ottoman special handwriting collection 1

8/14/2019 ottoman special handwriting collection 1

1/48


2/48

www.ismek.org - (0212) 531 01 41

STANBUL BYKEHR BELEDYESSANAT ve MESLEK ETM KURSLARI

STANBUL BYKEHR BELEDYESSANAT VE MESLEK ETM KURSLARI

(SMEK) YAYINLARI

Bran Kitaplar Serisi

ISBN 9944-100-24-2

Yayna Hazrlk: SMEK Yayn EditrlEditr: Muhammet ALTINTA

Mizanpaj: Doan SEVENTashih: Dilek CAN, Hatice GZLEMEC

Bask: Numune


3/48

www.ismek.org - (0212) 531 01 41

STANBUL BYKEHR BELEDYESSANAT ve MESLEK ETM KURSLARI

HAT

SANATITARHE, MALZEME VE RNEKLER

Dr. Sleyman BERK


4/48

4

HAT SANATI

Birinci Cihan Harbinde askerlik mnsebetiyle tantm Macaristanl

ressam ve subay bir arkadam vard, ara sra stanbul cmilerini, mze ve

ktbhnelerini birlikte gezer, her eid sanat eserlerini ziyret ve tedkk

ederdik. Bir gn, Sultan Ahmed Cmiindeki Melek Paazde Ali Haydar Bey

merhmun talk celsi el-Ksibu habbullah levhas nnde bulunuyorduk.Arkadam ona bakd da, sonra bana dnerek:

---Dostum! Bu sizin yazlarda bir hl var. ok dikkat ediyorum, ilk bakta

sde bir renk, geometrik bir sessizlik, baktka harekete geliyor, canlanyor,

cilveleniyor. nce bir tatl bak, arkasndan yava yava ie szlen canl bir

ak, sessiz bir armoni iinde rhu oynatan metafizik bir msiki var. Lkin

ondaki hengi kulaklar duymuyor, iler dinliyor, dinledike bir baka leme

ykseliyor. Bakarken ne oluyor anlamyorum, iimi iine eken byleyici bir

ehre, bir gzellik denizi, sevimli titreimlerle gnlm ferahlatan bir hava,

derken bir melek sesi ve nefesi kadar gizli ve lk bir okay ve sarl iinde

kalyorum; o, ben; ben o oluyoruz gibi bir ey oluyor, sizde de byle eyler

olur mu? demiti.

Mahmud Bedreddin Yazr,

Medeniyet leminde Yaz ve

slm Medeniyetinde Kalem Gzeli,c. I, s. 69

Resim 1- Hattat Ali Haydar Beyin cel tlikzer-endud levhas el-Ksibu habbullah (Sultanahmed Camii).


5/48

5

HAT SANATI

Hsn-i hat yani yazlarn en gzeli Tarih boyunca

kalem tutan zarif eller, yazy nesilden nesile gelitirerekgzel sanatlar seviyesine kartmlardr. zellikle Osmanllar

zamannda zel ilgi gren bu sanatmz, padiahlar tarafndan

dahi icra edilmitir Gerek padiahlar gerekse halk

tarafndan ok sevilen hat sanat, Latin alfabesine geiten

sonra geleneksel sanatlarmz arasndaki sekin yerini

almtr.

Bir dnya bakenti olan kltrler beii

stanbulumuz, btn sanatlarda olduu gibi hat sanatnda

da nemli bir merkez olmutur. Nice hattat, tarihin tozlu

sayfalarna, ehrimizin adn altn harflerle kazmlardr.Osmanllar zamannda en parlak devrini yaayan hat

sanatnn, en nefis rneklerine, stanbulumuzun simgesi

haline gelen ulu minarelerde, yce kubbelerde, hznl

mezar talarnda ksacas hemen hemen btn tarihi

yaplarmzda rastlamaktayz. Bir hazine deerindeki el

yazmas kitaplarmz, ktphanelerde muhafaza edilen,

mzelerde rnekleri sergilenen mstesna eserlerimiz de

o dnemlerden bizlere kalan kymetli yadigrlardr.

Geen zaman, gelien teknoloji ve deien insan

yaam, sanattaki incelikleri yok etmek iin byk gayretsarfetse de, geleneksel sanatlarmz SMEK gibi kurumlar

vastasyla yaatlmakta, byk bir zveri, titizlik ve itina

ile gelecee aktarlmaktadr. Kltrel deerlerimize sahip

kmamz gerektii gerei btn akl ile nmzde

durmaktadr. nk gemiine sahip kmayan toplumlarngelecei de parlak olmamakta, bylelikle tarih sahnesinden

silinip giden nice insan topluluu bulunmaktadr

Yaygn eitimin ilkeleriyle gerekletirilen bir

yetikin eitimi organizasyonu olarak tanmlanan ve

stanbul Bykehir Belediyesinin nemli sosyal doku

projelerinden biri olan SMEK, bugn gerek ulat yz

binlerce kursiyer says, gerek eitim verdii 193 kurs

merkezi ve 97 branyla adeta dnyann en byk halk

niversitesi haline gelmitir. Gen, yal, kadn, erkek,

zrl, mahkum ayrt etmeksizin toplumun her kesimineulaan SMEK sadece cretsiz eitimleri ile deil, seminerleri,

sergileri, alannda nemli bir boluk dolduran yaynlar ile

de toplumsal bir hizmete imza atmaktadr .

Alannda uzman usta reticileri vastasyla elleri

gelecee uzanan deerli sanatkrlar yetitiren SMEK,

hazrlad bran kitaplar ile sanat dnyasna bir k

tutmaktadr. Saygdeer hat sanats ve SMEK hat usta

reticisi Sleyman Berk Beyefendinin Hat Sanat kitab

SMEK Yayn Editrl bnyesinde yayna hazrlamtr.

Bu sanat kokan, enfes kitapta emei geen herkese de

ayr ayr teekkrlerimi sunuyorum

Sanatla gzelleen, sevgi, sayg ve hogr dolu bir

yaam dileklerimle

BAKANDAN...


6/48

6

HAT SANATI

FOTORAF DZN

Mehmed zay:12, 20, 24, 27, 32, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 64,

65, 66, 67, 68, 86, 78, 82, 83, 84, 100, 102, 106, 107, 110, 112, 114, 118, 119, 121, 126, 127, 128, 129, 130, 131,

132, 133, 136, 135, 140, 141, 142, 143, 146, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170,

175, 176, 177, 181, 182, 183,

184, 186, 187, 192, 193, 197, 210, 215, 216, 227, 228, 229

Mustafa Ylmaz:

6, 7, 8, 9, 13, 14, 17, 18, 47, 53, 60, 74, 77, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 104, 115, 116, 120,

122, 123, 124, 134, 137, 171, 173, 174, 175, 188, 191, 194, 195, 196, 206, 207, 211, 212, 213, 214, 219, 225

Bahadr Takn:

2, 3, 4, 5, 10, 21, 22, 23, 26, 30, 31, 33, 34, 63, 72, 73, 80, 95, 144, 179, 190, 222, 223, 224

Dr. Aras Nefti:

1, 28, 29, 71, 138

Yavuz zdemir:

117, 145, 172, 180, 185

Turgut Engin:

51, 96, 97, 125, 178

Abdsselam Feradolu:

11, 36, 94

Hdiye Cangke:

19 ve Mehmed evki Efendi Mekleri

Muhittin Serin Arivi:

221

Ali Toy Arivi:

189, 217, 218, 220, 226

Antik A.. Arivi:

15, 50, 69, 75, 81, 105, 135

Turan Sevgili Arivi:

209


7/48

HAT SANATI

7

NDEKLER

nsz ...................................................................................................... 8

Genel Ksaltmalar .......................................................................... 10

I. BLM

Hat Sanat Tarihi............................................................................. 11

1. 1. slm Yazsna Genel Bir Bak.......................................... 12

1. 1. 1. Arap Yazsnn Douu .................................................... 12

1. 1. 2. slm Yazsnn Sanat Olarak eitlenmesi............ 12

1. 1. 3. Emevler Dneminde Yaz ............................................. 13

1. 1. 4. Abbasiler Dneminde Yaz ............................................ 14

1. 1. 5. Seluklularda Cel Yaz ................................................... 16

1. 2. Osmanl Yaz Sanatnda Ekoller....................................... 18

1. 2. 1. eyh Hamdullah ve Ekol.............................................. 191. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisri ve Ekol............................. 22

1. 2. 3. Hfz Osman Efendi ve Ekol........................................ 25

1. 2. 3. 1. Sanat ................................................................................ 26

1. 2. 4. smail Zhd Efendi ve Ekol......................................... 31

1. 2. 5. Mustafa Rkm Efendi ve Ekol .................................. 33

1. 2. 5. 1. Mustafa Rkmn Cel Slste Yapt Yenilik. 35

1. 2. 6. Mahmud Celleddin Efendi ve Ekol ........................ 40

1. 2. 7. Mehmed evki Efendi ve Ekol................................... 43

1. 2. 8. Hattat Smi Efendi ve Ekol ......................................... 45

II. BLM

Yaz eitleri..................................................................................... 572. 1. Hat Sanatnda Yaz eitleri............................................... 58

2. 1. 1. Aklm- Sitte ...................................................................... 59

2. 1. 1. 1. Sls................................................................................... 59

2. 1. 1. 2. Nesih .................................................................................. 59

2. 1. 1. 3. Muhakkak........................................................................ 60

2. 1. 1. 4. Reyhni............................................................................. 61

2. 1. 1. 5. Tevki ................................................................................. 61

2. 1. 1. 6. Rikaa (cze Hatt)........................................................ 61

2. 2. Dier Yaz eitleri ................................................................. 61

2. 2. 1. Kfi .......................................................................................... 61

2. 2. 2. Dvni...................................................................................... 632. 2. 3. Cel Dvni ............................................................................. 64

2. 2. 4. Talik........................................................................................ 65

2. 2. 5. Rika ........................................................................................ 66

III. BLM

Hat Sanatnda Kullanlan Malzemeler ................................ 693. 1. Kalem.......................................................................................... 703. 1. 1. Okuma Paras (Kam Kalem) ..................................... 723. 2. Kt............................................................................................. 733. 2. 1. Kadn Boyanmas ve Aherlenmesi ......................... 733. 3. Mhre.......................................................................................... 743. 4. Mrekkep .................................................................................. 743. 5. Mstar........................................................................................... 763. 6. Kalemtra .................................................................................. 763. 7. Mrekkep Hokkas................................................................. 773. 8. Yaz altl .................................................................................. 773. 9. Makta ......................................................................................... 77

IV. BLMHat Sanatnda Tura Formu ..................................................... 794. 1. Turann Ksmlar .................................................................. 814. 1. 1. Sere ......................................................................................... 814. 1. 2. Beyze...................................................................................... 814. 1. 3. Tu ve Zlfe ......................................................................... 814. 1. 4. Kol (Haner).......................................................................... 824. 2. Hattat Mustafa Rkmn Turada Yapt Yenilikler... 82

V. BLMczetnme........................................................................................ 85

5. 1. Hat Sanatnn Diplomas (czetnme) ......................... 86

VI. BLMCel Bir Yaznn Hazrlan ........................................................ 916. 1. Cel Sls Bir Hat Levhasnn Hazrlan Safhalar...... 92

VII. BLMLgate ve Deyimler .................................................................... 977. 1. Lgate ve Deyimler............................................................. 987. 2. Bibliyografya.......................................................................... 101

VIII. BLMHat Sanatndan rnekler........................................................ 107

IX. BLMHattat Mehmed evki Efendinin Sls Nesih (TSMK-GY190/1) Hattat Halim zyazcnn Rika Mekleri .........167


8/48

HAT SANATI

8

NSZ

Son yllarda klasik sanatlara kar byk bir ilginin

olduu bilinmektedir. Hat, Tezhip, Ebru, Minyatr, Cilt gibi

klasik sanatlarmza olan ilgi, bu sanatlarn tarihine ve

kullanlan ara-gerelere olan ilgi ve talebi peinden

getirmitir.

Bu ilgi, yaz sanatndaki geliimi hzlandrd gibi,

yaz sanat ve geleneksel sanatlar zerine yaplan

almalar da artrmtr. Yksek lisans ve doktora tezleri

yannda, nitelikli yaynlar dikkat ekici seviyeye ulamtr.

stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek

Eitimi Kurslar, sanat eitimi konusunda stanbulda byk

bir grevi yerine getirmektedir. Yeni balayan kursiyerlere

ynelik sanat eitimi yannda, ileri seviyedeki kursiyerlere

at tekml ve ihtisas kurslaryla ciddi bir sanat eitimi

vermektedir. Sanat eitimi alan kursiyerlere pratik eitim

yannda, retilen sanatn tarihi ile ilgili akademik bilgi

verilmesine ve seminerler dzenlenmesine gayret

edilmektedir.

Yaz sanat sk bir usta-rak il ikisi ile

renilmektedir. Hoca ile talebe dersi bire bir yapmaktadr.

Talebenin, hocann szlerine ve eline dikkat kesilmesi

gerekmektedir. Hocann kendisine verdii dersi dikkatle

almas yannda, gzel rneklerin devaml incelenmesinin

yaz taliminde nemi byktr. Tarihte ekol sahibi hattatlar,

kendilerinden nce gelmi usta hattatlarn eserleri zerinde

uzun sre alarak ekollerini oluturmulardr. Osmanlnn

ekol sahibi hattat eyh Hamdullah, kendinden nceki

nemli hattat Ykutun eserleri zerinde alm, Hfz

Osman da eyh Hamdullah yazlar zerinde alarak

ekollerini tesis etmitir. XVIII. yzyl hattat smil Zhd

Efendi ve XIX. asrn dhi hattat Mustafa Rkm, Hfz

Osmann yazlar zerinde uzun tedkkatlar yaparak,

yazda sz sahibi hattatlar olmulardr. Smi Efendinin

terakksinde, eline geen smil Zhdnin bir murakkaasnn

byk tesiri olmutur.

