timraş Cumhuriyeti’nin kurulmasına etki eden konuları

tarihi çerçeve içinde yer verilmiştir. Bu dönemde yaşanmış olan katli-

amların hepsi kayıt altına alınamamış olsa da ,rakamlar uluslararası

kaynaklarla karşılaştırıldığında elde edilen veriler ışığında yazılmıştır.

Bu bölümde Pomakların hayatta kalma ve topraklarını koruma

çabalarının hangi ortamda ve neden geliştiğine, 93 Harbi’nin nasıl,

hangi şartlarda meydana geldiği ve sonuçlarına, Ayastefanos Antlaş-

ması’nın Pomaklar ile ilgili maddelerine, Timraş Cumhuriyeti’nin

hangi ortamda nasıl oluştuğu ve kimler öncülüğünde kurulduğuna,

kurulmuş olan bu cumhuriyetin Türkiye Cumhuriyeti tarihinde öncü

bir pratik olduğunun elde edilen sonuçlar çerçevesinde değerlendiril-

mesi ele alınmıştır.

69

6. Pomak Kültürü

Bir toplumun ortaklaşa meydana getirdiği, özümsediği, nesil-

den nesile aktardığı maddi ve manevi değerlerin tümüne kültür denir.

Kültür bir toplumun kimliğini oluştururken onu diğer toplumlardan

farklı kılar. İnsanların yapmış olduğu aletler, kullandığı araçlar kültü-

rün maddi boyutunu oluştururken; gelenek, görenek, eğitim, din gibi

unsurlar ise kültürün manevi boyutunu oluşturur. Kültürün "maddi" ve

"manevi" değerleri arasında sürekli olarak karşılıklı etkileşim vardır.

Birinde meydana gelen bir değişim diğerini de etkiler. Kültürün maddi

öğeleri, manevi öğelerine oranla daha hızlı değişir. Kültür toplumun

yaşayış ve düşünüş tarzlarından meydana gelmiştir. Üst Kültür, bir

toplumda geçerli olan genel kültür özellikleridir. Toplumun her kesi-

minde bilinir ve benimsenir. Alt Kültür ise üst kültür içindeki din, dil,

töre ve etnik köken bakımından kendine özgü özelliklere sahip toplu-

lukların kültürüdür. Çalışmanın ana konusu olan Pomaklar, yaşadıkla-

rı ülkelerdeki üst kültürün varlığı ile yoğrulurken kendi kültürlerini de

sürdürmeye çalışmaktadırlar.

Pomak gelenek ve kültürlerine örnek vermek bu konuda onların

diğer kültürlerle hem ortak noktalarını ortaya çıkarmasında yardımcı

olacak hem de kendi farklılıklarının ortaya konmasına yol açacaktır.

Öncelikle bu geleneklerden ilki ‘‘bocuk gecesine’’ değinildikten sonra

‘‘sedanka’’ geleneği ele alınacaktır.

Eski çağların, bilinmeyen karanlık dönemlerinde Pomak atala-

rının dünyaya bakış inancı temel olarak iki parçaya bölünüyordu. İyi-

likleri, güzellikleri kapsayan ve ona şükranlık duygusunun törenleştiği

kısımlar ve kötülüklerin, hastalıkların, yoklukların, verimsizliklerin,

kısırlıkların hakim olduklarına inandıkları bölümler. Kötülüklerden

korunma ve onun aksi olan davranışları ve üretimde verimi sağlamak

için bilinçli olarak karşı koyuş törenleri yapmaya önem verirler büyü

ve sihir önemli bir karşı koyuş aracı olarak kullanılırdı. Bu ritüeller

zaman zaman “Balkanlarda ölümsüzlüğü arayan halk” olarak kardeş

halklar tarafından adlandırılmalarına olacaktır. Tehlikelerle dolu tabiat

olayları karşısında güçsüzlüğünü kerte kerte kavrayan Pomak insanı

70

içgüdüleriyle kötülük olarak tanımladığı olumsuz tabiat olaylarına

karşı büyüden büyük bir manevi destek alarak karşı çıkıyor, sihirden

medet umarak yarınını biraz daha garantiye alabilmek için yine kendi-

sinin uydurduğu ritüellerden keramet beklerken tüm yaşanılan şeyleri

kronolojikleştiriyor bir sonraki yıla gelenekler aracılığıyla aktarabili-

yordu. Şu günlerde bocuk geceleri, bocuk anası, bocuk karısı, bocuk

dede adlandırmalarıyla sedenkalarla Pomaklar tarafından kutlanmak-

tadır. Bugünlere ulaşan bocuk gecelerinde eğlenme faktörü yoğun

olarak gözlenmekle birlikte inanç tarafının unutulamadığı bir damarda

daha hala mevcuttur. Bu kültürel ritüelimizde herşeye rağmen şenlik,

büyü, sihir, bolluk, bereket iç içedir . Bocuk gecesi kışın en sert gecen

ayazlar içinde kavrulan gecelerin başlangıç simgesiymiş. Bu gecelerde

sular donarsa, o yılın bolluk ve bereket içinde geçeceğine inanılırmış.

Çoğu Pomak köyünde, çok şişman kişiler için “bocuk domuzu” deyi-

mi daha hala yaygın olarak kullanılıyor olması Domuzun soğuklarda

daha sağlıklı yetişmesine bir gönderme niteliğindedir. Pomak Halkı,

1870 sonrası soykırım ve göçlerle diğer Müslümanlarla zorunlu olarak

yerleştikleri yeni yurtlarında Trakya’da Marmara’da ve diğer Pomak

yerleşim yerlerine geldiklerinde beraberlerinde getirdikleri bu âdetle-

rini daha hala sürdürmektedirler. Bocuk karısının insan kılığında be-

yaz çarşaflara bürünerek yaşlı bir kadın görünümünde gezdiğine inanı-

lır. Köy ahalisinden yaşlıca bir kadın seçilir kadının karnı tencere ka-

rasıyla boyanıp yüz çizilir. Kadın eline bir kasnak alarak başının üstü-

ne kaldırır ve üzerine beyaz bir çarşaf sarılır. Karnından aşağıya bir

oklava bağlanarak buna bir ceket giydirilerek en korkunç haliyle gelir

sokak sokak peşinde kalabalıklarla gezdirilir. Gece boyu dışarıda do-

laşanlar bocuk gecesini eğlencelik bir hale getirilmeye çalışırlar. Bo-

cuk dedenin-karının-ananın gelip yemesi için dama bir tepsi baklava

konur. Evin damından bocuk dedenin duyup, gelip yemesi için üç

defa;

- Bocuk dede saralia, ya da bocuk karısı saralia (baklava) diye

bağırılarak çağırılır.

Köyde yaşanlar içinde isminden başkasında ismi olmayan ismi

tek olan şahıs, evindeki ocaklığın bacasından üç kez adını bağırarak

hızlıca oradan çıkar sedenkaların yapıldığı evlere yada törenlere katı-

71

lıp kalabalık içinde kaybolur. Bocuk karısı-dedesi-anası bu ismi du-

yunca hayvanlarla uğraşmayı onlara büyü yapmayı bırakmak zorunda

kalır ve gece boyu bacadan bağıranı arayıp dururmuş. Bocuk anası –

karısı- dedesi bacalıktan bağıranı gece boyu yana yakıla ararken nadi-

ren de olsa bu şahsı bulursa üzerine işeyerek bir güzel rahatlar ve hay-

vanlara büyü yapma işine kaldığı yerden tekrar başlarmış. (Pomak

mitolojisinde kötücüller insanları öldürmezler onların yaptıkları büyü-

ler sonucunda açlıktan, yokluktan , hastalıktan ölürler) gecenin ilerle-

yen saatlerine doğru yüzlerini nişastayla boyayan gençler gecenin

ayazına aldırmayıp çarşaflara sarınıp mezardan çıkmış ölü kılığına

(Zombi) kıyafetlere bürünerek , bocuk anası- karısı-dedesi diye bağırı-

larak komşuları korkuturlar. Başka bir bölgede ise kıyafet değiştirmiş

gençler köyde gezer dururlar, bu gezmelerde maniler, türküler söyler-

ler bulabildikleri çalgı aletleri bulamazlarsa tenekelerle sokak sokak

kapı kapı dolanır dururlar. Yani bocuk geleneği suların donduğu ilk

gece ile başlar. Koca Balkanlar ve Rodoplar ile şu an yaşadığımız

coğrafya farklılığı mevcuttur. İlk donların başlaması balkanlarda daha

erken tarihlere denk düşmektedir. Balkanlardan yeni yurtlarına göç

etmiş olan Pomaklar bocuk gecelerini ilk zamanlarda aynı tarihlere

denk getirerek kutlamaya çalışsalar da mevsimsel farklılıkları fark

etmeye başlanmıştır. Eski kasımın başlamasından 60gün sonra 61 gün

sonra 62 günlerine denk düşen kutlamalar bu süre içersin daha biraz

daha uzamış ve 72 gün sonra ve hatta yılbaşından yirmi gün sonraya

denk gelmeye başlamıştır. Bir çok benzeri ritüel değişik dönemlerdeki

kültürel anmalarda kullanılmaktadır. Hayvanların, bıçak altından geçi-

rilmesi, fırın küreğinin üstünden atlatılması, İslami dönemde yerine

göre kuran üzerinde atlatılması vb. uygulamalar uygulanır. Buradaki

amaç kötülükleri yaşantımızdan uzaklaştırmak hayvanların kış günle-

rinde çok kıymetleşen sütlerinin yumurtalarının kesilmesini engelle-

mek yeni doğmuş yavrularının ölmelerini engellemek içindir.34

Pomak geleneklerinden ikincisi ise ‘‘sedenka’’dır. Sedenka

Slav kökenli bir sözcüktür ve "Sedeti" oturmak fiil kökünden türemiş-

ti;. ‘‘oturmak, toplanmak’’ anlamında kullanılır: köy kadınlarının

34

http://pomakkulturu.blogspot.com/.

