OSMANLITOPL~A • • • • • •

I(UR~ AN I(UL TURU ve

TEFSİR ÇALIŞMALARI -1-

EDiTÖRLER

Bilal GÖKKIR Necdet YILMAZ

Necmettin GÖKKIR ömerKARA

Muhammed ABAY Mustafa KARAGÖZ

ilim

'-'ı~ KUR'AN VE TEFSiR AKADEMiSi

© ilim Yayma Vakfı Kur'an ve Tefsir Akademisi Kur'an ve Tefsir Akademisi Ara§tırmalan: 03

Osmanlı Toplumunda Kur'an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları+

Editörler BilaiGÖKKIR Necdet YILMAZ Necmettin GÖKKIR Ömer KARA Muhammed ABAY Mustafa KARAGÖZ

Grafik Tasarım: TN iletişim Baskı: Özkan Matbaacılık 1 ivedik Ankara

ISBN 978-605-5932-75-6

1. Baskı: Haziran 2011

Yazılardaki üslup ve hukuki sorumluluk yazariara aittir.

ilim Yayma Vakfı Kur'an ve Tefsir Akademisi Molla Hüsrev Mahallesi Akifpaşa Şoka k No: 6 34134 Vefa, Fatih 1 istanbul tel.: 0212. 51122 90- faks: 0212. 511 22 90 e-posta: yazakademisi@gmail.com

TAHIR GÜNGÖR • OSMANU SARAYI ENDERÜN'UNDA KUR' AN KULTURU 1 43

Osmanlı Sarayı Enderün'unda Kur'an Kültürü

TAHiR GÜNGÖR MARMARA ÜNiVERSiTESi SOSYAL BiLiMLER ENSTİTÜSÜ

GİRİŞ

Biz bu tebliğimizde Osmanlı Devleti'nin en önemli kurumlanndan biri­

si olan Enderün ve oradaki Kur'an kültürü üzerinde duracağız. Enderün'da Kur'an kültürü ile ilgili hususlan tespit etmeden önce bu teşkilat hakkında

kısaca bilgi vermenin uygun olacağını düşünüyoruz.

Osmanlı Sarayı; Enderün, Birün ve Harem olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlerden biri olan Enderün; sözlükte bir şeyin içi, dahili

ve kalbi manalarma gelen Farsça bir kelimedir.1 Enderün, Osmanlı' da ise daha çok saray ve mabeyn karşılığı olarak kullanılmış ve "Enderün-ı Hümayun" şeklinde de ifade edilmiştir. ı

İstanbul'da Topkapı Sarayı'nın üçüncü kapısı Babü's-saade3 ile Hasbahçe

Kapısı ( Gülhane'ye açılan kapı) arasındaki üçüncü ve dördüncü avlu ile bu

ı Ziya' Şükiin, Farsça-Türkçe Lügat, M.E.B. yay., İstanbul ı996, ı, ı 78. 2 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E.B. Yayınlan, İstanbul

ı993, I, 533. 3 Babüs-sa'ade için bk. Abdurrahman Şeref, UTopkapı Sarayı Hümayünu", Tarih-i Osmiini En­

cümeni Mecmuası (TOEM), İstanbul1328, 7/393-398.

44' 1. OSMANUilOI!LUMUNDA'KUR!AN:KÜLTÜRÜNEoiERSIR.ÇALIŞMAI!ARIHr-

avlulandaki bitıahı:rm. tamalilll E~ dertın teşkil'att içeııiSihd'e yer- aTır v.e: buraya:

herkesin giınnesiae izir:ı v.e:ırilınezm. İşte: fuut kısma, sarayın iç ltısını 0lınasl! sebebiyle Erıd:erün-1 Rumayanı de:ııillrıiŞtir: 5· Osmarıl'ıı tarih kaynaklannchı:

befutildlğii gibt burasl! pek ç0k 0lliyaı tarıılllik: etimiştii:ı: IDtvan~l! Hümay.ürı:

müzakerel~ri, PadiŞah cülusllilill,. elçi! kabull~:ri,. mu:a;yede (bayramhışma}me,...

rasirı:ılen,. askenl~re ulU.fele:nfuinı d'ağı.tım:ıı gibi! devletili yaKından ilgil~rıditen

olay ve· geliŞmeler;6

Osmanlı Devletiüıde Erıderün,. üst düzey idari v.e askeri ~ad.Ionuru yetiş:­

tirilmesi içlıı teşkil edilmiş bir saray eği1.im kurumudur:. Enderün,. XY.. yüzyıl: ortalarmdan itibaren medrese7 dışında. en önemli resı::ı:ır eğitin:ıı kurumu olınaı

özelliği taşır. Bu yönüyle <Dsmanillda,. devietin ana kurumlarının işleyişfud~

çok mübim bir fonksiyonu: haiZ:dir:. B0yl~ bir teşkilatı ollişturmadakii gaye· de;

farklı din, dil ve kültürlerden 0luşan yapıyı idare edebilecek güvenilir v.e kali'­

fiye yönetici kadrolan yetiştirmekti.t: Osmanlı Devleti'i:ıin çok farklı ırklard~m

oluşan bir sosyal yapısı olması nedeniyle,. böyle bir eğitim kurumu. için kan

bağli yerine kültür ve disiplin temel prensip allirak benimsenmiş; kadroilir da bu anlayış içerisinde yetiştirilıniştir:8 Bu. hedef doğrultıusunda, Erıderün; Kü'­

çük Oda, Büyük Oda, Doğancı Koğuşu9 , Sefe:di Koğuş:u, Kiler Koğuşu, Hazlııe

Koğuşu ve Has Oda olmak üzere yedi ayn sınıf halinde tanzlın edilmiştit:

Enderun'un Sultan II. Murad (v. I421-H51) veya. Fatih Sultan Mehmed

(v. 1451-1481) zamanında. kurulduğuna dair iki ayrı görüş alınakla beraber,

Sultan II. Murad tarafından Edirne Sarayı'nda kurulduğu ve esas teşkilatma

Sultan Fatih zamanında kav,uştuğu· söylenebilir:10 Daha sonraki padişahlarm

4 Mehmed Refik, "Fatih Asnnda Enderün-ı Hümayün Teşkiliın'', Edebiyat-ı Umamiye Mecmuası(EUM), nr. 16, Orhaniye Matbaası, 1335, s: 273,

5 Reşad Ekrem Koçu, "Endernn" ,. İstanbuL Ansilılopedist (İST.A), İstanbull968;. IX, 5115; Ali· Seydi Bey, Teşrifat ve Teşlıilatımız, (haz. Niyazi Ahmet Banoğlu), Tercüman I 001 Temel Eser, İstanbul t.y., s. 107-108.