Tarihte olduu gibi bugn de, slm yaz sanatnda

ncl lkemiz yapmaktadr. Bunda, phesiz bu sanatn

sk bir usta-rak ilikisiyle retilmesinin rol byktr.

Asrlarn oluturduu kuvvetli bir gelenek, yazy

bozulmadan gnmze tamtr. Yaz sanatnn

renilmesinde nemli rol olan gzel rneklerin

stanbulda olmas, sanatn merkezi olarak buraygstermektedir. Mze ve ktphnelerde, zel

koleksiyonlarda, dni ve sivil mimri eserlerde nemli yaz

rnekleri bulunmaktadr.

Hazrlanan bu kitap, meraklsna, yaz sanat ile

ilgili gerekli bilgiyi verecei gibi ana kaynaklara ynlendirme

grevini de yerine getirecektir. Dipnotlarda ve

bibliyografyada zikredilen eserler, bu konuda gerekli

yerlere ynlendirecektir. Daha ilk blmde, Arap yazsnnkayna, yaznn sanata doru seyri ve hat sanatnn k

kayna ile ilgili bilgiler verilmitir. Yaz sanatndaki nemli


9/48

HAT SANATI

9

ilk dnemlerden sonra, Osmanlnn hat sanatna katklar

ve hat sanatnn kilometre talar, muhtasar da olsa bu

kitapta yer alan ana konulardr. slm sanatnda kullanlan

yaz eitleri; aklm- sitte ve dier yaz eitleri tek tek

ele alnarak incelenmitir. Hat Sanatnda kullanlan

malzemelere ayr blm ayrlmtr. Kam kalem ve

eitleri, kam kalemden baka kullanlan kalemlerde

bahsedilmitir. Aherli kat ve kadn terbiye edilmesi,

aherlenmesi bu blmde anlatlmtr. Kalem amada

kullanlan kalemtra, kalem aznn kat ve

akkedilmesinde kalemin konulduu makta, rnekleriyle

verilmitir. nce ruhlu sanatkrlarn, zenli malzemeleri

arasnda mrekkep hokkas ve divitin ayr bir yeribulunmaktadr. Tarih boyunca nice sanatkrn ok byk

emeklerle hazrlatt bu malzemelerin numneleri ilgili

blmde yer almaktadr. Gemite sanatkrlarn kulland

letleri grmesi ve tanmas, hat talebesi ile birlikte hat

merakllarna da nostalji yaataca muhakkaktr.

Hat Sanatnda ayr formuyla nemli yeri olan tura

hakknda geni bilgi verilerek tarih perspektiften baklmtr.

Bir baka nemli konu, bir hat levhasnn meydana getirilisafhalar btn ayrntlaryla altnc blmde anlatlmtr.

Eser yedi ana blmden olumaktadr. Yedinci

blmde hat sanatnn ekin rneklerinden bir demet

sunulmutur. Ayrca, hattat Halim zyazcnn nesih ve

rika mekleri de bu blme konmutur. Yaz sanatyla

ilgili ana kaynaklar, seme bibliyografyada yer almaktadr.

Konularla ilgili daha geni ve derin bilgi bu kaynaklardan

edinilebilecektir.

Yaz sanatnda stad hattatlarn eserlerinin neri

ok nemlidir. Hat talebesinin bunlar zerinde yapaca

tetebblar, onu mutlaka sanatnda ileri noktalara

tayacaktr. Katalog ksmnda mmkn olduunca fazla

eser konulmasna gayret edilmitir. Levha yannda mimri

eserler zerinde bulunan kitbelerden de rnekler

verilmitir. Ayn blmde, gemi hattatlarmz yannda

gnmzn gzde sanatkrlarndan Ali Toy, Mehmet

zay ve Osman zayn eserlerinden rnekler verilmitir.

Bu sanatlarn, bir gemi zaman sanat olmayp gnmzde

de hakkyla icr edildiini gstermesi bakmndan bu

gzde sanatkrmzn eserleri verilmitir. Yaz sanatnn

tarih olmaktan kurtulduunu bu eserlerden anlayabiliriz.

Fotoraflar byk lde ahs arivimden alnmtr.

Bunun yannda, sanatkr dostum mer Faruk Dere, basm

merhalesindeki eseri Hattat Hfz Osman Efendi kitabndan

baz fotoraflarla, fotoraf arivinde yer alan Topkap

Saray Mzesi Gzel Yazlar Blm 190/1 numaral hattat

Mehmed evki Efendinin sls nesih mek murakkaasnn

fotoraflarn hi tereddtsz kullanmamz iin vermesinden

dolay teekkr hak etti.

Mekler blmnde, Mehmed evk Efendinin

sls-nesih mekleri yannda, XX. asrn nemli hattat

Halim zyazcnn (1898- 1964) rika mekleri konulmutur.

Antalya erafndan Hseyin Tulpar Beye, Halim Hocann

meklerini nere msaade ettikleri ve koleksiyonuma

kazandrdklar iin minnet borluyum. Merhum Emin Barn

koleksiyonundan ekimlere izin veren Tevfik Barna, ayn

zamanda SMEKten mesi arkadalarm Dr. Mnevver ve

Dr. Kaya er iftine koleksiyonlarn istifademe cmerte

atklar iin teekkr ediyorum.

ncelikle bu eserin yaynlanmasn salayan stanbul

Bykehir Belediye Bakan Sayn Kadir TOPBA

Beyefendiye, kendilerinden devaml feyzaldm hocalarm

Prof. Dr. Muhittin Serin ve Prof. M. Uur Derman beylere;

fotoraflar eken sanatkr dostlarm Mustafa Ylmaz,

Bahadr Takn, Dr. Aras Nefti, Abdsselm Feradolu,

Turgut Engin ve Galata Mevlevihnesi Mzesi Mdr

Yavuz zdemire teekkr ediyorum.

almalarmda byk desteini grdm vefakreim Dilek hanma her zaman kran borluyum. Kitabn

hazrlanmasnda azami dikkat ve titizlik gsterilmitir.

Olabilecek hatalarmzn mazur grlecei midiyle

Gayret bizden, baar Allahtan

Dr. Sleyman BERK

Ekim 2006

Akemseddin- Fatih


10/48

HAT SANATI

10

GENEL KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

a.g.r. : Ad geen risale

a.mlf. : Ayn mellif

bkz. : Baknz

c. : Cilt

DA : Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi

Env. No. : Envanter Numaras

Haz. : Hazrlayanh. : Hicr

IRCICA : slm Tarih Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi

A : slm Ansiklopedisi

KMHS : slm Kltr Mirsnda Hat Sanat

m. : Mild

MEB : Milli Eitim Bakanl

nr. : Nereden

. : lm

s. : Sahife

sy. : Say

TEM : Trk-slm Eserleri Mzesits. : Tarihsiz

TSMA : Topkap Saray Mzesi Arivi

TSMK-GY : Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Gzel Yazlar Blm

TTK : Trk Tarih Kurumu


11/48

HAT SANATI

11

I. BLM

HAT SANATI TARH


12/48

HAT SANATI

12

1. 1. SLM YAZISINA GENEL BAKI

1. 1. 1. Arap Yazsnn Douu

Arap yazsnn ortaya k hakknda slm

kaynaklarda ok farkl ve eitli rivayetler mevcuttur.1

Bu bilgiler ihtilfl olduu gibi kesin de deildir. Merhum

Nihad M. etin (. 1991) bu bilgi ve rivayetleri ana

grupta toplamtr.2 Birinci gr: Yaznn kayna tevkf,

yani ilhdir. Buna gre, btn yazlarn mucidi, ilk insan

ve peygamber olan Hz. dem'dir. Hz. dem, yazlar

balklar zerine yazm, Nuh tufanndan sonra da her

kavim kendi yazsn bulup renmitir. lk Arap yazsn

renen Hz. smail olmutur. kinci gr: Arap yazsnn

"gney arabistan yazs" yahut "himyer" yazdan tredii

eklindedir. Yaz Gney Arabistan'dan, ticar mnasebetler

sebebiyle, nce am blgesine, daha sonra da Hicz

blgesine intikal etmitir. nc gr ise: Arap yazsnn

nabat yazsnn deiiminden elde edildii eklindedir.

Bugn artk ilm aratrmalar sonucu kabul edilen

gr, Arap yazsnn nabat yazsndan tredii, hatta onun

gelimi bir devam olduu eklindedir.3 Nabat yazsndan

Arap yazsna gei, IV. ve V. mild asrda olmu, yaznn

Hicaz blgesine geii, Havran, Petra ve el-Ul zerinden

gereklemitir.4 Arap yazs, rmi halkasyla Fenike

yazsna balanmaktadr. Armi yazsndan nabat yazs

gelitirilmi ve bundan da Arap yazs domutur.5

Nabat yazsndan Arap yazsna geiteki merhaleleri

grme imkn verecek kitabelerin en eskisi mm'l-Ciml

(m. 250) ve en-Nemre (m. 328) kitabeleridir. Bu kitabeler

Araplara ait olduu halde Nabat kltrnn etkisi ile nabat

yazsyla yazlmtr.6 Bahsedilen kitabeler dikkatlice

incelendiinde, ilk devir Arap yazsnn, nabat yazs harfekillerine yaknl grlebilir.

Arapa, Sryni dili ve yunanca olarak yazlan

Zebed Kitbesi (m. 512), artk nabat yazsnn Araplarca

benimsendiini, Arapann da yaz dili olarak kendini

gstermeye baladnn iaretidir.

slm'n douu srasndaki Arap yazs ile, am'n

gneydousunda bulunan mild 528 tarihli veys kitbesi

ve am'n gneyinde bulunan, mild 568 tarihli Harran

kitabelerindeki yazlar arasndaki benzerlik ok ileri bir

seviyededir.7

1- Bkz. el-Belzur, Ftuhu'l-Buldan, ev: Mustafa Fayda, Ankara, Kltr Bakanl,1987, s. 690-691; bn'n-Nedim, el-Fihrist, Berut, (ts), s. 4; el-Kalkaand(Ahmed b. Ali), Subhu'l-A'a, III, Beyrut, 1987, s. 10-11; Muhammed Hamidullah,Muhtasar Hadis Tarih ve Sahife-i Hemmam bn Mnebbih, ev: Kemal Kuu,stanbul, Bahar Yaynevi, (ts), s. 15; smail Hami Dnimend, zahl slmTarihi Kronolojisi, I, stanbul, Bb- li Yaynevi, 1960, s. 191-205; Selahaddinel-MNECCD, Dirst f trihi'l-hatti'l-Arab, Beyrut, Daru'l-Kitbi'l-Cedd,1972,s.12-27; Rfk Mell MER, "slm Yazsnn Menei ve ntir", (Der. CneytEMROLU, slm Yazsna Dair), stanbul, Sebil Yaynevi1977, s. 101; MahmdEs'ad Efendi, slm Tarihi, stanbul, Marifet Yaynlar, 1983, s. 158-159; NihadM. ETN, slm Hat San'atnn Douu ve Gelimesi (slm Kltr MirsndaHat San'at), s. 14-15; Ali ALPARSLAN, "slm Yaz Sanat", Doutan GnmzeByk slm Tarihi, c. XIV, stanbul, a Yaynlar, 1993, s. 441-443; B. Moritz,Arabistan (Yaz) A, I, 498-499; brahim CUM'A, Dirst fi tatavvuri'l-kitabati'l-kfiyye, Dru'l-fikri'l-arabiyye, ts., s. 17.

2- etin, a. g. e., 14.3- etin, DA, III, 276; a. mlf., KMHS, 14.4- B. Moritz, Arabistan (Yaz), A, I, 499; etin, DA, III, 276; a. mlf, KMHS, 15.5- Mneccid, a. g. e. , s. 19 ; etin, KMHS, 15.6- etin, DA, III, 276 ; el-Mneccid, a. g. e., 19, 20.7- etin, DA, III, 276 ; a. mlf, KMHS, 14; Ali Aktan, Arap Yazsnn Douu,

Gelimesi ve slm Yazs Haline Gelmesi, slm Aratrmalar, sy. 6 (1988),s. 62; Alparslan, slm Tarihi, XIV, 445.

8- etin, KMHS, 17.9- etin, KMHS, 31.10- Ali ALPARSLAN, Mimar Yaplarn Yaz Sanat Bakmndan nemi, Boazii

niversitesi (Beer Bilimler) Dergisi, sy. 4-5, 1976-1977, s . 3; etin, KMHS,30.

11- Basr hattan gnmze herhangi bir rnek gelmemitir. bkz. Mneccid,75

12- brahim Cum'a, a. g. e., 19-20; Mneccid, a. g. e., 75; Mustafa el-HABB, "Yazle Mimarnin Kaynamas" Gr, sy. 12 (Aralk 1977), s. 44; etin. KMHS,20-21; Alparslan, slm Tarihi, XIV, 458; Mbahat S. KTKOLU, OsmanlBelgelerinin Dili (Diplomatik), stanbul, Kubbealt Neriyat, 1994, s. 54.

1. 1. 2. slm Yazsnn Sanat Olarak eitlenmesi

slm'n ilk yllarnda yaznn, kullanm sahalar ve

kullanlan malzemenin tesiri ile iki ayr tarz domaya

balad. Bunlar mushaf, kitabe ve nemli vesikann yazld

sert ve keli yaz ile gnlk ilerde kullanlan yumuak

ve kavisli hatlarn hkim olduu yuvarlak karakterli yaz

tarzdr.8

Yaznn asl gelime yolunu bulduu yuvarlak

karakterli yaznn kaln kalemle yazlm ekline kaleml-

cell ad verilmitir. Esasen, o devirde her iki karakterdeki

yaznn kaln kalemle yazlan cinsine, bu ad verilmekte

idi.9 Osmanl mektebinde cell ismi celye dnm ise

de10 balangtaki cell yaz ile Osmanl celsi arasnda

-ikisinin de kaln yazlmalar dnda- bir iliki yoktur.

