anadolu’da Önemlİ bİr sİmge olan Şahmeran’in halk

281

ANADOLU’DA ÖNEMLİ BİR SİMGE OLAN ŞAHMERAN’IN HALK

İNANIŞLARINDAKİ YERİ

Sultan SÖKMEN1, Zeynep BALKANAL2

Geliş: 07.08.2017 Kabul: 04.04.2018

DOI: 10.29029/busbed.333220

Öz

Zengin bir kültüre sahip olan Anadolu halkının folklorunda önemli yer edinen mitolojik hayvanlardan en çok saygı duyulanların başında yılan gelmektedir. Yılan efsaneleri, Anadolu’da Şahmeran efsaneleriyle varlık bulmuş ve mitolojik bir simge halinde günümüze kadar ulaşmıştır. Hint, İran, Yunan, İbrani ve Arap kaynakların-dan izler taşıyan Şahmeran efsaneleri Anadolu insanının günlük yaşantısını etkile-yecek kadar hayatın içine girmiş, halk inanışlarında önemli bir yer edinmiştir. Bu çalışmanın amacı, Anadolu’da Şahmeran’ın halk inanışlarına etkisini belirlemektir. Bu amaç doğrultusunda, Şahmeran’ın genel olarak tanıtımı yapılmış, Adana, Tarsus ve Mardin civarlarında anlatılan üç efsanenin özeti verilmiş ve Şahmeran’ın halk inanışlarına yansımaları üzerine durulmuştur. Araştırmada elde edilen bilgiler, ilgili konu başlıkları altında ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Şahmeran, Şahmeran efsaneleri, Şahmeran simgesi, Ana-dolu halk inanışları, Anadolu halk kültürü

1 Dr.Öğr.Üyesi,AfyonKocatepeÜniversitesiGüzelSanatlarFakültesiGelenekselTürkSanatları Bölümü, [email protected], ORCID: https://orcid.org/0000-0002-8838-0620.

2 Dr. Öğr. Üyesi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, [email protected],ORCID:https://orcid.org/0000-0003-4967-4164.

Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, http://busbed.bingol.edu.tr, Yıl: 8 • Cilt: 8 • Sayı: 15 • Bahar/Spring 2018

282

THE PLACE OF THE IMPORTANT ANATOLIAN SYMBOL SHAHMARAN IN FOLK BELIEF

Abstract

Snakes are one of the most respected animals with an important place in the folkloric traditions of the people of Anatolia, which has a rich culture. Myths about snakes was materialised in Anatolia with the Shahmaran legends and survived as a mythological symbol until today. The Shahmaran Legends, which have signs from Indian, Persian, Greek, Hebrew and Arabic sources, have infiltrated into the daily lives of people to a degree that it affects the daily life, and gained an important place in folk belief. The aim of this work is to determine the effects of Shahmaran to folk belief in Anatolia. In this respect, Shahmaran was introduced briefly, three legends told in the vicinities of Adana, Tarsus and Mardin are summarised, and the reflections of Shahmaran on folk belief are touched upon. The collected information have been covered in detail under the relevant subject headings.

Keywords: Shahmaran, Shahmaran legends, Symbol of Shahmaran, Anatolian folk beliefs, Anatolian folk culture

Giriş

ZenginbirkültüresahipolanAnadoluhalkınınfolklorunda,sosyalveekonomikhayatındamitolojikhayvanlarınayrıcalıklıbirönemibulunmaktadır.Bumitolojikhavyanlargüçlü,yardımsevervekorkusuzolmalarındandolayıyerigelmişefsanevehikâyelerdekahramanolaraksembolleştirilmiş,yerigelmişsüseşyalarında,günlükkullanımeşyalarındavemotiflerdeölümsüzleştirilmiş,halkinanışlarındaönemlibiryeredinmiştir.Bumitolojikhayvanlardanençoksaygıduyulanlarınbaşındayılangelmektedir.ŞimdiyekadarAnadolu’dayaşamıştümmedeniyetlerdeyılanlailgilimitlergörülmektedir.Mitlerdekimizamankadın,kimizamanerkekolarakkarşımızaçıkanyılan,baştayaşamveölüm,hastalıkveşifa,iyilikvekötülükolmaküzerebirçokgizligüçlerevesırlarasahipolmuştur.

ŞamanistolanTürkboylarıarasındadayılanınönemlibiryerivardır.Yılan,Şaman’ayardımedenkoruyucuhayvanruhlarındanbirisidir.Şaman’ıngökyü-zündekiveyeraltındakiseyahatlerindeonayardımcıolur.Kutsalgüçleriolan,esrarengizâlemlerdebulunmuş,oralarıbilenbirhayvandır.AltayŞamanlarınıngökyüzündeveyeraltındaseyahatettiklerizamangiydiklerikaftanınüzerindeyılanresimlerivardır.Bunlarüçbaşlı,büyükağızlıyılanlardır(Seyidoğlu,1998:87).

İlkmağararesimlerindeveilkyazılıkaynaklardayılanarastlarız.Mitolojilerde,kutsalkitaplarda,efsanelerde,masallarda,halkhikâyelerindeyılanyeralır.Yılanölümsüzlüğü,kötülüğü,şekildeğiştirmeyivetekrartekraryaşamayısembolizeeder

Sultan Sökmen - Zeynep Balkanal, Anadolu’da Önemli Bir Simge Olan Şahmeran’ın Halk İnanışlarındaki Yeri

283

(Seyidoğlu,1998:86).Yılan,kuyruğunuağzınaalmışhaliyleoluşturduğudairevehelezonikhareketiylehayatvehareketsembolüdür.Aynızamandauzunsüretoprakaltındakaldıktansonrailkbahardayeryüzüneçıkarakderideğiştirmesiylevebirbirinedolanmışhalleriyleüremesembolüdür.Birbiriniyutmayaçalışanyılanfigürlerideticaretinsembolüdür.OrtaAsyaTürklerindebirbirinesarılmışçifteyılansaadetinsembolüolmuştur.Buyüzdenhükümdararmalarında,mabetlerde,sağlıkkuruluşlarındavemühürlerdeçifteyılansembolünerastlanmaktadır.Yılansembolügünümüzdetıp,eczacılıkvedişhekimliğininsembolüolarakgörülmektedir.Halkhekimliğindedeyılanınetindenvederisindenyaygınolarakfaydalanılmaktadır(Mant,1998:10-13).