6 Ziya Kazıcı, Osmanlı'da Toplum Yapısı, İstanbul2003, s. 35, 7 Medreseler hakkında aynnnlı: bilgi için b k.. Cahit Baltacı,. XV. -XVI. Asırlarda Osmanlı Medre­

seleıi, İstanbull976; Ziya Kazıcı, İslam Medeniyeti ve Maesseseleri Uı.ıilıi, İstanbtiı 2001, s. 325-389:

8 Mehmet İpşirli, "Enderun", Diyanet İslıimAnsiklopedisi (DİA), İstanbıill995, XI, 185-187. 9 Sultan ıv. Mehmed (1648-1687) tarafindim kaldınlclığr için daha sonraki teşkilat kitapla­

nnda bu oda müstakil olarak zikredilmeıniştir~ Fakat daha önceden Doğancı-başı:'nın emri alunda böyle bir Enderün halkı bulunmaktaydı. Bk. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'ninSaray Teşkilatı, TIK,.Ankara 1984, s. 311.

lO Ülker Akkutay, EıulerunMektebi, Ankara I984,.s: 25-26,

cdônerriletinde <de g~lişmesitıi :sürdür-en lEnder:Un IM:ektebil\ ll Temmuz i1909 tarihinde ·yayrrrilanan !bir 1karatmame ·ve 1bir it~limatriame ille Uqğvedilİriiştir. l923~den:sonta -:t'qpki:\pı :.Sarayı, ;müze :ve lk.Utli,phane !h~line ~etimlrriiş; lb:ütün rtıemur ·:ve tmüsta'hdeı:riler i buiiŞleile igorevlendirilrriiş ·:ve ib~ylece ibu ımüessese­:ttin tde beş.a.sıdik comıune son·:v.etl.lmişriir.n

A- Enilerluiıa I:Eleman :1\!lımın:'da }:f<ui~arilm lE ılkisi

lEnderun~a dernan :a1litiıtB.evşitttıe luSÜlü)tle :ıya;piln:dı. !Bu 'usı::ll 1kıildırlldik­

'tan.'sönta IEnderuri~un •eleman iilitiyacihl ika:rşilam~k iiÇin ,fteğişik :·yônteırllere 'başvtınilduğtınu ·b1Hyotuz. :ıvtesela il.lk ~zaınarllari:la lkoh~ler lErrderüri1a <~lın­'maya :baŞlanttiışl3 ' :bu :sebı:ıple lbitçÖk 'vezir, rtu<mar we iı1st <düz~y ;kiŞiler; :şeref 'bcllmak -amacıyla .çocclKl.aı.mı ,köle tdiye :sa.r~ya :samıışur. !Bu lhile ~arila-şilmca :padiŞ~lilat, -=-z·a.a~gan .(asüler) trcikımından :-genÇlerin fEnderuri~a :kfl.ydedilmesi­rın .eıntetmiştir:14 ~Boylece, iôzelHKl.e :XVin. )ytrzyila cdqgru, lbirçdk :a'Sil..;zade :ve vezit ·c; ocuğU :Eni:lerüii.~a :gitttıeye 'tbaŞlatrtıŞtir:f5 lBu ::ş~ kil de IRadiş"§.h~ın c:emti iile iEni:lerun~a -Eilınan · asilzade: kişllerden i biri ci:le IKt).y.umcu2ba;;ı ,c:ıglu ,tHan iEvlt:ya lÇdldbi~dit t()rtun:bu 'te:Şldlata ~~lırtttı:asvAy"ffsÖfya CL:arriiilntlecdkudt!gtı IIiurzarihn -donettiin ~P-ad.iŞ~h1ıltarı:ffınl:ian :heğerillrnesidir. :Süz \konusu lliad.ise ım:uellifin :5eycihatnameiiSittiJ.i,esennB.e:ozeHe~u~şı±ldli:le~::dktei:lilrrii"Ştir:

t:EV.liya •Çel~bi ilb43/1636 :senesi.riliı: ramaza.n~~yı IRadir ~ece5irrd.e .--ıya:srifya 'Camil.?hih rm.üe:zzih 'rn"ihfllmd.e 'teravilii:len~bttra tezberinden tl<urzan .. ılKenniü rhatrne:baŞlaclığihı've rEh!arn:strre'Sirii1bitiri:ltgin:He, :::SlHhHar~Melek:'Alınreii.'A'ğa \ve :muhammed .1.\g-a:ınn ':Yartiha ,;:glilerek 'kendisine Lbir \Yusufi~sarlk@ydirl:lik­tleririi \ve' ona ;S tiltan i IV \Ntfuia'd (Qf62'3Jl:64b) ·~rn lkendisini ·:çı:@.rd.igmı:ôSqyle­ımiŞler. LBerılberce :stilt'ari.1ın trniihflline :girıtiiŞler. :sultan :MuraH lkenchsine ;:bir lhatrnit:şefifilka\:'saattetbitireblle"G~gmi:'sotrnuş.'O:Ha-~cevahenllııZlıcokursa:.ydli 55aat,:an€ak;notrn'<ilLbin)kuyuŞla""sıHtiz5saattelh:atmet:lebllecE®rri~s(ıyleniiş.IBu-

ll Enderun hakkında ayru1tilı bilgi için b k. Tayyarzade Ataıilliıh Ahmed Ata Bey,·Tarih~i 'Ata ([ arth-i Enderan), İstanbul 1293, l; Hafız Hızır İlyas, ·Tanh-i Enderan (Leta'if-i Enderan), Matbaa-i Amire, 1276/1859; Uzunçarşılı; a.g.e., -s. 297 -357; İsmail Hakkı Baykal,:Enderun Mektebi Taıihi, İstanbul Fetih Derneği, İstanbull953; Akkutay, a.g.e., .Aıikara l984;İpşii:li, ''Enderun",' DİA,. XI, 185~ 187; Tahir Güngör, Enderun Saray' Mektebi'nde Has Oda !TeŞkilatı, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul-2007.

12 Osman Ergin, Türkiye MaaıifTaıihi, İstanbul·l977, I,-24. l3Hızırilyas; a.g.e., s. 443. 14 Necdet· Sakaoğlu, Osmanlı'dan GünümüZe· Eğitim Taıihi, ·İstanbul 2003, s. 39-40; Pakiılın,

a.g.e., I, 535. 15 TSMA, D. 3364; Baykal, a.g.e., s. 70.

46 1 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KOLTORO VE TEFSIR ÇALIŞMALARI ·1·

nun üzerine Sultan Murad: "İnşa' allah merhum sa'id-i şehid Masa'mın yerine yed-i beyza gibi yed-i talasın 'ayan edap musahibim olur." buyurmuş ve kendi­sine iki avuç altın ihsan etmiş. Daha sonra kendi eliyle Evliya Çelebi'yi Has Oda-başı'ya teslim edip, Enderfin'daki Kiler Koğuşu'na alınmasını emretmiş.

1 ,Bu şekilde Sultan ıv. Murad'ın iltimasıyla Enderfin'a dahil olan Evliya Çelebi, olayın üzerinden bir müddet geçtikten sonra Has Oda'da yapılan bir 'sohbet

esnasında Sultan'ın kendisinden bir aşr-ı şertf tilavet etme isteğini zikretmiştir.

Bu istek üzerine kendisinin A'raf süresinden başlayıp, iki yüz altı ayeti hacası Evliya Muhammed Efendi'den öğrendiği çeşitli makam ve terkibler üzere yük­

sek sesle tilavet ettiğini ve akabinde du'a ederek Sultan'ın çeşitli iltifatlarına mazhar olduğunu nakletmiştir.

Evliya Çelebi, kıraat dersi aldığı hacası ve aynı za,manda Hünkar İmaını olan Evliya Muhammed Efendi'nin henüz eğitimini tamamlamadığı gerekçesiyle

kendisini Sultan'dan istediğini, fakat Sultan'ın: "Efendi ya bu bizim Astiinemiz tenbelhane ve meyhtine ve eşkiyahane midir? Bunda aç bin kadar gılman-ı hassa şeb [u] raz ilme meşgullerdir ve halifeleri ve yedi dersi'amlan ve cenabıiıız dahi haftada iki kerre bunda ders dirsiniz. Her bar yine gel evvel. sizden okısun ancak size hıdmet itmeyap kahice bize dil-navazlık ider bir şah-ı şengal uşakdır. Bir zaman bizim de oğlumuz olsun ve pederi Koca Kuyumabaşı babamızdır dti'imd benamle gel~p buluşdukda gelap oğlun görsan." buyurarak buna razı olmadığını naklet­miştir. Evinden kitaplannı almasına dahi müsaade etmeyen Sultan, bir hatt-ı şertfkaleme alarak içlerinde Beyzavi Tefsiri'nin de olduğu bazı kitaplann Evliya

Çelebi'ye verilmesini Hazinedar-başı'ya emretmiştir. Bu olayın anlaulmasın­dan sonra Evliya Çelebi, Enderfin'da gece-gündüz ilimle meşgul olduğunu

ve hacası Evliya Muhammed Efendi'den haftada üç kere kıra'at ilmi almaya devam ettiğini nakletmiştir.ı6

Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde geçen bu vakı'a, Enderfin'a eleman

seçiminde Kur'an'ı güzel bir şekilde okumanın da ö~emli bir etken olduğu kanaatine ulaşmamıza imkan vermektedir.