Yaz Mekke'de mekk, Medne'de meden adn ald.

Hz. mer ve Hz. Ali hilfetleri dneminde yaz Basra ve

Kfe'de, evvel geldii ehirlere nispeten mekk ve meden

olarak isimlendirildi; ksa sre sonra da yaz ehirlere

nispetle basr11 ve kf isimlerini ald. Balangcndan beri,

mushaf, kitabe ve nemli vesikann tespitinde kullanlan

sert ve keli yaz Kfe ehrinde gelitirilerek kf ismini

ald.12 Bylece ilk defa yuvarlak karakterli yaz ve keli

yaz isim ve vasf olarak kesin olarak ayrldlar. Daha


13/48

HAT SANATI

13

sonralar kfi yaz gelierek muhtelif blgelerdeki ayn

karakterdeki yazlarn ana ismi olmutur.13 Kf yaz daha

sonralar ok farkl ekillerde tasnif edilmitir. Yaplarna

gre yaplan tasnifte kf yaz be ksma ayrlmtr; 1-

Basit kf, 2- Yaprakl kf, 3- Zemini ssl kf, 4- rgl

kf, 5- Geometrik kf.14 Yazldklar blgelere gre de

kf yaz ksma ayrlmtr; kt blge ve evresinde

yazlanlar kf, kt blgenin dousunda yazlan ve farkl

zellikleri bulunanna merik kfsi, yine kt blgenin

batsnda yazlana ise marip kfsi ad verilmitir.15

Merik kfsi ile marip kfsi arasndaki merhalede

kayravan kfsi ortaya kmtr.16

1. 1. 3. Emevler Dneminde Yaz (41-132/661-750)

Hat sanatnn asl geliimi, daha ok yumuak ve

yuvarlak karakterli yaz zerinde olmutur.17 Bu gelime

en belirgin ekilde Emevler dneminde balamtr.18

Emevler dneminde mehur hattat Kutbetu'l-muharrir

kf yaz zerinde deiiklik yaparak, drt eit yaz

meydana getirmitir. Bunlar cell, tmr, sls ve nsftan

ibrettir.19 Emevlerin sonu ile Abbaslerin ilk yllarnda

yaayan Kutbetl-Muharrir, daha nce kullanlan ve kalem

az genilii belli olmayan celle nispeten, kalem az

13- etin, KMHS, 2114- brahim Cum'a, a. g. e., 45-46.15- Derman, KMHS, 179-18416- Derman, KMHS, 183.17- etin, KMHS, 21.18- etin, KMHS, 20.19- Clement HUART, Les Calligraphes et Les Miniatures de L'orient Musulman,

Paris, Ernest, Leroux, Editer, 1908, s. 12; Mneccid, a. g. e., 81; Alparslan,slm Tarihi, XIV, 459; Ktkolu, a. g. e., 54.

Resim 2- Tmr yazya bir rnek. (TSMK-K 882, 2a) Resim 4- Kfi yaz. (TSMK-EH, 16, 6a)

Resim 3- Merik kfisine bir rnek. (TSMK-EH 209, 2a)


14/48

HAT SANATI

14

genilii belli olan tmr yazy icat etti.20 Bu yaz daha

sonra icat edilecek yazlar iin ana l grevi grmtr.21

Kalem az genilii muayyen olmayan cell

kaleminin tmara mahsus kalem az genilii 24 beygir

(birzevn) kuyruu kldr.22 Bu da yaklak 15 mm.ye eittir

ki23 cel kaleminde de asgar l budur. Bu yaz resm

yazmalarda kullanlmtr. Tarihte ilk defa hattat unvan

ile karmza kan ahs Kutbet'l-muharrir'dir. Kutbe,

Arap hattn sanat olarak gelitiren ilk ahs ve kendinden

sonra gelen byk hattatlar silsilesinin ba olarak kabul

edilir.24 sminde bulunan muharrir sfat, hattat anlamna

gelmektedir. Gerek yaz sanatkr ile yazs sadece gzel

olan birbirinden ayran en eski kelime Muharrirdir.25

Yazy sanatl bir ekilde yazma endieleri olmayp, sadece

kitap istinsh ile uraanlara ise verrk ad verilmitir.

Uzun zaman sonra muharrir kelimesinin karl hattat,

verrak kelimesinin karl ise ktip olmutur.

Muhtemelen mild XII. yzyldan itibaren muharrir

sfatnn yerini hattat sfat almtr.26

Balangta kaln yazlar iin sadece cell ismi

kullanlmtr. Bu isim, eitleri olumam biri yuvarlak

dieri dz karakterli yazlarn byk boyda yazlanlarna

verilen bir isim idi.27 Cell yaznn st seviyedeki devlet

yazmalarnda kullanlan kalem az kalnl belirli olan

cinsine, drlp, bklen kt yahut deriye nispeten

tmr ad verildi. Kalemu'l-cell'in ince boyda yazlanna

kitap istinshnda kullanld iin nesh, verraklarca

kullanldndan da verrk ad verildi; bu yaz ince

muhakkak zellii gstermektedir. st seviyedeki devlet

yazmalarnda kullanlan kalemu't-tmrn te biri

nispetinde olanna te bir manasna gelen sls adverilmitir.28 Emeviler dneminde devlet merkezi am'da

yaz m ismini almtr ki bu yaz kf yaznn bir kolu

olarak saylmtr.29 Emeviler dneminde hret bulmu

bir dier isim de Hlid b. Ebi'l-Heyyc'dr; bu ahs Medine'de

Mescid-i Nebev'nin kble duvarna Kur'an- Kerim'in son

yirmi drt sresini altnla ve muhtemelen cell kf ile

yazmtr. Emeviler dneminden o zamann hattna dellet

edecek bir rnek zamanmza ulamam, muhtemelen

Abbasiler devrinde yok edilmilerdir.30 Endls

Emevilerinde kullanlan cell yaznn zemininde ssleme

unsurlar kullanlmtr. Dik harflerde zlfe kullanlmam,

20- el-Mneccid, a. g. e., 81; etin, KMHS, 21.21- etin, KMHS, 21.22- Kalkaand, a. g.e . III, 53; etin, KMHS, 23.23- Alparslan, DA, VII, 265.24- Mneccid, a. g. e., 81.25- etin, KMHS, 21;26- etin, KMHS, 29.27- etin, KMHS, 30.28- M. Uur Derman, "Seluklu'dan Osmanl'ya Cel Sls Hattnn Geliimi",

IV. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994(Ayr Basm), Konya, Seluk niversitesi, Seluklu Aratrmalar Merkezi,1995, s. 91; bkz. etin, KMHS, s. 22-23; Alparslan, slm Tarihi, XIV, 459-

460; el-Kalkaand, a. g. e., s. 54-61.29- Mneccid, a. g. e., 81.30- Mneccid, a. g. e., 82.31- etin, KMHS, 21-22.32- etin, KMHS, 24.

eliflerin alt ular sol tarafa doru kvrlmtr. Baz harflerin

u ksmlarna tomurcuk eklinde iek konulmutur.

1. 1. 4. Abbsler Dneminde Yaz (132-656/750-1258)

Emevilerin sonu ve Abbslerin balarnda

kaynaklarn bahsettii iki nemli sanatkr, yazy Kutbe'nin

balatt ynde gelitirmilerdir. Bunlardan biri ez-Zahhak

b. Acln dieri ise, shak b. Hammad el-Ktip'tir.31

Abbsler'in ilk devrinde yaayan mehur vezir ve ayn

zamanda hattat olan Eb Ali Muhammed b. Ali (bn Mukle)

(. 328/940), o zamana kadar uzun tecrbe ve araylarla

elde edilen harf ekillerini belli llere balad.32 Artk

kfnin etkisinden kurtulup, aklm- sitteye dnmeye

balayan yazya yeni bir ekil verdi. Bunda sahip olduu

Resim 5- Ali b. Hill Yazs ( TSMK-Badad 125, 34 a)


15/48

HAT SANATI

15

33- Ali ALPARSLAN, bn Mukle'nin slm Yazsna Hizmeti, "Tarih BoyuncaPaleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/2 Mays 1986 Bildirileri",stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1986, s. 11.

34- Adolf GROHMANN, Arabische Palographie (I. Teil), Wien, 1967, s. 16; Issam

el-Said and Aye Parman, Geometric Concepts In Islamc Art, World ofIslam Festival Puplishing Company Ltd. London, 1976, s. 131; Alparslan,slm Tarihi, XIV, 463.

35- Mneccid, a. g. e., 81.36- etin, KMHS, 24; bkz. Mustakimzde Sleyman Sa'deddin Efendi, Tuhfe-i

Hatttn, stanbul, Trk Tarih Encmeni Klliyat, stanbul, 1928, s. 331-332; Habib Efendi, Hat ve Hatttn, stanbul, 1305, s. 44-48, (45-48. sayfalararasnda bn Bevvab'n yazd hat ve kalem hakkndaki kasdesi "Kasde-i riyye-i bn Bevvb maa erh" mevcuttur.); A. Sheyl NVER, Hattat ALBN HLAL Hayat ve Yazlar, stanbul, Yeni Laboratuvar Yaynlarndan1958, s. 5.

37- etin, KMHS, 26.38- Selahaddin el-MNECCD, Yakt el-Musta'sim, Beyrut, Daru'l-Kitbi'l-Cedd,

1985, s. 17; etin, KMHS, 27.39- Mustakimzde, Tuhfe-i Hatttn, 575; etin, KMHS, 27.40- Alparslan, slm Tarihi, 464.

41- el-Mneccid, Ykut el-Musta'sim, 28; Nihad M. ETN, "Ykt Musta'sim,A, XIII, 354; a. mlf., KMHS, 27.42- etin, a. g. e., 27.43- Mustakimzde, 575.44- Muhittin SERN, Hattat eyh Hamdullah, Hayat, Talebeleri, Eserleri, stanbul,

Kubbealt Akademisi Kltr ve San'at Vakf, 1992, s. 14.

hendese bilgisinin de etkisi vardr.33 Yazy dzene

koyarken nokta, elif ve daireyi l olarak ald.34 Noktay

harflerin boyu, elifi dik harflerin boyu, daireyi ise anak

eklindeki harflerin genilii iin l olarak koydu. Bylece

aklm- sitteyi l ierisine alp dzene soktu. bn-i Mukle

kalem-i tmr- kfi'den bahsetmitir ki, kendi ifadesiyle

bu hat cinsi harflerinde yuvarlaklk olmayan, tamamen

dz hatlardan meydana gelen kfidir.35 Bu hat daha sonra

ma'kl olarak isimlendirilmitir.bn Mukle'den bir asr sonra gelen ve onun

mektebinin ikinci merhalesini temsil eden bn'l-Bevvb

(. 413/1022), bn Mukle'nin seviyesine ulamak iin, yllarca

onun yazlarn inceledi ve taklit etti; bn Mukle yazsn

gelitirdi ve gzelletirdi.36 Merhum Nihad M. etin'in

ifadesiyle; "... benzerleri arasnda ortak hussiyetleri en

briz ekilde tayan hat slplarn seti ve ok muhtelif

kanallarna yneltti."37 bn Mukle ve bnul-Bevvbn cell

yazsna rnek elimizde olmamakla birlikte, bnul-Bevvb

yolunda yazlm cell bir yaz rnei mevcuttur.

bn'l-Bevvb'dan iki asr sonra, Ebu'l-Mecd

Cemleddin Ykt b. Abdullah el-Musta'sim (. 698/1298),

yazya yeni bir nefes verdi.38 Yakt uzun sre bn Mukle

ve bn Bevvb'n yazlarn inceleyerek, yazda yeni bir

tavr ortaya koymutur.39 Onun sayesinde aklm- sittenin

kideleri daha bir belirginleerek, yaz gzellemitir.40

Yakt'un yapt en byk deiiklik, o gne kadar

dz kesilen kalemin azn eri kesmesi ve eimini

artrmasdr.41 Daha nce de belirtildii gibi Ykut, bn

Mukle ve bn Bevvb yazlarndan istifade etmi, onlarn

kaidelerine bal kalmsa da daha ok bn Bevvb'n

yazlarna zerfet kazandrp, bir slp meydana

getirmitir.42 Ykt'un bilhassa muhakkak ve reyhnde

ortaya koyduu estetik kurallar, henk ve nisbet Osmanl

hat mektebinin douuna kadar slm leminde ideal

rnekler olarak kabul edilmitir. Mustakimzde, Ykt'un

Kblet'l-Kttab (yazclarn ncs) diye hret bulduunu

kaydeder.43 Abbsler'in siyasi hayatlarnn bitii ve

Ykut'un vefatndan sonra Badat, san'at merkezi olmazelliini kaybetmi, yerini nce Khire'ye daha sonra

stanbul'a brakmtr.44

Ftmler dneminde kf yaznn cell rnekleri

kullanlmtr. Bu dnemde cell yaznn kullanmnda

zeminde iek ve rm motifler bulunmaktadr. El-Hakim

Resim 6- Hasankeyfte bulunan Eyybiler dnemi Sultan Sleyman Camii cel sls kitabesi.


16/48

HAT SANATI

16

45- Bu konudaki rnekler iin bkz. Suut Kemal YETKN, slm Sanat Tarihi,Ankara, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi, Trk ve slm Sanatlar TarihiEnstits Yaymlar: 2, 1954, Levha, 67-82.

