1

2

3

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ

Ахметжанова З.К. К вопросу о казахстанской модели межкультурной коммуникации ..... Ахметова Ж.Н. К вопросу определения стереотипов: аспекты изучения, виды и структура ……………………………………………………………………………………….. Әміреев Н.Ә. Әдеби тілде жазу мәдениетін дамыту ................................................................ Бегалиева Л.Б., Садыр Г.А. Ұлтттық таным ұғымын білдіретін зат есімді синонимдер ... Джарасова Т.Т., Рскелдиева Д.Б. Заманауи мамандық атауларындағы англицизмдер мен американизмдер ..................................................................................................................... Каирбекова И.С. «Бауырсақ» сөзінің метафоралық ерекшелігі .......................................... Купаева А.К. Орхон ескерткіштер тіліндегі қос сөздердің құрылымдық-семантикалық модельдері ...................................................................................................................................... Мәдиева Г.Б., Алтынбекова О.Б., Мамбетова М.Қ. Жоғары оқу орындарының білім беру қызметіндегі дәстүрлер мен инновациялар ....................................................................... Мәмбетова М.Қ., Медетбекова П.Т. Тілдік санадағы клишелік құрылымдар (ресми-іскери стиль материалы бойынша) .............................................................................................. Нестерик Э.В., Эм Т.В. Имплицитные средства воплощения эмоциональной оценки в художественном тексте ………………………………………………………………………… Печерских Т.Ф., Нестерик Э.В. Концепты «добро» и «зло» в английской и русской паремической картине мира ……………………………………………………………………. Садуақасова С.Ә. Медиа-мәтіндегі саяси метафорлардың функциясы мен семантикасы .. Cансызбаева С.К. Национально-маркированные концепты языкового сознания ………… Таусоғарова А.Қ. Фонограмма мәтініндегі дейксистердің функционалды-семантикалық ерекшеліктері ................................................................................................................................ Ташимханова Д.С. Просторечие как средство стилистического своеобразия речи ……… Туманова А.Б. Модусные смыслы в художественном дикурсе русскоязычного писателя Умирзакова З.А. К вопросу об анализе коммуникативных тактик сложного коммуникативного акта ................................................................................................................ Хусаинова С.К. «Строительная» метафора как отражение модели общества ………..…… Яворская Э.Э. Современные подходы к изучению стереотипов в условиях образовательной среды …………………………………………………………………….……

6

11 17 26

33 38

43

51

58

63

68 74 83

89 93 98

103 109

114

САЛЫСТЫРМАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ

СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Есеналиева Ж.Ж. Тілдердің құрылымдық типтерін анықтау мәселесіне ............................. Есеналиева Ж.Ж. Заманауй лингвистикалық типологиядағы құрылымдық салғастырмалы парадигма ……………………………………………………………………... Жуманбекова Н.З., Хасеинова Г.С. Общее и специфическое во фразеологических единицах, выражающих состояние гнева в немецком и казахском языках ………………… Киынова Ж.К. Историко-культурная информация в словах с неполногласием и способы ее воссоздания в художественных переводах ………………………………………………… Қаймова Б.Қ., Джарасова Т.Т. Түс компонентті фразеологиялық бірліктердің этномәдени ерекшеліктері ............................................................................................................

120 126 132 141 147

4

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА Алиева Д.А. Художественное своеобразие произведения «Тарих-и Рашиди» Мухаммеда Хайдара Дулати ……………………………………………………………………………….… Арғынбекова Ә.О. Әбу-л-Фарадж әл-Исфаханидің «Мәджнуну Ләйлә» повесіндегі негізгі образдар ............................................................................................................................. Бекназаров Б.А., Мырзахметов М. Два подвига Баурджана Момышулы ……...………… Дәрібайұлы С. Ақын-жыраулар поэзиясындағы дүние жаратылысы туралы тұжырымдар Ержанова С.Б., Сағынаева Г.Ә. Есенғали Раушанов поэзиясындағы рух және жаңашылдық .................................................................................................................................. Жанұзақова Қ.Т., Саметова Ж. Әдебиеттанудағы стиль ұғымы мен Ә. Кекілбаев прозасының көркемдік, стильдік ерекшеліктері ........................................................................ Зайкенова Р.З., Балтабаева Н.С. Жанр құраушы факторлар және эссе табиғаты .............. Зейнулина А.Ф. Герольд Бельгердің әдеби руханияттық әлемі ............................................. Имаханбет Р.С., Оспанова Г.Т. Ахметтанудағы өзекті мәселелер және ұлттық ғылым ..... Қадыров Ж.Т., Таласпаева Ж.С. Поэзия тілінің ажары ......................................................... Қамарова Н.С. «Қара шал» әңгімесіндегі қызыл айғыр образы ............................................ Локтионова Н.П. У. Голдинг о сущности современной цивилизации (из опыта изучения романа-притчи «Повелитель мух») …………………………………………………………… Мамбетова М.Қ., Искакова Г.Н. Ежелгі түрік мемлекеттілігі – түрік әлемінің тұтастығын қамтамасыз еткен суперкүш ................................................................................... Отарова А.Н. Қ. Ергөбек зерттеулеріндегі ұлттық мұрат ...................................................... Садыков С.С. Публицистика Марата Кабанбаева в первые годы независимости ............... Таласпаева Ж.С., Қадыров Ж.Т. М. Мағауин шығармаларының рухани мәдениет аясы .

ТIЛДIҢ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТIҢ ОҚЫТУ ӘДIСТЕМЕСI

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Абдрахманова Б.К. Эффективность использования стратегий критического мышления в обучении английскому языку ………………………………………………………..………… Алтынбекова Г.К. К вопросу о грамматикализации вузовских языковых дисциплин …… Дуйсенова М.М. Сөз тіркесін оқыту үрдісінде танымдық қызығушылықты дамыту жолдары ......................................................................................................................................... Ескиндирова М.Ж. Устный перевод: традиционные и инновационные подходы ……...… Yemelyanova Ye.V., Kachan O.L. Тeaching non-language students to esl on the basis of module technology ……………………………………………………………………………….

ШОЛУЛАР, СЫН ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ

ОБЗОРЫ, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ Әбдіқалық К.С., Орынханова Ғ.А. Қазақ алфавитінің мәселесі туралы алғашқы сын пікірлерЖуравлева Е.А., Агманова А.Е. Элеонора Дюсеновна Сулейменова (К 70-летию со дня рождения) ……………………………………………………………………………………………...Журавлева Е.А., Асмагамбетова Б.М. Халима Адамовна Бекмухамедова (К 90-летию со дня

153 158 163 168 176 187 193 201 206 212 218 223 228 235 239 250 257 262 267 272 278 284 290

5

рождения)…………………………………………………………………………………………………………. Қияқова Р.Ж. Ықылас қымбат маған ауадан да ... .........................................................................

АВТОРЛАР ЖАЙЛЫ МАҒЛҰМАТТАР

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

292 294 298

6

ТІЛ БІЛІМІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ _____________________________________________________________________________ УДК81’1- 027.21

З.К. Ахметжанова Университет имени Сулеймана Демиреля

Алматы, Казахстан

К ВОПРОСУ О КАЗАХСТАНСКОЙ МОДЕЛИ МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ

Специфика казахстанской модели межкультурной коммуникации усматривается в

том, что открытость для контактов, желание максимально приблизить к себе любого человека является одной из особенностей духовной культуры казахов. Этому же способствует социальный институт тамырства. Особые исторические условия приведшие к полиэтничности и поликультурья Казахстана и связанная с ними историческая память о роли казахского этноса в сохранении и выживании диаспор переселенцев определили специфически позитивную окраску практики межкультурной коммнуникации в Казахстане.

Формирование особой, казахстанской модели межкультурной коммуникации всегда шло под пристальным вниманием государства. Идея создания Ассамблеи народов Казахстана, деятельность которой направлена на укрепление стабильности и согласия в обществе, оказалась эффективной.

Ключевые слова: межкультурная коммуникация, поликультурность, функционализм,

культурный релятивизм, семантическая оппозиция свой-чужой, социальный институт тамырства.

Межкультурная коммуникация, насчитывающая тысячелетнюю и более историю, особо актуализировалась в последнее столетие и стала объектом отдельной науки. В практическом отношении это вызвано стремительными изменениями структуры и характера населения чуть ли не всех стран, необычайной мобильностью многих социальных групп, в связи с чем общение представителей разных культур стало типичным, а коммуникативная эффективность общения стала насущной необходимостью.

В общественно-политическом плане проблема межкультурной коммуникации приобретает особую значимость в связи с поликультурностью и полиязычием населения многих стран и с тем, что разные этнические группы в составе полиэтнического государственного образования имеют разный статус и находятся в разном положении, неодинаковы их возможности участия в решении государственных задач.

Исходными позициями теории и практики межкультурной коммуникации, осуществляемой в Казахстане, являются функционализм, восходящий к трудам Кребера [1] и культурный релятивизм, разработанный Херсковицем [2]. Значимость указанных идей определяется направленностью на понимание других типов культур, необычного образа жизни, стремлением рассмотреть культуру изнутри, познать иные культурные ценности, признанием самобытности и полноценности каждой культуры, принципиальным отказом от этноцентризма и евроцентризма при сравнении культур различных народов.

Как и в других теориях межкультурной коммуникации, казахстанская модель включает семантическую модель свой-чужой, но в его трансформированном виде свой-иной, поскольку одной из особенностей казахской духовной культуры является открытость для контактов, определенная толерантность по отношению к незнакомым,

7

чужим, представителям иной веры, иного этноса. Это особенность лежит в основе понятийной составляющей таких концептов, как қонақжайлық (гостеприимство), дастарқан (застолье), ағайын (родственник), тамыр (побратим) и др. [3].

Уместно привести в качестве аргумента к положению об исконно присущем традиционной духовной культуре казахов неоппозитивного сочетания свой-иной диссертационное исследование А.Сейдикеновой о бинарной оппозиции өзім-өзге (свой-чужой), выполненное под нашим руководством. [4] А. Сейдикенова, анализируя оппозицию указанных концептов на материале оригинальных художественных текстов казахских (Мухтар Магауин, Дулат Исабеков, Азильхан Нуршаихов) и французских писателей (Жан Поль Сартр, Наталья Саррот), выявляет существенные различия между сопоставляемыми языками: в казахском языке концепт өзім имеет очень большой объем, и, самое главное, развитие этого концепта подчинено центростремительным силам, т.е., концепт өзім отличается динамичностью, обогащением содержания, вовлекая в свою структуру все больше единиц. Присущая казахской культуре указанная тенденция отражена в казахской пословице: Бір көрген – біліс, екі көрген – таныс, үш көрген – туыс. (Человек, которого ты видишь в первый раз, становится знакомым; человек, которого ты видишь во второй раз, - это приятель; человек, которого ты видишь в третьи раз, - это почти родственник).

Во французской лингвокультуре, как наглядно иллюстрирует фактический материал, развитие концепта свой подчинено центробежным силам, объем концепта иногда сужается до я. В качестве иллюстрации к мысли об исконной толерантности казахов приведем отрывок из монографии М.Б. Амалбековой, посвященной проблеме формирования билингвальной личности [5]. Автор описывает, как чужой для семилетнего Г. Бельгера казахский аул станет своим. Сам Г. Бельгер в эссе «Аул» напишет: «Аул – мой аул, моя опора, моя защита, мой дом, здесь я не пропаду, здесь обо мне позаботятся, в беде не оставят, я член это общины, этого сообщества, аул в ответе передо мной, а я в ответе перед ним, и если я совершу что-нибудь постыдное, я опозорю не только своих родителей, а свой аул, мне будет стыдно смотреть в глаза дедушкам Абильмажину, Ергалию, Омару, Коспану, Жайлаубаю, Нуркану, Кали, Сейтходже и многим – многим другим» [5].

В приведенном отрывке представлена трансформация: чужой казахский аул в восприятии Г.Бельгера становится своим, моим. В свою очередь, в этом же эссе приведена ситуация, когда аульчане знакомят Г.Бельгера с Бауыржаном Момышулы и представляют его как своего: «Он переводчик. Наш бала. Казахскую школу закончил. В «Жулдызе» работает. Немыс».

Данная особенность казахской духовной культуры представляет значительный интерес, если интерпретировать их в рамках выявленной М.М.Бахтиным закономерности: «никакой диалог невозможен, если культуры пытаются общаться или взаимодействовать между собой с позиций я – для себя, другой – для себя, в этом случае друг другу противостоят два монолога. Для того, чтобы возник диалог, этнические культуры должны повернуться лицом друг к другу, обратиться к интерсубьективности, встать на позицию другой – для меня, я – для другого» [6].

Основные положения существующей теории межкультурной коммуникации были сформулированы на базе ситуации вхождения отдельного человека либо небольшой группы людей в основной массив представителей иной культуры/этноса, логическим результатом подобной межкультурной ситуации становится ассимиляция, когда индивидум полностью принимает культуру этноса, в которую он входит. Подобная тенденция метафорически именуется «плавильным котлом».

Для Казахстана как поликультурного государства такая модель межкультурной коммуникации не вполне приемлема по нескольким причинам. Первая причина – это особые исторические условия, приведшие к полиэтничности Казахстана.

8

Одним из основных постулатов национальной политики Казахстана, неизменность которого неоднократно подчеркивалась главой государства в его выступлениях, является единство народа и согласие, что в настоящее время оценивается многими экспертами как главная ценность казахстанского общества.

Единство народа и согласие – это результат помимо прочего и эффективной межкультурной коммуникации, которая проводится в Казахстане с учетом множества факторов, научно обоснованной и выверенной национальной и языковой политики государства, с постоянным вниманием к проблемам жизни этнических групп населения РК.

Казахстан – поликультурное, поликонфессиональное, полиэтническое государство. Ядром, стержнем Казахстанского общества выступает казахская нация, которая сформировалась как нация на своей исторической Родине, имеет богатую традиционную и современную национальную культуру, прошла сквозь многочисленные испытания, в том числе и период тоталитаризма, сохранила свой национальный менталитет, свою философию жизни, доказала свою жизнеспособность, свою открытость миру, желание жить в мире и согласии с представителями многочисленных национальных диаспор.

Национальные диаспоры, проживающие в Казахстане, появились в Казахстане в разное время и в силу разных обстоятельств. В первую очередь, следует указать на узбекские, татарские, киргизские, каракалпакские, этнические группы, которые являлись соседями казахов, имели общие с казахами исторические корни, родственные языки и культуры. С ними казахов издавна связывают неразрывная дружба, согласие, взаимное уважение. Первый период возникновения русской диаспоры в казахской степи связан с политикой колонизации национальных окраин царским правительством и заселением русскими переселенцами северных и восточных земель Казахстана. Второй период расширения круга русских переселенцев, а также украинской и белорусской диаспор – это освоение целинных земель в советский период, связанное с долгосрочными планами Хрущева по раздроблению территории Казахстана. Немецкая, корейская, польская, чеченская, азербайджанская диаспоры были принудительно оторваны от родных земель и депортированы в Казахстан в период сталинских репрессий.

Такова картина становления полиэтничности и поликультурья в Казахстане. В этой связи следует особо отметить роль казахского народа в сохранении депортированных диаспор, помощь, сочувствие казахов депортированным переселенцам. До сего времени в исторической памяти этих народов сохранилась глубокая благодарность казахскому народу за его гуманизм, бескорыстную помощь.

Незнание истории возникновения той или иной диаспоры на земле Казахстана порождает неверное толкование этноязыковой ситуации и создает почву для неадекватной реакции как с одной стороны, типа: почему именно казахскому языку дан статус государственного языка, почему мы должны знать казахский язык? И с другой стороны: почему у русской, немецкой, уйгурской, корейской и др. диаспор в Казахстане есть школы, периодика, телерадиопрограммы, театры и т.д.?

Помимо исторического фактора в консолидации диаспор вокруг титульной нации большую роль играет лингвокультурологический фактор. По воле судьбы оказавшиеся в Казахстане русские, немцы, корейцы, чечены, ингуши (речь идет о старшем и среднем поколении) знали казахский язык и общались с казахами на казахском языке, понимали и чтили обычаи и традиции казахов, отсюда возникли шутливые выражения «ұйғырдыңқазағы, қазақтыңұйғыры, қазақтыңішіндегінеміс, немістіңқазағы, өзіміздіңорысымыз», в основе которых лежит понимание того, что совместное проживание на одной земле возможно лишь, во-первых, при признании и уважении прав коренных жителей казахской земли, во-вторых, что длительные контакты ведут к взаимообогащению культур контактирующих этносов. Все это составляет суть института тамырства [7], где исходное понятие тамыр означает «верный друг, с которым имеются постоянные контакты», но при этом имеется в виду, что тамыр – это друг, который

9

является представителем иного народа, иного этноса. Хотя институт тамырства возник очень рано, но подобная трактовка понятия тамыр связана с периодом массового переселения русских крестьян на территорию Казахстана, когда русские должны были адаптироваться к суровым условиям и учиться, чтобы выжить, многому у местных жителей. В свою очередь, казахи перенимали у русских переселенцев навыки, связанные с земледелием, возведением домов и т.д.

Понятие и слово тамыр широко известны, есть образованные от этого слова производные: тамырлас, тамырластық, тамырлық, пословицы и поговорки, отражающие характер отношений между тамырами.

В этом плане показательной представляется пословица «Жақсы көрер тамырдың атын алма, тайын ал», для глубокого понимания которого необходим культурологический комментарий. Дело в том, что в казахской культуре часты ситуации, когда один человек может попросить/взять у другого человека понравившегося породистого скакуна, ружье, хороший ковер и т.д. Так, охотник, возвращающийся с хорошей добычей с охоты, обычно по пути к себе домой раздает большую часть добычи либо нуждающимся, либо родственникам. Победитель каких-либо спортивных соревнований, либо песенных, музыкальных состязаний также основную часть приза раздает своим болельщикам.

Кроме того существовало понятие бұйымтай, которое в «Энциклопедии этнографических категорий, понятий и названий у казахов» [8] объясняется следующим образом: «В случае, когда человек специально приезжает в гости на 3-4 дня, перед его отъездом хозяин благодарит гостя за его приезд, и спрашивает, что бы ему хотелось получить в подарок, либо какая у него есть другая просьба к хозяину. И тогда гость может в качестве подарка указать на что-то довольное ценное».

Так вот, в случае между тамырами желательно не наносить большого материального ущерба другу, и вместо взрослого коня ограничиться двухгодовалым жеребенком. Иначе говоря, тамыры в любой ситуации стараются помогать друг другу.

В период до этапа интенсивной русификацииказахский язык выступал как средство межкультурной коммуникации, выполняя функцию сближения культур, а институт тамырства способствовал формированию духа толерантности. К сожалению, молодое поколение мало осведомлено об этом.

Необходимо уделить внимание фактору культурного пространства. Не будет преувелечением сказать, что казахский язык издавна служил целям прогресса и гуманизма. Философская мысль, гуманистические идеи, литературное творчество мастеров Востока: Фирдоуси, Навои, Хафиза, Рудаки и др., великих художников слова России и Запада: Пушкина, Толстого, Данте, Бальзака, Гете, Гюго и др. с легкой руки великого Абая стали знакомы казахской степи. На казахском языке звучали классические произведения узбека Гафура Гуляма, киргиза Чингиза Айтматова, туркмена Берди Кербабаева, таджика Мирзо Турсунзаде, татарина Мусы Джамиля, уйгура Биляла Назыма и т.д.

Таким образом, казахские писатели и переводчики, во все времена знакомя казахский народ с достижениями мировой философской и художественной мысли, сформировали духовно-культурное пространство. Именно это духовно-культурное пространство, когда через казахский язык любой человек ощущает биение сердца, понимает духовные искания других, разных по языку, по цвету кожи людей, и является главным фактором межнационального единения и согласия, о котором постоянно говорит наш Президент.

Известно, что проблема сохранения этносом своей этнической самобытности является очень острой, болезненной. Речь идет не об отдельных людях, а о крупных этнических группах, имеющих значительное количество членов этноса, постоянно проживающих на территории Казахстана. Проблема сохранения каждой более/менее крупной этнической группы ее менталитета, культуры языка учитывается при формировании национальной политики Казахстана. На I форуме народов Казахстана в

10

1992 году Н.Назарбаев выдвинул идею создания Ассамблеи народов Казахстана, которая дала бы возможность по его словам «повседневно слышать голос человека, голос каждого народа, любой национальности». В связи с этим в 1995 году была создана организация Ассамблея народов Казахстана. По мере накопления опыта работы и осознания вызовов времени как общее положение об Ассамблее народов Казахстана, так и стратегия данной организации уточнялись, конкретизировались в соответствии с государственной национальной политикой. Приведем несколько отрывков Положения о Стратегии Ассамблеи народа Казахстана, чтобы удостовериться в том, что деятельность этой организации направлена на формирование и развитие межкультурной коммуникации в рамках стабильности и согласия в обществе. В п. 2.-цели и задачи стратегии – подчеркнуто, что Ассамблея народа Казахстана в сфере межэтнических отношений руководствуется рядом принципов, среди которых:

- принцип верховенства закона и равенства прав и свобод человека и гражданина, независимо от его расы, национальности, языка, отношения к религии, принадлежности к социальным группам;

- формирование казахстанской идентичности путем консолидации этносов Казахстана на основе гражданской и духовно-культурной общности при стержневой роли государственного языка и культуры казахского народа.

В числе приоритетных направлений деятельности Ассамблеи определены: - формирование и распространение идей духовного единства, дружбы народов,

межнационального согласия, культивирование чувства казахстанского патриотизма; - распространение знаний об истории и культуре казахстанского народа, сохранения

исторического наследия и дальнейшее развитие национальной самобытности и традиций взаимодействия этнических групп [9].

Ассамблея народов Казахстана вместе с системой национально-культурных центров проводят большую работу по укреплению особой модели межкультурной коммуникации, которую метафорически обозначим как «культурная мозаика». Именно эта модель культивируется в Казахстане, и именно в рамках этой модели формируется толерантность. При этом следует уточнить, что традиционно, используя термин «культурная мозаика», имеют в виду изолированность, своего рода индивидуализм разных по характеру культур. Мы же вкладываем в этот термин несколько иной смысл: сохранение этнической группой своего языка и культуры и сформированность в самосознании представителей этой группы этнической идентичности. Вместе с тем, должно быть четкое представление о том, что данная этническая группа является составной частью единого государственного образования, стержнем которого выступает казахская нация, а объединяют живущие в Казахстане этнические группы – единые цели, единые устремления. Поэтому мозаика должна не резать глаз несоотнесенностью цвета и формы, а представлять собой гармоническое образование.

Список литературы 1 KroeberA.L. Anthropology. Race. Language. Culture. Psychology. Prehistory. N.Y.

1948. p.285. 2 Herskovits M. Cultural Anthropology. N.Y. 1955, p. 351. 3 Ахметжанова З.К. Очерки по национальной концептологии. Алматы: Елтаным,

2012. 4 Сейдикенова А. Қазақ және француз тілдеріндегі «Өзім»-«өзге» концептілер

(мәтіндер негізінде). Филология ғылымдары кандидатының диссертация авторефераты. Алматы,2009.

5 Амалбекова М.Б. Феномен билингвальной личности в этноязыковом ландшафте Казахстана. Астана, 2009.

6 Бахтин М.М. К философии поступка. // Философия и социология науки и техники. Ежегодник 1984/1985. М.: Наука, 1986.

11

7 Уәли Н. Қазақтың тамырластық институты мен толеранттылығы. // Ана тілі – 2009 ж. 27 тамыз – 2 қыркүйек. - №34 – 6б.

8 «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі». Энциклопедия. I том. Алматы: DPS, 2011 – 551б.

9 Шаймердинова Н.Ж., Авакова Р.А. Язык и этнос. Алматы: «Қазақ университеті», 2004. с. 188-220

Мақала мәдениаралық коммуникацияның қазақстандық моделінің ерекшелігіне

арналған. Әлемдік мәдени антропологтардың мәдени шарттылық, функционализм сияқты ұғымдарына негізделе отырып, қазақстандық мәдениаралық коммуникация қазақ менталитетіне тән «өзім-басқа» оппозициясын, тамырлық ұғым,қонақжайлық тағы басқа ерекшелігіне сүйенеді. Және де толеранттылық ұғымы қазақ мәдениетіне ежелден бері танымал болғандықтан, ол ақырғы 300 жыл шеңберінде іске асып жүрген тәжірибе.Өзім-басқа оппозициясы қазақ мәдениетінде мағына жағынан қарама-қарсылықты білдірмей, діні, тілі, ұлты басқа екенін көрсетеді. Қонақжайлық концепті қазақтардың кез келген адамды өзіне етене жақындату, сый-құрмет арқылы бөтен адамды жақын адамға айналдыратынын білдіреді.

In the article the specifics of Kazakhstani model of intercultural communication is

analyzed. Being founded on functionalism and cultural relativism parameters, worked out by well-known cultural anthropologists, Kazakhstani Model of Intercultural communication takes into account the peculiarities of social life and spiritual culture of Kazakh people. In addition, the notion of tolerance is originally inherent in the spiritual culture of the Kazakh people social life. For instance, Kazakh culture has a special substantive content of the semantic opposition "svoi-inoy". The concept of "hospitality" is one of the spiritual values of the Kazakh culture. Social institution of kinship has been in the national culture of the Kazakhs for several centuries.

УДК 81’276.6

Ж.Н. Ахметова Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева

Астана, Казахстан

К ВОПРОСУ ОПРЕДЕЛЕНИЯ СТЕРЕОТИПОВ: АСПЕКТЫ ИЗУЧЕНИЯ, ВИДЫ И СТРУКТУРА

janishka_91@mail.ru

Статья посвящена проблеме определения этнических стереотипов, изучения их видов, функций и структуры. В рамках анализа древнетюркских памятников предпринята попытка выявления и описания автостреотипов и гетеростреотипов тюрков. Этнические стереотипы, как показал обзор исследований, всегда оценочны, в их содержании зафиксированы оценочные мнения о чертах национального характера. Автор приходит к выводу о том, что в древнетюркском памятнике в честь Кюль-тегина и Тоньюкука стереотип табгачи (китайцы) репрезентирован исключительно в образе врагов, подчинивших себе тюрков. Но вместе с тем, представления тюрков о самих себе (автостереотипы) глубоко положительны, тюрки показаны в образах свободного и смелого народа.

Ключевые слова: стереотипы, этнические стереотипы, автостереотипы, гетеростереотипы, древнетюркские тексты, руническое письмо.

12

В настоящее время изучению межкультурного обмена между различными народами стали уделять огромное внимание ученые этнографы, социологи, ученые этнолингвистики, так как XXI представляется нам эпохой глобализации, где происходит процесс взаимодействия различных наций. Что представляет собой очень сложный процесс, так как для взаимопонимания необходимы какие-либо определенные общие черты, для того, чтобы не было недоразумений, агрессии. И для того, чтобы осуществлялся данный процесс люди, как правило, интуитивно опираются на сложившиеся представления о другом народе, другими словами эти представления именуются стереотипами.

Первоначально стереотип исследовался как антропостереотип или в еще более узком смысле – как этнический стереотип, как предрассудок. Его суть – схематизм, который используется для регулирования, упорядочивания представлений об окружающем мире. Долгое время стереотип характеризовался исключительно как негативное явление. Новое осмысление стереотипа получило в психоаналитическом подходе, в рамках которого можно выделить теории различного уровня анализа – от индивидуалистских теорий 3.Фрейда (1856 – 1939) и А. Адлера (1870–1937) до собственно социальных теорий К.-Г.Юнга (1875-1961), Э. Фромма (1900-1980) и С. Московичи (1926) [1, 124].

Из новых современных идей о стереотипе следует отметить ряд исследований, в частности Лемайра и Смита (1985), Томпсона и Крокера (1985), которые показали, что стереотипы часто более ярко выражены у тех, кто занимает невысокое социально-экономическое положение или чье положение резко ухудшилось, а также у тех, чей позитивный «Я-образ» находится под угрозой. В отечественной литературе идеи стереотипа разрабатывались А.В. Меренковым, Т.Е. Васильевой [1, 125].

В социальные науки термин «стереотип» ввел американский исследователь У. Липпман. И так, определим понятие «стереотип». Рассмотрим, каким образом раскрывает понятие «стереотип» американский писатель, журналист, политический обозреватель, автор оригинальной концепции общественного мнения У.Липпман. Он считает, что: «система стереотипов не является нейтральной. Это не просто способ замены пышного разнообразия и беспорядочной реальности на упорядоченное представление о ней. Не просто сокращенный и упрощенный путь восприятия. Это нечто большее. Стереотипы служат гарантией нашего самоуважения; проецируют во внешний мир осознание нами собственной значимости; защищают наше положение в обществе и наши права. Следовательно, стереотипы наполнены чувствами, которые с ними ассоциируются. Они – бастион нашей традиции, и, укрывшись за стенами этого бастиона, мы можем чувствовать себя в безопасности» [2, 108].

Согласно У. Липпману стереотип носит некий социальный характер, с чем нам стоит согласиться, т.е. по его мнению человек приобретает все большую значимость, что он должен утвердить свое положение в этом мире, это является важнее, нежели процессы восприятия мира, путем сложившихся стереотипов. Также следует обратить внимание на определение стереотипа Ю.П. Платоновым и Н.В. Харитоновым, которые считают что, «стереотип– это факт психологической реальности, детерминрующий межэтнические отношения независимо от того, соответсвует ли он действительности или нет» [3, 297 ]. Следует отметить, что в определениях о стереотипах виднеются разные точки зрения, У. Липпман, является одним из первых, давшим определение стереотипам, следовательно, по истечению времени понятие стереотип приобретает иную окраску. С точки зрения Платонова Ю.П. и Харитонова Н.В. стереотип представляет собой некую психологическую реальность, где процесс межкультурного и межэтнического сотрудничества протекает в независимости от существующий реальности и действительности.

Таким образом на основании определений стереотипов вышеуказанными авторами, можно прийти к выводу, что стереотип является неотделимым элементом человеческого

13

сознания, процессом познания и ознакомления с отличительными чертами, особенностями того или иного народа.

Стереотипы могу рассматриваться как в культурном, так и в социальном, этническом, психологическом аспектах, поэтому следует различать и разделять стереотипы по видовым признакам.

Н.В.Сорокина предлагает свою классификацию стереотипов, где она делит стереотипы на: антропостереотипы, которые в свою очередь делятся на стереотипы персоналий и социальные, далее на событийные и предметные, которые также подразделяются на вещественные и понятийные. Одним из наиболее широких видов стереотипов представляют собой социальные стереотипы, которые подразделяются на: гендерные, возрастные, профессиональные, расовые, национальные, этнические, автостереотипы и гетеростереотипы, конфессиональные, религиозные, культурные, региональные, классовые и политические [4, 124].

Одним из наиболее распространенных видов социальных стереотипов является – этнический стереотип. Этнические стереотипы – это один из видов социальных стереотипов, а именно те из них, которые описывают членов этнических групп, приписываются им или ассоциируются с ними [5, 154]. На протяжении многих лет, этнические стереотипы в сознании людей воспринимались исключительно отрицательным образом, так как в основном это было применительно к представителям этнических меньшинств, что вызывало бурные отрицательные эмоции, что также приводило к непониманию, к конфликтам.

Этнические стереотипы принято подразделять на автостереотипы и гетеростереотипы: первые, как правило, положительны (мнения, суждения, оценки, относимые к данной этнической общности ее представителями), вторые – могут быть как положительными, так и отрицательными, в зависимости от исторического опыта взаимодействия данных народов (это совокупность оценочных суждений о других народах).

Автостереотипы представляют собой мнения, суждения, оценки представителей какого-либо этноса о наиболее характерных чертах и качествах своего собственного народа. Они никогда не бывают точными, потому что «реальный» образ народа – в известном смысле абстракция, неопределенная, непостоянная и трудно вычисляемая. Но автостереотипы не бывают и абсолютно ошибочными, поскольку оказывают соответствующее влияние на поведение, на «реальный» образ народа, который сознательно или подсознательно сообразуется со своим мысленным автостереотипом.

Гетеростереотипы представляют собой совокупность оценочных суждений о каких-либо народах, даваемых им представителями других народов. Они могут быть как положительными, так и отрицательными, в зависимости от исторического опыта взаимодействия данных народов [5, 156]. Таким образом, мы видим, что автостереотипы это мнения, сложившиеся о собственном народе, которые возможно могут быть ошибочными, и гетеростеротипы, суждения либо ассоциации других народов. Но оба этих понятий являются очень важными, так как на этом строится основа межэтнических, национальных взаимоотношений и взаимопониманий. Опираясь, на них у людей складываются определенные мнения и представления.

Следующим немаловажным стереотипом является культурный стереотип. «Культурные стереотипы – это всеми принимаемые и общие для всех представителей данной культуры паттерны представлений и убеждений» [4, 123]. Культурные стереотипы играют немаловажную роль в сознании человека, так как устойчивые представления определенной культуры, которое также является общим для всех. Объединив все определения разных видов стереотипов, можно выделить их общие черты, которые заключаются в следующем: все эти явления представляют нам собой определенные ассоциации, убеждения, представления, но в разных аспектах, как отмечалось ранее в культурных, этнических, психологических и т.д.

14

Рассмотрим на примере древних тюрков, которые представляют собой кочевой народ, существовавший в пределах VIII-V вв. Среди западных народов создалось довольно устойчивое мнение о тюрках, как о варварах, дикарях, сметавших на своем пути все и вся [6, 19]. Размышляя, таким образом, древние тюрки ассоциировались с соседними народами как варвары, которые ничего не боялись, тем самым наводя страх и ужас, они заставляли всех в округе бояться. Имеется мало собственно тюркских источников, в основном мы можем проследить историю тюрков, их культуру, и историю создания их государства в китайских, арабских, византийских и многих других источниках. В этих источниках даются различные определения касательно собственно самого термина «тюрк». Изначально он означал лишь союз племен, но со временем этот термин расширил границы своего значения. По некоторым предположениям, термин тюрк первоначально означал как «сильный», «мощный», затем он послужил номинацией привилегированного слоя тюркских племен и лишь позднее обрел широкий смысл: он «стал обозначать принадлежность различных кочевых племен к державе, созданной тюрками [6, с.30.]. Таким образом, в текстах, написанных руническим письмом можно проследить, за тем как тюрки описывают самих себя, считая себя смелыми. Представленные тексты пишутся от лица правителей, каганатов того времени. Рассмотрим на примере памятника в честь Тоньюкука, который воспитывался и получил образование к китайской империи.

Пришел (посланный): «Сиди, – было сказано, – не торопись ехать, хорошенько держи караул; не позволяй себя раздавить», сказал он. Так приказал сказать мне Бёгу-каган. А апа-таркану (главнокомандующему) он послал известие: «Мудрый Тоньюкук – он хитрый и сам он – понимающий! [7, 34 строка, с.68].

(Если он скажет): «Идем с войском!»… не соглашайся». Услышав эти слова, я выдвинул в поход войска. Я без дороги перевалил Алтунскую чернь. Мы переправились без брода через реку Иртыш и, не делая остановки на ночь, утром достигли Болчу [7, 35 строка, с.68].

Привели лазутчика, слово его таково: «В степи Ярышской собралось десяти тюменов войска (100 тысяч)», - он говорит. Услышав эти слова, беги все [7, 36 строка, с.68]

сказали: «Вернемся! Стыд чистых хорош!». А я так говорю, я мудрый Тоньюкук: «Мы пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Через реку Иртыш [7, 37 строка, с.68].

мы пришли, переправясь. Было сказано: (враг, который) приходит – герой, но они (о нас) не проведали. Небо, (богиня) Умай, священная Родина (земля-вода) – вот они, надо думать, даровали на победу. Зачем нам бежать [7, 38 строка, с.68]

говоря: (их) много. К чему нам бояться, говоря (нас) мало. Зачем нам быть побежденными?! (или подчиним себе). Нападем!» - сказал я. Мы напали и прогнали (врага). На второй день они (враги) пришли; [7, 39строка, с.68]

они пришли, пламенея как пожар. Мы сразились. Сравнительно с нами их два крыла наполовину было многочисленнее. По милости неба, мы [7, 40строка, с.69]

не боялись, говоря, что их (т.е. врагов) много. Мы сразились. Тардушский шад принял участие в сражении. Мы прогнали (врагов), их кагана мы схватили, а их ябгу и шада там умертвили [7, 41строка, с.69].

Согласно тексту, мы видим, что тюрки вели себя очень смело в бою, несмотря на их малочисленность. Раскрывается их образ, в особенности это ярко проявляется в сражениях. Следует отметить, что смелость и бесстрашие было характерно для древнетюркского народа, что ярко выражено, в представленных текстах. Хотелось бы отметить, тот момент где Тоньюкук описывает, что, не смотря на малочисленность их войска, что составляет половину войска их врагов, они не боятся, они сражаются, они не желают быть побежденными. Что является характерным для этого народа.

В период своего существования древнетюркский народ контактировал, воевал, сотрудничал со многими народами. Одними из главных врагов тюрков считались китайцы, которые то были завоеваны ими, то наоборот. Образ китайцев достаточно

15

хорошо представлен в древнетюркских памятниках, написанные руническим письмом, к примеру, памятник в честь Кюль-тегина, Бильге кагана, Тоньюкука. Остановимся на памятнике, написанного в честь Кюль-тегина.

Китайцы в текстах именуются табгачами, и их образ раскрывается следующим образом:

до Темир-капыга (Железных ворот), налево (т.е. на север) я прошел с войском вплоть до страны Йир-Байырку, - вплоть до столь (многих) стран я водил (свои войска). (Во время этих походов) в Отюкэнской черни не было хорошего (т.е. настоящего) владыки, но Отюкэнская чернь была (именно) страною, в которой (можно было) созидать племенной союз. В этой (то) стране, засев (т.е. основавшись), я связал свою жизнь (и жизнь народа) с народом табгач [7, 4 строка, с.34].

Согласно тексту, древние тюрки впервые столкнулись с китайцами. У народа табгач, дающего (нам теперь) без ограничения столько золота, серебра,

спирта (или: зерна) и шелка, (всегда) была речь сладкая, а драгоценности «мягкие» (т.е. «роскошные», изнеживающие); прельщая сладкой речью и роскошными драгоценностями, они столь (т.е. весьма) сильно привлекали к себе далеко (жившие) народы. (Те же) поселясь вплотную, затем усваивали себе там дурное мудрование [7, 5 строка, с.35].

Здесь мы видим, что для древних тюрков китайцы представали в образе богатых народов, у которых было все, богатые шелка, драгоценности и т.д. Следует обратить внимание на часть, где указано, что китайцы обладали сладкой речью, тем самым завлекая тюркский народ, пытаясь их купить этим всем, тем самым можно прийти к выводу, что китайцы несут в себе некий отрицательный феномен, что отчетливо отражается в тексте. И для тюркских каганов, те, кто все же попался на различные драгоценности и обещания со стороны китайцев предал свой народ, и по их вине тюркский народ оказался под властью табгачей (китайцев).

(Итак), о тюркский народ, когда ты идешь в ту страну, ты становишься на краю гибели; когда же ты, находясь в Отюкэнской стране, (лишь) посылаешь караваны (за подарками, т.е. за данью), у тебя совсем нет горя, когда ты остаешься в Отюкэнской черни, ты можешь жить, созидая свой вечный племенной союз, и ты, тюркский народ, сыт, когда же ты тощ и голоден (но, тем не менее), ты не понимаешь (состояния) сытости (т.е. истинных причин сытости) и, раз насытившись, ты не понимаешь (состояния) голода. Вследствие того, что ты таков (т.е. нерасчетлив, недальновиден) [7, 8строка, с.35].

Следует сделать вывод о том, что переступив границу территории китайцев, тюркский народ подвергается гибели, там он уже не сможет иметь прежнюю жизнь, тем самым показывая, и раскрывая отрицательный образ китайцев.

Рассмотрим функции стереотипов, которые они выполняют. Г. Тэджфел выделяет четыре функции стереотипов. Функции стереотипа на индивидуальном уровне: 1) селекция социальной информации; 2) создание и поддержание положительного «Я-образа». На групповом уровне: 1) формирование и поддержание групповой идеологии, объясняющей и оправдывающей поведение группы; 2) создание и поддержание положительного «Мы-образа» [8, 3].

Что касается функций этнических стереотипов, рассмотрим Г.У. Солдатову, которая указывает на три основные психологические функции этнического стереотипа: 1) познавательную: стереотипы служат для упрощения межэтнической дифференциации и «экономии» восприятия в этноконтактных ситуациях, 2) коммуникативную: этнические стереотипы служат также для целей общения. Формируясь в ограниченной зоне культурных контактов, стереотип психологически закрепляет отношение к собственной этнической группе, к отдельным ее представителям; 3) укрепление и защита этнической идентичности. В системе социализации каждой здоровой этнической культуры заложен механизм воспитания у ее представителей не только уважения к иным культурам, но в первую очередь, чувство предпочтения родовых этнокультурных ценностей [9, 83-86].

16

Таким образом, основной функцией этнических стереотипов является защита представлений народа о самом себе, о своей культуре, повышение уровня самосознания этноса.

Завершая обзор литературы, посвященной проблеме стереотипов, отметим следующее:

стереотипы не являются устойчивыми понятиями, например как константы; стереотипы имеют изменчивый характер, они находятся под влиянием социальных

условий, а также накопленного опыта; стереотипы имеют как положительный, так и отрицательный характеры. Человек

может использовать уже имеющиеся и сложившиеся знания, как о собственном, так и о другом народе, что упрощает его мыслительную деятельность, но отрицательная сторона заключается в том, что на этом процесс останавливается, тормозит процесс мышления и его развитие, т.е., стереотипы представляются нам как преграды познания еще неизвестного, чего то нового для нас;

стереотипы имеют социальный характер, поэтому одной из наиболее крупных групп стереотипов представляют именно социальные стереотипы, которые в свою очередь делятся на: культурные, этнические, автостереотипы, гетеростереотипы и др., каждый из которых несет в себе значимость и выполняет определенные функции. Одной из важнейших функций является сохранение и защита представлений народа о своей культуре, о себе.

в работе были рассмотрены автостереотипы и гетеростереотипы на материале памятников древнетюркской письменности, в частности, на основе памятника в честь Кюль-тегина и Тоньюкука. Можно прийти к выводу, что табгачи (китайцы), в сознании древних тюрков, выступили исключительно в отрицательном образе, они для них являлись врагами, которые их подчинили. Но также мы проследили за тем, как тюрки представляют самих себя, т.е. показывается, что тюрки считали себя смелыми, свободными, подчинившими многие народы.

Список литературы 1 Тощенко Ж.Т., Хухорева О.Н. Стереотип // Тезаурус социологии. Тематический

словарь-справочник / Под ред. Тощенко Ж.Т. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009. – 487 с. 2 Липпман Уолтер Общественное мнение / Пер. с англ. Т,В. Барчуновой. – М.:

Институт Фонда «Общественное мнение», 2004. – 384 с. 3 Платонов Ю.П. Народы мира в зеркале геополитики (структура, динамика,

поведение): Учеб.пособие. – СПб.: Изд-во С.Петерб. ун-та, 2000. – 432с. 4 Сорокина Н.В. Типология стереотипов как компонент содержания обучения

иностранным языкам в ВУЗе // Язык и Культура. – М., 2013. –№ 3 (23). – С. 139, С. 124. 5 Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: Учебник для вузов. – 4-е изд., испр. и доп. – М.:

Аспект Пресс, 2009. – 368 с. 6 Жетбисбаева Б.А. Древнетюркская литература. – Алматы: Юридическая

литература, 2006. – 124 с. 7 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. –

М.-Л., 1951. – 451с. 8 Хотинец В.Ю. Событие культур. Психологические универсалии в культурном

многообразии. – Екатеринбург, 2008. – С. 16. 9 Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряженности. – М.: Смысл, 1998. –

389 с. 10 Прохоров Ю.Е. Национальные социокультурные стереотипы речевого общения и

их роль в обучении русскому языку иностранцев. – М.: ЛКИ, 2008. – 224 с. 11 Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействие: социально-психологические

проблемы. – М.: Моск. ун-та, 1990. – 240 с.

17

12 Рябова Т.Б. Пол власти: гендерные стереотипы в современной российской политике. – Иваново: гос. ун - т, 2008. – 246 с.

Мақала этникалық стереотиптерді анықтау, олардың түрлері, қызметтері мен құрылымдарының зерттеу мәселелеріне арналады. Көнетүркі ескерткіштеріне сараптама жасау шеңберінде түркілердің автостереотиптер мен гетеростреотиптеріне анықтама жасалды. Зерттеулер көрсеткендей, этникалық стереотиптер әрқашан бағалы, өйткені олардың мазмұнында ұлттық мінездің белгілері туралы маңызды пікір айқындалған. Автор Күлтегін мен Тоныкөк ескерткіштерінде түркілерді бағындырған табғаштар (қытайлықтар) жау ретінде көрсетілген деген қорытынды жасайды. Алайда сонымен бірге, түркілердің өздері туралы көзқарастары (автостереотиптер) өте жағымды, түркілер еркін және батыл халық ретінде көрсетілген.

The article aims at studying and identifying stereotypes, their functions, types and structure. Stereotypes are explored on specific examples of ancient Turk people. The research in particular focuses on autostereotypes and geterostreotypes. The study also involves analyzing Ancient Turk texts written in runic. The author says that in the ancient monument in honor of Kul-Tegin and Tonyukuk stereotype Tabgaches (Chinese) shown in the image of the enemy. But at the same time, the submission of the Turks about themselves (autostereotypes) are positive, the Turks are shown in the images of the free and brave people. ӘОЖ 81'271; 82.085; 808.5

Н.Ә. Әміреев Алматы менеджмент университеті

Алматы, Қазақстан nurlan.amreev@mail.ru

ӘДЕБИ ТІЛДЕ ЖАЗУ МӘДЕНИЕТІН ДАМЫТУ

Мақалада автор «мәдениет» ұғымына талдау жасайды. Тіл мәдениеті туралы

ойларын ортаға салады. Осы тақырыпты зерттеген ғалымдардың еңбектеріне сараптама жүргізеді. Тіл мәдениетіне қойылатын талаптар мен оны жетілдірудің жолдары қарастырады. Орыс тілді дәрісханаларда қазақ тілін оқытудағы тәжірибесімен бөліседі. Студенттерді шығарма жазуға үйрету әдістерін ортаға салады.

Кілтті сөздер: тіл мәдениеті; әдеби тілде жазу; саналылық ұстанымы; белсенділік

ұстанымы; жүйелілік ұстанымы; сапалылық ұстанымы. Әдеби тіл дегеніміз – жалпы халықтық тілдің хатқа түскен, белгілі бір дәрежеде

өңделген ерекше түрі. Тіл білімі тарапынан алғанда «әдеби тіл» деп тек көркем әдебиет емес, ғылыми

зерттеулердің, саяси трактаттардың, газет-журналдардың тілін де – қысқасы, жазба тілді айтамыз. Міне, осы пікірлес ғалымдар белгілі бір тілді әдеби деп тану үшін жазудың болуы шарт, яғни хатқа түскен нұсқалары өте аз немесе жоқ жерде әдеби тіл де жоқ дегенді кесіп айтады. «Әдеби тіл» термині «жазба тіл» дегеннің баламасы ретінде ұсынылады. М.Балақаев: «Әдеби тіл – жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы сымбатты қалыпқа түсіп, екшеледі. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмайды»,–деп жазды [1, 8].

18

Әдеби тілдің ең басты белгісі – оның өңделген, сұрыпталған, нормаланған тіл болуы, бұл – бір. Қызметі жағынан сол халықтың өмірінде ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық қасиеті болуы тиіс. Бұл – екінші шарт. Әр нәрсенің, әр құбылыстың мән-мағынасы, табиғаты салыстыру арқылы, өзге нәрселердің, өзге құбылыстарға қарама-қарсы қою арқылы таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оған қарама – қарсы қойылатын басты құбылыс – ауызекі сөйлеу тілі. Бұл – тілді әдеби деп тануға қажет үшінші шарт. Әдеби тіл – қоғамның қолдану практикасында сыннан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл – төртінші ерекшелігі.

«Әдеби тіл» деген ұғым – қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы түсінік. Қазіргі қазақ тілі үшін оның жазба түрінің болуы, сан салалы стильдерге тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызмет етуі – заңды шарттар.

Тіл мәдениетінің тірегі – әдеби тілдің нормалары мен стильдік жүйелері. Бұлар әдеби тілдің қоғамдық қызметімен астарласып жататындықтан, «тіл мәдениеті» деген ұғымның аясы кең. Өйткені тілдік нормалар мен тілдің стильдік тармақтарының әдеби тілдің қоғамдық қызметі ұлғаю барысында көп жылдар бойы берік қалыптасқандары да, жаңадан пайда болғандары да бар.

«Мәдениет» сөзін бұрын қоғамның материалды, рухани байлықтарының түрлі тармақтарын қамтиды деп қолдансақ, осы күндері оның жұмсалу аясының кеңейгені байқалады, мысалы: еңбек ету мәдениеті, сауда – саттық мәдениеті, егін жинау мәдениеті, іскерлік мәдениеті т.б. Осылардың қатарында «тіл мәдениеті» деген ұғым да жиі қолданылатын болды.

Тіл мәдениеті жоғары адамдардың әрдайым көз тігетін жарық жұлдызы– әдеби тіл. Өйткені ол – екшелген, сұрыпталған мәдени тіл, белгілі қалыпқа түскен стандартты әрі ресми тіл, халық тілінің шұрайлы байлықтарымен сусындаған, көркем, өткір тіл.

Мәдениетті адамның көп қырлы сырының бір көрінісі – тіл мәдениетінің жоғары болуы. Әдеби тілдің не екенін, оның халық тілінен айырмашылығын, қарым-қатынасы қалай болатынын білмей тұрып, тіл мәдениетінің биік шыңына қол созуға болмайды. Өйткені тіл мәдениетінің қағида, талаптары жазба әдеби тіл мен «ауызша әдеби тіл» дегеннің арақатынасынан пайда болады.

Қазақ тілінің қоғамдық қызметі арта түсіп отырған қазіргі кезде оның үздіксіз даму үдерісін терең ұғынып, өмірлік проблемаларын жан-жақты зерттеуге ерекше мән беріліп отыр. Солардың қатарында теориялық, практикалық биік талаптар дейгейінен қарайтын сала – тіл мәдениеті мәселелері болмақ. Бұл – қазақ тіл білімінің өзінің даму жолына түскен жаңа саласының бірі. Тіл мәдениеті халқымыздың жалпы мәдениеті мен астарлас дамуға тиісті болғандықтан, бұл ғылым саласы алдымен тіл мәдениетінің дәрежесін арттыруды, тілдің қатынас қызметін жетілдіру үшін оның күнделікті өмірлік мәселелерін ғылыми тұрғыдан дұрыс шешіп, жөн сілтеуді көздейді.

Тіл мәдениетінің басты талабының бірі – тілдік нормаларды қалыптастыру. Олар халық тілінің, әдеби тілдің даму барысында қалыптасады, кейбіреулері (жазу нормалары, терминдер, пунктуация нормалары) қолдан жасалады да, басқалары тілде бұрыннан бар жүйелер негізінде баспасөз арқылы қалыптасады.

Әдеби тіл деп – жазба мәдениет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары сараланған, қоғамдық қызметі әр алуан тілді айтамыз. Біз мәселеге дублеттердің қай сыңары негізгі, әдеби норма болуға тиіс деген тұрғыдан қараймыз. Мысалы, жарты дегенді нормаға жатқызсақ, жарым мүлде қолданылмасын деген ұғым тумайды. Мұндайды әдеби тілдің қабылдайтынына көз жеткен тұста, сол ізбен бау – бақ, суару – суғару, мысалы – мәселен сияқты көптеген жарыспа сөздерді синоним деп бетімен қоя бермей, әр сыңарын белгілі мағынаға ие етуге әбден болады.

Норма мен тілдің ішкі заңы деген бір емес, норманы ойдан шығаруға болады, ал заңды ойдан шығаруға болмайды, ал заңды ойдан шығармаймыз, айқындаймыз, ашамыз.

19

Оның үстіне тілдік заң көрінгеннің икеміне көніп өзгеріле бермейді, норманы орайына қарай өзгертуге болады.

Тілдік норма – тілдің әдебиеттілігінің бір белгісі. Біз білім алушыларды әдеби тілге баулитындықтан, халықтың, баспасөздің тіл мәдениетіне көз жібергенде, олардың әдеби тіл нормаларын қаншалықты сақтау немесе сақтамауы ескріледі. Ол – тіл мәдениетінің бір жағы. Оған одан басқа сыпайы сөйлеу, ойды дәл, айқын айту, сөзді орынды қолдану, ой мақсатына лайық сөйлемді дұрыс құру сияқтылар да енеді.

Дүние жүзі тарихына үңілсек, көптеген халықтардың білім беру жүйесіндегі ғылым атаулы тілді зерттеуден бастаған. Тілдің, тіл саясатының биік ұғымы, барлық мәні оның қолдануында. Тіл мәдениетінің деңгейі, оның зерттелуі әрі қоғамдық қызметі арқылы көрінеді. Тіл – қоғам өмірінің объективті құбылысы, ол бүкіл халық үшін бірдей және адамдар білген құбылыстардың алуан түрін түгел қамтиды. «Тіл – қоғамдық құбылыс» деген тезисті ұсынбағанмен, тілдің қоғам өмірімен байланыстылығы, қоғамдағы орны, рөлі деген мәселелермен ХІХ ғасырдағы В.Гумбольдт еңбектері, кейініректе туған лннгвистикалық мектептердің тілдің әлеуметтік сипатына ерекше мән берулеріне түрткі болды. Бұл мәселеге Н.Я.Марр да ерекше мән берді. Жалпы тілді халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихы мен мәдениетімен тығыз байланыста қарау В.Фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың есімдерімен байланыстырылады.

Қазақ зиялылары: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Балақаев, К.Аханов, Т.Қордабаев, Ы.Маманов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, А.Жапбаров, Ә.Болғанбаев, С.Исаев, А.Ысқақов, Р.Әміров, Қ.Жұбанов т.б. ғалымдар өз еңбектерінде «әдеби тіл» ұғымының сан қырлы жағына тоқталады. Тіл табиғатының қыр-сырына терең жан-жақты үңілу – ғалым А.Байтұрсынұлынан бастау алып, Қ.Жұбанов зерттеулерімен өз жалғасын тапқан[3, 141-142].

Ал, «Мәдениет» деген түсінікке тоқталатын болсақ, мәдениет деген ұғымға беті-қолын жуғаннан бастап, адамзат ақыл-ойының қазіргі жеткен ең соңғы биігіне дейінгі барлық ұғым енеді»,– деп атап көрсетеді И.Е. Гельб[2, 15]. «Мәдениет, оқу-ағарту, ғылым, өнер т.б. рухани өмір табыстарының жиынтығы» ,– дейді тілші-ғалым М.Балақаев өзінің «Қазақ тілінің мәдениеті» атты еңбегінде [1, 10].

Мәдениет туралы түсінікке де әр ғалым әр түрлі анықтама береді. Қарап отырсақ, мәдениеттің өзі екіге бөлінеді екен. Материалдық және рухани мәдениет. Соның ішінде тіл мәдениеті рухани мәдениетке жатады. Ендігі жерде тіл мәдениеті сөз болмақ. Тіл мәдениеті білім алушы жастардың тілін ұстарту міндетін жүзеге асырудың амал-тәсілдерін көрсетеді. Тіл мәдениетіне тән нормалар адамдардың таза, нақты, лайықты әдеби тілмен сөйлеуге, әдеби тілмен жазуға, диалект сөздер мен дөрекі сөздерді қолданбауға, сөйлеген, жазылған сөздері жатық, әсерлі, түсінікті болуын қадағалайды. Сонымен қатар, олардың мәнерлеп оқуын, сондай-ақ өз ойларын логикалық тұрғыдан байланыстыра, жүйелі жазу дағдыларын қальптастыруға тиіс. Осы мәселені зерттеу тақырыбы ретінде ала отырып, алдымен тіл мәдениеті, әдеби тіл дегеніміз не деген сұраққа жауап ізделік. М.Балақаевтың жоғарыдағы мәдениет туралы айтқан анықтамасын ары қарай тіл мәдениетімен жалғастырсақ ол өз ойын былайша көрсетеді: «Тіл мәдениеті дегеніміз – тілдік тәсілдердің ширау, жетілу дәрежесі. Сонымен қатар, ол тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы» [1, 17]. «Тіл мәдениеті дегеніміз – сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық, ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді дәл айыру шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық», – деп анықтама береді Н.Уәлиев өзінің «Сөз мәдениеті» атты еңбегінде [3,78.]. Ал тілші-ғалым Р. Сыздықова: «Тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс орнымен қолдану (лексикалық), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау(лингвостилистикалық) нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру», –

20

дейді [4, 24-25]. «Тіл мәдениеті» негізінен «Сөз мәдениеті», «Сөзді орынды қолдану» деген ұғымды білдіреді. Өйткені, тіл мәдениетінің негізгі зерттейтін объектісі – сөз, сөздің дұрыс айтылуы, дұрыс жазылуы, дұрыс қолданылуы, сол арқылы ойдың айқын, әсерлі жетуі, екі ұштылықтың, күңгірттіктің болмауы. Соған орай тіл мәдениеті ғылымын үлкен екі салаға: ауызша сөйлеу мәдениеті, сөзді жазбаша қолдану мәдениеті деп бөлуге болады. Сондықтан сөйлеу мәдениетіне, ойды әдеби тілде жазбаша жеткізе білуге байланысты өтілетін практикалық сабақтарда жазбаша сөйлеу тілінің ерекшеліктеріне көп көңіл бөлініп, қателерді тіл фактілері негізінде талдап, сырын ашып көрсетудің пайдасы зор.

Тіл байлығы – сөз байлығы. Ал сөз байлығы әр адамның лексикасындағы қолданылатын сөздердің санымен байланысты болғанымен, негізгі байлық – ой байлығы, сол сөздерді қиюластырып, әсем де әсерлі ой мұнарасын қалай білуде. Себебі сөзді көп біліп, бірақ оны орынды, ойлы, образды жұмсай алмасаң, жазба тілде бере алмасаң, одан не пайда? Аз сөзге көп мағына сыйғызып, әр сөздің парқын, мән-мазмұнын, стильдік бояуын дөп басып беру ойлау қабілетімен, оның шығармашылық сипатымен ұштасып жатады. Ой байлығына жету үшін тіл дамуының кешегісі мен бүгінгісін, лексикалық қабаттын баю, толығу жолдарын, тілде пайда болған жаңа құбылыстардың өміршеңдігін, бір сөзбен айтқанда, тілдің ішкі, сыртқы мүмкіншілігін жақсы меңгеріп, оған қамқорлықпен, жанашыр көзбен қадағалап отыру керек.

Сөз қолдану мәдениетін арттыратын негізгі шаралардың бірі – тіл тазалығы. Тіл тазалығы дегенде, ойымыздың, сөзіміздің бөтен, бөгде элементтермен шұбарланбауын талап етеміз. Әрине, бөтен тілден сөз алмай, таза ана тілі материалының негізінде ғана өмір сүретін әдеби тіл деген болмайды. Көркем шығарманы, сондай-ақ, әдеби нормадан ешбір ауытқымай, бөтен тілдік элементтерді қоспай, сірестіріп, «таза әдеби» тілде де жаза беруге болмайды. Өйткені, көркемсөз шеберлері оқырмандарына өмірдің өзі көтерген саласын жан-жақты көрсету, олардың дүниетанымын, эстетикалық талғамын арттыру мақсатын көздейді. Қандай адам болмасын, ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен де байқалды. «Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал»,–деп ұлы Абай тегін айтпаған. Ана тілінің мол байлығын игерген, құдіретіне түсінген, күшіне тағзым етіп, бас иген адам өзіне де, өзгеге де талап қоя алады, сөзді қалай болса солай қолдануға жол бермейді. Сөз мәдениеті мен өз мәдениетін қатар ұстап, екеуін бірге әлпештеп, қамқор болса, тілге деген сүйіспеншілігі арта түсері даусыз.

Тіл мәдениеті, әдеби тілде жазу жөніндегі теориялық және практикалық пікірлерді дамытушылардың бірі – И.И. Срезневский. Ол тілді адамның ойлау дағдысымен тікелей байланыстыра отырып, баланы қысқа әңгімелер түріндегі жаттығу жұмыстарына бейімдеу пайдалы дей келіп, «Важен для приучения отличать более важное от менее важного и неважного вникать в те основы слов и выражений которыми изображаются основные мысли ... как безотносительно к форме, в которой та или другая мысль выражается так, и с объяснением самой форм выражении, чтобы заставить детский ум оценить форму»,–деп білім алушылардың жұмыстарында, сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде синонимдерді барынша кеңінен қолдану қажеттігін айтты.

Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау барысында бұл мәселені көптеген ғалымдар зерттеп-қарастырғаны белгілі болды. Солардың ішінен педагогикалық сөздікте берілген мынадай анықтама көңілімізден шықты: «Оқушылардың тіл мәдениеті – оқыту үдерісі мен адамдардың тілдік қарым-қатынасы негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру деңгейі. Оған тілдің мағыналылығы, ойлылығы, байлығы, көркемдігі мен жалпытілдік нормалардың сақталуы тән»[5, 263].

Ал бұл мәселені жан-жақты зерттеген Л.И.Ожегов: «Тіл мәдениеті – бұл өзінің ойын дұрыс, дәл және мәнерлі жеткізе алу білігі. Дұрыс сөз дегеніміз әдеби тіл нормасы сақталған сөз. Тілдің нормасы – бұл коғамдық сөйлеу тілі тәжірибесінде қабылданған

21

жалпы тілдік сөйлеу, грамматика, сөз қолдану ережесі. Ойын жеткізуде дәл әдіс таба білу ғана емес, сондай-ақ орынды сөйлеу»,–деп тұжырымдайды [6, 287].

Тіл мәдениеті ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында мынадай анықтама берілген: «Тіл мәдениеті – кісінің бойындағы мәдени қасиеттердің бірі, қоғамдық мәдениеттің бір компоненті. Тіл мәдениеті ауызекі тілдің орфоэпиялық нормасын, сөз қолдану, сөздерді тіркестіру заңдылықтарын, сөйлем құрау ерекшеліктерін дұрыс пайдалану және жазба тілде емлеге, тыныс белгілерін қолдануға байланысты ерекшеліктерді толық сақтап, сауатты жазу мәселелерін де қарастырады» [7, 261]. Ал педагогикалық энциклопедияда: «Культура речи 1. В теоретическом плане – раздел филологии изучающий речевую жизнь общества в определенную эпоху и устанавливающий на научной основе правила пользования языком, как основным средством общения людей, орудием формирования и выражения мыслей. 2. В плане практическом – под культурой речи понимается прежде всего нормативность речи, ее правильность, соответствие требованиям, предъявляемым к языку в данном языковом коллективе в определенный исторический период»,– деп анықтайды. [6, 58]

Білім алушылардың тіл мәдениетіне педагогикалық сөздікте төмендегідей анықтама ұсынылады: «Оқушылардың тіл мәдениеті дегеніміз–ғылым негіздеріне оқыту үрдісі мен өзін қоршаған адамдармен тілдік қарым-қатынас негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру деңгейі. Ол жалпытілдік норманың сақталуымен, тілдің мазмұндылығымен, ойлылығымен, лексикалық байлылығымен, көркемдігімен әрі мәнерлілігімен сипатталады». Жалпы анықтамаларды қарастыра келе, тіл мәдениеті дегеніміз сыпайы, ізетті, сауатты сөйлей білу мен жаза білу және сөзді дәл айта білу, оны орнымен, әсерлі етіп қолдана алу шеберлігі деген пікірге тоқталдық. Халықтың ұшан-теңіз сөз байлығының ішінен ең қажетті, ең ұтымды тілдік құралдарды таңдап алып, оларды айтылмақ ой мен мәтіннің мазмұнына, мақсатына сай етіп тіркестіре алу білгірлік пен шеберлікті қажет етеді. Сонымен, зерттеуші-ғалымдардың берген түрлі анықтамаларын саралай отырып, тіл мәдениеті дегеніміз – оқыту үрдісінде, отбасында, жалпы адамдардың өзара қарым-қатынасы негізінде жазбаша және ауызша тілді игеру деңгейі деген қорытынды жасадық. Ойды дұрыс, түсінікті, анық, дәл, әсерлі әрі әдеби тіл нормасын, тіл тазалығын сақтай жеткізе білу шеберлігін айтамыз. Әр полимәдениетті тұлғаның ерекше маңызды қасиетінің бірі – тіл мәдениетін игеру. Сондықтан бүгінде жас ұрпактың тіл мәдениетін қалыптастыру мәселесі ерекше орын алып отыр.

Оқушылардың әдеби тілде жазуын дамытудың лингводидактикалық негізі туралы Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Т.Шонанұлы, Ш.Х.Сарыбаев, М.С.Лапатухин, К.Д.Ушинский, Ф.И.Буслаев, И.И.Срезневский еңбектеріне сараптама жасай отырып, балалардың жазбаша тілін дамытудың зерттелу жайы, мазмұны, жүйесі қарастырдық. Аталған авторлардың еңбектері оқушылалардың жазбаша тілін дамыту жолдарын қарастырғанмен де, бұл еңбектердегі сөз болатын көптеген әдістерді өзге тілді студенттердің әдеби тілде жазуын дамытуда да елеп, екшеп пайдалануға болады.

Балалардың жазбаша тілін дамыту, өз ойын дұрыс, жүйелі жеткізе білуі мен жазбаша сауатты және мәдениетті болуының маңыздылығы жөнінде алғаш пікір білдірген – Ы.Алтынсарин: «Екі тілде жеңіл шығармалар жазуға жаттығу, күрделі іс қағаздарын жүргізу, олардан көшірмелер жасауға үйретуді» міндеттеді.

Тіл дамыту мәселелері А.Байтұрсынов еңбектерінде тілдің теориялық мәселелерін меңгертумен байланысты терең қарастырылған. А.Байтұрсынов оқушылардың жазбаша тілін дамытуда жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану оқушылардың сөздік қорларын толықтыратындығын ескеріп, сынау және дағдыландыру жұмыстарының жүйесін ұсынған [8, 289]. Оқушылармен жүргізелетін бұл жұмыстарды өзге тілді дәрісханалардағы студенттермен жүргізілетін жұмыстарда олардың сөздік қорын, тіл байлығын дамыту үшін қолданудың тиімділігі зор.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінде орыс мектептеріне арналған қазақ тілі оқулықтары мен оқу құралдарын жазған әдіскер ғалым – Т.Шонанұлы. Әдіскер ғалымның қазақ тілін

22

өзге ұлттарға оқытуға арналған «Самоучитель киргизского для русских» деп аталатын алғашқы оқулығында 92 сабақта 172 жаттығу берілген. Автор қазақ тілін практикалық жолмен меңгертуде жазба жұмыстарына ерекше көңіл бөлген. Орфографиялық дағды қалыптастыруға арналған жаттығулар жүйесін ұсынған.

Қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту әдістемесін арнайы қарастырған әдіскер ғалым М.С.Лапатухин қазақша сөйлеу тіліне үйретуде фонетикалық, грамматикалық минимумдарды меңгертумен қатар аударма жұмысы мен іс қағаздарын жазуға үйрету мәселелеріне ерекше тоқталды. Ғалым орыс мектептерінде қазақ тілін оқытудың аралас (комбинированный), аударма және тура немесе көрсетпе (натуралды) әдістері оқушылардың жазбаша тілін дамытуға негізделе жүргізілетіндігін қарастырды .

Қазақ тілін орыс тілді дәрісханаларда оқыту әдістемесін тұңғыш ғылыми негізде зерттеген ғалым Ш.Х.Сарыбаев «Жаздырып үйретудің әдістері» еңбегінде «Программамен жазу», «Дұрыс жазуға үйретудегі қазіргі кедергілер», «Дұрыс жазып үйренуге де жағдай керек», «Дұрыс жазуға көру сезімі арқылы әсер ету», «Көшіртіп жаздыру», «Дұрыс жазу құлаққа әсер ететін болсын» т.б. көшіртіп жазудың 10 түрін жеке-жеке қарастырады. Сонымен қатар хат жаздыру мен оның мәні, баяндама, тезис жазуға жаттықтыру мәселелері қарастырылған [9,17-24].

С. Рахметова «Бастауыш сынып оқушыларының жазу тілін дамыту методикасы» (1969) атты кандидаттық диссертациясында зерттеу жұмысымызға қатысты әдістемелік пікірлер, нұсқаулардың толық қамтылғандығы байқалды [10]. Ғалым докторлық диссертациясында (1997) бастауыш сынып оқушыларының ауызша, жазбаша тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін жасады. Аталған еңбектердегі диктант түрлерін өзге тілді студенттермен сабақ үдерісінде жиі пайдаланып жүрміз.

Т. Әбдікәрімова «Бастауыш класта текспен жұмыс істеу арқылы тіл дамыту» атты зерттеуінде мәтінмен жасалатын жұмыс түрлерін талдап, тіл дамыту мәселесімен байланыста қарастырған. Ғалымның : «Мәтіндегі айтылған ойдан әркім өзіне қажетін ала білу, оны басқалардың да да бағалап, талқылауына мүмкіндік туғызу қажет» деген қағида тілді үйренушілердің жазбаша тілін жаттығулар жүйесі арқылы дамыту негізінде алынған [11,58]. Жаттығу жұмыстарының негізінде студенттердің қатысымдық іскерліктерін: мәтінді түсініп оқу, оқығанын өз сөзімен айта, жаза білу, мәтін мазмұнына сәйкес өз көзқарасын білдіре алу, мәтін мазмұны бойынша ой қорытындысын жасай білуге дағдыландыруға болады.

Білім алушылардың жазбаша сөйлеу тілін дамытуда ұсынылатын жазба жұмыстары қатысымдық құзіреттілікті жетілдіру мақсатын іске асырады. Бұл мәселе жөнінде Ф.Ш.Оразбаева: «Қарым-қатынас жасаудың өзі бірлескен шығармашылықтың, бірлесе ойлаудың, әріптестіктің сабағы, әлдекімнің ырқына берілмей, ойын еркін айта алатын және айтуға тиіс еркіндік сабағы. Өйткені мұнда позиция айқын: білім беру арқылы қарым-қатынас жасау және қарым-қатынас арқылы білім беру керек»,–дейді [2.38].

Жазу – таңбалардың белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болуы арқылы адамдардың жазбаша қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Сондықтан Ф.Абдразахова: «Жазылым әрекетінде тіл үйренуші сөйлемнің мәніне, мағынасына, формасына көңіл аударып, оны оймен пайымдауы арқылы өз санасынан өткізіп, қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуы нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады», –деп көрсетеді [13, 4].

Ғылыми-әдістемелік еңбектердегі ой-пікірлерді саралай келе, оқушылардың жазбаша сөйлеу тілін дамытудың негізі ретінде мәтін мазмұнының дұрыс сұрыпталуы; жазба жұмыстарының студенттердің тілді білу деңгейіне сәйкес жүргізілуі; жазба жұмыстарының білімдік, тәрбиелік, танымдық міндеттерді шешуге бағытталуы; орфографиялық нормаға сәйкес жазу дағдысының қалыптасуы; сұрыпталған мәтіндер арқылы халқымыздың мәдени-рухани мұрасы мен салт-дәстүрінің озық үлгілерін, ұлтымызға тән әдептілік, сыпайыгершілік қасиеттерін таныту қажеттігі көзделеді.

23

Өзге тілді студенттердің әдеби тілде жазуын дамытудың психологиялық негізі белгілі психологтар: Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, Н.И.Жинкин, А.С.Лурия, Д.Б.Эльконин, В.А.Фледов, Б.Г.Ананьев, В.А.Артемов, Е.С.Истрина, Л.Н.Кадочкин, Л.К.Назаровалардың психикалық функциялардың дамуындағы зерттеулері басшылыққа алынды. Жазбаша сөйлеу тілін дамытудың психологиялық ерекшеліктерін қарастыруда қазақ психологтары Ж.Аймауытов, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, С.Рахметова, Ж.Намазбаева т.б. зерттеулеріне сүйендік.

Әдеби тілде ауызша және жазбаша сөйлеу тілін дамыту жұмысының психологиялық ерекшеліктері, ойлау мен сөйлеудің байланыстылығы, таным үдерісі қарастырылды. Өзге тілді студенттердің жазбаша сөйлеу тілін дамыту ойлау жүйесіне негізделеді. Ойды жазбаша жеткізу – ауызша сөйлеу тіліне қарағанда өте күрделі, көп салалы үдеріс. Психологтар оқытушы тіл үйренушілерді үйреніп отырған тілінде ойлай білуге үйренгенде ғана ауызша және жазбаша сөйлеуді қиындықсыз меңгеретіндігін зерттеу еңбектерінде дәйектейді.

Әдеби тілде жазуды дамытуда қабылдау үдерісінің орны ерекше. Психологтар қабылдаудың көру, сезу және есту түрлеріне тоқтала отырып, жазбаша сөйлеу тілін дамытуда көру және есту үдерістерін ерекше атап көрсетеді. Жазба жұмыстарын меңгертудің алғашқы кезеңінде орындалатын жаттығу жұмыстары көру үдерісіне бағытталады, тіл үйренушілерді оқулықтан немесе тақтадан қатесіз көшіріп жазуға дағдыландырады. Екінші кезеңінде диктант жұмысының өзі көру диктантынан басталады, содан соң сатылай күрделенеді. Үшінші кезеңде мазмұндама, шығарма түрлері алдын-ала сұрыпталған материалдар бойынша жеңілден күрделіге ұстанымы негізінде жүргізілді.

Жазылым әрекетінің сыртқы дыбыстық құрылымы мен байланысы жөнінде психолог А.Р.Лурия: «Жазудың психологиялық-физиологиялық очерктері» еңбегінде теориялық тұрғыдан зерттеп, жазу үдерісінің көру түсініктері мен тиісті қозғалғыш факторлардың байланысынан ғана құралатын «идеомоторлық акт» ретінде қарастырады. Осы үдерістің құрамына қозғалыс пен көру салаларынан тыс мынадай компоненттер енетіндігін атап көрсетеді: міндеттің туындауы (бастапқы ой), ойдың алдын-ала құрылуы, есте сақтау және оны ішкі тілдің көмегімен жадыда сақтау, пайда болған ойды фразаның немесе біртұтас мәтіннің тиісті құрылымына енгізу [14, 73].

Шығарма жұмысын орындауда әрбір білім алушының шығармашылық қабілеттерін дамытуға айрықша көңіл бөлінеді. Шығарма жазуда шығармашылық әрекетке қажетті психологиялық құрылым пайда болады, яғни танымдық үрдістердің (зейін, түйсіну, қабылдау, ес, ойлау, қиял) барлық түрлері қатысады. Әдеби тілде жазуды дамытуда тіл үйренушілердің байқау қабілеті де маңызды. Байқағыштық оларды өздері бақылаған құбылыстар мен заттардың ерекшеліктерін түсініп, бір-бірінен ажырату үшін байқағыштыққа үйретеді.

Зерттеу жұмысының педагогикалық негізін қарастырып, өзге тілді студенттердің әдеби тілде жазуын дамытудың әдістемесін анықтауда Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев, С.Қалиев, Ж.А.Қараев, М.М.Жанпейісова, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ю.К.Бабанский, Ш.А.Амонашвили, В.П.Беспалько, А.М.Аббасов, В.В.Арахин сияқты белгілі педагог ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан..

Қазақ тілін меңгертуде білім алушылардың әдеби тілде жазуын дамыту жұмыстары дидактикалық жалпы ұстанымдар мен арнайы әдеби тілде жазуды дамыту ұстанымдарына негізделеді.

Дидактиканың ғылымилық ұстанымы бойынша тіл үйренушілердің әдеби тілде жазуын дамытуда жүргізілетін жазба жұмыстары тілдік минимумды дағдылы қолдана білуіне байланысты. Қазақ тіл білімінің теориялары олардың жазбаша сөйлеу тілін дамытуға негіз болады. Жазба жұмыстарын орындауда қалыптасатын орфографиялық дағды тіл білімінің орфография саласымен бірлікте қарастырылады. Білім алушылардың жазбаша тілін дамытуда тіл білімінің заңдылықтары мен тілдік ұғымдарды қатесіз меңгертуді және тілдік минимумдарды практикалық жазба жұмыстарында қолдана білуге

24

дағдылануы қажет. Оқытудың ғылымилық ұстанымымен бірлікте іске асырылатын ұстаным – саналылық пен белсенділік ұстанымы. Студенттердің әдеби тілде жазуын дамыту тілдік материалды қаншалықты меңгергендігімен байланысты. Саналылық ұстанымы тілдік ұғымдарды саналы түрде меңгеріп, оны ауызша және жазбаша сөйлеу тілінде қолдана білуге негізделеді. Жазылым әрекетін жетілдіруге негізделген білім алушылардың әдеби тілде жазуын дамытуды педагогтар мен психологтар саналы, ерікті әрекетіне байланысты. Саналылық ұстанымы білімді меңгерту барысында өзін-өзі бақылау қабілеттілігін қамтиды. Студенттердің өзін-өзі бақылау қабілеттілігі заттар мен құбылыстар арасындағы байланыс пен өзара қатынастарын ашуға, орындалып отырған жазба жұмысының тақырыбы бойынша ой қорытуын қамтамасыз етеді. Саналы түрде жазба жұмыстарын орындауда олардың қазақ тіліне деген қызығушылығы оянып, жазылым әрекетін іске асыру белсенділігі дамитындығы байқалды.

Жүйелілік ұстанымы. Білім алушылардың әдеби тілде жазу әрекетін дамыту –үздіксіз, жүйелі түрде жүргізілетін жұмыстың нәтижесі. Бастауыш деңгейден жетілдіруші деңгейге жеткен студенттердің тілдік білім деңгейі анықталып, жүргізілетін жазба жүмыстарының жүйесі жасалынады. Студенттердің бірлесіп орындайтын немесе жеке, өз бетімен орындайтын жазба жұмыстары белгілі жүйемен күрделендіріп отырса, жұмыс нәтижелі болады. Білім алушылардың әдеби тілде жазуын дамытуда мәтінмен жұмыс істеу жүйесі төмендегідей сатылардан тұрады: а) жазылатын шығарма жұмыстарының тақырыптарын сұрыптау; ә) тақырып мазмұнына қатысты сөздер мен сөйлемдерді таңдап, сұрыптау арқылы мәтін құрастыру; б) жазылған мәтінді тексеріп, одан әрі жетілдіру сияқты жүйесі орындалады. Жүйелілік ұстанымы грамматикалық материалды сұрыптау ұстанымымен байланысты болғандықтан, студенттердің қазақ тілінде әдеби тілде жазуын дамытуда негізгі ұстанымдардың бірі ретінде қарастырылады.

Грамматикалық материалды сұрыптау ұстанымы мәселелері А.Н.Ким, Н.З.Бакеева, А.П.Васильченко, Т.Н.Казесалу, В.И.Баранников т.б. еңбектерінде зерттеліп, аталған ғалымдар орыс тілін өзге ұлт өкілдеріне үйрету әдістемесінің негізін жасады. Грамматикалық материалды сұрыптауда сөйлеу модельдерінің қолдану жүйелілігіне, бір типтілігіне, қажеттілігіне көңіл бөлінеді. Диктант мәтіндері оқу бағдарламасындағы модуль тақырыптарына сәйкестендіріле сұрыпталуы тиіс. Бұл ұстаным негізінде сұрыпталған диктант мәтіндері өтілген грамматикалық материалмен байланысты болады. Оқу бағдарламасында грамматикалық тақырыптар жеңілден қиынға, белгіліден белгісізге ұстанымын ұстанса, жазба жұмыстардың мәтінін сұрыптауда да осы ұстаным негізге алынды. Бұл ұстаным бойынша әр деңгейдегі студенттердің тілді меңгеруі мен білім дәрежесі есепке алынады. Орыс тілді дәрісханада қазақ тілінің 9 төл дыбысы мен әріптері өтілген соң әріп диктанты, олардан құралған буындарды меңгерту мақсатында буын диктанты, бірте-бірте сатылай қиындатылып, сөз, сөйлем, графикалық диктанттары жүргізіледі. Студенттерге жоғарыда аталған диктант түрлері меңгертілген соң, диктанттардың күрделі (терме, көру, шығармашылық, ескерту т.б.) түрлері орындатылады.

Сапалылық ұстанымы. Білім алушылардың әдеби тілде жазуын дамытуда тілдік материалдарды меңгертуде негізге алынатын ұстанымның түрі – сапалылық ұстанымы. Сапалы түрде жазу дегенде, студенттің ойы, оны жеткізу сапасы екі түрлі болуы мүмкін. Біріншісі, білім алушы жазу үстінде өзінің ойын басқа біреуге түсінікті болу үшін тиісті дыбыстар, буындар, сөз бен сөйлемдер таңдап, қолдануға тырысады. Олар жазба жұмыстарын орындауда емле мәселелеріне мән бере бермейді. Мәтін тақырыбына байланысты жазба жұмыстарын орындауда сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс жазғанымен, айтылатын ой анық, дәл, мазмұнды деңгейде болмайды. Жүйелі, үзіліссіз жүргізілген диктанттың нәтижесінде студенттер орфографиялық, пунктуациялық ережелерге сай дұрыс жазуға дағдыланады. Орфографиялық, пунктуациялық дағдылардың сапалы меңгертілгенде ғана мазмұндама, шығарма жұмыстарын орындай бастайды және оқылған немесе тыңдалған мәтін бойынша өз көзқарастарын көркем тілде жеткізуге ұмтылады.

25

Кешенді ұстаным. Орыс тілді студенттердің әдеби тілде жазу әрекеттерін дамытуда жүргізілетін жазба жұмыстары кешенді түрде ұйымдастырылғанда нәтижелі жүргізіледі. Әр топта жазба жұмыстарының нәтижелері сарапқа салынып, көрсеткіштері беріліп отырды. Өзге тілді студенттердің әдеби тілде жазу дағдыларын дамытуда қолданылатын жазба жұмыстарының кешенді жүйесі: жаттығу жұмыстарының жүйесі, диктант және оның түрлері, мазмұндама, шығарма, айтылған пікірге өз көзқарастарын жеткізу жұмыстарын саралап қолдану қажет.

Жоғарыда аталған ұстанымдардың жүйесі әдеби тілде жазу машықтарын дамытуда тілдік қатынастың қатысымдық ұстанымын ең басты, маңызды ұстаным ретінде негізге алынды. Өзге тілді тіл үйренушілерге мемлекеттік тілді меңгертуде Ф.Ш.Оразбаева, Қ.Қадашева, К.Жақсылықова, Ә.Әлметова, Ш.Құрманбаева, Г.Бейсенбекова, Г.Тұрсынова т.б. ғалымдар қатысым ұстанымының маңыздылығын дәлелдеп берді. Жазбаша сөйлеу тілін дамытуға бағытталған жазба жұмыстарының түрлері қатысымдық бағытты ұстанады. Қатысым білім алушылардың тікелей қарым-қатынасына, пікірлесуіне, сөйлесуіне негізделеді. Тіл үйренушілердің әдеби тілде жазуын дамытуда сөйлеу әрекетінің түрлері (оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім) кезектесіп, әрі жүйелі түрде жүргізіледі. Сөйлеу әрекетінің тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым түрлерін саналы меңгерген студент жоғары деңгейдегі ауызша, жазбаша тілдесімде сөздік қоры толығып, әдеби тілде жазуы әрекеті дамитындығы анықталды.

Орыс тілді студенттердің әдеби тілде жазу әрекетін дамытуда педагогикалық жаңа технологияларды пайдалану, оның қазақ тілін меңгертудегі тиімді жақтары ерекше екенін атап өткен жөн. Дамыта оқыту идеясын ұсынушылар – Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, проблемалық оқыту теориясын жасаушылар – А.М.Матюшкин, Т.В.Кудрявцев, И.Я.Лернер, М.И.Махмутовтар проблемалық оқытудың мақсаты ғылыми таным нәтижелері мен білім жүйесін меңгеріп қана қоймай, сонымен бірге білім алушының танымдық дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту екендігін көрсетеді. Олай болса, проблемалық дамыта оқытуда студенттердің әдеби тілде жазуын дамытып, жазба жұмыстары арқылы шығармашылыққа баулудың шарты ретінде тұжырымдауымызға болады.

Әдебиеттер тізімі

1 Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениетінің мәселелері / М.Балақаев. – Алматы: Қазақстан,1965. – 186-б.

2 Гельб И.Е. Опыт изучения письма. – М., 1982. – С.22-34 3 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 1984. – 119 б. 4 Сыздық Р. Тіл мәдениеті және оның проблемалары / Р. Сыздық // Тілдік норма

және оның қалыптануы. – Астана: Елорда, 2001. – 230-б. 5 Педагогическая энциклопедия. – М.: Советская энциклопедия, 1965.-311-с. 6 Ожегов Л.И. Лексикология. Лексикография. Культура речи/ . - М.: Высшая

школа, 1974. – 352-с. 7 Қазақстан Совет энциклопедиясы.- Алматы: ҚазССР Ғылым Академиясы,1977.–

631-б. 8 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. – Алматы, 1998. – 362-б. 9 Сарыбаев Ш. Қазақ тілінің методикасының кейбір мәселелері. – Алматы, 1956. –

99 б. 10 Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Рауан, 1991.- 184 б. 11 Т.Әбдікәрімова «Бастауыш класта текспен жұмыс істеу арқылы тіл дамыту» –

Алматы, 2009, 81 б. 12 Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас: теориясы және әдiстемесi, – Алматы, 2000. – 208 б. 13 Абдразахова Ф.Ж. Қазақ тілін шетелдік студенттерге жазылым әрекеті арқылы

үйрету әдістемесі (жоғары оқу орындарының филология факультетіне арналған): пед.ғыл.канд. авторефераты. – Алматы, 2003, 29 б.

26

14 Лурия В.Ф. Очерки психофизиологии письма.–М.: Изд. АПН РСФСР, 1950. – 84 с.

В статье автор, анализируя понятие «культура» и труды ученых по данной теме, высказывает свое мнение о культуре языка, рассматривает пути осуществления требований, предъявляемых к культуре языка. Делится своим опытом в области преподавания казахского языка в русскоязычных аудиториях и предлагает свою методику написания сочинений.

The author analyzes the concept of "culture" and presents his statements about the culture

of the language. Analyzing the works of scientists on the subject, the author considers the implementation of the requirements for the culture of the language. Shares his experience in the field of teaching of Kazakh language in Russian auditory. Offers his own methodology on writing essays.

ӘОЖ 811.512.122' 373.421

Л.Б. Бегалиева, Г.А. Садыр Алматы Менеджмент Университеті

Қазақстан, Алматы қ.

ҰЛТТЫҚ ТАНЫМ ҰҒЫМЫН БІЛДІРЕТІН ЗАТ ЕСІМДІ СИНОНИМДЕР

Бұл мақалада синонимдердің пайда болуы ең алдымен ұлт өкілдерінің таным-түсінігінің кеңеюімен түсіндіріледі. Бір ұғымға қатысты әр түрлі атаулардың болуы – сол ұғымның әр алуан бір-біріне жақын белгілерін, сипатты белгілерін ерекше танып, соған байланысты ат беру. Синонимдер өзге де жеке атаулар сияқты жеке сөз ретінде танылады. Бұл тұрғыдан алғанда, зат есімді синонимдердің жасалу қырларында да ұғымдық мағынаның қызметін ерекше. Синонимдердің ішкі семантикалық мағынасын терең ашу біздің болашақтағы жұмыстарымыздың басты негізі болмақшы.

Кілт сөздер:абсолютті синонимдер,синонимдік қатар, ұя, ұғым, лексика-

семантикалық жүйе, семантикалық мағына, денотат, таным. Тіл – теңдессіз тарихи құбылыс. Сөз тарихына үңілген адамның алдынан сөз

мағынасының талай қызық беттері ашылады. Бір сөз екінші сөзге сәулесін түсіріп, оның көптеген танымдық қырларын ашуға көмектеседі. Сөздің тереңіне сүңгіген адамның қайта қалқып бетіне шығуы мүмкін емес. Себебі тілдің терең қатпарлары, сан-салалы сипаты, ұлттық болмыс арқылы берілетін ерекшелігі, логикамен байланысы, санамен арақатынасы тіл зерттеушіні түпкі тамырға, тарихи текке қарай иірімге тартады. Ол иірім зерттеушінің тек тілді ғана емес, қарапайым адам туралы ілімге алып келеді. Бір-бірімен жалғасқан тылсым сырлар киелі қазақ сөзінің тамырының қайдан бастау алып жатқанын көруге ұмтылдырады. Синонимдерді құрылымдық тұрғыдан зерттеумен қатар енді танымдық, ұғымдық, мағыналық тұрғыдан саралаудың кезі келді деп ойлаймыз.

Қазақ тіліндегі өсімдік атауларының лексика-семантикалық және морфологиялық құрылымын зерттеген ғалым Б. Қалиұлы өсімдік атауларының да синонимдік қатар құрайтындығын айтады. Зерттей отырып, өсімдіктер атауларының ерекшеліктеріне байланысты синонимдерді бірнеше түрге бөледі. Зерттеуші экспрессивті-стилистикалық синонимдерді синонимдер қатарына қоспайды. Синонимдердің екі түрі бар деп көрсетеді: 1) мағыналары сәйкес келетін абсолютті (толық) синонимдер, 2) мағыналары бір-біріне жақын қатыстық (толық емес) синонимдер [1, 112].

27

Қазақ тіл ғылымында синонимдердің барлық түрлерінің де рөлі ерекше болғанымен, өсімдік атауларына байланысты синонимдердің абсолютті түрі басты болып саналады. Өсімдік атауларын қарастыруда көптеген синонимдердің абсолютті түрде болатынын ғалым зерттейді. Мынадай синонимдес өсімдік атауларының бар екенін сөздіктерден де байқаймыз: алабота – қаработа, арпаған – қоңырбас – тарақшөп (костер кровельный), жасаң–қоянат–түбіртек (молодило), қалақай қышыма–қышытқан – шақпашөп –шыбынқуғыш (крапива), теміртікен– шөгіртікен –шошақтікен (якорцы), соршытыр–сорқаңбақ (поташник), шыңқетер–шытырлақ – жылауық (недотрога).

Бұл синонимдердің жасалуының барлығында да халықтық тіліміздің ізі жатыр. Мысалы, халқымызда “Шыбық тимей шыңқ етер” деген мақал бар. Бұл мақал басына таяқ тимей тұрып, алдын-ала мазасыздық танытатын адамдарға арналған. Ал енді шыңқетер, шытырлақ және жылауық деген аттары өсімдік атына да сәйкес келіп тұр. Бұл өсімдіктің үш атауының да мағыналық жақтан бір-біріне сай екендігі айқын байқалады. Халық өз қажетіне жарататын өсімдіктердің сыртқы түріне қарай, қасиетіне, қызметіне байланысты атау берген. Олар затқа бір ғана атау берумен шектелмеген, сонымен бірге олардың түрлі қадір-қасиетіне қарай атаулардың көптүрлілігі пайда болған.

Сондай атаулардың бірі қалақай өсімдігінің жанама атаулары. Қышыма, қышытқан – тиген жерін қышытатын болғандықтан, шақпашөп – тиген жерін шағып алатын болғандықтан, шындығына келгенде, шағып алмайды, өзінің уын төгетін шөп дуылдатып, ашыта бастайды, сол себептен шөптің ішкі қасиетін шағып алдыға балап, шақпашөп деп атайды. Шыбынққуғыш деп аталуы қалақайдың улы болғандығына байланысты. Қалақайдың осы қасмеиіне байланысты жазды күндері ол өсіп тұрған жерге шыбын да келмейтіндігі сөзге атау болып қалыптасқан.

Профессор А.Б. Салқынбай: “Мағына арқылы зат не құбылыстың өзі емес, сол туралы халық қалыптастырған ұғым қабылданады. Табиғаттағы зат, құбылыстың адам танымында танылған және танылмаған белгілері мен қасиеті болады. Танылған белгілер мен қасиеттер арқылы ұғым қалыптасып, кейін бұл ұғым бірте-бірте дамиды, жетіледі. Ұғым дамуы арқылы сөз мағынасы да дамып, синонимдік, көпмағыналылық, антонимдік қатарлар қалыптасады”, –деген пікірі орынды [2, 58]. Ғалымның халықтық дүниетанымның, уақыттың, сондай-ақ танымның үшеуінің сөз мағынасының тууына әсер ететіндігін де сөз етуінің негізінде шындық жатыр.

Б. Шалабай: “Синонимдер көркем шығарма тілінде орынсыз қайталаулар мен мезі шұбалаңқылықтардан аулақ болу үшін ғана емес, біріншіден және ең бастысы, стильдік қызмет атқарады, мағыналық жүк көтереді. Шығарма тіліндегі экспрессивтік пен баяндау дәлдігі синонимдер арқылы жүзеге асады”, –дейді [3, 82].

Кез келген тілдердің тіл байлығының бір көрсеткіші, ғасырлар бойы қалыптасып, ұғымды түрлі атаумен атау үрдісі тілдің байлығының көрсеткіші, тіл сапасының белгісі болып танылады.

М. Қашқаридың еңбегіндегі түрік сөздерінің қызықты мағыналық таралымдарын қарап отырып, мынадай синонимдерге тап болдық: түркітанушы ғалым “бір тілім қауын” деген мағынаны білдіретін “бір пышым қағун” тіркесіндегі пышым сөзін кесті, пышты мағынасындағы “пышты” сөзіне –м қосылып жасалған деген пікір айтады [4, 41].

Кес+кін, піш+ін, піш+ім, пош+ым сөздерінің мағыналары синонимдес. Олардың түбір күйінде тұрып та синонимдес болғаны ақиқат. Түрлі сөзжасамдық жұрнақтар арқылы түрленіп, жаңа атаулардың туындағаны олардың түбірлік, сондай-ақ туындылық сипаттарын да өзгерте алмаған.

Бір қызығы, сол ХІ ғасырдың өзінде синонимдес болған сөздердің бүгінгі күнде де бірінің орнын бірі алмастырып отырғаны, тілдік дерек ретінде сақталғаны қандай ғанибет. Қазіргі қазақ тілі тұрғысынан қарап отырсақ та бұл сөздердің синонимдес және түпкі мағынасынан тарағанына ешқандай күмәнданбайтын едік. Бірақ, осы ойымызды дәлелдейтін дерек М. Қашқаридан табылып отыр. Сонымен бірге пышғыл жер деген тіркестің мағынасын

28

аудармашы А. Егеубаев кепкен жарық жер деп біздің тіліміздегі ұғынықты қалпына келтіреді. Шындығында, кеуіп кеткен, жаңбыр (су) көрмеген жер қақ-қақ айрылып, тілім-тілім болып кететіні бар ғой. Міне бұл тіркесте де кесім, пішім мағыналарының көмескі болса да, барлығы айқын көрінеді. Бұл бұл мысалды келтірудегі мақсатымыз – сөз мағыналарының дамуының баланың әр қылығы секілді тосыннан, жаңаша ашылып, олардың бізді қызықтыра түсетіндігін айтумен қатар, мағыналардың денотаттық, сигнификаттық, коннотативтік қырларын көрсету болатын. Пішін, пішім, пошым сөздерінің фонетикалық өзгеріске түсіп, жаңа мән үстеу арқылы сәл айырмашылыққа ие синоним сөздер екені көрініп тұр. Ал порым сөзінің түп-төркіні орыстың форма сөзі болуы ықтимал. Қазақ тілі форма сөзін өзініңтілдік ішкі заңдылығына салып, тілдің сөздік құрамын толықтырып тұр.

Ұлттық тіліміздің синонимдерге бай екендігін бүгінгі күнге дейін синоним жайлы сөз қозғаған кез келген ғалымдар атап көрсеткен болатын. Сол ізбен бұл зерттеу жұмысы синонимдердің жасалу жолы мен когнитивтік қырларын жаңаша тұрғыда сипаттауды, талдауды мақсат етіп отыр. Халықтық дүниетанымды, ұлттық болмыс-бітімді анықтауға мүмкіндік беретін мұндай тілдік бірліктер қазақтың сөзді талғап, таңдап қолдана білетіндігінің айғағы. Мысалы, бет сөзінің синонимдік қатарларын санап көрейік.

Бет, жүз, әлпет.Адамның көз, мұрын, ауыз орналасқан алдыңғы жағы. Шу дегенде көрінер сұлу артық, көбі көпшіл келеді ондай қаншық. Бетім барда бетіме кім шыдар деп, кімі паңдау келеді, кімі тантық (Абай). Мариямның жүзі құбылып, ұялған адамша қызарып, көпке шейін үндемей шайын ішумен болды (Б. Майлин). Байжан адамның әлпетіне қарап отырып, түр-ажарын қағаз бетіне айнытпай түсіретін ебі бар (Н. Ғабдуллин) [5, 139].

Ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең, рай. Өң-түс, түр-тұрпат. Шалдың жасы жетпіске жетсе де, ажары әлі кетпеген келбетті, кесек тұлғалы адам екен (Ә. Әбішев). Әлде жылтыраған бетіңнің әрі болғансоң, бар еркек сені білу керек деп ойлаймысың (C. Жүнісов). Дидары ашық қарағым, Таусылмас сенде нұр бар-ау. Сен бе екен деп қаламын күнді анау (Д. Қанатбаев). Әйгерім отқа жақындап отырғандықтан, өңі ажарланып, балқығандай қызара түскен (М. Әуезов). Күләннің сүйкімді келбетіне бұрынғыдан бетер сұқтанып қарай бердім (Б. Соқпақбаев). Бай баласының шибарқыт шапаны көптен көрмеген жас жігіттің көркін аша түскен сияқты (Р. Райымқұлов). Отыз бестерге келіп қалса да, бетінің шырайы таймаған (Т. Дәуренбеков). Жапаста өң-түс жоқ бағынышты кейіппен әркімге бір жаутаңдай қарайды (З. Шашкин). Наурызбайдың реңінен көңілінің қапалы екенін аңғарған Күнімжан оған күле қарады (І. Есенберлин). Махмұт Шағманның үлкен ұялы көзінен әкелік қамқорлықтың райын байқады (“Бәйшешек”) [5, 25].

Түр, түс, пішін, бәден, ұсқын, сүрең, сұрқы, сықпыт, порым, пошым, сыңай, әліп, сұр, түсі-тұрқы, қияпат, нұсқа, кескін, мүсін, сиық, тұрпат, сүдін, жамал, нысай. Адамның көз, мұрын, ауыз орналасқан алдыңғы жағы. Көп жігіттер алдымен түрге қарайды екен (Н. Серәлиев). Мыңның түсін танығанша, бірдің атын біл (Мақал). Хайдардың кескін-кейпі әкесінің пішіні сияқты болатын (Н. Ғабдуллин). Көктемнің бұлыңғыр жабырқау күнінде көз жіберген Гүлбаршаның ақ маңдайы жарқырап, бет-бәдені нұрлана түседі (Ә. Көпбаев). Ұсқын менен түрі жоқ, Күннен-күнге керкетті, ажар, көрік, бет те жоқ, Ақыл да жоқ, ес те жоқ (Н. Байғанин). Дәрігердің қаннен-қаперсіз байсалды сүреңін көргенде қалияның жүрегі орнына түсті (“Жалын”). Бүк түсіп, белі иіліп жатыр сұлап, Бозарып өңі-түсі кеткен сұрқы (Д. Еркінбаев). Ол неміс офицерінің арсыз, жексұрын сықпытына жирене қарады (Қ. Қайсенов). Елестейді көзіме майданда жүрген порымың (М. Жансаева). Ағасының сырт пошымы да өзімен салыстарғанда бөлек, кереғар еді (Н. Әбуталиев). Жылым жігіт жұрттың сыңайын байқап қойды (Б. Майлин). Келе жатыр жүз адам, Әлпеттері тым жаман (“Батырлар жыры”). Қазанның қара суық дауылы теңіз жасағасындағы балықшы ауылдың сұрын кетіріп-ақ тастапты (“Қаз. әдеб.”). Кейбірінің

29

түсі-тұрқы тап сондай, тамаша ұқсастық (Б. Нұржекеев). Сазоновқа Жанардың көз тоқтатып қарағаны осы еді, қияпатына көңілі толып, директордың жаңағы айтқанын мақұлдап, көңілі дауалап қалды (Т. Нұртазин). Сыйласарлық тектінің кім танымас нұсқасын? Күнде өзімшіл ептінің несін адам ұстасын (Абай). Аяғы күс-күс болып жарылып кеткен, кескіні де қарайып тотыққан (М. Ғабдуллин). Гүлжанның оң жағында бара жатқан Нұрила мүсіні көзіне жылы ұшырап кетті (З. Шүкіров). Қазір адам қызығарлық сиық қалды ма бізде (Б. Тілегенов). Қолындағы келте шоқпарынан гөрі тұрпаттарынан кісі қорқарлық (С. Бердіқұлов). Ой, сүдінің құрысын, Қаратаудың жылқысы бәріне да жетеді (Ә. Нұрпейісов). Сары алтын, сапы меруерт қарағым-ай, Көргенде жамалыңды көңілім қош (Ақан сері). Бекбол азғана таңырқаған нысайға мініп, көз алмай қарады (М. Әуезов) [5, 543].

Бет, жүз, әлпет, ажар, әр, дидар, өң, келбет, көрік, шырай, кейіп, рең, рай, түр-түс, пішін, бәден, ұсқын, сүрең, сұрық, сықпыт, порым, пошым, сыңай, әліп, сұр, түсі-тұрқы, жамал, нысай сөздері бұрынғы синонимдер сөздігінде бір синонимдік қатарда берілгендігі туралы Ғ. Қалиев айтады: “кейбір синонимдік қатарлар қайта қарастырылған. Мысалы, мағыналық, реңктік ерекшеліктері анықталып, ажар, әр және бет, жүз сөздері басқа синонимдік топтарға жатқызылған”[6, 235]. Берілген сөздердің барлығы да бір-бірімен мағыналас. Олардың мағыналық дамуында сөзжасамдық-мағыналық желі үзілмей тұр. Ол желі сатылап сөздердің сөздердің синонимдік қатар құруға жағдай жасайды.

Мысалы, соңғы Байжан адамның әлпетіне қарап отырып, түр-ажарын қағаз бетіне айнытпай түсіретін ебі бар деген сөйлемдегі “жүзіне қарап отырып”, “бетіне қарап отырып”, “өңіне қарап отырып”, “келбетіне қарап отырып”, “кейпіне қарап отырып” түр-ажарын қағаз бетіне айнытпай түсіретін ебі бар деп айтуға болар еді. Бұл сөйлем ішіндегі синоним сөздің мағыналық реңктерінің дәрежесін анықтайды. Әлпет сөзі қатысқан сөйлемді таңдап алуымыздың да өзіндік сыры бар. Бет, жүз сөзінің мағынасы нақты. Адамның көзі, мұрны, аузы орналасқан алдыңғы жағын білдіреді. Ал әлпет сөзінде солардың сызбасының орналасу тәртібі туралы ұғым басымырақ болып келеді. Әлпет деген сөздің өн-бойында жалпы бет-жүздің нұсқасы, кескіні бейнеленеді. Бұл тұрғыдан қарағанда әлпет синонимінің орны екінші ажар, әр, дидар, пішін, пішім, пошым, порым секілді синонимдік қатарда тұруға тиіс еді.

Дегенмен, бұл синонимдік қатардағы сөздермен әлпет сөзінің орын алмастыра алатыны, сонымен бірге кейбіреулерінің теңдік дәрежеде қолданыла алатындығы байқалып тұр. Осы себептен де бұл синонимдік қатарлардың әлі бір-бірінен мағыналық толық ажырауға дайын еместігі байқалады. Мұны тілдің өзі ішіндегі лингвистикалық факторлардың бірі – иммунитеті айқындап отыр. Синонимдік қатарлардың когнитивтік қырының ұғымнан ажырай қоймағаны көрінеді.

Тіл – теңдессіз тарихи құбылыс. Сөз тарихына үңілген адамның алдынан сөз мағынасының талай қызық беттері ашылады. Бір сөз екінші сөзге сәулесін түсіріп, оның көптеген танымдық қырларын ашуға көмектеседі. Сөздің тереңіне сүңгіген адамның қайта қалқып бетіне шығуы мүмкін емес. Себебі тілдің терең қатпарлары, сан-салалы сипаты, ұлттық болмыс арқылы берілетін ерекшелігі, логикамен байланысы, санамен арақатынасы тіл зерттеушіні түпкі тамырға, тарихи текке қарай иірімге тартады. Ол иірім зерттеушінің тек тілді ғана емес, қарапайым адам туралы ілімге алып келеді. Бір-бірімен жалғасқан тылсым сырлар киелі қазақ сөзінің тамырының қайдан бастау алып жатқанын көруге ұмтылдырады.

