Ëåêö ¹5.

Áàòëàâ: Òýíõýìèéí ýðõëýã÷ ......................................Ñ. Íàðàíäýëãýð

Øàâüæын тухай ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíûã ýíòîìîëîãè

ãýíý. Энэ шинжлэх ухаан íü øàâüæ, òýäãýýðèéí ¿¿ñãýõ

ºâ÷èí, ò¿¿íòýé òýìöýõ àðãà, õàëäâàðò, âèðóñò áîëîí èíâàç

ºâ÷íèé ¿¿ñãýã÷èéã äàìæóóëàã÷, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã

ãýìòýýã÷ øàâüæóóäûã ñóäàëíà.

Îëîí ç¿éë øàâüæóóä ìàëûí ºâ÷èí ¿¿ñãýõ áóþó ºâ÷èí

¿¿ñãýã÷èéã äàìæóóëàí òàðààæ, çàðèì ãåëüìèíò¿¿äèéí

çàâñðûí ýçýí íü áîëíî. Öóñ ñîðîã÷ ¿å õºëòíººð íýã ìàëààñ íºãºº

ìàëä äàìæèí òàðõäàã ºâ÷íèéã äàìæèã÷ ºâ÷èí ãýíý. Çàðèì

ç¿éëèéí øàâüæ àìüòíû öóñûã ñîðæ àøèã øèìèéã áóóðóóëæ

áàéõàä çàðèì ç¿éë øàâüæ õ¿í, ìàëûí ÿëãàäñààð õîîëëîíî.

Øàâüæèéí áèåèéã òîëãîé,

öýýæ, õýâëèé ãýñýí 3 ¿åä

õóâààíà.

Òîëãîé íü ìýäðýõ áîëîí

¿íýðëýõ ýðõòýíòýé áàéíà.

Жишээ нь: Øóìóóë, øèðõ,

õ¿ðä, øàëçíû õîøóó õàòãàæ

ñîðîõ, õºõ ò¿ð¿¿íèéõ õýð÷èæ

ñîðîõ, öóñ ñîðäîãã¿é ÿëààíûõ

äîëîîõ, ¿ñ íîîëóóð èäýã÷èéíõ

ìýðýõ òºðëèéí àìíû ýðõòýíòýé

áàéíà.

Шумуул

Õºãæèë íü á¿ðýí áà á¿ðýí áóñ 2 òºð뺺ð ÿâàãäàíà.

Øàâüæèéí á¿ðýí õºãæëèéí òºðºë íü ºíäºã,

àâãàëäàé, õ¿¿õýëäýé, áèå ã¿éöñýí õýëáýðèéã äàìæèí

ÿâàãäàíà.

Харин б¿ðýí áóñ õºãæëèéí òºðºë íü ºíäºãíèé ¿å

øàò áàéõã¿é øóóä àìüä àâãàëäàé ãàðãàíà. Ýíý íü

öààøèä àâãàëäàé, õ¿¿õýëäýé, áèå ã¿éöñýí õýëáýðèéã

äàìæèí ÿâàãäàíà.

Øàâüæ íü

ñàëàíãèä

áýëýãòýé,

áýëãèéí çàìààð

ýâöýëäýí

¿ðæèíý.

C:\Documents and Settings\XMM\My Documents\My Videos\RealPlayer Downloads\The birth of the fly - YouTube.flv

C:\Documents and Settings\XMM\My Documents\My Videos\RealPlayer Downloads\Ciclo de vida Aedes Aegypti - YouTube.flv

ªâ÷èí ¿¿ñãýã÷ áà äàìæóóëàã÷ øàâüæóóä:

Áàòãàíà: Áàòãàíóóä íü áîãèíî õîøóóòàé, õîñ äàëàâ÷òàé áàéíà.

Áàòãàíûã õîîëëîõ àðãààð íü öóñ ñîðäîã áà öóñ ñîðäîãã¿é ãýæ õî¸ð àíãèëíà.