Camii, el-Ezher Camii harim duvar, el-Akmer Camiinde

bu rnekler grlebilir. Bu dnemden Halife el-Muntasr'n

kudretli kumandanlarndan Emir'l-Cuy Bedr'l-Ceml

tarafndan yaptrlan El-Cuy Camii (m. 1085) mihrabndabulunan tezyin kf yannda mihrap ierisinde mevcut

cel sls yaz nemli eserlerdendir. Fatm eserlerinden

incelenen tm yazlarn zeminlerinde tezyinat

bulunmaktadr.45

Karahanllar dneminde tezyin kf ve mkil ile

birlikte cel sls tezyinatl olarak kullanlmtr. Bu

dnemde Namazgh Camii yazlar makl, zkent Celleddin

Hseyin Trbesi portali tezyin kf, Muhammed b. Nasr

Trbesinde ise tezyin cel sls rnekleri yer almaktadr.

Buradaki cel sls yaz yaln olarak deil tezyinatla birliktekullanlmtr.

Gazneliler dneminde de mimar eserlerde tezyin

kf kullanlmtr. Aslan Czib Trbesi kubbe kasna ve

pencere stleri tuladan yaplan paralarla tezyin kfye

rastlanr.

1. 1. 5. Seluklularda Cel Yaz

Seluklularda mimar eserlerde cel sls ve kf

kullanlmakla birlikte cel sls daha ok tercih edildi. Cel

sls hem yaln hem de zemini ssl olarak, kfler ise

tezyin olarak kullanlmtr. Bu dnemdeki yazlarn ortak

zellii harflerin clz, dik harflerin yukardan aa doru

incelmesidir. Ayrca, yazda kalem hareketlerinin zelliklerini

grmek mmkn deildir.

Horasan Seluklular devrinde yaplp bnye

deiiklii geirmeden zamanmza kadar gelen camilerden,

Zavare Mescid-i Cumas'nda (m. 1136) bulunan kuak

Resim 7- Hasankeyfte bulunan Eyybiler dnemi Sultan Sleyman Camii eme st kitbe.

Resim 8- Hasankeyfte bulunan Eyybiler dnemi Sultan Sleyman Camiieme st kitbe.


17/48

HAT SANATI

17

46- Suut Kemal YETKN, slm Mimarisi, Ankara, Ankara niversitesi lhiyatFakltesi, Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaynlar: 2, Ankara, 1959,s. 144.

47- YETKN, a. g. e. , 146-147.48- YETKN, a. g. e. , 212.

49- Baz mellifler, bu dnemdeki cel slslere nesh adn vermilerdir ki,bu isimlendirme yanltr. Zir bu yazlarn slp ve kaide asndan byleisimlendirilmesi mmkn deildir. Bkz. A. Survey of Persian Art, London,1939, s. 1770-1774; Semra GEL, Anadolu Seluklularnn Ta Tezynt,Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1987, s. 89-90.

eklinde kf yaznn zemini kvrk dall motiflerle

sslenmitir.46 Ayn dnemden Ardistan Mescid-i

Cumasnda (m. 1160) kubbeye gei blgesinde ve

mihrapta zemini kvrk dall motiflerle ssl cel sls

rneklerini grmek mmkndr. Burada cel sls satr

esasna gre yazlmtr.47

Anadolu Seluklular dneminde mimar eserlerde

kf, muhakkak ve cel sls yaz kullanlmtr. Bu dnem

eserlerinden yazlaryla dikkat eken Divrii Ulu Camii (m.

1129) portalinde zemini ssl cel sls kullanlmtr.

Burada dik harfler olduka uzun ve harfler kttr. Mild

1253 ylnda I. Alaaddin Keykubad'n kz Hond Hatun

tarafndan ina olunan Erzurum ifte Minareli Medresesi

yazlar da cel sls ile olup zemininde kvrk dall motifler

bulunmaktadr . Yaz lar o dnemin zel l i iniaksettirmektedir. Anadolu Seluklular dneminden Konya

Sral Medrese (m. 1242), yine ayn dnemden Divrii

Sitti Melk Trbesi (m. 1195) portali, Divrii Ulu Camii (m.

1229) in kitabesi yazlarnda cel sls zemini kvrmdal

rm ve geometrik desenlerle ssldr. Aksaray Sultan

Han portali (m. 1229), Konya nce Minareli Medrese (m.

1258) portali ve Konya Karatay Medresesi (m. 1251- 1252)

yazlar rgl kf ve ma'kl yaz kullanlmtr. Kubbe

kasnanda kullanlan kf, o zamana kadar grlen

yazlardan farkllk gstermektedir. Tercan, Mama Hatun

Kmbeti, Seluklularn bir kolu olan Saltuklulardan kalma

abidev bir eserdir. Burada kf ve cel sls yaz kullanlm,

cel sls yaz zemininde kvrm dall motifler yeralmtr.

Kitabelerdeki cel sls harfleri yayvan olup, dik harfler

yukardan aa doru incelmektedir.48

Bu dnem cel slsnn ortak zellii, harflerin

ok basit ve kt, dik harflerin yukardan aa doru

incelmesidir. Yazlarda Osmanl dneminde greceimiz

estetik, kalem hareketlerinin hakk ve zellikleri, istifte

harflerin birbirini kucaklamas gibi gzellikleri grmemiz

mmkn deildir. Bu dnemde yazlan kf yazlar cel

slse gre daha baarl saylabilir.49

Orta Asyada Hkim Tirmiz Trbesinde bulunan

cel yazlar ok baarl, istif ve harfler mkemmeldir. Dik

harfler dengeli bir ekilde datlm dier harflerin

dalmnda da ok baarl olunmutur. XIV. yzyla aitolan bu mezarn yazlarndaki baar Osmanlda ancak

XVI. yzylda yakalanabilmitir.

Semerkand, Bibi Hanm Camiinin gerek ini zeri

gerek ta zerine mahkk cel yazlarnn harfleri tensb

olarak olduka baarl ve canldrlar. XV. yzyl balarna

Resim 9- Hattat Ali b. Yahya Sfinin cel sls hat ile yazd Amasya II. Byezid Camii Kitabesi


18/48

HAT SANATI

18

ait olan bu yazlarda, istifteki izgi uyumu zamanna gre

dikkat ekici seviyededir.

Kf yaznn mimar eserlerde kullanm Anadolu

Seluklularna kadar devam etmi, Osmanlda Fatih devrinekadar da zaman zaman ss unsuru olarak kullanlm,

Fatih devrinden sonra kfi yaz bu alanda yerini tamamen

cel slse terk etmitir.50

1. 2. OSMANLI YAZI SANATINDA EKOLLER

slm yaz sanat en hzl gelimeyi Osmanl hat

Resim 10- Ali b. Yahy Sfinin Topkap Saray Bb- Hmyn zerindeki cel sls Msenn kitabesi; Tura Sultan II. Mahmuda ait olup, Hattat Rkm tarafndanekilmitir.

50- Alparslan, Beer Bilimler Dergisi, 2-3.


19/48

HAT SANATI

19

mektebinde yaamtr. zellikle Fatih Sultan Mehmed

dneminden itibaren, yaz sanatnda ekoller gelimi ve

yaklak her yz ylda bir gelime yaanmtr.

Osmanl dneminde yazda grlen ilk ciddi gelime

hattat Yahya Sfi51 ve olu Ali b. Yahya Sfi52 ile grlr.

Yahya Sfinin Fatih Camii avlu pencerelerinde i ve d

ksmnda bulunan yazlar incelendiinde, harflerin hareke

ve ss iaretlerinden arndrlm hli gze arpar. Ancakharflerde istenen olgunluk henz yoktur. Harfler sath

zerine dengeli bir biimde yaylm durumdadr. Dik

harfler, zellikle Fatih Camii avlu pencereleri i taraftaki

yazlarda uzunca ve hl kt bir haldedir. Bu dnemin

belirgin bir zellii, dik harflerin zerinde satr halinde kfi

yaz bulunmaktadr. Ayn zellii, hattat belli olmayan

inili Kk yazlarnda da grmekteyiz. Yalnz burada st

ksmda bulunan yazlar muhakkak hatt iledir.53

Ali b. Yahy Sfinin yazlar, Fatih Camii kitabesinde

harfler satra nisbeten yaylmakla beraber, dik harflerin

yer yer kmelendii grlmektedir. Kitabe hareke ok

az, tezyin iaretler ise yok denecek kadardr. Bu kitabede

baarl olmasa da istif denemesine giriilmitir.

Ali Sfnin, sekiz yl sonra yazd, Topkap Saray

Bb- hmyun kitabesi, kitabe st msenn yet,54

sa kap yuvasndaki yet55 ile sol kap yuvasndaki

ketebe yazlar phesiz Rkma kadar cel slsn en

gzel rnekleri olarak kabul edilmektedir.56 Bu kitabelerde,

harf yaps olarak ok mkemmel bir seviye yakalanmtr.

Fatih Camii kitabesine gre harflerde kalem hakknn

51- Yahya Sf: Edirnelidir. Abdullah Sayrafyi taklit etmitir. 882/1477de vefatetmitir. Fatih Camii adrvanl avlusunda pencere st Fatiha sresikendisinindir. (bkz. Nefeszde, 46; Suyolcuzde, 43; Mustakimzde, 583-584; Ekrem Hakk AYVERD, Fatih Devri Hattatlar, 49-50; Rado, 46.)

52- Ali b. Yahya Sf: Yahya Sfnin oludur. Fatih devri hattatlarndan olupzellikle cel sls ve msenn yazda stat idi. Cel slste at rRkma kadar devam etmitir. Yazlarnda harflerin tensb, terkibinmkemmeliyeti ve harflerin satra diziliteki baars, hemen fark edilir.(bkz. Nefeszde, 47; Suyolcuzde, 83; Mustakimzde, 333; Ayverdi, a. g. e.,16-21; Rado, 46.)

53- Fatih Camii ve inili Kk yazlar iin bkz. Tahsin z, Topkap SarayndaFatih Sultan Mehmet II.ye Ait Eserler. Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1953,s. 13-15 (Resim 27) ; Abdlhamit Tfekiolu, Erken Devir OsmanlMimarsinde Yaz, Ankara, Kltr Bakanl, s. 360-363.

54- Hicr Sresi, 45-48.55- Saff Sresi, 13.56- Alparslan, Beer Bilimler, 7; (Kitbeler ve okunular ile ilgili bkz. Abdurrahman

Resim 11- Hattat eyh Hamdullah tarafndan cel sls hatla yazlan stanbul Davud Paa Camii kitbesi.

halvetini grmek mmkndr. Bb- hmyun

kitabelerinin istifi ok girift ve baarldr; zellikle msenn

yet, istif olarak mkemmeldir.

Msenn yaznn alt ksmnda bulunan tarih kitbesi,

girift istifi ve devrine gre harflerin yaplarndaki gzellik

dikkat ekmektedir. Kitabe harf yaps ve istifi ile btnyle

deerlendirildiinde, Rkm ncesi mkemmel bir rnek

olarak kabul edilebilir. Ayn dnemde sls ve nesih

yazda Ykut el-Mustasm slbu hkimdir.

Fatih dneminden sonra temelleri II. Byezidin

valilii dneminde Amasyada atlan aklm- sittedeki

uyan, II. Byezidin padiah olmas ve eyh Hamdullahn

stanbula gelmesiyle hz kazanm ve aklm- sittede

yeni bir devre balamtr. Bu dnemde zellikle sls ve

nesih yaz byk bir gelime dnemine girmitir.

1. 2. 1. eyh Hamdullah Hayat ve Ekol

Osmanl Hat Ekolnn kurucusu olan eyh


20/48

HAT SANATI

20

Resim 12- Hattat eyh Hamdullah tarafndan nesih hatla yazlan Kuran- Kerm. (TSMK-YG 913)


21/48

HAT SANATI

21

Hamdullah, 1429 ylnda Amasyada dnyaya geldi. Babas,

Buhra Trklerinden olan ve Amasyaya g eden Mustafa

Dededir. Babas ayn zamanda Shreverdiyye tarikatinin

eyhidir. eyh Hamdullah, imzalarnda daima babasna

izafeten ibnu-eyh sfatn kullanmtr. eyh

Hamdullahn isminin banda bulunan eyh sfat, Okuluk

Tekkesi eyhi olduundan verilmitir. Osmanl yaz

ekolndeki nclnden dolay kendisine kblettl-

kttb, hattatlarn ncs; kdvet ehlil-hatt, hattatlarn

ba gibi sfatlar verilmitir.57

eyh Hamdullah Amasyada ilim tahsili yannda,

Hayreddin Maraden Ykut yolunda aklm- sitteyi mek

etmitir.58 Ykut el-Mustasm yazlar zerinde uzun

sren almalar yapt. eyh Hamdullah yazlar incelendiizaman, Ykut harflerinin en gzellerini alarak ekoln

oluturduu grlr.59

Amasyada vali olan II. Bayezid ile dostluk kurdu

ve ona hat dersleri verdi. II. Bayezid tahta ktktan ksa

bir sre sonra eyh de stanbula gelerek Saraya intisap

etti. eyhin sanat hayatndaki gerek terakk stanbula

geliinden sonra balamtr.60 Padiah kendisine, yaz

yazarken hokkasn tutacak kadar ilgi gstermi ve kendisini

devaml desteklemitir.

eyh Hamdullahn kaynaklarda, mr boyunca 47

Kurn- Kerm, saysz enm ve Kuran cz yazd

kaydedilmitir. stanbul Byezid, Sultanahmed Firuzaa,

Davud Paa Edirne Byezid Camii cel sls kitabeleri eyh

EREF, Topkap Saray Humyunu, TOEM, 1 Kann-i evvel 1326, cz, 5, s.174; Ekrem Hakk AYVERD, Fatih Devri Mimarsi, stanbul Fetih CemiyetiNeriyat, stanbul, 1953, s. 143, 146, 150, 303, 310, 315.)