B-Enderün'da Günlük Hayatta Kur'an'ın Yeri

Enderfin'da günlük hayat, sabah namazından iki saat önce her koğuşun hamamcısının kalkıp hamamlan yakmasıyla başlardı. Daha sonra Anahtar şa­

kirdi olan gece nöbetçisi, yanına iki koğuş nöbetçisini alarak koğuşun orta ye-

16 Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zılli, Evliyel Çelebi Seyahatnamesi (nşr. Orhan Şaik Gök­yay), YKY, İstanbul 1996, I, 99-103.

TAHIR GÜNGÖR • OSMANU SARAYI ENDERÜN'UNDA KUR; AN KULTORO i 47

rinde bulunan ve üzerinde kapı takınağından büyük bir takınağın bulunduğu sütunun yanında dururdu. Burada tüm ölmüşlerin ruhuna bir İhlas ve Fatiha okurdu. Takınağa üç kez vurduktan soma koğuşu bir baştan bir başa dola­

şıp, yatan kişileri isimlerini zikrederek uyandırmaya çalışırdı. Bunu yarım saat arayla koğuştaki herkes uyanana kadar üç kez tekrar ederdi. Birinci ve ikinci

uyarmalarda uyanan koğuş halkı yatağını düzeltir, abdestini alır ve yatağının üzerine otururdu. Sesi güzel olan ağalardan biri, ezan vaktirıe kadar Kur'an-ı

Kerim'den süreler okurdu.

Sarayın orta kapısında ezan vaktini haber veren kapıcı, Ayasofya'dan eza­nın okunduğunu işitince, kapının büyük halkasına vurarak nöbetçi Ak Ağa'ya

durumu bildirirdi. Nöbetçi Ak Ağa da nöbetçi müezzine ezanı okumasını söyler, müezzin de kütüphanenin merdivenlerine çıkarak ezan okurdu. Daha

soma herkes koğuşlardan belli bir nizarn içerisinde çıkarak camiye gelir ve

saf tutardı. Sünnet kılındıktan soma Daru's-sa'ade Ağası'nın dizine vurmasıyla müezzin kameti getirir ve cemaatle namaz eda edilirdi. Padişah da namaza

gelirdi. Şayet Padişah camiye gelemezse ya Daru's-sa'ade Ağası ya da Silahdar

Ağa camide bulunurdu. İmam da herhangi bir özürden dolayı camide buluna­mazsa cemaat, Has Oda'nın imarnma uyarak namazı eda ederdi.17

Namazdan soma güneş doğunca herkes kendi kalfasının yanına gider ve Kur'an dersi alırdı. Bu vakitte ders okuyarıların sesleri çok güzeldi ve Kur'an'ı değişik makamlarla tilavet ederek dinleyenlere adeta bir ziyafet sunarlardı.ıs Kuş­

luk vakti gelince sabah. kahvaltısı yapılırdı. 19 Kahvaltıdan soma Padişah'ın hiZ­metirıe gitmemiş olanlar, öğle narnazına kadar ders ve müzakere; yazı ve müsıki meşki ile meşgul olurlardı. Öğle namazı da yine camide cemaatle eda edilirdi.

Fakat bu namaza Padişah iştirak etmezdi. Öğle ve ikindi arasında yine ders ve müzakereler yapılırdı. Binicilerle kemankeşler de at ve ok ta'limi yaparlardı.20

Enderün'da eskiden beri adet olduğu üzere ikindi namazı cemaatle kı­lındıktan soma akşam yemeği yerıirdi. Daha soma Nöbetçi-başı vasıtasıyla

Silahdar Ağa'dan izin alınarak bir müddet meydanda oyunlar oynanırdı. Süre dolunca Nöbetçi-başı ellerini çırparak oyun oynayanlan ikaz eder, bunun üze­

rine herkes koğuşunadönerdi.21

17 Tayyarzade, a.g.e., I, 142-144. 18 Mehrned Halife, Tanh-i Gılmdnf, Türk Tarih-i Encümeni Mecmuası, İstanbul1340, s. 98. 19 Pakalın, a.g.e., I, 535. 20 Koçu, "Enderun", İSIA., IX, 5119. 21 Tayyarzade, a.g.e., I, 146.

48 1 OSMANLI TOPLUMUNDA KUR' AN KÜLTÜRÜ VE TEFSIR ÇALIŞMALARI +

Akşam narnazına kadar he~ kes abdestini alır ve · ezan okununcaya kadar

Kur'an okurdu. Akşam namazı:rll kıldıktan sonra yatsıya yakın herkes Kur'an

okumayı bırakıp, abdest tazelerdi. Yine aynı şekilde herkes yatsı ezanını bek­

ler ve ezan okununca ilişerli sıra halinde Rünkar mescidine geçerdi. Her adalı

kendine ait yerde saf tutarak cemaatle yatsı namazını eda eder; sonra herkes

imam ile ayağa kalkarak Padişah'a du'~ ederdi.22

Tayyarzade Ahmed, yatsı namazının koğuşlarda oda ortasına serilen birha­

sır üzerinde cemaatle eda edildiğini belirterek, namazın akabinde sesi güzel

olan bir hafızın cehren Ahkaf süresiiii ökuduğunu ve diğer ağaların 'da yatak­

lan üzerine oturarak önu'dinlediğini aktarmaktadır.23 Has Oda'da ise Has Oda

imaını yatsınamazını kıldırdıktan sonra Fetih süresini okur ve aynı şekilde her­

kes oriu dinlerdi. 24 Yatsıdan sonra kahvaltıyapilır, büyükler uykulan gelinceye

kadar taşlıkta gezinir ve sohbet eder; yaşı küçük o lahlar ise kahvaltıdan son­

ra koğuşlarından çılcitılmayıp yatıtılırdı.2s Yatmadan önce herkes Padişah'ın

selameti ve geçmiş padişahların ruhu için ayakta üç'İhlasbirFatiha okurdu.26

Bu şekilde Kur'an tilaveti ile devam eden günlük hayattah başka, haftanın

belli günlerinde de Enderün kbğuŞlarında Ku~'an-ı Kerim 'ile ilgili 'baiı özel

durumlar söz könusuydu. Mesela pazartesi ve cuma geceleribütün odalarda

Yasin-i şerif okunınası birkanun haline gelmiştiP Pazar gürıleri ise saraya

gelen Re'lsülkurdl. Efendi'den kira'at ilmi ögrerıilirdi.28

Görülduği:ı gibi Eriderün'da giiiilük yaşariıda Kur'an'ın ve Kur' anibir erriir

olan nariıaiın yeri çok mühirndir. Zira Endeıiin'da·nariıaz kılmamak gibi bir

durum. SÖZ. konUSU değildi. Çunkü namaz kılmayarilar azarJiimr, 1 haysiyet ve

itiba~lan zedeleriirdi. 29 Nainazıh bu derece önem arz etmesi sebebiyle günluk

yaşamdaki. herşey narnailara 'göre plarilamış dunimdadir. 1Bu pl'an · doğrıİitu­

sunda gı1nlükhay~t sabah riariıazı oneesiride !Kur'an tn1ı.veHyle baŞlar ve ya­

tıncaya kadar belli bir dÜzenve intizam'içerisi:hde Kur'an ders ve tilavetleri yle

