p`akrna 4 maanavai samsaaqana ivakasa va p`asaasana …
TRANSCRIPT
105
P`akrNa 4
maanavaI saMsaaQana ivakasa va P`aSaasana
AaSaya
k`maaMk ]pk`maaMk SaIYa-k pRYz k`
4.1 p`astaivak 106
4.2 maanavaI saMsaaQana 106
4.3 maanavaI saMsaaQanaacao mah%va 107
4.4 maanavaI saMsaaQana saja-naSaIla ]jaa-sHaaot 107
4.5 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna 108
4.6 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI BaUimaka 108
4.7 kma-caarI vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna 110
4.8 kma-caarI vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna frk 111
4.9 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI p`mauK kayao- 113
4.10 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ivakasa 117
4.11 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI BaartIya $proYaa 124
4.12 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaatIla ]VaonmauK Aavhanao 128
4.13 saaraMSa 134
4.14 saMdBa-saUcaI 134
106
P`akrNa 4
maanavaI saMsaaQana ivakasa va P`aSaasana isaQdaMtna
4.1 P`aastaivak
pRqvaIvarIla manauYya ha P`aaNaI naOsaiga-k ir%yaa kLp, gaT, samaaja k$na rahNaara Aaho.ek~
rahNyaacaa ek sava-maanya inayama mhNajao dusayaacaa h@k maanya krNao.ek~ jagataMnaa ek~ kama kravao
laagato AaiNa ek~ kama krt AsataMnaa vya@tIcaa svatcaa AaiNa saaobat samaajaacaa ivakasa haoNao Ainavaaya-
Asato, ikMbahunaa satt ivakasa krNao hI doKIla maanavaacaI ek maUlaBaUt P`aorNaa AsalaI paihjao, mhNaUnaca
ASma yaugaatUna Aajacyaa vaogavaana kaLapya-Mt maanavaacaa ivakasa haot Aalaolaa Aaho.
maanavaI ivakasaacyaa hyaa P`aiËyaomaQyao manauYyaalaa jagaNyaasaazI kama krNao Ainavaaya- zrlao.kolaolyaa
kamaacaa maaobadlaa AnnaapasaUna to calanaapya-Mt badlat gaolaa.vya@tI svat kama krta krta vya@tIMcao samauh
kama k$ laagalao AaiNa [qao saMsqaaMcaa ]gama Jaalaa.
kaoNatIhI saMsqaa vyavaisqat caalaavayaacaI Asaola tr %yaasaazI ek sauinaiScat caaOkT / vyavasqaa
AsaavaI laagato (alaaca vyavasqaapna Asao mhNatat.
AasqaapnaomaQaUna inaiScat ]%padna Aqavaa ivaik`yaaogya maala tyaar krNyaasaazI ivaivaQa saMsaaQanaaMcaI
garja Asato.jamaIna, Aaiqa-k BaaMDvala, yaM~saamaga`I, kccaa maala AaiNa manauYyabaL ASaI ZaobaLmaanaanao paca
saMsaaQanao laagatat.P`astut saMSaaoQanaat saMSaaoiQakonao manauYyabaL saMsaaQana ivakasa (a saMklpanaocyaa AnauSaMgaanao
saMSaaoQana kaya- kolaolao Aaho,
4.2 maanavaI saMsaaQana (Human Resources)
maanavaI saMsaaQanaacaI ZaobaLmaanaanao puZIlaP`amaaNao vyaa#yaa krta yao[la, raYT/Iya stravar ikMvaa
saMsqaa%mak patLIvar kama krNaarI maaNasao AaiNa %yaaMcao gauNaQama- mhNajao saMsaaQana haoya.laoAaona saI.maogaInsana
(Leon c. Megginsoon) 1 ho maanavaI saMsaaQanaacaI vyaa#yaa puZIlaP`amaaNao krtat.
“raYT/Iya dRYTIkaoNaatUna maanavaI saMsaaQana mhNajao &ana, kaOSalya, saja-naSaIlata, xamata, bauwIma%ta
AaiNa sakara%mak dRYTIkaona AsaNaarI laaoksaM#yaa; %yaacaP`amaaNao eKadyaa vaOyai@tk ]Vaojakacyaa dRYTInao
107
maanavaI saMsaaQana mhNajao manauYyaaMmaQaIla AMgaBaUt xamata ga`hNa kolaolao &ana AaiNa kaOSalya yaaMcyaa sahyaaogao
kama krNaaro Aaplyaa saMsqaotIla kma-caarI haoya.
kaoNa%yaahI saMsqaolaa AaplaI ivaivaQa P`akarcaI kamao par PaDNyaasaazI vaogavaogaLyaa xamatocyaa
manauYyabaLacaI AavaSyakta Asato.manauYyabaL par paDt Asalaolyaa kamaanausaar %yaaMcao vaiga-krNa krNyaat
yaoto. ]da.]%padna ivaBaaga, ivapNana ivaBaaga, Aaiqa-k ivaBaaga, KrodI ivaBaaga [%yaadI. %yaacabaraobar
maaNasaaMcyaa AiQakar yaaogyatonausaar %yaaMcaI k`mavaarI laavaNyaat yaoto ]da.vairYT vyavasqaapna maQyama
vyavasqaapna inairxak AaiNa kamagaar.
4.3 maanavaI saMsaaQanaacao mah%va
manauYyabaL saMsaaQana ha Aasqaapnaocaa P`amauK AaiNa A%yaMt AavaSyak Asaa zovaa Aaho.manauYyabaL
saMsaaQana ho AasqaapnaomaQaIla [tr saMsaaQanaaMcaa (]da.maiSanarI¸ kccaa¸ maala¸ BaaMDvala [.) sauyaaogya vaapr
k$na ]%padnaacao kaya- krt Asato.%yaacabaraobar KrodI, ivak`I, jaaihrat, Aaiqa-k taLobaMdIcaI naaoMd
[%yaadI Anaok kayao- manauYyabaLaivanaa haovaU Sakt naahIt.nautna AasqaapnaaMmaQyao manauYyabaL saMsaaQanaakDo ek
saja-naiSala ]jaa-s~aot kI jaao manauYyabaL saMsaaQanaaMvyatIrI@t [tr saMsaaQanaaMnaa caalanaa doNyaacao kaya- krtao
(a dRYTIkaonaatUna paihlao jaato AaiNa mhNaUna manauYyabaL saMsaaQanaacao mah%va laxaat yaoto.
4.4 maanavaI saMsaaQana - saja-naiSala ]jaa-s~aot
saQyaacyaa AitSaya gaitmaana jaIvanaat saja-naiSalata hI ]Vaoga vyavasaayaacaI ek AavaSyak garja
banalaolaI Aaho.baajaaramaQyao eka ]%padnaacao AsaM#ya P`akar pahvayaasa imaLtat ASaa vaoLI Aaplyaa
]%padnaat satt badla k$na to [tr kMpnaIcyaa ]%padnaapoxaa kSaaP`akaro EaoYz Aaho ho ga`ahkalaa saaMgauna
%yaalaa AakiYa-t krNao ha vyaavasaaihkacaa Qama- banalaolaa Aaho AaiNa ASaa P`akaro ]%padnaat navanaivana
badla krNyaasaazI saja-naiSala manauYyabaLacaI AavaSyakta Asato.saja-naiSala ivacaar hI ek P`ak`Iyaa
Aaho.eKadyaa vya@tIcyaa manaamaQyao P`aqama [traMnaa AnaiBa& AsalaolaI saMklpnaa ikMvaa eKada P`aSna ]gama
pavatao, tI vya@tI Aaplyaa klpnaadRYTInao %yaa saMklpnakDo pahto, tI gaRhIt Qarto, %yaavar ivacaar krto
AaiNa maga tI saMklpanaa ikMvaa P`aSnaacao ]%tr P`a%yaxaat AaNaNyaasaazI kaya-vaahI saU$ krtao.ASaa
108
saMklpnaa jar P`a%yaxaat Aist%vaat Aalyaa tr %yaalaaca SaaoQa Asao (Invention) mhNatat.ASaa P`akarcao
saja-naiSala kaya- manauYyabaLaiSavaaya [tr kaoNatohI saMsaaQana k$ Sakt naahI.maanavaI saMsaaQanaalaa jar
yaaogyairtInao AiBaP`aorIt kolao tr Aaplyaa saMpUNa- xamatonao to navanaIna klpanaa AaiNa saja-naiSalatocaa vaapr
k$na karKanyaacaa ivakasa krtat.ASaa manauYyabaLacaa pirNaamakark vaapr k$na GaoNyaasaazI %yaacao
yaaogya to vyavasqaapna kravao laagato AaiNa manauYyabaLacao vyavasqaapna krNyaasaazI &ana kaOSalya AaiNa
ga`haNaSa@tIcaI AavaSyakta Asato.
4.5 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna
ek sava-saaQaarNa klpnaa AByaasaacyaa xao~at Aajacyaa saMdBaa-t maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI
ek navaIna pirBaaYaa Aaho.20vyaa Satkacyaa sau$vaatIlaa maanavaI saMsaaQana ivakasa (a saMklpnaocaa
pwtSaIr AByaasa vyavasqaapna xao~amaQyao sau$ Jaalaa. maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI vyaa#yaa puZIlaP`amaaNao
krta yaoto.AasqaapnaomaQaIla manauYyabaLacao vyavasqaapna krNyaacaa kRtISaIla dRYTIkaona mhNajao maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapna haoya.manauYyabaLacao vyavasqaapna krtaaMnaa P`amauK ]ddoSa mhNajao AasqaapnaomaQaIla kama
krNyaay`aa kamagaar / kma-caayaaMkDUna %yaaMnaa jyaa kamaasaazI naaokrImaQyao samaaivaYT krNyaat Aalaolao Aaho
to ivaiht kama %yaaMcyaakDUna pUNa- xamatonao k$na GaoNao AaiNa %yaacabaraobar %yaaMcaa vaOyai@tk ivakasa krNao ha
Asatao.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho Aasqaapnaocyaa Qyaoya - QaaorNaaSaI sausaMgat rahUna AaiNa saamaaijak,
maanaisak dRYTyaa manauYyabaLaSaI ek$p haovaUna Aasqaapnaocyaa AaiNa manauYyabaLacyaa daoGaaMcyaahI ivakasaasa
hatBaar laavaNyaacaa P`aya%na krt Asato.mhNaUnaca maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI nausatI P`aSaasakIya baaba na
rahta vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaaMcyaamaQalaa ijavhaLyaacaa duvaa mhNaUna %yaakDo paihlao jaato.
4.6 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI BaUimaka
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacyaa vyaa#yaova$na Aaplaalyaa AasqaapnaomaQaIla %yaacyaa BaUimakoivaYayaI
AaoLK haoNyaasa madt haoto.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ha vyavasqaapnaacyaa iSastbawtocaa ek Baaga
Aaho.vyavasqaapnaacyaa klpnaa t%va tM~ yaa sagaLyaa gaaoYTI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaamaQyao ]pyaaogaat
AaNaNyaasaazI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna kTIbaw Asato.
109
vyavasqaapnaatIla caar payaaBaUt pwtI inayaaojana¸ saMGaTna¸ idSaadSa-kta AaiNa inayamana yaacaa ]pyaaoga
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna AasqaapnaomaQaIla manauYyabaLacyaa BartI inavaD ivakasa AaiNa doKBaala yaa
gaaoYTIMsaazI k$na AasqaapnaocaI ]iddYTyao saaQya krt Asato.