57- Sleyman Sa'deddin, Tuhfe-i Hatttn, stanbul, Trk Tarih Encmeni Klliyat,1928, s. 185

58- Tuhfe-i Hatttn, 58; Melek Cell. eyh Hamdullah. stanbul, 1948, s. 6; M.Uur Derman. slm Kltr Mirsnda Hat Sanat, stanbul, IRCICA, 1992, s.191; Muhittin Serin. Hattat eyh Hamdullah. stanbul, Kubbealt Neriyt,1992, s. 28

59- Serin, eyh Hamdullah, 2860- Derman, KMHS, 191Resim 14- eyh Hamdullahn Karacaahmed 8. adada bulunan Kabir Kitabesi.

Resim 13- Hattat eyh Hamdullah tarafndan cel sls hatla yazlan stanbul Sultanahmed Fruzaa Camii kitbesi.


22/48

HAT SANATI

22

61- Muhittin Serin, eyhin 30 Mushaf, 50 Enam- erf ve cz, 121 murakaave kta, 8 ilm eser ve alt du mecmuasn tespit etmitir. Bkz. Serin, eyhHamdullah, 79-186.

62- Konu ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Nefeszde brahim Efendi. Glzr-Savb, stanbul, Gzel Sanatlar Akademisi Neriyat, 1939, s. 48; Tuhfe-iHatttn, 185-186; Melek Cell, eyh Hamdullah, 9.

63- Ykt yazs ile eyh Hamdullah yazsnn geni mukayesesi iin bkz. Serin,eyh Hamdullah, 36-42

64- Ahmed Karahisrnin hayatyla ilgili daha geni bilgi iin bkz. Menkb-Hnervern, 25; Nefeszde, 59-60; Suyolcuzde, 9-10; Habib, Hat ve Hatttn,84-86; A. Sheyl NVER, Hattat Ahmet Karahisari, stanbul, 1964, 13 s.+ 7

Hamdullah hatt iledir.61

Sultan II. Byezid, eyh Hamdullahtan Ykut slbu

dnda bir tavr gelitirmesini arzu etmi, ayrca kendisine

Saray hazinesinde bulunan Ykut yazlarn vermitir. Uzun

aratrmalardan sonra eyh, Ykutun yazlarndan semeler

yaparak Osmanl Hat Mektebinin temellerini atmtr.62

eyh Hamdullah ile birlikte Mushaf yazmnda

reyhni hat yerine nesih yaz kullanlmtr. Ykut

mektebinde Mushaf kitabetinde aklm- sittenin kark

olarak kullanm da terk edilerek sadece nesih yazya

ncelik verilmitir.

Aklm- sitte, eyh Hamdullah mektebi ile olgunlukkazanm, koltuklu kta yazm da eyh Hamdullah ile

balamtr. eyh Hamdullah nesih yazda, Ykuttaki

durgunluk ve donukluu kaldrarak, canllk ve kvraklk

getirmitir. Harflerin yapsna byk deiiklik getirmi,

harflerin satra oturuu dzelmitir. Hareke ve harfler

birbirleri ile uyumlu hle gelmilerdir. Yaz btnyle

uyumlu bir hviyet kazanmtr.63

eyh Hamdullah mektebinde aklm- sittede

gsterilen baar, maalesef celde gsterilememitir. Harfler

hl kt ve basit, istif de karktr. Yine de celi ile yazd

kitabeler, celi sls yaznn tarihi geliimi ierinde nemli

bir yere sahiptir.

1520 ylnda vefat eden eyh Hamdullahn cenze

namazn, devrin eyhlislm Zenbilli Ali Efendi Ayasofya

Camiinde kldrmtr. eyh Hamdullah, skdar

Karacaahmed Mezarlna defnedilmitir. Kabri hl ziyaret

edilmektedir.

1. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisri ve Ekol

Doum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ahmed

emseddin Karahisrinin, Afyonda doduu imzalarndan

anlalmaktadr. Yazlarna att imzalarnda Esedullhi

Kirmninin talebesi olduunu kaydetmitir. Esedullahi

Kirmni, Ykut ekolne bal bir hattattr.

Karahisri, eyh Hamdullahn yaz talebelerinden

shak Cemleddin Halvetye intisab ederek tasavvuf yoluna

da girmitir. Kaynaklarda uzun boylu, zayf yapl ve temiz

giyimli, nur yzl, Arapa ve Farsaya vkf, dille iir

syleyebilecek kadar kltrl bir zat olduundan bahsedilir.

ocuu olmadndan, yaz talebesi ve kendinden sonra

yolunu devam ettiren Hasan elebiyi evlatlk almtr. H.

963/ 1556 ylnda doksan yalar civarnda vefat etmi,

Stlcede shak Cemleddin Halvetnin yanna

gmlmtr.64

eyh Hamdullahtan sonra Kanuni dneminde hattat

Karahisri tarafndan Ykut ekolne dn grlmtr.

Karahisri, aklm- sittede Ykut ekolne yeni bir gzellik

kazandrmtr. Fakat, gelien eyh ekol karsnda

tutunamayarak kendisinden bir nesil sonra terkedilmitir.

Resim 15- Hattat Karahisari hattyla sls karalama.


23/48

HAT SANATI

23

Karahisrinin zellikle cel slste terkip kabiliyeti

vardr. eyh Hamdullahda harf mkemmeliyeti yannda

Karahisrideki terkip mkemmeliyeti de olsayd, Rkmla

yakalanan gelime daha erken olabilirdi. Karahisri, cel

Resim 16- Hattat Karahisari tarafndan muhakkak ve reyhani hatlaryla yazlan mushaf. (TSMK-H.5)

yazda istif ve terkip bakmndan eyh Hamdullahtan

ileridir.65

65- Ali ALPARSLAN. Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul, Yap Kredi Yaynlar,1999, s. 56.


24/48

HAT SANATI

24

Karahisari nin mze, ktphane ve zel

koleksiyonlarda eserleri mevcuttur. Kaynaklara gre

Sleymaniye Camii kubbe yazs ve klliyenin mutfak

yazs Karahisrnindir. Fakat, Sleymaniye kubbe yazs

Fossatinin XIX. asrdaki restorasyonunda hattat Abdlfettah

Efendi tarafndan, Rkm slbunda yeniden yazlmtr.66

stanbul Trk- slm Eserleri Mzesinde bulunan

bir Enamdaki mselsel besmele ve kfi kompozisyon

Karahisrinin sanattaki farkl konumuna iaret etmektedir.

zellikle mselsel besmeledeki duru gzelliiyle birlikte

harflerdeki metin tavrlar dikkat ekmektedir.67 Topkap

Saray Ktphnesi Hrka-i Saadet Dairesinde 5 numarada

kaytl byk boy Mushaf onun sanatn aksettiren nemli

Resim 17- Kaynaklarda, in edildiinde Karahisr tarafndan yazld bahsedilen Sleymaniye Camii kubbe yazs, Sultan Abdlmecid zamanndaki Fossati tamirinde

Hattat Abdlfettah Efendiye yazdrlmtr. Resimde grlen kubbe yazs Hattat Abdlfettah Efendiye aittir.

Resim 18- Hattat Karahisr talebesi Hasan elebi tarafndan cel sls hat ile yazlan Sleymaniye Camii kitbesi.

66- Sleymniye Camii yazlar iin bkz. M. Uur Derman, SleymaniyeCamiinde Hat Sanat, Mimar Mirasn Bugn. stanbul, IRCICA, 1996, S.303-305.

67- Karahisrinin bu eseri iin bkz. Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, 56;ayn eserde (s. 56) Karahisrinin sanat iin yazlan u satrlar dikkatekicidir: Ahmed Karahisr, aklm- sittede Ykut- Mustasm ekoln,

stanbulda yeniden, fakat ondan kat kat gzel bir noktaya ulatrarakyaatan ve onu lykyla temsil eden byk bir sanatkdr. Bu yzden,onun sanatn temsil ettii ekoln estetik anlay iinde mtlaa etmekcb eder. Sls yazlarnda cidd ve azametli; muhakkak yazlarnda dabidev bir duru ve grn sezilir. Hatt sls ve cel yazda istif veterkip bakmndan eyh Hamdullahtan ileridedir.


25/48

HAT SANATI

25

68- Bu Kurann Kltr Bakanl tarafndan 2000 ve 2003 yl olmak zere ikidefa tpk basm yaplmtr.

69- Tarihte hattat olarak ad geen Dervi Ali vardr. Bunlar srasyla; I. DerviAli (. 1084/1673) nl hattat Hfz Osman (1642-1698)n hocasdr. (bkz.Suyolcuzde Mehmed Necib, Devhatl-Kttb, stanbul, Gzel SanatlarAkademisi, 1942, s. 49; Mstakimzde, 336; Derman, DA, IX, 191, 192); II.Dervi Ali (. 1128/1716), I. Dervi Aliden ayrmak iin Anbrizde veyamam Dervi Ali diye de bilinir. (bkz. Suyolcuzde, 50; Mustakimzde,338; Rado, 123; Derman, DA, IX, 192); III. Dervi Ali (. 1200/1786), HseyinHablnin talebesidir. Kalenderhne Camii imam-hatipliini de yapt. Rkmkendisinden meketmitir. Rkmn bir devir nesih yazlar kendisine

benzer. (bkz. Mustakimzde, 340; Derman, DA, IX, 192-193.)70- Suyolcuzde Mustafa Eyybi: H. 1028/1619 tarihinde dnyaya geldi. Eypte

doduu iin Eyyb, Suyolcu mer Aann olu olduu iin deSuyolcuzde lkabyla anlmaktadr. Davhatl-kttb mellifi SuyolcuzdeMehmed Necb Efendinin bykbabasdr. Balangta Dede ismiyle bilinenbir hattattan ders almtr. Bu ztn vefat ile I. Dervi Aliden aklm- sittemekederek iczetnme almtr. Sultan IV. Mehmed devrinin sekinhattatlarndandr. Suyolcuzde, eyh Hamdullah Mektebinin son halkasolarak kabul edilir; zra yetitirdii Hfz Osman yeni bir mektebin sahibiolmutur. Yetitirdii en nemli talebeleri; Hfz Osman (1642-1698),Hocazde Mehmed (. 1695), Cbizde Abdullah (. 1736)tr. Elli kadarmushaf, yz kadar enam yazd rivyet olunur. 1097/1686 tarihinde vefatederek Eypsultanda topraa verildi. Mezar tahrip olunca, mezartakitbesi stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde muhafaza altna alnd.Daha geni bilgi iin bkz: Suyolcuzde, 73; Mustakimzde, 536-537; M. UurDerman, Hattat Suyolcuzde Eyyb, Mustafa Efendi, Yeilay, sy. 413(Nisan 1968) s. 18-20; Rado, 104; Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, ;Dere, Hfz Osman Efendi, Yksek Lisans Tezi.

71- Nefeszde smail Efendi: stanbulludur; Nefeszde olarak bilinir. Glzr-Savb mellifi Nefeszde Seyyid brahim Efendinin akrabasdr. Sls venesih yazy Halid Erzurmden meketmitir. eyh Hamdullah vdisinde

bir heserdir.68 Kaynaklarda, Sinan Trbesi yazlar

Karahisrye atfedilirse de tarih olarak mmkn deildir.Zira, Sinan, Karahisrden 32 yl sonra vefat etmitir. Kez,

Piyale Paa Camii kaplar dndaki yazlarn da Karahisrye

ait olmas mmkn deildir. Zira, bu cami hattatn

vefatndan 21 yl sonra yaplmtr.

Talebeleri arasnda Hasan elebi (. 1594ten sonra),

Ferhad Paa (. 1574) ve Dervi Mehmed (. 1591) saylabilir.

1. 2. 3. Hattat Hfz Osman Efendi ve Ekol

Hattat Hfz Osman Efendi h. 1052/1642 ylnda

stanbul Hasekide dnyaya gelmitir. Babas, Haseki Sultan

Camii mezzini Ali Efendidir. Kk yata Kurn- Kerimi

ezberledii iin kendisine hfz lakab verilmitir. Kprl

Fzl Ahmed Paa (1637-1691) himyesinde renim

grm ve bu esnada yazya ilgi duymutur. Yazy, nce

I. Dervi Aliden69 mek etmitir. Dervi Ali, o sralar ok

yal olduundan, bu kabiliyetli genci, nde gelen

talebelerinden olan Suyolcuzde Mustafa Eyybi Efendiye70

gnderdi. Hfz Osman, Suyolcuzde den h. 1070/1686

tarihinde, on sekiz yanda iczet ald.

Hfz Osman Efendi, eyh Hamdullah yaz ekolnn

incelklerini renmek iin Nefeszde Seyyid smilEfendiden71 yeniden meke balad. Bu mekle, eyh

vadisinin btn zelliklerini rendi ve h. 1090/1678den

Resim 19- Hattat Hfz Osman Efendiye ait sls nesih bir kta. (TSMK-GY 146 6a)


26/48

HAT SANATI

26

rakipsiz olduu bilinmektedir. H. 1090/1679 tarihinde vefat etmitir. Bkz.Tuhfe-i Hatttn, 129; Rado, 102.

72- M. Uur Derman, Hfz Osman, DA, c. XV, s. 9973- Derman, DA, 9874- Tuhfe-i Hatttn, 301-302.75- Tuhfe-i Hatttn, 302.76- Tuhfe-i Hatttn, 30377- inicizde Abdurrahman Efendi: stanbulludur. Sls ve nesih yazy Ramazan

Efendiden renmi ve ondan iczet almtr. Gubr yaz yazmtr.Padiahn mevlidhanln yapmtr. Dervi tabiatl olduu rivayet edilir.H. 1137/1724 ylnda vefat etmitir. Tuhfe-i hatttn, 253-254; , HattatHfz Osman Efendi, 7; Rado, 131.