Синонимдердің пайда болуы ең алдымен ұлт өкілдерінің таным-түсінігінің кеңеюімен түсіндіріледі. Бір ұғымға қатысты әр түрлі атаулардың болуы – сол ұғымның әр алуан бір-біріне жақын белгілерін, қасиеттерін, сипатты белгілерін ерекше танып, соған байланысты есім немесе ат беру. Синонимдердің пайда болуының басты шарты да осы танымда қалыптасып танылған бір-біріне жақын, мәндес ұғымдарды белгілеу болып саналады. Синонимдер өзге де жеке атаулар сияқты жеке сөз ретінде танылады, демек мұның толық

30

жеке мағынасы бар сөз. Синонимдердің ішкі семантикалық мағынасын терең ашу біздің болашақтағы жұмыстарымыздың басты негізі болмақшы.

Синонимдердің жасалу, қалыптасу жолында өзіндік ерекшеліктер болады. Бұл ерекшелік халықтың белгілі бір объект туралы түсінігімен, танымымен тығыз байланысты болып келеді. Мысалы, бұрыннан қолданылып келе жатқан сөздер және түркі сөздері әсерінен сауда, базар, нарық синонимдік қатардың бөлшектенуі дифференциацияға әкеледі. Етістіктен болған зат есім торг абстрактылы – алып-сату деген мағынамен қатар, “сауда орны” деген нақты мағынаны да білдіреді. ХҮІІІ ғасырда торг лексемасының орнына базар түркизмі келді. Осыған сәйкес бұрынғы қолданыстағы сөздің неміс тілінен енген рынок сөзіне байланысты семантикасы тарылды. Айтылғандарды ескере отырып, түркизмдердің көпшілігі орыс тілінің лексика-семантикалық жүйесіне дәл, тар мағынада енеді, ал кейбір жағдайларда заттың, құбылыстың негізгі атауы ретінде кездеседі деп тұжырымдауға болады. Қазіргі ауызекі тілдік қолданыста сауда – базар, базар – нарықсөздері синоним ретінде жұмсала береді. Бұлардың жұмсалу сипаты бірдей емес. Экономикалық ғылыми әдебиеттерде базар және нарық сөздерінің мағыналық құрылдымдары ерекше болып, дифференцияланып отырады. Экономикалық термин ретінде көбінесе нарық сөзі қолданысқа ие болған. Сауда сөзі арқылы бөлшек сауда, сауда–саттық, халықаралық сауда, саудагер, сауда жасау т.б.сияқты атаулар жасалып, қалыптасқан. Этнограф-ғалым Ә. Ахметов базар сөзінің табуға айналғанын, бұл сөзді базардағы сатушылардың ат тергеу салтымен сауда, қала деп атағанын мысалмен келтіреді [7, 41].

Халқымызда халық ұғымына әбден сіңген ұлттық салт-дәсүрімізге байланысты қыздың қалың малы – қырық жеті, құда болғанда берілетін тоғыз, апта атауы – бір жеті, мүшел жас – он екі т.б. сөздер бар. Бұл заттанған сандық мағыналы сөздер бұрынғы мағыналарын сақтай отырып, өзгеше атаулық мәнге ие болған. Мағыналардың дамып, жіктелуі арқылы ерекше сөздер тобы саналатын сандық мағыналы сөздердің өзін тіліміз ұлттық сипатқа бейімдеп, дамып, өмір сүруіне жағдай жасаған. Бұл ұлттық сананың, дәстүрдің сөз мағынасының кеңеюіне жола ашқаны деп түсінуге болады. Бұл сөздердің мағыналық дамуында халық шын мәнінде сөздердің дамуына жағдай жасайын деп ойламайды, тек сананың жетілуі біртіндеп, белгіл бір уақыт шеңберінде осыған алып келеді. Демек, қалың мал, қырық жеті сөздері синонимдік қатар құрайды.

Қазақ ұғымында бүкіл бір әулет тараған үйді үлкен үй, шаңырақ, қара шаңырақ деп атау дәстүрі бар. Бұл атаулардың этнолингвистикалық сипаты тілдің терең қатпарларынан орын алады. Шаңырақ, қара шаңырақ деген атау тек қазақ ұлтына ғана тән атау. Мұндағы үйдің шаңырақ аталуы бүтіннің бір бөлшегінің үй ұғымына атау болып таңылуын қазіргі тіл білімінде синекдоха деп атайды. Этнолингвистикалық синекдоха қазақ ұғымындағы шаңырақтың өте киелі екендігін айғақтап тұрған секілді. Шаңырақ сөзі қазақ жүрегіне жылы ұялайды. Шаңырақ киіз үйдің ең ортаңғы әрі үйді биіктетіп, олардың бүкіл уық, керегелерінің басын құрастырып тұрушы құрал ретінде аса жоғары бағаланады. Сол себепті де шаңырақ сөзі бүтін бір үй ұғымын негіздейді. Қазақта шаңыраққа қатысты шаңырағың биік болсын, шаңырақты ортаға түсіру, шаңырағын шайқалту, қара шаңырақ, шаңырақ иесі секілді этнотанымнан туған этнофразеологизмдер кездеседі. Соның ішінде аналитикалық тәсіл арқылы жасалған қара шаңырақ синонимінің берер ұғымы ерекше. Бұл ұғым ата-баба мен әке-шешеден мұра болып қалған ескі шаңырақ, үлкен үй деген мағынаны береді. Қазақ ұғымындағы қара сөзінің мағынасының тереңде жатқанын осы ұғымнан аңғаруға болады.

Заттық ұғымдардың ұғымдық мәнін халықтың материалдық мәдениетіне терең үңілгенде ғана анықтауға, ашуға болады. Адамзат баласының сана-сезімінің пайда болуының алғашқы сатыларында, айналаға көз тастап, ұшы қиыры жоқ ойларын зат арқылы көрсеткен. Заттарға әралуан ұғым беруі негізінде олардың терең дүниетанымы жатқандығы ақиқат. Солардың құпиясы көптеген жылдардың, уақыттың сырымен тығыз

31

байланысты. Адамзаттың заттардың құпиясын шешуге талпынуы, оның негізінде көптеген өмірлік заңдылықтарды ашуы және де заттар арқылы адамдар өздерінің өмірінің мәнін түсіндіруі, болашақтарын оңайлатуға ұмтылуы айқын. Халықтарда заттарға әр алуан ұғым беру арқылы олардың атаулары да әр түрлі болып келеді. Олар заттар мен құбылыстарды танып, біліп, сол арқылы әлемнің тілдік бейнесін туғызды. Заттар мен құбылыстардың ұқсас белгілері мен сапалық деңгейлерін салыстыра қарау арқылы олардың синонимдік қатарын туғызды.

Тарихи жәдігерлеріміз– ескерткіштерде дыбысталуы әртүрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын синонимдер де кездеседі. Ғалым Ғ. Айдаровтың “Күлтегін ескерткіші” деп аталатын еңбегінде тілдегі синонимдердің мол болуын сол тілдің әр тарапты екендігінен хабар беретінін жаза келіп, алп – ер, йабыз – йаблақ, едгу – йіг, саб – сөз, үкүш – көп, қыл – іт секілді синонимдерді мысалға келтіреді [8, 49].

Синонимдер тілдегі белгілі бір ұғымды түрлі жақтан қамтиды деп жазуының өзі ғалымның синонимдер жайлы еңбекте аз жазғанымен, тіліміздегі көптеген жағдайларға тиек болатыны айтылады. Себебі ұғым біреу-ақ, ал олардың дыбысталуы әр түрлі. Әр түрлі дыбысталатын бірнеше сөздің болуы ұғымның көпқырлылығын танытады. Мысалы, аспан – көк – әуе сөздері бір синонимдік қатарда жатыр. Бұл сөздер әр түрлі аталғанмен, контексте ұғынылатын мағынасы – көк жүзі мағынасы. Ақиқат шындыққа жақындап келсек, аспан мағыналы сөз негізгі доминант сөз. Тірек ұғымды беретін бұл сөздің нақты, тура мағынасы. Ал көк сөзінің бірінші мағынасы оның түсіне байланысты. Ең алдымен аспан жаратылып, адамдар аспан түстестің бәрін көк атап кеткен. Бірақ, аспанның бірде көк, бірде көгілдір т.б. түстерге өзгеріп тұрғанына байланысты түркі халықтары көкті де, жасылды да, көгілдірді де бір ғана сөзбен «көк» деп атаған . Екіншілік мағынасы аспан сөзіне синонимдік қатар құрауға көмектесіп тұр. Ғалым Н.Т. Сауранбаевтың “Көк сөзі алғаш аспанды білдірген: ол, көк тәңірі болып қолданылған, өйткені YI-YIII ғ. Түрік рулары көкке табынған деген” – ойы осыған дәлел 9, 155. Бұл синонимнің когнитивтік мәні осы жерден ашылады. Мұндағы көк сөзі аспан атауына негіз болуға өзі сұранып тұр. Себебі оның негізгі түр-түстік, ұғымдық мағынасы осы зат атауына лайықты болып тұр. Осылай екіншілік мағына аспан сөзінің синонимдік қатарын құрап тұр. Үшінші, әуе сөзінің табиғаты ерекше. Себебі бұл сөз аспанның физикалық қасиеті арқылы аспан атауына синонимдік жұп ретінде халық ұғымында қалыптасқан. Аспанды көзбен көре тұра, қолмен ұстау мүмкіндігіне ие бола алмаған адамзат баласы ондағы ауа қабаттарына байланысты ауа деген атау берген. Осыған қарап отырып, біз аспан сөзіне синонимдік жұп құрай отырып, синонимдік қатар құрайтын аспан – көк – әуе сөздерінің ұғымдық байланыста деп таниды. Бір затты не құбылысты көргенде, ол туралы санамызда ұғым қалыптасады. Ол ұғым өзінің көпқырлылығымен ерекшеленеді. Себебі біз ол затты бірнеше затқа немесе құбылысқа ұқсатамыз. Осылай бұл ұғымдардан синонимдік қатар пайда болады. Ал әрбір ұғым адам санасында бейнеленетін ұғымдық ұяға жинақталып, синонимдік ұяның қалыптасуына алып келеді.Сол секілді сөз де, әсіресе, заттық ұғымды білдіретін сөздердің бірнеше мағына жинақтау негізінде бір мағынасы өшу үстінде болса, екінші мағынасы өсу, өркендеу кезеңін басынан кешіріп жатады. Бұл тұрғыдан алғанда, қазақ тілінде мағынаның рөлінің зор екендігі көрінеді. Зат есімді синонимдердің жасалу қырларында да ұғымдық мағынаның қызметін ерекше деп тани аламыз. Ұғымдық мағынаның әр қыры бір-бір мағынаны уәждейді. Мысалы, ін – кеуек – апан деген сөздің ұғымдық мағыналары ажыратылады. Бұл туралы сөзжасамдық зерттеулерде айтылған.

Мұндағы тереңдік мағынасынан ін сөзі туындаса, қуыстық мағынасынан кеуек сөзі, ал апан сөзі жан-жануарлардың мекендейтін орны арқылы уәжделіп, синонимдік қатардың жасалуын негіздеп тұр. Мұндағы синонимдік қатардың жасалуы адамның санасымен, ұлттық таныммен когнитивті тұрғыдан сипатталады. Сиинонимдік қатарларды қарап отырсақ, олардың ең соңғы синонимдік сыңарларының ең жоғарғы мағыналық шекте жатқандығын байқаймыз. Бұл апан сөзінен байқалады. Себебі апан сөзінің адам миының

32

түкпіріндегі ұғымдық тереңдігі оның барлық жан-жануарларға мекен бола алуымен шектеседі. Демек, апан іннен де, кеуектен де ұғымдық-мағыналық жақтан басымдық көрсетіп отырған бірден-бір заттық тұлға. Сол себепті де синонимдік қатарлардың ішінді басымдық танытатын синонимдік сыңарлар болады.

Қазақ тілінде зат атауларының алар орны өзінше ерекшеленеді. Ұлттық тіліміз өзінің материалдық байлығы мен рухани байлығының нәтижесін тіл арқылы бейнелеген. Осының нәтижесінде зат атауының негізінде терең мағыналық желі арқылы тіліміздің өлмес, өшпес, мәңгілік атаулар пайда болды. Бұлай деуіміздің басты себебі – заттық ұғымды білдіретін сөздердің өн бойын мағына жалғастырып жатыр деген ойдан туып отыр. Бұл тұрғыдан алғанда, зат есімді синонимдердің жасалу қырларында да ұғымдық мағынаның қызметін ерекше деп тани аламыз.Халықтық дүниетанымды, ұлттық болмыс-бітімді анықтауға мүмкіндік беретін мұндай тілдік бірліктер қазақтың сөзді талғап, таңдап қолдана білетіндігінің айғағы. Тіліміздегі діни наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрге байланысты қалыптасқан тілдік бірліктер тіл байлығы ретінде тек сөз өнерінің өрісін кеңейтіп қана қоймай, сонымен қатар баяғы замандардан бергі барша рухани өміріміздің байлығын, оның қыр-сырларын өз бойына жинап, жан-жақты сипаттауда рөлі зор.Синонимдердің қолданысы ауызекі тілде де, жазба тілде де бірдей. Сөздің мәнді, нақты, толық түсінікті болуына көбінесе синонимдердің тигізер әсері мол.

Әдебиеттер тізімі 1 Калиев Б. Лексико-семантическая и морфологическая структура названий растений

в казахском языке. – Алматы: Мектеп, 1996. – 168 с. 2 Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ

университеті, 1999. – 309 б. 3 Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ

университеті, 1999. – 309 б. 4 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 190 б.

5Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы: Арыс, 2007. – 640 б. 6 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.

– Алматы: Сөздік – словарь, 2006. – 264 б. 7 Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – Алматы: Ғылым, 1995. – 176

б. 8 Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 232 б. 9 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 349 б. В данной статье излагаются вопросы образования слов-синонимов со значением

вещественности, которые осуществляются с помощью транспозиции и при этом формируют синонимические ряды. Функционально-сематическое поля и стилистические особенности имеют определенное значение при образовании слов-синонимов. В статье рассматриваются пути объяснения и репрезентации когнитивных особенностей синонимов на основе национальной картины мира носителей языка. В образовании синонимических рядов, созданных на основе имен с вещественным значением, большую роль играет национальное познание. Национальное познание ясно прослеживается в языковых единицах, формирование которых связано с традициями и обычаями и различными верованиями народа. Исследование когнитивных особенностей слов-синонимов является актуальной темой для казахской лингвистической науки.

This article outlines the issues in forming synonyms with the value of materiality that are carried out by means of transposition and thus create a series of synonyms. Functional and semantic field and stylistic features have an impact on the formation of synonyms. This article deals with the way of explanation and representation of cognitive synonyms features based on the national picture of the world of native speakers. In making synonymous series, based on the

33

names with the real value plays an important role national knowledge. National knowledge is explicit in the language units, the formation of which is related to the traditions and customs and beliefs of different people. Study of cognitive features of synonyms is aurgent topic for the Kazakh linguistics.

УДК 81'374 Т.Т. Джарасова, Д.Б. Рскелдиева

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы, Қазақстан

toma9192@mail.ru, r.dana.88@mail.ru

ЗАМАНАУИ МАМАНДЫҚ АТАУЛАРЫНДАҒЫ АНГЛИЦИЗМДЕР МЕН АМЕРИКАНИЗМДЕР

Мақалада Қазақстандағы заманауи мамандық атауларындағы халықаралық

терминдердің және шет тілдерінен енген кірме сөздердің тілдік үдерісі қарастырылады. Шет тілдерінен енген сөздерді қолданудың негізгі себептеріне рецептор-тілінің ақпараттық базасындағы сәйкес келетін ұғымдар мен заманауи атаулардың жоқтығы жатады, бұл шет тілдерінен сөздер мен терминдердің енуіне түрткі болады. Қазір кірме сөздерді зерттеуде ағылшын және американ лингвомәдениетінің әсеріне көп көңіл бөлінеді, себебі барлық кірме сөздердің шамамен төрттен үш бөлігі англицизмдер мен американизмдер болып табылады. Қазақстандағы заманауи бос жұмыс орындары мен мамандық атаулары қызмет көрсету саласында шет тілдік экспансияға көбірек ұшырайды, бұл мамандық атауларының мазмұны мен функционалдық ерекшеліктерін түсінуді қиындатады. Мамандық атауларының барлығы шет тілдерінде беріледі, мұнда әсіресе, англицизмдер көптеп қолданылады.

Түйін сөздер: кірме сөздер, шет тілінен енген атаулар, англицизм, мамандық,

американизм, жұмысқа орналастыру, маман. Тілде шет тілдерінен енген кірме сөздердің пайда болуы тілдік социум арасындағы

мәдениаралық және өзге де іскерлік байланыстармен тығыз байланыста қарастырылады; қол жеткен ақпаратпен алмасудың ғылыми-техникалық және инновациялық мүмкіндіктерінің өсуі интернационалдық терминологияның пайда болуына түрткі болды.

Қазіргі кезде кірме сөздер, әсіресе, англицизмдер мәдениет, спорт, саясат, экономика, сондай-ақ компьютерлік ақпараттық технология секілді адамзат қызметінің түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Тағы да айтып өтетіп жайт, бос жұмыс орнын жарнамалайтын газеттерде және жұмысқа орналастыру бойынша интернет сайттарында мамандық атаулары мен қызмет көрсету салаларында шет тілдерінен енген сөздер мен англицизмдер кеңінен қолданылып жатқандығы байқалады.

Ең алдымен мамандық дегеніміз не? Мамандық – бұл қызметкердің кәсібі шегіндегі қызметінің нақты саласы. Мамандық – іскерлікті, белгілі бір білімді, арнайы түрде оқып-үйренуді, сондай-ақ жұмыс тәжірибесін жинақтау барысында алған машықтарын талап ететін еңбек іс-әрекетінің түрі. Сонымен қатар, мамандық лауазымдық міндеттердің шеңберін айқындайды.

Қазақстанның дамуы мен қалыптасуындағы соңғы жылдары баспасөз беттері тек шет тілдерінен енген мамандық атауларымен ғана толыққан жоқ, сонымен қатар ескі мамандық атаулары шет тілдерінің лексикасын, әсіресе, англицизмдерді қолдана отырып жаңа реңкке ие бола бастады. Oxford Advanced Learner’s Dictionary сөздігінде «англицизм» (аnglicism) терминіне мынадай анықтама берілген: «басқа тілде ешқандай

34

өзгеріссіз қолданылатын ағылшын сөзі немесе тіркесі» [1, 49]. Ағылшын тілі мәдениетаралық тіл екені белгілі және көптеген атақты ғалымдар зерттеулерінің әлемдік ғылыми-ағартушылық салаға әсері осының дәлелі болып табылады. Барлық ғылыми терминологияның негізінде ағылшын тілі жатыр, бұл жайт оның басқа тілдерге енуіне үлкен әсер етеді. Ақпараттық және компьютерлік технологиялардың дамуы ағылшын терминологиясының заманауи тіл саясатына ықпалын тездетті.

Қазіргі таңда бос жұмыс орны туралы хабарландыруларды кез келген жарнама газеттері мен жұмысқа орналастыру бойынша интернет сайттарынан кездестіруге болады, аталған бұқаралық ақпарат құралдары көптеген мамандықтар үшін берілген ерекше атауларды қамтыған сөйлемдермен толыққан, мысалға алатын болсақ, хостес, ресепшн, кедди, мерчендайзер, провайдер, супервайзер, риэлтор, рекрутер [2] және т.б. Мұндай шет тілдерінен енген атаулар мамандық таңдау кезінде қиындық тудыруы сөзсіз, себебі ұсынылып отырған бос жұмыс орнының мәнін түсіну қиын.

Қазіргі кезеңде шет тілдерінен енген жаңа мамандық атауларының дамуында екі негізгі фактор байқалады:

бұл – шетелдік серіктестермен ортақ іскерлік, сауда, жарнама индустриясының дамуы, бірлескен шетелдің кәсіпорындар мен холдингтің пайда болуы, халықаралық іскерлік ынтымақтастығының дамуы нәтижесінде шет тілдерінен енген кірме лексикалы мүлдем жаңа мамандық атауларының пайда болуы, мысалы, веб-мастер, мерчендайзер, хостес, коучер, джоббер, промоутер, аккаунт-менеджер, контент-менеджер, рекрутер жән т.б. Мысалы:

хостес (ағылш. hostess – қожайын) – көбінде әйел адамның мамандығы болып саналады, алайда бұл салада ер азаматтар да кездеседі. Хостес міндетіне мейрамхана, қонақ үй, әуежай, сонымен қатар үлкен көрмелер мен конференцияларда қонақты күту кіреді. Хостес көрікті, ұқыпты, жылы шырайлы және әдепті болуы, сондай-ақ бір немесе бірнеше шет тілдерін білуі керек.

контент-менеджер (ағылш. content – мазмұн, manager – басқарушы). Сайттың мазмұны мен құрылымын басқаратын, сайт бөлімдерінің пайда болуы мен өшірілуін бақылайтын және ақпаратпен қамтамасыз етілуін қадағалайтын компания қызметкері. Контент-менеджердің қызметтері: сайт тақырыбына сәйкес материалдарды (графикалық немесе мәтіндік) іріктеу және редакциялау, қызметкерлер үшін техникалық тапсырмалар жасау, жұмыстың атқарылуын бақылау және оның нәтижесін тексеру.

бұл – мамандықтардың ескі атаулары заманауи, шет тілдерінен енген атаулармен алмасуы, мысалы: бұрыннан бар суретші-безендіруші мамандығы қазір – дизайнер; ал кезекші әкімші қазір ресепшн немесе ресепшионист атауымен танымал; ревизор-бақылаушы мамандығы бүгінгі таңда супервайзер деген атпен мәлім. Солардың кейбіріне кеңірек тоқталайық:

нейл-дизайнер, нейл-мастер (ағылш. nail-designer, nail-master – сөзбе-сөз. тырнақпен жұмыс жасайтын маман). Ол – маникюр мен педикюр шебері, тырнақ өсіру, үлгісін жасау және көркем бояу бойынша маман.

HR менеджер (ағылш. human resourses – адамдық ресурстар) – қызметкерлер құрамын басқару бойынша маман немесе өз қызметкерлерінің жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін басшылар категориясына жататын кадрлар бойынша инспектор. Қызметкерлер құрамы бойынша менеджерлер міндеттеріне тек білікті мамандарды жұмылдыру ғана емес еңбек қатынасын орнату, сондай-ақ жұмысшыларды оқыту, бейімдеу және түрткі болу, олардың санын реттеу, ұжымда туындаған конфликттерді шешу, қызметкерлер құрамын және еңбек нәтижелерін бағалау, төлеу жүйесін қалыптастыру, компанияның кадрлық қажеттіліктерін жоспарлау, корпоративтік мәдениетті қалыптастыру, жағымды әлеуметтік-психологиялық ахуалды қолдау жатады.

Клинингер (ағылш. cleaning – тазалық) – тазалау қызметімен айналысатын фирма қызметкері; оның лауазымдық міндетіне тапсырыс берушінің мүлкіне төмен деңгейде әсер ете отырып ғимаратта тазалық орнату кіреді. Соңғы жылдары ғимаратты тазалау

35

технологиясы қатты өзгерді, себебі жаңа химиялық препараттар, заманауи құрал-жабдық, күрделі техника пайда болды, соған байланысты қазіргі клинингтерден білім мен біліктің айтарлықтай жоғары деңгейі талап етіледі.

Осылайша, жаңа еңбек нарығында кеңінен таралған кейбір мамандық пен қызмет атаулары соңғы уақыттарда екінші атауға ие болып жатыр.

Қазақстанның еңбек нарығында заманауи мамандық атауларының бірнеше даму үрдісін атап өтуге болады:

бұл – өндірістің қандай да бір саласындағы немесе тұрғындарға қызмет көрсету аясындағы кәсіби еңбек қызметінің тар шеңберлі маманданымы. Мұндай құбылыс, ең алдымен, төмендегідей факторлармен түсіндіріледі, яғни, бұрыннан бар, қалыптасқан міндеттердің негізінде жаңа кәсіби міндеттерді бөлу мен дамыту, қызметтің тар шеңберде мамандандырылған саласын қалыптастыру, мысалы:

колористка – шашты бояу және үлгісін жасаумен айналысатын шебер-шаштараз. автожөндеу бойынша колорист-сырлаушы – автомобильдерді бояумен

айналысатын маман. Клиент өзіне қажетті түсті таңдайды, ал колорист бояуларды араластырып, керекті реңкті жасайды.

копирайтер (ағылш. to copy – көшірмесін беру, writer – автор) – жарнамалық және тұсаукесерлік мәтіндерді жазу бойынша маман. «Сopy» фрагменті бұл жағдайда қолжазба немесе мәтіндік материал деп аударылады, ал «writing» сөзі «write» – жазу сөзінен шыққан. Осылайша, «копирайтинг» (копирайтер айналысатын іс) әдеби қызметке қатысты болып табылады және сөзбе-сөз «мәтін жазу» деп аударылады. Айта кететін жайт, «copywriting» ағылшын тілінің өзінде неологизм болып табылады және сөздікте берілмеген.

медиа-байер (ағылш. media buyer – сөзбе-сөз. БАҚ-ты сатып алушы). Медиа-байер міндеттеріне бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс жасау кіреді. Ол газеттер немесе радио мен теледидардың эфир уақыты кезінде жарнама алаңын сатып алумен айналысады. Медиа-байерлердің негізгі міндеті – бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жарнама үшін ең төменгі төлемге қол жеткізу.

ресечер (ағылш. researcher – зерттеуші) – кеңсеге қажетті қызметкерлерді іздеумен айналысатын маман.

джоббер (a job, jobber – жұмыс) – қор биржасындағы делдал-маман. Оның қызметтегі басты мақсаты – акцияларды сатып алу және сату (брокерден айырмашылығы ол акцияларды өз қаражатына сатып алады).

шет тілдерінен енкен кірме атауларды қамтитын мамандықтардың дамуында қызық үрдіс байқалады, мысалы:

грейдерист – арнайы техника көмегімен асфальт салатын жол жөндеушілер, көшелер мен жолдағы қар үйіндісін тазалайтын маман.

стикер жабыстырушы (ағылш. sticker – жапсырма) – бұл тауар немесе нысанға оларды басқа объекттерден ажырату үшін ерекше белгілерді, әріптерді, сандарды, қысқартылған жазбаларды жабыстыру бойынша кешенді жұмыс атқаратын маман. Стикерлер тауарлардың түрлі сипаттамалары мен ерекшеліктерін, олардың өндірісінің уақыты мен орнын, тауарлардың сапа стандарттарына сәйкестігін бейнелейді, сондай-ақ өндіруші туралы түрлі ақпаратты сипаттайды.

карщик (ағылш. car – машина) – бұл халық шаруашылығының түрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмыс жасайтын автотиегіш машинисі. Карщик жүк тиеу-түсіру жұмыстарын атқару кезінде аккумуляторлы және тракторлы жүк тиегіш, вагон жүгін тиеуші және түсіруші қызметтерін басқарады.

бұл – кәсіби қызметтер мен лауазымдардың жаңа және өзекті атауларының варианттылығы, ол тек іскерлік салада қандай да бір қызметті атқаратын қызметкерлер мен жұмысшыларды ғана емес, сондай-ақ кәсіпорынды біліктілікпен басқара алатын мамандарды (әкімшілік аппараты) да білдіреді.

36

Ағылшынның «manager» сөзі сөздікте «басқарушы, меңгеруші» деп аударылады және беделді, мәртебелі әрі кең танымалдылығымен бұл мамандық пен менеджер лауазымы үлкен сұранысқа ие болды, сол арқылы бірқатар өзара байланысты мамандықтардың пайда болуына түрткі болды. Қазіргі таңда қазақстандық еңбек нарығында түрлі бағыттағы менеджерлердің төмендегідей түрлері бар: топ-менеджер – мекеме басқарушысы немесе директоры; HR менеджер – кадрлар бөлімінің басшысы; офис-менеджер – хатшы; сауда менеджері – сауда бойынша кеңесші немесе жоғары санатты сатушы; бренд-менеджер – қандай да бір тауар маркісінің немесе қызмет түрінің нарыққа шығуы жөніндегі маман; аккаунт-менеджер – клиенттермен жұмыс жасайтын маман; PR-менеджер – қоғаммен байланыс жасайтын маман; IT-менеджер – компьютер саласындағы маман.

Көптеген мамандықтар үшін тірек сөз «дизайнер» болып табылады, аталған сөз заманауи мамандық атауларында жиі қолданылады: дизайнер-флорист, фуд-дизайнер, дизайнер, веб-дизайнер, дизайнер-жобалаушы, тренинг-менеджер, фотодизайнер, киім дизайнері, интерьер дизайнер, нейл-дизайнер.

Осылайша, мамандықтың дерлік әрбір тобында кірме терминдердің көпшілігін іскерлік және халықаралық байланыстардың, қызмет көрсетудегі жаңа бағыттар нәтижесінде пайда болған англицизмдер құрайды.

Қазіргі таңда шет тілдерінен енген мамандық атауларының жарнамасын жасайтын көптеген жұмысқа орналастыру бойынша жарнама газеттері мен интернет ресурстары ұсынып отырған бос жұмыс орнының толық сипаттамасы мен мазмұнын бермейді. Сондықтан да олардың кейбіріне талдау жасайық:

Мерчендайзер (ағылш. merchantdise – тауарлар, сауда, сауда жасау) – тауардың жақсы өтуін, олардың сауда құжырасында орналасуын қамтамасыз ететін, тауарды сатушы сөресіне шығаруға және қажетті жабдықты орнатуға жауапты маман. Оның негізгі міндеті – компанияның бар тауар жинағының супермаркеттер мен дүкендердің сөрелерінде болуын бақылау және тауардың сөреде орналасу ретін, сатып алуға қолайлы орында болуын қадағалау.

Дизайнер-флорист (ағылш. designer-florist – сөзбе-сөз. гүлшоқтарын безендірумен айналысатын гүл сатушы). Аталған мамандық бірнеше қызметтерді біріктіреді: гүлдерді сату және аранжирлеу, салтанатты шаралар мен мерекелер үшін креативті гүл композициясын және гүлшоқтарын жасау.

Коучер (ағылш. coach – жаттықтырушы) – қызметкерлер құрамын жасау, кадрлық саясат және дағдарыс менеджментінің стратегиясы бойынша басшының кеңесшісі. Компания басшылары мен қызметкерлер құрамына арналған психологиялық және дербес тренингтер өткізеді.

Кофе-леди, кофе-бой (ағылш. coffee, lady, boy) – кеңседегі қызметкердің жұмыстан бос уақытта шай немесе кофе ішіп, жеңіл тағам, кептірілген жемістер және тәттілермен қамтамасыз етілуін қадағалайтын адам. Кофе-леди немесе кофе-бойдың міндеттеріне қажетті азық-түлікті, шай, кофе, хош иісті сусындар, шырын, минералды су, сондай-ақ асхана құралдарын және асүй техникасын сатып алу жатады. Сонымен қатар мұндай бос қызмет қабылдау бөлмесінде жұмыс жасауды, компания қонақтарын күтіп алу мен шығарып салу бойынша көмектесуді талап етеді.

Веб-мастер (ағылш. webmaster) – интернетте кәсіби немесе қызығушылық тұрғысынан веб-сайттарды жасаумен, сайтты «басқарумен» айналысатын тұлға. Ұжым мен сайт жасаушылардың санына байланысты ол дизайнер, автор, бағдарлама жасаушы, жүйелі администратор, модератор, сайт мазмұнына жауапты, техникалық тұрғыдан қолдау қызметкерінің міндеттерін өзі атқарады.

Көптеген қолданыста бар мамандықтардың шет тілдерінен енген жаңа атаулары мен мамандықтардың жаңа, сәнді әрі заманауи атаулары батыстың әсерінен пайда болып, күнделікті өмірдегі сөйлеу әрекетінде және қолданыс аясында тұрақты түрде бейімделіп

37

жатыр. Л.П. Крысин: «Қазіргі таңда бұрыннан бар мамандық атаулары жаңа атауға ие болып, реципиент тіліне толығымен бейімделді», – деді [3, 45].

Соңғы кездері техникалық және ақпараттық өрлеу «ақпаратпен халықаралық деңгейде алмасуға негіз болса, бұл жайт, интернационалдық терминологияны пайдалануға түрткі болды» [4, 28]. Жаңа заттар, құбылыстар, ұғымдар, сондай-ақ жаңа мамандықтарды атауға деген қажеттілік туындады.

Сонымен қатар, кейбір мамандық атаулары бірте-бірте қолданыстан шығып жатыр, мысалы, тауартанушы, тауар маманы (товаровед), буфетші (буфетчица), бағбан (садовник), сатушы (продавец), суретші-безендіруші (художник-оформитель), әкімші (администратор), хатшы (секретарь).

Алматы қаласы тұрғындарын бос жұмыс орнымен қамтамасыз ететін жарнамалық «Вакансия», «Работа», «Срочно требуется», «Биржа труда», «Предлагаем работу» секілді газет-журналдар беттеріндегі және интернет ресурстарындағы англицизмдер мен басқа тілдерден енген мамандық атауларын топтастыра келе, олардың қолданылуына талдау жасадық. Нәтижеде «Шет тілдерінен енген заманауи мамандық атауларының сөздігі» [5] атты қазақ-орыс тілдеріндегі қысқаша сөздік жарық көрді. Аталған сөздік басқа тілден енген заманауи мамандық атауларын кеңінен қарастырады, олардың толық сипаттамасын және БАҚ-да қолданылып жүрген мамандықтардың қысқаша мазмұнын, қызметтік ерекшеліктерін береді. Аталған сөздік қазақ және орыс тілдерінде құрастырылған және жұмыс іздеп жүрген жастарға көмекші құрал ретінде ұсынылған, сондай-ақ қазіргі еңбек нарығы мен заманауи мамандықтар тақырыбына қызығушылық танытатындар үшін пайдалы болуы мүмкін.

Қазіргі таңда қазақстандық еңбек нарығын кеңінен жаулап жатқан заманауи мамандық атауларында не үшін шет тілдерінен енген лексика көбірек қолданылатындығына талдау жасай келе, біз мұндай тілдік экспансияның себебін былай түсіндіреміз, бір жағынан жаңа мамандық атаулары үшін сәйкес келетін терминдер мен атаулардың жоқтығы болса, екінші жағынан, жас ұрпақтың шет тілдерінен, әсіресе, ағылшын тілінен енген лексикаға бейімділігі, олардың заманауи, әрі сәнді саналатын шет тілдерінде дыбысталатын сөздерге жақындығымен түсіндіріледі.

Әдебиеттер тізімі 1 Oxford Advanced Learner’s Dictionary. New 8th Edition. – Oxford University Press,

2010. 2 Максимова Е.И. Словарь англицизмов ХХ века. – Волгоград, 1999. 3 Крысин Л.П. Иноязычные слова в современной жизни // Русский язык конца ХХ

столетия. – М., 1996. 4 Брейтер М.А. Англицизмы в русском языке: история и перспективы: Пособие для

иностранных студентов-русистов. – Владивосток, 2001. 5 Джарасова Т.Т., Рскелдиева Д.Б. Шет тілдерінен енген заманауи мамандық

атаулары. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. В настоящее время существующие рекламные газеты по трудоустройству представляют рекламу профессий с иноязычными названиями. Практически в каждой группе профессий большую часть заимствованных терминов составляют англицизмы, появившиеся в результате тесных деловых и международных контактов; новых направлений в сфере услуг и назначений современных профессий. В статье рассматривается процесс языкового заимствования иноязычных слов и международных терминов в названиях современных профессий в Казахстане. Известно, что основными причинами использования иноязычной лексики является отсутствие соответствующего понятия и современного наименования в информационной базе языка-рецептора, что приводит к заимствованию иностранных слов и терминов. Современные вакансии в Казахстане и особенно профессии в сфере услуг подвергаются иноязычной

38

экспансии, что, естественно, затрудняет понять содержание и функциональные особенности той или иной профессии. Все именования профессий даются на иностранном языке в большинстве с использованием англицизмов.

Currently, the existing advertising newspapers on employment introduce advertising of the professions with foreign-language names. In almost every group of professions most borrowed terms constitute anglicisms, appeared as a result of close business and international contacts; new directions in the field of services and destinations of modern professions.

In the article the process of borrowings of foreign-language words and international terms in names of modern professions in Kazakhstan is considered. It is known that absence of the corresponding concept and the modern name in information base of language receptor that leads to loan of foreign words and terms is the main reason for use of foreign-language terms. Modern vacancies in Kazakhstan and especially a profession in a services sector are exposed to foreign-language expansion that, naturally, complicates to understand the contents and functional features of these or those professions. All names of professions are given in a foreign language and most of all this use of anglicisms.

ӘОЖ 801. 3 (5Қ) И.С. Каирбекова

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті Көкшетау, Қазақстан

«БАУЫРСАҚ» СӨЗІНІҢ МЕТАФОРАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

Тілдік бірліктердің мағыналық өрісін пайдалана отырып жаңа ұғымға атау беру

метафора арқылы жүзеге асады. Бұл адамның болмыс нысандары туралы жинақталған білім қорын өз мақсатында пайдалануына негіз болады. Метафоралану кезінде ұқсастық белгіленеді, соған сәйкес қажетті ассоциациялар сұрыпталады. Оның дұрыстығы ой сүзгісінен өткізіледі. Тағам атауы «бауырсақ» сөзінің метафоралануы ұқсастыққа негізделеді. Сөздің негізгі мағынасынан ұқсастық негізінде пайда болған тілдік метафоралар мен нақты бейнелі метафоралар қалыптасады. Аталым жасауда метафора бір жағынан үрдіс болса, екіншіден – сол үрдістің нәтижесі.

Тірек сөздер: метафора, метафоралану, бейнелі сөз, семантикалық үдеріс,

ұлттық таным ерекшелігі, әмбебап тәсіл, когнитивтік аспекті, ассоциация, аталым, ассоциациялы ойлау.

Қазіргі тіл білімінде тіл бірліктерінкогнитивтік аспектіде қарастыру – өзекті

мәселелердің бірі. Қазақ халқыныңұлттық таным ерекшелігін сөздердің метафоралануынан байқаймыз. Метафора – этностың креативті ойлауын дамытатын, сол үдерістің тілдегі нәтижесін көрсететін құбылыс.

Метафора бейнелі сөз тудыру тәсілдерінің бірі болатынын көптеген ғылыми еңбектерден көреміз. Метафоралану туралы А.Байтұрсынұлы былай деп көрсетеді: «Сөз көбін өз мағынасында жұмсамай, өзге мағынада жұмсаймыз. Арасында түк ұқастығы жоқ екі нәрсенің ететін әсері бірдей болса, біріне қас ғамалды екіншісіне ауыстырып айтамыз» [1, 355]. Ғалым «өз мағынасы» дегенде сөздің тура мағынасын, «ауыстырып айтамыз» деп метафораланған сөздерді көрсетеді. Метафоралануға адамның бейнелі ойлау қабілеті негіз болады. Адам болмысты тану барысында нысандардың өзара байланыстары, үйлесімдері немесе өзгешеліктеріне сүйенеді.

39

ТілшіБ.Қасымтілдік бірліктердің метафоралану құбылысының маңызын: «Метафора – тілде әмбебап құбылыс. Оның әмбебаптығы тілдің құрылымында және қызметінде көрінеді. Ол тілдің түрлі аспектісі мен қолданыстық қызметін қамтиды. Тілдегі сөзжасам мен аталымды метафора тұрғысынан зерделеу тілде кенжелеу, назардан тыс қалып келеді. Метафораны зерттеушілер көбінесе бейнелеу, көркемдеу құралы, тәсілі ретінде қарастырады», – деп аталымдағы маңызын айқындайды [2, 255]. Демек, метафора – аталым қажеттілігін өтеудің тиімді тәсілдердің бірі.

Тілдік бірліктердің мағыналық өрісін пайдалана отырып жаңа ұғымға атау беру метафора арқылы жүзеге асады. Ол туралы Б. Қасым: «Сөз мағыналары семантикалық танымның белгілі заңдылықтары бойынша қалыптасады. Оның бастылары: ұқсату заңы (метафоралану): түр, түс, пішін, көлем, ішкі-сыртқы белгілері, мекен орны түрлі ерекшеліктері, қасиеттері, қолданысы, қолданыстық қызмет саны бөлшектің бүтінге айналу заңы мағыналардың кеңеюі мен тарылуы деген секілді заңдылықтардың негізінде жүзеге асатындығы тіл ғылымында барлық құбылыстар»,– дейді [2, 261]. Бұл метафораның қызмет аясының кеңдігін байқаймыз.

Метафораның тілдік қызметі туралы М. Балақаев «Метафора деп заттардың, құбылыстардың ішкі-сыртқы ұқсастығына қарай ауыс мағынада жұмсалуын айтамыз», – деп көрсетеді [3, 259]. Метафоралануда заттардың қасиеттері мен сипаттары жаңа қырынан танылады.

Тілдік метафораларды жеке зерттеу жұмысының нысаны ретінде алып қарастырған профессор Б. Хасанов «Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы» атты еңбегінде: «Метафора – екі зат пен құбылысты салыстырудың негізінде ауыс (мағынада) қолданылуы» [4, 8].

Ғалым ауыспалы мағына тура мағынаның негізінде туатынын көрсетеді: «Тура мағынадағы сөздерге жалпылық қасиет тән болса, метафоралық мағынадағы сөзден алдымен нақтылық пен образдылық байқалады, өйткені тура мағынадағы сөзде зат пен құбылыстың жалпы белгілері сақталса, метафораландырғанда, көбінесе олардың ең қажетті, дәл сол сәтте керекті белгі, қасиеті алынады» [4, 168]. Демек, сөздің семантикалық өрісіндегі бір мағынаның өзектілігі жаңа атаудың ішкі мағыналық құрылымындағы бейнені түзуге негіз болады. Зерттеуші метафоралардың атау жасаудағы әмбебаптығын: «Метафора тілді байытады, оған бұрын болмаған жаңалықтар енгізеді, бірде-бір нәрсенің атаусыз қалмауына көмектеседі», – деп ой түйіндейді [4, 18]. Тіл тұтынушыболмысты тану барысында өзіне бұрынан таныс заттардың негізінде жаңаны таниды, атау беруде алдымен ұқсатады, жаңа заттың атауы танымдық үрдістердің нәтижесінде пайдаболады.

Профессорлар Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» еңбегінде метафораның тілдегі қызметін көрсетеді: «Тілдік (сөздік) метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантикалық шеңберін кеңейтіп, әрдайым үздіксіз дамытып отырады» [5, 90].

Метафораның осы қасиеті сөздің семантикалық жағынан дамуына негіз болады. Сондықтан да, заттар мен құбылыстардың ұқсастығы сөздің семантикалық өрісінің кеңеюіне негіз болады.

Метафораның тілдің сөздік қорын молайтып, жаңа мағыналарды тудыруы жөнінде зерттеуші Ғ.Қ. Резуанова: «Шындық болмыстағы белгілі бір сөзбен аталған зат немесе құбылыстың белгілерінің кейбіреулерінің көбінесе басқа бір заттың не құбылыстың не түр, не тұлға, я болмаса қимыл ерекшеліктерімен, тіпті кейде олардың ішкі мазмұнымен де ортақтығына, ұқсастығына қарай бір зат не құбылыстың атауымен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы жасалады. Қазақ тілінде көпмағыналылықты туғызуда метафора басты рөл атқарады», – деген пікір айтады [6, 43]. Метафора бір затты екінші бір заттың қасиеті арқылы анықтайды. Соның нәтижесінде сөздіңмағыналық өрісі кеңейеді, оған метафора негіз болады.

40

Адам ойының метафоралылығы туралы А. Ричардс: «Ойлаудың өзі метафоралы, ол ұқсату негізінде дамиды, соның нәтижесінде тілде метафоралар пайда болады»-деген пікір айтады [7, 47].Сондықтан да, бұл құбылыс әмбебаптығымен ерекшеленеді. Қай тілде болмасын бұл құбылыс әлемнің тілдік бейнесін жасауда өнімділігімен ерекшеленеді.

Зертеушілер метафораның табиғатын мағынасы арқылы түсіндіреді. Метафораны жан-жақты зерттеген ғалым Макс Блэк: «Біз метафора дегенде сөйлем немесе сөз тіркесінде ерекше мағынада метафоралы қолданылып тұрған сөзді аламыз, ал қалған сөздер өзінің тура мағынасында жұмсалады»– деп, белгілі бір тілдік ортада метафоралы қолданылған сөзді «метафора фокусы» деп атайды [8, 153]. Тілші метафоралы қолданылған сөздің семантикалық мағынасы лингвистикалық мәнмәтін арқылы анықталатынын көрсетеді. М. Блэк пайымдауынша, «негізгі нысан» (таңбаланушы) «екіншілік нысан» (бейне болушы) өзара байланысында, екіншілік нысан сүзгінің қызметін атқарады, яғни атау беруде метафораға қажетті мағыналық белгілерді ғана өткізеді дейді [8, 158]. Тілшінің метафораның табиғатына қатысты айтқан пікірлері құндылығымен ерекшеленеді. Бұл пікір орыс тіл білімінде метафораны зерттеуші ғалым В.Г. Гактың еңбектерінде де көрініс табады: «Метафора тілдегі әмбебап құбылыс болып табылады. Оның әмбебаптығы уақыт пен кеңістікте, тілдік құрылым мен қолданыста көрінеді. Метафораны зерттеуде оның қызметін екі жақты қарастырған жөн: біріншісі оның нысанға атау болуы, екіншісі көркем сөзді қалыптастыру тәсілі ретінде» – деп метафораның тілдік ерекшелігін көрсетеді [9, 11]. Метафора тілдегі атау қажеттілігінөтеуде де, тілдің бейнелі жүйесін қалыптастыруда да, әмбебап тәсіл екендігін көрсетеді. Метафораның номинациялық-когнитивтік сипаты туралы ғалымдар пікірлері де жан-жақты.

В.Н. Телия: «Процесс метафоризаций – это всегда некоторая проблемная когнитивная-номинативная ситуация со многими переменными факторами», – дейді [10, 34]. Бұл ретте метафоралану құбылысының ең алдымен когнитивтік – аталымдық қызметіне баса назар аударылып отыр. Аталым процессі адамның қоршаған әлемдітану, оны бейнелеу ерекшеліктерін сипатайтын әрекет болғандықтан, аталым бірліктерінің туындауында метафоралану міндетті түрде қатысады делінген осы мәселеге арналған еңбектерде. В.Н. Телия метафоралану механизмін адамның когнитивтік әрекетінің сынақ алаңына теңейді [11, 5].

Метафоралану үдерісінің тілдік сипатын тілші Е.О. Опарина былай көрсетеді: «Метафоралану концептуалдық сатыдан басталады: тіл қолданушының назарына Х нысанның Р белгісі ілінеді және осы белгі санада У реалиінің ассоциациялы ұқсас бейнесін туғызады. Осы ұқсастық атау жасауға әкеледі» [12, 10].

Концептуалдық сатыдан басталған әрекет нәтижесінде атау пайда болады. Кезкелген метафораның ішкі мағыналық құрылымында прототип бейне болады. Бұл бейне ассоциациялы ойлаудың нәтижесінде пайда болады. Болмыстағы заттар мен құбылыстар өздерінің ерекше белгілері арқылы танылып, сол белгілері арқылы аталым әрекетіне қатынасады. Метафоралануда да сол белгілер басты назарға ілігіп, өзге заттың немесе құбылыстың ассоциациялы бейнесін туғызады.

Болмыстағы кез-келген заттар сияқты тағам атаулары да метафораланады. Орыс тіл білімінде тaғaм aтaулaрынa қaтысты сaн сaлaлы зерттеу жұмыстaры бaр. Солaрдың бір пaрaсынa ғaлым Е.A. Юринaның«Словaрь русской кулинaрной метaфоры» мaқaлaсын жaтқызуғa болaды. Aтaлғaн мaқaлa фрaзеологиялық сөздіктер, мaқaл-мәтелдер жинaқтaры, лингвомәдени сөздіктер мен поэтикaлық обрaздaр және дискурсивті метaфорaлық сөздіктері, Томск лексикогрaфтaрының орыс әдеби тілінің және диaлектілік сөздіктерінің жaлғaсы ретінде Е.A. Юринa, Е.В. Кaпелюшниктің жинaқтaп, құрaстырылу үстіндегі «Словарь русской кулинарной метaфоры» сөздігін көрсетеді. Мұндa орыс тіліндегі тaғaм aтaулaры тілдік метaфорa және ішкі метaфорaлық формa aрқылы жaсaлғaн деривaттaр деп жіктеледі [13]. Сол сияқты Е.A. Юринaның «Лексико-фрaзеологическое

41

поле кулинaрных обрaзов в русском и итaльянском языкaх» aтты мaқaлaсындa тілді aнтропоцентристік көзқaрaстa зерттеуге бaйлaнысты тілді «мәдени код» ретінде қaрaстырaды [14]. Е.В.Кaпельюшниктің «Кулинaрные обрaзы, хaрaктеризующие мир человекa» мaқaлaсындa дa метaфорaлық қолдaныстaғы тaғaм aтaулaрынa түсініктеме берілген [15]. Aтaлғaн еңбектің жaлғaсы ретінде 2012 жылы Томск қaлaсындa жaрық көрген ғaлымның «Кулинaрный код культуры в семaнтике обрaзных средств языкa» aтты филология ғылымдaрының кaндидaты ғылыми дәрежесін aлу үшін жaзылғaн диссертaциясын aтaу орынды [16].

Қазақ тіл білімінде тағам атауларының метафоралануын қарастырған іргелі еңбек ретінде А.Д. Жақыпова, О.А. Жумагулова, И.С. Каирбекова, А.О. Мукашева, Ж.О. Сагындыкова, Г.Т. Тлеубердинаның «Тілдік бейнелер аясындағы қазақ халқының тағамдық дәстүрі» атты лингвомәдениеттану сөздігін атауға болады [17].

Тағам атауларының метафоралануы тілдік бірліктің семантикалық құрылымындағы бейнелі ассоциациялық компонентті қалыптастырады. Бейнелі бірлік мазмұнындағы көрнекті прототиптер тілдік бірліктің уәждәмесі болады.Мысалы,«бауырсақ» тағам атауының метафоралануын зерделеу барысында бейнелі тілдік бірліктің қалыптастыратын сөздің негізгі мағынасын анықтаудан басталады. Атаудың негізгі мағынасы: Ескен немесе қалыңдау етіп жайған қамырдан бірөңкей домалақ, яки төрт бұрышты етіп кесіп, майға пісірген нан; тағам. –Астау-астау бауырсақ пісіріп, қой үйтіп, құрт ездіріп, астарын да ықшамдады (М. Әуезов, Шығ.).«Бауырсақ» сөзінің денотаттық мағынасының құрамындағы «дөңгелек» семасы ассоциациялы бейне тудыруда өзекті болып, бейнелі мағына тудыруға себепші болады да тілдік метафора жасайды:Бауырсақ мұрын, бүйрек бет, Қаймақ қабақ, қара қыз (М. Жұмабаев).Атау жасаудағы метафораның ролі туралы Н.Д. Арутюнова: «Метафора семантикалық үдеріске серпіліс береді де, өзі өшеді, жоғалады, бейнелілігі бірте-бірте жойылып, оның орнын ұғым қалыптасады», – деп көрсетеді [18,16]. Шындық болмысты тануда метафора адам ойын дамытып, байытып, көркемдеп отырады. Адам ойының бейнелілігі оның тілінен байқалады. Бұлжайында Н.Д. Арутюнова: «Поэтическая (образная) мысль ограничена начальной стадией познания. Между тем в искусстве создание образа, в том числе и метафорического венчает творческий процесс. Художественная мысль не отталкивается от образа, а устремляется к нему. Метафора – это и орудие, и плод поэтической мысли», – дейді [19, 16].

Тілбірліктерініңжасалуындабейнелілікбастапқысатыдабелсенділіктанытады: БАУЫРСАҚТАЙ. НБ.сын.1. Бауырсақ тәрізді, Бауырсаққа ұқсас.– Ол аумаған

Жұбай:бойы әлі күнге келіден екі-ақ елі биік, беті де шешесінің бетіндей дөп-дөңгелек және күйіп піскен бауырсақтай, қып-қызыл ( Х.Есенжанов, Ақ Жайық). 2. Толық, семіз. – Бір үйде бәйбішелер бауырсақтай, Ауызы еттен, майдан дамыл таппай, Сүртініп сорпа терін жеңіменен, Ұзын күн істеп отыр қарнын қаптай (І.Жансүгіров, Өлеңд.).

3. Томпақ. – Домалақ бауырсақтай томпайған екі беті қарақатқа шық тұрып тамып кетердей үлбіреген ашық қалың қасты қос жанарына сәжде қылған екі әлемге ұқсайды(http://massaget.kz/debiet/proza/10237).

4. Ірі, үлкен. –Біздің осы жұмысты аяқтауымызды күтіп тұрғандай, әлгінде ғана тас төбеге ілінген қара бұлттан бауырсақтай-бауырсақтай бұршақ төпелей жөнелді (http://wap.pushkinlibrary.kz/).

5. Кішкене. –Шайды сол бауырсақтай ғана қантпен ішті(Ғ.Мұстафин). 6. Ыстық, жанға жылы. – Бауырсақтай тауымның Бүлдірген мен шиесі (Айтыс). БАУЫРСАҚТАЙ. НБ. үст. 1. Көп, мол. – Отбасыңыз амандықта, немере, шөбере,

неменелеріңіз көп болып, маңайыңыздабауырсақтай шашылып ойнап жүрсін!(ult.kz/adebiet-2/2246).

2. Сұранысқа ие, көңілге қонымды. – Астана күніне арналған мерекелік шараларды ұйымдастырушылар, әлемдік жұлдыздардың концерттерін тамашалағысы келетін

42

азаматтарға билеттерді сатып алуға асығуға кеңес берді, себебі, олардың сөздеріне қарағанда, кіру билеттері «ыстық бауырсақтай» жылдам сатылу үстінде (http://www.inform.kz/).

3. Жылдам. – Фильмдер майға қуырылған бауырсақтай бірінен соң бірі шығып жатты (qaznews.kz/mitxun-chakraborti-kim.html).

БАУЫРСАҚША. НБ. үст. 1.Шашырату, ыдырату. – Қыс бойы көрінбеген, енді бой жазып, айдынды аспанға жүзе шыққан ұлпа бұлттардың өзін қызғана ма, теріскейден соққан ескек жел оларды жаңа жазылған ақ, таза дастарқанға шашылған түйе бауырсақша ту-талақайын шығарып ыдыратып жіберген(tonykok.kz/uploads/files/kolshatyr.pdf).

2. Лезде, жылдам. – Ылпылдаған өткір балта ағашты бауырсақша турайды (Ж. Жұмақанов) [17, 109-111].

Метафоралану кезінде тағам атауларының бейнелі сипаты заттар мен құбылыстардың ұқсастығын тануға, бір категориядағы нысандарды өзге категорияға ауыстырудан туындайды. Когнитолог В.Н. Телия: «Метафоралану сөз мағыналары емес, реалиялардың қасиеттері арқылы күшейеді»,–деген пікір айтады[11, 140]. Заттар немесе құбылыстардың ерекше белгілері атау жасаудағы маңызы қызмет атқарады.Болмыс шындығы осы ерекшеліктері арқылы танылып, метафораның көмегімен атау жасауға қатысады:«Метафора может выполнять две функции - функцию характеризации и функцию номинации индивидов и классов объектов» [19, 140].

Ұқсастыққа негізделген осы құбылыс адамның нысандар туралы жинақталған білім қорын өз мақсатында пайдалануда жүзеге асырылады. Үрдіс ретінде ұқсастық белгіленеді, соған сәйкес қажетті ассоциациялар сұрыпталып, оның дұрыстығы ой сүзгісінен өткізіледі. Аталым жасауда метафора бір жағынан үрдіс болса, екіншіден сол үрдістің нәтижесі де.

Метафора – тілдегі әмбебап құбылыстардың бірі. Ол тілдің аталымдық-когнитивтік сұранысын өтеуші болып табылады. Тағам атауларының метафоралануы тілдегі дайын таңбалардың ассоциациялары арқылы аталым жасайды. Метафоралануға адамның ұқсата білу және ассоциациялы ойлай білу қабілеті негіз болады.

С использованием семантического поля языковых единиц посредством метафоры

появляются наименования новых понятий. Это является основой для использования людьми в своих целях накопленных знаний об объективной действительности. При метафоризации выявляется схожесть объектов и возникают соответствующие ассоциации. Эти процессы пропускаются через призму мышления. Метафоризация наименования «баурсак» основывается на схожести. От исходного значения слова по схожести образуются языковые и собственно-образные метафоры. Метафоризация, с одной стороны, - это процесс, с другой – результат этого процесса.

To give the name for a new meaning takes place through metaphor. During using the metaphor we look for the similarity and its association .Its correctness with the opinion or thinking. The metaphor of the word “bauirsak” comes according to its similarity. The main meaning of the word appears according to similarity and concrete metaphor. In this case metaphor is a process, in the same time it is the result of that process.

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 463 б. 2 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері:

Фил. ғыл. док. дисс. – Алматы, 2002. – 313 б. 3 Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі.– Алматы: Ғылым,1987.– 269 б. 4 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы,1966.

– 205 б.

43

5 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 256 б.

6 Резуанова Ғ.Қ. Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар: Фил. ғыл. канд. дисс. –Алматы, 1999. – 251 б.

7 Ричардс А. Философия риторики //Теория метафоры. – Москва: Прогресс, 1999.– 44-100 с.

8 Блэк М. Метафора //Теория метафоры.– Москва: Прогресс, 1999. –153-171с. 9 Гак В.Г. Метафора: универсальное и специфическое //Метафора в языке и

тексте. - М: Наука, 1988. –11-26 с. 10 Телия В.Н. Метафора как модель смыслопроизводства и ее экспрессивно-

оценочная функция //Метафора в языке и тексте. – Москва: Наука, 1988. –20-52 с. 11 Телия В.Н. Предисловие //Метафора в языке и тексте. –Москва.1988. -3-10 с. 12 Опарина Е.О. Концептуальная метафора и ее функции в языке: Автореф. дисс.

канд . – Москва. 1990. – 28 с. 13 Юринa Е.А. «Словaрь русской кулинaрной метaфоры» Вестник Томского

Госудaрственного Университетa. Филология. – №3 (15), 2011. 14 Юринa Е.A. Лексико-фрaзеологическое поле кулинaрных обрaзов в русском и

итaльянском языкaх (ссылкa нa журнaл) // Язык и культурa. Нaучный периодический журнaл. – № 3, 2008. – Томск, 2008. – С. 83–93. (http://www.lib.tsu.ru/mminfo/000349304/03/image/03-083.pdf).

15 Кaпельюшник Е.В. Кулинaрные обрaзы, хaрaктеризующие мир человекa// Молодой ученый. – 2011. - №2.Т.1. – С.207 – 214.

16 Е.В.Кaпелюшник. Кулинaрный код культуры в семaнтике обрaзных средств языкa// Aвтореферaт диссертaции нa соискaние учёной степени кaндидaтa филологических нaук. – Томск, 2012.

17 Юрина Е.А. (бас редактор), Жумагулова О.А. (қосалқы редактор), Жақыпова А.Д., Каирбекова И.С., Мукашева А.О., Сагындыкова Ж.О., Тлеубердина Г.Т.Тілдік бейнелер аясындағы қазақ халқының тағамдық дәстүрі. – Көкшетау, Ш.Уәлиханов ат. КМУ баспасы, 2014. – 195 б.

18 Арутюнова Н.Д. Метафора и дискурс //Теория метафоры. – 195 б. Москва, Прогресс, 1996. – 195 б. 12 с.

19 Арутюнова Н.Д. Метафора //Русский язык. Энциклопедия. – Москва. 1979. – 140-141 с.

ӘОЖ 81.373:930.27 (=512.1)

А.К. Купаева Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Астана, Қазақстан ais.kupayeva@yandex.ru

ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ҚОС СӨЗДЕРДІҢ

ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕРІ

Мақалада орхон ескерткіштері тіліндегі қос сөздердің құрылымдық-семантикалық модельдері сараланады. Автор ескерткіштер тіліндегі қосарлану арқылы жасалған туынды сөздер мағыналас сөздерден құралып еселеу, жалпылау, жинақтау, кеңдік, көптік, салыстыру мағыналарын беретіндігін жан-жақты талдап көрсетеді. Жазба мұралары тіліндегі қос сөздердің туынды мағынасындағы семантикалық өзгерістің үдерістерін анықталады. Туынды қос сөздер шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарға атау беру арқылы оларды категорияға жіктейді.Сонымен бірге мақала авторы қос сөздердің семантикалық категорияларға топтастырады. Ерте орта ғасыр

44

түркі жазба мұралары тіліндегі қос сөздер сөзжасамдық тұрғыдан жан-жақты талданады.

Кілт сөздер: қос сөздер, үлгі, семантика, туынды мағына, категориялау, мағыналық

қызметі, орхон мұралары. Орхон жазба мұралары тілінің сөзжасам жүйесінде ғалымдар туынды сөздерді

күрделі сөздер, суффиксация арқылы жасалған, субстантивтену және калькалау арқылы жасалған сөздер деп бөледі [1, 83]. Аналитикалық сөзжасам тәсілінің ең көне тәсілдердің бірі екендігі туралы көптеген тілші ғалымдардың еңбектерінде айтылып жүр [2; 3, 97]. Ескерткіштер тілінде өнімді сөзжасамдық тәсілдің бірі болып табылатын аналитикалық сөзжасам арқылы жасалған күрделі сөздер іштей: біріккен сөз, қос сөз, тіркесті күрделі сөздер болып бөлінеді. Аналитикалық сөзжасамда танымда бұрыннан белгілі атаулардың қатысуы арқылы белгі, қасиеттері ұқсас құбылыстар мен заттарды атау беріледі. Сөздердің бірігуі, тіркесуі арқылы жаңа бір атау жасалып, сөз тудырушы тұлғалар екіншілік мағына алады. Алайда кез-келген сөздің тіркесуі немесе бірігуі арқылы жаңа мағына жасалмайды. Сонымен бірге күрделі сөздер құрамындағы компоненттердің орны ауыстырылмайды. Жаңа ұғымға атау беруде адам танымында бұрыннан белгілі құбылыстар мен заттардың қасиетімен, белгісімен, сипатымен байланыстырылады. Ескерткіштер тіліндегі Temirkapïγ біріккен сөзі «темір есік» жер атауы, тарихи деректерге сүйенсек Түрік қағанатытының батыс шекарасы, Балық қаласынан Самархандқа барар жолдағы Бұзғала таулы өткелі [4, 71]. Атаудың жасалуындағы негіздеме географиялық аймақтың сол кезеңдегі халықтың танымында «темір» сөзінің «берік, мықты» ауыспалы мағынасымен ассоцияциялау арқылы туындап отыр.

Сөз белгілі бір заңдылықтар негізінде қалыптасады. Туынды сөз жасауда тілде бұрыннан белгілі атаулардың қатысуымен құбылыстар мен заттарды атауда негіздеме, аналогия, ассоцияция, абстракция заңдылықтары арқылы жүзеге асырылады [2, 259]. Жоғарыда айтып өткеніміздей түркі тілдеріндегі күрделі сөздердің көне құбылыс екенін және Орхон ескерткіштері тілінде күрделі сөздердің көптеп кездесетіні көптеген ғалымдардың еңбектерінде айтылып жүр [3, 128; 1, 99].

Күрделі сөздердің ішкі семантикалық мағынасы күрделі болып келеді. Себебі жаңа сөзжасамдық мағынасын жасауға екі негіз компоненттердің мағынасы бірдей қатысады. Күрделі сөздерді тілде бар тұлғалар парадигмалық және синтагматикалық жүйе негізінде бірігіп, тіркесіп жаңа біртұтас лексикалық мағына жасайды.

Орхон мұралары тілінде el сөзі бірнеше күрделі сөзге негіз болған: elteber 'жоғарғы лауазымды шен', el törü 'мемлекет' және ‘ билік’ мағынасындағы сөздер бірігіп «билік» мағынасын беріп тұр. Бұл сөз тіркесінде el негізгі мотивациялық компонент, яғни мемлекетке қатыстылығын білдіріп тұрса, törü сөзінің негізгі мағынасы tör- «жоғарғы орын, құрметті, сыйлы орын» ұғымымен байланысты болуы мүмкін. Көне түркілер танымында билік ұғымы «жоғарғы орын, құрметті, сыйлы орын» түсініктерімен ассоцияциялануы әбден мүмкін. Тіркескен, біріккен, қосарланған күрделі сөздердің құрамындағы компонеттерінің арасында логикалық байланыс болады.

Көне ескерткіштер тіліндегі қосымшалар туралы көлемді еңбек жазған ғалым А. Есенқұлов ескерткіштер тіліндегі сөзжасам тәсілдерінің түрлі болғандығын айтып, туынды сөздердің ішінде жұрнақ арқылы жасалған сөздермен бірге бір ұғым беретін сөз оралымдары, екі сөздің қосарланып келуі мен сөздердің бірігуі арқылы және мағынасы жағынан тұтасып бір заттың атауын білдіретін екі сөздің тіркесуі арқылы жасалған сөздердің де болғандығы туралы жазады [5, 39]. Сонымен ескерткіштер тілінде күрделі сөздер өз ішінде қос сөздер, біріккен сөздер және тіркесті сөздерден тұрады. Қос сөздердің Орхон ескерткіштерінде болған құбылыс екендігін лингвист-ғалымдардың еңбектерінде айтылып жүр [3, 144]. Біз өз зерттеу жұмысымызда күрделі сөздердің құрылымдық модельдері арқылы топтастырып, семантикалық талдау жасаймыз.

45

Сонымен ескерткіштер тілінде қос сөздерді құрылымдық ерекшеліктеріне қарай төмендегідей модельдерін анықтадық:

N1 →N2 – зат есім+зат есім сөздерінің қосарлануы арқылы жасалған күрделі сөздер: jer-sub, еçü-apа, eb- barq, eš - qadaš, kegi-žarïq, isi-küči, žer-sajï т.б.

Аdj1→Аdj2 – сын есім+сын есім сөздерінің қосарлануы арқылы жасалған күрделі сөздер: žabuz- žablaq, žoq- čïγaz.

Adv1→Adv2 – үстеу сөздер арқылы жасалған қос сөздер: öli- žiti, žadaγ- žalaŋ, otča-borča т.б.

Қос сөздердің сөзжасамдық үлгілері төменде сызба түрінде көрсетеліледі.

Сызба 1. – қос сөздердің құрылымдық сипаты.

Қос сөздер бір сөз табына жататын сөздерден құралып, белгілі бір сөз табына

жатады. Қос сөздер мағынасы жақын сөздерден жасалады: žabuz- žablaq, žoq- čïγaz, eb- barq,

isi-küči т.б. Сондай–ақ, антоним сөздерден, яғни мағыналары қарама-қарсы сөздерден құралады: iči-tïšï, kün-tün, ini-eči т.б.

1.1. N1 →N2 модельді қос сөздер: зат есімнен жасалған қос сөздердің туынды мағынасы N2 негіз компоненттерге N1 қатыстығын көрсетіп тұрады. Күрделі сөздердің бұл түрі құрамындағы сөзжасамдық компоненттерінің ерекшеліктеріне қарай өз кезегінде мағыналары қарама-қарсы сөздердің қосарлануы арқылы, синоним сөздердің қосарлануы арқылы жасалған қос сөздер деп бөлуге болады.

Ескерткіштер тілінде “Eçümiz apamız tutmış jer sub idisiz bolmazun...” (KTү 19). Аудармасы: «Атамыз, бабамыз тұтқан Жер-су иесіз болмасын деп аз халықты құрап... ».

jer-sub: ‘материк’, ‘территория’ [ДТС, 257 б.]; ‘мекен’, ‘қоныс’. Сөзжасамдық мағына негіз болып отырған тірек компоненттер ‘jer’ мен ‘sub’ сөздерінің негізгі мағынасын тарылтып «мекен, туған өлке» жиынтық мағынасын беріп тұрғандай. Мұндағы N2 туынды мағынада «мекен, туған өлке», N1 мағыналары қамтылып, қатыстығын көрсетіп тұр «жер, су қамтылған территория».

Мағыналары қарама-қарсы сөздерден құралған қос сөздердің ішкі құрылымдық мағынасына үңілсе байланыстырып тұрған ортақ семаның барын байқауға болады. Мағыналары қарама-қарсы сөздерден жасалған қос сөз ini-eči «аға -іні» сөздеріне ортақ мағына «ер бауырлар» арқылы байланысып «аға, інінің барлығын» қамтып жалпылама атау ретінде қолданылып тұр. Сөзжасамдық мағына уәждемелік сөздердің мағынасына толық қамтып тұр.

Қосарлау арқылы жасалған туынды сөздердің мағынасында жинақтау, жалпылау мәні болады:

ini-eči : «аға, іні туыс адамдардың» жалпылама атауы; qïz-qudïz : «қыз-әйелдердің барлығы»; küŋ-qul «құлдықтағы ер-әйел адамдардың» жинақтық атауы; kegi-žarïq «сауыт-сайманның барлығына ортақ атау» жасалады;

қос сөздер

N1 →N2

Аdj1→Аdj2Adv1→Adv2

46

eb-barq «сарай-ғибадатхана, ғимараттардың барлығын» жалпылама атау, яғни екі сөзге ортақ «ғимарат» семасы арқау болып тұр.

Ал келесі сөздердің қосарлануы арқылы жасалған туынды сөзде eb сөз тудырушы негіз сөзінің «мүлік» ауыспалы мағынасы «дүние-мүлік» мағынасындағы barïm сөзімен қосарланып «үй, мал, дүние, байлықтың барлығын» қамтитын «дүние-мүлік» ұғымын беріп тұр.

Eb- barïm: «үй-мүлкім» Ал begleri-bodunu, eš qadaš, qïz-qudïz, küŋ-qul жалпылау, жинақтық ұғымдарымен

бірге көптік мәні беріледі. Сонымен бірге мағыналары қарама-қарсы зат есімдерден құралып уақыт ұғымын

беретін қос сөздің мағынасында ‘үздіксіз’ семасы бар. kün-tün : «күн-түн» «Ötüken jir olurup arqïš tirkiš ïsar neŋ bunuŋ žoq» КТ. IV. 8. Аудармасы: «Өтүкен

жерінде отырып, керуен жіберіп отырсаң онда мұңың жоқ» [Орх. Ескерт. Атл., 190]. arqïš tirkiš: «керуен» Бұл қос сөз құрамындағы arqïš сөзжасамдық тұлғасы жеке тұрып «керуен»

мағынасында қолданылады. Сөз жасаушы тұлғалардың мағынасын ғалымдар «керуен» деп береді, яғни синоним сөздерден тұрады. Қос сөздің туынды мағынасы негіз компоненттермен ассоцияцивті байланыс негізінде жасалған. Сөз жасаушы компоненттердің аrqïš → ar 1. «арқа», 2. «арқалау, арқасы» [ЭСТЯ, 175] tirkiš→ terkaš «бірінің артынан бірі жүру» [ДТС, 554] мағыналары негізінде «бірінің арқасынан бірі тіркескен» туынды мағынасы қалыптасып, үнемдеу арқылы қос сөз құрамындағы лексемалар жеке тұрып «керуен» мағынасын бере алады.

Мағыналас сөздердің қосарлануы арқылы isi-küči «ісін-күшін», «бар күш-жігерін», atï-küsi «атақ-даңқы» еселеу мәнін берсе, žer-sajï қос сөзінің құрамындағы žer «жер», sajï 1.«жазық жер», «тасты жер» мағынасын білдіретін сөздер қосарланып кеңдік ұғымын береді.

Аdj1→Аdj2 моделі мағыналас сын есімдер арқылы жасаланып еселеу ұғымын береді.

žabuz- žablaq: «әлсіз, әлжуаз» “Ičre ašsïz, tïšra tonsïz žabuz žablaq bodunda üze oturdïm” KT. I. 26. Аудармасы: «Іші

ассыз, сырты тонсыз, әлсіз, нашар халыққа отырдым» [Орх. Ескерт. Атл., 188]. Ескерткіштер тілін зерттеген ғалым А. Есенқұлов көне түркі жазба

ескерткіштеріндегі қос сөздерге қатысты: «... қайталама қос сөздер кездеспейді, тек қосарлама қос сөздер қолданылады» деген пікір айтады. Ал осы қос сөздердің құрылымындағы бірінші сыңары ертеден тілдегі актив болып келіп, екінші сыңары пассивтеу болады деген ой айтады [5, 139]. Зерттеушінің пікірін ой елегінен өткізген А. Салқынбай ескерткіштер тіліндегі қос сөздердердің табиғаты туралы мынадай пікір айтады: «Демек, қосарлама қос сөздер жаңа мәнді белгілеуде белсенді және белсенді емес тұлғаларды қосу арқылы қолданысқа түсірілген. Танымда қалыптасқан ерекше ұғымды атау үшін бұрыннан қолданылып жүрген сөздердің мағынасын қосарлап, жинақтық, жалпылық, кеңдік семаларын туғызған. Сөйтіп негіздердің мағыналары тарылу арқылы ғана ұғымды білдіретін жаңа туынды атаулар қалыптасқан» [2, 263].

Біз орхон мұралары тіліндегі қос сөздердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктеріне қатысты жоғарыда келтірілген ғалымдардың кейбір пікірімен келісе алмаймыз. Біріншіден, қосарлау кезінде бірі пассив, енді бірі актив сөздерден құралады дегенімен келісе алмаймыз. Себебі жоғарыда келтірілген қос сөздердің jer-sub, еçü-apа, eb- barq, eš qadaš, isi-küči, žabuz- žablaq, žoq- čïγaz, öli- žiti, žadaγ- žalaŋ, otča-borča, iči-tïšï, kün-tün, žer-sajï құрамындағы сөз тудырушы компоненттерінің бірі пассив болған деп айту қиын.

Екіншіден, ғалымның танымда қалыптасқан ерекше ұғымды атау үшін бұрыннан қолданылып жүрген сөздердің мағынасын қосарлап, жинақтық, жалпылық, кеңдік

47

семаларын туғызған деген пікірімен келісе отырып, сонымен бірге тілде бұрыннан қолданыста бар тұлғаларды қосарлау арқылы жинақтық, жалпылық, кеңдік семаларымен бірге еселеу сипатын беретінін айтып кеткіміз келеді. Мәселен, төменде келтірілетін сын есімдердің қосарлану арқылы еселеу сипатын береді:

žabuz- žablaq: «әлсіз, әлжуаз» “Ičre ašsïz, tïšra tonsïz žabuz žablaq bodunda üze oturdïm” KT. I. 26. Аудармасы: «Іші

асссыз, сырты тонсыз, әлсіз,нашар халыққа отырдым» [Орх. Ескерт. Атл., 188] Бұл қос сөз мағынасы жақын, бір түбірден өрбіген «жаман, нашар» сөздерден

құралып «өте әлсіз» семасын үстемелеп тұрғандай. Көне түркі сөздігінде žabuz сөзімен бірнеше қос сөздер келтіріледі: žabuz artaq «скверный, плохой» , žabuz ajïγ «скверный, плохой», žabuz junčïγ «скверный, плохой». Осыған қарап žabuz сөз тудырушы тұлғасын мағыналас сөздермен қосылып, «өте, тіпті, аса» семасын ала отырып, «негатив» мағынасын еселей түсетіндей. Ал žablaq I сөзінің «жаман, нашар» мағынасымен бірге, žablaq II 1. «крепкий» және 2. «отважно» мағыналары беріледі [ДТС, 222]. Осымен байланысты žabuz- žablaq қос сөзі «өте әлсіз» (тура аударғанда «мықтылығы нашар») туынды мағынасын алып тұр. Мәтінде автор «іші ассыз, сырты тонсыз, әлсіз, нашар халыққа отырдым» деп халықтың ахуалінің «өте, тым әлсіз немесе нашар» екенін көрсетіп тұр. Қазіргі түркі тілдерінің бірі қазақ тілінде осы сөздермен түбірлес žaman «өте, тым» семасында қолданылады «žaman ademi» сөз тіркесі «өте әдемі» ұғымын береді.

Сөз тудырушы екі тұлға да žab- түбірінен –uz, -laq жұрнақтары арқылы туындап отыр. Көне түркі сөздігінде, М. Қашқари, Оркун сөздіктерінде žabuz сөзінің мағынасы «жаман», «нашар» деп беріледі. Сонымен бірге žabuz «ничтожный» (Енисей ескерткіштері), «скупой» Besides this, denotes ‘mean spirited’ (Yenissei Insc.), ‘скверный, злой’ (Tatar, Bashkir, Turkmen and Turkish dialects and Orkun), ‘суровый, резкий’ (Turkish dialects, Yakut), ‘гордый, сильный’, (Turkish dialect), ‘слабый’, ‘худой’ [ДТС, 222, Turkish dialect], [ЭСТЯ, ‘й’- ‘ж’, 47-48].

Сөздер бастапқы «жаман, нашар» мағынасында қолданылған, тарихи даму барысында мағынасы кеңейіп кейінгі мағыналарын алған [ЭСТЯ, ‘й’- ‘ж’,48].

Түркітанушы ғалым Ф. Корш орхон ескерткіштеріндегі jabuz, jablaq сөздерімен алтай тілдеріндегі jabal және түркі тілдеріндегі jaman немесе žaman (сөз басындағы j~ž дыбыстар сәйкестігіне байланысты ) сөздерін –žab (//jam) түбірінен өрбітеді. Э. Севортян žab+laγ туынды сөзін ‘жау’ мағынасындағы jab- түбірі мен +laq сапа, белгінің толық еместігін білдіретін жұрнақтан тұрады деген пікір айтады. Көне түркі сөздігінде +laγ жұрнағы негіз сөздің сапасын, қасиетін алуын білдіретін сапалық сын есім жасаушы жұрнақ ретінде беріледі [ДТС, 656].

Жоғарыда айтылған ғалымдардың žab+uz және žab+laγ сөздерінің ‘jab-‘ түбірінен шыққан деген пікірімен келісеміз. Осы ‘jab-’ түбірінен жасалған туынды сөздердің барлығына ортақ ‘жағымсыз’ семасы бар. žab+uz - žab+laγ.

žoq- čïγaz : «жоқ, кедей» «Qaγan olurïp žoq- čïγaz bodunuγ qoop quubïratdïm» КТ IV, 9-10. Аудармасы: «Қаған

отырып, жоқ, шығай (кедей) халықты әбден көтердім» [Орх. Ескерт. Атл., 191]. Adv1→Adv2 – үстеу сөздер арқылы жасалған қос сөздер мағыналарында

уәждемелік байланыс бар сөздерден құралып еселеу мәнін алса, енді кейбірі қимыл-әрекетті, уәждемелі сөздердің белгі, қасиетіне ұқсату, салыстыру арқылы үстеме мағына алады.

Қарама-қарсы мағыналы iči-tïšï қосарланып «барлық жері» мағынасын беріп тұр. iči-tïšï : «іші-сырты» «Ičin-tïšïn adïnčïγ bediz urtïrdïm» БҚ. IV. 14. Аудармасы: «Ішіне-тысына сурет, өрнек

салдырттым» [Орх. Ескерт. Атл., 263]. öli- žiti : «өліп-жітіп» žadaγ- žalaŋ : «жаяу-жалаңаш»

48

«Men [özim qaγan olurtïqïma žir-sajï ] bаrmïš bodun öli- žiti, žadaγïn- žalaŋïn jana kelti» КТ. I. 27-28. Аудармасы: «Мен өзім қаған боп отырғанда, жер-жерден босыған халық өліп-жітіп, жаяу-жалаңаш қайта келді» [Орх. Ескерт. Атл., 188].

Öli-žiti қос сөзі öli «өлу», žiti «жоқ болу, жоғалу» мағыналарында уәждемелік байланыс бар сөздерден құралып еселеу «өліп, жоқ болуға айналған» деген және žadaγ- žalaŋ «жаяу», «жалаңаш» сөз жасамдық тұлғалардың қосарлануы арқылы «мінерге аты, киерге киімі жоқ, жағдайы нашар» туынды мағыналарын жасап тұр.

Үстеу сөздердің қосарлануы арқылы жасалған туынды сөздер қимыл-әрекеттің, тәсілді ұқсату, салыстыру арқылы туынды мағына жасалады.

otča-borča : «отша-боранша» «Türgis qaγan süsi bolučuda otča-borča kelti» KT. I. 37. Аудармасы: «Түргеш қағанның

қолы Болчуда отша-боранша келді» [Орх. Ескерт. Атл., 188]. Қос сөздің туынды мағынасы қалың қол әскердің шабуылын, әрекетін «от пен

боранға» салыстыру негізінде жасалған. Туынды сөз мағынасы негіз сөз семасынан туындайдытындықтан туынды сөз

семантикасында өзек сема сақталуы түбір мен туынды сөз арасында мағыналық байланысқа негіз болса, сөзжасамдық процесс негізінде қалыптасқан туынды мағынаның дамуы мағыналық айырмашылықты туғызады. Сема - сөз мағынасының ең кіші бөлігі. Туынды сөздердің семантикалық құрылымын анықтауды сөздің семалық қырларын қарастыру маңызды.

Сызба 2. – қос сөздердегі семантикалық өзгеріс.

Орхон ескерткіштері тіліндегі қосарлану арқылы жасалған туынды сөздер мағыналас

сөздерден құралып еселеу, жалпылау, жинақтау, кеңдік, көптік, салыстыру мағыналарын береді. Қос сөздердің барлығы дерлік мағыналас, ортақ семасы бар сөздерден құралады.

Бастапқы белгінің негізінде басқа бір сөзден тұратын атаудың пайда болуына ықпал ететін және трансформациялану кезінде бастапқы белгінің кем дегенде бір бөлігі өзгертілмейтін бастапқы белгінің кез келген өзгертілуі сол белгінің семантикасын өзгертуге бағытталған трансформация болуы мүмкін.

Осындайда бастапқы белгімен салыстырғанда тек туынды белгіде байқалатын және кез келген жағдайда коррелятивті, белгілі бір тілдің кез келген формалды үдерістердің бірінің бастапқы белгісіне қатысты қолданылған семантикалық өзгеріс қана сөзжасамның өнімділігінің көрсеткіші болып саналуы мүмкін [6, 48]. Аталған семантикалық өзгерісті, сөз белгісінің өзгергендігін сипаттауға болмаған жағдайда сөзжасам мүлде болмаған деп те айтуға болады. Сөйтіп, сөзжасам процесі аясындағы қарым-қатынастарды талдау үшін де, сөзжасам процессінің семантикалық негіздерін зерттеу үшін де біріншіден,

туынды мағына

жинақтау

кеңдік

көптікеселеу

салыстыру

49

семантикалық өзгерістің орын алғандығына көз жеткізіп, екіншіден аталған семантикалық өзгерістің қандай себептерге байланысты орын алғандығын анықтау керек.

Орхон мұралары тіліндегі қос сөздердің туынды мағынасындағы семантикалық өзгерістің мынадай механизмдері орын алады: мағынаның кеңеюі, мағынаның тарылуы, теңеу, аналогиялық өзгеріс, уәждемелік қатынас және еселеу. Атап көрсетер болсақ arqïš-tirkiš сөздерінің қосарлануы арқылы туындаған мағына уәждемелік қатынас негізінде қалыптасқан. Қос сөздің құрылымдық семантикасын жоғарыда айтып өттік. Туынды мағына керуеннің «бірінің арқасынан бірі тіркескен» бейнесімен уәждемелік қатынас арқылы беріліп отыр. Ал ‘мекен’, ‘қоныс’ мағынасында қолданылып отырған jer-sub туынды сөзінің семантикасы құрамындағы негіз сөздердің мағыналарының тарылуы, otča-borča қос сөзінде теңеу, žabuz- žablaq, žoq- čïγaz сөздерінің сөзжасамдық мағыналарындағы өзгеріс еселеу процесінің негізінде жасалынып отыр.

Туынды сөзді «х дегеніміз y деп аталады», немесе «х дегеніміз y» деген формуламен сипатталынатын диагностикалық шеңберге енгізумен тең, осындайда х дегеніміз – туынды сөз, ал y – оның сипаттамалық топтастыратын дефинициясы, оның сипаттама жасалатын бөлігінде міндетті түрде уәждемелеуші сөзі болады, ол өзі де уәждемелеуші пайымдау (немесе уәждемелеуші айтылған сөз) деп аталады.

Дефиниция сипаттамалық - топтастырушылық бірлік деп анықталуына байланысты дефиницияда зат есімдерінің тобында оның санаттық тиесілігіне сілтеме жасайтын (уәждемелейтін сөзбен сипатталынатын зат пен уәждемеленген белгі сипаттаған зат арасындағы санаттық-түрдік қатынастарды орнатуға қатысты), сәйкестендіруші сөз болуы, ал белгілерді сипаттайтын сөздер (етістіктер мен сын есімдері) санатында - сөздердің белгілі бір семантикалық топтамасына тиістілігін білдіретін сөздің болуы шарт.

Шындық реалийлерді атау туынды сөздің басты қызметі. Туынды сөз шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарға атау беру арқылы оларды категорияға жіктейді. Категориялау туралы О.Жұбаева «Категориялау ұғымы адамның білім деңгейін, жинақталған білімді қатынас құралы, ақпаратты қабылдау, сақтау құралы ретінде қолдану ерекшеліктерін де көрсетеді.

Тілдік бірліктер концептуалды жүйе мен оны түзуші концептілермен тығыз байланыста болады. Көп жағдайда категориялау дайындықсыз түрде жүзеге асады, адам қажет болған жағдайда ғана сол туралы ойланады. Күнделікті өмірде адам жан-жануарларды, адамдарды, физикалық құбылыс ретінде де, сондай-ақ адам түзген артефактілер ретінде де категорияларға жіктейді.

Басқаша айтқанда, категориялау – бір жағынан, белгілі бір заттар мен құбылыстарға атау беру болса, екінші, жағынан, белгілі бір зат не құбылыстарды категорияға жіктеу болып табылады. Яғни категориялау қандай да бір атау беру арқылы жүзеге асады. Ол таным әрекетінің ортақ принциптерін айқындап, білімді қалыптастырады, сол арқылы адамның болмысты қабылдау, тіл арқылы жинақталған білімді сақтау ерекшеліктері айқындалады» - деп ой түйеді [7, 21].

Ескерткіштер тіліндегі қос сөздердің сөзжасамдық мағыналарына қарай басты екі топқа бөлінеді: 1. заттық-субстантивтік мағына;

2. Қасиет-белгі және бағыт білдірушілік мағына. Ал осы екі топтағы қос сөздер атауыштық және категориялау қызметіне қарай

төмендегідей категорияларға топтастырылады.

50

1. Заттық-субстантивтік мағыналы қос сөздер:

Сызба 4- Қос сөздердің категориялық топтары. 1. Адам: ini-eči, qïz-qudïz, küŋ-qul, begleri-bodunu, eš –qadaš т.б. 2. Зат: kegi-žarïq, eb-barq, еb- barïm т.б. 3. Дерексіз немесе абстракт ұғымдар: atï-küsi, iši-küči т.б. 4. Мезгіл-мекен: kün-tün, iči-tïšï т.б. 2. Қасиет-белгі және бағыт білдірушілік мағына: Бағалауыштық→жағымды немесе жағымсыз: žabuz, žablaq, žoq- čïγaz т.б. Бағыт-бағдар: žir-sajï. Орхон мұралары тілінде қос сөздерді құрылымдық есрекшеліктеріне қарай мынадай

модельдерін анықтадық: N1 →N2 – зат есім+зат есім сөздерінің қосарлануы арқылы жасалған күрделі сөздер: jer-sub, еçü-apа, eb- barq, eš - qadaš, kegi-žarïq, isi-küči, žer-sajï т.б.

Аdj1→Аdj2 – сын есім+сын есім сөздерінің қосарлануы арқылы жасалған күрделі сөздер: žabuz- žablaq, žoq- čïγaz.

Adv1→Adv2 – үстеу сөздер арқылы жасалған қос сөздер: öli- žiti, žadaγ- žalaŋ, otča-borča т.б.

Сонымен бірге қосарлану арқылы жасалған туынды сөздер мағыналас сөздерден құралып еселеу, жалпылау, жинақтау, кеңдік, көптік, салыстыру мағыналарын береді. Қос сөздердің барлығы дерлік мағыналас, ортақ семасы бар сөздерден құралады.

Шартты қысқартулар: БҚ Бiлгеқаған КТү. Күлтегiн, үлкен жазба ДТС ЭСТЯ

Древнетюркский словарь. Под ред. В.М.Наделяева, Д.М.Насилова, Э.Р. Тенишева, А.М.Щербака. –Ленинград: Наука, 1969. –676 с. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. –Москва: Наука, I-III т. 1974, 1978, 1980 (IҮ т. соавт. Левитская Л.С.), 1989. –767, 349, 395, 292.

Орх.Ескерт. Атл.

Жолдасбеков М., Сарқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. – Астана: Күлтегін, 2005 – 360 б.

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.). – Л.: Наука, 1989. – 245 с.

2 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). Монография.- Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б.

3 Оралбаева Н., Құрманәлиев К. Сөзжасамның жалпы теориялық мәселелері – Павлодар: Типография Сытина, 2011. – 348 б.

4 Шаймердинова Н.Г.Репрезентация в языке древнетюркской картины мира. – Астана, 2009. – 252 с.

5 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 240 б.

51

6 Кубрякова Е.С. Типы языковых значений. Семантика производного слова. – Москва: Наука, 1981 – 200 с.

7 Жұбаева О. Қазақ тілі грамматикалық категорияларының антропоөзектілігі. Фил. ғыл. док... дис. авторефераты.: 10.02.02. - Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тiл бiлiмi институты, 2010. – 60 б.

В данной статье рассматривается структурно-семантические модели парных слов в языке орхонских письменных памятников. Автор всесторонне анализирует образование парных слов. Производные слова, составленные из синонимичных слов, означают усиление, обобщение, собирательность, пространство, множественность, сравнение. В статье выясняется процесс семантических измененийи в словообразовательных значениях парных слов в языке письменных наследии. Одной из важных функцией призводных слов является номинация и категоризация предметов и явлений. А также, автор статьи классифицирует парных слов на семантические категорий.

This article deals with the structural-semantic model of correlative words in Orkhon

inscriptions. The author analyzes thoroughly formation of paired derivative words. Derivative words composed from synonymous words mean corroboration, generalization, collectivity, space, plurality, comparison. Semantic change process of correlative words in derived meaning is determined in this article. One of the functions of derivative words is the categorization of objects and phenomena into semantic groups through nomination.. The author also classifies paired words into semantic categories.

УДК 378 81:37.016

Г.Б. Мәдиева, О.Б. Алтынбекова, М.Қ. Мамбетова Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Алматы, Қазақстан gulmira.madiyeva@kaznu.kz; oliviaec@mail.ru; mmanshuk@mail.ru

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ

ДӘСТҮРЛЕР МЕН ИННОВАЦИЯЛАР Жоғары мектептегі білім беруді қалыптастыру және бәсекеге қабілетті маман

тәрбиелеудің қазіргі деңгейі оқу үдерісіне барлық мамандықтар мен пәндер бойынша (оның ішінде лингвистикалық) студенттерді оқытудың жаңа бағдарларын енгізуді талап етеді. Бұл тізімге жалпылингвистикалық базалық, іргелі пәндер, сондай-ақ шет тілдерін оқыту кіреді. Егер бұрын жоғары оқу орындары пәндерін оқытуда білім алушыларға белгілі бір білім беруге талпыныс жасалса, қазіргі таңда практикалық біліктіліктерін қалыптастыру қажет. Бұл жағдай білім беру жүйесін әлемдік деңгейде, ауқымды көлемде сипаттайды. Мектептің де, жоғары оқу орнының да басты айырмашылықтарының бірі оқушы (немесе студент) оқытудың нысаны емес, яғни пассив тыңдаушы, пассив білім алушы емес, шағын және ірі топтарда, ұжымда жұмыс істей алатын оқытудың белсенді қатысушысы болып табылады. Нәтижесінде студенттердің алған білімді тереңірек түсіну қабілеті қалыптасады; олар оқуды аяқтаған кезде өз қабілеттерін жете түсінетін болады; өмір бойы оқуына қажетті біліктіліктерін дамытуға баса назар аударылады.

Түйін сөздер: білім беру, әдіс, жобалау тәсілі, проблемалық оқыту, лингвистика

пәндері, құзыреттілік

52

Жоғары мектептегі білім беруді қалыптастыру және бәсекеге қабілетті маман

тәрбиелеудің қазіргі деңгейі оқу үдерісіне барлық мамандықтар мен пәндер бойынша (оның ішінде лингвистикалық) студенттерді оқытудың жаңа бағдарларын енгізуді талап етеді. Бұл тізімге жалпылингвистикалық базалық, іргелі пәндер (Тіл біліміне кіріспе, Жалпы тіл білімі, Лингвистика ілімінің тарихы), жеке пәндер (студенттердің филологиялық білімінің жекелеген салалары бойынша білімін тереңдетуге бағытталған: Психолингвистика, Әлеуметтік лингвистика, Лингвомәдениеттану және т.б.), сондай-ақ шет тілдерін оқыту кіреді. Егер бұрынырақ жоғары оқу орындарында пәндерді оқытудағы басым мақсат білім алушыға белгілі бір білім беру болса, қазіргі таңда «жастарға тек білім беріп қана қоймай, әлеуметтік бейімделу үдерісінде оны қолдана білуді де үйрету» болып табылады [1]. Бұл жағдай білім беру жүйесін әлемдік, ауқымды көлемде сипаттайды.

Бұрынғы жүйе бойынша маман даяралауда білік-дағдылар қалыптастырылған жоқ немесе кәсіби емес мамандар дайындалғандығын жоққа шығаруға болмайды. Кеңестік кезеңнен кейінгі барлық кеңістіктің орталықтандырылған білім жүйесінде маман дайындаудың маңызды белгілері төмендегідей болды:

жақсы іргелі дайындық; шынайы және шынайыға жақындатылған жағдайларда кәсіби әрекетке

практикалық дайындық; дүниетанымдық мақсаттарды қалыптастыру; барлық ғылым, техника және өнідіріс бағыттары бойынша кадрлар дайындауды

жүзеге асыруға қабілеттілік; мамандарды дайындау көлемділігі; қоғамға пайдалы тұлғаларды тәрбиелеу; бітіруші түлектердің жоғары білімі бар маман ретінде өндірісте, басқару

құрылымдарында, әлеуметтік салаларда жұмыс істеуге дайындығы [2]. Экономикалық, мәдени, әлеуметтік, қарым-қатынастық кеңістікте жаңа

жетістіктермен ерекшеленетін бұл релевантты белгілер қазіргі таңда да өзекті. Қазіргі қоғамның ең алдымен өркениет дамуының жаңа тарихи фазасымен,

ақпараттық қоғам екендігімен ерекшеленетіндігін айта кету керек, оған «қажетті ақпараттың барлық қоғам мүшелеріне қолжетімділігі, қоғамның оның өміріне қажетті барлық ақпаратты өндіру қабілеттілігі» және сонымен қатар барлық азаматтарды осы ақпаратқа қол жеткізу құралдарымен қамтамасыз ету қабілеті тән. Мұндай қоғамның маңызды бөліктері ақпарат және білім болып табылады [3].

Бұлардан басқа қазіргі қоғамға мынадай белгілер де тән: адам өмірінің барлық салалаларының жоғары дәрежеде технологияландырылуы, зияткерлік технологияның мықты дамуы, ақпараттық кеңістіктің кеңеюі, халықаралық көлемдегі жаһандану, білім, ғылым және өндірістің бірігуі, ғылым мен экономика деңгейін жоғарырақ сатыға көтеретін тікелей жобалар дайындау қажеттілігімен айқындалатын әртүрлі білім салаларының бірігуі. Бұл әлемде жоғалып кетпеу, компьютерлік сауаттылықты меңгеру, шет тілдерін тек жеке білім үшін ғана емес, шынайы диалог үшін үйрену, мәдениаралық контексте қарым-қатынас жасай білу – бұлар әрбір қазіргі заман адамы алдында тұрған міндеттер. Осы себептерге байланысты білім беру жүйесінің алдына аса маңызды міндеттер қойылады, жүйелік, пәндік-мамандандырылған біліктіліктерге ие жоғары кәсіби маман дайындау ғана емес, сондай-ақ оның тұлға аралық, мәдениаралық қарым-қатынасқа қажетті біліктіліктерін қалыптастыру.

Бүгінде лингвистикалық (филологиялық) мамандықтарға көбіне компьютерлік сауаттылығы бар, ғылыми-зерттеу қызметінде дағдыланған (ғылыми жобаларға қатысу тәжірибесі, мектептегі конференцияларда ғылыми баяндамалар жасау, ғылыми және шығармашылық байқауларға, олимпиадаларға қатысу), қойылған мақсаттарға креативті тұрғыдан қарайтын талапкерлер түседі. Бұл фактілер Елбасының Қазақстан халқына

53

Жолдауында атап көрсетілгендей, жастар алдындағы нақты міндеттермен айқындалады: «жас кәсіби мамандар елде болып жатқан үдерістерде өз орнын тауып, болашақты құруға белсенді түрде атсалысуы қажет» [4]. Бұл жағдайларда жоғары мектептегі оқу үдерісі және педагогикалық қызмет біздің қоғамда сұранысқа ие жоғары кәсіби, жоғары мәдениетті және толерантты тұлғалар тәрбиелеуге дайындығының жоғары дәрежесімен ерекшеленуі тиіс. Тұлғалық шығармашылық қабілетті қажетті дәрежеде дамытуды қамтамасыз етпейтін дәстүрлі оқытуда Л.В. Набойщиков атап көрсеткендей, педагогтың қызметі «түсіндірмелі-көрнекі сипатқа» ие. Бұл жағдайда педагог – адамазаттың жинақтаған білімін тасушы, себебі ол студенттерге дайын білімді жеткізеді: жаңа материалды түсіндіреді, жаңа тұжырымдармен таныстырады, оларды мысалдармен, тәжірибемен, эксперименттермен көрсетеді, жаңа материалды түсінуге жағдай жасайды, оны бұрын өтілген материалмен байланыстырады, меңгеру дәрежесін бақылайды. Өз кезегінде студенттердің қызметі көбіне репродуктивтік сипатта болады: олар айтылғанды қабылдайды, қорытады, есте сақтайды, жаттайды, қайталайды, жаттығады, машықтанады және т.б. Репродуктивтік қызмет, сөз жоқ, білім алушы «велосипед жасап шығармас үшін» қажет, яғни адамзаттың жинақтаған білімін нөлден бастап меңгермеуі үшін керек [5]. Қазіргі білім беруде педагогтің де, студенттің де қызметі көп жағдайда өнімділігімен сипатталады. Көптеген сұрақтарды (80%-ға жуық) студент өз бетінше меңгереді, бірақ оқытушының жетекші, шығармашылық тұрғыдан бағыттаушы қызметі арқылы студенттің толығырақ білім алуға деген ұмтылысы мен дағдыларын дамыту қажет.

Осыған байланысты «ескі» дидактикалық әдіс-тәсілдерді қайта қарап, «жаңаларын» белсенді түрде қолдану керек, оларды лингвистикалық пәндерді оқытуда қолдануға болады.

Оқытудың өзекті әдістері ой-талқы, жобалық бағдар, проблемалық оқыту, когнитивтік карталау, презентациялау тәсілі, web-технологиялар және т.б. болып табылады.

Дегенмен жобалық әдістің немесе «жобалар әдісінің» бүгін емес, жүз жыл бұрын пайда болғанын айта кету керек. Ол ХХ ғ. бірінші жартысында Джон Дьюидің прагматикалық педагогикасы негізінде зерттелген және оқыту практикасында американдық педагог Уильям Херд Килпатриктің «Жобалар әдісі» (1918) атты танымал мақаласы жарыққа шыққаннан әлдеқайда ерте қолданыла бастады. Ресейдің білім беру практикасында жобалар әдісі 1905 жылдан бастап белгілі болып, С.Т. Шацкийдің жетекшілігімен бір топ ресейлік педагогтар енгізген, одан кейін бұл әдіс Н.К. Крупскаяның нұсқауымен орта білім беру мекемелерінде қолданылды. 1931 жылы ПЖК ОК қаулысымен жобалар әдісі кеңестік мектепте жат әдіс деп танылып, 80 жылдардың аяғына дейін қолданылған жоқ [6]. Қазіргі таңда бұл әдіс лингвистикалық пәндер бойынша сабақтарда тиімді қолданылады. Мысалы, қандай да бір курсты оқытудың басында студенттің алдына осы зерттеліп отырған салаға (бағытқа) ғана тән ұғымдық-терминологиялық сөздік құрастыру міндеті қойылады. Соңғы сабақтардың бірінде студенттер қарастырып отырған ғылым метатілінің логикалық жүйесін құрастырып, оның жүйелендіру (топтастыру) белгілерін анықтай отырып, жүйеленген сөздігін таныстырып, қорғайды және т.б.

Қазіргі дидактикада неғұрлым тиімді болып саналатын проблемалық оқыту қағидаларына негізделген әдіс те белсенді оқытылады. Бұл әдістің құрылымдық қағидасы: оқытуды проблема басқарады. Студенттер қайсыбір жаңа білімді алмас бұрын, олардың алдына проблема қойылады, студенттер оны шешу жолдарын бар біліміне сүйене отырып айқындау үшін ұсынылады. Проблемалық оқытудың бұл түрі іс-әрекет бағдарламасын және үдерістің өзін құрайды. Іс-әрекет бағдарламасы мұқият құрастырылып, зерттелген проблемадан тұрады, бұл сыни талдау арқылы жаңа білім алу үшін, белгілі бір тәжірибе қалыптастыру үшін талап етіледі. Үдеріс студенттердің алған білімін өмірлік тәжірибе алуда тап болған проблеманы шешу кезінде белсенді етеді. Проблема студенттер бұл

54

мазмұнды табуы үшін беріледі, алайда берілген проблеманы шешпес бұрын олар біраз көлемді жаңа білім алуы қажет.

Проблемалық оқыту шеңберінде жобамен жаңа білімді алу үшін төмендегідей іс-әрекеттер жобаланады:

ғылыми-зерттеу жобаларын орындау; бұрын алған білімді жинақтауды көрсететін инженерлік жобалауды жүзеге

асыру; дәстүрлік және белгілі «жағдаят әдісін» қолдану, бұл проблемалық оқыту

барысында қолданылуы да/қолданылмауы да мүмкін. Жағдаятты жиі көрсету бұрын алған білімді енгізу үшін қажет. Дегенмен бұл бағдар

проблемалық әдістің анықтамасына, базалық проблемалық оқытуға сәйкес келмеуі мүмкін, алайда ол студенттердің алдыңғы тәжірибесіне сүйенетіндіктен маңызды болып саналады.

Мәселен, «Тіл және мәдениаралық қарым-қатынас» пәнінің алдында міндеттерін шешу қажет ауқымды проблема қойылады: Мәдениаралық қарым-қатынастағы қақтығыстар неліктен пайда болады? Оның себептері қандай? Қақтығыстарды шешу жолдары қандай? Қақтығысты шешу мүмкін бе? Студенттер қақтығысты тілдік жағдаяттардың туындауының түрлі жағдайлары мен оларды шешу жолдарын ұсынуы тиіс.

Проблемалық оқытудағы маңызды сәт: проблеманы зерттеуді бастамас бұрын студенттерді ынталандыру керек, олар жаңа білімді не мақсатпен, не үшін меңгерулері қажет екендігін білулері керек.

Проблеманы шешу үшін жаңа білімді игеру барысында студенттер білімді жадында сақтауға ұмтылады, бұл білім кейін шынайы өмірлік жағдаятта күрделі мәселені шешуді айтарлықтай жеңілдетері сөзсіз. Проблемалық оқытудың негізгі бөліктері:

берілген сұрақтар арқылы белсенді зерттеу және жалғасқан мәселені зерттеу үшін жауаптарды іздеу, оны шешу үшін бірқатар іргелес пән білімі қажет (мысалы, мәдениаралық қарым-қатынас, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика);

жас маман зерттеуі тиіс неғұрлым күрделі мәселелерді жүйелі біртұтас қарастыру;

проблеманы фактілерді келтіру үшін емес, түсіну үшін зерттеу, бұл жерде қайтарымды байланыс маңызды, яғни студент қалыптасқан қабілеттерін практикада қолдана білуі қажет.

проблемалық оқытудың бітірушілер үшін айтарлықтай артықшылықтары бар, себебі ол:

алған білімді өздерінің кәсіби қызметі мен өмірлік жағдаятта қолдана білуге; таныс емес жағдаяттарда мәселені шешуге қатысуға; әдістер жүйесін немесе тұтас әдісті сыни және шығармашылық тұрғыда

қолдануға; топта өнімді жұмыс істеуге дағдыландырады. Проблемалық оқыту әдістері жаңа типтес студенттің қалыптасуына жағдай жасайды:

стандартты оқушыдан ол белсенді, келешегі зор студентке, пассив тыңдаушыдан, бақылаушыдан, ақпаратты жай ғана қабылдаушыдан проблеманы түсініп, шеше білетін белсенді жағдаят қатысушысына айналады [7].