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI ek satt sau$ rahNaarI kaya-pwtI Aaho.2 jaa^ja- Aar.TorI
yaaMcyaa inairxaNaanausaar maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna P`aik`yaa hI naLacao paNaI caalaU Aqavaa baMd krNyaasaarKI
naahI ikMvaa idvasaakazI 1 tasa AazvaDyaatUna ek idvasa yaa P`akarcaI nasaUna maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapnaalaa satt sajja rahUna raojacyaa kayaa-tIla manauYyabaLacao saMbaMQa AaiNa mah%va yaaMcyaakDo laxa
dyaavao laagato.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaa saMbaMQa AasqaapnaomaQaIla saVisqatItIla manauYyabaLa baraobarca
BaivaYyaatIla Aasqaapnaolaa ]pyaaogaI haotIla ASaa manauYyabaLaSaI Asatao.AasqaapnaosaazI sauyaaogya maaNasaaMcyaa
SaaoQaat rahUna %yaaMnaa Aaplyaa AasqaapnaomaQyao AaNaNyaacaI mah%vapUNa- BaUimaka maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa
kravaI laagato.vaastivak maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho ek vyavasqaapnaacao saaQana Aaho kI jao
kamagaaraMpasaUna ]cca vyavasqaapkaapya-Mt ]%tma manauYyabaLacaa purvaza Aasqaapnaolaa krt Asato. kaya-rt
AsaNaayaa manauYyabaLakDUna AasqaapnaocaI Qyaoya QaaorNao ]iddYTo saaQya k$na GaotaMnaa inavaDlaolyaa maanavaI
saMsaaQanaacaa yaaogya AaiNa puropur vaapr k$na GaoNao AaiNa %yaasaazI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaamaQaIla saaQanao
AaiNa tM~acaa sauyaaogya vaapr krNao AaiNa AasqaapnaosaazI ek idSaadSa-k mhNaUna kama krNao ASaI BaUimaka
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa GyaavaI laagato.AasqaapnaaMmaQyao vaogavaogaLo ivaBaaga Asatat AaiNa P`a%yaok
ivaBaagaasaazI vaogavaogaLI maaNasao AaiNa vaogavaogaLo ]ddoSa Asatat ho jarI Kro Asalao trI Asao inarinaraLo
ivaBaaga AaiNa maaNasao hI Aaplyaa kayaa-saMbaMQaI [traMvar AvalaMbaUna Asatat.vaogavaogaLo ivaBaaga manauYyabaL
AaiNa %yaaMcaI kayao- yaaMcyaamaQyao ]%tma sahsaMbaMQa raKUna saMGaTItpNao sagaLyaa manauYyabaLakDUna Aasqaapnaocao
]iddYT saaQya krNyaat maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI maaolaacaI BaUimaka Asato.
110
4.7 kma-caayaaMcao vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ek tulanaa (Personnel
Management and HRM-A comparision)
kma-caayaaMcao vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI ekca saMklpanaa Aaho ik
vaogavaogaLI Aaho yaabaabat baroca P`avaad Aahot.kahI jaNaaMcyaa mato daonhIhI ekca Aahot f@t pirBaaiYak
naavaamaQyao frk Aaho tr kahIMcyaa mhNaNyaanausaar kma-caayaaMcao vyavasqaapna (a daona iBanna gaaoYTI Aahot.
daonhIhI saMklpnaa ek Asalyaacao mhNaNaaro saaMgatat kI pUiva-cyaa kaLI kma-caay`aaMcao vyavasqaapna Asao naava
AsaNaay`aa ivaBaagaalaaca Aata maanavaI saMsaaQana ivaBaaga mhNatat karNa daonhIhI saMklpanaaMcaI BaUimaka
eksaarKIca Aaho.
p^T laa^varI Asao naaoMdivatat kI¸ kma-caayaaMcyaa vyavasqaapnaacao kama krtaMnaa %yaamaQyao QaaorNaa%mak
ivaYaya AMtBaU-t kolaolao Asatat AaiNa vat-maana kaLatIla Aasqaapnaocyaa Qyaoya QaaorNaaMcaI pUt-ta
krNyaabaraobarca BaivaYyakalaIna badlaaMcaa vaoQa GaovaUna %yaaP`aaNao AasqaapnaomaQyao badla GaDvaUna itlaa
BaivaYyakalaIna QyaoyapUtI- krNyaacyaa dRYTInao saxama banaivaNao ho kaya- kma-caayaaMcao vyavasqaapna yaa ivaBaagaalaa
kravao laagato AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna mhNajao varIla kaya- satt saU$ zovaNaarI kaya-pwtI Aaho
AaiNa mhNaUna daonhIhI saMklapnaaMmaQyao frk naahI.3
4 Aama-sT/a^Mga yaaMcyaamato¸ maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna mhNajao kma-caayaMacao vyavasqaapna (a
saMklpnaolaa kahI psaao-naola vyavasqaapkaMnaI idlaolao navaIna naava Aaho.prMtU Asao jarI Asalao trI maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapna (a saMklpanaomauLo naa[-laajaanao ka hao[naa prMtU AasqaapnaomaQaIla kma-caarI ho
Aasqaapnaocao saMsaaQana Asalyaacao maanya krNyaat yao] laagaola.
Aama-sT/a^Mga yaaMnaI kma-caayaaMcao vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaatIla samaana baabaIMvar laxa
vaoQalao Aaho to KalaIla P`amaaNao Aaho.
1. daoGaaMcaohI QaaorNa ho vyavasaayaacyaa QaaorNaaMcaI AMmalabajaavaNaI krNao ho Asato.
111
2. daoGaaMcaohI Asao maanaNao Aaho kI kamagaaraMcaa P`a%yaxa saMbaMQa yaoNaaro inairxak ho manauYyabaLacao
vyavasqaapna krNyaasaazI jabaabadar Aahot AaiNa %yaaMcaI jabaabadarI par paDNyaasaazI %yaaMnaa
madt krNyaacao kama kma-caayaaMcao vyavasqaapna yaa ivaBaagaacao Aaho.
3. kma-caayaaMcao vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna (a daoGaaMcaohI mah%va AaiNa
pirNaamakarkta Aasqaapnaocyaa dRYTInao saarKIca Aaho.vyai@tlaa sanmaana vaOyai@tk garjaaMcaI
pUt-ta vaOyai@tk kaOSalyaacyaa sahayyaanao Aasqaapnaocao Qyaoya gaazNao [%yaadI P`akarcaI kayao-
daonhIhI ivaBaaga krt Asatat.
4. satt badlat rahNaayaa vyaavasaahIk garjaaMcaI pUt-ta krNao yaasaazI daonhIhI ivaBaaga saarKoca
jaaoDlaolao Asatat.
5. manauYyabaLacaI inavaD¸ inayau@tI¸ P`aiSaxaNa¸ xamata¸ AiBaP`aorNa yaaMcyaa baabatIt kma-caarI
vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaaMcyaa BaUimaka saar#yaaca Asatat AaiNa
%yaasaazI saar#yaaca pwtIcaa AvalaMba daonhI ivaBaagaakDUna kolaa jaatao.
6. kma-caay`aaMSaI sahsaMvaad saaQaNao AaiNa %yaaMcao ekmaokaMSaI sahsaMbaMQa jaaopasaNao yaabaabatIt kma-caarI
vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaaMcao ekmat Asato ASaa P`akaro kma-caarI
vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaa ekaca naaNyaacyaa daona baajaU Aahot Asao
bayaaca saMSaaoQakaMcao mhNaNao Aaho prMtU kahI saMSaaoQakaMcyaa mato yaa daonhI baabaI prspr iBanna
Aahot to kSaaP`akaro to puZIla ivavaocanaava$na spYT haoto.
4.8 kma-caarI vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna – frk
kahI saMSaaoQakaMcyaa mato kma-caarI vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaa daona iBanna
gaaoYTI Aahot.daoGaaMcaacaohI mah%va yaat frk Aaho. 5 laogaIja\ yaa saMSaaoQakacyaa mato
1. kma-caarI vyavasqaapna ho vyavasqaapkaSaI saMbaMQa nasalaolaI gaaoYT Aaho tr maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapna yaacaa ]ddoSa vyavasqaapkacyaa dRYTIkaonaatUna kma-caayaMacao vyavasqaapna ha Aaho.
112
2. kma-caarI vyavasqaapna ho karKanyaamaQyao P`a%yaxa kamagaaraMcyaa vartI doKroK krNaaro P`aqama
vyavasqaapk yaaMcyaa maaf-t manauYyabaL vyavasqaapnaamaQyao [icCt pirNaama GaDvaUna AaNaNyaasaazI
P`aya%naiSala Asato.AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho prspr purk kaya- krNaayaa
vyavasqaapkaMcaI fLI tyaar krNaay`aa pwtI rabavat Asato.
3. kma-caarI vyavasqaapna ho svatlaa Aasqaapnaocaa ivakasa AaiNa AnauYaMgaanao manauYyabaLacao vyavasqaapna
%yaaMcyaa maanaisak¸ saamaaijak garjaa yaa pasaUna AilaPt zovato AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho
AasqaapnaocaI Qyaoya QaaorNao AaiNa saMskRtI yaa BaaovatI koMMd`It Asato.
ekdMrIt sagaLa ivacaar krta kma-caarI vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho kahI
P`amaaNaat saarKo tr kahI P`amaaNaat iBanna Aaho.naavaaMcyaa pirBaaYaot saamya Asalao trI maUlaBaUt saMklpnaa
AaiNa AasqaapnaotIla mah%va yaa baabatIt daonhI gaaoYTI vaogavaogaLyaa Aahot.kma-caarI vyavasqaapna AaiNa
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaatIla frk KalaIla P`amaaNao saaMgata yao[la.
1. kma-caarI vyavasqaapna hI ek saacaobaw pwtI Aaho AaiNa %yaacao sva$p kahIsao AaQaI maga
%yaavar ]payayaaojanaa ASaa sva$paacao Aaho.yaa]laT maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI ek satt
sau$ AsaNaarI AaiNa kaLaP`amaaNao sausaMgat badlat jaaNaarI kaya-pwtI Aaho.ADcaNaI
Aalyaavar %yaaMcao inarakarNa krNyaapoxaa ADcaNaI inamaa-Naca haoNaar naahIt yaakDo maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapna laxa koMid`t krt Asato.
2. kma-caarI vyavasqaapnacao kaya- AasqaapnaomaQyao kahI maagaNyaa Agar garja ]%pnna JaalyaanaMtr
%yaaMnaa P`aitsaad doNaaro Asato AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho AasqaapnaocaI BaivaYyaat garja
AaoLKUna %yaaP`amaaNao kama krt Asato.
3. kma-caarI vyavasqaapna hI ek svatM~ P`aik`yaa Aaho Aasqaapnaocyaa Qyaoya QaaorNaaMSaI tI inagaDIt
AsaNyaacaI AavaSyakta naahI yaa ]laT maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI Aasqaapnaocyaa QaaorNaaMSaI
sausaMgat rahUna kama krNaarI kaya-pwtI Aaho.Aasqaapnaocyaa [tr sagaLyaa ivaBaagaaMSaI tI
salaMgnata raKUna Asato.
113
4. kma-caarI vyavasqaapnacaa dRYTIkaona kahIsaa saMkucaIt sva$pacaa Asatao kma-caayaMacaI xamata
vaaZivaNyaacao kaya- kma-caarI vyavasqaapna krt Asato prMtU to krtaMnaa %yaacaa Aasqaapnaocyaa
xamatomaQyao %yaacaa kaya ]pyaaoga haotao? yaacaa ivacaar krt naahI maanavaI saMsaaQana ivaBaaga ha
kma-caayaacyaa svatcyaa ivakasaatUna Aasqaapnaocaa ivakasa yaa sau~anausaar kama krt
Asato.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho kma-caay`aacaa vaOyai@tk ivakasa AaiNa AasqaapnaotIla [tr
GaTk yaaMcyaat samataola inamaa-Na k$na ekmaokaMmaQyao sahsaMbaMQa kSaaP`akaro dRZ haotIla jaoNaok$na
vyavasqaapnaacao mau#ya ]iddYT saaQya hao[la yaakDo laxa purivat Asato.
5. kma-caarI vyavasqaapna ho parMparIk kamaacao sva$p AaiNa Aaiqa-k sva$pat baixasaI yaavar
mau#ya%vao Bar doto.kamagaaraMcao AiBaP`aorNa krtaMnaa %yaaMcaI kamakrNyaacaI pwt kSaI saulaBa
hao[la yaakDo laxa doto.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ho kamagaaraMcyaa garjaa laxaat Gao]na to
kSaaP`akaro samaaQaanaI haotIla ASaa AiBaP`aorNa pwtIMcaa vaapr krto.