Áàéðøëààð íü ãàäààä îð÷èíä áàéõ áóþó ýêçîôèëü, ãýð áà òàñàëãààíä áàéõ ýíäîôèëü ãýæ àíãèëíà.

Áàòãàíà íü á¿ðýí õºãæëèéí òºð뺺ð õºãæèíº. Îðãàíèçìä ýìãýã òºð¿¿ëýõ áàéäëààð íü Muscidae, Sarcophagiday, Calliphoridae ãýæ àíãèëíà.

Muscidae - ÿçãóóðûí áàòãàíà íü æèæãýâòýð

õýìæýýòýé, áóëèíãàðòñàí ñààðàë ºíãºòýé. ¯¿íä ãýðèéí

áà òàñàëãààíû áàòãàíà, ¿õðèéí áàéðíû áàòãàíà

õàìààðàãäàíà. Ýäãýýð íü 6-7ìì, õîã, æîðëîí, áóóöàíä èõ

áàéíà. Ýìýã÷èí íü õîíîãò 150-600 ºíäºã ãàðãàíà. Íýã

¿åèéí õºãæèë íü 10-25 õîíîãò ÿâàãäàíà. ¯õðèéí áàéðíû

áàòãàíà íü ¿õðèéí õàìàð, í¿äíýýñ ãîîæñîí ñàëñòààð

õîîëëîíî. Ýìýã÷èí íü ¿õðèéí ºòãºíä ºíä㺺 ãàðãàíà.

Calliphoridae - ÿçãóóðûí áàòãàíà íü òîì, íîãîîí

ºíãºòýé, ¿ñýýð õó÷èãäìàë, ìàõàíä áàéðëàíà. Áèå

ã¿éöñýí áàòãàíà íü áààñ, ÿëçàðñàí æèìñ, öýöãèéí

ø¿¿ñýýð õîîëëîíî. àâãàëäàé íü ìàõíû õàÿãäàë, ìàë

àìüòíû õ¿¿ð, ìàõíû õàÿãäàë áà ãóëóóç ìàõàíä õºãæäºã.

Ýìýã÷èí íü ìàõ áîëîí ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íä ºíä㺺

ãàðãàíà. ªíäºãíººñ àâãàëäàé ãàð÷ õî¸ð óäàà ãóóæèæ

õ¿¿õýëäýé ¿¿ñãýíý. Õ¿¿õýëäýé íü 3 äîëîî õîíîãèéí

äàðàà áèå ã¿éöñýí áàòãàíà áîëíî.

Sarcophagidae - ÿçãóóðûí áàòãàíà íü

ìàõ áîëîí ¿õñýí ìàëûí õ¿¿ðýíä øèìýã÷èëíý.

Ñààðàë ºíãºòýé, õýâëèéäýý õàð òîëáîòîé,

äóãóé õýëáýðèéí áàéíà. Ýäãýýð íü øóóä

àìüä àâãàëäàé öàöàæ ¿ðæèíý.

Õºõ ò¿ð¿¿: íü Tabanidae ÿçãóóðò õàìààðàãäàíà.

Ýäãýýð íü õ¿í áà ìàëûí öóñ ñîðîã÷ øàâüæ þì. ×èéã

èõòýé ãàçàð áàéðëàíà. Áýëãèéí çàìààð ¿ðæèíý. Á¿ðýí

õºãæëèéí òºð뺺ð õºãæèíº. Tabanidae - Õºõò¿ð¿¿

Tabanus - Õºõ ò¿ð¿¿ Chrysozops - Õºõ ò¿ð¿¿

Tabanus - xºõ ò¿ð¿¿ íü çàãçãàð òîì áèåòýé, 30ìì óðò,

íîãîîí ç¿éìýë í¿äòýé, õîñ äàëàâ÷òàé áàéíà.

Chrysozops - õºõ ò¿ð¿¿ íü öîîõîð äàëàâ÷òàé 7-10ìì

óðò, ýíãèéí í¿äòýé áàéíà.