devam ederdi. Bu plan akı:Şrd'a, Kur'an'a he denlföneriı.'verildiğirii açıkça ötta­

ya koyillaktadır. Günlılk yaşamda' dikkati' çeken bir b~şka;husiıs da, zamaniri

22 Mehmed Halife, a.g.e., s. 97-98. 23 Tayyarzade, a.g.e., I, 145. 24 Tayyarzade, a.g.e., I, 95. . 25 Ta)'Jarzade, a.g.e., I, 147; Koçu, "Enderun", İST. A., IX, 5ıı9. 26 Mehmed Halife, a.g.e., s. 98. 27 Tayyarzade, a.g.e., I, 95. 28 Tayyarzade, a.g.e., I, 140. 29 Tayyarzade, a.g.e., I, 143.

TAHIR GÜNGÖR • OSMANLI SARAYI ENDERÜN'UNDA KUR' AN KOLTORO 1 49

israf edilmeden çok dikkatli bir şekilde kullamlmasıdır. Buhasletlergöz önün­

de bulundurulduğunda, Enderun'un günlük hayat planında her Müslüman'ın

alması gereken önemli ders ve ibretler olduğunu ifade etmek istiyoruz.

C-Endeıiin Odalannda Değişik Sebeplerle Kur'an Okunınası

I-Ordunun Zaferi İçin Endeıiin'da Kur'an Okunınası

Na'ima Tarihi'nde geçtiği üzere, Sultan rv. Mehmed (1648-1687) zama­

nında ordunun bir seferi münasebetiyle Enderün'da, Mehmed isminde dok­

san kişinin her biri bir haftada doksan iki 'aded Fetih süresiı."'li'cunıa günü sala

vaktine kadar okumuş ve hepsi birden zafer için du'a etmişlerdir. Bu vesileyle

kendilerine birtakım ihsanlarda bulunulmuştur. Bundan başka yine Enderün

hademelerinden yüz bir kişiye de gündebin bir Fetih süresi okunınası tenbih

olunmuş ve seferden dönünceye kadar bu hususa ri'ayet edilıriiştir.30 Sonraki

dönemlere ait olduğu anlaşılan bir belgede de, Na'tmii Tiirihi'iıdeki bu uygu­

lamaya işaret edilerek; Enderün'da yeniden böyle birdüzenlemenin yapılma­

sı talep edilmiştir.3ı

Konuyla alakah olarak 120411790 senesine ait olan bir belgede ise şu hu-

suslar· zikredilrriiştir:

"Şevketlü, kedinıetlü, mehabetlü, kiıdretlü, veliyy~ini'ıiıetlın efendinit

EI~haletü bazihl 'asakir-i ntisret.:.me'asir-i İslam'ın · düşmen-i din dilzelı­karar ile mukabdeve mukliteleye inübaşeret ve;ibtidiir edecekleri vakitler

telGirruh etıiıekle, her ne kadar şinıdiye dek glilibiyyet.:.i cüyı1ş.;.iinuv~din içüh es bab-ı zil.hiriyyenin telıyi, e ve istikııiiili hususlarında dlklaıtve ihtiinam

~lunduysa dahi beher hal esbiib-ı kaviyye-i biitini:Y)'eye ·dahi teşebbüs . etmek elzein~i' ineharnaan olduğU Ve geçen sene gerekordu.;yı hüiniiyfinda

· ridl~i1Devlet.:.i · '~li:YYeleri·dii 'irelerinde be her gice ba 'de ;l.:.riıağİ'İb Ayetü '1-

. kürsl've 'siil~t-i ıiıüiıciyye've ed'iye~i'ti:ıe'sfue-'i sii'ireıfuii 1atÖlıinduğıindan başka,· Asitanel i 'aliyye' de s'afat.:. i mefriiza a 'kabihtıa· ceviihi1' .:.i• şeruelerde tii'ife::.rsib:yan ve ma'sfuiiin sadiiy~i rikkat~efiay~r funin ile ıdbiib.:.ı ine''ftbid

ü' riıesiieidf püf-taiiliı ve caLbe"ca Ok-İıieydfuıı ve sa'ir: geZülere se nit olan salıriliara çikiip, •. sehin~i seri'u's.:.s'eyr du'ftlarin. tesyirii suy:.j 'iciibet.:.gil.h.:.ı

. hazret.:.iRabbu'l-'aleıiim'etdikıeri ve hücie~i'riiÜbiir~keli'İI\rka.:.i şerlfe'de gicderde s~lavat:i Şerlfe ve ea'iye'-i •me'sureye 'iliÜdiivem:et 've 'ha.-zı

30 Na 'Ima Must'afaEfendi, Tarih~i 'Na'tma (Ravzatü'l~Hüseyn'ft.ahbliii'l~hafikiıjni), haz: Mehmet •ipşirli, TTK, Ankara 2007,N, 1739.

31TSMA, E. 3982.

50 1 OSMANU TOPLUMUNDA KUR' AH KÜLTÜRÜ VE TI:FSIR ÇALIŞMALARI -1-

zaviye ve tekyelere surreleri'tasıyla fukara ve ehl-i kulüba tevhid-i şerife

mübaderet etdirildiği ve hamden lilliilıi Te'ala sene-i mazıyyede cümlesinin

eseri müşiihede olunduğu ma'lüm-ı hümayünlarıdır.

Bu def'a dahi nusret-i İslam ve hezimet-i düşmen-i li'iim zırnnında sene-i

sabıka misillü sıbyiin-ı müsli.minip ceviimi'-i şerife ve ba'zı salıralarda

du 'aya iştigal etmeleri babında iktiza edenlere buyuruldu ile tenbih olunmak

ve hücre-i şerife-i Hırka-i mübareke'de beher gice salaviit-i münciyye ve

ed'iye-i me'süreye mülazemet ile iliyay-i leyali olunup ve ba-husüs feza'il

ve havassı ta' diid ü ihsiidan efzı1n olan Ay e tü '1-kürsi'nin yirmi iki bin kerre

kıra'atında havass-ı kesire der-kiirve husül-i murada bür'ü's-sa'a idiği bi't­

tecribe aşikar olmağla, Hırka-i şerife mahallinde pençşenbih ve bazarertesi

giceleri ol mikdar Ayetü'l-kürsi kıra'atına müdavemet etmeleriyçün iktiza

eden kullarına tenbih huyurulmak ve ca-be-ca ba'zı meşayih ve tekyelere

taraf-ı hümayünlarından surreler i'tasıyla tevhid-i şerif etdirilmek

inşa'alliihu Te'ala ba'is-i nusret-i 'azime olacağı emr-i bi-iştibiih olmağla,

ol babda her halde emr u ferman şevketlü, keriimetlü, mehabetlü, kudretlü,

veliyy-i ni'metim efendim Padişiih'ım hazretlerinindir."J2

Sultan III. Selim (1 789-1807) 'in hatt-ı hürnayünunu33 da havt olan bu bel­

gede bir önceki sene yapıları du'a, niyaz ve tilavetlerin ordunun başansını olum­

lu etkilediği ifade edildikten sonra, bu sene de aynı şekilde ordunun zaferi için

du'alann yapılınası istenmektedir. Bu belgedeki bir başka husus ise, du'alann

sadece Enderün'da değil, carnilerde34, tekkelerde, meydanlarda ve sa'ir yerlerde

de yapılması ve bu yakarışiara çocuklarm da iştirak etmesidir. Aynca' Hırka-i

sa'adet'in mahfüz olduğu yerde de her gece salat-i münciyye ve çeşitli du'alann

okunınası yanında, pazartesi ve perşembe geceleri de yirmi iki bin kere Ayete'l­

kürsi tilaveti için gerekli kişilere tenbih edilmesi istenmektedir.