6. kma-caarI vyavasqaapna Asao maanato kI kamaaivaYayaI samaaQaana AaiNa naOitkta yaaMcyaaWaro
kamagaaraMcaI kaya-xamata vaaZU Sakto AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna Asao maanato kI AanaMdI
kamagaar %yaacyaa savaao-%tma xamatonao kama krtat AaiNa to AanaMdI rahNyaasaazI tSaa P`akarcao
vaatavarNa AasqaapnaaMmaQyao inamaa-Na haoNao garjaocao Asato AaiNa %yaakDo maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna
laxa purivato.
kma-caarI vyavasqaapna AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaatIla frk ASaasaazI mah%vaacaa Aaho
kI vyavasqaapnaanao %yaaMcaa dRYTIkaona AaiNa kaya-pwtImaQyao badla GaDVaUna AaNaUna kma-caay`aaMcao yaakDo
vaaTcaala krNao AavaSyak Aaho.
4.9 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI P`amauK kayao-
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI ek ASaI kRtI Aaho kI¸ jaI Aasqaapnaocyaa saMdBaa-t ek pwt
mhNaUna kaya-rt Asato.mhNajao saMsqaocyaa saMdBaa-t tI ek vyavasqaapnaacaI sahpwt Aaho prMtU maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapnaalaa ek svatcaa saMdBa- AaoLK Aaho.saMsqaa%mak saMdBa- AaiNa maanavaI saMsaaQana
114
vyavasqaapna yaaMcaI saaMgaD GaatlaI Asata Aaplyaalaa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI pwt samajato AaiNa
jyaayaaogao itcaI kayao- kaya Aahot ho samajaNyaasa madt haoto.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI ]iddYTo puZIla
P`amaaNao Aahot.
1. AasqaapnaomaQyao manauYyabaLalaa AakiYa-t krNao.
2. manauYyabaLalaa savaao-%tma kaya-xamatosaazI P`aorIt krNao AaiNa %yaasaazI %yaaMcao AiBaP`aorNa AaiNa
ivakasa krNao.
3. AasqaapnaomaQaIla maanavaI saMsaaQana ho Aasqaapnaocaa ek AMtBaU-t ihssaa banaUna klama rahtIla yaakDo
laxa purvaNao.
varIla ]iddYTaMcaI pUt-ta haoNyaasaazIcaI sauyaaogya kaya-pwtI ivakisat krNao AaiNa %yaa AnauYaMgaanao satt
kaya-rt rahNao hI mau#ya BaUimaka maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa par paDavaI laagato.
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacyaa kayaa-%mak ]ddoSaaMcao paca P`amauK P`akaraca vagaI-krNa krta yaoto to Asao
1) manauYyabaLacaI naomaNaUk 2) maanavaI saMsaaQana ivakasa 3) kma-caayaaMcao maulyamaapna AaiNa Barpa[-
4) kma-caayaaMsaazI purk AaiNa %yaaMcyaa doKBaalaIsaazI kTIbawta baaLgaNao 5) AaOVaoigak sahsaMbaMQa
saurLIt zovaNao.
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI kayao- puZIlaP`amaaNao Aahot.
1. inayaaojana - kMpnaIcyaa Qyaoya QaaorNaanausaar AaiNa BaivaYyakalaIna garjaaMcaa ivacaar k$na kma-caarI
BartIcao inayaaojana krNao.kma-caarI maQyaoca rajaInaamaa do}na inaGaUna gaolyaasa %yaacyaa ir@t jaagaovar
navyaanao BartI krNao Aqavaa AasqaapnaotIla [tr ivaBaagaatIla Aitir@t kma-caayaaMcaI garja
Asalaolyaa ivaBaagaat badlaI krNao.kMpnaIcao jar BaivaYyaat naivana ]%padnaacao Aqavaa naivana karKanaa
]BaarNaIcao inayaaojana Asaola ikMvaa Aaho %yaamaQyao vaaZ krNyaacao inayaaojana Asaola tr %yaa AnauYaMgaanao
manauYyabaL BartIcao inayaaojana krNao.
2. saMGaTna -kMpnaIcyaa AaraKDyaanausaar manauYyabaLacao AaiNa kMpnaImaQyao AsaNaayaa vaogavaogaLyaa
ivaBaagaaMcao saMGaTna krNao %yaaMcyaamaQyao prspr sahsaMbaMQa caaMgalao rahtIla yaakDo laxa doNao AaiNa saMpUNa-
115
manauYyabaLalaa ek~It rahUna kMpnaIcao Qyaoya pUNa- krNyaasaazI satt P`aorIt krNao ho kaya- maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapnaalaa kravao laagato.
3. maaga-dSa-na - AasqaapnaaMmaQyao inarinaraLyaa ivaBaagaaMmaQyao vaogavaogaLI maaNasao AapAaplyaa straMvar kama
krt Asatat vyavasqaapnaakDUna %yaaMcyaabaabat naoma@yaa kaya Apoxaa Aahot AaiNa %yaaMnaI kaoNato kama
kSaaP`akaro kravao ho kma-caayaaMnaa maaiht AsaNao garjaocao Asato %yaamauLo vyavasqaapkaMnaa Aaplyaa
hataKalaIla manauYyabaLalaa maaga-dSa-na k$na %yaaMcyaa maaf-t kamagaaraMpya-Mt yaaogya to saMdoSavahna k$na
Gyaavao laagato jaoNao k$na kamagaaralaa Aaplyaa kamaacao sva$p AaiNa idSaa yaacao yaaogya to Aaklana
hao[la AaiNa %yaacaa eki~t pirNaama kMpnaMcao [iPsat gaazNyaapya-Mt hao[la.maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapnaaacyaa dRYTInao kma-caayaaMnaa maaga-dSa-na mhNajaoca %yaaMcao AiBaP`aorNa sahsaMvaad AaiNa naotR%va
yaabaabat %yaaMnaa idSaadSa-na krNao jaoNaok$na saMpUNa- manauYyabaL ekaca idSaonao kaya-rt rahIla.
4. inayaM~Na – (Controlling) inayaM~Na mhNajao inayaaojana AaiNa P`a%yaxa kaya-vaahI yaaMcaI prspr tulanaa
krNao AaiNa imaLNaaro inakala taDUna baGaNao jar inayaaojana AaiNa kaya-vaahI yaat frk pDt Asaola
tr tao SaaoQaUna tI ADcaNa Agar kmatrta dUr krNao jaoNaok$na vyavasqaapnaanao inayaaojana kolaolao Qyaoya
AcaUkpNao par paDta yao} Sakola.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa Aaplyaa AK%yaarIt kama
krNaayaa kma -caayaaMcao inayaM~Na kravao laagato.%yaacabaraobar kamagaaraMcyaa kaya-krNyaacyaa kRtIcao
pirNaama AaiNa tqya yaaMcaa AaZavaa GaovaUna naomaUna idlaolyaa kRtISaI pDtaLNaI kravaI laagato AaiNa
%yaamaQyao frk AaZLlyaasa garja Asaola toqao sauQaarNaa GaDvaUna AaNaNaara badla kravaa laagatao.
5. pirNaamakark P`amauK kayao- - (Operative Functions) P`a%yaok ivaBaagaacaI pirNaamakarak P`amauK
kayao- vaogavaogaLI Asatat AaiNa tI %yaa ivaBaagaacyaa ]iddYTaMSaI inagaDIt Asatat.maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapnaacyaa baabatIt pirNaamakark kayao- mhNajao yaaogya vaoLI yaaogya maanavaI saMsaaQanaacaI ]plabQaI
AaiNa yaaogya jaagaI %yaacaI naomaNaUk ho haoya.qaaoD#yaat maanavaI saMsaaQanaacaa SaaoQa¸ inavaD AaiNa
inayau@tI AaiNa %yaanaMtr %yaaMcaa ivakasa AaiNa saMsqaomaQyao saamaavaUna GaoNyaacaI P`aik`yaa.
116
6. maanavaI saMsaaQanaacao saMpadna - manauYyabaLacaI inavaD AaiNa yaaogya izkaNaI inayau@tI krtaMnaa %yaa
vyai@tmaQaIla kaOSalya AaiNa kMpnaImaQaIla %yaalaa Anausa$na AsalaolaI jaagaa yaaMcaa maoL saaQaavaa
laagatao AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacao ho AitSaya mah%vaacao kaya- Aaho yaacyaasaazI AaQaI
sauyaaogya inayaaojanaacaI AavaSyakta Asato mhNajaoca Aasqaapnaolaa naoma@yaa kaoNa%yaa kaOSalyaacaI AaiNa
iktI manauYyabaLaacaI garja Aaho ho samajaavaUna GaoNao AaiNa naMtr BartIcao inayaaojana krNao.%yaacabaraobar
navaIna BartI Jaalaolyaa vyai@tlaa AasqaapnaocaI saMpUNa- AaoLK k$na doNyaacao kaya- maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapnaacao Asato.
7. ivakasa – (Development) ivakasaacao kaya- ho maanavaI saMsaaQanaacaa ]%tma kaya-kRtIsaazI ivakasa
krNao %yaacabaraobar vaoLaovaoLI vyai@tI AaiNa %yaaMcaI kayao- yaamaQyao sakara%mak badla krNao (acyaaSaI
inagaDIt Asato.%yaacabaraobar eKado ivaiSaYT kaya-krNyaasaazI KasaP`akarcyaa P`aiSaxaNaacao inayaaojana
k$na %yaabaddla kaya-vaahI krNao BaivaYyaatIla garjaa laxaat GaovaUna %yaaP`amaaNao manauYyabaL P`aiSaixat
krNao AaiNa badlat jaaNaayaa vaatavarNaaSaI AaiNa kaya-saMskRtISaI manauYyabaL kSaaP`akaro jauLvaUna
hao[la to pahaNao [%yaadI kayao- ivakasa yaa sadrat maaoDtat.
8. maUlyamaapna AaiNa prtavaa– (Appraisal and Compensation) maUlyamaapana mhNajao vyai@tIcaI
ikMmat zrivaNyaacaI ik`yaa, eKaVa vyai@tcao AMgaBaUt kaOSalya, gauNava%ta AaiNa kRtI yaacao maUlyamaapna
k$na %yaaPamaaNao %yaalaa yaaogya tao pgaar zrivaNao %yaacabaraobar %yaacao P`aiSaxaNa, baZtI [%yaadI gaaoYTI
zrivaNao,yaacyaa ]laT vyai@t kaOSalyaat gauNava%tot AaiNa kRtImaQyao kmaI pDt Asaola trI doKIla
ASaa vyai@tsaazI yaaogya to P`aiSaxaNa¸ samaupdoSana¸ sahsaMvaad saaQaUna %yaa vyai@tcao ]nnayana kSaa P`akaro
hao[la %yaakDo laxa doNao ASaa P`akarcaI kayao- yaa P`akarat yaotat.
9. AiBaP`aorNa – vyai@tMcao AiBaP`aorNa krNao ho A%yaMt mah%vaacao kaya- maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa
kravao laagato.kmaI vakubaacyaa AaiNa gauNava%tocyaa vyai@tMcao AiBaP`aorNa k$na %yaaMcyaak$na AaNaKIna
]%tma kaya-kRtI kSaa hao[la to pahNao %yaacabaraobar ]%tma kaya-kRtI AsaNaayaa manauYyabaLalaa
Aaiqa-k Aqavaa Aaiqa-kotr ]payaaMcyaa sahayyaanao AiBaP`aoirt krNao jaoNaok$na Asao manauYyabaL
117
Aaplyaa pUNa- xamatocaa vaapr kama krtaMnaa krtIla .%yaacaP`amaaNao manauYyabaL jar saarKo naaokrI
saaoDUna jaat Asaola tr ASaa karNaaMcaa SaaoQa Gao]na %yaaMcao inarakarNa krNao manauYyabaL isqar rhavao
yaasaazI %yaaMcao P`aiSaxaNa, baZtI, badlaI, vaotnavaRwI, kamaat badla yaasaarKo ]paya AMmalaat AaNaNao
hI kayao- maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa AiBaP`aorNa yaa P`akarat kravaI laagatat.
