osmanli belgeleri̇nde ergani̇

8/10/2019 OSMANLI BELGELERİNDE ERGANİ

http://slidepdf.com/reader/full/osmanli-belgelerinde-ergani 1/51

OSMANLI BELGELERİNDE

ERGANİ

I. Sunuş II.Osmanlı İmparatorluğu'nun İdari Yapısı ve Ergani Sancağı III.Osmanlı Belgeleri

1) Kanunnâmeler

A) Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri'nden Ergani Sancağı Kanunnâmesi B) Kanuni Devri ve Ergani Vilâyet Kanunnâmeleri

2) Tahrir Defteri 3) Muhimme Defteri 4) Osmanlı Belgelerinden oluşan iki kitapta Ergani 5) Salnameler

1310H/1308R/(1892M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye 1312H/1310R/(1894M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye 1313H/1311R/(1895M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye 1314H/1312R/(1896M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye

1315H/1313R/(1897M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye 1316H/1314R/(1898M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye 1317H/1315R/(1899M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye

EklerI. 1925-1926 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi II.1926-1927 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi III.1927-1928 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi IV. 8 Teşrinievvel 1927 Tarihli Vilayet, Kaza, Şehir ve Köyler İtibariyle Türkiye Nüfusu V. 1928 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Büyük Ticaret Salnamesi VI.1928-1929 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı VII.1929-1930 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı VIII.Son Teşkilat-ı Mülkiye'de Köylerin Adları (1928)



Ergani ve çevresi ile ilgili çok sayıda belgenin var olduğunu düşünüyorum. Bu belgeleri bulup ortayaçıkarmak; araştırma yapacak olanlara, politika üretecek olanlara, konuya ilgi duyanlara yardımcı olmakbir görev olarak önümüzde duruyor. Cumhuriyet dönemi ve öncesine ait ne kadar belge ve bilgiyi günyüzüne çıkartırsak, tarihî zenginliğimiz o kadar artacaktır. Ben,Çayönü'nden Ergani'ye Uzun Bir Yürüyüş kitabımda bazı bilgi ve belgeleri bir araya getirip, topluca sizlerin bilgisine sunmuştum. Buaraştırmamda Osmanlı Belgeleri ve ekte Cumhuriyet'in kuruluş yıllarına ait devletin yayınlamış olduğu

belgeler yer almaktadır.Osmanlı belgeleri üzerinde araştırma yapanlarda, büyük bir çoğunluğun en önemli sorunu Arapharfleriyle-Osmanlıca okuma-yazmayı bilmemesidir. Ben de bu bilmeyenler arasındayım. Bu nedenle,çalışmamı orijinal metinler üzerinden değil, Latin harfleriyle yazılmış çevrilerinden yararlandım. Birkısım Osmanlıca yazılmış belgelerin çevrisinde ise Tarih Bilim Uzmanı Abdurrahman Üzülmez'denyardım aldım.

Bizde bilimsel bir tarih anlayışı ve ahlakı pek olmadığı için, yapılan çevrilerin ne kadar aslına uygunveya doğru çevrildikleri konusunda biraz şüpheliyim. Bizim çoğu tarihçilerimiz devletten beslendikleriiçin veya devletçi oldukları için her şeyi tepetaklak etmede çok mahirdirler. Bunlar genelde Kemalist,Turancı ve Arap hayranı İslamcılardır. "Egemenin oluşturduğu tarihin merkezini tanımlayangelenekten " şaşmazlar. " Bilim insanları" bilime, "tarihçiler" tarihe bir gözü kapalı veya şaşı bakarlar.

Tarihçi, "her şeyden önce, derin ve geniş bir bakış " açısına sahip olmalıdır.

Gerçek tarihin yazılabilmesi, ancak "kişisel önyargılardan arınmaya, özel sevgi ve nefretimizdensıyrılmaya bağlıdır".(2)

Tarihin amacı ve başlıca anlamı insanlığın zaferidir.

" [T ]arih arabası altında " ezilmemek için, "insan kanıyla beslenen tarih vampirlerine " fırsatvermemeli, tarihimize sahip çıkmalıyız.

Bu anlayışla, elime geçen bilgi ve belgelerin derli toplu, bir arada bulunmasının yararlı olacağınıdüşünerek bu çalışmayı hazırladım.

Tarih bilincinin gelişmesinde, tarihî araştırma yapanlara eğer bir nebze katkım olursa bahtiyar olurum.

20 Şubat 2007 - 27 Kasım 2008

Müslüm Üzülmez

Kaynak:

1) Milli İdare Bölümleri , İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Gen. Md. Yayınları, Sayı:10, Ankara-1968.2) Gordon Childe,Kendini Yaratan İnsan , Varlık Yayınları, İstanbul 1978, s.12,10.3) Mehmet Uzun, Dicle'nin Sürgünleri-Roman, Gendaş Kültür, İstanbul 2003, s. 429.

II. OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA İDARİ YAPI VE ERGANİ SANCAĞI

Osmanlı İmparatorluğu'nun taşra idari yapısı, aşağıdan yukarıya doğru nahiye, kazâ, sancak vebeylerbeyliği şeklinde sıralanır.

Beylerbeyliği sancaklardan oluşur. Beylerbeyinin oturduğu sancağa Paşa Sancağı denir. Beylerbeyi,eyâlette padişahı temsil eden en yüksek derecedeki görevlidir/devlet adamıdır.



Osmanlı İmparatorluğu'nun idari yapısının temeli sancaklardır.

Sancaklar askeri ve idari yetkilere sahip doğrudan saraydan (merkezden) tayin edilen sancakbeylerince yönetilirdi. Sancak beylerinin yanında, yapılan işlerin şeriata (yasaya) uygunluğununsağlanması için bir de bir kadı bulunurdu. Merkezden atanan sancak beylerinin dışında, ayrıca sadeceasker ve vergi vermekle yükümlü özerk yapıda mirî beylikler vardı. Bu beyliklerde bey atama yoluyladeğil, babadan oğla geçen bir hükümdarlık söz konusudur.

Ergani Sancağı 'nın bağlı olduğuDiyarbekir Beylerbeyliği , Diyarbekir'in Eylül 1515 yılında Osmanlıİmparatorluğu'na katılmasından sonra kurulmuştur.

Diyarbekir Beylerbeyliği'ne ilk olarak 4 Kasım 1515'te Bıyıklı Mehmet Paşa atanmıştır. İdaridüzenlemeler daha sonradan yapılmıştır.

İlk tahriri 1518'de yapılanDiyarbekir Eyâleti 'nin sancaklarından bazıları şunlardır:

Amid, Mardin, Bitlis, Bîra (Birecik), Ruha (Urfa), Siverek, Ergani, Harput, Arapkir, Kığı, Çemişkezek vs.

Hükümdar Beylikler ya da Kürt Sancakları adlandırılan Kürdistan Eyâleti 'ne bağlı olansancaklardan bazıları da şunlardır: Cizre, Çermik, Eğil, Genç, Hazro, Kulp, Palu, Sason vs.

ERGANİ SANCAĞI

Ergani Sancağı'nın Coğrafî Sınırları

Ergani Sancağı doğuda Dicle, batıda Fırat nehri, güneyde Amid ve Çermik Sancağı ile çevrili olup,yaklaşık 2500 km 2 lik bir alanı kapsamaktadır.

Ergani Sancağı'nın İdari Yapısı

Ergani Sancağı'nın idari yapısı klasik sancak statüsündedir. Bu özelliğini 17. ve 18. yüzyıla kadardevam ettirmiştir. Sancağın merkezi, Ergani tahrir defterlerinde "Nefs-i Şehir Ergani" olarakgeçmektedir. " Nefs ", eyâlet veya sancak merkezi, kaza merkezi; şehir, kasaba, nahiye merkezianlamında kullanılmaktadır.

18. yüzyılda sancağın ismi Erganimaden Sancağı olmuş ve idare merkezi de Ergani'den Maden'etaşınmıştır. Bu durum Cumhuriyete kadar devam etmiştir.

Ergani Sancağı'nın ilk Sancakbeyi Yiğit Ahmet Bey'dir. Dergâh-ı Âli Müteferrikalarındandır, yaniPadişaha yakın hizmet sunanlardandır. (Yiğit Ahmet Bey, Erganilidir. Diyarbakır'da Safevilerkarşısında sıkışan Osmanlıya yardım için Yavuz Selim Yiğit Ahmed'in komutasındaki askeri birliğigöndermiştir. Yiğit Ahmed'in Diyarbakır'a gelişi; "Kuşatmayı sürdüren yabanların yüreklerine korkusalup harmanlarını savur "muştur.)

Sancaklardan sonra gelen idari birim kazalardır. Kazalar, nahiyelerin birleşmesi ile meydana gelir.Bazı sancakların birden fazla kazası olurken, Ergani tek kazalı sancaktır.

Kazalarda Padişah'ın adına adlî, idarî, malî, sosyal ve belediye işlerini kadılar yürütür. Kadılardoğrudan padişah'a karşı sorumludurlar.

XVII. yüzyılın ortalarında Ergani'ye gelen Evliya Çelebi, Ergani'nin 150 akçelik şerif kazâ (merkez ilçe)olduğunu yazmaktadır.



64 nolu tapu tahrir defterinde Ergani şehrine ait ilk sayfanın başında Ergani kadısının ismi "MevlânaŞah Veli " olduğu kaydedilmiştir.

Sancaklarda diğer görevliler ise; timarlı sipahilerin amiri olan alaybeyi, kaledeki askerlerin komutanıdizdar, mustahfız ve azab isimli muhafızlar, beylerbeyi veya sancakbeyinin görev sahası içindegüvenliği sağlayan subaşı, şehir halkını devlet katında temsil eden şehir kethüdası (kahyası/subayı),subaşının yardımcıları olan ve geceleri çarşı ve pazarı bekleyen esesbaşı ve esesler, şahsi davalardadavalıyı mahkemeye getiren muhzırbaşı ve muhzırlar, çarşı ve pazarda fiatların tespiti ve alışverişikontrol eden muhtesiptir.

Kazada adlî ve idarî işleri yerinde yürütmek amacıyla kadı tarafından kendi adına nâip (yönetici) tayinedilir.

Bu görevliler ile ilgili defterlerdeki kayıtlarda; 1518'de Ergani Alaybeyi Rumelili Mustafa olduğu, ErganiKalesi'nde bir dizdar ve ona bağlı 38 mustahfız ve 42 azab muhafızın olduğu yazılmaktadır. AyrıcaSancak'ta 1518'de 1, 1523'te 4 zaim; 1518'de 35'i Ergani, 19'u Çüngüş ve 15'i Hisârâran nahiyesindeolmak üzere toplam 69 tımarlı sipahi bulunduğu görülmektedir. Bunlardan başka Ergani Sancağı'ndabir de 1 kethüda bulunmaktadır.

Evliya Çelebi seyahatnamesinde, Ergani Sancağı'ndaki idarî görevlileri şöyle sıralamaktadır: Alaybeyi,çeribaşı, kale dizdarı, kale neferleri, yeniçeri serdarı, sipâhi kethüdası, muhtesip ve şehir subaşısı...

Nahiye, aynı bölgedeki köylerin birleşmelerinden meydana gelir.

Ergani Sancağı 1518'de üç idarî üniteden oluşmaktaydı. Bunlar, Ergani Merkez, Çüngüş ve Hisârânnahiyeleridir. 1523'te ise durum biraz farklıdır. Gerek Çüngüş, gerekse Hisârân nahiyeleri, ÇermikLivâsı'nın özerk yönetim oluşu nedeniyle beylerin tasarrufunda bulunduklarından Çermik Sancağıkısmında yazılmış, tahrir edilmiştir. Ayrıca, tahrir defterlerinden 998'de Çüngüş nahiyesi "Der nahiye-iÇüngüş tâbi kazâ-i mezkür "; kasabası ise, " karye-i nefs-i ribât-ı taâbi Ergani" şeklinde kayıtlıdır. YineHisârân nahiyesi için aynı defterde "Der nahiye-i Hisârân tâbi kazâ-i ve Livâ-i Çermük" ibaresi yeralmaktadır. Bu kayıtlar Çüngüş'ün idarî açıdan Ergani'ye bağlı olduğunu, Hisârân'ın ise olasılıkla kısasüre Çermik Sancağı'na bağlandığını göstermektedir. Çünkü her iki nahiye 1566 tarihinde Behrimazisimli bir nahiyenin de katılması ile Ergani Sancağı'na bağlanmıştır.

İdari yapı içinde Ergani Sancağı'na ait köy ve mezraların nahiyelere göre dağılımı şöyledir:

Ergani

1518'de 159 (80'ni virân) köy ve 1 mezra

1523'de 148 (53'ü virân) köy ve 32 mezra

Çüngüş

1518'de 39 (6'sı virân) köy

1523'de 40 (2'si virân) köy ve 4 mezra



Hisârân

1518'de 18 (5'i virân) köy ve 2 mezra

1523'de 10 (1'i virân) köy

***

Önemli Bir Not:

Yukarıda görüldüğü gibi, XVI. yüzyılın başında Ergani Sancağı'nda; 1518'de toplam 216 (91'i virân)köy ve 3 mezra, 1523'de toplam 208 (56'sı virân) köy ve 36 mezra bulunmaktadır. Dikkat edilirse buköy ve mezralarda çok fazla virân olanlar var.

Köylerin bu derece virân (yıkık, harap) olması veya köylerin isminin sonuna viran sözcüğününeklenmesinin en önemli nedeni, Safevi (İran) ve Osmanlı arasındaki savaşlardır. Bölge, yani Kürtcoğrafyası savaşan devletlerin etki alanında olması nedeniyle önem kazanmıştır. Bu nedenle, " tamponbölge " oluşturulması için, bölge, hem Safeviler tarafından, hem Osmanlılar tarafından zaman zamanzoraki boşatılmış, düşman tarafından ele geçecek ganimet ve lojistik destek verecek bütün unsurlarimha edilmiştir. Karşılıklı olarak savaş alanı içersinde bulunan şehirler, kasabalar, köyler tahrip edilmiş,tarım alanları ve hayvanlar yağmalanmış, yerleşik çiftçiler orduların önünde kaçmaya zorlanmışlardır.En büyük yıkım ise, 1514'te Çaldıran Savaşı'nda yaşanmıştır.

Çaldıran Savaşı'ndan 1639 yılında Kasr-ı Şirin Anlaşması 'nın imzalanmasına kadar, Safevi veOsmanlı İmparatorluğu Kuzey ve Batı Kürdistan'da feci sonuçlar doğuran göç ettirme politikalarıuygulamışlardır.

Göç politikası uygulanarak, tarımsal üretim araçları yok edilerek, köyler boşaltılarak belli bir bölgeyi

düşmanın askeri geçişi için tamamen elverişsiz hale getirip "yakılmış toprak hattı" politikasıoluşturmak amaçlanmıştır. Bu durum bölgenin fiziksel ve ekonomik yıkımına neden olmuştur.

Mehrdad R. Izady, Bir El Kitabı KÜRTLERadlı kitabında bu konuyla ilgili şunları yazmaktadır:

" Kürdistan'da ve Kafkasya'da Osmanlılarla aralarında bulunan sınır boylarındaki nüfusun göçettirilmesi Safeviler için stratejik bir öneme sahipti. Onlar muhtemelen bunu İmparatorluk için bir ölümkalım meselesi olarak değerlendiriyordu. Yüz binlerce Kürt, onların yanı sıra kalabalık Ermeni, Azeri,ve Türkmen grupları zorla sınır bölgelerinden göç ettirilerek Pers İmparatorluğunun iç kesimlerindeiskân edilmişlerdi. Sınırlar giderek doğuya kaydıkça, Osmanlılar Pers bölgelerinin giderek dahaderinlerine girdikçe, Anadolu'daki tüm Kürt bölgeleri şu veya bu ölçüde korkunç talan ve göç ettirmeolaylarına sahne oluyordu ."

" Safevi yıkımının büyüklüğü Safevi saray tarihçilerinin eserlerine bakılarak görülebilir."

" Osmanlılar Safevi Pers İmparatorluğu ile olan çatışmalarında galip gelmelerine rağmen, hiçbirşekilde böylesi yıkıcı eylemlerden uzak değillerdi. Onların dayattıkları göç ettirmeler, Safevilertarafından yapılanlar kadar kitlesel olmamakla beraber, çok daha önce başlamıştı. Çaldıran savaşınınardından Batı Kürdistan'ın Osmanlı topraklarına katılmasından hemen sonra, Sultan I. Selim(acımasız) birkaç kalabalık Kürt aşiretini göç ettirerek, iç Anadolu'ya, modern Ankara'nın güneyinesürmüştü ."

" Bu olaylar bölgenin tarıma dayalı ekonomisini çökertti ve etrafa yayılarak topraktan yoksun bir yaşamsürdüren tek grup olarak Kurmanclar geriye kaldı."