Konuylailgiliolarakçeşitlikültürlerinmitolojilerindeçoksayıdayarıinsanyarıyılantanrıyadatanrıçalararastlamakmümkündür.NitekimSümerler’denHititler’e,Anadolu’danKafkasya’yakadargenişbircoğrafialandavetarihîsü-reçiçerisindeanlatılanIlluyanka1efsanesindeaynıadıtaşıyandevbiryılanınsavaşlarıanlatılmıştır.AynışekildeSümerler’inyaratılışmitlerindegökyüzüveyeryüzütanrılarınıyaratanLakmuileLakamu,birierkekbiridişiyılanolarakgeçmektedir(Altınkaynak,2003:22). YunantanrılarındanhastalarıiyileştirenAsklepios,evlerlekentlerikoruyanAgathodaemongibibazıtanrılardabireryı-langörünümündedir(Roman2010:88;Ehrenberg2013:209;Corbelli,2006:70).AynışekildeMezopotamya’dayılan,sağlıktanrısıNingişzida’nınsimgesiolarakkarşımızaçıkmaktadır(Nayernouri,2010:64).

YılanefsaneleriAnadolu’daŞahmeranefsanesiylevarlıkbulmuşvebirsimgehalindegünümüzekadarulaşmıştır.Türkmitolojisindekiyeraltıyılanlarıvebunlar-danbiriolanŞahmeran,Anadoluhalkınınkültürünüönemliölçüdeetkilemektedir.Anadolu’daanlatılmaktaolanŞahmeranefsanelerininetkisihalküzerindehâlâdevemetmekte,halkınŞahmeranhakkındaçeşitliinanışlarıbulunmaktadır.

Buçalışma,Anadolu’daŞahmeran’ınhalkinanışlarınaetkisinibelirlemekamacıylayapılmıştır.Bubağlamda;Şahmeran’ıntanıtımıyapılacak,Şahmeranefsanelerininkaynağınainilecek,buefsanelerdenüçtanesiverilecek,Şahmeran’ınhalkinanışlarınaetkilerielealınacaktır.

Yöntem

Çalışmayaöncelikleliteratürtaramasıyapılarakbaşlanmış,Anadolu’daŞah-meranefsanelerininyoğunolarakanlatıldığıveŞahmeranileilgiliinanışlarınolduğuillerintespitedilmesiiçinçalışmalaryapılmıştır.YapılançalışmailebirçokilimizdeveyurtdışındayaşayanbazıTürklerdeŞahmeranefsanelerininçeşitlivaryantlarınınanlatıldığıveçeşitlihalkinanışlarınınolduğutespitedilmiştir.Yeterliliteratürbulunanillerdekiefsanelerveinanışlariçinbukaynaklarkullanılmış-


284

tır.YeterliliteratürbulunmayanBitlis,BatmanveMuşillerindealanaraştırmasıyapılarakhalktanŞahmeranefsaneleridinlenmiş,halkınŞahmeranhakkındakiinanışlarıtespitedilmiştir.Şahmeranefsaneleriheryöredefarklıkonularla,farklıkarakterlerleanlatılmaktadır.Bumakaledebuefsanelerinhepsinivermekolanaksızolduğundanüçtanesiüzerinedurulacaktır.Tespitedilenefsanelerinhepsininanayapısıvesonucuaynıdır.Verilemeyenefsanelerdemekân,karakterveolaylarınanlatımşeklindedeğişikliklerbulunmaktadır.

1. Şahmeran

Halkarasında“Şahmeran”yada“Şahmaran”olarakbilineninsanbaşlı,yılangövdelibumitolojikyaratığınadı,Farsça’dan“yılanlarınşahı”anlamınagelen“Şah-ımârân”dangelir.BununlabirlikteAshâb-ıKehf2efsanesindekiyedikişi-den,adı“hükmetmek,hükümdarolmak”anlamınagelen“Yemliha”,Şahmeran’ınadlarındanbiridir.TarihikaynaklarabakılırsaŞahmeranefsanesininHint,İran,Yunan,İbraniveArapkaynaklarındanizlertaşıdığısöylenebilir.Özdemir,XIX.yüzyılınortasındaTarsus’auğrayanAlmanSeyyahFürsPückler-Muskou’nunak-tarmışolduğuhikâyedenyolaçıkarak,Şahmeran’ınSuriyeveLübnan’dadasözlügelenekteyaşadığınıbelirtmektedir(Özdemir,1997:227-228).

Yılar(2016),Şahmerananlatılarınınüçfarklıunsurunbirleşmesindenoluştuğu-nubelirtmektedir.Bunlar;mitolojikbirsimgeolarakŞahmeran(yarısıinsanyarısıyılanolanvarlık),yazılıvesözlüedebiyattayeralanŞahmerananlatılarıveefsaneolarakanlatılanŞahmeran’dır.Yılar,Şahmerananlatısınınkaynağınınbuunsurlar-danyolaçıkılarakaçıklanmayaçalışıldığınıbelirtmektedir(Yılar,2016:3).

Anadolu’nunfarklıyörelerindeŞahmeranile ilintilendirilenmekânlarbu-lunmaktadır.Tarsus’taYılanKalesi(ŞahmeranKalesi),ŞahmeranHamamıveŞahmeranHeykeli,Siirt’teŞahmeranMağarasıveIğdır’daŞahmeranTepesibumekânlararasındadır.YaklaşıküçbinyıllıkbirgeçmişesahipolanŞahmeran,AnadolucoğrafyasıüzerindeTarsus’tanUrfa’ya,Erzincan’danArtvin’eyayılmışyegânesimgedurumundadır.BudenliuzunbirsürediretkinliğinikoruyoroluşuhiçkuşkusuzöncelikleAnadolu’dakianatanrıçakültüile,dahasonraAnadolu’yagelenTürklerinkendimitolojileriyle(Yıldıran,2001:10)Şahmeran’ıözdeşleştir-mişolmasındandır.