10. AaOVaoigak sahsaMbaMQa– vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaaMcyaat prspr saMbaMQa kSaa P`akaro saurLIt
rahtIla %yaasaazI AaOVaigak saMbaMQa pwtIMcaa vaapr krNao.vyavasqaapnaacyaa dRYTInao kamagaaraMmaQyao
iSast palana inayaaojanaanausaar ]%paadna saMsaaQanaaMcaa kaLjaIpUva-k vaapr AadI gaaoYTI, %yaacabaraobar
kamagaaraMcyaa dRYTInao vaoLovar vaotna, baZtI, vaotnavaRwI, tMTa-baKoDa ]d\Bavalyaasa %yaacao %varIt
inarakarNa, vaotnaotr saaoyaI-sauivaQaa [.gaaoYTIMmaQyao maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa vyavasqaapna AaiNa
kamagaar yaamaQalaa duvaa mhNaUna kama kravao laagato AaiNa ho kama jaoMvha yaaogya pwtInao yaoto toMvha
vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaaMcyaat caaMgalao sahsaMbaMQa inamaa-Na haotat.
4.10 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ivakasa
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hyaa saMklpanaocaa ]dya far pUiva-cyaa kaLat Jaalyaabad\dla maaihtI
]plabQa Aaho.BaartamaQyao [.sa.pUva- 320 maQyao kaOiTlya naavaacao ek maaozo Aqa-Saas~& haovaUna
gaolao.%yaaMnaI vyai@tMcao vyavasqaapna kSaa P`akaro kravayaacao yaacaI ek Saas~Iya caaOkT saaMigatlaI
Aaho.%yaamaQyao kamaacao sva$p %yaalaa AiBaP`aot AsaNaaro kaOSalya, inavaD pwt, P`aiSaxaNa, baixasa tsaoca
iSaxaa AaiNa kaya-kRtIcao manauYyamaapna yaa sagaLyaa baabaIMcaa AMtBaa-va kolaolaa Aaho.eoithasaIk kaLamaQaIla
kaya- maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI saMklpnaa P`aSaasanaaSaI inagaDIt haotI AaiNa yaamaQyao kovaL
kamagaaraMcaaca ivacaar haot Asao.19vyaa Satkat AaOVaoigak k`aMtIlaa saurvaat JaalaI AaiNa %yaanaMtr kaya-
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI saMklpanaa hLUhLU ivakasa pavat gaolaI saurvaatIlaa f@t kamagaaraMcyaa
baabatIt ivacaar krNaayaa kaya- maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaanao AaplaI kaya-kxaa vaaZvat kamagaar, [tr
kma-caarI, AiQakarI, vyavasqaapk AaiNa ]ccastrIya vyavasqaapk (a sagaLyaaMnaa saamaavaUna Gaot ek sava-
118
samaavaoSak ASaI BaUimaka isvakart AaplaI kaya-kxaa $Mdavat gaolaI.AaOVaoigak k`MatIpasaUna to qaoT
Aa%tapya-Mt maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna KalaIla TPPyaaMmaQyao ivakasa pavat gaolao.
1. AaOVaoigak k`aMtIcao yauga –19 vao Satk
2. kamagaar saMGaTna caLvaL –19 vyaa Satkacyaa SaovaTI
3. saamaaijak jabaabadarIcaI jaaNaIva Asalaolao yauga – 1900 –1920
4. Saais~ya vyavasqaapna yauga –20 vyaa SatkacaI saurvaat
5. maanavaI saMbaMQa yauga –1930 to 1950
6. vat-NaukImaagaIla yauga –1950 to 1960 (Behavioural science)
7. pwtI AaiNa saMBaavya gaaoYTIMcao Aagamana yauga –1960 cyaa pasaUna puZo (System and
contingency approach)
8. maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yauga – 1980 pasaUna pUZo varIla vagaI-krNaatUna ek gaaoYT spYT haoto
kI P`a%yaok yaugaamaQyao eka ivaiSaYT dRYTIkaonaalaa mah%va idlao gaolao Aaho.
P`a%yaok yaugaamaQyao P`avaoSa krtaMnaa AaQaIcyaa navaIna gaaoYTIMcaI Bar pDt gaolaI AaiNa ASaa P`akaro
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ivakasa pavat gaolao.
varIla kahI kaLaMmaQaIla mau#ya gaaoYTIMcaa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna ivakasa P`aik`yaomaQyao kSaa
P`akaro P`aBaava pDt gaolaa %yaaivaYayaI KalaIla BaagaamaQyao ivavaocana kolao Aaho.
AaOVaoigak k`aMtIcaa kaL sana–1950 maQyao piScama yauraop AaiNa AmaoirkomaQyao AaOVaoigak kaMtIcyaa
]dyaasaaobat maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacyaa pwtSaIr ivakasaalaa saurvaat JaalaI.AaOVaoigak k`aMtIcaI
saurvaat hI yaM~saamaga`Icyaa ivakasaatUna saakar JaalaI.]%padnaasaazI yaaM~Ik Sa@tI caa vaapr AaiNa
%yaasaazI laagaNaaro maaozyaa P`amaaNaavarIla manauYyabaLacao eki~t kama krNao yaamaQaUna karKanaa yaa saMklpnaocaa
]dya Jaalaa.kuTIr]VaogaaMcaI jaagaa maaoz maaozo AaOVaoigak karKanao Gao} laagalao AaiNa %yaaAnauSaMgaanao
AaOVaoigak k`aMtInao Anaok badla GaDvaUna AaNalao.
119
1. CaoTyaa–CaoTyaa kuTIr]VaogaaMmaQyao vaogavaogaLyaa izkaNaI kama krNao yaacaI jaagaa ekaca izkaNaI
maaozo ]Vaoga ]Baa$na Anaok maaNasaaMnaI toqao ek~ kama krNao mhNajaoca karKanaa (Factory)
klpnaocaa ]dya.
2. maanavaI EamaaMcyaa eovajaI yaaM~Ik pwtInao ]%padnaacao kama saU$ JaalyaamauLo yaM~ saamaga`Icao mah%va
vaaZlao.
3. manauYyabaLacyaa sqalaaMtr P`aik`yaomaQyao vaaZ JaalaI Aaplao maUlasqaana saaoDUna kamaacyaa izkaNaI
raojagaarasaazI sqalaaMtr krNyaacao P`amaaNa vaaZlao AaiNa %yaamauLo sqalaaMtrIt izkaNaI Garo tsaoca
[tr saamaaijak ADcaNaI yaoNyaasa saurvaat JaalaI.
4. maSaInarIcyaa sahayyaanao ]%padna vyavasqaocaa AMgaIkar kolyaamauLo AkuSala kamagaaraMnaa maiSanarI
hataLNyaacao P`aiSaxaNa doNyaacaI garja ]%pnna JaalaI.
5. eka karKanyaat Anaok maaNasao kama k$ laagalaI %yaamauLo kma-caarI AaiNa maalak yaaMcaa qaoT
saMbaMQa yao[naasaa Jaalaa.kamagaaraMnaa Aaplao mhNaNao maalakaMpya-Mt paohcavaNyaasaazI Anaok
patLyaaMcaa vaapr kravaa laagalaa.
yaa kaLamaQyao manauYyabaLacao vyavasqaapna krNyaasaazI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacyaa tIna pwtIcaa
ivakasa Jaalaa. 1) kamagaaraMcaI BartI 2) kamagaaraMcao P`aiSaxaNa AaiNa 3) kamagaaraMvar inayaM~Na
kamagaar saMGaTna caLvaL kaL- karKanaa pwtIcaa ]dya JaalyaanaMtr lagaocaca kamagaar %yaaMcyaa ivaivaQa
maagaNyaa AaiNa sava-maanya h@kaMsaazI ek~ yao} laagalao %yaaMcyaa yaa ek~ yaoNyaalaa puZo kamagaar saMGaTna
Asao naava pDlao.kamagaar saMGaTnaacaa mauL ]ddoSa ha kamagaaraMcyaa h@kaMcao saMrxaNa krNao %yaaMcyaa
ADcaNaIMcao inarakarNa krNao ]da.baalamajaurI, kamaacao AinayaM~It tasa AaiNa kamaaBaaovatalacao vaatavarNa
[%yaadI.%yaapazaopaz kamagaaraMcao vaotna vaotnaotr sauivaQaa, saaoyaI savalatI, naaokrItIla isqarta ASaa P`akaro
kamagaaraMcyaa baajaunao sava-taoprI madt krNaaro kamagaar saMGaTna Aist%vaat Aalao AaiNa %yaaMcao $Mpatr puZo
kamagaar saMGaTnaa yaa sva$pat Jaalao.kamagaar saMGaTnaa Aaplyaa maagaNyaaMcyaa put-tosaazI saMp kmaI kama
baihYkar kama baMd AaMdaolana ASaa Sas~aMcaa vaapr k$ laagalyaa.ASaa P`akaro maanavaI saMsaaQana
120
vyavasqaapnaalaa kamagaar saMGaTnaa AaiNa maalak Aqavaa ]cca vyavasqaapna yaaMcyaamaQyao samanvayaacaI BaUimaka
par paDavaI laagalaI.%yaacabaraobar kamagaar vyavasqaapna tMTa saaoDivaNao, kamagaaraMcyaa h@kaMcyaa pUt-tosaazI
P`aya%na krNao, rjaa va sauTyaaMcao svaatMHya, kamagaar klyaaNa yaaojanaa AadI gaaoYTIMcaa AMtBaa-va maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapnaamaQyao Jaalaa.
saamaaijak jabaabadarIcaI jaaNaIva Asalaolaa kaL
20vyaa Satkacyaa pihlyaa dSakat kahI karKanaa maalakaMnaI kamagaaraMcyaa P`atI AiQak
maanavaIya AaiNa palak%vaacyaa jaaNaIvaonao Aaplaa dRYTIkaona zovalaa.yaamaagaIla t%va Asao haoto kI maalak ha
ip%yaasamaana AsaUna kamagaar ho %yaacyaa Ap%yaasamaana Aahot AaiNa jyaaP`amaaNao ek ipta Aaplyaa Ap%yaaMcaI
kaLjaI Gaotao %yaaP`amaaNao eka maalakanao Aaplyaa kamagaaraMcaI kaLjaI GaotlaI paihjao.%yaacabaraobar Anaok
kamagaar saMGaTnaaMcaa ]dya JaalyaamauLo kamagaaraMvar inayaM~Na zovaNao maalakaMnaa kzINa jaa} laagalao AaiNa
%yaasaazI %yaaMnaI kamagaar klyaaNa yaaojanaa rabavaNyaacaI sau$vaat kolaI %yaamauLo Krotr kamagaar
klyaaNayaaojanaa rabaivaNyaamaagao t%va&anaapoxaa jabardstIcaa Baaga haota Asao mhNaavayaasa jaagaa Aaho.
ra^baT- Aaovaona 6 yaa ib`aTISa ]dyaaojak, sauQaark, maanavatavaadI vya@tInao P`aqama Asaa dRYTkaona
AMgaIkarlaa kI saamaaijak, Aaiqa-k vaatavarNa kamagaaracyaa SaairrIk, maanaisak, isqatIvar pirNaamakark
zrto mhNaUna %yaanao P`aqama Aaplyaa karKanyaamaQyao kamagaaraMsaazI caaMgalao AaiNa paoYak vaatavarNa, kamagaar
klyaaNa yaaojanaa, Aaiqa-k sqaOya- AadI sauQaarNaa AMmalaat AaNalyaa AaiNa %yaacao sakara%mak pirNaama
AnauBavalao puZo maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaanao yaa gaaoYTIMcaa Aaplyaa kaya-kxaot samaavaoSa kolaa.
Saas~ao@t vyavasqaapnaacaa kalaKMD (Scientific Management Era)
saaQaarNa 20 vyaa Satkacyaa saurvaatIlaa 7 Tolar yaanao ‘kama krNyaacaa ek savaao-%tma maaga-'
SaaoQaUna kaZlaa.%yaasaazI %yaanao vaoL AaiNa gatI yaacaa AByaasa kolaa.
%yaacyaa AByaasaava$na %yaanao Paayaaoigak t%vaavar %yaacaa vaapr k$na paihlaa Asata kamagaaraMcaI
]%padnaxamata laxaNaIyair%yaa vaaZlyaacao inadSa-naasa Aalao %yaavar AaQaairt Anaok SaaoQainabaMQa %yaanao ilahIlao
AaiNa Saas~ao@t pwtInao vyavasqaapna yaa naavaacao pustk ilahIlao.