2- Padişahlann Vefau Üzerine Enderiin Hademelerinin Kur'an Okuması

Vefat eden padişahların naaşlan, Hırka-i Sa'adet Da'iresi'nin önündeki

(Sünnet Odası tarafında) çeşmede yıkanır ve kefenlenip tabui:a k<;ınarak, Has

Oda'nın kapısının önündeki mermer döşemeli setin üzerine getirilirciL Burada

32 BOA, HAT, 7999. 33 Hatt-ı hümayün belgenin üst tarafında "Kayim-makam Paşa, ben Seray'a tenbih eyledim. Sen de

mekteb ve tekyelere, münıisib yerlere ısmarlayasın. n şeklindedir.

34 Evlerde, cami ve mescidlerde ordunun zaferi için Fetih süresinin okunınası hakkında bk. BOA, HAT, ll 452.

TAHIR GÜNGÖR • OSMANU SARAYI ENDERÜN'UNDA KUR' AN KULTORO 1 51

görevliler tarafından helallik alınarak tezkiye işlemleri yapılırdı. 35

Padişahlann vefatı 'akabinde Küçük Oda ve Büyük Oda'nın halifeleri cenaze'

yanında Kur'an tilavet ederlerdi. Bu görevlerinden dol~yı bütün halifelere bir

kese kuruş ilisan olunurdu. Ayrıca Hazine ağalan, Küçük ve Büyük Oda ha­

demelerine adam başı b iner akçe verilirdi. Ayrıca İç Hazine' den sekiz filori

verilirdi. Ancak Sultan İbrahim (1640-1648) 'in vefatında zarüret sebebiyle İç

Hazine'den sekizer kuruş36 ile yerinilmiş ve kaftarılı olanlara da kırkar kuruş ilisan olunmuştur. 37

Kimi zaman Has Oda hademeleri de Padişah vefatlannda Kur'an okumuş­

lardır. Mesela ağır bir şekilde hasta olan Sultan rv. Murad'ın vefatı öncesinde

Has Oda'yı ziyaret eden Hünkar İmaını Yüsuf Efendi, Padişah'ın durumunun

iyi olmadığını bilen Hekim-başı ve Has Oda hademeleri tarafından odada tu­

tulmuştur. Yatsı namazı sonrasında, başta Yüsuf Efendi olmak üzere, Has Oda

hademeleri Yasin-i şerif kıra'atına başlamıştır. Okunan Kelime-i şehadet ve

istiğfarlarla Sultan rühunu teslim etmiştir. 38

3- Çeşidi Vakıflar Münasebetiyle Enderün'da Kur'an Okunınası

Bir vakıf mederıiyeti olan Osmanlı Devleti'nde pek çok münasebetle çeşitli vakıflar kurulmuştur. Bazı Enderün. hademeleri de değişik vesilelerle vakıflar

kurmuşlardır. Onlardan bir kısmı, Enderün talebelerinin Kur'an okurnalanın

şart koşarak bir miktar parasını belirli bir ribh üzerinden vakfetmiş ve oradan

gelecek gelir ile de Kur'an okuyan haclerneye ödeme yapılmasını arzu etmiştir.

Bazı padişahlar da, Enderün hademelerinin belirli gün ve gecelerde Kur'an oku­

masını arzu etmiş ve kurduklan vakıflardan Kur'an okuyaniara bir miktar para

verilmesirıi istemiştir. Bu amaçlarla kurulan vakıflarm vakfiyeleri de günümüze

kadar ulaşmıştır. Burada bu vakfiyelerden bazılanın zikretmek istiyoruz.

Enderün'daki Has Oda, Seferli, Kiler, Hazine koğuşlannda cuma gecel.eri

Yasin-i şerif ve mübarek gecelerde hatm-i şerif okunınası adeta bir gelenek

haline gelmişti. Bu hususla alakah olarak Sultan III. Mustafa (1 757-1 774) vak­

fından Seferli, Kiler ve Hazine koğuşlan kethudalarma yüzer kuruş, Seferli

Koğuşu'ndaki Çarnaşırcı-başı, Kiler'deki Peşkir-başı ve Hazine'deki Güğüm­

başı ve Yazıcı'nın her birine on beşer kuruş, Babüs-sa'ade neferlerinin her

35 Reşat Ekrem Koçu, Topkapı Sarayı, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, İstanbul, t.y., s. 81. 36 Bir başka kaynakta bu miktar sekizer kuruş değil, dön yüzer kuruş olarak ifade edilmekte­

dir. Bk. Baykal, a.g.e., s. 69. 37 Na'ima, a.g.e., III, 1169. 38 Na 'ima, a.g.e., II, 941.

birine 'onar iküruş, :Saray l(ethudasi~tıa yiiii:ıi l<uruş, •teberdarari~ın 'her biritıe ibeşer küruş ve ikethudasına on küruş ·dlmak uzere yıllık taplam 6040 'kü:rtış ·ödeme yapilü:dı. .Ayrıca söz kohustı vakıftah :fıas ·Oda' da bulunan üÇ ırıefer oda h:!th.ıclfilartna, beŞ nefer :Köşe.:başı ağ<llama ve kırk bir nefer iflas C(i)d.a ağalahrün :her'birine :yüz ellişer :kuruş·dltrü:ik<uzere senede toplam ·7350 ;küruş 'ödeme :yapilrrdı. 39

ıb54!16~f5 'seiıesfue ait lbir :başka ·v~kftyeye :göre :siı~hdar ':Yüsuf ~Paşa ıına,_ liiıdan 46oö :kuruş riy~li on bit i hesabı 'uzerini:len 1iıerrutlan:ditathl< \vıikfetffiiŞtit KendiSi Seray-'ı ce di d! d~ki lBüyük '0Cll:i!dan 'otuz lkiŞrriliı)günlie 1bit lfuitını ıındit­•me5iiıi 'i.Sterrtiş ve söz 'köriusu v~Klftruı.g~IE~c~kgelit ıüe lNüt~an 'dküyarilaruı ihet · birine:gül1lük;iki buçtik ~kça·verilmesi.iii 'şan<dlarak ~Zikretiiliştir. :Bunün•aıdbın,_ ·de iKur?an oktintirkeh ·-düriyeVi :kelafu •eCliııiıeme5i, [Nur? ari'ın ··aaiib '-mete ı dıavet ·edilmesi,· cüileri<dağıtiirive• tİlavetsörirası' orhahltiiuhlı.faia•edene'guhlÜkiİki, akça verilme5i, •. dıavet • sö ması ihatifu •du fasmLyapan 1kişiye 'de ibir~ak"Ga 'vetilfuesifgibi ·zikredilen 'b~ı :htisüslar'da, 'vfikifin vakfiyed~ki {diğet·Şartlarihı i dh.ıŞtürtiiüŞtüt:40