Şahmeran,Anadolu’nunbirçokyerindehalkarasındaönemlibirsimgehalinegelmiş,halkınyaşamtarzındadaönemlibiryeredinmiştir.SırlarınkoruyucusuolarakgörülenŞahmeran,Anadolu’nundoğusundaanatanrıçaişleviniüstlenmiş-tir.Gelinyatağınıyaniyuvayıkoruması,sırlarıpaylaşmapotansiyelinideiçindebarındırmaktadır.Simgenin,yılanıngizemininfarkındaolanOrtaAsyainanışıylaçelişmemesi,dahasıherhangibirkadınkişiliğinsivrilmediğiİslamianlayışasessiz


285

sedasızeklemlenerekbukonudahissedilenboşluğudoldurması,günümüzedeğinulaşmasınımümkünkılmıştır(Yıldıran,2001:20-21).

Anadolu’daŞahmeranhakkındaçokfarklıefsaneleranlatıldığıiçinbuefsa-nelerinasılkaynağınaveneredendoğduğunabakmakgerekmektedir.ŞahmeranileilgilianlatılanlarınkaynağıİranveTürkedebiyatındaönemlibiryeresahipolanCâmasbnâme3adlıeseredayanmaktadır(Çıblak,2007:191).Şahmeranef-sanesihakkındabugünekadardeğişikgörüşlerilerisürülmüştür.E.J.W.Gibb,Câmasbnâme’ninkaynağınınBinbirGeceMasallarıolduğunuilerisürmüştür(Mant,1998:62-63).BuefsanelerinHititlerzamanındaanlatılanIlluyankaefsane-sinedayandığıvemitolojideanlatılanGigantların4buefsaneninyaratılışınakaynakolduğunusöyleyenaraştırmacılardabulunmaktadır(Mant,1998:40).Şahmeranefsaneleri,Hintcoğrafyasındanİran’aveoradanAnadolu’ya,KafkasyaveBatı’yaaktarılmış,çeşitlivaryantlarıoluşmuş,birkültüreaitolmanınötesindeoldukçaevrenselbirefsanedir.Doğu’da“YılanKadın”,Batı’dagözgözegeldiklerinitaşaçeviren,saçlarıyılandişifigür“Medusa”dır(Doğanay,2012:11).

ŞahmerananlatılarınınsözlüveyazılıedebiyattakikaynağınınHint-İranmitolo-jisiveedebiyatıolduğusöylenebilir.GünümüzdeyaygınolarakgörülenŞahmerananlatılarının15.yüzyıldaMusaAbditarafındanII.Murad’asunulanveFarsçaBinbirGeceMasallarındantercümeedilenCamasbnâme’denyayıldığınısöylemekmümkündür.Ancak15.yüzyıldayazılanbuCamasbnâme’ninMüslümantoplumunbenimseyebileceğişekildeİslamiunsurlarlasüslenerekyenidenoluşturulduğunurahatlıklasöyleyebiliriz(Yılar,2016:10).

Çalışmamızdadeğinilenkaynaklargözönündebulundurularaközetlesöyle-necekolursa,ŞahmeranefsanelerininM.Ö.1000’liyıllardangünümüzedeğinuzandığıveDünya’nıngenişbircoğrafyasınıetkisialtınaaldığısöylenebilir.

2. Şahmeran Efsaneleri

Şahmeranefsanelerininhalkarasındaçokfarklıanlatımlarıbulunmaktadır.AnadolusözlügeleneğindeŞahmeran,insanbaşlıbiryılanolup,yılanlarınkralı(şahı-padişahı)olarakanlatılır.Şahmeranileilgiliefsanelerinmitolojiksöylen-celerolarakortayaçıktığı,Anadolu’nunkültürelzenginliğiyleyoğrularakyöredenyöreyeyenimotiflerlesüslenipzenginleştiğivehalkınhayaldünyasındakalıcıbiryeredinerekkuşaktankuşağaaktarıldığıgörülmektedir.Bazıyöreselözelliklerinefsanelereeklendiği,bazıkarakterlerinvemekânlarındeğiştiğigörülsedeefsa-nelerinanayapısındabirdeğişiklikolmamıştır.Kirk’indedediğigibi,birmitherzamandeğişir,amahikâyeselanayapısıaynıkalır(Kirk,1984:58).

Şahmeranefsaneleriyöredenyöreyefarklıvaryantlarlaanlatılagelmektedir.Şimşek(1995),yurdumuzunbirçokyöresindemasalolarakbilinenŞahmeranhikâyelerininAzerbaycan,BulgaristanveRomanyaTürkleriarasındadabenzer


286

şekildeanlatıldığınıbelirtmektedir(Şimşek,1995:334).BumakaledeŞahmeranefsanelerininhepsinivermekolanaksızolduğundan,Adana,TarsusveMardincivarlarındaanlatılanüçefsaneyedeğinilmiştir.

Şahmeran ve Camsab Efsanesia)

OdunculuklageçiminisağlayanCamsabbirgünormandaiçibaldolubirkuyubulur.Camsab,balıçıkarmasıiçinarkadaşlarıtarafındankuyuyaindirilirvekuyudabırakılır.Camsab,kuyununiçindebirtahttaoturanüsttarafıinsanalttarafıyılanşeklindeolanveinsangibikonuşanŞahmeranilekarşılaşır.Camsabkendisininbırakılmasınıister.Şahmeran,ölümününbirinsanelindenolacağını,eğerken-disinibırakırsayerinininsanoğlutarafındanhemenbulunabileceğinisöyleyerekCamsab’ıngitmesineizinvermekistemez.AncakısrarlaradayanamayanŞahmeran,yerinikimseyesöylememesişartıylaCamsab’ıevinegönderir.BusıradaönemlibirhastalığayakalananTarsuspadişahınıniyileşebilmesiiçinhekimlertarafındanŞahmeranınetininyenilmesiönerilir.BununüzerineŞahmeran’ınyerinibulanabüyükvaatlerdebulunulurancakbulankimseortayaçıkmaz.Vezir,Şahmeran’ıgörenkişininsırtınınyılanderisigibipulpulolduğunupadişahasöyleyince,padişahherkesinhamamagelerekyıkanmasıemriniverir.CamsabŞahmeran’asözverdiğiiçinhamamagitmekistemesedezorlagötürülür.Camsab’ınsırtınınyılanderisigibiolduğugörülünce,kendisindenzorlaŞahmeran’ınyeriniöğrenirler.ŞahmerankaderinibildiğiiçinkarşıkoymazveCamsab’aölümündensonraetinikaynatarakilksuyuvezire,ikincisinipadişahaiçirmesini,üçüncüsünüdekendisininiçmesinitembihler.Şahmeran,hamamagötürülerekburadaöldürülürveetikaynatılır.VezirilksuyuCamsab’ıniçmesiniister.Camsab,Şahmeran’ındedikleriniyaparakilksuyuvezireverir.Vezir,bunuiçeriçmezölür.İkincisuyuiçenpadişahiyileşir,üçüncüsünüiçenCamsabiseaklıvezekâsıdahadagüçlenippadişahabaşvezirolur (Çıblak,2007:188-189).