121
Saas~ao@t vyavasqaapna pwtIcaI t%vao KalaIla P`amaaNao Aaho.
1. parMpairk dRYTIkaona Saas~acaa sahayyaanao badlaNao.
2. maanavaI gaTaMcyaa kayaa-maQyao eksaMQata AaNaNao.
3. vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaaMcyaat sahkayaa-caI Baavanaa AsaNao
4. mayaa-idt ]%padnaacaI jaagaa jaastIt jaast ]%padnaanao GaoNao.
5. kamagaaraMcaa ivakasa
Saais~ya vyavasqaapnaacaI t%vao hI kamagaar vyavasqaapnaacaI t%vao hI kamagaar vyavasqaapnaaSaI inagaDIt Aahot
tI KalaIla P`amaaNao
1. kayaa-cao pRqqakrNa (Job Analysis) - kaoNa%yaahI kayaa-caa sauxma AByaasa krtaMnaa to kaya-
krNyaasazI ek savaao-%tma maaga- pwt SaaoQaNao kmaItkmaI halacaalaI k$na kama krNao AaiNa kmaI vaoLat
va kmaI Kcaa-t to ksao krta yao[la yaa ivaYayaI AByaasa krNao.yaamaQyao vaoL AaiNa gatI yaaMcyaa Saas~ao@t
pwtInao AByaasa krNyaat yaotao.
2. P`amaaNaIkrNa (Standardisation) - kayaa-cao pRqqakrNa kolyaanaMtr kamaalaa laagaNaara AvaQaI
kamaacaI saM#yaa kama krtaMnaacaI isqatI AaiNa ]%padna ikMmat [%yaadI gaaoYTIMcao P`amaaNaIkrNa krta
yaoto.ekda kayaa-cao P`amaaNaIkrNa Jaalao kI %yaavar AaQaarIt [tr gaaoYTIMcaI ikMmat kaZta yaoto
]da.kamagaaraMcaa pgaar¸ ivajaKca- vaahtUk Kca- [. AaiNa sartoSaovaTI kaya-pUtI-saazI naomakI iktI ikMmat
yaoto to zrivata yaoto.
3. Saais~yapwtInao kamagaaraMcaI inavaD AaiNa P`aiSaxaNa- Tolar yaanao Asao saucaivalao kI kamagaaraMcaI
inavaD Saais~ya pwtInao krNyaat yaavaI AaiNa tI krtaMnaa %yaaMnaa kaoNato kama doNyaat yaoNaar Aaho ho
AaQaI ivacaarat Gaotlao paihjao.%yaacabaraobar jyaa kamaasaazI %yaaMnaa inavaDNyaat yaoNaar Aaho to kama
krNyaayaaogya kaOSalya AaiNa SaarIrIk xamata %yaaMcyaamaQyao AsalaI paihjao yaakDo doKIla laxa idlao gaolao
paihjao.yaa vyaitir@t kamagaaraMcyaa P`aiSaxaNaavar mau#ya Bar idlaa gaolaa mhNajao kamagaar Aaplao naomaUna
idlaolao kama jaast xamatonao AaiNa pirNaamakarkir%yaa par paDU SaktIla.
122
4. Aaiqa-k ]%tojana- Aaiqa-k ]%tojanaa hI kamagaaraMnaa jaast pirEama krNyaasazI AiBaP`aork
zrto.jaast pirEama jaast pgaar ASaI pwt jar vyavasqaapnaanao kaya-vaahIt AaNalaI tr tI kamagaaraMnaa
jaastItjaast Eama k$na ]%padna vaaZIsaazI P`aorNaadayak isaw haoto.Tolar yaanao ASaa yaaojanaocaI AaKNaI
kolaI P`a%yaok ]%padnaacaI ikMmat kamagaaraMnaa do} kolaI.jaao kamagaar jaast ]%padna krola %yaalaa
svaaBaaivakca jaast pgaar imaLU laagalaa AaiNa %yaa kamagaarakDUna naomaUna idlaolao kama pUNa- haoNaar naahI
%yaalaa kmaI pgaar imaLU laagalaa.hI pwt farca yaSasvaI zrlaI.ekca kama krNaayaa kamagaaraMmaQyao
jaast pgaar imaLNyaasaazI caZaAaoZ sau$ JaalaI.pirNaamaI karKanyaacaI ]%padkta (Productivity)
vaaZNyaasa madt JaalaI.
5. maanaisak k`aMtI- Saas~Iya vyavasqaapna ho vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaaMcyaa prspr sahkayaa-var
AavalaMbaUna Asato.vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaa daoGaaMnaI Aaplyaa ekmaokaMbaddlacyaa manaaovaR%tImaQyao badla
GaDvaUna AaNaNao AavaSyak Asato.ekmaokaMnaa ivaYayaI ivaraoQaapoxaa sahkayaa-cyaa Baavanaocao QaaorNa Asalao
paihjao.Tolar yaalaa Asao vaaTto kI Saais~ya vyavasqaapnaamaQaIla hI ek A%yaMt mah%vaacaI baaba Aaho karNa
jar vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaaMcyaamaQyao sahkayaa-caI Baavanaa nasaola tr Saais~ya vyavasqaapnaacaI t%vao
laagaU haoNaar naahIt.
6. maanavaI saMbaMQaaMcaa kalaKMD (Human Relation Era) - sana 1920 cyaa saumaarasa vyavasqaapna
ivaYayak saMSaaoQakaMnaI manauYyabaLakDo javaLUna baGaNyaasa sau$vaat kolaI.AaiNa Asao kaoNato badlato GaTk
manauYyaacyaa kamacyaa izkaNaI AsaNaayaa %yaacyaa vat-NaukIvar pirNaama krtat yaacao saMSaaoQana kolao.BarpUr
AByaasa AaiNa saMSaaoQana pScaat kamagaaraMcyaa ]%padktovar P`aBaava PaaDNaaro KalaIla inaYkYa- maaMDNyaat
Aalao.
1. kamaacyaa izkaNaI AsaNaaro saamaaijak GaTk
2. gaT ikMvaa jamaavaacaI GaDNa AaiNa %yaaMcaa dbaava
3. pya-vaoxaNa AaiNa naotR%vaacaI vaR%tI
4. saMvaad
123
vyavasqaapnaaivaYayaI saMSaaoQana k%yaa-Mnaa AsaohI AaZLUna Aalao kI tMdu$stI baraobar maanaisak¸ saamaaijak
pirisqaivaYayaI kaLjaI GaotlaI tr %yaaMcaI ]%padnaxamata vaaZNyaasa maaolaacaI madt haoto.
7. Saais~ya vat-NaukIcaa kalaKMD (Behavioural Science Era) - maanavaI saMbaMQaaivaYayaI Asaa
samaja haota kI AanaMdI kamagaar mhNajao ]%padnaSaIla kamagaar pNa yaa saMklpnaolaa Cod doNaaro ivacaar
saMSaaoQakaMnaI maaMDlao.%yaaMnaI vyavasqaapnaacyaa laxaat AaNaUna idlao kI kamagaaraMcaI kaya-xamata¸ saMsqaocaI
P`avaR%tI, vyavasqaapkacaI BaUimaka AaiNa mhNaUna maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI saMklpnaa yaa vat-Nauk
ivaYayak saMSaaoQakaMnaI samaaor AaNalaI.vat-Nauk ivaYayak saMSaaoQakaMcaa mau#ya Bar ha AiBaP`aorNaa¸ naotR%vaSai@t¸
sahsaMbaMQa¸ saMsqaapk¸ badla AaiNa ivakasa yaa xao~aMvar idsaUna yaotao.
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna kalaKMD ]%padnaacyaa xao~amaQyao jaoMvha karKanaa pwt $Z JaalaI
toMvha maaozyaa saM#yaonao kamagaar eka izkaNaI kama k$ laagalao.%yaamauLo ASaI ek garja inamaa-Na JaalaI kI
kaoNaItrI evaZyaa maaozyaa kamagaar saM#yaocaI BartI P`aiSaxaNa ivakaasa yaa gaaoYTIMcaI kaLjaI GaoNaaro Asaayalaa
hvao.ha hotU saaQya krNyaasaazI bayaaca maaozyaa kMpnyaaMnaI AaOVaoigak saMbaMQaivaBaaga sau$ kolaa.sau$vaatIlaa
yaa ivaBaagaacaa saMbaMQa f@t kamagaar vagaa-purta mayaa-idt haota.jasaa jasaa kaL badlat gaolaa AaiNa
]VaogaaMcao sva$p AaNaKIna maaozo haot gaolao tsao tsao AaOVaoigak saMbaMQa ivaBaagaacao kaya-xao~ ivastart gaolao
AaiNa to kovaL kamagaaraMsaazI na rahta [tr kma-caarI¸ AiQakarI AaiNa vyavasqaapk yaaMcyaasaazI doKIla
kama k$ laagalao AaiNa ASaa irtInao AaOVaoigak saMbaMQa (Personnel Management) ivaBaagaacao navaIna
naava kama-caayaaMcao vyavasqaapna (Industrial Relation department) Asao pDlao.baajaaratIla spQaa- tIv`a
JaalaI AaiNa kamagaar¸ kma-caarI yaaMcao AasqaapnaomaQaIla mah%va vaaZlao bau{d\QaIma%ta¸ huSaarI va kaOSalya yaaMnaa
vaava doNyaasazI P`aiSaxaNa¸ AiBaP`aorNa¸ baZtI [%yaadI saMklpnaaMcaa vaapr sau$ Jaalaa.kamagaaraMcaI maanaisak
AaiNa saamaaijak stravar kaLjaI GaoNyaasa sa$vaat JaalaI AaiNa %yaacao ]%padna vaaZIvar tsaoca
]%padanaacyaa gauNava%taovar sakra%mak pirNaama idsaUna yao} laagalao AaiNa kma-caayaa Mcao vyavasqaapna ho naava
badlaUna maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna (Human Resource Management) ho naava $Z Jaalao.ASaa irtInao
AaOVaoigak saMbaMQa ivaBaagaacaa ivakasa haot kma-caayaaMcao vyavasqaapna banalaa AaiNa naMtr puZo jaa}na maanavaI
124
saMsaaQana vyavasqaapna (a saM&onao kaya-rt raihlaa.yaaP`amaaNao SaOxaNaIk stravar doKIla kma-caayaaMcao
vyavasqaapna ivaYayak AByaasaalaa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna Asao pirmaaNa P`aaPt Jaalao.