72

kendine özgü eğlencelerindendir. Sedenka, Pomak kültürünün bir

parçasıdır ve günümüzde artık uygulanırlığı azalmış bir gelenek haline

gelmiştir. Genelde uygulanırlılığına bakıldığında köylerde devam

ettirildiği görülmektedir.

Sedenka ufak değişikler gösterse de genelde üç çeşit olarak ya-

pılmaktadır:

1. Komşuların toplanmasıyla gerçekleştirilen bir gecedir. Bu

gecede özellikle mısır ve kabak yenilir bunun yanında bulgur çekilir,

pazı açılır kızların oynaması için darbuka çalınır ve sohbet edilir.

2. Söz merasimi için toplanıldığında ise kızın ailesinden kızın

verilmesine ilişkin söz alınırsa damat adayına kızdan almış bir mendil

götürülür. Kızlar gece toplanıp eğlenirler.

3. Harman zamanı gerçekleştirilen sedenka. Bir çeşit yardım-

laşmadır. Ayçiçeği dövülüp, mısır soyulurken yapılır. Türküler söyle-

nir, kişiler harmanda birbirlerine yardım eder ve sonradan eğlence

düzenlerler.

Bölgeler arasında gerçekleştirilen sedenkanın isimi değişim

göstermektedir. Örneğin; sedenkaya mâle (mahalle) adı da verilir.

Mâleyi yapacak kişi sabah vaktinde bütün komşularını kendisine davet

eder. İkram edeceklerini hazırlar, gece olduğunda ise çağrılan komşu-

lar yavaş yavaş gelmeye başlar. Herkes toplandıktan sonra hal hatır

sorulur, sohbet edilir. Bir zaman sonra kızlar başka bir odaya geçerek

oyun çıkarmak için hazırlanmaya başlarlar. Sedenka nişan kutlaması

için yapıldığında ise oğlan tarafı nişan bohçalarıyla kız evine gider.

Bohçalar kız evine bırakılır. Kız evi de hazırladığı bohçayı oğlan evi-

ne gönderir. Karşılıklı olarak bohçalar birbirlerine verilir. Akşam

olunca oğlan tarafı kız evine gider, eğlenceye başlanır. Kızlar türkü

söyleyip oynarlar. Yaş gruplarına göre sohbet edilip, oynayan gruplar

oyun çıkarılacağı, türkü söyleyip halk oyunu oynanacağı zaman bir

araya toplanırlar. Kış geceleri düzenlenen sedenkalarda amaç eğlence-

dir. Kızlar, kadınlar önceden kararlaştırılan bir evde toplanırlar. Kızlar

sedenkaya giderken vurmalı müzik aletlerini alırlar örneğin darbuka.

Ev sahibi patlamış mısır ve tatlı olarak kabak ikram eder. Kızlar mani-

ler, türküler, şarkılar söylerler. Kış geceleri düzenlenen sedenkalara

73

erkekler katılmaz. Harman zamanı yardımlaşma amacı ile yapılan

sedenkalarda kadın ve erkekler yan yana gelirler. Düzenlenen seden-

kalar köyün kızlarının ve oğlanlarının birbirlerini tanıdıkları yer olur.

Konu komşu, sedenkaya gider, bir evde toplanılır hem örgü örülür

hem de sohbet edilir.

Yöreden yöreye değişen sedenkaların var olsada genel olarak

benzerliklerin yanında ufak farklılıklar vardır;

Yapılan sedenkalardan ilki , gündöndü (ayçiçek)ayıklamak ve

tarladan toplanılan mısırı soymak için bir evde gece bir araya gelinir

ve ev sahibine yardım edilir. Ev sahibi ayıklanan mısırlardan bir kıs-

mını pişirir ve yardım etmek için gelenlere ikram eder.

İkincisi, kış geceleri hasır dokumak için gerçekleştirilen seden-

kalar vardır.

Üçüncüsü ise eğlenmek amacıyla gerçekleştirilen sedenkalardır.

Belirlenen bir evde toplanılır herkes el işini alır, bir yandan işlerini

yaparlarken bir yandan sohbet ederler. Birbirleriyle manileşirler. Se-

denkanın yapılma amacı: yardımlaşma, boş zamanları değerlendirme

eğlenceli şekilde değerlendirme, komşuluk ilişkilerini güçlendirme,

sosyalleşme vb. olarak sıralayabiliriz.

Sedenkalarda kadınlar çeşitli kılıklara girerek oyun çıkarırlar.

Bazen değişik giysilerle seyircileri şaşırtırlar. Sedenkaların genel özel-

liklerine değinilecek olursa; yardımlaşma için toplanılan sedenkalarda

öncelikle işlerin bir an önce bitirilmesine önem verilir çünkü iş eğlen-

ceden önce gelmektedir. Eğlence genellikle işler bittikten sonra yapı-

lır. Yapılan sedenkalarda bilmeceler sorulur, türküler söylenir, sevdik-

leri gurbette ya da askerde olan kızlar ağıt yakar, topluca halk oyunları

oynanır ve sedenka sona erer. En çok bilmece bilene ev sahibi küçük

bir hediye ile ödüllendirir.

Bu çalışmada, Pomak-Torbeş-Goralı vb. isimlerle anılan toplu-

luğun doğum, evlenme ve ölüm âdet, ritüel ve halk inançlarına bu

örneklerle yer verilmiştir.

Yeni doğan bebek tuzlu suyla yıkanır ve bebeğin doğumunun

kutlanması için, maddi durumu iyi olan aileler küçükbaş hayvan keser

74

ve yemek daveti verirler, gelen misafirlere ise hediye verilip bahşiş

dağıtırlar. Bebeğin doğumu üzerne yapılan bu ritüeller Makedon-

ya’daki Pomaklar (Torbeşler) “babına”, Bulgaristan’ın Filibe (Plov-

div) şehrinden Türkiye’ye göçen Pomaklar ise buna “simidal” adını

verirler. Bebeğin kırkıncı gününde mevlit okunur ve arkasından ye-

mek daveti verilir. Bebeğe nazar değmemesi için nazarlık takılır. Be-

beği evin en yaşlı kadını alıp onu beşiğine uyuması için yatırır. Yeni

doğum yapmış kadınlara, lohusalık döneminde musallat olan “al karı-

sı”, ‘’karabasan” ve “al basma” diye halk tarafından adlandırılan ve

kötü ruh veya hayali varlıklardan koruma inancını sürdürdükleri gö-

rülmektedir. Bu nedenle loğusa olan kadınlar, kırmızı bir kemerle

bellerini bağlarlar. Ortalama kırk gün süren lohusalık döneminde lo-

husa kadınlar yalnız bırakılmaz ve hastalanmasın diye özenle bakılır.

Çocukların ilk dişlerini çıkarması, ilk konuşması da önemli sevinç

kaynaklardandır. İlk dişin çıkmasını kutlamak için “diş toyu” yapılır-

ken, ilk konuşmayı kutlamak için tanıdıklara hediyeler verilir. Bebe-

ğin kesilen ilk saç ve tırnakları saklanırken, yaşın önemi olmaksızın

kesilen tırnaklar toprağa gömülür. Aile yapıları ise erkek egemenliği

üzerine dayalıdır. Yapılan evliliklerde ise yedi göbek öteden akrabalık

mesafesi olan aileler arasında gerçekleştirilmesi yani akrabalık olma-

ması ve akraba evliliklerinin hoş karşılanmaması geleneği vardır. Ev-

lilik törenlerinde geline kına yakarlar. Ölü evinde yemek yapılmaz,

yemeği komşular getirir. Ölünün evinde yedinci günde helva dağıtılır.