Şahmeran ve Lokman Hekim Efsanesib)

OdunculuklauğraşanLokmanbirgünevinedönerkenyolunormanlıktarafın-dabiriniltiduyar.Sesingeldiğiyönedoğrugittiğindeburadaüsttarafıinsanalttarafıyılanolanbiryaratığınyaralıolduğunugörür.Korkupgeridöneceğisıradabuyaratık,korkmamasını,kendisineyardımetmesini,buiyiliğininkarşılığınıbirgünmutlakaalacağınısöyler.Lokman,Şahmeran’ayardımederveŞahmerankısasüredeiyileşir.Şahmeran,gördüklerinikimseyeanlatmamasıkonusundakendi-sindensözisterveardındanölümününbirinsanelindenolacağınıbildiğini,ölümhaberinialdığındanelerinyapılmasıgerektiğini,ayrıcaneyinhangihastalığaiyigeldiğini,ilaçlarınnasılhazırlandığınıLokman’atektekanlatır.Lokmanevinedöndüktensonrabambaşkabirinsanolur,bütünzamanınıokuyupyazmaya,yenişeyleröğrenmeyeayırır.Aradanuzunbirzamangeçer.Şahmeran,sarayındakibillursudaçevreningüzellikleriniizlerkenTarsuspadişahınınkızınıgörürvehemeno


287

andaâşıkolur.Gününbirindekızınhamamagötürüldüğünüanlayıncaonudahayakındanizleyebilmekiçinkendisidegizlicehamamagider.Ancakhamamdakızınhizmetkârlarıtarafındanfarkedilerekgöbektaşıüzerindeöldürülür.Şahmeran’ınöldürüldüğünüöğrenenLokmanHekim,hemenhamamagelir.OsıradaTarsuspa-dişahınınhastalandığını,müneccimbaşınınbaktığıfallardanpadişahınancakŞah-meranınetininsuyundaniçerseiyileşebileceğihaberiniduyar.Vezir,Şahmeran’ınolağanüstügüçlerinibildiğiiçinpadişahiçingerekliilacıkendisihazırlamakister,ancakasılamacızehirlikısmınsuyunupadişahaiçirmek,sonradapadişahınkı-zıylaevlenerekTarsus’ahükmetmektir.Lokmandailacıkendisihazırlamakister,sonundabugörevpadişahtarafındanLokman’averilir.Lokman,Şahmeran’ındahaöncedenkendisineanlattığıgibicansızgövdeyiüçeböler,herparçayıayrıayrıkaynatır.Buparçalarkaynarkenherbirihangihastalığaiyigeleceğinisöylemeyebaşlar.Busıradavezirgelerek,insanlaraolağanüstügüçlerverenparçanınsuyunuister.Lokman,vezirinkötüniyetinianlarveonakuyruksuyundanverir.Vezir,bunuiçeriçmezölür.Gövdeninsuyunukendisiiçer,başkısmınınsuyunupadişahaiçire-rekonuniyileşmesinisağlar.Lokman,saraydanayrılıpkırlardadolaşırkenbirdençiçeklerin,bitkilerindilegeldiğinivehangihastalığaiyigeldiklerinisöylemeyebaşladıklarınıduyar.Lokman,bütünbunlarıdefterinegeçirincedönemineniyihekimiolur(Çıblak,2007:189-190).

Mardin’de Anlatılan Şahmeran Efsanesic)

Vezirinoğluarkadaşlarıtarafındançöldebirkuyuyaatılır.Kendiçabasıylakuyudançıkmayaçalışır,birdeliğigenişletipiçinegirerveoradauyuyakalır.UyandığındatahttakiŞahmeran’ıgörür.YarıinsanyarıyılanolanŞahmeranyanı-nagelirvesorar.“Bizimyerimizinasılbuldun”.O’daonayapılanihanetianlatır.Şahmeran,“buejderhalarıbıraksamseniparçalarlar”der.VezirinoğluŞahmeran’ayalvarmayabaşlar.Şahmeranondanyerinikimseyesöylemeyeceğinedairsözalırveonuserbestbırakır.ÜlkesinedönenVezirinoğluhükümdarınhastaolduğunuduyar.Hükümdar,kendinikurtaranahemkızınıverecekhemdeonuveziryapa-caktır.HekimlertoplanırveŞahmeran’ınetindenönerilir.Böylecepadişahınşifabulacağınısöylerler.VezirinoğlukendiçıkarıiçinyerinikimseyesöylemeyeceğinedairsözverdiğihaldepadişahınadamlarınaŞahmeran’ınyerinisöyler.PadişahaŞahmeran’ınetindenyedirilincepadişahşifabulur(Özcan,2013).

Şahmeranhakkındaanlatılanbuefsanelerinhepsininortaksonuölümdür.Ef-sanelerinhepsindeŞahmeranölmektedir.Anadolu’dafarklışehirlerdebuefsanelerfarklıvaryantlarhalindegeçmiştengünümüzeanlatılagelmektedir.Anadolu’daanlatılanefsanelerinbirçoğundainsanoğlununkendiçıkarlarıiçinŞahmeran’aihanetettiğiveŞahmeran’ıöldürdüğügörülmektedir.Verilenikinciefsanede;YakınveOrtaDoğu’daderinhikmetsahibi,hekimliğinsembolüolaraktanınanLokmanHekim’intümbilgileriniŞahmeran’danaldığımesajıverilmektedir.


288

Şahmeranefsanelerininendikkatçekenyanı,yılanlarıninsansızbirdünyadabarışiçindeyaşarlarkenbirinsanınonlarıgörmesiveonlaraihanetetmesiyleönderleriolanŞahmeran’ıkaybetmeleridir.BunakarşınyılanlarınşahıŞahmeranodenliilerigörüşlü,akıllıveiyiyüreklidirkiihaneteuğrayacağınıvecanındanolacağınıbilebileinsanoğlunagüvenir.İnsanoğlununihanetiileyakalananŞah-meranölümegötürülürkendahisağduyusunuyitirmez;kesinliklehiçbiryılanınölümündenhaberdarolmamasınıister,yoksadünyanıntümyılanlarınıninsanlardanöçalacaklarınıbilir.