78- Tuhfe-i Hatttn, 303

sonra tamamen eyh Hamdullah slbunda yazmaya

balad. eyh Hamdullah slbunu elde etmek iin, onun

eserlerini tetkik ettii gibi, Sarayda bulunan bir eyh

mushafn da takliden yazmtr.72 Sultan II. Mustafa, Hfz

Osman Efendiye ok hrmet gsterir; yaz yazarken

hokkasn tutard. Bir ders esnasnda Padiah Artk Hfz

Osman gibi bir hattat yetimez deyince, Hfz Osman

Efendinin Efendimiz gibi hocasna hokka tutan padiahlar

geldike, daha ok Hfz Osmanlar yetiir hnkrm

cevabn verdii ok mehurdur.73

Bir gn hocas Suyolcuzde ile Sadrazam Fzl

Ahmed Paa (1635-1676)nn bulunduu bir mecliste

sadrazam, Hfz Osmandan bir Mushaf yazmasn ister;

bu arada hocasnn kim olduunu sorar. Hfz Osman,

hocas Suyolcuzdeyi iaret ederek Efendi hazretlerinden

meznum cevabn verir. Bu cevaptan ok mtehassis

olan Suyolcuzde, dar ktklarnda talebesinin alnndan

per ve ona hayr dua eder.74 Yine karl bir k gn,

Hasekiden Eypsultana yalnayak derse gitmesi, hocasnn

takdir ve sevgisini kazanmasna vesile olmutur. Aakapl

smail Efendinin Hsn-i hatt biz bildik, Osman Efendimiz

yazd sz ok mehur olmutur.75

Snbliye tarikatine intisabl olan Hfz Osman,Smbl Efendi Dergh eyhi Seyyid Alaaddin Efendiden

mnevi eitim almtr. lmnden yl kadar nce fel

geiren Hfz Osman, tedavi sonucu rahatszl hafif

geirmi, fakat bu durum yazlarna olumsuz tesirde

bulunmutur.76 Hastal esnasnda, kalem ama hizmetini

talebesi inicizde Abdurrahman Efendi77 grmtr.78

mrnn sonlar nda S i lahtar da oturmutur .

Hfz Osman Efendi, gen denilebilecek bir yata,elli sekiz yanda 29 Cemziyelevvel 1110/ 3 Aralk 1698

tarihinde vefat etmitir. Kabri, Kocamustafapaa Smbl

Efendi Camii haziresindedir.

1. 2. 3. 1. Sanat

Hfz Osman Efendi kendi slbunu yakalamak iin

nce, eyh vadisinde yazan bu mektebin nemli isimleri

I. Dervi Ali, Suyolcuzde Mustafa Eyybi ve Nefeszde

smail Efendiden ders alm; eyh yazlar zerinde uzun

almalarda bulunmutur. Hfz Osman yazlarnda bulunan

zellikler yer yer eyh Hamdullah yazlarnda mevcuttur.

Hfzn yapt bu zelliklerin yazlarnda karar bulmasdr.

Resim 20- Hattat Hfz Osman Efendinin ilk hocas I. Dervi Alinin sls nesih bir ktas.


27/48

HAT SANATI

27

Padiah hattat olunca, eyh slbunu daha iyi elde

edebilmek maksadyla, Topkap Saraynda bulunan eyh

Hamdullah mushafndan taklid sahifeler yazmtr. Bir

manada, klsik yoldan, eyh Hamdullah yolundan

ayrlmadan sls ve nesih yazy keml noktasna

ulatrmtr. eyh Hamdullahtan Hfz Osmana kadar

gelen hoca silsilesi yledir: eyh Hamdullah, krullah

Halfe, Pir Mehmed Dede, Hasan skdri, Halid Erzurmi,

II. Dervi Ali ve Mustafa Eyybi.79

Resim 21- Hattat Hfz Osman hattyla bir hilye-i erif, (Sadberk Hanm Mzesi 11671 Y12).

79- A. Sheyl nver. Hattat Hfz Osman, stanbul, 1967, s. 7


28/48

HAT SANATI

28

Resim 22- Hattat Hfz Osman hattyla nesih Enam- erf (mer Faruk Dere Fotoraf Arivi).

80- Daha geni bilgi iin bkz. Dere, Hfz Osman Efendi, 38-50.

Hfz Osman ile eyh Hamdullah yazlar

karlatrldnda unlar sylenebilir:80

1- Dik harfler devaml olarak satra yarm nokta

sola meyilli yazlmtr.

2- R ve vav gibi blbl trna bulunan harflerin

trnaklarnn yukar olan ar meyilleri trplenmitir.

3- Ayn harfinin ba ksmnn sola olan dkl

dzeltilmitir.

4- Lafza-i cellde sondaki he harfi kld

gibi, he harfinden nceki lam harfinin akl artm

ve yukar k daha narin bir hl almtr.

5- sm-i Nebi yazmnda ha harfinden mim

harfine geite eyhte bulunan aklk Hfzda kapanm,

ikinci mim harfi de klerek, isim daha narin bir hlkazanmtr.

6- Sin harfinin ikinci dendan yarm cezim aa

drlerek harfe hareket verilmitir.

7- Hfz Osman, ortada ve sonda yazlan ayn

harfinin ortasn devaml kapal yazmtr.

8- Hfz Osmanda vav, fe ve kaf harflerinin

ba ksm ne eik durumdadr.

9- eyh Hamdullah kedeyi ok kullanmken,

Hfz fazlaca kullanmamtr.

10- eyh Hamdullah nesih yazda kapal cezm hi

kullanmamtr.

11- Hfz Osman harfleri, eyh Hamdullah harflerine

nazaran daha kktr.

Hfz Osman Efendi, sanat vadisinde ilerleyi

servenini bizzat kendisi kaleme almtr. Burada, eyh

Hamdullaha olan hayranln ve alma gayretini


29/48

HAT SANATI

29

81- TSMK - EH. 2213; Ayrca bkz. Dere, Hfz Osman Efendi, 27-28.82- Hfz Osmann, Hattat Mustafa Rkma tesiri hakknda geni bilgi iin bkz.

Sleyman Berk. Hattat Mustafa Rkm Efendi, stanbul, Kaynak Yaynlar,

2003, s. 8583- mzas bulunmayan bu eserlerin Hfz Osmana aidiyeti, stad NecmeddinOkyayda bulunan yazma bir tarih kitabndaki nottan naklen; M. UurDerman, Hfz Osmann Yaz Sanatmzdaki Yeri, Hayat Mecmuas, sy. 52(1967), s. 9

grmekteyiz. Hfz Osmann nesih hatla yazd ve Topkap

Saraynda olan bu belge Arapadr ve tercmesi yledir:

Benim yazma dikkatlice ve insafla bakan kii!

Allah binlerce, binlerle merhamet etsin. unu bil ki ben,

ilhi ltflara mahzar olmu ve bnu-eyh olarak bilinen

Hamdullahn zamanna ulaamadm. Onun yanna gidip

gelerek bu gzel sanat nasl rettiini gremedim. Onun

terbiyesinden geme mertebesine de nil olamadm. Fakat

birok latf ktasn toplayarak onlar zerinde mtlaalar

yaptm ve ondan nakiller yapmaya kendimi mecbur

grdm. Gece gndz alarak, sonsuz ilim ve kudret

sahibi olan Allahn yardm ile bu seviyeye ulatm.

Allahtan, ulaamadm baka derece ve merhalelere de

nil klmasn, en kalb hislerimle niyz ederim. nk, bu

almalarm genlik yllarmda olmutur. imdi ise zaman

phesiz, daha ileri safhalara ilerleme zamandr.

Resim 23- Hattat Hfz Osman hattyla sls nesih bir kta. (TEM, 2469)

Allahn kullarnn en zayf ve bu isme en az lyk

olana Kuran hfz Osman81

Hattat Hfz Osman Efendi, sls, nesih, muhakkak,

reyhni ve tevki (rikaa) yaz eitleriyle eser vermitir.

Slsleri, ileride cel slste byk atlm yapacak olan

Mustafa Rkm (1758-1826)a rnek olan Hfz Osman, cel

slsle de eser vermitir.82 Bugn, kolaylkla grlebilecek

skdar Doanclar ehit Sleyman Paa Camii emesi

kitabesi ile Karacaahmed Mezarlnda Siyavu Paa

mezarta Hfz Osmanndr.83

Hfz Osmann sanatnn en parlak yllar 1678-


30/48

HAT SANATI

30

1688 yllar arasdr.84 zellikle 1690 ylndan sonraki

yazlarnda nesih harfleri klm ve daha olgun bir hl

almtr.85

Hfz Osmann yazda yeni slp oluturmasndan

baka, yapt dier nemli bir yenilik, Hilye-i erif formu

oluturmasdr. Hz. Peygamberin beer ve ahlki vasflarnnyazyla anlatlma ekli olan hilyenin, bugn de en ok

kullanlan formu, ilk defa Hfz Osman tarafndan

gelitirilmitir.86 Bamakam denilen ksmda Besmele,

gbek ksmnda genellikle Hz. Ali rivayeti olan metin; bu

ksmn drt kesinde Hulef-i ridn (Hz. Ebbekir, Hz.

mer, Hz. Osman, Hz. Ali) isimleri; gbek ksmnn hemen

altnda Hz. Peygamberle ilgili bir yet, alt ksmda da

gbekte yazl metnin devam bulunacak ekilde tasarlanan

bu hilye formu, bugnk bilgilerimize gre ilk defa Hfz

Osman tarafndan tasarlanmtr.87

Resim 24- Hatat Hfz Osman Efendiye ait sls nesih bir kta.

84- Derman, slm Kltr Mirsnda Hat Sanat, 199; a. mlf. P Sanat Dergisi,142.

85- nver. Hattat Hfz Osman, 6.86- M. Uur Derman. Yaz Sanatmzda Hilye-i Saadet, lgi, Yl. 13, sy. 28

(Aralk 1979), s. 35.

87- Hilye hakknda geni bilgi iin bkz. Derman. Yaz Sanatmzda Hilye-iSaadet, lgi, 32-39; M. Uur Derman. Trk Hat Sanatnn heserleri. stanbul,Kltr Bakanl, 1982, L. 49; Ali Yardm. Peygamberimizin emili. stanbul,Damla Yaynlar, 1997, s. 55-60

88- Hfz Osman Efendinin talebeleri ve eserlerinin toplu listesi iin bkz. Dere,Hfz Osman Efendi, Talebeleri iin s. 12-24, eserleri iin s. 67-199.

Hfz Osman Efendi, Kurn- Kerim, Enm- erf,

Delil-i hayrt, kta, murakkaa, karalama, hilye ve kitabe

eklinde bir ok eser vermitir. Kaynaklarda, hayat boyunca

yirmi be Kuran yazd kaytldr. Eserleri, stanbulda

Topkap Saray Mzesi, Trk ve slm Eserleri Mzesi,

Vakflar Hat Sanatlar Mzesi, Sleymaniye Ktphanesi,

stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi, Sadberk Hanm

Mzesi, Sakp Sabanc Mzesi, Bursa, Trk ve slm Eserleri

Mzesi, stanbul niversitesi Ktphanesi ve birok zel

koleksiyonda grlebilir.88

Hfz Osman yazda birok talebe yetitirmitir.


31/48

HAT SANATI

31

Resim 25- Hatat Hfz Osman Enamndan bir sahife. (zel Koleksiyon)

Resim 26- Hattat smail Zhd Efendiye ait bir levha. (zel Koleksiyon)

Bunlarn iinde en ok tannanlar, Yedikuleli Seyyid

Abdullah Efendi, Rodosizde Abdullah Efendi, kinci Dervi

Ali, Hasan- skdridir.89

1. 2. 4. smail Zhd Efendi ve Ekol

Orduya bal nye kazasnda dnyaya geldi. Doum

tarihi belli deildir. Gen yata, takriben 1750 yllarnda90

babas Mehmed Kaptan tarafndan stanbula getirildi. lim

tahsili yannda, Ahmed Hfz Efendiden91 sls ve nesih

mek etti. Bu arada Mehmed Emin isimli bir baka hattattan

da istifade ederek iczetini ve Zhd mahlasn ald. czeti

zamanmza kadar gelmediinden hangi tarihte iczetname

ald bilinmemektedir.92 Kendisinden nce yaam ve

ayn ismi tayan hattat smail Zhd (. 1144/1731)den

ayrt etmek iin Yeni, kinci ve Zhd-i Sni olarak da

anlmtr.93

Sultan III. Mustafa devrinde Endern-i Hmyuna

yaz hocas oldu, vefatna kadar bu grevde kald.94 Krk

Mushaf, birok hilye-i saadet, murakkaa, kta ve levha

yazd. Bugn, mze ve zel koleksiyonlardaki eserlerinden

baka, Eyp Defterdarda ah Sultan Trbesindeki cel

yazlar,95 Ortaky srtlarnda talebesinden nizde Atullah

Efendinin yaptrd emenin h. 1198/1784 tarihli cel

kitbesi96 ile Fatih Nianc Camii haziresinde h. 1219/1804

tarihli Hatice Hanm mezarta kitbesi, smail Zhd nin

nemli eserlerindendir.

1 evval 1221/12 Aralk 1806 tarihinde vefat eden

smil Zhd, Edirnekap mezarlna defnedildi. Kabir

89- Hfz Osman Efendinin talebelerinin toplu listesi ve hayat hikayeleri iinbkz. Dere, Hfz Osman Efendi, 12-24.