Осыған орай UCL (Лондона) орталығында бірқатар жылдар бойы зерттеліп, сынақтан өткен кейбір тұжырымдармен таныстырғымыз келеді [8]. Проблемалық оқытуды қолданғанда дәстүрлі оқыту әдісіне қатысты артықшылықтар мен қауіп-қатерлерді де білу қажет. Мұндай бағдардың артықшылықтары айқын, себебі ол студенттің оқу әрекетін белсенді етуге ықпал етеді (1 кестені қара).

55

1 кесте – Проблемалық оқытудың артықшылықтары Артықшылықтары Студенттер

үшін Оқытушылар

үшін Департаментте

р мен факультет басшылықтары

үшін студенттің

жинақталуын қамтамасыз етеді;

студенттің болашақ қызметіне тікелей қатысты ретінде және проблеманы өзі қорытуды талап ететіндей қабылданады;

оқылатын материалды неғұрлым тереңірек түсінуге ықпал етеді;

өмір бойы қажетті дағдыларды дамытуға айрықша назар аударылады;

бітірушілер өз қабілеттерін жоғары дәрежеде қабылдауын айқындайды.

қатысуды жақсартуға жағдай жасайды;

іштей қанағаттануға алып келеді;

материалды жоғары деңгейде түсінуді қамтамасыз етеді;

студенттердің пәнді оқуға көп уақытын бөлуге ынталандыруды жүзеге асырады;

пәнаралық байланыстарды жақсартады.

студенттерді оқытудағы артықшылықтарды айқындайды;

педагогикалық орталықтың шынайы әлемімен байланыс орнатады;

білімді бағалауды куәлікпен растайды;

қауымдастықтармен байланыс орнатуды, жаңалықтар мен қарым-қатынастардың дәлдігін қамтамасыз етеді.

Дегенмен оқытуға ынталандыруды арттыруға және кәсіби дағдыларды

қалыптастыруға ықпал ететін аталған артықшылықтарға қарамастан бір қарағанда проблемалық оқытудың тиімділігін төмендететін белгілі бір қауіп-қатерлер де бар (2 кестені қара).

2 кесте – Проблемалық оқыту әдісін қолданғанда пайда болатын қауіп-қатерлер

Қауіп-қатерлер

Студенттер үшін Оқытушылар үшін

Департаменттер мен факультет

басшылықтары үшін алдыңғы оқыту студенттерді дұрыс дайындамауы мүмкін; оқуға көп уақыт бөлінеді, бұл басқа пәндерге зиянын тигізуі мүмкін; студенттерді

проблеманы қою үшін сәйкес сценарий жасалады; дайындыққа қажетті уақыт артады; студенттік сұраныстар үшін шешім талап етіледі;

тікелей лекция форматында оқытатындар үшін парадигмаларды жылжыту талап етіледі; қосымша

қаржыландыру қажет;

56

бақылауды жоғалтып алуы мүмкін; топтың белсенділігіне қатысты сәтсіздіктер болуы мүмкін; алатын білім көлемінің азаюы мүмкін.

сәтсіздіктер жұмсартылады; нені және қалай бағалау керектігі анықталады.

көп инструкторлар санын және сағат санын көбейту қажет болады; штатты дамыту

талап етіледі; оқу бөлмесінің

кеңістігіне және қажет ресурстарға, кітапханаға тәуелділік пайда болады; бұл оқу

бағдарламасын қабылдауға дайындық оның тиімділігін сенімді дәлелдеудің жетіспеушілігінен шектелуі мүмкін.

Осылайша, проблемалық оқыту әдісін қолдануда пайда болатын қауіп-қатерлер

толық негізделген және жобаланған, себебі оқу үдерісінде материалдық қамсыздандыру деңгейі және оқытушының әдіснамалық біліктілігі маңызды болып табылады.

Мектептің де, жоғары оқу орнының да басты айырмашылықтарының бірі – бұл оқушының (немесе студенттің) оқыту нысаны, яғни пассив тыңдаушы, білімді пассив қабылдаушы емес, шағын және ірі топтарда, ұжымдарда жұмыс істей алатын белсенді оқыту мүшесі болып табылады. Бұл жағдаятта қазіргі студенттің бірнеше жағымды белгілерін анықтауға болады:

студент – бұл нақты мәселелерді шешуге жауапты бола алатын тұлға; жекелеген мәселелерді шешуді өз қолына алуға дайын жеке тұлғадан студент

көптеген мәселелерді шешуге жауапты болуға қабілетті қоғамдық тұлғаға айналады; студент шешімдерінің нәтижелері социум үшін жағымды болып табылады,

себебі ол өмірлік практикамен байланысты мәселені қарастырады; қатарластарымен бірге жұмыс істей отырып, оның салауатты бәсекелестігі

пайда болады (ұжымдық бағдар); топпен жұмыс студенттің міндеттерін, оның топтағы (социумдағы) рөлін

айқындайды, бұл оқыту ортасына тәуелсіз рөлдік қабілеттерін қалыптастыруға жағдай жасайды;

студенттің білім алуда уақыты шектелген оқу материалдары ғана емес, әртүрлі дереккөздерден (қағаз және электронды тасушылардағы ғылыми еңбектер, оның ішінде Интернет сайттарындағы) өз бетінше іздей алатын барлық ақпараттар да маңызды екендігін түсіну мүмкіндігі пайда болады; сөз жоқ, тек оқытушылар ғана емес, қатарластары және оның өзі, қоғам – проблеманы шешуде және білім алуда басшылық ететін қосымша және өте маңызды дереккөздер.

Сөйтіп, нәтижесінде студенттердің алған білімді неғұрлым тереңірек түсіну қабілеті пайда болады; олар оқытуды өз қабілеттерін және өзінің қоғамдағы рөлін жоғары қабылдаумен аяқтайды; өмір бойына оқу үшін қажетті біліктіліктерді дамытуға айрықша назар аударылады.

57

Әдебиеттер тізімі 1 Послание Президента народу Казахстана «Социально-экономическая

модернизация – главный вектор развития Казахстана», 27 января 2012 г. // http://el.kz/m/articles/view/%D0

2 http://www.rae.ru/monographs/235-7180 3 http://www.morepc.ru/dict/ 4 Послание Президента народу Казахстана «Рост благосостояния граждан

Казахстана – главная цель государственной политики», Астана, 6 февраля 2008 г. // http://el.kz/m/articles/view/%D0

5 Набойщикова Л.В. Проблемное обучение – технология, адекватная компетентностному подходу // http://festival.1september.ru/articles/629603/

6 Маковчук Т.Г. Метод проектов – это что-то новое или хорошо забытое старое // http://nsportal.ru/shkola/obshchepedagogicheskie-tekhnologii/library/ 2012/10/22/metod-proektov

7 http://www.dlsweb.rmit.edu.au/eng/beng0001/PBL-LIST/pbllinkoping.htm 8 Introduction to Problem-based Learning. Session Leader: Dr. Mark Weyers. UCL

Centre for the Advancement of Learning and Teaching Современный уровень формирования образования и воспитания

конкурентноспособного специалиста в высшей школе требует введения в учебный процесс новых подходов в обучении студентов всех специальностей и дисциплин, в том числе лингвистических. В этот перечень входят общелингвистические базовые, фундаментальные дисциплины, а также обучение иностранным языкам. Если ранее приоритетной целью в преподавании вузовских дисциплин являлось стремление дать обучающимся определенные знания, то в настоящее время необходимо формировать практические компетенции. Это положение характеризует образовательные системы в мировом, глобальном масштабе. Одно из главных отличий как школы, так и вуза – это то, что учащийся (или студент) является не объектом обучения, т.е. пассивным слушателем, пассивным приемником знаний, а активным участником обучения, умеющим работать в малых и больших группах, в команде. В результате у студентов формируется способность к более глубокому пониманию получаемых знаний; они заканчивают обучение с высоким восприятием своих способностей; основное внимание уделяется развитию компетенций, необходимых для обучения в течение всей жизни.

Modern level of formation of education and upbringing of competitive specialist at higher

school demands introduction to educational process of new approaches in teaching students of all specialities and disciplines, including linguistic ones. This list includes general-linguistic basic, fundamental disciplines, and also teaching foreign languages. If earlier priority purpose in teaching high school disciplines was the aspiration to give learners certain knowledge, now it is necessary to form practical competences. This situation characterizes educational systems in the world, global scale. One of the main differences of both school and higher education institution is that pupil (or student) is not an object of education, i.e. passive listener, the passive receiver of knowledge, but an active participant of teaching who is able to work in small and big groups, in a team. As a result students will have an ability to deeper understand the given knowledge; they finish learning with high perception of the abilities; the main attention is paid to development of the competences necessary for learning all life long.

58

УДК 81 М.Қ. Мәмбетова, П.Т. Медетбекова

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы, Қазақстан

mmanshuk@mail.ru, medet_73@mail.ru

ТІЛДІК САНАДАҒЫ КЛИШЕЛІК ҚҰРЫЛЫМДАР (РЕСМИ-ІСКЕРИ СТИЛЬ МАТЕРИАЛЫ БОЙЫНША)

Мақалада қазақ тілінің ресми-іскери стилінің стандартталған тілдік

конструкциясы қарастырылған. Автор ісқағаздарында белсенді қолданылатын, стандартталған ресми-іскери клишенің құрылымын жүйелендіру және топтастыру жағын келтірген. Клишеленген тілдік конструкцияның анықталған типологиясы сөз болған. Ісқағаздарында қолданылатын сөйлемдердің түрлері жайында айта отырып, оған мысалдар берілген. Іскери тілде кездесетін сөз тіркесі клишелерінің қызметі сөйлеу орамын қабылдау үдерісімен байланысы қамтылған. Тіркес клишелерінің құрамы мен құрылымы да айтылған.

Кілт сөздер: ресми-іскери стиль, клише, клишелік тұлғалар, лексика, морфология,

синтаксис. Ресми-іскери стиль ішіндегі іс қағаздарынан жинақталған клише тұлғаларын

сұрыптап талдау нәтижесінде сөз тіркесі клишелері, сөйлем клишелерінің болатыны анықталды. Ресми-іскери стильдің жанрлық түрлері саналуан, бұған қарамастан олардың барлығы жоғары дәрежеде клишеленген болып келеді, дәл осы клишелік жанрларды біріктіретін ортақ қасиет болса, ресми-іскери стиль үшін даралаушы белгі болып табылады. Клишелік ресми-іскери стильдің лексика, морфология, синтаксис секілді барлық деңгейлерін қамтиды.

Сөз тіркесі клишелері тілдік формулалардың бір типі қайталанатын жағдаяттарда қолданылатын тілдік құралдарды бірыңғайлау нәтижесінен туындаған деуге болады. Сөз тіркесі клишелерінің мәтіндегі бір қызметі типтік мазмұнды білдіру болып табылады. Сондай-ақ олар құжатқа құқықтық күш беретін мәтіннің маңызды бөлігін құрайды. Тіркескен клишелер арқылы мәтіннің түрін де бірден айқындауға болады, мысалы, міндеттеме жүктелсін, кезектен тыс демалыс берілсін тіркестері арқылы мұның бұйрық құжатына тиесілі екендігін аңғарамыз. Іскери тілде кездесетін сөз тіркесі клишелерінің тағы бір қызметі сөйлеу орамын қабылдау үдерісімен байланыстырылады. Бір сөз тіркесінің мәтінде көп рет қайталанып келуі адресатқа ақпаратты тез қабылдауға мүмкіндік береді. Ресми-іскери клише тұлғаларының ішінде ең жиі ұшырасатыны – сөз тіркесі клишелері. Клишелілік табиғатын ескеретін болсақ, бұл заңды да. Сөз тіркестері сөйлем құрайтын материал болып табылатындықтан және олар толық мағыналы екі немесе одан да көп сөздерден тұратындықтан, іскери тілде де мағыналы тіркескен күйінде қабылданады. Әрине, тіркескен клишелер ресми-іскери тілде бірден қалыптаса қойған жоқ және олардың қатып қалған қағидасы да болмайды, оларға өзгермелілік, орын ауыстыру, құрамының толығу не кему қасиеттері тән.

Сөз тіркесі клишелері әдетте екі компонентті болып келеді, дегенмен материалды сұрыптау барысында күрделене тіркесетін клишелердің молырақ кездесетіндігі байқалды. Мұны ресми-іскери клишелерінің даму нәтижесінің бір қыры деуге де болады. «... сөз тіркесінің қазіргі жүйесі – тілдің ғасырлар бойы дамып-жетілуінің жемісі. Ол тіліміздің даму барысында сөз қолданыс тарихымен байланысты қалыптасқан. Лексикалық құрамы байып, синтаксистік құрылыс жетілген сайын сөздердің тіркесу қабілеті де арта түседі» [1, 10]. Күрделі тіркес клишелері тілде дайын болса, құрастырылатын құжат жартылай дайын

59

деген сөз, уақыт, күш-жігер үнемделеді. Сөз тіркесі клишелерінен сөйлем клишелеріне дейін қалыпқа түсуі стандартталу нәтижесі: сөз тіркесі клише → сөйлем клише.

Тіркес клишелері ресми-іскери тілде тіркесу, жұмсалу дәрежесіне қарай анықталды. Айталық ресми-іскери тілде өзара тіркесіп қолданылатын мынадай клишелер бар: кезекті демалыс, кезектен тыс мәжіліс, жиналыстың күн тәртібі, бұйрықтан үзінді, кезектен күттірмейтін мәселе, мәселе қаралды, ұсыныс қабылданды, күшіне енгізілді, заңға байланысты, талаптарға байланысты, басқа жұмысқа ауысуыма байланысты, отбасы жағдайыма байланысты, денсаулығыма байланысты, нормативтік актілерге сәйкес, штаттық кестеге сәйкес, үкімет қаулысына сәйкес, келісімшартқа сәйкес, шарт негізінде, өз өкілеттігі шегінде, зор еңбегі үшін, қаулыны орындау үшін т.б.

Тіркес клишелерінің құрамы мен құрылымы әркелкі. Дегенмен анық байқалатын құбылыс – оларды есімді, етістікті клишелер тобына сыйдыруға болатындығы. Олардың ішінде етістікті клишелердің көп кездесетіндігін айта кету керек. Сонымен қатар шылаулы клишелер деп аталатын бір тобын ажыратуға болады. Мұны іскери клишелерінің өзіндік ерекшелігіне жатқызуға болады. Стильдің дәлдік пен нақтылықты талап етуінің өзі де оның тілінен көрінеді. Ресми-іскери стильдегі ақпараттың дәл берілуі онда кездесетін есімді клишелермен тығыз байланысты. Алайда салыстырмалы түрде етістікті клишелердің көптігі жоғарыда айтылды. Жалпы тілде сөз тіркесін құрауда етістіктердің жоғары қабілеттігі айқындалған.

Сонымен ресми-іскери тіркес клишелерінің құрамдық-мағыналық, құрылымдық ерекшеліктеріне қарай есімді клишелер, етістікті клишелер, шылаулы клишелер деген үш тобын бөліп қарастырамыз.

І Есімді клишелер: берілген күні, жұмыс істеген жылдары, отбасы жағдайы, толтырылған уақыты, өтініш иесі, қаралған мәселе, кезекті демалыс, кезектен тыс демалыс, шатттық кесте, материалдық көмек, жұмысқа қабылдау туралы бұйрық, жиналыстың күн тәртібі, жоғары білімді маман, орталық атқарушы орган, жергілікті орган, жеке еңбек келісімі, басқару жүйесі, ақша айналымы, құқық негіздері, өкілетті орган, қүұқық қорғау органдары, іс қағаздары, кезек күттірмейтін мәселе, құзырлы өкімет және т.б.

Тіркескен клишелердің құрамына қарайтын болсақ, олардың негізінен: а) зат есім мен зат есімнің (отбасы жағдайы, куәлік нөмірі, жұмыс орны, күн тәртібі, үкіме қаулысы, еңбек тәртібі, ақша айналымы, құқық негіздері); ә) сын есім мен зат есімнің (тұрғылықты жері, заңды мекен-жайы, құзырлы өкімет, өкілетті орган, жоғары білім, кезекті демалыс, ғылыми дәреже, штаттық кесте, әлеусеттік жағдай, материалдық жағдай); б) есімше мен зат есімнің (берілген күні, толтырылған уақыты, жұмыс істеген жылдары, оқыған жылдары, қаралған мәселелер, белгіленген тәртіп, жүктелген тапсырма, атқарылған іс-шаралар, аталған мәселе) қабыса байланысуы арқылы жасалатынын байқауға болады.

ІІ Етістікті клишелер: кепілдік беру, қолхат беру, виза қою, бұрыштама соғу, бірауыздан дауыс беру, бірауыздан мақұлдау, материалдық көмек беру, толықтырулар енгізу, өзгертулер енгізу, жұмысқа қабылдау, тапсырыс беру, келісімшартқа отыру, қызметіне тағайындалсын, орындауға міндеттелсін, рәсімделуі қатаң қадағалансын, атағы берілсін, жауапкершілік жүктелсін, алғыс жариялансын, шара қолданылсын, қосымша мүмкіндіктер қарастырылсын, сынақ мерзімімен қабылдансын, қаулы қабылданды, мінездеме берілді, шартқа қол қойылды, кемшіліктер жойылды, күшіне енгізілді, көмек беруіңізді өтінемін, демалыс беруіңізді өтінемін, келісімшартты ұзартуыңызды сұраймын және т.б.

Етістікті клишелердің ерекшелігі есімдердің барлық түрлерімен, үстеу, көсемшелермен тіркесіп, бір тобы есімдердің барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулары арқылы байланыса алады, дегенмен етістікті клишелер ішінен зат есім мен етістіктің қабыса байланысуы дараланады (кепілдік беру, бұрыштама соғу, қаулы

60

қабылдау, есеп беру, хаттама жүргізу, ұсыныс енгізу, шешім шығару, баяндама жасау, келісім-шарт жасау т.б.).

Сондай-ақ етістікті клишелерді сұрыптау барысында олардың тұйық етістікті, бұйрық райлы, ырықсыз етісті, топтары ажыратылады: а) тұйық етістікті: қолхат беру, құқық беру, бұрыштама соғу, бірауыздан мақұлдау, материалдық көмек беру, жарғыға толықтырулар енгізу, өзгертулер енгізу, жұмысқа қабылдау, көмек көрсету, тексеріс жүргізу, ұсыныс енгізу, өкілетті ету, өкілет беру, төраға етіп тағайындау; ә) бұйрық райлы: 1. бұйыру мағынасында: қатаң қадағалансын, атағы берілсін, жауапкершілік жүктелсін, алғыс жариялансын, қызметінен босатылсын, шара қолданылсын, белгіленген тәртіпте қабылдансын, сынақ мерзімімен қабылдансын және т.б.; 2. өтіну, тілек білдіру мағынасында: көмек беруіңізді өтінемін, жұмысқа қабылдауыңызды сұраймын, келісімшартты ұзартуыңызды сұраймын және т.б.; б) ырықсыз етісті: қаулы қабылданды, мінездеме берілді, қол қойылды, кемшіліктер жойылды, қаржы бөлінді, мекенжайға жіберілді, мәселе қаралды, ұсыныс қабылданды, шешім қабылданды, екі дана етіп жасалды және т.б.

ІІІ Шылаулы клишелер: бұйрық бойынша, заң бойынша, шешім бойынша, күн тәртібі бойынша, штаттағы кесте бойынша, қаулы бойынша, хаттама бойынша, талаптарға байланысты, еңбек тәртібін бұзуына байланысты, денсаулығына байланысты, отбасы жағдайына байланысты, бала күтіміне байланысты, заңға байланысты, нормативтік актілерге сәйкес, штаттық кестеге сәйкес, үкімет қаулысына сәйкес, келісімшартқа сәйкес, шарт негізінде, өз өкілеттігі шегінде, қысқа мерзім ішінде, жүзеге асыру мақсатында, сіңірген зор еңбегі үшін, қаулыны орындау үшін және т.б. Шылаулы клишелер а) атау септік формасында меңгеретін бойынша, үшін, туралы септіктері арқылы жасалады: бұйрық бойынша, заң бойынша, шешім бойынша, күн тәртібі бойынша, штаттағы кесте бойынша, қаулы бойынша, хаттама бойынша, қаралған мәселелер бойынша, еңбегі үшін, орындау үшін; жұмыстан босату туралы, демалыс беру туралы, жұмысқа қабылдау туралы; ә) барыс септік формасында меңгеретін септеуліктер: сәйкес, байланысты, орай: отбасы жағдайына байланысты, бала күтіміне байланысты, заңға байланысты, нормативтік актілерге сәйкес, штаттық кестеге сәйкес, үкімет қаулысына сәйкес, келісімшартқа сәйкес, ауысып келуіне орай, мереке күндеріне орай және т.б.

Сонымен ресми-іскери тілдегі клише тұлғаларының ең өнімді, актив түрі – сөз тіркесі клишелері, сондықтан өзге баламалы бола алмайды. Сөз тіркесі клишелерінде семантикалық өзгеріс болмайды, тіркестің тұтас мағынасы оның құрамына кіретін әрбір сөздің мағыналарынан құралады, оның үстіне онда метафоралық қайта мағыналану болмайды, оның жеке элементтерінің тіркесуінде шектеу жоқ, синтаксистік байланысы көмескіленбеген. Сөз тіркесі клишелері қазақ тілінде зат есім, етістік және шылау секілді сөз таптарының айналасына шоғырланған. Зат есім нақтылықты, етістік белгілі бір үдерісті, шылау себеп, уәжді білдіру үшін жұмсалып, ресми-іскери стильдің тілдік ерекшеліктерін айқындай түседі. Сайып келгенде, олар ресми-іскери стиль қызметін орындап, қазақ тілінің ресми-іскери тілі қалыптасу кезеңін өткерген, іскери тілі дамыған деп тұжырымдауға мүмкіндік береді.

Бірыңғайлылық пен бірізділікке ұмтылу сөйлем клишелерін қолданудан да көрінеді, олар нақтылайтын мәліметтермен толықтырылатын сөйлемнің бір бөлігі немесе тұтас сөйлемдер болуы мүмкін. Сөйлем клишелері тұтас мәтін композициясын стандарттауға әкеп соқтырады, нәтижесінде дайын форма, бланк, типтік қағаздар шығаруға болады. Ресми-іскери құжаттардың стандарттылығы, тілдік клишелігі мәтіндерде бірыңғай тұрақты ақпаратты беру қажеттілігінен шығып отыр. Ресми-іскери тілдегі сөйлем-клишелер білгілі бір жағдаятта оңай айтылатын, бөлінбейтіндей тұтасып келеді. Іскери тілде клише сөйлемдер салыстырмалы түрде аз, бірақ олардың құрылымдық, мәтін құрушы рөлі жоғары. Әдетте олар қандай да бір іс қағазының немесе құжатты бастап немесе аяқтап тұратын сөйлемдер болып келеді. Тілімізде тілдік бірліктер бір-бірімен

61

тығыз байланыста болады. Бірліктердің біріге түсуінен тілдің қарым-қатынас жасаушы қызметінің күшіде арта түспек. Грамматикада ең күрделі тілдік бірліктердің бірі ретінде сөйлем танылады. Адам қарым-қатынас жасауда ерекшеліктеріне байланысты сөйлемдердің құрылуы да әрқалай болып келеді. Заң және дипломатия жанрларында (заң, жарғы, ереже, нұсқау, т.б.) көбіне күрделі ой желісін үзіп алмай әрі ақпаратты нақты да түсінікті етіп жеткізу үшін құрмалас сөйлемдер арқылы жасалады. Ал іс қағаздары көбіне жай сөйлемдерден құрылатынын байқауға болады. Олардың құжат тіліндегі сөйлемнің бөлінбейтін, белгілі бір жағдаятта айтылатын дайын белгісі екендігі келіп шығады, іс қағаздарында жай сөлемдердің құрылымдық, мәтінқұрушы рөлі жоғары. Іс қағаздар стилінің синтаксисін зерттеумен айналысқан Б.Ж. Әбілмәжінова былай дейді: «Жай сөйлем түрлерінің құрмалас сөйлемдерге қарағанда жиі қолданылуы, іс қағаздары мәтіндеріінң қалың көпшілікке түсінікті болып келуі, қабылдауға ыңғайлы болуы – оның тілінің қарапайымдылығын талап етеді. Жай сөйлем түрлерінің өзі іс қағаздар стилінде жанр ерекшеліктеріне сәйкес қабылданады. Іс қағаздар тілінде хабарлы сөйлемдер ерекше қызмет атқарады» [2, 34].

Адам санасында белгілі бір жағдаятқа байланысты жеке сөздің, не сөз тіркесінің оңай жатталатыны түсінікті. Сөз тіркесі клишелерінің ресми-іскери тілде көп кездесетіндігі – мұның айғағы. Әйтсе де жоғары жиілікте қолданыла келе, тұтас сөйлемдердің дайын күйінде ойда жатталып, бірден тілімізге оралатын кездері де болады. Демек іскери мәтін клишеленген тіркестер негізінде ғана емес, клишеленген сөйлемдер негізінде де кездеседі. Сөйлем клишелері іскери клишелердің тобын құрайды. Мысалы: Кепілхатқа менің қатысуым кезінде қол қойылды. Кепілхат (қолхат) үш дана етіп жасалды. Бір данасы нотариалдық кеңседе сақталады. Мерзімінде қайтаруға міндеттенемін. Мен үшін қол қоюға өкілетті етемін. Мен үшін қол қою құқығын беремін. Көшірме дәл. Бекітемін. Бұйырамын. Қарсы емеспін. Қолдаймын. Орындауға жіберілсін т.б.

Олардың мағыналық-құрылымдық ерекшеліктеріне келетін болсақ, сөйлемдердің хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті болып бөлінетіні белгілі. Сөйлем клишелері тек қана хабарлы, бұйрықты болып келеді. Бұл ресми-іскери стильдің негізгі деген хабарлау, ақпарат беру және бұйыру қызметімен тікелей байланысты. Іскери мәтін үлгілерінен жинастырылған сөйлем клишелерін мағынасына қарай хабарлы және бұйрықты деп бөліп қарастырдық. Олар құрылымдық ерекшеліктеріне қарай толық және толықтыратын сөйлем клишелері болып жіктелді.

Толық хабарлы сөйлем клишелері: Кепілхат (қолхат) үш дана етіп жасалады. Кепілхаттың бір данасы нотариалдық кеңседе сақталады. Нормативтік актілерді басшылыққа алады. Президент жарлығын басшылыққа алады. Бұйрықты кадр бөлімі енгізді. Мекеме заңды тұлға болып табылады. Мекемені төраға басқарады. Нормативтік актілерді басшылыққа алады. Үкімет қаулыларын басшылыққа алады. Өкімет органдарының нұсқауларын басшылыққа алады. Кепілхатқа менің қатысуым кезінде қол қойылды. Көшірме дәл. Көшірме дұрыс. Мен үшін қол қоюға сенім білдіремін. Менің атымнан өтініш беруге сенім білдіремін. Мерзімінде қайтаруға міндеттенемін. Мен үшін қол қоюға өкілетті етемін. Мен үшін қол қою құқығын беремін. Олардың баяндауыштары ашық рай (-а, -е, -й) тұлғасында етістіктің ауыспалы осы шағында тұр. Жеке тұлға атынан құрастырылатын мәтіндердегі сөйлем клишелері І жақта жіктелген (-мын, -мін).

Толықтыратын хабарлы сөйлем клишелер: Осы ... арқылы өкілетті етемін. Осы анықтама ... оқитынын растау үшін берілді. Осы анықтама ... жұмыс істейтіндігін растау үшін берілді. Анықтама ... көрсету үшін берілді. Осы анықтама ... тұратындығын растайды. ... аралығында ... іссапарға жіберілді. Баяндауыштары етістіктің өткен шақ формасында, ырықсыз етістің - ыл, -іл жұрнағы арқылы жасалып тұр.

62

Толық бұйрықты сөйлем клишелері: Бекітемін. Бұйырамын. Растаймын. Қарсымын. Мақұлдаймын. Орындауға жіберілсін. Рұқсат етілсін. Қабылдансын. Үш ай сынақ мерзімімен қабылдансын.

Толықтыратын бұйрықты сөйлем клишелері: ... рәсімделуі қатаң қадағалансын. Мәселені қарау ... жүктелсін. Бұл мәселеге байланысты жауапкершілік ... жүктелсін. Қосымша мүмкіндіктер қарастырылсын. Қарауға жіберілсін. ... қызметінен босатылсын. ... жарамсыз деп табылсын т.б. Бұрыштамалар І жақтан жазылатын болғандықтан, І жақта жіктелсе (-мын, -мін), бұйрық мәтіндерінде ІІІ жақта (-сын, -сін) болып келеді.

Сөйлем клишелері жайлы айтқанда оларды даму, қалыптасу, өңделу үстінде деу дұрыс сияқты. Сөз тіркесі, сөйлем клишелерінің қатып қалған шекарасы жоқ. Себебі олар фразеологизмдер емес, клишелер, олар еркін тіркеседі, бір-бірімен ауысып-түйісетін тұстары да болады. Бұл клишеліліктің өзіндік белгісінен туындап отыр. Ресми-іскери сала қоғамдағы өзгерістерге тікелей тәуелді деуге болады. Осыдан он-он бес жыл бұрынғы ресми-іскери тіл қазіргіден ерекшеленеді. Қоғамдағы түрлі прогрестерге (ғылыми, техникалық, қауымдастық) байланысты ресми-іскери сала жаңаша сипаттағы іс қағаздарымен толықты, ескі жаңамен ауыстырылды.

Сонымен іскери тілдегі сөйлем клишелері: а) жай сөйлем түрінде; ә) оның ішінде хабарлы және бұйрықты сөйлемдер; б) олардың баяндауыштары ашық рай, бұйрық рай етістіктерінен, ырықсыз етістен, І жақта жіктелген болып келеді.

Іскери стильдің сипатын, белгілерін санамалағанда ескеретін жайт, ресми-іскери қарым-қатынас тілі саласы, бір жағынан, өзінің барлық тілдік құралдарын біріктіруге, яғни стандарттауға ұмтылады, бірақ, екінші жағынан, дамуына немесе кейбір жанрлардың пайда болуына байланысты неғұрлым тиімді жаңа тілдік құралдар пайда болады, олар жаңа қарым-қатынастық міндеттерді шешу үшін іскери қатынасты ерекшелендіруге жағдай жасайды. Сондықтан іскери тіл – дамушы және беймделгіш күрделі жүйе.

Сонымен әрбір ресми не іскери құжат түрінің өзіне тән қалыптасқан, шоғырланған, тұрақты қайталанатын тұлғалары болады. Олар – қолданушы санасында қалып қалған, қолданыла-қолданыла үйреншікті болып, ойланбастан ойға оралатын оралымдар. Олар адам санасында біртұтас жатталады. Дегенмен ресми-іскери құжатта кездесетін бірліктердің бәрін клише деуге келмес. Және де онда қолданылатынның барлығы өз орнымен тұр деуге де болмайды. Алайда бұл – құжат дайындаушының шеберлігіне байланысты туындайтын мәселенің басқа қыры. Сауатты түрде іскери құжаттар толтыра отырып, ресми-іскери тілдің дамыған үлгісі қалыптасады.

Әдебиеттер тізімі 1 Қазақ тілінің грамматикасы. 1-бөлім. Морфология. – А., 1967. – 264 б. 2 Әбілмәжінова Б.Ж. Іс қағаздар стилінің синтаксисі: канд. дисс. – Астана, 2002. – 139 б.

В статье рассматриваются стандартизированные языковые конструкции

официально-делового стиля казахского языка. Официальный язык – развивающая и приспособливающая сложная система. Поэтому клишированные предложения в официальном языке бывают: а) в виде простых предложений; б) из них повествовательные и побудительные предложения; в) сказуемые в І лице просклоненные в изъявительном, побудительном наклонении глагола, а также в страдательным залоге. Автор выявил типологию клишированных языковых конструкций. А также классифицировал и систематизировал структуру стандартизированных официально-деловых клише, активно функционируемых в делопроизводстве.

In the article the standardized language constructions of an official style of the Kazakh language are considered. Official language is the developing and adapting difficult system. Therefore cliched sentences in an official language may be: a) in the form of simple sentences; b) among them narrative and exclamatory sentences; c) predicates in the І person declined in an

63

indicative, causative verb mood, and also in passive voice. The author revealed the typology of cliched language constructions. She also classified and systematized the structure of the standardized official cliches which are actively functioned in office-work.

Э.В. Нестерик, Т.В. Эм Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова

Караганда, Казахстан ella_nesterik@mail.ru ehm_tanya@mail.ru

ИМПЛИЦИТНЫЕ СРЕДСТВА ВОПЛОЩЕНИЯ ЭМОЦИОНАЛЬНОЙ ОЦЕНКИ В

ХУДОЖЕСТВЕННОМ ТЕКСТЕ (на материале английского языка)

В статье исследуется эмоциональная оценка как часть художественного текста и

имплицитные способы ее воплощения. Уточняются понятия «оценка», «эмоциональная оценка», «имплицитность». Проводится анализ контекстов, в которых эмоции выражаются опосредованно, словами и выражениями, обозначающими внешний облик, манеру движения, походку и т.п. персонажа. Выявляется роль имплицитности в целом и в частности имплицитных средств передачи эмоций в раскрытии художественного замысла автора. Авторы делают вывод, что имплицитность выступает в роли специального приема, используемого писателем для выражения и создания общей выразительности художественного произведения. В этом случае имплицитная информация несет особую нагрузку, углубляя смысловую структуру текста и придавая особый эстетический заряд произведению.

Ключевые слова: оценка, эмоциональная оценка, имплицитность, имплицитные

способы передачи эмоций, художественный текст Оценка как семантическое понятие подразумевает ценностный аспект значения

языковых выражений, который может интерпретироваться как «А (субъект оценки) считает, что Б (объект оценки) хороший/плохой». Оценка – это непосредственная или опосредованная реакция говорящего (субъекта) на наблюдаемые, воображаемые, воспринимаемые органами его чувств действия, признаки, признаки признаков реальных объектов, объектов внутреннего и внешнего мира говорящего [1, 267].

Важнейшей особенностью оценки является то, что в ней всегда присутствует субъективный фактор, взаимодействующий с объективным; даже если в оценочном высказывании субъект оценки не выражен явно, его наличие не вызывает сомнений. Субъект и объект оценки составляют два основных элемента оценочной структуры, связанных оценочным предикатом. Всякое оценочное суждение предполагает субъект суждения, то есть лицо или социум, от которого исходит оценка, и его объект, т.е. предмет или явление, к которому оценка относится [2, 22]. Субъективный компонент предполагает положительное или отрицательное отношение субъекта оценки к ее объекту, представленное в виде отношений «нравиться / не нравиться», «ценить / не ценить», а объективный ориентируется на собственные свойства предметов или явлений, на основе которых выносится оценка.

На пути формирования оценки В.Н.Телия выделяет следующие стадии: проявление интереса к объекту, возникновение эмоционального отношения к нему (а это неизбежно, так как любой интерес означает, по крайней мере, неравнодушие) и процесс познания, результатом которого и является оценка [3, 196]. Ученые (Н.Д.Арутюнова, Е.М.Вольф и

64

др.) выделяют следующие типы оценок: 1) аксиологическую (ценностную), в которую входит сенсорная оценка, а также эмоциональная, эстетическая, этическая и 2) рациональную (утилитарную, прагматическую, логическую).

Вопрос о том, какой фактор в оценке является первичным – эмоциональный или рациональный, является одним из ведущих в аксиологии и часто оказывается решающим для противопоставления субъективизма и объективизма в теории оценок. Для эмотивистов первичной является эмоция, непосредственная реакция на события, которая определяет оценку.

Напротив, объективисты считают, что в эмоциях скрыты суждения и что в любом случае эмоции и отношения (attitudes) зависят от наших суждений, эксплицитных или имплицитных, о положении вещей. Если меняется мнение о нем, то меняются и эмоции. В состав оценочной модальной рамки входят элементы трех типов: те, которые обычно эксплицируются (объект оценки), элементы, которые реализуются и в эксплицитном, и в имплицитном виде.

В данной статье мы будем рассматривать эмоциональную оценку как часть художественного текста и имплицитные способы ее выражения.

Имплицитным считается такой способ передачи информации, при котором она не выражена в явном виде, но извлекается адресатом при интерпретации сообщения с опорой на контекст, знания о мире, свойствах используемого языка или иных семиотических систем, намерениях адресанта и т.п. Эмоциональный подтекст служит для создания имплицитного фона повествования, углубляя текстовый смысл.

Эмоцией называется относительно кратковременное переживание: радость, огорчение, удовольствие, тревога, гнев, удивление, а чувством – более устойчивое отношение: любовь, ненависть, уважение и т.п. Эмоциональный компонент возникает на базе предметно-логического, но, раз возникнув, характеризуется тенденцией вытеснять предметно-логическое значение или значительно его модифицировать. Между медом и домашней птицей уткой довольно мало общего, однако в переносном смысле эти ласкательные слова honey и duck являются очень близкими синонимами.

Эмоциональная оценка является неотъемлемой частью художественного произведения, так как в центре любого художественного текста стоит человек с его эмоциями и переживаниями. Употребление средств выражения эмоций находится в прямой зависимости от автора художественного текста, от выбранного им типа повествователя, от того, эмоциональное состояние какого персонажа в произведении описывается. Слова эмоциональной оценки помогают проникнуть во внутренний мир героев, понять их субъективное переживание, а также помогают читателю составить субъективную оценку повествователя и персонажей.

Образ автора и образы персонажей – фигуры не равновеликие в художественном произведении. Автор связан крепкими узами с изображенным миром действительности, в том числе и с миром героев. Очень образно охарактеризовал эту связь М.М.Бахтин: "Автор - носитель напряженно-активного единства завершенного целого, целого героя и целого произведения... Сознание героя, его чувства и желания – предметная эмоционально-волевая установка – со всех сторон, как кольцом, охвачены завершающим сознанием автора о нем и его мире. Живой носитель этого единства завершения и есть автор, противостоящий герою как носителю открытого и изнутри себя незавершимого единства жизненного события" [4, 14]. Выделяя в качестве отдельного объекта исследования эмоциональную структуру образов персонажей, мы понимаем относительную условность их независимости от автора в контексте целого произведения.

Связь эмоции и оценки является одной из основных проблем при анализе эмоциональных состояний. Эта связь в том или ином ракурсе рассматривалась всеми исследователями. То, что мы любим, чем восхищаемся, одновременно оказывается и объектом нашей оценки со знаком «+»; то, что мы ненавидим, чего боимся или стыдимся, является объектом оценки со знаком «-» [2, 5].

65

Цель данной статьи – показать, что слова и выражения, обозначающие внешний облик, манеру движения, походку, которые в свою очередь делятся на осанку, лицо и т.д., могут опосредованно выражать эмоции и, таким образом, выявить подтекстовую информацию в художественном тексте.

Художественный текст представляет собой творческое речепроизводство, описывающее какой-либо опыт, явление, событие, в котором смысловая информативность определенных компонентов, группы компонентов в целом складывается системно на фоне связности и цельности текста, что обеспечивает читающему право на толкование его содержания, т.е. установления в нем как эксплицитных, так и имплицитных смыслов. Литературное произведение выполняет не только информационно-воспитательные, но и эстетические функции, общепринятое значение отступает на второй план, а коммуникативно значимым становится подтекст. Линейная организация художественного произведения - только основа для выражения более глубоких мыслей, чувств, переживаний, и в литературном тексте главенствует имплицитность как способ актуализации смысла, дополнительное смысловое и эмоциональное содержание, реализуемое за счет нелинейных связей между единицами языка.

Важность изучения средств выражения имплицитной информации обусловлена также необходимостью адекватной передачи замысла художественного произведения на язык перевода. И.В.Арнольд отмечает, что сопоставление переводов является полезным при анализе возможных способов подразумевания, знание теории имплицитности может позволить избежать таких ошибок, как сглаживание смысла при переводе. Эмоциональный подтекст вносит в текст дополнительную информацию об эмоциональном состоянии персонажей, углубляя психологический смысл текстового отрывка, расширяя рамки «человеческого присутствия» в повествовании, вовлекая читателя в сопереживание героям.

В ряде случаев внешний облик человека в рамках художественного произведения может как эксплицитно, так и имплицитно передавать чувства и переживания, испытываемые героями произведения. Как известно, очень важным типом информации является подтекстовая информация, о которой пишет ряд ученых (В.А.Звягинцев, Т.И.Сильман, В.Г.Гак и др.). У И.Р.Гальперина читаем: «Всякий текст художественного произведения по своей природе двойственен: он конкретен и неопределенен». Так, в произведении Г.Уэллса «Катастрофа» эмоции главного персонажа, Винслоу, передаются посредством его манеры движения и взгляда. Герой растерян, он не знает, как бороться с надвигающимся провалом бизнеса:

1. «… He took unusually large bites of his bread and butter, and stared hard at the little pot of jam». «… He was preoccupied at breakfast, and Minnie watched him anxiously. His only remark was to declare his egg a bad one. It wasn’t; it was flavoury… He pushed it away from him, and then, having eaten a slice of bread and butter, admitted himself in the wrong by resuming an egg».

Винслоу раздражен, он в отчаянии, ему кажется, что даже собственная жена Минни не хочет понимать его. Как Минни может жаловаться, что ей не хватает его внимания, как она может спать сном младенца (she sleeping like a child. That hummock of white seemed absolutely without helpfulness, a burden, a responsibility), когда он ужасно переживает за свой некогда процветающий бизнес.

В произведении Кэтрин Мэнсфилд «Чашка чая» главная героиня Розмари Фелл посещает антикварную лавку. Они с мужем очень состоятельные люди, и Розмари может позволить себе все, что недоступно простым обывателям (If Rosemary wanted to shop she would – go to Paris as you and I go Bond Street. If she wanted to buy flowers, the car pulled up at the perfect shop). Интересна реакция продавца на просьбу Розмари придержать для нее дорогую шкатулку:

2. … But the shopman had already bowed as though keeping it for her was all any human being could ask.

66

Эмоции продавца передаются здесь опосредованно, через описание движения его тела – поклона, жеста благодарности за покупку роскошной вещицы.

Рассмотрим еще несколько примеров, в которых описываются эмоциональные состояния персонажей, их отношение к ситуации и окружающим людям.

3. But Dorine had already turned away from Linda to inspect the kitchen. And suddenly I saw our kitchen and the sweat of embarrassment almost drowned me: the sink was leaking and had a pan under it to catch the dirty water; the window panes were broken and stuffed with newspapers to keep out winter; the linoleum was worn, showing the soft wood beneath.

(Rosa Guy, She) В данном примере языковые средства, описывающие плачевное состояние кухни

главных героев, одновременно передают подавленное состояние Годжи, двенадцатилетней девочки, вызванное появлением в их доме мачехи – … And suddenly I saw our kitchen and the sweat of embarrassment almost drowned me… Следующее сравнение – And she wore furs. Our mother had never worn furs – показывает открытое презрение Годжи к Дорин, новой пассии отца. Однако и Дорин не может скрыть своего пренебрежительного отношения – … nose squinched up, mouth pulled back – judging us. Ее эмоции передаются посредством мимики.

4. I dial the number that for more than twenty years has been committed to memory and then begin counting the rings. One… two… three… four… five… six – Christ! What’s wrong with – “Newton North High School, good morning”.

5. Aimlessly I wander from bookcase to armchair to table and finally to the large French window that looks out upon my street. Like yesterday and so many yesterdays before, my neighbour’s paneled station wagon is parked in the exact spot halfway up their blue asphalt driveway. And today, like yesterday, Roderick Street continues to be shaded by a combination of mature oaks and young Japanese maples.

How can everything look the same when nothing really feels the same. Good Lord, Mandy Brooks, how old are going to have to be before you finally get into your head that the world takes no interest in your losses?

В примерах 4 и 5 чувства и переживания главной героини выражаются средствами, описывающими ее действия – I dial the number … committed to memory, begin counting the rings. Мэнди Брукс потеряла интерес к жизни – Aimlessly I wander, ее жизнь разделилась на период «до смерти сына и после» – How can everything look the same when nothing really feels the same, the world takes no interest in your losses. Здесь также присутствует описательно-сравнительный способ экспликации эмоций, передающий эмоции Мэнди – Like yesterday and so many yesterdays before…, And today, like yesterday, Roderick Street continues to be shaded…

6. Anyway, nobody can make me think when I still have the kitchen counter to wipe and breakfast dishes to put into the dish washer. Thinking hasn’t come this hard since Steve’s death on the eve of our eighteenth anniversary…

No time for that now – no time? Tiding up the kitchen is the only thing I want to think about. But upon entering the kitchen, I see that with the exception of a mug still half full of undrunk coffee, there is really nothing to do. I pour the now cold coffee into the sink before examining the mug with all those miniature red hearts revolving around the single word MOM.

7. Maybe I walk pretty much the same and talk pretty much the same, but, Steve, I don’t feel the same. The moment I saw them close the coffin over you, Steve, I knew then what I know now. That the part of me that was most alive and loving got buried down there with you.

(Bette Greene, An ordinary woman) В эпизодах 6 и 7 глубокие чувства личной трагедии Мэнди передаются путем

описания порой неосознанных действий, совершаемых ею – I see that … there is really nothing to do. I pour the now cold coffee into the sink before examining… Героиня боится собственных мыслей, она пытается абстрагироваться от действительности, заняв себя заботой о доме – nobody can make me think when I still have the kitchen counter to wipe and

67

breakfast dishes to put into the dish washer, Tiding up the kitchen is the only thing I want to think about. В следующих отрывках в задачу повествователя входит выражение эмоционального отношения героини к происходящей ситуации – Thinking hasn’t come this hard since Steve’s death, That the part of me that was most alive and loving got buried down there with you.

8. Linda stopped smiling then. Daddy’s eyebrows quivered. My mouth got tight with satisfaction. Daddy had a mean temper. I waited for him to blast her out of our house and out of our lives. She had socked us where we hurt – our pride.

9. “How you mean?” Daddy had said. “We ain’t live so. You see mi restaurant…” So, he had known her while our mother was still alive. “… I lose it”, he said. Mi wife dead. I sell mi house, mi furniture, mi car. I – I mi friend let me stay here for a time – but it only for a short time.”

(Rosa Guy, She) В эпизоде 8 нелегкий нрав отца, его реакция на нелестное замечание Линды

раскрываются посредством описания выражения его лица – Daddy’s eyebrows quivered. Но и Годжи празднует маленькую победу – … mouth got tight with satisfaction – папа не оставит все как есть.

В эпизоде 9 эмоциональное состояние персонажа передается посредством таких его реплик, как How you mean?, … I lose it, Mi wife dead.

Имплицитные смыслы в художественном тексте – это смысловые проекции в сознании читателя в форме гипотез, догадок, которые доступны для сознания, но не полностью осознаваемы. Они привлекаются к пересмотру основной проекции текста (очевидной интерпретации) в ситуациях, когда возникает «порог сложности» для понимания, требующий творческого переосмысления (категоризации). Высокая степень имплицитности некоторых типов художественной детали связана с проблемой понимания и непонимания текста. Поэтому подтекстовую информацию следует усматривать в цельном произведении и улавливать ее не только в установке автора, но и в производимом на читателя конечном впечатлении.

Чаще всего об имплицитности в художественном тексте говорят как о его естественном свойстве, связанном с многомерностью его структуры, в которой представлены разные возможные прочтения заданного текста: «...цельность художественного текста предполагает множественность его интерпретаций и, следовательно, является источником множества потенциальных структур».

Таким образом, мы можем сделать вывод, что имплицитность в художественном произведении играет особую роль в раскрытии художественного замысла автора. Имплицитность выступает в роли специального приема, используемого писателем для выражения и создания общей выразительности художественного произведения. В этом случае имплицитная информация несет особую нагрузку, углубляя смысловую структуру текста и придавая особый эстетический заряд произведению [5, 494-496].

В свою очередь имплицитные способы передачи эмоций производят существенное впечатление на читателя, побуждая его глубже всмотреться в текст, поразмыслить над ним, выявить явные и неявные смыслы, чтобы разделить полноту чувств автора. А успешная интерпретация отдельных деталей с раскрытием замысла автора возможна лишь при внимательном и неоднократном прочтении текста, так как их интеграция текстом дает, в конечном итоге, подсказки читателю.

Список литературы

1 Панина А.Ф. Текст: его единицы и глобальные категории – М.: Едиториал УРСС, 2002. – 368 с.

2 Вольф Е.М. Функциональная семантика оценки. Изд. 2-е, доп. – М.: Едиториал УРСС, 2002. – 280 с.

68

3 Телия В.Н. Метафоризация и её роль в создании языковой картины мира, 1988 // http://www.twirpx.com/file/586613/

4 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества – М.: Искусство, 1979. – 423 с. 5 Римиханова А. Н. Компрессия художественного текста в аспекте имплицитности

(В.В. Вересаев) // Молодой ученый, 2013, №7 – 550 c. Мақалада эмоционалдық баға беру көркем мәтінніңбөліғі ретінде қарастырылып,

оны іске асырудың имплициттік әдістері зерттелген. «Баға беру», «эмоционалдық баға беру», «имплициттілік» түсініктеріне анықтама берілген. Эмоциялар сыртқы келбетті, қимыл мәнерін, жүру мәнерін білдіретін сөздер мен сөз тіркестерінің көмегімен берілетін мәнмәтіндерге талдау жасалады. Автордың көркенмдік түпкі ойын ашуда эмоцияларды білдіретін имплициттік құралдардың рөлі анықталды. Авторлар жасаған тұжырымдама бойынша имплициттілікті жазушылар көркем шығарманың жалпы бейнелілігін жасау мақсатында арнайы тәсіл ретінде қолданады. Бұл жағдайда имплицитті ақпарат мәтіннің мазмұндық құрылымын тереңдіп, шығармаға ерекше эстетикалық қуат беру арқылы айрықша қызмет атқарады.

The paper investigates emotional evaluation as a part of a literary text and implicit ways

of its realization. Clarifies the concept of "evaluation", "emotional evaluation", "implicitness". Analyzes the contexts in which emotions are expressed indirectly by words and expressions denoting appearance, manner of motion, gait, etc. of a character. Reveals the role of implicitness in general and in particular the implicit means expressing emotions in discovering the artistic intent of the author. The authors conclude that implicitness plays the role of a special technique used by the writer to create the general expressiveness of a literary work. In this case the implicit information is of particular significance deepening the semantic structure of the text and giving special aesthetic charge to the work.

УДК 800.24 Т.Ф.Печерских, Э.В.Нестерик

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова Караганда, Казахстан

thaliia@mail.ru, ella_nesterik@mail.ru

КОНЦЕПТЫ «ДОБРО» И «ЗЛО» В АНГЛИЙСКОЙ И РУССКОЙ ПАРЕМИЧЕСКОЙ КАРТИНЕ МИРА

Статья посвящена добру и злу как базовым концептам английской и русской

ментальности и части паремической картины мира обеих лингвокультур. Изучение таких ключевых концептов, как «добро/зло», в различных культурно-языковых сообществах предполагает соотнесение своих социально-культурных стереотипов поведения со стереотипами представителей других культур, что, в свою очередь, способствует межнациональному пониманию. В центре внимания авторов – исследование особенностей объективизации концепта «добро/зло» в английских и русских паремиях и разницы между содержательным наполнением культурных кодов. Авторы приходят к выводу, что в паремиях, в которых репрезентированы концепты «добро» и «зло», речь идет не о фактах действительности, а об их оценке. Оценочное значение обусловлено фактическими свойствами реалий. Отсюда разница в содержании культурных кодов.

69

Ключевые слова: концепт, концепт «добро», концепт «зло», паремия, паремическая картина мира, культурный код

Добро и зло – основные категории этики и эстетики, центральные понятия

морального сознания. Выбор между добром и злом во все времена являлся одной из центральных философско-религиозных проблем, а борьба между ними – одной из основных тем мировой литературы на протяжении многих веков. Сфера этой борьбы – внутренний мир человека: «Зло начинается там, где начинается человек, и именно его духовный мир. Любой внешний поступок человека является проявлением внутреннего добра или зла» [1].

Проблема добра и зла – это вечная тема человеческого познавания, не имеющая однозначных ответов. Познавая окружающий и собственный внутренний мир, человек осваивает все новые аспекты бытия. Результаты человеческого познания аккумулируются в языке, постепенно складываясь в своеобразную картину мира, сотканную из различных представлений, когда-либо существовавших и ныне существующих. Центральное место в этой картине принадлежит человеку, и им определяется «палитра красок», которыми эта картина пишется [2]. Неудивительно поэтому, что эта дихотомическая пара считается базовой лингвокультурной парой концептов – ядерными единицами картины миры, обладающими экзистенциональной значимостью как для отдельной языковой личности, так и для сообщества в целом, и объективизирующимися в частотных формах языка – словах, словосочетаниях, фразеологизмах, пословицах, поговорках, загадках [3].

В языковой картине мира добро и зло занимают определенное ноэтическое поле – единое семантическое пространство «добро/зло». Это поле характеризуется многообразием своих компонентов, причем как внешним, так и внутренним – разнообразием средств выражения данных понятий и выражаемым с их помощью многообразием представлений о них. Иными словами, концепт «добро/зло» неоднороден, т.к. содержит представления, принадлежащие различным сферам жизни – бытовой, религиозной, философской, научной, социальной, политической, духовной.

Цель нашего исследования – выявить особенности объективизации концепта «добро/зло» в английских и русских паремиях. Изучение таких ключевых концептов, как «добро/зло», в различных культурно-языковых сообществах предполагает соотнесение своих социально-культурных стереотипов поведения со стереотипами представителей других культур, что, в свою очередь, способствует межнациональному пониманию.

Выбрав в качестве объекта сравнения русский и англо-американский паремические фонды, мы руководствовались рядом объективных причин. Во-первых, данное сопоставление продолжает традицию русской философской мысли противопоставления славянского и западного. Во-вторых, сравнение с культурой близкородственной языковой группы было бы менее эффективным в силу тесного взаимодействия этнических характеристик.

Под концептом в данной работе понимается «дискретное ментальное образование, являющееся базовой единицей мыслительного кода человека, обладающее относительно упорядоченной внутренней структурой, представляющее собой результат познавательной (когнитивной) деятельности личности и общества и несущее комплексную, энциклопедическую информацию об отражаемом предмете или явлении, об интерпретации данной информации общественным сознанием и отношении общественного сознания к данному явлению или предмету» [4].

Концепты «добро/зло» представляют собой взаимосвязанные структуры. Один фрагмент ядерной зоны концептов формируют полярные когнитивные признаки: «всё то, что соответствует нормам поведения в обществе», «всё то, что приносит пользу» – «всё то, что противоречит нормам поведения в обществе», «всё то, что вредит», другой характеризуется смысловым синкретизмом: «добро и зло относительны» и «добро и зло взаимосвязаны» [5].

70

В паремиях в качестве объекта оценивания редко выступает человек в целом, чаще – отдельные аспекты его деятельностной и духовной сферы:

Всякий хлопочет - себе добра хочет. Добрый скорее дело сделает, чем сердитый. Что людям радеешь, то и сам добудешь. A good life makes a good death. He dies like a beast who has done no good while he lived. He that sows virtue reaps fame. В русском мировосприятии соотнесены понятия добрый – хороший, милосердный,

жалостливый и злой – плохой, греховный, худой, лихой: В чернолесье не без зверя, в людях не без лиха. Злой не верит, что есть добрые люди. Жалость - со слезами, а доброта - с мозолями. Милостивому человеку и Бог подает. Никакое худо до добра не доводит. В английском мировосприятии соотнесены понятия добрый – добродетельный,

адекватный, положительный, правильный и злой – плохой, злобный, порочный: Virtue is the only true nobility. A good life makes a good death. They die well that live well. He that has done ill once, will do it again. One hates not the person, but the vice. Mischief comes without calling for. Every sin brings its punishment with it. По словам А.Б. Пеньковского, добро вместе с верой, надеждой, любовью, истиной,

красотой составляет «софийный комплекс» русской культуры [6, 379].Понятия добра и зла, истины, правды для русского самосознания – моральные ценности, существенно определяющие его особенности. Архетипической чертой «русской души» многие русские мыслители признавали горячее стремление дойти «до корня», отыскать «настоящую правду», воспринимаемую как некий абсолют:

В ком правды нет, в том и добра мало. Кулаком правду не убьёшь. Лихо тому, кто неправду творит кому. Что правда, то не грех. Н.О.Лосский подчеркивает характерное для русского народа «искание абсолютного

добра» [7, 4]. В.Аксючиц объясняет неумение русского человека находить компромисс между добром и злом тем, что цельный характер склонен к максимализму, в то время как европейская культура построена на компромиссах интересов и ценностей [8, 6]:

Добро всегда побеждает зло. Добро не горит, не тонет. Добро не умрет, а зло пропадет. В то же время, в английском языке присутствуют пословицы, указывающие на

самодостаточность добра, которая «проявляется в том, что оно не требует чего-то другого и не порождает чего-то другого» [9]. Такая интерпретация, на наш взгляд, тесно перекликается с вышеупомянутым русским абсолютным добром:

Good speaks for himself: it needs no tin horn. The good is its own regard. Virtue has all things in itself. Добро в обеих лингвокультурах аккумулирует смыслы с позитивной коннотацией и

трактуется как ценность: Рожь да пшеница годом родится, а добрый человек всегда пригодится. Наукой жизни избери добро: иди путем добра, твори добро.

71

Доброго чти, а злого не жалей. Virtue is the beauty of the mind. A good name is sooner lost than won. Good things come in small packages. В тоже время зло выражено в обоих паремических фондах как антиценность, грех, за

которым следует наказание: Во зле жить - по миру ходить. Злая воля заведет в неволю. Кто сеет ненависть - пожнет скорбь. Ill weeds grow apace. Where vice is vengeance follows. Every sin brings its punishment with it. Ядром концепта «добро» является добро как идеальное моральное качество,

положительный поступок, справедливая награда: Добро твори, сколько можешь, вовек не занеможешь. Сделав добро, худа не ждут. Хорошему все хорошо. Доброму везде добро. Virtue and happiness are mother and daughter. A good face is a letter of recommendation. A good dog deserves a good bone. С одной стороны добро должно быть бескорыстным, но при этом важным является

общественное мнение и следование христианским канонам: Добро тогда будет добром, когда люди похвалят. Кто добро творит, тому Бог отплатит. Кто сирых напитывает, тот Бога знает (того Бог знает.) Everything is the good in its season. Without wisdom, goods are worthless. Good will teach you how to do it. В тоже время нами были обнаружены паремические единицы, осуждающие человеческую неблагодарность: За добро добром не платят. Сколько добра ни делай - ни в честь, ни в спасибо. Хорошо тому добро делать, кто помнит. «Плохое, т.е. «зло», маркировано в противопоставлении к добру и, следовательно,

само по себе ясно» [10, 134]. Добро, представляющееся благом, имеет смысл лишь постольку, поскольку есть зло. Добро и зло существуют как антагонистические и антонимические сущности. Значение одной структурируется через отрицание другой, т.е. добро и зло взаимообратимы и взаимообусловлены:

И добро худом бывает. Не видеть зла - добра не оценить Нет худа без добра. The good is not valued till the bad comes. No man better knows what good is than he who has endured evil. You have to take the good with the bad. Анализ паремий выявил тот факт, что в сознании носителей обоих лингвокультур

видима подвижность границ между тем, что такое добро, а что – зло, например: Добро должно быть с кулаками. Зло может прикрываться добром. Лихости не уймешь благостью. Evildoers are evil dreaders. A good lawyer, an evil neighbour. Many a good cow has an evil calf.

72

При этом желание совершить добрый поступок может обернуться бедой, т.е. злом: Не делай добро - не получишь зло. Никакое добро без вреда не бывает. Сделав добро, не кайся. Beware each to whom you did good. To accept the good is to sell one’s freedom. Формирование концептов «добро» и «зло» в любой культуре тесно связаны с

религиозной ориентированностью народа. Нам кажется интересным сравнить в языковом ракурсе разные ветки христианства: православие – католичество и протестантизм.

Для русской ментальности национально значимо то, что «христианство привносит ориентацию на личную добродетель и выдает ее за общечеловеческую» [10, 119]. Это согласуется с русским «соборным» мировоззрением или иррациональным направлением православной культуры в целом, отличающей ее от западноевропейского рационализма [11]. Высшее измерение добра для православного – это Бог:

Добро – от Бога, а зло – это происки дьявола. Доброму Бог помогает. На зло молящего Бог не слушает. (Ср. с англ. God reaches us good things by our own hands. God loves the righteous, but he

hates the wicked) В то же время представление о зле в русской ментальности базируется на

христианской противопоставленности дьявола Богу: Гневаться - дело человеческое, а зло помнить - дьявольское. Злой с лукавым знаются, друг на друга ссылаются. Он сатане в дядьки годится. (Ср. с англ. He who sups with the devil should have a long spoon) Принцип непротивления злу является основным в христианстве: Кто зла отлучится, тот никого не боится. Лихо терпеть, а cтерпится - слюбится. Лучше мучиться, чем мучить. Однако, призывая к непротивлению злу насилием, нельзя оставаться безучастным к

злу, его можно победить не насилием, а добром и терпением: Всякое зло терпеньем одолеть можно. Зла за зло не воздавай. Кто зла отлучился, тот никого не боится. (Ср. с англ. Return good for evil) Если важнейшей жизненной установкой личности европейской культуры является

стремление к достижению успеха и благосостояния: Do things for your own good rather for your own pleasure. Purse full of goods makes a light heart. The rolling stone gathers no good, то в русской культуре доминантными признаками святого/доброго наряду с высокой

нравственностью были аскетизм и культ нестяжательства, отсюда и паремии следующего содержания:

Деньги - зло. Не хвались серебром, а добром. От денег все зло на земле. (Ср. с англ. He has goods who desires a little) Противопоставлением богатству и деньгам, как репрезентации зла, является добро –

имущество, а зло – его отсутствие: Добро наживай, а худо и само придет. Добро не ценить, когда его сам не зарабатываешь. Не то худо, что худо, а то, что никуда не годится.

73

(Ср. с англ. Ill-gotten goods never prosper) Особенностью русского паремического фонда мы видим также в том, что любовь в

отдельных паремиях приобретает отрицательную коннотацию, выражаясь как зло: Злого любить — себя губить. Любовь зла, полюбишь и козла. Нет злее зла, чем злая жена. Е.Ф.Арсентьева объясняет подобную асимметрию более острой эмоциональной и

речемыслительной реакцией русских людей именно на отрицательные явления, а также характерной для стрессовых состояний тенденцией к использованию готовых речевых форм [12, 47], каковыми и являются паремии. Н.Б.Мечковская утверждает, что отрицательные коннотации, как и стилистическая сниженность слов и форм женского рода, представляют собой языковые следствия древнейшей пралогической бинарной оппозиции «мужское (маркированное положительно) – женское (маркировано отрицательно)» [13, 222].

Таким образом, средства выражения добра/зла в паремиях являются отражением способа мировидения сравниваемых лингвокультур и могут быть определены в рамках следующих культурных кодов:

- духовно-нравственного кода, репрезентирующего моральные установки и ценности, принятые в обществе данной культуры;

- теософского кода, связанного с религиозными представлениями; - материального кода, репрезентирующего представления человека о богатстве и

бедности; - чувственного кода, репрезентирующего представления о внутренней

эмоциональной сфере человека. Нами также установлено, что как паремические единицы английского и русского

языков отражают единство в понимании нравственного закона в ядре концептов добро/ зло и уникалии в присоединяемых к нему дополнительных оценках, суждениях, чувствах, составляющих периферию концепта. Тем не менее, следует признать условным факт деления категорий культуры на универсалии и уникалии, любой концепт национально специфичен.

В паремиях, в которых репрезентированы концепты «добро» и «зло», речь идет не о фактах действительности, а об их оценке — положительной или отрицательной. Оценочное значение обусловлено фактическими свойствами реалий. Отсюда происходит и разница между содержательным наполнением культурных кодов, которые происходят из различий в способах восприятия.

Список литературы

1 Культурология. Кн. 3. Русская культурологическая мысль (Хрестоматия). Авторы: Авт.-сост.: С.Б. Белоглазова, Г.С. Коростелева, И.С. Кочеткова, Л.В. Преснякова, редактор: В авторской редакции // http://abc.vvsu.ru/Books/kulturolog_kn3/page0018.asp

2 Кравченко А.В. Человек, язык, среда (к обоснованию холизма как метода гуманитарной науки), 2005 // http.:www.russian.slavika.org

3 Пименова М.В., Кондратьева О.Н. Концептуальные исследования. Введение. Учебное пособие // https://books.google.kz

4 Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивная лингвистика. – М: АСТ: Восток – Запад, 2007. – 314 с.

5 Колижук Л.В. Концепты "good" и "evil" в британской лингвокультуре: Диссертация на соискание ученой степени канд. филол. наук. // http://www.dissercat.com/content/kontsepty-good-i-evil-v-britanskoi-lingvokulture

6 Пеньковский А.Б. Нина: Культурный миф золотого века русской литературы в лингвистическом отношении. – М.: Языки славянских культур, 2007. – 360 с.

74

7 Лосский Н.О. Условия абсолютного добра: Основы этики: Характер русского народа. – М.: Политиздат, 1991. – 368 с.

8 Аксючиц В. Явления русского духа // http://www.pravoslavie.ru/info/ 9 Добро и зло как центральные этические категории. Релятивизм и ригоризм в их

трактовке // Этика и эстетика. Этические и эстетические представления // http://www.m8-bike.ru/dobro_i_zlo_kak_centralnye-5.html

10 Колесов В.В. Отражение русской ментальности в слове. – М.: Златоуст, 1999. 11 Чернышева А.Ю. Концепты «добро» и «зло» в русской православной культуре //

http://kds.eparhia.ru/bibliot/konferencia/ligvistika/cernuceva/ 12 Арсентьева Е.Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц. – Казань:

Казанск. ун-т, 1989. – 126 с. 13 Мечковская Н.Б. Семиотика : Язык. Природа. Культура: Курс лекций : учеб.

пособие для студ. филол., лингв. и передововед. фак. высш. учеб. заведений. – М.: Изд. дом Академия, 2007. – 432 с.

Мақала ағылшын және орыс ментальдылықтың негізгі концептілері және қос

лингвомәдениеттің әлемнің паремиялық бейнесінің бөлігі ретінде жақсылық және жамандық концептілеріне арналған. "Жақсылық/жамандық" секілді негізгі концептілерді зерттеу түрлі мәдени-тілдік қоғамдастықтарда өзінің әлеуметтік-мәдени стереотиптерін басқа мәдениет өкілдерінің стереотиптерімен ара қатынасын қарастыруды білдіреді, бұл өз алдына ұлтаралық түсіністікке мүмкіндік береді. Авторлардың басты назарында - ағылшын және орыс паремияларындағы "жақсылық/жамандық" концептісінің объективациясы ерекшеліктерін және мәдени кодтардың мазмұндық айырмашылықтарын зерттеу. Авторлар "жақсылық" және "жамандық" концептілері көрініс тапқан паремияларда мәселе ақиқат фактілерінде емес, керісінше оларға баға берілуінде деген қорытынды жасады. Бағалау сипатының туындауына реалиялардың нақтылы қасиеттері себепші. Осылайша мәдени кодтардың арасындағы айырмашылықты түсіндіруге болады.

The article is devoted to good and evil as the basic concepts of English and Russian

mentality and a part of the proverbial worldview of both linguocultures. The study of such key concepts as "good/evil" in different cultural and linguistic communities involves correlation of one’s own socio-cultural behavioral stereotypes with those of other cultures, which, in turn, promotes inter-ethnic understanding. The authors focus on the peculiarities of objectification of the concept "good/evil" in English and Russian proverbs and the difference between substantive content of cultural codes. They conclude that in proverbs representing the concepts of "good" and "evil" it is not about the facts of reality but of their evaluation. The evaluative meaning is based on the actual properties of reality. Hence is the difference in the content of cultural codes.

ӘОК 16.21.33 С.Ә. Садуақасова

І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті Талдықорған, Қазақстан

saida-otan@mail.ru

МЕДИА-МӘТІНДЕГІ САЯСИ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ФУНКЦИЯСЫ МЕН СЕМАНТИКАСЫ

Бұл мақалада қазақ тілді медиа-мәтіндердегі саяси метафоралардың реципентке

әсер етуде, саяси образ жасауда, қоғамдық пікір тудыруда, саяси оқиғаға баға беруде, медиа-мәтіннің аудиторияға бағытын анықтауда атқаратын қызметі көркем мәтіндегі

75

метафоралардың қызметімен салыстырыла берілген. Көздейтін мақсатына, атқаратын қызметін тұтастай бір елдің сөз мәдениеті, интеллектісінен ақпарат бере алатын сипатын назарға ала отырып, Мемлекеттік құрылысты білдіретін саяси метафоралар; Соғыс және әскери қимылдар мен қару-жараққа байланысты саяси метафоралар: Астарында қазақы сатира, мысқыл, кекесін бар саяси метафоралар; Ұлттың тұрмыс-тіршілігіне қатысты саяси метафоралар; Әлеуметтік тарихи категориялар мен ұғымдарды білдіретін саяси метафоралар деп лексика-семантикалық топтарға жіктелді.

Жоғарыда көрсетілген лексика-семантикалық топтарға жіктеп қарастыру барысында саяси метафоралардың дерексіз зат есімдердің қатысуы, «саяси» сын есімімен әр түрлі сала терминдерімен тіркесуі, соматизмдер арқылы, қазақ халқы болмысы мен дүниетанымына сай байырғы сөздердің метафоралануы арқылы жасалатындығын байқадық. Қазақ халқы болмысы мен дүниетанымына сай байырғы сөздердің метафоралануы арқылы жасалған саяси метафоралардың оқырман не тыңдарманға экспрессивті-эмоционалды әсері айқындалған.

Кілт сөздер: қоғамдық-саяси, саяси метафора, медиа-мәтін, дискурс, семантика,

функционалдық қызмет. Қоғамдық-саяси құбылыстар мен ұғымдарды атайтын, мағыналық ұқсастығы

арқылы топтастырылған сөздердің жиынтығы болып табылатын қоғамдық-саяси лексиканы жасайтындар – саясаткерлер, ал оларды қалыптастыруда публицистикалық стильдің орны ерекше болса, бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) қызметкерлері-журналистер оны дамытушы деп білеміз. Қоғамдық-саяси лексика бұқаралық ақпарат құралдары арқылы тілімізге орнығады. Бүгінде қоғамдық-саяси лексиканы актив лексика тобына жатқызуға болады, себебі олар қолданысқа жиі түседі. Тәуелсіздіктің жемісі ретінде лексикамызға қосылған мына қоғамдық-саяси сөздер мен сөз тіркестері соның дәлелі іспеттес. Мысалы, ғалым Б.Момынованың құрастыруымен шыққан «Қоғамдық-саяси лексиканың түсіндірме сөздігінде» берілген сөздер:

АҚПАРАТ – зат. Хабарлар, жаңалықтар жиынтығы. Шынын айту керек, ауылдық жерлерде саяси партиялар жайлы ақпаратқа зәруміз. (Ж, 13.03.03). Ақпарат кеңістігі. И.Каримов достас мемлекеттердің саяси және экономикалық даму деңгейі әртүрлі болғанына қарамастан, бір-бірінен үйренетін жақсылықтардың ақпарат кеңістігінде әділетті көрініс табуына орай әңгіме өрбітті (ЕҚ, 08.03.02).

ЖЫЛЫМЫҚ – зат. (Оттепель). Бағ.оң. Қоғамдық-саяси жүйедегі қолайлы кезең, уақыт. Раджпаи мен Путиннің осы жолғы төс қағыстыруы бір кездегі Кеңес Одағы мен Үндістанның арасындағы жылымықты елестеткендей болды (ЖА, 07.12.02).

КҮШ – зат.1. Тірі организмдердің бұлшық еттерін ширықтыру, жиыру арқылы жасайтын физикалық іс-әрекеті, қозғалысы. Өнерден гөрі, дәл тигізуге, күш жұмсауға тырысу керек (ЖА, 03.02.04). 2. Өзгелердің көзқарасына, сеніміне, идеологиясына ықпал ете алатын, өзіндік ерекшеліктерімен жақындасқан, біріккен қоғамдық топ; жалпы адамдардың тобы. Бүгінгі таңда жастар қоғамдағы ықпалды күшке айналуға бет бұрды (ЖА, 12.03.04). 3. Армия, қол. Күш құрылымдары. Президент таяу күндері күш құрылымдары басшыларының біразын ауыстырмақ (ЕҚ, 13.02.99). Саяси күш.

ОШАҚ – зат. Ауыс. Бір нәрсенің пайда болған және қанатын жайған орны; орталық. Зұлымдық ошағы. Иракты ауызға ала отырып, Солтүстік Кореяны және Иранды еске аламыз. Дж.Буш бұл үш елді зұлымдық ошағының үш бұты етіп жариялағаны есте (ЖА, 03.07.03) [1, 37].

Жоғарыда келтірілген лексемалар басқа қоғамдық-саяси сөздермен тіркесіп, саяси метафоралар түзеді. Мысалы, Қазіргі таңдағы әлемде мемлекеттер арасындағы түрлі шиеленісті жағдайлардың ушығып, қарама-қайшылықтары ақпараттық шайқасқа ұласып жатқандығын ескерсек, еліміздің ақпараттық кеңістігінің қауіпсіздігі, бәсекеге

76

қабілеттілігі, ішкі нарықтағы ақпараттық сұранысты толығымен қамтамасыз ету секілді мәселелердің өзектілігі арта түседі. Ерте ме, кеш пе, осындай ақпараттық қару Қазақстанның билігіне, мүдделеріне, азаматтарын біріне-бірін қарсы айдап салуға қолданылуы мүмкін. Шет елдердегі «ақпараттық бекеттер» жоқтың қасы» («Президент және Халық» газеті, 23.01. 2015, №3). Әлбетте, Ресейде «орыс картасын» ойнауды өз пайдасына жарататын саяси күштер бар. («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2). Десек те, былтырғы жылдан бері Беларусь билігі мен Батыс елдерінің арасындағы салқын қарым-қатынасқа қан жүгіріп, «жылымық» келгендей болды. («Жас Алаш» газеті, 26.12.2014, №103-104). Әйтсе де, шаңырағы құлап ортаға түскенімен, «ортақ ошақтың» оты әлі толық сөніп біткен жоқ. Анда-санда қоңыр дауысын бір шығарып қойғаны болмаса, «өзгенің қазанында қайнап бара жатқанын» сездіртіп-ақ отырды («Қазақстан ZAMAN» газеті, 08.01.2015, №1).

Осы тектес метафоралардың атқаратын қызметтерінің түрлі бағытына сәйкес олардың негізгілеріне тоқталып өтейік. Мәселен, поэтикалық мәтінде метафора эстетикалық, яғни тілді көріктеу құралы ретінде және адресаттың қабылдауына әсер етуде белсенді қызмет атқарады. Ғылыми дискурста танымдық, эвристикалық, ал саяси дискурста үнемі өзгеріп, ауысып отыратын саяси ахуалды саралап, жаңа саяси бағдарламаларды қалыптастыруда саяси көзқарастар мен ұстанымдардың дұрыстығына аудиторияны сендіру үшін дәйектемелік қызмет атқарады. Саяси метафораның поэтикалық және ғылыми дискурстарға қарағанда қызмет атқару аясы кең. Ол қоғамда наразылық тудыруы мүмкін даулы саяси мәселелерге қатысты саяси жарияланымдардың адресатқа мейлінше тігісінің жатқызылып жеткізілуі үшін прагматикалық интербелсенді қызмет атқарады. Сондай-ақ, метафора медиа-мәтіндердегі дискурста көріктеу және назарды аударту құралы ретінде қызмет атқаруы мүмкін, алайда бұл жерде оның аспектілері маңызды рөл атқармайды. Тілдік фактілерге сүйене отырып, саяси метафоралардың атқаратын қызметтерін саралай келе, оның төмендегідей негізгі қызмет түрлерін анықтадық:

Саяси образдарды жасауға метафора белгілі бір тақырыпқа қатысты ақпараттың жиілігіне және ол тақырыптың назар аударуға тұрарлық деңгейде болуына байланысты қатысады. Мәтінде кәсіби ұғымдар қаншалықты көп болса, адресатқа да соншалықты түсініксіз болуы мүмкін, сондықтан осы ұғымдарды ауыстыратын метафоралардың қолданылу мүмкіндігі зор. Бұл – саяси метафораның концептуалды қызметі. Саяси метафораның негізгі қызметтерінің бірі – когнитивті қызмет, яғни ақпаратты өңдеу және қайта өңдеу. Мысалы, 1) Олардың барысы әлемнің алып елдерінде дағдарыс бұлтының көп сейіле қоймағандығын көрсетіп берді. 2) Сол рас болды, бұл аймақтағы геосаяси ахуал былтырғы жылдың орта тұсында күрт шиеленісіп, саяси жауырыншылардың болжамдарынан да асып түсті. 3) Мұның өзі жекелеген адамдар үшін баю, бизнес көзі саналғанымен, мемлекеттік тұрғыдан ойлайтын болсақ, көлеңкелі жақтары басым, дейді облыс тұрғындары («Егемен Қазақстан» газеті, 31.01.2015, №20). Мұндағы дағдарыс бұлты, саяси жауырыншылар, бизнес көзі тіркестері қарапайым оқырманның күрделі экономикалық және саяси ұғымдарды тез әрі көңілге қонымды қабылдауына ықпал етіп отыр. Сөздердің ауыс мағынасы келесі бағытта берілген: 1) экономика – мәселенің әлі де шешім таппауы; 2) саясат – саясаткерлердің көзқарасы; 3) экономика – шығу арнасы. Берілген контекстегі метафоралар, ең алдымен, когнитивтік сипатта берілген, басты мақсаты - мәтінді ажарлау, айшықтау емес, басқа сала ұғымының көмегімен белгілі бір фрагментті ұсыну және оны бағалау.

Көркем мәтін, поэтикалық мәтінде метафораның негізгі қызметі эстетикалық болса, саяси мәтінде оқырман не тыңдарманға идеологиялық тұрғыда берілетін әсерді күшейтуде көрініс табатын прагматикалық бағыты негізгі болып табылады. Мұндағы метафоралардың экспрессивті-эмоционалды сипаты басым болады: Тәуелсіз Қазақстан енді ешкімнің қолтығына кірмейді, кіруі де мүмкін емес. Осының барлығын жинағанда Қазақстан Президентінің Еуразиялық экономикалық одақ арқылы экономиканы дамыту,

77

сыртқы және ішкі саясатты тұрақты ұстап тұру бастамасы бірден-бір көрегендік саясат екендігіне көз жеткізуге болады. Қазақстанда іргесі бекем, керегесі кең, шаңырағы биік мемлекеттік жүйе қалыптасқан. Сол шаңырақтың астында үш тармақты билік жемісті жұмыс жасап келеді. Билік үшін саяси қақтығысы ондаған жылдарға созылып, қаласы майданға айналып, даласы аймандай болған Украинаның бүгінгі жағдайын бәріміз де көріп отырмыз. Тарихи тәжірибеде жол шын мәнінде өмірдің өзегі, бақуатты тірліктің қайнар көзі болғанын Президентіміз айтып өтті. Олай болса, бүкіл Қазақстан халқы болып, ұлтымызға, нәсілімізге қарамай, бір тудың астына, Елбасының қасына жиналып, Мәңгілік Ел болудың жолында табыстарға жете берейік дегіміз келеді («Егемен Қазақстан» газеті, 18.01.2015, №18).

Саяси метафоралар бағалауыштық та қызмет атқарады. Сөздің бағалауыштық мағынасына сәйкес имплицитті және оның қолданысы бойынша эксплицитті болуы мүмкін. Медиа-мәтіндегі имплицитті бағалауыштық, бұл – қоғамдық пікір тудыруды ұйымдастыратын, адресатта адресантқа қажетті образ жасауға қатысатын, ақпараттың қабылдануына суггестиялық әсер ететін саяси метафоралар. Мысалы, Ол кезде көріпкелдің бұл пікірін көптеген саясаткерлер саяси сандыраққа санап, кекесінмен қабылдады. Көріпкелдің ойынша, «әлемді қайта бөліске сала бастаған» алпауыттардың саяси ойынынан Қазақстан да шет қалмайды («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2). Алматыда «Алтынбек Сәрсенбайұлы қоры» өткізген «Руханият. Тәуелсіздік. Жаңғыру» атты қазақ интеллигенциясының форумына қатысқан қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар, ғалымдар қатарында баяндамасын Алаш идеясына арнаған алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай: «Дертті қазақ қоғамына «операция жасамас бұрын» оған алдымен «дұрыс диагноз қою керек» деген пікір айтты. («Интеллигенция Жаңаөзен оқиғасын «қанды жексенбіге» теңеді», Азаттық радиосы, 28 сәуір 2014). Жаңаөзен оқиғасына сараптама жасаған қоғамдық комиссия мүшесі оны өткен ғасырдың басында болған Ресейдегі «қанды жексенбіге» теңеді. Рысбек Сәрсенбайұлы, сонымен бірге, «қоғамның енжарлығы», «халықты ерте алмаған» саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың «әлсіздігі» сияқты себептер келтірді («Интеллигенция Жаңаөзен оқиғасын «қанды жексенбіге» теңеді», Азаттық радиосы, 28 сәуір 2014). Мақтай Сағдиев бұл оқиғаны нағыз бұзақылық, бейбастық, «қанқұйлы қылмыс» деп бағалады. Философ Алтай Тайжанов «140-тан астам ұлт пен ұлыс мекендейтін еліміздің 20 жылдағы ерен табысына кір келтіріп, іріткі салмақ болған, керітартпа күштердің байбаламы» деп түйді. («Жеті күн» бағдарламасы, «Хабар», 18 желтоқсан, 2014). Берілген мысалдардан байқап отырғанымыздай, бағалауыштық қызмет атқару барысында саяси метафора, ең алдымен, қоғамдық санаға әсер етеді. Оның ерекшелігі сол – хабарлама, мақала, сұхбат, баяндамада т.б. бағалауыштық саяси метафора оқырман не тыңдарманға нақты көрсетілмей, астарлап, тұспалдап беріледі де, адресант автордың бағамын эмоционалды тұрғыда қабылдайды.

Саяси метафораның модальділік қызметі айтушының тыңдаушыға қарым-қатынасы барысында, автордың көзқарасының берілуінде көрінеді. Публицист, журналист, саясаткер масс-медиада белгілі бір ұйымның немесе мекеменің, қозғалыстың үгіт-насихат тобының өкілі ретінде қоғам алдында сөз сөйлейді, сондықтан оның саяси метафораларды қолдануы прагматикалық тұрғыдан негізделген және ол ұсынып отырған образдар маңызды болуы тиіс. Мәселен, Сондай-ақ, оның ұжымдастыру жылдары қазақтың миллионнан артығы, ал 1937 жылы ұлттың бетке шығар қаймақтары тегіс қырылды деген деректері де КГБ-ны қатты шошытқаны байқалады. Өз баяндамасында үндістандық күрескер М.Гандиден келтірген: «Менің үйімнің терезесі барлық желдерге ашық. Бірақ осы желдер дауылға айналып, үйімді құлатпағанын қалаймын» деген сөздері де анықтамада қауіпті пікір ретінде тура жеткізіліпті. Мұндағы, М.Әуезовтің «Жас тұлпар» ұйымының алға қойған мақсаттары мен міндеттерін басшылыққа жеткізуде М.Гандиден мысал келтіре отырып, өз ойын жеткізуде ұтымды пайдаланған («Егемен Қазақстан» газеті, 31.01.2015, №20).

78

Саяси метафораның түсіндіру қызметі медиа-мәтіннің бағытын аудиторияға бағыттауда көрініс табады. Бұл қызметтің негізінде образ көркемділігі, нақты түсініктер арқылы абстрактілі ұғымды ұсыну мүмкіншіліктері жатыр. Мысалы, 2016 жылы 100 пайыз биігін бағындырмақ. Сондықтан, олар аяғынан тұрғанша мемлекеттік қолдау керек. Зауыт директоры Нұрбол Дүтбаев өндірісті толық іске қосқанда әлемдегі бәсі бөлек мотор майларымен бәсекеге түсуге қабілетіміз толық жетеді дейді. Қазақ мұндайда «Аузыңа май, астыңа тай» дейлі ғой. Көрінген таудың алыстығы жоқ, ар жағында Еуропаның жазығы бар. Отандық өріс осылай кеңейеді («Егемен Қазақстан» газеті, 31.01.2015, №20).

Саяси метафора жарнамалық та қызмет атқарады. Автор аудиторияның назарын аудару, естерінде сақтап қалдыру мақсатында мақала тақырыбын образды түрде береді. Мәселен, Кәсіпкерлер жүгі жеңілдейді; Жығам деп жалғандықтың қыш қорғанын; «Өткелде ат ауыстырмайды»; Соғыс өрті шарпыған балалар; Lexus «мінген» жеткіншек; Аралдың ақ алтыны; Жылқы жылына жармасқан үміт («Егемен Қазақстан» газеті, 31.01.2015, №20); Тазарғың келсе, театрға бар; Мемлекет - сауын сиыр емес («Жас Алаш» газеті, 22.01.2015, №6); Интеллигенция «саяси ойынның құралы» болғанына наразы (Азаттық радиосы, 28.04.2014); Қасымбековтің «Қасқа» жолы («Жас Алаш» газеті, 20.01.2015, №5); Жолға сіңген нұр немесе жолдаудың жұртқа жұмбақ қырлары туралы бірер сөз («Жас Алаш» газеті, 26.12.2014, № 103-104); «Көш тізгіні» өзге ұлттардың қолына көшкен сынды («Қазақстан ZAMAN» газеті, 22.01.2015, №3); Қазақстан – кім көрінгеннің қолжаулығы емес! («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2); ...Жейтін не бар? («Айқын» газеті, 23.01.2015, №13). Келтірілген тақырып оқырманын елең еткізіп, назарын аудартары хақ.

Саяси метафоралардың эвфемистік қызметі. Саяси коммуникацияның барлығында дерлік Талейранның «Тіл өзіңнің ойыңды жасыру үшін берілген» деген қағидасы көрініс табады. М.Ш. Жұмағұлова атап көрсеткендей, Газет тілінде, әсіресе, мемлекеттің сыртқы, ішкі саясаты, экономика мен әлеуметтік саласындағы саясат, қауіпсіздік, құқық қорғау т.б. салалар эвфемизациялаудың объектісі болып табылады [2, 69]. Мысалы, көш тізгіні – билік, бұйда - билік, тізгінің мен шылбыр – билік. Мәселен, Біз мәз болып, еңсемізді көтеріп, елдігімізді танытып жатыр дейтін шетелдік қазақтар алдыңғы лектен көзге шалынбайды. Демек, «көш тізгінін» өзгелер алған сынды. Пендеміз ғой, шүу дегенде бұйдасы билік партиясының қолында жүрген оған секемдене қарағанымыз да рас. Әрине, тізгінің мен шылбырың, бес күндік тірліктегі талмайтын талқаның екінші біреудің құзырында екен, онда оған тәуелсіздік деген тіркесті телудің қажеті де шамалы («Қазақстан ZAMAN» газеті, 22.01.2015, №3). Осылайша, саяси метафораның эвфемизмдік қызметі барысында реципиенттің авторға қажетті астарлы ойды қабылдауы жүзеге асады.

Саяси объектіге кері көзқарас қалыптастыру қызметі. Саяси метафораны зерттеушілердің бірқатары саяси метафораның бұл қызметін тұтынушыға кері әсерді күшейтуге пайдаланылады және саясат саласының объектісіне теріс көзқарастан туындайтындығын айтады [3, 54]. Мысалы, «Қазақстан ZAMAN» газетінің 15.01.2015ж. №2 санында Болат Шарахымбайдың «Қазақстан – кім көрінгеннің қолжаулығы емес!» деген мақаласынан байқаймыз. Мысалы, Ресей Федерациясының Президенті В.В.Путиннің саясат «объектісі» ретінде атқарып отырған қызметіне наразылығын төмендегі мысалдардан көруге болады: Ол таққа отырған күннен бастап, Ресейдегі ұлтшылдықты ту етіп көтеріп, ұлтшыл идеологияға бүкіл мемлекет күшін жұмылдырса, қазір де бүкіл әлемнің наразылығына қарамастан, алған бағытынан бас тартпай отыр. Кезінде билік басына «террористер мен сепаратистерді «әжетхана да құртатынын» айтып келген Кремль «қожайыны» қазір сол террористер мен сепаратистердің қолтығына өзі су бүркіп отыр. Сол-ақ екен, «орыс картасын» ойнаушылардың көктен іздеген жерден табылып, Құдайлары берді де қалды. Сөйтіп, елдегі бүкіл ақпарат құралдарын «соғыс тәртібіне» келтіріп, қайта ұйымдастырды. Жасырмай ашығына көшсек, Кремль

79

метролитеті соңғы жылдары посткеңестік мемлекеттерге ашықтан-ашық көз аларта бастады. Әлбетте, Ресейде «орыс картасын» ойнауды өз пайдасына жарататын саяси күштер бар. Шын мәнінде, олар орыстардың өздері болмауы мүмкін, орыс атын жамылған «өзгелер», «бүлдіргі күштер» болып жатса, өз басым еш таң қалмаймын. Яғни осы ойындағы аттары мәлім «саяси ойыншылар» негізгі күш болып табылмайды, олар небәрі арадағы откөсеуші – попгопандар ғана. Міне, ресейлік «ойыншылар», негізінен, осыларға арқа сүйейді, сол тобырды өз жағына тартуға ұмтылады. Екіншісі – әлемді қайта бөліске салу ниетінен туындаған батыстық реакциялық күштердің «орыс картасын» ойнау арқылы баршаға мәлім «еврей картасын» ойнау, сөйтіп, ТМД кеңістігіндегі елдерге ықпал ету қыры.

Тілдік фактілердегі мысалдардан саяси метафоралардың қызмет ету аясының кеңдігін және олар бір-бірімен тығыз байланыста болатындығын байқадық.

Көздейтін мақсатына, атқаратын қызметін тұтастай бір елдің сөз мәдениеті, интеллектісінен ақпарат бере алатын сипатын назарға ала отырып, төмендегідей лексика-семантикалық топтарға жіктеуге болады:

Әлеуметтік тарихи категориялар мен ұғымдарды білдіретін саяси метафоралар: Қиын да қатерлі кездерде бар ауыртпашылықты өз жауапкершілігіне алатын Елбасы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол!» атты жолдауында «Мәңгілік Ел» болудың маңыздылығын тағы да айтып, Қазақ елінің болашағы жолындағы Қазақстанның жаңа экономикалық саясатын жариялады («Егемен Қазақстан» газеті, 18.01.2014, №18). Батыста оны «коммунистік Гарри Поттер» деп атайды. Себебі, ол сиқыршы таяғын бір сермеп, Грекияда жылдар бойы қордаланған қиындықты жеңілдетпек. Естеріңізге сала кетейік, 60-шы жылдардың басында елдің ішінде жібімес тоңдай қатырып тасталған ахуалды жұмсартуды көздеген Хрущевтің «жылымығына» сәйкес зиярлы қауымның, студенттік ортаның қоғамдық белсенділігі күрт артты емес пе? Сталиндік темір құрсаудан кейін Қазақстанның жеке ел болуы, тәуелсіз мемлекет болуы деген ұғымдардың мүлде тұншықтырылғандығы анық. «Бақасы қойдай шулаған, балығы тайдай тулаған» аймақтың негізгі тіршілігі теңізбен тығыз байланысты еді. («Егемен Қазақстан» газеті, 31.01.2015, №20).

Мемлекеттік құрылысты білдіретін саяси метафоралар: Елде билік әлсіз. Оңтүстікте «Әл-Каида» қозғалысы өріс алса, солтүстікте зейдизмді ұстанатын шииттер бас көтеріп, елдің берекесі кетіп-ақ тұр. Бүкіл әлем болып, сүнниттік бағыттағы «Ислам халифатын» айыптап жатқанда, шиизмді ұран еткен күштердің билікке келуі де оңып тұрған нәрсе емес-ау дейсің («Егемен Қазақстан» газеті, 30.01.2015, №19).

Соғыс және әскери қимылдар мен қару-жараққа байланысты саяси метафоралар: Бүгінде әлемнің әр түкпірінде дүркін-дүркін бұрқ ете түскен соғыс

өрттерінің беті қайтар емес. «Түйені шайқалтқан дауылда ешкіні аспаннан көр» дегендей, тұрақсыздық пен соғыс дауылы ушыққан елдердегі балалардың жағдайы өте нашар. Алайда, ешқайсысы Кеңес өкіметіне қарсы қарулы күреске шығайық демегені анық. Қалай дегенде де, осының өзі елдің бас прокурорының кетуінің ар жағында үлкен күрес болғанын аңғартады. Жан-жақтан «шабуылдаған» экономикалық қыспақтар рубль бағамын күрт түсіріп жіберді («Егемен Қазақстан» газеті, 31.01.2015, №20).

Астарында қазақы сатира, мысқыл, кекесін бар саяси метафоралар: Қойыңызшы, айтыскерлеріміз елдің еркесіне, тойдың серкесіне айналды. Біреудің қайғысына біреу семіретін заман. Жалбағайды жұтып жеуге, жалмақайды түтіп жеуге дәтіміз де, тәбетіміз де баратын сықылды... («Қазақстан ZAMAN» газеті, 22.01.2015, №3). Оның баласы «КВН» дегендегі «айтқыштарды» ұнатады («Айқын» газеті, 23.01. 2015 №13). Сонда оларды «креслоға» байлап қойған қандай құдірет? Бұрын жұртшылық «біздің шенділер осы жейтін болуы керек» деп жорта сөйлейтін. Президенттің әнебір жылы қызды-қыздымен айтып жіберген бір әңгімесінен кейін шенділердің «опырып жейтініне» көптің күмәні қалмады. Кілең биліктің төріндегі дөкейлер. Әлбетте, халық мәжілістегілерді «қалтадағы депутаттар» деп атайды.

80

«Ләппай, тақсыр» сенаторлар мемлекеттік маңызы зор істерге араласып, оларды шешуге құлықсыз. Абай сынды данышпанымыз айтқандай «бас басына би болған өңшең қиқымдар» оппозицияның сиқын кетіріп тынды. Топ бастап жүрген серкелеріміздің бірі билік берген күлшені малданып кетсе, енді бірі оппозиционерлер санатынан саналы түрде кетіп жатыр («Жас Алаш» газеті,14.08. 2014, №63). Астанада өткен облыс әкімдерінің ҚР Орталық коммуникациялар қызметіндегі брифингіде мемлекеттік тілде «алқынбай» баяндама жасап, қазақша сұрақтарға «қақалмай» жауап берулері «көштің жүре түзелгені» демей көр. Астанадағы брифинг алаңында жүйкесіне ши жүгірткен журналистер сауалына Алик Айдарбаевтың қызбаланып кеткенін «бет-әлпеті» бірнеше мәрте айтып қойды («Қазақстан ZAMAN» газеті, 08.01.2015, №1).

Ұлттың тұрмыс-тіршілігіне қатысты саяси метафоралар. Бұл саяси метафораларды жасауға қазақ халқының күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолданылатын зат атаулары мен сөз тіркестері актив түрде қатысады. Мысалы, Еліміздің ойы мен қырында, даласы мен қаласында ауыздығын жұла тартқан аруақты ақындарымыз көп екен, сайрасын-ай келіп! Сонан кейін барып айтыстың қолына кісен, аяғына шідер салынды. Пендеміз ғой, шүу дегенде бұйдасы билік партиясының қолында жүрген оған секемдене қарағанымыз да рас. Әрине, тізгінің мен шылбырың, бес күндік тірліктегі талмайтын талқаның екінші біреудің құзырында екен, онда оған тәуелсіздік деген тіркесті телудің қажеті де шамалы. Сын айтам, шын айтам дегендердің тілін кісендеп, ауыздарына қақпақ қоймады. Дегенмен, «Нұр Отан» қалай болғанда да, ақсүйек, тектілікпен қоңсы қонған, әділдік пен имандылықты басты қағидамыз деп қабылдаған партия ғой, қазақтың атамзаманнан келе жатқан ұлы өнерін бейберекет ауыздықтаған жоқ. Әйтсе де, шаңырағы құлап ортаға түскенімен, «ортақ ошақтың» оты әлі толық сөніп біткен жоқ. Анда-санда қоңыр дауысын бір шығарып қойғаны болмаса, «өзгенің қазанында қайнап бара жатқанын» сездіртіп-ақ отырды («Қазақстан ZAMAN» газеті, 08.01.2015, №1). Асабалар той басқарды ма, тізгінді босатпау керек. Сөз құдіреті айтылатын жерде, тізгінді сөзді түсінетін адам ұстағаны жақсы. («Айқын» газеті, 23.01. 2015 №13). Осы келеңсіздіктен арылудың оңтайлы жолы табылған соң, радио-айтылымдар тізгінін ұстаған маманды «айтаман» деп, ал телекөрсетілімдер тізгінін ұстаған маманды «айташы» деп атасақ және олар бүгінгі телерадиожурналистикаға тікелей қатысы бар кәсіп иесінің, маманның ресми лауазымы болса дегенмін («Жас Алаш» газеті,14.08. 2014, №63).

Жоғарыда көрсетілген лексика-семантикалық топтарға жіктеп қарастыру барысында саяси метафоралардың дерексіз зат есімдердің қатысуы, «саяси» сын есімімен әр түрлі сала терминдерімен тіркесуі, соматизмдер арқылы, қазақ халқы болмысы мен дүниетанымына сай байырғы сөздердің метафоралануы арқылы жасалатындығын байқадық.

Дерексіз зат есімдердің қатысуы арқылы жасалған саяси метафоралар: 2016 жылы 100 пайыз биігін бағындырмақ. Егер Грекияға сәл босаңсыту жасалатын болса, оның артынан Италия, Испания, Португалия және Ирландия мемлекеттері аттандап шыға келеді. Қазір талапкерлердің 70 пайызы ата-ананың айтуымен, достарының нұсқауымен, жарнаманың «жарылқауымен» мамандық таңдайтын көрінеді. Мәселен медицина мамандығын «сүйдіңіз», бірақ тілек қабыл болмады. Оңшыл популистер сайлаушылар сезімімен ойнауда СИРИЗА-ға қарағанда да, батыл ойындарға бара білді.Сайлауда СИРИЗА-ның жеңіске жетуі қоғамдық көңіл-күйде орын алған өзгерістерді айқын дәлелдейтіндей. Өйткені, жылқы жылы девальвацияға ұшыраған рубльдің әлі «ес жияр» түрі көрінбейді («Егемен Қазақстан» газеті, 30.01.2015, №19).

«Саяси» сын есімімен әртүрлі сала терминдерінің тіркесіп, жасалған саяси метафоралар: саяси ойын, саяси, шоумен, саяси күш, саяси ойыншы, саяси сандырақ, саяси сауатсыз ұстанымдар, саяси қырағылық. Мысалы, Көріпкелдің ойынша, «әлемді қайта бөліске сала бастаған» алпауыттардың саяси ойынан Қазақстан да шет қалмайды. Бұл ретте «саяси шоумен» В.Жириновский алдыңғы лектегі орнын әлі ешкімге босатпай тұр. Әлбетте, Ресейде «орыс картасын» ойнауды өз пайдасына жарататын саяси күштер

81

бар. Яғни осы ойындағы аттары мәлім «саяси ойыншылар» негізгі күш болып табылмайды, олар небәрі арадағы откөсеуші – попгопандар ғана. Ол кезде көріпкелдің бұл пікірін көптеген саясаткерлер саяси сандыраққа санап, кекесінмен қабылдады («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2). Осының дүмпуімен «Студент жастардың кейбір бөліктері арасындағы қауіпті, саяси сауатсыз ұстанымдар туралы» деген тақырыппен алдымен Қазақстан жастарының ЛКЖО-да, артынан БЛКЖО-да мәселелері қаралады. Осы кеңесте З.Мұхамеджанов «саяси қырағылық таныта алмадым» деп бар «кінәні» өзінің мойнына алып, басқаларды қатерден қағып қалады. Билік үшін саяси қақтығысы ондаған жылдарға созылып, қаласы майданға айналып, даласы аймандай болған Украинаның бүгінгі жағдайын бәріміз де көріп отырмыз.

Соматизмдер арқылы жасалған саяси метафоралар: Мәселен, Соңында Экзюперидің «Ең маңызды көркемдікті, әдемілікті көзбен көре алмайсың, жүрек көзі ғана өткір» деген сөзімен аяқтадық («Қазақстан ZAMAN» газеті, 22.01.2015, №3). Өйткені, бір қарағанда мызғымастай көрінген қарт құрлықтағы геосаяси жағдайды мейлінше дәл болжаған, оның үстіне жылдың аяғына қарай Германия, Франция, Англия, Жапония сияқты дамыған елдердегі ішкі дағдарыстың орын алуына байланысты экономикалық өсімнің төмендейтінін, сонымен бірге Ресейде жағдайдың күрт шиеленісіп, басты табыс көзі болып отырған мұнайдың бағасы құлдырап, ел экономикасы қатты күйзеліске ұшырайтынын дәл айтқан астролог П.Глоба посткеңестік елдер ішінде үлкен жылдамдықпен дамып келе жатқан Қазақстанның геосаяси жағдайы туралы да өз пікірін білдірген болатын («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2). Көкіректе көз болса, қанеки!.. Ол да тәрбиенің бір көзі («Айқын» газеті, 23.01. 2015 №13). Соңғы жылдары «Тәуелсіз гректер» партиясы елдегі жасырын көші-қон жөніндегі радикалды ұстанымымен көзге түскен болатын. Территорияға көз тігудің де басты себебі сол. Жалпы, «көз» сөзі тура мағынасында адамның, жан-жануардың көру мүшесі болса, берілген мысалдарда «көз» сөзімен тіркескен (жүрек, табыс) метафоралардың да беретін мағынасы әртүрлі. Әдемілікті, көркемдікті тек жүрекпен сезіне білуді автор жүрек көзіне ұқсата қолданса, «табыс көзін» мұнайдың шығу арнасы ретінде қолданып отыр.

«Тіс» сөзінің метафораналуы да саяси дискурста орын алған: Мұндай «азу тістердің» талайын көрген қазақ қазірше үнсіз. Путиннің көршілеріне азу тісін көрсеткенін, бұл тістердің әбден мұқалып қалмаған, тиген жерін орақтай орып түсетін өткір тіс екенін ТМД елдеріндегі жұрттың бәрі өз көзімен көрген («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2). Мұндағы «тіс» сөзімен тіркескен «азу», «өткір» сөздері де метафораланып, теперіш көру, осал жау емес екендігін таныту мағынасында жұмсалып тұр.

Сондықтан, олар аяғынан тұрғанша мемлекеттік қолдау керек. Әртүрлі әлеуметтік тапсырыстар мен гранттарды ұтып алып, біріне бірін жеткізіп тірлік еткен қор қаншама қиындықтарды артқа тастап, бүгінде аяғын өзі де нық басуға жарады. Елдің экономикалық жағдайы осындай тығырыққа тірелген шақта ел үкіметінің тізгінін солшылдар көсемі Алексис Ципрас қолға алды. Жеке ғимаратқа қол жеткізетін күн де алыс емес секілді. Бердібек Сапарбаев білім саласын да қолға алды. Ақсап жатқан жерлерін қалпына келтірді. Контекстегі «қол», «аяқ» сөздері мағына тұтастығын сақтап, образды түрде жұмсалып тұр.