4.11 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI BaartIya $proYaa
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaa P`a%yaxa kRtI AaiNa AByaasaacyaa patLIvar AaMtrraYT/Iya
namaunyaacyaa kaya-pwtInausaar maMdgatInao sau$ haota. kalaaMtranao maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacyaa kaya-
pwtImaQyao kayadoSaIr baabaI AaiNa Ainavaaya- garjaaMcaI pUt-ta yaapasaUna yaSasvaIpNao spQao-laa taoMD doNao AaiNa
baajaarat iTkuna rahNao yaakDo badla haot gaolaa.hI P`agatI saaQaNyaasaazI vyavasqaapnaalaa kamagaar
AiQakarI (Labour officer), kamagaar klyaaNa AiQakarI (Labour Welfare officer), kma-caayaaMcaa
vyavasqaapk (Personnel Manager) AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapk (Human Resource
Management) yaaMcaI inayau@tI kravaI laagalaI.hI P`agatI kSaaP`akaro haot gaolaI yaakDo pahU.
kamagaar AiQakarI (Labour officer) - BaartIya ]Vaoga vyavasaayaaMnaa sana 1920 cyaa saumaarasa kamagaar
AiQakay`aacaI garja BaasaU laagalaI.1929 saalaI kamagaaraMsaazI ra^yala kimaSanacaI sqaapnaa JaalaI AaiNa
1931 saalaI %yaacaa Ahvaala P`aaPt Jaalaa.%yaa AhvaalaatIla iSafarSaIMnausaar P`a%yaok maaozyaa karKanyaanao
kamagaaraMcao iht japNyaasaazI Eama tqaa kamagaar AiQakay`aacaI (Labour officer) naomaNaUk kravaI Asao
saucaivaNyaat Aalao.sana 1931 maQyao mauMba[- imalamaalakaMcyaa saMGaTnaonao Aaplyaa igarNyaaMmaQyao kamagaar
AiQakay`aacaI naomaNauk krNyaacao QaaorNa AvalaMibalao.kamagaaraMSaI inagaDIt tMTo AaiNa vaad imaTvaNao ho
kamagaar AiQakay`aacao P`amauK kaya- Aasao.%yaasa saumaarasa baMgaalamaQyao (jyaUT) taga igarNyaaMmaQaUna doKIla
kamagaar AiQakarI naomaNyaacao sa~ sau$ Jaalao.
kamagaar klyaaNa AiQakarI (Labour welfare officer) - Baartalaa svaatM~ imaLalyaanaMtr sana 1948
maQyao kMpnaI kayada kamagaar klyaaNa AiQakarI (Factories Act) Aist%vaat Aalaa.kMpnaI kayaVanausaar
500 AaiNa %yaapoxaa AiQak kamagaar Asalaolyaa AaOVaoigak AasqaapnaomaQyao kamagaar klyaaNa
AiQakayaacaI naomaNaUk krNao maalakaMsazI Ainavaaya- krNyaat Aalao.kMpnaI kayaVamaQyao kamagaar klyaaNa
AiQakayaacaI kayao- AaiNa kt-vyao namaUd kolaolaI Aahot¸ tI KalaIlaP`amaaNao Aahot. 1) kamagaraMcaI saurxaa
125
Aaraogya klyaaNakarI yaaojanaa gaRhinamaa-Na krmaNaUkivaYayak AaiNa svacCta [%yaadI baabaIMvar doKroK krNao
pgaarI rjaa maMjaUr krNao kamagaarivaYayak tMTyaaMcao inarakarNa krNao.2) kamagaaraMcyaa vaOyai@tk AaiNa
kaOTuMibak P`aSnaaMbaabat %yaaMcao samaupdoSana krNao.kamaacyaa pirsaratIla pyaa-varNa yaaogya zovaNao %yaaMcao h@k
AaiNa ivaSaoYa AiQakar yaaMcaI japNaUk krNao.3) kamagaar klyaaNa ivaYayak QaaorNao AaKNyaaivaYayaI
vyavasqaapnaalaa sallaa doNao.iSaxak ]maodvaarasaazI P`aiSaxaNaacao kaya-k`ma Aayaaoijat krNao.kamagaaraMcyaa
vaOQaainak garjaaMcaI pUt-ta krNao.SaovaTcyaa strapya-Mt fayada hao[la ASaa pwtInao ivakasaacaI QaaorNao
AaKNao AaiNa kamagaar iSaxaNa.4´ kamagaaraMcyaa ADcaNaI saaoDivaNao AaiNa kamagaar klyaaNa ivaYayak
gaaoYTI yaasaazI vyavasqaapna kamagaar AaiNa [tr laaok yaaMcyaa baraobar snaohsaMbaMQa P`asqaaipt krNao.tqaapI
kamagaar klyaaNa AiQakayaacyaa trtUdI naMtr doKIla kma-caayaaMcyaa vyavasqaapnaacyaa kayaa-var purosaa
sakara%mak pirNaama Jaalaolaa idsaUna yaot naahI karNa kamagaar klyaaNa AiQakayaalaa vyavasqaapnaakDUna
[tr kamao krNyaaivaYayaI Aaga`h kolaa jaatao.
kma-caarI vyavasqaapk (Personnel Manager) – kamagaar klyaaNa AiQakay`aacaI naomaNaUk kolyaanaMtr
doKIla Anaok maaozyaa kMpnyaa kma-caarI vyavasqaapkacaI naomaNaUk krtat.kamagaar
AiQakarI,vyavasqaapkaMcaI inavaD, naomaNaUk, P``aiSaxaNa, %yaaMcyaa kamaigarIcao maUlyamaapna, vaotna AaiNa
pgaraivaYayak P`aSaasakIya gaaoYTI [%yaadI kayao- kma-caarI vyavasqaapkalaa kravaI laagatat.bayaaca
saMsqaaMmaQyao kamagaaraMcyaa ivakasaavar farsaa Bar idlaa jaat naahI Apvaad kahI KajagaI AaiNa saava-janaIk
]Vaoga kI jao kaLacyaapuZo jaa]na kamagaar ivakasaasaazI P`aya%na krtaMnaa idsatat.mhNaUna kma-caarI
vyavasqaapkalaa AaiNa %yaa ivaBaagaat kama krNaayaa maaNasaaMnaa karKanyaamaQyao ]ccastrIya sqaana idlao
jaat naahI.
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapk (Human Resource Management) - BaartIya Aqa-vyavasqaonao sana 1990
saalaI mau@t Aqa-vyavasqaocaa isvakar kolaa AaiNa toMvhapasaUna maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna (a saMklpnaokDo
BaartIya ]VaogaivaSvaacao laaBa jaa} laagalao.mau@t Aqa-vyavasqaomauLo BaartIya ]Vaoga ivaSvaat maaozyaa
P`amaaNaavar badla Jaalao.AaOVaoigak QaaorNaat badla JaalyaamauLo farca qaaoDyaa ]VaogaaMnaa prvaanyaaMcaI garja
126
pDU laagalaI, prdoSaI gauMtvaNaukdaraMnaa BaartamaQyao gauMtvaNaukIsaazI svaatM~ imaLalao, saava-jainak kMpnyaaMcao
mh%va kmaI Jaalao, BaaMDvalaI baajaarat svaatM~ Aalao, AaMtrraYT/Iya vyaaparI QaaorNaat badla JaalyaamauLo Aqa-
vyavasqaocao jaagaitkIkrNa Jaalao, Aayaat maulyaaMmaQyao satt GasarNa hao} laagalaI, $pyaacao prkIya
calanaa%mak badlaaMmauLo Anaudana pwt kmaI haot gaolaI, P`aSaasakIya Kcaa-t kpat hao} laagalaI, saava-janaIk
xao~at inagau-tvaNaUk QaaorNa isvakarNyaat Aalao, ]Vaoga vyavasaayaaMmaQyao ek~IkrNa, saMpadna ik`yaa,
%yaacaP`amaaNao ]Vaoga baMd krNao [%yaadI P`aik`yaaMmaQyao saulaBata AalaI.
varIla sava- P`akarcyaa badlaamauLo saurixat baajaarapasaUna spQao-cyaa jagaamaQyao BaartIya ]VaogaaMcao
pirvat-na Jaalao AaiNa saurixat baajaaracyaa BarvaSaavar sau$ AsaNaayaa bayaaca vyavasaayaaMnaa GarGar
laagalaI.AaMtrraYT/Iya baajaaracyaa spQao-maQyao iTkUna rahNyaasaazI ]Vaoga vyavasaayaaMnaa Aaplyaa maUlaBaUt
QaaorNaaMmaQyao badla krNao Ainavaaya- zrlao.mau@t Aqa-vyavasqaonao inamaa-Na Jaalaolyaa Qaao@yaaMnaa taoMD doNyaasaazI
]Vaoga vyavasaayaaMnaa navanavaIna vyavasqaapna pwtIMcaa ]pyaaoga Aaplyaa AasqaapnaaMmaQyao kravaa laagalaa
%yaapOkI mah%vaacaa badla mhNajao BaartIya ]VaojakaMnaI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaa kolaolaa
isvakar.vyavasqaapnaacyaa naivana pwtIMmaQyao maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa mah%va doNyaat Aalao %yaacaI
karNao KalaIla P`amaaNao Aahot.
1. mau@t Aqa-vyavasqaocaa isvakar kolyaanaMtr Anaok saMsqaanaI Aaplyaa vyavasaayaacyaa gaaByaacyaa kaya-
xamatovar laxa koMid`t kolao.kaoNa%yaahI saMsqaocaI mau#ya takd mhNajao %yaa saMsqaocaa mauL gaaBaa hI
Asato.tao gaaBaa ha kQaI Aaiqa-k BaaMDvala manauYyabaL ivaYaNana pa~ta taMi~k pa~ta ASaa
kaoNa%yaahI sva$pat AsaU Saktao.ha gaaBaa kaya-xama AaiNa ivaksaIt zovaNyaasaazI saMsqaaMcyaa
manaaovaR%tIt badla haot gaolao AaiNa maanavaI saMsaaQanaalaa mah%vaacao sqaana P`aaPt hao} laagalao.
2. pUiva-cyaa kaLI saMsqaocyaa vyavasqaapnaacaI rcanaa ipr^imaD saarKI AsaavayaacaI mhNajao
mahavyavasqaapk¸ %yaaKalaI vyavasqaapk¸ AiQakarI¸ inairxak [ prMtU badla%yaa kaLalaa saamaaoro
jaaNyaasazI vyavasaayaaMnaa pUiva-caI vyavasqaapnaacaI rcanaa badlaNyaacaI garja BaasaU laagalaI.saMsqaotIla
vyavasqaapnaacaI navaIna rcanaa krtaMnaa P`a%yaok vyai@tlaa mah%va doNyaat Aalao %yaacyaa
127
kaOSalyaanausaar jabaabadarI saaopivaNyaat yao] laagalaI.inaNa-ya P`aik`yaot savaa-Mnaa saamaavaUna GaoNyaacaI
garja inamaa-Na hao} laagalaI.AaiNa yaa izkaNaI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI jabaabadarI AaiNa
mah%va vaaZlao.Aitir@t kaOSalyao AsaNaaro manauYyabaL saMsqaomaQyao saamaavaUna GaoNao,Asalaolyaa
manauYyabaLalaa P`aiSaxaNa do}na %yaaMcyaa kaOSalyaat vaaZ krNao [%yaadI P`akarcaI kayao- maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapnaalaa par paDaNao garjaocao Jaalao.
3. prdoSaI vyavasaaya Baartat AalyaamauLo manauYyabaL saMsaaQanaamaQyao itv`a spQaa- inamaa-Na JaalaI.prdoSaI
saovaaxao~atIla vyavasaaya bauwImaana vyavasqaapkalaa BarpUr vaotna do}na naaokrIvar zovaU
laagalao.huSaar va bauwImaana manauYyabaL prdoSaI vyavasaayaalaa saMpaidt k$ laagalyaamauLo BaartIya
]Vaoga vyavasaayaaMnaa Aaplyaa manauYya baLasaMdBaa-t isaMhaavalaaokna krNyaacaI AaiNa Aaplyaa
vyavasaayaat AiQak huSaar AaiNa bauwImaana iSaxaIt manauYyabaLacaI naomaNaUk krNyaacaI garja BaasaU
laagalaI.
4. maanavaI bauwIma%tocaI ]laaZala (Turnover of Human Talents) - maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna
AasqaapnaomaQyao manauYyabaLacaI ]laaZala kSaI kmaIt kmaI hao[-la yaakDo mau#ya laxa purivato.
bayaaca kMpnyaa AaplyaakDIla AnauBavaI P`aiSaixat manauYyabaL saaoDUna jaa} nayao yaasaazI
inarinaraLo maaga- AvalaMibat Asatat.AlaIkDIla kahI vaYaa-t vyavasqaapkacao ho ek kaOSalya
maanalao jaato kI %yaanao Aaplyaa saMsqaomaQyao maanavaI saMsaaQanaacaI ]laaZala kmaItkmaI kSaI hao[-la
yaasaazI P`aya%naSaIla rahNao.
5. tM~&anaatIla badla (Technological Changes) - navaIna tM~&ana Aayaat krNyaabaabatcaI
baMQanao iSaqaIla JaalyaanaMtr navanavaIna tM~&anaacaa JapaTyaanao P`asaar hao} laagalaa.yaatIla mau#ya
]dahrNa mhNajao P`a%yaok xao~at saMgaNakacaI Ainavaaya-ta AalaI.navaIna tM~&ana hataLNyaasaazI
ivaSaoYa P`aiSaxaNa Gaotlaolyaa kuSala manauYyabaLacaI itv`a garja inamaa-Na JaalaI.jaunao kaOSalya
JapaTyaanao kucakamaI z$ laagalao.AaiNa ASaavaoLolaa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa AaplaI
kaya-t%prta vaaZvaavaI laagalaI.karNa jaunyaa manauYyabaLalaa navaIna tM~&anaacao P`aiSaxaNa dyaavayaacao
128
AaiNa %yaat ApyaSa Aalao ikMvaa to purosao zrlao naahI tr punha Asao tM~&ana hataLNyaacao
kaOSalya Asalaolao AnauBavaI manauYyabaL BartI kravayaacao.AasqaapnaosaazI kuSala AaiNa P`agat
tM~&ana yau@t manauYyabaLacaI put-ta krNao ho kzINa kama maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaavar yao]na
pDlao.