Ýìýã÷èí íü 300-1000ø ºíäºã ãàðãàíà. ªíäºãíººñ 1-2 äîëîî

õîíîãèéí äàðàà àâãàëäàé ãàðíà. Àâãàëäàéí ¿å íü æèë

îð÷èì ¿ðãýëæèëíý. Óëìààð õ¿¿õýëäýé ¿¿ñ÷, áèå ã¿éöñýí

àâãàëäàé ãàðíà.

Äýëýí÷: óðò õîøóóòàé, õ¿ðýí ºíãèéí æèæèã áèåòýé,

öóñ ñîðîã÷ øàâüæ þì. 2-4ìì óðò, òîëãîéäîî ç¿éìýë í¿äòýé,

õàòãàæ ñîðîõ òºðëèéí àìíû àïïàðàòòàé. ×èéã èõòýé ãàçàð

èõýýð áàéðëàíà. ¯ðæèë íü áýëãèéí çàìààð ÿâàãäàíà.

Õºãæèë íü á¿ðýí õºãæëèéí òºð뺺ð ÿâàãäàíà. Õîíîãò 100-

800 ºíäºã ãàðãàíà. Ò¿¿íýýñ 1-2 äîëîî õîíîãèéí äàðàà

àâãàëäàé ãàðíà. Àâãàëäàé íü 5 óäàà ãóóæèæ õ¿¿õýëäýé

¿¿ñãýíý. Õ¿¿õýëäýé íü óñàí äîòîð áèå ã¿éöñýí äýëýí÷ áîëíî.

Áóðãóóñ: Äýëýí÷ýýñ õî¸ð äàõèí æèæèã, õîñ

äàëàâ÷èò, öóñ ñîðîã÷ øàâüæ þì. ×èéãòýé, îéòîé

ãàçàð ýëáýã áàéíà. 0.8-3.0ìì áèåòýé. Ç¿éìýë í¿äòýé,

õàòãàæ ñîðîõ õýëáýðèéí àìíû àïïàðàòòàé áàéíà. Õîñ

äàëàâ÷íààñ ãàäíà æèíãýí¿¿ð äàëàâ÷òàé áàéíà.

Áýëãèéí çàìààð ¿ðæèíý. Õºãæèë íü á¿ðýí õºãæëèéí

çàìààð ¿ðæèíý. 40-350 ºíäºã ãàðãàíà. Àâãàëäàé íü 3

óäàà ãóóæèæ õ¿¿õýëäýé ¿¿ñãýíý. Íýã óäìûí õºãæèë

60 õîíîã ÿâàãäàíà.

Øóìóóë: çýãçãýð æèæèã áèåòýé, õîñ äàëàâ÷òàé

øàâüæ þì. Ýäãýýð íü îðãàíèçìûí öóñ, ø¿¿ñèéã íü ñîðîõûí

çýðýãöýý òºðºë á¿ðèéí õàëäâàðò áà èíâàç ºâ÷íèé

¿¿ñãýã÷èéã äàìæóóëàã÷ áîëíî. Ýìýã÷èí íü öóñ ñîðíî. Õàðèí

ýðýã÷èí íü öóñ ñîðäîãã¿é, óðãàìëûí ø¿¿ñýýð õîîëëîíî.

Øóìóóë íü ç¿éìýë í¿äòýé, 15 ¿åýýñ òîãòîíî. Óðò

íàðèéí 3 õîñ õºëòýé þì. Áýëãèéí çàìààð ¿ðæèíý. Õºãæèë íü

á¿ðýí õºãæëèéí õýëáýðýýð ÿâàãäàíà. Ýìýã÷èí íü óñàíä ºíä㺺 ãàðãàíà.