Қазақ халқы болмысы мен дүниетанымына сай байырғы сөздердің метафоралануы арқылы жасалған саяси метафоралар. Бұл топтағы саяси метафораларды жасауда этнографизмдердің орны ерекше. Мысалы, уызына жарымау (анасынан туғалы жоқшылықта келе жатқан), көзі биттеу (көзін шел басу), бесті қымыз (бес күн сақталып, бабына келген қымыз), беріш (берішке айналы, шор боп біту, шорлану) сияқты фразеологизмдер, түндік, тулақ, жоқтау т.б. сөздерден саяси метафорлар жасалады. Оған төмендегідей мысалдарды келтіруге болады. Ана тілінің уызына жарымаудың салдарынан өз билігінен өзге елдің билігіне жалтақтау, бүйрегі бұру секілді үрдістер тоқталмақ емес. - Бұл «қаланың қазағы», «ауылдың қазағы» не болмаса

82

«оңтүстіктің не солтүстіктің қазағы» дегендердің бәрі қысыр әңгіменің арқауы немесе әзіл қалжыңның азығы деп түсінемін («Қазақстан ZAMAN» газеті, 22.01.2015, №3). Ғасырлар бойғы ішімізде беріш боп қатып қалған шеріміз бен шеменімізді, қайғымыз бен қасіретімізді тізбелеп, тартқан тақсіретіміз бен жұтқан уымызды лақылдатып кеп берді. Тіліне теріскен шығып, көзі биттеген оған республикалық үлкен сарайлардың төрін қойып, әдірем қалған ауылдарымыздың жаман-жұтық клубтардың жамау-жасқау сахналары да бұйырмай, пұшайман күй кешкенін өтірік деңізші. «Шапанды жапқаны – айтысқа қолды салғаны» секілді пікірлерлер де айтылды («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2). Сатириктің сөзін «патшаның» келуімен аяқтағанынан астар іздемей-ақ, көзге көрініп тұрған логикалық түйінмен бітірсек былай болмай ма: атқамінерлер сиырды сипалап, резина болып қалған «соскаларын» уқалап, мүйізінен өтірік сүйіп бір иітеді де, «патшаның» көзін ала бере бірін-бірі қауып-қауып алып, қайтадан желіндерге жабыла кетеді... Бұдан қандай қорытынды шығаруға болады? Ең бастысы «мемлекет сауын сиыр емес» деген сөз жұрт алдында айтылды («Жас Алаш» газеті, 22.01.2015, №6). Мемлекеттің тайқазанын толтыру солардың мойнына ілінгендей... («Жас Алаш» газеті, 20.01.2015, №5). Біздіңше, мұндай ноқтасыз бағаның тізгінсіз кетуіне Білім және ғылым министрлігі де кінәлі. Қазақтың тулақ боп қалған рухының қайта жарқылдауына 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің молынан ықпал еткендігі шындық. Ал саналы түрде айтысты шоуға айналдырғысы келіп жүргендерге айтарым айтыс деген «рухани шөліркеген адамның алдына сапар кесемен қоятын бесті қымыз» еді ғой!.. Сол рас болды, бұл аймақтағы геосаяси ахуал былтырғы жылдың орта тұсында күрт шиеленісіп, саяси жауырыншылардың болжамдарынан да асып түсті. («Қазақстан ZAMAN» газеті, 15.01.2015, №2). Жабылып «жоқтау» айта бастады. Кеңес заманында қазақ тілінің пұшайман халін көріп өскендіктен болар, бүгінгі күні «тұсауы дұрыс кесілмеген» мемлекеттік тілдің сүрініп қабынып жүруіне де риза кейіптері. Ондықты түйіндеп, жылқы жылының түндігін жапты. Асқа қол салмас бұрын табақтағы мүшелерді түгендеп шығатынын қайтерсің («Қазақстан ZAMAN» газеті, 08.01.2015, №1). Алайда, қазақстандықтардың арзан заттар мен тауарлар үшін толассыз шекара асуына қарағанда, «ауылымыз аралас, қойымыз қоралас» көршілеріміздің ұлттық валютасы бағамының орнығуы ұзаққа созылатын сыңайлы. «Жауырды жаба тоқу», қалыптасып отырған қиын ахуалды жете бағаламау, бүгінгі қабылданып отырған шешімдердің ертең бұрысқа шығып қалуы мүмкін екенін ескермеу, ықтимал қауіп-қатерлерді дұрыс болжап, оған қарсы іс-әрекеттердің әлеуетін күшейтуді қаперге алмау және өміршең идеялардың өзегінде жатқан шындыққа тура қарай алмай, тайсақтау ешкімге абырой әпермесі дау тудырмас.

Қорыта айтқанда, саяси метафора саясат, экономика, ғылым т.б. саладағы күрделі мәселелерге қатысты ақпараттың мазмұнын оқырманға не тыңдарманға жеткізуде қарапайым және үнемді тәсіл болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1 Момынова Б. Қоғамдық-саяси лексиканың түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақ университеті, 2010.

2 Жұмағұлова М.Ш. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси эвфемизмдер. – Алматы, 2005. –118 б.

3 Чудинов А.П. Политическая лингвистика – М.: Флинта, 2012. – 252с. 4 Баранов А.Н., Караулов Ю.Н. Русская политическая метафора (опыт словаря). –

М.: Институт русского языка АН СССР,1991. – 189 с. 5 Кусаинова Г.С. Функциональный аспект политической метафоры на страницах

казахоязычных и англоязычных газет//канд.диссерт. – Алматы, 2006. 6 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 968 б. 7 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: ҚазАқпарат, 2007. -

356 б. – 3000.

83

В статье рассматриваются функциональные и семантические возможности политических метафор в казахоязычных медиа-текстах. На основе языковых фактов указаны основные функциональные формы политических метафор. Они классифицированы на несколько лексико-семантические группы по цели высказывания. Политическая метафора в политическом дискурсе, формируя положительную или отрицательную реакцию реципиента на определенное событие, является также средством оценивания и экспрессивно-эмоционального воздействия. Через исследование политических метафор определены изменения, происходящие в обществе и во взглядах членов этого сообщества. Любая политическая метафора способствует формированию модели действия, роли и места субъекта, которая выражается в политической деятельности.

The article deals with the functional and semantic possibilities of political metaphors in the Kazakh language media-texts. On the basis of linguistic evidence shows the main functional forms of political metaphors. They are classified info several lexical-semantic groups on the goal statements. Political metaphor in political discourse, creating a positive or negative reaction of the recipient to a specific event, is also a means of evaluation and expressive-and- emotional impact. Through the study of political metaphors identified changes taking place in society and in the views of the members of this community. Any political metaphor contributes to a model of action, the role and place of the subject, which is expressed in political activities.

УДК 81'373; 001.4 С.К. Cансызбаева

Казахский национальный университет им. аль-Фараби Алматы, Казахстан

sk_sansyz@mail.ru

НАЦИОНАЛЬНО-МАРКИРОВАННЫЕ КОНЦЕПТЫ ЯЗЫКОВОГО СОЗНАНИЯ

Статья посвящена анализу национально-маркированной лексики русского и казахского языков, связанной с названиями птиц. Семантические средства репрезентации национальных особенностей рассматриваются как способ сохранения русского и казахского культурного контекстов. Анализ национально-культурных концептов дает основание считать часть коннотаций, связанных с названиями птиц, универсальными. Причиной подобной общности в восприятии следует считать культурные контакты, ключевые представления об окружающем мире, отраженные в мифологии народов. Некоторые способы сохранения русского и казахского культурного контекстов классифицируются по принципу этнической уникальности.

Ключевые слова: национально-культурная лексика, названия птиц, мифологическое

сознание, языковое сознание. Каждый народ, каждая нация видит вариант бытия в своей особой, неповторимой

проекции. Специфика этой проекции, откладываясь в языке, образует этническую языковую картину мира и передаётся вместе с ней от поколения к поколению. Национальный язык - важнейший этногенный фактор, только через овладение им возможно приобщение к этническому самосознанию. «Язык можно уподобить своеобразной когнитивно-этнической вакцине, а сам процесс усвоения этого языка - когнитивно-этнической иммунизации, через которую непременно проходит каждый новый член этнического сообщества. Важнейшее следствие такой иммунизации состоит в

84

придании языковой личности свойственной данному этносу когнитивной ориентации, в приобщении её к непрерывной культурной традиции соответствующего народа" [1, 47-48].

В современном мире в эпоху глобализации наблюдается интенсификация межкультурных контактов и стремление представителей многих областей знания сделать эти контакты максимально эффективными. По мнению многих исследователей, межкультурная коммуникация может быть адекватной только в случае максимально возможного представления её участников о национально-специфических чертах национального склада мышления партнёров по коммуникации. В наибольшей мере специфика этнического характера и менталитета отражена в национальном языке, являющемся важнейшим этногенным фактором. В числе большого количества функций, выполняемых языком, особо выделяется «картинообразующая» функция национального языка. Она заключается в формировании в коллективном языковом сознании целостного представления конкретного народа о мире, в формировании его уникальной проекции на мир. Описание языка в качестве источника хранения и передачи духа народа реализует культурно-философский подход к языку.

Самой главной культурной проблемой двадцать первого века является проблема сохранения национальной самобытности народов. Лучшей гарантией недопущения утраты этнической самобытности народов является осознание самоценности национальных языков как отражений неповторимых складов мышления, ценности культурных традиций.

Осознание ценности национальных языков как производных этнических менталитетов и как важнейших культурообразующих категорий неизбежно влечёт за собой стремление максимально полно и всесторонне интерпретировать язык (и прежде всего его лексику) именно в его представлении хранилища духа народа.

В современных лингвистических исследованиях особое внимание уделяется описанию соотношения языка, сознания и личности, которое сконцентрировалось в понятии «языковое сознание». Следует отметить, что на сегодняшний день нет единого понимания сущностной природы языкового сознания, что способствует появлению различных подходов к его исследованию. Исследователи по-разному рассматривают понятие «языковое сознание»: дифференцируют в нем психическую и физиологическую стороны, делают акцент на лингвистических особенностях, обозначают языковую ментальность как основу языкового сознания, считают его производным этнокультурного сознания, определяют его как образ мира и как механизм адаптации этноса к окружающему миру, представляют языковое сознание как совокупность образов сознания.

При рассмотрении данного понятия мы акцентируем внимание на том, что языковое сознание – это механизм адаптации этноса к окружающему миру, способ отражения национально-специфических особенностей этноса.

Для наиболее ранних этапов развития человеческого общества характерно так называемое магическое, мифопоэтическое сознание. Мифологические представления могли быть только образами и ничем иным, потому что «образ», есть зрительный «внешний вид», зрительная «наружная сторона» предмета.

Человеческая жизнь с давних времен связана с животными. В течение многих тысячелетий человек имел разные формы общения с животным миром. Изначально животные считались божествами, были рабочей силой, многие из них внушали древним людям страх, некоторые – приносили радость, снабжали пищей и одеждой. Очевидным фактом является то, что человек и животное находились в постоянном контакте, тесное общение человека и животных отразились в языке, как способ адаптации древнего человека к окружающему миру.

Образы птиц стоят особняком в языковом и мифологическом сознании казахов и русских. В различных мифопоэтических традициях птицы выступают как непременный элемент религиозно-мифологической традиции и ритуала, обладающий разными функциями. Птицы могут выступать божествами, демиургами, героями, превращенными людьми, ездовыми животными богов, героями, тотемными предками человека и др. Они

85

выступают как особые мифопоэтические классификаторы и символы божественной сущности. Птицы - представители верха, неба, духа неба, солнца, грома, ветра, свободы, роста, жизни, плодородия, изобилия, подъема и др.

Универсальным в представлении древних народов являлось то, что птица считалась посредником между высшим верхним миром и миром людей. Птицам приписывали такие качества как сила, мощь, свобода, высота, возможность подняться до того уровня, какого не мог достичь человек. Птица являлась тотемом для людей, живших в наиболее ранний период. Так, для казахов птицы имели большое символическое значение: головные уборы молодых девушек, акынов-импровизаторов украшались перьями филина, что с одной стороны служило оберегом, с другой – было знаком связи с небом, верхним миром.

Типологически сходным представляется функционирование наиболее распространенных названий птиц орел, ласточка, голубь в тюркской и славянской мифологии.

Самой почитаемой, «божьей» птицей в славянской мифологии считается орел. Орла древние люди считали главным и старшим среди птиц. Роль орла как хозяина небес отражена в народной легенде о том, как Александр Македонский хотел взойти на небо, но орел не пустил его туда. В мифологии орел связан с небесными стихиями и управляет ими, рассматривается как предводитель грозовых туч, в других поверьях он обладает способностями разгонять тучи, отводить их от полей, тем самым спасая урожай. Еще одним мифологическим свойством, приписываемым данной птице является его способность к долголетию. По представлению древних славян орел живет дольше всех птиц и обладает способностью омоложения: когда наступает старость, он улетает на край света и, искупавшись там в озере с живой водой (или, по другим вариантам, - в реке Иордане), снова обретает молодость. Ср. в Библии: «(Господь) насыщает благами желание твое: обновляется, подобно орлу, юность твоя» (Пс. 103, 5).

В русских народных сказках орел может выступать как помощник положительного героя; в песенном фольклоре предстает как символ воина. Кроме того, орел является символом русской государственности (на государственном гербе России изображен двуглавый орел).

Зооморфизм часто используется в русском языке при описании внешности и характерных внутренних свойств человека. Так говорят про мужчину, обладающего большим количеством достоинств; при этом может подчеркиваться любое из его качеств, соотносимых с характеристиками орла, например, мужественность, благородство, независимость, гордость, свободолюбие и др. При описании внешности активно используются выражения орлиный нос, орлиный взор, глядеть орлом.

Аналогичная картина складывается в тюркской мифологии, корни которой нашли отражение в культурных ценностях казахского народа. Охота с ловчими птицами была древним искусством кочевников. По этой причине среди тюркских племен и кочевников вообще было много тотемов, связанных с соколами, орлами, ястребами. При дворцах каганов и ханов держали сотни птиц. Должность главного сокольничего – кушбеги - издавна считалась одной из почетных. Ловчие птицы постоянно сопровождали человека в походах и войнах. Хищные птицы могли нападать и на очень крупную добычу – сайгаков, джейранов, горных козлов, кабанов и даже медведей, специально дрессированные орлы брали волков. К ноге хищных птиц привязывалась серебряная бляха с именем владельца, пойманную птицу, по негласному этикету, возвращали владельцу.

Во многих источниках описывается древний обычай, по которому охотник отпускал на волю своего ловчего беркута. Делалось это в том случае, если птица приносила во время охоты много добычи. Считалось, что чем больше добычи, тем больше достаток в доме. Если охотник женился, и у него подрастали здоровые дети, считалось, что ловчая птица охраняла дом и его жителей от злых духов. Охотник надевал на коготь беркута серебряное кольцо, затем сажал его на руку и верхом отвозил в горы или степь. Здесь человек кормил досыта птицу и оставлял на свободе. При этом охотник благодарил птицу

86

следующими словами: «Ты долго служил мне верой и правдой, ты принес в мой дом богатство и благосостояние, ты подарил мне здоровых и жизнерадостных детей. Я отпускаю тебя на волю. Пусть у тебя будет свой дом и свои дети». Если беркут снова попадал в руки людей, то, увидев кольцо, они должны были отпустить птицу на свободу, поскольку беркут своим трудом уже заслужил ее. Когда птица улетала, охотник оставлял себе ее путики, которыми связывались ноги. Считалось, что с ними в доме остаются богатство, счастье и блага, принесенные птицей. Охотник никогда не отдавал эти путики посторонним людям, с ними могли уйти удача и благополучие. Согласно приметам, если будущая мать часто видела во сне орла, сокола или ястреба, то у нее рождался батыр. Следовательно, данные птицы являли собой мифологические образы мужества, мощи, силы, нечеловеческих способностей. Наиболее почитаемой птицей тюрков был божественный орел. В древних сказаниях на самом верху Байтерека восседал двуглавый орел – сын самого Тенгри, который оглядывает своим взором все мировое пространство. Заметив приближение врагов – злых духов – он бросается навстречу им и вступает в битву.

В мифологическом сознании казахского народа бүркіт (орел) тоже считался священной птицей. Считалось, что орел обладает способностью разгонять демонов и сатану. Так, древние казахи мучающуюся во время родовых схваток женщину воспринимали как заполоненную нечистой силой, мешающей рождению ребенка. В дом заносили беркута, которого сажали неподалеку от места, где находилась роженица, по преданию, от одного вида шпор и когтей этой птицы сатана и джины покидали тело женщины, что способствовало быстрому рождению младенца. Символическое значение данной птицы сохранилось в народной мудрости и в наши дни. Так, в языке закрепились образные выражения и сравнения: көк тәңірі, аспан перісі, құс төресі, көк еркесі, қара құс, сары құс, құс патшасы и др, придающие названию птицы в проекции на человека значения «смелый», «отважный», «мужественный», «главный», «храбрый». Вместе с тем орел как символ свободолюбия, благородства, гордого полета является неотъемлемой частью атрибутики независимого Казахстана, на гербе республики изображен орел с широко расправленными крыльями.

В казахском устно-поэтическом искусстве образ горного орла символизирует смелость, бесстрашие, силу духа.

К числу священных птиц в тюркском языковом сознании также можно отнести сову и филина. По повелению Тенгри они летали по ночам и преследовали злых духов. Поэтому некоторые тюркские племена вели свое происхождение от этих птиц. Люди, считающие себя потомками филина, увидев пойманную птицу, всегда выкупали ее и отпускали на волю. А если видели, что кто-то мучает сову, вступали в драку со словами: «Зачем мучаешь моего отца?” Перья филина и совы, согласно преданию, отпугивают злых духов. Казахи украшали головной убор невесты – саукеле – перьями филина. Существовало поверье, что филин оберегает детей от различных болезней. Для этого перья филина привязывают к колыбелям или одежде детей.

В русской и славянской мифологии в целом, ласточка – чистая, святая птица, наделяемая женской символикой. Наряду с этим, ласточка и голубь считались любимыми Богом птицами. В народной легенде о распятии Христа, ласточки старались избавить его от мучений: кричали «умер, умер!», похищали гвозди, вынимали колючие тернии из тернового венца Христа и носили ему воду. В связи с данной характеристикой, у славян вообще и у русских, в частности, считается, что свитое под крышей дома гнездо ласточки обеспечивает дому счастье и благодать, большим грехом является разорение такого гнезда, убийство и употребление в пищу ласточки. Убивший ласточку не имеет счастья в разведении скота, а разоривший ласточкино гнездо либо сам лишится крова, либо ослепнет, на лице у него появятся веснушки, умрет мать или кто-либо из домашних и т.д. Ласточка, считается вестницей весны (Ласточка весну начинает, а соловей кончает). Встречается также примета, согласно которой, если ласточка вьется возле окон, залетает в

87

окно или совьет гнездо на доме, девушка, проживающая в нем, выйдет замуж. Считается, если ласточки и голуби летают возле дома, когда в нем справляют свадьбу, молодые будут счастливы в супружестве. Голубь обладает любовно-брачной символикой (ср.: воркуют как голубки), встречается в свадебных и любовных песнях, образ голубя используется в свадебном обряде. Этим обусловлено активное использование птицы и ее гнезда в любовной магии. Изображение белого голубя с оливковой веточкой в клюве ассоциируется с Библейским сюжетом о Великом потопе: по легенде, выпущенный голубь вернулся в Ноев ковчег с веткой оливкового дерева, что явилось знаком завершения потопа и близости земли.

С образом ласточки в казахском языке связаны легенда «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» (Почему у ласточки раздвоенный хвост?), а также фразеологизм Қарлығаштың қанатымен су сепкендей. Раздвоенный хвост ласточки в славянской мифологии уподобляется мотовилу, с помощью которого разматывают мотки пряжи в клубки. В русской народной символике ласточке присваиваются мотивы прядения и ткачества. В целом, несмотря на небольшое количество паремиологических единиц, образных сравнений с названиями птиц голубь и ласточка в казахском языке, у казахов существовало много легенд, сказок и поверий, связанных с ними, восходящих к истории древних племен – предков современных казахов, проповедующих христианство.

С устоявшимся положительным мифологическим образом связан ряд выражений в современном русском языке: голубчик, голубушка, голубки, голубь мира, приголубить и др.

В казахском языке много мифов, рассказов и понятий, связанных с названиями птиц көгершін (голубь) и қарлығаш (ласточка). У казахов издревле существовали поверья, связанные с внешним видом, цветом оперенья данных птиц, им присваивались положительные свойства, считалось, что эти птицы очень доброжелательны и приносят людям счастье и радость. Хорошей приметой считалось, если ласточка или голубь садились рядом с жилищем.

У казахского орнитоморфизма көгершін есть синоним кептер, каждый из названий этимологически связан с серо-голубой цветовой гаммой птицы. Символический образ голубя в представлении казахского народа навеян культом данной птицы у других народов и считается заимствованным из других культур. Так, у евреев и других представителей синтоистской веры существовал символ чистой, безгрешной души – голубь. В Египте, Греции, Персии и Индии голубь считался священной птицей. Для советского языкового сознания свойственно олицетворение птицы с символом мира, тогда как для христиан голубь – дух, душа. Согласно Евангелие, непорочное зачатие Девы Марии произошло благодаря святому духу, который изображается зачастую в виде голубя. Для казахского народа свойственно ласкательное обращение к детям «қарғам», как результат заимствования из русского языка появилась обращение «көгершінім» (ср. русское голубушка).

Из числа пейоративных символов мифологического сознания древних славян и тюрков особо выделяется образ ворона. Так, ворон в славянской мифологии — вещая птица. В народных представлениях – это нечистые и зловещие птицы, как и другие представители семейства вороновых (галка, грач). Ворон, согласно представлениям древних людей, живет сто или триста лет и владеет тайнами: предсказывает смерть, нападение врагов, в былинах дает советы героям, в сказках указывает зарытый клад, в песнях приносит матери весть о гибели сына и т. п. Птицы этого семейства имеют черную окраску и противопоставляются кротким и святым птицам, особенно голубю, как зловещие (ср. рус.: звукоподражательные «каркать», «накаркать»), хищные и нечистые и т. д. С другой стороны, на противопоставлении белого (или пестрого) и черного (безобразного) оперения строится комизм ряда сказок о вороне. В вороне видят нечистую силу. По представлению древних славян, он черный оттого, что создан дьяволом. Облик ворона может принимать черт, души злых людей представляют в виде ворона. Считалось, что ведьму можно определить по черному ворону на крыше ее дома. Согласно легенде,

88

ворона выпустили из ковчега, чтобы узнать о конце потопа, но он назад не вернулся. В наказание за это ворон, бывший белым, как снег, и кротким, как голубь, стал черным, кровожадным и обречен питаться падалью. Карканье ворона над стадом предвещает нападение волка на скот. Как и других хищных птиц, убитого ворона или ворону вешают в хлеву для отпугивания злых духов, которые мучают по ночам коней или коров. О кровожадности ворона свидетельствует его крик, передаваемый возгласом «кровь, кровь!». Чтобы ружье било без промаха, охотники смазывали его дуло кровью ворона. Мотив крови присутствует и в легенде о вороне: ворона хотела пить кровь, капавшую из ран распятого Христа, за что Бог проклял ее, отчего клюв ее по краям навеки получил кровавый цвет. Для поверий о вороне характерен мотив кражи. Согласно поверьям, человек станет вором, если съест сердце или мясо ворона. Считают, что ворона своим карканьем «крал! крал!» обличает вора или предсказывает кражу. О человеке, подозреваемом в воровстве, говорят: «Над ним ворона каркает».

В фольклорной традиции ворон выступает как вестник близкой смерти (предсказывает ее герою или приносит весть о его смерти). Ср.: Черный ворон, что ты вьешься,/ Над моею головой?/ Ты добычи не дождешься,/ Черный ворон, я не твой! […] Полети в мою сторонку/ К милой любушке моей, /Ты скажи моей любезной, /Что за родину я пал. [2, 69]. Существует поверье, что стая ворон кружит там, где находится умирающий или умерший.

В языковом сознании современных русских образ ворона используется для характеристики человека, напоминающего внешностью или поведением данную птицу; приэтом может подразумеваться, что этот человек опасен, может «накликать беду». Ср.: Я начинала побаиваться Геворка. Он напоминал черного ворона – высокий, худой, с торчащим носом и сверкающими глазами. Геворк таил в себе не понятную скрытую силу и, казалось, даже умел читать мысли. (М.Береговской, Ф.Незнанский, Опасные каникулы).

В современном русском языке есть ряд выражений и фразеосочетаний, связанных с вороном: цвет вороного крыла – радикально черный цвет, каркать беду – навлечь словами неприятности, гаркнуть – громко, резко и неожиданно крикнуть и др.

Слегка смягчен мифологический образ вороны. Так, в фольклоре и авторских баснях ворона предстает в комическом виде: это символ глупости, тщеславия, хвастовства. Собирательный образ вороны – птица глупая, неуклюжая, неряшливая, в то же время агрессивная и хищная. В проекции на человека в русском языковом сознании данный орнитоморфизм означает неряшливого, нерасторопного человека (в качестве синонимов часто выступают растяпа, разиня). Ср.: Да ты набирай воду, не сумлевайся. Только на пол не лей, ворона. Видишь, порог заплескал. (Б.Пастернак. Доктор Живаго). В числе распространенных выражений можно отметить: белая ворона – человек, разительно отличающийся от других, противостоящий другим по какому-либо признаку; проворонить – пропустить, не заметить из-за невнимательности; считать ворон – быть невнимательным, бездельничать, думать о вещах, не относящихся к делу.

Общность в символическом осмыслении образа вороны находим и в казахском языке. Таковы выражения в современном казахском языке: Қарғадан қарға туар қарқылдаған, есектен есек туар барқылдаған (букв.: от вороны может родиться только каркающая ворона, от ослицы – крикливая ослица); Қарға қарғаның көзін шоқымайды (ср. русское: Ворон ворону глаз не выклюет).

Язычество было древней религией славян и тюрков, формой их мировосприятия. Оно охватывало всю сферу духовной и материальной культуры. Ментальность древних людей была проникнута убежденностью в постоянном присутствии и участии сверхъестественной силы в жизни человека. Мифологическое восприятие животного, его «очеловечивание» наглядно демонстрирует неразрывную связь тюркской и славянской “зоологической” лексики с этнокультурным контекстом.

89

Мақалада қазақ және орыс тіліндегі құс атауларына байланысты ұлттық-маркерлік лексикасының талдауы берілген. Ұлттық ерекшеліктерді көрсететін семантикалық құралдар орыс және қазақ мәдени контекстін сақтау амалы ретінде табылады. Ұлттық-мәдени концептілерінің талдауы құстар атауымен байланысты концептілерді универсалды, яғни өзара ұқсастығы бар екеніне негіз тудырады. Оның себебі мәдени қарым-қатынастарда және халықтардың мифтік көріністерде орын алған қоршаған орта туралы негізгі ұғымдардың түпнұсқасында. Орыс және қазақ тілінің мәдени контекстінің сақталу амалдары этникалық ерекшеліктер принципі бойынша бөлінеді.

Article is devoted to the analysis of the national marked lexicon of the Russian and Kazakh

languages connected with names of birds. Semantic means of representation of national features are considered as a way of preservation Russian and Kazakh cultural contexts. The analysis of national and cultural concepts gives the grounds to consider part of the connotations connected with names of birds, universal. As the reason of a similar community in perception it is necessary to consider the cultural contacts, key ideas of world around reflected in mythology of the people. Some ways of preservation Russian and Kazakh cultural contexts are classified by the principle of ethnic uniqueness.

Список литературы 1 Морковкин В.В., Морковкина А.В. Язык как проводник и носитель знания //

Русский язык за рубежом. - № 1-2, 1997. - С.44-53. 2 Русское культурное пространство: Лингвокультурологический словарь: Вып.

первый/ И.С. Брилева, Н.П. Вольская и др. – М.: Гнозис, - 2004. – 318 с. УДК 81'42; 801.7

А.Қ. Таусоғарова Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Алматы, Казақстан

ФОНОГРАММА МӘТІНІНДЕГІ ДЕЙКСИСТЕРДІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақала тіл және заң салалары тоғысындағы мәселелерге, нақты айтқанда,

фонограмма мәтініне жүргізілетін лингвистикалық талдау ерекшеліктеріне арналған. Автор фонограммадағы екі коммуниканттың сөйлеу актілерінен тұратын диалогтағы дейксистердің семантикасы мен қызметін сөйлеу жағдаятымен тығыз байланыста анықтайды. Дейксистердің анафоралық құрылымдағы, алдыңғы ақиқат оқиғаны, сондай-ақ жасырын мәндерді білдірудегі орны қарастырады.

Кілт сөздер: фонограмма мәтіні, сөйлеу актісі, дейксис, хезитация, имплициттілік,

анафора, пресуппозиция.

Бүгінгі күні тіл білімінің қолданбалы лингвистикасы саласында туындаған мәселелер шешімінде тіл теориясы бойынша білім аса өзекті болып отыр. Қазіргі компьютерлік технологияның дамуы ғылым мен қоғам игілігі үшін көптеген пайда келтіріп отырғаны мәлім. Әсіресе, қызмет бабында заң бұзушылыққа жол берілу жағдайында лауазымды тұлғалар арасындағы диалогтардың фонограммасы түрлі қылмыстық істердің қозғалуына түрткі болып жатады. Әрине, бұл орайда фонограмманың қаншалықты заңдық күші бар екенін анықтау т.с.с. құқықтану саласы мамандарының құзыретінде табылса, ал фонограммадағы әңгіме мазмұны, ондағы тілдік бірліктер

90

семантикасындағы жасырын мәндер, фонограммадағы диалогқа психо- және әлеуметтік лингвистикалық т.б. талдау жүргізу лингвистердің біліктілігін қажет етеді.

Фонограмманы тыңдау барысында анықталған диалогтағы әр тұлғаның сөзі сөйлеу актісі ретінде қарастырылады. Сөйлеушінің тыңдаушымен тікелей қатынас жағдайында айтылатын диалогтан тыс бөлек сөйленісі ретінде анықталатын сөйлеу актісіне тән басты компоненттерге – мақсатқа бағытталғандық (яғни сөйлеуші тыңдаушыға қарата айтылған сөзінде қайсы бір мақсатты, ықпал етуді көздейді) және сөйлеу актісінің нәтижесі (яғни, тыңдаушының я адресаттың санасына немесе мінез-құлқына әсер ету, жаңа жағдаят жасау, өзі көздеп отырған салдарды туындату) [1, 9].

Сөйлеу актілерінің осы қағидасы тұрғысынан қарастырсақ, фонограммадағы шартты түрде «М» және Ж1 деп белгіленген тұлғалардың арасындағы диалог басталғанда «М» тыңдаушы, яғни адресат рөлінде, ал Ж1 сөйлеуші, яғни қайсыбір мақсатты көздеп, «М»-ға сөзбен ықпал етіп, оны өзі күткен әрекетке итермелеуші.

Ж1: – А, қалай жағдайларың? М – Пойдет Ж1 – Все нормально? М – Да. Ж1– Әлі мұнда көп боласың ба, а? М – Ертең шешіледі. Сөз бастаушы Ж1 тарапынан «М»-ға қойылған сұрақтар «М»-ді сөзге тарту, арадағы

әңгімені өрбіту мақсатында айтылған, және «М» тарапынан оған қалыпты түрде жауап берілген.

Ж1 тарапынан айтылған келесі сөз – Ертең шешіледі ма? Аха – «М»-ға ықпал етуден гөрі, әңгімені қалай өрбітудің ыңғайын таппай айтылған сөзқақпай болады.

Және бұдан ары қарай: Ж1– Содан анау ... әкеліп берді. Санайсың ба? А? М – Әне тұр ғой сумка Ж1 – Қайда? М – Сол жерде ана ... Бағана ... жазу керек қой, қай «М» тарапынан тікелей қойылған сұраққа жауап берілмейді. Және анау деген сілтеу

есімдігімен берілген тұлғаның кім екенін анықтауды да қажет етпегендей. «М» тарапынан айтылған «Әне тұр ғой сумка» деген сөйлеу актісін функционалдық-семантикалық тұрғыдан қарастырғанда ол өзінің синтаксистік формасына сәйкес сөмкені нұсқау я сөмкені көрсету қызметін атқаруды көздемейді, керісінше, қарым-қатынас контексіне орай әкелінген нәрсені санамайтынын, оны сөмкеге салуға ишарат еткенін, бастысы, ол сөмкенің көрнекті, қол жетімді жерде тұрғанын (М – Әне тұр ғой сумка) және ол сумканың қайда тұрғанынан Ж1-дің де хабардар екенін М-нің айтқан сөзінен - «Сол жерде ана ... Бағана ... жазу керек қой, қай» - түсінуге болады, өйткені ана ... Бағана сөздері өзара байланыста, бағана мезгіл үстеуі осы қазіргі сәтке дейін де М мен Ж1-дің кездескенін сөмкенің екеуіне белгілі «сол ана жерде» екенін білдіреді. Сондай-ақ М және Ж1-дің осы диалогқа дейін, бірақ дәл осы күні кездескенін Ж1-дің сөзінен анықталады:

Ж1 – Мхм, так жеті біз бердік, Нурлан, аха М – Мхм Ж1 – Тоғыз берді. Аха. Бүгін саған мен, э, он жеті, он алтыншы мектептікін бердім,

бірінші мектептікін бердім. Так, мынау үшінші мектептікі. Ж1-дің бұл сөзіне қарағанда, осы диалогқа дейін Ж1 өзінің мектебі – 7-ші

мектептікін және 9, 17, 16, 1-ші мектептердікін берген. Яғни, бес мектептің бағана өткізілген «нәрселері» де осы сөмкеге салынған, бұл М-нің - Сол жерде ана ... Бағана ... деген сөздерінен анықталып тұр.

Имплициттілік (ағылшын тілінде «implicit” – астарлы, айтылмаған) объективті жағдаятқа субъекті қатынасы негізіндегі ойды беруде тиісті тілдік элементтің орын алмағанымен, оның мәнісін басқа тілдік бірліктер қатынасында қамтып тұратын, сонымен

91

бірге тілдік бірліктердің логика-ассоциациялық жүйесі қатынасында жеткізетін синтаксистік құрылым [2, 161].

Имплицитті берілетін ақпарат ешбір тілдік бірлік арқылы ресімделмейді, бірақ ол сөйлемдегі сөздердің өзара байланысында немесе контекстегі сөйленістер я абзац құрайтын сөйлемдердің өзара логика-семантикалық байланысында анықталады.

Стеннограмма мәтінінде «М» тарапынан айтылатын сөйлеу актілері өте аз. Ж1– Әлі мұнда көп боласың ба, а? М – Ертең шешіледі. Ж1 – Ертең шешіледі. Аха М – Соны... Мұндағы соңғы сөйлеу актісі (– Соны...) «М» тарапынан айтылған, соны дейксисі

қолданылған. Лингвистикада дейксис (др.-греч. δεῖξις – нұсқап көрсету) – лексикалық және

грамматикалық құралдар арқылы білдірілетін тілдік бірліктің мағынасына я қызметіне нұсқау.

Дейксис аясында мына мәселелер қамтылады: Сөйлеу актілеріне қатысушыларды нұсқау (рөлдік дейксис), жіктеу, тәуелдік

есімдіктер (мен, сен, менің, сенің) арқылы білдіріледі. Сөйленіс нысанының арқашықтық деңгейін нұсқау, сілтеу есімдіктері

арқылы білдіріледі (анау – сол, мынау – осы). Мезгілдік және кеңістіктік шектікті (хронотоптық дейксис) нұсқайды да,

есімдіктік үстеулермен білдіріледі (осында, қазір)[3, 97] Соны дейксисінің мағынасы жалпы алғанда, өзінің алдындағы сөйлеммен

(контекстпен) байланысты анафоралық тілдік құбылыс ретінде анықталады. Анафора – мәтіннің алдыңғы үзіндісін ескере отырып қана мағынасы, мәнісі

талқылана алатын тілдік сөйленістердің қолданылуы. Анафоралық қызметті 3-ші жақтағы есімдік, сондай-ақ сілтеу есімдігі атқара алады. Мысалы: - Сіз қашан жолға шықпақшысыз? – Соны өзім де білмеймін. Яғни, соны дейксисінің мағынасы алдыңғы сөйлеу актісімен байланысты анықталып, Соны – қашан жолға шығатынымды білмеймін түрінде түсініледі.

Екінші жағдайда, соны дейксисінің мағынасы сөйлеу жағдаятына, нақты айтқанда экстралингвистикалық контекст бойынша нақты нәрсеге нұқсау арқылы анықталады. Мысалы, - Соны (дәптерді, кітапты...) бере салыңызшы. Мұндағы соны сөйлеу жағдаятындағы объектілерге қарай дәптер, кітап, ... яғни кез келген нәрсе болуы мүмкін.

Үшінші жағдайда, соны дейксисінің мағынасы жасырын қолданылуы мүмкін, яғни коммуниканттардың екеуіне ғана белгілі, бірақ басқаларға түсініксіз немесе басқалардың хабары жоқ нәрсені, жағдайды білдіреді. Мысалы, Х: - Кешегі шаруамызды не істейміз? У: - Иә, соны ақылдасайық.

Бұл мысалдағы соны дейксисі тек коммуниканттарға өзара белгілі жайтты білдіреді. Ал талдауға ұсынылып отырған стеннограмма мәтінінде «М» тарапынан айтылған

соны дейксисін алдыңғы Ж1-дің сөйлеу актісімен (Ж1 - Ертең шешіледі. Аха) байланыста анафоралық тұрғыдан қарастыратын болсақ, соны дейксисін М-нің мұнда көп болатыны я болмайтыны, ертең шешілетіні туралы мәселеге байланысты қолданылған десе болады. Бұл тұрғыдан алғанда, ешқандай жасырын мән қамтылмаған.

Өйткені «Жасырын сөйленістер түйсіксіз, бейсаналы қабылдануы мүмкін, ал саналы түрде қабылдануы олардың сөз ауысуларына я сөйлем ішінде мәнісі мәтіннен анық байқалмайтын, өз мағынасынан бөлек мағынада жұмсалуына орай қиынға соқтырады. Астарлы мәтін сол сөздер айтылып отырған сөйленіс контексіне, сөйлеу жағдаятына тәуелді болады. Жасырын мәтін адамның бейсаналы түрде өзін қалай танытқысы келетініне, танылғысы келуіне қарай қалауын, бейсаналы қылықтарын қамтуы мүмкін [2]. Сөйтіп, жасырын мән – бұл сөздердің я сөйленістің өзінің тура мағынасынамен сәйкес келмейтін басқа бір ойды ишаралау.

92

Егер осы «М» тарапынан айтылған соны дейксисін одан кейін тұрған Ж1-дің сөзімен (Ж1: - Иә. Мен мектепте бір жұмыстармен отырып қалдымдағы) байланыста қарастыратын болсақ, «М» соны деп Ж1 екеуіне ғана белгілі бір нәрсені ишаралап тұруы мүмкін. Ж1 – «М» екеуіне белгілі нәрсе конситуативтік анафора (Конситуативтік анафора – сөйлеуші мен адресаттың айналасындағы екеуіне ортақ нәрсені меңзейді.) – соны туралы айтуға «Иә. Мен мектепте бір жұмыстармен отырып қалдымдағы» деп ақталудан бастайды, яғни Ж1 кешігіп келді. Келесі сөйлеу актісі:

– М: мхм. Яғни, М үшін оның «мектепте бір жұмыстармен отырып қалғандығы» маңызды емес, М «соны» туралы білгісі келіп тұр - екеуіне белгілі бір іс туралы айтуын қалап тұр. Мұндағы мхм – хезитация (Хезитация – бұл жүйеге түспеген дыбыстар мен олардың тіркестерінің сөйлеу ағынына қойылуы. Мысалы, мына сияқты дыбыстар [э, э, ае, ш, тэ және т.б.]. «Хезитациялар, эмболофразиялар сияқты, кейбір жағдайларда мәнге ие ақпараттарды қамтуы мүмкін, мысалы, коммуниканттардың мінез-құлықтық ерекшеліктері, сөйленістің синтагматикалық мүшеленуі т.б. Кейбір коммуникативтік сөйлеу жағдаяттарында олар тыңдаушының назарын сөйленістегі маңызды бөлікке аударту немесе тек бір ғана әуенді (интонациялық) сөз сипатымен қайсыбір мәнді білдіру қызметтерін атқаруы мүмкін. Мысалы, өз сөзі арқылы қуанышты жайтты, я қорқыныш-үрейді, я қорқытуды білдіру» [2, 454].

Ж1оның (М-нің) емеурінін түсініп, тікелей әңгімеге көшеді: Ж1: – Содан анау ... әкеліп берді. Санайсың ба? А? Мұндағы анау сілтеу есімдігі де Ж1 және М екеуіне ортақ, таныс субъектіні

білдіреді. Бұл орайда «М» тарапынан қолданылған соны және Ж1тарапынан қолданылған анау дейксистері коммуниканттардың өздеріне белгілі тұлғаны атап тұр. Мұндағы жасырын тұрған нәрсе – нені әкеліп бергені. Алайда, «- Санайсың ба?» сөйленісі әкеліп берілген нәрсенің не екені туралы әр түрлі болжамдар жасауға түрткі бола отырып, «Ж1: - Содан анау ... әкеліп берді» сөйлеу актісінің нені? сұрағына жауап беретін сөздің әдейі жасырын ниетпен түсірілмегенін көрсетеді. Мұнда «анау ... әкеліп берді» сыртқы біреулер үшін нені әкелгені түсініксіз болғанымен, Ж1 мен М үшін түсінікті – Ж1 айтып тұрған анаудың не әкеліп беретінін М біледі деп есептейміз. Яғни анау және соны сілтеу есімдіктері өз мағыналарынан басқа мәнде емес, тек Ж1 мен М-ге белгілі нәрсені білдіру үшін қолданылған.

Ал, М тарапынан айтылған «Әне тұр ғой сумка» сөйленісі өзінің тура мағынасында – сөмкені көрсету үшін емес, басқа мағынада, яғни Ж1 әкелген нәрсені сөмке салуға ишаратты білдіреді.

Талдауға ұсынылған стенограмма мәтінінің мазмұнына қарағанда, «М» және Ж1 осы диалогқа дейін де өзара қарым-қатынаста болған және олардың өзара ортақ танитын адамдары бар» деп тұжырымдаймыз. Мұны Ж1-дің сөзінен аңғаруға болады: - Содан анау ... әкеліп берді. Санайсың ба? А?. Ал «М» өз кезегінде, «анау» дегеннің кім екенін анықтап сұрамайды. Яғни, Ж1 тарапынан айтылған «анау»-ды М біледі я оны білу М үшін маңызды емес.

Ал М мен Ж1-дің фонограммаға жазылған аталмыш әңгімелесулеріне дейін өзара қарым-қатынастары болғанын М-нің «Сол жерде ана ... Бағана ... жазу керек қой, қай» деген сөзі мен Ж1-дің «Тоғыз берді. Аха. Бүгін саған мен, э, он жеті, он алтыншы мектептікін бердім, бірінші мектептікін бердім. Так, мынау үшінші мектептікі» сөздерінің өзара логика-семантикалық байланысынан көруге болады. М сөзіндегі бағана мезгіл үстеуі мен Ж1 сөзіндегі бүгін мезгіл үстеулері осы диалогқа дейін екеуінің арасында болған әрекеттің уақытын сәйкестендіреді. М-нің айтуы бойынша бағанағылар - Ж1-дің сөзіндегі бүгін бергендермен сәйкес келеді.

Сөйтіп, әңгіме мазмұнынан, нақты айтқанда, дейксистердің сөйлеу жағдаятымен және басқа сөйленістермен логикалық байланысында қарастырылған лексика-семантикалық талдауынан М және Ж1-дің екеуара (өзара) белгілі ортақ тақырыпта сөйлесіп жатқаны анықталады.

93

Сондай-ақ, талданылып отырған фонограмма мәтініндегі «сол жерде ана...» деген сөйленісте қолданылған сол дейксисінің адресант тарапынан қолданылуында адресатқа да, яғни коммуниканттардың екеуіне де белгілі нәрсе (жағдай, мекен) немесе адресаттың фондық біліміне тікелей бағдарланатыны белгілі болды. Мысалы, «– Қай жерде тұрып жатырсың?

– Сол баяғы жерде» деген диалогта сол дейксисі коммуниканттардың алдыңғы таныстығынан және адресаттың (сұраққа жауап берушінің) бұрынғы мекен-жайы адресантқа белгілі екендігі туралы ақпаратты қамтиды. Бұл дейксистерді бұрын я алдыңғы орын алған ақиқат оқиғалар – пресуппозиция туралы мәліметтерді білдіру қабілетіне ие тілдік бірлік ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер 1 Шайкенова Л.М. Сөйлеу актілерінің теориясы. – Алматы: «Қазақ университеті»,

2007. – 103 бет. 2 Большой толковый словарь русского языка / Под ред. С.А.Кузнецова. – СПб,

1998. – 800 бет. 3 Крылов С. А., К типологии дейксиса, в сб.: Лингвистические исследования. Ч. . 1.

– М., 1984. – 243 бет.

Данная статья посвящена интегративным проблемам языка и юристики, в частности, особенностям лингвистического анализа текстов фонограммы. Автор определяет семантико-функциональные особенности дейксисов в связи с контекстом ситуации (конситуация) диалога, которая состоит из речевых актов двух коммуникантов. Рассматривается роль дейксисов в пресуппозици, а также в анафорических и имплицитных синтаксических конструкциях.

This article deals with the problems of language and integrative yuristiki, in particular,

especially linguistic analysis soundtrack. The author defines the semantics of functional features of deixis in connection with the context of the situation (konsituation) dialogue, which consists of two speech acts communicants. Examines the role of deixis in presuppositions, as well as implicit anaphoric and syntax.

УДК 811.161.1

Д.С. Ташимханова Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева

Астана, Казахстан tdybys@mail.ru

ПРОСТОРЕЧИЕ КАК СРЕДСТВО СТИЛИСТИЧЕСКОГО

СВОЕОБРАЗИЯ РЕЧИ

В статье рассматриваются лингвистические особенности просторечных слов, описываются отдельные лексико-семантические процессы, происходящие в корпусе просторечных единиц, и внутрисистемные отношения, свойственные просторечной лексике русского языка. Несмотря на свою функциональную ограниченность, просторечие подвергается изменениям, влияющим в целом на своеобразие его структурного состава. Будучи единицами, находящимися за пределами литературного языка, просторечия используются в его составе как особые стилевые средства, выполняющие специальные характеризующие функции.

94

Ключевые слова: просторечие, эмоционально-экспрессивная оценка, стилевые средства, внутрисистемные отношения.

В научной литературе вопрос о просторечии, о его месте и статусе в составе национального языка является одним из спорных. Термин просторечие, изначально определяемый как «простая», обыкновенная речь «простых людей», «непросвещенных науками», несмотря на широкое распространение в научной литературе, все еще имеет противоречивое наполнение. Среди лингвистов нет единого мнения в понимании сущности просторечия, что объясняется не только сложностью и своеобразием этого явления, внутренней неоднородностью единиц, включаемых в эту категорию, но и разными подходами к его пониманию. Одни исследователи рассматривают просторечие как особый тип речи, противоположный литературному языку, относят просторечия к различным формам повседневного бытового общения, находящимся за пределами литературного языка (А.В. Калинин, Н.М. Шанский, Л.И. Баранникова, Г.Н. Скляревская, В. Левин и др.). Другие ученые к просторечиям относят формы особого словоупотребления, рассматривают их в составе литературного языка как средства, имеющие определенную стилевую окраску, стилистические средства, находящие применение в различных стилях и жанрах литературного языка (И.С. Ильинская, С.Д. Кац, Т.С. Коготкова, А.Н. Осовецкий, Ф.Л. Скитова, Г.П. Князькова).

Неоднозначные подходы к пониманию просторечия привели к разнообразию определений данного явления. «Словарь лингвистических терминов» под ред. О.С. Ахмановой просторечие определяет как «слова, выражения, обороты, формы словоизменения, не входящие в норму литературной речи; они часто допускаются в литературных произведениях и разговорной речи для создания определенного колорита…» [1, 368]. По мнению Ф.П. Филина, просторечие - «языковые средства (слова, грамматические формы и обороты, особенности произношения), употребляемые преимущественно в устной речи для грубоватого, сниженного изображения предмета мысли» [2, 10]. Л.И. Баранникова просторечие определяет как «особый тип речи, один из социальных компонентов в составе общенародного языка, стоящий за пределами литературного языка» [3, 60]. Такого же понимания просторечий придерживаются А.В. Калинин, Н.М. Шанский, Г.Н. Скляревская, В. Левин. По утверждению Ю.А. Бельчикова, просторечия – «слова, выражения, формы словообразования, черты произношения, имеющие оттенок упрощения, сниженности, грубости» [4, 402]. В.В. Химик придерживаясь изначально определяемого подхода к просторечиям, относит их к «разновидности русского национального языка, носителем которой является необразованное и полуобразованное городское население» [5, 4]. Ю.С. Сорокин, относящий к просторечиям «слова и формы языка, генетически разнородные, но однородные по своим стилистическим признакам», считает, что «…нет оснований называть просторечие в целом – нарушением или отклонением от норм литературного употребления» [6, 135].

Таким образом, представленные в лингвистической литературе различные точки зрения на просторечие обусловлены, прежде всего, исходными позициями исследователей при определении критериев выделения просторечия, смешением двух значений данного термина: как особого типа речи и лексических единиц, имеющих определенную стилевую окраску.

В 60-ые годы ХХ в. Ю.С. Сорокиным был предложен термин «литературное просторечие» и обоснование этого понятия. «Литературное просторечие представляет единую стилистическую группу слов, особых по своим стилистическим признакам (сниженность, резкость, фамильярность и т.д.), допустимых и даже охотно привлекаемых в разных стилях речи и являющихся в различных тесных сочетаниях со словами собственно книжного литературного языка» [7, 24]. Ф.П. Филин, рассматривавший просторечие как явление, имеющее двойственную природу – литературную и

95

внелитературную, утверждает: «Просторечие - двойственная категория, как и разговорная речь, … «существует не одно, а два просторечия: 1) просторечие как стилистическое средство литературного языка; 2) просторечие, как речь лиц, недостаточно овладевших литературным языком» [8, 3]. Эта точка зрения находит поддержку в ряде работ (Ю.А. Бельчиков, Е.Ф. Петрищева, Л.А. Лукьянова, С.И. Виноградов и др.); такая же трактовка просторечий отмечается в энциклопедии «Русский язык»: «Внелитературное просторечие сохраняется у недостаточно образованных лиц, причем, начинает сливаться с речью носителей говоров, получивших образование, но не полностью овладевших литературным языком. Литературное просторечие как сниженный, эмоционально окрашенный способ изображения действительности входит в состав литературного языка, свойственно речи и образованных людей» [9, 239]. Этот же подход к просторечию последовательно проводился и в сборниках, изданных Институтом русского языка АН СССР: «Литературная норма и просторечие» (1977), «Литературная норма в лексике и фразеологии» (1983). Однако в последние десятилетия наметилась тенденция к отходу от такого понимания просторечия.

Признавая просторечия единицами, находящимися за пределами литературного языка, рассматривая их в его составе как особые стилистические средства, выполняющие специальные характеризующие функции, мы относим просторечие к активно развивающемуся разряду стилистически маркированных единиц, отличающихся определенным своеобразием. Несмотря на свою функциональную ограниченность, просторечие подвергается изменениям, влияющим в целом на своеобразие его структурного состава.

Отличительная черта структуры просторечных слов - семантическая насыщенность, обусловленная наличием в их значении, помимо предметного обозначения, субъективной оценки обозначаемого предмета действительности. Несмотря на усложненный характер семантики, просторечные слова весьма лаконичны, что зачастую создается в результате как метафорических переносов (полтинник* – 50-летний возраст, лапти* – большие, перезревшие огурцы, темень* – о невежественном человеке, бескозырка* – жестяная крышка, которой запечатывают горлышко бутылки, не имеющая выступов для облегчения снятия), так и словообразовательных процессов (ляпалка – тот, кто говорит необдуманно, невпопад; недотепство – неумение ловко устраивать свои дела; тащиловка – мелкое воровство, хищение).

Состав и границы просторечия исторически изменчивы. Исследователями выделяются разные группы просторечной лексики, так, Дьячок М.Т. выделяет три основные группы лексики, отличающие просторечие от литературного языка: 1) маты и обсценная лексика; 2) лексика, характерная именно для просторечия и отсутствующая в других языковых системах; 3) своеобразные вокативные формы [10, 242]. По мнению других исследователей (Моисеев С.В.), в просторечии выделяются два пласта единиц: пласт традиционных средств, отчётливо обнаруживающих своё диалектное происхождение; и пласт сравнительно новых средств, перешедших в просторечие преимущественно из социальных жаргонов: укром (из обл., местечко), ханыга (из обл., пьяница), дуропляс (из обл., вздорный, глупый человек), туфта (из жарг., пустая болтовня, вранье).

Можно выделить еще один пласт современной просторечной лексики – единицы, возникшие в результате словообразовательных процессов, внутренняя форма которых прозрачно мотивирована: живописуха, ремеслуха, завалюха, блатняга, пилотяга, очкарь, плоскарь, дылдак, духач, междусобойчик. Структура суффиксальных образований, составляющих значительную часть просторечных единиц, отражает модели, свойственные просторечиям. Наиболее продуктивны модели с характерными суффиксами -ух(а), - аг(а), -арь, -ак. Современное просторечие также «осваивает» «книжные» суффиксы, суффиксы, обычно тяготеющие к сочетанию с основами книжного или нейтрального характера: -ств(о): недотепство, умельство; -ость: ухватистость; j(о): новье и др.

96

Довольно часты сложные по структуре просторечия, созданные с установкой на выразительность, значение которых складывается из значений составляющих их частей: блатмейстер (человек, пользующийся знакомствами, связями для личной выгоды), мордотреп (сильная качка), гробовоз (о похоронной машине), шарашмонтажконтора. Стилистическая маркированность подобных просторечий вызвана семантической или стилистической несовместимостью морфем. В качестве производящих основ в таких случаях выступают единицы, имеющие ярко выраженный сниженный характер. Однако сопоставление значений производящих слов и производных от них просторечий позволяет говорить об усилении пейоративности производных слов по сравнению с производящими. Именно сниженная стилевая окраска, по мнению И.С. Ильинской, является ведущим признаком просторечных единиц.

Наличие оценки в семантике просторечий предполагает возможность их использования в качестве специальных характеризующих средств. Будучи средством характеристики, такие единицы чаще всего выражают отрицательное отношение к предмету речи: долговолосик – мужчина с длинными волосами (неодобр.), ремеслуха (пренебр.), живописуха (неод.), керосин* (пренебр.). Преобладание отрицательных личностных характеристик, представленных просторечиями, по мнению Л. Черемисиной и О.А. Рыбаковой, связано со структурными особенностями оценочных единиц: «тип личности, оцениваемый обществом как положительный, выражается номинативными прилагательными в сочетании со словом человек (талантливый человек, честный человек). Отрицательный же тип личности, не отвечающий социальному эталону, находит образно экспрессивное выражение и фиксируется одним словом» [11, 13].

Качественный состав просторечий, характеризующийся исторической изменчивостью, обусловлен его функциональной ограниченностью: просторечные единицы выражают, как правило, конкретно-бытовые понятия: стопарик (стопка, рюмка), кепарь (кепка), бестолковка (о голове), завалюха (о ветхом строении, доме). По утверждению Л.А. Капанадзе, к абстрактным, отвлеченным наименованиям просторечия не склонны, «наиболее общий признак просторечий – это малая часть отвлеченной лексики в просторечном словаре» [12, 129]. Однако в современном просторечии отвлеченные наименования – обозначения отвлеченного действия, процесса, свойства, состояния и под. – представлены довольно широко: тащиловка (мелкое воровство, хищение), вливание* (взбучка, нагоняй), расслабуха (о пребывании в расслабленном состоянии), муровина (чепуха, ерунда), загибон (неправда, ложь), недотепство (отсутствие умения ловко устраивать свои дела). Отдельные просторечные единицы имеют потенциальную возможность перехода в разряд разговорной лексики. Подобные перемещения единиц – показатель тенденции к взаимопроникновению и взаимовлиянию стилистических пластов языка.

Современное просторечие отличается разнообразием словообразовательных вариантов. Причины их возникновения связаны, прежде всего, с поиском экспрессивных замен, стремлением к мотивации и неомотивации: ср., хиппарь, хипняк (о хиппи), психиатричка, психушка (о психиатрической больнице), сараюха, сарайка (небольшой сарай), блатник, блатняга, блатяга (о человеке, незаконно использующем знакомства, связи).

Свойственная для просторечных единиц тенденция включения в внутрисистемные отношения наиболее широко представлена на уровне синонимии: хитрован, жучила (о хитром, нечестном человеке), треп, туфта (пустой, несерьезный разговор), керосинщик, алкаш, подавальщик (любитель выпить спиртного, пьяница). В нашей картотеке среди синонимичных образований немало обозначений спиртных напитков, вин: крепленка, чернила* (крепленое дешевое вино), керосин*, водяра (о водке), белоглавка, полбанки, пузырек* (о бутылке водки или вина). Указанные синонимы, не различающиеся сферой употребления, имеют незначительные смысловые различия, связанные с дифференциацией каких-то специфических сторон (или признаков) обозначаемого. Иначе,

97

просторечия – синонимы не являются словами-дублетами, как это наблюдается, например, в сфере жаргонной лексики. Встречающиеся дублетные (на первый взгляд) образования на самом деле таковыми не являются. Например, просторечия бормотуха, чернила* являются обозначениями одних и тех же спиртных напитков – вин, но в них обнаруживается незначительное смысловое разграничение: бормотуха – любое дешевое вино, тогда как чернила* – крепленое вино; просторечия ханыга, керосинщик*, бич употребляются по отношению к пьющему человеку (о пьянице). Просторечие ханыга, помимо значения «пьяница», содержит дополнительное «бездельник», бич предполагает значение «опустившийся человек, выполняющий сезонную работу». Такие синонимы можно условно назвать синонимами-уточнителями. Их наличие, на наш взгляд, связано со стремлением говорящих к смысловой точности: один из синонимов уточняет, конкретизирует, дополняет в смысловом отношении другой.

Синонимический ряд пополняется, как правило, за счет образований метафорического характера. При переносе наименования сохраняется исходная понятийная категория слова: жидкость называется «именем» другой жидкости (керосин*, чернила* – о вине, водке) в отличие, например, от случаев функционального переноса, где тематическая принадлежность слова чаще всего изменяется: работяга (о человеке) – работяга* (о тракторе), шахиня (лицо) – шахиня* (кольцо – предмет).

Наличие в подобных просторечных единицах специфической экспрессии сниженности позволяет использовать их как особые ненормативные стилистические средства языка. Наличие просторечной лексики в языке является показателем его стилистической выразительности, т.к. при наличии общей языковой нормы все отклонения, воспринимаются как средства стилистического своеобразия речи (И.Р. Гальперин, Г.О. Винокур, Ю.С. Сорокин).

Список литературы

1 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов. энциклопедия, 1966. – 607 с.

2 Филин Ф.П. О структуре современного русского литературного языка // Вопросы языкознания. – 1973. – №2. – С. 3-12

3 Баранникова Л.И. К вопросу о статусе просторечной и диалектной лексики // Вопросы языкознания. – 1982. – №2. – С. 104-111

4 Бельчиков Ю.А. Просторечие // ЛЭС. – М.: Сов. энциклопедия, 1990. – С. 402 5 Химик В.В. Поэтика низкого, или просторечие как культурный феномен. – Спб.:

Филол. фак.-т, 2000. – 272 с. 6 Сорокин Ю.С. «Просторечие» как термин стилистики // Доклады и сообщения

филолог. фак.-та ЛГУ. – 1949. – Вып. 1. – С. 124-137. 7 Сорокин Ю.С. Развитие словарного состава русского литературного языка (30-

90-е годы 19 в.). – М.- Л.: Наука, 1965. – 565 с. 8 Филин Ф.П. Некоторые вопросы функционирования и развития русского языка //

Вопросы языкознания. – 1975. – №3. – С. 40-49 9 Русский язык. Энциклопедия. – М.: Сов. энциклопедия, 1979. – 432 с. 10 Дьячок М.Т. Русское арго и русские говоры: к соотношению лексических систем

// Аборигены Сибири: проблемы изучения исчезающих языков и культур. – Т. 1. Филология. – Новосибирск, 1995. – С. 241-244.

11 Черемисина М.И., Рыжкина О.А. Экспрессивно-лексический фонд языка // Актуальные проблемы лексики и словообразования. – Новосибирск: Изд.-во Новосибирск. ун.-та, 1977. – С. 3-24

12 Капанадзе Л.А. Современная просторечная лексика // Городское просторечие. Проблемы изучения. – М.: Наука, 1984. – С. 125-130.

98

Ұсынылып отырған мақалада карапайым сөздердің лингвистикалық ерекшеліктері, жеке лексикалық семантикалық үдерістері, жүйеішілік қатынастары орыс тілінің карапайым лексикасына ғана тән екені сипатталып қарастырылады. Функционалдық шектеулігіне қарамастан, карапайым сөйлеу өзгерістерге ұшырайды, олар жалпы құрылымдық құрамының ерекшеліктеріне әсер етеді. Әдеби тілден тыс болағанына қарамастан карапайым сөйлеу оның құрамында ерекше стильдік құрал ретінде колданып, арнайы қызметке тән бірліктерді атқарады.

This article explores the linguistic features of colloquial words that describe individual

lexical-semantic processes in colloquial units, intra-structural relationships of colloquial vocabulary of the Russian language . Despite their functional limitations, colloquial subject is exposed to the alteration affecting the peculiarities of its structural composition. By being the units located outside of the literary language, colloquialisms are used in its composition as special stylistic tools that have special features.

УДК 811.161

А.Б. Туманова Казахский национальный университет им. аль-Фараби

Алматы, Казахстан a.tumanova@inbox.ru

МОДУСНЫЕ СМЫСЛЫ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ ДИСКУРСЕ

РУССКОЯЗЫЧНОГО ПИСАТЕЛЯ Статья посвящена проблеме отражения субъективной модальности в

художественном дискурсе писателя-билингва. В качестве объекта исследования представлен творческий контекст русскоязычного писателя Казахстана. В ней рассматриваются СПП с различными типами модусной конструкции, представленной с помощью глаголов, таких, как знать, верить, считать, казаться, чудиться и др. Описываются особенности использования модусов, выражающих достоверную и недостоверную информацию, в художественном повествовании. Для иллюстрации основных положений использованы фрагменты из романов А. Алимжанова («Гонец», «Стрела Махамбета», «Возвращение учителя»).

Ключевые слова: модус, диктум, модусные смыслы, cложноподчиненное

предложение изъяснительного типа, авторская модальность. Традиционно, основным конституирующим признаком предложения считается

предикативность, которая понимается как комплекс грамматических значений, основой чего является модальность. Вопрос о месте и роли языковых средств, подводимых под понятие «модальность» в семантической структуре предложения рассматривается с антропологической позиции. Ш. Балли, понимая модальность как «реакцию мыслящего субъекта на представления», в предложении – «наиболее простой возможно форме сообщения мысли» выделяет диктум (основное содержание), который коррелятивен процессу, образующему представление и модус, выражающий субъективную модальность, который коррелятивен операции, производимой мыслящим субъектом [1]. Различаются эксплицитный и имплицитный модусы.

Характерной формой выражения эксплицитного модуса считаются сложноподчиненные предложения (далее – СПП) изъяснительного типа, получившие в науке название «псевдосложных предложений», где главная часть (модус) и придаточная

99

часть (диктум) имеют свою модальность, выражаемую грамматически: наклонением, модальными словами, союзами [2]. Единая модальность СПП, таким образом, предстает как результат «сложения» предикативных единиц частей его, то есть модуса и диктума [3]. Модус может занимать по отношению к диктуму как препозицию, так и постпозицию. Инверсии модуса и диктума зависят прежде всего от семантики модуса. Выделяются следующие типы эксплицитного модуса: модусы полагания, выражающиеся при помощи таких глаголов, как думать, казаться, представляться, чудиться и т.п., модусы чувственного восприятия (с помощью глаголов: видеть, слышать, чувствовать и т.п.), модусы желания и волеизъявления (с помощью глаголов: хотеть, желать и т.п.), модусы знания и незнания (с помощью глаголов: знать, понимать, не знать и т.п.) и др.

В составе модусной конструкции решающая роль отводится модальным словам, а именно: модальным глаголам, обозначающим суждение, мысли, чувства, восприятие говорящего/пишущего о предмете речи, сопровождаемым предсказуемой-присловной связью.

Цель данной статьи – проанализировать особенности функционирования модусных смыслов в структуре СПП изъяснительного типа в художественном дискурсе русскоязычного писателя-билингва и определить, как с помощью разных типов модуса передается авторская модальность.

Исходя из определений модуса Ш. Балли, Т.А. Колосовой, М.И. Черемисиной и др., применительно к теме статьи нами берется во внимание узкое определение данного факта: «Модус – это грамматическая категория, выражающая субъективное отношение говорящего/пишущего к диктуму предложения с точки зрения достоверности/недостоверности его» [4].

Обращение к модусу служит для создания эффекта неожиданности, необычности сообщения, для получения атмосферы взаимопонимания, искренности общения, для выражения эмфазы, для творческого, неординарного отражения действительности и т.д.

В авторском повествовании писатели стремятся к созданию естественной, живой, доверительной беседы с читателем, для чего ими и используются СПП изъяснительного типа, являющиеся обязательной формальной структурой модуса и диктума.

Анализ фактического материала позволил нам выделить две основные группы СПП изъяснительного типа, в зависимости от компонентов, составляющих главную часть – модус: 1) СПП, в модусной конструкции которых опорное слово – глагол со значением достоверности информации (знать, верить, считать и т.п.) и 2) СПП, в модусной конструкции которых опорное слово – глагол со значением недостоверности информации (думать, вспоминать, казаться, чудиться и т.п.).

1. СПП, в модусной конструкции которых опорное слово – глагол со значением достоверности информации (знать, верить, считать и т.п.)

СПП изъяснительного типа, например, в исторических романах Ануара Алимжанова представлены в основном в персонажной речи и в отдельных случаях – в речи повествователя и собственно авторском «слове». Такое соотношение их употребления вполне закономерно, так как в произведениях повествуется о событиях давнопрошедших лет и говорить об их достоверности категорично от имени писателя-современника (я знаю, я считаю, что…) было бы неправомерно. Однако данные конструкции органично вплетаются в синтаксическую структуру речи персонажей, повествователя, обретая при этом функциональную значимость. Так, например, использование предикатной конструкции я верю в речи главного героя романа «Гонец» – старейшины Маная вполне нормальное явление. Ср.: Манай продолжал беседу: «Горе одного не тяжелее печали народа», – говорили древние. Если сын остается жив, то вернется, если погибнет, то я верю, что он умрет, не опозорив чести ни рода своего, ни своего отца… (Гонец, 1974, с. 69). В данном фрагменте говорится об уверенности старика Маная в том, что его сын Кенже (единственный из его сыновей, оставшихся в живых – уточнение наше) лучше умрет, но не опозорит ни род свой, ни отца. Так может утверждать только тот отец,

100

который с самого рождения сына заботился о нем, лелеял его, воспитывал в нем настоящего воина, джигита.

Выражение достоверности сообщаемой информации представляется модусной конструкцией и в речи повествователя: Он (Абу Наср – уточнение наше) уже знал, как рождались сказки. Он хотел знать, как зародилась жизнь на земле… (Возвращение учителя, 1979, с.229). Здесь в качестве средства связи между модусом и диктумом СПП выступает союз как, положение которого и функция идентичны союзу что. Однако замена их в структуре предложения невозможна, так же как и реанимация.

В ходе повествования писатель в модусные конструкции умело вклинивает подлинно исторические сведения. Так, в речи повествователя романа «Стрела Махамбета» говорится о том, что после долгих преследований казахский поэт-бунтарь Махамбет Утемисов был схвачен и посажен в царскую тюрьму, где он и узнает о подробностях многих преступлений. Во фрагменте: Находясь в тюрьме в Калмыково, Махамбет узнал, что на берегу Жаика атаман Донсков открыл огонь из орудий по кочевьям у брода, чтобы перейти на восточный берег – свободные земли Среднего жуза. Река была заполнена трупами. А Кайбала, обещавший счстливую жизнь, бежал… (Стрела Махамбета, 1979, с. 45) даны сведения о расстреле мирных жителей на реке Жаик. Это безжалостное убийство было совершенно с молчаливого согласия казахского султана Каипгали Есимова (Кайбала), который считал себя обделенным и царем Николаем, и ханом Жангиром, в свите которого он находился на правах обыкновенного султана (а это для него так оскорбительно!). Таким образом Кайбала мстит за свои «унижения», так как случившееся вызвало волну народного протеста и возмущения против царя, и прежде всего недовольства были обращены к хану Жангиру; сам он убегает в Хиву. Модусная конструкция Махамбет узнал указывает на объективность, достоверность содержания диктума, средством связи служит нейтральный союз что.

Модусы, выражающие достоверность излагаемой информации в диктуме СПП, придают речи повествователя, персонажей естественный, непринужденный вид, имеют функциональную значимость.

2. СПП, в модусной конструкции которых опорное слово – глагол со значением недостоверности информации (думать, вспоминать, казаться, чудиться и т.п.).

В модусе СПП изъяснительного типа опорные слова – безличные глаголы казаться, чудиться очень близки по значению. Ср.: глагол чудиться означает ‘казаться, мерещиться’, а слово казаться, помимо основных своих значений (‘иметь тот или иной вид, производить то или иное впечатление’; вводное: ‘как будто, повидимому’), имеет еще одно значение: ‘представляться воображению’ [5, 240; 815].

Частотность употребления СПП данного типа в художественном дискурсе русскоязычного писателя объясняется спецификой семантики опорных слов. Они позволяют автору перевоплощаться в своих героев, думать их мыслями, чувствовать их радости, волнения, печали, а это дает ключ к творческому отражению действительности, событий, явлений, внутреннего состояния и т.п.

В связи с особенностями структуры данного модуса СПП изъяснительного типа нами дается следующая их градация: 1) СПП с модусной часть, включающей имя собственное (или его эквивалент) и безличный глагол, присоединяемой к диктуму союзом что; 2) СПП с модусной частью, представленной определенной видо-временной формой безличных глаголов, присоединяемой к диктуму союзом что; 3) СПП с модусной частью в виде формы глагола казаться, присоединяемой к диктуму без союза. Рассмотрим каждый из видов поподробнее.

1) СПП с модусной частью, включающей имя собственное (или его эквивалент) и безличный глагол, присоединяемой к диктуму союзом что. Наблюдения показали, что данные конструкции являются показателями информации, в которой не требуются логические выводы. Они чаще используются при описании душевного состояния персонажей, поэтому в основном представлены в речи повествователя. Молодому

101

талантливому композитору Курмангазы в вое ветра кажется, мерещится волшебный гул и пение родной земли: Никто, кроме Курмангазы, пока не мог ощутить этот звон от воя ветра. Курмашу почудилось, что гудит и поет земля, у него захватило дух от могучих аккордов, от волшебного гула земли… (Стрела Махамбета, 1979, с. 92). В данном фрагменте очень точно передан элемент творческого перевоплощения.

Как известно, музыка так же, как и поэзия, имеет огромную силу воздействия на слушающих, тревожа сердца, поднимая дух. Так, сарбазам кажется, видится, что рядом с ними их друзья несутся лавиной и это вселяет уверенность в освобождении и скорой победе: Бурные, гневные, призывные аккорды тревожат сердце султана и поднимает дух пленных сарбазов. Им чудится, что где-то близко лавиной несутся их друзья. От дробного стука копыт содрогается сердце. Распрямились плечи джигитов (Стрела Махамбета, 1979, с. 162-163).

На наш взгляд, хотя субъектно-предикатная конструкция Курмашу/им почудилось/чудится несет значение минимальной доли предположения, конситуация убедительно доказывает реальность, живую картину мира, которая как бы увидена самим писателем, прочувствована им, «пропущена через себя». В этом и заключается особенность употребления модусной конструкции в художественном тексте.

Наблюдения показали, что автор с помощью СПП изъяснительного типа творчески красиво описывает картины природы. Образное описание окружающей действительности зачастую сочетается с элементами метафоризации, сопровождаемые глаголом казаться – представляется воображению. Ср.: … Сеит вел Кенже по известным только ему одному тропам. А может, и тропинок-то не было. Кенже казалось, что небо опрокинулось на них, закрыв все пути… (Гонец, 1974, с. 23); Закат был чудесен. Солнце приблизилось к земле и запылало красным пламенем. Тысячи золотых стрел бросило оно в степь. Курмашу казалось, что лучи звенят, поют и по степи несутся сладостные звуки тихой песни… (Стрела Махамбета, 1979, с. 78).

Однако довольно часто подобные конструкции модуса представляют воображению вполне обычные мысли, явления. Например: Ничто не удивило Махамбета – ни слова Исатая о ом, что он, Махамбет, должен оставить его, ни уход батыра Асау, ни измена старшин Бершцев… Его ошеломила весть о смерти Туке, Махамбету казалось, что он причина всех бед и гибели Туке… (Стрела Махамбета, 1979, с. 144). Как видим, автору прекрасно удается описание внутреннего состояния персонажей, так как в процессе творческого перевоплощения он, конечно, опирается на свои собственные чувства и размышления, помогающие ему воссоздать реальное соответствие изображаемому, той или иной ситуации.

2) Наряду со СПП изъяснительного типа с модусной частью, выраженной семантическим субъектом и предикатом, в авторском повествовании широко используется ее редуцированная форма – казалось/кажется, что, то есть использование в модусе безличного глагола без эксплицитно выраженного субъекта. В художественном дискурсе писателя речь персонажа часто сливается с речью повествователя, речь повествователя – со словом самого автора. Нами установлено, что в случае опущения семантического субъекта, речь повествователя/автора становится ярче, выразительнее. Ср.: Отсюда можно было обозреть все реки и долины, раскинувшиеся вокруг, всю степь, утопающую в переспелой буйной траве. И казалось, что нигде на этой великой казахской земле нет такого места. С которого так же открывался бы простор дальнезоркому взгляду степняка... (Гонец, 1974, с. 173). Перед нами особое, нестандартное мироощущение писателя, творческое отражение им окружающей действительности.

Особо следует отметить, что функционирование слова казалось в художественном дискурсе создает иллюзию непосредственного участия автора в описываемых событиях. Например: Алдияр остановился, оглянулся назад. Казалось, что слова Зарбая вывели его из оцепенения. Он услышал, как жиделинцы слали проклятья карателям, увидел Курмангазы, медленно перевел взгляд на Мынбая… (Стрела Махамбета, 1979, с. 116). Так,

102

модусная конструкция казалось, что способствует отражению естественного внутреннего оцепенения водя Алдияра при виде ужасающей картины – расправы карателей с жителями аула Жидели за то, что «бунт хотели устроить».

Кроме того, анализ показал, что данная конструкция используется и для передачи исторически достоверных фактов. Ср.: Он (Абу Исхак – уточнение наше) рассказывал о богатстве библиотеки султана. Оказалось, что в Халебе действительно собраны все лучшие переводы трудов многих почитаемых ученых и философов древности, что султан не жалел ни силы, ни средств, чтобы собрать их в свою сокровищницу мудрости (Возвращение учителя, 1979, с. 185). Здесь модус в данной конструкции приобретает функциональную значимость и «выдает» реальное лицо слушателя, равного самому автору и облегчает процесс восприятия познавательной информации.

3) СПП с придаточной изъяснительной частью с модусом в виде казалось/оказалось, присоединяемая к диктуму без союза что (он имплицитен) представлен в художественном дискурсе писателя-билингва очень широко. Замечено, что союз может легко восстанавливаться без какого-то изменения смысла в предложении. На наш взгляд, данная конструкция является ярким показателем индивидуально-авторского «слова», в котором очень наглядно выражаются чувства, переживания автора, его особое мироощущение, миропонимание и др. Это проявляется особенно наглядно в описаниях явлений природы, в лирических отступлениях автора. Например: Казалось, горят не тугаи, горит вся земля, пылают иссушенные жарой барханы (Гонец, 1974, с. 86). Для наглядности приведем еще два фрагмента.

Дни ожидания боя подходили к концу. Терпение сарбазов иссякло, нервы напряжены до предела. В этот момент старшины Бершева рода Кисык и Надир, убив шеркешцев, стоящих в дозоре предательски убегают из лагеря повстанцев, уводя за собой триста джигитов, которые так же, как их старшины боялись последствий сражения с ханскими войсками. Чего и стоило ожидать в стане началась смута – межродовые распри вновь обнажились и «закровоточили». Теперь джигиты из рода Шеркеш требовали отмщения за пролитую кровь братьев. Ситуация накалилась до предела. В это время, словно гром средь ясного дня, прогремел голос предводителя повстанцев – Исатая:

… Я сын Берша! Готов принять казнь! Главный виновник здесь я! Я готов. Я слушаю ваш приговор!

Даже кони перестали дергать поводья и беситься под седлом. Недолго длилась тишина. Но казалось, прошла вечность… (Стрела Махамбета, 1979, с. 190-191).

Однажды во время долгого изнурительного перехода войско повстанцев натолкнулось на батарею солдат и казаков. Ударили пушки. От неожиданности степные скакуны с ошалелым ржанием бросились назад. Образовалась куча, и тогда, разряжая панику, прозвучал клич предводителя: … Ноян! Настал час! Заткни пушкам глотку! – клич сардара подхлестнул джигитов. Обнажив сабли и сомкнув ряды, они стремительной лавиной бросились за Исатаем. Казалось, уставшие за дорогу кони обрели второе дыхание. Рывок головной сотни был настолько стремителен, что артиллерия карателей не смогла сделать третий залп… (Стрела Махамбета, 1979, с. 207). Перед нами рассказ действительного участника сражений, все воспринимается, как происходящее в сию минуту, слышится даже дыхание коней… . А создать такую реальную картину помогает модус в форме глагола казалось и длительная пауза, которая естественно возникает на месте отсутствия союза что. Как видим, модусы стилистически мотивированы единой авторской точкой зрения на описываемые события. Модус обязательно находится в препозиции к диктуму СПП, выделяется интонационно и графически.

Таким образом, использование русскоязычным писателем в художественном дискурсе СПП изъяснительного типа и актуализация в них модуса является показателем индивидуально-авторского слога, его творческого мировосприятия [6]. Функционирование вышерассмотренных конструкций в художественном повествовании

103

стилистически мотивировано: перед читателем убедительно предстает реальная действительность, созданная с помощью данных конструкций посредством которых вводится в авторский текст, как недостоверная информация, представленная методом творческого перевоплощения и нестандартного мироощущения писателя, так и подлинно исторические факты.

Список литературы 1 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.,1955. – С. 43-

45. 2 Способы выражения субъективных смыслов и синтаксические связи//Сборник

научных трудов. – Душанбе, 1984. 3 Белошапкова В.А. О модальности сложного предложения//Русский язык. Сборник

научных трудов. – М., - 1975. – С.47. 4 Колосова Т.А., Черемисина М.И. Очерки по теории сложного предложения. –

Новосибирск, 1987. – С. 34-77. 5 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.. 1978. – С. 240; 815. 6 Туманова А.Б. Языковая картина мира писателя-билингва в художественном

дискурсе писателя-билингва: автореф. докт. дисс. – Алматы, 2008. – 52 с. Бұл мақалада орыс тілді жазушының көркем дискурстағы субъективті модальды

сөз саптауларын зерттеуге арналған өзекті мәселе қарастырылады.Онда модус пен диктум жайлы, модустік мән типтері туралы материалдар қамтылған. Мақалада модустік мән берілген түсіндірмелі құрмалас сөйлемдерді талдауға баса назар аударылған. Зерттеу барысында Ә.Әлімжановтың көркем шығармаларын талдау барысында анықталған әрбір модустік мән мен қорытындылар дәлелденіп отырды. Зерттеу нәтижесінде автордың өз көзқарастарын беруінде сабақтас құрмалас сөйлемдердегі модустердің маңызды рөл атқаратыны туралы ой тұжырымдалды.

This article is dedicated to the issue of the day, expression of subjective modality in the

fiction discourse of the Russian-language writer. They present information about such types of modus senses as the modus and the dictum. Special attention is given to classification of complex sentences of explanatory type with different modus meanings. Each of modus meanings and the conclusions made during the research are proved by citing fragments fiction books by A.Аlimzhanov. Thus, the article reasonably proves that the evident formula of the expression of authorial modality are complex sentences of explanatory type.

УДК 81’1:811.161.1

З.А.Умирзакова Казахский национальный педагогический университет им. Абая

Алматы, Казахстан Zaure.aru@mail.ru

К ВОПРОСУ ОБ АНАЛИЗЕ КОММУНИКАТИВНЫХ ТАКТИК СЛОЖНОГО

КОММУНИКАТИВНОГО АКТА В данной статье проводится анализ использованных коммуникативных тактик

сложного коммуникативного акта на примере отрывка из романа Т. Асемкулова «Талтүс». Автор на примере данного отрывка рассматривает цель коммуникативных тактик, используемых коммуникантами во время коммуникативного акта. При этом каждая коммуникативная тактика представлена как вербальными, так и невербальными средствами общения. Автор делает вывод, что коммуникативные тактики

104

способствуют достижению коммуникативной цели и могут изменяться в зависимости от коммуникативно-психологического контекста общения.

Ключевые слова: коммуникативный акт, коммуникант, коммуникативные

тактики, коммуникативная цель, коммуникативное поведение, казахская лингвокультура. Национально-культурная самобытность коммуникативного поведения

прослеживается во всех его компонентах, в том числе и в коммуникативных тактиках, используемых в процессе общения. Выбор коммуникативных тактик зависит от ряда факторов: от иллокутивной цели общения, от социально-демографических характеристик собеседника (социальный статус, пол, возраст, уровень образования, эмоциональное состояние на момент общения и др.), от типа коммуникативной ситуации, сферы общения.

В существующей литературе по коммуникативным тактикам обычно описываются отдельные тактики на материале простейших речевых актов из двух-трех реплик. Однако реальное общение намного сложнее. В данной работе мы попытались провести анализ крупного по объему, сложного по своему содержанию акта коммуникации, в котором нас будут интересовать использованные коммуникантами тактики. В ходе анализа мы будем обращать внимание не только на вербальные, но и на невербальные средства, выступающие знаками с определенным значением. Мы исходим также из того, что отдельные тактики являются отражением концептуальной системы лингвокультуры.

Рассмотрим следующий сложный по содержанию, по использованию коммуникативных тактик коммуникативный акт, представленный в романе Т. Асемкулова «Талтүс». В отрывке излагается диалог между тестем (Сабыт-ата) и зятем (Баймұқан), пресуппозиция которого такова: Баймукан регулярно избивал жену и детей, после очередного избиения Сабыт жестоко наказал Баймукана и перевез дочь с детьми к себе. После двух недель Баймукан приходит к тестю, прося прощение. Приводим отрывок целиком.

Бірнеше күннен кейін Баймұқан келді. Түстің кезі еді. Жұрт жапырлай шай ішіп жатқан. Есікке таман отырған Күлбағила сыртқа көз салды да түрі құбылып кетті.

- Баймұқан келе жатыр, - деген сыбырлап. Әкесімен көңілдене әңгімелесіп отырған Қалима жүзі сәл бозарып үнсіз қалды.

Қынабек үрпиіп Сабыттың бауырына тығылды. (1) Сол екі ортада есіктен әуелі ауылкеңес Тілеубек, содан кейін табалдырықтан аяғы сәл шалынып барып Баймұқан да кірді.

- Ассалаумағаләйкоом, - деген Баймұқан даусын әндете созып. Төрде отырған Сабыт ләм-мим демеді. (2) Баймұқан Сабыттың алдына тізірлей

жығылды. - Кеш мені, әке. - Елдің бәрі төмен қарады. Бір сәт ыңғайсыз үнсіздік орнаған. (3) - Мен жоқ жердегі бар тіршілігің осы ма? – деді ақыры Сабыт. - Кеш, мені әке, - деді Баймұқан басын жеоден алмаған күйі, - Кеш. (4) - Сен менің сақалымның ағына да қарамадың. Маған осылай істедің. Оңашада

Қалима мен балаларға не істемейсің сен. (5) - Жезде, бір жолға... – деді кіргеннен тікесінен тік тұрған Тілеубек, - Бір

білместік болған шығар. - Бір ғана білместік пе? – Сабыт Тілеубекке сынай қарады.

- Мен көргенде өмір бойы осылай істеп келеді. Алыста жатсам да қызымның құсасын, немерелерімнің жылағанын естіп жаттым. Келінің қыздай сыйлаған ел емес пе едік? Ұлын тыймаған, келінін жүн қылған, қандай ел сенің елің? (6)

- Тағы да тыныштық орнады. Әжігерей, атасының алдында тізерлеп тұрған Баймұқанның кепеттен пора-пора терлегенін көрді. Иегінен баданадай тамшы шағи көрнеге тырс етіп тамған. (7)

105

-Айтшы, кәне, өз қызынды жамандыққа қиясын ба? – Сабыт Баймұқанның желкесінен төне қараған. – Құдай бетін ары қылсын, бірақ құдайлығынды айтшы, анау оқуда жүрген өз нәрестеңнің біреудің қолында ит орнында байлаулы тұрғанын қалар ма едің?

- Жоқ, - деді Баймұқан естілер-естімес. (8) -А! – деді Сабыт, - Солай ма, батыр! Олай болса қолындағы әйелін, ол да біреудің

әлпештеген ардақтысы. Ол да біреудің жалғызы. Оның үстіне ұрқынды жалғастырған балаларыңның анасы емес пе?

- Кеш мені, әке, - Баймұқан еңіреп жылап жіберген. (9) -Кештім. Не айтайын. Өз қолымды кесе алмаймын, - Сабыт кеудесін кере дем алды,

- Бірақ бүгін бармайды. Бүгін осында болады. Үйіне қайта бер. Ертең өзім апарып тастаймын. (10)

Коммуникативный акт неравноправный, поскольку статус коммуникантов неравнозначен по нескольким основаниям, а именно, по возрастному параметру (Сабыту – за семьдесят, Баймукану – за сорок), по социальному статусу (Сабыт – тесть, Баймукан - зять), по роли в анализируемом событии (Баймукан виновен в происшедшем), по коммуникативному статусу (Сабыт определяет наказание, Баймукан подвергается наказанию).

Цель коммуникативного акта осознанна со стороны обоих коммуникантов: Баймукан должен достичь цели – выпросить прощение, Сабыт должен заставить Баймукана прочувствовать то зло, что он причинил семье своими драками, побоищем, раскаяться. Каждый из коммуникантов пользуется своими коммуникативными тактиками. Наиболее простой тактикой «вербальное и невербальное выражение побуждения в форме просьбы» пользуется Сабыт: это использование лексемы кеш в форме побудительного залога, сопровожденное кинемой тізерлеу. Эта тактика повторяется несколько раз, но каждый раз она усиливает свое воздействие, поскольку сопровождается новыми невербальными средствами, что указывает на то, что Баймукан в течение всего диалога все в большей степени испытывает раскаяние и это сопровождается эмоциями: сначала он опускается на колени и произносит еле слышно «Кеш мені, әке», затем в отрывке 7 свидетель этого диалога – подросток Әжігерей – видит, как внезапно Баймукан начинает сильно потеть и крупные капли пота стекают на кошму, в конце диалога Баймукан снова произносит «Кеш мені, әке» и начинает рыдать.

Тактики, используемые Сабытом, более разнообразны. Первая тактика – это тактика игнорирования, где она через молчание используется

дважды: когда Сабыт не отвечает на приветствие и когда он не отвечает на первую просьбу Баймукана о прощении.

В первом случае молчание является знаком отрицательного отношения к Баймукану и знаком нежелания общаться с ним. Своим молчанием Сабыт как бы исключает его из своего круга, молчание в данном эпизоде – это знак открытой конфронтации. Во втором случае молчание Сабыта в ответ на просьбу Баймукана о прощении означает отказ, причем этот отказ мотивирован эмоцией гнева, которую Сабыт должен был пересилить. В соответствии с концептом ақыл в казахской культуре все, что делается в гневе, не совместимо с умом:

Ашу бар да, ақыл жоқ. Силу коммуникативного воздействия молчания ощутил не только Баймукан, но и

все сидевшие в комнате, что передано следующим образом: «Елдің бәрі төмен қарады. Бір сәт ыңғайсыз үнсіздік орнаған». То есть семантику молчания хорошо поняли и все сидевшие вокруг.

Далее Сабыт использует тактику уточнения с целью подчеркивания типичности осуждаемых действий Баймукана:

Мен жоқ жердегі бар тіршілігінің осы ма?

106

И далее следует интересная по своей значимости реплика «Сен менің сақалымның ағына да қарамадың», которая содержит обвинение Баймукана в несоблюдении основополагающей традиции казахского общества – уважения к старшим. Когда Сабыт застал Баймукана за избиением семьи и попытался утихомирить его, пьяный зять толкнул тестя, это было последней каплей, после чего Сабыт избил Баймукана, который потом вынужден был две недели лечиться в больнице. В результате этой реплики образ зятя дополняется существенным негативным качеством.

Семантическая оппозиция «старший» - «младший» является основополагающей, определяющей специфику национального менталитета казахов. З.К.Ахметжанова, анализируя концептосферу казахской лингвокультуры, отмечает, что ценностный аспект концептов проявляется через нормы поведения, которые наиболее четко фиксируются в паремиях. Исследователь пишет: «Для казахской культуры нормой поведения является уважительное отношение младшего поколения к старшему, поскольку у старших по возрасту людей жизненный опыт побольше, чем у молодых (Әке тұрғанда сөйлеген баладан без, шеше тұрғанда сөйлеген қыздан без)» [1, 62].

Далее Сабыт усиливает семантику типичности действий Баймукана через тактику сравнения: «Маған осылай істедің. Оңашада Қалима мен балаларға не істемейсің сен?»

В это время в диалог вклинивается третий коммуникант, который тактикой ослабления пытается перевести действия Баймукана из разряда типичного в разряд случайного: «Жезде, бір жолға... Бір білместік болған шығар». В данном отрывке языковым средством реализации тактики ослабления выступает сочетание бір білместік, направленное на выражение семантики однократности действия, что можно квалифицировать как случайное, нетипичное и ненамеренное, здесь акцентируется внимание на ненамеренности, якобы действие Баймукана могло произойти по ошибке, по незнанию. Эта семантика заложена в слове білместік. В соответствии с канонами ислама наказания за прегрешения, совершенные по незнанию, недомыслию, было не столь суровым, как наказание за деяния, совершенные намеренно. Кроме того, семантика однократности выражается сочетанием бір жолға. Тактика умаления в данном отрывке сопрягается с тактикой интимизации, реализуемой обращением жезде, целью которой является установление теплой тональности общения, с которой категоричность суждения обычно несовместима. Но, как показывает дальнейший отрывок, обе эти тактики оказались несовместимыми. Вербальная реакция Сабыта начинается с переспроса: «Бір ғана білместік пе?» Если в устах третьего коммуниканта в предыдущем отрывке это сочетание использовалось для выражения модальности предположения, то в форме переспроса это предложение используется для отрицания. В данном случае мы видим так называемый косвенный речевой акт, когда между формой высказывания (вопросительное предложение) и смыслом высказывания (отрицание) существует большая дистанция. Отметим, что в диалогах разговорно-бытового характера и в художественном тексте, отражающем специфику разговорной речи, подобные косвенные речевые акты довольно часты. Тактика отрицания через переспрос в данном отрывке выражена и невербально: «Сабыт Тілеубекке сынай қарады», здесь слово сынай используется для выражения целого комплекса чувств, охвативших Сабыта:

- неужели ты всерьез полагаешь, что действия Баймукана случайны? - какой ты человек, если думаешь, что издевательства над женой и детьми можно

оценить как незначительную ошибку? Далее Сабыт использует тактику аргументации к фактам, обосновывая свою

позицию: «Мен көргенде өмір бойы осылай істеп келеді. Алыста жатсам да қызымның құсасын, немерелерімнің жылағанын естіп жаттым». Цель тактики аргументации к фактам – утвердить типичность действий Баймукана.

Следующий отрывок интересен тем, что Сабыт здесь применяет тактику апелляции к высшему авторитету, каким для казаха является народ. Обычно тактика апелляции к авторитету (иногда ее называют тактикой опоры на авторитет) реализуется через

107

использование паремических единиц языка. В данном отрывке традиционное отношение казахов к дочерям, снохам передается описательно. Опять-таки используется форма вопросительного предложения, уже для выражения утверждения: «Келінін қыздай сыйлаған ел емес пе едік?» И далее это отношение переносится на личность самого Баймукана: «Ұлын тыймаған, келінін жүн қылған, қандай ел сенің елің?» В данном случае эту тактику можно назвать тактикой смены кадров: если до этого речь шла о сформировавшемся в народе отношении к снохам, аналогичном отношению к дочерям, то здесь Сабыт это положение применяет крупным планом к Баймукану и констатирует противоположное отношение: «Ұлын тыймаған, келінін жүн қылған...,», выражает сомнение в принадлежности Баймукана этому народу: «...қандай ел сенің елің?»

После этой тяжелой в смысловом отношении реплики опять устанавливается общее молчание. В этот раз молчание означает осмысливание слов Сабыта не только Баймуканом, но и всеми сидевшими в комнате.

Далее Сабыт опять-таки использует тактику смены кадров, применив ситуацию с избиением жены к дочери Баймукана: «Айтшы, кәне, өз қызынды жамандыққа қиясын ба?.. Құдай бетін ары қылсын, бірақ құдайлығынды айтшы, анау оқуда жүрген өз нәрестеңнің біреудің қолында ит орнында байлаулы тұрғанын қалар ма едің?» Здесь тактика смены кадров совмещается с тактикой прогнозирования.

Цель использованной тактики – максимально приблизить анализируемую ситуацию к коммуниканту, чтобы он пережил ситуацию не как субъект, а как объект, почувствовав на себе то унижение, страх, что пережила его жена.

И когда Баймукан отвечает отрицательно, Сабыт использует тактику переноса с одного субъекта на другой, тем самым утверждая единые закономерности, на основе которых должно строиться отношение как к своей жене, так и к своей дочери: «А! – деді Сабыт, - Солай ма, батыр! Олай болса қолындағы әйелін, ол да біреудің әлпештеген ардақтысы. Ол да біреудің жалғызы...».

Тактика переноса усиливается тактикой апелляции к факту. Сабыт напоминает Баймукану о том, что жена является матерью его детей: «Оның үстіне ұрқынды жалғастырған балаларыңның анасы емес пе?». Для казахской лингвокультуры это очень значимый аргумент, поскольку «если старшее поколение воспринимается младшими как назидающее начало, источник мудрости, указывающий направление последующему поколению, то младшие воспринимаются старшими как остающийся после них в жизни след, как то, что обеспечивает их бессмертие (Адам ұрпағымен мың жасайды)» [1:63].

Использованные коммуникативные тактики позволили Сабыту достичь коммуникативной цели – заставить Баймукана раскаяться в содеянном. Завершается диалог тактикой прощения и тактикой отсрочки. В использовании тактики прощения используется перформативный глагол: кеш-, однако следующие за этим глаголом предложения: Не айтайын. Өз қолымды өзім кесе алмаймын обогащают эту тактику такими семантическими нюансами, как вынужденность данного решения, поскольку нельзя оставлять детей без отца, и надежда, что подобные действия со стороны Баймукана не повторятся. Использование тактики прощения, на наш взгляд, следует рассмотреть в историко-культурном контексте, а именно: речь идет о послевоенном времени, когда многие, отправившиеся на войну, не вернулись, и в семьях дети росли без отцов, кроме того, в казахской лингвокультуре в отношениях между людьми старались, по возможности, прощать человеческие слабости, не доводя дело до крупного открытого конфликта. Это нашло отражение в паремии Кең болсаң, кем болмайсың. Но поскольку речь идет не о мелких прегрешениях, а о насилии в отношении семьи, Сабыт прибегает к тактике отсрочки: «Бірақ бүгін бармайды. Бүгін осында болады. Үйіне қайта бер. Ертең өзім апарып тастаймын». Тактика отсрочки какого-либо действия в данном случае используется Сабытом для демонстрации того, что прощение далось ему нелегко, он не вполне уверен в этом решении. Отсрочка должна заставить Баймукана еще раз пережить все случившееся. Последнее предложение выступает как непрямая коммуникация, когда

108

формально-поверхностный уровень и глубинно-содержательный уровень предложения не совпадают. Подтекстовый смысл таков: Я буду постоянно следить за дальнейшими событиями, поскольку я ответственен за дочь и внуков.

Итак, в ходе анализа бытового диалога, представляющего сложный коммуникативный акт неравноправного характера, коммуникантами для достижения своей коммуникативной цели были использованы разнообразные тактики: 1) тактика прямого выражения побуждения; 2)тактика уточнения; 3) тактика типизации; 4) тактика ослабления; 5) тактика интимизации; 6) тактика несогласия; 7) тактика аргументации к фактам; 8) тактика апелляции к авторитету; 9) тактика смены кадров; 10) тактика прогнозирования; 11) тактика переноса; 12) тактика прямого выражения прощения; 13) тактика отсрочки.

Использование каждой из перечисленных коммуникативных тактик было обусловлено изменениями в коммуникативно-психологическом контексте общения, поскольку с каждой репликой содержательно-психологической составляющей общения изменяется и коммуникант, чтобы достичь своей цели, должен соответственно реагировать на эти изменения, использованием необходимой в новых условиях тактикой. Каждая коммуникативная тактика для своей реализации применяет широкий спектр вербальных и невербальных средств. В свою очередь, одна и та же языковая единица может быть использована в разных коммуникативных тактиках. Для казахской лингвокультуры характерно гибкое коммуникативное поведение, о чем свидетельствует проведенный анализ.

Список литературы:

1 Ахметжанова З.К. Очерки по национальной концептологии. – Алматы: Елтаным, 2012. – 148 с.

Мақалада Т. Әсемқұловтің «Талтүс» романының үзіндісі бойынша күрделі

коммуникативтік актідегі қолданылған коммуникативтік тактикалардың талдауы жүргізіледі. Берілген үзінді бойынша автор коммуникативтік акті барысында коммуниканттардың қолданылған коммуникативтік тактиканың мақсатын анықтайды. Әр коммуникативтік тактика жанасушылықтың вербалды және бейвербалды құралдарымен көрсетілген. Автордың қорытындысы бойынша қарастырылған коммуникативтік тактикалар коммуникативтік мақсатқа жетуін жүзеге асырады және қарым-қатынастың коммуникативті-психологиялық контексіне байланысты өзгереді.

The article analyzes the communication tactics used in complicated communicative act on

the example of the passage from the novel by T. Asemkulova "Taltүs." The author considers purpose of the communicative tactics used by the communicants during the communicative act. In this case, each communicative tactics provided both verbal and non-verbal means of communication. The author concludes that the communication tactics contribute to the achievement of communicative purpose and may vary depending on the communicative and psychological context of communication.

109

УДК 82.09 С.К. Хусаинова

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова Кокшетау, Казахстан

salta0380@mail.ru

«СТРОИТЕЛЬНАЯ» МЕТАФОРА КАК ОТРАЖЕНИЕ МОДЕЛИ ОБЩЕСТВА

В статье автор показывает генезис и социокультурное развитие строительной метафоры. Анализируется метафора, ее виды, выявляется роль строительной метафоры в газетном тексте. Доказывается, что именно процесс метафоризации помогает реализовать основную функцию публицистического дискурса – воздействие на сознание массового читателя.

Ключевые слова: метафора, лингвокультурная ситуация, профессиональный

дискурс, метафорическая модель общества. Метафора как модель является когнитивной и психологической категорией, то есть

подчиняется единым законам мышления. Процесс метафоризации происходит по принципу инвариантности, позволяющему при переносе сохранять когнитивную топологию (структуру образа-схемы) понятийной области источника в соответствии с внутренней структурой понятийной области цели. Универсальность когнитивного механизма категоризации обусловливает присутствие аналогичных моделей в разных лингвокультурах. А метафорическую модель в этой связи можно считать инвариантной когнитивной структурой.

Различные типы метафорических моделей создают типизированную характеристику лингвокультурной ситуации и являются специфичной характеристикой состояния общества. Например, военные метафоры и метафоры болезни более конфликтны, чем строительные или транспортные. Метафора механизма создает образ обезличенного, рационального мира, а метафора строительства предполагает созидание и свидетельствует о том, что государство нуждается в изменении и реконструировании. Преобладание соматической метафоры или метафоры дома в осмыслении свидетельствует об установлении определенной стабильности и устойчивости в развитии лингвокультуры. Переходный период или период реформирования на первый план выдвигает строительную или медицинскую метафору как способ восприятия реальности. Создаваемый в политических текстах образ больной страны является психологически действенным, усиливает эмоциональное состояние аудитории и подталкивает ее к активным действиям. Медицинская метафора может указывать на общее болезненное состояние общества, ставить диагноз и предупреждать об опасности. Строительная метафора сигнализирует о необходимости изменений в обществе и предлагает определенный план и инструментарий для проведения реформ. Например, политика реформирования России в 80-е годы получает даже название перестройка и активизирует полную структуру строительной метафоры политической действительности. В связи с исследованиями профессионального дискурса в метафорике широко используются термины: метафора строительства, архитектурная метафора и др., указывающие на тип профессионального дискурса, то есть объектом исследования становятся метафоры, функционирующие, в данном случае, в строительном или архитектурном дискурсе [1, 2 и др.]. В нашем исследовании термин строительная метафора или метафора строительства используется как указание на обозначение сферы-источника метафорической экспансии при функционировании в лексикографическом и публицистическом дискурсе. По указанной аналогии употребляются и названия других видов метафор (ср. метафора дома [3], артефактная метафора, архитектурная метафора [4]). Современная лингвокультурная

110

ситуация регламентирует место метафорической модели общество ~ строительство и ее роль в казахстанской лингвокультуре.

Строительная метафора уходит своими корнями в глубокое прошлое. Она представляется одной из базовых метафорических моделях, действующих на разных этапах развития национально-культурных общностей. Это особый род производственно-хозяйственной деятельности человека по освоению внешнего мира, связанный с созданием основных символов культуры, посредством которых происходит связь человека с окружающим его миром. А.К. Байбурин даже квалифицирует процесс строительства, как акт рождения, при котором родовспомогательную функцию выполняли мастера-строители [5, 161]. Аналогия с процессом строительства и его результатом служит источником формирования одной из возможных концепций человеческого бытия [1].

Мы уже говорили о том, что к образам строительства прибегают философы уже в античном мире. Аристотель в своих трудах часто использует метафору строительства и ваяния [6, 200-201]. Христианское восприятие строительной метафоры связано с тенденцией разбрасывать и собирать камни (Екклезиаст с.5). Метафора строительства лежит в основе Притч Иисуса о строительстве дома – дом на камне и дом на песке, а также о незаконченной башне, отражающих основные духовные приоритеты человека. Дом, построенный на песке, воспринимается как символ нестабильности, как нечто не имеющее будущего, зыбкое и ненадежное во всех отношениях.

Особой вехой становления строительной метафоры является развитие философской мысли в ХІХ веке, в частности формирование материалистических идей К.Маркса и Ф.Энгельса. Н.Д. Арутюнова пишет, что «со времен Маркса стало принято представлять себе общество как некоторое здание, строение. Эта метафора позволяет выделять в обществе базис (фундамент), различные структуры (инфраструктуры, надстройки), несущие опоры, блоки, иерархические лестницы» [7, 14-15]. В марксистском учении утверждается восприятие общественно-экономической формации как здания / строения, в структуре которого выделяется базис как основа строения (то есть фундамент здания), и надстройка как вторичная, дополнительная структура, обусловленная данным базисом.

Понимание реформирования, изменения общества в русской ментальности имеет определенную специфику. Б.А.Успенский отмечает, что в России, в отличие от Европы, никогда не осуществляется продолжение дела и традиций предшествующих поколений, а при реформировании происходит полное уничтожение чего-либо, а затем на расчищенном месте осуществляется процесс строительства. Автор пишет: «Реформа имеет целью не частичное улучшение конкретной сферы государственной практики, а конечное преображение всей системы», то есть реформа в русском понимании ассоциируется с началом, а не с продолжением, что характерно для западно-европейской культуры [8, 334]. Возможно, поэтому реформы в России носят столь кардинальный характер, что осложняет их проведение и замедляет развитие страны.

В ХХ веке об обществе часто говорят в терминах строительства и разрушения. Причем в советскую эпоху указанная антиномия представляет собой единое целое. В Интернационале в русском переводе с французского (слова Э.Потье, музыка П.Дегейтера) присутствует единая метафора разрушения и строительства:

Весь мир насилья мы разрушим До основанья, а затем Мы наш, мы новый мир построим ... (Интернационал) В сознании человека слово разрушитель воспринимается с резко негативной

окраской, а созидатель - с позитивной. Но это при условии, если абстрагироваться от объекта созидания / разрушения, а учитывать общий настрой деятельности. Указанную коннотацию может вполне диаметрально поменять вместо объекта. Это еще раз доказывает действие в модели мира антиномии созидание – разрушение как взаимодополняющих и взаимосвязанных процессов. Например:

111

Новая программа ставит целью построение модели антикоррупционного поведения на всех уровнях воспитания и образования. (газета «Казахстанская правда» №217 от 6 ноября 2014).

В ХХ веке ассоциация общества с процессом строительства здания или зданием присутствует не только в социологии и экономике, но и широко утверждается в обыденном сознании [7, 15]. Все чаще указанная модель общественной структуры появляется в произведениях художественной литературы (Б.Пастернак, М.Цветаева, А.Платонов и др.). Строительная метафора насквозь пронизывает повесть А.Платонова «Котлован» - события повести соотносятся с реализацией грандиозного плана социалистического строительства в период индустриализации и коллективизации в 20-30-х гг. ХХ столетия. В городе строительство «будущего неподвижного счастья» связано с возведением единого общепролетарского дома, а в деревне строительство социализма предполагает создание колхозов и ликвидацию кулачества.

В советский период намечаются пути социалистического строительства, утверждается программа построения экономического фундамента социалистического общества (первый пятилетний план 1929-1932 гг.), активно идет мирное строительство, строительство материально-технической базы социализма, строительство отношений, широкое распространение получают молодежные социалистические стройки. В 50-х годах ХХ столетия рождается пропагандистское клише «великие стройки коммунизма», как обозначение наиболее крупных и значимых для народного хозяйства строительных проектов в СССР. Важной вехой является и моральный кодекс строителя коммунизма, как свод принципов в программе КПСС. В эпоху застоя Л.И.Брежнева (70-80 гг. ХХ века) происходит укрепление позиций социализма, осуществляется строительство развитого социализма и коммунизма, которое охватывает различные сферы: хозяйственное, школьное строительство, строительство вооруженных сил и даже строительство человека. Более того, строительную метафору исследователи [9] считают принадлежностью тоталитарного периода и связывают снижение ее активности с процессом демократизации общества, когда она уступает место метафоре дома, построенной на осознании близкой и родной сферы жизни. С другой стороны, метафора строительства декларирует необходимость перемен в обществе или в отдельных его сферах.