90- M. Uur Derman, Hattat smail Zhd Efendi, Hayat Mecmuas, sy. 49 (27Kasm 1969), s. 26; a. mlf. smail Zhd, Yeni Trkiye Diyanet Vakf slmAnsiklopedisi (DA), stanbul, Trkiye Diyanet Vakf, 2001, s. 125

91- Ahmed Hfz Efendinin hayat iin bkz. Mustakimzde Sleyman SadedinEfendi, Tuhfe-i Hatttn, stanbul, Trk Tarih Encmeni Klliyat, 1928, s.86-87; Rado, Trk Hattatlar, 169; Devhatl-Kttb, 43; Derman, KMHS,203

92- bnlemin, 472; A.Sheyl nver. Hattat smail Zhd Efendi, stanbul 50Sanat Sever Serisi, 1, 1953, s. 1; Derman, Hayat Mecmuas, sy. 49 (27Kasm1969), s. 26; a. mlf. , KMHS, 204; a.mlf. , DA, s. 125; Bu kaynaklardan SonHattatlar s. 472de ve Derman, KMHS, 204de 1180/1766 ylnda icazetald belirtilmesine ramen, Derman, DA, 125te bunun zaman olarakmmkn olamayaca belirtilmitir. Zira, belirtilen tarihten yl sonra1183 tarihinde smail Zhd, kardei Mustafa Rkma sls-nesih yazdanicazet vermitir; belirtilen tarihte smail Zhd baarl bir hattattr. Yine M.Uur Dermann tespitiyle, en eski eseri 1175/1761 tarihini tadndan,bu tarihten evvel iczet alm olmaldr.

93- Derman, Hayat Mecmuas, 26; a. mlf. DA, s. 125.94- Derman, Hayat Mecmuas, 26

95- Eyp ahsultan Trbesi ierisinde bulunan paftal cel sls yazlarla ilgilibkz. Sleyman Berk, Eypsultanda Cel Sls Kuak Yazlar, Tarihi Kltrve Sanatyla V. Eypsultan Sempozyumu, 11-13 Mays 2001, s. 109-110

96- Bu eme ile ilgili bkz. Affan Egemen, stanbulun eme ve Sebilleri,stanbul, Artan Yaynlar, 1993, s. 780-781; Berk, Hattat Mustafa RkmEfendi, 34.


32/48

HAT SANATI

32

Resim 27- Hattat smail Zhd Efendiye ait cel sls bir levha. mza ksmnda Veli Efendi ayrnda yazld belirtilmitir. (Trk Petrol Vakf Koleksiyonu)

zellii olmutur.98 smail Zhd Efendi yazdaki slbuyla

kendinden sonra gelen hattatlar derinden etkilemitir.

Vakit bulduunda mesire yerlerine giden smail

Zhd Efendi, buralarda bo durmam ve yazd ktalarn

altna, meknn adn da kaydetmitir. Veliefendi ayr,

Sdbd, Yedikule Bostan ve eme Meydan gibi

mahallerin isimlerini belirttii yazlar bulunmaktadr. Ku

formu eklinde besmele istifi, yaad devre gre yenilik

say labi lecek terkip ve tert ipteki yazs d r .9 9

smail Zhd Efendinin yazm olduu sls nesih

bir murakkaa, yllar sonra 1310 yl Ramazannda hattat

Smi Efendinin eline gemitir. Murakkaa zerinde alan

Smi Efendi, cel slste yeni bir dneme girmitir.100

kitbesi, talebesi ve kardei Mustafa Rkm (1758- 1826)

tarafndan nazmedilip yazld. Kabri, hat merakllarnca

hl ziyaret edilmektedir.

Celde eski tarza bal olan Zhd Efendi, sls ve

nesih yazlarnda, eyh Hamdullah ve Hfz Osmandan

sonra harf ve kelimelere zarif bir grn kazandrmtr.

Sls ve nesih yazlarnda Hfz Osman yolunu en gzel

ekilde, smil Zhd gelitirmitir.

Hat sanat tarihinde smail Zhd Efendinin nemi,

zellikle sls ve nesih yazda, eyh Hamdullah ve Hfz

Osmandan sonra bir atlm gerekletirmi olmasdr.

Kendisinden evvel yaam bu iki hattatn eserleri zerinde

uzun sre alp tetkiklerde bulunduktan sonra, beendii

harf ve kelimeleri seerek, kendi slbunu ortaya

koymutur.97 Fakat sls ve nesih yazda slbu HfzOsmana daha yakndr. Elinden tashihsiz harf karmadaki

mahareti onu, hattatlar arasnda ne karan bir dier

97- nver, 50 Sanat Sever Serisi, 1; Derman, Hayat Mecmuas, 2698- Derman, DA, 126; a.mlf. Sabanc Koleksiyonu, 100.

99- Topkap Saray Mzesi Gzel Yazlar Blm 314/40 numarada olan vealtn mrekkebiyle ilenen bu yaznn tarihi sehven h. 1013/1604 olarakatlmtr. Bkz. Derman, Hayat Mecmuas, 26; a. mlf. DA, 126

100- Bu murakkaann Smi Efendinin eline geiiyle ilgili daha geni bilgi iinbkz. M. Uur Derman, Hattat Smi Efendinin Di Kiras, Hayat TarihMecmuas, sy. 12 (Ocak 1969), s. 20-22


33/48

HAT SANATI

33

Resim 28- Hattat Mustafa Rkm Efendinin Fatih Nakdil Trbesi avlu giri kaps zerindeki cel sls kitbesi.

101- Derman, KMHS, 204102- Alparslan, nl Trk Hattatlar, 90; M. Rkm Dosyas, Derman Arivi,

Dosyada Necmeddin OKYAYdan naklen yle bir not mevcut: Bir defayamahsus olmak zere, mahalle mektebinde ilk yaz gsterdiim AhmedCenb Beyin elinde bir (Hfz Osman Murakkaas) vard. Takdr-i ilh ileonu bana bir aralk satt. kartm olduum (Mustafa Rkma ait)fotoraflarla bunu bir de karlatrdm ki, Rkm bu murakkaadanalarak tirfilin ak yerini dahi aynen taklit etmi. Hakk Bey bize gelmiti.Bir tatbikat yaptk, hayretlere gark oldu. Sonra Emn (Yazc) ve biraderimer (Vasfi) Efendiye bu murakka aldm gtrdm. Fotoraflar karpkarlatrdlar. Rkm Efendinin yazy Hfz Osmann bu mekinden

yazdn grnce, ondan sonra Hfz Osman Efendiye ehemmiyetvermeye baladlar.

103- Alparslan, slm Tarihi, 491- 492.104- smail Hakk BALTACIOLU, Sanat, Shulet Ktphanesi, 1934, stanbul,

s. 64; Derman, KMHS, 34; Alparslan, slm Tarihi, XIV, 492.105- Derman, KMHS, 35.106- Derman, TA, XIX, 58.107- Derman, KMHS, 35; Balangta Sultan Abdlmecidin tesiriyle, Mahmd

Celaleddin mektebine tabi olan Kadasker Mustafa zzet Efendi, birgntalebesi Muhsinzde Abdullah Beye, Abdullah Bey, Abdullah Bey!Gidilecek yol Rkm yoluymu, biz bunu anlamakta niye gecikmiiz?

demitir. (Derman, Sabanc Koleksiyonu, 120)108- Derman, Trk Hat Sanatnn aheserleri, Lv. 22; Smi Efendi bu konuda,

stada tazim byle olur. Bulmu olduu iveyi, olur ki gcenir diyehocas lnceye kadar meydana koymamtr. Ondan sonra bulmuolduu yolu yrtmtr demitir. (M. Rkm Dosyas, Derman Arivi).

Enderundaki yaz hocal dolaysyla imzalarnda

Ktib-i Saray- Sultni, Hce-i Endern-i Hmyun

sfatlarn kullanmtr. 1 evval 1221/12 Aralk 1806

tarihinde vefat eden smail Zhd Efendi, Edirnekap

kabristanna defnedilmitir. Cel sls ba ta ile cel talik

ayak ta kardei hattat Mustafa Rkm Efendi tarafndan

yazlmtr. Manzum ayakta yine kardei tarafndan

nazmedilmitir.

smil Zhdi ile alkal olarak, merhum Necmeddin

Okyay ve merhum Mcid Ayral birlikte, M. Uur Derman

Beye u tespitte bulunmulardr; Tashihsiz olarak elinden

gzel harf kartmakta, smil Zhdi Efendinin gemi

statlar iinde benzeri gelmemitir.101

Bilinen en mehur talebesi ayn zamanda kardei

olan hattat Mustafa Rkm Efendidir.

1. 2. 5. Mustafa Rkm Efendi ve Ekol

Cel slste ve turada yapt inklpla, mektep

sahibi olan Mustafa Rkm, bunu salayabilmek iin uzun

sre Hfz Osman yazlar zerinde almtr.102 Rkmnyaz sanatndaki yeri deerlendirilirken hususa dikkat

ekilir:

1- Cel sls harflerinin estetiinde salad baar

2- Cel slsn istifinde salad henk.

3- Tura llerinde yapt estetik yenilik103

Rkmn yapt bu deiiklik ve yenilikler inklp

kelimesi ile ifade edilmitir.104 Cel sls ve tura, Rkmn

yapt byk deiim sebebiyle Rkm ncesi-Rkm

sonras eklinde bir ayrma tbi tutulmutur.105 Cel

sls'te gemi btn slplar silen Rkm mektebi, Smi

Efendide keml noktasn bulmutur.106 Sert ve durgun

bir slba sahip olan Mahmud Celleddin mektebi, bu

zell iinden dolay Rkm mektebi karsnda

tutunamamtr.107

Sanat hayatnda devaml aray ve yenilik iinde

olan, serbest nkteleriyle bunu yazlarnda gsteren Rkm,

yeni ortaya koyduu cel slbunu ancak, aabeyi ve

hocas olan smil Zhdnin vefatndan sonra ortaya

karmtr.108 Rkmn eserleri kronolojik olarak tasnif

edildii zaman durum aka grlebilir. Aabeyinin

vefatndan sonra, Rkm celsinde hzl bir gelime grlr.

Mustafa Rkm, celden baka padiah turalarn

da hat ve ekil ynnden slah ederek, bu konuda da

inklp yapmtr. Turann harflerine kalem hakkn


34/48

109- smail Hakk BALTACIOLU, Trk Yazlarnn Tetkikine Medhal, Darl-Fnn lhiyat Fakltesi Mecmuas, sy. 5-6 (Haziran, 1927), s. 30.

110- nver, Tarih Dnyas, 275.111- Bu ariza TSMA.E. 1193, numarada olup 24.5 x 12 cm. llerinde ve krem

rengi Alikurna kadna yazlmtr.

112- 1290/1873 ylnda yanan eski Cihangir Camiinde Rkmn cel sls birkua mevcut idi. TEMdeki Rkm Efendinin kuak yaz kalplar tasnifedildiinde, bu yaznn 2646 Envanter numaral Mlk suresi yazsolabilecei kanaatine varlmtr. Konu ile ilgili daha geni bilgi iin bkz.Sleyman BERK, Cihangir Camisi Yazlar, AD Art Dekor, sy. 89 (Austos2000), s. 156-164.

HAT SANATI

34

Resim 29- Hattat Mustafa Rkm Efendi tarafndan cel sls hat ile yazlan Fatih, Nakdil Trbesi kuak yazsndan bir blm.

vererek slah etmi, krs ksmnda istifi yeniden tertip

ederek krsye tok bir grnm kazandrmtr.

Rkmn, sanattaki kudretini ve yerini u hkm

ok gzel zetlemektedir: Yalnz u kadarn syleyelim

ki bir Sinan, Trk mimarlnda, Michelange, heykeltralkta

ne yapmsa, daha ziydesini Rkm yazda yapmtr.109

Titiz bir sanatkr olan Rkm, yapt hereyi dnerek

ve hesap ederek yapmtr. Bu kudretteki eserler de ancak

byle meydana getirilebilir.110

Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan111 ve

Sultan Mahmuda hitaben yazld anlalan bir arzada,Mustafa Rkmn sanat kudreti u ekilde anlatlmaktadr:

Benim Efendim,

Buyurmusunuz ki, yazlarn Mustafa Rkm

hazretleri gibi yazsn. Ay, cihanda ann mislini yazan

gelmi midir ki bu fakr yazabileyim? Kendi mikdrmca

yazabildiim bu kadardr. Vzulasl Hamdullah Efendi ve

Hfz Osman Efendinin ahsen olan murakktndan yazp

ve onlardan da en gzel harflerini intihb ederek bu uslba

eritirmitir ve hatt- mselsel olarak mfredt hurfu

muttaslan bir Murakkaa yazmlardr ki, slifuzzikr stdn

grseler pesend edip, alnndan bs ederlerdi. Yazd

yazlarda sls kaleminden itibren bir kara kadar bir

kalemle yaz yazsa hsnn muhafaza ederdi. Btnesrr- hatta vakf olup, Rabb- Bedin yedinde ihsn

eyledii perkr- kudretini bir kuluna bah etmi deildir.

Bundan byle de geri tecelliyt- ilhiyesi mahdd

olmamakla berber byle bir ztn lem-i hatta

yetimesine imkn gremem. Bu szme Fatihde,

Cihangir112 ve Tophnede yazd cel yazlar brhn-

celdir ki, kymete dein mislini kimse vucda

getiremeyecektir. Kald ki, bu abd-i fakr pergr-inaslkda

olan mahareti de inzimm ederek istif meselesini de birhatt- mustakme irca ile st ve altn mstara yerletirmitir.

ir u in ve kitabet-i ceddede yed-i tls cmlenin

msellemidir. Rahmetullh-i aleyhi rahmeten vsiaten.