ªíäºãíººñ 5-7 õîíîãèéí äàðàà

àâãàëäàé ãàð÷ õýä äàõèí ãóóæèæ

õ¿¿õýëäýé ¿¿ñíý. Øóìóóëûí ºíäºã 3-6

äîëîî õîíîãèéí äàðàà áèå ã¿éöíý.

Øàâüæààð òºðºë á¿ðèéí ºâ÷èí ¿¿ñãýãäýíý.

Æèøýý íü: ¯õðèéí ãèïîäåðìàòîç, àäóóíû ãàñòðîôèëåç,

õîíèíû ýñòðîç, àäóóíû ðèíýñòðîç, òýìýýíèé öåôàëîïèíîç,

ìàëûí âîëüôàðòèîç, ìàëûí âåðìèïñåëëåç, ìàëûí øèðõòýëò,

ìàëûí øàëçòàõ çýðýã ºâ÷èí ¿¿ñíý.

¯õðèéí ãèïîäåðìàòîç áóþó àðüñíû ãóóðòàëò:

¿¿ñãýã÷ íü Hypoderma òºðëèéí ÿëààíû àâãàëäàé þì.

Àðüñíû ãóóðûí àâãàëäàé íü ¿õýð, ñàðëàã, óñíû ¿õýð

çýðãèéí áèåä øèìýã÷èëäýã. Ýíý ÿëàà íü òºðºë á¿ðèéí

ºíãèéí ¿ñëýãýýð á¿ðõýãäñýí 17ìì õýìæýýòýé øàâüæ þì.

Õºãæèë íü ºíäºã (ñàã), àâãàëäàé,

õ¿¿õýëäýé, áèå ã¿éöñýí õýëáýðýýð

ÿâàãäàíà. Àâãàëäàé íü áèåíýýñ óíàæ

ãàçðûí õºðñºíä øóðãàí õ¿¿õýëäýéëíý.

Õ¿¿õýëäýé íü õàâàð ãàçàð ãýñìýãö

ÿëàà áîëíî. ßëàà íü ýâöýëäýí 1-2

öàãèéí äàðààãààñ øóóä ñàãàà

öàöàæ ýõýëíý. Ãóóðûí àâãàëäàé íü

íóãàñàíä îðæ ñàà ¿¿ñãýíý. ̺í óëààí

õîîëîéã ¿ðýâñ¿¿ëíý.

Àäóóíû ãàñòðîôèëåç áóþó õîäîîäíû ãóóðòàëò:

¿¿ñãýã÷ íü Gastrophilus òºðëèéí ÿëààíû àâãàëäàé þì.

Áîð øàðãàë ºíãºòýé, ¿ñýýð õó÷èãäñàí, 12-20ìì áèåòýé

áàéíà. Ýâöýëäýæ ýìýã÷èí íü 300-2300 ñàã ãàðãàæ

äàðàà íü ¿õíý.

Ñàãíààñ àâãàëäàé ãàð÷ áèåýð ã¿éíý. Ýíý ¿åä áèå

íü çàãàòíàæ àäóó áèåý õàçàæ ìààæèíà. Ýíý ¿åä

àâãàëäàé àìàíä, óëìààð õîäîîäîíä îðíî. Ýäãýýð íü ºòãºíòýé

õàìò ãàäàãøèëæ ãàçðûí õºðñºíä õ¿¿õýëäýéëíý. Ýöýñò íü

áèå ã¿éöñýí ÿëàà áîëíî. Õîäîîäîíä áàéðëàõ ¿åäýý õîäîîäûã

øàðõëóóëíà. Óëìààð þì èäýæ ÷àäàëã¿é çîãññîîð ¿õíý.

Õîíèíû ýñòðîç áóþó õàìðûí

ãóóðòàëò: ¿¿ñãýã÷ íü

Oestrus òºðëèéí ÿëààíû

àâãàëäàé þì. Ýíý íü õîíü

ÿìààã ºâ÷ë¿¿ëíý. Øàð

ºíãºòýé, 10-12ìì óðò, õîñ

äàëàâ÷èò øàâüæ áîëíî.