Şahmeranefsanelerininidealtipiinsandeğil,yılanlarınşahıolanŞahmeran’dır.ÜstelikbuidealtipokadarsevilmiştirkiAnadolu’dabazımekânlaraadolmuş,ayrıbirsanatdalıgibiözelolaraktablolaştırılmıştır.EfsanelerdenanlaşıldığıgibiŞahmeranüçsemboliközelliktaşımaktadır.Bunlardanbirincisizehirlioluşudur.Kötüniyetliolanvezirgücüelegeçirmekiçinzehirliolanparçayıyiyinceölmek-tedir.Şahmeran’ınikinciözelliğiiseşifalıoluşudur.NitekimŞahmeran’ınbaşkısmındanyiyenpadişahiyileşmektedir.Şahmeran’ınüçüncüözelliğiisesırla-rınvebilgeliğinkoruyucusuolmasıdır.Şahmeran,öldürülmedenönceCamsab’agövdesindekiparçadanyemesinisöyler.GövdeparçasındanyiyenCamsabbilgekişiliğebürünürken,diğerefsaneyegöreLokman,tümbitkilerindilindenanlamayabaşlamışvehekimliğinsembolüolaraktanınanLokmanHekimolmuştur.

EfsaneninBulgaristanvaryantındaLokman,güngelir“ecelederman”otunubu-lur.Otualıpgiderken,birköprüüzerindeykenAllah,Cebrail(A.S.)’igöndererekbuişemaniolmasınıister.Cebrail(A.S.)Lokman’abirsorusorar.SoruyaLokman’ıncevapvermesiüzerinekanadıiledefterevurarakdefterisuyadüşürür.Lokmandef-teribulamaz.Defterinsadecebirkaçsayfasınıbirarpatarlasındabulur.Busebeple,arpanınşifalıolduğunainanılır(Gülensoy’danaktaranŞimşek,1995).

Yıldıran(2001),AnadoludışındasöylenegelenefsanelerdeŞahmeran’ınerkekolduğunu,anatanrıçakültününsonderecebaskınolduğuAnadolu’daŞahmeran’ındişileştirildiğini,birtüranatanrıçakimliğiedinenŞahmeran’ınMüslümanTürkle-rininançsistemleriiçindekendineyeraçtığıveyaşamınıgünümüzedeğinsürdür-düğünübelirtir(Yıldıran,2001:10-11).Şimşek(2008)birçalışmasında,Şahmeran’ı“Yılankale’deyaşayanbaştarafıerkek,alttarafıisebiryılan”şeklindetanımlayanbirefsaneyedeğinmiştir(Şimşek,2008:299).Yılar(2016),ŞahmeranileilgiliyazılıanlatılardaŞahmeran’ıncinsiyetininbelliolmadığını,ŞahmeranlailgilianlatılanefsanelerdeiseŞahmeran’ıncinsiyetininbelliolduğunu(kadın/erkek)belirtir.ÖmerYılaraynıeserinde,yazılıŞahmerananlatılarındaLokmanHekim’denbah-sedilmediğini,Camsab’ınbabasıDanyalpeygamberinölümsüzlükotunuaradığınıvebaşarısızolduğunu;anlatılagelenefsanelerdeiseCamsap’ınŞahmeran’ınölü-mündensonraLokmanHekimolduğunubelirtmektedir(Yılar,2016:10).Buradandaanlaşılmaktadırki,anlatılanŞahmeranefsanelerininyöredenyöreyedeğişen


289

oldukçafazlavaryantlarıolduğugibi,Şahmeranhakkındahalkarasındaanlatılanefsanelerileyazılıanlatılararasındadaönemlifarklılıklarbulunmaktadır.

3. Halk İnanışlarında Şahmeran

Anadolu’daanlatılmaktaolanŞahmeranefsanelerininhalkinanışlarıüzerindeönemliölçüdeetkisibulunmaktadır.Buinanışlarda,Şahmeran’ınhastalaraşifaveren,onlaracanveren,insanlarıkoruyan,insanlaramutlulukveren,insanlarındilekleriniyerinegetirenveölümsüzlükkimliğiönplanaçıkmaktadır.

Halkarasında“ŞahmeranDuası”adıylabilinenduanınvarlığıbileŞahmeran’ınhalkarasındaoluşturduğuetkininbüyüklüğünügöstermektedir.Şahmeranduası-nınönemliveetkilibirduaolduğuna,yedigünokunmayadevamedilirseokuyankişininisteklerininyerinegeleceğineinanılır.Aynızamandabuduanınokuyankişininkısmetiniaçacağınavesatılmayanmalınınsatılmasınısağlayacağınainanılır(Yılar,2016:411).

Adana’daantikMisiskentiileCeyhanilçesiarasındabulunanYılanlıKale,diğeradıyladaŞahmeranKalesi’ndebulunankırmızımsıbirizebağlıolarakhalkŞahmeran’ınbukaledeöldürüldüğüneinanmaktadır(Sözeri,2006:42).BirbaşkainanışagöredeŞahmeranhamamdaöldürülmüştür.Tarsus’tabuhamamaŞahmeranHamamıdenilmektedir.Tarsus’tayaşayanhalkarasındaŞahmeranveonunöldü-rüldüğüdüşünülenhamamlailgiliçeşitli inanışlarbulunmaktadır.Buinanışlaragöre;ŞahmeranhamamınıniçkısmındakiduvarındavegöbektaşındagörülenkırmızılıklarŞahmeran’ınkanındangelmektedir.Hamam,yılanlarınşahınınöl-dürüldüğüyerolmasıdolayısıylakutsaldır.Tarsus’taŞahmeranHamamıileilgilihalkinanışlarışunlardır;

•HerhangibirhastalığıbulunanbirkişiŞahmeranhamamınagidipburadayıkanırveduaedersekısasüredeiyileşir.

•Şahmeran’ınöldürüldüğüvekanizlerininhâlâüzerindebulunduğukabuledilengöbektaşınaüçkezvücudunusürenlertümhastalıklarındankurtulurvecanlılıkkazanır.

•Şahmeran’ınkanlekelerininbulunduğuyerevücutlarınısürenlergençleşir.