Новое прочтение и развитие строительная метафора получает в конце ХХ века, когда в обществе назревает необходимость перемен. Политика реформ М. С. Горбачева «на закате социализма» получает название перестройка и представляет собой особый исторический этап строительства государства. В период перестройки появляется необходимость в субъекте реформирования, поэтому заметно активизируется фрейм ‘деятели / строители’: появляются метафоры архитектор перестройки, прорабы перестройки, под руководством которых реализуются новые идеи и строительные проекты, осуществляются те или иные мероприятия. Дальнейшее развитие метафоры строительства происходит в последующий период 90-х годов, но с уклоном в сторону объекта строительства, когда в Казахстане начинается возведение независимого государства.

В современном Казахстане сформировалась и успешно действует модель межэтнического согласия и стабильности, получившая высокую международную оценку. Тем не менее, сфера национальных отношений подвержена высокой социальной динамике и находится под постоянным воздействием внутренних и внешних событий и процессов, что вызывает необходимость регулярного переосмысления и переопределения сложившихся методов и институтов национального строительства и этнополитики Казахстана, а также их концептуальных и методологических оснований. Следует учесть тот факт, что в Казахстане в условиях функционирования многоязычия огромную функциональную нагрузку выполняют средства массовой коммуникации (периодическая печать, телевидение, радио и интернет). Происходит усиление роли массовой

112

информации, активно участвующей в формировании мировоззрения и общественного мнения (а порой и манипулирования).

Рассматривая казахстанские СМИ, была отмечена их повышенная метафоричность, при этом метафоры выполняют роль своеобразного ориентира, по которому можно определить, что и в какое время является значимым в жизни общества страны. И именно процесс метафоризации помогает реализовать основную функцию публицистического дискурса – воздействие на массового читателя.

Анализ метафорики казахстанских периодических изданий показал, что в большинстве случаев при осмыслении общественно-политической жизни страны функционирует «строительная» метафора, которая указывает на развитие независимого Казахстана: «Мировым сообществом признана уникальность казахстанской модели успешного государства, построенного под лозунгом «Одна земля – одна судьба» («Казахстанская правда» от 11 ноября 2014).

Продемонстрируем процедуру описания образной микросистемы на примере предметной парадигмы ДОМ. В традиционном обществе дом – это одна из ключевых констант культуры, потому что с домом (как и с человеком) соотносились основные элементы и категории картины мира [2, 3]. Значительный интерес к изучению феномена ‘дом’ как константы культуры обусловлен многогранностью и сложностью этого понятия, полностью объяснить которое невозможно в рамках одной науки. Недаром дом является объектом исследования различных научных направлений, таких как: архитектура, культура, история, психология, лингвистика, а в последнее время его изучение переносится на междисциплинарный уровень – лингвокультурный (В.Аврамова, Д.Б.Гудков, Ю.Н.Караулов, В.В.Красных, В.И.Карасик, В.В.Колесов, В.Г.Костомаров, Г.Г.Слышкин, Ю.С.Степанов и др.).

На современном этапе важны с точки зрения описания и понимания входящих в архитектурно-домоустроительный культурный код концептуальных метафор – метафоры строительства и метафоры дома как объекта строительства. Дом считается одним из важнейших знаков славянской культуры. Он является принадлежностью материальной культуры и на этом основании - элементом предметного культурного кода. С момента возникновения жилища происходит формирование его ценностно-символической значимости в лингвокультуре.

Славянское жилище проходит долгий путь развития вширь и ввысь: от элементарной конструкции в виде ямы, прикрытой каким-либо природным материалом (трава, дерн, глина, листва, ветви), землянки, хижины до усадьбы, имения (изменение по ширине) и современных небоскребов (изменение по высоте). Лексико-семантическое поле включает в себя многочисленные номинации жилища (берлога, лачуга, логово, очаг, угол и др.), они отличаются стилистической окраской: положительной (изба, землянка, терем, гнездо, кров, приют, пристанище, обитель, убежище, укрытие, хоромы, дворец, вилла, бунгало) или отрицательной коннотацией (клетушка, конура, свинарник, тараканник, лачуга, развалюха, хижина, халупа, хибара и др.).В некоторых из них делается акцент на временном параметре жилья, связанным с нестабильностью, шаткостью постройки (барак, лачуга, хижина, времянка, дача, землянка, зимовка, сторожка и др.), а другие наименования, наоборот, свидетельствуют о стабильности и защищенности жилища (хоромы, палаты, кров, убежище, дом). Подвижность семантического поля связана с изменением условий жизни и появлением новых видов жилья. По наименованиям жилища можно читать историю русской культуры. Наряду с ушедшими в прошлое названиями (изба, усадьба, палаты, коммуналка, хрущевка и др.), наблюдается пополнение лексического пласта новыми номинациями (небоскреб, особняк), в частности заимствованными из английского языка (пентхаус, таунхаус, коттедж), а также из французского языка (мезонет, мансарда).

Мотивационно-образная парадигма, мотивированная лексемой ДОМ ‘жилое (или для учреждения) здание’ представлена следующими образными единицами:

113

отчий дом ‘о месте рождения, о родительском крове’. домашний (семейный) очаг ‘о месте, которое становится близким, дорогим для кого-

л.’ родительский дом ‘о доме родителей’ принимать/принять, взять/ брать в дом ‘брать в свою семью’. открытый дом ‘о семье, которая часто принимает гостей и гости которой могут

приходить без приглашения’. чей-л. дом закрыт для кого-л. ‘кого-л. не принимают в какой-л. семье’. быть, становиться отчим, родным домом (для кого-л.)‘о месте, которое становится

близким, дорогим для кого-л.’ отказывать/отказать от дома, от дому кому-л. (устар.) 1)‘переставать принимать

кого-л. у себя, порывать знакомство с кем-л.’ 2) ‘переставать пользоваться услугами какого-л. наемного служащего (гувернера, лакея и т.п.)’.

хоть из дома беги (разг.) ‘о трудных, невыносимых условиях, обстоятельствах, тяжелой обстановке где-л., у кого-л.’

вести дом, править домом (разг.) ‘вести хозяйство, хозяйничать’. дом вести не лапти плести - пословица. жить одним домом с кем-л.‘вместе, сообща вести хозяйство’. нести, тащить в дом (разг.) ‘стараться приобрести, взять для своего хозяйства’. как дома, как у себя дома (быть, чувствовать себя и т.п.)‘свободно,

непринужденно, не стесняясь’ не все дома у кого-л. (простореч.) ‘кто-л. не в полном разуме, со странностями,

ненормальный’. Дом непосредственным образом связан с идеей рода (русск. дом Романовых, родной

дом). Постепенно происходит расширение семантических связей слова дом и развивается перенос дом ~ Родина (н-р: вернуться в отчий дом; родной дом; Родина – наш дом и др.: «По мере расширения и углубления сотрудничества дом нашего стратегического партнерства, несомненно, будет прирастать новыми этажами и становиться все грандиозней» («Казахстанская правда» от 29.08.2014).

«Радует, что в Уральске будет построен новый Дом дружбы. По всей страна он создается и в более широком смысле – это наш общий дом «Мәңгілік Ел».(газета «Казахстанская правда» №209 от 25.10. 2014). Дом представляет собой хорошо структурированное единое целое, в котором все элементы взаимосвязаны и взаимозависимы. Внешнюю структуру дома образуют следующие элементы (конструкты): крыша, этажи, окна, дверь, порог, стена, фундамент.

В частности в СМИ часто употребляется конструкт здания - фундамент, как показатель развития государства: «Равноправие национальностей – вот фундамент, на котором наша страна стала образцом партнерских и союзнических отношений на постсоветском пространстве». («Казахстанская правда» от 01.05.2014).

«Общими усилиями всех казахстанцев мы с фундамента подняли величественное здание нового государства, которого никогда не было в нашей истории» («Казахстанская правда» № 418 от 01.12.2012).

Тогда Казахстанский народ заявил на весь мир: «Мы суверенны!» Активно участвуя в тех бурных событиях, я видел, как закладывался первый «золотой» кирпич в основание фундамента казахстанской государственности» («Казахстанская правда» от 20.01.2011). «Нурсултан Назарбаев также обратил внимание, что фундаментом безопасного и стабильного общества является соблюдение равенства прав всех граждан, а также устойчивое социально – экономическое развитие». (газета «Казахстанская правда» №217 от 6.11.2014).

Изучение «строительной» метафоры позволяет сделать вывод о том, что картина мира формируется под влиянием СМИ. И работа в данном направлении очень перспективна.

114

Список литературы 1 Муртазина Д.А. Метафора строительной лексики в категоризации и

репрезентации действительности: дисс. … к.ф.н. – Казань, 2011. – 207 с. 2 Байбурин А.К. Жилище в обрядах и представлениях восточных славян. –

Ленинград: Изд-во Наука , 1983. 3 Чудинов А.П. Россия в метафорическом зеркале: Когнитивное исследование

политической метафоры (1991-2000). – Екатеринбург, 2001. – 238с. 4 Керимов Р.Д. Артефактная концептуальная метафора в немецком политическом

дискурсе: автореферат дисс. ... к.ф.н. – Барнаул, 2005. 5 Байбурин А.К. Ритуал в традиционной культуре. Структурно-семантический

анализ восточнославянских обрядов. СПб.: Наука, 1993. / URL: http://svitk.ru/004_ book_book/1b/21_bayburin-_ritual_v_tdicionnoy_kulture.php

6 Аристотель. Аристотель Соч. в 4-х т. Т. 1. М., 1976. 7 Арутюнова Н.Д. Метафора и дискурс. // Теория метафоры. Сборник: пер. с англ.,

фр., нем., исп., польск. яз. / Вступ. ст. и сост. Н.Д.Арутюновой; Общ.ред. Н.Д. Арутюновой и М.А. Журинской. – М.: Прогресс, 1990. – С. 5 -32.

8 Успенский Б.А. Избранные труды: Т. 2. Язык и культура. – М.: «Гнозис», 1994. – 688 с.

9 Симоненко М.А. Архитектурная метафора в языке и речи: дисс. …к.ф.н: – Курск, 2009. –196 с.

Мақалада құру метафорасының генезісі мен әлеуметтік- мәдени дамуын көрсетеді.

Метафора, оның түрлеріне талдау жасалып, газет мәтіндегі құру метафорасының ролі айқындалады. Метафоралау үдерісі публицистикалық дискурстың негізгі қызметі – көпшілік оқырман қауымының танымына әсер етуге көмек беретінің дәлелдейді.

In the article the author shows the genesis and socio-cultural development of the

construction metaphor. Metaphor and its types are analyzed, the role of construction metaphors in newspaper texts is revealed. It is proved that the process of metaphor helps to realize the basic function of journalistic discourse - the impact on the consciousness of the mass reader.

УДК 378: 316.6

Э.Э. Яворская Евразийский университет им. Л.Н. Гумилева

Астана, Казахстан

СОВРЕМЕННЫЕ ПОДХОДЫ К ИЗУЧЕНИЮ СТЕРЕОТИПОВ В УСЛОВИЯХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СРЕДЫ

Статья посвящена проблеме изучения стереотипов в образовательном

пространстве. Проанализированы разные аспекты исследования стереотипов зарубежными учеными, дана классификация стереотипов. В настоящее время развитие современного общества представляет собой переход от моноцентричества к полицентричеству, что делает процесс стереотипизации весьма актуальным. Обзор и анализ представленных в статье исследований показали важность стереотипизации в формировании профессиональных качеств будущих специалистов в условиях образовательной среды. Авторские методики, рассмотренные в данной работе, позволяют диагностировать и анализировать современные педагогические стереотипы.

115

Ключевые слова: стереотип, зарубежные исследования, группы стереотипов, классификации, методы исследования стереотипов, концепции.

Нашу жизнь невозможно представить без стереотипов. Современный окружающий

мир подчиняется определенным ценностным установкам, нормам поведения, выработанным и принятым в обществе. Исторически сложилось, что человек живет в постоянно меняющемся мире, полном различного рода информации. Упростить процессы познания окружающего мира нам помогают стереотипы, которые позволяют не только использовать уже имеющиеся знания и навыки, определенный коллективный опыт, но и выработать устойчивые реакции, способы действия, поведение и суждение о мире. Именно стереотипы играют важную роль в формировании политических, религиозных, моральных, мировоззренческих и поведенческих установок в современном обществе.

Проблемой изучения стереотипов занимается психология, этнопсихология, социология, культурология, лингвокультурология, философия, психолингвистика, имэджинология, что свидетельствует об актуальности исследования стереотипов в настоящее время.

В трудах американских социологов и психологов тема стереотипа подробно разрабатывалась в исследованиях У. Липпманна, Г. У. Олпорта, Т. Адорно, Дж. Г. Мартина, Б. Бетлхейма и М. Яновица, P. О'Хара, Г. Тажфела, Д. Нахбара и К. Лаузе и др.

В работах вышеназванных исследователей стереотип рассматривается как составная часть массовой культуры, формирующаяся на основе возраста, расы, религии, национальности, профессии. Стереотип, по мнению американских исследователей, связан с некоторыми психологическими механизмами, которые формируются под воздействием социальных, политических, национальных факторов и определяют происхождение, характер и содержание социальных и политических процессов в той или иной стране.

Термин стереотип впервые использовал американский журналист Уолтер Липпман в 1922 году в своей книге «Общественное мнение» (Public opinion) [1]. Липпман рассматривал стереотип как особую форму восприятия окружающего мира, которая влияет на чувства человека на подсознательном уровне. В динамичном современном мире «у людей нет ни времени, ни возможности для близкого знакомства. Поэтому, усмотрев в каком-то человеке знакомую, свойственную определенному типу черту, мы восполняем отсутствующую информацию о нем с помощью стереотипов, содержащихся в нашем сознании» [1, 44]. По Липпману «мы получаем представление о большинстве вещей до того, как непосредственно сталкиваемся с ними. И если полученное нами образование не помогает четко осознать существование этих предубеждений, то именно они управляют процессом восприятия» [1, 44]. Часто реальность слишком сложна и изменчива, поэтому человек упрощает окружающий мир с помощью стереотипов, содержащихся в нашем сознании. На наш взгляд, весьма важным утверждением является то, что именно под влиянием информации о событиях, а не наблюдения за ними, «в сознании человека складываются упрощенные образы, стандартизированные представления об окружающем мире», «картинки в наших головах», или стереотипы.

Липпман выделяет четыре основных аспекта, характеризующих стереотипы: 1) стереотипы упрощают реальность; 2) стереотипы приобретаются людьми, а не формулируются ими; 3) стереотипы ложны; 4) стереотипы очень живучи (устойчивы) [1]. Данные характеристики стереотипов актуальны и в настоящее время.

В российской науке стереотипы рассматривались в работах социологов, философов, психологов, лингвистов: С.А. Мурадяна «Стереотип в философской аргументации», Ж. Карбовского «Стереотип как феномен сознания», А.В. Сагадеева «Стереотипы и автостереотипы в сравнительных исследованиях восточной и западной философии», В.П. Трусова и А.С. Филиппова «Этнические стереотипы», Б.Ф. Поршнева «Социальная психология и история», Л.Е. Шкляра «Этнос. Культура. Личность», Ю.Е. Прохорова «Национальные социокультурные стереотипы речевого общения и их роль в обучении

116

русскому языку иностранцев», А.К. Байбурина «Этнические стереотипы поведения», А.В. Павловской «Этнические стереотипы в свете межкультурной коммуникации», Т.Б. Рябова «Стереотипы и стереотипизация как проблема гендерных исследований», Ю.А. Сорокина «Стереотип, штамп, клише: к проблеме определения понятий», Т.Г. Стефаненко «Социальные стереотипы и межэтнические отношения», Н.В. Уфимцевой «Этнические и культурные стереотипы: кросс-культурное исследование» и многих других.

Сами названия научных работ показывают разные аспекты исследования стереотипов. В своих трудах ученые исследуют стереотип, его развитие и взаимодействие в обществе. Некоторые исследователи определяют стереотип как явление, связанное с формированием разных социальных типов личности, с влиянием социальных стереотипов на формирование представлений о человеке; другие рассматривают стереотипы в связи с мышлением, с сознанием, определенными философскими процессами. Некоторые связывают стереотипы с национально-культурными, этническими, гендерными, психологическими особенностями восприятия разного рода информации, определяющие сознание, поведение, общение человека в социуме [2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9].

Многочисленные исследования позволяют ученым выделить: 1) социальные стереотипы; 2) этнокультурные стереотипы (автостереотипы и гетеростереотипы); 3) ментальные стереотипы; 4) стереотипы общения; 5) стереотипы реагирования; 6) стереотипы восприятия и оценки; 7) стереотипы мышления; 8) стереотипы поведения; 9) стереотипы обучения и др.

Стоит заметить, что какие-то группы стереотипов из этой классификации имеют больше сторонников, какие-то подвергаются критике и не признаются учеными. Все это позволяет говорить, что процесс стереотипизации весьма актуален, особенно в наши дни, когда в развитии современного общества наблюдается переход от моноцентричества к полицентричеству.

В.С. Агеев в своих исследованиях определяет различие психологических функций стереотипов от социальных, рассматривает динамические закономерности возникновения, формирования и видоизменения социальных стереотипов. Все это позволяет ему доказать, что при изучении социальных и психологических функций стереотипа необходимо понять причины, вызывающие то или иное явление жизни, описать «весь набор функций, в том числе, и положительных, которые, собственно, это явление порождают и делают необходимым» [10].

Интерес представляет исследование автора, проведенное в студенческой среде среди биологов и психологов. Данное исследование, направленное на выявление некоторых содержательных аспектов профессиональной стереотипизации, показало, что «содержание межгрупповых представлений отражает некоторые объективные характеристики позиции группы в ближайшем социальном окружении, и в частности широко распространенную асимметричную оппозицию «гуманитарии – естественники» [10]. Исследователь определил полную схожесть мнений между представителями различных профессий о выборе необходимых и желательных ценностей и качеств личности человека; более благоприятный образ собственной группы при сравнении своей группы с другими; усвоение студентами многих важных черт профессиональных стереотипов уже на втором курсе.

Кроме того, Агеев В.С. сделал попытку рассмотреть динамические аспекты социальных стереотипов: однородность стереотипных представлений о собственной и другой группах в той или иной профессиональной среде; изменение стереотипов в зависимости от возраста или стажа профессиональной деятельности или времени профессионального обучения; содержательные и динамические характеристики межгрупповых стереотипов. Результаты его эксперимента выявили региональную межгрупповую дифференциацию в рамках общей профессиональной стереотипизации; изменчивый характер оценочных стереотипов в различных подгруппах испытуемых.

117

Автор определил, что «студенты различных факультетов имеют целостные представления о собственной и других группах, в которых отражаются устойчивые профессиональные стереотипы», что «независимо от содержания формируемых стереотипов процесс стереотипизации актуализируется на любом уровне межгруппового взаимодействия» [10]. Таким образом, доказывается, стереотипизация выполняет важную функцию в формировании профессиональных качеств будущих специалистов.

Несомненный интерес для нашего исследования представляет концепция, показанная в статье Е.Е. Сартаковой, Е.А. Обуховой, Я.Л. Горкальцевой [11], поскольку педагогический аспект стереотипизации является достаточно новым направлением в изучении стереотипов. В данной работе авторы определяют педагогические стереотипы как «сформировавшиеся в сфере обучения и воспитания устойчивые, упрощенные, схематизированные и эмоционально окрашенные представления о педагогической деятельности, личности ребенка, родителей и самого педагога, передающиеся от социального окружения в рамках выработанных обществом норм» [11, 82]. По мнению авторов, формирование современных профессиональных педагогических стереотипов тесно связано с когнитивными процессами: категоризацией, схематизацией и казуальной атрибуцией. Так, под категоризацией понимается «группировка двух или более различаемых объектов, к которому могут быть применены сходные способы обращения. Категории налагают упорядоченность на сложное многообразие стимульного мира и благодаря этому позволяют эффективно взаимодействовать с ними» [11, 84].

В процессе формирования социальных стереотипов авторы выделяют ролевые схемы как наиболее важные составляющие педагогических стереотипов. «Ролевые схемы – структуры знаний о требованиях, предъявляемых к определённым социальным слоям» [11, 84]. Авторы считают, что через использование конкретных ролевых схем происходит «обсуждение отдельных материалов или методик, экспертиза материалов учителей по модернизации образовательного процесса, представление результатов практической деятельности» [11, 85]. Наше наблюдение за учебным и педагогическим процессом в полиязычной студенческой среде подтверждает данные о роли когнитивных процессов в формировании современных профессиональных педагогических стереотипов.

Диагностику сформированности современных педагогических стереотипов можно проводить на основе авторских методик современных исследователей:

1) опросника В.А. Ситарова и В.Г. Маралова, определяющего ориентированность педагога на учебно-дисциплинарную, личностную модель взаимодействия [12];

2) методики И.А. Бучиловой, выявляющей педагогические стереотипы, и составленного на этом основании вопросника [13];

3) анкеты Н.В. Клюевой выявляющей факторы, влияющие на развитие и саморазвитие педагогов [14];

4) анкеты на выявление педагогических установок А.Г. Исмагиловой [15]; 5) проективной методики изучения педагогических установок Е.В. Джавахишвили

[16] и др. Система изучения стереотипов, в том числе и авторская, сложившаяся на настоящий

период, позволяет исследовать стереотипы с психологической, лингвистической, педагогической, философской, культурологической и других точек зрения.

Педагогический, методический аспект нам весьма интересен. В первую очередь с точки зрения выявления устойчивых стереотипных установок в учебном процессе в студенческих группах с казахским и русским языком обучения. Например, очень важно с точки зрения стереотипизации проанализировать такие этикетные формы, как приветствие и обращение преподавателя к студенту, студента к преподавателю, внешний вид, настроение, манеры поведения преподавателя, профессионально-педагогические качества преподавателя и т.д. Особенно это актуально для нашего многоязычного государства и двуязычной среды высшего образования, где обучение ведется на русском и казахском языках, учатся студенты разных национальностей, вероисповедания и разных культур.

118

Для Казахстана такие исследования весьма перспективны. 2015 год объявлен годом Ассамблеи народа Казахстана, которая была образована 1 марта 1995 года по инициативе Нурсултана Назарбаева с целью обеспечения общественно-политической стабильности в РК, дальнейшего укрепления общественного согласия в стране, гармонизации межнациональных отношений и национального единства народов нашей республики.

Таким образом, рассмотренные авторские концепции, посвященные изучению формирования и развития стереотипов, представляют собой серьезную методологическую базу для нашего исследования, посвященного выявлению устойчивых стереотипных установок в учебном процессе системы образования Республики Казахстан. Они позволяют выявить особенности, актуальные именно для казахстанской образовательной среды, определить характерные черты формирования и модификации стереотипов ы в студенческих группах с казахским и русским языками обучения.

Список литературы 1 Липпман Уолтер Общественное мнение / Пер. с англ. Т.В. Барчуновой Редакторы

перевода К.А. Левинсон, К.В. Петренко. – М.: Институт Фонда «Общественное мнение», 2004. – 384 с. // [Электронный ресурс] Режим доступа: http://socioline.ru/book/uolter-lippman-obschestvennoe-mnenie#attachments

2 Мурадян С.А. Стереотип в философской аргументации // Вопросы философии. – вып. № 4. – Ереван, 1984.

3 Карбовский Ж. Стереотип как феномен сознания. Сознание и знание. – М., 1984. 4 Трусов В.П., Филиппов А.С. Этнические стереотипы. Этническая психология:

этические процессы и образ жизни людей. – М., 1984. 5 Поршнев Б.Ф. Социальная психология и история. – М., 1979. 6 Шкляр Л.Е. Этнос. Культура. Личность. Философско-методологические аспекты

исследования. – Киев, 1992. 7 Сорокин Ю.А. Стереотип, штамп, клише: к проблеме определения понятий //

Общение: теоретические и прагматические проблемы. – М., 1998. 8 Байбурин А.К. Этнические стереотипы поведения // Общественные науки. – № 2.

– М, 1986. 9 Сагадеев А.В. Стереотипы и автостереотипы в сравнительных исследованиях

восточной и западной философии. Философское наследие народов Востока и современность. – М, 1983.

10 Агеев B.C. Психологическое исследование социальных стереотипов // Вопросы психологии. – №1. – 1986. [Электронный ресурс] Режим доступа: http://psyfactor.org/lib/stereotype6.htm

11 Сартакова Е.Е., Обухова Е.А., Горкальцева Я.Л. Педагогические стереотипы профессиональной деятельности учителя и проблемы аттестации // Вестник ТГПУ. – № 13 (143). – 2013 // [Электронный ресурс] Режим доступа: www.cyberleninka.ru

12 Ситаров В.А., Маралов В.Г. Диагностики развития позиции ненасилия у педагога. – М., 1997. – 280 с.

13 Бучилова И.А. Психологические особенности преодоления педагогических стереотипов у студентов и воспитателей дошкольных учреждений: дис. … канд. психол. наук. – Череповец, 2002.

14 Педагогическая психология: учеб. для студентов высш. учеб. заведений / Под ред. Н.В. Клюевой. – М.: Владос-Пресс, 2003. – 400 с.

15 Исмагилова А.Г. Стиль педагогического общения воспитателя детского сада. – М.: Знание, 2009. – 96 с.

16 Джавахишвили Е.В. Возрастные особенности личности студента и формирование педагогической установки: автореф. дис. … канд. психол. наук. – Тбилиси, 1988. – 24 с.

119

Бұл мақала білім кеңістігіндегі таптаурындарын зерделеу мәселіне арналған. Таптауырындарды түрлі салада зерттеген шетел ғалымдарының жұмыстары сарапталды, таптауырынның түрлері көрсетілген. Осы уақытта қазіргі қоғамның дамуы моноцентризмнен полицентризмге көшуін ұсынады. Ұсынылған мақаладағы зерттеулердің шолуы мен талдауы білім ортадағы болашақ мамандардың қәсіби сапасын құралымдаудағы таптаурындықтың маңызын көрсетті. Осы жұмыста қарастырылған авторлық әдістер заманауи педагогикалық таптаурындарды сараптап, диагностика жасауға мүмкіндік береді.

The research deals with the problem of stereotypes in education space. In the work there

were analyzed various aspects of the study stereotypes developed by foreign scientists; additionally, it was made a classification of stereotypes. Nowadays the development of modern society is introduced as a shift from monocentrism to polycentrism. The overview and analysis of the research data have demonstrated the importance of stereotyping of the future specialists’ professional qualities within the framework of education environment. All methods discussed in this paper help to diagnose and analyze modern pedagogical stereotypes.

120

САЛЫСТЫРМАЛЫ ТІЛ БІЛІМІ

СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

ӘОЖ 81`38:[811.512.122+811.411.21 Ж.Ж. Есеналиева

Абылай хан атындағы КазХҚжӘТУ Алматы, Казақстан prof.esenalieva@mail.ru

ТІЛДЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИПТЕРІН АНЫҚТАУ МӘСЕЛЕСІНЕ

Жаңа ғасыр таңында тілдің ұлттық, мәдени, этнолингвистикалық аспектілеріне

қызығушылықтың артуына байланысты салыстырмалы және салғастырмалы аспектіде тілдерді тереңірек зерттеу қажеттігі туып отыр, өйткені, әртүрлі құрылымды тілдерді салғастыра зерттеу ол тілдердің ұлттық ерекшелігін, қайталанбас қызметін танып білуге, сол тілдерде сөйлейтін ұлттардың таным болмысы мен тұрмыс тіршілігін, менталдық айырмашылығын жақынырақ тануға мүмкіндік береді.

Түйін сөздер: лингвистика, тіл, тілдердің құрылымдық типтері.

Заманауй лингвистиканың негізгі мәселелерінің бірі «тіл және қоғам», «тіл және ойлау» мәселелері болса, олардың толық шешілуі тілдер типологиясымен тығыз байланысты.

Салғастырмалы типология еуропа тілдерінің, атап айтқанда, батыс үндіеуропа тілдерінің зерттеулеріне сүйенеді. Алайда, бұл тілдердің әртүрлігіне, олардың тілдік құрылысының күрделілігіне қарамастан, сол тілдерді ғана зерттеу арқылы әлемдегі барлық тілдердің құрылымдық типтерін жүйелі түрде, кешенді, жан-жақты айқындау мүмкін емес.

Тілдердің құрылымдық типтерін анықтау үшін ең алдымен, адамның танымдық және ойлау қабілетінің тілдік көрінісін көрсету керек. Ол үшін лингвистикалық типология барлық тілдік типтер мен құрылымдарды салыстырып, салғастырады. Бұл мәселені алғаш қозғаған өткен ғасырдың 30-40 жылдары ірі лингвист-ғалымдар Н.Я.Марр және И.И. Мещанинов [1].

Құрылымы жағынан әртүрлі тілдерді славян, иран, кавказ, түркі, монгол т.б.тілдерді зерттеу, салғастыру тілдерді типологиялық жағынан зерттеудің дамуына және осыған дейінгі тіл біліміндегі теориялық негіздерді қайта қарауға алып келді. Мұнан кейін толыққанды типологиялық зерттеулер жүргізу үшін тек Кеңес Одағы мен Еуропа халықтарының тілдері ғана емес, сонымен қатар, шет елдік Азия, Африка, Америка және әлемнің басқа да тілдерін жан-жақты салғастыра зерттеу қажет болды. Осындай ауқымды типологиялық зерттеулердің нәтижесінде ғана адамзат ойының тілдік көрінісінің тәсілдерін зерделеуге мүмкіндік береді. Оларды толық көрсетіп, бір-бірімен салғастыруға, тілдік типтердің барлығын да айқындауға болады. Мәселеге осылайша қарағанда ғана толыққанды типологиялық бағытта жалпы тіл білімін құру мүмкіншілігі туады.

Типологиялық зерттеулердің негізіне тілдің жеке элементтерінің инвентаризациясы емес, тілдік жүйенің құрылымдық талдауы жатады. Типологиялық салғастыру тілдік элементтердің күрделі иерархиясымен қоса, тілдік жүйенің айрықша ерекшелігінің барлығын толық қамтуы қажет. Сонда тіпті импликативті құбылыстар да ашылады, әрбір

121

тілдің ерекше фактілері айқындалады; осының негізінде түрлі тілдер арасында кездесетін изоморфизмдер мен универсалийлер анықталады.

Шынында да, жеке тілдерді типологиялық тұрғыдан зерттей бастасақ, көптеген тілдерге ортақ белгілерді табуға болады. Мысалы, орыс, поляк, болгар тілдерінен бір түбірден өрбіген сөздерді көптеп кездестіруге болады. Бұл құбылыс ол тілдердің барлығы да славян тілдер тобына жататындығының айғағы. Соған қарамастан аталған тілдер арасынан да алломорфизмдерді кездестіруге болады. Мәселен, орыс тілінде алты септіктен тұратын септік категориясы болса, болгар тілінде септік жүйесі жоқ. Бұл екі тілдің туыстығына қарамастан, зат есімдер жүйесі де бір-бірінен алшақ.

Қазақ тілі мен қарақалпақ тілінің туыстас тіл екендігі дау туғызбайды. Бірақ туыстыс тілдердің барлығы да қазақ, қарақалпақ тілдері сияқты лексикалық, фонетикалық, грамматикалық жағынан толық сәйкес келе бермейді. Мысалы, түркі тілдері семьясына енетін қазақ тілі мен чуваш тілін салыстырып қарайтын болсақ, олардың арасында үлкен алшақтық бар. Түркі тілдес болса да, чуваш пен қазақ өз тілдерінде сөйлесе кетсе, бір-бірін түсіне алмайды.

Лингвистикалық типология тілдер құрылымындағы бірен-саран кездесетін ұқсастықтар мен ерекшеліктерді қарастырмайды. Оның нысаны жалпылық сипат алатын, көптеген біртектес белгілердің ауқымын қамтиды.

Құрылымдық-типологиялық салғастыру негізгі екі түрлі бағытты көздейді: «определение отношения отдельных систем одного языка к аналичным системам другого и выявление черт, характерных для одного и отсутсствующих в другом языке. Таким образом, основные задачи, стоящие перед любым сопоставлением – это выявление изоморфизма и алломорфизма разных языков и построение теории языка» [2,3].

Әлем тілдерінің әртүрлілігіне қарамастан олардың құрылымында барлық тілдерге тән ортақ сәйкестіктер жасырынып тұрады. Бұдан көпшілік тілдер ортақ бір үлгімен жасалатынын да көруге болады. Тілдік универсалийлер өзінің табиғаты жағынан, тілдік қасиеті жағынан жалпыға бірдей. Солардың негізінде лингвистикалық ортақ заңдылықтар қалыптастырып, жалпы адамзат мәдениеті жөнінде ой түйіндеуге мүмкіндік жасайды.

Универсалийлердің әртүрлі топтары бар: 1. Универсалийлердің бірінші тобы тілдерді тілдік емес дүниемен салыстыру

негізінде анықталады (мысалы, тілдерді басқа белгілер жүйесімен, информация беру және сақтаудың басқа жүйелерімен салыстыру). Бұл жерде әңгіме, әрине, семиотикалық типология туралы болып отыр.

Тілдерді информацияның басқа жүйелерімен салыстырғанда мынадай жалпы сипаттағы универсалийлерді көруге болады: олардың тілдегі ара салмағы 50%. Мәселен, американдық лингвист Хоккет барлық табиғи тілдерге тән 16 жалпы сипаттағы универсалийлерді көрсеткен. Ғалым табиғи тіл деп (жазу тілі, жест тілі, дауылпаз тілі, ысқырық тілі т.б.тілдерді қоспайды) тек ауызша қарым-қатынас тілін, яғни адамзат тілін ғана ұғады.

2. Универсалийлердің екінші тобын анықтау жалпы тіл теориясымен ұштасып жатады. Себебі екеуінің де мақсаты тілдердің ең алдымен адамзат әрекетінің атрибуты ретінде қызмет ететіндігін айқындау. Типологияның бұл бағыты тілдердің универсалды ерекшеліктеріне сүйенеді. Мақсаты белгілі бір тілді жеке ерекшеліктерден жалпы ортақ мәселелерге қарай сипаттау. Тілдердің әртүрлі ерекшеліктерін біріктіру және тілдерге ортақ универсалийлерді табу жалпы типологияға тән бірден бір әдіс. Лингвистикалық типологияда тілдік универсалийлерді тек тілдерді бір-бірімен салыстырғанда ғана

122

анықтауға болады. Олай болса, ол универсалийлерді лингвистикалық универсалийлер деп атауға болады.

Лингвистикалық универсалийлер дегеніміз - тілдердің негізгі сипатын ашып бере алатын көптеген тілдерге тән қасиеттер мен белгілер, әлемдегі әртүрлі тілдердің барлығына ортақ тілдік ерекшеліктер.

Универсалийлердің негізгі типтері - фонологиялық, грамматикалық, семантикалық және символикалық типтер.

Фонологиялық универсалийлер: Әлемдегі тілдердің бәрінде де дыбыстар дауысты және дауыссыз болып бөлінеді. Барлық тілдерде дауыссыз дыбыстар жасалуына байланысты сараланады т.б.

Грамматикалық универсалийлер: Тілдердің барлығында сөз таптары бар. Жіктеу есімдігі үш жақта айтылады т.б.

Семантикалық универсалийлер: Семантикалық универсалийлер ұғым дамуының заңдылықтарын белгілейді. Мысалы, барлық тілдерде соматикалық ұғымдар жансыз заттармен тіркесіп, басқа ұғым береді: иненің көзі, (ушко иглы), шәйнектің аузы (носик чайника) т.б. Тілдердегі метафоралар дыбыстармен тікелей байланысты.

Отандық тіл білімінде Н.И.Букетова тілдердегі морфологиялық универсалий ретінде реликт-түбір морфемаларды қарастырды. Ғалым тілдердің барлығына тән реликт түбір морфемалар – типтік құбылыс деп тұжырымдайды [4,48].

Тіл білімі тұрғысынан алғанда жалпы адамзаттың ойлау жүйесі бірдей. Сондықтан олардың жаратылыстық және қоғамдық құбылыстар жөніндегі танымдары да бірдей. Оларды тек ой формасы болып табылатын тіл ғана бір-бірінен өзгешелендіріп тұрады. Бір сөзбен айтқанда, тіл біртүрлі мазмұнды түрліше формада бейнелейді. Басқаша айтқанда, әлемдегі барлық тілдер ортақ мазмұнды түрліше формада сипаттайды. Әйтсе де, ол тілдердің арасынан құрылымы жағынан, фонологиялық, грамматикалық, семантикалық универсалийлерді табуға болады.

Универсалийлер синхронды (мысалы, кейбір сәйкестіктер тіл дамуының белгілі бір кезеңінде ғана болады) және диахронды (тіл дамуындағы заңдылықтарды білдіретін сәйкестіктер) болып бөлінеді. Олар бір-бірімен тығыз байланысты. Себебі қандай да болмасын диахроникалық процестердің жиынтығы тілдің синхронды жағдайын көрсетеді. Өйткені тілдің синхрондық жағдайынан тыс ешқандай диахроникалық процестердің де болуы мүмкін емес.

Универсалийлер абсолюттік, статистикалық, дедуктивті және индуктивті болып жіктеледі.

Абсолюттік немесе толық сәйкестіктікте ешқандай ауытқушылық болмайды (мысалы, табу тілдердің барлығында кездеседі. Әлем тілдерінің барлығында дыбыстар дауысты және дауыссыз болып бөлінеді т.б.).

Статистикалық немесе толық емес универсалийлер көп кездеспейді. Аталмыш сәйкестіктер тіл жүйесінің басқа жүйеге өтпелі кезеңінде пайда болуы мүмкін. Мәселен, әлем тілдерінің барлығында (арант және абазин тілдерін қоспағанда) кем дегенде екі дауысты дыбыс бар.

Типологиядағы универсалийлер немесе сәйкестіктер дедуктивті (тілдерді зерттемей) және индуктивті (бірнеше тілдерді қатар салғастырып) әдіспен анықталуы да ықтимал. Бірінші жағдайда типологиялық заңдылықтар барлық тілдерге ортақ болуға тиіс деп қабылданатын теориялық болжамға негізделсе, екінші жағдайда нақты анықталған универсалды сипаттамалар сөз болады. Лингвистикалық универсалий мәселелерін сұрыптау кезінде бұл аталған екі тәсілдердің екеуі де негізге алынады. Өйткені бірнеше

123

тілдік фактілер арқылы жасалған дедуктивті пікірлер кейін индуктивті жолмен нақтыланып, ғылыми қорытындылар жасалады. Мысалы: тілдік деңгейлер бойынша қарастырылатын ортақ заңдылықтар қатарында әр тілдің құрылымдық-жүйелік ерекшелігін саралау, сөздердің сөз таптарына жіктелуі, сөз құрамының морфемалармен сипатталуы, қосымшалардың сөз тудырушы және форма түрлендіруші немесе деривациялық яки реляциялық қызметте жұмсалуы секілді мәселелерді барлық тілдерге қатысты анықтау – заңды нәрсе.

Өзінің сипаты жағынан универсалийлер элементарлық (белгілі бір тілдік құбылыстың кездесетінін білдіретін) және импликативтік болып сараланады.

Импликативтік сәйкестіктер екі тілдік құбылыстың арасындағы байланысты білдіреді. Импликативтік сәйкестіктердің мазмұнын былайша түсіндіруге болады: «Егер тілде Х құбылысы болса, онда ол тілде У құбылысы да болады». Алайда, керісінше, олай болмауы да мүмкін. Яғни тілдегі У құбылысының болуы ол тілде Х құбылысының барлығын көрсетпейді. Мысалы, егер қандай да бір тілде септік категориясы немесе тек (род) категориясы болса, ол тілде сан-мөлшер категориясы да болады. Немесе егер тілде сан-мөлшер категориясының екілік түрі болса, онда ол тілде аталған категорияның көптік түрі де кездеседі. Бұл тұрғыда тілдерде белгілі бір құбылыстардың кездесуі логикалық байланыстың нәтижесі деп танылады. Мысалы:

1) Қарапайым (элементарлы) тұжырымдамаға сәйкес, «Барлық тілдерде А құбылысы бар, ол бәріне ортақ және оның кездесуі - заңды» деген сияқты пікір айтылады. Оған дәлел ретінде барлық тілдердің құрылымдық, жүйелік ерекшелігі, таңбалық сипаты айқындалған, тілдік деңгейлері мен бірліктері сұрыпталған секілді лингвистикалық қағидалар келтіріледі.

2) Күрделі (импликативті) логикалық байланыстар «егер.., онда...» сияқты құрылымдық сәйкестіктер негізінде жасалады. Айталық, «Егер тілде сөз тудырушы морфемалар болса, онда сөз түрлендіруші аффикстердің болуы – заңды құбылыс», немесе «егер тілдерде сабақтаса байланысу кездессе, онда салаласа байланысқан құрылымның орын алуы да заңды» және т.б.

Лингвистикалық сараптама мен статистика жүргізудің қиындығына көз жеткізу қиынға соқпайды. Дегенмен, іс жүзінде 30-ға жуық тілдер мен барлық тілдік семьяларды (Гринберг, 1970) зерттеген не болмаса 400 тілдік материалды (Соколовская, 1980) қамтыған фактілерді, 700 тілдің дыбыстық жүйесін талдауға арналған лингвистикалық еңбектерді алып қарайтын болсақ, универсалийлердің бұдан басқа сандық және сандық емес түрлері де кездесетініне көз жеткіземіз. Сандық универсалийлер тілдегі кейбір заңдылықтардың сандық көрсеткішін анықтайды (мәселен, барлық тілдерде фонемалардың саны 85-тен аспайды).

Тілдік универсалийлерді анықтау тек лингвистика үшін ғана емес, психолингвистика мен психология үшін де маңызды. Оның адам мінез-құлқының тілдік аспектілерінің заңдылықтарын айқындауда, оларды зерттейтін ғылым саласының дамуына да тигізетін әсері мол.

К.Аханов «әртүрлі тілдерді зерттеу барысында олардың өзара ортақ белгілері лексика саласынан ғана емес, сонымен бірге, грамматика саласынан да табылып, айқындала береді...»,-дей келе, тілде тілдік ұқсастықтардың «тегіннен-тегін» болмайтынын ескертеді [5,137].

Құрылымы әртүрлі тілдерді салғастыру тілдердің типологиялық классификациясын құруға негіз бола отырып, тілдер арасындағы сәйкестіктер мен ерекшеліктерді дәл көрсетуге мүмкіндік береді [6,122]. Әртүрлі тілдерді құрылымдық талдау, сондай-ақ,

124

тілдік универсалийлерді айқындауға көмектеседі. Жеке тілдік фактілерден жалпы тілдік фактілерге қарай талдауда тілдік универсалийлер тілдің құрылымын коммуникативтік жүйе ретінде қарастырады. Құрылымдық типология – қазіргі лингвистикада маңызды мақсат-міндеттерді шешетін тіл білімінің негізгі саласы. Осы ретте мынадай басты үш ұғымның арақатынасын анықтап алған дұрыс:

тілдік универсалийлер мен оларды дамытушы факторлар (яғни тілдік ұқсастықтардың таралу сипаты мен өзгешеліктері);

танымдық универсалийлер мен оларды қалыптастырушы факторлардың сабақтастығы (танымның жалпыадамзаттық белгілері);

тілтанымдық универсалийлердің актуалдану себептері (тіл мен таным қарым-қатынасының универсалды табиғаты).

лингвистикалық универсалийлер нақты тілдердің әртүрлі қабаттарынан, деңгейлерінен, тілдік жеке элементтерден бастап, тілдің бүтіндей жүйесіне негізделгенде ғана толық анықталады.

Құрылымы әртүрлі тілдерді салғастыру тілдердің типологиялық классификациясын құруға негіз бола отырып, тілдер арасындағы сәйкестіктер мен ерекшеліктерді дәл көрсетуге мүмкіндік береді. Әртүрлі тілдерді құрылымдық талдау тілдік универсалийлерді айқындауға көмектеседі. Жеке тілдік фактілерден жалпы тілдік фактілерге қарай талдауда тілдік универсалийлер тілдің құрылымын коммуникативтік жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан да, құрылымдық типология – қазіргі лингвистикада маңызды мақсат, міндеттер шешілетін тіл білімінің негізгі саласы.

Лингвистикалық универсалийлер типологиялық зерттеу нақты тілдердің әртүрлі қабаттарынан, деңгейлерінен, тілдің жеке элементтерінен бастап, тілдің бүтіндей жүйесіне негізделгенде ғана толық анықталады.

Салыстырмалы-тарихи тіл білімі, типология және салғастырмалы лингвистика бір-бірінен тек мақсат-міндеттерімен емес, сонымен қатар, тілдерді зертеуде әдіс-тәсілдерімен де ерекшеленеді.

Салғастырмалы типологияда зерттеу салғастырмалы және типологиялық сипат алады. Салғастырмалы сипат нақты тілдерді салғастырудағы (әдетте екі тіл салғастырылады) шыққан нәтижеге байланысты. Типологиялық сипат ол тілдер арасындағы анықталған ерекшеліктерге байланысты болады.

Құрылымы әртүрлі тілдерді салғастыру барысында анықталған универсалийлер де тілдің типін анықтауға септігін тигізеді.

Егер әртүрлі семья құрамына енетін салғастырылатын тілдердің саны көп болса немесе зерттеу барысында салғастыруға тартылатын тілдердің саны артса, ол зерттеудің типологиялық сипаты арта түседі. Мәселен, Г.М. Хашимовтың «Типология сложного предложения в разносистемных языках» (Ташкент, 2002) зерттеуінде барлығы 90 тілдей қамтылған. Мұндай зерттеуді «таза» типологиялық зерттеу деп те атайды.

Салыстырмалы тіл білімі тілдерді салыстыру арқылы тілдерді зерттейді. Салыстырмалы тіл білімінде қолданылатын «салыстыру» термині салғастырмалы лингвистикада қолданылатын «салғастыру» терминмен синонимдес болып келеді.

«Универсалий», «басымдылық», «фреквенталий» және «уникалий» деген терминдерді белгілі бір тілдік семьяға енетін тілді, топты салыстырғанда да, барлық әлем тілдерін салыстырғанда да қолдануға болады [7, 65]. Біріншіден, бұл терминдер мына жағдайларда қолданылады:

1. әлемнің барлық тілдерінде (универсалийлер), 2. әлем тілдерінің көбінде (басымдылық),

125

3. әлемнің санаулы тілдерінде (фреквенталий), 4. әлем тілдерінң бірінде ғана (уникалий). Екіншіден, бұл терминдер мына мәселеге қатысты қолданылады: 1.бір семьяға, топқа, типке енетін барлық тілдерде (универсалийлер), 2. бір семьяға, топқа, типке енетін тілдердің көбінде (басымдылық), 3. бір семьяға, топқа, типке енетін санаулысында (фреквенталий), 4. бір семьяға, топқа, типке енетін тілдің бірінде ғана (уникалий). Типологиялық зерттеулерге осындай бір семьяға, топқа, типке енетін тілдерге тән

тілдің типін, формалар типін, қатынастар типін, универсалий, басымдылық, фреквенталий және уникалийлерді анықтап, айқындау жатады.

Пайдаланған әдебиеттер

1 Языковые универсалии и лингвистическая типология. – М., 1969. – 342 с. 2 Ярцева В.Н. Современная типология и ее связи с контрастивной лингвистикой

//Филологические науки.- 1978. – №5. – С. 14-19. 3 Кацнельсон С.Д. Лингвистическая типология //Вопросы языкознания. – 1983. –

№3. – С.9-20; – №4. – С.19-34. 4 Букетова Н.И. Реликтовая корневая морфема как языковая универсалия: автореф.

... канд. филол. наук. – Алматы, 1994. – 48с. 5 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы: Санат, 1972. – 216 б 6 Климов Г.А. Вопросы контенсивно-типологического описания языков //

Принципы описания языков мира. – М.: Наука, 1978, - С.122-146. 7 Юсупов У.К. Теоретические основы сопоставительной лингвистики.

Сопоставительная лингвистика как самостоятельная дисциплина // Методы сопоставительного узучения языков. – М.: Наука, 1988. – 93с.

В статье определяются основные принципы системного многомерного типологического исследования языков. Уточняется, дополняется научно-понятийный аппарат системного многомерного типологического исследования. Обосновывается теоретическая концепция системного многомерного типологического анализа языков и в репрезентации этой концепции в виде частной типологии языков, также в статье рассматривается принцип иеархичности типологических признаков, соотношении типологических терминов.

The basic principles of multi-dimensional system of typological study of languages are

defined in this article. Clarifies supplemented scientific conceptual apparatus multidimensional system of typological research. Substantiates the theoretical concept of multidimensional system of typological analysis of language and representation of this concept in the form of a private language typology, in article discusses the principle hierarchy typological features, the ratio of typological terms.

126

ӘОЖ 81`38:[811.512.122+811.411.21 Ж.Ж. Есеналиева

Абылай хан атындағы КазХҚжӘТУ Алматы, Казақстан prof.esenalieva@mail.ru

ЗАМАНАУЙ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-

САЛҒАСТЫРМАЛЫ ПАРАДИГМА

Салыстыру – заттар мен құбылыстардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары, ортақ қасиеттері мен ерекшеліктерінің ара қатынасын көрсететін ой операциясы. Әлемді тану мен түйсінуде салыстыру өте маңызды роль атқарады. К.Д. Ушинский салыстыру туралы: «...сравнение есть основа всякого понимания и всякого мышления. Все в мире мы узнаем не иначе, как через сравнении»,- депті.

Салыстыру тіл білімінде де маңызды. Лингвистикада бірде-бір салыстыру әдісін керек етпейтін деңгей жоқ. Лингвистер қандай да болмасын тілді зерттеудің универсальды әдіс-тәсілі салыстыру және салғастыру екенін алға тартады.

Түйін сөздер: тіл, салыстырмалы тіл білімі, лингвистика, парадигма. Адамзат танымының әр саласы өз зерттеуіне ерекше мән беруді талап етеді. Тіл

білімі ғылымы да өзінің тарихи даму барысында әртүрлі зерттеу тәсілдеріне икемделді. Салғастырмалы типология тілдерді салғастыруды салыстырмалы- типологиялық әдіс

арқылы жүзеге асырады. Оның зерттеу тәсілі – салғастыру болып табылады. Бұл әдіс толық күйінде салыстырмалы-салғастырмалы әдіс деп аталатын болса, сондай-ақ тарихи-салыстырмалы әдіс тілдің өткені (диахрония) мен бүгінгісіне көңіл бөлсе, салғастырмалы әдіс бірнеше тілдің қазіргі кезеңіне (синхрония) көңіл аударады [1].

Салғастырмалы әдіс арқылы шыққан зерттеу нәтижесі ана тілі мен шет тілін салыстыра оқыту әдістемесінде кең түрде пайдаланылады. Әсіресе, шет тілін үйренуде оның маңызы өте зор. Салғастырмалы типологиялық зерттеуде әдеттегідей тілдік жүйедегі жеке элементтер емес, тілдің өзіне тән бүкіл жүйелік құрылымы салғастырылады.

Ғылымда «типологиялық зерттеуді сипаттама зерттеудің жалғасы, соның екінші басқышы» деген пікір бар. Бұл орынды да, өйткені типологиялық салғастыру үшін, алдымен дүние жүзіндегі тілдердің әрқайсысының құрылымдық сипаттары жеке-жеке зерттелген болуы керек. Типология сол айқындалған құрылымдық сипаттарды өзара салыстыра қарау арқылы тілдерде болатын ортақ қасиеттерді, типологиялық белгілерді айқындайды.

Типологиялық зерттеу мәні, функциясы жағынан тілдердің барлығына немесе көпшілігіне ортақ, жалпылық сипаты бар нысандарды салғастырады. Мұндай нысан фонология саласында да, семантикалық, грамматикалық салаларында да болады. Типология тілдердің осы аталған жүйелеріндегі жалпылық мәні бар нысандарды бір-біріне салғастыра қарау арқылы олардың арасындағы ұқсастықтар мен өзгешіліктерді ашады. Мысалға фонология саласында дыбыстардың дауысты, дауыссыз, шұғыл, ызың болып бөлінуі, болмаса морфемалардың лексикалық, грамматикалық болып бөлінуі, т. с. с. тілдердің барлығына немесе басым көпшілігіне тән типтік белгілерді алуға болады. Типологиялық зерттеуде осылар сияқты универсалды тұлғалар салғастырылады [2, 125].

Типологиялық әдістің тіл білімінде қолданыла бастағанына біраз уақыт өткенімен, ол туралы әр елдің көрнекті лингвистерінің көпшілігі пікір айтқандарымен бұл мәселе күні бүгінге дейін өз шешімін тапқан жоқ.

Компоненттік талдау әдісі – мағыналы тіл бірліктерінің мазмұндық жағын зерттеу әдісі. Оның мақсаты мағынаның ең кіші семантикалық бөлшектерін ажырату.

127

Компоненттік талдау әдісі алғашында (20ғ. 50 жылдары) лексиканы зерттеуде әртүрлі тілдердегі лексикалық бірліктердің шағын тобын (мысалы, туыстық терминдерді, қимыл етістіктерді) сипаттау үшін пайдаланылған. Ол - әрбір тіл бірлігінің мағынасы семантикалық белгілерден (семалардан) тұратыны, тілдің сөздік құрамы шағын семантикалық белгілердің көмегімен анықталуы мүмкін деген ғылыми болжамға негізделген. Компоненттік талдау әдісі тіл туралы жүйелі-парадигматикалық түсініктермен, мәселен, өріс теориясымен тығыз байланысты. Болжам бойынша, жалпы категориялық семантикалық белгілер универсалдық сипатта болып, көптеген тілдерде кездесуі мүмкін.

Лексикалық мағынаның компоненттік құрамы ұғымның деректі-дерексіздігіне байланысты. Нақты заттық ұғымы бар сөздерді (піл, қарағай) компоненттік талдауда, олардың осы сөзді сипаттайтын жеке белгілеріне мән беріледі (пілдің тұмсығы, қарағайдың бұтағы). Сөйтіп, сөздің семантикалық белгісінің мазмұны мен оны білдіретін зат белгісінің сәйкес келуі мүмкіндігі артады.

Сөздерді сөйлеу кезіндегі қызметіне байланысты компоненттік талдау әдісін синтагмада қолдануда бірқатар заңдылықтар бар. Мысалы, олар сөздердің сұрыпталу шегін анықтау (Дж.Кац, Дж.Фодор), лексикалық мағыналарды білдіру (Ю.Д.Апресян), семантикалық келістіру (В.Г.Гак) т.б. Осылардың негізінде сөз тіркесінде сөздерді дұрыс қолдану ережелері қалыптасады. 20ғ. 70-80 жылдары компоненттік талдау әдісі грамматикада, әсіресе морфологияда қолданыла бастады [3, 212].

Қазақстандық тіл білімінде қазақ және орыс тілдеріндегі эмотивтік лексика (З.Х.Ибадильдина) етістіктер семантикасы (Т.Ж.Тоқтарова), әлемнің тілдік бейнесіндегі етістіктердің орны (Р.Д.Ашимбетова), «Уақыт» ұғымының лексика-семантикалық топтары (С.Қ.Смат), экзистенциальды етістіктердің ерекшеліктері (М.С.Қойшибаева), «адам»және «көпшілік» ұғымдарының ара-қатынасы (Б.Аязбаева), қоғамдық-саяси лексикадағы полисеманттардың типологиясы (И.Оразбаева), аспектуалды самантиканың формамен мазмұн сипатын (М.Ж.Жолшаева) т.б. ғалымдар өз зерттеулерінде компоненттік әдісті қолданып, зерттеу тұжырымдарын жасады.

Компоненттік талдау әдісі – тілдік бірліктерді ұсақ бөліктерге бөлу бойынша зерттеу мен сипаттау тәсілі. Қазіргі тіл білімінде компоненттік талдау әдісін қабылдаған бірден бір деңгей – дихотомиялық фонология. Мәселен, Якобсон мен Халле тыңдаушыға дыбыстардың акустикалық белгілері керек болғандықтан, тек акустикаға аса көңіл бөлген. Дыбыстарды талдау арқылы, олар дифференциалды белгілер табуды мақсат етті. Олардың дифференциалды белгілері мынандай ерекшеліктерге ие: 1. белгілер артикуляциялы емес, акустикалы мінезде болады; 2. дифференциялы белгілер жүйесі - универсалды; 3. жүйе дихотомиялы (әр белгісі тек бар-жоқ деген екі мағынаға ие) яғни бинарлы. Ғалымдар компоненттік талдау әдісінің негізінде акустикалық фонетиканың тілдерде ұшырасатын 12 түрлі қосалқы ажырату белгілерін көрсетті.

Дихотомиялық жүйені құрастыру барысында қиындықтар кездесуі де мүмкін. Өйткені тілдердегі барлық белгілер бірдей емес. Бір тілге тән белгі келесі тілде жоқ болуы мүмкін. Әр тілде бір белгінің әртүрлі көрінуі де кездесіп жатады. Мысалы, мұрын жолды-ауыз жолды компоненттік талдау белгісі орыс, қазақ, ағылшын тілдерінде тек дауыссыздарға тән болса, француз және поляк тілдерінде бұл белгі дауыстыларға да қатысты. Р.О.Якобсонның сөзі бойынша: компоненттік талдау грамматикада да, лексикада да қолданыла бастады: оларда семантикалық көбейткіштерге бөлу (разложение на семантические множители) тәсілі қолданылады. Мысалы, туыстық терминдер: әке, ана, ұл, қыз, апа, аға сөздері семантикалық көбейткіштерге талданады: жыныс: ер адам - әйел адам; туысқандық: тура-жанама; ұрпақ: үлкен-кіші. Бұл талдау әдісі - тілдік бірліктердің мағыналық жақтарын зерттеу тәсілі. Оның мақсаты – мағынаны ең кіші семантикалық, грамматикалық бөлшектерге бөліп қарастыру. Компоненттік талдау әдісі – лингвистикалық типологияның ажырамас бір бөлігі болып табылады. Мұнда сөз - морфемдік, сөйлем - мүшелік бөлшектерге талданады. Компоненттік талдау бүтін

128

элементтерінің парадигматикалық және синтагматикалық қатарларының түйісуін, жеткізу өрісі мен мазмұн өрісінің өзара әрекетін анықтауды көздейді. Сөз мағынасын былай талдау мазмұнның ең кіші бірлігі – семаны айқындайды. Компоненттік талдау жасау сөз құрамындағы (түбір элемент, деривациялық элемент, реляциялық элемент), сөз тіркесіндегі (негізгі сыңар, қосалқы сыңар), сөйлемдегі (предикаттайтын компонент, предикатталатын компонент) негізгі бөліктерінің грамматикалық көздерін анықтап, белгілейді.

Тілдің құрылымдық ерекшелігін зерттеуде қолданылатын келесі әдіс – құрылымдық (структуралық) әдіс. Бұл әдістің құрылымдық деп аталуының себебі, мұны қолданушылар тілді тығыз байланыста, шартты қатынаста тұратын, біріне-бірі тәуелді бөлшектерден құралған біртұтас, бірбүтін құрылым деп есептесе, лингвистиканың міндеті сол құрылымын көрсету болып табылады.

Бұл әдіс үстіміздегі ғасырдың 20-жылдарынан бастап қолдана бастады. Оны алғаш қолданушылар - Чехославакия мен Дания лингвистері. Бұл көзқарасты жақтаушылар, яғни құрылымдық әдісті қолдана отырып, тілдің құрылымын зерттеу – тіл білімінің бірден-бір міндеті деп санайтындар – структуралистер деп аталады. Структуралық әдістің мақсаты - жоғарыда айтқанымыздай, тілді құрылымдық жүйе ретінде қарастыру. Структуралық әдіс тілдік бірліктердің қарым-қатынастары мен байланыстарын ашуға, оның жүйелік құрылымын көрсетуге талпынады.

Структуралық әдіс көп жағдайда сипаттамалы әдіске өте жақын. Бұл екі әдістің айырмашылығы: сипаттама әдістің ерекше назар аударып, негізге алатыны - тілдік элементтер мен категориялар, тілдік деңгейлер /қабаттар/, олардың жиынтығы болса, структуралық әдістің ерекше мән беріп басшылыққа алатыны – сол элементтер мен категориялар деңгейлерінің арасындағы қарым-қатынастар мен байланыстар, олардың бір-біріне тәуелділігі.

Тілді структуралық әдіспен зерттегенде тек тілдік элементтерді ғана емес немесе тілдік ерекшеліктер мен айырмашылықтар, сәйкестіктер мен ұқсастықтар т.б. ғана емес осы элементтерді және сол элементтердің арасындағы қарым-қатынастар мен байланыстарды бірге алып, екеуін бірлікте қарастыру керек.

Тіл фактілерінің ерекшеліктері мен өзіндік қасиеттерін ғылыми негізде дұрыс түсінуге, оларды белгілі бір жүйеге келтіріп қарауға мүмкіндік туғызған тағы бір тәсіл - салыстырмалы-тарихи әдіс болып табылады. Бұл әдіс тіл білімінде көптеген күрделі проблемаларды зерттеп, олардың қыр-сырын дұрыс зерделеуге бірқатар мүмкіндік жасады. Мәселен, бұл тәсіл өміргекелгеннен кейін туыстас тілдердің өзара қарым-қатынасын, туыстығын, сондай-ақ, әрбір нақты тілдің дамуын кезең-кезеңдерге бөлу тәрізді мәселелер қарала бастады. Салыстырмалы-тарихи тәсілдің көмегімен жеке тілдер мен тіл топтарының ғылыми тарихын жасауға қадам жасалды.

Қазақ тіл білімінде Р.Ғ.Сыздық, Ә.Т.Қайдар, Ш.Ш.Сарыбаев, С.Аманжолов, Б.Әбілқасымов, Ә.Жүнісбеков, К.Ш.Құсайынов, Ж.Манкеева, З.К.Сәбитова т.б. ғалымдар өз зерттеулерін салыстырмалы-тарихи сипатта жазды. Сөйтіп, ғылыми тәсіл тіл білімінің жеке, дербес пән ретінде дамуына жол ашып берді.

Салыстырмалы-тарихи зерттеу - өзара туыстас, төркіндес тілдерді жеке, жеке зерттегені болмаса, құрылымы әртүрлі тілдерді бір-бірімен салғастыра жинақтап қарау, сөйтіп дүние жүзіндегі тілдердің барлығына немесе көпшілігіне ортақ типтік сипаттарды ашу ісіне келгенде дәрменсіз. Жалпы тіл білімі тек тілдер туыстығын айқындауды ғана көздемейді, ол дүние жүзіндегі тілдердің жалпы сипаттарын, типтік белгілерін ашып, тіл атаулының барлығын да қамти алатын типологиялық классификация жасауды да көздейді. Осы мақсатты іске асыру үшін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеумен қатар салыстырудың екінші түрі - типологиялық салғастыру дүниеге келді. Лингвистикада зерттеудің бұл түрі салғастырмалы әдіс, типологиялық әдіс, типологиялық лингвистика немесе тілдер типологиясы деп түрліше аталады. Егер салыстырмалы-тарихи әдіс тілдің

129

өткені мен бүгінгісіне көңіл бөлсе, салғастырмалы әдіс бірнеше тілдің қазіргі кезеңіне көңіл аударады.

Екеуінде де тіл фактілерін салыстыру болғанмен, типологиялық зерттеу – салыстырмалы-тарихи зерттеуден өзгеше. Бұлардың зерттеу нысандарында да, көздейтін түпкі мақсаттарында да өзгешеліктер кездеседі. Типологиялық зерттеуде туыстас тілдер ғана емес, бір-бірімен ешқандай туыстық жақындығы жоқ тілдік фактілері де салғастырылады. Екіншіден, салыстырмалы-тарихи әдістегідей тілдік жүйедегі жеке элементтер емес, олардың жүйе құрылымы салыстырылады. Үшіншіден, мұнда тілдік тұлғалардың материалдық туыстығын ашу көзделмейді, салыстырылып отырған тілдердің ортақ белгілерін, типтік сипаттарын айқындау, сөйтіп, тілдерді типологиялық белгілеріне қарай жіктеу көзделеді. Типологиялық зерттеудің алға қоятын мақсаты – барлық тілдерге немесе тілдердің көпшілігіне ортақ универсалды, типтік белгілерді ашу [3, 195].

Отандық ғалымдардың Қ. Жұбанов, С.С. Құнанбаева, Э.Д. Сүлейменова, З.Қ. Ахметжанова, З.К. Сәбитова, К.К. Дүйсекова, Н.А. Сәрсембаева, Қ.Т. Рысалды, Н.И. Букетова, С.Ж. Тәжібаева, Б.Қ. Мырзалина, Г. Сағидолда т.б. еңбектері типологиялық әдісті қолданған зерттеулер.

Салғастырмалы әдіс арқылы шыққан зерттеу нәтижесі ана тілі мен шет тілін салыстыра оқыту әдістемесінде кең түрде пайдаланылды. Әсіресе, шет тілін үйренуде оның маңызы өте зор. Салғастырмалы типологиялық зерттеуде әдеттегідей тілдік жүйедегі жеке элементтер емес, тілдің өзіне тән жүйелік құрылымы салыстырылады.

Лингвистикалық типологияда оппозициялық талдау әдісі де кеңінен қолданылады. «Оппозиция» сөзі латынның «opposito» қарама-қарсы деген сөзінің негізінде пайда болған. Лингвистикада оппозиция деп кез-келген минималды жұпты айтады. Мәселен, антоним сөздер, бастауыш пен баяндауыш, дауысты мен дауыссыз т.б. тіл бірліктерінде осы жұптарды біріктіре отырып зерттеу көптеген лингвистикалық мектептерге тән. Бұл талдаудың негізінде Н.С.Трубецкойдың оппозиция теориясы жатыр. Фонологиялық оппозициялар теориясын жасаушы ғалым фонологиялық оппозиция терминін функционалды тіл бірліктерімен қатар функционалды емес бірліктерге қатысты қолданды.

Н.С. Трубецкойдың алғаш рет оппозиция типтерін жүйеледі және оларды үш ұстаным бойынша топтастырды [5, 35]:

1. Аталмыш оппозицияның бүкіл оппозиция жүйесіне қатысы 2. Оппозиция мүшелері арасындағы қатынастар бойынша 3. Мағына ажырату мүмкіндіктерінің көлеміне қарай. Оппозиция градуалды, привативті және эквиполентті болып жіктеледі. Қазіргі кезеңде салғастырмалы типология тіл білімінің негізгі бір саласы. Ол өзінің

даму барысында түбегейлі қалыптасып, зерттеу нысаны мен әдісін саралап, даралап келеді. Салғастырмалы зерттеу мен жалпы лингвистикалық типологияның ішінде ара жігі ажыратыла қарастырылып жүр. Салыстырмалы зерттеу өзара туыс тілдерді салыстыра зерттеп, олардың туыстық деңгейін анықтауға бағытталса, салғастырмалы әдіс туыс емес, құрылымы әртүрлі тілдерді синхронды қалыпта салғастыра зерттеу болып табылады.

Тілдерді типологиялық топтастыруда басшылыққа алынатын негізгі белгілер: ең алдымен тілдердің грамматикалық жүйесінің қалай құрылғандығы, белгілі бір тілдердегі грамматикалық тәсілдердің қайсысы б а с ы м д ы қ ететіні, сол тілдердегі сөздердің өзгеру, түрлену жолдары, ерекшеліктері, белгілі тілдердің құрылымы мен құрылысы [22, 67]. Тілдерді типологиялық жағынан классификациялау дегеніміз – оларды тектігіне, туыстығына қарап бөлмей, сырт ұқсастығы мен грамматикалық құрылымының ерекшеліктеріне қарай топтастыру.

Салғастырмалы типология тілдерді салыстыруды с а л ғ а с т ы р м а л ы - т и п о л о г и я л ы қ ә д і с арқылы жүзеге асырады, сондықтан зерттеуіміздің өн бойында біздің бірінші басшылыққа алатын зерттеу әдісіміз – салыстыру (салғастыру) болып табылады.

Салғастырмалы әдістің мақсаты – екі не одан да көп туыс емес тілдердегі бір типтес тілдік құбылыстар мен категорияларды бір-бірімен салғастыра отырып, олардың бүкіл

130

тілдік материалдарын сипаттап беру. Сол арқылы әлгі тілдердің фонетикалық, морфологиялық, сөзжасамдық, грамматикалық құрылымындағы айырым-өзгешеліктер мен ұқсастықтарды көрсету.

Зерттеу жұмысында структуралық әдістің де орны бөлек. Структуралық әдістің мақсаты - әрбір тілді құрылымдық жүйе ретінде қарастыру. Бұл әдіс тілдерді типологиялық тұрғыдан әрі негізгі базалық деңгейлер бойынша сипаттағанда оның қарым-қатынастары мен байланыстарын ашуға, оның жүйелік құрылымын көрсетуге мүмкіндік береді.

Оппозициялық тәсіл көбіне фонология деңгейі бойынша (бинарлық, консонантты-вокалды, айтылу белгісіне қарай, және тон белгісіне қарай) қолданылады.

Компоненттік талдауға келсек деңгейлік және деңгейаралық (фонологиялық, морфологиялық, синтаксистік) типологиялық басымдылықтарды анықтауда көмегі зор.

Зерттеу әдістері ретінде модельдеу, жалпылама жинақтау әдісі, сандық (количественный) әдістері қолданылады. Тіл тарихын, оның ішінде типологиялық тіл білімінің тарихын, өткені мен бүгінін танып-білуге негізделген сипаттама әдісіне де жүгінуге болады.

Тіл білімі дүние жүзіндегі барлық тілдерді туыстығы мен шығу тегі, даму жағдайларының ортақтығына қарай 60 шақты семьяға топтаса, сол тілдер құрамы мен құрылысына қарай ірі-ірі төрт типке ғана бөлінеді.

Тілдерді құрылымы мен құрылысына қарай топтастыру типологиялық классификация деп аталатындығын жоғарыда айттық. Тілдерді бұлайша топтастыруда басшылыққа алынатын негізгі белгілер: ең алдымен тілдердің грамматикалық жүйесінің қалай құрылғандығы, белгілі бір тілдерде грамматикалық тәсілдердің қайсысы басымдық ететіні, сол тілдердегі сөздердің өзгеру-түрлену жолдарының ерекшеліктері.

Жалпы тіл білімінің тілдердің құрылымы мен құрылысын зерттейтін саласы - типологиялық тіл білімі. Типологиялық тіл білімі туыстас тілдердің де, бір-бірімен туыс емес тілдердің де сәйкестіктері мен ұқсастықтары, сондай-ақ, қарама-қарсы өзгешіліктері сияқты мәселелерге көңіл бөледі. Типологиялық тіл білімінің мұндай мәселелерді қарастыратын саласын лингвистикалық типология деп те атайды.

Салғастырудың нәтижесінде әртүрлі тілдер құрылымындағы ортақ сәйкестіктерді анықтау мүмкіншілігі артады. Тілдерді географиялық белгілеріне қарай топтастыруды санамағанда (қазіргі уақытта тілдер толық зерттелмеген жағдайда қолданылып жүр) оларды типологиялық айырым-белгісіне (критерий) қарай жеке топтарға бөлу, ертеден қолданып келе жатқан зерттеудің бір түрі[6,186].

Типологиялық зерттеулердің нәтижесінде біз барлық тілдерге тән қандай да бір белгілерді немесе тілдерде тіпті кездеспейтін ерекше белгілерді анықтай аламыз. Соның нәтижесінде нақты типологиялық заңдылықтарды ашамыз. Осылайша тілдердің ортақ белгілері туралы айта аламыз.

Лингвистикалық типологияның негізгі мақсат-міндеті – барлық тілдерге тән тілдік универсалийлерді анықтау, яғни тілдің жалпы теориясын құру. Сонымен қатар, типология тек кейбір тілдерге ғана тән ерекшеліктерді де анықтай алады. Соның негізінде типологиялық классификация жасалынады.

Салғастырмалы әдіс арқылы шыққан зерттеу нәтижесі ана тілі мен шет тілін салыстыра оқыту әдістемесінде кең түрде пайдаланады. Әсіресе, шет тілін үйренуде оның маңызы өте зор. Салғастырмалы типологиялық зерттеуде әдеттегідей тілдік жүйедегі жеке элементтер емес, тілдің өзіне тән жүйелік құрылымы салыстырылады.

Типологиялық зерттеу мәні, функциясы жағынан тілдердің барлығына немесе көпшілігіне ортақ, жалпылық сипаты бар обьектілерді салғастырады. Мұндай обьекті фонология саласында да, семантикалық, грамматикалық салаларында да болады. Типология тілдердің осы аталған жүйелеріндегі жалпылық мәні бар обьектілерді бір-біріне салғастыра қарау арқылы олар арасындағы ұқсастықтар мен өзгешіліктер ашылады [7,251].

131

Типологиялық зерттеуде тіл жүйесіндегі ішінара кездесетін ұқсастықтар емес, осылар сияқты универсалды тұлғалар мен тілдік тенденция салғастырылады.

Салғастырмалы типология лингвистикалық типологияның ең басты тармағының бірі. Оның өзіндік міндеті мен мақсаттары бар. Салғастырмалы типологияның зерттеу нысаны – зерттеліп отырған тілдің жүйесі.

Лингвистикалық типология әлемдегі тілдердің жүйесін салыстырудың жалпы принциптерін белгілейді. Сондай-ақ ол тілдерді салыстыруды бір ізге түсіру (жүйелі түрде салғастыру) мәселелерін де қарастырады. Генетикалық, құрылымдық, тағы басқа ерекшеліктеріне байланысты тілдердің жалпы және жеке белгілерін анықтайды. Тілдерді типтік белгілеріне байланысты классификациялаудың негізін береді.

Лингвистикалық типология алғашында генеалогиялық классификацияның бір тарауы ретінде пайда болса, бертін келе тіл білімінің жеке бір саласына айналды. Қазіргі кезде лингвистикалық типологияның пәні, зерттеу обьектісі мақсаты мен міндеті толық анықталған.

Типология жеке тілдерді зерттеумен шұғылданып, жалпы тіл біліміндегі тілдің құрылысы мен қызметі жөнінде айтылған тұжырымдарды да пайдаланады. Зерттеу пәніне байланысты функциональды типология (әлеуметтік лингвистика) және құрылымдық типология ерекше қарастырылады. Функциональды типология байланыс құралы ретіндегі тілдің әлеуметтік қызметін зерттесе, құрылымдық типология - тілді жүйе ретінде алып, ішкі құрылысын зерттейді.

Пайдаланған әдебиеттер

1 Языковые универсалии и лингвистическая типология. – М., 1969. – 342с. 2 Климов Г.А. Вопросы контенсивно-типологического описания языков. – В кн.:

Принципы описания языков мира. – М.: Наука, 1978. – С.122-146. 3 Юсупов У.К. Теоретические основы сопоставительной лингвистики.

Сопоставительная лингвистика как самостоятельная дисциплина //Методы сопоставительного узучения языков. – Москва: Наука, 1988. – 93 с.

4 Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы, 1999. – 190 б. 5 Трубецкой Н.С. Основы фонологии. Пер.с немецкого. – М.: Изд-во иностр.лит.,

1960. – 342с. 6 Звегинцев В.А. История языкознания ХІХ и ХХ веков в очерках и извлечениях. ч.

ІІ. -М.: Учпедгиз, 1960. – 406с. 7 Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002. – 783б.

Сравнение является универсальным методом познания объективного мира, который

используется во всех науках. Основные цели сравнительного и сопоставительного метода можно сформулировать следующем образом: выявление сходств и различий между естественными языками мира на всех уровнях (фонологическом, лексическом грамматическом), и планах (парадигматическом, синтакматическом), иначе говоря, ставится задача установить универсальные или фрекфентальные свойства языков или отдельных языковых явлений, причем сравниваться могут как родственные, так и не родственные языки. В статье рассматриваются основные приемы сравнительного и сопоставительного анализа и определяются основные понятий лингвистической типологии.

Comparison is a universal method of knowledge of the objective world, which is used in all

the sciences. The main purpose of the comparative and contrastive method may be formulated as the following way: identifying similarities and differences between natural languages of the world at all levels (phonological, lexical grammar), and plans (paradigmatic, syntagmatic), in

132

other words, the task of establishing general or fentalny properties of individual languages or linguistic phenomena, and can be compared both related and unrelated languages. Basic methods of comparative and contrastive analysis and basic concepts of linguistic typology are considered in this article

УДК 801.3

Н.З. Жуманбекова 1, Г.С. Хасеинова 2 Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилёва 1

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова 2

Астана1, Кокшетау2, Казахстан nurkesh2009@mail.ru, g.khasseinova@mail.ru

ОБЩЕЕ И СПЕЦИФИЧЕСКОЕ ВО ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦАХ,

ВЫРАЖАЮЩИХ СОСТОЯНИЕ ГНЕВА В НЕМЕЦКОМ И КАЗАХСКОМ ЯЗЫКАХ

В статье рассматриваются структурно-семантические особенности фразеологических единиц немецкого и казахского языков, входящих в семантическое поле «эмоция». В ходе исследования была описана одна из базовых эмоций - гнев и его семантические модели. В результате анализа было установлено, что в образности сопоставляемых фразеологических единиц, выражающих состояние гнева, отражаются как универсальные, так и уникальные черты. Универсальность выявляется у фразеологизмов, прототипом которых являются физиологические ощущения человека, его поведенческая реакция, мимика, жесты, телодвижения и активные действия, схожие в двух языках в силу общечеловеческого характера ощущений, неконтролируемой психики человека. Уникальность определяется особенностями менталитета народа-носителя языка, их способом мировидения.

Ключевые слова: фразеологические единицы, семантическое поле, эмоции, гнев,

разновидности гнева, вариативность, общие и специфические черты. Во фразеологической системе языка, также как и в лексической находят отражение

умственно-психическое, физическое, эмоциональное состояние человека. В настоящей работе рассматриваются фразеологизмы немецкого и казахского языков, отражающие эмоциональную сторону индивида. Как показывает анализ, фразеологизмы немецкого и казахского языков, выражающие эмоциональное состояние человека, составляют одну из самых многочисленных групп, характеризующихся развитой системой образов.

Фразеологические единицы (ФЕ) с семантикой эмоций представлены различными типами, которые в работе объединяются понятием «семантическое поле эмоций». В немецком и казахском языках можно выделить фразеологизмы с семантическими полями, имеющие общее значение: «отрицательные эмоции» и «положительные эмоции».

Термин “поле” впервые был введен в лингвистику Г. Ибсеном в 1924 г. Но основательно понятие «поле» было разработано в 30-х годах XX в. немецким ученым Й. Трир, который ввел в научный обиход термины Wortfeld (поле слов), Begriffsfeld, Sinnbezirk (поле понятий).

Языковые поля Трира - это минимальные самостоятельные единицы языка, представляющие собой относительно замкнутые двусторонние единства понятийных и словесных полей (структурно цельные по смыслу группы слов). Они занимают промежуточное положение между языковой системой в целом и ее минимальными единицами, значения которых определяются структурой поля [1, 106].

133

“Понятийное поле” Й. Трира в современной трактовке понимается как поле значения или семантическое поле.

Теория семантического поля получила широкое освещение в научной литературе также в работах И.М. Кобозевой (2000), Р.М. Гайсиной (1981) , Ю.Н. Караулова (1972), И.А. Стернина (1985), И.П. Слесаревой (1980). Термин «поле» трактуется разными исследователями по-разному.

В настоящее время под понятием «семантическое поле» (СП) подразумевается множество языковых единиц, объединённых общим значением.

Общее значение – наиболее абстрактное значение и обладает наименьшим количеством семантических признаков (семантически простое) - оно присутствует во всех значениях рассматриваемого слова, являясь их общим содержанием

Поле может объединять в своём составе разнородные языковые средства, принадлежащие к различным грамматическим классам или уровням языка. Единицы, образующие поле, имеют семантическую общность.

Особенно ценным в научно-лингвистическом отношении является изучение семантических полей разных, неродственных языков, так как они раскрывают национальные особенности семантической системы, специфику фразеологической картины мира, когнитивных моделей фразеологической системы разных языков.

В психологии и когнитологии выделяют базовые эмоции, имеющие «более общий характер» [2, 47], вокруг которых происходит стягивание перефирийных, сходных по качеству эмоций. Эмоции, входящие в одну группу, нередко различаются лишь интенсивностью переживания и могут быть представлены как разновидности базовой эмо-ции. Например, страх считается базовой эмоцией для таких эмоций, как испуг, тревога, беспокойство, ужас. Радость – для таких эмоций, как восторг, восхищение, удовольствие. А к группе базовой эмоции гнев относятся обычно раздражение, возмущение, негодование, досада, злоба, ярость.

Психологи утверждают, что эмоции являются ядром личности. Они свойственны всем людям в независимости от их языка, образования и культуры. Эмоции универсальны. Опыт человечества в познании эмоций закрепляется в языковых единицах.

Предметом настоящего исследования являются элементарные (фразеологические единицы и идиомы) и комплексные единицы (семантические поля и парадигмы, представляющие эмоциональное состояние человека) немецкого и казахского языков.

Такие фразеологические единицы и идиомы исследуемых языков как Feuer und Flamme speien (букв. извергать, изрыгать огонь и пламя) [3, Т.1, 472], die Augen rollen (букв. катать (крутить) глаза (глазами) от ярости [3, Т.1, 159] в немецком языке, и аузынын жалын атып тұр, аузынын жалыны шыкқан, аузынын жалыны шығып тұр (букв. изрыгать пламя со рта) [4, 84]; ащы тілін сұғып алды (букв. уколоть своим горьким (злым) языком) [4, 94] в казахском языке являются примерами минимальных единиц, подвергнутых семантическому и когнитивнуму анализу. Число их составляет в немецком 70 единиц и в казахском - 55 единиц.

Множество минимальных единиц, выражающих эмоции, объединяется, в свою очередь, в несколько большие группы и определяется как семантические поля базовых эмоций, имеющих «более общий характер». К таким относятся, как сказано выше, страх, радость, гнев, эксплицирующих семантические поля отрицательных или положительных базовых эмоций.

К данным семантическим полям все время стягиваются периферийные поля, в которых находятся языковые единицы отрицательных или положительных эмоций с разной степенью стилистической окрашенности. Так, к семантическому полю отрицательных эмоций относится базовая эмоция гнев, которая распадается по степени интенсивности на такие миниполя как раздражение, возмущение, негодование, досада, злоба, ярость. В пределах поля фразеологические единицы связаны на основании семантической общности, эмоциональной окрашенности.

134

Рассмотрим данное семантическое поле подробнее. Фразеологизмы негативного поля выражают наиболее экспрессивные и богатые по

своей внутренней форме эмоциональные состояния. В многочисленных фразеологических исследованиях (Райхштейн А.Д., Кунин А.В., Шаховский В.И. и др.) констатируется факт преобладания «отрицательных» ФЕ над «положительными». Это объясняется тем, что отрицательные факты и явления реальной жизни вызывают и развивают в человеке гораздо высшую, более интенсивную эмоциональную реакцию, чем положительные ситуации. Отрицательные эмоции всегда отчетливы, конкретны, многообразны.

Гнев является наиболее негативной эмоцией для окружающих. Гнев — переживаемое человеком эмоциональное состояние, возникающее спонтанно или в ответ на поведение других людей, как защитная реакция от реального или воображаемого нарушения его психологических/физических границ. При гневе человека захлёстывают отрицательные эмоции, он приходит в негодование, изливает злобу, теряет контроль над своими действиями и поступками.

Дефиниции слов, характеризующих это состояние, указывают на высокую степень смежности обозначаемых эмоций. Так, толковый словарь под редакцией Д.Н. Ушакова определяет гнев как чувство сильного негодования, возмущения, раздражения [5, Т.1, 577]. Под раздражением понимается чувство гнева, недовольства, озлобления, острого возбуждения [5, Т. 3, 1151-1152]. Возмущение описывается как сильный гнев, негодование [5, Т.1, 342], досада – это чувство раздражения и неудовольствия вследствие неудачи, обиды или какой-нибудь неприятности [5, Т.1, 777]. Негодование объясняется как возмущение, крайнее недовольство [5, Т.2, 491]. Злоба представляет собой чувство гневного раздражения, недоброжелательства против кого-нибудь [5, Т.1, 1101], а ярость – это сильный гнев, озлобление [5, Т. 4, 1465].

Гнев – это часть человеческой натуры [6, 254]. Следует подчеркнуть, что эмоциональное состояние гнева развивается стремительно, протекает бурно и проявляется у человека в форме физиологических реакций организма - в блеске глаз, в тембре голоса, в движениях тела, в изменении цвета лица, в повышении температуры тела, в состоянии крови, в мимике и т.д.

Эмоция гнева является активной по своей природе, поэтому образная основа ФЕ семантического поля "гнев" имеет яркую внутреннюю форму и связана в большей степени с поведенческой реакцией человека.

Самые многочисленные группы ФЕ, выражающие состояние гнева посредством названий частей тела человека и образов животных, представлены в следующей таблице (отбор производился методом сплошной выборки из различных словарей). Таблица 1 – Сопоставительный анализ ФЕ, выражающих гнев, раздражение, ярость № Немецкие ФЕ Казахские ФЕ 1 Feuer und Flamme speien аузынын жалын атып тұр, 2 ащы тілін сұғып алды 3 die Augen rollen көзі шатынды 4 ала көзбен атты 5 оқты қөзімен қарады/атты 6 mit dem linken Bein aus dem Bett

springen сол аяғынын тұрді

7 sein Gift verspritzen апшысын/ бидайықтай қуыру 8 jmdm. den Kopf waschen жерден алып, жерге салды 9 das Blut kochte j-m in den Adern қаны қайнады 10 j-s Blut gerät in Wallung қанды көбік жұтқызды 11 böses Blut machen (schaffen) 12 j-n bis aufs Blut reizen (ärgern)

135

13 das Blut schoss (stieg) j-m in den (zu) Kopf

14 aus dem Anzug gehen /springen терісіне сыймады, терісіне тарылды 15 aus dem Häuschen geraten/kommen 16 aus der Haut fahren 17 vor Ärger, Wut, Zorn grün und gelb

werden; беті қатты

18 sich schwarz ärgern бетінен оты шықты 19 eine Wut (Mordswut) im Bauch haben 20 einen Bauch voll Zorn (Wut) haben 21 eine Wut im Balg haben 22 Gift und Galle sein талағы тарс айырылды (жарылды,

кетті) 23 sich auf die Hinterbeine setzen/stellen 24 jmdm. schwillt der Kamm 25 böse wie ein Wolf ит жыны келді (ұстады) 26 wie ein angestochener (angeschossener)

Eber wütend sein иттей ыза болды

27 sich wie ein wildgewordener Affe benehmen

28 аюдай ақырды 29 арыстандай ақырды, құтырды 30 қөз бұқасын қөрсетті

Выявлению универсальных характеристик и специфических особенностей ФЕ

способствует определение факторов межъязыковой эквивалентности. Следует отметить, что на компонентном уровне среди фразеологизмов немецкого и

казахского языков, выражающих эмоции людей, повышенной межъязыковой эквивалентностью обладают ФЕ, которые имеют в своем составе компоненты- соматизмы. Это объясняется тем, что прототипы таких фразеологизмов обычно отражают физиологические и психологические состояния, действия или реакции человека на те или иные происходящие процессы, и являются универсальными для всех людей. Например: (букв. извергать, изрыгать огонь и пламя со рта) -метать громы и молнии- нем. Feuer und Flamme speien-каз. аузынын жалын атып тұр, аузынын жалыны шыкқан, аузынын жалыны шығып тұр; (букв. встать с левой ноги)– быть в дурном, плохом настроении- нем. mit dem linken Bein aus dem Bett springen, mit dem linken (verkehrten) Bein zuerst aufgestanden sein [7, 70], mit dem linken Bein aufstehen [3, Т.1, 225], каз. сол аяғынын тұрді.

В анализируемом материале встречаются также и неполные эквиваленты, например: вскипеть гневом- нем.das Blut kochte j-m in den Adern (букв. кровь вскипела у к.-т. в жилах), j-m das Blut in den Adern sieden (kochen) machen (букв. заставить вскипеть кровь у к.-т. в жилах), j-s Blut gerät in Wallung (букв. ч.-т. кровь попала в кипение) [7, 94]- каз. қаны қайнады (букв. кровь закипела) [4, 411].

Низкий показатель межъязыковой эквивалентности характерен для ФЕ с национально-культурной спецификой, например: быть вне себя- нем. aus dem Anzug gehen /springen (букв. выпрыгнуть из костюма) [8, 47], aus dem Häuschen geraten/kommen (букв. выйти из домика) [8, 316], aus der Haut fahren (букв.- выскользнуть из кожи) [8, 317]– каз. терісіне сыймады, терісіне тарылды (тарылып келеді) (букв. не вмещаться в свою шкуру) [4, 678].

Многообразие фразеологических единиц анализируемого поля отличается также структурно-семантической, стилистической и ситуативной вариативностью.

136

Вариативность - это изменение элементов. При этих изменениях неизменной должна оставаться внутренняя форма – значение фразеологической единицы, а также инвариант – структурный стержень фразеологизма. Внутренняя форма ФЕ может оказаться национально-специфичной в каждом языке, в том числе в немецком и казахском.

Морфологический анализ структуры фразеологизмов поля отражает преобладающее количество глагольных и именных единиц в двух языках: die Augen rollen, қаны қайнады. Встречаются выражения, характеризующиеся трехкомпонентной логической структурой сравнения, необходимым элементом которого является такой показатель сравнения как союз wie: sich wie ein wildgewordener Affe benehmen sein [7, 24], wie ein angestochener (angeschossener) Eber wütend sein [7, 138], böse wie ein Wolf, ein Gesicht wie sieben (drei, vierzehn) Tage Regenwetter machen [7, 456], wie eine Rakete hochgehen.

Cлужебные слова: союзы, предлоги, частицы в немецком языке создают еще одну вариативную группу ФЕ, например: an die Decke gehen [7, 121], sich grün und gelb ärgern [7, 237].

Грамматическая категория определенности - неопределенности существительного, выражаемая системой артиклей, является отличительным признаком немецкого языка: das Blut kochte j-m in den Adern; eine Wut (Mordswut) im Bauch haben [7, 634].

Стилистический анализ немецких фразеологизмов данного семантического поля показывает, что здесь доминируют фразеологизмы с окраской фамильярный, ироничный: auf der Palme sein [7, 429], aus dem Häuschen geraten/kommen. Среди устойчивых сравнений в казахском языке выделяется особая группа компаративных конструкций, образованных при помощи сравнительных суффиксов –тей, -дай: иттей ыза болды [9, 93], аюдай (арыстандай) ақырды [4, 94], арыстандай құтырды [4, 64], қөз бұқасын қөрсетті [9, 99]. Здесь эмоциональный признак грубости (ыза, ақырды, қөрсетті, құтырды) как эталон сравнения сопоставляется с переменными элементами –ит, аю, арыстан, қөз бұқасын- представителями животного мира. Предмет-эталон отрицательное эмоциональное состояние в данном случае уподобляется переменному компоненту, а именно поведению животного в состоянии ярости, гнева. Компаративные фразеологизмы являются эффективным средством выражения образного сравнения.

Во фразеологизмах казахского языка доминирует грубый стиль, например: Есектің миын жегенсің бе?Құттырған су іштің бе?Құттырған қойдың миын жедің бе? [9, 68] (букв. Ты что, съел ишачий мозг?Выпил дурную воду? Съел мозг бешеного барана?)- обезуметь, одуреть; Жыны ұстады (келді) [9, 87], жыныңа тиді, жының келтірді (букв. бес захватил, вселился в к.-т.) [4, 287] - зло берет.

Дальнейший сопоставительный анализ фразеологических единиц данного семантического поля позволил определить сходства и различия в их семантической структуре.

ФЕ немецкого и казахского языков выражают физическую реакцию человека (жесты или поведение), при этом в создании образного значения участвуют соматизмы, наименования частей тела – глаза, ноги, голова, рот, например,

нем. die Augen rollen (букв. катать (крутить) глаза (глазами)), каз. көзі шатыналды (букв. глаза лопнули с треском) [4, 340]; ала көзбен атты (қарады) (букв. стрелять недобрым взглядом) [4, 39]; оқты қөзімен қарады/атты (букв. стрелять глазами) [4, 549] - метать искры, сверкать глазами;

нем. mit dem linken Bein aus dem Bett springen, mit dem linken (verkehrten) Bein zuerst aufgestanden sein, mit dem linken Bein aufstehen (букв. встать с левой ноги), каз. сол аяғынын тұрді (букв. встать с левой ноги)– быть в дурном, плохом настроении.

Общую речевую реакцию на отрицательное эмоциональное состояние среди фразеологизмов исследуемых языков показывают такие единицы, как

- нем. Feuer und Flamme speien (букв. извергать огонь и пламя),

137

- каз. аузынын жалын атып тұр, аузынын жалыны шыкқан, аузынын жалыны шығып тұр (букв. изрыгать пламя со рта); ащы тілін сұғып алды (букв. уколоть своим горьким (злым) языком)– говорить гневно, раздражённо, зло

Следующие ФЕ содержат во внутренней форме физические действия (брызгать чем-либо, мыть что-либо, зажарить, положить и т.д.) в немецком и казахском языках, переносное значение выражает негативно окрашенную отрицательную эмоциональную речь, например,

- sein Gift verspritzen (букв. разбрызгивать свой яд) [7, 223]; jmdm. den Kopf waschen (букв.помыть к.-л. голову) [3, Т.1, 737] - устроить кому-л. головомойку, гневно отчитывать кого-л.

- в каз. апшысын/ бидайықтай қуыру (букв. зажарить как кречета) [9, 24], жерден алып, жерге салды (букв. взять с земли и положить на землю) [9, 80]– задать перцу, снимать стружку.

Интересно, что в сознании носителей рассматриваемых языков средоточием сильных негативных эмоций является кровь. Известно, что гнев вызывает прилив крови и, как следствие, резкое повышение температуры. В гневе человек чувствует, что у него «вскипает кровь» и «горит лицо».

Наибольшую активность в создании ряда образных единиц с эмоциональной оценкой «грубый» проявляют немецкие фразеологизмы. Встречаются они и в казахском языке. Во внутренней форме данного ряда единиц кровь вскипает в жилах, кровь ударяет в голову, например,

- в нем. das Blut kochte j-m in den Adern, j-m das Blut in den Adern sieden (kochen) (букв. кровь вскипает у к.-т. в жилах),

- j-s Blut gerät in Wallung (букв. ч.-т. кровь попала в кипение), - böses Blut machen (schaffen) – (букв. сделать (портить) кровь злой), das Blut schoss

(stieg) j-m in den (zu) Kopf (букв. кровь ударила, бросилась к.-л. в голову) [7, 94], - j-n bis aufs Blut reizen (ärgern) (букв. раздражать к.-л. до крови) [7, 95]- вскипеть

гневом, негодованием; вызвать недовольство; довести к.-л. до белого каления; приводить в ярость; бесить, распалять к.-л., раздражать.

В казахском языке: қаны қайнады (букв. кровь закипела), қанды көбік жұтқызды (букв. заставил проглотить пенную кровь) [4, 407] - злиться, сердиться. Приведенные и другие примеры ФЕ метафоричны. Образное значение языковой метафоры осознается посредством соотнесения ее содержания об отрицательном эмоциональном состоянии объекта с мотивационным значением, выраженным в буквальном значении единицы.

В состоянии гнева человек также испытывает ощущение сдавленности, стеснения, от которого он пытается освободиться, выплескивая это чувство в двигательной активности:

в нем. aus dem Anzug gehen /springen (букв. выпрыгнуть из костюма), - aus dem Häuschen geraten/kommen (букв. выйти из домика), - aus der Haut fahren (букв.- выскользнуть из кожи); в каз. гнев проявляется ФЕ: терісіне сыймады, терісіне тарылды (тарылып келеді)

(букв. не вмещаться в свою шкуру)- быть вне себя, выйти из терпения, потерять самообладание, лопаться от злости.

Симптомом гнева является утрата цвета лица: в нем. vor Ärger, Wut, Zorn schwarz (grün und gelb) werden [3, Т.1, 129]; sich grün und

gelb ärgern (букв. почернеть, позеленеть, пожелтеть от злости, гнева), - j-n blau und grün ärgern (blau und blaß) (букв. посинеть, побледнеть от гнева) [3,

т.1, 369], - sich schwarz ärgern (букв. почернеть от ярости) [7, 504]– взбеситься, взбелениться,

прийти в состояние сильного раздражения, довести до исступления. В казахском языке: беті қатты (букв. лицо застыло) [4, 148], бетінен оты шықты

(букв. лиц заполыхало, краска бросилась в лицо от досады, а также от смущения, стыда) [4, 149] – быть сердитым, покраснеть от возмущения.

138

В немецком языке местом размещения эмоции «гнев» является живот «der Bauch»: eine Wut (Mordswut) im Bauch haben, einen Bauch voll Zorn (Wut) haben [7, 66], eine

Wut im Bauch( im Balg) haben (букв. иметь полный живот ярости) [7, 634]- лопаться от злости (от гнева); быть злым как черт.

В немецком и казахском языковом сознании гневное состояние связано с работой внутренних органов, таких, как печень, желчный пузырь, вырабатывающий желчь, например:

- j-m die Galle erregen (ins Blut treiben)- (букв. у к.-т. взволновать желчь, отправить ее в кровь) [7, 198],

- die Galle regt sich bei j-m (букв. желчь зашевелилась) [7, 197], - Gift und Galle sein, eitel Gift und Galle werden, voll Gift stecken (букв. быть насквозь

пропитанным ядом, быть желчным) [7, 223], - die Galle läuft j-m über (kommt j-m hoch) [7, 197], seiner Galle Luft machen (букв. у

кого-л. желчь льется через край, изливать свою желчь), Galle (Gift und Galle) speien (spucken) (букв. изрыгать желчь) [7, 198]- начинать сердиться, приходить в ярость, дать волю своему раздражению, дышать злобой, рвать и метать.

И в казахском языке: талағы тарс айырылды (жарылды, кетті) (букв. селезенка лопнула) [4, 658]- лопнуть от гнева, злобы.

Такие фразеологизмы возникают в результате интерпретации ассоциативно-образного основания фразеологической единицы посредством соотнесения с культурно-национальными эталонами и стереотипами, то есть компонент имеет символическое прочтение [10, 47]: желчь – источник болезней и плохого самочувствия.

В немецких и казахских ФЕ со значением гнева, раздражения, злобы используются также компоненты - зоонимы:

в нем. sich auf die Hinterbeine stellen/setzen (букв. садиться/вставать на задние лапы) [7, 289] - встать на дыбы;

- jmdm. schwillt der Kamm (букв. гребень раздулся (как у петуха)- вожжа под хвост попала [7, 311];

- sich wie ein wildgewordener Affe benehmen (букв. вести себя как бешеная обезьяна) – распоясаться, бесноваться;

- wie ein angestochener (angeschossener) Eber wütend sein (букв. быть яростным как раненый (подстреленный) вепрь) – быть злым как черт;

- böse wie ein Wolf (букв. злой как волк) - злой как собака; в каз. ит жыны келді (ұстады) [4, 306], иттей ыза болды (букв. разозлиться как

собака) – зло разбирает; -ит терісін басына қаптау (букв.надевать собачью шкуру на голову) [9, 63] –

намылить к-н. голову; - аюдай (арыстандай) ақырды (букв. зарычать как медведь (лев)– разгневаться; - қөз бұқасын қөрсетті (букв. смотреть по-бычьи) – смотреть волком. В каждом из исследуемых языков имеют место и национально-специфические

фразеологические единицы. Несовпадение ФЕ двух языков по внутренней форме и значению зависит от

культурных особенностей: так, ФЕ ins Fettnäpfchen treten (букв. наступить на горшочек с салом)- наступить кому-л. на любимую мозоль - присуща только немецкому языку. В толковом словаре «Duden- Redewendungen und sprichwörtliche Redensarten» дается следующее пояснение этого фразеологизма: раньше в крестьянских домах в Германии около печки стоял горшочек с жиром для обуви для тех, кто заходил в дом, чтобы они могли втереть его в мокрые сапоги. Тот, кто нечаянно наступал в этот горшок и оставлял пятна на половице, сердил хозяйку [8, 202].

Высокую степень, интенсивность, предел эмоционального состояния гнева в составе немецких фразеологизмов выражают компоненты-числительные:

- j-d kommt/ist auf hundert (букв. к.-т. дошел до ста) – раскипятиться, быть на взводе;

139

- j-n auf achtzig/hunder bringen (букв. довести к.-л. до восьмидесяти/ста) – рассердить к.-л. Эти ФЕ возникли в связи с тем, что раньше автомобили в Германии могли набирать максимальную скорость только до 80 км/ч. и 100 км/ч. [8, 27, 356].

Ein Gesicht wie sieben (drei, vierzehn) Tage Regenwetter machen (букв. делать лицо как семь (три, четырнадцать) дождливых дней) - делать кислое лицо, быть мрачнее тучи содержит в себе языковой символ - число «семь» в сочетании со словом Tage в данном случае означает неделю, в течение которой нет ни единого солнечного, радостного, приятного дня. Но так как суть не в количестве дождливых, огорчающих дней, а в унылости дождя, возможны и другие варианты с другими числительными: drei, zehn, vierzehn [8, 256].

Фразеологизм wie eine böse Sieben sein (букв. быть злым как карточная семерка) -быть злой как ведьма объясняется тем, что в старой карточной игре «Karnöffelspiel» на семерке был изображен черт, впоследствии вместо него стали рисовать ведьму [8, 124].

Испытывая гнев, человек в немецкой культуре теряет устойчивое пространственное положение, т.е. перестает думать и поступать разумно:

- in die Höhe gehen (букв. подниматься на высоту) [7, 294]– вспылить, вскипеть;

- an die Decke gehen (букв. подниматься до потолка) –взвиваться до потолка от ярости;

- j-n in der Luft zerreißen (букв.- разорвать к.-л. в воздухе) - разорвать к.-л. от злости на куски), in die Luft gehen (букв. подняться в воздух) [7, 381] –взорваться, вспылить;

- auf der Palme sein (букв. быть на пальме)- лезть на стену от злости; auf die Palme kommen, bringen, treiben (букв. поднять на пальму) [7, 429]- вывести из себя;

- da geht j-m der Hut hoch (букв. у к.-н. шляпа поднимается вверх) [7, 303]– прийти в бешенство.

Казахский народ, как кочевой в прошлом, издавна пополняя свой язык названиями, понятиями, отражающими различные стороны традиционного быта, образа жизни людей, внес свои варианты употребления ФЕ, выражающих состояние гнева.

Известный казахский лингвист Абдуали Кайдар в своем казахско-русском фразеологическом словаре «Тысяча метких и образных выражений» излагает в очеркообразном виде историю возникновения казахских фразеологизмов, объясняет этнолингвистическую суть их образования на основе образного, переносного и абстрактного осмысления самых различных предметов и явлений природы и общественной жизни.

В частности: среди национально-специфичных казахских фразеологизмов существуют примеры, связанные с образом коня - вечного спутника кочевника. Фразеологизм шабына шоқ түсті (букв. в пах попал горячий уголек)-задеть за живое- был образован как результат наблюдения скотовода за животными: задевание бичом или каким-нибудь другим предметом за пах вызывало резкую реакцию у лошади, приводило ее в раздражение, она начинала брыкаться или вела себя неспокойно. Фразеологизм имеет структурно-семантические варианты: шабына тұрту или шабына от салу. В результате переноса на человеческий фактор выражение получило образное фразеологическо значение – «неспокойное, раздражительное состояние человека, когда его определенным образом оскорбляют, унижают, задевая за живое, слабое место» [11, 329].

А ФЕ екі иығын (иінін) жұлып жеді (букв. есть шерсть из двух плеч; разодрать свои плечи) сложилась в результате фиксирования факта, когда голодные овцы в период джута начинали поедать шерсть друг у друга, даже собственную шерсть. Характеризуя такое отчаянное положение голодных и умирающих овец, фразеологизм в переносе на аналогические критические положения в человеческой жизни стал обозначать его состояние нервного раздражения [11, 107].

Казахский фразеологизм зығыры (зығырданы) қайнады (букв. кипение льняного масла в кипятильнике) образован на основе сопоставления душевного состояния (сильное

140

психическое расстройство, возмущение) человека с процессом кипения льняного масла в специальной посуде – зығырдан. В основе внутренней формы фразеологизма лежит образ «сильного кипения» масла в посуде, этот бытовой опыт стал соотноситься со злобой в душе человека.

Появление этого фразеологизма связано с восточным обычаем, когда в древние времена перед отправлением в боевой поход воинам раздавали жареные семена льна, которые они должны были бросать в горячий костер. Взрываясь, семена летели во все стороны, поражая голые тела воинов и образуя на них ожоговые пятна. Эти пятна считались в те времена признаком воинственности и отваги [11, 162].