İsmail Beşikçi ise,Devletlerarası Sömürge Kürdistan adlı kitabında;

" Kürdistan'ın Batı'dan Doğu'ya, Doğu'dan Batı'ya yapılan istilalarda önemli geçiş yolları üzerindebulunması, derlenip toparlanma ve merkezileşme eğilimlerini de yok ediyordu. 7. yüzyılda Arap istilası,11. yüzyılda Oğuz Türklerinin istilası, 13. yüzyılda Moğol istilası, 15. yüzyılın başlarında Timur istilası,Kürdistan'daki ekonomik, toplumsal ve siyasal yapıları çok yakından etkiliyordu. 1514'te Yavuz SultanSelim'in Çaldıran Seferi'nin esas amacı, Kürdistan idi. Bundan sonraki, Osmanlı-İran savaşlarının trajikbir yönü de var. Bir kere bu savaşlar, hep Kürdistan'da yani Kürtlerin ülkesinde yapılıyor. Her ikisi deKürtlerden devşirdiği ordularla savaşmaya çalışıyor. Bütün bunlar Kürt toplumunun yapısındakuşkusuz önemli sonuçlar ortaya çıkarıyor" diyerek konuya daha geniş ele alarak, politik açıdan" bölünmenin ve paylaşılmanın maddi temelleriyle ilgili bazı varsayımlar geliştirmeye" çalışmıştır.

Kaynak:

1) Arş. Gör. H. Basri Karadeniz, XVI. Yüzyıl Başlarında Ergani Sancağı'nda İdari Yapı, Türk Dünyası Araştırmaları,Sayı: 88, Şubat 1994 İstanbul, s. 99-103.

2) Nejat Göyünç, Diyarbakır Beylerbeyliği'nin İlk İdari Taksimatı, İstanbul Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XXIII (Mart1969), s. 23-34.3) Mehrdad R. Izady, Bir El Kitabı KÜRTLER, Doz Yayınları, İstanbul-2004, s. 202-203.4) İsmail Beşikçi, Devletlerarası Sömürge, Yurt Kitap-Yayın, Şubat 1990, s.222.

III. OSMANLI BELGELERİ

Osmanlı Belgeleri denilince ilk akla gelenler arşiv belgeleridir. Yani Kanunnameler, Tahrir Defterleri,Tapu Tahriri Defterleri , Mühimme Defterleri, Salnameler, Fermanlar... dır.

Bu çalışmamda; Kanunnamelerde, Tahrir Defterlerinde, Mühimme Defterlerinde, Salnamelerde... yeralan Ergani Sancağı ile ilgili bilgileri aktarmaya çalışacağım.

1) KANUNNAMELER

Kanunname , Kanunname-i Osmanî ya da Osmanlı Devleti'nde cezalandırma, yönetim ve maliyealanlarında şer'i (şeriata/dine uygun) hukuka uygunluğun sağlanması için padişahın koyduğu yasadır.

İslam tarihinde kanunname sayılabilecek ilk örnekler Büyük Selçuklular döneminde (1038-1194)düzenlenmiştir. Anadolu Selçuklularında askeri bir kanunname olarak sayılanKanun-ı Yasak ,

İlhanlılarda resmî yazışma kurallarını düzenleyenKanunü'l-Umur ile taşra yönetiminidüzenleyenKanun-ı Vilayet , Akkoyunlularda ülke yönetimi ve maliye ile ilgili genel yasalarıiçeren Hasan Padişah Kanunu önemli kanunnamelerden birkaçıdır.

Osmanlılar fethettikleri memleketlerdeki örf, adet ve yasal düzenlemeler ile halkın alışık olduğu vergişekillerine önceleri uzun süre uymuşlar, ancak sonradan lüzum duyuldukça onları değiştirmiş veyayenilerini yayınlamıştır.

İlk zamanlarda emir ve fermanlar çıkarmak suretiyle mahalline gönderilen kanunlar, Fatih SultanMehmed zamanında Kanunname -i Al-i Osman adıyla çıkartılmaya başlanmıştır. Kanunname 'ninhemen başında; " Bu kanunname atam ve dedem kanunudur ve benüm dahi kanunumdur " ifadesi yeralmaktadır. Fatih Kanunnamesi üç kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım, devlet ileri gelenlerinintörendeki yerlerine, padişaha kimlerin hizmet edeceklerine/arzda bulunabileceklerine, kadıların



mertebelerine... İkinci kısım, saltanat işlerinin düzenine, yani divan, has oda teşkilatına ve sarayhizmetkârlarının bayramlaşma merasimlerine... Üçüncü kısım ise, suçlar ve karşılıkları ile mansıb(devlet hizmeti) sahiplerinin gelirlerine dair bilgiler içermektedir. Son kısımda, ayrıca gayrimüslimdevletlerin verecekleri yıllık vergiler ile devlet görevlileri ve hanedan mensuplarına dair lakap örnekleribulunmaktadır.

Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman zamanında çıkartılan kanunnameler de, FatihKanunname si gibi, üç bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde, ceza kanunları genişletilmişve sistematik bir şekilde düzenlenmiştir. İkinci bölüm sipahilerin yükümlülüklerini ve sipahilerle ilgilikanunlara yer vermiş, sipahilerin reaya (halk) üzerindeki haklarıyla onlardan alacakları vergiler, has vetimar arazilerinden alınan baçlar (vergiler), yayalarla müsellemlere ilişkin kanunlar da bu bölümde elealınmıştır. Üçüncü bölümde ise, reayanın hak ve görevleriyle, toprakların kullanımına dair hükümler veaskerlik vazifesi yapan reayanın özel kanunları vardır.

Kanunnamelerde, Müslüman ve Müslüman olmayanlar (gayrimüslimler) için farklı düzenlemeler yeralmaktadır.

Kanunnameler padişahın mutlak geleneksel yetkilerinden kaynaklanan hükümleri içerdikleri için,yasayı/kanunnameyi çıkaran padişahın adıyla anılmışlardır.(1)

Padişahlar kanunları düzenlerken, sözde de olsa divan üyeleri ile görüşüp, Şeyhülislam'ın onayınıalırlardı. Bu durum Tanzimat Fermanı'na kadar devam etmiştir. Tanzimat'tan sonra, Osmanlıülkesindeki Müslüman olmayanların davalarının şer'i mahkemelerde görülmesine karşı çıkılınca, batılıdevletlerin baskısı ile yabancıların davalarının halledilmesinde esas olmak üzere bazı yenidüzenlemeler yapılmıştır.

Ergani Sancağı ile ilgili Kanunnameler:

A. Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri'nden Ergani Sancağı Kanunnâmesi

Akkoyunlu Devleti'nin yıkılmasından sonra; Kürt coğrafyası, Osmanlı Devleti ile Sefevi Devletiarasında rekabet sahası haline geldi. Diyarbakır ile Erzurum arasında yaylak-kışlak hayatı sürdürenaşiretler, yerel idarecilerin (siz zorba diye okuyun) insafına kaldılar.

Aşiretler yaylağa çıkarken veya kışlığa dönerken her vesile ile yerel idarecilere vergi/haraç ödemezorunda bırakılmışlardır. "Selamlık " adı ile; Muş Eminleri yedi evden bir kuzu, her haneden bir adetyapağı, bir baş peynir; Mardin Subaşısı her haneden bir baş peynir, her obadan bir kuzu, Ergani Beyiher obadan bir kuzu, her haneden bir baş peynir ve bir yapağı almakta idi. Yaylaların bulunduğubölgelerde de yine sancak beylerinin keyfi uygulamalarına göre; yaylak resmi adıyla üçyüz koyundanbir koyun, geçit resmi adıyla yapağı, peynir veya kuzu, "Resm-i Gûde " adıyla yapağı ve peyniralınıyordu.

Aşiretler, yaylak dönüşünde eğer Palu'dan geçiyorlarsa bu defa Palu Beyi " yaylağa çıkarken başkatopraklardan geçtiniz " diyerek, her sürüden bir koyun ve bir kuzu, her haneden bir koyun yapağı ve birbaş peynir almakta idi.(2)

Osmanlı bölgeye tam egemen oluncaya kadar, bu durum devam etmiştir. Osmanlı çıkardığıKanunnamelerle vergiye kısmen bir düzen getirmiştir.

Ergani, Osmanlı İmparatorluğu'na katıldığı tarihinden itibaren Diyarbekir Eyâleti'nin sancaklarıarasında yer almış ve Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'dan kalan kanunlar yürürlüğe konulmuştur.Bunlardan biri de Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri'nden biri olan Ergani SancağıKanunnâmesi'dir.

Ergani Sancağı Kanunnâmesi 'nin tek ve orijinal nüshası, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, TTD, 64 (840),sh. 531-534'de bulunmaktadır. Doç. Dr. Ahmet Akgündüz'ünFey Yayınları 'nca yayınlanan Osmanlı



Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri 3. Kitap Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri adlıeserinde bu Kanunnâmenin hem Osmanlıca metinleri ve hem de çevrileri yer almaktadır. (3)

Kanunnâmenin hukukî tahlili ve nüshalarına ilişkin Doç. Dr. Ahmet Akgündüz'ün açıklamalarını birazsadeleştirerek aşağıya alıyorum:

Ergani Sancağı'nın Eğil, Çüngüş ve Hîsârân gibi önemli nahiyeleri bulunmaktadır.

Kanunnâmenin ilk 25 maddesinde, sancaktaki müslüman ve müslüman olmayan halktan alınan şer'î(kanuni) ve örfî (idari) rüsûm (vergi) tanzim olunmuştur. İdari vergide ve kanuni vergide isim vemiktarında Hasan Padişah kanunları, yani Uzun Hasan'ın yaptığı kanunlar esas alınmıştır. 26. madde,14 adet Ermeni Köylerinden (Bu Ermeni köyleri şunlardır: Bâğûr, Nîfe, Herbeto, Mâlân, Bâlâxur, Qelâlî,Nîk'azû, Hérsın, Mendekân, Egrek, Teletnîk-i Ulyâ ve Süflâ, Nûrsenîk, Dûrsûd ve Kızılca.) alınacaktespit edilen vergileri düzenlemektedir. 27-33. maddeler arası ise, bâc (vergi) ve tamga (damga)konuları düzenlemektedir.

Ergani Livâsı yasası'nın tam ismi Defter-i Yasahâ-i Livâ-i Ergani Tefsîl-i Kanunnâne-i Nâhiye-i BerMûceb-i Kanun-ı Hasan Padişah'dır.

Ergani Livâsına bağlı Çüngüş Nâhiyesinin de ayrı bir Kanunnâmesi var ise de, ayrı bir sancak olarakdüşünüldüğünden buraya alınmamıştır.

Ergani Sancağı (Livâsı) Yasası Metni

Defter-i Yasahâ-i Livâ-i Ergani Tefsîl-i Kanunnâme-i Nâhiye-i Ergani Ber Mûceb-i Kanun-ı HasanPadişah (2)

( Aşağıda Yasa Metni'nde parantez içindeki açıklamalar bana aittir.-M. Üzülmez)

1. Evvel re'âyâdan ol kimesneler kim, müslümanlar dururlar, evvel zirâ'atlerinden beşde bir alınur imiş.

2. Ve gerü her hâne başına bir yük odun bahâsı on karaca akçe ve bir yük otluk ve bir yük samanalınur imiş ki, her bir cins yük içün onar karaca akçe alınur imiş. Bu üç cins yükün bahâsı on Osmanakçesi olur. Bunlarun alınmasınun mevsimi otluk ve saman harman vaktinde ve odun son güz ayında,ol vakit alalar.

3. Ve resm-i şıhnekî diye otuz iki kile behre (Behre: Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da harâc-ımukâseme karşılığı kullanılan öşür. Behre, pay ve nasip anlamında da kullanılmaktadır.) alınan yerdenbir kile dahi şıhnekî alınır imiş.

4. Ve vâlîcek deyü her çift başına iki Âmid kilesi galle alınır imiş ki, bir İslambul (Osmanlılar zamanzaman İstanbul'a İslambul demektedir) kilesi olur.

5. Ve her hâneden yılda birer gün ırgâdiye dahi alınur imiş.

6. Ve resm-i 'îdiye her karyeden birer koyun alınır imiş, a'lâsından eyyüce ve ednâsından dahiaşağarlak hâline göre.

7. Ve gerü her hânedan tütüncek diyü altışar tenge dahi alınır imiş ki, on iki Osman akçesi olur.

8. Ve resm-i timürcek her hâneden bir tenge dahi alınır imiş ki, Osman akçesi olur. Ve nâibcek herhânedan bir tenge alınır imiş ki, Osmanî olur.

9. Ve divâncek dahi her hânedan bir tenge alınır imiş ki, iki Osmanî olur.



10 Bunlarun alınmasınun mevsimi evvel bahar nevrûzdadır.

11. Ve bağları olan yerlerden her yüz devekden bir tenge alınır imiş ki, iki Osman olur, alınmasınunmevsimi üzüm vaktindedir.

12. Ve resm-i 'arûsiye içün dahi her 'arûsiyeden bir çizme behâsı deyü ad vermişler, ol alınır imiş,nihâyet otuz akçe olur.

13. Ve resm-i âsiyâb her âsyâbdan yılda on altı Âmid kilesi galle alınır imiş, nısfı buğday ve nısfı arpaki, yıllığı elli altı Osmanî akçe olur.

14. Ve resm-i mevâşî her inekden ve eşekden yedişer karaca akçe alınır imiş ki, hesâbda iki Osmanîve sülüs düşür. Ve yonddan on dört karaca akçe alınır imiş ki, dört buçuk Osmanî akçesi olur.

15. Resm-i merâ'ileri dahi, her koyuna iki yarım karaca akçe alınır imiş ki, üçü tamam olsa bir Osmanîolur, bu hesâb üzere alına.

16. Ve bundan gayrı her yüz elli baş davardan bir a'lâ koyun ve ger keçidür alınır imiş. Ve dört nügiyağ ve dört nügi kıl ve dört nügi keş ve Gevheriz nâm karyeden bu zikrolanlardan zâyid dört nügipeynir dahi alınır imiş.

Bu hususlar ki, başdan takrir olundı, kurâ müslümanlarından alınır imiş. Gerü ber karar-ı sâbıkmukarrer kılındı.

Ammâ bu zikr merâ'î ve mevâşînün alınmasınun mevsimi evvel bahar nevrûz'dadir. Ol vakit alalar,andan mukaddem alınmaya.

17. Ve şehr-i Ergani cemâ'atinün müslümanlarından zirâ'ati olanından hums üzre alınır imiş. Vebağlarından dahi dört bin karaca akçe maktû' verürler imiş ki, bin üçyüz otuz üç akçe-i Osmanî olur.Ve birer yük odun dahi alınmasınun mevsimi bağ akçesi üzüm vaktinde ve odun son güz ayında ki, kış

evvelidir.

18. Ve şehir Erâmine'sinden dahi bağ harâcı deyü on iki bin karaca akçe maktû' alurlar imiş. Ammâ olvakit ma'mûriyeti artuk imiş, şimdiki hâlde andan dahi eksik olmağın dokuz bin karaca akçe kayd oldıki, üç bin Osman akçesi olur.

19. Ve tütüncek deyü gerü her hâneden bir Şahrukî dahi alınır imiş ki, altı Osman akçesi olur. Ve gerünâibcek deyü dört yüz karaca akçe maktû' alınır imiş. Ve bayramcek dahi gerü dört yüz karaca akçealınır imiş, üçü bir Osmanî hesâbı üzeredir. Bunları alınmalarının mevsimi nevrûzdadır. Ammâbayramceğün nısfı bir bayramda ve nısfı dahi bir bayramda imiş.

20. Ve her nefer başına on ikişer ırgâdiye dahi alurlar imiş ki, her günü içün bir tenge alınır imiş ki,

yiğirmi dört Osman akçesi olur. Ammâ işledürler imiş, artuğun alurlar imiş. Gerü evvel üzere mukarrerkılındı. Alınmasınun mevsimi nısf-ı evvel bahar ekin vaktindedir, ol vakit alına.

21. Ve her hâneden birer yük odun dahi verürler imiş, davarı olan davar ile ve olmıyan arkaylagetürürler imiş, her yükü bir Osman akçesi olur.

22. Ve resm-i 'arûsiyeleri içün dahi on Şahrukî alınır imiş ki, altmış Osman akçesi olur. Ve kurâErmaninesinün dahi zirâ'at lerinden beşde bir alınır imiş. Ve resm-i ırgâdiyeleri dahi her neferden on ikimûşk her günü altışar Osmanîden yiğirmi dört akçe olur. Alınmasının mevsimi tansîf üzere evvel-ibahar ve orak vaktindedir.

23. Ve gerü her hâneden tütücek deyü sekizer tenge alınır imiş ki, on altı Osman akçesi olur.Bunundahi alınmasınun mevsimi nevrûzdadır, ol vakit alalar. Bunlar odun ve otluk ve saman bahâsıiçün imiş.