•Şahmeranhamamınınduvarındakisıvılar,heryıldüzenliolarakdökülür.İnanışagörebudurum,Şahmeranınöldüğügünerastlamaktaveonunkabukde-ğiştirerekyenidencanlandığınıdolayısıylahiçölmediğinigöstermektedir(Çıblak,2007:192-193).

•Normalşartlardakanizlerisıcakiletemasettiğindekahverengiyedönüşür.AncakŞahmeran’ınkanıözelbirkanolduğuiçinhamamdakikanizlerihiçbirzamankahverengiyedönüşmez(Demir,2013).


290

Tarsus’takibaşkabirhalkinanışınagöreŞahmeran,yılanlarahamamayıkanma-yaveoradandabirdüğünegideceğinisöyleyereksarayındanayrılmıştır.YılanlarogündenbuyanahâlâŞahmeran’ındönüşünübeklemekte,duyduklarıdavulsesiiledüğünündevamettiğinisanmaktadırlar.BirgündavulsesikesildiğindebütünyılanlarTarsus’ainecekveŞahmeran’ınöldürüldüğünüanlayıncaherkesedüşmanolupşehriyokedeceklerdir.Bugünündekıyametgünüolacağınainanılmaktadır(Çıblak,2007:191).YılanlardavulsesikesilinceŞahmeran’ınöldürüldüğünüanlayıpinsanlarasaldırmasınlardiyeTarsus’tadüğünlerde,nişanlarda,sünnetlerdeveaskeruğurlamalarındadavulçalınmaktadır.HattadavulsesihiçkesilmesindiyeTarsus’tabirdavulcupazarıkurulmuştur.Buradadavulcularhergündavullarınıçalmaktadırlar.YeraltınadavulsesigittiğiiçinyılanlarınhâlâŞahmeran’ındönü-şünübeklediklerineveyeryüzüneçıkarakinsanlarasaldırmadıklarınainanılmak-tadır(Demir,2013).ÖmlerYılar’ıneserindeisebudurumşöyleanlatılmaktadır:“Bütün düğün ve eğlencelerde, yılanların insanlara zarar vermemesi için davul çalınır. Çünkü yılanların şahı olan Şahmeran’ın âşık olduğu beyin oğluyla evlenmek üzere yeryüzüne çıktığı, eğer davul zurna sesleri kesilirse yeraltındaki yılanların Şahmeran’ın öldüğünü anlayarak intikam almak üzere yer altından çıkarak insan-ları öldüreceğine inanılmaktadır”(Yılar,2016:419).

Davullarınçalınmasımutluluğunişaretidirvebumutlulukdevamettikçeinsanlarfelaketlekarşılaşmayacaklardır.BuanlamdaŞahmeran,insanlarıkötülüklerdenko-rumayadevametmektedir.Diğertaraftandavullarınsusması“sur”unüflenmesi,yı-lanlarınsaldırısıdakıyametolarakdeğerlendirilebilmektedir(Şimşek,2008:299).

BirrivayetegöreiseyılanlarhâlâŞahmeran’ınöldüğünübilmiyormuş.Eğeröldü-ğünüduyarlarsa,dünyadahiçbircanlıbırakmayacaklarmış(Şimşek,1995:336).

Birbaşkainanışagöre;YılanlıKale’deyılanlarsütlebeslenmektedir.GününbirindebesleneceksütbulamayacaklarvekaledençıkıpMisis’eyayılacaklar,insanlarısokaraköldüreceklerdir(Ortak,2010:34;Şimşek,2008:299).Yöredesöylenen:“Adanaselle,Ceyhanyelle,Tarsusyılanlayokolacak”sözübizeefsa-neninbıraktığıizleringünümüzdedesürdüğünügöstermektedir.

SiirtyöresindeyaygınolanhalkinanışınagöreŞahmeran,Siirtbağlarınınbulunduğuyerde,yüksekbirmağaradayaşamaktadır.Mağaranınüstündeveal-tındabulunankuyularınburayagideninsanlarıyuttuğuveburayagidenlerinhiçbiriningeridönmediğineinanılır.Günümüzdeinsanlarbağlarınagitmekiçinfarklıgüzergâhlarkullanırvemağaranınyakınındangeçmekistemezler(Karakaş,2012:2154-2155).

Şahmeran,Anadoluhalkınınbelleğindeönemliizlerbırakmıştır.Bazıinsanlaronunsihirligüçleresahipolduğunainandıklarıiçin,bazılarıdaonaduyduğusay-gıdanötürüonunresimlerinievlerineasmaktadırlar.Şahmeran,özellikleDoğuve


291


Resim 1:CamAltıŞahmeranResmi(Doğanay,2012:89).

Resim 2:CamAltınaÇizilmişŞahmeranResmi(Ortak,2010:58).

292


GüneydoğuAnadoluhalkıtarafındanokadarözümsenmişki,halkıngelenekvegöreneklerinesirayetetmiş,adetayaşamınbirparçasıhalinegelmiştir.CamaltınaçizilmişŞahmeranresimleriuğurgetirmesiiçinkadınlartarafındanodalaraasıl-makta,insanlaracanveren,hastalarıiyileştirendoğaüstügüçleresahipbiryaratıkolarakkabulgörülmektedir(Resim1veResim2).

DoğuveGüneydoğuAnadolu’dakemgözlerdenkorunmakiçingençkızla-rınçeyizlerineŞahmeranişlemelerininkonulmasıdagelenektir(Resim3).YenievlenençiftlerŞahmeranresminievlerineasarakbereketinevlerinegeleceğineinanırlar(Ortak,2010:31).Şahmeranhakkındahalkinanışlarıdayöreselolarakbazıfarklılıklargösterebilmektedir.Bazıyörelerdeevlenengençkızlarnesillerinintüremesi,evliliğininuzunsürmesivemutlubirevlilikiçinŞahmeranresminiyatakodalarınayatağınbaşucunaasarlar(K1).BazıyörelerdeisegençkızlarŞahmeranresimlerinievlenmedenönceodalarınaasarlar,evlendiktensonradakaldırırlar.Bununnedeniise,Şahmeran’ıngüzelliğininkıskançlığasebepolmasıdır(K2).BuradandaanlaşıldığıgibiŞahmeran’ınhalkinanışınayansımasıyöredenyöreyefarklılıklargöstermektedir.