Bunun yanında ölü evinin kapısının önüne sandalye konulur ve üzeri-

ne havlu atılır. Ölünün ölmüş olduğu günden itibaren 7., 40., 52. Gün-

lerinde Kur’an ve mevlit okutulur, gelenlere yemek verilir. Nazardan

korunmak , dileklerin yerine gelmesi için, dağ sularından akan suların

toplanıp kişinin Allah’a dua etmeden önce bu suyla yıkanması. Ayın

tutulduğu zaman Kur’an okunması ve tutulma esnasında ise silah

atılıp, teneke çalınması, farklı aletlerle gürültü çıkarılması. Genellikle

dağlık ve yüksek rakımlı yerlerde yaşayan Pomakların kültüründe,

tarım kültürünün yerini genellikle değil hayvancılığın aldığı görülür.

Bu yaşam tarzı, Pomakların mutfak kültüründe de kendisini göster-

mektedir. Ağırlıklı olarak et, süt, peynir, tereyağı gibi hayvani gıdala-

rın ağır bastığı yemeklere sahiptirler. Kimlik olgusu ve aidiyet hissi

75

bir toplumu oluşturan, onu diğer topluluklardan ayıran en önemli özel-

liklerdir, hiçbir toplum kendi farklılığını ve etnik kimliğinin ayrımına

varamadan varlığını devam ettiremez.

Pomakların milliyeti konusunda, günümüzde “dil”in yeterli bir

delil olmadığı, aslında bu halkın kendi vicdanlarında verdiği hükmün

artık daha ön plana çıktığı ve süreç içerisinde yaşanılanlardan etkilen-

dikleri görülür. Bulgaristan’da ve Yunanistan’da Pomaklar, Makedon-

ya’da Torbeşler, Kosova’da Goralılar, Osmanlı İmparatorluğu’ndan

bu zamana kadar gerek siyasi açıdan gerekse sosyal baskılardan bık-

mışlar ve artık kendilerini tanımlama konusunda özgür hissetmek

istiyorlar. Balkanların beş farklı ülkesinde yaşayan farklı farklı adlar-

la anılıp farklı milletlere bağlanmaya çalışılan Pomaklar, kendilerini

Bulgar, Yunan, Makedon ya da Sırplara bağlı değil de, Türklere ait

hissettiklerini söyleyerek, tarih içinde gördükleri büyük baskı ve zu-

lümlere rağmen Müslüman olmalarından dolayı Türklerle kimliklerini

birleştirerek, anavatan olarak gördükleri Türkiye’ye sığınmışlar ve bu

yüzden de kendilerini Türk olarak adlandırmanın yanında Pomak kim-

liğinin getirmiş olduğu geleneklerini de sürdürmektedirler.

6.1. Pomaklarla Yapılan Görüşmeler

Adı-Soyadı Yaşadığı Yer Cin-

siyet

Yaşı

Oktay Özcan Edirne/Merkez Erkek 50

Cemil Ocak Edirne/Meriç/Küplü Erkek 22

Aynur Aktürk Kırklareli/Vize Kadın 23

Nezihe Pekcan Kırklareli/Pehlivan

Köy

Kadın 54

Vergin Mustafova Bulgaristan

/Asenovgrad

Kadın 30

Tablo 7: Yapılan görüşmelerin kimler ile gerçekleştirildiği.

76

Soru 1: Pomak kimdir? Pomak denilince ne hissediyorsunuz?

Oktay Özcan: Balkanların en eski halklarından biridir. Slav

kökenlidirler. Pomak denilince bölünmüşlük hissediyorum Pomak

olmaktan gurur duyuyorum.

Cemil Ocak: Pomak olmaktan gurur duyuyorum ve pomakla-

rı/pomak kültürünü yaşatmak,yaymak için de elimden geleni yapmak-

tayım. Pomak olmak daha çok dilsel açıdan bir farklılık oluşturmakta-

dır. Çünkü Pomakça’da olan bazı anlam ve ifadeleri Türkçe'de aynen

karşılığını bulamıyoruz veyahut aynı şekilde ifade edilemiyor. Slav

kökenli olduğumuzu biliyorum.

Aynur Aktürk: Pomak denilince ilk aklıma genellikle beyaz

tenli insanlar geliyor. Ben Pomakların Türk olduğunu biliyorum ama

Slav kökenli olduğumuzu da duymuştum.

Nezihe Pekcan: Gurur duyuyorum bugüne dek kötü bir şey his-

setmedim. Ayrıca Pomakların inadı çok meşhurdur, haksız olsalarda

inatlarını sürdürürler.

Vergin Mustafova: Pomak yani genellikle Bulgaristan’da

bilinen haliyle Osmanlı döneminde zorla Hristiyanliktan Müslüman-

liğa geçirilen halk. Nedenini bilmiyorum ama Türklere göre Pomak-

larin arasında Bulgar isimleri cok daha yaygındır. 1983 doğumluyum

adım Verginia ancak evde Vergin. Erkek kardeşimin adı ise Sider.

Küçükken Türkçe biliyordum fakat sokakta konuşamıyordum çünkü

Bulgaristan’da komünist rejim döneminde polisler ceza yazarlarmış.

Annem ve Babaannem bana o kadar sus sus demişler ki anaokulunda

çok suskun içine kapanık bir çocuktum. Tabi tüm bunlar komünist

rejim ile de çok bağlı. Türklere ve Pomaklara sünnet yapmaları,

kurban kesmeleri yasaklanmış. Bildigim kadariyla Hıristiyanlar da

kliseye gidemezmiş o dönemler. Pomaklar bildigim kadar isim

değiştirme meselesine karşı çok direnmişler, bazıları kaçmış, diğerleri

hayatına son vermis, bazıları kurşunlanmış direnirken. Türklerse

korkup daha çabuk Bulgar isimleri kabul etmişler.1990’dan sonra

benim adım Vergin olarak kalırken erkek kardeşimin Sider’e yakın

olsun diye adını Sinan olarak değiştirdik. Pomakların bazılari ne is-

77

mini geri aldı, ne Türkçe öğrendi, ne de Türkçe öğretti çocuklarına.

Benim bazı akrabalarım Bulgarlarin arasinda yine bulgar gibi olmaya

devam ettiler.

Soru 2 : Pomakça konuşmayı biliyor musunuz?

Oktay Özcan: Çok az biliyorum Bulgaristan’a gittiğimde daha

fazla konuşma imkanı buluyorum. Ancak Pomakaların dil öğrenme

konusunda çok yetenekli olduklarını biliyorum Bulgaristan’da yaşa-

yan en cahil olan bir Pomak bile en az 4 dil konuşur eğitimini alma-

dan.

Cemil Ocak: Pomakçayı çok iyi olmamakla beraber konuşabi-

liyorum. Bizim ve bizden sonraki nesil pomakçayı iyi bilmemektedir.

Bunun sebebi ailelerimizin öğrenim sürecinde Pomakçanın okuldaki

başarımıza etki edeceğini düşünerek bize küçükken pomakça yeterin-

ce konuşturmamaları ve öğretmemeleridir. Pomakça bilen gördüğüm

her kişi ile mutlaka konuşurum özellikle köyümüzde(Küplü) mutlaka

konuşurum. Lise ve lisans eğitimim süresince Pomakçayı unutmamak

için ailemle telefonda mümkün olduğunca pomakça konuşmaya çalışı-

rım bunu yapmamın sebebi köyümden uzak kaldığım süreler boyunca

hiç Pomakça konuşmadığımdan unutmaya başladığımı gördüm.

Aynur Aktürk: Sadece bazı kelimeleri biliyorum büyükan-

nemler Pomakça konuşuyorlardı. Mayka kelimesinin anne demek

olduğunu biliyorum.

Nezihe Pekcan: konuşulanı anlayabiliyorum azda olsa ancak

kendimi ifade edemem. Kelimeleri anlayabiliyorum mesela ‘‘yalatu-

ka’’ gel, ‘‘maçi maçi’’ sus demek.

Vergin Mustafova:Hem Pomakça hem Türkçe, Bulgarca, İngi-

lizce ve bunların yanında birkaç dil daha biliyorum. Küçükken Bulgar

çevremde Türk gibi kabul edilirdim.

Soru 3 : Pomakların 1877-78 Osmanlı-Rus (93 Harbi) Sava-

şı’ndan sonra imzalanan Ayastefanos Antlaşması sonrası Pomakların

kurmuş olduğu Timraş Cumhuriyeti’nin bugünkü Bulgaristan toprak-

78

larında kalan bölgede kurulduğunu ve nasıl oluştuğunu biliyor muy-

dunuz?

Oktay Özcan: Evet biliyorum. 1877-78 yıllarından sonra ku-

rulmuş bir devlettir ve ayrıca o dönemde birçok Avrupa ülkesinin

tanımış olduğu bir devlet olduğunu kitaplardan okudum.

Cemil Ocak: Pomakların bir cumhuriyet kurduklarını bilmi-

yordum.

Aynur Aktürk: Hayır bunu bilmiyordum ilk kez duydum.

Nezihe Pekcan: Pomakların şimdi neden cumhuriyeti sevdiğini

anladım cumhuriyet kurduklarını bilmiyordum bunu duyunca daha

gurur duydum demekki genlerimizde cumhuriyetçilik yatıryormuş.