24. Ve resm-i şıhnegî deyü gallevâtdan her otuz ikide bir alınır imiş, anun dahi alınmasınun mevsimiharman vaktindedir.

25. Bu zikrolunan husûslar külliyyen kemâ-kân mukarrer kılındı.

26. Bunları verü-gelen livâ-i mezbûrda on dört kıt'a Ermeni kurâsıdır. Bu taktir olunan rüsûmıverdüklerinden gayrı gerü bu karyeler re'âyâsının ba'zı maktû'ları dahi vardır, an-kadîm vere-gelürlerimiş ki, karye ne miktar nesne vere-gelmişler ise zikrolunur:

a) Evvel karye-i Bayur (Bâğûr Köyü) ki, Ermeni kendidir, dört bin karaca akçe bağ harâcı deyü verürlerimiş ki, üçü bir Osmanî hesâbıdır. Ve üçyüz karaca akçe timûrcek ve dört yüz karaca akçe nâibcek veiki karaca akçe bayremcek ve iki yüz karaca akçe dahi şirecelik ve dört bin karaca akçe kara salgundeyü, bu zikrolanları külliyyen verürler imiş, on altı İstanbul kilesidir.

b) Ve karye-i Nife (Nîfe Köyü. Nîfe Dağı'nın eteğinde bulunurmuş)'den dahi dört bin karaca akçe bağharâcı ve dört bin dört yüz karaca akçe kara mal ve üç yüz karaca akçe timûrcek ve dört yüz karacaakçe nâibcek ve iki yüz karaca akçe divâncek ve iki yüz karaca akçe şirecelik ve bir müdd-i Âmid galledahi resm-i bevvâlbî. Bu zikrolan hususlar karye-i mezkûre ahâlisî veregelürler imiş. Gerü mukarrer

kılındı.c) Ve karye-i Harbend ( Herbeto Köyü) ahâlisi dahi vere-geldükleri beş bin karaca bağ harâcı ve dörtbin dört yüz karaca akçe kara mal ve üç yüz karaca akçe timûrcek ve dört yüz karaca akçe nâibcek veiki yüz karaca akçe bayremcek ve iki yüz karaca akçe şirecelik ve bir müdd-i Âmidî galle dahi resm-ibevvabî deyü verürler imiş. Karye-i mezkûre dahi bu taktirde olanları an-kadîm vere-gelürler imiş. Gerüevvel üzere mukarrer kılındı.

d) Ve karye-i Malan (Mâlân Köyü) dahi ki, ahâlisi vere-geldükleri üç bin karaca akçe bağ harâcı ve ikibin karaca akçe nâibcek ve yüzelli karaca akçe bayremcek ve yüz karaca akçe şirecelik ve nîm müdd-i Âmidî galle dahi resm-i bevvabî deyü alınur imiş. Bu zikrolunan hususları bunlar dahi kanun-ı kadîmdevere-gelürler imiş. Gerü evvel üzere mukarrer kılındı.

e) Ve karye-i Banhor ( Bâlâxur/Balağur/Balahur) Köyü ahâlisinin dahi vere-geldükleri dört bin karacaakçe bağ harâcı ve üç bin karaca akçe kara mal ve üç yüz karaca akçe timûrcek ve dört yüz karacaakçe bayremcek ve iki yüz karaca akçe şirecelik ve bir müdd-i Âmidî galle dahi resm-i bevvabî alınurimiş. Karye-i mezkûre dahi bu taktirde olanları an-kadîm vere-gelürler imiş. Gerü evvel üzere mukarrerkılındı.

f) Ve karye-i Hilâlî ( Qalâli Köyü) ahâlisi dahi vere-geldükleri üç bin karaca akçe kara mal ve üç yüzkaraca akçe timûrcek ve dört yüz karaca akçe nâibcek ve iki yüz karaca akçe divâncek ve yüzellikaraca akçe şirecelik ve nîm müdd-i Âmidî galle dahi resm-i bevvabî deyü ve iki yüz karaca akçebayremcek dahi alınır imiş. Bu zikrolan hususlar dahi kemâ-kân mukerrer kılındı.

g) Ve karye-i Nik-azûr'dan ma'mur iken vere-geldükleri ziyâdece imiş. Ammâ hâliyâ harâp şekilalmağın dört yüz karaca akçe bağ harâcı ve dört yüz karaca akçe kara mal ve yüz karaca akçetimurcek ve yüz karaca akçe şirecelik ve dört kile-i Âmidî galle dahi resm-i bevvâbî alınır imiş. Gerüevvel üzere mukarrer kılındı.

h) Ve karye-i Yiğit-nik-i Süflâ'dan ahâlisi vere-geldükleri üç bin karaca akçe bağ harâcı ve iki bin beşyüz karaca akçe kara mal ve iki yüz karaca akçe nâibcek ve iki yüz karaca akçe bayramcek ve iki yüzkaraca akçe divâncek ve iki yüz karaca akçe şirecelik ve on iki kile-i Âmidî galle dahi resm-i bevvâbîalınır imiş.

i) Ve karye-i Herseni ( Hérsın Köyü )'den ahâlisinin dahi vere-geldükleri üç bin karaca akçe kara malve üçbin beşyüz karaca akçe bağ harâcı ve üç yüz karaca akçe timûrcek ve iki yüz karaca akçebayremcek ve iki yüz karaca akçe şirecelik ve nîm müdd-i Âmidî galle dahi resm-i bevvabî alınur imiş.Gerü evvel üzere mukarrer kılındı.



j) Ve karye-i Mendeken ( Mındıkân veya Mendeken Köyü )'den üç bin karaca akçe bağ harâcı ve binkaraca akçe kara mal ve iki yüz karaca akçe nâibcek ve yüz elli karaca akçe timûrcek ve yüzelli karacaakçe bayremcek ve yüzelli karaca akçe divâncek ve yüz elli karaca akçe şirecelik ve sekiz kile-i Âmidîgalle dahi resm-i bevvabî alınur imiş. Gerü evvel üzere mukarrer kılındı.

k) Ve karye-i Ekrek'ten ahâlisinin 'an-kadîm vere-geldükleri dört bin karaca akçe bağ harâcı ve iki binbeşyüz karaca akçe kara mal ve iki yüz elli karaca akçe timûrcek ve üç yüz karaca akçe divâncek veiki yüz karaca akçe bayramcek ve iki yüz karaca akçe şirecelik ve nîm müdd-i Âmidî galle dahi alınırimiş. Bunlar dahi mukarrer kılındı.

ı) Ve karye-i Teletnik-ı Ulyâ'dan ahâlisinin 'an-kadîm vere-geldükleri iki bin beş yüz karaca akçe karamal ve iki bin altı yüz karaca akçe bağ harâcı ve iki yüz karaca akçe timûrcek ve üç yüz karaca akçedivâncek ve üç yüz karaca akçe nâibcek ve yüz elli karaca akçe bayramcek ve yüz elli karaca akçeşirecelik ve sekiz kile-i Âmidî galle dahi resm-i bevvâbî. Bunlar dahi mukarrer kılındı.

m) Ve karye-i Nursenik ahâlisinin 'an-kadîm vere-geldükleri bin iki yüz karaca akçe kara mal ve binkaraca akçe bağ harâcı ve üç yüz karaca akçe nâibcek ve iki yüz karaca akçe timûrcek ve yüz karacaakçe bayramcek ve yüz karaca akçe divâncek ve yüz karaca akçe şirecelik ve sekiz kile-i Âmidî galledahi resm-i bevvâbî alınır imiş. Gerü evvel üzere mukarrer kılındı.

n) Ve karye-i Dursud'dan dahi vere-geldükleri bin karaca akçe kara mal ve bin karaca akçe bağ harâcıve iki yüz karaca akçe timûrcek ve yüz karaca akçe divâncek ve yüz karaca akçe şirecelik ve sekizkile-i Âmidî galle dahi alınır imiş. Bunlar dahi mukarrer kılındı.

o) Ve karye-i Kızılca ahâlisisinin dahi üç bin karaca akçe bağ harâcı virürler imiş. Bunlar dahi mukarrerkılındı.

27. Ve bâc hususu dahi tamgay-ı harîr her menn-i Âmidîde ki, bin beş yüz seksen dirhem olur, on ikikaraca akçe bâc alınır imiş ki, dört Osman akçesi olur. Ve bezden akmişenin her sınıfından yiğirmi dörtkaraca akçe alınır imiş ki, sekiz Osman akçesi olur. Ve Rum ve Haleb ve Şam ve Mısır kumaşı geçüpgitse bunlar dahi harîr düstûru üzere ki, her menninde on iki karaca alınır imiş. Ve Rum cânibindenFrengî akmişe ve çatma ve fik ve sâir bu asıl aksam-ı metâ' geçüp gitse, ol dahi bez kumaş i'tibarıüzere imiş, her menninde yiğirmi dört karaca akçe alınır imiş ki, sekiz Osmanî olur.

28.Ve sükker ve çivid ve sâir bunlara nisbet ıtrî kısmı geçip gitse her menninden bir buçuk karaca akçebâc alınır imiş ki, nîm Osman akçesi olur. Ve sabun ve hinnâ ve penbe ve na'l ve bunlara nisbet nekim vardır ki, mürde-bâr kısmıdır, geçip gitse, her yüküne on iki karaca akçe bâc alınır imiş ki, dörtOsmanî olur. Ve ketân yükü geçip gitse, her yüküne yüz karaca akçe bâc alınır imiş ki, otuz üç Osmanakçesidir. Ve satılsa iki yüz karaca akçe tamga alınır imiş ki, altmışaltı Osmanî akçe olur. Ve penbe vesabun ve hınnâ satılsa her yüküne dört nügi tamga alınır imiş ki, nügi iki yüz dirhemdir. Ve yaş yemişgelip satılsa andan dahi her yüküne dört nügi alınır imiş. Ve mazû yükü geçip gitse her yüküne birşahrukî bâc alınır imiş ki, altı Osman akçesi olur. Ve Ergani re'âyâsı bağlarından hâsıl ettiklerişarapların yükledip satmağa alıp gitse, at ve katır yükünden iki Hasanbeğî ve eşek yükünden birHasanbeğî bâc alınır imiş ki, her Hasanbeğî iki Osmanî olur. Ve at ve katır ve sâir bunlara nispetdevâb kısmı satılsa, her Eşrefîde bir Hasanbeğî alınır imiş, yüzde dört akçe hesâbıdır.

29. Ve nâhiye-i mezbûrede hâsıl olan penbenin divanîsî alındıktan sonra penbelerin ba'zı re'âyâtarlasından maktû' eder imiş, kendüler arasında bez hesâbı olur imiş. Satuldukda alan kişiden heryerden bir Osman akçesi tamga alurlar imiş.

30. Ve emlâk kısmı satılsa, eğer hâne ve ger bağdır ve ger âsiyâb her ne bey olursa, her Eşrefîde birtenge tamga alınır imiş ki, yüzde dört Eşrefî hesâbıdır.

31. Ve çulhalar husûsu dahi şehirde olan her çulha kuyusundan ayda dört karaca akçe ve kurâda olançulha kuyularından yılda bir tenge bunlar alınırmış.

32. Ve tabakhâne husûsu dahi her iki koyun ve keçi postu tabbâğa gelür olsa, her iki posta bir karacaakçe alınır imiş. Ve gönderen nîm Şahrukî alınır imiş ki, üç Osmanî olur.



33. Ve tamgay-ı ağnâm hususu dahi şehirde ve ger kurâda boğazlanan koyundan her baştan dokuzkaraca akçe ve sığırdan on sekizer karaca akçe tamga alınır imiş ki, üçü bir Osmanî hesâbı üzeredir.

B) Kanuni Devri Ve Ergani Eyâlet Kanunnâmeleri

Amid'e (Diyarbakır'a) gelen ilk Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman'dır. Irak seferleri sırasındadört defa Amid'e gelmiştir. Üçüncü gelişinde, o yıl kutlanan Ramazan Bayramı onun gelişi nedeniyledaha coşkulu kutlanmıştır.

Diyarbekir'den 22 veya 25 Kasım 1548'de ayrılıp, buradan Halep'e gitmiştir. Kışı Halep'te geçirenKanuni, 6 Haziran 1592'da Halep'ten ayrılır ve yolda hastalanır. Diyarbekir yakınlarındaki suyu vehavası iyi olan Karacadağ yaylasında bir süre kalır ve iyileşir. Hatta;

Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi

Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi

beytiyle başlayan meşhur gazelini burada yazdığı rivayet edilir.

En son olarak 4 Kasım 1549'da Diyarbekir'den ayrılmıştır.(4)

Bu dört geliş-gidiş de Ergani'ye uğradı mı?

Ben, okuduğum kaynaklarda maalesef bir kayda rastlayamadım.

Diyarbekirr Eyâletinin Sancakları, Kanunları ve Coğrafi Sınırları

Diyarbekir eyâletinin fethi 1515'de Yavuz zamanında tamamlandı. İlk fetih yıllarında Amid'in PaşaSancağı kabul edilerek, bütün doğu ve güneydoğu Anadolu'nun tamamının Diyarbekir Eyâleti adıaltında toplandı. Kanunlar açısından ilk etapta Hasan Paşa Kanunları 'nın kısmî bir uyarlaması yapılıpyürürlüğe konuldu.

Kanunî devrinde, geniş kapsamlı Diyarbekir Eyâleti hem idarî ve hem mülkî açıdan ve hem de hukukîaçıdan önemli değişikliklere uğradı. Erzurum Eyâleti, Bağdat Eyâleti, Van Eyâleti, ve Halep Eyâleti,yeni fetihlerle beraber, Diyarbekir Eyâleti'nden kopma eyâletlerdir.

Kısaca idarî ve mülkî alanda önemli değişikler yapılmıştır.

Kanunî devrinin ilk dönemlerindeDiyarbekir Eyâleti iki ana bölgeye ayrılmıştı:

Birincisi :Diyarbekir Eyâleti ,

İkincisi:Kürdistan Eyâleti .

Birinci İdari Bölge, yaniDiyarbekir Eyâleti adı altında klasik Osmanlı sancakları toplanmıştı. Bunların

en önemlileri alfabetik sıraya göre şunlardı:



1. Adilcevâz Livâsı,2. Amid Livâsı (Paşa Sancağı),3. Ana ve Hît Livâsı (Sonradan Bağdat Eyâletine bağlanmıştır),4. Arapkir Livâsı,5. Aşâir-i Ulus Livâsı (Boz Ulus ve Kara Ulus),6. Atak Livâsı,

7. Bîra Livâsı (Birecik Sancağı),8. Bitlis Livâsı (Bazı kaynaklarda Kürdistan Eyâleti kısmında gösterilmiştir),9. Çemişgezek Livâsı (Bazı kaynaklarda Kürdistan Eyâleti kısmında gösterilmiştir),10. Deyr'ür Rahbe Livâsı,11. Ergani Livâsı,12. Harput Livâsı,13. Habur (Kabur) Livâsı,14. Musul Livâsı,15. Mardin Livâsı,16. Ruha (Urfa) Livâsı,17. Sincar Livâsı,18. Siverek Livâsı (Bazı kaynaklarda Kürdistan Eyâleti kısmında gösterilmiştir),19. Hısn-ı Keyf (Hasankeyf) Livâsı (Bazı kaynaklarda Kürdistan Eyâleti kısmında gösterilmiştir),

20. Kığı Livâsı,21. Nusaybin Livâsı,22. Rakka Livâsı,23. Si'ird Livâsı,24. Tercil Livâsı.

Eyâlet-i Diyarbekir unvanı altında toplanan bu livâlarda (sancaklarda/vilayetlerde) bazı ayrıcalıklarbulunsa bile Osmanlı Kanunları geçerliydi. Kanunnâmesi bulunan sancaklar, çoğunlukla bu grubagiren sancaklardır.

İkinci İdari Bölge ise, Ekrâd (Kürt) sancakları veya hükümet diye adlandırılan idarî merkezlerintoplandığıVilâyet-i Kürdistan'dır . Bu sancaklardan önemli olanların alfabetik sıraya göre bazılarınınisimleri şunlardır:

1. Behrânî Livası,2. Cizre Livası,3. Çabakçur Livası,4. Çermik Livası,5. Eğil Livası,6. Genç Livası,7. Hazzro Livası,8. Hizan Livası,9. İmâdiye Livası,10. Kulb Livası,11. Mihrânî Livası,12. Müküs Livası,13. Palu Livası,14. Sason Livası,15. Tercil Livası,16. Şervil Livası,17. Vatsan Livası,18. Zerrîkî Livası.

En önemli sancaklarını saydığımız Kürdistan Eyâleti'nin bu idari birimleri, sonradan hükümet veyaEkrâd (Kürt) sancağı diye adlandırılmıştır.



Diyarbekir Eyâleti Kanunnâmeleri'nden Ergani Sancağı Kanunnâmesi

Diyarbekir Eyâleti'nin klasik sancakları arasında yer alan Ergani Sancağı (Livâsı)'nın ilk kanunu,Hasan Padişah Kanunu 'na göre hazırlanan Yavuz devrindeki hukukî düzenlemelerdir. Kanunîdöneminde, 1526 tarihinde Hasan Paşa Kanunları tasfiye edilerek ve Osmanlı kanunu esas alınarakyeni birErgani Sancağı Kanunnâmesi hazırlanmıştır.

Bu Kanun Başbakanlık Osmanlı Arşivinde muhafaza edilmektedir.

Kanunnâmede sadece bâc vergileri düzenlenmiştir ki, bâc vergileri de örfî rüsûm arasında yeralmaktadır.