6. kamagaaraMnaa AiQakar P`adana krNyaacaI garja-saMpUNa- jagaBar kamagaaraMnaa AiQakar P`adana
krNyaavar ivaYaoSa Bar idlaa jaat Aaho.yaacaa sarL Aqa- mhNajao vyai@tvar jaI jabaabadarI
saaopivalaI Asaola %yaabaabatcao AiQakar doKIla %yaa vyai@tkDo AsaNao.AaMtrraYT/Iya P`aBaavaamauLo
BaartIya ]Vaoga doKIla yaabaabatIt maagao rahU Sakola naahIt AaiNa %yaaMnaa sauwa kamagaaraMnaa
AiQakar P`adana krNao k`maP`aaPt zrlao.AiQakar P`adana krNyaasaazI kamagaaraMcyaa manaaovaR%tIt
badla GaDvaUna AaNaNao AaiNa %yaaMcyaa kaOSalyaamaQyao badla GavaUna AaNaNao yaasaazI maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapnaalaa AitSaya kzINa BaUimaka inaBavaavaI laagalaI.
manauYyabaLacaI vaaZtI BaUimaka AaiNa %yaaMcyaa vyavasqaapnaocao vaaZto mah%va yaasaazI vyavasqaapnaalaa
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa pUiva-poxaa jaast mah%va AaiNa AiQakar P`adana kravao laagalao.kamagaar
AiQakayaacaI nausatI BaUimaka naahI tr naava doKIla badlalao AaiNa kma-caayaaMcaa vyavasqaapk ha maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapk banalaa.
4.12 maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaatIla ]dyaaonmauK Aavhanao
20 vyaa Satkacyaa SaovaTcyaa dSakamaQyao vyavasaaya vyavasqaapna pwtImaQyao k`aMtIkark badla
jaagatIk patLIvar Jaalao.Baartat doKIla %yaacao pDsaad ]maTlao.(a badlaaMmauLo vyavasaaya
vyavasqaapnaamaQyao navaIna QaaorNaaMcaa AMigakar krNyaasaazI ]VaojakaMnaa Anaok AavhanaaMnaa saamaaoro jaavao
laagalao.kamaacyaa izkaNaI laaokaMcao vyavasqaapna krNyaamaQyao maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI mau#ya BaUimaka
Asato AaiNa %yaamauLo mau@t Aqa-vyavasqaa AaiNa jaagaitkIkrNaamauLo inamaa-Na Jaalaolyaa badlaaMcaa AaiNa
AavhanaaMcaa saamanaa krNyaasaazI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa AaNalao.]ddoSa AiQak
129
pirNaamakarkir%yaa AMmalaat AaNaNao Baaga pDlao.jaagaitk AaiNa BaartIya patLIvar ]dyaaonmauK haoNaaro
KalaIla kla ho maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna pwtIvar Kaolavar pirNaama krtat.
1. Aqa-vyavasqaocao jaagaitkIkrNa (Globalisation of economy)
2. vyavasaayaacaI punar-canaa (Corporate restructuring)
3. saMGaTnaocaa navaIna AaraKDa (Newer Organisational designes)
4. saMpUNa- gauNava%ta vyavasqaapnaasa ivaSaoYa mah%va (Emphasis on total quality management)
5. kayaJana (Kaizen) P`aNaalaIlaa ivaSaoYa mah%va
6. kamaacyaa sva$pat badla (Changing job Profile)
7. ekuNa kamagaaraMcyaa sva$pat badla (Changing Workforce profile)
8. naaokrdar is~yaaMcaI vaaZtI BaUimaka (Increasing role of woman employees)
9. &ana vyavasqaapnaakDo ivaSaoYa mah%va (Emphasis on knowledge management)
1. Aqa-vyavasqaocao jaagaitkIkrNa- Aajacyaa kaLat Aqa-vyavasqaocao jaagaitkIkrNa Jaalaolao
Aaho.doSaaodoSaIMcyaa saImaa yaa f@t rajakIya karBaarasaaMzI mayaa-idt Aahot Aaiqa-k baabaIMnaI %yaa kQaIca
AaolaaMDlaolyaa Aahot.baajaaracaI vaga-vaarI hI raYT/Iya maapdMDanausaar na rahta AatMrraYT/Iya maapdMDanausaar
haot Aaho.jaagaitkIkrNaamauLo Anaok AatMrraYT/Iya ba^MDcaI ]%padnao BaartamaQyao AalaolaI Aahot
%yaacabaraobar BaartatIla maaihtI tM~&ana xao~anao raYT/Iya saImaa AaolaaMDUna AatMrraYT/Iya baajaaramaQyao Aaplao
pMK psarlao Aahot.manauYyabaLacao doSaaMtga-t haoNaaro sqalaaMtr Aata doSaaodoSaI haoNaayaa sqalaaMtramaQyao
pirvatI-t Jaalaolao Aaho ASaa vaoLI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaavar maaozI jabaabadarI yaoto karNa %yaaMnaa
doSaaodoSaIcao manauYyabaL %yaaMcaI kaOSalyao %yaaMcaI saMskRtI kama krNyaacaI pwt [%yaadI ivaYayaI saKaola maaihtI
zovaavaI laagato.%yaacaP`amaaNao maaNasaaMcyaa vaOyai@tk garjaaMkDo vyai@tgat laxa purvaavao laagato.]da.GaraMcaI
garja¸ AaraogyaivaYayak¸ iSaxaNa¸ krmaNaUk [%yaadI.
2. vyavasaayaacaI punar-canaa- vyavasaayaacaI punar-canaa krNao ho %yaamaanaanao navaIna tM~ Aaho.yaamaQyao
]dyaaojak Aaplyaa vyavasaayaacao jao P`amauK saamaqya- Aaho jaao mauL majabaut gaaBaa Aaho %yaacyaa AnauSaMgaanao
130
Aaplyaa saMpUNa- vyavasaayaacaI punar-canaa krtat.Aaplyaa vyavasaayaacaI jaI kmaI mah%vaacaI Aqavaa kmakuvat
baajau Aaho %yaamaQauna baahor pDNao ikMvaa tao vyavasaaya Agar ]Vaoga ivakUna TakNao yaa baabaI vyavasaayaacyaa
punar-canaomaQyao samaaivaYT haotat. jyaa vaoLosa ASaa GaDamaaoDI haotat %yaa vaoLosa vyavasaayaatIla
manauYyabaLamaQyao saBa`maacaI Avasqaa inamaa-Na haoto.AaplaI naaokrI jaa} Sakto ka? vaotna kmaI hao} Sakto
ka? badlaI Agar dusayaa izkaNaI sqalaaMtr kravao laagaola kaya? [%yaadI sva$pacaI iBatI %yaaMcyaa
manaamaQyao ]%pnna haoto.yaa izkaNaI manauYyabaL saMsaaQana vyavasqaapnaalaa Aaplyaa maanavaI saMsaaQanaacao samaaQaana
krNao AaiNa %yaaMnaa ivaSvaasa doNao jaoNaok$na maaNasao naaokrI saaoDUna jaaNaar naahIt yaakDo laxa purvaavao
laagato.
3. saMGaTnaocaa navaIna AaraKDa- Aajacyaa kaLat vyavasaayaatIla manauYyabaLacaI punar-canaa krtaMnaa
ivaBaagaanausaar, jabaabadarI-AiQakar yaanausaar, AasqaapnaotIla sqaanaanausaar, kaOSalyaavar AaQaairt yaa pUiva-
cyaa pwtIMvar AaQaairt gaaoYTIMnausaar na krta manauYyabaLacao naaokrSaha vaR%tIkDUna pirisqatISaI caTkna
jauLvaUna GaoNaayaa AaiNa AaQauinak badla isvakarNaayaa ASaa maanavaI saMsaaQanaamaQyao pirvat-na GaDvaUna
AaNaNyaacyaa idSaonao punar-canaa kolaI jaato.vyavasqaapnaamaQyao eka sarL roYaot AsaNaayaa AiQakar P`aNaalaI
eovajaI P`a%yaok vyai@tkDo %yaacyaa jabaabadarInausaar AiQakar sapud- kolao jaatat.qaaoD@yaat yaalaa
AiQakaraMcao ivakoMid`krNa Asao mhNata yao[la.manauYyabaL saMsaaQana vyavasqaapnaalaa ASaa P`akaro saMGaTnaocaa
navaIna AaraKDa krNyaasaazI KUp kaLjaIpUva-k P`aya%na kravao lagatat AaiNa %yaacaI jabaabadarI vaaZto.
4. saMpUNa- gauNava%ta vyavasqaapnaasa ivaSaoYa mah%va jaagaitkIkrNaamaQyao ]%padna AaiNa saovaaxao~ daonhI
izkaNaI ]cca P`aitcyaa gauNava%tocaI garja inamaa-Na JaalaolaI Aaho.ga`ahkalaa baajaaramaQyao BarpUr P`amaaNaat
inavaDxao~ inamaa-Na JaalyaamauLo Aaplao ]%padna Agar saovaa hI Aaplyaa P`aitspQyaa-poxaa kSaaP`akaro ]%tma
Aaho ho ga`ahkacyaa manaavar zsaivaNyaasaazI ]ccaP`aitcyaa gauNava%tocaa AaQaar Gaotlaa jaatao.
8 BaartIya saM#yaaSaas~ saMsqaonao saMpUNa- gauNava%ta vyavasqapnaacaI vyaa#yaa puZIlaP`amaaNao kolaI Aaho. “saMpUNa-
gauNava%ta vyavasqaapna ha saMsqaonao kMpnaInao isvakarlaolaa Asaa dRYTIkaona Aaho kI ga`ahkalaa AaiNa %yaacaI
ApoxaapUtI- krNyaasaazI sava- kma-caayaaMcao kama ]cca gauNava%tapUva-k hao[la yaakDo satt laxa doNao AaiNa
131
%yaa dRYTInao P`aya%naSaIla rahNao ho ]id\dYT saaQya haoNyaasaazI ADcaNaI inavaarNaacyaa yaaogya %yaa pwtIcaa
AvalaMba krNao.
saMpUNa- gauNava%ta vyavasqaapna P`a%yaxa kayaa-invat haoNyaasazI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaanao
AasqaapnaotIla vaatavarNa %yaadRYTInao Anaukula zovaNyaasaazI P`aya%na krNao AavaSyak Asato %yaacabaraobar
manauYyabaLacao pwtSaIr P`aiSaxaNa AaiNa saMpUNa- gauNava%ta vyavasqaapnaasaazI kma-caayaaMnaa sahBaagaI krNao
yaasazI P`aya%na krNao garjaocao Asato.
5. kayaJana (Kaizen) P`aNaalaIlaa ivaSaoYa mah%va- kayaJana (Kaizen) hI ek japanaI saM&a Aaho
itcaa Aqa- satt sauQaarNaa Aqavaa sauQaarNaaMvar punha sauQaarNaa.satt sauQaarNaa hI ek na saMpNaarI kaya-
pwtI Aaho yaa gaRihtkar kayaJana (Kaizen) saMklpnaa AaQaarlaolaI Aaho kayaJana P`aNaalaImaQyao bayaaca
gaaoYTIMcaa AMtBaa-va haotao.mau#ya%vaok$na %yaamaQyao ga`ahkacaI AaoLK k$na GaoNao mhNajao %yaacaI garja,
AavaD, k`yaSa@tI AadI gaaoYTIMcaa AByaasa krNao, saMpUNa- gauNava%ta inayaM~Na, gauNava%tomaQyao sauQaarNaa, Saunya
]NaIva ]%padna (inadao-Ya ]%padna) AgadI vaoLovar saMklpnaa, navaIna ]%padna ivakasa, ]%padkta ivakasa
kamagaaraMmaQyao iSast saUcanaa krNao pwtI, CaoTo CaoTo daT k$na %yaaMcyaatfo- inarinaraLyaa gaaoYTI saaQya
krNao AaiNa vyavasqaapna AaiNa kamagaar yaaMcyaamaQyao sahkayaa-cao vaatavarNa, yaaMcaa kayaJana P`aNaalaImaQyao
samaavaoSa Asatao.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa ]cca patLI maQyama patLI AaiNa kinaYz patLI yaa
AasqaapnaomaQaIla sava- patLyaaMvarIla manauYyabaLacao yaaogya to vyavasqaapna k$na %yaaMnaa kayaJana P`aNaalaI
rabaivaNyaasaazI ]dyau@t kravao laagato.