Øóóä àìüä àâãàëäàé öàöíà.

Ãóóð íü õàìðûí õºíäèéã

ãýìòýýíý. Óëìààð õàìðûí

õºíäèé㺺ð äàìæèí õóóðàì÷

ýðã¿¿ã ¿¿ñãýíý.

Àäóóíû ðèíýñòðîç áóþó õàìðûí ãóóðòàëò: ¿¿ñãýã÷

íü Oestridae òºðëèéí ÿëààíû àâãàëäàé ¿¿ñãýíý. Óëààí

õ¿ðýí ºíãèéí 8-13ìì óðò, äàëàâ÷èíäàà 3 õàð òîëáîòîé

áàéíà. Øóóä àìüä àâãàëäàé öàöàæ ¿ðæèíý. Äóëààíû

óëèðàëä 2 óäàà àâãàëäàé öàöíà. Õàìðûí õºíäèé

¿ðýâñýæ, òîëãîéí îð÷èìûí áóë÷èðõàé òîìîðíî.

Òýìýýíèé öåôàëîïèíîç áóþó õàìðûí ãóóðòàëò:

¿¿ñãýã÷ íü Oestridae òºðëèéí ÿëààíû àâãàëäàé

¿¿ñãýíý. Öýýæ áîëîí ãýäñýíäýý öàãààí òîëáîòîé õ¿ðýí

ºíãºòýé, 8-11ìì óðò áàéíà. Àìüä àâãàëäàé öàöàæ

¿ðæèíý.

Âîëüôàðòèîç áóþó ºòºõ: ¿¿ñãýã÷ íü

Wohlfahrtia òºðëèéí áàòãàíà þì. Öàéâàð

ñààðàë ºíãèéí 9-15ìì óðò, íóðóóíäàà 3 òóóø

ñóäàëòàé áàéíà. Èë ¿¿ññýí øàðõàíä àìüä

àâãàëäàé ãàðãàíà.

Âåðìèïñåëëåç áóþó õ¿ðäòýõ ºâ÷èí:

Ìàëûí ¿ñ öàãààí õîðõîéòîõ ÷ ãýæ íýðëýæ

áîëíî. ¯¿ñãýã÷ íü Vermipsyliidae ÿçãóóðûí

á¿¿ðýã þì. ¯ðæèë íü ìàëûí áèåä ÿâàãäàæ

õºãæèë íü áóóö, õýâòýð, áýë÷ýýð çýðýã

íýýëòòýé îð÷èíä ÿâàãäàíà. Õ¿ðä ìàëûí áèåä

îðîîä 24-48 öàãèéí äîòîð öóñ ñîðæ

øèìýã÷èëíý.

Ìàëûí øèðõòýëò: ýíý íü õºõ, øàð øèðõòýëò ãýæ 2

ÿíç áàéíà. ¯¿ñãýã÷ íü øèðõ. ¯õýð, àäóó, ãàõàéä

øèìýã÷èëíý. Æèæèã áèåòýé, ñàõàëòàé, äºðâºëæèí

áèåòýé áàéíà. Ìàëûí àðüñûã öîîëæ öóñ ñîðíî. ºíäºã,

àâãàëäàé, áèå ã¿éöñýí øàòààð ÿâàãäàíà. Áèåèéí

íýìãýí àðüñòàé õýñãýýð øèìýã÷èëäýã.

Ìàëûí øàëçòàõ: ¿¿ñãýã÷ íü Deptera ÿçãóóðûí

øàëç ¿¿ñãýíý. Óëààí õ¿ðýí ºíãºòýé, 4-6ìì óðò

áèåòýé. Æèëèéí 4 óëèðàëä øèìýã÷èëäýã.

Àâãàëäàé, õ¿¿õýëäýé, áèå ã¿éöñýí ¿åèéã äàìæèíà.

Áàãà ìàë èë¿¿ íýðâýìòãèé áàéíà.

Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà.