osmanli bankaciliĞi

Osmanl› Bankac›l›¤› ÜzerineBir Kaynak Taramas›

Hüseyin AL*

ÜLKEMİZDE MODERN ANLAMDA bankacılığın gelişmesi Tanzimat son-

rası döneme rastlamaktadır. Bankacılık işlemlerini yerine getiren aracıla-

rın ise çok eski tarihlerden beri varlığı bilinmekle birlikte, konu hakkındaki

bilgiler kısa ve özet bilgiler şeklindedir. Tanzimat dönemi sonrasındaki

bankacılık tarihi ise yavaş yavaş akademik çalışmalara konu olmaktadır.

Bu yazıda bankacılık tarihi alanındaki çalışmalar için genel bir kaynakça

çıkarılmaya çalışılmış ve dönem olarak da Cumhuriyet’e kadar geçen sü-

reç ele alınmıştır. Modern bankacılık faaliyetleri öncesinde Osmanlı toplu-

munda kredi fonksiyonlarını yerine getiren kurumların tarihine genel ola-

rak değinilmemiş, bu dönem için sadece sarraflarla ilgili kaynakların zik-

redilmesiyle yetinilmiştir. Bu çerçevede yazıya konu edilen kaynak tara-

ması Tanzimat-Cumhuriyet periyodunu kapsamıştır. Dış borçlar konu-

sunda yapılan kaynak taramasında izlenilen yöntem burada da izlenerek,

önce Türkçe’ye çevrilen kaynaklara yer verilmiş daha sonra ise Türkçe ve

yabancı dilde hazırlanan çalışmalar ele alınmıştır.

a- Türkçe’ye Çevrilen Kaynaklar

Osmanlı dönemi ile ilgili bankacılık literatürüne bakıldığında bu konu-

da bilgi veren ilk eserlerin dış borçlar gibi Osmanlı maliyesini konu edinen

eserler olduğu görülmektedir. Ancak dış borçlardan ayrılan yönü ise, bir

sonraki kısımda değinileceği gibi, daha erken tarihlerde bankacılık konu-

sunda telif eserlerin yazılmış olmasıdır.

171Osmanl› Bankac›l›¤› Üzerine Bir Kaynak Taramas›

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 1, Say› 1, 2003, 171-188

* İstanbul Üniversitesi İktisat Tarihi Doktora öğrencisi.

Osmanlı bankacılığı için genel kaynakça olarak kullanılan eserlerin ba-

şında A. du Velay’in çalışması gelmektedir.1 Benzer şekilde Charles Mora-

witz’in eserinde2 de bankalarla ilgili kısmi bilgiler yeralmaktadır. Dilimize

çevirilen en önemli eser ise Edhem Eldem’in kaleme aldığı Osmanlı Ban-

kası Tarihi’dir.3 Bu çalışmalara, Osmanlı Bankası’nın tarihçesinin anlatıl-

dığı André Authman’ın çalışmaları4 eklenebilir. Alman sermayesinin Tür-

kiye’ye girişinin konu edildiği Lothar Rathmann’ın çalışmasında5 Alman

bankalarının faaliyeti ile ilgili genel bilgiler bulunabilir.

Türkçe’ye çok fazla çevirinin yapılmadığı bir alan olan bankacılık tarihi

konusunda zikredilmeye değer birkaç çeviri bulunmaktadır. Bunlardan il-

ki Kurt Grunwald ve O. Ronall Joachim’in birlikte hazırladıkları “Galata

Bankerleri” ile ilgili makale6, diğeri ise bu bankerler grubu içerisinde yera-

lan büyük banker ailelerinden Camondolar üzerine Nora Şeni ve Sophie

Le Tarnec’in birlikte hazırladıkları çalışmadır.7

b- Türkçe Olarak Hazırlanan Kaynaklar

ba- Kitaplar

Bankacılık tarihi ile ilgili bilgiler genel olarak bağımsız eserlerden ziyade,

bankacılık konusunda yazılan kitaplarda bulunmaktadır. Bunun en güzel

örneği Hasan Ferid Bey’in eseridir.8 Üç ciltten oluşan bu eserin üçüncü

cildi tamamen bankacılık konusuna ayrılmış olup ilk kısımlarında banka-

cılık tarihi ile ilgili açıklamalar yeralmaktadır. Kitabın diğer bölümleri dün-

yadaki önemli bankalar ve bankacılık muamelatına ayrılmıştır. Bu eser

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al172

1 A. du Velay, Türkiye Maliye Tarihi, (çev. Maliye Tetkik Kurulu), Maliye Bakanlığı Yayını,Ankara 1978.

2 Charles Morawitz, Türkiye Maliyesi, (çev. Maliye Tetkik Kurulu), Maliye Bakanlığı Yayı-nı, Ankara 1978.

3 Edhem Eldem, Osmanlı Bankası Tarihi, (çev. Ayşe Berktay), Osmanlı Bankası ve TarihVakfı Ortak Yayını, İstanbul 1999.

4 André Authman, Osmanlı Bankası’nın Tarihçesi, İstanbul 1988; Tanzimat’tan Cumhuri-yet’e Osmanlı Bankası–Bank-ı Osmanî-i Şahane, (çev. Ali Berktay), Osmanlı BankasıArşiv ve Araştırma Merkez Yayını, İstanbul, 2002.

5 Lothar Rathmann, Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, (çev. Ragıp Zarakolu), Bel-ge Yayınları, İstanbul, 2001.

6 Kurt Grunwald ve O. Ronall Joachim, “Galata Bankerleri”, (çev. Haydar Kazgan), İstan-bul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt: VI, Sayı:1, Nisan 1977(?).

7 Nora Şeni ve Sophie Le Tarnec, Camondolar: Bir Hanedanın Çöküşü, (çev. Yaman Ak-su), İletişim Yayınları, İstanbul 2000.

8 Hasan Ferid Bey, Nakit ve İtibar-ı Mali, 3 Cilt (3. Cilt: Bankacılık), Matbaa-i Âmire, İs-tanbul 1334. Bu eserin tamamı Coşkun Çakır tarafından günümüz Türkçesi ile hazır-lanmış olup henüz yayımlanmamıştır.

bankacılık tarihi konusuna değinen çok sayıda çalışmaya kaynaklık eden

telif eserlerin başında gelmektedir. Benzer bir çalışma ise İstefan Arap-

yan’ın eseridir.9 Hasan Ferid Bey’in eserine göre daha küçük hacimli olan

bu eserin de giriş kısmında bankacılık tarihi konusunda özet bilgiler yer

almaktadır. İçinde bankacılık tarihi ile ilgili bilgiler olmamasına karşın dö-

nemin bankacılık işlemlerini anlayabilmek için Zühdü Bey ve Mehmed Zi-

ya’nın eserleri10 de araştırmacılara önerilebilecek çalışmalar arasında gel-

mektedir. Eski Türkçe ile yazılmış bulunan bu eserlerden sonra zikredile-

bilecek en önemli çalışma Hazım Atıf Kuyucak’ın iki ciltlik eseridir.11 Bu

eserin ikinci cildi bankacılık konusuna ayrılmış olup bankacılık tarihi ve

faaliyette bulunan bankalar hakkında açıklamalar bulunmaktadır. Yine

Öztin Akgüç tarafından hazırlanan 100 Soruda Türkiye’de Bankacılık12 ad-

lı eserin bazı bölümleri Türk bankacılık tarihine ayrılmıştır.

Yukarıda zikredilen eserlerin istisnası ise münferiden bankacılık tarihi-

ne eğilen Burhan Ulutan ve Selim Tarlan’ın çalışmalarıdır. Bu eserlerden

ilki olan Burhan Ulutan’ın eserinde13 dünyada ve Türkiye’de bankacılığın

gelişimi kapsamlı bir şekilde incelenmektedir. Aynı sistematik Selim Tar-

lan’ın eserinde14 de yeralmaktadır. Gerek yukarıda zikredilen eski Türkçe

eserler gerekse günümüz Türkçesi ile yazılan eserler bu konuda yazılan

ikincil yerli ve yabancı eserlere dayanmaktadır.

Bankacılık tarihi ile ilgili çalışmaların bir kısmını ise Osmanlı’dan bu-

güne kadar faaliyetlerini sürdüren bankalar ile ilgili eserler oluşturmakta-

dır. Bu eserler arasında Yusuf Saim Atasagun15, Nurettin Hazar16, Şahap

Sıtkı İlter17,Teoman Yazgan18, Edhem Eldem19, Metin Berke’nin20 çalış-


9 İstefan Arapyan, Bankacılık ve Banka Muhasebesi, Âmir-i Matbaası, İstanbul 1928.

10 Zühdü Bey, Mali Piyasalar ve Banka Siyaseti, Hüsn-i Tabiat Matbaası, İstanbul 1337-1338; Mehmed Ziya, Bankalar ve Muamelatı, Matbaa-i Orhaniye, İstanbul 1917.

11 Hazım Atıf Kuyucak, Para ve Banka, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Neşriyatı, 2Cilt, İstanbul 1948.

12 Öztin Akgüç, 100 Soruda Türkiye’de Bankacılık, Gerçek Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul1989.

13 Burhan Ulutan, Bankacılığın Tekamülü, Ankara 1957.

14 Selim Tarlan, Tarihte Bankacılık, T.C. Maliye Bakanlığı Yayını, Ankara, 1986.

15 Yusuf Saim Atasagun, Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası (1888-1939), İstanbul, 1939.

16 Nurettin Hazar, T.C. Ziraat Bankası (1863-1983), Ziraat Bankası Yayını, Ankara 1986.

17 Şahap Sıtkı İlter, Ziraat Bankası Dün-Bugün, Başnur Matbaası, Ankara 1952.

18 Teoman Yazgan, Türkiye’de Bankacılığın Gelişimi, Baylan Matbaası, Ankara 1969.

19 Edhem Eldem, Osmanlı Bankası Banknotları (1863-1914), Osmanlı Bankası ve TarihVakfı Ortak Yayını, İstanbul 1998; 135 Yıllık Bir Hazine Osmanlı Bankası Arşivinde Ta-rihten İzler, Osmanlı Bankası ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1997.

20 Metin Berke, Selanik Bankası’ndan Interbank’a 110 Yıllık Mazi, Interbank ve TarihVakfı Ortak Yayını, İstanbul 2000.

maları ile Ziraat Bankası ve Türkbank’ın yayınlarını21 sayabiliriz. Bu eser-

ler doğrudan banka tarihleri şeklinde olabildiği gibi, üzerinde çalışılan

bankanın bazı faaliyetlerine yönelik de olabilmektedir.

Konu hakkında üzerinde durulması gereken diğer bir grup eser ise

Haydar Kazgan’ın çalışmalarıdır. Adı geçen yazarın daha önce kısa maka-

leler şeklinde kaleme aldığı çalışmalar daha sonraki tarihlerde kitaplaştı-

rılmıştır.22 1980’li yıllarda Para ve Sermaye Piyasası daha sonra Finans

Dünyası dergilerinde yayınlanan finans tarihine ilişkin yazı dizilerinin

önemli bir kısmı bankacılık tarihine ayrılmıştır. Genel olarak yararlanılan

kaynaklara fazla yer verilmeyen sözkonusu çalışmalar bu eksikliklerine

rağmen yine de bankacılık tarihi konusunda üzerinde durulması gereken

kaynakların başında gelmektedir.

Bankacılık tarihi ile ilgili kısa bilgiler para, banka veya benzer adları

taşıyan kitaplarda bulunabilir. Ancak bu bilgiler yukarıda zikredilen eser-

lerden yararlanılarak oluşturulduğundan aynı bilgilerin tekrarı niteliğin-

dedir. Bunların yanlarında Türk iktisat tarihinin çeşitli yönlerini ele alan

kitaplarda Osmanlı dönemi bankacılığı ile bölümler veya değerli bilgiler

bulmak mümkündür. Bu çerçevede Selim İlkin ve İlhan Tekeli23, Haydar

Kazgan24, Rıfat Önsoy25, İlber Ortaylı26, Şevket Pamuk27, Reşat Kasa-

ba28, Zafer Toprak29, Hüseyin Avni Şanda30, Ekrem Kolerkılıç31, Ali Akyıl-

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al174

21 Elli Senelik Hayat ve Faaliyeti (1888-1938), Marifet Basımevi, İstanbul 1938; Kurulu-şundan Bugüne Türkbank, Türkbank Yayını, t.y.

22 Haydar Kazgan, Galata Bankerleri, Türkiye Ekonomi Bankası Yayını, İstanbul 1990;Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi, Türkiye Bankalar Birliği Yayını, İs-tanbul 1997; Osmanlı’da Avrupa Finans Kapitali, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1995;Haydar Kazgan ve diğerleri, Osmanlı’dan Günümüze Türk Finans Tarihi, 2 Cilt, İstan-bul Menkul Kıymetler Borsası Yayını, İstanbul 1999.

23 Selim İlkin ve İlhan Tekeli, Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama TürkiyeCumhuriyeti Merkez Bankası, 2. Baskı, Merkez Bankası Yayını, Ankara 1997.

24 Haydar Kazgan, Murat Koraltürk ve Murat Öztürk, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Ban-kası, Merkez Bankası Yayını, Ankara 2000.

25 Rıfat Önsoy, Türk-Alman İktisadi Münasebetleri (1871-1914), Enderun Kitabevi, İstan-bul 1982.

26 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Kaynak Yayınları, Ankara1983.

27 Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,İstanbul 1999.

28 Reşat Kasaba, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi Ondokuzuncu Yüzyıl,(çev. Kudret Emiroğlu), Belge Yayınları, İstanbul 1993.

29 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918), Yurt Yayınları, Ankara 1982.

30 Hüseyin Avni Şanda, 1908 İşçi Hareketleri/Yarı Müstemleke Oluş Tarihi, Gözlem Yayın-ları, İstanbul, t.y.

31 Ekrem Kolerkılıç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Para, Ankara 1958.

dız32, Nezihi Aykut33, Vedat Eldem’in34 eserleri ile İMKB’nin35 yayınları

zikredilebilir. Bu eserlere ek olarak uluslararası bankacılık ile ilgili Türkçe

literatürde fazla kaynak bulunmamakla birlikte Nazım Ekren’in36 çalış-

ması araştırmacılara önerilebilir.

bb- Makaleler

Osmanlı bankacılık tarihi konusunda çok sayıda makale bulunmakta-

dır. Sözkonusu makalelerde doğrudan bankalar üzerine yoğunlaşıldığı gibi

modern bankaların kurulmasından önceki döneme veya yardımlaşma

sandıkları gibi kurumlara da değinilmektedir. Yazının giriş kısmında belir-

tildiği gibi Tanzimat öncesi dönemle ilgili olarak sadece sarraflarla ilgili

kaynakların belirtilmesiyle yetinilecektir.

Tanzimat süreci ile kurulmaya başlayan modern bankalardan önce

bankacılık işlemleri değişik kurumlar vasıtasıyla toplumun kredi ihtiyacını

karşılamaya yönelmiştir. Bu tür kurumlar para vakıfları, orta sandıkları ve

modern bankaların ilk nüvelerini oluşturan sarraflar/bankerlerdir. Sarraf-

lar konusunda en önemli çalışma Necibe Sevgen’in 1968-1969 yıllarında

seri halinde yayınlanan makaleleridir.37 Bu seride yazar tamamen Osman-

lı arşiv kaynaklarını kullandığından sözkonusu makaleler önemlidir. Hali-

hazırda sarraflar konusu fazla akademik düzeyde araştırmaya konu olma-

yıp araştırılmaya muhtaç konuların başında gelmektedir.

Doğrudan bankalar veya bankacılık faaliyetleriyle ilgili makalelere ba-

kıldığında bu makaleler arasında Reşat Kasaba’nın makalesi38 Türkiye’de

modern anlamda ilk bankacılık faaliyetleri ile ilgili değişik bilgiler sun-

maktadır. Bu makale İngiliz arşiv kaynaklarından yararlanılarak hazırlan-

ması açısından değerlidir. Cavide Işıksal tarafından Osmanlı arşiv belgele-


32 Ali Akyıldız, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kağıt Para ve Sosyo-Ekono-mik Etkileri, Eren Yayıncılık, İstanbul 1996.

33 Nezihi Aykut, Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Devredilen Kaimeler veOsmanlı Bankası Banknotları, İstanbul 1979.

34 Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, TürkTarih Kurumu Yayını, Ankara 1994; Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparator-luğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1994.

35 Osmanlı Dönemi Borsa ve Mali Sistemi-Borsa Rehberi-1928(2), (Eski Yazıdan Çev. Ra-gıp Batumlu), İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1992.

36 Nazım Ekren, Uluslararası Bankacılık ve Türkiye Örneği, Türkiye İş Bankası Kültür Ya-yını, Ankara 1986.

37 Necibe Sevgen, “Nasıl Sömürüldük? Sarraflar”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 13, 14,15, 1968; 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 1969.

38 Reşat Kasaba, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında İzmir’de Bir İngiliz Bankası: İzmir TicaretBankası”, Tarih ve Toplum, 8/43, 1987.

rinden yararlanılarak 1968 yılında yayınlanan makale39 bugüne kadar

önemini korumuş çalışmaların başında gelmektedir. Zafer Toprak tarafın-

dan hazırlanan çalışma40 ise hem para hem de bankacılık konusunda ge-

nel hatları vermesi açısından yararlanılması gereken diğer bir çalışmadır.

Bu çalışmalar dışında Şükrü Baban41, Selim İlkin42, Özcan Mert43, Burhan

Ulutan44, Namık Zeki Aral45, Kadri46, Veli Aydın47, L. Tanatar Baruh ve

L. Ammour48, Edhem Eldem49, İbrahim Fazıl Pelin50, Hüseyin Avni51, Jac-

ques Thobie52 ve Rifat N. Bali’nin53 makalelerinde bankacılık faaliyetleri,

kurulan finansal kuruluşlar, bu kurumlarda çalışmalar ve arşivlerinin tas-

nifine kadar uzanan konularda bilgi bulmak mümkündür. Bankalarla ilgili

bilgi veren eserlerin yanında aynı dönemin diğer finansal aktörleri olan

bankerler ile ilgili çalışmalar da ayrı bölüm olarak işlenebilir. Bu çalışma-

lar içerisinde Haydar Kazgan’ın makaleleri ilk sırada gelmektedir. Kitaplar

bölümünde bahsedildiği üzere sözkonusu makaleler kitaplaştırılarak oku-

yucunun hizmetine sunulmuştur. Adı geçen yazarın kitaplaşmayan ve Ga-

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al176

39 Cavide Işıksal, “Türkiye’de İlk Bankacılık Hareketi ve Osmanlı Bankası’nın Kuruluşu”,Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 10, 1968.

40 Zafer Toprak, “Osmanlı Devleti’nde Para ve Bankacılık”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’eTürkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.

41 Şükrü Baban, “Tanzimat ve Para”, Tanzimat I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, İstanbul1999. Bu eserin ilk baskısı 1940 yılında Maarif Vekaleti tarafından yapılmıştır.

42 Selim İlkin, “Türkiye’de Merkez Bankası Fikrinin Gelişimi”, Türkiye İktisat Tarihi Semi-neri, Hacettepe Üniversitesi Yayını, 1975.

43 Özcan Mert, “Osmanlı Belgelerine Göre Banco Di Roma’nın Trablusgarp’daki Faaliyet-leri”, Belleten, 51, 200, 1987.

44 Burhan Ulutan, “Tanzimat Döneminde Para ve Bankacılık Uygulamaları”, Tanzimat’ınYüzellinci Yılı Uluslararası Semineri, Milli Kütüphane Yayını, Ankara 1991.

45 Namık Zeki Aral, “1863 Yılı Etrafında Devletin Kredi ve Bankacılık Siyaseti”, YüzyıllıkTeşkilatlı Zirai Kredi, 1964.

46 Kadri, “Tarih-i Banka Ber Vech-i Umumi”, Mecmua-i Fünûn, 13,14, 1280; “Bank-ı Os-mani”, Mecmua-ı Fünun,12, 1279.

47 Veli Aydın, “Osmanlı Devleti’nde Yarım Kalmış Bir Devlet Bankası Kurma Girişimi:Tür-kistan Bankası”, Toplumsal Tarih, 62, 1999.

48 L. Tanatar Baruh ve L. Ammour, “Çalışan Kadından Bir Kesit: (1919-1934) OsmanlıBankası Kadın Personeli”, Tarih ve Toplum, 31/183, 1999.

49 Edhem Eldem, “Osmanlı Bankası Arşivi ve Tasnif Çalışmaları Hakkında Bir Sunuş”,Toplum ve Ekonomi, 3, 1992; “Osmanlı Döneminden Cumhuriyet’e Sembolik Bir De-vir Teslim Merasimi: Osmanlı Bankası Banknotlarının İtfası (1947-1948)”, 75. Yılda Pa-ranın Serüveni, (Editör: Mustafa Sönmez), Tarih Vakfı Yayını, İstanbul 1998.

50 İbrahim Fazıl Pelin, “Osmanlı Bankası”, Hukuk Fakültesi Mecmuası, 21, 1341.

51 Hüseyin Avni, “Osmanlı Bankası”, İktisadi Yürüyüş, 51,53, 1942.

52 Jacques Thobie, “Osmanlı Bankası”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi,Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.

53 Rıfat N. Bali, “Bir Yahudi Mali ve Sosyal Yardımlaşma Kurumu: Dersaadet Küçük İstik-razat Sandığı”, Tarih ve Toplum, 27, 160, 1997.

lata bankerleri ile ilgili bir makalesi bulunmaktadır.54 Galata bankerleri ile

ilgili Haydar Kazgan’ın makaleleri dışında fazla sayıda çalışma bulunma-

makla birlikte bu piyasanın en büyük aktörlerinden olan Kamondolar

hakkında Nora Şeni55 ve Taner Timur’un56 makaleleri de bu gruba dahil

edilebilecek çalışmalardır.

Bankacılık tarihi ile ilgili bahsedilmesi gereken son bir grup ise milli

bankalar ile ilgilidir. Bu alanda fazla çalışma bulunmamaktadır. Sınırlı sa-

yıdaki çalışmalar arasında Tevfik Güran57 ve A. Gündüz Ökçün’ün58 çalış-

maları, kullandığı kaynaklar açısından önemlidir. Bu alanda sıralanabile-

cek diğer makaleler ise Hilmi K. Bayur59, Seçil Akgün60, Arslan Yüzgün61

ve Oya Silier’e62 aittir. Ökçün ve Silier’a ait makaleler doğrudan milli ban-

kacılık konusu ile ilgili olmamakla beraber milli iktisat akımının güçlendi-

ği dönemi incelediğinden makale içerikleri büyük ölçüde milli bankalar-

dan oluşmakta ve Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçerken bankacılık siste-

mindeki dönüşümleri ortaya koymaktadır.

Osmanlı bankacılığı ile ilgili bilgi veren kayda değer makaleler yukarıda

sıralanmakla birlikte sayılanların tam bir liste oluşturduğu söylenemez. Bu

kısımda ansiklopedi maddelerine girilmediğinden araştırmacılar yeni dö-

nemlerde hazırlanan birtakım ansiklopedik çalışmalarda da konu hakkın-

da bilgi bulabilirler.

bc- Doktora ve Yüksek Lisans Tezleri

Osmanlı bankacılığı üzerine doktora ve yüksek lisans tezi düzeyinde

çalışmaların yeni yeni başladığı söylenebilir. Son dönemlerde bu alanda

akademik çalışmalarda bir artış gözlenmektedir. Halihazırda bankacılık


54 Haydar Kazgan, “Son Galata Bankerlerine Ait Belgeler”, Toplum ve Bilim, 5, 1978.

55 Nora Şeni, “Kamondolar ve 19. Yüzyıl İstanbul’unda Bıraktıkları İzler”, (çev. CüneytAkalın), İstanbul, 15, 1995.

56 Taner Timur, “Bir Osmanlı Banker Ailesi: Kamondo’lar”, Tarih ve Toplum, 13/74, 1990.

57 Tevfik Güran, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Kredi Politikasının Gelişimi (1840-1910)”, Uluslararası Midhat Paşa Semineri, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1987.

58 A. Gündüz Ökçün, “1909-1930 Yılları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Şirket-ler”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Hacettepe Üniversitesi Yayını 1975.

59 Hilmi K. Bayur, “Ziraat Bankasının Kuruluşu Üzerine”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,22, 1986.

60 Seçil Akgün, “Mithat Paşa’nın Kurduğu Memleket Sandıkları: Ziraat Bankası’nın Köke-ni”, Uluslararası Midhat Paşa Semineri, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1987.

61 Arslan Yüzgün, “Ziraat Bankası”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi,Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.

62 Oya Silier, “1920’lerde Türkiye’de Milli Bankacılığın Genel Görünümü”, Türkiye İktisatTarihi Semineri, Hacettepe Üniversitesi Yayını, 1975.

tarihini konu edinen bir adet doktora tezi bulunmaktadır. Kaya Bayraktar

tarafından hazırlanan bu tezde63 Osmanlı Bankası’nın kuruluşu ve Os-

manlı Devleti’nin moratoryum ilanındaki yeri konu edilmiştir. Çalışma

ikincil kaynaklar yanında arşiv kaynaklarına dayanılarak hazırlandığından

önemlidir. Yüksek lisans tezi çalışmalarına bakıldığında dört adet tezin

bankacılık faaliyetlerini işlediği görülmektedir. Sözkonusu tezlerden Hü-

seyin Al tarafından hazırlanan çalışmada64 Tanzimat döneminin ilk oniki

yıllık dönemindeki bankacılık faaliyetleri, kambiyo istikrarı uygulamaları,

Dersaadet Bankası’nın kuruluşu ve kapanışı ile bu bankanın kapanması

sırasında kurulması düşünülen devlet bankası kurma girişimleri arşiv bel-

geleri ışığında incelenmiştir. Murat Hulkiender tarafından hazırlanan te-

ze65 İstanbul piyasasının etkin aktörlerinden biri olan ünlü banker George

Zarifi konu edilmiştir. Bu tez de, kullanılan orijinal kaynakları ile önemli

çalışmalar arasında yeralmaktadır. Raci Özdabakoğlu tarafından hazırla-

nan yüksek lisans tezi66 ise tamamen ikincil kaynaklara dayanılarak hazır-

lanmış ve kurulan bankalar ile ilgili bilgiler yeralmıştır. Yabancı bankaları

konu olarak seçen diğer bir çalışma ise Emine Taşkıran’a67 aittir.

Yukarıda zikredilen doktora ve yüksek lisans tezleri dışında Cemal Ka-

yar ve Huriser Erturan’ın68 lisans tezleri de konu ile ilgili yapılan çalışma-

lara eklenebilir. Bu çalışmalardan Cemal Kayar’ın tezi69 hazırlanış tarihi ve

kullandığı kaynaklar dikkate alındığında kayda değer niteliktedir.

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al178

63 Kaya Bayraktar, Osmanlı Bankası’nın Kuruluşu, Faaliyetleri ve Osmanlı Devleti’ninMoratoryum İlanındaki Yeri (1863-1875), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2002.

64 Hüseyin Al, Tanzimat Dönemi Bankacılık Teşebbüsleri, İstanbul Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997.

65 Murat Hulkiender, Devletin Finans Çevreleri İlişkileri Açısından Galata Bankeri GeorgeZarifi (1806-1884), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayınlanmamışYüksek Lisans Tezi, İstanbul 2001.

66 Raci Özdabakoğlu, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda BankacılığaGiriş, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek LisansTezi, İstanbul 1992.

67 Emine Taşkıran, Türk Bankacılığının Gelişim Sürecinde Yabancı Bankalar ve Bu Ban-kaların Türk Bankacılık Sistemine Etkileri, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-titüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana 1988.

68 Huriser Erturan, 1856 ile 1913 Yılları Arasında Türkiye’de Bankacılık, Ankara Üniver-sitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi, Ankara t.y.

69 Cemal Kayar, Türkiye’de Bankacılık Hareketleri-Osmanlı Bankası, İstanbul Üniversite-si Edebiyat Fakültesi Umumi Sosyoloji Kürsüsü, Yayınlanmamış Mezuniyet Tezi, İs-tanbul 1969-70.

bd- Arşiv Kaynakları

Arşiv belgelerinin kullanımı ile çalışılan Türkçe bankacılık tarihi litera-

türündeki çalışmaların oldukça sınırlı olduğu yukarıda yapılan açıklama-

lardan rahatlıkla anlaşılabilmektedir. Arşiv kaynaklarının kullanımı bir iki

istisna dışında sadece doktora ve yüksek lisans tezleri ile sınırlı bulunmak-

tadır. Bu durum ise Osmanlı bankacılığı konusunun arşiv belgelerini de

kapsayacak şekilde yeniden çalışılmasını gündeme getirmektedir. Başba-

kanlık Osmanlı Arşivi’nin, web sitesi (www.devletarsivleri.gov.tr) üzerin-

den katalog tarama faaliyeti sunmaya başlaması konu hakkında çalışma

yapılmasını kolaylaştıran bir hizmet olarak araştırmacılara sunulmuş bu-

lunmaktadır. Bu konuda yararlanılabilecek diğer önemli bir arşiv kaynağı

ise Osmanlı Bankası arşividir. Adı geçen bankanın Garanti Bankası ile bir-

leşmesi sonrasında Bankacılık Tarihi Araştırma ve Belge Merkezi bu ban-

kanın çatısı altında hizmet vermeye devam etmektedir. Osmanlı Banka-

sı’nın bankacılık tarihimiz açısından çok özel bir konumu bulunması ne-

deniyle adı geçen arşiv oldukça önem arzetmektedir.

c- Yabancı Kaynaklar

ca- Kitaplar

Osmanlı bankacılık tarihi ile ilgili bilgi veren spesifik eserlere geçme-

den konunun anlaşılmasına yardımcı olacak literatürün gözden geçirilme-

si yararlı olacaktır. Osmanlı Devleti’nde bankacılık hareketlerinin önemli

bir kısmını yabancı bankalar oluşturduğundan 19. yüzyılda uluslararası

bankacılıkla ilgili kaynakların gözden geçirilmesi konunun kavranmasında

önemli bir noktayı oluşturmaktadır. Bu çerçevede zikredilebilecek en

önemli çalışma Karl Eric Born’un70 eseridir. Makaleler kısmında ayrı ayrı

künyeleri verilen çalışmaların derlendiği ve editörlüğünü Rondo Cameron

ve V.I. Boyvkin’in yaptıkları çalışma ise yine bu alanda yararlanılabilecek

önemli bir çalışmadır.71 19. Yüzyılda finans piyasalarının güçlü aktörleri

hakkında bilgi edinmek için Paul H. Emden’in eserinden72 yararlanılabilir.

Büyük bankacılık gruplarından olan Rothschild’ler hakkında Niall Fergu-


70 Karl Eric Born, International Banking in the 19th and 20th Centruies, (Tr. Graeme M. Holmes), St. Martin’s Press, New York 1983.

71 Rondo Cameron ve V.I. Boyvkin, International Banking 1870-1914, Oxford UniversityPress 1991.

72 Paul H. Emden, Money Powers of Europe in the Nineteenth and Twentieth Centuries,Sampson Low, Marston & Co. Ltd., London 1945.

son’un iki ciltlik çalışması73, içinde Osmanlı Devleti ile ilgili bilgilerin de

yer almasından dolayı önemlidir. Bu alanda yararlanılabilecek diğer bir

kapsamlı çalışma ise Stanley Chapman’ın74 eseridir. Bu çalışmalara Yousef

Cassis’in çalışması75 da eklenebilir. Yine makro düzeyde Herbert Feis76 ve

Niall Ferguson’un77 eserlerinde bilgi bulunabilir. Finansal merkezler ile il-

gili çalışmalara ise Charles P. Kindleberger’in çalışması78 örnek olarak ve-

rilebilir. Bankacılık piyasalarında yaşanan krizler için Charles P. Kindleber-

ger’in çalışmaları79 ilk sırada zikredilebilecek eserlerdir. Yine adı geçen ya-

zarın Avrupa finans tarihini konu edinen çalışması80 da bu alanın klasik

eserleri arasında sayılmalıdır.

Dünya yüzeyine bankaları yayılan ülkeler açısından konuya yaklaşan

eserler diğer ülkelerle birlikte Osmanlı Devleti’ndeki bankacılık faaliyet-

lerine yer verdiklerinden büyük önem arzetmektedir. Bu eserlerin bazıla-

rı doğrudan bankacılığa ayrılırken bazılarının içinde bankacılık ile ilgili

bilgiler bulunabilmektedir. Bu eserlere bakıldığında bunlar arasında

D.M.C. Platt81, Geoffrey Jones82, Guy P. Palmade83, C.E. Knox84, Jean

Ducruet85, Carl Anton Schaeffer86, Rondo Cameron87, Roger Alderson88,

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al180

73 Niall Ferguson, The House of Rothschild: Money’s Prophet (1789-1848), Viking Penguin,1998; The House of Rothschild: World’s Banker (1849-1999), Viking Penguin, 1999.

74 Stanley Chapman, The Rise of Merchant Banking, George Allen&Unwin, 1984.

75 Yousef Cassis, City Bankers 1890-1914, Cambridge University Press, 1994.

76 Herbert Feis, Europe: The World’s Banker 1870-1914 An Account of European ForeignInvestment and the Connection of World Finance with Diplomacy before the War, YaleUniversity Press, New Haven 1930.

77 Niall Ferguson, The Cash Nexus: Money and Power in the Modern World 1700-2000,Basic Books, New York 2001.

78 Charles P. Kindleberger, The Formation of Financial Centers: A Study in ComparativeEconomic History, Princeton Studies in International Finance No: 36, 1974.

79 Charles P. Kindleberger ve Jean Pierre Laffargue, Financial Crises Theory, History, andPolicy, Cambridge University Press, 1982; Charles P. Kindleberger, Manias, Panics andCrashes: A History of Financial Crises, Harper&Collins, 1989.

80 Charles P. Kindleberger, A Financial History of Western Europe, Oxford UniversityPress, 1993.

81 D.M.C. Platt, Finance, Trade, and Politics in British Foreign Policy 1815-1914, Claren-don Press, Oxford 1968.

82 Geoffrey Jones, British Multinational Banking 1830-1990, Clarendon Press, 1993; Ban-king and Oil: The History of the British Bank of the Middle East, 2 Volumes, 1987.

83 Guy P. Palmade, French Capitalism in the Nineteenth Century, (Tr. Graeme M. Holmes)Barnes&Noble, New York 1961.

84 C.E. Knox, French Interest and Policy in the Ottoman Empire 1887-1905, Harvard 1940.

85 Jean Ducruet, Les Capiteaux Europeens au Proche-Orient, Paris 1964.

86 Carl Anton Schaeffer, Ziele und Wege Jungtürkische Wissenschaftspolitik, Kalsruhe1913.

87 Rondo Cameron, France and Economic Development of Europe 1800-1914, Randy McNally&Company, 2. Edition, Chicago 1966.

Boris Barth89, Armin Kössler90, Karl Strasser91, Georges Diouricth92, Da-

vid S. Landes93, Fritz Stern94, John G. Williamson95, A.S.J. Baster96, R. Ri-

esser97, Lothar Gall’in98 eserleri ilk etapta sayılabilecek çalışmalardır. Bu

eserlerin bazılarında Türkiye için ayrılmış özel bölümler bulunmaktadır.

Zikredilen eserler haricinde kısmi bilgiler bulunabilen eserler de bulmak

mümkündür.

Osmanlı bankacılığı ile en eski bilgiler büyük oranda yabancı eserlere

dayanmaktadır. Bu eserlerden Türkçeye çevrilen en önemli eser ise A. du

Velay’in çalışmasıdır. Bu eser yanında Osmanlı maliyesi ile ilgili bilgi veren

aynı türden çalışmalarda Osmanlı bankacılığı ile ilgili bilgiler bulunabi-

lir.99 Yine Osmanlı ekonomisine yönelik bilgilerin bulunabileceği Zvi Ye-

huda Hershlag’ın Introduction to the Modern Economic History of Middle

East100, Roger Owen’ın The Middle East in the World Economy 1800-

1914101, Jehuda Wallach’ın editörlüğünü yaptığı Germany and Middle East

1835-1939102, Charles Issawi’nin The Economic History of Turkey 1800-

1914103 adlı eserlerinde genel hatları ile bilgi bulunabilmektedir.


88 Roger Alderson, London and Intervention of the Middle East: Money, Power and War1902-1922, Yale University Press, New Haven 1995.

89 Boris Barth, Die Deutsche Hochfinanz und die Imperialismen Banken und Aussenpo-litik vor 1914, Franz Steiner Verlag, Stutgart 1995.

90 Armin Kössler, Aktionfield Osmanisches Reich: Die Wirtschafts-interessen des De-ustschen Kaisserreiches in der Türkei 1871-1908, Arno Press, New York 1981.

91 Karl Strasser, Die Deutschen Banken im Ausland, München 1924.

92 Georges Diouricth, L’Expansion des Banques Allemandes, Paris 1909.

93 David S. Landes, Bankers and Pashas: International Finance and Economic Imperi-alism in Egypt, Harvard University Press, Cambridge (MA) 1979.

94 Fritz Stern, Gold and Iron-Bismarck, Bleichröder and the Building of German Empire,Alfred A. Knopf 1977.

95 John G. Williamson, Karl Helferrich 1872-1924 Economist, Financier, Politician, Prin-ceton University Press, 1971.

96 A.S.J. Baster, International Banks, Arno Press, 1977.

97 R. Riesser, The German Great Banks and Their Concentration in connection with theEconomic Development of Germany, National Monetary Comission, 1911.

98 Lothar Gall, Gerald D. Feldman, Harold James, Carl Ludwig Holtferich ve Hans E.Büschgen, The Deutsche Bank 1870-1995, Weidenfeld&Nicholson, 1995.

99 Bu kaynaklar dış borçlarla ilgili kaynak taramasında zikredildiğinden, sözkonusu ça-lışmaya bakılabilir.

100 Z.Y. Hershlag, Introduction to the Modern Economic History of Middle East, 2. and Re-visited Edition, E.J. Brill, Leiden 1980.

101 Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, Methuen 1981.

102 Jehuda Wallach (ed.), “Germany and Middle East 1835-1939”, Jahrbuch des Institutsfür Deutsche Geschichte, Beiheft 1, Tel-Aviv University, Tel-Aviv 1975.

103 Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of ChicagoPress, Chicago 1980.

Yukarıda sıralanan eserler yanında doğrudan Osmanlı bankacılığını

konu edinen veya Osmanlı Devleti’ni konu edinmekle birlikte içinde ban-

kalarla ilgili bilgi bulunabilen eserler bulunmaktadır. Bu eserlerin başında

Christopher Clay’in104 kapsamlı çalışması gelmektedir. Osmanlı bankacı-

lığı ile ilgili yazılan eserlerin çoğunluğu Osmanlı Bankası’nı eksen olarak

almaktadır. Bu eserlerin en belirgin örnekleri Adrien Biliotti’nin105 çalış-

masıdır. Jacques Thobie’nin çalışmasında da aynı şekilde106 Osmanlı Ban-

kası hakkında bilgiler yeralmaktadır. Bu çalışmaların yanında James Lewis

Farley’in107 çalışmaları da bankacılık konusunda yararlanılabilecek eser-

ler arasında gelmektedir.

cb- Makaleler

Osmanlı Devleti’nde modern bankacılık faaliyetlerinin yabancıların

girşimleri ile başladığı bilinmektedir. Uluslararası sermayenin dünya yü-

zeyine yayıldığı 19. yüzyılda İngiltere, Fransa ve Almanya gibi dünya eko-

nomisini yönlendiren ülkelerin bankalarının da dünya yüzeyine yayıldığı

gözlenmektedir. Osmanlı örneği de bu açıdan güzel bir örnek oluştur-

maktadır.

Bu çerçevede ilk olarak üzerinde durulması gereken konu, yabancı

bankaların dünya yüzeyine neden yayıldığının incelenmesidir. Uluslarara-

sı bankacılık literatürüne bakıldığında bu soruların cevapları bulunabilir.

Teorik düzeyde konunun muhtelif cephelerini anlayabilmek için Jean M.

Gray ve H. Peter Gray108, Herbert G. Grubel109, Robert Z. Aliber110, H.R.

Hutton111, Allen B. Frankel112, Geoffrey Jones113, Mark Casson114, Adrian

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al182

104 Christopher Clay, Gold for Sultan: Western Bankers and Ottoman Finance 1856-1881,I.B. Tauris, New York 2000. Bu çalışma ile ilgili bilgiler için dış borçlarla ilgili kaynaktaraması yazısına bakılabilir.

105 Adrien Biliotti, La Banque Impériale Ottomane, Paris 1909.

106 Jacques Thobie, Intéréts et Impérialisme Français dans L’Empire Ottoman 1895-1914,Publications de la Sorbonne Imprimerie Nationale, Paris 1977.

107 James Lewis Farley, Banking in Turkey, London 1862; Turkey, London 1866.

108 Jean M. Gray ve H. Peter Gray, “The Multinational Bank: A Financial MNC?”, Journalof Banking and Finance, 26/1, 1973.

109 Herbert G. Grubel, “A Theory of Multinational Banking”, Banca Nazionale del Lavaro,123, 1977.

110 Robert Z. Aliber, “International Banking: Growth and Ragulation”, The Columbia Jo-urnal of World Business, Winter 1975; “International Banking: A Survey”, Multinati-onal and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Li-mited, 1992.

111 H.R. Hutton, “The Regulation of Foreign Banks-A European Wievpoint”, The Colum-bia Journal of World Business, Winter 1975.

112 Allen B. Frankel, “The Lender of Last Resort Facility in the Context of MultinationalBanking”, The Columbia Journal of World Business, Winter 1975.

E. Tschoegl115, Ingo Walter ve H. Peter Gray116, Charles P. Kindleberger117,

Jayshree Sengupta118, Howard Curtis Reed119, Frank H. King120 ve P.L.

Cottrell’in121 makalelerine başvurulabilir. İkinci olarak bankacıların zikre-

dilen toplumlardaki konumlarına ilişkin makaleler yararlı olabilir. Bu ko-

nuda Yousef Cassis tarafından yapılan derleme122 bu alandaki sınırlı sayı-

daki çalışmalardan birisidir. Ayrıca adı geçen yazar123 ile Pat Thane’nin

makaleleri124 aynı türden çalışmalar içerisinde yeralmaktadır. Bu çalışma-

lara David Mc Lean’ın makalesi125 de eklenebilir.


113 Geoffrey Jones, “Bank as Multinationals”, Bank as Multinationals (Ed.: Geoffrey Jo-nes), Routledge, 1990; “Introduction”, Multinational and International Banking (Ed.:Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992.

114 Mark Casson, “Evulotion of Multinational Banks: A Theoretical Perspective”, Bank asMultinationals (Ed.: Geoffrey Jones), Routledge 1990.

115 Adrian E. Tschoegl, “International Retail Banking as a Strategy: An Assessment”, Mul-tinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar PublishingLimited, 1992.

116 Ingo Walter ve H. Peter Gray, “Protectionism and International Banking”, Multinati-onal and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Li-mited, 1992.

117 Charles P. Kindleberger, “International Banks as Leaders or Followers of Internati-onal Business: An Historical Perspective”, Multinational and International Banking(Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992.

118 Jayshree Sengupta, “Internationalization of Banking and Relationship between Fore-ign and Domestic Banks in the Developing Countries”, Multinational and Internati-onal Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992.

119 Howard Curtis Reed, “Appraising Corporate Investment Policy: A Financial CenterTheory of Foreign Direct Investment”, Multinational and International Banking(Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar Publishing Limited, 1992.

120 Frank H. King, “Structural Alternatives and Contraints in the Evolution of ExchangeBanking”, Bank as Multinationals (Ed.: Geoffrey Jones), Routledge, 1990.

121 P.L. Cottrell, “The Coalescence of a Cluster of Corporate International Banks 1855-75”, Banks and Money (Ed.: Geoffrey Jones), London 1991.

122 Yousef Cassis (Ed.), Finance and Financiers in European History (1880-1960), Camb-ridge University Press, 1992. Bu eserin içerisinde yer alan makalelerden Jose Harris,“Financial Elites and Society: Comments”; Dolores L. Augustine, “The Banker inGerman Society”; Alain Plessis, “Bankers in French Society (1860s-1960s)”; M.J. Da-unton, “Financial Elites and British Society (1880-1950)”, Harold James, “Banks andEconomic Development: Comments”; Richard Tilly, “An Overwiev on the Role of theLarge German Banks up to 1914”; André Gueslin, “Banks and State in France fromthe 1880s to the 1930s: The Impossible Advance of the Banks”; Yousef Cassis, “Intro-duction: The Weight of Finance in European Societies.”

123 Yousef Cassis, “The Banking Community of London”, Money, Finance, and Empire(1790-1960), (Eds.: A.N. Porter ve R.F. Holland), Frank Cass, 1985.

124 Pat Thane, “Financiers and the British State: Sir Ernest Cassel”, Business History,28/1, 1986.

125 David Mc Lean, “Finance and Informal Empire before the First World War”, TheEconomic History Review, 29/2, 1976.

Dünya yüzeyine yayılan Avrupa merkezli bankalar ile ilgili çalışmalar

yukarıda zikredilen teorik düzeyin tarihi uygulamalarının anlaşılmasına

yardımcı olacaktır. Bu çalışmaların en güzel örneğini Rondo Cameron ve

V.I. Boykin’in derlemesi126 oluşturmaktadır. İkinci önemli derleme ise Ge-

offrey Jones’a127 aittir.

Doğrudan Osmanlı Devleti’nde bankacılığı konu edinen makalelere

bakıldığında diğer iktisat tarihi konularına göre zengin bir literatürün ol-

duğu söylenebilir. Bu alanda yapılan çalışmaların önde geleni Christopher

Clay’in Osmanlı Bankası’nı konu edinen makaleleridir.128 Osmanlı Banka-

sı ile ilgili çalışmalara John Karatzoglou’nun makalesi129 eklenebilir. Nora

Şeni tarafından yine Kamondolar üzerine hazırlanan çalışmalar130 döne-

min ünlü banker ailelerinin yaşantıları hakkında önem arzetmektedir. Bu

çalışmalar yanında R.P.T. Davenport Hines ve Jean Jacques Van Helten131,

Marian Kent132, W.O. Henderson133, Michelle Raccagni134, Donald Quata-

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al184

126 Rondo Cameron ve V.I. Boykin(Eds.), International Banking 1870-1914, OxfordUniversity Press, 1991. Bu derlemenin içerisinde yer alan Rondo Cameron’a ait girişkısmı, P.L. Cottrell, “Great Britain”; Hubert Bonin, “The Case of the French Banks”;Richard Tilly, “International Aspects of the Development of German Banking”;György Köver, “The Austro-Hungarian Banking System”; Jacques Thobie, “EuropeanBanks in the Middle East” ve kitabın editörlerinin değerlendirmelerine ilişkin sonuçbölümü Osmanlı Devleti’nde bankacılık faaliyetinde bulunan ülkelerin uluslararasıbankacılık motivasyonlarının anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

127 Geoffrey Jones (Ed.), Banks as Multinationals, Routledge, 1990. Bu derlemenin bazımakaleleri daha önceki dipnotlarda yeralmaktadır. Bunların dışında kalan GeoffreyJones’ın, “Competitive Advantages in British Multinational Banking since 1890”;Peter Hertner’ın, “German Banks Abroad before 1914”; John P. McKay’ın, “TheRothschilds: Ownership Advantages in Multinational Banking” adlı makaleleriokunabilecek diğer makalelerdir.

128 Christopher Clay, “The Origins of Modern Banking in the Levant: The Branch Net-work of the Imperial Ottoman Bank (1890-1914)”, International Journal of MiddleEast Studies, 26, 1994; “The Imperial Ottoman Bank in the later Nineteenth Century:A Multinational “National” Bank?”, Banks as Multinationals (Ed.: Geoffrey Jones),Routledge, 1990; “The Bank Notes of the Imperial Ottoman Bank, 1863-1876”, NewPerspectives on Turkey, Fall 1993; “Western Banking and the Ottoman Economybefore 1890”, The Journal of European Economic History, 28/3, Winter 1999.

129 John Karatzoglou, “The Imperial Ottoman Bank in Salonica, The First 25 Years (1864-1890)”, Yayınlanmamış çalışma. Bu çalışma Osmanlı Bankası Bankacılık ve FinansTarihi Araştırma Merkezi, Tarih Vakfı ve Avrupa Bankacılık Tarihi Birliği tarafındanortaklaşa düzenlenen Bankacılık ve Finans Tarihi 2000 adlı yarışmaya sunulmuş veJüri Özel Ödülünü almıştır.

130 Nora Şeni, “The Camondos and Their Imprint on the 19th-Century Istanbul”, Inter-national Journal of Middle East Studies, 26, 1994; “Des Banquiers Faiseurs de Villeles Camondo a Istanbul”, Histoire Economique et Sociale de L’Empire Ottoman et dela Turquie (1326-1960) (Ed.: Daniel Panzac), Peeters, 1995.

131 R.P.T. Davenport Hines ve Jean Jacques Van Helten, “Edgar Vincent, Viscount D’Aber-non, and the Eastern Investment Company in London, Constantinople and Johan-nesburg”, Business History, 28/1, 1986.

132 Marian Kent, “Agent of Empire? The National Bank of Turkey and British ForeignPolicy”, The Historical Journal, 28/1, 1975.

ert135, Edhem Eldem136, Mihail D. Sturdza137, Heinz Lemke138, Elena

Frangakis Syrett139, G. Poulgi140, Jacques Thobie141, Boris Barth142, Nac-

hum T. Gross143, Kurt Grunwald144, Walter Hoffmann145 ve Albert Bas-

ter’in146 makaleleri Osmanlı bankacılığının yabancı bankalar kısmı için

önemli çalışmalardır. Bu çalışmalara ek olarak German Finance in Tur-

key147 adlı anonim çalışma zikredilebilir.


133 W.O. Henderson, “German Economic Penetration in the Middle East, 1870-1914”, TheEconomic History Review, XVIII, 1948.

134 Michelle Raccagni, “The French Economic Interests in the Ottoman Empire”, Inter-national Journal of Middle East Studies, Volume: 11, 1980.

135 Donald Quataert, “Dilemma of Development: The Agricultural Bank and AgriculturalReform in Ottoman Turkey, 1888-1908”, International Journal of Middle East Studies,6, 1975.

136 Edhem Eldem, “The Imperial Ottoman Bank: Actor or Instrument of OttomanModernization?”, Modern Banking in the Balkans and West-European Capital in theNineteenth and Twentieth Centruies, (Ed.: Kostas P. Kostis), Ashgate PublishingLimited, 1999.

137 Mihail D. Sturdza, “Haute Banque et Sublime Porte: Préliminaires Financiers de laGuerre de Crimée”, Contributions a L’Histoire Economique et Social de L’Empire Ot-toman, Collection Turcica, Paris 1986.

138 Heinz Lemke, “Die Deutsche Bank in der Auseinandersetzung um die Erteilung derErdölkonzession in Mesopotamien, 1911-1914”, Jahrbuch für Geschichte, 34, 1987;“Die Erdölinteressen der Deutschen Bank in Mesopotamien in den Jahren 1903-1911”, Jahrbuch für Geschichte, 34, 1987.

139 Elena Frangakis Syrett, “The Role of European Banks in the Ottoman Empire in theSecond Half of the Nineteenth and Early Twentieth Centruies”, Banking, Trade, andIndustry Europe, America and Asia from the 13th to the 20th Century, (Eds.: AliceTeichova, Ginette Kurgan-Van Hentenryk ve Dieter Ziegler”, Cambridge UniversityPress, 1997.

140 G. Poulgi, “La Banque Imperiale Ottomane”, Annales des Sciences Politiques, May1910.

141 Jacques Thobie, “Banques Européennes Finance et İndustrie-Au Moyen-Orient1870-1914”, Annales du Levant, 2, 3, 1987; “BİO en Banque İmpériale de Perse Jus-qu’en 1914, Stratégies Comparées de deux Banques Centrales dans u ContexteSemi-Colonial”, Relations İnternationales, 56, 1988.

142 Boris Barth, “Politische Bank wider Willen Die Deutsche Orientbank vor dem ErstenWeltkreig”, Zeitschrift für Unternehmengeschichte, 42/1, 1997.

143 Nachum T. Gross, “Die Deutsche Palastina Bank 1897-1914: Ein Forschungsfrag-ment”, Zeitschrift für Unternehmengeschichte, 42/1, 1997

144 Kurt Grunwald, “Penetration Pacifique-The Financial Vehicles of Germany’s “DrangNach dem Osten””, Jahrbuch des Instituts für Deutsche Geschichte, Beiheft 1, Ger-many and the Middle East 1835-1939 International Symposium April 1975; “HowForeign Investment Came to the Middle East”, Tradition, 11/4, 1976.

145 Walter Hoffmann, “Deutsche Banken in der Türkei”, Weltwirtschaftiche Archiv, VI,1915.

146 Albert Baster, “The Origins of British Banking Expansion in the Near East”, Mul-tinational and International Banking (Ed.: Geoffrey Jones), Edward Elgar PublishingLimited, 1992.

147 Anonymous, “German Finance in Turkey”, The National Review, Volume: 48, January1907.

Bankacılık tarihi ile birlikte dikkate alınması gereken diğer bir konu ise

yaşanan finansal krizlerdir. Osmanlı bankacılık tarihinde bu konu henüz

işlenmemiştir. Bu alanda sadece Osmanlı ekonomisi ile ekonomik krizleri

ele alan Şevket Pamuk’un çalışması148 bulunmaktadır. Oysa finansal kriz-

lerle ilgili literatür oldukça zengin olup Eugene N. White149 ve Forrest Ca-

pie ile Geffrey E. Wood’un150 derlemeleri finansal piyasalarda yaşanan

krizler için önerilebilecek makale derlemeleridir. Bu alanda diğer güzel bir

çalışma ise Michael Bordo ve arkadaşlarının geniş makalesidir.151

cc- Doktora ve Yüksek Lisans Tezleri

Yukarıda sıralanan eserlerin yanında hazırlanan bazı çalışmalarda

bankacılık konusunda daha ayrıntılı bilgi bulmak mümkündür. Haris

Exertsoglou tarafından hazırlanan Greek Banking in Constantinople 1850-

1881152 adlı doktora çalışması buna güzel bir örnektir. Bu çalışmada Os-

manlı dış borçları genel olarak özetlendiği gibi Rum bankerlerin Osman-

lı’ya verdikleri krediler, kurdukları bankalar ve ele alınan dönemdeki fi-

nansal gelişmeler işlenmektedir. Tanzimat öncesi dönemler için Araks Şa-

hiner’in yüksek lisans153 ve O. Jamgoçyan’ın doktora çalışması154 da

önemli çalışmalar arasında gelmektedir.

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al186

148 Şevket Pamuk, “The Ottoman Empire in the “Great Depression” of 1873-1896”, Jour-nal of Economic History, XLIV/1, March 1984.

149 Eugene N. White (Ed.), Crashes and Panics: The Lessons From History, Dow-Jones Ir-win, 1990. Bu derleme içindeki Charles P. Kindleberger’ın, “The Panic of 1873”; JackW. Wilson, Richard E. Sylla ve Charles P. Jones’un “Financial Market Panics andVolatility in the Long Run 1830-1988”; Michael Bordo’nun “The Panic of 1873 andFinancial Market Volatility and Panics before 1914”; Gary Gorton’un “Banking Panicsand the Stock Market in the Late 19th Century”, derlemeyi yapan yazarın “Are ThereAny Lessons from History”, Franklin R. Edwards’ın “Historical Perspective and Por-posed Changes”, William L. Silber’in “The Achilles Heel of the Financial Sector: AComment on the Crash” adlı makaleler finansal piyasalardaki krizleri çesitli açılar-dan ele almaktadır.

150 Forrest Capie ve Geoffrey E. Wood (Eds.), Financial Crises and the World BankingSystem, St. Martin’s Press, 1986. Bu derlemeki Anna J. Schwartz’ın “Real and PseudoFinancial Crises”, Roy A. Batchelor’un “The Avoidance of Catastrope: TwoNineteenth-century Banking Crises”, Michael Bordo’nun “Financial Crises, BankingCrises, Stock Market Crashes and Money Supply: Some International Evidence,1870-1933” adlı makaleler araştırmacılar için önerilebilir.

151 Michael Bordo ve diğerleri, “Is The Crises Problem Growing More Severe?”, EconomicPolicy, April 2001.

152 Haris Exertsoglou, Greek Banking in Constantinople 1850-1881, Unpublished Ph.D.Thesis, King’s College London University, 1986. Bu çalışma ile ilgili bilgiler için dışborçlarla ilgili kaynak taraması yazısına bakılabilir.

153 Araks Şahiner, The Sarrafs of Istanbul: Financiers of the Empire, Unpublished MAThesis, Bogaziçi University, 1995.

154 O. Jamgoçyan, Les Finances de L’Empire Ottoman et les Financiers de Constantinople(1732-1853), Unpublished Ph.D. Thesis, Sorbonne 1988.

cc- Diğer

Yukarıda zikredilen yabancı kaynaklar haricinde uluslararası bankacı-

lık faaliyetinde bulunan bankaların ve banker ailelerinin özel arşivleri ile

yabancı devlet (İngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya vb.) arşivleri de ya-

pılacak araştırmalarda yararlanılması gereken kaynaklardır. Bu materyal-

lere gazete ve dergilerde yayınlanan makaleler ve haberler de eklenebilir.

Özellikle İngiliz, Fransız ve Alman basınında yeralan haberler araştırmalar

için önemli bilgiler sağlayabilecektir.155

d- Değerlendirme

Yukarıda çok sayıda kaynak zikredilmekle birlikte sözkonusu çalışma-

lar bankacılıkla ilgili kaynakların tam bir listesi değildir. Ancak Osmanlı

bankacılık tarihi ile ilgili son dönemde yapılan çalışmalar finans tarihi lite-

ratürünün giderek zenginleşmesini sağlamaktadır. Bu gelişmede Osmanlı

Bankası Bankacılık ve Finans Tarihi ve Araştırma Merkezi’nin katkıları

unutulmamalıdır. Bu merkezin gerek Osmanlı finans tarihi açısından ol-

dukça önemli olan Osmanlı Bankası arşivini araştırmacıların hizmetine

sunması gerekse diğer kurumlarla birlikte düzenlediği ve gelenekselleşti-

rilmeye çalışılan “Bankacılık ve Finans Tarihi” yarışması ilerleyen dönem-

lerde araştırmacıları Osmanlı finans tarihi üzerine eğilmeye itecektir. Şu

ana kadar yapılan çalışmalara gözatıldığında Osmanlı finans tarihinin yal-

nızca Osmanlı arşivleri ile değil İngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, İtal-

ya vb. ülkelerdeki kaynakların da gözden geçirilmesini zorunlu kılmasıdır.

Bunun en güzel örneğini Cristopher Clay’in çalışması ortaya koymaktadır.

Yabancı kaynaklarla birlikte Osmanlı kaynaklarının devreye sokulması ko-

nunun tam anlamıyla kavranmasını sağlayacaktır.

Studies on Ottoman Banking System

Hüseyin AL

Abstract

This article aims to review the literature on Ottoman banking system. The stu-

dies mentioned in this study were grouped as a) studies published in foreign


155 İngiliz gazetelerinde yayınlanan haberlerin çevirisi için Active Bankacılık ve FinansDergisi’ne bakılabilir. Adı geçen derginin Ocak-Şubat 2001(16) sayısından itibarensözkonusu haberlerden Osmanlı maliyesi ve bankacılığı ile ilgili haberler ve yorum-lar tarih sırasıyla yayınlanmaktadır.

languages and have not yet been translated into Turkish b) studies published

in Turkish c) studies that were already translated into Turkish. The recent stu-

dies have certainly enriched the literature on Ottoman banking system. That

the archives of the Ottoman Bank has been opened for academic research and

that grants were began to be given for the academic studies on financial history

will no doubt increase the academic concern for the field. In order to grasp the

issue wholly, the present study concludes by emphasizing the need to utilize

archival sources of Ottoman Empire both in Turkey and abroad.

TAL‹D, 1(1), 2003, H. Al188

osmanli bankaciliĞi

Documents