Vergin Mustafova: Evet bu konuda bilgim var.

Soru 4: Kökeniniz ülke ve şehir olarak nereye dayanmaktadır?

Oktay Özcan: Baba tarafım bugünkü Bulgaristan Smolyan ,

anne tarafımda Yunanistan Serez’den Türkiye’ye göçmüşlerdir.Baba

tarafım Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra dedemler iki çocukla-

rını Bulgar rejiminden kaçarlarken Bulgarlara rehin olarak vermek

zorunda kalıyorlar ve uzun yıllar birbirlerini göremiyorlar herkes ev-

lenip çoluk çocuğa karışıldıktan sonra görüşme sağlanabili-

yor.Türkiye’ye 1930’lu yıllarda göçmüşler. Anne tarafım ise Balkan

Savaşları’ndan sonra.

Cemil Ocak: Biz Karacaova vilayetinden Türkiye'ye gelmi-

şiz.Türkiye'de yaşadığımız yer Edirne/Meriç/Küplü Beldesidir. Küplü

beldesi, karacaova nın 3 köyünden oluşmaktadır. Bu köyler Gabrişta,

Çernişova (yazılışı konusunda emin değilim) ve Treste-

nik'tir.biz Gabrişta köyündeniz. dededim nüfus cüzdanındaki doğum

yeri olarak Gabrişta olarak yazmaktadır. Ayrıca rahmetli dedeme ha-

yattayken sorduğumda bana gabriştan olduğumuzu söylerdi.

Aynur Aktürk: Ülke olarak tam hatırlamıyorum ama hatırladı-

ğım kadarıyla büyükdedemler Bulgaristan’dan Türkiye’ye Vize’ye

göçetmiş.

Nezihe Pekcan: Şuanda hatırlamıyorum ama Balkanlardan

Türkiye’ye göçtüğümüz kesin.

79

Vergin Mustafova: Anneannem Laki’den, babamın babası ise

Zagrajden’den bende Asenovgrad’ta doğdum büyüdüm.

Soru 5: Pomak kültür ve geleneklerinden birkaç örnek verebilir

misiniz?

Oktay Özcan: Pesna şarkılar (Pomak şarkıları) genellikle gay-

da müzik aletini kullanmaktadırlar ayrıca kaval da. Hora dediğimiz

halk oyunlarımız, yemek olarak ‘kaçamak’ mısır unu, yağ, üstüne ister

et ister peynir ister yoğurt ile karıştırılarak servis edilir. Ayrıca kumpir

patates demektir ve akıtma Pomak yemeklerinin başlıcalarındandır.

Düğünlerde gelinlerin yüzünün boyanması ritüeli vardır.

Cemil Ocak: Gelenek olarak söyleyebileceğim yemekler ve

kadınların giydiği bir giysidir. Yemek olarak, bayram sabahları (rama-

zan ve kurban) kahvaltı yapılmaz, çorba, uriz dediğimiz etli olan bir

yemek,mileşnik(sütlaç) ve baklava(veya baska bir tatlı) yenir. Kur-

midnik(soğan yemeği),tikvinik(kabak yemeği) gibi yemeklerde vardır.

giysi olarak kadınların giydği purgia denilen 2 parçalı bi giysidir. Si-

yah renklidir,etek ve üst kısmından oluşur.

Aynur Aktürk: Trakya’daki geleneklerin çoğu gelenek ve gö-

reneklerimiz içindedir.

Nezihe Pekcan: Mesela düğünlerde ‘‘keşkek’’ denilern yemek

yapılır, herkes yemeğe davet edilir, düğün köyde yapılıyorsa o yemek-

ten yemeyen kalmaz. Yemeklerde çıbrıka dediğimiz ot kimileri tara-

fından çabrısa da denir her yemeğe koyarız. Gelin damadın evine gel-

diği zaman göğsünün içinde sakladığı para kesesi damat tarafından

alınıp dışarıda bekleyen kişilere camdan atılır. Bazı köylerde Pomak-

lar gelinleri gece alırlar, kına gecesinde gelin bir tanıdığı ile damadın

evinde damat olmadan kalır.

Vergin Mustafova: Küçükken dedemin neden Türkçe ko-

nuşmadığını merak ediyordum çünkü çevremiz bizi Müslüman

olduğumuz için Türk olarak değerlendiriyorlardı ancak Müslümanlık

adına yapılması gerekenleri tam olarak yapamıyorduk kimileri ise

Hıristiyan Pomak olarak kalmayı tercih etti. Komsular dedem için

Pomak Mehmet derlerdi. Pomaklarda ölüm yaşandığı zaman imamlar

büyük sorun yaşamaktadır Bulgaristan’da çünkü kimileri bilmedikleri

80

için kefen giydirmek istemezler, Hristiyan geleneklerine daha yakın

bir yol izlemek isterler. Bazı Pomak aileleri çocuklarını Hıristiyan

adetlerine yakın bir şekilde büyüttükten sonra onun Hristiyan bir Bul-

garla evlenmesi üzerine çocuklarıyla tüm ilşkilerini kesip küserler.

Ben Türk olan Kırcaalili bir ailenin çocuğuyla evlendim dinlerimiz ve

dillerimiz aynı olsa bile bu sorun çıkmasına engel olmadı çünkü ben

Pomak o Türk’tü. Pomaklar kendi aralarında birbirlerine daha çok

destek olurken Bulgaristan’da yaşayan Türkler arasında kopukluk

vardır ve yaşadıkları yerlere göre birbirlerini kötülerler, samimi değil-

lerdir ve pek din düşkünü oldukları da söylenemez. Ben 30

yaşındayım ve Pomakim diye içimde tüm komplekslerimi yendim.

Ben insanım, ben Müslümanım ve global dünyada Bulgaristan

vatandaşıyım.

6.2. Bölüm Özeti

Pomakların İslamiyete geçmeden önce kötülüklerden korunma

ve onun aksi olan davranışları ve üretimde verimi sağlamak için bi-

linçli olarak törenlerinde büyü ve sihir önemli bir karşı koyuş aracı

olarak kullanılırdı. Bu ritüel bocuk geleneğinin bir uzantısıdır ve sula-

rın donduğu ilk gece ile başlar. İkinci en önemli ritüel ise yöreden

yöreye az değişiklik gösteren sedenkalar. Yapılan sedenkalardan ilki ,

gündöndü (ayçiçek) ayıklamak ve tarladan toplanılan mısırı soymak

için bir evde gece bir araya gelinir ve ev sahibine yardım edilir. Ev

sahibi ayıklanan mısırlardan bir kısmını pişirir ve yardım etmek için

gelenlere ikram eder. İkincisi, kış geceleri hasır dokumak için gerçek-

leştirilen sedenkalar vardır. Üçüncüsü ise eğlenmek amacıyla gerçek-

leştirilen sedenkalardır. Belirlenen bir evde toplanılır herkes el işini

alır, bir yandan işlerini yaparlarken bir yandan sohbet ederler. Birbir-

leriyle manileşirler. Sedenkanın yapılma amacı: yardımlaşma, boş

zamanları değerlendirme eğlenceli şekilde değerlendirme, komşuluk

doğum, evlenme ve ölüm âdet, ritüel ve halk inançlarına bu örneklerle

bakabiliriz. İlişkilerini güçlendirme, sosyalleşme vb. olarak olarak

81

yapılan bu ritüeller Pomak kültürünü ve geleneklerini hala yaşatmak

için uygulanabilirliğini göstermektedir.

Bu bilgilerin yanında ayrıca Pomaklarla yapılan görüşmelere

Pomakları daha iyi birincil kaynaklardan tanımak için yer verilmiştir.

Bu kişiler Türkiye’de yaşayan Pomaklar olarak Oktay Özcan, Cemil

Ocak, Nezihe Pekcan, Aynur Aktürk ve Bulgaristan’da yaşayan Po-

mak Bulgar vatandaşı Vergin Mustafova ile yapılan görüşmeler.

82

7. Pomak Dernekleri ve Etkinlikleri

Çalışmamızın son bölümünde ele alacağımız konu Pomakların

Türkiye’de kurmuş oldukları derneklerin etkinlikleri , karşılaştıkları

asimilasyon sorunlarında varlıklarını gösterme ve seslerini duyurma

çabaları ele alınacaktır. Öncelikler dernek nedir, kim tarafından hangi

amaçla kurulur bu konuya değinilecektir.

23.11.2004 tarihinde yürürlüğe giren 5253 sayılı Dernekler Ka-

nununun 2. maddesinde derneğin tanımı; " Dernek: Kazanç paylaşma

dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve ortak bir amacı gerçek-

leştirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi ve çalışma-

larını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe

sahip kişi topluluklarını” olarak yapılmıştır.

Pomak Derneği ilk olarak 2009 yılında Eskişehir’de Alpu ilçesi

Osmaniye beldesinde kuruldu. Pomak Halkının Dil ( Pomakça) , Ta-

rih ve Kültür alanlarında çalışmalar yapmak amaçlıdır. Pomak Der-

nekleri dernekler masası ve bulunduklar bölgelere göre valilik, kay-

makamlık gibi devlet kurumlarına bağlıdır. Derneklerimiz kültür

amaçlı yasal kurumlardır. Pomak Kültür Dernekleri kendi bulundukla-

rı bölgelerde aynı isimde kurulmaktadırlar.

Pomak Dernekleri, Pomak halkı ile el ele, yan yana, omuz omu-

za dayanışma, birlik ve beraberlik içinde, kültürel aktiviteler düzenle-

mektedir. Sergiler, piknik, geleneksel kahvaltılar, geziler, eğlence,

folklor ve benzeri etkinlikleri organize etmektedir.

Derneklerimiz Geleneksel şenliklere, toplantılara, katılmakta,

bayramlarda ve özel günlerde Pomak halkı sürekli diyalog ve iletişim

halinde bulunmaktadır. 35

Pomak Kültür Derneği Başkanı Mehmet Demir konuşmasında

genel kurulu Pomakların tarihi buluşması olarak nitelerken amaçları-

nın ‘Pomak Kültürünü tanıtarak yaygınlaştırmak; tarihlerinin, kültür-

lerinin ve Pomakçanın kaybolmasına engel olmak’ olduğunu söyledi.

35

http://pomakkulturdernekleri.blogspot.com/p/blog-page.html.

83

Mehmet Demir’in listesiyle yeniden başkan seçildiği genel kurul, katı-

lan konuklar açısından da dikkat çekici oldu. Genel kurula AKP Eski-

şehir Milletvekili Ülker Can, Eskişehir Büyükşehir Belediye Başkanı

Yılmaz Büyükerşen, Halkların Demokratik Kongresi Eskişehir Meclis

Üyeleri Nurettin Aldemir ve Enver Tek, İzmir Gaziemir Belediye

Başkanı Halil İbrahim Şenol, Odunpazarı Belediye Başkanı Burhan

Sakallı, Büyükşehir Belediyesi Meclis Üyeleri Hüseyin Kurtuluş, Er-

dal Caferoğlu ve bazı akademisyenler katıldı. Bir süredir Demokrat

Pomaklar Platformu ile dayanışma içinde çalışan Pomak Kültür Der-

neği tüm çalışmalarının yanı sıra bir de imza kampanyası yürütüyor.

İmzaya açılan metinde ‘Yaşadığımız ülkeleri yönetenlerin, Pomakları

yüzyıllardır yok sayması sonucu günümüzde Pomak kimliği, dili ve

kültürü yok olmaya yüz tutmuş, yer yer de yok olmuştur’ ifadesiyle

tespitler; ‘Yüzyıllardan beri ulus yaratma sevdasında olan ulus-

devletçi ve asimilasyoncu devletler tarafından Pomak halkının kimliği

yok sayılmış, kimi ülkelerde dili yasaklanmış’ ifadesiyle eleştiriler;

‘Bizler anadilimiz Pomakçanın, kültürümüzün ve kimliğimizin yok

olmasını istemiyoruz. Bu nedenle Pomakçanın varlığını sürdürebilme-

si ve yok olma tehlikesinden kurtarılabilmesi için, herhangi bir dilin

ihtiyaç duyduğu azami yaşam ortamının oluşturulması gerekir’ ifade-

siyle beklentiler; ‘Bizler bu amaçla örgütlenme çalışmalarımızı hızla

sürdürmekte ve en doğal hak olan demokratik kurumlarımızı oluştur-

maya başlamaktayız’ ifadesiyle hedeflenen örgütsel işler tanımlanmış-

tır.36

2012 Ekim ayında Kırklarelinin Lüleburgaz ilçesinde Trakya

Pomak Kültür ve Dayanışma Derneği ismi altında örgütlenmiş olan

dernek 1. olağan kongresini Lüleburgaz ilçesinde gerçekleştirdi.

Derneğin 1. olağan kongresinde alınan kararlar ve yapılan

seçim sonucunda yönetim kurulu üyeliğine: Selami Tezcan, Uğur

Gözegir, Gülşah Kurnaz, Gökhan Ay ve İsmail Kar seçildiler.

36

http://www.pomakbulten.com/?Syf=18&Hbr=412592&/Pomaklar-tarih-

boyunca-egemen-b%C3%B6lge-%C3%BClkelerinin-i%C3%A7-ve-

d%C4%B1%C5%9F-politikalar%C4%B1-%C3%A7er%C3%A7evesinde-

istismara-u%C4%9Fram%C4%B1%C5%9F-bir-topluluktur.

84

Dernek kuruluşundan beri yönetim kuruluna başkanlık eden

Selami Tezcan yapılan seçim sonucunda yeniden dernek başkanlığına

getirildi.

Yine yapılan seçim sonucunda Başkan yardımcılığı görevine

Uğur Gözegir getirildi. Yönetim kurulu yedek üyeliklerine ise : Erhan

Palüza, Sibel Küçük, Birol Dik, Cengiz Akan , Aysel Gözegir seçild-

iler.

Denetleme kurulu üyeleri de şu şekilde sıralandı : Erol Güvenç,

Aydın Dervişoğlu, Zafer Taşkın, Oktay Özcan, Şerife Meriç’ten

oluşturuldu.37

Dilleri, tarihleri ve kültürleri kaybolmasın diye uğraş veren Po-

maklar Eskişehir ve İstanbul’un ardından İzmir merkez olmak üzere

Ege Bölgesi’nde de dernekleşme çalışmalarına başladı. Pomakların

yoğun olarak yaşadığı Gaziemir’e gelen dernek yöneticileri, Pomak

kökenli Gaziemir Belediye Başkanı Halil İbrahim Şenol’u ziyaret etti,

ardından İzmir’de dernekleşme çalışmaları için bir toplantı düzenledi.

Sarnıç Sosyal Tesisleri’ndeki kahvaltıya, İstanbul Pomak Kültür

Derneği Başkanı Mehmet Demir, Pomak Kültür Derneği kurucu üyesi

Nezire Nazan Öztürk, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Fakültesi Dekan

Yardımcıları Prof. Dr. Serap Alp ile Yrd. Doç. Dr. Muhittin Aygün,

Gaziemir Belediyesi Kültür Danışmanı Arkeolog Ercan Çokbankir,

Bayındır Çınardibi Köyü Muhtarı Ramazan Satın, Manisa Bal-Göç

Derneği Başkanı Mustafa Kader, İzmir Bal-Göç derneği yönetim ku-

rulu üyeleri ile Gaziemir’de yaşayan çok sayıda Pomak kökenli vatan-

daş katıldı. Yerel çalışmalar yapmak için ilk olarak 2009 Ocak ayında,

Eskişehir’de Pomak Kültür Derneği kurduklarını anlatan Nezire Na-

zan Öztürk, 2011’den itibaren çalışmalarını genişlettiklerini ve İstan-

bul’da da şube kurduklarını belirtti. Pomak kültür ve geleneklerini ile

Pomakçayı yaşatmayı amaçladıklarını anlatan Öztürk, “TESEV’in

araştırmasına göre Türkiye’de resmi olarak 600 bin Pomak yaşıyor.

Yunanistan’da 80 bin, Makedonya’da 40 bin, Bulgaristan’da 350 bin

Pomak var. Biz Türkiye’de gerçek rakamın 1.5 milyon civarında ol-

37

http://pomaknews.com/?p=8898.

85

duğunu düşünüyoruz” dedi. Öztürk, derneklerin sayısını artırıp plat-

form kurmayı da hedeflediklerini ifade etti.

İstanbul Pomak Kültür Derneği Başkanı Mehmet Demir ise,

1912 Balkan Savaşı’nda en ağır bedeli ödeyen halkın Pomaklar oldu-

ğunu belirterek, “Pomaklar, inatçı, yardımsever, yapıcı ve onurlu bir

halktır. 1876 yılında Timraş Cumhuriyeti’ni kuran Pomakların toru-

nuyuz. Şimdi başta Antik Slav dili Pomakça başta olmak üzere tüm

değerlerimize sahip çıkmak için biraraya geliyoruz. Türkiye Cumhuri-

yeti’ne büyük katkılar sağlayan, gurur duyduğumuz Pomak devlet

adamlarımız var ve şu an TBMM’de 25 Pomak kökenli milletvekili

görev yapıyor. Gaziemir’in başarılı belediye başkanı Halil İbrahim

Şenol’un da Pomak olmasından gurur duyuyoruz” diye konuştu.