6. kamaacyaa sva$pat badla–AitSaya gatImaana irtInao tM~&ana xao~at badla haot Aahot. maanavaI
EamaacaI jaagaa svayaMcalaIt maSaInsa Gaot Aahot maaihtI tM~&ana xao~at kmaalaIcyaa vaogaanao badla haot Aahot
saMgaNakacaI madt P`a%yaok xao~at Ainavaaya- haot caalalaI Aaho ASaa pirisqatImaQyao kama krNyaacyaa
parMpairk klpnaa naamaSaoYa pavat Aaho AaiNa AiQakaiQak tM~kuSala manauYyabaLacaI AavaSyakta Baasat
Aaho.P`a%yaok xao~at ivaSaoYa (Special) tM~acaI / &anaacaI garja BaasaU laagalaI Aaho %yaamauLo saahijakca
ASaaP`akarcao manauYyabaL AaplyaakDo AakiYa-t krNao yaasaazI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa ivaSaoYa
132
P`aya%na kravao laagat Aahot.%yaamauLo AsaohI maanaNyaat yaoto kI ASaa P`akaro vaaZlaolyaa garjaa, kaOSalya,
tM~&ana hataLNaImaQyao parMgat manauYyabaLacaa SaaoQa ha baahorIla KajagaI saovaainayau@tI kayaa-layaaMkDUna
GaoNyaat yaavaa AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaanao ASaa KajagaI saovaa inayaaojana saMsqaaMkDo AaplaI garja
kLvaavaI jaoNaok$na AasqaapnaosaazI laagaNaaro manauYyabaL ]plabQa haoNyaasa farsaI ADcaNa BaasaNaar naahI
AaiNa maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacao kma-caarI BartIcao kama saulaBa haoNyaasa madt hao[la.
7. ekuNa kamagaaraMcyaa sva$pat badla- kamaacyaa sva$pat badla JaalyaamauLo kamagaaraMcyaa sva$paat
doKIla badla haoNao svaaBaaivak Aaho.jaunyaakaLI kamagaar vaga- ha AiSaixat AaiNa kuZlyaahI P`akarcao
tM~&ana ivaYayak P`aiSaxaNa Gaotlaolaa Asaayacaa.ekda AasqaapnaomaQyao $jaU Jaalaa kI kMpnaIcyaa garjaonausaar
%yaaMnaa jaujabaI P`aiSaxaNa do}na kamaalaa jauMplao jaayacao AaiNa Aaja hI pirisqatI saMpUNa- badlalaI
Aaho.Aajacaa kamagaar ha sauiSaixat AaiNa AaQauinak tM~&anaacao P`aiSaxaNa Gao]na magaca naaokrIvar hjar
haot Aaho AaiNa %yaacabaraobar tulanaonao t$Na ASaa yaa kamagaaracyaa Apoxaa doKIla jaast
Aahot.yaacaP`akaro AiQakarI vagaa-t doKIla maagacyaa tulanaonao t$Na AiQakarI inayau@t haot Aahot.Asao
t$Na manauYyabaL satt jaast pgaaracyaa Apoxaonao navaIna naaokrIcyaa SaaoQaat Asato %yaamauLo maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapnaasamaaor maaozo Aavhana ]Bao raihlao Aaho kI AnauBavaI AaiNa P`aiSaixat manauYyabaL baahor jaa} na
doNao AaiNa %yaasaazI vaogavaogaLyaa ]payaaMcaa AvalaMba k$na manauYyabaLalaa raoKUna QarNao.
8. naaokrdar s~IyaaMcaI vaaZtI BaUimaka- jaagaitikkrNa AaiNa mau@t baajaar vyavasqaomauLo maaNasaaMcao
jaIvanamaana ]Mcaavalaolao Aaho AaiNa ASaa ]Mcaavalaolyaa jaIvanamaanaacyaa vaaZ%yaa garjaa kuTuMbaatIla ek sadsya
pUNa- k$ Sakt naahIt %yaamauLo kuTuMbaatIla is~yaaMnaa doKIla naaokrI krNao k`maP`aaPt Jaalao Aaho.s~I
iSaxaNaacaa P`aBaava vaaZlyaamauLo AasqaapnaotIla kaoNatIhI jabaabadarI isvakarNyaasaazI saxama Asao s~I
manauYyabaL ]plabQa Aaho vyavasqaapna AaiNa vyavasqaapnaotr xao~amaQyao s~IyaaMcaI BaUimaka mah%vaacaI zrt
Aaho,.BaartamaQyao kahI kMpnyaaMnaI f@t s~IyaaMsaazI svatM~ naomaNaUk kaya-k`maacaI AMmalabajaavaNaI kolaolaI
Aaho.ihMdustana ilavhr cyaa maajaI AQyaxaaMnaI 2005 saalaI ASaI GaaoYaNaa kolaI haotI kI ihMdustana
ilavhrcyaa kMpnyaaMmaQyao puZIla 5 vaYaa-t vyavasqaapna xao~at saumaaro 20 T@ko s~Iyaa AsatIla.ASaa tronao
133
jagaBar s~I kma-caayaaMcaI saM#yaa vaaZt AsalyaamauLo s~I kma-caayaaMcao svatcao inaraLo P`aSna ]Bao raht
Aahot.s~IyaaMnaa Aaplyaa vaOyai@tk karikdI- samavaot GarcaI jabaabadarI doKIla par paDavaI laagato.maulaM
lahaana AsataMnaa s~I kma-caayaaMcaI farca AaoZataNa haoto %yaa ekTyaa yaa P`aSnaaMcaa maukabalaa k$ Sakt
naahIt.AaNaKIna ek mah%vaacaa P`aSna mhNajao kamaacyaa izkaNaI s~IyaaMcaa haoNaara laOMgaIk CL.maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapna ivaBaagaalaa s~I kma-caay`aaMcyaa P`aSnaakDo AitSaya saMvaodnaiSala dRYTInao baGaavao
laagato.Sa@ya Asalyaasa ptIp%naIlaa ekaca saMsqaomaQyao naaokrI imaLNao ikMvaa kmaIt kmaI eka gaavaat
naaokrI imaLNao AavaSyak Asato.tsaoca AasqaapnaomaQyao s~IyaaMsaazI svatM~ svacCtagaRho¸ krmaNaUk P`akar¸
jaovaNaacaI vyavasqaa [%yaadI baabaIMkDo maanavaI saMsaaQana P`aSaasanaacao baarIk laxa AsaNao garjaocao Asato.s~I
kamagaaracyaa laOMgaIk CL haoNaar naahI AaiNa Jaalaaca tr %yaacaa %varIt yaaogya tao baMdaobast krNao hI mau#ya
jabaabadarI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa par paDavaI laagato.
9. &ana vyavasqaapnaakDo ivaSaoYa mah%va- bayaaca AasqaapnaaMmaQyao maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaalaa &ana
saMsaaQana Asao saMbaaoQaNyaat yao] laagalao Aaho.yaacao mau#ya karNa mhNajao saQyaacyaa kaLat Aqa-vyavasqaomaQyao
&anaalaa far mah%va P`aaPt Jaalaolao Aaho. Aqa-vyavasqaa daona BaagaaMmaQyao ivaBaagalaI gaolaI Aaho.jaunaI Aqa-
vyavasqaa AaiNa navaI ikMvaa &anaaiQaYzIt Aqa-vyavasqaa saQyaacyaa spQao-cyaa vaatavarNaat jaagaitk
baajaarpozot iTkUna rahNyaasaazI vyavasaaya Aaplyaa saMsqaomaQaIla &aanaacyaa sahayyaanao AaoLKlao jaavaot
AaiNa ]VaojakaMnaI Aaplyaa saMsqaomaQaIla &anaacao pyaa-yaanao huSaar AaiNa bauiwmaana manauYyabaLacao vyavasqaapna
k$na %yaaMnaa Aaplyaa Aasqaapnaocao saMsaaQana maanaNao garjaocao Aaho.
&anaacao vyavasqaapna krNao mhNajao saMsqaomaQyao gatImaanata AaNanao.AiBayaaMi~kI kaya-pwtIMcaa
isvakar krNao AaiNa ]cca tM~&anaacaa isvakar (a tIna gaaoYTIMcyaa AaQaaro saMsqaomaQaIla maaihtI,&ana
yaaMcyaamaQyao sausau~IkrNa haovaUna vyai@tgat AaiNa saamauihk patLIvarIla ]ddIYTaMcaI pUt-ta haoNyaasa madt
haoto.
134
4.13 saaraMSa
yaa P`akaramaQyao maanavaI saMsaaQana P`aSaasana AaiNa ivakasa yaa saMklpanaocao saOwatIk patLIvar
ivaSlaoYaNa kolao Aaho.]VaogaaMmaQaIla saMsaaQanaaMcao sva$p yaa ivaYayaI maaihtI do]na naMtr maanavaI saMsaaQana
%yaacaI vyaa#yaa %yaacao mah%va %yaacaP`amaaNao %yaacao vyavasqaapna mhNajao kaya? yaacaI maaihtI idlaolaI
Aaho.maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna hI naomakI kaya saMklpnaa Aaho? yaa ivaYayaI ivavaocana k$na naMtr maanavaI
saMsaaQana vyavasqaapna P`aik`yaocaa ivakasa kSaaP`akaro haot gaolaa, kamagaar AiQakayaapasaUna maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapna P`aik`yaomaQaIla sava- TPyaaMcaa AaZavaa GaoNyaat Aalaolaa Aaho.kma-caayaaMcao vyavasqaapna AaiNa
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapna yaacaI tulanaa k$na daoGaaMcao saamya AaiNa frk idlaolao Aahot.maanavaI saMsaaQana
vyavasqaapnaacyaa kayaa-MivaYayaI saKaola maaihtI do]na to kSaaP`akaro kaya- krto yaa saMbaMQaI ivavaocana Aalaolao
Aaho.
maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaacaI BaartIya $proYaa kaya Aah? o yaa ivaYayaI saMpUNa- maaihtI doNyaat
AalaolaI Aaho.sagaLyaat SaovaTI maanavaI saMsaaQana vyavasqaapnaapuZIla ]dyaaonmauK Aavhanao kaoNatI? AaiNa
%yaaMcaa kSaaP`akaro maukabalaa krta yao[la yaa ivaYayaI saivastr cacaa- krNyaat AalaolaI Aaho.yaa
P`akrNaamauLo saMSaaoiQakolaa P`aaqaimak tqya saMklanaasaazI pUNa-pNao tyaar haota Aalao.
4.14 saMdBa-saUcaI
1. Leon c. Megginsoon, Personnel and Human Resource Administration, Homewood III Richard D.Irrwin,
1982 P.No.06.
2. George R.Terry. Principles of management, Homewood, III Richard D.Irwin, 1988 P.No.256.
3. Pat Loery.(1909 ) “Personnel Management”,Plus, December 1909, P.No.8
4. Michal Armstrong.(1987) “Human Resource Management – A Case of the Emperor’s New Clothes”,
Personnel Management, August 1987, P.P. 30-35
5. Karer Legge, “Human Resource Management Rhetorices and Realities, New York Macmillan 1995
6. Robert Owen. “A New view of Society”, Quoted in Lyndall f. Urwick.T he Golden Book of management,
London Newman, 1956, P.No.
7. Frederick W.Taylor.Scientific Management, New york Harper, 1911.
8. Indian Statistical Institute, Training Document, Myderalood ISI, 1993