Anadolu’daŞahmeranmotiflerininkötülüklerden,yangınveafetlerdenkoruya-cağına,bereket,uğurvebollukgetireceğineinanılmaktadır(K3).EsnaflarişlerindebereketolmasıiçinişyerlerineŞahmeranresimleriniasmaktadırlar.Şahmeranre-simlerievlerdegenelliklegiriştegözeçarpanbiryereözelliklemisafirodalarındakapıyadapencereüstlerineasılır.

Şahmeran’ınevlerikötülüklerdenkoruyacağına,evleregözcüvekoruyucuol-duğunainanılır(Mant,1998:31).Şahmeranresminibireveasankimseoeveyılangirmeyeceğineinanır(Önder,1969:7).EskidenduvarlaraipektenŞahmeranmotifidokunmuşduvarhalılarıveŞahmeranişlemelipeşkirlerasılırkengünümüzdecamaltınaçizilmişŞahmeranresimleriasılmaktadır.EvegeleninsanlariyiniyetliyseŞahmeran’ınyüzkısmınıgörürler,kötüniyetliysekuyrukkısmınıgörürler.Evegeleninsanınniyetininbuşekildeanlaşıldığınainanılmaktadır(Demir,2013).Anadolu’dabazıinsanlarınŞahmeran’aduaedipondankendisivesevdiklerinikazalardan,belalardan,kötülüklerdenvediğeryılanlardankorumasınıistedikleridegörülmektedir.Resim4’deŞahmerantablosunutemizlerkenonaduaedenkadıngörülmektedir(Özer,2012).

Şahmeranaynızamandauzunömrün,sonsuzyaşamın,değişiminbirdönüşümolduğunuanlatırkibütünsırlarondadır.Sonsuzlukilegizlibilgilerancakondansorulur(Sözeri,2006:12).UzunömrünvesonsuzyaşamınsırrınasahipolanŞahmeran’ınefsanedenyansıyansevecen,özverilivemutlakiyiliksevernitelikleri,uğurlukabuledilmesinisağlamıştır(Yıldıran,2001:9).

293


Resim 3:ŞahmeranİşlemeÖrneği(Ortak,2010:32).

Resim 4:ŞahmeranTablosunuTemizlerkenOnaDuaEdenKadın.

294


Sonuç

Tarihinilkgünlerindenitibarenonlarcauygarlıklaraevsahipliğiyapan,doğuvebatıkültürünüüzerindebarındıranAnadolu,çokzenginbirfolkloryapısınavekültürelsimgeleresahiptir.Kaybolmayayüztutanhalkkültürünüaraştırmak,sap-tamakveyaşatmakAnadolukültürününgeleceğiaçısındansondereceönemlidir.Çalışmamızda,yaşatılmasıgerekenbukültürelsimgelerdenŞahmeran’adeğindik.AnadoluHalkKültüründeyaşamayadevametmekteolanŞahmeranefsanelerininİran,Hint,YunanveArapkültürlerininbirsenteziolarakgörülenBinbirGeceMasallarındanetkilenilerekoluşturulduğugörülmektedir.

Anadolu’nunfarklışehirlerindefarklıvaryantlarlaanlatılanbirçokŞahmeranefsanesibulunmaktadır.Buefsanelerininhepsininortaksonuölümdür.AnlatılanefsanelerinhepsiŞahmeran’ınölümüylesonuçlanmıştır.Anadolu’daanlatılanŞahmeranefsanelerininbirçoğundaŞahmeran’ınöldürülüşününanaamacıin-sanoğlununsağlıkbulmavegüceerişmearzusudur.Efsanelerdekidikkatçekenbaşkabirayrıntıise,insanoğlununverdiğisözdedurmaması,kendiçıkarlarıiçinŞahmeran’ınyerinisöyleyerekonaihanetetmesidir.

SimgeselçeşitliliğiyledikkatçekenŞahmeranetrafındabirçokritüel,bugündecanlılığınıkorumaktadır.Şahmeranefsanelerimitolojikyönüylehalkarasındayö-redenyöreyefarklıvaryantlardaanlatılmayadevametmektedir.Şahmeran,sadecehalkarasındaanlatılanolağanüstübirefsanedeğil,Anadolukültürüyleyoğrulmuş,Anadoluinsanınıniçineişlemiş,halkileiçiçeyaşayan,hayatıniçindekendineyeredinenbirefsanedir.NitekimŞahmeran,Anadoludışındaerkekolaraktasviredilirken,anatanrıçakültününsonderecebaskınolduğuAnadolu’daçoğunluklakadınolaraktasviredilmiştir.

Anadolu’daŞahmeran’ıninsanlarabolluk,bereket,mutluluk,şansgetireceğinevenazarlardankoruyacağına,evlerebekçilikyaparakevlerikoruyacağınainanılır.BunedenleAnadolu’dabirçokevinveişyerlerininduvarındacamaltınaçizilmişŞahmeranresimleriasılıdır.BazıinsanlarınŞahmeran’ınkazalardan,belalardan,kötülüklerdenvediğeryılanlardankorumasıiçinŞahmeran’aduaettiğigörül-müştür.Ayrıcaevlenecekolangençkızlarınkemgözlerdenkorunmakiçinçeyiz-lerineŞahmeranişlemelerinikoyduğu,yenievlenençiftlerinde,evlerinebereketgetirmesi,nesillerinintüremesivemutlubirevlilikiçinyatakodalarınaŞahmeranresimleriniastığıgörülmüştür.AnadoluHalkKültüründeönemlibirsimgehalinegelenŞahmeran’ınkendineözgüefsanelerivemekânlarıiledahagenişkitleleretanıtımınınyapılmasıvekültürturizminekazandırılmasıönemarzetmektedir.

295


NOTLAR1 HititMitolojisindefırtınatanrısıileIlluyankaejderininsavaşınıanlatanbirefsanedir

(Collins,2004:61).

2 Ashâb-ıKehf,pagandankültürdenHristiyanlığa,oradandaMüslümanlığauzananbirsüreçtefarklıkültürlerinetkileşimineörnekolanbiranlatıdır.HristiyaninancınagöreYediUyurlarefsanesiolarakbilinir.HristiyanlığınAnadolu’dayayılmayabaşladığıdönemdeoluşmuştur.Ashâb-ıKehf,İslamkültüründeHristiyanlığagöredahafazlabilinenvecanlılığınıkoruyanbirkıssaolmuştur.BununnedeniKuran’dayeralmasıdır.Kuran’ın18.suresiolan“Kehf”suresinin9-26.ayetleribukıssaileilgilidir(Demir,2013:1230-1231).