Cenab- Hak turb- menri kadar sizleri pyidar


35/48

HAT SANATI

35

113- Bu mselsel hurufat mekinin iki ktas bugn, Emin Barn koleksiyonundadr.Bu meklerle alkal olarak bkz. Derman, Trk Hat Sanatnn aheserleri,Lv. 30; a. mlf., KMHS, 205; Berk, Hattat Mustafa Rkm Efendi, 64.

114- M. Uur DERMAN, Byk Bir Hat Sanatkrmz: Smi Efendi Hayat TarihMecmuas, 5 (Haziran, 1969), s. 7.

Resim 30- Hattat Mustafa Rkm Efendinin izdii papaan tasla ve ayn taslan iini doldurduu yaz-resim. (M. Uur Derman koleksiyonu)

ve serr-i saltanatnzda berkarar buyursun. min.

lm-i hattn sr olan bekretini

F edip celle gsterdi.

Bu arzada, Rkmn sanat kudreti, gzel tespitlerle

ortaya konmutur. Bunlar srasyla; Rkmn, eyh

Hamdullah ve Hfz Osmann sls harflerinden semeler

yaparak, celde bir slp oluturmas, bu stadlarn sls

harflerindeki canll cel harflerine tatbik etmesidir.

Arzada, istife getirdii yenilie de iaret edilmitir. Rkmn

mselsel113 olarak yazd hurfat mekine iaret edildikten

baka, hat sanatnda byle bir zatn yetimeyecei

belirtilmitir ki, bu konu ile ilgili olarak, hattat Smi Efendi;

Rkm geilemez, onu gemek isteyen geri dner! demek

suretiyle Rkm'n bykln ifade etmeye almtr.114

Rkm'n cel sls yazsndaki estetik gzelliklerin

aka grlebilmesi iin daha nce ortaya konan rneklere

baklmas, Osmanl dnemi rneklerinin ise dikkatle

incelenmesi gereklidir. Bu konuda ksa bir karlatrma

Rkm cel'sinin azametini ve farkn ortaya koyacaktr.

Rkm'da nce harfler yap olarak gelimi ve gzellemi,

daha sonra da istifteki yerlerine en gzel ekilde

oturmulardr.

1. 2. 5. 1. Mustafa Rkmn Cel Slste

Yapt Yenilik

Mustafa Rkmm cel slste yapt deiim u

balklarda toplanabilir. Bunlar:

1- Harflerin bnyesini slah etmitir.

2- Harflerin kalnl ile kalem kalnl arasndaki

ideal ly yakalamtr.

3- stifte baar salamtr.

Mustafa Rkma gelinceye kadar hattatlar, cel


36/48

HAT SANATI

36

Resim3

1-

HattatMustafaRkmE

fendiyeaitcelslslevha.

(TSMK-GY1319)


37/48

HAT SANATI

37

115- Derman, KMHS, 34; a. mlf., Balangcndan Bugne Trk Sanat, 385.116- Baltacolu, Trklerde Yaz Sanat, 45; Derman, Balangcndan Bugne

Trk Sanat, 385.117- Baltacolu, Trklerde Yaz Sanat, 46; Derman, KMHS, 35; Alparslan,

nl Trk Hattatlar, 90; a. mlf., slm Tarihi, 491-492.118- Alparslan, nl Trk Hattatlar, 90; M. Uur Derman Beyin, Necmeddin

Okyaydan tespit ettii ekliyle, Smi Efendi yle sylemitir: Rkmnyazlarn klttnz vakit, Hfz Osmann aynn bulursunuz. Lkinyle Hfz Osman yazlar sizin elinize nereden geecek. (M. RkmDosyas, Derman Arivi).

119- Derman, KMHS, 35; Alparslan, slm Tarihi, XIV, 491-492.120- Baltacolu, Trk Plastik Sanatlar, 117.

sls harflerinde ly bir trl salayamamlardr. Ayn

harfin yazmnda bile standart tutturulamam, yaz sadece

kaln yazlabilmitir.115 Osmanlda balangcndan, Fatih

devrine kadar cel sls, mimarde bir ss unsuru olarak

grld iin bamsz ele alnmam, bu sebeple de cel

slste gerek harf yaps, gerekse istif ynnden aklm-

s itte derecesinde baar salanamamtr . 1 1 6

Rk m n ce l s ls te yapt yeni l ik

deerlendirilirken u hkm oka kullanlr: Hfz Osmann

slste yaptn, Rkm celde yapmtr."117 Smi

Efendinin u tespiti bu hkm dorular mahiyettedir:

Hfz Osmann slslerini bytrseniz Rkmn celsini,

Rkmn celsini kltrseniz Hfz Osmann slslerini

bulursunuz."118

Osmanl hat mektebinde slste, eyh Hamdullah

ve Hfz Osmanla birlikte harflerin estetik lsnde baar

salanm, fakat celde bu l bir trl salanamamtr.

Bu durum Rkma kadar devam etmitir. Rkm, Hfz

Osmann sls llerini byterek, cel slse baar ile

tatbik etmitir.119 Bu sebeple Rkmn cel harfleri canl

ve hareketli bir yapya sahiptir.120 Bu durum, harfler tek

tek incelendiinde ak bir ekilde grlebilir.

Yazda harflerin veya harfleri tekil eden ksmlarn,

genel bir tabirle istifi oluturan izgilerin istif sahasna

uyumlu bir ekilde ve ayn nispette yaylmas yani istif

rgsnn her tarafnn ayn younlukta olmas istifte

organik btnln temini, izgiler arasnda denge, uyum,

Resim 32- Hattat Mustafa Rkm Efendinin sls bir yazs.


38/48

HAT SANATI

38

Resim 33- Hattat Mustafa Rkm Efendinin Nak Tc eklinde istifledii yazs. (TSMK-Arda 90)


39/48

HAT SANATI

39

Resim 34- Hattat Mustafa Rkm Efendinin Eyp Mihriah Sultan Trbesi iin hazrlad hilye. (TEM 2732)


40/48

HAT SANATI

40

121- M. Bedreddin Yazr buna kaide st durumlar ismini vermitir. (bkz.Kalem Gzeli, III, 308-309).

122- Baltacolu, Trk Yaz Sanat, 47-48.123- Ahmed Sreyy, Osmanllarda Sanyi-i Nefse ez-Cmle Huttu Beda,

Srt- Mustakm, sy. 174 (14 Muharrem 1329), s. 282. Hattat Hasan RzEfendinin (1849-1920) olu olan Ahmed Sreyy (Saltuk) bu maklesinde,Rkm celsinin zelliklerini drt madde halinde belirtmitir. Bunlar zetle:Harflerin tknazl, hareketlilii, tensb ve istifin hengidir.

124- Alparslan, nl Trk Hattatlar, 90; a. mlf., slm Tarihi, XIV, 491.125- Derman, Kk, 14; Alparslan, nl Trk Hattatlar, 103-104.126- bnlemin, 187. Doum tarihi kesin olarak bilinmeyen Mahmud Celleddin

Efendinin, doum tarihi ile ilgili olarak, M. Uur Derman, Sabanc

Koleksiyonu, s. 104de yle bir bilgi mevcuttur: Doum yl belliolmamakla birlikte grdmz 1188/1774 senesinde yazlm mkemmelbir murakkaasndan 1163/1750 tarihi civarnda doduu neticesinikaryoruz.

Resim 35- Hattat Mahmud Celleddin Efendiye ait sls celi sls bir levha.(Kaya er Koleksiyonu).

ritim ve ahengin bulunmas gzel bir istifin temel

unsurlardr. Rkm, harflerdeki tensb ve ly

salamakla beraber, gerek satr, gerekse katmerli istiflerde

harfleri birbirleri ile kaynatrmtr. stifte harfler deta

birbirlerini kucaklamlardr. Harflerin tensbnde, istifteki

yer ve durularna gre, baz tasarruflarda bulunmutur.

Harflerin lsn yerine gre byltm yerine gre ise

kltmtr, istif icab bunu yerine gre denemitir.121

Bu durum istifte yaznn gzelliine gzellik katm, harf

gvdeleri donup kalmamtr.122 Nakdil Trbesi yazlar,

zellikle Nakdil maret emesi zerindeki msenn

yet ve asl Atina Benaki Mzesinde olan papaan

eklindeki istif, harflerin onun elinde nasl yumuadnn

delilidir. Ayrca Rkm, istiflerinde tezyin iaretleri ok

fazlaca kullanmamtr; Rkm yazlar, harf gvdeleri ile

n plandadr. Ancak harfler yerlerine oturduktan sonra

belli sayda, yazy bomayacak miktarda hareke ve tezyin

iareti kullanmtr. u bir gerektir ki, Osmanl'da istif,

Rkm'la birlikte gelime yoluna girmitir.

nceki yzyllarn cel yazlar ile Rkm'n harf,

kelime gruplar ve istifleri karlatrlrsa Rkmn

harflerindeki canllk, azamet ve istiflerindeki gzellik daha

iyi grlebilir. Rkm ncesi cel harflerinde mevcut

donukluk ve orantszlk, yerini tensp ve canlla

brakm, istif danklktan kurtulmutur. Rkm istiflerinin

dier bir zellii ise, harflerin uzaktan rahata grlebilecek

toklukta olulardr. Harfler yazlacaklar yahut aslacaklar

yere gre gzellik lsne kavumulardr.12 3

Rkm, eyh Hamdullah, zellikle Hfz Osman

yazlar zerinde alm, Hfz Osmann slslerindeki

canll celye aktarmtr.12 4

Rkmla ayn asrda yaayan

Mahmud Celleddin de

eyh Hamdullah ve Hfz

Osman yazlar zerindealm, sls ve nesihte

latif bir tavra sahip olmakla

birlikte, cel sls harfleri

donuk ve kat kalmtr.125

s t i f te de har f l e r

birbirleriyle alkasz ve

dank bir grnm

a l m t r . M a h m u d

Celleddin'in cellerinde

hareke ve dier tezyin

iaretler seyrek olduundan,

harfler btn donukluu ve

katl ile ortaya kar.

1 . 2 . 6 M a h m u d

Celleddin Efendi ve Ekol

Aslen Dastanl olan

Mahmud Celleddin Efendi,

babas eyh Mehmed Efendi

ile birlikte stanbula gelmitir.

Doum tarihi belli deildir.126

lk yaz derslerini Ak

Molla mer Efendi ve Hoca Rsim Efendinin talebelerinden

Abdllatif Efendiden almtr. Yamakzde Slih Efendi ve

Ebubekir Rid Efendiye yaz dersi almak iin yapt

mracaatlar ise, dik ball sebebiyle reddedilmitir.

Bunun zerine, Hfz Osman Efendi (1942-1698)nin

Resim3

6-HattatMahmudCelleddininEypeyhMuradTekkesindeb

ulunankabirta.


41/48

HAT SANATI

41

127- 101. Habib, 166; bnlemin, 187; M. Uur Derman, Mahmud CelleddinKltrde ve Sanatta Kk, c. 1, sy. 20-22 (Ekim-Kasm-Aralk 1982), s. 14;a. mlf. KMHS, 205

128- bnlemin, 188; Derman, KK, 14; a.mlf., KMHS, 206; Sleyman BERK,Hattat Mustafa Rkmda Cel Sls ve Tura Estetii, s. 94-95.

Resim 37- Hattat Mahmud Celleddin Efendiye ait cel sls bir levha. (Mehmet ebi Koleksiyonu).

eserlerine bakarak kendi kendini yetitirmitir.12 7

Sls ve nesih yazda kendine has gzel bir tavra

sahip olmu ve ok kuvvetli ve kudretli eserler ortaya

koymutur. Cel slste ise ayn baary gsterememitir;

cel sls harfleri donuk ve kt kalmtr. Celnin istifinde

de harfler birbirinden bamsz gibi kalm, hareke ve

tezyinat iaretlerini baarl bir ekilde datamamtr.

Ayn asrda yaayan cel sls std hattat Mustafa

Rakmn cel slste yapt atlm ve deiimin yannda,

Mahmud Celleddinin cel anlay tutunamamtr.128

Sultan Abdlmecidin, Mahmud Celleddinin

talebesi Mehmed Thir Efendi (?-1846)nin talebesi olmas

sebebiyle bir ara btn hattatlar padiah sevkiyle Mahmud

Celleddin Efendi yolunda eserler vermiseler de, padiahn

lm ile bu yol terkedilmitir.

Rkm ile Mahmud Celleddinin arasndaki farkla

alkal olarak, hattat mer Vasf Efendi, Smi Efendiden

naklen u hadiseyi anlatrm; Vaktiyle stanbulun tannm

hattatlarndan biri cuma gnleri kendisinden cel dersi

almaya gelen rencilerine Mustafa Rkm r ile

Mahmud Celleddin r arasndaki ayrl akla gelmeyen

bir yolda anlatrm. Bu yaz stadnn uzun boyu, uzun

sakal varm. Ayaa kalkar, dimdik durur, sonra sakaln


42/48

HAT SANATI

42

Resim3

8-HattatMahmudCelleddinEfendinintalebesiMehm

edTahirEfendinincelslsbirlevhas.


43/48

HAT SANATI

43

129- Baltacolu, Trk Plstik Sanatlar, 117130- Baltacolu, Yeni Adam, sy. 447, s 7.

131- bnlemin, 397 ve Derman, KMHS, 214te doum tarihini h. 1244/1828olarak; A. Sheyl nver, Hattat Mehmed evki, stanbul, 50 Sanat SeverSerisi-6, 1953, s. 1 ve Rado, 225te nverden naklen doum tarihi1245/1829 olarak vermilerdir.

132- Derman, KMHS, 214133- nver, Hattat Mehmed evki Efendi, 1; Derman

ottoman special handwriting collection 1

Documents