Başkan Şenol ise, tarihte ağır bedeller ödeyen Pomakların Tür-

kiye Cumhuriyet’nin demiri, çimentosu olduğunu belirterek, “Hepimiz

Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıyız ama Pomak olduğumuzu da unut-

muyoruz. Yıllardır özlemi çekilen örgütlenme imkanı İzmir’de, Gazi-

emir’den başlayacak, daha sık bir araya geleceğiz. Timraşlı Şah İs-

mail’in torunuyum ve bundan da gurur duyuyorum” dedi. Toplantıya

katılan yaşlılar ise Pomak geleneklerini ve anılarını anlattı.38

Yüzyıllar boyunca Rodop Dağlarının eteklerindeki yerleşim

bölgelerinde yaşamış olan Pomak halkı, 93 Harbi ve devamındaki

1911-1912 Balkan Savaşları sonucunda imparatorluklar dönemi kapa-

nırken köklü siyasal, toplumsal, ekonomik ve etnik değişimlerden ister

istemez etkilenmişler ve bunun sonucunda yoğun göç dalgalarıyla ve

sınır değişikliklerinin de gerçekleşmesiyle Türkiye, Bulgaristan,

Yunanistan, Makedonya, Arnavutluk gibi yoğun olarak yaşamış

oldukları yerler başta olmak üzere Avrupa’nın ve Anadolu’nun farklı

yerlerine mecburi göçlerle yerleşmek durumunda kalmışlardır.

Yaşadıkları farklı topraklarda milliyetçilik akımının etkisi ile top-

lumsal barış yerini hakim ulusun diğer halkları baskı altına alma ve

kendi dilini, kültürünü dayatarak kabul ettirme anlayışına bırakmıştır.

38

http://www.cografyamiz.com/pomaklar-izmirde-derneklesiyor.html

86

Pomak Enstitüsü tarafından hazırlanan Pomakları anlatan yeni broşür

yayınlanmıştır.39

7.1. Bölüm Özeti

Çalışmanın son bölümünde farklı kimlikler ve farklı ülkeler

altında yaşayan Pomaklar hakim kültürün baskıcı gücünü kendi kim-

likleri üstünde her zaman hissetmelerinin etkisi üzerine ve bunları

yaşarken globalleşen dünyada kendi kimliklerini vurgulamak isteyen

Pomakların Türkiye’de seslerini duyurmak için dernekleşmeleri,

yaptıkları etkinlikler, amaçları gibi konulara değinilirken son yıllarda

dernekleşmeye başlamış, kendilerinin deyimiyle bilinçleşme ve ben-

liklerini kazanma adına birlikte hareket etme kararı alan Pomakların

gerçekleştirmiş oldukları çalışmalara değinilmiştir.

Eskişehir, Kırklareli/Lüleburgaz , İstanbul’da dernekleşen Po-

maklar İzmir’de de dernekleşmeye gitmektedirler. Buralarda yapılan

çalışmalara değinilmiştir.

Trakya Pomak Kültür ve Dayanışma Derneği, Pomak Kültür

Derneği ile ilgili bilgilerin yanında yapmış oldukları etkinliklere, üye-

lerine değinilmiştir.

39

Broşür için ekler kısmına bakınız.

87

8. SONUÇ

Ünlü Fransız komutan ve devlet adamı olan Napolyon Bona-

part’ın bir millet veya milliyet için söylemiş olduğu söz çalışmanın

ana konusu olan Pomakların yaşadıklarını çok iyi özetler, “Milletlerin

kaderini üzerinde yaşadıkları coğrafya belirler.” Balkan coğrafyası

tarihten bugüne kadar her zaman patlamaya hazır bir bomba gibi dil,

din ve kültürlerin karıştığı bir bölge olma özelliğini taşımaktadır. Bu

coğrafyada yaşayan milli kimliklerin iç içe geçmişlikleri sonucu tespi-

ti ve tanımı bile güçtür. Tarihten bugüne Balkanlarda siyasi istikrarın

sağlanmış hali ve barışın yerini, millet ve milliyetlerin birbirlerine

karşı üstünlük sağlama mücadeleleri yer almıştır ve bunlardan en fazla

etkilenen birçok can ve mal kaybının yanında kültür kaybınada uğra-

tılmaya çalışılmış Pomaklar gelmektedir.

Balkanlar coğrafyası, tarihin her anında birçok farklı dil, din,

ırk ve kültürün kesiştiği bir noktadır ve bunun doğal sonucu olarak da,

çeşitli renklerin ve zengin bir kültürün varolduğu bir coğrafya haline

gelmiştir. Renklilikerin ve zenginliklerin, Balkanlarda siyasi ve askeri

olarak istikrarın hakim olduğu barış dönemlerinde huzurun ve hoşgö-

rünün en iyi örnekleri yaşanırken, siyasi istikrarın bozulduğu dönem-

lerde ise, realistlerin dediği gibi “insan içinde varolan en vahşi hisle-

rin devreye girdiği, kendi çıkarları için her şeyin mübah görüldüğü

insanın iç dünyasında olan kötü hallerin’’ ortaya çıkma dönemleri ve

‘‘bizden olmayanı, bize benzemeyeni ortadan kaldırmayı hak olarak

görme’’ dönemleri siyasi istikrarın ve karmaşanın yaşandığı zaman-

larda Balkanlarda en büyük ve en korkunç örneklerini göstermiştir.

Bu çalışmanın ana konusu olan, kimlik ve etnik kökenleri üze-

rinde son yüzyıldır üzerlerine siyasi ve bilimsel eksenli çalışmaların

ağırlık kazandığı Pomakların köken ve kimlik tanımlama sorunu oluş-

turmaktadır. Pomaklar, Aren/Achiryan, Torbeş/Türkbaş ve Goralı gibi

yaşadıkları ülkelere göre farklı adlarla anılırken, aynı dil, kültür ve

inanca sahiptirler ancak geneli Müslüman olmakla birlikte Hıristiyan

88

Pomaklarda vardır. Farklı ve bir o kadar da yakın olan dilerinl, dinle-

rin, kültür ve ırkların harmanlaştığı Balkanlarda, insanlar birbiriyle

tarihten bugüne öyle karışıp kaynaşmış ve zamanla benzeşmeye uğ-

ramışlardır ki, bugün onları birbirinden keskin hatlarla ayırmak güç

bir hal almaktadır. Balkanlarda yaşayan insanlar günümüzde halen

zorunlu göçlerin, zorla din ve milliyet değiştirmenin, zulüm ve baskı-

nın, soykırım yaşanan bir coğrafya olmanın etkilerini hala hissetmek-

tedir. Balkan coğrafyasında yaşayan birçok halk bu olumsuz süreçten

etkilenmiştir ve nesilden nesile bu yaşananlar aktarılmıştır. Ancak

genelleme yapıldığında bu etkiyi en çok hissedenlerden biri Pomak-

lardır. Bunun nedesi ise bu coğrafyada, Pomaklar kadar kimliklerini

koruma adına adeta ateşte kavrularak yeniden yeşermeye çalışan bir

başka topluluk yoktur. Balkanların yaşadıkları beş farklı ülkelerinde

onların kendilerini ne şekilde tanımladıklarına ve gerçekliklerine ba-

kılmaksızın, yaşadıkları ülkelerde Bulgarlara göre Müslümanlaştırıl-

mış Bulgar, Yunanlılara Müslümanlaştırılmış Yunan ve Helen, Make-

donyalılara göre Müslümanlaştırılmış Makedon, Türklere göre Ku-

man-Kıpçak Türk boyundan gelen bir halk tanımlaması gibi farklı

iddaların ortada bulunması ve üzerlerinde birçok baskı, zulüm ve asi-

milasyon politikaları uygulanmış olan Pomaklar, bugün de bakılacak

olursa kendi kimliklerini tanımlamada son dönemlerde daha bilinçli

hale gelmişlerdir. Yaşadıkları ülkelere göre Pomak, Torbeş, Goralı

gibi isimlerle bilinen Pomaklar, esas olarak genel yaygın görüşte bu-

dur; Slav kökenli Müslümandırlar ancak çoğunluk olarak kendilerini

Osmanlı döneminde Müslümanlığı seçtikleri için ve Türklerle bir ara-

da yaşadıkları , Osmanlı’ya yardımcı kuvvet oldukları için kendilerini

Türk olarak kabul ederler. Geçmişten günümüze kimliklerine yönelik

her türlü baskı, işkence ve politikalara direnerek kimliklerinden vaz-

geçmemiş ve vazgeçirilemeyen bir topluluktur.

Pomakların Balkanlara yerleşmesi diğer Slav kavimleriyle bir-

likte 5-6. yüzyıl dönemine denk gelmektedir. Balkan coğrafyasını

büyük ölçüde istila etmiş ve ele geçirmiş olan Slav kavimleri o dö-

nemde halklaşma sürecine girmemiş oldukları için kendi kavimsel

isimleriyle anılmaktaydılar. Paganist inanca sahip olan bu Slav ka-

vimleri daha sonra Hıristiyanlaşmaya başlayınca, seçtikleri mezheple-

89

re göre kendi aralarında ayrışmaya başlamışlardır. Sırplar Ortodoks,

Hırvatlar Katoliklikle ayrışırken arada kalan diğer kesim ve özellikle

Pomaklar Hıristiyanlığa, Zerdüştlüğün Balkan uyarlaması olan bir

inanç biçimiyle, yani Bogomilizm denen inançlarıyla isyan etmiş ve 9.