3 Câmasbnâme,DânyâlpeygamberinoğluCâmasb’ınbaşındangeçenleriveŞahmeran’ınyanındageçirdiğigünlerianlataniçiçegirmişbirkaçhikâyedenmeydanagelmektedir.Türkveİranedebiyatındaönemlibiryeresahiptir(Erkan,1993:44).

4Gigantlar,üstüinsanaltıiseyılankuyruğuşeklindetasviredilen,doğaüstügüçleresahipolandevlerdir.

Bakınız;http://en.wikipedia.org/wiki/Giants_(Greek_mythology)

KAYNAKLARALTINKAYNAK,Erdoğan(2003),“YeraltıDiyarınınKartalı”Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı

Veli Araştırma Dergisi 26,Ankara:GaziÜniversitesi,http://www.hbvdergisi.gazi.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/572/562,ErişimTarihi:07Temmuz2017.

ÇIBLAK,Nilgün(2007),“TarsusKültürününTanıtımındaŞahmeranEfsanelerininÖnemi”,Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16,no.1,ss.185-196.

COLLINS,JohnJ(2004),“Cosmology:TimeandHistory”InReligions of The Ancient World: A Guide,editedbyS.I.Johnston,ss.59-70.Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

CORBELLI,JudithA(2006),The Art of Death in Graeco-Roman Egypt,Buckinghamshire:ShirePublicationsLtd,2006.

DEMİR,Hiclal(2013),“ModernZamanlardaBirAshâb-ıKehfYorumu:AyışığıSofrası”,Turkish Studies 8,ss.1229-1237,Ankara.

DEMİR,Serpil(2013),Şahmeran Efsanesi,[Video],https://www.youtube.com/watch?v=KIwpB_tdegYErişimTarihi:07Ağustos2017.

DOĞANAY,Erkan(2012),Düş ya da Gerçek Şah-ı Maran,İstanbul:KüçükçekmeceBeledi-yesi.

EHRENBERG,Victor(2013),The Greek State, RoutledgeLibraryEditions:PoliticalSci-ence.

ERKAN,Mustafa(1993),“CÂMASBNÂNE”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 7,Ankara:TürkiyeDiyanetVakfı,ss.43-45.

KARAKAŞ,Rezan(2012),“SiirtHalkKültürününŞifaDağıtıcıları:KutsalSular”,Turkish Studies 7,ss.2149-2161,Ankara.

296

KIRK,G.S.(1985),“OnDefiningMyths”,Sacred Narrative. Readings in the Theory of Myth,editedbyA.Dundes,ss.53-61,BerkeleyandLosAngeles,London:UniversityofCalifor-niaPress.

MANT,Sevda(1998),Halk Sanatında Şahmaran,YayınlanmamışYüksekLisansTezi,Eskişehir:AnadoluÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü.

NAYERNOURI,Touraj(2010),“Asclepius,Caduceus,andSimurghasMedicalSymbolsPartI”,Archives of Iranian Medicine 13,no.1,ss.61-68.

ORTAK,Melek(2010),Tarsus Bölgesine Ait Şahmeran Efsanelerinde Yer Alan Sembollerin Yorumlanması,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,Mersin:MersinÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü.

ÖNDER,Mehmet(1969),“HalılarKilimlerveBirYazılıHalı”Türk Etnografya Dergisi 11,ss.5-13.Ankara:MilliEğitimBakanlığıEskiEserlerveMüzelerGenelMüdürlüğüYayını,TürkTarihKurumuBasımevi.

ÖZCAN,Hasan(2013),Mardin’li Bakır Ustasından Şahmeran’ın Hikâyesi,[video],EllerinTürküsüProgramı,https://www.youtube.com/watch?v=-JZOChR_ehgErişimTarihi:01Ağustos2017.

ÖZDEMİR,Hasan(1997),“GelenekselKültürümüzdeŞahmeran”,V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri II,ss.221-228.Ankara:KültürBa-kanlığıYayınları.

ÖZER,Kenan(2012),(yönetmen),Yarısı İnsan Yarısı Yılan,[belgesel,video],İstanbul:Ka-bukYapım,2012.http://www.dailymotion.com/video/x13h12iErişimTarihi:07Ağustos2017.

ROMAN,LukeveMonicaROMAN(2010),Encyclopedia of Greek and Roman Mythology. NewYork:FactsOnFile.

SEYİDOĞLU,Bilge(1998),“KültürelBirSembol:Yılan”,Prof.Dr.DursunYıldırımArmağanı,ss.86-92,Ankara,1998.

SÖZERİ,Tankut(2006),İnançlarda Şahmeran,Bursa:AsaKitabevi.ŞİMŞEK,Esma(1995),“BirOlağanüstüVarlığınYaratılışMiti:Şahmaran”,Tuncer Gülensoy

Armağanı,Kayseri,1995,BizimGençlikYayınları.ŞİMŞEK,Esma(2008),“TürkHalkKültüründeYılanveBubağlamdaYılanKale’yeDair

AnlatmalarınDeğerlendirilmesi”,Ceyhun’dan Ceyhan’a 1. Ceyhan Sempozyumu Bildirileri (29 Mart-1 Nisan 2006),CeyhanBelediyesiKültürYayınlarıNo:8,Adana,2008.

YILAR,Ömer(2016),Yemliha’dan Camasbnâme’ye Lokman Hekim’den Günümüze Şahmaran (Metinlerarası Çözümlemeler),PegemAkademi,Ankara,2016.

YILDIRAN,Neşe(2001),“YakınDoğuSembolizmindeAkrep,Yılan:Akrep-AdamveŞahme-ran”,Folklor / Edebiyat 7,no.26,ss.5-22,Ankara.

Kaynak KişilerK1.HediyeEngin,yaş:50,kişiselgörüşme,15Kasım2014,Batman.

K2.AyselGüven,yaş:29,kişiselgörüşme,23Kasım2014,Korkut,Muş.

K3.Emineİnalkaç,yaş:45,kişiselgörüşme,6Aralık2014,Ahlat,Bitlis.


anadolu’da Önemlİ bİr sİmge olan Şahmeran’in halk

Documents