'Kiler Odası'nda s'ftbik ·Kahved2başı cHah 'merhum Nak.Şı :Müstı:ifa Ağa ~ı ;173/Ü'6b senesine ait· vciıiliyesihde, 1bu 'Odaya 'bir 'ıl.hyeıi :Şertf~hedtye 'etrriiş­:ür. ıBu 11Üiyeli'şerifih :Kiler! Kethudası 've ''PeŞklrlöaşi'tili:ı •ödfilai'ilida ıınuK~faza 'edÜmesiiii tdlep etfuiŞtir. Regaib, 'fuitac, iberartt, ıkai:lir ·ve ım:dıua 'get~lenn­, ii e :lihyeii ~şerlfiiı ziyaret. edÜi:iıesirii; yat5ı 'namazihdah :s oma lbirerllfatfuii ::Şertf ·Öküriih'asiriı ve;ıJ.kcibihde(i:lii'fi'·edÜmesilii 'iStemiŞtir. IJ3u iiŞleriiçın·v~kif, •ın~lih­'tlah' 6bo kUruŞu 'vaıketmiş ·ve'ohi:ıah:g~lec~kgelirle i bu iJilifuetleri-,{fa(ederl.lere 'çeşitli' ücretıemı 'odenii:ıesiiii 'Şart • köŞfuiiŞtı:ı=r:4 ı

ıo··safer :ıos8/'ıo'Nrart tfôJ4:8•tatilÜi'.Yakfi.yeyecg6reııse, 1B~bii's.::sa:ai:leAgası ·Abtliirr~hıi:iaiı. Ağa·ıniıiriCıan3iso:riy~liki.iii.ıŞu\v~ıHetiiliŞür.~Sozikonüsu··v'Jk­: fiyei:ıe ·v~kif, :sa.ra.yıı 'amire~ ii e ;Buyük öd.a:(Callii51n:ıi:leiherıpazaYve~s'JW:g\:irl.le:h ıEiidefuiı.' üil~b~letihdeiı. i isteyerilere ::Kur' ah ı t'a.fliilii \verilmesili.i 've ~k'arşil!ğirida i:ıa'herbirii:ıe oh ~kça odeiiliıesili.i şart' b larak zikrenı:uşti{4ı

*Bazı Atıyyeler Vestlesiyle: Ehderülı'da·:PadişahladÇiiı:i<uran·Ökünıiiası

· Enderüh hademelerine değişik vestlderle•Padiş~h tarafıi:ıô.an bfu atıyy'eler bahşedilirdi. • Bu atiyyderiiı. ödeilinesinden · söhra · hademeler, 1Padişahve ·ailesi

39TSMA, D. 9805. 40 TSMA, D. 6929, vr. 6b-7•. 41 TSMA, D. 6950. '42 TSMA, b. 6951, w. 16•, 19b.

TA!iiR\G_Ü_NGÖ_Rc •. 0_5/MNLI.SARAYI.ENDE~ÜWUNDAKUR' AN KÜLTÜ~Ü; 1 53

için Kur'an okur. ve d'ufa,. eder:lerdk Meseli.'l· H-qs. Oda. hademderine her- sene

Kurban bayramı. arefesinde destimall akçası, v:erilirdL43 Yıllık olarak ödenen bu

para, Has Oda hademelerinin herr birine yüz: ellişer kuruş olarak dağıtıhrdi.44

Bu sebeple Has. Odalılar; akşam yemeğindenı sonra. birerYasin ve üçer: İhlas-ı

şerif okur ve sevabım Padişah!ın validesinin, ı;uhuna. bağışlardı. 45

Topkapı Sarayı Arşiviindeki bit deftere gpre, Seferli- Odası~ndaki: neferle­

re hatt-ı hümayün gereği. verilmesil mu~tadi olan bazı. atıyyeler zikredildikten

sonra, koğuş neferlerihih: Padişah i<;in her sabah ve akşam bire!' Yasin~ ii şerif

ve ramazan ayının her gecesinde birer hatm-i şertfı okumalan ve buna devam

etmeleri istenmiştir. Bu kurala koğuştaki Çamaşırcı-başı ve zabit olan kişinin

riayet etmesi ve konunun asla ihmaU edilinernesi tenbih edilmiştir; Bunu,n ya­

mnda bu hayra vesile olan SilahdarAli Ağa'ya da Yasin-i şerif ve hatm-i şerif

okunduğunda du'a· edili:nesi; hel' beş. vakit namazdan sonra· da cemaat dağıl­

madan herkesin üçer İhlas ve birer Fatiha~i, şertfe okumalan istenmiŞtir.46

Sultan III. Osman (1754-1757} zamarnnda bir hatt-ı hümayünla, Seferli

Odası'ndaki nefer leririkaftan behafurına,zam yapılmış; aynca her neferin Padişah~ın

ömür ve saltanatlamıırı devamı için hayır d'u'a babında.her gece yatsı ezam sonra­

sı, karnetten önce üçerİhlas ve birer Fatiha. okumaları, cuma geceleri ve ramazan-ı_

şertfin rnünasip vakitlerınde iSe birerYastn-i şerif o kumalim iStenmiştir. 47

5-Eınanat-ı Mukaddese Huzurunda• Kur'an Okunınası

Osmanlı Devleti'nin 151 T senesirıde Mısır'ı Osmanlı: topraklarına ilhak

etmesi üzerine Mekke-i mükerreme Eı:rıiri olan Şerif Mehmed Ebu'I-berekat

oğlunu Mekke-Medine anahtarlanm teslim etmek üzere Yavuz Sultan Selim

(l512-l520)'e göndermiştir.48 Bunun akabinde Yavuz Sultan Selim, burada

bulunan bazı mukaddes emanetleri de yaruna alarak İstanbul'a dônı:rıüştür: Bu

emanetleri Has Oda'da yaptırdığı özel bir odaya koyarak, bunhmn bakımını da Has Oda hademelerine tevdi etı:rıiştir:49

Enderün'un en üst makamı sayılan Has Oda'nın kırk civarındaki hademe­lerinin en önemli görevlerinden bir tanesi, Emanat-ı mukaddese huzürunda

43 TSMA, E. 7037/ll; E. 118/27; D. 10709, vr. 39b. 44 TSMA,p: 10709, vr. 35•, 39b. 45 TSMA, D: 10709, vr. 39b. 46TSMA, E>~ 183, vr. 8b-9•. 47TSMA, D. 183, vr. ll•. 48Tayyarzade, cıg:e., J!, 86. 49 Tayyarzade, cıg.e., I, 93.

54 i OSMANU TOPLUMUNDA KUR' AN KÜLTÜRÜ VE TEFSIR ÇAUŞMALARI ·1·

nöbetieşe Kur'an-ı Kerlın tilavet etmekti. Bu görev ve diğer nöbetieşe yaptık­lan hizmetlerin nizarn ve intizamına da Yavuz Sultan Selim zamanında ihdas edilmiş olan Dülbend Ağalığı makamındaki ağanezaret ederdi. Bu görevlerden herhangi birinde bir kusur olması durumunda Dülbend Ağası, kusur eden ki­şiyi tevbth ve tekdir etme yetkisini haizdi. Daha şiddetli bir cezayı hak edenleri ise Silahdar Ağa'ya bildirerek suçlularin Has Oda'dan uzaklaştınlmalan veya icab eden cezayı almalannı sağlardı. 50 Buradan da anlaşılacağı gibi Has Oda ağalannın başta münavebe usülüyle Kur'an o~malan olmak üzere bütün so­rumluluklannı yerine getirmeleri konusunda çok hassas davranılmaktaydı.