Yüzyılda ise kendi halklaşma süreclerini başlatmışlardır. Mak-

edonya’daki Torbeş Pomaklarının ismi olan “Torbeş” ismi o dö-

nemde, Pomak ismi henüz kullanılmadan önce kullanılmaya

başlanmış eski bir isimdir. Pomakların Bulgarlaşmaya karşı ve kendi

halklaşma sürecini başlatmasının asıl temelinde yatan ilk isyanlar,

Slav kavimlerinin , Slav olmayan Bulgarlar içerisinde erimeye

başlatılma çabalarına bir tepki olarakt doğmuş ve Rodopların Slav

halkı olan Pomaklar, Bulgarlaşmaya karşı çıkmıştır.

Bulgarlaşmaya karşı direnen Pomak kavimleri Slavlik özünü

korumuşlar ve Bogomilizm inancınında ayırt edici etkisiyle de

direnişe geçmişlerdir. Milliyetlerine göre farklılık gösteren tarihçilerin

yorumları ise, Pomak kimliğinde bulunan unsurlardan yalnız birisiyle

onları tanımlarken kendi milliyetlerine çekmektedirler ve Pomakların

shaip oldukları diğer unsurları görmezden gelmektedirler. Örneğin:

Çoğu Bulgar tarihçi Pomaklar ile ilgili konuda, dil unsurunun altını

çizerek , Pomakların Hıristiyan âdetlerini koruduğunu savunmaktadır-

lar. Hatta, bazı Bulgar yazarlar, bazı Pomakların evlerinde İncil sakla-

dıklarını ve gizli olarak Hıristiyan ibadetleri yaptıklarını iddia edebil-

mişlerdir. Bazı Türk yazarlar ise, Pomakların dil ve kültür boyutuna

ilişkin olan bağlarını görmezden gelerek, ortak unsur olan din unsuru-

nun, yani Pomakların Müslüman olmalarının altını çizmişlerdir. Hatta

bazı Türk yazarlar, Pomakların anadil olarak Pomakça konuştukları

olgusunu bile inkar edebilmişlerdir.

En yaygın tanıma göre, “Pomak” kelimesi, Slavca “pomagam

(yardım etmek)” fiilinden gelmekte ve “yardımcı” (pomagaci) gibi bir

anlama gelmektedir. Pomaklar Makedonya’da bazen “Torbeşi” ve

sıklıkla da “Poturi” olarak isimlendirilirler. Rodoplarda Pomaklara

“Agarjani” veya “Achrjani” dendiği de olur. Rodoplardaki Pomaklar,

bu yörede, Bozok ve Çepni adlarıyla tanıdığımız Yörüklerle komşu

olmuşlardır. Türklerin arasında faaliyet gösteren Âhîlik örgütünden

Pomakların da etkilendikleri görülmektedir. Rodop Pomaklarının ken-

90

dilerine Agaryani veya Aharyani demeleriyle Âhîlik arasında ilgi ve

bağ sezilmekte, Pomakların bu adı Âhîlik etkisiyle almış olabilecekle-

rine ihtimâl verilmektedir. Burada Aharyani deyince, “Âhî Evrân”ın

hatırlanması gerçekten dikkat çekici ve düşündürücü bir husustur.

Bulgar yazarlarının kullandıkları Balgarite Mohamedani veya Balga-

ro-Mohamedanite (Bulgar Müslümanları veya Müslüman Bulgarlar)

gibi isimlendirmeler, 1870 öncesi hiçbir şekilde bilinmeyen, sonradan

uydurulmuş terimlerdir.

Pomaklar Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonucunda tarihinin

en büyük soykırımına uğramış ve yaşadığı toprakları terk ederek

bugünkü Türkiye sınırları (o dönemde halen Osmanlı topraklarıydı)

içerisindeki yerleşim alanlarına gelmiştir. Halen günümüzde bundan

dolayı diğer tüm parçalardan göçle gelerek Türkiyede toplaşmış olan

2-3 milyon Pomak kökenlinin yaşadığı tahmin edilmektedir.

Çalışmanın ana konusu olan Pomak halkının kimlik tanımla-

masının tarihsel süreçte ele alınması, Pomak kimlik tanımlamasının

farklı bakış açılarına yer verilerek karşılaştırılması bu çerçevede Bal-

kanlarda ve Türkiye’de yaşamını sürdüren Pomakların tarihine, kültü-

rüne, yaşamış oldukları farklı ülkelerde gördükleri asimilasyon politi-

kalarına direnişlerine, 93 Harbi içinde yaşadıkları soykırıma ve sonra-

sında kurmuş oldukları Timraş Cumhuriyetine, günümüzde Pomakla-

rın dernekleşme hareketlerine ve beş Pomakla yapılan görüşmelerin

yer verilmesi Pomakların yakından sağlanmasına ve bu bağlamda

konunun derinlemesine birincil kaynaklardan ele alınmasına yardımcı

olmuştur. Balkanların beş bölgesinde yaşayan Pomakların ; Türk mü,

Bulgar mı, Yunan mı, Makedon mu , Slav mı, oldukları sorununa iliş-

kin cevaplar aranmakla beraber Pomakların tarihi ve kültürü parçaları

birleştirmek için ele alınacaktır. Çalışmada amaç Pomakların kimlik

tanımlamasının farklı görüşleri karşılaştırarak kendi savundukları

görüşü aydınlatmaktır. Çalışmanın varmak istediği sonuç ise Pomakla-

rın ve kültürlerinin yeni bir oluşum olmadığını, farklı milliyetçi yakla-

şımlara rağmen kendilerinin kimlik tanımlamalarından yola çıkarak

tarihi süreçte var olma çabalarını uluslararası konjonktürde incelemek-

tir.

91

Balkanlar savaş ve kaoslarla anılan bir coğrafya olmaktan çıkar,

barış ve huzurun hakim olduğu coğrafya olarak adlandırmak isteniyor-

sa, var olan farklılıklarına saygı duyumalı, yaşayan farklı halkların,

dinlerin, dillerin ve kültürlerin bu zenginliklerin ortak bir kültür ve

medeniyetin unsuru haline getirmeli , tarihte yaşanılan baskı, zulüm,

soykırım ve savaş gibi kötü olayların kültürel benimseme ve kabul-

lenme ile yoğurulması sonucu Balkan coğrafyası huzurun beşiği olma

yolunda büyük adım atacaktır. Balkanların Türkiye, Bulgaristan, Yu-

nanistan, Makedonya, Arnavutluk ve Kosova’da dahil olmak üzere

ülkelerinde yaşayan Pomaklar farklı adlarla anılıp tek bir kimliksel

özellikleriyle farklı milletlere bağlanmaya çalışılan bir halk olmasının

yanında her zaman kendi kültürünü korumaya çalışmıştır. Tükiye’de

yaşayan Pomakların hiçbir ayrılıkçı hareketleri ya da toprak talepleri

olmamıştır tarihten gelen adları üzerinde yardımcı olan bu halk Türk-

leri arkalarından bulmamış, kardeş bilmiş ve dini ortaklık bağı dolayı-

sıyla kendini Türk olarak adledmiştir.

Dünyanın her yerinde birçok medeniyet, kültür, dil, din ,ırk, ge-

lenek ve görenekler vardır küçük bir dünya örneği diyeceğimiz Bal-

kanlar bunlara tarihten bugüne kadar şahit olmuştur. Barış ve huzurun

sağlanması isteniyorsa herkes farklılıklara saygı duymalı, baskı, zu-

lüm zorla asimile çalışmaları yerine Osmanlı’da en önemli politikalar-

dan biri olan hoşgörü politikası benimsenmelidir. Aidiyet unsurunun

önemli olması yanında gerçekler tek bir kimliksel özellik tarafından

çarpıtılmamalı globalleşen dünyada farklılıklara saygı gösterilmeli ve

milliyetçilik adı altında soykırımlar, zulümler görmezden gelmeler

yapılmazsa dünya da daha huzurlu ve barışçıl bir ortam sağlanmış

olur.

Çalışmanın ana konusu olan Pomaklar Türkiye’de dernekleşme

hareketlerini kendi kimliklerinin, dillerini, geleneklerini unutmamak,

Trakya ve Anadolu’da yaşayan Pomaklar ile iletişime geçip birbirleri

arasında bağ kurmaya , kültürlerini tanıtmaya ve seslerini duyurmaya

farklı olduklarını ve unutulan hatta bilinmeyen yanlarını göstermek

için dernekleşme hareketine girmişlerdir.

9. EKLER

94

Timraş Cumhuriyeti’nin kurulduğu alanın haritası40

40

http://www.demokrathaber.net/tarih/pomak-timras-cumhuriyeti-133-

yasinda-h8866.html.

95

Timraş Cumhuriyeti bayrağı41

41

http://pomaknews.com/?p=1130.

96

Timraş Cumhuriyeti haritası 2.42

42

http://pomaktarihi.blogspot.com/2007/04/pomak-timras-cumhuriyeti.html.

97

43

43

http://pomaknews.com/?p=4543.

98

Bulgaristan’da doğmuş Pomak olan daha sonra 1930’lu yıl-

larda Edirne’ye göç etmiş olan solda Büyük dedem Şevket Özcan

ve erkek kardeşi Ali Osman Soygel. Soy isimlerinin farklı olması-

nın nedeni soyadı kanunuyla Türkiye’ye göç ettikten sonra farklı

soyadlarını almış olmalarıdır.

99

Pomak Enstitüsü’nün Pomakları tanıtmak için basmış ol-

duğu broşürün dış yüzü

100

44

44

http://pomakiskainstitutet.pomaknews.com/?p=21.

101

Rodop Bölgesi Pomakları

102

Büyük halam ve ailesi 1930 Bulgaristan

103

45

1932 yılı Rodop Pomakları

45

http://www.pinterest.com/pin/31243791137389472/.

104

46

Düğün öncesi yüzü beyaz kalıp gibi boyandıktan sonra

renkli desenlerle süslenen Pomak gelini ve yakınları. (Bulgaristan)

46

http://www.chinarweb.com/?lang=tr&controller=news&id=452.

105

47

47

http://www.yousaytoo.com/how-the-world-gets-married-in-photos-21-

pics/1928341

106

48

Pomak Gelini

48

http://cosmicmachine.blogspot.com/2011/05/jewel-bride.html .( yapılışına

ve farklı hallerine bu siteden ulaşabilirsiniz)

107

10.KAYNAKÇA

Kitaplar

AlEXANDRİS, Alex, Din ve Etnitisite:Yunanistan ve Türki-

ye’deki Azınlıkların Kimlik meselesi, Hirschon, Renee, Ege’yi Geçer-

ken 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi,2,İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007

ALP, İlker, Pomak Türkleri (Kumanlar-Kıpçaklar), Trakya

Üniversitesi Yayınları,Edirne, 2012

AYDINLI, Ahmet, Batı Trakya Faciasının İç Yüzü, Akın Yayınları,

İstanbul, 1971

BOZOV, Salih, İsimleri Uğruna, Sultangazi Belediyesi Yayınla-

rı,İstanbul, 2010

ÇAVUŞOĞLU, Halim, Balkanlar’da Pomak Türkleri Tarih ve Sosyo-

Kültürel Yapı, Ankara: KÖKSAV Yayınları,1993

EREN, A. Cevat , “Pomaklar”, İslâm Ansiklopedisi, 9. Cilt,

MEB, Eskişehir, 1997

GÖZLER, Kemal, Les Villages Pomaks de Lofça, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara, 2001

HAMZAOĞLU, Yusuf, Balkan Türklüğü Araştırmalar, İncelemeler

(Makedonya, Sırbistan, Hırvatistan), Kültür Bakanlığı Yayınları, An-

kara, 2000.

108

MEMİŞOĞLU, Hüseyin, Balkanlarda Pomak Türkleri, Türk

Dünyası Araştırmaları Yayınları, İsyanbul, 1999

OKUTAN, M.Çağatay, Teori ve Uluslararası Metinlerde Azın-

lık Tanımı, Ankara Üniversitesi, SBF Dergisi

ÖZÇELİK, Selahittin, Balkanlarda Kimlik Arayışı Bulgar Terör

Örgütünün Anatomisi, İlgi Yayınları,İstanbul, 2006

BOZOV, Salih, İsimleri Uğruna, Sultangazi Belediye Yayınları,

İstanbul, 2010

TEKİN, Talât, Tuna Bulgarları ve Dilleri, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara, 1987

TURAN, Çimen-PEKİN, Müfide-GÜVENÇ, Sefer, Bellekler-

deki Güzellik Mübadele Türküleri Makedonca-Pomakça-Rumca-

Türkçe-Vlahça Derlemeler, Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları, İstan-

bul, 2007

İnternet Kaynakları

http://www.academia.edu/473016/Bulgaristanda_Gec_Kalmis_

Milliyetcilik

http://www.balkanlar.net/index.php?iden=139&ind=reviews&o

p=entry_view

http://www.balkanincileri.gen.tr/index.php?option=com_conten

t&view=article&id=104:pomak&catid=42:guncel&Itemid=63

http://www.birdunyabilgi.org/pomaklar-kimdirpomaklarin-

tarihipomaklar-hakkinda-bilgi

http://www.cografyamiz.com/pomaklar-izmirde-

derneklesiyor.html

109

http://www.chinarweb.com/?lang=tr&controller=news&id=452

http://cosmicmachine.blogspot.com/2011/05/jewel-bride.html

Kenar, İbrahim, Pomak Timraş Cumhiriyeti Bugün Kurulmuştu,

2012. http://www.demokrathaber.net/pomak-timras-cumhuriyeti-

bugun-kurulmustu-makale,5183.html

Aşkın, Muhittin, Giydirilmiş Kimlikler.

http://e-

dergi.atauni.edu.tr/index.php/SBED/article/viewFile/431/425

http://fikiryolu.net/index.php?option=com_content&view=articl

e&id=2923:rumel-pomak-muhacrlernn-kurduuskan-edld-osmanye-

kavakalan-koeyue-zmr-bayindir-cinardb-ve-1904-yili-osmanli-nuefus-

sayimi-&catid=122:necat-cetin&Itemid=151

http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=8722

Gözler, Kemal, Lofça Pomakları

http://www.kemalgozler.com/lofca-pomaklari.htm

http://milliyetcilik.nedir.com/

http://www.pinterest.com/pin/31243791137389472/

http://www.pomak.eu/tr/content/pomaklar-kimdir

http://www.pomak.eu/board/index.php?topic=3376.0

http://www.pomak.eu/board/index.php?topic=120.0

http://www.pomak.eu/board/index.php/board,25.0.html

http://www.pomak.eu/board/index.php?topic=85.0

http://www.pomak.eu/board/index.php/topic,2678.0.html

http://www.pomak.eu/board/index.php/topic,2547.0.html

http://www.pomak.eu/board/index.php?topic=3504.0

http://www.pomakbulten.com/?Syf=18&Hbr=412592&/Pomakl

ar-tarih-boyunca-egemen-b%C3%B6lge-%C3%BClkelerinin-

i%C3%A7-ve-d%C4%B1%C5%9Fpolitikalar%C4%B1-

%C3%A7er%C3%A7evesinde-istismara

u%C4%9Fram%C4%B1%C5%9F-bir-topluluktur

110

http://pomakcaogreniyorum.blogspot.com/p/gunluk-

konusmalar.html

http://pomak-pomaklar.blogspot.de/

http://pomakhalkakademisi.blogspot.com/p/blog-page.html

http://pomakhalkakademisi.blogspot.de/p/blog-page_1591.html

http://pomakiskainstitutet.pomaknews.com/?p=216

http://pomakkulturu.blogspot.com/

http://pomaknews.com/?p=1130

http://pomaknews.com/?p=7821

http://pomaknews.com/?p=4543

http://pomaknews.com/?p=529

http://pomaknews.com/?p=8463

http://pomaknews.com/?cat=55

http://pomaknews.com/pomashkiselo/

http://pomaknews.com/pomashkiselo/?p=634

http://pomaknews.com/?cat=46&paged=3

Kenar, İbrahim, Pomak Olmak, 2007.

http://pomaknews.com/?p=7736

http://pomakkulturu.blogspot.com/

http://pomaknews.com/?p=5921

http://http://pomaktarihi.blogspot.com/2007/04/pomak-timras

cumhuriyeti.htmlpomaktarihi.blogspot.com/2008/12/ekslavonlar.html

http://pomaktarihi.blogspot.com/2007/04/kaypedilen-kimlik-

pomaklar.html

http://pomaktarihi.blogspot.com/2011/04/pomaklar-uzerine-

dusunceler-1.html

http://pomakkulturu.blogspot.com/2007/04/sedenka.html

http://pomakkulturu.blogspot.com/2007/04/pomaklarda-

bogomilizm-ve-hurafelere.html

http://pomakkulturdernekleri.blogspot.com/p/blog-page.html

111

http://pomak72.blogcu.com/etiket/pomaklar

http://sessizliginsesleri.blogspot.com/2012/01/bulgarlar-ve-

pomaklar-2-mete-esin.html

Öztürk, Nazmiye, Asçıkoca, Haldun, Osmaniye Beldesi Pomak

Evleri Üzerine Çevresel, Mekansal- Progromatik ve Yapısal Bir De-

ğerlendirme, Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi, Cilt: 6 Sayı:

25.

http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt6/cilt6sayi25_pdf_ozelsa

yi/ozturk_nazmiye.pdf

http://tr.wikipedia.org/wiki/Pomaklar

http://tr.wikipedia.org/wiki/Pomak%C3%A7a

http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/pomaklar

http://www.yousaytoo.com/how-the-world-gets-married-in-

photos-21-pics/1928341