1526 Tarihli Ergani Sancağı Kanunnâmesi'nin Metni

Kanûnnâme-i Livâ-, Ergani Ber Mûceb-i Kanûn-ı Osmanî Der Vilâyet-i Diyarbekir Der Beyân-ıTamgâ Siyâh (5)

( Aşağıda Metni'nde parantez içindeki açıklamalar bana aittir.-M. Üzülmez)

1. Tamgâ-ı siy âha Müte'allik olan bunlardır; bir yük ketan gelüb satılsa, her yükünden altmış altı akçealınurmış, alına. Ve penbe ve sabun ve hınnâ satılsa, yüküne dört nügi ( Ergani Nügisi: Maddedeverilen tarife göre 200 dirhemdir. Dirhem ise, 3,148 gramlık eski bir ağırlık ölçüsüdür ) tamgâ alınırmış,her nügi iki yüz dirhemder. Ve yaş yemiş gelüb satılsa, andan dahi her yüküne dört nügi alunurmuş.Ve mazu yuki ubû etse, her yüküne altı Osmanî akçesi alınurmış.

2. Ve Ergani re'âyâsı bağlarından hâsıl etdükleri şarâbların yükledüb satmağa alup gitse, at ve katıryükünden iki Hasanbeğî ( Hasan Padişah adına basılan bir para birimidir ve dört akçe değerindedir)alunurmış bâc ve merkep yükünden bir Hasanbeğî ki, her yükünden iki Osman akçesi olur. (Osmanlıyönetimi bu maddeyle şarap üretimini, dağıtımını ve satışını onaylamış ve yasalaştırmış olmaktadır.)

3. Ve at ve katır sâir bunlara nisbet devvâbb cinsi satılırsa, her Eşrefî de bir Hasanbeği tamgaalınurmış ki, yüzde dört akçe hesâbıdır. Ammâ bazarda satılandandır deyü defter-i sâbıkada kaydolunmuş. Hâliyâ iki yüzde beş akçe alınmak mukarrer olunub anın dahi nısfı alandan alına. Ammâkurâlardan alınmaya.

Ve emlâk kısmı satılsa, nesne alınmaya.

4. Ve debbâğ-hâne husûsı dahi her iki koyun ve keçi postu dibâğate gelür olsa, her iki posta bir akçe

alınurmış. Ve sığır gönünden bir buçuk ve camus gönünden üç akçe alınurmış. Yine ol mukarrerkılındı.

5. Ve tamgâ-i ağnâm dahi şehirde ve kurâlarda satılmak için koyun boğazlansa, her koyun başınaaltışar akçe-i karaca ve sığırdan sekizer karaca akçe tamga alınurmış; üçi bir Osmanâ akçe hesâbıüzere kayd olunmuş. Her koyun başına iki akçe ve sığır başına altışar akçe alına. Ve şehrlü tâifesietlük vaktinde koyun alur olsa, ol vakit alınmaya.

6. Ve kavun ve karpuz yükünden her yükde bir kavun ve bir karpuz alınurmış, yine ol üzere alına. Veyoğurt ve penbe yükünden kadîmden nesne alınmazmış.

7. Ve şehrlü tâifesinin İslâmiyyesinin müte'ehhilinden on iki akçe ve mücerredlerine altışar akçe kayd

olundu. Ve keferelerinin her harâc-güzârlarına yirmibeşer akçe ispenç kayd olunub ırgâdiyyeleri ref'olundu.



8. Ve resm-i cullâh dahi hilâf-ı kanûn olmağın ref' olundu

Der Beyân-ı Noktabaşı

9. Harîr yüki ubûr etse, her yükde noktabaşı deyü ikişer akçe alınurmış. Ve bu cümleden gayri her neyük ubûr etse, ikişer akçe noktabaşı alına. Ammâ yaş yemişlerden alınmaya. Ve satılmak içün camusgeçse, bir buçuk akçe noktabaşı alınurmış, yine ol üzere mukarrer kılındı.

Ayrıca, 1540 tarihli Boz-Ulus(*) Kararnâmesi'nin 7. maddesinde de:

" Ve Çapakçur (Bingöl) yoluna gitmeyüp Palu'ya giden ulus tâifesi Ergani'ye vardıklarında ErganiSancağı Beği selâmlık deyü her obadan bir kuzu ve her hâneden bir yapağı ve peynir alur imiş. Budahi hâdis ve bid'at olmağın ref' olundu. Minba'd alınmaya.

Ve Ergani Sancağı'nı geçüp Palu'ya varduklarında Palu Beği Cemşîd Beğ(**) Murad suyu kenarındaher sürüden bir koyun ve kuzun alub ve herhâneden bir peynir ve bir yapağı alur imiş. Bu dahi zulümve bid'at olmağın ref' olmağın ref' olunub 'âdet-i kadîmeleri ta'yin olundı ki, koyun ve sâir davar geçerolsa, her hâneden üçer pâre alınub andan ziyâde koyun ve kuzu ve yapağı ve peynir alınmaya "hükmü yer almaktadır.

-----------------------

(*) Diyarbekir ve Zülkadriye civârında konar göçer bir hayât yaşayan yerleşik bir yerleri bulunmayangöçebe aşîretlerine ulus denilmektedir. Uluslar, Kürtler ve dağınık gruplardan meydana geliyorsa KaraUlus, Türkmenlerden meydana geliyorsa Boz Ulus adı verilmektedir.

(**) Cemşîd Beğ: İdrîs-i Bitlîsî ile Doğu Anadolu'nun Osmanlı Devletine katılmasına çalışmış PaluHâkimidir.

Kaynak:

1) AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Cilt 12, Ana Yayıncılık, s. 534.2) Dr. Tufan Gündüz, Anadolu'da Türkmen Aşiretleri "Bozulus Türkmenleri 1540-1640", Bilge Yayınları, s. 126.3) Doç. Dr. Ahmet Akgündüz,Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri 3. Kitap Yavuz Sultan Selim DevriKanunnâmeleri , Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, s. 251-156.4) Torî, Kürtlerin Ortaçağ ve Yeniçağ Tarihi , Berfin Yayınları, s. 271-272.

5) Doç. Dr. Ahmet Akgündüz,Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri 5. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri II.Kısım Eyâlet Kanunnâmeleri-I , Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, s. 437-439.

2) TAHRİR DEFTERLERİ

Tahrir , Arapça'da " yazım " anlamına gelir.

Osmanlı Devleti'nde, tahrir, toprağın mülkiyet ve tasarruf hukukunu, reayanın (ahalinin, halkın)yükümlülüklerini belirlemek, vergi tür ve miktarlarını saptamak için yapılan arazi ve yükümlü nüfus



yazım işidir. Arazi ve yükümlü yazım sonuçlarının işlendiği defterlereTahrir Defterleri denir. Sadeceyükümlü sayım (tahrir-i nüfus) sonuçlarının işlendiği defterlere iseEsame Defterleri denilir.

Osmanlı Devleti'nin varlığı büyük ölçüde köylü kitlelerinin ürettiği tarımsal fazlaya vergi-rant biçimindeel konulmasına dayanıyordu. Bunun gelir kaybına uğramaksızın gerçekleştirilmesi, en az artıkaktarılmasıyla olabildiğince çok askerî yöneticiyedirlik verilmesi ve de merkezî hazinenin beslenmesiiçin başlıca yöntem tahrirlerdir.

Tahrir, tımar dağıtımının, yani göstermiş olduğu veya göstereceği askerî hizmete karşılık gelir ihsanedilmesi ile irili ufaklı dirlikler (bir hizmete karşılık olarak bir kimseye aylık veya bir yere bağlı gelirbağlanması) üzerinde görece güçlü bir merkezî denetimin sürdürülmesinin temeliydi. Bu nedenle,Osmanlılar, ele geçirilen ve tımar sistemine alınan bir bölgede öncelikle tahrir yaptırırdı.

Padişah, sadrazam ve bazı yüksek rütbeli devlet adamlarının oluşturduğu meclis, yani Divan-ıHümayun 'ca/Saray'ca görevlendirilmiş tahrir yazıcıları; önce yöre halkının alışılageldiği eski töreleri,uygulanan yasaları, kurulu vakıfları, mülkname ve mukarrername denen belgeler aracılığıyla tasarrufedilen toprakları saptar, bunlara ilişkin belgeleri toplardı. Tahrir defterlerinin yazımında çok kısa özetaçıklamalara, tanık adlarına ve görülen belgeye yer verirlerdi. Bölgedeki bütün yerleşim birimleri,bunların öteden beri bağlı olduğu kurallar, kendilerine tanınan özel haklar, her köyün otlak, harman,koru, su kuyusu, yol gibi ortak kullanım alanları, yetiştirilen ürünler, avlanan hayvan türleri, bir yıldaödenmesi beklenen vergi tutarları, göçebelerin yaylak ve kışlakları, geçiş yolları da ayrıntılı biçimdebelirtilirdi.

Tımar sisteminin bozulmasından sonra mirî (beye ait) topraklarda iltizam (devlet gelirlerinden birinintoplanması işini üstlenme), mukataa (arazinin belli bir kira karşılığı birine bırakılması)ve malikâne (yasanın öngördüğü koşullarla birine verilen beylik arazisi) yöntemleri uygulanmayabaşlayınca tahrir sistemi çözülmüştür.

Vergi yükümlülüklerini ve orduya alınacak asker sayısını belirlemeye yönelikTahrir-i Nüfus (NüfusSayımı) ilk kez 1831'de yapılmıştır. Kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve yoksullar yükümlülük dişitutulduklarından nüfus sayım defterlerine yazılmamışlardır.

Sadece toprakla, tapuyla ilgili olan defterlereTapu Tahrir Defteri denilir ve Osmanlı Devleti'nde 15. ve19. yüzyıllar arasında vergilendirmeye esas olmak üzere tutulmuşlardır. Toprak ve kullananlara aitbilgiler içeren bu defterler tarihî değere sahip defterlerdir.

Tahrir ve Esame (nüfus) defterleri, günümüzde Osmanlı tarihine ilişkin araştırma yapanlarcabaşvurulan önemli arşiv belgeleridir.

Kaynak:

1. AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Cilt 20, Ana Yayıncılık, s. 332-333.2. M . Nihat Özön,Büyük Osmanlıca-Türkçe Sözlük , İnkılâp ve Aka Kitabevleri, Ankara 1973, s.700.

Tahrir Defterlerinde Ergani

Ben, sadece 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve 'Arab ve Zü'l-Kâdiriyye Defteri 'nibulabildim. Mutlaka başka defterler de vardır.

998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve 'Arab ve Zü'l-Kâdiriyye Defteri (937/1530)I Âmid, Mardin, Sincar, Musul, 'Arabkir, Ergani, Çirmük, Siverek, Kığı, Çemişkezek, Harput, Ruha,'Ana-Hit ve Deyr-Rahbe Livâları ile Hısn-i Keyf ve Si'ird Kazâlarıile ilgili defter Başbakanlık Devlet



En son bölümde Muhasebe-i Vilayet-i Diyarbakır tıpkıbasım metni, hazırlanan fihristiyle birlikteyayınlanmıştır.

" Tepe " manasına gelen Arapça " Tel " kelimesi güncel kaynaklarda da bu şekilde kullanılmasınakarşın Tahrir Defterleri'nde çoğu kere "Til" şeklinde yazıldığından biz de bu yazılış şeklini tercih ettik.Örneğin Telkari, Tilkura; Telbesmi, Tilbesme; Telgöten, Tilgören olarak "Dizin"de yer almıştır.

Kısaltmalar:

TD: Tahrir Defterleri

BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi

TK. KKA: Tapu-Kadastro, Kuyud-i Kadime Arşivi

MAD: Maliyeden Müdevver Defterler

BOA.TD: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tahrir Defterleri

Yayınlanan Livalara Ait Tahrir Defterleri

A- Dizin Yapılırken Yayınlanan Tahrir Defterleri Kitaptan sayfa sırasına göre Ergani ile ilgili kısımları çevrilerini olduğu gibi aşağıya alıyorum.

VI-Ergani Livası

Mufasal Defterler

TD 64İdari Birimler

Liva: Ergani

Vakıf Defterleri

MAD 100Vilayet: Ergani

TK.KKA

İdari BirimlerKaza: Ergani



B-Yayınlanan Livalara Ait Tahrir Defterleri

VI-Ergani Livası

Yeri Eski Nu. YeniNu. .

Durumu Sayfa,Varak

Çeşidi HicrîTarihi

BOA.TD 840 64 Tam 864 s. Mufassal 924BOA.TD 1025 690 Başı tam, sonu eksik 228 s. Çavuşan 1008BOA.TD 735 998 Başı eksik, sonu tam 682 s. Muhasebe-İcmal 937BOA.MAD - 100 Tam 31 v. Efkaf 924TK.KKA 204 462 42 v. Derdest -TK.KKA 206 508 35 v. Derdest -TK.KKA 179 552 97 v. Efkaf 973

Yekun Cetvelleri

Liva Yekunları

Liva-İ Ergani

Kaza-İ Ergani

Cihet-i kaza ma'medrese

Fi-yevm

Nefs-i Ergani, der-dest-i mir-liva

Hane: 237İslamiyye: 104Eramine: 132

Mücerred: 75İslamiyye: 26Eramine: 49

Mu'af: 23Haşil: 10.094

Haşşha-i Padişah-i 'Alem-penah

Haşil: 132.545



Haşşha- Mir-liva

Nefs: 1Kura: 32Mezari': 4Hane: 822

İslamiyye: 451Eramine: 371Mücerred: 290

İslamiyye: 157Eramine: 133

Mu'af: 16Haşil: 188.581

Hişşe-i divani: 182.964Hişşe-i malikane-i vakf: 5.617

Timarha-i Zu'ama ve Erbab-i Timar

Kura: 119Mezari': 28Çiftlikciyan: 2Hane: 1.069Mücerred: 315Haşil: 281.033

Hişşe-i divaniyye: 277.822Hişşe-i malikane-i vakf: 3.211

Mustahfizan ve 'Azeban-i Kal'a-i Ergani

Mustahfizan: 40Fi-yevm: 133Fi-sene: 84.252

'Azeban: 42Fi-yevm: 133Fi-sene: 45.464

Evkaf

Mu'af: 9Haşil: 6.865

Cem'an Liva-İ Ergani

Mir-liva: 1Kadi: 1Zu'ama: 4Sipahiyan: 57

Nefs: 1Kal'a: 1Cami': 1



Zaviye: 1Medrese: 1Mescid: 7Dizdar: 1Kedhuda: 1Mustahfizan: 38

'Azaban: 42 Asiyab: 2Hammam: 5Bagat: 56Boya-hane: 1Kura: 151Mezari: 33Nefer: 2.616

Minha

Haneha-i gayr 'avariz: 120Haneha-i 'avariz: 2.496

Hane: 1.891İslamiyye: 1.520Eramine: 371

Mücerred: 605İslamiyye: 472Eramine: 133

Mahşul ma' efkaf: 600.196

Minha

Haşşha-i Padişah-i 'Alem-penah

Haşil: 132.545

Haşşha- Mir-liva

Nefs: 1Kura: 32Mezari': 4Haşil: 182.964

Timarha-i Zu'ama ve Erbab-i Timar

Kura: 119Mezari': 28Haşil: 277.822

Evkaf



Hammam: 5Bagat: 56 Asiyab: 2Mezra'a: 1Haşil: 6.865

Dizinler

A-Kişi Ve Cema'at Adlar Dizini

( Yazıların karşılarında bulunan rakamlar defterdeki sayfa numarasıdır. M. Üzülmez)

Ergani Livası

'Arab ulusları: 104 Avcı Emir: 110Batlu 'aşireti: 104Beşaret: 106Budak: 110Bulduk [ Şeyh Bulduk ] : 108Celallü'd-din Kethuda: 104Da'l-Küfl Nebi (a.s.) [ Zü'l-Kifl Nebi a.s. ] : 112Ekrad: 109Eramine: 104, 105, 106, 107, 113Gebeği Şahi [ Gigi Şami ] 'aşireti: 104Gigi 'aşireti cema'ati: 104Haci Ahmed: 111Haci Bey: 112Haci Veli: 111Haci [ -Veli ] : 109Hasan Padişah: 105Hoca Bahşayiş: 111Hazret-i Fahr-i Ka'inat: 106İskender: 111Kiki 'aşireti, bk. Gigi 'aşiretiMaksud Bey Hakcı (?): 112Mehmed Çelebi: 111Melik Budak: 107Minare (?) Hatun: 111Molla Şami (?): 104Ruz-beyi: 112Selçukşah Hatun: 111Şadi: 108Şeyh Didiñi: 111Ulusha-i A'rab, bk. 'Arab uluslarıYalañuz Hasan: 108[ Zü'l-Kifl Nebi ] , bk. Da'l-Küfl Nebi (a.s.)

B- Yer Adları Dizini

Ergani Livası



Abazat [Ziyaret] karye, Ergani kaza: 109'Abdu'l-'Aziz karye, Ergani kaza: 108 Abnava karye, Ergani kaza: 108 Ağ-bıyık karye, Ergani kaza: 108 Ağ-burç karye, Ergani kaza: 108 Ağca-kal'a karye, Ergani kaza: 109

Ak-pıñar karye, Ergani kaza: 109[Ak-pıñar-i Kürd karye], bakınız Ak-pıñar-i Kürde karye, Ergani kaza Ak-pıñar-i Kürde [Ak-pıñar-i Kürd] karye, Ergani kaza: 107'Ala'ü'd-din karye, Ergani kaza: 109'Ali-Dost mezra'a, Ergani kaza: 106'Ali-Küçük mezra'a, Ergani kaza: 104'Ali-yar karye, Ergani kaza: 109'Allamü'd-din karye, Ergani kaza: 108'Ato ['Aynato] karye, Ergani kaza: 107 Avcı-Emir mezra'a, Ergani kaza: 110['Aynato karye], bakınız 'Ato karye, Ergani kaza'Ayn-i Cevize karye, Ergani kaza: 109'Ayn-i Şad karye, Ergani kaza: 104,108

[Aytemür karye], bakınız Eymür karye, Ergani kaza'Azeb-'Ali karye, Ergani kaza: 108Baba-kulu karye, Ergani kaza: 107Babacık karye, Ergani kaza: 108Bakür karye, Ergani kaza: 105Balahor karye, Ergani kaza: 105Barbini karye, Ergani kaza: 107Barvan karye, Ergani kaza: 108Batlu-viranı mezra'a, Ergani kaza: 109Bayamluca karye, Ergani kaza: 109Behremen nahiye: 104Behremen [nahiye]: 104Besirik mezra'a, Ergani kaza: 110

Beşaret mezra'a, Ergani kaza: 106Birmok karye, Ergani kaza: 107Bitikci karye, Ergani kaza: 107Bogosor karye, Ergani kaza: 109, 111Boğaz asiyabı: 111Boğu-gölü (?) bağı: 112Boris-ekrek karye, Ergani kaza: 106Boynuzlu-pıñarı karye, Ergani kaza: 108Bozcalu mezra'a, Ergani kaza: 108Budak zaviye, Ergani kaza: 110Camusi karye, Ergani kaza: 107, 111Cedelü-yi Köhne karye, Ergani kaza: 107Cedelü(-i diğer) karye, Ergani kaza: 107Cekrişan karye, Ergani kaza: 106Cenari karye, Ergani kaza: 109Çakır-Fakih karye, Ergani kaza: 109Çamlu karye, Ergani kaza: 109Çanakcı karye, bakınız Haci-viranı karye, Ergani kazaÇatak (?) karye, Ergani kaza: 108Çatal-kaya mezra'a, Ergani kaza: 109Çatarük (?) mezra'a, Ergani kaza: 108Çayan karye, Ergani kaza: 105, 107Çem-nim nahiye: 104. 105Çemim [nahiye], bakınız Çem-nim nahiyeÇem[im nahiye], bakınız Çem-nim nahiyeÇem[im] nahiye, bakınız Çem-nim nahiyeÇirmük [nahiye]: 104Çor-Davud karye, Ergani kaza: 109



Çukur-pıñar mezra'a, Ergani kaza: 109Çukur-yatağı mezra'a, Ergani kaza: 110Çüngüş nahiye: 104Çüngüş [nahiye]: 104Dağılkan karye, Ergani kaza: 108Da'l-Küfl [Zü'l-Kifl]-Nebi zaviye : 112

Dana-viranı mezra'a, Ergani kaza: 106[Dane-kıran karye], bakınız Daz-kıran karye, Ergani kazaDanişmendlü mezra'a, Ergani kaza: 109Daz-kıran [Dane-kıran] karye, Ergani kaza: 108Demürci karye, Ergani kaza: 109Depecik mezra'a, Ergani kaza: 109[Depecik-i Ma'mur mezra'a], bakınız Depecük-i Meymur mezra'a, Ergani kazaDepecük-i Meymur [Depecik-i Ma'mur] mezra'a, Ergani kaza: 109[Dere-küb (?) mezra'a], bakınız Kib mezra'a, Ergani kaza[Deririk karye], bakınız Diridik karye, Ergani kazaDidiñi zemin, Ergani kaza: 111Ding zemin, Ergani kaza: 110Diraküb mezra'a, Ergani kaza: 106

Diridik [Deririk] karye, Ergani kaza: 109Diyar-i Bekr vilayet: 103, 104, 111Doğan-viranı mezra'a, Ergani kaza: 108Dumanlı karye, Ergani kaza: 108[Dumlu karye], bakınız Dunlu karye, Ergani kazaDunlu [Dumlu] karye, Ergani kaza: 108Ekrek karye, Ergani kaza: 105Elek-viranı mezra'a, Ergani kaza: 108Emak mezra'a, Ergani kaza: 107Engene karye, Ergani kaza: 107Eramine mezra'a, Ergani kaza: 105Ergani: 103, 105, 106Ergani kal'a: 111

Ergani kaza: 104, 106, 109, 110, 111, 112, 113Ergani [kaza]: 112Ergani liva: 103, 104, 105, 106, 111, 112, 113Ergani [nefs]: 111Ergani-şehri nefs: 104Ermeni-depesi mezra'a, Ergani kaza: 107Eşek-depesi karye, Ergani kaza: 104Eşik (?) mezra'a, Ergani kaza: 107Eşik-Eymür mezra'a, Ergani kaza: 108Eymür [Aytemür] karye, Ergani kaza: 107Fatıma-Hatun karye, Ergani kaza: 108Fertek-viranı karye, Ergani kaza: 108Gasto [Gistolu] karye, Ergani kaza: 107Gavan karye, Ergani kaza: 109Germik karye, Ergani kaza: 106Gisgis karye, Ergani kaza: 109[Gistolu karye], bakınız Gasto karye, Ergani kazaGökce-viran mezra'a, Ergani kaza: 109Göl-dayı (?) mezra'a, Ergani kaza: 107Gömeyik-i Ekrad karye, Ergani kaza: 109Göz-depe yazı (?), Ergani kaza: 104Güzlü-depe karye, Ergani kaza: 105, 108Haci-Ahmed bağları, Ergani: 111Haci-Ayuta [Haci Eyyub] karye, Ergani kaza: 107[Haci Eyyub karye], bakınız Haci-Ayuta karye, Ergani kazaHaci-Veli mescid: 111Haci-viranı karye, Ergani kaza: 106Hadiğin (?) karye, Ergani kaza: 107



Halebiyye medrese, [Ergani nefs]: 1 05, 1 07Halebiyye medrese, Ergani [nefs]: 111Hamis-viranı karye, Ergani kaza: 110Hammam-i 'Atik: 111[Haneloşik karye], bakınız Hüllelüşek karye, Ergani kazaHanım mezra'a, Ergani kaza: 105

Haratoşek (?) mezra'a, Ergani kaza: 106Harun karye, Ergani kaza: 110Hasan-Padişah zaviye: 105Hatun-çayırı mezra'a, Ergani kaza: 109Hatun-kendi karye, Ergani kaza: 108Herbeto karye, Ergani kaza: 105Hersini karye, Ergani kaza: 105Hızırani karye, Ergani kaza: 109[Hilal karye], bakınız Silal karye, Ergani kazaHisaran nahiye: 104Hisaran [nahiye]: 104, 105Hoca-Bahşayiş cami', [Ergani nefs.]: 111Hoşan kariye, Ergani kaza: 105

Hurşid karye,Ergani kaza: 105Hurşid [karye], Ergani kaza: 106Hüllelüşek [Haneloşik] karye, Ergani kaza: 105Hürrem mezra'a, Ergani kaza: 105İlbasdı karye, Ergani kaza: 107, 112İnce-Hızır karye, Ergani kaza: 108İskender[iyye] karye, Ergani kaza: 109İsra'il-viranl mezra'a, Ergani kaza: 106İstanbul: 106Kabak [Kayan] karye, Ergani kaza: 108Kabaklı karye, Ergani kaza: 108Kal'acık karye, Ergani kaza: 109Kapucu-viranı mezra'a, Ergani kaza: 110

Kara-Delü karye, Ergani kaza: 107Kara-dibek karye, Ergani kaza: 108Kara-gari mezra'a, Ergani kaza: 105Kara-kilise mezra'a, Ergani kaza: 110Kara-Ya'kub karye, Ergani kaza: 108Karacalu karye, Ergani kaza: 106Karkın mezra'a, Ergani kaza: 106Karto karye, Ergani kaza: 106Karuk karye, Ergani kaza: 107Kasire-kuş (?) mezra'a, Ergani kaza: 105Kayaksan karye, Ergani kaza: 105Kayaksan-i Küçük karye, Ergani kaza: 110Kayan karye, Ergani kaza: 111[Kayan karye], bakınız Kabak karye, Ergani kazaKeçelik zemin, Ergani kaza: 109Keferlü mezra'a, Ergani kaza: 105Keneg a n karye, Ergani kaza: 106Kesük-köprü karye, Ergani kaza: 108Kırk-pıñar mezra'a, Ergani kaza: 108Kış karye, Ergani kaza: 107Kızılca-kend karye, Ergani kaza: 109Kib [Dere-küb (?)] mezra'a, Ergani kaza: kz.: 105[Kirce-kom karye ], bakınız Kiremid-komu karye , Ergani kazaKiremid-komu [Kirce-kom] karye, Ergani kaza: 109Koca- Hacil u karye, Ergani kaza: 106Kom mezra'a, Ergani kaza: 106Kozluca mezra'a, Ergani kaza: 107Kozuncak karye, Ergani kaza: 108



Könyan karye, Ergani kaza: 107Kuhriz-i Evsat karye, Ergani kaza: 107Kuhriz-i Küçük karye , Ergani kaza: 107Kuhriz-i 'Uly a karye , Ergani kaza: 107Kuruca-viran-i 'Amudi karye , Ergani kaza: 108Kuşcu karye , Ergani kaza: 109

Küre-baht karye , Ergani kaza: 107Lagarı karye , Ergani kaza: 1 05, 107Lele-viranı (?) mezra'a, Ergani kaza: 106Mağara mezra'a, Ergani kaza: 105Maksud-Bey-i Hakcı (?) mescid: 112Malan karye , Ergani kaza: 105Mamal a n karye , Ergani kaza: 107Mendeg a n karye , Ergani kaza: 105 , 109Menteş karye , Ergani kaza: 108Mertek (?) mezra'a, Ergani kaza: 106Miko karye , Ergani kaza: 106Moşik [Moşil] karye , Ergani kaza: 1 09Moşiklü karye , Ergani kaza: 110

[Moşil karye ], bakınız. Moşik karye , Ergani kazaMustafa karye , Ergani kaza: 108[Nife karye ], bakını z Nisfe karye , Ergani kazaNikecik karye , Ergani kaza: 108Nisfe [Nife] karye , Ergani kaza: 105Norsik karye , Ergani kaza: 106Örik mezra'a, Ergani kaza: 106Penüki mezra'a, Ergani kaza: 1 07Peraki mezra'a, Ergani kaza: 110Pir-Ahmedlü karye , Ergani kaza: 1 07Pir-'Ali-viranı karye, Ergani kaza: 107Rengetil mezra'a, Ergani kaza: 1 05Ruz-beyi mezra'a, Ergani kaza: 112

Sak-Diğin karye , Ergani kaza: 108Salı-kendi karye , Ergani kaza: 107S a lihi-i Büzürk karye , Ergani kaza: 110S a lihi-i Küçük karye , Ergani kaza: 110Savaş-viranı karye , Ergani kaza: 109Sefuğ (?) karye , Ergani kaza: 105Seksen-viran karye , Ergani kaza: 109Selçukş a h-H a tun hamamı, [Ergani nefs]: 111Selm a n karye , Ergani kaza: 108Seydi-Ahmedlü karye , Ergani kaza: 107Sil a l [Hilal] karye , Ergani kaza: 1 07Sincik karye, Ergani kaza: 106Söğüdlü karye , Ergani kaza: 109Sult a n-depe karye , Ergani kaza: 108Sult a n-Hoca karye , Ergani kaza: 108Sumaklı mezra'a, Er ga ni kaza: 109Ş a di mezra'a, Ergani kaza: 108Şehircüğez mezra'a, Ergani kaza: 107Şehri karye , Ergani kaza: 109Şeyh-Didiñi z aviye: 111Şeyh-Hasan karye , Ergani kaza: 106Şeyh-K a bil karye , Ergani kaza: 107Şeyhlü karye , Ergani kaza: 106Sındıgik karye , Ergani kaza: 107Şubad-viranı (?) karye , Ergani kaza: 110Til-Endere karye , Ergani kaza: 109Til-Endere-i K a di, Ergani kaza: 107Til-Gari karye , Ergani kaza: 105



Til-Gurur karye , Ergani kaza: 105Til-Hum karye , Ergani kaza: 105, 106Tilitut karye , Ergani kaza: 109Til [te] nak-i Süfla karye k., Ergani kaza: kz.: 105Til [te] nak-i 'Uly a karye , Ergani kaza: 105, 111Tut-ağacı karye , Ergani kaza: 110

Türk a n karye , Ergani kaza: 108Ukakcı karye , Ergani kaza: 1 09Ulaş karye , Ergani kaza: 105, 112Uzun- a b a d [Uzun-oba] kariye, Ergani kaza: 105[Uzun-oba kariye], bakınız Uzun- a b a d kariye, Ergani kazaÜğümü kariye, Ergani kaza: 106Ümük karye , Ergani kaza: 108Vank mezra'a, Ergani kaza: 107Vankük karye, Erganı kaza: 107Yalan-koz mezra'a, Ergani kaza: 107Yalañuz-Hasan mezra'a, Ergani kaza: 108Yalañuz-çam karye , Ergani kaza: 106Yeñice mezra'a, Ergani kaza: 108

Yoğunca karye, Ergani kaza: 107Yusuf-viranı mezra'a, Ergani kaza: 105Yusuf-viran(-i diğer) mezra'a , Ergani kaza: 105Zırıkı karye, Ergani kaza: 105Zırıkı-'Ali karye , Ergani kaza: 109[Ziy a ret karye ], bakınız Abazat karye , Ergani kazaZiy a ret-D a vud karye , Ergani kaza: 107[Zü'l-Kifl-Nebi zaviye] , bakınız D a 'l-Küfl-Nebi z a viye

Not: Kitapta yer adları dizininde kısaltmalar kullanılmıştır. Ben daha anlaşılır olması için kısaltmalarınyerine doğrudan kısaltmaların karşılığını yazdım. M. Üzülmez

Kaynak:

998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve 'Arab ve Zü'l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I Âmid, Mardin,Sincar, Musul, 'Arabkir, Ergani, Çirmük, Siverek, Kığı, Çemişkezek, Harput, Ruha, 'Ana-Hit ve Deyr-Rahbe Livâları ileHısn-i Keyf ve Si'ird Kazâları <Dizin ve Tıpkıbasım>, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArşiviDaire Başkanlığı Yayın Nu: 39, Defter-i Hâkânî Dizisi-IV, Ankara 1998, s. 4, 9, 20, 21, 22, 43, 44, 125.

3) MÜHİMME DEFTERLERİ

Mühimme Defterleri , Divan-ı Hümayun'un düzenli yapıldığı zamanlarda her divan toplantısındagörüşülen siyasî, askerî, örfî, malî, idarî açıdan önemli kararların kaydedildiği defterlerdir.

Divan-ı Hümayun, Fatih Sultan Mehmed'le birlikte başlayan ve zaman içinde gittikçe usul ve esaslarıbelirlenen ve kurumsallaşan Osmanlı Devleti'nin en önemli kurumlarından biridir. Sadrazamın

başkanlığında Kubbe Vezirleri, Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri, Defterdar ve Nişancının katıldığıdivan toplantılarında alınan kararlar, Padişahın onayından geçtikten sonra kronolojik sıra ile defterekaydedilir.



Mühimme Defterlerindeki kayıtlar fermanların suretleri niteliğindedir. İçersindeki hükümler;dönemlerinin sosyal, siyasal ve askerî durumlarıyla doğrudan ilgili konuları içermesi dolaysıylaOsmanlı İmparatorluğu'nun tarihi ile ilgili bilgilere ulaşma ve analiz etmede önemli belgelerdensayılmaktadır.

Osmanlılar 15. yüzyılın ilk yarısında Tahrir Defterleri'ni tutulduğu var sayılarak, Mühimme Defterleri'ninde Fatih devrinden itibaren tutulmuş olduğu düşünülmektedir. Başlangıç ve bitiş tarihleri 961h-1323h/1553m-1905m olduğu söylenmektedir. 1553'ten önceki defterlerin durumu hakkında pek fazlabilgi bulunmamaktadır. Mühimme defterleri serisinde 263 adet defter mevcut olduğu bildirilmektedir.(1)

Mühimme Defterlerinde Ergani

Bu konuda sadece 5 Numaralı Mühimme Defteri 'ni bulabildim. Başka defterler var mı, bilemiyorum.Yayınlanan bu eseri baştan sona inceledim. Eser, Mühimme Defterinin özetini içermektedir. Ve özetolarak sunulduğu için de biraz "kuşa dönmüş ". Eserin sonunda indeks bulunmaktadır.

5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566) <Özet ve İndeks> , Başbakanlık Devlet ArşivleriGenel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı tarafından Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi'ndenyayınlanmıştır. (2)

Ergani, Defterlerdeki Hükümlerin Özetleri kısmında, 27 Receb 973 (17 Şubat 1566) olarak tarihlenen1024, 1026, 1029 ve 11 Ramazan 973 (1 Nisan 1566) olarak tarihlenen 1371 numaralı kayıtlarda yeralmaktadır.

1566 tarihi Osmanlı İmparatorluğu'nun gelişme dönemine denk gelmektedir. Eylül 1515 tarihindeDiyarbakır, 1519'da ise Ergani, Harput ve Siverek Osmanlı İmparatorluğu'na katılmıştır. Bu katılımsavaş sonucu değil, Kürtler, Molla İdrisî Bidlîsî aracılığı ile gönüllü (!) İmparatorluğa katılmışlardır. Bukatılımın ardından, Osmanlı Güney Mezopotamya, Arabistan, Mısır'a seferler düzenleyip buralarıimparatorluğun sınırları içersine dâhil etmiştir, ama Arap çöllerinde sık sık isyanlar çıkmakta," eşkıyalar " çok yaygın soygun ve talanlar yapmaktadırlar.

Defterdeki ferman niteliğindeki kayıtlardan şunu öğreniyoruz: Osmanlı, "isyancıların tepelenmesi " ve" asayişin sağlanması " amacıyla toplumsal huzursuzluk çıkartan Araplara karşı yürütülen savaşta;Kürtlerden, Ergani Beyi 'nden etkin olarak hem lojistik ve hem de fiili olarak savaşa destek olunması,acilen yardım edilmesi istenmektedir.

Kitaptan numara sırasına göre Ergani beyine yazılan ferman niteliğindeki kayıtların özet çevrileriniolduğu gibi aşağıya alıyorum. Defterin numara başlıklarında Ergani Beyi yazılmasa da indekste bufermanların Ergani Beyine de yazıldığı belirtilmektedir.

1024 Bağdad beylerbeyine

Baharda sefere çıkılacağından kendisinin Cezâyir vilâyeti için istemiş olduğu askerin İstanbul veŞam'dan gönderilmesinin mümkün olmadığı; ancak Arap eşkıyâsına karşı dikkatli olunması; eğer Arapeşkıyâsı Basra'ya herhangi bir tecavüzde bulunmaz ise bu senelik bu taraftan da onlara karşı herhangibir hareket yapılmaması; fakat onlar tarafından herhangi bir saldırı olursa derhal Kürt beylerinden veDiyarbakır askeri ve Şehrizol askerlerinden yeteri kadar yardım sağlanarak düşmanın hakkındangelinmesi.

1026 Diyarbakır beylerbeyine



Basra'daki Arap eşkıyâsının üzerine yapılması düşünülen sefer, Rumeli'deki sefer sebebiyle tehiredildiği; ancak Arap eşkıyâsı tarafından vuku bulacak saldırılara karşı hazırlıklı bulunularak Bağdadbeylerbeyinden gelecek habere göre Âmid askeriyle Kürt beylerinin de yardıma gönderilmesi.

1029 Sultan Hüseyin Bey'e, Palu Hâkimi Hüseyin Bey'e, Kasım Bey'e, Han Abdal Bey'e, Servi Abdal Bey'e, Bedir Bey'e ve oğluna, Yakup Bey'e, Mir İbrahim oğlu Ahmed Bey'e, Erganibeyine, Siverek beyine, Bitlis beyine, Genç beyine, Kulp Beyi Alican Bey'e, Pertek Beyi RüstemBey'e, Mazgırd Beyi Keyhüsrev Bey'e, Sağman Beyi Pelin Bey'e, Esi Beyi Ali Bey'e (Ayrıcahüküm altında Diyarbakır'da olan aşiretlerden Pesban, Buciyan ve Zilan aşiretleri ile Mardinaşiretlerinden ve Amid, Mardin, ve Hasankeyf kalelerinden de asker gönderilmesi için hükmün birersûretlerinin gönderildiği kaydı vardır, ancak bunların kime gönderildiği belirtilmemiştir.)

Arap eşkıyâsının Basra'ya saldırama ihtimaline karşı belirtilen miktarlarda asker ve mühimmât tedârikedilip Bağdad beylerbeyinden gelecek habere göre Bağdad'a gönderilmesi.

1371 Diyarbakır beylerbeyine

Arap eşkıyâsının Basra'ya yeniden saldırma ihtimali üzerine, bunu defetmek için Van, Ergani veSiverek'ten Basra'ya gönderilmesi emrolunan asker ile kürekçi, zahîre, toprak, demir tel, kalay vs.hakkında gönderdiği mektubun alındığı; bundan sonra da aynı şekilde kendisine emrolunanhizmetlerin yerine getirilmesinde gerekli gayreti göstermesi ve bildirilmesi lazım gelen bilgileri dearzetmesi.

Kaynak:

1) Mustafa Kılıç,Osmanlı Tarih Araştırmalarında Mühimme Defterlerinin Yeri ve 107 Numaralı MühimeDefteri,http://www.cumhuriyet.edu.tr/akademik/fak_ilahiyat/der72/011-mkilic.htm 2) 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566) <Özet ve İndeks> , Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel MüdürlüğüOsmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 21, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Dizisi-II, Ankara 1994, s. 169,170,221.

4) OSMANLI BELGELERİ NDEN OLUŞAN İKİ KİTAPTA ERGANİ

Yaşadığımız coğrafyayla ilgili Osmanlı Belgeleri nin bir kısmını Osmanlıcad an Ahmet Hezarfentarafından çevrileri yapılmıştır. Cemal Şener de bunları yayına hazırlamıştır. Bu çalışmalar 2003yılındaEtik Yayınları tarafından Osmanlı Belgeleri'nda Diyarbakır Tarihi ve Osmanlı Belgeleri'ndeDersim Tarihi adı altında iki kitap halinde yayınlanmıştır.

Osmanlı Belgeleri'nda Diyarbakır Tarihi kitabında:

Ergani Menzili, Ergani Ma'deninde Çalışan Hıristiyan İşçilere Kilise Yapılması, Ergani YöresindeKesilen Hayvan Derilerinin Kayseri'ye Yollanması, Keban ve Ergani Madenleri Emini'nin YolsuzluğuNedeniyle Sürgün Edilmesi 'ne ilişkin Ergani ile ilgili orijinal belgeler ve çevrileri yer almaktadır.

Osmanlı Belgeleri'nda Dersim Tarihi kitabında ise:



Ergani Madeni İşçilerine Gözdağı, Keban ve Ergani Madenleri Bölgesi Ahalisine Verilen SerbestlikFermânı, Keban ve Ergani Ma'denleri Emini Sivas Beylerbeyi Eğil Beyi İle Aşiretlerinin Ma'denlereİlişkin Bazı Sorunlarını Adaletle Çözmeleri, Keban ve Ergani Madenlerinin Daha Verimli İşletilmesi,Keban ve Ergani Madenlerinin Tokat'ta Eritilmesine Son Verilmelidir, Ergani Yöresinde Eşkıya, Kebanve Ergani Madenlerine Saldırma Hazırlığında Olay Eşkıya, Borçlu Olarak Ölen Ergani Ma'denEmini'ne ilişkin belgeler bulunmaktadır.

Osmanlı Belgeleri'ne dayanılarak hazırlanan bu iki kitaptan üç belgenin 1.Ergani Menzili, 2. Ergani Yöresinde Kesilen Hayvan Derilerinin Kayseri'ye Yollanması, 3. Ergani Yöresinde Eşkıya dairolanların çevrisini örnek olarak buraya alıyorum:

1. Ergani Menzili

Yazı:

7 Zi-l-ka' de 1141 (Mayıs 1729) yılı, Padişah 3. Ahmet Dönemi, Sadrazam: Nevşehirli Damat İbrahim

Paşa, İran'da Nadir Şâh'tır. O yıl, İran'da Türk kuvvetlerinin başarısızlıklara uğraması (1728-1729) İranhükümdarı Nadir Şâh tarafından Mustafa Paşa emrindeki Osmanlı kuvvetlerinin Tebriz ile Sufiyanarasındaki Süheylân'da 3 Ağustos günü yapılan savaşta yenilmesi.

O yıllar: I7I8'den 1730'a kadar lâle devridir, saray çevresi insanları halkın açlığına ve yoksulluğuna inatGöksu ve Kağıthane gezi yerlerinde bahçeli konaklar yaptırarak lâle soğanları yetiştir??? yarışınagirdiler.

Kimden:

Ergani Kadısı Ali Efindi'nin İ'Hâmi

Kime:

Divân-ı Hamâyûn'a

Konu:

Ergani menzilinde ulakların (posta) hizmetinde kullanılan atlar için yapılan harcamalar DiyarbekirVyvodalığı mukataası (Hazineye ilişkin bir arazi veya gelirin bedel karşılığında kiraya verilmesi)malından verildiği.

BELGENİN ÇEVİRİSİ:

Der-i Devlet-i Mekîne Arz-ı Dâî-i Kemîne oldır ki, (Yüce Devletinizden bu âciz kulun dileğidir ki

ERGANİ kazâsında reâyâ ve berâyâ (tüm halk) meclis-i şer'a (mahkeme gelüb şöyle takrîr-i kelâm(konuşma) eylediler

ki: ERGANİ MENZİLİ (Menzil: Hareket halinde bulunan bir ordu veya kervan bir günlük yol gittiktensonra bir menzile varır, burası ya kasaba ya da köy, yahut kervansaray olur işbu menzilin bin yüz kırk(1728) senesi Martından SEYYİD EBU BEKİR nâm kimesnenin uhdesinde olub umur-ı mühimme ile(önemli işler) ile mürûr ??? ublûr (gelip geçen) iden ulaklara zahmet çekdirmeyüb sadâkat ve istikameile edâ-i hidmet idüb menzil-i mezbûr (yukarıda sözü edilen menzil) binyüz kırk bir (I729) senesi Martıibtidasından merkum SEYYİD EBU BEKİR uhdesinde kayd ve kaimesi ihsân buyurulmak ricâsınaDersaadet'e (İstanbul) arz . idiver deyû fakire (Kadı) ihlâh (direnme) itmeleri ile evvelki vâki' hâldir bâb-

ı serîr-i a'lâya (padişaha) arz olındı bâki amr-i fermân men lehü-l-emrindir (izin verilmesi yüce padişahhazretlerinin buyruklarından olmakla bu hususta gereğinin yapılması).



ERGANİ KASABASI KADISI ALİ ARZ-I BENDE-İ BÎMİKDAR BUDUR Kİ, ERGANİ MENZİLİ'nin on re's(aded) bargirinin senevî gayr-i ez-ücret (yıllık harcaması) yedi yüz yirmi beş (725) guruş veDİYARBEKİR Voyvodalığı mukataası malından beher sene virilmek üzere ocaklık ta'yîn olundığımukayyed olmağla bin yüz kırk bir (1141/1729) senesi SEYYİD EBU BEKİR uhdesine kayd olınmakiçün ERGANİ Nâibi (kadı vekili) arz ider der-kenârı mucibince menzil-i merkum yüz kırk bir (1141)senesi rûz Hızır'dan (Hızır İlyas günü) merkumın uhdesine kayd ve kaimesi virilmek bâbında Fermân

Devletlü Saadetlü Sultanım Hazretlerinindir.

İMZA (Okunamadı)

DER-KENÂR: HATT-I HÜMÂYÛN SÂHH

TELHİSİ MÛCBİNCE UHDESİNE (üzerine) KAYD ve KAİMESİ TAHRİR OLINMAK HÜKÜMBUYURULDU

Fî 7 Zi-l-ka'de sene 1141 (Mayıs 1729)

Belge:

BOA- İbnülemiıı tasnifi, Dahiliye No 3038.

Kaynak:

Ahmet Hezarfen-Cemal Şener, Osmanlı Belgeleri'nde Diyarbakır Tarihi , Etik Yayınları, s. 44-46.

2. Ergani Yöresinde Kesilen Hayvan Derilerinin Kayseri'ye Yollanması

Der-Devlet-i Mekîne Arz-ı Dâ'î-i Kemîne Budır ki

Padişah: 3. Selim Sadrazam Yusuf Z. Paşadır.

Birkaç seneden berû ecnhas-ı sahtiyanın fiyât-ı terakkisi Dharu-s-s tanat-ı Aliyye'ye eşedd ihtiyac ilemuhtac oldıkları ayakkabları bahâ'nın tezâyüdini mûcib olmağla Kayseriye sahtiyanı'nın hadd -i i'tidâlzere rayici olan fîâte sülüse ile İslâmbol tüccarına bey' olınub ziyâ ye fruht olınmamasına nizâmvirilmiş iken birkaç seneden beru muhtek tâifesi peyda olub sahtiyanın cüz'-i a'zamı olan deri ve mazıve sâir malzeme kayseriye'ye getürüp bahalarıyle gün be-gün mütezayüd olmağla Ergani ve Ma'denkazası ve havâlisinde zebh olınan hayvanatının culûdlarına mahall-i âhireye nakil ve furht olınmayubancak Kayseriye'ye n ve debbagane rayiciyle furht olınmasını muhtevî halâkâimmakam-ı ÂLi makamÇukadarlarından İbrahim Ağa Kulları'yle şerefbahşı, sahife-yi virûd iden bir kıt'a Emr-i Ali ERGANİkazası mahkemesine vürûd vechile vücuh-ı ahali ve dedbağ ve esnaf muvacehelerinde feth ve kraatve edâmerâsim sem'u ta'ateden sonra kasab ve debbağ kulları şöyle takrîr-i kelâm iderler kikazamızda zebh olınan culûdları kazamızda peydaolan şıra içün tuluklar olub ve fazla kalanı diyar-ıâhire bey' ve fruht olınmayub ber-mantûkı emr-i âlî Kayseriye'ye irsâl eylemelerine cümlesi ta'ahhüd!ve iltizâm eylemekde devvelki vâki' hal olub pâye-yi serîra'lâya i'lâm olındı bâkî emr Hazret-i men lehü-

l-emrindir. Tahrîren Fî âhir Cemâziye-l-âhir senete sitte aşer ve elf.



El- Abdü-d-dâ'i-d-devletü-l-aileyyetü-l-Osmaniyye Es-Seyyid Hasan El-Müvellâ Hilâfe bi- Ergani Zikr-iâtî i 'lamın hulâssasıdır.

Fî 26. Ş. (1)216 (Aralık 1801) yılı

Belge:

BOA Sıra No: 198

Kaynak:

Ahmet Hezarfen-Cemal Şener, Osmanlı Belgeleri'nde Diyarbakır Tarihi , Etik Yayınları, s.54 .

3. Ergani Yöresinde Eşkiya

Yazı:

Evâsıt-ı (l1-20) Zi-l-hicce (Temmuz 1761) yıl Padişah 3. Mustafa dönemi (Gerileme Devridir),Sadrâzam: Koca Ragıp Paşa'dır. Kırk yaşında tahta geçen 3. Mustafa'nın ilk beş yılı bilgin, şair bir kişiolan Koca Ragıp Paşa'nın Sadrazamlığı sayesinde barış ve sükun içinde geçtiyse de onun ölümündensonra Rusya ve Avsuturya ile yapılan savaşların çoğunda yenildik.

O yıl, 22 Mart'ta Osmanlı Devleti Prusya ile ticaret antlaşmasını imzaladı. 3. Mustafa Ruslara karşıderin kin besliyordu.

Kimden:

ERGANİ Kasabası Naibi Mehmed Efendi'den

Kime:

Divan-ı Hümâyhun'a İ'lâm

Konu:

Ergani' ye bağlı BAĞDAŞ köyüne komşu KALBEŞ köyünden iki yüz kadar eşkiya saldırarak birkaçinsan öldürdükten sonra 15 haneden ibaret olan köyün tüm evlerine girerek ne bulurlarsa mal, para,eşya yağmaladıkları gibi kadınlara da saldırıp namuslarını kirlettikleri, bu yüz kızartıcı olayı işliyenlermahkemeye gelmedikleri, yetkililerin bunları yakalamaya çalıştıkları.

I. BELGENİN ÇEVRİSİ:

Def-i Devlet-i Mekine Arz-ı Dâî-i Kemîne budır ki,

(Yüce Devletinizden bu âciz kulun isteği şudur ki,)

ERGANİ kazâsına tâbi' BAĞDAŞ nâm karye sakinlerinden HACI İBRAHİM ve karındaşıoğlu ÖMER

nâm kimesneler kendi hâllerinde kâr ve kasbleriyle (ticaretle) meşgul ve ırzlariyle mukayyid iken yinekazâi mezbure tabi' KALBEŞ nâm karye sakinlerinden HACI ABDÜSSAMED ve oğulları RASUL veİSÂ ve MEHMED nâm mütegallibeler (zorbalar) ve derûn-ı melanet -âlûd (la'nete bulaşmış)larında



münderic olan fiil-i fâsid ve garaz-ı kâsidlerin (kötülük ve geçmez kinler) icrâ kasdiyle ahali-iKALBEŞ'ten iki yüz miktadır haşaratı cem' ve müsellah (silahlı) oldıkları halde mezbûr HACIİBRAHİM'in karyesini basub karındaşı oğlu ÖMER'i katl ve kendüsini ve oğulları MOLLA MUSTAFA'yıve ÜSEYİN'i ve mattûl-i mezburun (Ömer'in) oğlu MEHMED'i darb ve cerh ve lâ-ya'kıl (döverekyaralama ve sersem etme) eylediklerinden sonra derûn-ı hâneye duhûl (ev içerisine girerek)muhadderâtdan (namuslu kadınlara) olan ıyhallerine (çoluk çocuğa) tasallut (saldırma) esvâb ve

emti'aların (elbise ve malları) soyub ve fiil-i şeni' kasdiyle (ırza geçmek için) tâife-i nisvandan) beşnefer havâtini (kadınlar) mecrûha (yaralama) ve derûn-ı hânede emvâl ve eşyaların ve nukudın(paraları) bi-l-külliye (tastamam) yağma ve gasb ve garet (zorla alma) ve karye-i mezbûr (Bağdaşköyü)on beşhaneden ibaret bir karye olub zikr olınan on beş hanenin dahi emvâl ve eşyaların cümletenyağma ve gasb idüb ziyade gard-i külli (çok baskı) itmekle keyfiyyet mezbûrın keşf ve müşahedesi (buolayın keşfi) cânib-i şer'den (mahkeme tarafından iltimas (aracı) olındıkda ba'de-l-keşf (keşiften sonra)ve-l-muayene (gözden geçirme) bu mertebe mağdûriri iyeti zâhir ve vakj' (bu kadar zarar ziyanauğramış) olmağın husâmalarıyle (düşmanları ile) terâfi'-i şer'-i şerif (mahkemede duruşma) olmak içünihzâri (mahkemeye getirmek) bâbında bi-d-def'at mürâsele-i şer'iye (birçok kere mahkeme mektubu)irsâl (yollama) olındıkda ithaat itmeyüb mürâfaadan imtinâ' ile duruşmaya gelmeme) firâr (kaçma)itmekle mütegallibe-i mezbhurın (zorbaların) hakkında icrây-ı âhkâm-ı şer'iye (gerekli hüküm verilmesi)müteassir (zor olup) olub ve hakkından gelinmezse fî-mâba'd (bundan sonra) bu bâbda ifakad(iyileşme) ber-vechile mutassevver (düşünülemez) değildir ve bu misillü şekavet (eşkiyalık) cümleye

sârî (herkese bulaşarak) ve nizâm-ı memlekete (ülkenin düzenine) halel-i târî (birden bire bozulma)olmasına bâıs hâlâtdan (neden olacak) olmağla avâtıf-ı aliyye-i hazret-i cihânbaniden (padişahtarafından gösterilen sevgi) mütezerri'liğe ma'zûr (zarar ve ziyana uğrayan)ı mezbûr HACI İBRAHİMKULLARI'nın hâl-i pür-melâline (üzüntülü) merhameten mürüvveten (insanlığa yakışır acıma)mütegallibe-i mezbhurları (eşkiyayı) bulunduğu mahalde ahz u girift (yakalayıp zincire vurma) vehusâmalarıyle (karşı taraf) ile ba'de-l-mürâfa' (yargılandıktan sonra) hukuk-ı ıbad istirdâd (kulhaklarının alınması) üzerlerine madde-i katl sâbit olanların (insan öldürenler kanıtlanırsa) cezây-ışer'îleri (şeriata göre cezalanmaları) icrâ (yapılması) ve ihkak-ı hakk alınmak (bir hakkı yargılamasonucu kanıtlama) bâbında hâlâ Vali-i Diyarbekir Vezir-i Âsafü-n-nazîr (örnek vezir) hazretIerine veERGANİ MA'DENİ emînine hitâben bir kıt'a müekkid ve müşeddid (uyarıcı şiddetli) emr-i celîlü-ş-şân(yüce emir) lütf ü ihsân buyurulmak niyâziyle evvelki vâki' hâldir hasbet-en lillâhi-l-müteâl (Allah rizasıiçin) der-i devlet-medâr-ı dâmiü-l-karara (büyüklük merkezi) arz birle (sunularak) i'lâm olındı. Baki emru Ferman der-i ma'delet ünvânındır (yüksek adalet sahibinindir).

Hurrire fî evhasıt-ı Zi-l,hicce senete erba' ve seb'în ve

miete ve elf. (Evêsıt-ı (11-20) Zi-l-hiccc 1174

(Temmuz 1761) sene.

ERGANİ kasabası Nâibi: Mehmed

MÜHÜR (Mehmed) mutabıktır (uygundur)

2. BELGENİN ÇEVİRİSİ:

Şer'le görülüb ihkak-ı hakk (hak üzere yargılama) ve keyfiyyet sûret-i siciliâhtıyle Dersaadet'e(İstanbul) i'lâm alınmak bhabında Diyarbekir valisine hitâben emri şerîf ısdar alınur.

***

ERGANİ kazâsına tabi' KALBEŞ karyesi sükkhanından (ahalisinden) eşkiyadan HÂCI ABDÜSSAMEDve oğulları RASUL ve ALİ ve MEHMED nân şakiler yine kazai mezbûre (Ergani kazası) tâbi' BOZAŞkaryesi sükkânından HÂCI İBRAHİM ve KARINDAŞı oğlu ÖMER'in hanelerini iki yüz mikdarı haşaratile basub mezbûr ÖMER'i katı ve merkum HÂCI İBRAHİM'in oğulları MUŞTAFA ve HÜSEYİN maktul-imezbhurın oğlu MEHMED'i darb ve cerh ve emvâl ve eşyaların nehb (yağma) ve beşnefer hatunlarınımecruha (yaralama) ve karye-i mezkhure ahalisinin bi-l-cümle emvallerin garet ve murâfaat



(yüzleştirme) itdirilmek içün bi-d-def'at (defalarca) da'vet-i şer' (mahkemeye çağırıldığı) oldıklarındaitâat itmemeliriyle eşkıyây-ı mezkûre bulundukları mahalde ahz (yakalma) ve husâmaliryel(düşmanları) terâfü' ve hukuk-ı ibâd istirdâd (kul haklarının alınması) ve üzerlerine madde-i katl sâbit(insan öldürenler kanıtlanırsa) olanların cezâları tertîb olınmak bhabında Diyarbekir valisine hitâbenemr-i âlî ısdâr buyunlmasını ERGANİ NAİBİ i 'lâmında tastîr (yazar) ider.

Keşf if hücceti

l kıt' a

DERKENÂR:

BU HUSÛS İÇÜN EMİR VİRİLMİŞ MİDİR? HÜKÜM

***

3. BELGENİN ÇEVİRİSİ:

HATT-I HÜMÂYÛN SÂHH BUYURULDU

Diyarbekir Valisi Zareli-Zâde Vezir Fezullah Paşa, ERGANİ Nâibi'ne HÜKÜM, Kİ-

ERGANİ kazâsına tâbi' KALBEŞ karyesi (X) sükkânından eşkiyadan HÂCI ABDÜSSAMED ve oğullarıRASUL ve ALİ ve MEHMED nam şakiler yine kaza,i mezbûre tâbi' BOZAŞ nam karyede sâkin HÂCIİBRAHİM ve karındaşı oğlu ÖMER'in hanelerini iki yüz mikdarı haşarât ile basub mezbûr ÖMER'i katlve merkum HÂCI İBRAHİM'in oğulları MUŞTAFA ve HÜSEYİN dahi maktul (öldürülmüş) mezburınoğlu MEHMED'i darb... Fermanım olmağın imdi Sen ki, Vezir müşârün ileyhsin bu halâlde (bu arada)havâli-i mezbûrede bulunmanla şekavet-i mezbûre cesaret iden eşkiyay-ı merkumeyi (yukarıda adlarıyazılı eşkiya) bi-eyyi hal (mutlaka) ele getirüb (yakalama) ahz (zincire vurma) ve meclis-i şer'a ihzâr(mahkemeye duruşmaya getirme) ve da'vhay-ı hak üzere gasb ve nehb (çalıp yağma) itdikleri emvalve eşya min-gayr-i noksan (hiç noksansız) kendilerden ba'de-t-tahsil (alınınca) üzerlerine ihkak-ı hakkitdirüb si cillâtiyle der-i devlet,i madârıma (büyklük merkezi olan hükümdara) arz ve i'lâm eylemenizbhabında.

Fî evâsıt-ı (11-20) Muharrem 1175 (Ağustos 1761)

Belge:

BOA - Cevdet zabtiya, No 4520, 3 adet helge

Kaynak:

Ahmet Hezarfen-Cemal Şener, Osmanlı Belgeleri'nde Dersim Tarihi , Etik Yayınları, s.123-127 .

5) SALNAMELER

"Korkma salnameye bir köşesinden iliş, istikbalin taht-i emniyettir ." Cenap Şahabettin



Salname ; bir senelik olayları topluca göstermek üzere hazırlanan eserler için kullanılan bir sözcüktür.Türkçe'ye Tanzimat'tan sonra girmiştir. Farsça " sene " demek olan " sal " ile yine Farsça "mektup "," kitap " anlamına gelen " name " sözcüğünün birleşmesiyle oluşmuştur. Günümüzdeki karşılığı" yıllık"tır. Batılılar salname veya yıllık karşılığında "annuaire ", "annus ", "annale " ve "almanac "sözcüklerini kullanmaktadırlar.

Salnameler, Osmanlı Devleti'nin yayınlamış olduğu resmî yıllıklardır. Bu yıllıklarda genel olarakOsmanlı İmparatorluğu'nun, özel olarak da şehirlerin yıllık olarak ekonomik, sosyal, sağlık, eğitimziraat ile ilgili istatistikî verileri yer almaktadır. Osmanlı Devletinin ve şehirlerin hatıra defteri, belleğigibidir. İçindeki bilgiler kısıtlı olsa bile, bilgilerin güvenirliği nedeniyle 19. ve 20. yüzyılda yayınlanansalnameler şehir tarihçilerinin, tarihçi ve araştırmacıların başvuru kaynakları arasında sayılmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk salname 1847 yılında yayınlanmıştır. İlk salnameyi düzenlemekleHayrullah Efendi görevlendirildi, ama Ahmed Vefik Paşa'ya yaptırıldı. Sonraları Cevdet Paşa, dahasonraları da Meclis-i Mearif Başkâtibi Behçet, Meclis azasından Rüşdi beyler tarafından hazırlandı.1888'den sonra Me'murin-i Mülkiye Komisyonu'na bağlı Sicil-i Ahval idaresi tarafından düzenlenir oldu.Resmi salnameler, saltanatın sonuna kadar bu idare tarafından düzenlenip çıkartıldı.

İlk zamanlar yüz küçük sayfayı geçmeyen salnameler, sonraları iki-üç yüz, en nihayet yedi-sekiz yüzsayfayı bulmuştur. Bunlarda, devletin resmi teşkilatından başka; memurların isimleri, tayin tarihleri,rütbeleri, nişanları gösterilir. Birer belge niteliği taşırlar. Genel salnamelerden başka, yine resmiözellikte olmak üzere bakanlıklar, vilayetler (valilikler) de salnameler çıkartmışlardır.

Vilayetlerce ilk salname, 1866-67 senesinde yayınlanmıştır. Vilayetlerin bazılarında yalnız bir teksalname yayınlanırken, bazılarında yirmiye yakın salname çıkarılmıştır. En çok salname çıkaranvilayetler Bursa ve Selanik ' tir.

Ergani, hem Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye 'lerde ve hem de Diyarbakır Salnameleri 'nde yeralmaktadır. Diyarbakır Salnameleri'nde yer alan Ergani ile ilgili bilgilereÇayönü'nden Ergani'ye UzunBir Yürüyüş kitabımda kısmen yer vermiştim (s: 18). Bu çalışmamda,Salname-i Devlet-i Aliye-iOsmaniye 'leri veTürkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmeleri 'ndeki bilgilere yer verilecektir.

Ergani'nin sancak öncesi ve sonrası ile ilgili elimizde pek fazla bilgi ve belge yok veya çok az. Varolanları da gün yüzüne çıkartmada yeterli bir çaba içersinde değiliz. Tarihle ilgili yapacağımızçalışmalar, incelemeler veya yorumlar eğer bilgi ve belgelere dayanmıyorsa inandırıcılığı ve etkisiolmaz. Çünkü belgelere dayanmayan tarih, belleksiz insana benzer.

Belgelerin gün yüzüne çıkmasında azıcık katkım olsun diye Salnamelerde yer alan Ergani, dahadoğrusu Erganimadeni Sancağı ile ilgili bilgileri aktarmak istiyorum.

Salnamelerin Erganimadeni Sancağı ile ilgili kısımlarının Osmanlıca orijinal sayfalarının hemfotokopilerini ve hem de bu Osmanlıca metinlerin Latin alfabesine çevrilmiş hallerini bana Abdurrahman Üzülmez göndermişti. Uzun süredir bu belgeler ve çevrileri arşivimde öylesineduruyorlardı. Düşündüm bunları yayınlarsam, belgelerin gün yüzüne çıkmasının yanında, ilgiduyanlara ve de araştırma yapacak olanlara bir faydam olmuş olur. Yayınlanan bu belgeler belleklerdekalmasa bile arşivlerde yer alıp günü geldiğinde değerlendirilebilir.

Orijinal belgeleri ve çevrilerini gönderen ve yayınlanmasına izin veren amcamoğlu AbdurrahmanÜzülmez'e teşekkür ederim.



Osmanlı Dönemi Salnameleri

1310 H/1308 R/( 1892 M ) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye

(Beşinci defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 660-661.

Ergani Madeni Sancağı (1310 Tarihli Salname )

Memuriyet Esami Rütbe Tarihi Mutasarrıf Hacı Arifî Paşa Mirmiran 27 Zilhicce 309 -

13 Recep 305Niyabet ve Bidayet Mahkemesi HukukReisi

Mustafa Şükrü Efendi --- ---

Muhasebeci Mehmed Tahir Bey --- ---Tahrirat Müdürü Ahmed Nureddin Efendi Saniye ---Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi Salih Sami Efendi --- ---Müddeiumumî Muavini Mehmed Cemal Efendi --- ---Defteri Hakani Memuru Bekir Sıdkı Efendi --- ---Telgraf ve Posta Merkez Müdürü Ahmed Daim Efendi --- ---

Merkez Livaya Merbut

Nevahi Kurra -Maden Kasabası 271 Ergani 1371 Eğil 65Yekün 2 229


(Yedinci defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 714-715.

Ergani Madeni Sancağı (1312 Tarihli Salname)

Memuriyet Esami Rütbe Tarihi Mutasarrıf 'Abdurrahman Paşa Mirmiran 27 Recep 309

- 23 Şaban 311Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi Mustafa Şükrü Efendi --- ---Muhasebeci Mehmed Tahir Bey --- ---Tahrirat Müdürü Yusuf Vehbi Efendi Saniye 19 Recep 308Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi Salih Sami Efendi --- ---Müddeiumumî Muavini Osman Nurî Efendi --- ---Defteri Hakani Memuru Bekir Sıdkı Efendi --- ---Telgraf ve Posta Merkez Müdürü Ahmed Daim Efendi --- ---Ziraat Bankası Şube Memuru Münir Bey --- ---


Nevahi Kurra -Maden Kasabası 27

1 Ergani 1371 Eğil 65



Nevahi Kurra -Maden Kasabası 271 Ergani 1371 Eğil 65Yekün 2 229


(Elliüçüncü sene), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 467.


Memuriyet Esami Rütbe Tarihi Mutasarrıf Nusret Paşa Mirmiran 28 Zilkade 310Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk

Reisi

Süleyman Efendi --- ---

Muhasebeci Mehmed Tahir Bey Salise 19 Ramazan 308Tahrirat Müdürü Yusuf Vehbi Efendi Mütemayiz ---Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi Hasan Fehmi Efendi --- ---Müddeiumumî Muavini Osman Nurî Efendi --- ---Defteri Hakani Memuru Bekir Sıdkı Efendi --- ---Telgraf ve Posta Merkez Müdürü Nailî Efendi --- ---Ziraat Bankası Şube Müdürü Mehmed Raşid Efendi --- ---


Nevahi Kurra 1 Gezin 151 Berdihk(?) 161 Kaş 231 Zengil(?) 391 'Acuz 371 Demirli 141 Şerbetin 161 Piran 341 'Abdalan 331 Ergani --1 Egil --

-Nefs-i Ergani 31Yekun 11 258


(Ellidördüncü sene), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 559-560.


Memuriyet Esami Rütbe Tarihi Mutasarrıf Mahmud Bey Evveli Sanisi(?) 10 Zilhicce311Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Süleyman Efendi --- ---



ReisiMuhasebeci Fahreddin Bey Mütemayiz 11 C .evvel 315Tahrirat Müdürü Ali Rıza Efendi Salise ---Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi Hasan Fehmi Efendi --- ---Müddeiumumî Muavini Osman Nurî Efendi --- ---Defteri Hakani Memuru --- --- ---Telgraf ve Posta Merkez Müdürü Nailî Efendi --- ---


Nevahi Kurra 1 Gezin 151 Berdihk(?) 161 Kaş 231 Zengil(?) 391 'Acuz 371 Demirli 14

1 Şerbetin 161 Piran 341 'Abdalan 331 Ergani --1 Egil ---Nefs-i Ergani 31Yekun 11 258


(Ellibeşinci defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 559-560.


Memuriyet Esami Rütbe Tarihi Mutasarrıf Hayri Bey Saniye ---Niyabet ve Bidayet Mahkemesi HukukReisi

Ali Rıza Efendi İzmir paye-imücerredi

---

Muhasebeci Fahreddin Efendi Mütemayiz 1 C .evvel 315Tahrirat Müdürü Ali Rıza Efendi Salise ---Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi Hasan Fehmi Efendi --- ---

Müddeiumumî Muavini Ali Ulvi Efendi --- ---Defteri Hakani Memuru --- --- ---Telgraf ve Posta Merkez Müdürü Nailî Efendi --- ---


Nevahi Kurra 1 Gezin 151 Berdihk(?) 161 Kaş 231 Zengil(?) 391 'Acuz 371 Demirli 141 Şerbetin 16



1 Piran 341 'Abdalan 331 Ergani --1 Egil ---Nefs-i Ergani 31Yekun 11 258

EKLER

I. 1925-1926 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi

İstanbul- Matbaa-i Amire 1926, s. 406-408.

Ergani Madeni Vilayetinin Vaziyet ve Ahval-i Umumiyesi

Maden vilayeti üç kaza ve iki nahiyeden mürekkeptir. Kazaları Çermik, merkez Ergani nam-ı diğerOsmaniyedir. Nahiyelerde merkeze merbut "[E]ğil", Çermiğe mülhak olan "Çüngüş"dür. Merkezkazasında 216, Çermik kazasının132, Ergani nam- diğeri Osmaniye kazasının da 200 Köyü vardır.Nüfus-u umumisi 85.114 kişidir.

Vilayetin sonbahar ayları umumiyetle sıtmalı olup yüzde on beş nisbetinde "trahom " vardır.

Vilayet kifayet edecek derecede ziraat yapılmakta ve iskelelerin uzaklığından ve vesait-i nakliyeninazlığından harice pek az miktar zahire ihracatı yapılmaktadır. Ziraat yapılan arazi miktarı 162.000dönümdür. Bu araziden 17.321.000 kilo mütenevvi' hububat-ı mahsulât elde edilmekde ve bumahsulâttan 5.200.000 kilo ihraç edilmektedir.

Büyük sermayeli tüccar ve şirketler yokdur. Harbi umumiden evvel merkez vilayette senevî 500 -1000ton yüzde yetmiş ila seksen nisbetinde saf bakır istihsal edilirdi.

Peynir destgâhiyla, köylerde kilim, palas gibi destgâhlar mevcuttur. Yalnız merkezi İstanbul'da olmaküzere üç milyon lira sermayeli "Ergani Madeni Bakırı Türk Anonim Şirketi " vardır.

Vilayetin varidat-ı umumiyesi 95853 lira ve varidat-ı hususiyesi 78.237 lira ve belediye varidatı 13.960adat liradır. 27 adet resmi mektebi ve 683 adet talebesi vardır.

Bir sene zarfında maa' mülhakât vukubulan ceraim-i mütenevvianın adedi 749 olup mahkûmun adedi207 adetten ibarettir.

Ergani Madeni Vilayeti

Memuriyet Esami Vali Refet Bey

Muhasebeci İbrahim BeyTahrirat Müdürü İzzet Bey



Müftü Hacı İsmail BeyMahkeme-i Asliye Reisi Derviş Daniş BeyCinayet Müddeiumumisi Harun BeyMahkeme-i Asliye Müddeiumumisi Gani BeyMahkeme-i Asliye Azası Abdullah HilmiMahkeme-i Asliye Azası Ali Rıza BeyMahkeme-i Asliye Aza Mülazımı Veysi BeyMahkeme-i Asliye Aza Mülazımı Mehmet TevfikMüstantik ---Jandarma Komutanı Ömer Lütfi BeySıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Müdürü Osman Münir BeyMuhasebe-i Hususiye Müdürü Cemal BeyTapu Müdürü Ahmed BeyPosta ve Telgraf Müdürü Hüseyin BeyNüfus Müdürü Salih Sami BeyEytam Müdürü Ahmet EfendiNafia Mühendisi ---

Muhasebe Mümeyyizi Hacı Ahmed Efendi

Ergani Kazası Yahud " Osmaniye "

Memuriyet Esami Kaimakam Münir Sabri BeyMal Müdürü Şeyhmus Şevki BeyMahkeme-i Asliye Hakimi Necip BeyMahkeme-i Asliye Müddeiumumisi ---Müstantik Cahid BeyTelgraf ve Posta Müdürü Vehbi Bey

II. 1926-1927 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi

Matbuat Müdüriyet Umumisi, s. 868-873

Bu salnamede 6 mebusun fotoğraf ve isimleri yer almaktadır. Bu mebuslar Erganili olmadıkları vedaha önemlisi Ergani'yle bir ilgilerinin olmaması nedeniyle buraya alınmamıştır. Müslüm Üzülmez

DİYARBEKİR

Coğrafî Malumat: Diyarbekir Vilayeti. Şimalen Elaziz ve Erzincan vilayetleri, şarken Bitlis, Siirt veHakkari vilayetleri, cenuben Mardin ve Urfa vilayetleri, garben Urfa, Malatya ve Elaziz vilayetleri ilemuhat ve muhaddiddir.

Diyarbekir, Erzurum yaylasının Mezopotamya'ya doğru uzanmış etekleri üzerindedir. Vilayet merkezinigarbda bırakan Dicle, vilayeti iki kısma ayırır. Garbdeki kısım merkezde dâhil olmak üzere"Karacadağ"dan başlayan bir kaya silsilesi üzerinde bulunur. Karacadağın sath-ı bahrden irtifa'ı 1800metrodur. Dicle kollarının kısm-ı 'azamını Diyarbekir vilayetinde alır. Asıl menba'ı, Lice'nin şimalinden

geçen Genç ve Picar(?) dağları üzerinde Zülkârneyn denilen mahaldir.



Ergani Osmaniyesi (ile ilgili kısımlar)

Ziraat (Dönüm olarak)

Bugday Arpa Nohut Mercimek Burçak Mısır40.000 20.000 1.500 500 2.000 ---

Darı Soğan Susam(?) Sarımsak Çeltik Pamuk Tütün6.900 1.500 300 80 --- 50 ---

İstihsalat (kilo olarak)

Bugday Arpa Nohut Mercimek Burçak Mısır Darı3.840.000 800.000 2.500 20.000 8.000 12.000 400.000

Soğan Susam(?) Sarımsak Çeltik Pamuk Tütün Üzüm38.000 8.000 1.000 --- 500 --- 60.000

Hayvanat-ı Ehliye ve Ganemiyye (Re's/baş olarak)

Beygir Kıskısrak Merkep Katır91 340 2691 50

Deve Sığır Manda Koyun Keçi30 12718 46 36544 28940

Mahsulat-ı Hayvaniye (Kilo olarak)

Süt Yün ve Yapağı Keçi Kılı1.300.700 73.088 14.240

Fabrikalar

İsimleri Ne ile iştiğal eyledikler Nev'i (fabrika, değirmen)14 adet değirmen Un Değirmen

Fabrika-değirmenler

Sahiplerininİsimleri

Tabiyetleri Tarih-ite'sisleri

Kuvve-i muhareke Kaç beygir kuvtindeolduğu

İstihsalatı(Yıllık)

Müteaddideşhasa ait

TürkiyeCumhuriyeti

927 Su ile 3 ile 8 beygir Takribi3.402.000



Ahval-i Sıhhiye: Vilayetin ahval-i sıhhiyesi iyidir. Vilayetin beledi hastalıkları sıtma, trahom [veba-iHalep] nam çıbanı ve çocuklarda isha(l-ı) tıflî ve zatürredir. (s.897)

Ceraim-i Adliye: Tabloda Ergani Osmaniyesi'nde sadece 18 "Ahz-ı kabz" vakası kaydedilmiş. Katl,Teşhir-i silah, hayvan hırsızlığı, kız kaçırma, haneye taarruz, sahtekârlık vs. kaydı yok.

Ergani Kazası (Osmaniye)

Memuriyet Esami Kaimakam Hakkı Haydar BeyMal Müdürü ---Müftü Burhaneddin EfendiHâkim Mehmed Necip BeyMüstantik Mehmed Hilmi BeyHükümet Tabibi ---Posta ve Telgraf Müdür Mehmed Vehbi Bey

IV. 8 Teşrinievvel 1927 Umumi Nüfus Tarihli Vilayet, Kaza, Şehir ve Köyler İtibariyle TürkiyeNüfusu

1928, Türk Ocakları Merkez Hey'eti Matbaası, s. 24.

Nüfus ile ilgili veriler 1927-1928 Salnamesi ile aynı olduğundan dolayı tekrar olmasın diye burayaalınmamıştır. Abdurrahman Üzülmez

V. Türkiye Cumhuriyeti, Büyük Ticaret Salnamesi (1928)

Ergani ile ilgili bilgiler:

Bezzazlar (manifaturacılar - s.644)

İsmail Osmaniye Meydan MevkiiBekir " Belediye 'Azasından Ahmed " Behcet "

Hacı Ahmetzade Fehmi " Hüseyin " Hanefi ve Şeriki Abdullah " Sami " Abdulgani ve Şeriki Mustafa " Vanlı Şehabeddin "

Bakkallar (s.656)

Hacı Zülfikar Osmaniye Meydan Mevkii

Hüseyin Çavuş oğlu Bayram "Osman Çavuş "



Yıllıkta Diyarbekir Vilâyeti Ergani (Osmaniye) Kazası Memuriyet İsimler ise şöyle sıralanmış (s.505):

Kaymakam Mehmet B.Malmüdürü Ömer .Hâkim M. Necip .Müstentik M. Hilmi .Hükümet TabibiPosta ve Telgraf MD. M. Vehbi .

VII. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı 1929-1930

Matbuat Umum Müdürlüğü, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatından: 5,

İstanbul-Devlet Matbaası, 1930, s. 350-355.

Yıllığın 350-355 sayfalarında Diyarbekir Vilâyeti yer almaktadır.

Diyarbekir Vilâyeti ana başlığı altında Hudut ve Mesahai Sathiye, Mülkî Taksimat, 1927 tahririnüfusunda tesbit edilen nüfus miktarı, Zerıyat, İstihsalat, Ehlî hayvanlar, Yollar, Umumî Hususî veBelediye Varidatı, Adlî cürümler, Gazeteler, Diyarbekir Vilâyeti Memuriyet İsimleri gibi konu başlıklarıaltında çok kısa açıklamalar veya bilgiler yer almaktadır.

Yıllıkta Diyarbekir Vilâyeti'ne ait Umumî Nüfusla ilgili bilgiler(s.351):

Kazalar Erkek Kadın Yekûn Mesahaisathiye

Nüfuskesafeti

Mevakiadedi

Çermik 8.024 9.284 17.308 1.420 12,2 122Diyarbekir 50.548 48.143 98.691 7.150 13,8 617Lice 11.367 10.191 21.558 1.770 12,2 131Osmaniye 8.994 9.841 18.835 1.595 11.8 152Silvan 13.168 13.524 26.692 1.930 13,8 218Kulp 5.286 5.946 11.232 1.010 11,1 116Yekûn 97.387 96.922 194.316 14.875 13,0 1356

Yıllıkta Diyarbekir Vilâyeti (Ergani) Osmaniye Kazası Memuriyet İsimleri (s.355):

Kaymakam Mehmet B.Malmüdürü Ömer .Hâkim M. Necip .Müstentik M. Hilmi .Hükümet TabibiPosta ve Telgraf MD. M. Vehbi .

VIII. Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları



Dahiliye Vekâleti Nüfus Müdüriyet-i Umumiyesi Neşriyatından, Hilal

Matbaası, İstanbul, 1928, s. 591-614.

1928 yılında İçişleri Bakanlığı Nüfus Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan bu çalışmada tümvilayetlerin tek tek merkez ve kazalarındaki köylerin sayı ve adları yazılmaktadır. Köy isimleri Latinharfleriyle ve hemen karşılarına da Arap harfleriyle yazılmıştır.

Kitabın 591-614 inci sayfada Diyarbekir Vilayeti'ne yer verilmekte. Diyarbekir Vilayeti'nin 8 kazasıolduğu, bunlar Merkez Kaza, Ergani Osmaniye Kazası, Çermik Kazası, Silvan Kazası, Kulb Kazası,Lice Kazası, (?) kazası (bendeki notlar eksik olduğu için 8. kazanın ismi ve kazaya ait bilgiler yok. M.Üzülmez). Kaza köylerinin adedinin toplam 561 olduğu yazılmaktadır.

Ergani Osmaniye Kazası ile ilgili bilgiler ise 600-601-602 inci sayfalarda yer almakta ve köy ve mezraadedinin toplam 167 olduğu belirtilmektedir.

Ergani Osmaniye Kazası Köylerinin İsimleri:

( 1. Köy isimleri sanki Fransızca yazılmış! 2. Metinde köylerin sıra numaraları yok, sıra numaralarınıben verdim. M. Üzülmez)

Merkez Nahiyesi 58. Khirhé réséne 116. Kallénich1. Akhourlar 59. Khichoud 117. Cohique2. Achaghi termoul 60. Khidran 118. Cotehi3. Achaghi tchayan 61. Khalfan 119. Codja ali4. Actché cala 62. Khanchérli 120. Got péri5. Amédi 63. Khandéc 121. Colfakir6. Érdjiléque 64. Khochan 122. Com tami7. Ismaïl bougazi 65. Khonyan 123. Cayan8. Eguréque 66. Dagan 124. Cayaxan9. Eléque viran 67. Démurli 125. Kirlarquilissasi10. Emlédin 68. Dilizré 126. Kiz evléri11. Enquané 69. Dogan 127. Quertile12. Ousoun ova 70. Dévé viran 128. Quisquise13. Ogumi 71. Déhul 129. Quelkhasse14. Oulach 72. Divané 130. Quéntchan15. Indjé-khidir 73. Zémayique 131. Queutchan16. Badémli 74. Rihanuque 132. Quchuk quize17. Barbin 75. Neban 133. Qutchuk herbi

18. Bakir gumi 76. Zérki ilyan 134. Gurich mézréassi19. Baguer 77. Zerci cilinich 135. Gueuré baht20. Bahrouy sufla 78. Zéfer evléri 136. Gueuzli21. Tiquidji 79. Zenguétil 137. Gueulvan22. Térvan 80. Zénilan 138. Gulan23. Burodj 81. Ziyaréte 139.Guemayiqu févcani 24. Bérdil 82. Ziaréque 140. Guemayiqu tahtani25. Bagdecht 83. Zilan 141. Guendér26. Bey zadé 84. Zinévique 142. Gudan27. Milakhor sufla 85. Selhan 143. Quidan évléri28. Milakhor ulya 86. Soultan tépé 144. Quiraqub29. Botch 87. Sélquetu 145. Quiryan30. Bougaz 88. Sindjique 146. Quisto31. Bondjikli 89. Siyah ahmed 147. Téférri



32. Buyuqu guiz 90. Chéque qumi 148. Mamo évléri33. Biyandor 91. Chikh zia 149. Maln34. Biriman 92. Chékhique 150. Maliquan35. Pir ahmét 93. Chikhqu ur 151. Mezréa36. Pir ali 94. Sarindjéque 152. Mustafadjik37. Pokhsor 95. Salihli 153. Mahlan38. Tirpé-sipi 96. Sallare 154. Méntéch39. Tilkhousour 97. Tanichmali 155. Mouchil40. Tilkhoum 98. Taviran 156. Miyadon41. Tilcadi 99. Tayan 157. Miquo42. Tilqui 100. Tourtini 158. Nérquique43. Tilindéré 101. Abdulaziz 159. Néval misque44. Tilvaqui 102. A 'i (veya Ali?) tachi 160. Vanduk45. Djamoti 103. Endjéviz 161. Hamuque46. Djédéli 104. Anbatou 162. Hérito47. Djinguich 105. Goulman 163. Heuktchi48. Tchakir Fakir 106. Frach 164. Halavique

49. Tchacmak 107. Cartou 165. Hiyélar50. Tchayan ulya 108. Kavoukli 166. Yéni keuy51. Tchotolay 109. Kaba sacal 167. Youcari térmol52. Hadji eyoub 110. Kara bab53. Hadji issa 111. Kara djan54. Hassan viran 112. Karadja dagh bogazi 55. Hassanin mézréassi 113. Kizildja56. Khatouchguan 114. Kalhané57. Khan 115. Kalémdan

25 Aralık 2008-9 Ocak 2009 arası 14 bölüm halindeYeni Yurt gazetesinde yayınlandı.

osmanli belgeleri̇nde ergani̇

Documents