EnderCm'daki koğuşlarda yapılan bazı teşkilat değişikliklerinin zikredildi­ği bir belgede Has Oda hademelerinin nöbetieşe yerine getirdikleri Kur'an-ı Kerim tilaveti göreviyle alakah şu hususlar dikkati çekmektedir:

"( ... ) Hane-i Hassa ağavatı denilen bendeganın öteden berü hıdmetleri . 1

Hırka-i şerif-i sa' adet-redif-i hazret-i Nebevi oda-i celilesinde 'ala-vechi'l-

münavebe bekleyüp, tilavet-i Kur'an-ı 'azimü'ş-şan ile kesb-i şeref

ve meflıarat eylemek olduğuna ve bu hıdmet-i celile cfunleye vacib ve

sa'adet-i dareyn idüğüne mebni Hane-i Hassa'da mevcı1d olan bendegana

dokunulmayup, belki el-Mletü hazihl mevcı1dları kadr-i kifayeden dı1n ve

yevmiyye ikişer neferi nevbetci olmak ve beher nefere on beş günde bir

kerre nevbet gelmek üzere bendegan-ı merkümenin otuz nefere ibiağıyla

bunların büsn-i idare ve istihdamlarıyçün iki nefer zabıt nasbı dahi

lazimeden idüği bedihl ve rı1-nümı1n olduğuna ... "sı

Bu belgeye göre Has Oda'da yeni bir yapılanmaya gidildiği açıktır. Bu yeni teşkilat çerçevesinde Has Odalılann eskiden beri görevlerinin Kur'an tilaveti olduğu ifade edilmiş ve her gün iki kişirıin bu iş için nöbetçi olmasına karar verilmiştir. Ayrıca bu hademelerin idare ve istihdamlan için de iki kişi zabıt olarak atanmıştır.

Has Oda'da Emanat-ı mukaddese'nin yanında okunan Kur'an sedasını, Topkapı Sarayı'na yaptığı bir ziyaret vestlesiyle işiten,Yahya Kemal, konuyla il­gili duygu ve düşüncelerini "Top kapı Sarayı'nda"52 ve"Ezan ve Kur'an"53 isimli makalelerinde şöyle dile getiriyor:

50 Tayyarzade, a.g.e., I, 207. 51 TSMA, E. 926. 52 Asıl adı "Hilafete Yakın Bir Gün" olan bu yazı, ilk defa 14 Şubat 1921 tarihli neri gazetesinde

neşrolunmuştur. bk. Yahya Kemal Beyatlı, Aziz İstanbul, M. E. B., İstanbul1969, s. 122. 53 Bu yazı, ilk defa 30 Man 1922'de Tevhid-i Ejlı.ar gazetesinde neşrolunmuştur. bk. Beyatlı,

a.g.e., s. 125.

TAHIR GUNGÖR • OSMANU SARAYI ENDERÜN'UNDA KUR' AN KULTURU i 55

"Revan Köşk:ü'nü gezerken kulağıina derinden bir Kur'an sesi geldi.

Birdenbire İslam mitnansini tam manasıyla gördüm. Çünkü İslamınimansinin

içine bir n1h gibi muhakkak ralıle başmda bir Kur'an sesi lazım. O ses

olmadığı zaman bu mitnan kuru bir şekilde görünüyor. Bu fikriıni rehberim

Lütfii Bey' e söyledim. Ve bu Kur'an sesinin nereden geldiğini sordum.

"Hırka-i Saadet Dairesi'nden!" dedi. Yavaş yavaş sesin geldiği peneereye

yaklaştun. Baktun; yeşil, yemyeşil rfiham yeşil bir daire, pencereye arkasını

çevirmiş bir bafız, öteki aleme dalmış bir rfihun istiriihatiyle okuyor; diğer

bafız da gözlerini yuınınuş bir köşede tesbihini çekerek bekliyor.

Rehberim Lütfii Bey'e sordum, Hırka-i Saadet'de ne zamanlar bu hatim

indirilir? Lütfii Bey gülümseyerek kulağıina dedi ki: "Her gün! Her saat!

Dört yüz seneden beri geeeli gündüzlü bila!asıla .. "

Hayretten gözlerim kapanmış dinliyordum. Lütfii Bey biraz malfunat

verdi: "Yavuz Sultan Selim hilafetin alamatı olan Hırka-i Şerif, Sened-i

Şerif ve diğer Emanat-ı Mübiireke'yi M1sır'dan İstanbul'a hatimler

indirterek getirmiş; İstanbul'a vardığı gece, Saray'da yüksek bir mevki'e

yerleştirmiş; mimarbaşı ve ustalar, asıl tevdi olunacak makaamı harıl harıl

inşa ederlerken sefer yorgunluğıma bakmaksızın sabaha kadar ayakta

beklemiş. O gece geeeli gündüzlü Kur'an okunınası için bir vazife tertip

ederek kırkıncısı bizzat kendi olmak üzere kırk bafız tayin eylemiş. İşte

o günden bu ana kadar bu dairede bir saniye tevakkuf etineksizin Kur'an

okunuyor. Bu bafızlar el' an kırk kişidir. Daima ikişeri nöbetieşe vazifelerini

ira ederler. Bu gün de bu iki bafızın nöbeti" dedi.

Bu gece, bu saat, ben burada bu satırları yazarken Hırka-i Saadet Dairesi 'nde

Kur'an okunuyor! Siz bu saat benim bu satırlarunı okurken Hırka-i Saadet

Dairesi 'nde Kur' an okunuyor! Tam dört yüz seneden beri de böyle !asılasız

okunmuş.

O günden beri bu düşünce bir saat rakkası gibi bafızamda sallanıyor. O

günden beri Hiliifetin Türk kalbinde ne kadar derin bir temeli olduğımu

duydum. Hilafet makarn olan İstanbul' da böyle bir makaaının yanıiıda dört

asırdır durmamış bir Kur'an sesi olduğımu bilmezdim. Nice Türk'ler, hatta

nice İstanbullular ·da bilmezler. Bu sarayni içinde dört yüz seneden beri

olmuş ilitilall er, hali 'ler; kıtaller bu Kur' an sesini bir an olsun susturamamış.

Bu badiseyi idrılk ettikten sonra İstanbul' dan niçin çıkarılamıyoruz? bu

şüpheyi halleder gibi oldum. "54

54 "Topkapı Sarayı'nda" isimli makaleden bk. Beyatlı, a.g.e., s. 120-122.

56.1 OSMANLI TOPLUMUNDA KUR' AN KÜLTÜRÜ VE TEFSIR ÇALIŞMALARI +

Yahya Kemal bu konudaki duygulannıifade ettiktensonra "Ezan ve Kur' an"

başlıklı makalesinde ise keşfettiği bir hakikati şu şekilde zikrediyor:

"Gezintilerimde bir hakikat keşfettim. Bu devletin iki manevi: temeli vardır:

Fatih'inAyasofya minaresinden okuttuğu ezan ki hala okunuyor. Selim'in

Hırka-i Saadet önünde okuttuğu Kur'an ki hala okunuyor!

Eskişehir'in, Afyon Karahisar'ın, Kars'ın genç askerleri siz bu kadar güzel

iki şey İÇin döğüştünüZ!"SS

Devamlı Kur'an tilavetinin yanında Has Oda'da her sene ramazan ayı içe­

risinde yapılan Hırka-i şerif ziyaretleri esnasında Padişah'ın birinci ve ikinci

imamlans6 başta olmak üzere Has Oda İmaını ve sesi güzel olan mü'ezzin

ve çavuş ağalar Kur'an tilavet ederdi. Kur'an-ı Kerim okunurken Hırka-i

şerif ziyaretine dair uygulanan merasim devam eder ve böylece ziyaret

sonlandınlırdı.57 AyrıcaAta Tarihi'nde geçtiğine göre Has Oda ağalan Emanat-ı

mukaddese ile ilgili görevlerini tamamladıktan sonra kalan zamanlannı tefslr

kitaplannı mütala'a ve Kur'an tilaveti ile değerlendirirdi.5B

Ata T anhi'nden aktardığırnız bilgiler, zikrettiğimiz Enderün nizarn belge­

si ve Yahya Kemal'e sunulan malumat ve onun tespitleri, tarih boyunca bu

mekanda Kur'an sedalannın susmadığının bir göstergesidir.

SONUÇ

Enderün'daki Kur'an kültürü üzerine yaptığımız bu araştırma sonunda

ulaştığırniZ sonuçlar şunlardır:

l- Enderün, Osmanlı Devleti'ne üst düzey eleman yetiştiren bir saray oku­

ludur.

2- Enderün'a eleman alımı devşirme usulüyle yapılmıştır. Bu usül kaldı­

nhnca eleman ihtiyacı değişik şekillerde giderilrniştir. Kimi zaman kişinin

güzel bir şekilde okuduğu Kur'an, onun Enderün'a alınmasında önemli bir rol oynamıştır. -,

3- Çok değişik aktivitelerin yapıldığı Enderün'daki günlük hayatta Kur'an

öğrenimi ve tilaveti çok önemli bir yer teşkil ederdi. Bununla beraber haftanın

belirli günlerinde Enderün'a gelen Re'lsülkurra Efendi'den hademelere kıra'at

dersleri verilirdi.

55 "Ezan ve Kur'an" isimli makaleden bk. Beyatlı, a.g.e., s. 125. 56 Es'ad Efendi, Teşrifat-ı kadime, Çağn Yayınlan, İstanbul1979, s. 16. 57 Tayyarzade, a.g.e., I, 216. 58 Tayyarzade, a.g.e., I, 189.

TAHIR GÜNGÖR • OSMANU SARAYI ENDERÜN'UNDAKUR'AN KOLTORO 1 57

4- Ordu-yı hümayünun muzafferiyeti için Enderün'da başta Fetih süresi ve

Ayete'l-kürsi tilaveti ile beraber bazı du'a ve niyaziarda bulunulurdu.

5- Padişahlann vefatı üzerine bazı Enderün hademeleri naaşın yanında

Kur'an tilavet ederdi. Bu vesileyle kendilerine bazı ilisarılarda bulunulurdu.

6- Bazı Padişah ve Enderün hademesi, Enderün halkının belirli günlerde

Kur'an okumalanın şart koşarak mallannın bir miktannı vakfetmiş ve bura­dan gelecek gelirden söz konusu kişilere belirli miktarda para verilmesini vak­

fiyelerinde zikretmiştir.

7- Enderün hademelerinin mu'tad olarak aldıklan atıyyeler vesile kılına­

rak, Padişah ve ailesi için belirli gün ve vakitlerde Kur'an okumalan talep

edilmiştir.

8- Emanat-ı mukaddese'nin mahfüz bulunduğu Has Oda'da, haderneler

nöbetleşerek Kur'an tilaveti görevini yerine getirmiştir.

9- Has Oda'da icra edilen Hırka-i şerif ziyareti süresince İmam-ı Evvel ve İmam-ı Sanı başta olmak üzere bazı sesi güzel olan ağalar cehren Kur'an tilavet

etmiştir.

10- Has Oda hademeleri Kur'an tilaveti haricindeki görevlerini yerine ge­

tirdikten soma kalan zamanlanın Kur'an ve tefsir kitaplannı okuyarak değer­

lendinniştir.

BİBLİYOGRAFYA

A- .Arşiv Belgeleri

a- Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)

HAT (Hatt-ı Hümayün), nr: 7999, 11452.

b- Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA)

Defterler: D. 183, D. 3364, D. 6929, D. 6950, D. 6951, D. 9805, D. 10709.

Evrak: E. 118/27, E. 926, E. 3982, E. 7037/11.

B- Eserler

Abdurrahman Şeref, "Topkapı Sarayı Hümayunu", Tarih-i Osmdn'i Encümeni Mecmuası

(TOEM), İstanbul1328-1329.

Akkutay, Ülker, Enderun Mektebi, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi, Ankara, 1984.

Ali Seydi Bey, Teşrifat ve Teşkilatımız (haz. Niyazi Ahmet Banoğlu), Tercüman 1001

Temel Eser, İstanbul t.y.

58 i OSMANU TOPLUMUNDA KUR' AN KÜLTÜRÜ VE TEFSIR ÇAUŞMALARI +

Baltacı, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976.

Baykal, İsmail Hakkı, Enderun Mektebi Tarihi, İstanbul Fetih Derneği, İstanbul 1953.

Beyatlı, Yahya Kemal, Aziz İstanbul, M.E.B., İstanbul 1969.

Ergin, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, I-V, İstanbul 1977.

Es'ad Efendi, Teşrtfô.t-ı kadime, Çağn yay., İstanbul 1979.

Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zılli, Evliyô. Çelebi Seyahatnô.mesi, YKY, I-X, İstan­

bul 1996.

Güngör, Tahir, Enderun Saray Mektebi'nde Has Oda Teşkilatı, (Yüksek Usans Tezi), İs-

tanbul2007.

Hafız Hızır İlyas, Tô.ıih-i Enderan (Letô.'if-i Enderan), Matba'a-i Amire, 1276/1859.

İpşirli, Mehmet, "Enderun", Diyanet İslô.mAnsiklopedisi (DİA), XI, İstanbul 1995.

Kazıcı, Ziya, İslô.m Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, Kayıhan Yayınevi, İstanbul2001.

__ , Osmanlı'da Toplum Yapısı, Bilge Yayınlan, İstanbul2003.

Koçu, Reşat Ekrem, "Enderun", İstanbul Ansiklopedisi OSIA.), İstanbul Ansiklopedisi

ve Neşriyat, I-XI, İstanbul 1968.

__ , Topkapı Sarayı, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, İstanbul t.y.

Mehmed Halife, Tô.rth-i Gılmô.ni, Orhaniye Matbaası, İstanbul1340.

Mehmed Refik, "Fatih Asnnda Enderün-i Hümayün Teşkilatı", Edebiyat-ı Umumiye

Mecmuası (EUM), nr. 16, Orhaniye Matbaası, 1335.

Na'ima Mustafa Efendi, Tô.rth-i Na'imô. (Ravzata'l-Hüseyn ft ahbô.ri'l-hafikayn), (haz:

Mehmet İpşirli), TTK, 1-N, Ankara, 2007.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Ba-

kanlığı Yayınlan (M.E.B.), I-III, İstanbul 1993.

Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı'dan Günümaze Eğitim Tarihi, İstanbul2003.

Şükün, Ziya, Farsça-Türkçe Lügat, M.E.B. yay., I-III, İstanbul 1996.

Tayyarzade Ataullah Ahmed Ata Bey, Tô.rth-i Atô. (Tô.rth-i Enden1n), I-V, İstanbul1293.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti'nin Saray Teşkilatı, TTK, Ankara 1984. \

TAHIR GUNGÖR • OSMANU SARAYI ENDERÜN'UNDA KUR' AN KULTURU i 59

BELGELER

Belge l: Has Oda'da devamlı Kur'an okunduğunu gösteren ve bu konudaki

bazı dü.zeıılemeleri ihtiva eden Enderün nizarn belgesi. TSMA, E. 926.

MANLI TOPLUMUNDA KUR' AN K 60 ı os

, .

IŞMALARI + OLTORO VE TEFSIR ÇAL

TAHIR GÜNGÖR • OSMANU SARAYI ENDı;RÜN'UNDAKUR'AN KÜLTÜRÜ 1 61

Belge 3: Enderün'da Kiler Odası'nda Kahveci-başı olan merhum Nakşi Musta­

fa Ağa'nın vakfiyesinin ilk sayfası. TSMA, D. 6950.