Итак, ФЕ базовой эмоции «гнев» и его разновидностей являются одной из самых многочисленных подгрупп, которая отличается яркой экспрессивностью. Состояние гнева, передаваемое в разной степени: от раздражения до приступов ярости может проявляться в различных формах: от словесного возмущения до молчаливого раздражения в следующих семантических группах: соматическое выражение гнева; потеря человеком контроля над своими действиями; гнев – это огонь; гнев- это субстанция; гнев- это анимализмы.

Выделение и параллельное описание семантических полей ФЕ, выражающих состояние гнева в исследуемых языках, установило общие черты – в полном или частичном совпадении образа, в участии компонентов, составляющих внутреннюю форму фразеологизмов, в наличии общих стереотипов, эталонов. Наличие сходных черт подчёркивает универсальность структур мышления немцев и казахов в отображении окружающего мира. В свою очередь, специфические особенности фразеологических единиц немецкого и казахского языков определяются многими факторами: историей народа, географической средой, условиями жизни, культурой, нравами, обычаями и традициями.

Список литературы: 1 Васильев Л.М. Теория семантических полей // Вопросы языкознания. 1971. – № 5. 2 Шаховский В.И. Эмотивный компонент значения и методы его описания. –

Волгоград: Волгоград. гос. ун-т, 1983. 3 Большой немецко-русский словарь: В 2-х т, / Сост. Е.И. Лепинг, Н.П. Страхова,

Н.И. Филичева и др.; Под рук. О.И. Москальской.-2-е изд., стереотип. – М.: Рус. яз., 1980. 4 Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. –800 б. 5 Толковый словарь русского языка. В 4-х т. Под редакцией Д.Н. Ушакова. – М.:

ООО «Издательство Астрель», ООО «Издательство АСТ», 2000. 6 Изард К.Э. Психология эмоций. – СПб.: Издательство «Питер», 2000. 7 Бинович Л.Э., Гришина Н.Н. немецко-русский фразеологический словарь Под. Ред.

д-ра Малиге-Клаппенбах и К. Агрикола. Изд. 2-е, испр. и доп.М., «Русский язык», 1975. – 656 с.

8 Wörterbuch der deutschen Idiomatik / hrsg- und bearb- von Günther Drosdovski und Werner Scholze-Stubenrecht.- Mannheim; Leipzig; Wien; Zürich: Dudenverl., 1992 ( Der Duden; Bd. 11), – 864 с.

9 Кожахметова Х.К., Жайсакова Р.Е., Кожахметова Ш.О. Казахско-русский фразеологический словарь. – Алма-Ата, Мектеп, 1988. – 224 с.

10 Маслова, В.А. Введение в лингвокультурологию / В.А. Маслова. – М.: Наследие, 1997.

11 Кайдар А. Тысяча метких и образных выражений: (казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями). – Астана: ТОО «Білге», 2003. – 368 с.

Негативті мағыналық аяда қолданылатын фразеологизмдер ішкі формасы жағынан эмоциялық жағдайды айрықша экпрессивті әрі әдемі білдіреді. Неміс және қазақ тілдерінде «ашу, ыза, өкініш» сияқты эмоцияларды білдіретін фразеологиялық

141

бірліктердің тобы ең көп таралған болып саналады. Зерттелетін фразеологиялық бірліктердің басым бөлігі жалпы адамдарға қатысты жағдаяттардың негізде пайда болатын, яғни әр түрлі тілдерде бірдей мағынаға ие фразеологиялық орамдарды қамтиды. Алайда мәдени және этникалық факторлардың ерекшелігі нәтижесінде көптеген неміс және қазақ тілдеріндегі тілдік бейнеде көрініс тапқан «ашу» сөзінің семантикалық мағынасы аясындағы фразеологизмдер типті бейнелі көріністі білдіретін мағынаны қамтиды.

Phraseological units with negative connotation convey the most expressive and colourful emotional states. The most numerous subgroup in the German and Kazakh languages is the subgroup of phraseological units expressing "anger, irritation, resentment, frustration". The majority of investigated phraseological units include the phrases based on common situations and is used in different languages with identical meaning. However, due to differences of cultural factors and ethnic peculiarities many phraseological units at the semantic field of "anger" contain the meaning that reflect typical conceptualization reflected in the German and Kazakh linguistic world image.

УДК 81'25 Ж.К. Киынова

Казахский национальный университет им. аль-Фараби Алматы, Казахстан

zhkiynova@mail.ru

ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНАЯ ИНФОРМАЦИЯ В СЛОВАХ С НЕПОЛНОГЛАСИЕМ И СПОСОБЫ ЕЕ ВОССОЗДАНИЯ В ХУДОЖЕСТВЕННЫХ

ПЕРЕВОДАХ

В статье рассматриваются вопросы перевода слов с неполногласием, в семантике которых представлена значимая историко-культурная информация. Анализ проводится на материале разновременных переводов произведений А.С. Пушкина на казахский язык, осуществленных различными казахскими поэтами и писателями. Автор описывает переводческие трансформации, которые позволяют сохранить семантико-стилистическое своеобразие слов с неполногласием и воссоздать историко-культурный фон поэтических произведений. Особое внимание уделяется описанию функционально-смысловых соответствий, раскрывающих культурную информацию.

Ключевые слова: слова с неполногласием, художественный перевод, историко-

культурная информация, функционально-смысловые соответствия, переводческие трансформации.

Известно, что значительное количество заимствований из старославянского и церковнославянского языков составили слова с неполногласием, которые на протяжении нескольких веков сосуществовали в русском языке со своими исконно-русскими полногласными дублетами: глас – голос, среда – середа, брег – берег, время – веремя, злато – золото, плен – полон и т.д. Слова с неполногласием имели разную «судьбу» в лексической системе русского языка: одни из них, например, среда, время, страна, власть, мрак ассимилировались в русском языке и вошли в состав общеупотребительной лексики, более того, воспринимаются носителями русского языка как «свои» слова, в то время как другие – град, глас, злато, брег, врата, древо, хлад «обрели» с течением

142

времени особый стилистический «статус» – выражение абстрактного, возвышенного и поэтического содержания.

Вопросы соотношения дублетных слов с полногласием и неполногласием всегда оставались в поле зрения исследователей. Так, во второй половине XX в. появилось большое количество работ, посвященных анализу функционирования этих параллелей в языке древнерусских памятников XI–XIV вв., фольклорных произведений и художественной речи, особенно в поэзии конца XVIII – начала XIX вв. (Цейтлин 1964; Граудина 1963; Кандаурова 1974; Порохова 1988 и др.). История некоторых слов с неполногласием в русском языке стала предметом отдельного изучения в трудах М.А. Соколовой, О.И. Смирновой и др. В современных исследованиях слова с полногласными и неполногласными корнями рассматриваются с позиции их словообразовательного потенциала, что рассматривается в трудах И.С. Улуханова. Так, длительное взаимодействие книжных и народно-разговорных элементов в русском языке характеризовалось различными семантико-стилистическими процессами, которые хорошо описаны в книге И.С. Улуханова «О языке Древней Руси»: «Довольно много славянизмов закрепилось в русском языке, несмотря на то, что в живой речи были русские слова, имевшие то же самое значение. Слова типа градъ, злато, древо, брег, врата и т.п. окончательно вышли из употребления довольно поздно – во второй половине XIX в., а в поэзии отмечены и еще позже. Корни этих слов зачастую сохраняются в составе производных и сложных слов: Волгоград, безбрежный, обезглавить, древесина» [1, 160].

Особая традиция использования славянизмов в качестве образных средств порождает определенные трудности их перевода на другие языки, особенно неродственные, что объясняется своеобразием функционально-стилистического устройства различных языков. Несмотря на то, что стилистическая маркированность и устойчивая оценочность слов с неполногласием обуславливает их «непереводимость» на другие, преимущественно неродственные языки, наличие словарных эквивалентов, передающих предметное, вещественное значение этих слов, не дает основания относить их к разряду безэквивалентной лексики: злато – алтын, глас – дауыс, древо – ағаш, младой – жас, град – қала и др. Слова с нейтральными эквивалентными значениями в денотативном плане не передают функционально-стилистическую окраску славянизмов, что приводит к стилистической трансформации, значит, утере их образно-смысловых значений при переводе.

О переводимости славянизмов на другие языки Т.Б. Радбиль пишет: «… Возьмем в качестве иллюстрации такую существенную переводческую проблему, как русские поэтизмы-церковнославянизмы на фоне наличия в языке практически полного собственно русского смыслового коррелята (град – город, врата – ворота и пр.). С этой точки зрения трудно достичь высокой степени переводимости такого, например, выражения, как Красуйся, град Петров… Здесь именно в ценностном аспекте нельзя обойтись простым номинативным соответствием со значением «город». В одном из встретившихся мне переводов переводчик пытался передать стилистическое своеобразие лексемы град через употребление другой номинативной единицы – citadel (стилистически маркированное «цитадель, оплот, твердыня», нейтрализующее в контексте прямое и переносно-метафорические значения) и включения архаического thou «ты» и междометия-поэтизма O (на письме передаваемого прописной буквой): Stand thou, O Peters citadel! Еще одна возможность – актуализировать при переводе традиционно библейских текстов, где русской лексеме град ставится в соответствие английское a city of… (обязательно с неопределенным артиклем) – a city of Peter» [2, 9–10]. В этой связи наблюдения над переводами слов с неполногласием позволяют определить переводческое преобразование текста, обусловленное необходимостью сохранения семантико-стилистического своеобразия славянизмов. Так, в семантике архаического слова с неполногласием град – «крепость, укрепление, древний город» содержится значение архаичности и некой величественности в отличие от его полногласного коррелята город – «место, где

143

проживают люди, их поселение». Слово с неполногласием град как стилистически маркированный архаизм употребляется в целях языковой стилизации древнерусской речи, поэтому сохранился в компоненте слов-названий городов, связанных с именами великих людей и исторических деятелей и овеянных ореолом величия: Петроград, Ленинград, Сталинград, Целиноград и др. Рассмотрим варианты переводы архаизма град, встречающегося в поэме А.С. Пушкина «Медный всадник»:

Прошло сто лет, и юный град, Полнощных стран краса и диво, Из тьмы лесов, из топи блат Вознесся пышно, горделиво

Өтті жүз жыл. Балғын қала Солтүстіктің сән-сәулеті, Түнек нулы сол арадан, Бойлап шығып, ірге тепті

(пер. Г. Орманова)

Жүз жылдай уақыт өтті, Жап-жас «град» Түн жақ елдің еркесі, әсем, сымбат град – шаһар, қала деген1 сөз. (пер. М. Даулетбаева)

Переводчики использовали разные способы перевода стилистически маркированного слова: в первом случае, в переводе, осуществленным Г. Ормановым использован традиционный и весьма распространенный способ перевода славянизмов – стилистическая трансформация, т.е. изменение стилистической окраски переводимого слова вследствие отсутствия в языке перевода функционально-стилистического соответствия. Так, сочетание юный град заменяется словарным эквивалентном в номинативном, нейтральном значении балғын қала (юный город), что не позволяет сохранить его семантико-стилистическое своеобразие и воссоздать помпезность и величественный ореол древнего города. Во втором варианте перевода использованы такие способы перевода, как транслитерация и подстрочный комментарий, в котором значение слова град раскрывается посредством арабизма шаһар (древний город) и нейтрального в стилистическом отношении слова қала (город). Арабизм шаһар относится к стилистически маркированной архаической лексике и используется в тех случаях, когда речь идет о древнем, историческом городе, поэтому он может быть стилистическим эквивалентом архаизма град и использоваться в самом контексте перевода. Здесь обращает на себя внимание, что для придания экспрессии и создания высокой риторической окраски всего контекста, а также эквивалентной передачи семантики прилагательного юный, переводчик мастерски использует один из выразительных эпитетов жап-жас т.е. ‘очень молодой’, ‘молоденький’ (в разговорной речи – ‘молодой-премолодой’, ‘молоденький-премолоденький’) как эквивалент прилагательного юный в сочетании со словом град. Как правило, эта одна из форм превосходной степени прилагательных образуется с помощью прибавления к первому слогу слова буквы п-, например, жап-жасыл, қып-қызыл, жып-жылы, так называемый усилительный слог, употребление которого придает высказыванию эмоциональность и экспрессию. Эпитет жап-жас часто используется при переводе прилагательного с неполногласием младой. …. При шуме ласковых речей ... Ішіп-жеп көздерімен ханға бәрі Он окружен; с него не сводят Қарайды жаутан қаға, сыйқырланып, Они пленительных очей; Сыпайы, иба назы әзілдері Две девицы коня уводят; Екі қыз кетті ханның атын алып, В чертоги входит хан младой… Жап-жас хан сол ордаға кірді келіп...

(А.С.Пушкин. Руслан и Людмила; пер. А.Тажибаева) Думается, что именно контекстуальный анализ подтверждает авторскую версию

перевода и выбор того или иного слова в качестве межъязыкового соответствия непосредственно зависит от контекста, в которое «попадает» слово, так как оно в художественном тексте является творческой единицей и потому выходит за рамки лексикографической трактовки. Так, словарным соответствием прилагательного младой в

1 Подстрочный комментарий, приведенный переводчиком

144

русско-казахском словаре явялется слово жас, которое по семантике адекватно исконно русскому полногласному прилагательному молодой: младой прил. поэт. устар. жас. Младое племя – жас ұрпақ; младые годы – жастық кез; и стар, и млад – кәрі де, жас та [3, 543]. Между тем переводчики не заменяют славянизмы словарным соответствием, а стремятся к сохранению их стилистического своеобразия, используя для этого контекстуальные синонимы. Обратимся к переводу другого отрывка из поэмы А.С. Пушкина «Кавказский пленник»: … Но нет черкешенки младой ... Бірақ, жоқ жап-жас сұлу черкес қызы Ни у брегов, ни под горой… Тауда да, жағада да көрінбеді...

(пер. Т. Жарокова) В этом случае переводчик не только заменяет слово с неполногласием младой

превосходной формой прилагательного со значением усиления качества предмета жап-жас, что означает ‘очень молодой’, ‘молоденький-премолоденький’, но и усиливает выразительность отрывка с помощью сочетания парного слова жап-жас с другим качественным прилагательным оценки cұлу, т.е. ‘красивый’. Подобные переводческие трансформации позволяют передать историко-культурное своеобразие славянизмов и воссоздать экспрессивно-стилистическую тональность оригинала на языке перевода.

В поэме А.С. Пушкина «Кавказский пленник» часто встречается прилагательное с неполногласием в корне младой, которое использовалось в качестве поэтизма для образной характеристики молодых влюбленных людей:

… Люби меня; никто доныне .... Сүй мені, қыз болғалы өмірімде Не целовал моих очей; Көрген жоқ нәркес, қара көзден ешкім сүйіп, К моей постеле одинокой Черкестің солқылдаған бозбаласы, Черкес младой и черноокой Қиылған нәркес көзді, қара қасты Не крался в тишине ночной Жаныма көрпемді ашып енген емес

(А.С. Пушкин. Кавказский пленник; пер. Т. Жарокова) Слово младой переводится словом бозбала: юноша; молодой парень; неженатый

паренек. Қырмызы қызыл жібек бозбалалар – поэт. цветущие юноши (КРС 2008: 236). При переводе актуализирована национальная традиция возрастных разграничений, поэтому Т. Жароков выбрал в качестве функционального соответствия слово бозбала, которое согласно возрастной и половой градации человека, принятой в казахской культуре (для обозначения определенного возраста и пола человека, начиная с рождения до самых преклонных лет, существуют соответствующие слова), употребляется по отношению к молодым людям мужского пола от шестнадцати до девятнадцати лет и в некоторых контекстах может выступать как средство художественной выразительности.

Славянизм глас был одним из наиболее распространенных и по количеству употреблений преобладал над русизмом голос, что объясняется его широким употреблением именно в значениях переносных. Перенос в сторону отвлеченного значения может быть естественным развитием собственного значения слова, тогда как перенос по типу олицетворения отражается обычно в устойчивых формулах, источники которых чаще всего известны: глас радости и веселья, глас Бога. Например, глас ‘звук речи; голос, речь’, но в употреблении глас (чего) создает переносное значение ‘веление, зов’ (чувств, совести и пр.). Именно в этом значении употребляется это слово в известном, пафосном стихотворении А.С. Пушкина «Во глубине сибирских руд»: … Любовь и дружество до вас // Дойдут сквозь мрачные затворы, // Как в ваши каторжные норы // Доходит мой свободный глас (Пушк. 1: 160). Это стихотворение было переведено на казахский язык в разные годы И. Жансугуровым (1936 г.), Г. Ормановым (1949 г.), К. Аманжоловым (1953 г.) и К. Шангитбаевым (1975 г.) Сопоставим перевод сочетания свободный глас, в котором ярко выражена стилистическая экспрессия гражданственности:

... Қақ жарып азап інді, азабыңды, ... Түнерген қапас үнгірге, Сияқты жеткізгенім азат үнді, Шырқаған дауысым жол табар,

145

Достық та, махаббат та жетер әлі-ақ, Қамауда жатқан сендерге Қақ жарып берік қорған, қаранғыны... Махаббат, достық апарар... (пер. И. Жансугурова) (пер. Г. Орманова) ... Еріксіз енген сонау індеріңе, ... Жеткендей менің ұраным Естілер менің еркін үнім барып. Зыңданнан өткен қат-қабат, Дәл солай махаббат пен достық бірге Қапастың бұзып бұғауын, Жетеді тас қамалын бұзып-жарып... Жарқ етер достық, махаббат. (пер. К. Аманжолова) (пер. К. Шангытбаева) Переводчики осознавали, что перевод этого стихотворения ставит перед ними

определенные задачи, обусловленные его общественно-политическим содержанием, и, соответственно, использованием торжественно-приподнятых слов. На наш взгляд, И. Жансугуров и К. Аманжолов заменили сочетание свободный глас его функциональными эквивалентами азат үн и еркін үн, поскольку существительное үн, особенно в сочетании с прилагательным азат, в семантике которого, помимо основного значения ‘свободный’, содержатся дополнительные смысловые оттенки, необходимые для воссоздания гражданской патетики всего стихотворения, передает образно-метафоричное значение слова глас в значении ‘зов, веление сердца, слова поддержки’ и сохраняет стилистическую структуру контекста на языке перевода. Прилагательное еркін, т. е. ‘свободный, вольный’, в одних случаях употребляется в качестве прилагательного, в других – как наречие, поэтому может быть использовано в целях адекватной замены таких сочетаний, как свободная жизнь, сидеть непринужденно, свободно разговаривать и др. Напротив, Г. Орманов при переводе стилистически маркированного славянизма глас обходится простым номинативным соответствием дауыс, т.е. ‘голос, звук’, который чаще используется для обозначения природного, физического голоса, например, жуан дауыc – низкий голос, қоңырау дауысы – звон колокола. Однако переводчик восполняет этот пробел посредством сочетания с прилагательным «шырқаған» (петь громко, высоким голосом), что приводит к нарушению привычной сочетаемости слов. К. Шангитбаев для воссоздания риторичности и высокого стиля, в котором было написано послание декабристам, использовал слово ұран: 1. лозунг; призыв; девиз. Ұран тастау – призывать; выдвинуть лозунг. 2. уст. боевой клич (во время битвы). Ұран шақыру – кликнуть боевой клич [4, 673]. Видимо, поэт-переводчик стремился таким образом воссоздать гражданско-патетический ореол стихотворения, несмотря на то, что семантика славянизмов как высоких слов с торжественно-приподнятой окраской в гражданской поэзии усложняется, обрастает дополнительными оттенками смысла и приобретает общественно-политическое звучание. На наш взгляд, применение метода сопоставления переводов с их оригиналами позволяет сравнить несколько переводов одного и того же стихотворения, осуществленных разными поэтами-переводчиками в различной хронологической последовательности, выявить функционально-эквивалентные языковые единицы и пути преодоления трудностей перевода, связанных с различием лексико-стилистической базы исходного и переводящего языков.

Интересным представляется перевод многозначного слова с нполногласием хлад, которое имеет свою историю семантического развития: «В древнерусском письменном языке слово хладъ, выражая понятие охлаждения, соответствующее представлениям говорящего о норме, приобретает положительные значения: «приятная свежесть», «прохлада», «освежающая роса, влага», а выражая понятие охлаждения, не соответствующее представлениям о норме, выступает в соответствующих контекстах в значении «сильный холод, стужа» [5, 186]. Слово с неполногласием хлад, в отличие от полногласного синонима холод, имело противоположные значения: с одной стороны, «сильный холод, стужа», с другой – «прохлада, приятное охлаждение». В таком случае

146

перевод осуществляется не по словарным соответствиям (лексическим параллелям), а посредством контекстуально-синонимических замен: … Ложится в поле мрак ночной ... Басады түнде мұнар қара жерді, От волн поднялся ветер хладный. Толқыннан еседі жел қоңыр салқын; Уж поздно, путник молодой! Жортымпаз жас жолбарыс, күн кешірді Укройся в терем наш отрадный. Қонып кет біздің мынау ордаға алтын. (А.С. Пушкин. Руслан и Людмила; пер. А. Тажибаева)

Эпитет цвета қоңыр (коричневый) – один из самых распространенных в культурной традиции кочевого народа, который ассоциируется со степными пейзажами, с природными явлениями приятной, свежей прохлады: қоңыр күз (прохлада осени, осений пейзаж в коричнево-желтой палитре цветов), қоңыр жел (прохладный, свежий ветерок), қоңыр кеш (прохладный вечер) и др. На наш взгляд, выражение қоңыр салқын (прохлада) воссоздает эмоционально-экспрессивные значения славянизма хлад, которое в художественной речи преимущественно используется для стилизации речи.

Таким образом, переводимость славянизмов, значительную часть которых составляют слова с неполногласием, определяется воссозданием историко-культурной информации, заключенной в их семантике, а также сохранением их семантико-стилистического своеобразия. При переводе славянизмов на другие языки необходимо осознавать, что их функционирование связано с воспроизведением той эпохи, в которой жил автор. Поэтому переводчик является не только интерпретатором семантического объема переводимого оригинального произведения, но и становится активным интерпретатором его национально-культурной и функционально-стилистической специфики.

Список литературы

1 Улуханов И.С. О языке Древней Руси. – М.: Азбуковник, 2002. – 192 с. 2 Радбиль Т.Б. Переводимость как феномен межъязыкового взаимодействия //

Логический анализ языка. Перевод художественных текстов в разные эпохи. – М.: Индрик, 2012. – С. 7–18.

3 Русско-казахский словарь / Под ред. Н.Т. Сауранбаева, Г.Г. Мусабаева, Ш.Ш. Сарыбаеава. 3-е изд., перераб. и доп. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 1152 с.

4 Казахско-русский словарь / 50000 слов. Алматы: Дайк Пресс, 2008. – 962 с. 5 Смирнова О.И. Об особенностях семантики слова хлад (к проблеме

энантиосемии) // Вопросы исторической лексикологии и лексикографии восточнославянских языков: К 80-летию член-корр. АН СССР С.Г. Бархударова. – М.: Наука, 1974. – С.184–193.

Мақалада семантикасында мағыналы тарихи-мәдени ақпарат берілген сөздердің аударылу мәселелері қарастырылады. Талдау А.С. Пушкиннің шығармаларының әр уақытта қазақ тіліне аударылған материалдары негізінде жасалынған. Автор аударма үрдісінде кездесетін аудармалық трансформацияларды сипаттап, олардың поэтикалық шығармалардың тарихи-мәдени фонын және семантика-стилистикалық ерекшеліктерін сақтап қалу мысаладрын дәлел ретінде келтіреді. Мәдени ақпаратты айқындайтын функционалды-мағыналық сәйкестіктерді сипаттауына ерекше назар аударылады.

In article questions of transfer of words with nepolnoglasiy in which semantics significant historical and cultural information is provided are considered. On material of the translations occurring at different times of works Ampere-second. Pushkina on the Kazakh language, carried out by various Kazakh poets and writers. The author describes translation transformations which allow to keep a semantic-stylistic originality of words with nepolnoglasiy and to recreate a historical and cultural background of poetic works. The special attention is paid to the description of the functional and semantic compliances opening cultural information.

147

ӘОЖ 81'367 Б.Қ. Қаймова, Т.Т. Джарасова

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы, Қазақстан baha_kaimova@mail.ru

ТҮС КОМПОНЕНТТІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ

ЭТНОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Түр-түс концептісін туыс емес тілдер мен мәдениеттер контексінде салғастыра зерттеу ассоциативтік қатынасқа құрылған адамдардың ойлау әрекетін, тіпті, тұтастай ұлтаралық мәдениетті салғастыруды қажет етеді. Қандай тарихи дәуірде болмасын халықтар тілдерінің қоғамдық даму барысындағы атқаратын қызметі өте зор, өйткені ұлттық мәдени дүниенің даму деңгейі тілдің даму шеңберімен тығыз байланысты. Ал осы әдеби тілдің байлығын, мәдениетін, оның көркемдігін, бейнелілігін арттыратын лексикалық категориялар – сөз тіркестері, сөздер, тұрақты сөз тіркестері.

Бұл мақалада қазақ және ағылшын тілдеріндегі түс компонентті фразеологиялық бірліктердің сол тілдердің этномәдени ерекшеліктерінің көрсеткіштері бола алатындығы айтылады. Қос тілде жиі және сирек кездесетін түс компонентті фразеологиялық бірліктерге мысалдар келтіріліп, салғастырылады. Кез-келген тіл сияқты, қазақ тілінің де, ағылшын тілінің де дүниетанымы мен әдет-ғұрып ережелерін, тыныс-тіршілігі элементтерін түс атаулары арқылы да аңғаруға болады. Әлемнің тілдік бейнесін түзуде түс компонентінің атқаратын рөлінің кем емес екендігі аңғарылады.

Түйін сөздер: фразеологиялық бірліктер, концепт, әлемнің тілдік бейнесі,

метафора, мақал-мәтелдер, этномәдени ерекщелік. Түр-түс концептілері – белгілі бір халықтың дәстүрлі дүниетанымын айқындайтын

негізгі нышандары. Өйткені әр халық, ұлт түсінігіндегі түстердің өзіндік ұғымы мен беретін мағынасы, бейнелейтін таңбасы болады.

Әр халықтың тарихи мәдениеті, қоршаған ортасы, салт-санасы, ұлттық психологиясы, діни наным-сенімі, ойлау әдісі т.б. ұқсамағандықтан, түр-түс атауларының ассоцияциялық мәні мен ұлттық тілдегі қолданысында айырмашылықтар болатындығына көз жеткіздік. Мысалы: Қазақ халқында “сары” түс күн шуағын, жылуды символдайды. Сары түстің қазақ халқы үшін қолданыс аясы – аса ауқымды емес. Ағылшын халықтарында сары түс сатқындық, тұрақсыздық, қызғаншақтық символы. Ал “сары” қытайларда “император түсі”. Қытайлардың жер құдайына табынуының символы. Сары түс – қытай халықтарында орталықты, жер кіндігін білдіреді. Патшалық биліктің, шексіз құқықтың символы.

“Қызыл” түс – қазақ және қытай халықтарында жалындаған жастықтың, қызыл арайдың, күн шапағының белгісі. Ағылшындарда төңкеріс символы.

Қазақ халқының ұлттық болмысында айдай ару образын үнемі контрасты үш түс – ақ, қара, қызыл түстер арқылы сомдаса, қытайлар қызыл, жасыл түс негізінде албырт жастық пен әсемдікті бейнелейді.

“Көк” түс қазақ, ағылшын, қытай халықтарында мәңгіліктің, адалдықтың, кішпейілділіктің, бейбітшілшктің символы. Ағылшын халықтарында “көк” түс қасірет пен екі жақтылықты білдіреді. Қазақ халқында “жасыл” түс атауы, қытай халқында “көк” түс атауы тар мағынада қолданылады [1, 42].

148

Осындай халқының этномәдени ерекшелігін, дүниетанымын, мәдениеті мен салт-дәстүрінің көрсеткіші саналатын – түс атауларын әрбір халықтың фразеологиялық бірліктері мен мақал-мәтелдерінде кездестіруге болады. Алдымен, мақал-мәтелдерге тоқталсақ:

Мақал-мәтелдер халық – даналығы. Олар белгілі бір халықтың дүниетанымын, табиғат, қоғам құбылыстарын өз тұрғысынан бағалауға, қоғамдық қарым-қатынасты, салт-сананы, әдет-ғұрыпты, наным-сенімді анықтауға арналған сан ғасырлық тәжірибенің жиынтығы. Сондықтан да мақал- мәтелдердің мәдени, рухани өмірімізге қатысы жоқ саласы кездеспейді. Тіл мүмкіншілігін мейлінше кең пайдаланып, ылғи толығып, толассыз дамып отыратын осы қазынамыз түр-түс атауларын да мол қамтиды екен.

Дегенмен, мақал-мәтелдердің түр-түс әлеміне қатыстығын сөз еткенде айта кетер жағдайлар да бар. Солардың бірі – мақал-мәтел жасаушы түр-түске қатысты тіркестердің көбі өздерінің түстік мағынасында қолданылмайды. Кез келген осындай тіркесті ашып қарасақ, бірден байқала бермейтін, түп негізі, дүниеге келу жолы тіпті арыдан басталатын экономикалық, әлеуметтік, этнографикалық салт-санамен астарлас жатқан ұғымдарға, түсініктерге барып саятынын көреміз.

«Ақ» сөзі қазақ тілінде аса бай, соншалықты нәзік cан қырлы сырлы мағынаға ие. Жалпы халқымыз киелі нәрселер мен қасиетті заттарды ақ атауымен атап, оларды аққа балаған. Себебі, бұл қазақтың ең қасиетті тағамы

– сүттің түсі. Сондықтан да сүттің түсі қазақ ұғымында көптеген жағымды ұғымдардың рәмізіне айналған. Осы бір жақсылықтың, адалдықтың, әділдіктің белгісі болып саналатын ақ сөзі мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркес құрамында бұдан өзге де мән-мағынаға ие болады.

Ақ түсіне байланысты тұрақты тіркестер: Бұл саладағы тұрақты тіркестер табиғат құбылыстарын, жер мен оның бедерін, жыл,

ай, апта, тәулік мерзімінің әртүрлі көрінісін анықтауға қатысады. Ақ тұман – боз тұман, ақ бұлттай ұйыған туман. Ақ жауын – ұзаққа созылып майдалап жауатын жаңбыр. Ақ түтек боран – көз ашқысыз желдете жауған қар. Ақ қар, көк мұз – қыстың қақаған аязды кезі. Ақ тақыр – беті кеуіп, шаңдағы шығып жатқан тақыр. Ақ алаң шақ – уақыт мезгілі, елең-алаң, таң атып келе жатқан кездегі немесе күн батып бара жатқан кездегі көк жиектің бозарыңқы тартуы. Ақ адыр – жем-шөбі мол тау сілемі. «Қара» түсі. Ал,табиғатта, адам қоғамында басқа түр-түстер сияқты қара түстің де

толып жатқан ауыспалы, шартты, символикалық мағыналары бар. Бұл тек қазақ тілінде ғана емес бүкіл түркі дүниесіне ортақ құбылыс. Түркі тілдеріндегі түр- түс атауларының мағынасын арнайы зерттеген академик А.Н.Кононов тек «қара» сын есімнің өздерінде ғана 20 шақты қосымша, қосалқы, ауыспалы мағыналар бар екенін ескертеді. Олар орысша мынандай сөздердің баламасы ретінде қолданылады: 1) «темный»,«мрачный»; 2) «суровый»; 3) «печальный», «несчастный»; 4) «скот» т.б.

Ақ пейілдің аты арып, тоны тозбайды /ауыс/. Пейілі кең, ниеті түзу адам берекеге кенеліп, бақ-дәулеті тасып, жаны жомарт жүретіндіктен, ол ел- жұртқа қызмет етуден шаршамайды, жалықпайды, аты да арымайды, тоны да тозбайды.

Ақтың атын ақымақ өшіре алмайды /ауыс/. Барша өмірін адал еңбекпен өткізіп, жақсылықтың, игіліктің отын тұтатып, таза жүріп, таза тұрған адамның істеген оң ісін есерсоқ, ақымақ адамдар жоққа шығара алмайды, себебі «адамның оң-теріс ісіне әрқашан да қауымның өзі-ақ әділ бағасын бере алар».

Дененің ақтығы мен қаралығы моншаға түскенде белгілі. 1. Адам үнемі киім киіп жүретін болғандықтан, дене түсі басқаларға білінбейді. Оны тек шешініп, моншаға түскенде көруге болады; 2. Адамның сыры ішінде, оның сырт пішініне, түр-түсіне қарап білуге болмайды, оны тек реті келгенде, іш сырын ақтарысып сөйлескенде ғана білуге

149

болады. Табиғаттың енді бір ғажабы, жаратылыс кереметі – адам. Бұл саладағы тұрақты тіркестерді төмендегідей топтарға жіктеуге болады:

А) Адамның сыртқы қабілеті, түр-тұлғасын портретін сипаттайтын тіркестер. Ақ құба – сұлу, сымбатты кісінің көркі туралы айтылады. Ақ маңдай – әйелге тән әдемілікті, қабілеттілікті аңғартады. Ақ білек- әдемілікті, қабілетілікті ажарлайды. Ә) Адамның жеке басына тән қасиеттерді, ішкі жан дүниесін айқындайтын

оралымдар. Ақ жүрек – таза, адал көңілді аңғартады. Ақ пейіл- кіршіксіз, таза пейілді айқындайды. Ақ көз – надан, ақымақ, қараңғы деген мәнді береді. Ақ адам- адал, таза, жақсы адам. Б) Адамның физикалық қалпын, физиологиялық ерекшеліктерін бейнелейтін тұрақты тіркестер. Ақ тер, көк тер болды – қара суға түсті. Қосағымен қоса ағару – өмірлік жарымен бірге қартаю мағынасын береді. Ақ сайтаны ұстады – ашу-ызасы келді, арқасы қозды деген мағынада. Ағынан ақтарылды – еш нәрсені жасырмады, ішіне еш сыр бүкпей, ашық айтты, бар сырын ақтарды дегенді білдіреді. Ақ сүтін ақтау – адал ниетімен борышын өтеу, ата-ананың ізгі тілегін орындау. Қазақ халқы дүние тұтқасы, барлық тіршіліктің бесігі, адамзат өмірін өрбітуші ананы «ақ ана» дейді, оның махаббат мейрімімен, іңкәрлік сезімімен қайнар бұлақтай құйылған тіршілік нәрін – «ақ сүт атаған». Көзін ағартты – ізін таптырмай кетті. Қазақта қуаныштың, адалдықтың, сән салтанаттың, жақсылықтың символына

айналған ақ түске қарама-қарсы қайғы қасіреттің, жамандықтың белгісі – қара түс. Қара түске байланысты мақал-мәтелдерде адам бойындағы жаман қасиеттерге қатысты айтылса керек.

Қарау адам – күншіл, Мекер адам – міншіл. Қарау адамның қараулығы барды көре алмауға байланысты болса, қу адамның мекерлігі – біреуге мін таққыштығы, кемітіп-кемсітіп отыруы. Айғыр туған жампоз бар, нар демесең нанғысыз, Қарадан туған жігіт бар, ханға күнін салғысыз. Мұндағы қара ханның төменгі сатысы, күңінен туған жігіт мағынасында берілген. Жаман адам – құлқынның қара қабы. Кәрі атын мақтаған қара жаяу қалар деген мақалдарда қара түсі адамға байланысты қолданылса керек. Алғыс-қарғыс мәндегі түстердің мағынасы. Жүзі қара! (қарғыс). Жүзі қара – ұятсыз, арсыз, қара бет мағынасын береді. Қараң

өшкі! (қарғыс). Қараң өшкір – көзің жоғалсын мәнін аңғартады. Көсегең көгерсін! (алғыс). Бұл тіркес өркенің өссін, бағың ашылсын мәнінде [5, 19]. Негізінен, тұрақты тіркестер белгілі бір халықтың дүниетанымын, табиғат, қоғам

құбылыстарын өз тұрғысынан бағалауға, қоғамдық қарым-қатынасты, салт-сананы, әдет-ғұрыпты, наным- сенімді анықтауға арналған сан ғасырлық тәжірибенің жиынтығы. Сондықтан да олардың мәдени, рухани өмірімізге қатысы жоқ саласы кездеспейді. Тіл мүмкіншілігін мейлінше кең пайдаланып, ылғи толығып, толассыз дамып отыратын осы қазынамыз түр-түс атауларын да мол қамтиды екен.

Түр мен түске байланысты тұрақты сөз тіркестері тақырыптық жағынан топтастырғанда анықтағанымыз: адамға байланысты оның сырт келбетін, психикалық-физиологиялық ерекшеліктерін, моральдық қалпын, іс-әрекетін, ойлау, сөйлеу қабілетін, туыстық қатынастарын, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынасын, тән және жан қажеттіліктерін бейнелейтін тіркестер өте мол [4, 31].

150

Ал, ағылшын тіліндегі түс компонентті фразеологиялық бірліктерге келсек: A white-collar worker/job etc (a non-manual worker e.g. office worker/ professional or

business work etc.) –онша ауыр іс-әрекет жасамайтын адам жайлы сөз болып тұр. A (little) white lie (a lie which does no harm and is more polite than the truth, usually told

to spare someone’s feelings or for convenience. I don’t want to go to Steve’s party, so I’ll him I won’t be in town until late on that evening. A little white lie is better than hurting his feelings) ешкімге зияны жоқ жалған, «ардақты өтірік», орыс тілінде «сладкая ложь».

«White elephant» ( rare, valuable but perhaps unwanted) – сирек кездесетін бағалы кей жағдайда қажетсіз зат [15, 37].

«White knight» (someone who comes to another person's rescue, someone perceived as being good, noble) – өзгеге қол ұшын беретін жомарт, мейірімді жан, «ақ көңіл», «ақ жүрек» деген метафораларды келтіруге болады.

«White list» (list of good or acceptable items) – жақсы, жағымды іс-әрекеттер тізімі. White bread – adj American informal, ordinary or traditional, used especially to refer to the

bahaviour and values typical to the white North Americans. Blue blood ( be royal or aristocratic in origin. Adjective blue-blooded. Scott is trying to

trace his ancestry. His mother told him that generations ago there was blue blood in the family) – қазақ тіліндегі баламасы «ақ сүйек», яғни хан тұқымы, бай әулеттің адамы, мирасқоры дегенді білдіреді.

A blue-collar worker /job etc. (a manual or factory worker, i.e. not an office worker) – қазақ тіліндегі баламасы «қара жұмысшы».

Blue devils – мұң, қайғы, сары уайым деген мағынаны білдіреді. A/the blue-eyed boy (a man or boy who is somebody’s favorite and with whom he can find

no fault. Brian was always jealous of his younger brother, because he knew that Tim was their mother’s blue-eyed boy) – қазақ тілінде «көк көзді бала» деген сөз тіркесі тура мағынада, яғни баланың көзінің түсін білдіретін сөз тіркесі.

A blue film/ movie etc. (an obscene or pornographic film/movie etc. There has been a considerable rise in the production of blue movies since video recorders came on the market) – «көгілдір экран» деген тіркес, ағылшын тіліндегідей метафоралы тіркес емес, жай теледидар деген сөздің баламасы ретінде қолданылады.

Blue law – дін мен салт-дәстүрлерімен сертті заң. Бұл заң адам басына белгілі бір ахуалдардағы қандай да бір адамгершілік принциптерді ұстануға міндет артады. Мысалы, бұл заң жексенбі күндері есірткі, ішімдіктерді сатуға тиым сала алады. Blue laws заңы қазіргі кезде де кездеседі (әсіресе АҚШ пен Канадада).

Once in a blue moon (very rarely. Do you still go to art exhibitions?) – бұл түс компонентті фразеологиялық бірлік қазақ тілінде жай ғана «өте сирек» деп қолданылады.

Out of the blue (suddenly, unexpectedly) – кенеттен,күтпеген жерден, жай соққандай деген мағынаны білдіреді.

A true blue (a loyal Conservative with traditional views and values. We all know how Simon will vote in the election. He’s always been a true blue) – дәстүрлі әдіспен, жолмен дегенді білдіреді.

Be green (informal to be trusting, naïve and easily deceived through lack of experience; be inexperienced or new to something. Note: as green as grass. When I joined this company as a junior clerk ten years ago, I was as green as grass. But I’ve learnt a lot since then) – тәжірибиесі аз болу деген мағынада.

A green belt ( an area of fields and woodlands around a town. The planning committee is firmly opposed to any building in the green belt) – «жасыл желек», «жасыл алқап» деген мағынада. Ескеретін жайт, қазақ тілінде кей жағдайда «жасыл» түсінің орнына «көк» түсі қолданылады.

Give someone/ get the green light (give/ get approval or permission to start doing something. The budget has been approved, so we’ve got the green light to order the new

151

scientific equipment for the department) – қазақ тілінде «ақ жол» деген метафораға сәйкес келеді.

Green with envy (extremely envious of someone or something. When Kathy hears that the boss is going to make you her personal assistant and not her, she’ll be green with envy!) – қызыға да қызғана қарау мағынасында.

Have green fingers (be good at gardening, looking after plants etc. Madge can get anything to grow – she’s really got green fingers!) – бақшада қабілетті адам.

A black day for someone/something( an unhappy when something bad or sad happens. The day of the Channel ferry disaster was certainly a black day for all the families concerned) – қазақ тіліндегі баламасы «қара күн», адам басына туған қайғылы, қиын заман деген мағынада.

A black list (a list of person who are considered to be dangerous/ undesirable/ disloyal etc. He knows that his name is on the black list, so he may try to enter the country using a false passport) – қазақ тілінде де соңғы кездері «қара тізім» атты түс компонентті метафора жиі қолданылуда, оның мағынасы жағымсыз заттар я болмаса адамдар жазылған тізім. Сонымен қатар, қазақ тілінде «қара қағаз» деген бұрыннан келе жатқан қайғылы хабар (көбіне соғыс кездері адам өлімі жайлы жазылған қағаз) баяндалатын хабарлама қағаз түрін айтатын.

Be in the black (have money in one’s bank account, be in credit. I’ve paid off my overdraft and it’s a good feeling to be in the blank again) – банкте несиесі болу деген мағынаны білдіреді, қазақ тілінде бұл метафора ондай мақсатта қолданылмайды.

Black and blue ( having bruises on the body after an accident, fight etc. Poor Liz took a few falls on her skiing holiday–she’s black and blue!) – адам денесінде жарақаттар болуы, қазақ тіліндегі баламаасы «көк ала қойдай болу».

A black mark (a mental or written record of someone’s misconduct, failure, etc. that counts against him. Jackson failed to finalize an important contract in Chicago. He wasn’t asked to resign but it was certainly a black mark against him) – қазақ тілінде «қара баға» деп қолданылмайды.

A/the black sheep of the family (a person whose conduct is considered to be a disgrace to the family or the group. Alex started taking drugs at college, failed his exams and has been jobless for the past three years. He’s certainly the black sheep of the Spencer family) – тікелей аударғанда «қара қой» деген қазақ тілінде ешқандай ауыспалы мағынаға ие емес.

Қорыта айтқанда, қазақ және ағылшын тілдеріндегі түс ұғымдарымен жасалған фразеологиялық тіркестердің шығу төркіні, қалыптасу жолдары айқындалып, халықтың дүниетанымындағы тілдік таңбалардың мәні ашылды.

Кез-келген тіл сияқты, қазақ тілінің де, ағылшын тілінің де дүниетанымы мен әдет-ғұрып ережелерін, тыныс-тіршілігі элементтерін түс атаулары арқылы да аңғаруға болады. Әлемнің тілдік бейнесін түзуде түс компонентінің атқаратын рөлінің кем емес екендігі аңғарылады

Соңғы кезеңдерде түр-түс атаулары тақырыбы көптеген зерттеушілердің назарын аударып отыр. Өйткені түр-түс атаулары - әрбір халықтың өз игілігі. Шын мәнінде түр-түс атауларын білдіретін сөздер әр тілде де болсын, күрделі және көп деңгейлі түс символикасын білдіретін ауқымды ақпараттық әлеуетке ие болып табылады..

Әдебиеттер тізімі

1 Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы:филол. ғыл.канд. ... дис. – Алматы, 2006 . – 172 б.

2 Ахметжанова Ф., Р. Қайырбаева. Түр-түске байланысты тұрақты сөз тіркестері. – Алматы, 2001. – 131б.

3 Жүсіпова Р.Б. Табиғат құбылыстарына қатысты ағылшын және қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – № 8.

4 Қайдаров Ә. Түр-түстердiң тiлдегi көрiнiсi. – Алматы: Ана тiлi, 1992. –157б.

152

5 Қайдаров Ә.Т. Сырға толы түр мен түс. – Алматы: 1986. – 92 б. 6 Қайдаров Ә.Түр-түстердің тілдегі көрінісі. – Алматы: Ана тілі, 1992. –156 б. 7 Кеңесбаев І.К. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 798 б. 8 Қожахметова Х, Жайсақова Р. Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік. Алматы:

Ғылым, 1981. – 245 б. 9 Лауланбекова Р.Т. Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық

сипаты: филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2010. – 128 б. 10 Садықова Р.К. Түр-түс концептiсiнде қазақ халқының мәдениетiнiң көрiнiсi //

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы. – 2012. – № 3. – 38-41 б.б. 11 Сәтенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және

семантикалық сипаты. – Алматы, 1997. – 183б. 12 Смағұлова Г.Н. мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдениет аспектілері.-

Алматы: Ғылым, 1998. – 194 б. 13 Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы.- Алматы, 1996. – 126 б. 14 Phrasal Verbs Plus, Macmillan, 2009. 15 Джарасова Т.Т. Fundementals of the English language theory: учебное пособие. –

Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 116с.

Сопоставление концепта цвета в разных народах требует не только сравнения единиц в разных языках, а так же сопоставление целой межкультурной коммуникации играет не маловажную роль. Какой либо исторический период не рассматривали бы, всегда заметна роль функции языков в социальном развитии, поскольку уровень развития национальной культуры тесно связан с развитием языка. Одним из лексических категории, которые обогащают литературный язык, культуру, а так же его художественность и образность, являются – фразеологические единицы, а мы рассматриваем именно фразеологические единицы с цветокомпонетами. В данной статье сопоставляются фразеологические единицы казахского, английского языков, тем же эти данные единицы являются показателями этнокультурных различии казахского, английского языков. Приведены примеры фразеосочетании с часто и редко используемыми цветокомпонентами. Как и в каждом языке, в английском и казахских языках, бытовая жизнь, обычаи, мировоззрения носителей языков, элементами показаны в фразеосочетаниях. Этим же указывается значимость фразеосочетании с цветокомпонентами в образовании языковой картины мира.

A comparison of the concept of color in different nations requires not only a comparison of

units in different languages, also a comparison of the whole cross-cultural communication plays an important role. One of the lexical categories that enrich the literary language, and culture, as well as his artistry and imagery are - phraseological units, and we consider it phraseological units with the color of components. Due to certain circumstances generated by the concept of color, and it shows the cultural life, traditions, geographical habitat, religion, beliefs, philosophy, psychology of each people. In this article, shown how phraseological units in Kazakh and English languages, with colour components may be as indicators of ethnocultural differenciations. Also, given examples of phraseological units with often/rarely usage colour components in both languages. As is well known, as in every language, phraseological units with colour components can show customs, world outlook, mode or way of life. So, here Kazakh and English Languages are not exception. So, by this way, we showed the importance of phraseological units with colour components in formation of Language picture of the world.

153

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА

УДК 37.013.7315 ׀ ׀ (091) (5-191.2)

Д.А. Алиева КазНПУ имени Абая Алматы, Казахстан dinara_0909@mail.ru

ХУДОЖЕСТВЕННОЕ СВОЕОБРАЗИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ «ТАРИХ-И РАШИДИ»

МУХАММЕДА ХАЙДАРА ДУЛАТИ

В работе рассматривается художественное своеобразие известной книги ученого позднего средневековья М.Х. Дулати «Тарих-и Рашиди», до сих пор изучавшейся, в основном, как исторический памятник. Обоснована необходимость изучения его наследия в литературном аспекте. Произведение «Тарих-и Рашиди» посвящено описанию событий различных исторических эпох, показаны картины жизни, обрисовки разнохарактерных персонажей, образов природы. Автором использован богатейший арсенал художественных средств, накопленных мировой культурой. Художественные ценности книги «Тарих-и Рашиди» заслуживают специального внимания, как пример высокого уровня развития культуры, как источник эстетического наслаждения. Написанное на персидском языке, произведение «Тарих-и Рашиди» являет собой образец высокого стиля, богатства художественных средств.

Ключевые слова: научная ценность, художественное своеобразие, педагогическое

наследие, средневековая литература. Широкому кругу читателей Мухаммед Хайдар Дулати известен, прежде всего, как

ученый - историк, донесший потомкам «познание жизни предшественников». «И – это очевидное доказательство достоинств науки истории. Все группы людей единодушны в признании пользы этой науки. Большинство людей, даже все люди мира пользуются этой наукой – передают предания и рассказы о своих предках, приводят их как доказательство и придерживаются их…» – так писал ученый, писатель, государственный деятель 16 века Мухаммед Хайдар Дулати 1, 55.

Существенной особенностью средневековой литературы является отсутствие четкого разделения на жанры, исторические сюжеты в средневековых произведениях переплетаются с поэтическими отступлениями, философскими размышлениями и наставлениями. В средние века литературные жанры не дифференцировались, и художественная проза не была самостоятельным жанром. Под литературой понимали в основном поэзию, а прозой писали исторические и иные сочинения, которые в то время рассматривались не только как исторические труды, но и как источники художественного наслаждения для читателей. Поэтому в таких произведениях обильно встречаются различные литературные приемы, невероятные гиперболы, яркие описания событий, поэтические строки с сочными сравнениями и другими признаками художественного произведения 2, 169-170. Средневековые авторы не только излагали события и историю генеалогии правителей. Свои описания они сопровождали художественными образами и тропами, порою давали литературные картины боев или других событий, вставляли в повествование стихотворные строки, свидетельствующие об их незаурядном поэтическом таланте и широкой эрудиции.

154

Поэтому, изучая художественную литературу рассматриваемого исторического отрезка, исследователи обращаются к исторической книге. Из уроков истории М.Х. Дулати предлагает извлечь уроки мудрости, гуманности, нравственной культуры. Несомненно, огромный потенциал несет творчество Дулати в углублении эстетического воспитания. В средние века историческая книга являлась источником информации по многим отраслям знаний. Она рассматривалась как философское и педагогическое, художественное произведение.

Художественные ценности книги «Тарих-и Рашиди» заслуживает специального внимания, как пример высокого уровня развития культуры, как источник эстетического наслаждения. Написанное на персидском языке, произведение «Тарих-и Рашиди» являет собой образец высокого стиля, богатства художественных средств. По утверждению Бартольда В., «языком культуры был персидский язык; на персидском языке написан и исторический труд Мухаммед Хадера (в середине 16 века), по отзыву европейских ученых, единственный замечательный литературный труд, написанный в Кашгарии» 3, 191.

Современное изучение «Тарих-и Рашиди» способствует расширению кругозора читателей, знаний о содержании духовной культуры различных исторических эпох, а также формирует эстетические чувства, оказывает позитивное влияние на духовный мир читателя. Важные сведения представил Дулати о состоянии литературы и искусства в современную ему эпоху. Значительный раздел «Тарих-и Рашиди» посвящен анализу культурного, литературного процесса 16 века. Подробно останавливаясь на творческой деятельности Алишера Навои и Абддрахмана Джами, Мирза Хайдар представляет современным ученым возможность углубленного изучения творчества великих восточных мыслителей, о чем уже упоминалось в предыдущей главе. Долгое время творчество Джами рассматривалось как свободное от религиозного влияния. Сведения из «Тарих-и Рашиди» дают возможность объективно оценить влияние исламской традиции на создание знаменитых философско-назидательных романтических поэм Джами: «Юсуф и Зулейха», «Лейли и Меджнун», «Четки праведников», «Книга мудрости Искандера» и многих других.

Литературное творчество Дулати также подвержено суфийскому влиянию. Художественные взгляды средневекового поэта опираются на эстетическую теорию суфизма, характерной чертой которой является обостренное чувство прекрасного. «Для определения категории «прекрасного» были выработаны следующие термины: красота, совершенство, порядок, чистота, ясность, украшение, луч, свет» 5, 13.

В книге «Тарих-и Рашиди» отчетливо слышны суфийские мотивы - множество сложных аллегорий, символизм: например, «возлюбленная твоя - луна на небе, а ты - прах из-под ног», «одна звезда в апогее Луны, сияя счастьем, взошла на трон» и т.д. Само использование форм поэтического философствования уже является характерной чертой суфийской мысли. Интересно, что поэты - суфии часто использовали любовную лирику при описании посторонних предметов и явлений, так что непосвященному человеку сложно было уловить истинный смысл сказанного.

Мирза Хайдар Дулати в своей книге неоднократно обращается к вопросам религии, которая играла ведущую роль в воспитании человека в средние века. Как пример добродетельной, «праведной» жизни Мухаммед Хайдар описывает жизнь и деятельность великих суфиев, приводит записи Абдаррахмана Джами, суфийский трактат шейха Ходжа Нурана, останавливается подробно на нравственных заповедях суфиев. Он считает, что люди этого «великого сословия» призваны нести людям свет знания, воспитывая мудрость, нравственность, человеколюбие. Дулати обличает «нечистоплотных знатоков религиозных наук»: «...следует остерегаться общения с учеными, которые делают из наук средство для своей земной жизни и используют их для достижения высокого положения» 1, 530. Несмотря на то, что исследователи утверждают, что суфизм и философия - это две различные формы человеческого познания, мировоззрение М.Х.Дулати обнаруживает

155

влияние обеих концепций. Это выразилось, например, в признании им в равной степени значения и веры, и разума в постижении истины. Он утверждает: «следует овладевать науками для появления лучей познания Истины, что неразрывно связано с приверженностью к Мухаммаду, посланнику Аллаха» 1, 267. Реалистические убеждения ученого часто сменяются характерными для суфиев идеями о невозможности достижения полного счастья, о зависимости человека от Высшего разума: «То, что предопределено тебе судьбой, ты получишь полностью, Если ты откажешься брать, то тебе дадут насильно». «Небо - дракон, обвившийся вокруг себя, Он - полон сил для наших мучений, Захвачены мы его кольцами, Как же мы избежим его пасти? Ты не увидишь человека, который бы не был им ранен, Из сотни ни над одним он не сжалился, От его гнева никто не ушел невредимым, Где та грудь, которая не ранена им?

Искусное владение литературным талантом нашло отражение в его произведении. Высокий стиль, богатое и умелое использование литературных средств, мастерство поэтических строк отличает творчество М.Х. Дулати, несет положительный эстетический заряд, что, несомненно, может и должно быть использовано в воспитании молодежи.

Поэтический талант Мирзы Хайдара Дулати находит подтверждение в стихотворном изложении философских рассуждений о бренности земного существования, о нравственных ценностях, педагогических назиданий и наставлений. Точно и лаконично выражены глубокие мысли, затрагивающие сознание и современного читателя. Внимание привлекает не только основное историческое повествование, но и эстетическая сторона произведения: разнообразная палитра художественных приемов - витиеватые красочные метафоры, эпитеты, меткие сравнения, гиперболы, характерные для восточной поэзии.

Например: В этом трактире развалин полно кувшинов вина, И мой кувшин среди груды камней стал мишенью жестокости 1, 428. Возлюбленная скрылась с глаз, и в сердце вонзились колючки (от разлуки с ней). На сердце остались сотни пятен печати как воспоминания о ней. Хотя нет надежды на возвращение жизни, которая ушла, Все время глаза мои устремлены на дорогу в ожидании ее 1, 246. В ознаменование твоего прибытия Каждая снежинка снега уподобилась динару, Каждая туча, которая появилась в небе, Рассыпала у твоих ног монеты 1, 164. Традиционно для своего времени политик и философ Мирза Хайдар

профессионально занимается литературой, в совершенстве владеет несколькими языками. И хотя исследователи отмечают неровность, некоторую непоследовательность повествования, повторы, в целом, книга представляет исключительную художественную ценность и способна произвести впечатление даже на современного читателя. Юдин В.П. придает большое значение именно литературным достоинствам книги «Тарих и Рашиди», утверждая, что данный труд «в равной мере является и замечательным памятником художественной литературы». «…Сам метод подачи событий, манера повествования приобретают в его сочинении столь драматический характер, такое высокоэмоционально – экспрессивное звучание, что читатель перестает воспринимать его труд как исторический, а испытывает от его чтения огромное наслаждение как от произведения словесного искусства. Такое впечатление чтение «Тарих-и Рашиди» оставляло не только в прошлые века, но и оставляет его и в наше время» 4, 183.

Перу Мирзы Хайдара принадлежит также лирико-философская поэма «Жахан-наме», долгое время неизвестная читателям. Интересна история написания поэмы, которая подробно изложена в книге А. Дербисалиева. Произведение, долгое время остававшееся

156

неизвестным, было обнаружено в Берлинской библиотеке. Поэма написана на древнетюркском языке «чагатай», и по содержанию во многом совпадает с «Тарих-и Рашиди». Основой сюжетной линии послужила одна из сказок восточных народов. По утверждению исследователей, «Жахан-наме» раскрывает прекрасный поэтический дар Мирзы Хайдара, и требует специального изучения. Неожиданное установление авторства Дулати дает возможность предположить, что творческая деятельность Мирзы Хайдара не ограничивается лишь двумя его произведениями.

Перевод поэмы «Жахан-наме», доступной пока только узкому кругу специалистов, добавит, мы уверены, новые возможности современным педагогам в эстетическом воздействии на молодежь. Опираясь на сведения, представленные Дербисалиевым А.Б., мы знаем, что сюжет поэмы построен на восточных сказках, содержит материал об общественно-политических особенностях эпохи, жизни и быте людей. Тюркский язык произведения, безусловно, даст импульс новым филологическим исследованиям. В «Жахан-наме» отражены и могольские родные сюжеты природы: «Как не красивы деревья и камни, но человек о них всегда расскажет гораздо богаче; мертвая природа не молчит».

Известный филолог – дулатовед Дербисалиев А.А. называет поэтическое творчество М.Х. Дулати – словесным творчеством и утверждает что в основе его творчества (питательной почвой) лежит реальная жизнь5.

Литературные достоинства труда «Тарих-и Рашиди» высоко оценены современными отечественными филологами, что подтверждается фактом включения данного произведения в монографию «Древний период развития истории казахской литературы». Автор Келимбетов Н. отмечает, «что сочинение Хайдара Дулати – исключительно объемно по своему смысловому наполнению, и не относится только к историческим произведениям» 6, 234.

Однако, в современных учебниках литературы книга «Тарих-и Рашиди» как художественно-литературная ценность не нашла отражения, при том, что литература всегда была надежным средством воспитания в человеке духовно-ценностной ориентации. Знакомство с лучшими отечественными литературными произведениями активно влияют на духовный мир человека, способствуя формированию не только эстетических чувств, но и нравственных, идейных принципов. «Тарих-и Рашиди», безусловно, - яркая страница отечественной литературы, которая должна быть известна молодым современным читателям как часть истории культуры, искусства Казахстана. Выразительная экспрессия, многообразие художественных средств, характерные для творчества Мирзы Хайдара, усиливает воздействие его философских и педагогических размышлений о нравственных категориях, о воспитательных средствах на сознание юных читателей.

Вот одно из описаний сражения, представленных в книге «Тарих-и Рашиди»: «Воины, подобно своему государю, как звезды вокруг луны, выпустили из луков в сторону врагов рассыпающие огонь стрелы. Острие стрелы написало кровью храбрецов толкование айята. Богатыри вражеского войска, которые в яростном огне злобы мчались, как ветер, падали на землю, как дождь. Некоторые из них расплескали воду жизни по ветру, а некоторые из-за жгучих ран от огненных стрел положили свою полную вражды грудь на землю» 1, 55. Данная картина, дающая яркое представление о кровопролитности боя, более характерна для литературного поэтического произведения, чем для исторической прозы. Экспрессивность, яркая эмоциональность – характерные признаки исторического повествования «Тарих – и Рашиди». И подобное сочетание документального и художественного изложения является типичным для мусульманской историографии.

Таким образом, «Тарих-и Рашиди» представляет собой яркий пример произведений 15-16 в.в., «в которых исторические события переплетаются с воспоминаниями автора о своей жизни и жизни своих современников - в них немало бытовых зарисовок, стихотворных вставок, принадлежащих перу самого Мирзы Хайдара, философских рассуждений автора о бренности земного существования, нравственных ценностях. Все

157

это изложено образным литературным языком, полным красочных метафор, эпитетов, метких сравнений. Автор «Тарих-и Рашиди», бесспорно обладал литературным дарованием, поэтому его повествование захватывает читателя, заставляет сопереживать и воспринимать описываемые им события с неослабным интересом» 7, 18. Это высказывание принадлежит ученому Урунбаеву А., который утверждает, что литературные достоинства книги «Тарих-и Рашиди» нуждаются в специальном исследовании, и называет М.Х. Дулати выдающимся мемуаристом и историографом Центральной Азии.

Список литературы 1 Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Рашидова история): Перевод с персидского языка,

2-ое изд. Дополненное. – Алматы: «Санат», 1999. 2 История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк), «Даур». –

Алматы, 1993. 3 Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекций по истории турецких народов Средней

Азии. – Алматы: Жалын, 1993. 4 Юдин В.П. Центральная Азия в 14-18 в.в. глазами востоковеда. – Алматы: Дайк –

Пресс, 2001. 5 Материалы V Международных Дулатовских чтений «Вопросы изучения и

рахвития культурно-исторического наследия народов Казахстана» (13-14 октября 2005 г.). – Тараз, ТарГУ им. М.Х. Дулати.

6 Келимбетов Н. Древний период истории казахской литературы. – Алматы, 1998. 7 Урунбаев А. От ответственного редактора к «Тарих и Рашиди» (Рашидова

история): Перевод с персидского языка, 2-ое изд. Дополненное. – Алматы: «Санат», 1999. – С. 18.

Мақалада орта ғасырдың белгілі ғалымы Дулатидің "Тарих-и Рашиди" атты

еңбегінің ғылыми құндылықтары қарастырылады; автор Дулатидің ұрпағына қалдырған мұрасын педагогикалық аспектіден қарастыруды ұсынады. Сонымен қатар, еңбектің ерекшеліктері қарастырылады. «Тарихи – и Рашиди» кітабының көркемдік ерекшелігі мәдениеттің даму деңгейінің жоғарылығына, эстетикалық әсердің дерек көзі екендігіне, арнайы көңіл бөлінеді. Парсы тілінде жазылған «Тарихи – и Рашиди» шығармасы стилдің ең биік үлгісі көркемдік байлықтың құралы.

In work the art originality of the known book of the scientific late Middle Ages M.Kh.Dulati by "Tarikh-i Rashidi" which was still studied generally as a historical monument is considered. Need of studying of its heritage for literary aspect is proved. The work "Tarikh-i Rashidi" is devoted to the description of events of various historical eras, pictures of life, delineation of various characters, images of the nature are shown. The author used the richest arsenal of the art means which are saved up by world culture. Art values of the book "Tarikh-i Rashidi" deserve special attention, as an example of a high level of development of culture, as a source of esthetic pleasure. Written in the Persian language, the work "Tarikh-i Rashidi" is an example of elevated style, richness of art means.

158

ӘОЖ 821. 512 Ә.О. Арғынбекова

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Астана, Қазақстан

ӘБУ-Л-ФАРАДЖ ӘЛ-ИСФАХАНИДІҢ «МӘДЖНУНУ ЛӘЙЛӘ»

ПОВЕСІНДЕГІ НЕГІЗГІ ОБРАЗДАР Шығыс халықтары әдебиетіндегі «Ләйлә- Мәжнүн» дастанының негізі араб

әдебиетінде жатыр. Автор мақалада араб деректерін жинаушы Әбу-л-Фарадж әл-Исфаханидің «Китәб әл-ағани» («Әндер кітабы») (Хғ.) антологиясының екінші томында берілген ақын Мәжнүн туралы повесіндегі негізгі образдар жиынтығын қарастырады. Негізгі және жанама дереккөздеріне сүйене отырып,кейіннен шығыс әдебиетінде бірнеше дастандардың негізі болып табылатын повестегі образдар туралы мәліметтер береді.

Тірек сөздер:ақын, ғашықтық, қайғы,күрес, өлең, ессіз махаббат. .

Х-шы ғасырға дейінгі белгілі араб поэзиясы мен аңыздары «Әндер кітабы» («Китаб әл-ағани») антологиясында жинақталған. Жиырмадан артық томнан тұратын антология авторы белгілі араб әдебиетшісі, ақын, генеалог, музыкант Әбу-л-Фарадж әл-Исфахани еңбегінде заманында белгілі араб өлеңдері мен аңыздарды, олардың шығу тарихы туралы мағлұматтарды мұқият жинастырып жазған. Аталмыш еңбектің II-ші томында Ләйлә үшін есінен адасқан ақын Мәжнүн туралы аңыз берілген.

Әл-Исфахани еңбегінде Бәну ‘Амир тайпасы шейхының ұлы Мәжнүн сұлу, изгілікті жігіт. Мәтін бойынша Мәжнүн образы «Әйелдерге оның сұлулығы мен қоса ізгіліктілігі қатты ұнады» [1, 12] немесе «Ол ең сұлу, инабатты. Араб поэзиясын ең жақсы білетін еді, әңгімеде одан өткен әңгімеші жоқ» [2, 15] деп сипатталады. Әке өліміне қатты қайғырады, сондай-ақ Мәжнүн махаббаты берік, сезімі пәк. Қыз әкесінің құдалықты қабылдамай қойғаны хабарын естігеннен кейін Мәжнүн үлкен қайғыға душар болады. Туыстары Мәжнүнді жұбату мақсатында тайпаның көңілі қалаған қызына үйленуін сұрайды «Оның Ләйләдән басқа ешкімге көңілі аумады. «Ләйлә» деп сандырақтауын қоймады. Бойын қайғы мен мұң биледі, махаббат сезімін баса алмады» [3, 22]. Мәжнүн- махаббат жолында азап шегуші, махаббат сезімінің бойын билеп алғаны соншама өмірдегі барлық нәрсе ол үшін маңыздылығын жояды. «Тағдырда мен ол үшін жаратылмағанмын» [4, 70] деп тағдырына мойынсұнған. Аңыздағы ақын сезімінің динамикалы дамуы жоқ. Жүрегін қайғы-мұңға беріп қойып, өзінің пассивті жағдайында қала береді, еш әрекет, қандай да болсын ғашығыммен қосыламын деп белсенді іс-әрекет жасамайды, жүрегіндегі ғашықтық сезім азаптарын сақтай береді. Бірақ осы азаптарды көтеру үшін де көп күш керек екенін мойындау қажет. Мәжнүн ауырып жатқан кезінде Ләйләға «Сен ғана ауруымның дауасысың, емісің. Менің өлімім де, өмірім де тек сенің қолыңда» [5, 65]. Мәжнүн өзінің ғашығының жолында бәрін тәрк етіп, бар дүниенің қызығынан безінуге даяр. Ол өзінің ғашықтық жан жарасын емдеп жазу жолында ештеңеден аянып қалмақ еместігін көрсетеді.

Аңыздағы Мәжнүн бейнесі- ессіз ғашық ақын «...киімдері алба-жұлба, тек Ләйлә есімін естіген кезде ғана бір сөзден жаңылмай есті адамдай сөйлеседі, махаббат тақырыбына шығарылған өлеңдерге тақпақтап жауап береді. Намаз оқымайды, ол жайында сауалға да еш тіл қатып жауап бермейді» [6, 16]. «Оған жас жігіттер келіп Ләйлә жөнінде әңгіме айтып, өлеңдер оқиды. Мәжнүн оларға көкейге қонатындай жауап береді»[7, 17]. Иманы берік әрбір адамға уәжіп болып табылатын намаз оқуды Мәжнүннің тастап кетуі ұлт, мұсылман санасында тек ессіз ғана жасайтын ақылға қонбайтын іс. Бұл фактіні бере отырып аңыз Мәжнүн образының ессіздігін қоюландыра түсетін сияқты.

159

Оған тағы да бір мысал ретінде Мәжнүннің қасиетті Меккеге қажылық сапарын кетейік: «Сол кезде одан ес кетті, барлығын шатастыра бастады, өзін-өзі ұстай алмады. Далада тағы аңдармен бірге жүрді, шөптермен қоректенді, суаттан қарақұйрықтармен су ішті.Үстін шаш басып кетті, аңдар оған үйреніп кеткені соншама, одан үркіп қашпайтын болды» [8, 22].

Хроникалы түрде берілмеген аңыз сюжеттерінде Мәжнүн қайта-қайта азап шегеді, өзі махаббат азабының қайнар көзіне айналады. Ғашығынсыз өмір сүргенше өлгені артық. Билеушінің өзін сотсыз өлтіре беруге болатындығы жөніндегі әмірді «...өлім маған жағымдырақ. О, олар мені өлтірсе екен!» [9, 26] деп армандайды.

Мәжнүн замандастарын тамсандыратын әдемі өлеңдердің авторы. Ақын поэзиясында жалғыз ғашығы, оның әсем көркі, көңілінің ынтығы айтылады. Ұлы махаббат сезіміне толықтай берілген Мәжнүн қандай да болмасын сынақ пен құрбандыққа даяр. Мәжнүн поэзиясына әйелжандылық тән емес, тек биік махаббат сезімі лебі бар. Ақын махаббаты пәк, ойы таза. Дегенмен де аңыздың 24-ші бетінде «Мәжнүннің Ләйлә күйеуінен Ләйләмен жақындығы жайында сұрауы» деп аталатын бөлімде өлең жолдары бар:

Өтінемін, шыныңды айтшы, Таң сәресінде Ләйләні құштың ба? Дымқыл аузынан өбтің бе? Бұйра шашы жайқалды ма? Айтшы, сен оның деміндегі сездің бе? Бал, алоэ, мускус және шафран мен сандалдың иісін. Бұл жөнінде академик И.Ю.Крачковскийдің сөзін келтіре кету қажет: «Объяснить

это можно двояко: или в ранней версии повести образ исторического живого Маджнуна еще не очищен от тех черт, которые впоследствии были признаны чуждыми для него, или в ней слились рассказы о нескольких Меджнунах, о которых говорят арабы» [10, 613]. И.Ю.Крачковскийдің пікірінше араб поэзиясындағы бұл дастан барлық халықтар поэзиясындағыдай ғашықтық дастандардың көп нұсқалылығы болуы мүмкін деген пікірге саяды. Кейін барлық ғашықтықтан құса болғандар атынан Мәжнүн жиынтық образ тудыруы да мүмкін ғой.

Аңызда Мәжнүннің өзі өмір сүрген қоғаммен, қоғамды билеген қағидалармен күресі айқын сезіледі. Мәжнүн махаббаты еш ақылға қонбайтын махаббат, өзге түгіл өз ата-анасы баласының ессіз махаббатын түсінбейді. Адамдардан түсінушілік таппаған Мәжнүн тағы аңдармен және құстармен достасып кетеді, себебі Мәжнүн пендешіліктен ада, рухы қарапайым адамдардан биік. Мәжнүн сезімін жұбынсыз қалған махаббат символы көгершін, бақытты күндерінің куәсі болған әт-Тәубәд тауы түсінеді. Сол бақытты күндері, сүйіктісі Ләйлә бейнесі оны жұбатады. Мәжнүн өзін түсінбеген адамзат қоғамынан безініп, өзіне жақын жан иелерін табиғаттан табады, табиғатпен сырласады, табиғатқа мұңын шағады.

Мәжнүн өлеңдерінде Ләйлә бейнесі пәктік пен махаббат символы ретінде берілген. Дүниедегі барлық әдемілік пен тазалық тек Ләйлә ғана, Ләйләсіз еш өмір жоқ. Ақын қайтсе де ғашығына қол жеткізуі керек, тек сонда ғана бақытты болмақ. Былайша айтқанда Мәжнүн үшін Ләйләсіз өткен өмір- тұл өмір. Мәжнүннің әкесі туыстармен құда түсе барғанда қыз әкесі келісімін бермейді. Бұл хабарды естіген Мәжнүннің есі ауатыны жөнінде жоғарыда айтылған. Аңыздың бірнеше жерінде ғашықтық дерті бойын жайлаған Мәжнүн Ләйлә есімі аталғанда есі ауып құлап қалады, тек Ләйләға шығарған өлеңдері оқылғанда ғана жауап қайтарады. Әбу л-Фарадж әл-Исфаханидің «Мәджнуну Ләйлә» аңызының «Мәжнүн әкесінің ұлының Ләйләға ғашық болу хикаясы жөнінде» атты бөлімде «Үстіне еш киім кимейді, киген киімінің барлығын жыртып тастайды, жалаңаш жүреді, топырақпен ойнайды, маңайына сүйектер жинап алады. Есіне Ләйлә түскенде есін жиып, ғашығына арнап өлең шығарады. Неге намазды тастап кеттің деген сауалға бір дыбыс шығарып жауап бермейді...» [11, 16] деп жазылған. Аңызда ақынның Ләйләға

160

шығарған өлеңдері келгеннен кейін көбіне Мәжнүн «сақата мұғашшиан» немесе «фақада нәфсәһу» , яғни «есінен танып құлады» немесе «есінен танды» деп жазылған.

Мәжнүн Ләйләні қараңғы түндегі жарыққа теңейді «Менің жарығым, онсыз дүние қараңғы түнектей,... » [12, 51], «Нәзік иілімді мойны бар...» [13, 47], «Сенен өткен жаралған жоқ...» [14, 61], «Қозғалғанда шашынан амбра мен базиликтің хош исі шығып тұрады» [15, 81], «Күндей, шуағы жақын, өзі алыс...» [16, 65], «Бұйра шаш бұрымын қызғылт түсті баумен қоса өріп...» [17, 81], «Жасанды жалған емес әппақ өзі...» және де «Көз шағылыстыратындай әппақ, түнгі суық қанаттарының ішіндегі айдай...» [18, 83] деп сипаттайды. Кейбір өлеңдерінде оған ’Умм Мәлик лақап атын қолданады. Ол туралы аңызда «Ләйләға ’Умм Мәлик лақап атын қою турасында» атты бөлімнің бар екенін білеміз: «Маған Ибн әл-Мәрзубан айтты: ’Әбу ‘Убайдадан естігенін‘Али бин әл-Муғира әл-‘Әсрами Мухаммад бин әл-Хасан бин Динар әл-’Ахуал айтты: Мәжнүн Бәну ‘Амирдің сүйген ғашығы Ләйлә бинт Маһди бин Са‘д бин Маһди [бин Раби‘а-осылай берілген- Ә.А.] бин әл-Хариш, оның лақап аты ’Умм Мәлик. Ол туралы Мәжнүн өзінің бәйтінде былай деген:

Алланың мекені жақын сияқты, о, ’Умм Мәлик, (бұрын) кең болған дүние мен үшін тарылуда» [19, 39,40]. Аңызда Мәжнүн

өлеңдерінде бұл жағдай бірнеше рет кездеседі. Жалпы, қолымыздағы «Мәджнун Ләйлә» нұсқасында Ләйләнің образы екі

жақты образ деуге болады.Аңыздың 44-ші бетінде «Оның Ләйләға деген махаббаты туралы Раббах әл-‘Амирййдің айтуы» деп аталатын бөлім бар, онда жанама дерекшілер Раббах ибн Хабиб әл-‘Амириден Ибн Дә’б одан Абд әл-Азиз бин Салихтен Абдалла бин ’Әбу Са‘дтан Ибн Әл-Мәрзубан негізгі дерешілер болып табылатын автордың ағасы мен Мухаммад бин Хабибке айтыпты, олар өз кезегінде әл-Исфаханиге келесі мағлұматтарды жеткізген: «Ләйлә Бәну әл-Хариш тайпасынан Мәһди бин Са‘ид бин Маһди бин Раби‘а бин әл-Хариштің қызы... әйел затының ең әдемісі, әсемі, назды, әдепті және шырайлысы». Келесі мағлұматтарда Ләйлә «Осы кезге дейін көзім көрмеген жарты айдай сұлу» [20, 87]. Аталмыш еңбектің 88-ші бетінде Мәжнүн әкесінің Ләйләні «...ұлымның армандауына да келмейтін» деп бағасын түсіре сипаттаған сөздері берілген. Аңыз мәтін оқығанда бір жерде Ләйлә қозылар мен боталарды бағып жүрген қарапайым бәдәуи қызы болса, 81-ші беттегі мағлұматтарға сүйенсек Ләйлә қаланың назды ерке қызы. Оған келесі өлең жолдарын мысалға келтіре кетейік:

‘Амириттік Ләйлә олардың артынан кербездене жүрді, Бұйра шаш бұрымын қызғылт түсті баумен қоса өріп. Әсем шашынан тарақты жүргізгенде, Қозғалғанда шашынан амбра мен базиликтің хош исі шығып тұрады [21, 81]. Бұл жерде де бұл аңыздың И.Н.Крачковский келтірген дерекке жақын екендігін,

яғни аңыз барысында келтірілген Мәжнүннің жиынтық бейнесіндей Ләйлә да бірде армандауға да тұрмайтын сиықсыз бойжеткнн, бірде үріп ауызға салғандай керемет сұлулық иесі, бірде көшпенді бәдәуи тайпасының қызы, келесіде үлде мен бүлдегеге оранған ерке сылқым болып баяндалады. Жалпы, аңыздағы Ләйләнің образын белсенді емес деуге болады. Аңыз мазмұнына көз жүгіртсек, Ләйләні тек бірнеше ғана эпизодта көреміз: Ләйлә Мәжнүннен махаббат сезімін жасыруды сұрайды; Ләйлә Мәжнүнге кездесу жөнінде берген уәдесін бұзады; май, от шишасы эпизодтары; ауру Мәжнүнге анасының өтініші бойынша келуі; Мәжнүн мен Ләйлә делдал арқылы байланыс ұстауы. Осы эпизодтардағы Ләйләнің өз махаббаты үшін күреспей, сырт көзден қорқып сезімін жасыруы, Мәжнүнге өтінішін өлең арқылы ғана білдіруі, Мәжнүннің жағдайын есіткеннен кейін ғашығына арнап өлең шығаруы, делдал арқылы ғашығымен байланыс ұстауы Ләйлә образының аңыздағы пассивті образ екендігін дәлелдей түскендей. Ләйләнің маңайындағы оқиғалардың дамуын, жалпы Ләйләнің хал-ахуалын Мәжнүн өлеңдері арқылы біліп отырамыз. Ләйлә аңыздың соңында оқиғаның даму сюжетінен түсіп қалады. Мұндағы түйін негізінен адамзат басындағы қасиетті ұғым махаббатты дәріптеу, оның жолында

161

құрбан болу, яғни ақыл естен адасу. Аңыздың түйіні Мәжнүннің өлімінен кейін қыз әкесінің өкінішімен бітеді де, Ләйләнің жағдайы, арғы тағдыры туралы еш мағлұматтар берілмеген. Дегенмен аңыздың 72-ші бетінде мынандай жайттар сөз болады: «Халид бин Хамал ‘амириттіктерден естігенін айтады: Ләйләнің әкесі мен күйеуі Меккеге сапар шегіп кеткен кезінде Ләйлә Мәжнүнге күтуші қызды жіберіп шақыртады. Мәжнүн таң ата Ләйләнің үйінен шығады...Бұл Мәжнүннің Ләйләні көрген соңғы түні болды. Мәжнүн осыдан кейін Ләйләға арнап өлең шығарды...».

Ләйләнің өмір сүрген әлеуметтік ортада әйелдің махаббаты заңға сай келмейтін қылмыс болып табылады. Аңызда Ләйлә образына көп көңіл бөлінбеген. Оның қызметі Мәжнүн өлеңдеріне рух беру ғана сияқты сезім қалдырады. Ләйләнің өз ырқы, жеке дербес пікірі жоқ. Ләйлә- заманы тудырған қағидалар жиынтығынаың құлы іспеттес, сонымен қатар Ләйлә махаббатының да құлы. Ләйләнің жүрегінде ата-ана алдындағы борыш пен Мәжнүнге деген махаббаты арасындағы күрес тынымсыз жүріп жатады. Ләйлә бейнесі тек жалғыз араб қыздарының басындағы мұң мен қайғыны паш етіп қоймай, сол кезеңдегі барлық шығыс аруларының бейнесін де сомдауға арқау болған образ десе де болады. Бұл дастан негізінде кейіннен шығыс халықтарында көптеген ғашықтық дастандар өмірге келді. Ол дастандар желісі де тура «Мәджнуну Ләйлә» аңызын қайталамаса да өз сүйгеніне қосыла алмаған көптеген ғашықтардың өмір күресін, бақыты үшін жүріп өткен жолдары мен қиындықтары жайлы баяндалады. Көптеген шығыс аңыздарында бақыт жолында бірлесе күресіп, махаббат жолында өздерін құрбан еткен ғашықтар жайлы да баяндалады.

Кейде жүрегімдегі махаббат әмір береді: Тұр, құр секілді мына қарға мен кезқұйрықтардан қаш! Кейде жақсы ат пен ұят айтады: Жайыңа кел, сұңқар әркез құрдан мықты. Ләйлә өз тағдырын өзгертуде еш әрекет жасамайды, тағдыры өзіне күн ілгері

белгілі, тағдырдың ырқына әбден көніп алған кейпі бар. Көркем шығармадағы Ләйләнің образына түйін жасау үшін сол дәуірдегі туған

лиро-эпикалық шығармалар мазмұны негізінен төмендегідей болып келеді: а) Кейіпкерлердің шығу тегі; ә) Махаббаттың басталуы; б) Ақынның қызға құда түсуі; Қыздың өзге адамға тұрмысқа шығуы (немесе тұрмысқа берілуі); в) Ақынның ғашығына деген махаббатының ұлғаюы және махаббат жолында сандалуы; г) Ақынды «заңға қарсы әрекет етуші» деп тану; д) Ақынды махаббат дертінен жазудағы туыстары еңбегінің нәтижесіз болуы; е) Ақынның (немесе ғашықтардың) өлімі. Мазмұн аясының осы топтамаға жататын узриттік махаббат дәуірінде туған

«Джамиль мен Бусайна», «Тауба мен Ләйлә әл-Ахйалиййа» және «Кусаййир мен ‘Азза» повестеріндегі әйелдердің образымен «Мәджнуну Ләйлә» аңызындағы Ләйләнің образы үндес болып келеді. Не дегенмен де аңыздағы Ләйлә образы арқылы сол кезең әдебиетіндегі араб әйелдердің образдары, нақты осы шығармадағы және де жалпы сол дәуір әдебиетіндегі араб әйелдерінің образдарымен танысқандай боламыз.

Шығармада Мәжнүн мен Ләйләдан басқа да кейіпкерлер бар. Әрине бұл ретте баласының амандығы үшін күресуші ақынның ата-анасы, Ләйләнің ауқатты, қатал, әдет-ғұрыптарға берік әкесінің образдарын айтамыз. Араб аңызы бойынша Медине әмірінің салық жинаушылары: бірі- Науфал ибн Мусахиқ, екіншісі- ’Омар немесе Мухаммад ‘Абд ар-Рахман ибн ‘Ауф (екеуі де тарихта болған адамдар). Сонымен қатар Мәжнүннің аттас замандасы, ақын Қайс ибн Зарих образы берілген. Тағы сол сияқты аңыздың 92 бетінде кездесетін Мурра тайпасының Мәжнүн өлеңдерін жинаушы бала, Мәжнүннің қажылық сапарында серіктес болған ағасының ұлы Зиййад бин Ка‘б бин Музахим, Мурра

162

тайпасының шейхі, Ләйләнің көршісі Кәрима, Муназил, Маймун бұлағы басында кездескен жас жігіт, және т.б. аңызда мазмұнында маңызды рөл ойнамайтын шығарма желісін соншалықты өзгертпейтін бірнеше кейіпкерлер бар. Дегенмен бұл тақырып келесі ізденіс жұмысында сөз болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. (уточните, правильно ли оформлено)

2 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 3 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 4 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 5 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 6 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 7 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 8 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 9 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 10 Крачковский И.Ю. Ранняя история повести о Маджнуне и Лейли в арабской

литературе. Избр. соч. – Т. 2. – М.-Л., 1956. 11 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 12 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 13 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 14 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 15 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 16 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 17 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 18 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 19 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 20 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 21 Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992.

Автор в данной статье рассматривает совокупность главных образов повести о

Меджнуне, приведенной во втором томе «Китаб ал-агани» (Хв.) автором которого является известный средневековый источниковед Абу-л-Фарадж ал- Исфахани. Также в статье даются данные об образах, опираясь на главные и второстепенные источники, которые в последствий стали основой для создания дастана о любви Лейли и Меджнун.

The author of this article considers the whole of the main characters in novel about Majnun given in the second volume of "Kitab al-Aghani" (Х century.) by famous medieval source-study expert Abu al-Faraj al-Isfahani. The article also gives information about the characters, based on primary and secondary sources, which later became the basis for the creation of the dastan about love between Layla and Majnun.

163

УДК 821.512.122 Б.А. Бекназаров1, М. Мырзахметов2

Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова1

КазНПУ имени Абая2

Талдыкурган1, Алматы2, Казахстан bahajuz@mail.ru

ДВА ПОДВИГА БАУРДЖАНА МОМЫШУЛЫ

Статья посвящена вопросу становления военной литературы в казахской прозе.

Так как тема ВОВ не рассматривалась как художественная, профессиональные писатели не брались описывать картину военных лет и тем более искажать историю. Но будучи участником войны и как основоположник военной тематики в казахской литературе Б.Момышулы определил роль и значение военной литературы. Благодоря книге А.Бека «Волокаломское шоссе», выдержавшей милионные тиражи на всех основных мировых языках, читатели самых отдаленных уголков земного шара знают теперь не только Баурджана, но постигают через него характер всего казахского народа, его мужество, его щедрую натуру. И это неравнодушные созерцатели, они искренне любуются красотой и статью молодого казахского офицера – этого молодого божества с горящими огнем глазами, с искрящимся, точно алмазный меч, взором.

Ключевые слова: Бауырджан Момышулы, Великая Отечественная Война, военная

проза, художественное произведение, подвиг, фронт.

На крутых перевалах нашей долгой истории немало было выдающихся личности,

своими деяниями умноживших славу гордостью нации. Не напрягая особенно память, можно назвать имена многих и многих защитников Родины – мужественных воинов с крепкими руками и бесстрашными сердцами, которые с боевым кличем, словно с бьющимся на ветру знаменем, без промедления устремлялись на зов отчей земли, стонущей под копытами вражеских коней; забыв обо всем, властно ведомые благородной тревогой, бросались туда, где полыхали разоренные аулы, где на жившых в мире и покое людей обрушилась беда; можно вспомнить и имена мудрых мыслителей, биев, чьи советы определяли судьбы всего народа, тех высоким духом и мыслью людей, что странно мечтали о несокрушимом единстве народа, о созидательном мире и благоденствии родной земли, можно привести немало имен красноречивых провидцев акынов, чьи слова обладали живой, убеждающей силой, чьи уста были пламенны, чьи сердца горели огнем, и потому их искрящиеся песни-сказания потрясали, не оставляя равнодушным никого, а полное таинств искусство проникало глубоко в каждого, пробуждая души. Самые благородные, самые великодушные и прекрасные сыны, кому народ обязан самим духом нации, своим авторитетом и славой, кто примером собственной жизни влек за собой грядущие поколения, призывая взойти на новые, еще более высокие вершины, всегда были и останутся для нас образцом и предметом нашей неиссякаемой гордости.

Как он воевал, каким человеком был там, на фронте об этом знают многие, из стоустой солдатской молвы, из кинофильмов и стихов, посвященных ему, из произведении Александра Бека и Александра Кривицкого, Малика Габдуллина, Азильхана Нуршаихова и Алексея Кузнецова. И наконец, (что всего важнее), об этом мы узнаем из книг, написанных самим Баурджаном Момышулы, таких, как «За нами Москва», «История одной ночи», «Генерал Панфилов», «Кубинские впечатления», «Я помню их». Увидеть Баурджана – юношу, понять его пытливую натуру помогает повесть «Моя семья».

164

Общеизвестно: в Великой Отечественной Войне советского народа против немецко-фашистских захватчиков с особенной убедительностью проявились нравственные черты нашего человека, беззаветная любовь к Родине. Героизм и чувство гражданского долга. Готовность к самопожертвованию и вера в полную победу над врагом. Все это – великое и прекрасное – у каждого воина проявлялось по-своему. То же происходило с дружбой между отдельными людьми. Один родился с одним, а другой с другим.

Творческое начало в подходе к любому делу отличало характер самого Баурджана Момышулы. Не в его натуре было приспосабливаться к обстоятельствам. Такое поведение по плечу незаурядной личности. О таком человеке мы говорим: он обладает исключительными волевыми качествами и высоко развитым чувством ответственности. Они, эти качества, могут стать исключительными, лишь будучи претворенными в жизнь. У Баурджана они, эти качества, стали делом. На фронте, при защите Отечества. За письменным столом, при создании книг. И достаточно обратиться к его высказываниям, чтобы убедиться в этом. Некоторые из них стали афоризмами и вошли в нашу обиходную речь. Двадцатилетний юноша, он скажет, скажет прежде всего самому себе: «Без труда и отдых тюрьма». Отныне это станет законом его жизни. Каждый день – труд. Не по поговорке: «Хоть пень колотить, лишь бы день проводить». Труд как благо, как деяние – с отдачей всех сил.

В моральном кодексе Баурджана есть такие слова: «Самое подлое преступление – неоправданное доверие» [1, 203]. Прежде чем взятьсяза перо, он трезво взвесил и свои возможности и меру ответственности, которой отныне будут оценивать его как писателя и гражданина. В связи с этим мне вспоминается такой случай. На фронте, при первых встречах с Александром Беком, выравшийся только что из пекла Баурджан говорил: «Наше время не терпит фальши... Надо писать кровью сердца, а вы – писатели – нередко пищете водицей...»[2]. Сам Баурджан, став литератором, остался верен этому завету. Все его книги написаны кровью его сердца. Достаточно перечитать «Нашу семью», «Историю одной ночи», «Облик воина», «За нами Москва», чтобы вновь убедиться в этом.

Книги эти поражают беспощадной правдивостью, ничего тут удивительного! Как человек и писатель Баурджан на фронте увидел и пережил такое, что потрясло его душу, возвысело создание, обострило чувство ответственности. Как военный писатель, Баурджан ставил перед собой две сверхзадачи. Первая из задач – глубоко и всесторонне показать подвиг советского солдата со всеми присущими ему новыми качествами характера. Вторая – каждой строкой каждым словом своих произведений бескомпромиссно бороться против войны, против тех, кто вынашивает новые военные замыслы.

Мне хочется напомнить сегодня одно признание Эрнеста Хемингуэя, сделанное спустя десятилетия после пережитого им на первой мировой войне: «Я помню, как я вернулся домой с Ближнего Востока с совершенно разбитым сердцем и в Париже старался решить, должен ли я посвятить свою жизнь, пытаясь сделать что-нибудь с этим, или стать писателем. И я решил, холодный, как змей, стать писателем и всю жизнь писать так правдиво, как смогу».

Я привел эти слова потому, что они, на мой взгляд, точно определяют писательское кредо Баурджана Момышулы. Не так-то просто было ему стать писателем, не так-то просто всю жизнь писать правдиво. Но жить и не писать он уже не смог бы...

Прославленный генерал Великой Отечественной Войны и не менее прославленный советский писатель Петр Вершигора, оценивая этот факт, сказал: «Нам известны военные подвиги Баурджана Момышулы. Став писателем, он совершил второй подвиг. Оба подвига, на мой взгляд, равноценны». Но это, так сказать, общая оценка. А вот как отнесся к одному из первых художественных произведений Баурджана выдающийся советский прозаик и драматург Всеволод Вишневский.

Я позволю привести несколько строк из его письма к Момышулы, в которых Баурджан оценивается как писатель-профессионал. Вот эти строки: Конкретные примеры:

165

«Все вокруг несется...» Неудачно сказано: значит, несутся дома, столбы, деревья и прочее? Придирка, но возможная. Местами Вы передвигаете слова: «Дальше идут» – лучше бы тут сказать: «Идут дальше». «Я поддаюсь вперед» – поддаваться, значит, сдаваться, слабнуть, уступать. Вы, видимо, имели в виду «Я подаюсь вперед»... Тяжела, плоха фраза о брови и глазах. Ее надо переписать целиком. (Здесь чисто казахский оборот речи. По русский лучше не скажешь. Қас-бровь, қарайғанда-чернеет и т.д. Не стоит переписывать) Лес и сон даны слишком широко, живописно. Советую убрать «растроганный лес». Условимся, что природа равнодушна, даже к операциям Отечественной войны /вспомним философского Пушкина и «равнодушную природу»/... (Формально да. Поэтически нет – не согласен).

Движение лыжников по залитой солнцем снежной равнине – отлично... «Мышиные шинели» – придирчивый критик обратит внимание. Лучше бы: «В шинелях зеленого мышиного цвета» – это было бы точнее. (Согласен). Суматоха боя дана. С появлением генерала определяется сюжет, повышается напряжение, и Ваш язык становится более точным. Сильнее, свободнее входит тема военного искусства. Диалог развивается свободно. Узнаешь – где развертывается действие. Не советую писать «север». Новогородские места для русского не север. Север – это Архангельск, Карелия и прочее. (А для нас южан – север. Незнаю как назвать?). «Описание начала боя хорошо. Очень верны «глухие выстрелы». Вообще тактическая сторона дается вами анатомически точно. Вот этого и не хватает многим военным авторам.

Описание спальни немецкого офицера – точное, острое... Остро дана и женщина... Хорошо дан мороз... Отличное донесение. Корректное, со скрытым упреком. Победное... Любопытен приезд генерала... Хорошо описана шестая атака немцев... Хороша семья учительницы... Рассказ льется свободно, органично... Языковых погрешностей не ощущаю...» [3, 96].

Обратите внимание на слова: «рассказ льется свободно, органично. Языковых погрешностей не ощущаю».

Будем помнить, что Баурджан начал создавать свои произведения на русском языке. Это нелегко – писать художественные произведения человеку другой национальности. Это действительно подвиг. И никакого волшебства. Истоки этого подвига пытаются самым сокровенным, что заложено в нашей жизни, в нашем общественном строе. Сам Баурджан говорил об этом так: «Я счастливый казах. Я прошел хорошую школу жизни в рядах Советской Армии. Моими учителями и наставниками были русские люди и в своем большинстве, настоящие люди. Они на многое открыли мне глаза, и я стал богаче. Я благодарен им, благодарен русскому народу и сегодня выражаю эту благодарность тем, что пишу свои книги на русском языке. Пишу честно. Как получается – не мне судить. Но эти книги – мои дети, я люблю их со всеми их достоинствами и недостатками и хочу, чтобы они честно служили моей Родине!»

Уместно будет повторить: книги, которые издаются многотысячными тиражами и которые не залеживаются на полках книжных магазинов и лотков – это настоящие книги! Нельзя в полной мере понять и оценить нашу послевоенную литературу и, прежде всего, казахскую литературу без произведений Баурджана Момышулы, как нельзя ее представить без талантливых повестей Сатимжана Санбаева, или поэзии Олжаса Сулейменова, тоже пишущих на русском языке. Баурджан начал, они блистательно продолжили эту добрую традицию. Вот что говорит по этому поводу известный ученый и критик Мухамеджан Каратаев: «Появление у казахов, как и у других национальностей, литераторов, пишущих на языке великого русского народа (Б.Момышулы, 3.Шашкин, А.Алимжанов, О.Сулейменов, М.Джумагулов, Ш.Алимбаев и многие другие), свидетельствует о росте казахской интеллигенции, о сближении национальных социалистических культур» [4].

Да, это примечательное и прекрасное явление в литературе культуре наших социалистических наций. Происходит это еще и потому, на мой взгляд, что биографии

166

таких личностей, как Баурджан Момышулы, сливаются с героической биографией современников. И в этом смысле он, Баурджан Момышулы, наш общенациональный писатель. В этом его богатство и счастье.

Одновременно я хочу подчеркнуть, что Баурджан, как писатель, явление казахское, национальное. Мне уже приходилось и в печати и на творческих встречах говорить: весь строй его произведений красноречиво свидетельствует о том, что созданы они казахом. Именно созданы, а не переведены с казахского. Одновременно Баурджан Момышулы многие свои произведения создает на казахском языке. Не переводит с русского – создает. Своеобразное видение мира, манера рассматривать жизненные явления в соответствии с характером родного народа органически присущи его творчеству... Это первый казахский писатель, который пишет как на русском, так и на родном языке, сохраняя в любом случае национальные черты. Баурджан – писатель двуязычный. В этом тоже его богатство и счастье.

Совершить подвиг и умереть героемпод силу многим. А вот прожить геройски всю свою долгую жизнь, ни на час, ни на миг не дав никому усомниться в своем мужестве, прожить жизнь стойким, несгибаемым борцом, словно ты вечно на поле кровавой брани, словно ты бьешься со смертным врагом – такое по плечу единицам, так прожил свою жизнь Баукен. И это редчайшее духовное явление не только в судьбе отдельно взятого человека, но и в истории любой нации.

Поэтому в Золотой Звезде Героя мы с радостью видим бесспорное свидетельство победы справедливости, которая рано или поздно все равно бы восторжествовала, хотя эту звезду так никогда и не прикрепят к груди Баукена.

Давайте задумаемся на мгновение: какая сила сделала Баурджана Баурджаном? Прежде всего родной народ – его золотая колыбель. Ведь гениев в родовых схватках истории являют все-таки матери. Ну а история есть судьба народа. И эта судьба измеряется судьбами лутших его сыновей. Поэтому удел настоящих героев – вечная борьба за счастье, и процветание своего Отечества.

Истиный батыр познается в дни испытаний. Только герой из героев способен, не щадя собственной жизни, броситься в самое пекло, чтобы отвести беду от родных очагов, чтобы уберечь от страданий свой народ.

Богатство и счастье Баурджана и в том, что он любит свой казахский народ. Любит не слепой, инертной любовью, а нежно, горячо, требовательно. Он гордится всем прекрасным и передовым, что создал и сохранил в веках казахский народ и что теперь, в наши дни, гармонично вошло в большую социалистическую культуру нашего многонационального государства. Он скорбит, негодует, борется против всего косного, отживающего, но живучего, что иногда пытаются выдавать под маркой самобытного национального. Невежеству и лицемерию, чванливости и высокомерию не обмануть Баурджана.

Под любой личиной он безошибочно распознавал все это и смело срывал маски, потому что воин и писатель в нем были слиты воедино, как воедино слиты в нем любовь и ненависть.

Шли годы. Не праздного любопытства ради я пытался разобраться в написанном о Баурджане. Как известно, написано о нем много: повестей, стихов, воспоминаний; поставлены спектакли и кинокартины; изваяны скульптуры; созданы оратории и песни. Среди создателей известные имена - Александр Бек, Александр Кривицкий, Азильхан Нуршаихов, генерал Иван Михайлович Чистяков, всех не перечислить! Оно и понятно: музы находят достойных.

Баурджан достоин: он был сыном своей земли, сыном народа. Но почему был? Остался! И сам оставил нам великолепные книги. А что написано пером... Люди разных поколений встречаются с ним и будут встречаться.

Литературой и искусством уже создан впечатляющий портрет Баурджана Момышулы, живой интерес к нему с годами возрастает. Образ человека и гражданина,

167

воина и писателя, оставившего заметный след на лике своего времени, волнует современного читателя. Он хочет знать о своем кумире все, и, в частности, каким он был семьянином, какой след оставил в душе детей, внуков? Кое-кто пытается, правда, через призму опосредования, осветить эту деликатную тему. Степень достоверности подобного рода литературы зависит не только от талантливости повествователя, но и его порядочности. От того доверие к ней постоянно колеблется. Но проблема существует и ее кому-то надо решать.

Он оставался верен этой священной клятве в большем и малом. Он ни в чем не терпел фальши, непорядочности, даже невинного на первый взгляд притворства. И часто повторял: «,..чем больше коммунистичности в повседневности, тем ближе мы к идеалу».

Имя Баурджана всегда звучала в устах простых людей и в часы испытании, и в минуту радости. Особенно часто его стали вспоминать после смерти: «Эх, присутствовал бы при таком Баурджан!.. Эх, заговорил бы тут Баукен!». О нем вспоминали и в недалеком прошлом, когда кое-кем была поставлена задача унизить народ, подорвать его устои. Однако народ, породивший Бауырджана, вновь покозал свою силу, не подставив покорно спину, не позволив очернителям и клеветникам одержать победу. А молодое поколение, подраставшее на ярком примере героических подвигов Бауырджана, поднялось выше своего времени и проявило необыкновенную смелость, сознательность и мудрость. В народе, не вкусившем милосердия ни от судьбы, ни от Бога, не дождавшемся теплоты в ответ на раскрытые навстречу друзьям объятия, никогда не будет недостатка в настоящих батырах, которые, подобно могучим нарам, не подгнут колена под тяготами истории. Слава Аллаху, их много и теперь. Они шагают впереди, возглавляя наш караван, они среди нас, они нескончаемым потоком следуют за нами. Наш общии долг – помочь тем, кому есть что сказать своему народу, есть чем послужить ему, наш долг – дать им крылья.

День присуждения Баукену Звезды Героя – это день, когда загорелась путеводная звезда народа.

Список литературы

1 Момышұлы Б. «Жүректен жырлап толғаймын» көптомдық шығармалар жинағы, 30-том. – Алматы: «Өнер», 2009.

2 РК Центральный Государственный Архив, Фонд – 1432, опись – 2, дело- 112. 3 Момышұлы Б. Алыстан сәлем жолдаймын. Көптомдық шығармалар жинағы, 21-

том, – Алматы: «Өнер», 2009ж. 4 РК Центральный Государственный Архив, Фонд – 1011, опись – 1, дело – 285. 5 Бек А. Волоколамское шоссе. [Электронный ресурс]

http://militera.lib.ru/prose/russian/bek/01.html 6 Голушко И. М. Солдаты тыла. – М.: Воениздат, 1988. – 270 с. 7 Чистяков И. М. Служим Отчизне. – М.: Воениздат, 1985. – 70 с.

Бұл мақалада қазақ әскери әдебитінің негізін салушы, даңқты гвардия полковнигі Б.Момышұлының көзі тірісінде жасаған қос ерлігі туралы сөз болады. Атап айтсақ, Ұлы Отан Соғысында, 207 рет ұрысқа қатысып, 5 рет қоршауды бұзып, 2 рет өміріне қауіп төнердей жараланып, ұрпаққа патриоттық үлгі қыларлық ерлік жасаса, бейбіт заманда қаруын қаламға айырбастап, әскери мемуарлар қалдырған батырдың әдебиет саласына қосқан ерлігі де мол мұра болып қала бермек. Оның еңбектері мен хаттары биіктен жазылған, сөздері биіктен сөйленген. Баукең еңбектерінің өз ұлты шеңберінен шығандап шығып, әсіресе, отарлық бұғауды үзгендер мен үзгелі жүргендердің сүйікті кітабына айналуының төркіні осында жатыр. Жертөледе отырып асығыс жазылған офицер хаты емес, том-том кітаптардың ортасында отырған ғалымның көркемөнер құдіреті туралы тұжырымындай.

168

The article focuses on the formation of the military literature in Kazakh prose. Since the theme of the Second World War was not considered as an art, professional writers not to bother giving a picture of the war years and the more distortion of history. But being a participant in the war, and as the founder of military subjects in Kazakh literature B.Momyshuly defined the role and importance of military literature. The creative beginning in approach to any cause distinguished Baurdzhan Momyshuly's character. He never adapts to circumstances by his nature.

ӘОЖ 821.512.122.

С. Дәрібайұлы Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті

Алматы, Қазақстан samal.daribaev@mail.ru

АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ДҮНИЕ ЖАРАТЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ

ТҰЖЫРЫМДАР

Бұл мақалада ХІХ -ХХ ғасыр басындағы ақын-жыраулардың өлең-толғауларындағы ғалам жаратылысы туралы философиялық ой-тұжырымдары баяндалған. Алла нығметтерінің барлығы адамзат баласына арналған. Жаратылыстың тылсым құдіретін, оның құпия-сырын адам өресі толықтай тануға дәрменсіз. Сондықтан Адамның Алла алдындағы ұлы миссиясы – жаратылысты, өзін жаратқан Иесін адаспай тануға талпыну болып қала бермек. «Ғалам не үшін жаратылды, адамның дүниеге келгендегі мақсаты не?» деген сауалға өлең өрнектерімен жауап іздеген сөз зергерлері ислам философиясының қазақ даласындағы арнасын ашты. Дүние жаратылысының сырын жыр арқауына айналдырған Арқадан Атырауға дейінгі дәстүрлі өнер мектептерінің өкілдері өз тыңдарманын жаратылыстың тылсым сырына үңілдіріп, одан ғибрат алуға үндейді. Сөз зергерлері жыр тыңдаған жамағатты шын мәнінде ислам дінінің тұнық қайнарымен сусындатты. Олар бұл ретте Құран аяттарына, Алланың соңғы елшісі Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбарымыздың хадистеріне және ислам ғұламаларының еңбектері мен орта ғасырлық әдеби жәдігерлерге сүйенді.

Тірек сөздер: ғалам жаратылысы, иман нұры, тылсым сыр, ғибрат, тұжырым Он сегіз мың ғаламның жаратылуы туралы пайымдаулар ақын-жыраулардың Құран

аяттарына терең түсініп тәпсірлегенін көрсетеді. Діни тақырыптағы өлең-толғауларында олар өз тыңдаушысын алдымен «бізді кім жаратты?», «не үшін жаратты?», «жаратылысымыздың мақсаты неде?» деген сауалдарға жауап іздеуге шақырады.

Нұр шапағаты ақын-жыраулардың терме-толғауларында да жүйелі түрде баяндалады. Мысалы, ислам дінінің тарихы туралы тереңнен толғап, оралымды ой айтқан азулы ақынның бірі Орынбай Бертағыұлы «Адамның жаратылуы туралы» атты толғауында жаратылыс құдіретінің бастауына баланған нұр сипатын жыр жолдарымен былайша кестелейді:

Әуел бастан жаралмақ нұрдан керек Нұр болып дүние жүзі тұрған екен. Неден сені жаратайын дегенінде, Нұр ықтияр топырақты қылған екен [1, 288-289].

Нұр-шапағат – адамзаттың асыл тәжі болған Алланың соңғы елшісі Мұхаммедке (ғ.с.) нығмет етілген. Барша бастауға негіз болған нұрдың Мұхаммедед (ғ.с.)

169

пайғамбарға ғана тиесілі ұлы нығмет етілген баянын Мәшһүр Жүсіп өлеңмен төмендегіше таратады:

Кім білер әуел ахыр хақтың сырын, Нәрсе жоқ бір өзінен басқа бұрын. Ғаламға өзін заһар қылмақ үшін, Жаратты Мұхаммедтің әуел нұрын [2, 119].

Адамзат баласы Нұр шапағатына Алламен бірлікте ғана малынады. Ол – жүректің нұры. Себебі, адамды жаратқан Алла оның барлық қасиетін осы жүрекке ғана ұйытқан.

Жүректің нұрлануы немесе кірлеуі адамның амал-әрекетіне байланысты. Пенде бақыты өзінің Жаратушысымен бірлікте ғана баянды, қайырлы болады. Оған жүрек көзі ашылған пенденің қадам басары да ақиқат. Шын болмысты шариғаттан іздеген Шаһкәрім қажының Алла Нұрын:

Менің жарым қыз емес, Хақиқаттың шын нұры. Оны сезер сіз емес, Көзге таса бұл сыры [3, 336], –

деп сипаттауы осы ойымызды түйіндейтіні анық. Шерлі жылдардың шежіресін тарқатқан Шернияз ақын да «Сөйлейін сөзді

термелеп» деп аталатын шығармасында тыңдарманын дүниенің ғажап сырларынан ғибрат алуға шақырған болатын. Ақын:

Ай, жігіттер, жігіттер,

Жердің жүзін қарасаң, Мұнша неге кең болған? Жеті мүше денеміз. Бір-біріне тең болған. Төрт аяқты айуандар Неге адамнан кем болған? Жарық үшін күн болған, Тыным үшін түн болған. Тамашалап қарасаң, Ай мен жұлдыз, күндіз, түн, Орман, тоғай, от пен су, Таң-тамаша кім қылған? Құрт-құмырсқа, ұшқан құс Бұ да басқа түр болған [4, 195] –

деп жер басқан жұмыр басты пенде әрқашан қаперінде ұстап, ойлануы тиіс тұжырым жасайды. Жыр шумақтарының соңына сауал сала отырып, ғажап жаратылыстың барлығы бір Алла құдіретімен болғанын танытуды мақсат еткен Шернияз шайырдың да қасиетті Кітаптың Қасас сүресінің 71-73 аяттарында баяндалған: «Мұхаммед (ғ.с.) оларға: «Көрдіңдер ме, егер Алла (Т.) сендерге қиямет күніне дейін ұдайы қараңғы қылса, Алладан басқа сендерге жарық келтіретін тәңір кім? Естімейсіңдер ме?»,- де. «Көрдіңдер ме, егер Алла (Т.) сендерге қиямет күніне дейін ұдайы күндіз қылса, Алладан басқа сендерге тынығатын түн келтіретін тәңір кім, көз салмайсыңдар ма?»,-де. Алла, сендерге өз мархаметінен түнді тынығу, күндізді кеңшілігін (ризық) іздеулерің үшін жаратты. Әрине, шүкірлік етерсіңдер» деген жолдарды тәпсірлегені анық. Ақын тіршіліктегі тыныс алар әр сәттің салауатын Аллаға ғана бағыштай отырып, нығыметтеріне шүкіршілік жасауға шақырады.

Алладан түскен сүрелердің сырын Сыр сүлейлері жыр сүйер жамағатқа жүректі тебірентер әуезді мақамдарымен жеткізіп отырды. Шайырлар дін тарихын, аят-сүрелердің айтар ойын терең таныммен таразылады. Бұның ең басты себебі Сыр бойындағы жыраулық дәстүрді жалғастырушы ақын-жыраулардың ислам ілімін терең меңгеруімен

170

және осы өңірде шариғат заңдарының көбірек насихатталуымен байланысты. Жыр әлемінде діни-философиялық дүниетанымымен ерекшеленіп, өзіндік жыр мектебін қалыптастырған Нұртуған Кенжеғұлұлының кесек ойларына да қасиетті Құран Кәрімнің жаратылыс туралы аяттары арқау болғанын аңғарамыз. Раббымыздың құдіретімен болған жаратылыс сырын шайыр:

Аспан, жер, адам, айуан, түрлі шөбің Көк, теңіз, таудан бұлақ, дария аққан. Бітіріп алты күнде құдіретімен, Қалдырмай тамамдаған бір сағаттан. Аспан, жер – жаралғанның есебі жоқ, Бейөлшеу арғы жағы Әлімсақтан[5,16], –

деп өрнектей отырып, ғалам жаратылысының алты күнде тәмам болғанын баяндаған. Бұл туралы Құран сүрелерінде нақтылы аяттар бар. Мысалы: «Расында көктер мен жерді және екі арасындағы нәрселерді алты күнде жараттық, шаршамадық. (Қаф сүресі, 38 аят); «Күдіксіз Раббыларың сондай Алла, көктер мен жерді алты күнде жаратқан. Сонан кейін ғаршыны меңгерген. Бірін-бірі қуалап, күндізді бүркеген түнді және күн мен айды, жұлдыздарды да әміріне бағындырған. Сақ болыңдар! Жарату мен бұйрық беру Оған тән. Өте жоғары Алла, бүкіл әлемнің Раббы. (Ағраф сүресі, 54 аят);

Құран аяттарын адам болмысының арқауына айналдырған ақындардың бір шоғыры Маңғыстау түбегінде еді. Ғасырлардан мұра болған жыраулық дәстүрдің қаймағын бұзбай, кісіліктің келбетін Құраннан іздеп, сұлу сөзді сүрелермен сабақтаған салиқа ойдың сардарлары – осы өңірдің бүгінге дейін жалғастығын тауып келе жатқан қасиетті қазынасы. Алты алашқа сөз салған Абыл мен Нұрым, Қалнияз бен Қашаған, Ақтан мен Аралбай жырау, Мұрат Мөңкеұлы мен Сәттіғұлдардың қай-қайсысы да мұсылманша сауатты, ислам ғұламаларының еңбектерімен таныс болған. Мысалы, Нұрым жырау тіршіліктің тылсым сырын төмендегідей шумақтарымен таразылайды:

Жан жаратып, жан берген, Тіл жаратып, тіл берген. Аспан мен жердің арасы Аз ғана емес-мол берген, Тіршілікке сән берген «Он сегіз мың ғаламның Тірісі дәурен сүрсін» деп, «Өлгенін қазып көмсін» деп, Жеті қабат жер берген. Аспаннан нұрын төктіріп, Шапағын шашып күн берген [6,124].

Жоғарыдағы жыр жолдары Нұрым Шыршағұлының ислам философиясының өрісін кеңейткен орта ғасырлық әдеби жәдігерліктермен жете таныс болғанына дәлел бола алары анық. Жаратылыстың тылсым құдіретін, оның құпия-сырын адам өресі толықтай тануға дәрменсіз. Сондықтан Адамның Алла алдындағы ұлы миссиясы – жаратылысты, өзін жаратқан Иесін адаспай тануға талпыну болып қала бермек. Алла аузына ақиқат сөз салған Нұрым жырау мен Өмір ақынның толғауында айтылатын жеті қабат жер туралы ұғым қазақ халқының аңыз-ертегілерінде болмаса, дін тарихын баян еткен өзге ақын-жыраулардың шығармаларында көп кездеспейді.

Ғаламның тұңғиық сырын өз шығармаларында терең түсіндіріп, Жаратушы Иеміздің дүниені мінсіз өрнектегенін Мәшһүр Жүсіп қаламынан туған жырлар төмендегіше төгілтіп, иман гүлін еккен болатын: Құдайым жексенбі күн жер жаратты

Жер-суды әуел бастап бір жаратты. Тау мен тас, ағаш пен шөп, көл мен өзен

171

Түріндей текеметтің түр жаратты.

Жерлерден аға берді бұлақ қайнап, Гүлденіп бәйшешектер, бұлбұл сайрап. Жексенбі, дүйсенбімен бұл екі күн Жер жүзін тегіс қылды түгел сайлап. Сейсенбі – жер, сәрсенбі күні көкті қылды, Құдіретпен қылған ісін неше бөлді. Көкті жерге пар қылып жарастырып, Ай мен Күн, жұлдыздан перде құрды (түрді). Екі күн Жер, екі күн Көк жаратты, Бір-біріне екеуін жұп жаратты. Бір сағатта қылуға құдіреті бар, «Пендеме» ғибрат болсын» деп жаратты.

Кітаптан көргенімді айтпан теріс, Құдіреттің қылған ісі тіпті келіс. Ырзық, несіп - қоректі ішіп - жейтін, Жаратты бейсенбі күн бәрін тегіс. Аспан биік, Жер төмен, тау-тас қатты, Ат аяқты болғанда, құс қанатты. Заһардан бал, тікеннен гүл шығарып, Жұма күні жаратты адамзатты. Құдіретпен он сегіз мың ғалам болды, Бәрі – қабық, маңызы адам болды. Құдайдың құдайлықпен қылған ісі, Жаралып алты күнде тәмәм болды[2,34-35].

Оқырманның жүрегін дін исламмен нұрландыруды мақсат етіп, көзі тірісінде әулие атанған ақынның жоғарыдағы өлең жолдары оның Құран Кәрімнің ғажайып сырларына мейлінше қанық болғанын көрсетеді.

Тіршіліктің пайда болуын жырлаған басқа ақын-жыраулардан ерекшелігі –Мәшһүр Жүсіп бұл өлеңінде Алла Тағаланың жұмадан басқа әр күнгі ғибратына мән берген.

Ақын-жыраулар жаратылыстың сырын жамағатқа жалаң баяндап қана қоймай, одан үлгі алуға, ой түюге үндейді. Себебі, Алланың әр күні, әр сәті, әр сағаты ғибратқа толы. Жүрек сәулесін ашқан Алланың құлы оны түйсіне алары сөзсіз. Алла – сүйген құлының жүрегінде.

Оқырманын тіршіліктің тылсым сырынан ғибрат алуға шақырған ақынның бірі – Шаһкәрім қажы өлеңдерінің көпшілігінде ғалам мен адамды тұтастықта қарастырып, адам ақиқатты іздеу арқылы ғана өзінің бастапқы болмысын сақтай алады деген тұжырым жасайды. Алланың шексіз құдіретіне жүрегін нұрландырған ақын:

Күннен неге түсіп тұр мұнша жарық, Сегіз минут, шерікте жерге барып. Әншейін құр жарқырап тұрып алмай, Жылылық нұрмен бірге жүр қозғалып. Бұл дүние жылуы жоқ нұрсыз болса, Әлемнен кім жүре алар пайдаланып? Дүние атаулы теп-тегіс мөлдір болса,

172

Көлеңке орнығады қайда барып? Барша әлем тапжылмай тұрып қалса, Бола ма уақыт деген өлшеу салып? Мақсат, тәртіп керексіз тозаңы жоқ,

Тексермей неге отырмыз мұны ойланып? [3, 274], – деп өз оқырманын жаратылған жанды - жансыз заттың әрқайсысынан тәлім алуға

шақырса, Жаратушы Иенің жаратылысындағы мінсіздікке: Ей, жастар, қалай дейсің бұл дүние? Мұны бүйтіп жаратқан қандай нәрсе? Білімсіз мақсұтсыздан шыққан болса, Мақсұт, білім, ой шықты мұнан неге? Керексіз жаралған бір тозаңы жоқ, Тәртіпті, таң қаларлық зор мәшине. Алыстан іздемей-ақ, ойласаңыз, Көру үшін жаралған көзіңіз де. Себебі, толымдының ісі толық Ең түпкі жаратушы – мінсіз Ие. Күш, білім, шеберлікті іс білгізер, Есті, мінсіз – шебердің ісі емес пе? [3, 27], ––

деп тағы бір тамсандырады. Адам тәнінің негізі – топырақ. Дүниедегі бар нәрсенің межелі мерзімі жеткенде

аяқталуы – тіршіліктің айнымас заңы. Олай болса, топырақтан жаралған адамның тәні дүниеден озғаннан кейін құтты мекені – топыраққа қайтуы да ұлы заңдылық. «Адамның рухани кемелденуі «топырақ» халінен басталып, Тәңірге қарай жол тартады. Ясауидің хикметтерінде «топырақ бол» деп адамға жиі ескертілуінің сыры осында болса керек» [7, 41].

Қасиетті Кітапта күллі ғалам адам баласының жаратылысымен тұтастықта қарастырылады. Сәжде сүресінің аяттарында: «Ол сондай Алла, әр нәрсенің жаратылысын көркемдестіреді. Адам баласын жаратуды балшықтан бастайды»(7); «Сосын оның нәсілін бір жайсыз судың негізінен жаратты»(8); «Сосын оны бейнелеп, ішіне өз рухын үрледі. Сондай-ақ сендерге есту, көру және түсіну қабілетін берді. Аз шүкір етесіңдер».(9) делінген. Алладан келген осы аяттарды алқалаған әлеуметтің алдына салған даңқты шайырлардың бірі Омар Шораяқұлы:

Болғасын әмір парман Жаппар һақтан, Адамды жаратыпты топырақтан. Тибеттің Мекке менен арасында Үстіне жауып жаңбыр қырық жыл жатқан [8, 53], –

деп көркем кестелейді. Адамның топырақтан жаралу оқиғасы көптеген сөз зергерлерінің шығармаларына арқау болғанымен, Омар ақын секілді сол оқиғаның Құран аяттары мен «Қисса сул-әнбияда» баяндалғанындай нақты қай жерде, қалай болғандығын ашып көрсету жағы сирек кездеседі. Ақын бұл жолдарда Адам сұлбасының жаңбыр жауып кепкеннен кейінгі саз балшықтан жасалғанына ерекше мән береді. Яғни, шайырдың Хыжыр сүресіндегі «Расында адамды бейнеленген қара балшықтың сыңғырлап құрғағанынан жараттық» (26) деген аятты тәпсірлегені анық.

Дін тарихына терең үңіліп, адам баласының ізгі амалдарын исламнан іздеген Сыр шайырларының бірі – Қарасақал Ерімбет. Жастайынан білімге құштар болған шайырға жоқшылық қолбайлау болып, медреседе үш жылдай ғана оқуға мүмкіндік туады. Бірақ осы аз ғана уақытта дін исламның негізін қалаған пайғамбарлар мен сахабалардың өмірін, олардың имандылыққа бастаған ізгі амалдарын оқып үйренеді. Төменде беріліп отырған Қарасақал Ерімбеттің болмыстың ғажап құпиясын түсіндірген «Халық болды барша адам осы төрттен» атты толғауындағы жыр жолдары да жоғарыдағы аяттардың тәпсірі болары анық:

173

Әр мақұлықтың суреті, парқы басқа, Асылымыз бір болса да хатира судан. «Алты мың хайуанат» деп айтылған соң, Атандық бір парасы «күллі инсан». Адам деп ат қойылды барша инсанға, Тағы бір есімі мирас туса анадан. «Адамның негізі төртеу:- деп сөйлейді, Жел, топырақ және ,- дейді,- от пен судан». Халық болды барша адам осы төрттен, Бөлінді төрт есімімен мақұлық аттан. Жаралды Кеп пен Нұннан мұнша ғалам, Байлаусыз, я тіреусіз Жер мен Аспан. Бұл дүния алты күнде болды тәмам [9, 65-66]...

Алланың әміріне, оның Адамзат баласын жаратуына Ібіліс қана қарсылық танытты. Өзі де көп жаратылыстың бірі екенін ұмытып менменсіген ібіліс адамзат нәсілінің жаратылысына қарсылық танытқан болатын. Ол сол үшін де адам баласын қиямет күніне дейін тура жолдан адастыруды мақсат етті. Оған алыстау да, жақындау да Алланың Адамға берген қалау еркі. Бір заңдылық айқын: Алладан алыстаған пенденің досы – Ібіліс. Біз бұл жерде «алыстау» ұғымын бөле айтып отырмыз. Себебі, шын адасқан пенде Алладан алыстадым деп ойламасы хақ. Алыстағанын сезіну – Жаратушыға жан дүниесімен берілген пенденің түйсігі. Оның пәни дүниедегі тілек-амалы Жаратушы Иеден адасып қалмау үшін бағытталады. Пенде санасынан «алыстау» мен «жақындау» ұғымы өшкен күні ол сайтанның сарбазына айналады.

Ібілістің Алла әміріне тәкәппарлықпен мойынсұнбауын Қарасақал Ерімбет шайыр: Әзәзіл ол уақытта ғалым еді,

Суретін от пен судан салып еді. Сафиді топырақтан жаратқанда «Адамнан абзал мен деп!» – деп шанып еді. Дәріс айтқан «Жер мен Көкке ұстазбын!» деп Сөзіне періштелер нанып еді. «Адамнан артықпын!» деп сәжде қылмай, Пәлеге өз қимылынан қалып еді [9, 63-64], – деп баян етеді.

Раббымыз адамзат баласын жаратпақ болғанда періштелердің алаңдаушылық білдіргені Құран аяттарында баяндалған. Күнәдан пәк жаратылыс иелерінің жаңа жаратылысқа қарсылық танытуы әлбетте тәкаппарлықтан туған талас емес еді. Олар Адам жаратылысын өздеріне берілген шектеулі таныммен ғана таразылаған болатын. Ғалам Иесінің алдында райларынан қайтып, Оның құдіретіне бас иген періштелер қауымы туралы Бақара сүресінде: «(Мұхаммед ғ.с.) сол уақытта Раббың періштелерге: «Әрине, мен жерде бір орынбасар жаратамын!» – деген еді. (Періштелер): «Онда бұзақылық істеп, қан төгетін біреу жаратасың ба? Негізінен біз Сені дәріптеп, мақтау мен пәктаудамыз» деді. Алла: «Мен сендердің білмегендеріңді жақсы білемін!» – деді. (Алла Адамды топырақтан жаратып, оған жан салды). (30 аят); «Алла Адам(ғ.с.)ға біртұтас атауларды үйретті де сонан соң оларды періштелерге көрсетіп: «Айтқандарың рас болса, Маған осы нәрселердің аттарын айтып беріңдер»деді. (31 аят); «Періштелер: «Сен пәксің! Біздің, Сенің үйреткеніңнен басқа білеріміз жоқ. Әрине, Сен толық білуші, өте данасың» деді.(32аят)» делінген.

Жаратылыс заңының тылсым құдіретін толғаған Базар жырау да періштелер қауымының Алла әміріне мойынсұнып, Адам Атаға сәжде қылғанын:

Атамыз Адам пайғамбар Он сегіз мың әлемнің- Абзалы болып жаралған. Ұлықтығы мұншама-

174

Құдайым әмір еткен соң, Періште күллі қамалған [10, 200], –

деп жырға қосқан болатын. Адам осылайша Алла Тағаланың қалауымен басқа жаратылыстардың ешқайсысына бұйырмаған ұлы нығметке ие болды.

Алла Тағаланың шексіз құдіретіне махаббатын өзінің жыр-толғаулары арқылы жеткізген Кердері Әбубәкір де жоқтан бар жасаушы Иесіне деген өз іңкәрлігін төмендегіше төгілтеді:

Әуелі, Алла, жараттың Топырақтан халық етіп. Шығардың бізді жарыққа Қараңғыдан жарық етіп, Жеті мүше жан беріп Оны бізге көрік етіп. Біреу – жігіт, біреу – жас, Біреуді қойдың қарт етіп. Біреу – ауру, біреу – сау, Біреу – жарлы, біреу – бай, Біреуді қойдың жаһанда

Мал-дәулетке қарық етіп [4, 373]. Кердері Әбубәкір түйген ой Алла Тағаланың адамзат баласын түрлі жағдайда

сынауымен байланысты өрілген. Ақын пайымдауында әр адам өзіне жазылған тағдырға тәубе етуі тиіс. Себебі, тәубе мен қанағат – пенденің ең ізгі ниеттерінен туады. Бұл туралы Меккеде түскен Зұхрұф сүресінің 32 аятында «(Мұхаммед ғ.с.) Раббыңның мәрхаметін олар бөліп бере ме? Олардың дүние тіршілігіндегі несібесін араларына Біз үлестірдік. Сондай-ақ бір-біріне бағынсын деп, бірін-бірінен дәрежеде көтердік. Раббыңның мәрхаметі олардың жиған-тергендерінен артық» деп баяндалған.

Тағдыр – талқыланбайтын абсолютті шындық. Өмірді сүретін пенде болғанымен, өмірдің иесі – Алла. Сондықтан тағдырды талқылау тақуалыққа апарар жол емес. Адамзаттың асыл тәжі – Алланың сүйген құлы Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбарымыз да тағдыр талқысына өз үмметінің араласуын құп көрмеген. Бұл ғибратқа ақын-жыраулар да мойынсұнған. Әдебиет тарихында әлі де өзіндік бағасын алмаған арқалы ақын Мұқан Балтекейұлы табиғаттың бұлжымас заңдылығын төмендегі жыр жолдарымен нақтылай түседі:

Шіркін, дүние баянсыз, Талайды сазға аунатты. Тұра алмады баяндап, Нешелер жақсы ардақты. Қаңбақтан жеңіл ұшырды, Мырзаны неше салмақты. Біреуді мырза жаратып, Мінгізіп бедеу ойнатты. Біреуді сорлы жаратып, Тартқызып бейнет айдатты. Шарапат беріп біреуге, Өшпейтұғын шам жақты. Мұңлы етіп біреуді, Еш нәрсе бермей зарлатты [4, 373].

Бұл дүниенің пенде үшін сынақ өмір екендігі түрлі тағдырлардың мысалымен көрсетіледі. Яғни, өмір мен өлімнің арасындағы адамның парыз-амалы оны өрге де, көрге де сүйрейді. Демек, адамның Алла алдында тәубәға келуі – имандылыққа басар ең ізгі қадамы. Жаратушы оған ешқашан мұқтаж болған емес, ол алдымен пенденің өзі үшін

175

қажет. Нұр сүресінің 31 аятында «...Әй, мүміндер, түгел Аллаға тәубеге қылыңдар! Әрине, құтыласыңдар!» деп ескертіледі.

Ақын-жыраулар поэзиясында адам баласының жаратылу оқиғасы баяндалғанмен, оған рухтың берілу оқиғасын жырға қосқан ақындар сирек. Бұл ғибрат Орынбай Бертағыұлының өлеңдерінде көркем оймен, терең таныммен кестеленген. Ол өз өлеңдерінде көп шайырлар мән бере бермеген Ұлы Нығметті терең зерделей отырып, топырақтан жаралған Адам сұлбасына үрленген рухты ойлы сөзбен өрнектей түседі:

Көзіне жан кірген соң өзін көрді, Топырақтан жаралған жүзін көрді.

Не нәрседен жаралған асылын танысын деп, Бір құдай сол жерде адамға ақыл берді.

Көзден соң мұрынға жан кіріпті, Жыбырлап сонда мұрын түшкіріпті. Тіліне жан кіргенде хамит айтып, «Әлхамдылеллай» деп тіріліпті [1, 31].

Адам өзге жаратылыс иелерінен сұлбасымен ғана емес, санасымен ерекшеленеді. Сана – Алланың адамға ғана берген ең ұлы нығметі. Адам пәни жалғандағы амал-әрекеттерін сана арқылы ғана жүзеге асырады. Ол сынақ өмірде (тірі кезде) тура жолдан адаспаудың алғышарты. Пенденің жүрек көзін ашып, иманды болуы да алдымен саналы әрекеттері арқылы жүзеге асады. Адамның Аллаға деген кіршіксіз махаббаты ғана жаратылысты жандандырады. Себебі, Адам – Алланың ұлы махаббатпен жаратқан туындысы. Жаратқанның жаратылысын шын жүректен сүйе алмаған пенденің Иесіне деген тағзымы да таяз болары хақ. Адамның адамды Алла үшін сүюінің өзі – хикмет. Ол бұл ретте «құмарлықтан» көтеріліп, жан сарайын Жаратқанның пендесіне сыйлаған сезіммен нұрландырады. Ал, құмарлық адамнан басқа барлық тіршілік иелеріне тән. Олардың тіршіліктегі миссиясы – көбею, ұрпақ жалғастыру, тамағын табу ғана. Бұл ретте қазақ әдебиетінің алтын діңгегі хакім Абайдың «ғашықтық, құмарлықпен ол екі жол» деп айқындап берген қағидасы еске түседі. Ғұлама Ұлы Иеміздің жаратылысының қайтарымы тек Оған деген шексіз махаббатпен ғана өлшенетінін алға тартады. Абай пайымдауында мына дүние – адамдар үшін тек өмір сүріп кететін мекен емес. Адам үшін аз күнгі тіршіліктің алтын қазынасы ақынның өзі айтқандай бес асыл іс: талап, еңбек, ақыл-ой, қанағат, рақым. Алайда бұлардың барлығына адам Аллаға деген іңкәр сезіммен ғана жете алады. Ақынның:

Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және хақ жолы осы деп әділетті [11, 112], –

деген пікірімен жүректі нұрландырған абзал. Дана Абайды даралап тұратын тұңғиық сыр да осында жатыр. Яғни, оның поэзиясының шынайылығы шариғаттан, парасаттылығы пайғамбардың сүннеттерінен салиқалы ой ұқтырады. Орта ғасыр ғұламаларының ғибратты туындыларының негізгі өзегі болған Аллаға адамның жан тазалығы арқылы кемелденіп, жақындауын Абай одан әрі дамыта, жандандыра түсті.

Сөз түйіні дүние жаратылысының Ұлы Мақсатын жеткізуге тырысқан ақын-жыраулар жыр тыңдаған жамағатты шын мәнінде ислам дінінің тұнық қайнарымен сусындатты деген тұжырым жасатады. Олар бұл ретте нақты Құран аяттарына, Алланың соңғы елшісі Мұхаммед (ғ.с.) пайғамбарымыздың хадистеріне және ислам ғұламаларының еңбектері мен орта ғасырлық әдеби жәдігерлерге сүйенді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Ахатұлы Н. Орынбай ақынның әдеби мұрасы. – Алматы:Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім академиясының баспа кабинеті, 2001.-299 б.

176

2 Көпейұлы М. Көп томдық шығармалар жинағы. 1 том. – Алматы: Алаш, 2003. – 504 б.

3 Шаһкәрім. Жол табалық ақылмен. – Алматы: Халықаралық «Абай» клубы, 2006.- 704 б.

4 Жеті ғасыр жырлайды. 1 том. – Алматы: Жазушы, 2004. - 400 б. 5 Нұртуған. Кәнеки, тілім, сөйлеші. – Алматы: Ғылым, 1992.-223 б. 6 Көне күннің жыр күмбезі. – Алматы: Жазушы, 2007.- 124 б. 7 Шаһкәрім. Жол табалық ақылмен. Алматы: Халықаралық «Абай» клубы, 2006.-

274 б. 8 Қазақ халқының философиялық мұрасы. 4 том. – Аударма, 2005.- 504 б. 9 Шораяқов О. Сөйле, тілім, жошылып. – Алматы: Рауан, 1995. - 301 б. 10 Қарасақал Е. Ұлағат сөзім ұрпаққа. – Астана: Фолиант, 2009. – 408 б. 11 Базар жырау. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1986. - 200 б.

В настоящей статье рассматриваются философские идеи о сотворении мира,

бытующие в песнях-толгау акынов и жырау начала ХХ века. Священное учение создателя обращено ко всем потомкам человечества. Поэтому наряду с освоением тем обычной человеческой истории, акыны и жырау призывают своих слушателей и приобщению к мудрым законам и загадочным тайнам сотворения мира. Могущественные законы мироздания, загадки и тайны творца не в состоянии постичь человек. Велика задача, поставленная перед ним – стремиться без суеты к постижению всего того, что сотворил Всевышний. «Зачем сотворен мир? В чем заключена основная цель человека, приходящего сюда?» – ответы на свои духовные поиски мастера ювелирного слова находят в философии ислама. Эти мотивы сотворения мира слышны от Арки до Атырау, и через них представители традиционных школ певческого искусства приобщают своих слушателей к законам мироздания, призывая их взять за совершенный образец.

His article discusses the philosophical ideas about the creation of the world, prevailing in

songs-tolgau akyns zhyrau and early twentieth century. Sacred doctrine of creation is addressed to all the descendants of humanity. Therefore, along with the development of the ordinary human history, and akyns zhyrau urged his listeners and attached to the wise laws and mysteries of creation. Powerful laws of the universe, mysteries creator can not comprehend people. Great task set before him - without the hassle strive to comprehend all that Gd created. "What the world created? What lies the main purpose of man coming here? "- Answers to their spiritual quest master jeweler words found in the philosophy of Islam. These motifs Creation heard from the Arch to Atyrau, and through them representatives of the traditional art of singing schools ascribe his audience to the laws of the universe, urging them to take as a perfect example. ӘОЖ 821.512.122

С.Б. Ержанова, Г.Ә. Сағынаева Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Алматы, Қазақстан Gulzirasagnaeva@mail.ru

ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РУХ ЖӘНЕ ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Мақала 60-70 жылдардан бері келе жатқан ақындар санатында тәуелсіздік

ақындарына үлгі болған ең бір көрнекті дәстүр жаңғыртушы – Е. Раушанов есімінің бүгінгі қазақ поэзиясындағы марғасқа тұлғалардың қатарына енуі, поэзиясының оқырман

177

жүрегінен ойып орын алуы сөз етілген. Шығыстың классик шайырларындай әр шумақтың сазды сурет құруын, әр өлеңнің өзінен-өзі жырлап тұруын қамдайтын, әр теңеудің, әр бейнелеудің дәл, орынды шығуын, өлеңнің тілі де, пішіні де, уәзіні де сондағы ойға, сезімге сай келуін қатты құнттайтын бұл ақынның өлең алдындағы жауапкершілігі орасан зор екені қарастырылған.

Е. Раушанов поэзиясының ең көрнекті ерекшеліктерінің бірі - дәстүрлі қазақ поэзиясын жаңғырта білгендігінде, жаңа белеске көтергендігінде жатыр. Ақын поэзиясындағы дәстүр жалғастығы әр өлеңінің бойынан көрініп тұрады. Есенғали Раушанов шығармашылығы қазақ өлеңінің тақырыптық-идеялық жағынан жаңа сатыға көтерілгенінің көрсеткіші.

Кілт сөздер: поэзия, дәстүр, өлең, стиль, лирика, ұлт, идеология, рух, миф, образ, бейне, теңеу.

Поэзиядағы – халықтық сипат. Ол ақын поэзиясының ажырамас бір бөлігі. Егер

ақын халықтық сипатынан, дәстүрлі тамыр жалғастығынан айрылса онда оның ақындығы да өлгенмен бірдей. Бұл әр ақынның қоғамдағы биік қызметі, ең алдымен, ақын мінезіне, оның еңбегінің халықтық сипатына байланысты. Ол бойына халықтың жақсы арман-тілегін жинап сиғыза алады. Жақсылыққа қуана алатын бай сезім бар.

Есенғали поэзиясының ең көрнекті ерекшеліктерінің бірі – дәстүрлі қазақ поэзиясын жаңғырта білгендігінде, жаңа белеске көтергендігінде жатыр. Есенғали поэзиясындағы дәстүр жалғастығы әр өлеңінің бойынан бусанып көрініп тұрады. Біздің бүгінгі қазақ әдебиетіне әлем әдебиетінің ықпалы аз болған жоқ. Жүйеден орыс поэзиясының әсері тым тереңдеу болғандығы белгілі. Сонда да кешегі жыраулар мен ақындардан қалған ұлттық стилді, әдемі лириканы жоғалтып алмай соны түрлендіріп, жаңғыртып, замана шындығына жүгіндіре отырып жырлау ақиық ақынның ғана қолынан келсе керек. Екпінді жырларымен Қазтуған, Доспамбет болып, кемеңгер, ақыл ойымен Асан, Бұхар болып, жалғыздығымен, даралығымен Ақтамберді, Махамбет болып сөйлеген ақын осынау тарих толқынынан алған күш-қуатына сыршыл лирикасы қосылып Есенғали болып қалыптасқан секілді.

Есенғали поэзиясының қайнар көзі, шабыт тұғыры туған елі, өскен жері, Отан тағдыры, замана тынысы, замандастарының арман аңсары. Осының бәрін Есенғали жас дарынға тән қайталанбас шеберлікпен, әлдебір поэзиялық қуаттың таңдайынан төгілгендей поэтикалық мінсіз үйлесіммен, әр жүрекпен тіл табысар сыршыл да шыншыл сезіммен, нағыз поэзияға ғана тән бейнелі образдармен бедерлеп, өлмес өнер деңгейінде туындатып отырған. Ол өз шығармалары арқылы қазақ поэзиясын жаңа биіктерге көтеріп, мазмұнын байытты. Есенғали поэзиясы тек өнер үшін туындаған өнер деңгейіндегі ғана құбылыс емес. Оның өлмес өнері, қанатты поэзиясы қазақ халқының сезімін байытып, кісілігін биіктетіп, парасатын кемелдендіре түсті.

Есенғали – көкірегіне күй тұнған ақын. Бұлай деуімізге себеп, оның әр өлеңін оқыған сайын, тереңіне бойлап, жүрегіңді кірден тазартқандай, көңіліңді мұңнан арылтқандай немесе сол өзге бір тәтті мұңды қайта кешкендей боласың. Аспан-тау, қырат-қырқалар, саумал көл, сары белдер сағыныш лебін аңқытып, ақырын ғана дамылдар еді. Біз айтып отырған ақын сонда табиғат өзі салған ән-самалдан кейде мұң артып, кейде арманға толы қиял шалықтатып, көкірегіндегі күйге жыр-толғауларын қоса тартып, тасып-төгіліп тұрады.

Бүгiнгi таңда сын жанрында не жетпей жатыр дейтiн болсақ, онда оған әлi күнге дейiн барымызды базарлай алмай жатқанымыз жетпей жатыр дер ек. Яғни қарымды, қабырғалы қаламгерлерiмiз күнi бүгiнге дейiн өздерiнiң тиiстi бағаларын ала алмай жүр дер ек. Қайта қайдағы-жайдағы көлденең келiп килiккен көк аттылар кимелеп, олардың аяғының астынан ұшқан шаң, көп-көп көркемсөз шеберлерiнiң кескiн-келбетiн көлегейлеп көрсетпей барады.

178

«Ал Есенғали Раушанов әдебиеттегi кәмелеттiк кезеңнен әлдеқашан өтiп, әбден толысып, кемелiне келген, шығармашылығы қалың-қалың қатпарлардан тұратын, ешқандай асырмай да, жасырмай да айтар болсақ, ұлттық үлкен ақындарымыздың iшiндегi санаулыларымыздың бiрi» [1, 6].

Сан тарап, сан тақырып, сан сала, сан өрiс-белеңде жұмыс iстеп жатқан алуан мiнездi, алуан ауа-райлы ақындардың iшiнде ұлттық ақын деген өлшем бәрiнен де биiк ұғымға ие. Өйткенi ұлттық ақынды белгiлi бiр ұлттың рухани мұқтаждығы тудырады. Тағы да ол сол ұлттың қатерлi, қиын кезеңдерiнде дүниеге келедi. Ондай ақын ұлтының алдында үлкен жауапкершiлiк пен мiндет арқалайды. Ондай жуапкершiлiк пен мiндет кез келген ақынның пешенесiне жазыла бермейдi. Бұл дүниеде ұлттың рухани мұқтаждығын өтеуден үлкен iс бар ма?! Бiрақ бұл жерде рухани мұқтаждық деген ұғымның қатып қалған қасаң формуласы жоқтығын, оның аса кең ұғым екендiгiн, ол ұғым заман желiмен, уақыт лебiмен өзгерiп тұратын қоғамның әр саты, әр баспалдақтары мен әр иiрiм, әр иiнiнде басқаша реңк пен түске, басқаша мазмұн мен мәнге ие боп түрлене құбылып отыратынын ұмытпағанымыз ләзiм.

Мәселен, Махамбет ұлты үшiн ақырып теңдiк сұраса, Абай халқын қараңғылық қамауынан алып шығамын деп қайғы жұтып, у iштi. Пушкин жуылып-шайылмаған Ресейдегi құлдық пен зорлықты көрiп зар илесе, Байрон Англиядағы ұлтына жасалынып жатқан әдiлетсiздiктi көрiп өз елiнен өзi безiп кеттi; ал француз Беранже ұлтын қан қақсатқан дiни дүмшелiк пен корольдiң озбырлығын көздерiне шұқып тұрып көрсеткенi үшiн қуғын-сүргiнге ұшырады... Мұндай мысалдарды көптеп тiзе беруге болады.

Қасiреттi ұлтының қамын ойлап көкiрегi қарс айырылған Мағжанды, өз шығармаларында ұлттық қасиеттi бар бояу-нақышымен суреттей бiлген Iлиясты, сұм заманның сұмпайы сықпытынан шошынған Сұлтанмахмұтты, өлеңдерiнен ұлттық өрлiк пен адуындылық атойлап тұратын Қасымды айтпағанда, Кеңестiк дәуiрдiң қышқаштай қыспағының азуы сәл босаңсыған тұста «мен қазақпын» деп әлемге жар салған Жұбан Молдағалиевтi, туған жерге кiндiгiнен байланып қалған Ғафу Қайырбековтi, ұлы даланың рухани дидарын, яғни ұлттық мiнез-құлқын айқара ашып көрсеткен Қадыр Мырзалиевтi, өз ұлтының бойындағы күйдей тылсым, жұмбақ болмыс-бiтiмiнiң философиялық мәнi мен психологиялық мәйегiне үңiлген Жұмекен Нәжiмеденовтi, ұлтының рухани кескiн-келбетiн кеңiстiктiң алып сахнасына шығарып сомдаған Мұқағали Мақатаевты, ғасырлардың құмы мен қыры астында қалып қойған сарын мен әуендi қайта оятып, оларды құлағыңның дәл түбiнен естiлетiн ұлы дүбiрге айналдырып жiберген Төлеген Айбергеновтi, әрi тартқанды берi тартам деп әуре болмайтын, қайта әрi тартқанды одан да әрiге итерiп жiберетiн мiнезге ие Фариза Оңғарсынованы, ұлтым деп сөйлесе, ұрты басқан көрiктей iсiнiп, тiлi үшiн тап қазiр жүрегiн суырып, тiлiн кесiп беруге дайын Мұхтар Шахановты, Лениннiң туған күнi аталып өтiп жатқан ресми кең залға арбасын шиқылдатып, өгiзiн аяңдатып кiрiп келген Кеңшiлiк Мырзабековтi, «дала сенiң ұлыңмын» деген сөзi бiрде шексiз мақтаныш, ендi бiрде жанайқайындай естiлетiн Әбдiрештiң Жарасқанын, қарағайдың қарсы бiткен бұтағындай Иранғайыпты, «заманайлап» шерiн ақтарған Ұлықбектi, «қасқыр баба» деп қасқайып сөйлейтiн Серiк Ақсұңқарұлын қайда қоясың?! Осы ақындардың қай-қайсы да ұлт ақыны. Олардың қай-қайсы да ұлттың рухани мұқтаждығы мен қажеттiлiгiне өз деңгей, өз дәрежесiнде жауап берген ақындар.

Есенғали Раушановтың қазақ поэзиясындағы орны маңдайалды ақындардың қатарында. Ол ақындар бiр-бiрiне қалай ұқсамаса, Есенғали да оларға дәл солай ұқсамайды. Қазақта “илегенiмiз бiр терiнiң пұшпағы” деген сөз бар. Ол сөз басқа бiр ортақ мәселелерге келсе де, алдына қағаз жайып, қолына қалам ұстаған жандарға келмейдi. Әр ақын-жазушы, мейлi ол қотыр лақтың терiсi болса да, оны өзi жеке илейдi. Олай болмады ма, онда оның бәлду-бәлдуiнiң бәрi өтiрiк. Әр ақын – жеке индивидум.

Ақын өз мiнезiмен туады, яғни, жаратылыс табиғаты қалай болса, өлеңi де сондай. Әдетте, ұлттық рухы биiк ақындардың мiнездерi бiр-бiрiнiң көшiрмелерi болмаса да ұқсас

179

болып келедi. Бәрi де бiрбеткей, бәрi де қайсар. Қалыпқа сыймайды, қамытқа басын кiргiзбейдi. Есенғали бұл ретте былай дейдi:

Тасырқағанда тас жауған Тау болды ұйықтар айлағым. Қасқырдан анау қас жаудан Тартып ап апан жайладым. Жетiп бiр құлан қайырып, Желкеден алдым жемiт деп. Тағыдан олжа айырып Тарпаңды мiндiм көлiк деп. Батырша күлiп түрегеп, Отырдым жылап ақынша. Жонымды тостым “мiне” деп Жолбарыс-тағдыр атылса... [2, 11].

Мiне, азаматтық мінез. Мiне, ақындық тарпаң болмыс. Дүниенi алағай да бұлағай етiп астаң-кестеңiн шығарып жiберуге әзiр, сұмдығы мен зымияндығы iбiлiс пен шайтанның өзiн шатастырып, айласы мен қулығы албасты мен перiнiң өзiн адастыратын, қырсықтығы мен қыңырлығы қырық есекке жүк болатын мына сұмпайы заманға осылай күш пен сес көрсетпесең, онда ол сенiң бұтыңды бұт, қолыңды қол етiп, терiдей айырып, матадай жыртып тастары сөзсiз. Апан аранын айдаһардай ашып, жұтқан сайын жұлынып, қылғытқан сайын құнығып бара жатқан, обыр өңеш пен озбыр пиғыл әбден иектеп, халықтың қасиетiн де, қасiретiн де аяғына сап таптап, мүлде басынып, басқа шығып алған мына жыртқыш, кiсәпiр заманды ендi жалынан сипап жуасытам, мойнынан қасып сабасына түсiрем деу – бос әңгiме. Оны тоқтатса осындай қаһарлы еркектiк мiнез ғана тоқтата алмақ!

Бұл ендi бүгiнгi хал. Не болғанда да, қазiр ептеп болса да, бойымызға ұлттық қан, ойымызға ұлттық жан кiре бастады.

Ондай тұста осындай азаматтық мінез көрсету заңды. Әрине, тұтастай алғанда, қазiр де оңып тұрғанымыз шамалы. Орнымыздан дүрк

көтерiлiп кете алмай жатырмыз. Дей тұрғанмен, күнi кеше ғана, анда-санда болса да, мұндай мiнез көрсету мүмкiн емес едi ғой. Өйткенi бiздiң санамыз да, ой өрiсiмiз де, тiптi ақыл-есiмiзге дейiн алапат күйзелiс пен апатты күйреуге ұшыраған болатын. Ұлттық болмысымыз бен рухымыздың тамыр талшығына дейiн оталып қырқылып жатты. Ауызы кере қарыс, азуы алмастай өткiр бiр-ақ идеология үстемдiк еттi. Орыстану идеологиясы. Бiлiм де орыста, iлiм де орыста, мәдениет те орыста, өнер де орыста, өлең де орыста... Бәрi де орыста. Ер жүрек те сол, кең жүрек те сол. Кемеңгер де сол. Қалған ұлттардың бәрi де болар болмас бiрдеме немесе түкке алғысыз. Ол идеология бойынша жалғыз Кеңес одағындағы ұлттар ғана емес, жер жүзiн жайлаған басқа елдердiң де оңғаны жоққа тән. Батыс Еуропаң да, Америкаң да солай. Өйткенi олар дұрыс жол таңдай алмаған. Шетiнен тонаушы, шетiнен жыртқыш. Бiр сөзбен айтқанда, орыс бола алмасаң, күнiң қараң. Орыс болмасаң, мәдениеттен де, әдебиеттен де жұрдай боп жұртта қаласың.

Мiне, осындай сұмдық сұмпайы идеология ақырында дегенiне жеттi. Ойымызды да, бойымызды да улап алды. Санамызда оған қарсы тұратын иммунитет жойылды.

Әлбетте, орыс халқы – ұлы халық. Оған ешкiмнiң де дауы жоқ. Үйренгенiмiз де аз емес. Бiрақ өзгенiң еңсесiн езiп, тiптi жерге тығып, оны осыншалықты дабырайту, осыншалықты шырқау, биiкке көтеру, алдына тiзе бүгiп табынуға дейiн бару не үшiн керек едi. (Бұл үрдiс, өкiнiшке қарай, әлi де жүрiп жатыр). Әрине, бiздi ұлт ретiнде мүлде жойып, бiржола орыс етiп жiберу үшiн керек едi. Содан барып бiздiң санамыз да, атымыз да, ақыл-есiмiз де, орыс рухымен отарланып, бүкiл болмыс-пiшiнiмiздi құлдық психология

180

меңдеп алды. Мiне, осы бiр орыс идеологиясынан туындаған аса қатерлi психологиялық ауытқу процесiн Есенғали қандай тапқырлықпен айта бiлген десеңiзшi?!

Француздар келiп жатыр полкке, Еңлiк көктем еркелейдi шашып нұр. Жақсы болды бiз үшiн, Офицерлер асханасы ашық тұр. Француздар, Қызық, тегi, мiнезi, Зеңбiректi айналшықтап көредi: “Қанша адамды жайпайды екен бұл өзi”. Бiлмейдi екем мен оны. Комбат айтқан: “Шылым берсе алмаңдар!” Неге алмаймыз? Түсiнбеймiн мұны да. Дала – рахат. Сай-салада қалған қар Барады өрлеп қарт Кавказдың шыңына. Шiңкiлдеген жетедi үнi құлаққа, Майор Бурцов қонақтарды тiлдейдi: – Мәдениеттi-ақ халық сынды, Бiрақ та Бұлар неге орыс тiлiн бiлмейдi? [2, 96]

Көрдiң бе, сол бiр сұмпайы идеология орыс тiлiн бiлмеу барып тұрған бейшаралық деген қаскөй ұғымды, басқаны былай қойғанда, орыстың өзiне сiңiрiп жiберген. Шiңкiлдеген майор Бурцовқа дейiн империалистiк эгоизммен, отаршылдық өркөкiректiкпен дерттенiп, айықпас рухани кеселге ұшыраған. Әлемдегi ең қадiрлi мәдени алтын ошақтардың бiрiнен саналатын француздардың өздерiн шiңкiлдеген жәутiк Бурцовтың өзi зорға көзге iлiп тұрғанда, басқаларға не жорық.

Қарапайым ғана, жай ғана айтыла салғандай боп көрiнетiн бұл өлең жолдарында қаншама ащы мысқыл, қаншама уытты сарказм жатыр. Көлемi шап-шағын, ал көтерер жүгi зiл батпан. Оқисың да, Есенғали шеберлiгiне тәнтi боласың. Әсiлi шеберлiк – қарапайымдылықта.

Ақынның мына бір өлеңінде де аңыздық-мифтік сарынға құрылған. Дегенмен, астарында бүгінгі ұрпақтың азып бара жатқан дәрменсіз халі азаматтық оймен, өкінішпен суреттеледі.

Бекет ата және сары үйек жылан. Атаға қатысты әңгімелердің біразында ол кісінің аруағының сары үйек жылан болып көрінуі де айтылады. Адайдың ішінде Шоңай руынан шыққан Бекбаулы әулиені сынау үшін Бекет ата әуелі оның алдынан сары үйек жылан болып шығады. Сосын өзінің жайнамазын «ұмытып кетіп», оны Бекбаулы әулие әкелмек болып барғанда, алдынан қос сары үйек жыланды шығарады. Сөйтіп, замандасының қасиетін салмақтайды. Киелі аруақтың сары үйек жылан болып көрінуі аңыздарда көп айтылады. Ата-бабаларымыз сары үйек жыланға тимей, оны қасиет, кие деп ұққандығына мысалдар көп. Жыланды кие тұтқан танымның астарында жаратылыс тылсымына ден қою, сол арқылы салт-ғұрыпты құрметтеу жататыны белгілі. Тегі Маңғыстаулық қазақтың көрнекті ақыны Есенғали Раушановтың мына бір өлеңі осы аңыздар желісімен сабақтасады:

Ұмытпайды. Біледі ел, Білмесін бе?

181

Әулие атам – Халықтың бұл да есінде. …Аруағы оның сары үйек жылан екен, Оратылып жатыпты іргесінде.

Соны айтады әлі күн өңір-аймақ, Желден ұшқыр сары үйек, пері қайрат. Алқа топта сөз алса атам менің, Иығында тұрыпты шегіп айбат… …Мен оянам ұйқымнан мүлги беріп, Кілт тоқтаған секілді сырғи келіп. Жылан – менің тарихым! Түсімде де Қылғындырып орайды ылғи келіп [3, 8].

Бекет атаның арқары. Атаның Оғыландыдағы жайында арқарлар мекен етеді. Оларға тиісуге болмайды, атаның аруағы назаланады делінетін әңгімелер де Пір-атаға қатысты аңыздардың мифтік «қабатын» қалыңдата түседі. Арқарды атпақ болғандардың өздері жараланып, не мертігіп қалады. Оғыландыға зиярат етіп ағылған жұрт, егер арқарды көріп қалса, тілегіміз қабыл болады деп қуанысады.

Поэзия өнер мүлкі ретінде қыр-сыры мол жан-сезімнен тыс поэзия болмайды. Оның ішінде лирика тікелей сезімдік туынды екені мәлім. Алайда әр ақынның сол сезімді поэзияға өзек етуіндегі эстетикалық арсеналдары түрліше. Негізгі объект алдымен талант қырларында жатыр. Айту мәнері шабыт көзінде жатыр. Лирика – белгілі бір уақыт пен ортаның жемісі, сол орта мен уақыт перзентінің көңіл-күйі, жан тебірінісі. Оның бойындағы барша қасиет – қадірді нақты мезгіл рухы, дәуір мазмұны айқындамақ. Ендеше біздегі лирика – замандасымыздың рухани өмірінің, сезім әлемінің, ой дүниесінің көрікті сурет екені даусыз. Лирикадағы басты образ – лирикалық қаһарман. Бұл образдың түп негізі – ақынның өзі болғанмен лирикалық кейіпкер – жинақталған, дараланған, яғни толық мағынадағы әдеби бейне санатына көтерілген, ақынның ғана емес, оның замандастары атынан сөйлеу хақына ие болған тұлға, яғни ақын мен оқырман, өлең мен оқырман проблемасына белгілі дәрежеде, сол лирикалық қаһарман мен оқырман арасындағы қарым-қатынас тұрғысынан қараймыз.

Есенғали өлеңдерінде көкірекжарды мұң, тау баурайының таңғы шығы, сол шықтай мөлдіреген арман сыры, өткен күннің, аңғарусыз бір демде сып етіп өте шыққан күндердің өкініші бар. үздіге айтылып, өбектей беретін сары уайым емес, бірақ аңсау-арманға бөккен сағыныш, сағындыра түсер үміт лебі бар.

«Сары өзен» поэмасының «Жолда» деген бірінші тарауында: Ақшатау сұр төбені гүл төбе ғып, Бетеге желкілдейді күлтеленіп. Беткейге шығып кеткен топ қызғалдақ Бейне бір секем алған үркек елік. Иланның жапырағы білтеленіп, Ақ нұрға түбіт көде тұр кенеліп. Шалқалап Қамыс-Самар бөлек жатыр, Күткендей аспан жақтан бір төрелік. Дегендей күннің көзін бүркемелік, Бұлт кетті жаңбыр-жасын бүрке келіп. Оқыста көкке қарап қатып қапты,

182

Оқшау тас маңдай терін сүрте беріп [2, 293]. Көз алдыңдағы оқшау табиғат жан біткендей тіріліп шыға келеді. Гүл, бетеге,

қызғалдақ, илан, көде, қамыс-самар, бұлт, жартас бәрі де осы үш шумақта бірден көзге түсіп, қылқаламмен салынған суреттей елестей кетеді. Мұндай шеберлік Есенғали өлеңдерінің ең басты ерекшелігінің бірі деп айтуға әбден болады. Мұндағы теңеу сөздің орынын дәп басып қолдана білген ақын мұндай суреткерліктің қыр-сырын әбден жете меңгергені байқалады. Бұл оның басқа да өлеңдерінен көрініс тауып жатады.

Академик Р.Сыздық: «Теңеу – таным нәтижесі, сондықтан теңеулердің дені этнографиялық, ұлттық сипатта болады» [4, 18], – дейді.

Ақынның рухани ішкі әлемі табиғат құбылысы арқылы сәулеленіп, өзгеше көрік тауып, үйлесім құрайды. Көкірек қарыған әлдебір өксік, әлде өкініш, мүмкін сағыныш көңілге мұң әкеледі.

Қылаң жол – қылыш ізі кеткен осып, Етекте қара қорым көп төбешік. Бүк түсіп, теріс қарап жатыр үнсіз, Қалғандай бір-біріне өкпелесіп [2, 294].

деп күрсіне, оқырманын күрсіндіре отырып, төбешікке айналған молаларды бүк түсіп, өкпелесіп жатқан жандарға ұқсатады.

Толқын біткен топталып тоғандарда, Сол жылы құс қайтадан оралғанда. Өскен гүлдей тырмысып тас қабырға, Жанарымды жылытып басқа нұрға. Мен кетіппін жауа алмай бұлт болып, Бұлыңғырлау өзіңнің аспаныңда [2, 294].

Әрі табиғат суреті, көктем кеп, құс қиқулап ән сап жатқанда, қабырға да гүл шығады, көк өседі. Бұлыңғыр аспан түйіліп кеп, жауа алмай, бұлттардың сенделетін бір шағы бар емес пе, сондай табиғат құбылысын өз көңілінің де мұңды сәтімен жарыстырып, егіздеу арқылы адам мен табиғат гармониясын дәл тапқан. Көктемді жалғыз қарсы алған дара шынар – пәк махаббат иесі, ару қыз көз алдыңа кеп тұра қалады. Тең өскен шынар деп жырлауының өзінде көп мән бар. Лирикалық кейіпкер өзінің арманы болған аяулысы шынарға ауыстырып, суреттеп, даралығын танытса, екінші жағынан екеуінің де бір-біріне тең екенін, әрі бірге өсіп, балдырған балалық шақты бір бөліскенін де меңзегендей ғой. Лирикалық кейіпкер сондықтан да өкінеді. Әрі кешірім сұрағандай ма, мүмкін пәк махаббатының, пәк мөлдір сезімінің алдында өзін кінәлі санайтын шығар.

Ақын өлеңдерінен көп ұшырасатын күз – үнемі бейне дәрежесінде әрекет етуімен ерекшеленеді: Бұл дүниеде мені ұғатын күз ғана; Ерте кеткен есіл күздің // Қырқы бүгін мен үшін; Мұңды күзім тағы келді; Ерте кетіп барасың, сары күз; Иығыма басын үнсіз сүйейді... жетім күз... т.б. Осындай бейнеленулермен ақын поэзиясынан тұрақты «лирикалық бейне» болып орын алған күз бұл өлеңнің мазмұнынан да сондай дәрежеде көрінген:

Мұң шалып жүзін шырайлы, Айман-күз жолдан қайтып кеп, Қоштасып тұрып жылайды: «Жазығым не еді, айтып кет!» [2, 120].

Эпитеттердің де қолданылуы белгілі дәрежеде айқындайтын заттың немесе құбылыстың атқарар қызметін, көркемдік мазмұнын таныта түсу мақсатында жүзеге асады. «Айман-күз» поэтикалық тіркесі есімізге ақын өлеңдеріндегі «Гүлбаршын-көктем», «қасқалдақ-түн» айқындауларын түсіреді. Адами кейіпке енген күздің мұң шалған жүзі, жылауы – мәтіннің психологиялық терең иірімін, лирикалық әуенін аша түскен. Болмыс шындығын, сезім әлемін, оның құбылыстарын қалыптасқан тәсілдерден өзгеше бейнелеуге ұмтылу, көне мифологиялық бастауларға терең үңіле отырып, адам жанының қат-қабат сырлары мен көңіл-күй әлемін мүлде жаңаша кейіпте таныту – ақынның

183

поэзияға әкелген үлкен бетбұрысы. Лирикалық бейнелер қатарын түзген Ақтолқын мен ай, жел, күн, бұлт, түн, күз, жапырақ – ақын лирикасындағы жаңа тұрпатты персонаждар.

Қазақтың поэзия кеңістігінде жыл мезгілдерінің «жанды кейіпке» айналуының ең басы Махмұт Қашқаридің «Диуани лұғат ат түрк» еңбегінен мәлім («Қыс пен жаздың айтысын»). Сол заманнан бұл заманға дейін қыстың қатал бейнесі біраз жырланды. Бүгіннің тереңнен толғар текті ақындарының бірі Есенғали Раушановтың поэтикалық әлеміндегі қыс қалпы – солардың бірі әрі бірегей мысалы.

Ақынның табиғат хақындағы өлеңдерімен бірге жыл мезгілдерін көркем тілмен сипаттайтын қара сөзбен жазылған туындылары да оқырман қауымға белгілі. Солардың қатарында «Қараша, желтоқсан мен сол бір екі ай» атты ұлы ақын Абай өлеңімен аттас жазбасы бар. Күздің соңғы айы мен қыстың алғашқы айы ғой бұлар. Қауыс пен жеді…

«Бiздiң қазақтың: «Қараша келедi, жақсылыққа бақса бетегеден биiк, жусаннан аласа келедi, жамандыққа бақса қары мен жаңбыры таласа келедi» дейтiн айы осы ай. Байқап отырсаңыз, көшпелі ел он екi айдың ешқайсысын да жамандамаған. Қараша тұрмақ, қаһарлы қаңтардың өзiнен жылылық тауып, қыстың жазға бергiсiз май тоңғысыз күндерi деп сүйсiнедi», деген «білмейтіні жоқ» қаламгердің осы сөзіне бас шұлғисың. Осылай дей отырып екі мезгілдің тоғысындағы екі айдың тынысы мен тіршілігін танытады. Қарашадағы құстардың күнкөріс әрекетін баяндай келе тіршілік үшін күрестің оңай еместігін көрсетеді.

Қарашадан кейін келген қыстың алғашқы айы – жеді-желтоқсанды ақын көз алдымызға мүлде басқаша, тың да тылсым қалпымен әкеледі.

«Сөйтiп жүргенде: «Менi қарашұбар қарашаның туысы деуге қалай ғана тiлiң барады?» дегендей аққұба қыс келедi. Оның аты – желтоқсан. Жер дүние түнде жауған қардан соң алыс жолдан шаршап келiп, бiр сәт қалғып кеткен атасының ұйқысын бұзып алмайын деген баладай демiн iшiне тартып тына қалған. Төңiрек аппақ-ау, аппақ. Тек бұта басына iлiнiп қалған бiр жапырақ қызыл матадай боп әр жерден суықторғай көрiнедi».

Қазақтың желтоқсаны «саяси өмірімізде» азаттыққа талпынған ай еді ғой… Иә, осы Есенғали ақын емес пе:

Желтоқсан деген бір ай бар, Шабынтып мінген үлекті. Шыңылтыр күнде шырай бар, Жылытар ма екен жүректі?! – деп жырлаған. [2, 99]

«Тарихқа көз салсаңыз, бұл айда неше бiр ұлы оқиғалар болған. Бiз үшiн бұл ай 1986 жылы қазақ жастарының көтерiлiсiмен қымбат. Бұл қозғалаң туралы да соңғы кезде әртүрлi алыпқашпа әңгiме көп. Саясат жүрген жер – лаң. Лаңсыз, дау-дамайсыз, таза өмiр сүруге болмас па, тоба? Мысалы, Ана-Табиғат секiлдi» дейді ақын.

Желтоқсан жайлы бұл өлеңінде ақын рух бұлқынысын бейнелеген. Намыстың, ызаның ширығуын танытуда желтоқсан айын шабынған үлекті мінген қалыпта кейіптеген. Кешегі күнгі екі жүзді саясаттың құрбаны болған, замананың қыспағына түскен ашу-ызаның шарасыз халін нардың үлек қалпынан айрылып, көртке ұқсауымен көрсете отырып, ақын тарихи оқиғаның қасіретін тұспалдайды:

Кеп-кеше мықты секілді ед, Көртке ұқсап қалды жүдеп нар. Желтоқсан сайын жетім боп. Бір жылап алар жүрек бар…[5, 33].

Жүрек жылайды. Жылайтыны – қысымға, әділетсіздікке шыдамайды. Заманның адамға үстемдігі, тағдырдың талайы жылатады оны. Желтоқсан айының мұңлы да қорғансыз бейнесін тым әсерлі бейнелеген ақын қыс мезгілін жырлауды ай кезегімен ары қарай жалғастырады… «Қысқы таң» мен «Қысқы кештің» (ақын өлеңдері) суреті де назардан қалыс қалмайды:

Өршелене ұйытқыған өтті бүлік, Жатыр дала манаурап, көк тынығып.

184

Ай нұрына шомылған қарашаш түн Тас үңгірдің қойнына кетті кіріп. Сірессе де сіреу қар күтірлеп бір, Тұл боранға не үшін түтілмек бұл? Тебінгідей аспанда тегене-күн Аппақ нұрға, дариға-ай, шүпілдеп тұр [5, 89].

Қысқы таңның да осындай тек өзіне тән сұлулығы, өзіне ғана тән ерекше болмысы бар. Адамзат тіршілігіндегі үмітке шүпілдеген таң қаһарлы қыста да сол болмысынан жазбайды. Ал, қыстың кеші қандай еді?!

Көпек итпен қосыла боран ұлып, Түндікті тау төбесін орады бұлт. Түнгі қолат қойнына құлап жатты Түйетайлы беткейден жол ағылып [5, 57].

Таң – үміт болғанда, кеш – күдік пе? Өзі қыс болса, өзі кеш болса. Солай болған күнде де өмірге ынтық пенде одан түңіле алмайды. «Он екi айдың ешқайсысын да жамандамаған, қаһарлы қаңтардың өзiнен жылылық тапқан» (Е.Раушанов) көңіл қайдан түңілсін! Сондықтан да:

Ымырт емен аяғы түнмен біткен, Ырзығым бар келетін күннен күткен. Күн батты деп күрсіне алмадым мен Ертең таң боп атарын білгендіктен, [5, 61] деп, ақынмен бірге

күбірлейміз. Күн мен түн, қыс пен жаз алмасқан өмірді сүйгендіктен сөйтеміз. Бораны ұлыған қыстың тағы бір айы – қаңтар. Тентек дәлу. Бұл айдың келуі мен

кетуі қызық. Мұны Есенғали «Қаңтардың келуі» өлеңінде былай баяндайды. Ысқырығы ысқырып, Ыспа қара бұлт мініп, Желтоқсан мен қараша Жетегінде жұп құрып, Қатты келген қаңтар еді, Бұл да кетті жөніне Әр тұсқа аппақ күрке тіктіріп [5, 87].

Жүрекке кейде жылы, кейде суық қаңтар. Бұл ай да бұлғақ екен-ау. Оны ақын да айтады:

Есін жиды міскін бақ, Қар жауып тұр ұшқындап. Осы екен ғой, тәйірі, «Осал болса – қыс бұлғақ». Қойды ырғалып қарағай,[5, 91]. «Қаңтардың күні қарға адым» деп мысқылдап.

Қарағай мен шалқалай күлген «тарпаң айға» таба болған қайран қаңтарым-ай! Ақынша айтар болсам:

Шаққа тұрған жаның бар екен, Таққа міну не теңің еді, қаңтар-ай? [5, 95].

Жазғырды деп сөкпе, дәлуім. Тентектігіңе басып шамданбағайсың. Уақыттың өткіншілігіне деген өкпемізді білдірген түріміз де…

Қаңтар ауып, ақпан адымдап келеді. «Қаңтардың күні қарға адым, ақпанның күні ат адым» деп отыратын әжелер есімізге түседі. Күннің ұзарғанын айтқандары ғой. Есенғали ақынша:

Ақпан-тоқпан, Ай мүйізді алты күн. Райдан қайт, жарқыным, Жылан түкті жеті күн,

185

Жылдам болғай кетуің, Қырыңа алсаң қырық күн, Атыңнан түс, тыныққын, – дегім келеді үт айына. Жеді

жылжып, дәлу сырғып кеткенімен, ақпанның қаһарынан қорқамыз. Ақын ағамыз дәл айтқан:

Мінгені Ақпан шалдың ала байтал, Қылығы көп болып тұр санап айтар, Қаһарын төгеді-ай кеп төрде отырып, Қарсы алса қол қусырып қарағай-тал. Қыла алмай қырланса да еменге түк. Салды ойран жас қайыңға төмен кетіп. Байғұсқа Каңтар да аяп тимеп еді, Шал келіп қырып салды сереңдетіп [5, 74].

Ақпан шалдың мінезі жаман. Қатал-ақ. Есенғали ақын қыстың көктемге ұласар тұсын арқау еткен «Өліара» өлеңінде «Тақтан түссе де аттан түспеген ақшұнақ шалдың» ашуына таң қалады. Ашуын ауыздықтар кім бар дейсің. Бірақ, бар екен. Уақыттың заңдылығын ақпанның ашуы жеңе алмайды. Мезгіл өтеді, қыстың соңы болған үт те кетеді. Ақпанды жеңетін – жылы жүзді, жұмсақ мінезді амал айы бар. Көктемнің алғашқы айы. Мың сан қамшысын үйіріп, ақ боранын бұрқыратқан ақпан еріксіз жуасиды, ғұмыры таусылады. Ол да Есенғали айтқандай күз сияқты «қайтыс болады». Ақын уақыттың осындай өзгермелі қалпын да өлең тілімен былайша толғайды:

Өліктен қарға қуып күшігенді Көбеген ерте туған үсіп өлді, Түн ауа шошып тұрып ышқынады ол, Сан пәле кіреді әсте түсіне енді. Ертең-ақ Есентай жақ жайнап, күліп, Құс біткен ән салады сайрап тұрып. Ақпан шал таудан асып жоғалады, Байталға жамалдатқыр жайдақ мініп, Ал біз қаламыз…[5, 88].

Біз, яғни адамдар қаламыз. Алла жазған пенде қаһарлы қыстан сытылған тіршіліктің куәсі болады. Тағы да ақын жырлайды:

Қар астында бәйшешек гүл желкілдек. Самал қашан есер екен еркіндеп?! Бірінші боп қуанады сары шымшық “Наурыз әпкем келеді ертең төркіндеп”. Жылда осылай жыласа да қыстығып, Ақпан сайын бойына ерек күш кіріп, Бірінші боп шақырады Наурызды ол Ең соңғы әнін сап тұрғандай ышқынып [5, 92].

Пенде баласының жылылыққа талпынған көңілі ғой бұл. Сары шымшықтай шырылдаған үмітке толы көңіл.

60-70 жылдардан бері келе жатқан ақындар санатында тәуелсіздік ақындарына үлгі болған ең бір көрнекті дәстүр жаңғыртушы – Е. Раушанов есімінің бүгінгі қазақ поэзиясындағы марғасқа тұлғалардың қатарына енуі, поэзиясының оқырман жүрегінен ойып орын алуынан. Көңіл қуантатыны оның оқырмандарының көбі – жаңа буын жастар. Бұл Есенғали жырларының өміршек екендігін көрсетеді. Бүгінде әдебиет майданына кірген ақындардың ішінде Есенғали Раушановты білмейтіні кемде-кем.

Өлең өлкесін алғаш аттаған сәттен бастап оның әр қадамы оқырман назарында болды. Әдеби басылымдар бетінен Есенғали жырларындағы көркемдік ізденістердің сыр-сипаты жөнінде жазылған эссе, зерттеулерді жиі жолықтырып жатамыз.

186

Тіл мен әдебиеттің «Алтын ғасырының» соңын ала келген Есенғали Раушанов сынды ақынның ұлттық санасында Абайдан Мұқағалиға дейінгі ұлағаттылық пен сөз өнерінің озық үлгілері тұрды. Ол әдебиет майданында Абай салған дәстүрмен өз қоғамындағы тарихи, мәдени өзгерістерді, жеке адам бойындағы эмоциялық қалып-күйлерді өз таным-түсінігі тұрғысынан қарап, дәуіріне үн қоса білді. Есенғали Раушанов шығармашылығы қазақ өлеңінің тақырыптық-идеялық жағынан жаңа сатыға көтерілгенінің көрсеткіші.

Ақын қазақ өлеңін замандас қаламгерлері секілді өз дәуірінде аспандатып, биік тұғырға қондыра білді. Салтанатты түрде болашақ ұрпаққа табыстап, аманаттап қалдырды. Бүгінде ортамызда жүрген, өлеңдері болашақ ұрпақ еншісі болып қалған ақынның жырлары туған халқымен бірге мәңгі жасай бермек.

Пайдаланған әдебиеттер

1 Медетбек Т. Өзегінде қазақтың зары бар // Егемен Қазақстан. №39. 16-маусым. 2001.

2 Раушанов Е. Бозаңға біткен боз жусан. – Алматы: Раритет, 2006. – 384 б. 3 Раушанов Е. Саған арнадым // Жас Алаш, №29. 10-сәуір. 2007. 4 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы – Алматы: Ана тілі. 1993. – 319 б. 5 Раушанов Е. Ғайша бибі. – Алматы: Жазушы, 1991. – 232 б.

В статье сказано о том, что среди поэтов с 60-70-го годов имя Е.Раушанова, ставший примером поэтам независимости, видный модернизатор традиции входит в ряды известных личностей в современной казахской поэзии, так как его поэзия занимает особое место среди читателей. Здесь рассматривается высокая ответственность поэта перед поэзией - пунктуально проявлявшего напевное описание каждого куплета, как у поэтов-классиков Востока, подготовка самопроизвольного воспевания стиха, уместное и точное использование каждого эпитета, каждого описания, соответствие мыслей и чувств к языку, форме, ритму стиха.

Одна из самых важных особенностей в поэзии Е. Раушанова является то, что он обновил и поднял на новую ступень традиционную казахскую поэзию. Эта традиционная преемственность видна в каждых стихах поэта. Творчество Е. Раушанова - как высокий показатель казахской поэзии с идейно-тематической стороны на новый уровень.

The article saysthatamong the poetsfrom 60-70thE.Raushanov'sname, so no matterwho

becamean example, a prominent modernizertraditionentersthe ranks offamous personalitiesin modernKazakh poetry, as his poetryoccupies a special placeamong readers.

Here we consider thehigh responsibilityof the poettopoetry-punctuallymanifestedmelodicdescription of eachverse, as in classical poetsof the East, preparing spontaneouschantingverse, appropriate andprecise useof eachepithet, of every description, matchingthoughtsand feelingsto the language,form,rhythm ofthe verse.

One of the most important features in the poetry of E. Raushanova is that it is updated and raised to a new level of traditional Kazakh poetry. This traditional continuity is visible in every verse of the poet. Creativity E.Raushanova - as high rate of Kazakh poetry with the ideological and thematic parties to a new level.

187

ӘОЖ 821.512.122. Қ.Т. Жанұзақова, Ж. Саметова

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Алматы, Қазақстан

kuralay_zhanuzak@mail.ru

ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ СТИЛЬ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ Ә.КЕКІЛБАЕВ ПРОЗАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК, СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақалада әдеби-көркемдік стиль мен оның әдебиеттану ғылымындағы

мағыналары, теориялық мәселелері, стильдік доминат, т.б. қарастырылады. Стиль ұғымы жазушының өзіне тән даралығы, ерекшелігі ретінде ғана айқындалмай, дүниетаныммен, шығарманың мазмұндық, формалық құрылымымен тығыз бірлікте пайымдалады. Стиль мәселесі Ә.Кекілбай шығармаларының негінде зерделеніп, қаламгер шығармаларының көркемдік әлемі, көркемдік ізденістері сараланады. Мақалада әдеби стиль жазушыға тән жеке қолтаңба ретінде ғана емес, шығарманың барлық деңгейлерін: образдық формасын, тіпті интонациялық-синтаксистік және ырғақтық құрылымын да қамтитын өзіндік ерекшелік ретінде қарастырылады. Сонымен қатар шығарма ауқымындағы стильді қалыптастыратын факторлар айқындалады. Осы ретте стиль көркем шығарманың эстетикалық тұтастығын көрсететін категория, әдеби шығарма мазмұнының барлық қырларының бірлігі ретінде зерделенеді. Стиль барлық формалық элементтердің ортақ көркемдік заңдылыққа бағынуын, ұйымдасуын қамтамасыз етеді. Мақалада стиль қаламгердің поэтикалық көркем тілінің табиғатымен тығыз байланысты ғана талданбай, сонымен қатар, көркем мәтіннің ырғағын, композициялық ерекшеліктерін, образдар әлемінің қыр-сырын, психологиялық табиғатын, қақтығыс сипатын қарастыру арқылы да айқындалады.

Тірек сөздер: стиль, дүниетаным, көркем тіл, мазмұн мен форма, стильдік

доминант, Ә.Кекілбай прозасы Стиль көркемдік ойлау жүйесінің түрімен тығыз байланысты. Стиль – көркем

шығармада өмір шындығын бейнелеу арқылы өзіне тән мәнер, өзіндік қолтаңбаны табу, объектіні терең тану, оның қасиеттерінің қыры мен сырын жетік білу. Стиль таланттан туады. Көп іздену, тынбай еңбек ету, тану, салыстыру, ықыласыңмен қарау, шыдамдылық, дәлдік қарапайым бейнелеушіден стиль, манераға табан тіретеді. Стиль – суреткерге тән жеке ерекшелік, өмірді бейнелі игеру тәсілі. Стиль бірден түзілмейді, жазу барысында біртіндеп бекиді де, жазушы тұлғаланғанда ғана қалыптасады.

Қазіргі қазақ прозасындағы Ә. Кекілбаев, Д. Исабеков, Т. Әбдіков, С. Санбаев, О. Бөкеев т.б. жазушылардың туындыларын дәуірінің өзекті мәселелерін арқау етуі, концептуалдығы, шығармаларының трагедиялық сипаты, адам жанына деген жіті назары біріктіргенімен, әрқайсысы жеке алғанда жазатын тақырыптары, авторлық позициялары, стилдері жағынан әр түрлі, бір-біріне ұқсамайды, бірін-бірі қайталамайды. Әр суреткердің өзінің жеке көркемдік әлемі, дара шығармашылық концепциялары, қайталанбас стильдері бар.

Стильді зерттеу барысындағы бай терминология мен оны түсінудегі сан алуан ұстанымдар осы ұғымның күрделі екендігін көрсетеді. Стиль ұғымы өнертану саласында ХҮІІІ ғасырда ғылыми айналымға еніп, бүгінде мәдениеттану, философия, әдебиеттану т.б. ғылыми салаларда кең қолданыстапқан. Бұл сөз латынның «үшкірленген қалақша» сөзінен шыққан және осы мағынасында «қолтаңба» дегенді білдіреді. Әдебиеттанудағы стильді тілдің функционалды бір түрі болатын лингвистикалық стиль ұғымымен шатастырмау керек (ресми, ғылыми, публицистикалық, әдеби т.б.).

188

А. Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқышта» шығарма тілінің стильдік ерекшеліктерін, бүгінгі лингвистикалық талдауға сай тысқарғы жағын бөлек, әдебиеттануға қатысты ішкі сындарын бөліп айтады [1, 178]. Әдебиеттануда стиль ұғымы – нақты қайталанбас қасиетке және нақты мазмұнға ие көркемдік форманың барлық элементтерінің эстетикалық бірлігі. Бұл мағынасында ол эстетикалық, яғни бағалау категориясы. Стиль мен стилистика - әр түрлі ұғымдар, бұл екі сөзден «стилистикалық» деген бір сын есім туындайтындықтан, кейде екеуін шатастырып жатады. Стилистика – поэтикалық тіл туралы ғылым.

Әдебиеттануда стиль ұғымы үш түрлі жағдайда – жеке шығарма стилі, жазушы стилі, ортақ стиль (стильдік ағым) ретінде қолданылып жүр. Стильді жалпы және жеке мағынасында да қарастырады. Жеке стиль ретінде шығарманың мазмұны мен формасы жүйесіндегі жазушының өзіндік мәнер-машығы зерттеледі. Жеке жазушы стилі кез келген шығармада оңай танылады. Көркемдік стиль ұғымының ажырамас белгісі – басқалардың стиліне ұқсамайтын даралық.

Әдебиеттанушы Д. Ысқақұлы стильге тоқтала келіп, «дұрысында стильді жазушы стилі мағынасында пайдаланған ләзім. Шығарманың стилі, ортақ стиль мағынасындағы қолданыстарын жалпының жекеге, жекенің жалпыға қатынастағы көрінісі деп ұққан ләзім» – дейді [2, 188].

Жалпы мағынасында жазушының жеке стилімен қатар әдеби бағыттың, әдеби мектептің, әр кезеңнің стилі, ойлау стилінің түрлері деген де бар. Зерттеуші А.Күлімбетова стиль мәселесін қарастыра отырып, оны көркемдік ойлау жүйесінің белгілі бір түрімен байланыстырады [3, 380]. Ал белгілі бір ойлау жүйесінің негізінде көркемдік дүниетаным жатыр. Әдеби әдістерді зерттеуде стиль мәселесі үлкен орын алады. Алайда жекеленген көркемдік тәсілдерді талдауда формализмге түсіп кету оңай. Осы орайда байсалды талдау қандайда бір тәсілді атаумен ғана шектелмей, сол тәсілдің эстетикалық функциясын айқындауға, мән-маңызын түсінуге негізделуі қажет. Сол тәсілдердің басқа тәсілдермен жиынтығы, өзара сабақтастығы, жүйесі ғана белгілі бір стильді құрайды.

Әдеби стиль шығарманың барлық деңгейлерін: образдық формасын, тіпті интонациялық-синтаксистік және ырғақтық құрылымын да қамтитын өзіндік ерекшелігі болса, шығарма ауқымындағы стильді қалыптастыратын факторлар қандай деген сұраққа жауап беру қиын емес сияқты. Стиль – әдеби шығарма мазмұнының барлық қырларының бірлігі. Ол көркем шығарманың эстетикалық тұтастығын көрсетеді. Олай болса, стиль барлық формалық элементтердің ортақ көркемдік заңдылыққа бағынуын, ұйымдасуын қамтамасыз етеді. Стильдің ұйымдастырушылық ұстанымы, анығырақ айтқанда, формалық құрылымды тұтас қамтып, оның кез келген элементінің қызметін айқындайды. Стильдің тұтастығы стильді түзетін жеке ерекшеліктер арқылы айқындалады. Көркем шығармада оның эстетикалық ерекшелігін айқындайтын бірнеше стильдік доминанттар болады. Олар көркемдік форманың барлық элементтері мен тәсілдерін бағындырып, шығарманың стильдік ұйымдастырушы принципін құрайды.

Стиль - көркемдік форманың қасиеті. Стильдің тұтастығы формалық құрылыммен ғана емес, көркемдік мазмұнды дәл бейнелей алатын стильдің функционалдық қызметімен байланысты. Өйткені стиль – мазмұндық форма. Стиль – сөз өнерінің туындысын біріктіріп, тұтастырып тұратын элементтердің жүйесі [4, 61]. Бірақ оны тек көркемдік әдіс-тәсілдердің жиынтығы деп қарау жеткіліксіз.

Стиль – көркемдік тәсілдердің жиынтығы. Оны көркемдік тәсілдердің кездейсоқ жиынтығы ретінде түсінуге де болмайды. Тарихи тұрғыдан пайда болған стильдер кездейсоқ емес, өзара байланысты, шарттасқан тәсілдердің жүйесін құрайды. Біріншіден, олардың арасында жай, механикалық емес, ішкі байланыс бар. Екіншіден, ол форманың сыртында қандайда бір мазмұн бар. Біз стиль деп атайтын тәсілдер жүйесінде, шартты түрде алсақ, нақты тарихи дәуірдің лебі сезіледі, қандайда бір әдеби бағыт-ағымның рухы, яғни белгілі бір дүниеқабылдаудың, дүниетанымның белгілері көрінеді. Сондықтан көркемдік бағыттар мәселесін қарастыруда суреткердің дүниетанымымен бірліктегі стиль

189

мәселесіне арнайы тоқталу қажеттігі туындайды. Сондықтан стильді мазмұндық және формалық бірлікте қарастыру қажеттілігіне назар аударамыз.

Стиль қаламгердің поэтикалық көркем тілінің табиғатымен тығыз байланысты. Сонымен қатар стиль поэтикалық тілді ғана емес, көркем шығарманың басқа қырларын да қамтиды. Шығарманың стилі – оның тілдік ерекшеліктерін (лексикасын, синтаксистік құрылымын) талдауда ғана емес, сонымен қатар, көркем мәтіннің ырғағын, композициялық ерекшеліктерін, образдар әлемінің қыр-сырын, психологиялық табиғатын, қақтығыс сипатын қарастыру арқылы да айқындалады. Әр жазушыға тән өзгеше стиль мен дүниетаным бірлігі бар. Суреткер шығармашылық даралығын айқындауда нақты бір жанр сипаты, тақырып, объект ортақтығы елеулі роль атқармақ. Суреткер айналасындағы нәрсені сол қалпында жалаң қабылдап қана қоймай, дүние тынысын мейлінше терең бейнелей отырып, оның жасырын жұмбақ сырына бойлап, мән-мағынасын ашады. Суреткердің шығармашылық әрекеті арқылы көркемдік әлемі түзіледі. Сондықтан белгілі бір деңгейде стиль дүниетаныммен де тығыз байланысты болады.

Ә. Кекілбаев «Дала балладалары» атты алғашқы шығармаларының топтамасында өзіндік стиль ерекшелігімен көрінді. Ортақ ойдың төңірегіне топтастырылған өз алдына жеке, қайталанбас ерекшелігі бар әр түрлі шығармалар өмір дамуының бірлігі мен шексіздігі идеясын көрнектірек ашуға мүмкіндік берген. Әр шығарма жеке құбылыс, жеке әуен-күй түрінде көрініп, барлығы тұтаса келіп, «дала симфониясын» құрайды. Шығарма тілі поэтикалық инверсиялардың, ішкі экспрессияның, символикалық рефрендердің қайталануы арқылы қара сөзбен жырлаған өлең әсерін қалдырады. Фольклорлық дәстүрдің көркемдік жетістіктерінен нәр алған Ә. Кекілбаев прозасының стилистикасы поэзия тілімен табиғи жарасым табады, жатыр. Повесть лирика-эпикалық бастауды бойына сіңірген. Зерттеуші А. Ісімақова шығармада лирика жанрында сияқты қаһармандар өмірінің жеке сәттері алынғанымен, «қаһармандар өмірін бейнелеудің ішкі ауқымы дамыған эпикалық баяндау үлгісінде» екенін тап басады. Ол: «Стилистика прозы сливается с языком поэзии, пропитывается фольклорными, песенными началами (как мы помним, так было и у О. Бокеева). Писатели сознательно вводят в прозу стиховые принципы: ритм, лирические повторы, экспрессивность речи, инверсию» – дейді [5, 346].

Көркем шығармада жазушының қолданған әдіс-тәсілдерінен оның стиль ерекшелігімен, қолтаңбасымен тұтаса, ой мен сезімнің қуатын таныта шығарманың идеялық, көркемдік сапасын мазмұн мен пішін бірлігінде анықтайды десек, осы эстетикалық критерий талабына жауап беруде, яғни шығарманың эстетикалық сипат алуында ырғақ та аз рөл атқармайды. Ырғақ Ә. Кекілбаев прозасының бір стильдік сипаты ретінде көрінеді. Қаламгер туындыларындағы поэзия шарттары мен прозаның қойындасып жатуы да ырғақпен байланысты.

Ырғақ – поэзияға тән басты компоненттердің бірі ғана емес, прозалық туындылардың да өз ырғағы болады. «Ырғақ, яки ритм – қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы. Ырғақ – жасанды емес, табиғи нәрсе, өнерге ғана емес, өмірдің өзіне де тән нәрсе, мезгілімен келіп, мезгілімен кетіп тұратын жаз бен қыс, көктем мен күз, күннің шығуы мен батуы, толқынның жағаға соғуы мен қайтуы түп-түгел ырғақты құбылыстар. Адамның аяқ алысы, жүрек соғысы ... – бәрі ырғақ» [6, 256]. Прозалық туындыдағы ырғақ томаға-тұйық, өз алдына жеке тұратын құбылыс емес, керісінше,болмыстың көркем бейнелеуінде тілдік-көркемдік құрылымның тұтаса жарасымдылық табу процесімен бірлікте қарастырылады. Сонымен қатар көркем проза ырғағының аясында сөздердің мағыналық тобы синтагманың рөлі сезіледі және поэзиядағыдай анық көрініп тұрған ұйқас та, шумақ та, тармақ та болмағанымен, олардың өзгерісті түрдегі белгілері, ұшқындары ұшырасып отырады. Егер ырғақты тең өлшемдер бітімінің заңды түрдегі қайталамасы дейтін болсақ, ол поэзиядағыдай айқын, анық көрінбесе де, прозада аралық паузалардың және мағыналық бітімдердің артық-кем кезектесуінде ырғақ болатындығы байқалады. Бұл ырғақтың байқалуы – оқырман сезіміне тікелей қатысты.

190

Көркем прозадағы ырғақ – шығарманың тілдік-көркемдік құрылымының үндестігі, оның тыныс-тіршілігінің қан айналысы, жүрек соғысы, көркем шығарма сапасының өзегі. Осы орайда ХХ ғасырдағы әлем әдебиетінің көрнекті өкілі Томас Манның «Прозаның сиқырлы құпия құдіреті мен тартымдылық күші оның ырғағында» деген сындарлы пікірі еріксіз еске оралады. Лиризм романда суреттелген оқиғаға эмоциялық бояу беріп, поэтикалық мазмұн дарытқан. Шығармада лирикалық бастау шығарманың құрылысы мен стилистикасында, кейіпкер психологиясын суреттеуде де қызмет етеді. Ә. Кекілбаев патетикаға, ырғаққа, лиризмге, әуезділікке құрылған поэтикалық прозаның үлгісін көрсетеді. Мұнда проза стилистикасы поэтикалық көркем тілмен үйлесім табады, фольклорлық, әндік бастауларды сіңіреді.

Ә. Кекілбаевтың тарихи тақырыптағы шығармалары көбінесе тұтастай сол дәуірдің келбетін бейнелесе, С. Санбаев шығармаларында («Аңызды аңсағанда», «Көп-ажал», т.б. туындыларында) қос желі, екі әлем қатар жатады:біріншісі – нақтылық, замандастарымыздың бүгінгі өмірі, екіншісі – та-бабаларымыздың өткен рухани өмірі, тарихы. Сюжеттің қосжелілігі шығарма тіліне, жазушы стиліне де әсер еткен. Автор бабаларымыздың өткен дәуірлердегі рухани тәжірибесі мен рухани жеңістерін, қайсарлығы мен батырлығын, тағылымды өнегесін ерекше көтеріңкі стильде баяндайды. С. Санбаевтың поэтикалық стилистикасы, көтеріңкі, экспрессивтік баяндау, метафораға, лиризмге, қайталаулар мен инверсияға бай көркем тілі де аңыз-әңгімелерге бай көне дәуірлерді бейнелеуде кеңінен танылады. С. Санбаев негізгі назарын өмірдің тұрмыстық жақтарына емес, керісінше, кейіпкерлердің ішкі әлеміне, рухани қарым-қатынастарға аударған.

Ә.Кекілбаев «Күй», «Ханша-дария хикаясы», «Шыңырау» повестерінде ежелгі аңыз-әңгімелерді шебер пайдалана отырып, өткен күннің романтикалық ерлік, өнегеге толы жарқын да қаһарлы бейнесін жасайды, бүгінгі күннің көкейтесті мәселелерін қозғайды. Мұнда әлеуметтік аспект маңызды рөл атқармайды. Жазушы ұлтының кешегі болмыс-бітімін, рухани әлемін суреттей отырып, халықтық характерлер галереясын жасайды, өз кейіпкерлерін барлық қырынан жан-жақты талдайды. «Дала балладалары» мен «Аңыздың ақырында» романтикалық шарттылық пен реалистік нақтылық, философиялық, аналитикалық суреттеу тәсілдері өзара үйлесім тапқан.

Ә.Кекілбаевтың сюжет желісінде аңыздық факторлардың белсенділігі айқын көрінетін, шоқтығы биік шығармаларының бірі – «Күй» повесі. «Күй» повесінің негізінде Абыл күйші туралы аңыз жатқанымен, күйші оның прототипі емес. Сондықтан повесте аты да аталмаған күйші тарихи тұлға емес және қаламгер шығармада «тарихилық принципін қатаң сақтауды» мұрат етпеген. Ә. Кекілбаев повесте суреткерлік қиялдың шарықтауымен адамгершілік негізі бар өзінің авторлық мифологиясын жасаған. Оны қаламгердің өзі оқырмандарға берген сұхбатында мәселенің басын ашып нақты айтады: «басты кейіпкерді күйші деп алдым. Абыл дегенім жоқ. Және ол оның прототипі емес. Сондықтан повесте Абыл деген кісінің аты жоқ. Тек Абыл күйшінің аруағына ескерткіш деген арнау ғана. Бұл түпкі негізден алшақтап, өзімнің суреткерлік пайымдауыма жол ашу үшін жасалған әдіс» - деп мойындайды.

Ә. Кекілбаев, біріншіден, халық жадындағы аңыздық деректен саналы түрде ауытқып, қазақ және түрікмен аңыздарының синтезін жасаған, суреткерлік қиялы арқылы өзі жаңа аңыз тудырып, оған философиялық-романтикалық мазмұн берген. Екіншіден, ол үшін аңыздық оқиғаның желісі емес, сол оқиғадан туындайтын адамгершілік, моральдық, этикалық салдар маңызды.

Сөздердің қайталануы, инверсия, ырғақ, тілдің экспрессиялығы, әуезділік «Дала балладалары» циклындағы шығармалар стиліне тән. Жазушының өзі мойындағанындай, «мұндай әдіс музыкалық шығарманың өзінен туындайтын фактураларды тереңірек қамту үшін алынған». Шығарма стилі әуезділігі жағынан күй сазындай әсер қалдырады. 1970-80 жылдардағы қазақ әдебиетінде көне аңыз-әңгімелерді жанрлық-стильдік тұрғыда игеру

191

тәжірибесінде Ә. Кекілбаевтың лиро-эпикалық стиліне әуезділіктің, ырғақтық қайталаулар мен лиризмнің, көтеріңкі лептің тән екенін бақылауымызға болады.

Повестің көркемдік тініне кіргізілген аңыздық форма - Жөнейіттің қатыгез табиғатын, моральдық бет-бейнесін ашу үшін пайдаланылған тың тәсіл. Мифтік сарын Ә. Кекілбаев прозасында (әсіресе, «Аңыздың ақыры», «Дала балладаларында») шығарма фабуласының негізгі тіні ретінде көрінеді. «Аңыздың ақыры» романында мұнара туралы аңыз идеялық-адамгершілік жүк көтеріп, шығарманың негізгі арқауының біріне айналды. Ол мифтік сюжетке жазушы қиялының еркін араласуынан да байқалады. Шығармаға арқау болған барлық оқиғаны күй баяндайды. Оның күрделі болатыны да сол себептен. Күй сазы шығармадағы баяндаудың бір түріне айналады. Күй ырғағының құбылуына байланысты тыңдаушылардың оны қабылдауы, сезінуі, соған сәйкес ойы да өзгеріп отырады. Күйшінің ойымен жарыса Жөнейіттің ішкі монологы арқылы жан дүниесіндегі қайшылықтар, сезім толқындары суреттеледі. Жөнейіттің жан әлеміндегі рухани өзгерістер күй құдіретімен сабақтастықта бейнеленген.

Ал қаламгердің алғашқы «Аңыздың ақыры» романындағы стильдік доминанттар – психологизм мен монологизм. Осы доминанттарға форманың барлық элементтері мен қырлары көркемдік тұрғыда бағынған. Сондықтан ішкі көркемдік (психологиялық) деталдар сыртқы детальдардан гөрі молырақ. Ал сыртқы деталдың бірі мұнара психологиялық салмақ алған, кейіпкердің эмоционалдық әсерін, ішкі әлеміндегі өзгерістерін бейнелеуге қызмет етеді.

«Аңыздың ақыры» романына тән стильдік сипаттың бірі - туындының монологтық баяндауға құрылуы. Романда қаһармандар монологтары басты композициялық, сюжеттік функция атқарады, оған терең лирикалық сипат береді. Жалпы алғанда, Ә. Кекілбаевтың қаламгерлік қолтаңбасына, жазу мәнеріне өз кейіпкерінің характерін, психологиялық ахуалын ішкі монолог пен авторлық баяндау арқылы ашу әдісі тән. Негізгі қақтығыс оқиғаның сыртқы сюжеттік тінінде емес, кейіпкердің ішкі әлемінде, жан дүниелерінде дамиды. Романда оқиғаның шым-шытырық бірізді дамуынан гөрі жеке тұлғаның рухани ішкі дамуына басты назар аударылған. Ә. Кекілбаев романда лирикалық реңк бояудың молдығы, тілдік өрнектің эмоционалдық бояуға қанықтығы, шартты тұспалдар секілді тәсілдерді шебер пайдаланады. Қазіргі қазақ жазушыларының шығармашылығында бейнеленген адамның ішкі дүниесі туралы ғалым А. Ісімақова былай дейді: «Современные казахские писатели, поставили вопросы: чем же внутренне прочен человек? Каковы глубокие константы его существования? Реализовались эти проблемы в повестях писателей лиро-эпическими стилевыми приемами, создающими романтический настрой (повторы, инверсии), В такой прозе выразительность преобладает над изобразительностью. В этом отличие прозы А. Кекильбаева, Т. Ахтанова, О. Бокеева, Д. Исабекова, Т. Абдикова, К. Искакова, С. Санбаева от изобразительной прозы И. Есенберлина, А. Алимжанова и др.» [5, 329 ].

Қаламгер қолтаңбасын айқындап тұратын стильдік ерекшеліктің бірі – кейіпкерлерінің жан дүниесіне тереңдеп еніп, онда өтіп жататын психологиялық иірімдерді, қайшылықтарды, сезім толқындарын аша білуінде, кейіпкер тағдырын тереңнен тарта бейнелеуінде. Ә.Кекілбаев шығармашылығында күрделі қақтығыс кейіпкердің ішкі психологиялық тартысы арқылы өрбиді. Оның басқа қаламгерлерден ерекшелігі адам болмысына терең бойлап, адам табиғатының психологиясын зерттеп-зерделеуінде. Жазушы өз шығармашылығында адам табиғатында бар жақсылық пен жамандықтың, мейірімділік пен зұлымдықтың өзара қатынасы қандай, адам өмірінің мәні не, адам құдіреті неде деген сұрақтарға жауап іздейді. Әсіресе бұл өзекті мәселелер «Аңыздың ақыры» романында өзіндік көркемдік шешімін тапқан. Ә. Кекілбаевтың кез-келген шығармасы – эстетикалық-көркемдік деңгейі жоғары, қоғамның рухани сұранысына сай, бүкіл адамзаттық мәселелерді қозғай білген туындылар. Суреткер мифтік мотивтерді, аңыздық желілерді, ертегілік сюжеттерді прозаның барлық

192

жанрларында (әңгіме, повесть, роман) қолданып, өзіндік стильдік ерекшелігін таныта алды.

Ә. Кекілбаев өз туындыларында халқының өткен тарихи дәуірлердегі рухани-эстетикалық тәжірибесін арқау ете отырып, оған философиялық мазмұн дарытады. Шығармаларында желі тартқан ел аузындағы аңыз-шежірелерден бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерін көтереді. Ежелгі аңыз бен мифтерді бүгінгі өмір сүріп отырған дәуірдің талап-тілегімен, адамгершілік болмысымен ұтымды ұштастыра суреттеген суреткер шығармашылығында осыған орай мәңгілік, онтологиялық тақырыптар бой көрсетеді.

Стиль – талантты суреткерге тән қасиет. Өз стиліңді таба білу – бақыт. Жазу жазған кез келген адамнан стиль іздеу де бос тірлік. Стиль – даралық. Стиль – шынайы таланттан тамыр тартып, шеберлікпен ұштасатын қасиет. Көркем тіл мен стиль тығыз байланысты. Бірақ екеуін бір деп қарауға да болмайды. Әдебиеттің бейнелеу құралы – тіл дедік. Жазушы ұлттың сөздік қорынан қажетіне, қабілетіне, өресіне қарай сөздер талғайды. Ана тілінің мүмкіндіктерін пайдалана отырып, өзінше сөз саптау, сөйлем құрау мәнерін танытады. Халықтың тілін жазушы саралайды, екшейді. Халықтық-әдеби тілдің өзегіне сүйене отырып, жазушы дағдылы қалыптан тыс өзгеше өрнектер жасайды, ізденеді. Сол арқылы жазу машығы қалыптасып, бекиді де, өзіндік қолтаңбасын, суреткерлік бағытын, бетін табады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 2003. –Т.1. – 178 б. 2 Ысқақұлы Д. Сын сонар. – Алматы: Рауан, 1994. – 188 б. 3 Кулумбетова А.Е. Стиль казахского рассказа и повести. – Алматы: Жазушы, 1993.

– 380 б. 4 Есембеков Т.У. Көркем мәтінді талдау негіздері. – Алматы: NUR, 2009. – 61 б. 5 Исмакова А.С. Казахская художественная проза. Поэтика, жанр, стиль (начало ХХ

века и современность). – Алматы: Ғылым, 1998. – 394 с. 6 Қабдолов З. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1983. – 2 т.

– 392 б.

В статье рассматривается понятие «литературный стиль», его значения в литературоведении. Также не обделены вниманием теоретические вопросы художественного стиля, стилевая доминанта. Стиль рассматривается не только как отличительная особенность, индивидуальность писателя. Литературный стиль тесно взаимосвязан с миропониманием писателя, с формой и содержанием литературного произведения, языковыми, поэтическими художественными приемами. Проблема стиля анализируется на примере произведений А.Кекильбаева. Выявляются стилевые, художественные особенности прозы А.Кекильбаева. В статье стиль исследуется не только как индивидуальная особенность, она охватывает все структурные уровни художественного текста: образную, интонационно-синтаксическую систему. Выявляются факторы, формирующие стиль литературного произведения. Стиль рассматривается как категория, обеспечивающая эстетическую целостность произведения, тесную взаимосвязь содержания и формы. По отношению к содержанию и форме произведения стиль является объединяющим и организующим началом художественной формы. Стиль выражает и воплощает собой единство и цельность этой формы, всех ее элементов: языка, жанра, композиции, ритма, интонации.

Describes the concept of «literary style», his values in the literature. Also not deprived by

attention on theoretical issues of artistic style, the style dominant. Style is not only seen as a distinctive feature, the individuality of the writer. The literary style is closely interlinked with the writer's world outlook affect the form and content of literature, language, poetic and artistic

193

techniques. The problem of style is example of A.Kekilbayev. Identifies the stylistic, artistic features of prose A.Kekilbayev. Article style is examined not only as individual feature, it covers all structural levels of the literary text: shaped, intonation, syntactic system. Identifies the factors shaping the style of literary works. The style is considered as a category that provides the aesthetic integrity of the works, the close relationship between content and form. In relation to the content and form of work style is the unifying and organizing the art form. Style expresses and embodies the unity and integrity of this form, all its elements: language, genre, song, rhythm, intonation.

ӘОЖ 82-9

Р.З. Зайкенова, Н.С. Балтабаева Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Қазақстан, Алматы balnargiza@mail.ru

ЖАНР ҚҰРАУШЫ ФАКТОРЛАР ЖӘНЕ ЭССЕ ТАБИҒАТЫ

Мақалада классикалық еуропалық әдебиеттің дәстүрлерінде көтерілетін

эссеистика – әлемдік әдебиеттің, нақты айтқанда ХХ ғасырдың елеулі әрі принципиалды құбылысына айналды. Уақыт ауысымен бірге туындап отыратын жаңа проза мен жаңа стиль әрқашан сұранысқа ие. Қазіргі уақытта эссе әдебиетімізге жанр ретінде өзіндік қызметін әдебиеттің әр түрінде көрсете бастады. Әдеби жанр тұрғысынан алғанда эссе жанрының алғашқы негізін айқындау, қай кезеңнен бастау алатындығын дәлелдеу. Әрбір әдеби туындының жанрлық табиғаты әр алуан болып келеді. Эссе жанры мақалада осы тұрғыдан қарастырылған.

Кілт сөздер: жанр, эпос, драма, лирика, роман, эссе, очерк, ода.

Қазіргі әдебиеттану ғылымында жанр мәселесінің өзектілігі арта түсуде, әрі оның

күрделілігі мен жан-жақтылығы да байқалуда. Әдеби жанр шартты түрде термин ретінде екі мағынада қолданылады: біріншісі,

әдебиеттің тектері – лирика, эпос, драма болса, екіншісі, әдеби шығарманың түрлері – әңгіме, повесть, роман, баллада, новелла, эссе т.б. Сонда, мысалы, эпосты – жанр деп білсек, онда оның шағын, орта және кең көлемді үш түрін айқындап, шағын көлемді эпикалық түрге –очерк, новелла, сюжетті қысқа өлеңдер, орта көлемді эпикалық түрге – повесть, поэма, ал кең көлемді эпикалық түрге – роман, эпопеяны жатқызамыз. Осы ораймен лириканы да дәстүрлі әдетпен ода, идиллия, мадригал, элегия, романс, эклога, сонет, эпиталама дегендей ондаған түрге бөліп жатпай-ақ, саяси не философиялық лирика, махаббат не табиғат лирикасы деген секілді санаулы түрлерге ғана бөліп, бұлардың әрқайсысына тән ерекшеліктерді пайымдауға болады.

Әрбір әдеби туындының жанрлық табиғаты әр алуан болып келеді. Көлемді эпикалық шығармада өмірдің күрделі шындығы нақты көркем тұлғаларға жинақталып, олардың өзара қарым-қатынастарынан туған қат-қабат оқиғалар арқылы ашылса, лирикада адамның жеке басына тән көңіл күйі, нәзік және терең психологиялық иірімдері суреттеледі. Ал драмалық шығарма көбіне адамдардың қимыл-әрекетіне, қақтығыстарына, түрліше тағдырлар тартысына құрылатыны мәлім. Сөйтіп, көркем әдебиет өзінің тегі жағынан жоғарыда аталған үш түрде дамып келеді. Сөз өнерінің осы үш түрін кейде кескін өнерінің үш түрімен салғастыруға да болады: мәселен, эпос – живопись, лирика –орнамент секілді болса, “бір ғана диалогтан тұратын драма бір түсті графика тәрізді” (В. Кожинов) екені де рас.

194

Көріп отырғанымыздай, жанр мәселесіне келгенде даулы пікірлер көп. Әдебиет теориясы туралы еңбектердің негізгі көпшілігінде әдебиеттің тегі – жанр, ал әдеби шығарма – жанрлық түр деп тұжырымдалады.

Бұл күнге дейін терең және тиянақты әр түрлі зерттеулер жүргізілгенімен, әлі де болса көптеген сұрақтар мен шешілмеген мәселелер бар екені даусыз. Сондықтан да жанрлар табиғаты, олардың жіктелуі, шығарма параметрлері туралы таластар толастар емес. Жанр проблемаларын бар қырынан ашып көрсетпей-ақ, эссе жанрының генезисі мен типологиясын айқындау үшін жанр теориясының бірнеше аспектісіне баса назар аудармақпыз.

Жиырмасыншы ғасыр әдебиеттануында әдебиеттің жанрлық жағынан дамуын талдап, тану үшін классикалық эстетика қалыптастырған жанрлық детерминациялану теориясын негізгі әрі басты бағыт етіп ұстау қажет деген ұстаным қалыптасқан. Бүгінгі жанрлық даму теориялары қандай өзгешеліктермен ерекшеленсе де, олардың барлығы жанрдың «әлемдік жағдаймен» және дәуірлік санамен байланысы мәселесіне келіп тіреледі. Бұл жағдай табиғаты жағынан әр түрлі жанрлық теорияларды, әсіресе жанрологиядағы тарихи (историзм) және салыстырмалы-типологиялық бағыттарды жақындату мүмкіндігін айқындап береді.

Г.Н. Поспеловтің еңбектерінде жанр ұғымы типологиялық категория ретінде түсіндіріледі: «...жанры представляют собой явление, исторически повторяющееся вразные эпохи, в развитии различных национальных литератур, в разных направлениях одной эпохи национально-литературного развития. Иначе говоря, жанры-явление не исторически конкретное, а типологическое» [1, 155].

Г.Н. Поспелов «жанрлық аспект болып табылатын тарихи қайталанушы аспектіні табу міндетін ұсынады. Ол жанр проблематикасын жанрлық белгі шек деп санайды [1, 156]. Зерттеуші проблематиканың типологиялық қасиеттерінің тарихи қайталануын негізге ала отырып, жанрлық топтарға былай бөледі: мифологиялық, ұлттық-тарихи, этологиялық, романдық. Сонымен бірге ол әрбір жагрлық топтардың ұлттық қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде және белгілі бір заңдылық ретімен пайда болатынын атап өтеді [1, 209].

Жанрлық топтардың пайда болу ретін және оның дамуын Г.Н.Поспелов қоғамдық сана немесе оның өзі ерекше атап көрсеткендей «әлемді тану» категориясы сияқты тарихи өзгерістер категориясымен байланыстырады. Этологиялық жанрлар тобының пайда болуын сөз еткенде зерттеуші оның «әлеуметтік өмірдің азаматтық-адамгершілік салтын, қоғам мен оның жеке топтарын ұғынуды» [1, 176] жобалайтынын жазады.

Жанрдың типтілігін, қайталанушылығы мен тұрақтылығын В.Кожинов былай көрсетеді: «...жанр, понимаемый как тип произведения, есть образование исторически устойчивое, твердое, проходящее через века» [2, 107].

В.В. Кожинов та, Г.Н.Поспелов та роман жанрының пайда болуында қоғам санасындағы процесстердің негізгі рөл алғандығын атап көрсетеді [3, 73]. Сол себепті де жанрды типологиялық тұрғыдан қарастырғанда әдебиеттің бұл категориясының қоғамдық сана динамикасымен байланыстылығы мәселесі әлі де күн тәртібінде тұр.

Жанрлық теорияға нақты-тарихи тұрғыдан келу мәселесі ең алдымен Д.С.Лихачев еңбектерінде айтылады. Ол: Категория литературного жанра – категория историческая. Жанры появляются только на определенной стадии развития искусства слова и затем постоянно меняются» [4, 57] деп жазады.

Д.С.Лихачевтің анықтамасы бойынша жанрлар өзгермелі, олар тұрақтылығын жоғалтып, сипаты мен қызметін өзгерте алады, ерекшелік принциптері де құбылмалы болады. Осылардың бәрін тарата келіп: «Дело не только в том, что одни жанры приходят на смену другим и один жанр не является для литературы вечным,- дело еще и в том, что меняются сами принципы выделения отдельных жанров, меняются типы и характер жанров, их функции в ту или иную эпоху» [4, 57] – деп көрсетеді зерттеуші.

195

Д.С.Лихачевтің еңбектерінде жанрқұрушы процесс тарихи құбылыс ретінде қарастырылады және оның қоғамдық тұрмыс сипатымен байланыстылығы атап көрсетіледі. Д.С. Лихачев Ежелгі Русьтің әдеби жанрлары әдеби шығармашылықтың түрлері ретінде ғана емес, сонымен бірге кең таратып айтқанда көнеорыстық өмір салты, дәстүрі, тұрмысы сияқты өзіндік құбылыс түрінде де қалыптасқан дейді. Керек десеңіз ол әдебиет пен әдеби емес құбылыстардың байланысын көрсететін «ансамбль» деп атаған ерекше жанрлар туралы да айтады. Белгілі бір тарихи кезеңдердегі әдебиеттен тыс жағдаяттар белгілі бір бөлімдері әр түрлі стильді және әр түрлі жанрлы, бірақ барлығы бір ансамбльге шоғырланып, бір мақсатқа жұмылдырылған осындай «ансамбльдерді» қажет етті [5, 76]. Әдеби және әдебиеттен тыс қатарлардың тығыз байланысын зерттеуші нәтижесінде әдеби жанрлардың «іскер» жанрлардан, әдебиеттен тыс қызметтерден толық арылған, адам тұлғасына деген жан-жақты шынайы қызығушылық оның қызметтік жағдайынан тыс және әдебиетке тұрмыс пен тұрмыстық ортаны енгізген роман жанрының пайда болуымен байланыстыра қарастырады [6, 39].

Оның әдебиет жанрларының жиынтығы белгілі бір жүйені құрайды және бұл жүйе әр түрлі тарихи дәуірлерде әр түрлі болып келеді [7, 78] деген ойы біздің пікірімізше зерттеулер белгілі бір тарихи дәуір кезеңін ғана қарастыратын сияқты, өйткені бір жанрлық дәуірден екіншісіне өту процесі қарастырылмаған.

Егер типологиялық жағынан қарастыру жанрдың тұрақтылығын әйгілесе, тарихи тұрғыдан қарастыру жанрдың өзгермелілігін айқындайды да жанрдың даму тәртібі бұзылады. Жанрлық жүйенің «әлем жағдайы» мен санаға тәуелділігі туралы жалпы пікір бұл екі тәсіл бойынша олардың белгілі бір мөлшерде байланысып кететін айқындайды. Бірақ, типологиялық концептіде ол бөліп алынып және жалпылай қарастырылса, екінші концептіде жанрды белгілі бір тарихи кезеңнің жанрлар жүйесіне қатыстырып қарастыруды мақсат ететін тарихи категория ретінде түсіндіруде бұл байланыс нақты алынған кезеңмен шектелген.

Жанр теориясын қарастырудағы типологиялық пен тарихилықтың шегін айқындауға деген талап көптеген еңбектерде байқалады.

Мысалы, Ю.В. Стенник жанрдың қызметін «көркемдік таным барысында алынған тәжірибені реттеуші» деп, ал жанрдың өзін «танымдық кезеңнің аяқталу белгісінің, алынған эстетикалық шындық формуласының көрінісі» [8, 189,193] деп анықтама береді.

Зерттеуші С. Вольман жанрды «белгілі бір жанр өз ішіне сөздік құбылыстар тобы мен олардың өзара, тарихи негізделген құрылымдық қатынасы енген өзіндік «жүйелер жүйесі» [9, 345] ретінде қарастыруды ұсынады. Осы жерде жанрлар жүйесінің қалыптасуының тарихи, сондай-ақ типологиялық негіздері уақыттан тысқары жүйе ретінде тек әдеби процесстермен ғана тығыз байланысты әрі тәуелді емес екенін атап өтуіміз керек. Сондықтан да Л.В.Чернецтің: «...литературоведение в выделении устойчивых типов произведений исходит из социально обусловленных закономерностей литературной преемственности, стремится не к разрыву, а к преодолению антиномии типологического и исторически конкретного» [10, 21] деген сөзі шындыққа саяды.

Г.Н. Поспеловтің көптеген пікірлеріне қосылатынын көрсете отырып, Л.В.Чернец сонда да жанрларды классификациялауда «қарама-қарсылықты» немесе полицентристік бағытқа көп ойысады.Ол жанрдың сипаттамалық негізі тек проблематикаға ғана қатысты емес, жанрды сипаттайтын көптеген факторлар бар деп санайды. Л.В.Чернец өзара бірлік құратын проблема, пафос, туыстық қатынас, тілдік құрылым сияқты көптеген факторлары бар жанрды өзіндік феномен санайды. Бұл өнімді ой көптеген еңбектердедамытылған. Мысалы, Н.Ф.Копыстянская жанрды шиыршықтың бір бірімен байланысты төрт орамы сияқты көрсетуді ұсынады. Олар: жанржалпытеориялық түсінік ретінде, жанр тарихи түсінік ретінде, жанр нақты-ұлттық түсінік және жеке шығармашылықтағы нақтыланған түсінік ретінде [11, 32].

Көріп отырғанымыздай бұл теория бойынша жанрды типологиялықтан нақты-өзіндік факторларға дейін қамти алатын өте кең сала ретінде тани аламыз. Алайда, бұл

196

жерде жанр мен «әлем жағдайы» байланысының детерминациялануы жойылып кетпейді, олойда тұрады. Бұл байланыстың механимі ашып көрсетілмейді. Ол белгілі мөлшерде әдебиеттен және қоғамдық-әлеуметтік эволюциядан тыс қалыптасады. «...Жанр бұл- эстетикалық тұтастықты тудырушы тематикалық, композициялық, стилистикалық принциптерді тарихи қалыптасқан белгілі бір топтарға біріктіретін тип...» [11, 30]. Бұл тұрғыда қарастырған жағдайда жанр өзіне ылғи бағыт-бағдар болатын әрбір тарихи кезең туралы ақпарат беретін динамикадан айырылып қалғандай болады. Бұл байланыстарсыз жанрдың өміршеңдігін елестету мүмкін емес.

Кей жағдайда бүгінгі жанрлық теорияларда бұл байланыс көзден таса қалуда. Зерттеуші Л.М.Землянова «жанры-это системно-целостные «клеточные» генерации или формация, исторические типы идейно-художественного воспроизведения реальности в искусстве на определенных этапах его естественно-исторического разыития» [12, 8-9] – деген қорытынды жасайды. Онда жанр ішінде бұл кезеңдер дамуының жанрлық дефинацияны тікелей органикалық синтездеуде өзара байланысы қалай іске асырылады? деген заңды сұрақ туындайды.

Бұл тұста мұны түсінуге жанрды характерологиялық тұрғыдан қарастыру көмектеседі.

Зерттеуші И.С. Тамошюнас жанрдың дәуір санасының типімен тығыз байланысын қарастырады, ал характер мәселесін жанрлық проблема ретінде қарайды. Ол былай дейді: «Проблема характера и является тем организующим концептуальным центром, который объединяет все элементы произведения в единое, нерастржимое художественное целое» [13, 84]. Зерттеушінің пікірінше сюжет те, композиция да, жанр да адам характері көрінетін орта, формадан басқа ештеңе емес. Ал, характерологиялық зерттеудің мәні шығарманы талдаудың негізіне жанрлық доминант ретінде характер-кейіпкерлерді эстетикалық саралау жататындығынан.

И.С. Тамошюнас бұл тәсіл типологиялық болсын, нақты-тарихи болсын, ешқандай тәсілге қарама-қайшы келмейді. Жанрды характерологиялық тұрғыдан қарастырудың ерекшеліктеріне тоқталмай-ақ, зерттеуші ұсынған бағыттың детерминдеуді де, жанрдың адам мен әлем қатынасынасына байланысты түрлі мәселелерді шеуде де маңызы барын атап өтуіміз қажет. Алайда, характер типі көркем әдебиеттегі толық адам образы емес. Бұл тарапта көптеген еңбектерде жанр анықтамасына байланысты ізденістер бар.

Н.К. Гей: «Жанр – это художественная формула мира» [14, 346] десе, А.Н.Лурье: «в жанрах аккумулируется существенная часть эстетического опыта человечества» [15, 36] дейді.

Бұл анықтамалардың әділеттілігіне талас жоқ. Бірақ, адам мәдениетінің тәжірибесінің өзгерістері жанрда қалай көрініс табады, неге жанр мәңгі «әлем формуласы» емес? деген сияқты сұрақтарға да толық жауап жоқ.

Неге жанр ақыры пайда болған соң белгілі бір тұрақты үлгіге айналмады, неге ол бір ғана тарихи жанрлар жүйесінде өмір сүрмейді, түптің түбінде, неге кейбір жанрлардың дамуын болжау мүмкін емес?.

Бұл сұрақтарға заманауи жанрлық теориялар жауап бере алмайды. Сондықтан да жанрдың классикалық теориясына жүгіну қажеттілігі туындайды. Өйткені онда типологиялық және нақты-тарихи тәсілдерін қосар қарастыру іске асырылған.

Гегельдің теориясы бойынша жанрлардың пайда болуы мен дамуы «әлемнің күйі» мен оны ұғынудың ерекше типімен байланысты. Ол «әлемнің күйін» жанрқұраушы фактор ретінде қарастырады. Гегель былай атап өтеді: «...у каждого времени есть свой способ восприятия, более широкий или более узкий... вообще есть свое особое миросозерцание, которое наибольшей ясностью и полнотой получает адекватное художественное осознание именно в поэзии» [16, 360]

Эпикалық жанрлардың даму тарихын қарастыра отырып Гегель бұл дамудың кезеңдерін көрсетеді. Зерттеуші бірінші қатарға эпиграмма жанрын, гномдарды және дидактикалық өлеңдерді қояды. Бұл жанрлардың барлығы белгілі бір дүниеге көзқарас

197

шегімен біріккен. «...эпиграмма бұлзат нені білдіретіні туралы айтады. Адам әлі өзіндік пікір білдірмейді...» [16, 442].

Гномдар жанрында «бұрынғы нысанның қосарлануы» жойылады, бірақ, әлі де болса «субъективті сезім мен шынайы дербес рефлексия» пайда болмайды [16, 442]. Дидактикалық өлеңдер жанры туралы «как назидательность их, так и образность в целом непосредственно почерпнуты из самой действительности, пережитойи постигнутой в есубстанций» [16, 423-424] дейді.

Сонымен келіп, эпикалық поэзияның жанрлық дамуының бұл кезеңіне эпикалық нысан мен дербес сананың бөлінбеген сипаты тән деуге болады. Бұдан өту эпикалық поэзия дамуының келесі баспалдағына өткен жанрлық эволюцияның жолын айқындап береді.

Философиялық дидактикалық поэмаларда, космогониялар мен теогонияларда лирикалыққа басымдық беріліп, «әрекеттер мен оқиғалар формасындағы» әлем бастауының субстанционалды персонификациясы жасалады, бірақ, тұтас поэтикалық безендіру әлі іске аса қоймайды. Осыдан келіп, Гегель атап көрсеткен жанрлар өзінің қалыптасуының бастапқы кезеңінде тұр және қоғамдық сана дамуының сол кезеңдегі синкретикалық ойлау күшіне сәйкес өзінің аяқталған жанрлық келбетін табаалмады.

Жанрлық эволюция дәуір мен дүниетанымның динамикасын көрсетеді. Жанрдың бастапқы екі сатысының орнына эпопея келді. Гегель қаһармандық деп атаған «әлем күйі» (ол қоғамдық болмыстың тұтастығымен сипатталады, бұл қаһармандар кезеңі) эпопея жанрында шынайы көрініс табады: «...сөздің шын мағынасында эпиканың мазмұны мен формасын ақиқат шындық пен шынайы оқиғаны өзө дүниетанымында объективті көре білген халық рухынан көруге болады» [16, 426].

Алайда «әлем күйінің» қаһармандығының орнына прозалық ұйымдасқан болмыс келгенде, жанр да, оның көрінісі де өзгереді: эпопеяның орнына роман келеді.

«Роман в современном смысле предполагает уже прозаически упорядоченную действительность, на почве которой он в своемкругу вновь захватывает для поэзии, насколько это возможно при такой предпосылке, утраченные ею права – как с точки зрения жизненности события, так и с точки зрения индивидов и их судьбы» [16, 474-475].

Бұл жанрдағы көріністің қарама-қайшылығы (жүректен шыққан поэзия мен оған қарама-қарсы тұрмыстық қарым-қатынасты суреттеген проза) оған бүтіндікті аяқтауға деген еркіндік береді: «поэту должен быть представлен здесь тем более широкий простор, чем менее может он избежать включения в свое изображение прозы действительности жизни» [16, 475].

Сонымен, «әлем күйінің» өзгеуі өмір шындығы мен дүниетанымның өзгеруі нақтылы көрінетін белгілі бір жанрдағы тұтастықтың поэтикалық аяқталуын талап етеді. Өнердегі тұтастықтың еркін поэтикалық аяқталуы өмір мен оның көрінісі арасындағы белгілі бір меже табылғанда ғана іске асады. Бұл үрдіс мәселен, эпикалық поэзия дамуының алғашқы баспалдағындағы философиялық поэмаларда болмаған.

Гегель ең алдымен жанрлық дамудың детерминациясының әдебиеттен тыс жүретін, бірақ онымен тығыз байланысты үрдістерін, яғни «әлем күйінің өзгеруі мен сана дамуын атап өтеді. Нақ осы фактор эпикалық поэзия дамуының келесі кезеңдерінде оның жанрлық әлеуетін іске асыруға мүмкіндік береді.

Гегельден кейін өз еңбектерінде В.Г.Белинский «әлем күйінің» жанрмен байланысын көрсетіп, оның негізінде халықтың дүниетанымы жатқанын атап өтеді. «1840 жылғы Орыс әдебиеті» деген мақаласында ол: «Источником литературы народа может быть не какое-нибудь внешнее побуждение или внешний толчок, но только миросозерцание народа» [17, 187].

Өте тамаша және шынайы поэзияның аражігін ажырата отырып, В.Г. Белинский «ойлаудың тарихилығына» жол ашады. Өз дәуірінің әдебиетінің дамуын қарастыра келіп В.Г. Белинский «әдебиет өмір жаңғырығынан жасалғандығын», әдеби құбылыстардың ақиқат өмір шындығымен байланысының нығая түскенін айтады. Ол өзінің «Взгляд на

198

русскую литературу 1987 года» деген еңбегінде «В наше время искусство и литература больше, чем когда-либо прежде, делались выражением общественных вопросов, потому что в наше время эти вопросы стали общее, доступнее всем, яснее, сделались для всех интересом первой степени, стали во главе всех групп вопросов» [18, 197] деп жазады.

ХІХ ғасырдағы роман және повесть жанрларының қарқынды дамуын В.Г.Белинский шындық өмір құбылыстарымен, санадағы өзгерістермен тығыз байланыста қарастырады. Роман және повесть жанрларында басқа әдеби жанрларға қарағанда қиял өмір шындығымен шынайы, ыңғайлы астарласып кетеді.

В.Г. Белинскийдің ойынша бұл жанрлардың негізінде ішкі жанрлық қуат еркіндігіне байланысты ақиқат өмір шындығымен тікелей қатынасқа түсу мүмкіндігі мол. Бұл жағдайда жанр құраушы үрдіске өмірмен астасу анық көрінетін өнердің туыстас түрлері мен оның барлық қырлары атсалысады.

«Роман и повесть...могут быть представителями крайних пределов искусства, высшего творчества; с другой стороны, отражая в себе только избранные, высокие мгновения жизни, они могут быть лишены всякой поэзии, всякого искусства... Это самый широкий, всеобъемлющий род поэзии...» [19, 371] деп жазады әйгілі зерттеуші.Оның роман мен повестің шекараларының алшақтап кететін жағдаяттар бар деген пікірі де бар. Бұл шекаралардың алшақтауына не себеп? Әдеби және әдебиеттен тыс құбылыс ретіндегі роман мен повес шекараларындағы жанрлық түйісулерден болады дейді ол. Яғни, романның ең соңғы шегін құрайтын мемуарлар, қоғамдық тұрмыстың түрлі қырларын суреттейтін очерктер сияқты жанрлар дамуға мүмкіндік алады.

В.Г. Белинскийдің пікірінше өнерді сана мен тұрмыс салаларынан бөліп тұрған некара шартты, сондықтан да өнер аймағын ерекшелеп бөліп алып қарастыру дұрыс емес. Белгілі бір өзіндік шекараға жақындаған сайын өнер өзінің не нәрсемен шектесу мәнін жоғалта береді, сол себепті шекаралас белгі ретінде екі тараптың да келісілген саласы алынады. Бұл әдеби және бейәдебиетті «келісімдеу» аймағының сипаты әдебиеттің қандай құбылыспен байланысқа түсетіндігімен ерекшелінеді.

Тарихи роман өнер мен тарихты жақындастырады. Герценнің шығармалары – өнер мен философияны жақындастырса, Гогольдің шығармалары халықтық мәдениет пен тілдің әдебиетпен арақатынасын жақындастыра түседі.

Әдебиетепн пен бейәдебиеттің байланысуы белгілі бір типологиялық жағдайларда іске асуы мүмкін, алайда, ол әр түрлі сипатта (әдебиет пен тұрмыс, әдебиет пен философия, әдебиет пен публицистика) болады. Осындай әдеби және бейәдеби топтардың жан-жақты байланысынан кейін жанрлық тұрғыдан жаңа шығарма туады. Бұған мысал ретінде романдық құрылым жанрлық өзгеріске ұшыраған, философия мен әдебиеттің байланысынан кейін туған Герценнің «Кім кінәлі?» шығармасын айтуға болады.

Шығарманың жанрлық тұрғыдан басты ерекшелігі адамның әлемдегі орнын философиялық жағынан ұғынуболып табылады. Адамды сүю пікірі Герценнің кітабындағы барша көркемдік тінді біріктіреді, сөйтіп «Кім кінәлінің?» жанрына түбегейлі әсер етеді. Сыншының «...собственно не роман, а ряд биографий, мастерски написанных и ловко связанных внешним образом в одно целое именно тою мыслию... [19, 378] деген пікірі осыған дәлел.

Сонымен, біздің зерттеуіміз үшін В.Г. Белинскийдің «ойлаудың тарихилығына» негізделген жанрлық теориясының аса маңыздылығын айта келіп, көркемдік сана дамуының белгілі бір кезеңінде шығарманың арқауы мен оның жанрлық құрылымына өнермен шектес философия, тұрмыс, мәдениет сияқты салалардың енуі мүмкін екенін атап өтуіміз қажет.

Гуманизм мәселелерінің асқынуы сананың әр түрлі саласы ретіндегі әдебиет пен философияның байланысуын жақындастыра түсті. Бұндай байланыстар аймағында жанрлық үрдістер жүріп, шығарманың көркемдік арқауына философиялық мән беретін шығармалар пайда болады.

199

Гегель мен Белинскийдің жанрлық теориялары әйгілі әдебиеттанушылардың еңбектерінде көрініс тапты. Олардың ішінде ерекше атап өтетініміз – Ю.Н.Тынянов пен М.М.Бахтин.

Қоғамдық сананы тек тұлғаны әлем және оның диалектикалық қарым-қатынасының проблемаларынан оқшаулайтын догматизмнен азат еткенде ғана бұл зерттеушілер жасаған жанрлық теория саласындағы жаңалықтар өзінің шын бағасын алды. Біз үшін Белинскийдің шығарманың жанрлық құрылымында көрініс табатын адамзат қоғамы дамуының белгілі бір тарихи кезеңіндегі сананың әр түрлі салаларының байланысы туралы жорамалын дамытқан Тыняновтың әдеби және бейәдеби қатарлардың өзара қарым-қатынасы туралы қағидасы маңызды.

Зерттеушінің пікірінше, Тыняновтың өзі тұрмыс деп атаған жан-жақты салалардың өзара әрекеттілігі барлық жанрлық құрылымдардың динамикалық дамуына әкеледі. Бұл шындығында Тыняновты нақты-тарихи көзқарас тұрғысынан қызықтырып тұрғанын атап өтуіміз керек, ол оның тікелей дамуын «құрылымдық ұстаным» идеясын өзгертумен көрсетеді.

Тыняновтың мақалаларында әдеби және бейәдеби қатарлардың өзара әрекеттістігі мәселесі ауызша көркем шығармашылықта көтеріледі. Оның көрсетуіндегі «тұрмыс дерегінің» «әдеби дерекке» өту құбылысы белгілі бір тарихи үрдістермен себепті, яғни «жаңа құрылымдық ұстаным «өзіндік емес», қайта «жаңа», тың құбылыстар іздейді» [20, 264]. Нақ қоғамдық сала саласындағы өзгерістер осындай өзара әрекеттестік үдерісінің жеделдеуіне алып келді.

«... текучими... оказываются не только границы литературы, ее «периферия», ее пограничные области – нет, дело идет о самом центре...»: новые явления занимают именно самый центр, а центр съезжает в периферию» [20, 257] – «тұрмыс дерегінің» әдебиет дерегіне өту үрдісін Тынянов осылай көреді.

Журналдар мен альманахтар біздің дәуірімізге дейін де болған. Бірақ, біздің уақытымызда олар өзіндік «әдеби шығарма», «әдебиет дерегі» түрінде ұғынылады дейді зерттеуші.

Тынянов айрықша көрсеткен үрдістің соңғы уақыттарда жеделдегенін, әдеби және бейәдеби қатарлардың өзара әрекеттістігінің үйреншікті пішінінің кей-кейде бұзылатынын атап өтуіміз керек. Әдебиеттің қоғамдық-өзгертушілік рөлінің күшеюі соңғы жылдардағы шығармалардың жаңа құрылымдық белгілеріне – олардың ашық публицистикалығына алып келді. Сонымен бірге көркемділіктің публицистикаға енуі сияқты кері үрдіс те белең алуда.

Ю.Н. Тыняновтың эссеистика теориясының негізгі белгісі ретінде, оның жанрдың өзгермелілігін қабылдау болғандығын баса айтуымыз керек. Ол эссені – өзгермелі ұғым дейді. Жанрлардың тарихи жүйесін қарастыра отырып, зерттеуші осы жүйе аясында «эссені сезінудің жойылғанын», ал «әрбір эссе оны сезінгенде ғана маңызды» деген ой айтады. Ю.Н.Тынянов «жанр құндылығын сезіну» деп атаған нақ осы үрдісте эссе мен «әдебиет әлемі» байланысы бекітіле түседі. Ю.Н. Тыняновтың «үлкен» және «кіші» жанрлар ережесі де осыған негізделген.

Ю.Н. Тынянов эссе өзі қарастырған жанр категориясы ішінде ода туралы да ерекше ой айтады. Ал эссені жанрмен бірге қабаттастырып жібереді. Оданың жанрлық даму үрдісін қарастыра келіп, зерттеуші әдебиет дамуының белгілі бір кезеңінде ода «үлкен» жанр ұғымына ие болып, «әйгілі құрылымдық бағыт ретінде» «кіші» жанрлармен қатар өмір сүргенін айтады.

Осы тарихи дәуірде «эссе» ұғымына ие болған жанр тек басқа жанрлармен ғана емес, сондай-ақ басқа да салалармен, мысалы, тұрмыстық саламен белсенді қарым-қатынасқа түсті. Бұл қарым-қатынас қарапайым әрекеттестік сипатта ғана емес, қайта қайшылық пен күрес сипатына ие болды: «Для того, чтобы литература зацепляла быт, она не должна его отражать, для этого литература – слишком ненадежное и кривое зрикало, она должна сталкиваться в чем-то с бытом» [20, 158]. Жанрлардың даму түрлеріне алып келген

200

барлық осы үрдіс Тыняновтың пікірінше «поэтикалық сөз бағыты үшін» күреске, оның «әдебиетпен, тілдік және бейәдеби қатарлармен арақатынасына» бағынады.

Осыдан келіп, басқа жанрлармен қатар эссеніңде әдеби дамуын нақты – тарихи көзқарас аясында қарастыратын Ю.Н. Тыняновтың жанрлық теориясы өз үрдістерімен, қатарларымен, салаларымен осы бекітілген жанрлық пішінде құбылмалылықты тудыратыны туралы ойды дамыта түседі. Бір тарихи жүйе аясындағы жанр осы байланыстар күшіне орай түрлі иерархиялық ахуалға ие болады. Оның бойында шындық болмыс пен оның өзіндік қалыбы толық көрініс табуы себепті, ол жанр ұғымына ие бола алады.

Пайдаланған әдебиеттер 1 Поспелов Г.Н. Проблемы исторического развития литературы. М.: 1972 2 Литературный энциклопедический словарь. М.: 1967 3 Кожинов В.В. Происхождение романа. М.: Сов писатель, 1963 4 Лихачев Д.С. Исследования по древнерусской литературе. Л.: Наука, 1986 5 Лихачев Д.С. Развитие русской литературы Х-ХҮІІ веков. Эпохи и стили//

Лихачев Д.С. Избранные работы.. Л.: Худож. Лит., 1967. Т. - 1

6 Лихачев Д.С. Предпосылки возникновения жанра романа в русской литературе//История русского романа: 2 т. М.: 1962

7 Лихачев Д.С. Система литературных жанров Древней Руси. 8 Стенник Ю.В. Системы жанров в историко-литературном процессе//Историко-

литературный процесс, М.: Наука, 1971 9 Вольман С. Система жанров как проблема сравнительно-исторического

литературоведения//Проблемы современной филологии. М.: Наука, 1965 10 Чернец Л.В. Литературные жанры. М.: Изд-во МГУ, 1962 11 Копыстянская Н.Ф. Современная проза социалистического реализма. М.: Изд-во

МГУ, 1986 12 Современная проза социалистического реализма (Литературные жанры). М.: Изд-

во МГУ, 1986 13 Тамошюнас И.С. Проблема характера и жанр художественного

произведения//Жанрово-стилевые проблемы советской литературы. Калинин, 1980 14 Гей Н.К. Художественность литературы. Поэтика. Стиль. М.: Наука, 1975 15 Лурье А.Н. Поэма как жанр советской литературы//Жанры в советской

литературе. Л.,1978 16 Гегель. Эстетика. М.:Искусство,1971 17 Белинский В.Г. Собрание сочинений: в9 т. М.: Худож.лит-ра. 1976 Т.3 18 Белинский В.Г. Собрание сочинений: в9 т. М.: Худож.лит-ра. 1976 Т.8 19 Белинский В.Г. Собрание сочинений: в9 т. М.: Худож.лит-ра. 1976 Т.2 20 Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. М.:Искусство, 1977 В этой статье рассмотрены, эссеистика – жанр классической европейской

литературы, мировой литературы ХХ века, теперь стала известной и принципиальным направлением. Новая проза и новый жанр, рожденные в время наших перемен всегда нужны.

В мировой литературе эссе показала себя, как самостоятельный жанр. Актуальностью данной статьи является выяснения основу развития жанра эссе, а также доказать эпоху возникновения данного литературного жанра. Каждый литературный жанр имеет свою историю. Поэтому в данной статье рассматривается возникновение жанра эссе.

201

In this article there is considered the problem of essay of classic-European literature. Frankly speaking it is the principal thing of the XX ‘s century literature. New prose and genre which founded in time of our changes are always necessary.

In world literature the essay was shown as independent genre. The relevance of this article is to clarify the basis for the development of the genre of essays, as well as to prove the occurrence of an era of literary genre. Each genre has its own history. Therefore, this article examines the emergence of the genre of the essay. . ӘОЖ 822.151.212.2

А.Ф. Зейнулина С. Торайғыров атындағы ПМУ

Павлодар, Қазақстан akbura66@mail.ru

ГЕРОЛЬД БЕЛЬГЕРДІҢ ӘДЕБИ РУХАНИЯТТЫҚ ӘЛЕМІ

Мақалада сөз өнерінің білгірі,аудармашы,публицист Герольд Бельгердің сан қырлы

жазушылық және қоғамдық қызметі туралы қарастырылады.Әдебиеттану кеңістігінде Абайтану мәселесі мен оның мұрасын рухани игеру туралы көзқарастарына сипаттама беріледі. Сонымен қатар «Абай мен Гете» тақырыбындағы әдеби байланыстарына ерекше назар аударылып,көркем аударма мәселесіне баға беріледі. Герольд Бельгер шығармашылығының көркемдік поэтикасының ерекшелігі танылады. Шығармаларындағы тақырыптық, идеялық-керкемдік, философиялық байланыстардың қырларын жан-жақты, көркем берудегі жазушылық шеберлігіне талдау жасалынады.

Тірек сөздер:әдеби байланыс, көркем әдебиет,көркем аударма, сөз өнері, поэтика,

ұлттық мәдениетті, жазушылық шеберлік.

Дүниe жүзi мәдeниeтi мeн ғылымы тарихында бeрiк oрын алған eжeлгi Фараб қаласында дүниeгe кeлгeн Әбy-Насыр Әл-Фараби (870-950) «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары тyралы трктатында» сөз өнeрiнің өмiрдi басқарy өнeрiнe тiкeлeй қатысы бар eкeндiгiн дәлeлдeп, oны iзгiлiккe жeтy әдiсiнiң бiрi рeтiндe қарастырады. Сoндай-ақ, иландырғыш нақыл сөздeр мeн сeзiмгe әсeр eткiш нақыл сөздeрдiң көңiлгe ұялайтындығы сoншалық, адамдарды oндағы айтылған жағдайға байланысты әрeкeттeрдi өз eркiмeн жасаyға жiгeрлeндiрeтiнiн жәнe oның ойлы сөз айту,шешендікті таныту өнeргe дeгeн қабiлeттiлiгiнe байланысты бoлатындығын айтады. Дeмeк, қандай ұлт болмасын, ұлық болсын тек сөз қадірінің табиғатын түсінген сөз зергері ғана кез келген ұлттың сөз табиғатын жете түсініп, ұлықтық палсапасын таныта алады Осындай қаламгердің бірі - Ұлы Қазақ Даласының тәлімі мен тағылымымен сусындап, Абайы мен Арыстарының сөз өнегесін тұмарындай ұстаған, ,ой - пейілі мен жаны қазақи, Қазақ Елінің тарихына, мәдениетіне, тілі мен әдебиетіне шынайы махаббатпен терең бойлаған, шығыс және батыс мәдени дәстүрін біріктіре алатын дарынды талант иесі, бүгін де сексеннің сеңгіріне шығып отырған Герольд Бельгер есімі барша қазақ халқына танымал екені сөзсіз.

Г. Бельгер қазақ тілі мен әдебиетін зерттеуге үлкен үлес қосты. Көптеген романдар, повестер, әңгімелер мен әдеби-сыншылық жұмыстарды терең зерделеген іздемпаз қаламгер. Олар: «Сосновый дом на краю аула» (1973), «Даладағы шағала» (1976), «Живые предметы родства» (1981), «Гете и Абай» (1989), «Казахское слово» (2001), «Дом скитальца» (2003), «Казахские арабески» (2014) және т.б. Б.Майлин, Ә.Нұрпейісов, А. Жұбанов, Ғ.Мүсірепов және т.б. қазақ әдебиетінің белгілі классиктерінің бірқатар

202

шығармаларын орыс тіліне аударған. Сондай-ақ, А.Реймген, Э.Кончак, Н.Ваккер және т.б неміс жазушыларының шығармаларын орыс тіліне аударған қарымды жазушы.

Г. Бельгер қазақтың тілі мен әдебиетінің құдіретін меңгеруде Абайды танудан бастау алғаны сөзсіз. Оның Абайды тануы Гетені түсінуден басталуға тиіс еді. Қаншама қазақша оқып, қазақ ауылында өскенімен, өз ана тілінде жазуы мүмкін ғой. Бірақ бәрі керісінше болып шықты.Ол әуелі ұлы Абай арқылы Гетенің сөз өнерінің табиғатын тапты. Гетенің әйгілі «Жолаушының түнгі жыры» атты өлеңін ол Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» деген өлеңін оқып барып, Лермонтовтың «Тау шыңдары» арқылы таныды. Бельгер Абай мұраларын тану, оны зерттеу мәселелерімен айналысып, «Үндестік» (А., 1982), «Гете және Абай» (А., 1989, екеуі де орыс тілінде) деген ғылыми - зертеу еңбектер, «''Шың''», «Туыстықтың жанды өрнектері» (А., 1981, неміс тілінде), «Асылға абай болайық» («Қазақ әдебиеті», 1985, 9 мамыр), «Ақындар сыры» («Простор», N° 2, 1992) т. б. қазақ, орыс, неміс тілдерінде оннан астам мақала, «Мұнартау» («Жалын», № 1, 1974) атты көркем әңгіме жариялады. Бұл еңбектерінде ол Абайдың сан қырлы шығармашылық дарынына, ақындық құдіретіне, жаңашыл дәстүріне шолу жасады. И. В. Гете мен А. Құнанбаев шығармалары үндестігінің философиялық, эстетикалық, этикалық, психологиялық заңдылықтарын талдады. Гетенің «Жолаушының түнгі жыры» шығармасы негізінде туындаған М. Ю. Лермонтовтың «Тау шыңдары» мен Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңдеріндегі поэтикалық рухани бірлігін, әлеуметтік ой толғауындағы жақындық пен тамырластықтың түп төркінін ашып көрсетті. Абай өлеңдерінің орыс тіліне аударылуындағы жай-күйіне, ақынның кемел ойы мен көркем теңеулерін тәржімелеудегі кемшіліктерге, текстолгиялық ала-құлалықтарға, жаңсақ жазылған сөздерге тоқталды, оның түсініктемесін берді.

Г. Бельгер «Абай мен Гете» тақырыбына ерекше назар аударып, өзіндік ой -пайымын білдіреді. Ұлы адамдардың, оның ішінде әр халықтың дана ақындарының арасында рухани жақындықтың, рухани тамырластықтың тіпті туысқандықтың бары анық болса, сол жақындық, сол туыстық Гете мен Абай шығармашылығында айрықша айқын білінеді. Әр түрлі тарихи-географиялық ортада, әр түрлі қоғамдық формация мен тарихи кездерде, тіл мен әдеби дәстүрі бір-бірінен мүлдем алшақ жағдайда өмір сүргендеріне қарамастан, Гете мен Абай тағдырында, дүниетанымдарында, ізденістерінде, адамгершілік ынта-талабында, ұлттық мәдениетті дамытып, ұлттық сана сезімді ояту бағытындағы ересен еңбектерінде үндес, сарындас әуендер жиі кездеседі. Екі ұлы ақынның творчестволық үндестігі туралы қаламгер жете зерттеп, толғандырып жүрген мәселелерінің бірі ретінде қоғам талқылауында қарастырып жүр. Ұлттық үндестіктің философиялық, эстетикалық, тарихи-қоғамдық заңдылығы мен астары бар екенін көмескілеу болса да, Гетенің «Жолаушының түнгі жыры» негізінде туындаған Лермонтовтың «Тау шыңдары» мен Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңдерінің үндес әуендерін ол кезінде біраз зерттеп, ол жайында үлкенді-кішілі мақала, эссе, әңгіме жазды. Зерттеу барысында жұрттың бәріне мәлім небәрі сегіз жолдық миниатюраның түп-тамыры көне грек ақыны Алкманға барып тірелетініне, осы бір ғана қызықты деректің төңірегіндегі ойлары мен топшылаулары бірер жыл бұрын шыққан «Үндестік» (орысшасы «Созвучие») атты туындыларында зерделенді.

Сөз табиғатын терең түсінген қаламгер философиялық, моральды-этикалық, эстетикалық, психологиялық, идеялық, көркемдік сәйкестіктердің параллельдердің, ортақ ізденістердің барлығын нақты мысалдармен жүйелі түрде терең ашады. Мәселен, ол әлемдік әдебиет сыншылдарының, атап айтсақ, Н.Н.Вильмонт, Белинский мен неміс философтары. Гегель, Кант, Шиллердің ғылыми пәлсапаларына сүйене отырып, адами рухтың биік болуы -сөз тәрбиесін дұрыс ала білуінде деген құнды пікір айтады. Осы ретте Герольд Бельгер Абайдың «жалпы адам баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен салалы түп-төркіні барын» (М. Әуезов) білсек, сол саланың бірі — қазақ ақындарының Европа мен Шығыс мәдениетімен сан түрлі байланысы осы кезге дейін

203

түбегейлі зерттелмегені туралы толғақты мәселе көтеріп, бұл зерттеудің көшбасын Гете мен Абайдың рухани байланыстарынан бастаған абзал деген ой түйіндейді.

Сөз қадірін терең түсінетін сырбаз қаламгер сырты жылтыраған арзанға қызықпай, іші мағыналы қымбаттың сырына терең үңіліп, шындықты шыңғыртып айтатын ақиқатшыл ұстанымы бір төбе. Ол сыры мол тақырыптық, идеялық-керкемдік, философиялық байланыстардың қырларын жан-жақты байқап, салиқалы оқиға желісімен жазатын шеберлігі бар ойшыл жазушы.

Герольд Бельгер шығармашылығындағы сөзінің шымырлығы, қуаттылығы, бейнелілігі, терең мағыналылығы, қазақи өрнектілігі шынында да таңқаларлық. Құтты бір аяулы әкеңнің, абыз атаның, сырлас құрбыңның, ұлағатты ұстазыңның сыры терең әңгімесін тыңдап, өмір мен тағдырдың қадір - қасиетін түсінетін жағдайға жеткізетін сезімде болатының хақ. Оның жазушылық шеберлігінің құпиясы да осында болса керек!

Сөз өнері әлемінде аударма үрдісі ерекше құбылыс. Қазақ әдеби тілін өзге тілге аудару үлкен шеберлікті, терең білімді қажет ететіні әркімге аян. Осы мәселе төңірегінде де Герольд Бельгер барынша қолтаңбасын қалдырған, еңбегін сіңірген білікті аудармашы. Б.Майлин, Х.Есенжанов, Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, Д.Досжанов, т.б. қазақ жазушыларының бірқатар шығармаларын қазақшалап орыс тіліне, А.Раймген, Э.Кончак, Н.Ваккер, т.б. неміс жазушыларының жекелеген туындыларын неміс тілінен орысшаға аударды. Жиырмадай жинақтың құрастырушысы және жекелеген әңгіме, мақалалары енген 25-тей жинақтары тағы бар.

Ол аударма заңдылығы мен қазақ әдеби тілінің, көркем шығарманың аударылу өрнегі туралы ғылыми ой түйіндейді. Мәселен, ол: Абайдың кез келген бір жолын орысшаға аударып көріңізші. Аудара алмайсыз! Әлденеше вариант жасап, түсініктеме, сілтеменің көмегімен мән-мағынасын әзер түсіндіресіз. Мысалы:

Оңалмай бойда жүрсе осы қыртың, Әр жерде-ақ жазылмай ма, жаным, тырқың? Қай жеріңнен көңілге куат қылдық, Қыр артылмас болған соң, мінсе қырқың? Бір қарағанда бәрі де түсінікті сияқты. Ал енді орысшалаңызшы. Ай, қиын-ау! деп

сынай ой тастап, Мысал келтірейік - екі ғана сөз — «бойы бұлғаң» дегенді орысша қайтып бересіз? Бір академик «хвастун» депті. Ал, шынында, бір «бойы бұлғаңды» орыс тіліндегі «гуляка», «праздно шатающийся», «воображуля», «нарядно одетый», «выхваляющийся», «бездельник», «спесивый», «пустопляс» сықылды сөздердің бәрі қосылып, мағынасын бере алмайды. Абай сөзінің салмағы дегенде мен оның осы қасиетін айтамын, -[2, 112], деп дұрыс аудару мәнерін көрсетеді, қатты сын айтады. Сөз жоқ, ойы құптарлық!

Соңғы төрт - бес жылдың ішінде Герольд Бельгер шағын философиялық этюдтерді жазып, Қазақ Елінің руханияттық әлемінде есімдері белгілі адамдармен дәм - тұзы жарасып, үзеңгілесе жүріп,пайымды ой толғап жүрген новеллист қаламгер екені бізге зор мақтаныш! Ол өзі мен өзгенің өмір-тірлігі туралы қысқа пайымдаулары жазылып, эссе, новелла, күнделік т.б. пішінде жазып, жазушылық- шығармашылық тынысы кеңдігін танытып жүр. Әрине, мұндай тәжірибелер әлемдік әдебиетте бұрыннан бар: Платонның «Диалогтарын» айтпағанның өзінде, Монтеньнің «Тәжірибелерін», Ларошфуконың «Қысқа қайырымдарын» еске түсірсек те жетіп жатыр.

Асылында, Герольд Бельгер жанының қазақилығы, ойының тереңдігі, сөзінің өрнек -өрімі дарыны мен талантында десек, ал оны Қазақ ұлтына пайымдай білуі терең ұлтжандылығында, өмірге деген сүйіспеншілігінде жатса керек. Қазақ Ұлтына, оның сөз өнерінің жауынгері болуына мына бір жай әсер еткен сияқты. Естелігіне көңіл аударайық:

Өз басым Абаймен тоғыз жасымда кездестім. Ол кезде қазақ мектебіне оқуға түсіп, қазақ тілін енді-енді үйрене бастаған едім. Оқу программасы бойынша мұғаліміміз Күлшара Қасымова Абайдың «Қыс» аталатын өлеңін үйден жаттап келуге тапсырма берді. Есілдің жағасындағы кішкене қазақ ауылы қарлы боранның астында қалған. Сол жылғы

204

қыс сұмдық қатал болды. Біз бұрынғы дәрігерлік пункттің бір бөлмесін паналап отырғанбыз. Терезені жел ұрғылайды. Кішкене қаңылтыр пештің іші гу-гу етеді. Жетілік шамның сығырайған жарығының астына алба-жұлба оқулығымды қойып, күбірлеп Абайдың өлеңін оқып мен жатырмын.

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды. Үсті-басы — ақ қырау, түсі суық, Басқан жері сықырлап келіп қалды… Мен Абайдың өлеңін оқысам, анам кішкене қарындасыма әлдилеп немісше өлең

айтады: Roslein, Roslein, Roslein rot, Roslein auf der Heiden. Шешемнің айтып отырғаны — кейін білдім — Гетенің «Даланың раушан гүлі» атты

өлеңі екен. Сөйтіп, менің санама Гете мен Абай бейнелері қатар сіңіпті. Бірақ Абайды бұрынырақ танығаным рас. Өйткені біздің ауылда үлкен-кішілер Абай өлеңдерін, Абай әндерін көп айтатын. Ауыл сахнасында «Абай» спектаклін қоятын. «Абай жолы» романын елдің бәрі таласып оқитын… Қазақ тілін еркін игеріп алған соң, өзім де Абай тереңіне бас қойдым. Кейініректе Гетені іздеп таптым. Енді екі ұлттың екі заңғар биігіне қарап отырамын да, таң-тамаша қаламын. Гетені оқысам, Абайды танығандай боламын. Абайды оқысам, Гетені танығандай боламын. Тілі басқа, тілегі бір ақындарды түпнұсқадан оқып, түсінгенім үшін әжептәуір марқайып қаламын. [1, 85].

Міне, талант пен дарындылықтың, парасаттылық пен жазушылық шеберліктің бастауы, қайнар көзі, қуатты күші осы болса керек!

Ұтқыр журналист, очеркші, романшы, хикаяшы, әңгімеші, аудармашы, зерттеуші, сатирашы, көсемсөзші, күнделік өрнектеуші боп та кете беретін шығармашылық кеңістігі кең Герольд Бельгер әлі де жазары бар.

Күнделік жазу - қас қағым сәт келбетін шежіреге айналдырып, әдемі әңгіме өру өнері. Бұл ретте де Герольд Бельгер өзінің күнделік шежіресінде қазақтың алыптары мен арыстарының, ірілері мен бірегейлерінің ерекше мінездерін, қадір - қасиетін ерекше жазатын сезімтал жазушы екеніне ешкімнің дауы жоқ. Оның күнделік беттерінен. ең жақын досы, марқұм Асқар Сүлейменовтен бастап Мәлік Ғабдуллин, Дүкенбай Досжанов, Сағадат Нұрмағамбетов, Ғабит Мүсірепов, Есләм Зікібаев, Баққожа Мұқаев, бүгін көзі тірілерден Әбдіжәміл Нұрпейісов, Смағұл Елубаев, Ермек Тұрсынов, Б.Қанапиянов, Иранғайып Оразбаев, Темірхан Медетбеков, Аманхан Әлімов, Қали Сәрсенбаев болып жалғаса береді.

Герольд Бельгер ұлт мұраты мен мінезі хақында айтар ойы, жазар пікірі де шынайы. Осы ретте шындыққа жeтy мақсатында айтылған Қазыбeк бидің сөздeрiн еске алсақ:

Қапталың – қайың, қасың шұбар, Қалмeн бeт қoсқан бiр eрсiң! Үйсiнгe иe Төлe би, Бұл eргe қайтып тиeрсiң?! Сиқым, Жаныс eкi тoп, Бiр eргe қайтып мiнeрсiң?! Бұл мiнeзбeн Үйсiндi Бiр төбeгe үйeрсiң! Бұл мiнeздeн қайтпасаң, Тәңiрi алдына барғанда, Қалмeнiңмeн күйeрсiң! Халықтың алдында eркiн, асқан мәнeрмeн сөйлeйтiн, ұрпақ санасына өшпeс өнeгe

қалдыра бiлгeн би-шeшeндeр, сөз зергерлері жөнiндe, ғалым С.Нeгимoв: «Ұлтының ұлы мұраттары мeн ұлылығы, iрiлiгi мeн бiрлiгi, саналылығы мeн пәктiгi, eсeндiгi мeн eркiндiгi, намысы мeн ынтымағы үшiн, тәyeлсiздiгiн қoрғаy, тyыстастығын сақтаy,

205

қoрғаныс қабiлeтiн күшeйтy жoлында күш-қyатын, бiлiм-бiлiгiн сарқа пайдаланған, аyыздыға сөз, аяқтыға жoл бeрмeгeн сoл бiр заманның жарқырап тyған жарық жұлдыздары, мeмлeкeт мәмлeгeрi Үйсiн Төлe бидiң, Қаз даyысты Қазыбeк бидiң, айыр тiлдi Алшын Әйтeкe бидiң таспадай өрiлгeн, кeстeдeй төгiлгeн тұрлаyлы, тұжырымды билiк кeсiмдeрi, үлбiрeгeн нәзiк сeзiммeн, жан тoлқытарлық ғажайып құлшыныспeн, тeрeң тeбiрeнiспeн айтылған айшықты да асыл oйлары аспандай көнeрмeйдi, көктeмдeй қартаймайды» – дeгeн [3, 465]. Г. Бельгердің шығармашылық кеңістігінде де осы қағида берік ұсталып, бүгінгі Қазақ Елінің тәу етер Тәуелсіздік тұғырын берік ұстау ұстанымдары жөнінде көңілге қонымды ой айта жүріп, көптің батырып айта алмайтын ой -пікірі, әсіресе мемлекеттік тіл мәртебесі, көркем шығарма тағдыры, ұлт рухының мықтылығы мен саулығы туралы айтылып - жазылып жүрген жан айқайының да куәгері болып жүрміз. Бұл оның Азаматтық үні, ұлтжандылық қасиеті деп білсек болар.

Қазақ халқы eжeлдeн тұспалдап, жұмбақтап сөйлeyдi сүйeдi. Жұмбақтап сөйлey көбiндe әзiлдey, сынаy, сырласy үстiндe айтылады. Сыншыл бoлy үшiн әр нәрсeнiң жалпылық жәнe жалқылық eрeкшeлiктeрiн, oртақ жәнe oқшаy бeлгiлeрiн ажырата бiлy кeрeк, заттың жаратынды жәнe жасанды қасиeттeрiн жақсы түсiнyi шарт. Сыншы сoнда ғана бiр нәрсeнi eкiншi нәрсeмeн салыстыра, шeндeстiрe алады, нeгiзгi бeлгiсiн жазбай таyып, тыңдаyшысына жeткiзe бiлeдi. Осы жолда Г.Бельгер де өз ғұмырында ұлтымыздың сөз өнерін жете меңгеруге, табиғатын терең түсінуге ерекше еңбек етіп, ең бастысы, "бір қазақтай" Қазақ Еліне еңбегі сіңген азамат ретінде мақтан тұтатынымыз сөзсіз.

Герольд Бельгер шығармашылығындағы танымдық мәнi тeрeң мeтафoралардың халықтық қyаты басым, көп сырлы, сан салалы. Oның тiл кeстeсiн сyрeттi жeткiзeтiн сөз өрнeктeрiнiң қалың тoбы oбразды фразeoлoгизмдeр бoлса, oлардың көбi мeтафoралы тiркeстeр eкeнiн көрeмiз.

Мeтафoралық тiркeстeр нысанды тyра атамай, дeрeксiз ұғым мeн дeрeктi ұғым байланысып кeлiп, бeйнeлi түрдe аyыспалы мағынада атайды. Мeтафoралық тiркeстiң көркeмдiк пoэтикалық қызмeтi eкi нысананың жeкeлeгeн ұқсастықтары мeн бeлгiлeрiн тeңдeстiрiп, oйды бeйнeлi түрдe жeткiзyдi көздeйдi.Оның жазушылық қарекеті әлeyмeттiк мәнi бар тақырыпқа құрылyы; әңгiмe өзeгiнiң дәлeлi бoлyы;тыңдаyшыларға әсeр eтeтiн эстeтикалық қасиeтi бoлyы,тыңдаyшыларын бeлгiлi бiр iс-әрeкeткe ұмтылдыратын сөз бoлyы; айқындылығымeн түсiнiктiлiгi оқырманға ерекше әсер етеді. Қаламгер oйындағы ұғым-түсiнiктeрдi мeтафoралық қoлданыстар арқылы бeйнeлi, әсeрлi қылып жeткiзeдi.

Ойымызды түйіндесек, Г. Бельгердің шығармалары Қазақ Елінің тарихына, мәдениетіне, тілі мен әдебетіне шынайы махаббатпен терең бойлаған руханияттылығы биік әлем.

Әдебиеттер тізімі 1 Бельгер Г. Гете мен Абай. – Алматы: Рауан, 1986. – 158 б. 2 Бельгер Г. Казахское слово. – Астана: Елорда, 2001. – 176 б. 3 Негимов С. Шешендік өнер. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 208 б.

В статье раскрывается многогранная общественная деятельность известного писателя, публициста, переводчика, художника слова Герольда Бельгера. Характеризуется его позиция по проблемам, связанным с Абаеведением и дальнейшим исследованием духовного наследия великого поэта-философа. Особое внимание уделяется поднятой Герольдом Бельгером теме «Гёте и Абай» в рамках литературного взаимодействия двух культур. Также рассматривается вопросы художественного перевода, параметрами которого являются ее структура и семантика. Исследуются особенности поэтической системы, идейно-тематическое своеобразие, философские и мироззренческие основы творчества и языкового мастерства писателя.

206

The article focuses on multifaceted public activities of a well-known writer, publicist, translator, and literary artist Harold Belger. His viewpoint on Abai studies and further research of spiritual heritage of the profound poet and philosopher are analyzed. Special emphasis is made on the theme “Goethe and Abai”, raised by Harold Belger within the frame of literary interaction between two cultures. Such literary translation parameters as structure and semantics are also considered. Peculiarities of poetic system, ideological and thematic originality, philosophical and worldview foundations of creativity and language skills of the writer are researched. ӘОЖ 811.512.122

Р.С. Имаханбет1, Г.Т. Оспанова2

Тұран және әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті1

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті2

Алматы, Қазақстан rai_im@mail.ru, Maryama70@mail.ru

АХМЕТТАНУДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ

Мақалада Алаш зиялыларының артына қалдырған мол мұраларының бірі – «Тіл

мәселесі» көтеріледі. А. Байтұрсынұлының әліпбиі тіліміздің таза сақталуына, әлемдік мәдениетпен араласу жолын жеңілдету, халық мектептерінің өркендеуіне жасалған алып қадам екені туралы сөз қозғалады. А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, Т. Шонанұлы, Е. Омаров, С. Сейфуллин, М. Әуезовтей әдебиет алыптарының ой-пікірлері нақты архив материалдарымен дәлелденеді. Ахметтанудың қазіргі таңда күн тәртібіндегі мәселе екендігі сөз болады. Сонымен бірге қазақ-орыс тілді аудиторияларда Алаш аманатын, тіл тазалығын сақтай отырып, кәсіби қазақ тілін оқыту мәселесі ұсынылады.

Тірек сөздер: Ахмет Байтұрсынұлы, қазақ жазуы, ұлттық тіл, ұлттық ғылым, ұлт

ұстазы, қазақ тіл білімі, қазақ терминологиясы, лингвистикалық термин, авторлық термин, эпоним, мемиориалдық мұражай, тарихи тұлға т.б.

Қандай да бір ұлттың тілі туралы сөз қозғағанда, тіл төңірегіндегі түрлі таласты

әңгімелердің тууы заңды. Тіл туралы ұғымның ауқымы өте кең. Адам бар жерде оның тілі болады, яғни, қандай да бір тіл ұлт бар жерде тіл пайда болады. Сол ұлтпен бірге өмір сүреді. Егер ана тіл жоғалса, онда біртіндеп ұлт та жоғалады. Сондықтан ұлт ретінде қоғамдағы орныңды анықтау үшін тіл майданы кез-келген ортада өз-өзінен туындайды. Тіл майданында тілдің саяси астарына үңілуді, төл тіліңнің тағдыры үшін күресуді үйретеді. Міне, осы тұста толып жатқан тілдердің бір-бірімен «ұлы айқасы» басталады. Айқастың аты – айқас. Бірі – жеңіліп, бірі – жеңуі тиіс. Мұндайда түрлі қитұрқы әрекеттер бас көтереді, жымысқы саясаттар да тұс-тұстан анталап, тоқпағы күштілердің саяси бағыттары басшылыққа алынып іске асырылады. Ал, тіл саясаты дегеніміз қандайда ұлыс «ұлт» ретінде қалыптасқан күннен бастап, қатар жүретін егіз ұғым. Ұлт үшін оның тілінің атқаратын маңызы өте зор. Кім өзінің тілінің түп-тамыры жоқ немесе «тілдік қоры аз» деп, өзге «басым тілдің» жетегіне еруші еді?! Әлбетте, кеудесінде жаны, жүрегінде намыс оты бар сауатты адам өзінің ана тілін қорлатпайды. Сонымен, тіл майданы дегеніміз тірлікте күн тәртібінен түспейтін күрделі де саяси маңызы зор мәселе. Тарих төрінен орын алатын ұлттың «тілі – озық, мәдениеті – жоғары» болатыны айтпаса да түсінікті. Өзінің ылқым заманнан атамекені анық ұлыстардың тіл майданынан қалыс қалуы мүмкін де емес.

Қазақ деген ұлыстың ұлт болып қалыптасуының тамыры тереңде, оның бірі-бірімен қатынас құралы ретіндегі ана тілі – сөйлеу тілі болғанымен, жазуы ілгері жұрттың

207

таңбасына тәуелді болды. Ғасырлар бойы озық жұрттың таңбасына таңылу, тіл майданында өзінің тарихи тұлғасы – Ахмет Байтұрсынұлын күрес сахнасына шығарды. Тілімізге төтеден түрен салып, дербестік әперу бақыты Ахмет Байтұрсынұлының маңдайына жазылған тағдырдың тауқыметті де ең үлкен сынағы болды. «Ахаң түрлеген ана тілінің» ұлт тілі ретінде мойындалуы оңайға түскен жоқ. Сан рет сүзгіден өтіп, талай-талай талқыға түсті. Ғылымы мен білімі озған елдердің ғалымдары да бодан елдің болмысы бөлек баласының бойындағы «ұлттық бұлқынысты» көрді. Дарын иесі А.Байтұрсынұлының даралығын таныды, әрі үлкен сынақтан сүрінбей өткенін мойындады. Бұған тарихта қалған мұрағат деректері – куә.

«Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады», «Дербес өмiрге төл әдебиетi бар халық ғана таласа алады» деп, ХХ-ғасыр басында айтқан ұлт ұстазын тәуелсіздік кезеңдегі ғылыми орта қалай тануда және танытуда. Мұрағат деректеріне сүйенсек, ахметтанудың ғылыми тұжырымдалуы 1919-жылы шығыстанушы ғалым Александр Николаевич Самойловичтің «Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы» деген мақаласынан басталғаны мәлім [1]. Бұл мақала 1930-жылы А.Байтұрсынұлын «халық жауы» деп түрмеге қамаған тұста, Мәскеуде жарық көрген «Литературная энциклопедия» атты жинақтың 1-томында жарияланды [1, 305-306]. Бір ғажабы, орыс ғалымдары арасында адам басында болып жататын қоғами түрлі қайшылықтарға қарамастан, ғылымдағы жетістігі бағаланған. Өз Отанымызда А.Байтұрсынұлының еңбегі қасақана қараланып жатқанда, орыс ғалымдары аталған жинақтың 1931-жылғы 5-томына Қазақ әліпбиін «Байтурсуновский алфавит» деп енгізеді [2, 23]. Міне, нағыз ғылымдағы адалдық, ғылыми жетістіктің бағалануы!

1924-жылы Е.Д.Поливанов «Қазақ-қырғыздың жаңа (Байтұрсынов) орфографиясы» [2, 35], 1928-жылы Н.Ф.Яковлев «Әліпби құрылымының математикалық жүйесі» туралы ғылыми мақалалар жазды [2, 41]. 1974-жылы А.Н. Кононов «Байтұрсынов Ахмет Б.» деген анықтамалық-мәлімет жариялағаны тарихтан мәлім [2, 115]. Түркітанушы А. Самойлович мақаласында А. Байтұрсынұлының ғалымдық қайраткерлігін биографиялық шолуда: «...қазақ тілі орфографиясының реформаторы, қазақ грамматикасы және қазақ әдебиеті теориясының негізін қалаушы» деп жазған [1]. Осы ғылыми мақаланы негізге алсақ, ахметтану 1922-жылғы Міржақып Дулатұлы мен Елдес Омаровтың мақалаларынан да ертерек, 1919-жылдан басталған. Шығыстанушы мәліметіндегі: «көрнекті қазақ ақыны», «жорналшы», «педагог» деген танымдық сипаттаулар дәл сол уақытта ағартушының атқарған жұмыстары болатын. Ал қазақ зиялылары тарапынан 1922-жылдан бастап зерттеліп, бағаланып жүрген «Қазақ» газеті туралы А.Самойлович «…қазақ халқының қоғами-мәдени санасын оятушы басылым» деп, айырықша атап айтса, «Қырық мысалдағы» қазақы сипат пен өрнекті тілді «А.Байтұрсынұлының тілі лирикалық шығармаларында қарапайым, өзінің бай, көркем, поэтикалық мәнерімен ерекшеленеді» дейді [1, 305-306]. Орыс ғалымы берген нақты әрі құнды тұжырымның қазақ зиялыларынан 3 жыл бұрын айтылғаны жөнінде тұлғаға арналған ғылыми конференциялық жиындарда мәселе көтерілгенімен, еленбей келеді. Нақтырақ, А.Самойловичтің ғалым туралы «қазақтың бірінші көрнекті лингвист-ғалымы» деп түйіндеген сипаттамасы ахметтану мәселесінде үстірт қаралып, ғылыми айналымға түсіре алмаудамыз. Айту, жазу бар, нәтиже жоқ.

1924-жылы А. Байтұрсынұлы түрлеген қазақ әліпби жөнінде профессор Е.Д. Поливанов: «...енді түзетуді қажет етпейтін, тарихи тұрғыдан алғанда кемелденген, жетілген ұлттық графика» деп бағалайды [2, 35-43]. Ғалымға берілген осы бағаны отандастары қалай қабылдады?! Бұл жөнінде 1923-жылы ғалымның ізбасар шәкірттері – М. Әуезов, Т. Шонанов, Е.Омаров мақалаларында емле туралы бірі: «...Ақаң түрлеген ана тілі» десе, екіншісі: «...Жаңа алфавит тіліміздің таза сақталуына, (...) әлемдік мәдениетпен араласуға, (...) халық мектептерінің өркендеу жолына алып адым жасағаны анық» деп, ал үшіншісі: «Қазақ әліпбиі», «Дыбыс һәм сөз жүйесі» оқулықтары қазақ грамматикасына бөлекше реңк әкелді» деп, өз тұсында қазақ жұртшылығы тарапынан зор қошеметтелгенін айтады.

208

1928-жылы Н.Ф. Яковлевтің «Математический формула построение алфавита» атты мақаласының мән-маңызын ашып, ғылыми айналымға түсіру – бүгінгі қазақ тілі ғылымындағы лингвист-ғалымдардың еншісіндегі міндет. Осы мақаладағы Байтұрсынұлы әліпбиіне қатысты тұстарына тоқталсақ, «...әліпби түрлеу, түзу барысында үндестік заңын сақтағанын, дыбыстарды жүйелеуде өте икемді қалып тапқанын» айтады [2, 41-45]. Жалпы, қоғам қайраткерінің өмiр жолына қатысты мақалалар өз Отанымызда негізінен, оның 50 жасқа толуы қарсаңында жазылып, мерзiмдi БАҚ-та жарияланғаны туралы жиі жазылып жүр. Мәселен, тұлғаға деген ең алғашқы құрмет 1922-жылы 2-тамызда Ташкенттегі Қырғыз-қазақ институтында Алты Алаштың бас қосқан жиынында тұңғыш көрсетiлгені туралы «А.Б.-ның Ташкентке сапарының мақсаты – Түркiстандағы екi облыс Жетiсу мен Сырдарияны Қазақстанға қосу болған. Бiрақ сол жылғы Ташкентте шыққан «Ақ жол» газетi бетiндегi «Лайықты қошемет» атты мақалада А.Б.-ның iс-сапарынан гөрi, оның жеке басына көрсетiлген ықыластары жазылғандығы» айтылады [3, 328-330]. Мақаланы 10-қыркүйекте Алматыда шығатын «Тiлшi» газетi көшiрiп басады. Аталған мақалалар хақында журналист-ғалым Т. Қожакеев пен әдебиет зерттеушiсi Д. Қамзабекұлы 1991-жылы кирилл жазуына түсiрiп, ғылыми ортаға тың дерек әкелгені белгілі. Д. Қамзабекұлы «Қазақ әдебиетi» апталығына «Ақаңның алдында» (1996), «А. Байтұрсынұлының Ташкентке сапары» (1997) зерттеу мақалаларын жазды. Соңғы мақаласы жан-жақты талданып, 1997-жылы жарық көрген «Руханият» ғылыми зерттеуіне енді. Өкінішке қарай, бұл мақалалар да ахметтану мәселесінде назардан тыс қалып келеді. Атап айтсақ, осы «Лайықты қошемет» мақаласы А.Б.-ның еңбектерiне жатқызып жүр, нақтырақ, 2001-жылы «Ұлы тұлғалар» сериясымен шыққан «Ұлттың ұлы ұстазы» библиографиялық-анықтамалықтың 250-бетiнде: «96-реттiк нөмiрде «Лайықты қошемет // Тiлшi. – 1922. 10 қыркүйек. Ташкенттегi қазақтарды көшiрiп әкелу» деген көрсеткiшпен ғалым еңбектерiнiң тiзiмiне енген. Кiтаптың 190-бетiнде: «А. Байтұрсынұлының өмiрi мен еңбектерi туралы әдебиеттер» қосымшасының 362-реттiк нөмiрінде: «Лайықты қошемет // Социалистiк Қазақстан. – 1991. 12 қаңтар. Бұдан 68 жыл бұрын. Материалды газетке әзiрлеген Д. Қамзабекұлы» деген мәлiмет бередi. Қос материалдың атауы айтып тұрғандай басылым көру мерзiмiнiң бiркелкілiгi, оның түрлi авторға тән еместiгiн айғақтайды.

Әдебиетші Р. Нұрғали «...алаштың екі алып азаматы А. Байтұрсынұлы мен М.Дулатұлы ауылдас, аталас, ең бастысы бұлардың ұлы күрес жолындағы рухани туыстығы – қазақ тарихындағы қымбат та қастерлі беттердің бірі» деп бағалайды [4, 12-35]. Ол М. Дулатұлын – ахметтанудың негізін салушы, яғни бірінші болып ахметтанудың іргесін қалаған қаламгер деп, мақаланың мазмұнын ашып, «Міржақып – алғашқы ахметтанушы» деген тұжырым жасады. Әлбетте, М. Дулатұлы қазақ ортасынан шыққан бірінші ахметтанушы екені даусыз. Міржақыптың алдына одан бұрын мақала жазған А. Самойловичті шығарса, мұнан Міржақыптың ахметтанушылығы төмендеп қалмайды. М. Дулатұлының очеркімен қатар, Е. Омаровтың мақала жазғаны қайта басылымдарғы алғысөздер мен түсініктемелерде аталғаны болмаса, әлі күнге ғылыми ортада қажетті дәрежеде талданып, таратылмай келеді. Замандас інісі Е.Омаров «А. Байтұрсынұлының ғалымдық қайраткерлігі» деген мақаласында: «...күллі қазақ даласы біледі, оның талантын жоғары бағалап құрмет тұтқанымен, бәрібір оны дұрыс түйсініп бағалай білмейді» деп жазады. Елдес Ахметтің қазақ грамматикасына ерекше өзгерістер кіргізіп, баға жетпес жаңалық әкелгенін қазақ жұртының санасы әлі түсініп те, түйсініп те болған жоқ. Мейлі Байтұрсынұлының қаламынан ертеден келе жатқан қазақ тілінің ережелері қамтылған кағидалар мен көп томдықтар жазылмаса да оның «Қазақ әліпбиі» мен «Қазақ тілінің дыбыс және сөз жүйесі» оқулықтарының өн бойына сыйғызған өзекті өзгерістерінің өзі, қазақ грамматикасына бөлекше реңк әкелгенін тілші-мамандарға ғылыми жүйеде талдауы арқылы түсіндіреді. Қазақ грамматикасында ертеде қаншама оқулықтар жазылса да, олардағы өзгерістердің аңғарылмайтынын, ислам дінімен кірген араб жазуының қадимшеленген нұсқасының да қазақ дыбыстарының ерекшеліктерін қамти алмағанын айтады. Ал Ахметтің көлемі шағын ғана оқулықтарына аз сөзбен, саз жүйені сыйғызған

209

жаңалығы, реформатор тарапынан түрленген қосар дыбыстардың қазақ тіліне тән түрлі дыбыстарды дәл бере алатынын нақты деректермен көрсетеді. Қорыта айтқанда, бұл ғылыми зерттеу мақала Е. Омаровты ахметтанушы деп айтуға толық негіз болады.

Ғалымның үзеңгiлiс замандасы Т. Шонанұлы да 1923-жылы тұлғаның қайраткерлігі туралы «Ахмет Байтурсунович Байтурсынов в области народного просвещения и литературы» деген ғылыми мақала жазған. Мақала жарияланбаған. Т. Шонанұлының қолжазбасын мемлекет мұрағаттың қорынан алып, жұртшылыққа ұсынған мұрағат қызметкерi әрi филолог Бейсенбай Байғалиев. Оның дайындауындағы материал 1992-жылы жарық көрдi. Мақаланы «Әдеби мұра» ретiнде ұсынған «Жұлдыз» журналы редакциясы: «…Оқырман назарына ұсынылып отырған мақала 1923 жылы А.Байтұрсыновтың 50 жасқа толған мүшелтойына арнап жеке кiтап ретiнде шығару мақсатымен орыс тiлiнде жазылған. Бiрақ жарық көрмеген. Мақала қолжазбадан аударылып берiлiп отыр. Қолжазбаны Қазақ ССР Мемлекеттiк Орталық архивiнiң №544 қорынан алып жариялауға дайындаған – Бейсенбай Байғалиев» деген маңызды зор мәлімет береді [5, 123]. Осы ақпараттық мәлімдемеде бiрiншiден, 50 жасты «мүшелтой» деп жаңылысады, бұл негізінен дөңгелек, яғни мерейтой. Мұсылмандардың жыл қайыруына сүйенсек, алғашқы мүшел – «13 жас», осыған 12-і еселеніп отырады. Мақала қолжазбадан дайындалғаны айтылғанымен, түпнұсқаның тағдыры туралы ақпарат берілмейді... «А. Байтұрсынұлы халық ағарту және әдебиет саласында» деп қазақшаланған бұл мақаланың ғылыми ортаға беретiн жаңалықтары аса құнды. Лингвист Т. Шонанұлының мақаласындағы ерекшелiк – А. Байтұрсынұлының өлеңдерiнен алынған үзінділердің орыс тiлiне аударылуы мен олардың шығу тарихына түсiнiк талдау беруi. Сондай-ақ, тұлғаның қазақ халқына жасаған қызметi туралы: «…қиын кезеңде Ахмет алғашқы болып дауыс көтерiп, қазақ мектебiн бiр жағынан, дүмше молдалардан, екiншi жағынан патша миссионерлерi ықпалынан құтқару үшiн қызмет еттi» деп жазады [5, 125]. Оның тiл саясатында кемеңгер күрескер екенi және қазақ үшiн жаңа әлiпбидi тұңғыш рет түрлеп-түзудегi ірі құбылыстың тiзгiнiн ұстағанын ғылыми тұрғыдан дәлелдейдi. Т. Шонанұлы жаңа әлiпбидiң ерекшеліктерін былайша жіктейді: «Бiрiншiден, А. Байтұрсынұлы әлiпбиi тiлiмiздiң таза сақталуына. Екiншiден, әлемдiк мәдениетпен араласу жолын жеңiлдетуi. Үшiншiден, халық мектептерiнiң өркендеуiне алып қадам жасағаны анық» деп жазады. 1915-1916-жылдары Түркi халқының тiлi таласқа түскенде Ахметтің ана тiлiмiздi қорғап, «Шекiспей, бекiспейдi» мақаласы мен «Туған тiлiм» деген өлең жазғанын айтады. Ғылыми талдауында мақала мен өлеңнен үзiндiлер келтiрген.

1998-жылғы «Қазақ» газетi басылымында «Шекiспей, бекiспейдi» деген мақала мен «Туған тiлiм» атты өлеңнiң 1916-жылы «Қазақ» газетiнiң 167-санында жарық көргенiн, мақаланың авторсыз, ал өлеңнiң «Байқаушы» деген бүркеншек есiммен берiлгенi туралы қысқаша ақпараттық мағлұмат берілген [6, 505-524]. Мақала жинақтың 265-267-беттерінде берiледi, өлең мәтіні қарастырылмаған. Ғылыми зерттеулердi сараптау барысында «Туған тiлiм», «Дағдарыс» атты өлеңдері жөнiнде әдебиетші Б. Байғалиевтiң 1989-жылы «Жетiсу», «Коммунизм таңы» облыстық газеттерде танымдық мақалаларын кездестірдік [6]. Өлеңдер Ахметтің аты ақталғаннан кейiн жарияланғанына қарамастан, алғашқы қайта жарық көрген 1989, 1991-жылдардағы әдеби шығармалар жинағына енбеді.

Т. Шонанұлының мақаласы ғалымның 125 жылдық меретойына орай шығарылған «Ұлттық рухтың ұлы тiнi» атты ғылыми жинақта: «Мақала әуелгi, орыс тiлiндегi нұсқасында тұңғыш жарияланып отыр. Қолжазба – Қазақ КСР Мемлекеттiк Орталық архивiнен алынды: №544 қор, 1-тiзбе, 104-б» деген ерекше-ескертумен жарияланды [6, 39]. Осы жерде назар аударатын жайт: осындай сiлтеменi Б. Байғалиев 1995-жылы «Санат» баспасынан, тарих ғылымының докторы, профессор Қ. Тәкеновпен бiрге дайындап шығарған Т. Шонанұлының «Жер тағдыры – ел тағдыры» атты қайта басылған кітабының 216-бетiнде: «Телжан Шонанұлының мақалалары» атты хронологиялық тiзiмде де 6-реттiк кезекте айырықша атап өтеді. Мұнда «104-б» дегеннiң орнына «iс» деп көрсеткен. Көрсетілген сiлтемелер бойынша қолжазбаның түпнұсқасымен танысу үшiн ҚР

210

ОММ-ның «544-қор, 1-тізбе, 104-б.»-ке сұраныс жасағанымызда, папкiнiң бос екендігі анықталды. Құнды дерек қолды болған. Өкініштісі, тарихи деректі құжаттармен танысуда мұндай «суыққолдылық» жиі кездеседі. Мұндай келеңсіздіктің белең алуы ұлттық мәдени болмыстың төмендігінен. Болмаса «менде ғана болсын» деген мешеулiктен туған пендешілік. Басқаша теңеу жоқ. Осыған ұқсас ахуалдар Республикалық Ұлттық кiтапханада да орын алған. Мәселен, «Байтұрсынов Ахмет түрмеде жатқанда чекиспен әңгiме» атты мақаламен танысу мақсатында «Торғай таңы» газетiнiң 6-маусымдағы 85-нөмiрiн, 1991-жылғы тiкпенi көтерткенiмiзде «сұраныс жасаған нөмір» орнында жоқ болды. Н.Машақанованың «Байтұрсын мен Ақтас» деген мұрағат құжаттарын сөйлеткен деректi мақаласын мемлекеттік мұрағаттағы тарихи деректермен салыстыра оқу үшiн «Жұлдыз» журналының 1990-жылғы 10-нөмiрiн қарағанымызда 200-203-беттерiнiң қырқылғанын көрiп, қатты қынжылдық. Мұндай дөрекі өрескелдiк – кейбір адамның адалдығының кемдiгi, мәдениетінің жадаулығын аңғартса керек.

1999-жылғы жинақтың редактор бағанында: «…Т. Шонанов мақаласында аталған «Шекiспей, бекiспейдi», «Туған тiлiм» сияқты шығармалары әлi қолда жоқ» деген мәселе көтередi [6, 5]. 1998-жылғы «Қазақ газеті» жинағында осы туындылар туралы мағлұмат берілуімен қатар, «Шекiспей, бекiспейдi» атты мақала тұтас жарияланған. Мәселен, «Туған тiлiм» атты өлеңнiң Т. Шонанұлы мақаласында берiлетiн алты жолды, яғни, «Кенің бай, келімің мол туған тілім, Дыбыстың сөз теріп буған гүлін. Қайырған қайдағыны жүйрік ең сен. Мен ... құтыла алмас қусам білім. Мен болман болдырамын татар десең, Мен жатпан босағаңда жатар десең» деген үзiндi 1916-жылғы нұсқамен салыстырғанда өлеңнiң 1-шумағы мен соңғы шумағының екі жолы қамтылғаны анықталып, өлеңнің авторы бір адам екені белгілі болды.

Орыстілді ортаға (аудиторияға) ұғынықты болсын деген ниетпен осы өлеңді Т. Шонанұлы былай аударған: «...Богат и гибок мой родной язык, Звуки образуют чудный букет слов. Ты быстр, обгоняешь бегунов, Ты несешь нам культуру. Тебя ничем не заставить отатариться, Тебя не заставить валяться в передней». Салыстырып-сараптауда бiрiншi шумақтың 4-тармағындағы оқылмай көп нүкте қойылған екiншi сөздiң «тосып» деген сөз екенiн, жетiншi шумақтың 2-тармағындағы «босағаңда» деген сөздiң «бiр бөлмеңде» деп жазылғанын анықтадық. Дегенмен, бұл болмашы өзгерiстер өлеңнiң мазмұнына нұқсан келтiрмейтінiн, қайта «босағаңда» деген сөздiң мәндiрек, тiптi ұйқас буын болып, жатық оқылатынын аңғардық. Т.Шонанұлы бұл сөзді «жуан буын» жасау үшін әдейі өзгертсе керек. «Алмастың ажарын алмас ашады» деген ғұлама Гейненiң ғибратына жүгiнсек, Телжанның – Ахметтi, Ахметтiң – Телжанды «түзетулерi» өте жарасымды емес пе?! Телжанның осы арнау-мақаласы бүгінгі тәуелсіздік кезеңнің әдебиеттану ғылымындағы қалыптаса бастаған ахметтанудың бағыт-бағдарларын анықтауда, нағыз көмекші. Сондықтан «Т. Шонанұлын ахметтанушылардың бірегей білгірі» деп тануымыз орынды.

1923-жылы тұлғаның 50 жасқа толу мерейтойына орай, С. Сейфуллин, М. Әуезовтер мен «Ақ жол» газетінің басқармасы тарапынан танымы терең құттықтау мақалалар жазғаны, бұл мақалалардың ахметтану мәселесінде үлкен рөл атқарғанын, бүгiнгi ғалымдар зерттеу еңбектерінде таратып талдап, жазып жүр. Мақалалардың құндылығы соншалық, бiрнеше рет басылым көргенiн атасақ та жеткiлiктi. Осы материалдардағы мәлiметтердi негiзге алушылар А. Байтұрсынұлының туған жылын «1873» деп жүр. Естелiк-мақалалардың берерi мол, тағылымы терең екенiн терiске шығармаймыз. Бiрақ онда келтiрiлген датаны «қатып қалған қағидалар» көзiне айналдыру, оны кейінгі жинақтарда үнемі негiз етiп алу – бүгiнгi жетiлген ғылымдағы жетiстiктерге «мiн» болып тиетiнiн аңғару, оны ғылыми ортаға аңғарту, тіпті «терісті терістеу» заңына сүйеніп, ақиқатын айту – зерттеудің міндеті. Өйткенi, тәуелсiздiктiң арқасында «көмбеде» жатқан мұрағаттармен танысу мүмкiндiгi туды?! Ал тарихи деректердегі құнды құжаттар мен соны айғақтарды сөйлету – ең өзектi мәселе.

211

Жоғарыда аталған ғылыми зерттеулер мейлі арнау мақалалар болсын, қазақ тілі деген үлкен ұғымды, бір ұлттың ылқым заманнан келе жатқан атауын қасақана ысырған «саясаттан» тайсалмаған тұлғаның туындыларын қамтыған теңдесі жоқ материалдар. Бұл мақалалардың мәтініне қайта үңіліп, мазмұнына тереңдер болсақ, ахметтану мәселесіндегі тұлға келбетін байыта түсері сөзсіз. Сонымен, Ахмет Байтұрсынұлынтанудағы негізгі бағытты бірнеше салаға бөлуге болады: қазақ тіл білімі, әдебиеттану, педагогика, тарих, заң, философия, экономика, экология, көсемсөз салалары т.б. Осылардың ішінде Қазақ филологиясының тіл, әдебиет кафедраларында ғана ахметтану ілімі факультатив ретінде оқытылып жүр. Жалпы, аталған салалар бойынша жазылған еңбектер легі жеткілікті, бұл күні А. Байтұрсынұлының мұрасы бойынша 50-ге жуық кандидаттық, 20-дан аса докторлық диссертациялар қорғалды. Әлбетте, бұл жазылған ғылыми зерттеулер біліктілігі жағынан өз салалары бойынша толық меңгерілген тақырыптар екені даусыз, ендеше ахметтану курсын ЖОО-да пән ретінде оқытатындай зерттеу жұмыстарының қоры жинақталды. Алаш арыстары ақталғаннан кейін шығармалары қайта басылып, әдебиеттану ғылымына «Алаш әдебиеті» деген үлкен арна қосылды. Осыдан бастап А. Байтұрсынұлының ғұмырбаянын, шығармашылығын тану, оны келер ұрпаққа таныту аясында тілші, әдебиетші, тарихшы, педагогика т.б. мамандар ғылыми-зерттеу жұмысын қорғап, нәтижесінде жекелеген монографиялық еңбектер жарық көруде. Әлбетте, олардың зерттеу нысандары ғалым замандастарының мақалалары. Атап айтсақ, М. Дулатұлы, Т. Шонанұлы, Е. Омаров, С. Сейфуллин, М. Әуезовтей әдебиет алыптарының мақалары бүгінгі ұрпаққа ғалымның өмірнамасын, шығармаларын жан-жақты танытуда негізгі дерек көзі. Демек, ахметтану, оның әдеби, ғылыми шығармашылық мұрасын таныту – ол өзі өмір сүрген кезеңнен бастау алатыны басы ашық нәрсе.

Пайдаланылған әдебиеттер 1 Самойлович А. Литература турецких народов // Литературы Востока. Вып. І. –

Петербург, 1919.; А.Б.Байтурсынов. Кратк. биогр. справка. Подпись: А.С. // Литературная энциклопедия. (Отв. ред.: В.Фриче). – Москва, 1930., Том 1., С. 305-306; Казакский (Байтурсуновский) алфавит // Литературная энциклопедия. (Отв.ред.: Луначарский). Т. 5., – Москва, 1931., С. 23.

2 Поливанов Е. Новая казак-киргизская (Байтурсуновская) орфография // Бюллетень Среднеазиатского государственного университета. Вып. 7. – Ташкент, 1924., С. 35-43; Яковлев Ф. Математическая формула построения алфавита // Культура и письменность Востока. Книга І. – Москва, 1928., С. 41-64; Кононов А. Байтурсунов Ахмед Байтурсунович // Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов (дооктябрьский период). – Москва: Наука, 1974.-342 с., С. 115.

3 Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. – Алматы: Санат, 1999.-400 б., Б. 328-330, 355-358; «Лайықты қошемет» (Ахаңа жасалған құрмет жайында. Мақаланы дайындаған: Қамзабекұлы Д) // Социалистік Қазақстан, 12 қаңтар 1991; Қамзабекұлы Д «Ақаңның алдында» // Қазақ әдебиеті №11, 12 наурыз, 1996; Қамзабекұлы Д. Руханият. – Алматы: Білім, 1997. – 272 б.

4 Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. – Астана: Күлтегін, 2002. – 528 б. 5 Шонанұлы Т. Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту және әдебиет саласында. Наурыз,

1923 жыл (Дайындаған: Байғалиев Б) // Жұлдыз, 1992. – №2. – Б. 123-128. 6 Байғалиев Б. Ахметтің кейбір өлеңдері мен аудармалары // Жетісу, 13 қаңтар 1989;

Коммунизм таңы, 21 қаңтар 1989; Ұлттық рухтың ұлы тіні. – Алматы: Ғылым, 1999. – 568 б.

В статье рассматривается наследие интеллигенции Алаш и проблемы языка. Алфавит, созданный А.Байтурсыновым, был средством процветания народных школ. Мнения таких великих просветителей, как А.Байтурсынулы, М.Дулатулы, Т.Шонанулы, Е.Омаров, С.Сейфуллин, М.Ауэзов доказываются архивными материалами.

212

Анализируются проблемы современного ахметоведения. Предлагаются пути решения проблем изучения профессионального казахского языка в русской аудитории.

In article the heritage of the intellectuals Alash and problems of language is considered.

The alphabet created by A. Baytursynov was means of prosperity of national schools. Opinions of such great educators as A. Baytursynuly, M. Dulatuly, T. Shonanuly, E.Omarov, S. Seyfullin, M. Auezov are proved by archival materials. Problems of a modern akhmetovedeniye are analyzed. Solutions of problems of studying of professional Kazakh language in the Russian audience are offered.

ӘОЖ 811.512.122

Ж.Т. Қадыров, Ж.С. Таласпаева

М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Петропавл, Қазақстан Zhkadyrov_777@mail.ru

ПОЭЗИЯ ТІЛІНІҢ АЖАРЫ

Мақалада Солтүстік Қазақстан өңірінде дүниеге келген ақындар өлеңдерінің айшықты құралдары назарға алынады. Дыбыс қайталауларына, сөз үндестігіне, көркемдік құралдары мен интонациялық құбылмалылыққа поэзия жолдарынан дәйекті мысалдар келтіріліп, шығармалардың көкемдік қуаты мен келісті өрнегіне стильдік талдау жасалынады. Поэзиядағы көркем сөз, автордың шындық өмірге көзқарасын, қоршаған әлемді қабылдау ерекшелігін танытатын айна ретінде айқындалады.

Түйін сөздер: өлең өрнегі, ұлттық сана, көркемдік тәсіл, символикалық бейнелер, экспрессоид, интонациялық мән, композиция, көркем бейне.

“Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз” деген

халқымыздың дана сөздеріне орай, бүгінде біз ата тарихын саралап, тарих қойнауын аралап, ұлыларымызды даралаудамыз. Еліміздің солтүстік өңірінің ән мен жырға бөленуіне айтарлықтай үлес қосқан, образдар әлемінің тереңдігімен, келісті өрнектерімен небір жауһар жырларды дүниеге әкелген ақын-жыраулардың туындыларын зерттеп-зерделеу өзекті мәселелердің бірі болып отыр. «Елдің атын ер шығарады» демекші Қызылжар өңірінің атын алысқа жайған батыр, қолбасшы, жырау Қожаберген, әндерімен даланы тербелткен сал-серілер – Ақан сері, Сегіз сері, Біржан салдар, жыр жұлдызы – Мағжан мен атақты Құлеке батырдың ұрпағы Тілеуке (Шал) ақындар жусаны жұпар шашқан, қайың-терегі көмкерілген қасиетті мекеннің саңлақтары.

Ақын-жыраулар өлеңдеріндегі көркемдік қуат пен сезім-күйге әсер ететін айшықты құралдарды сөз ету барысында тілдік бірліктердің қалай ұйымдасуына, қалай байланысуына, қандай амал-қатынастарға түсетіндігіне, ақындық ойды әрі өрнекті, әрі өткір жеткізетін сөз жігіне зер салуды керек етеді. Бір-біріне кереғар құбылыстарды өзара бетпе-бет қою арқылы мүлде басқа бір құбылыстың сыр-сипатын аңғартатын фигураның бір түрі – шендестірудің қаншалықты шебер жұмсалғандығын зерделеу үшін ақындардың жыр жолдарына үңілеміз:

Жақының жат болады алыс болса, Жат та жақын болады таныс болса, – деп Шал ақын өлеңінде жақындар

араласпаса бір-бірімен жат болуы, не керсінше, жаттың жақын болуы мүмкін екенін шендестіру тәсілі арқылы береді. Аз сөзге көп мағына сыйғызу жүйесіне негізделіп, ақын

213

өмір құбылысының әр түрлі суретін жасауда өзінше ой түйіндеп қана қоймай түрлі поэзиялық тілдердің өзара байланысына көңіл бөледі.

Ал, Мағжан ақын «Күншығыс» өлеңінде: Күл қылайық қаласын, Құл қылайық баласын. Жоқ, жоқ! Ашу басалық! Гүл қылайық қаласын, Ұл қылайық баласын, Мейірім есігін ашалық,- деп жырлағын.

Қарама-қарсы айшықтар қатар келіп, бір-бірінің мазмұнын аша түседі. Жай қаласын гүлдендірейік десе, көңілге жетпейтін әлдебір арзан сөз болар еді. Ал алдымен қаланы күл етем деп алып, гүл етем деуі, соңғы гуманистік ойдың мәнін тереңірек ашады.

Әдеби тілге дауыс ырғағымен қатар, дыбыс қайталаулар арқылы да әжептәуір ажар бітіруге болады. Қазақтың қазақ поэзиясындағы аллитерация мен ассонанс сияқты дыбыс бірлестігін де, анафора мен эпифора секілді сөз үндестігін де Мағжан поэзиясынан жиі ұшыратамыз. «Ой» деген өлеңі осы пікіріміздің айқын айғағы.

Ой деген у – ауызға алсаң қандырар. Ой деген у – жанды есінен тандырар. Ой деген у – ішсең мас боласың. Ой деген у – ішсің де соларсың.

Дәл осындай көріністі «Р – ға» деген өлеңнен де байқаймыз. Айлар өтті, ай көрінді, өлді жыл, Айлар өтті, айрылды күн мен түн. Айлар өтті, ішкен удан айныдым, Айқын болды ақырында жалған жын

немесе: Бүгін менің құшағымда кім болды? Бүгін менің құшағымда Гүл болды. Бүгінгі түн маған алтын Күн еді, Бүгін менің құшағымда Күн болды

Ал «Түркістан» өлеңінде дыбыс қуалап отырған. Түркістан – екі дүние есігі ғой. Түркістан – ер түріктің бесігі ғой. Тамаша – Түркістандай жерде туған. Түріктің тәңірі берген нәсібі ғой

«А», «б», «о» дыбыстарынан басталған сөздерді қатарынан келтіріп, «т» дыбысын жол басына қолдану арқылы өте әсерлі дыбыс әуезділігін жасаған өлең жолдарының басы бір дыбыстан басталуы – ежелгі поэзиядан келе жатқан дәстүр. Ол – халық эпосында да, жыраулар поэзиясында да, Абай өзімен замандас ақындар өлеңдерінде де мол. Ол – Мағжан шығармаларына да тән, десек те ақын бір сөзден басталатын жаңа әдісті қолданған [1, 218]. Ақын «Пайғамбар» өлеңінде:

Қап-қара түн. Шегір көзді жындар жүр. Қап-қара түн. Қайғы мен қан ойнап тұр Қайғы менен қара қанға тұншығып, Түн баласы ауыр ойлар ойлап тұр. Қап-қара түн. Уақыт ауыр күтеді, Ой артынан ойлар келіп күтеді Түн баласы көр көзінен жас төгіп, Күншығыстан бір пайғамбар күтеді - дегендегі ол, дыбыс үндестігіне негізделген

туындыдағы әдепкі қайталаулар арқылы өлеңнің астарлы терең мағынасын, әсемдігін, әсерлілігімен қатар, өлеңнің композициялық құрылысын ерекшелеп оқырман көңілін баулыса, «От» өлеңінде:

214

Өзім – күнмін, өзім – от, Сөзім – қысық, көзім де – от. Өзіме-өзім табынам Жерде жалғыз тәңірі – от

Оттан басқа тәңірі жоқ - деп кезекті қайталаулар арқылы сөз екпінін әрбір ой ағымының аяқ жағындағы «отқа» түсіріп, оттың жалыны - ақын жүрегіндегі шабыттың екпіні екендігін сездіреді.

Ақындардың шығармаларында ерекше түрленіп, өлең айшықтарын көріктендіріп тұратын көркемдегіш құралдардың бірі – мақал-мәтелдер, қанатты сөздер. «Халық аз сөзге көп мағына сыйдыра отырып, өзінің өмірінде көргендерін, бастан кешірген кезеңдерін, алған тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді» [2, 78]. Сондықтан да халық даналығындағы мақал-мәтелдер негізгі мазмұн, мән жағынан алғанда түпкі мағынасын сақтап, поэзия тілінде түрлі өзгерістерге ұшырайды. Әйткенмен, кейбір сөз орамдарын «көппен көрген ұлы той», «жығылған жан күреске тоймас», «сабыр түбі сары алтын» т.б. тіркестерді құбылтудың еш қисыны жоқ. Шал ақын мұндай тұрақты фразеологиялық тіркестердің кей кезде мазмұнын ғана сақтап, өз ойы, өз сөзіне жақындастырып алады. «Өзі құрған дарына асылу, байдың малы бір борандық» деген ой орамдары ежелгі халық мақалдарының үлгісі. Сөздің сыртқы пішіні түбегейлі өзгерген. Мазмұны ғана қалған. «Біреуге ор қазба өзің түсерсің», «Байлық бір жұттық» деген мақал-мәтелдердің тың үлгісі. Жыр жолдарында өзге де тұрақты сөз тіркестері мол жұмсалады: қақпан құру, іштен тыну, көзі ашылу, қанжар байлау, белді бекем буу т.б. Ендігі бір фразеол огиялық тіркестер алуан түрлі мағына, зат және табиғат құбылысы жайында ұғым береді, әрі іс-әрекетті бейнелейді. Ондай сөздерді ақын-жыраулар тұтастай алып қолданады. «көппен көрген ұлы той», «сабыр түбі сары алтын», «қашқан жаудан құтылар», «молданың ісін қылма», «сынық ине, сыдырым таспа», «арамнан жиған мал дәулет емес», «есің барда елің тап», «қазақтың жаманы болмас, жаманнан аманы болмас», «сақтансаң сақтаймын», «бүлінгеннен бүлдіргі алма» осылайша жалғаса береді.

Ақындардың сөз қолдануында, өлең өрнегін жасау амал-тәсілінде арагідік кездесіп қалатын диалект сөздер де, өзге тілдегі сөздер де кездеседі. Мысалы Ақан серінің «Сүйген қалқа» өлеңін орыс тіліндегі сөздерді араластыра қызықты да тартымды етіп жазған: Қалқатай, кари глаз екі көзің, Никогда не забуду айтқан сөзің. Третий, второйлар толып жатыр,

Первый сорт кімнен тудың сенің өзің?! Ал Сегіз сері «Қашқын келбеті» дастанында гөзел сөзін жиі қолданады: Ауылынан гөзелді таба алмадым, Асықтым көрші ауылға бара алмадым немесе, Екі қолы гөзелдің байлаулы екен,

Кендір жіпті тез шештім тіске басып Ауыз әдебиеті халықтың тек қана көркем өнері емес, әрі философиясы, әрі ғылымы,

әрі тәрбие құралы болады дедік. Ендеше, сол әдебиетті тәрбие құралы етудің тілегі жұртты өмірді тануға, адамды өмірдегі жақсылыққа үйретіп, жамандықтан қашыруға жетектейтін ақыл, нақыл сөздердің ауыз әдебиетінен үлкен орын алуының негізгі себебі болады [3, 316]. Ақындарда «ащы» сөзі тірліктің мол азабын, уайым-қайғысын, азапты өмірдің суретін береді де, «у» сөзімен алмастырылады. «Өмірдің уы, көңілдің уы, жүректің уы, сөздің уы, тамақтың уы, судың уы, жемістің уы, ойдың уы» болып бірнеше мағынаға ие болады.

Ал, әдеби шығармаларда, ақын тілінде қалай қолданылуын Ақан сері өлеңдеріндегі түрлі түрлендірулер арқылы көрсетсек: өлеңнің сырты ащы, іші тәтті, шықпаған қанша шапсаң ащы терің, кездесті ащы қайғы дер шағымда. Ақын айтайын деп отырған ащы сөзі қатар тұрған сөздермен тіркесіп түрлі мағынаға ие болған. Ащы сөз, ащы тіл, сырты

215

ащы т.б. Жалпы алғанда ащы сөзі – сөз мағынасының өзгеруіне, сөздің әсерлі, эмоциялық мәні бар сөздерге айналуына әкелген авторлық образдарды жасауда ақын сөз мағынасын ауыстыру, яғни метафоралау, жеке сөздерді экспрессоидке айналдыру тәсілінде қолданылған сөз.

«Егер жазушы әр сөздің әр сипаттағы тура һәм туынды мағыналарын жіті айыра танып, әрқайсысын тек өз орнында ғана ұтымды қолдана алса, сөзбен жасалған суреттегі ой мен ұғым, сыр мен сезім дәлдігіне жетеді де осы арқылы шығармаға әсерлі эмоциялық күш дарытады» [4, 221]. Осындай амал-тәсілдердің суреткерлік шеберлікпен қолданылу түрін Мағжаннан табамыз. Өз заманының озық ойлы ақыны, адам өмірінің жастық, кәрілік шақтарын парасат-пайымымен зерделеген, зерделеп қана қоймай сол өмірдің ащы, тұщысын татып, кейінгіге қыр-сырын түсіндіруге бар ғұмырын арнаған ақындарымыз өлеңдерінде балдай тәтті, удай зәрлі сөздер жиі қолданылады.

Ақан сері сөз өнеріне ерекше мән беріп, мазмұн-мағына жағынан түрлендіруде ерекше көзге түседі. Алдында айтып өткен ащы сөзін ақын енді бірде «у» сөзімен алмастырады:

Махаббат бізде болмай, жатта болса, Аһ ұрам у ішкендей ішім ашып.

У жайылды бойыма, алдап берген уынан, улатып жанды күйгізсе, тілінде – бал, ішінде – у, тілімен уын жымырып, суынан да, уынан да деген жолдар Ақан сері өлеңдерінде мейлінше жиі қолданыс табады.

Сөздің образды сипаттама мүмкіншіліктерін, яғни сөздің ауыспалы бейнелеуіш мағынасын кең және еркін пайдалану – Шал ақын шеберлігінің бір қыры. Сөз образдарын еркін де ерікті түрде өзіндік талап, талғаммен қолданған өз заманының көреген де көсем, шебер де шешен ақын адам мінезін сынауда, сынап қана қоймай, мінін айтып түзетуде сөздің уын кең жайып өтірік пен шынның, ащы мен тұщының, бал мен удың, арам мен адалдың, өмір мен өлімнің арасын таразылап, елеп-екшеу кезіндегі құралы – тіл, ащы тілмен шындықты жеткізу амал-тәсілі екенін байқаймыз.

Шал ақын айтқан иманы аз, сұрықсыз өмірдің уы мен балы өлең сөздің асыл маржанын төгілткен, сұлу жырымен оқырманын егілткен, еліткен Мағжан жырларында бірде махаббаттың тәтті уына, бірде өмірдің ащы зарына, бірде өткен өмірдің сағынышына, біресе улы жылан кейпіндегі адам бейнесіне айналады.

Махаббат – бір тәтті у, дүниедегі у мен шу, кез болыпты ішіпті у, жылы тәтті у тарады қаныма, айлар өтті ішкен удай айныдым, кейде у, кейде кәусар суын беріп, бір жыл сені сүйдім, уландым, улы жылан қорсылдаған қабан бар, аз өмірде көп уланған, көп сүйген, көзіме жас, жүрегіме у толды, жақын жандар қастық уын төккен күн - деп жырлайды ақын.

Екі ақында да у сөзі өлеңнің айшықты өрнегіндей айтылар ойға көрік беріп, сөз ауыстыру, мағыналық толықтыру тәсілінде қолданылған. Ішкен удай айну немесе тәтті у ішу кейде у, кейде кәусар жылы тәтті ішіпті у қарама-қарсы мағынада қолданылып, антонимдік қатар құрса, көп уланған, көп сүйген синонимдік қатар құрайды. Қастық уын төгу тіркесін ақын өмірдің тар соқпақтары мен бұралаң жолдарында кездесетін қиындықтардың ішкі сезім дүниесіне әсер етуін жүрекке у төгу, көңілге қаяу салу секілді сөздік образдар арқылы сыртқа шығарған.

Мағжан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол үшін даланың тауы да, суы да, желі де ғажайып. Ақын өлеңдерінде адам мен табиғат астасып жатады. Қай шығармасында да Мағжан осы екі ұғымды бірлікте алып жырлайды. Бір өлеңінде анасына, жарына, жалпы адамға деген махаббатын туған жерге катысты сезімімен ұштастырып жатса, енді бір жырларында сол табиғаттың асыл жемісі – адамды бәрінен жоғары кояды.

Жыр дүлдүлі Мағжан Жұмабаев поэзиясының эмоционалды-экспрессивтік әсерлілігін одан әрі еселендіре түсу үшін сипаттау, көріктеу, айшықтау, түйдектеу тәрізді әдіс-тәсілдерді шебер қолданады. Өлеңдерінде Алаш, күн, от, ой, у, дерт, жел, өмір, өлім, жан т.б. сөз-символдар жиі кездеседі.

216

Жалынды ақынның поэзиясында «От» сөзінің де символикалық мәнге ие болғаны анық. Ежелгі түркі жұртының киелі тотемі саналатын «от» ұғымы Мағжанның «От» деп аталатын өлеңінде негізгі ойды білдіріп, өзінің ішкі болмысын, рухын танытқандай.Мысалы: Күннен туған баламын, Жарқыраймын жанамын, Күнге ғана бағынам Өзім – күнмін, өзім – от, Сөзім, қысық көзім де – от, Оттан басқа Тәңірі жоқ. - деп жалындаған. Сөзден сурет салып, жан бітірген Мағжанның кез келген өлеңін алсақ та, әсем әрленген, шебер кестеленген бейнелі сөздерді кездестіреміз.

Мағжан Жұмабаевтың фольклордағы қара күш иелерін өлеңдерінде символ ретінде пайдалануында өзіндік әдісі бар. Мағжан шығармаларындағы қара күш иелері қазақ ұғымына жақын, қазақ топырағына лайық пері, сайтан образында алынады. Бұлардың қай-қайсысы болмасын халық сенімінде, санасында иен далада, елсіз мекендерде жүреді. Қасына жақын барған адамдарға қастандық жасайды. Сондықтан ұлттық ұғым бойынша олардың қасына ешкім жақындамайды. Мағжан өзінің өлеңдерінде ұлттық санада қалыптасқан бұл түсініктердің қаймағын бұзбайды.

Қараңғылық қаптады, Қайғы ма басқан, түн бе екен? Сыбдыр-сыбдыр әлде не, -

Жел ме? Жүрген жын ба екен ? – деп жындардың түнде жүретінін білдіретін ұлттық

санадағы ұғымды көреміз. Бірақ оны ақын халық басына төніп келе жатқан қатердің хабаршысындай етіп, соған балап суреттейді. Елге бір қара түнектің төніп келе жатқанын айтуда халықтың өз ұғымына сай, өз түсінігіне ыңғайлы сөздерді қолданады:

Қарашы кейін бұрылып, Таудай болып созылып Қала – бір жатқан дәу пері. Айналасы – тұман, түн, Дем алысы – от, түтін. Жарқ-жұрқ етер көздері,

– дей келе, Мағжан қолқаны атқан көк түтінге оранған қала тірлігінің, ауылдың жұпарлы ауасымен салыстырғанда жан төзгісіз екендігін ауыл халқына түсіндіру үшін «қала – бір жатқан дәу пері» деп оны ұлттық санаға жақындатады. Ұлттық ұғымда дәу, перілер адамдарға тек жамандық жасаушы, қара күш иелері. Ендеше қала адамдарының қолқасына еніп алған көк түтіннің адамдарға ауру әкелуден басқа жақсылығы жоқ. «Зар» атты өлеңінде келе жатқан ызғарлы күз суретін «Жер жүзін өлім күтіп тұрса жылап, Сексенде селкілдеген байғұс қартта», «Әл кетіп бұлғақтаған бунақтар да, жапырақ: «Ал, өлдік!» деп сыбырласса деген кейіптеу тәсілдерін ұтымды дәлелдерін тапқыр көріністермен бейнелейді.

Әр сөз адамның көңіл күйімен тығыз байланысты, сондықтан «әр сөздің айтылуына қарай мың мағынасы бар». Бұл арада әр сөзге ажар беріп, оның мағынасын толықтыратын ең қарапайым тәсіл – интонация (латынша intonate – дауыс ырғағы), яки әр сөздің айтылу мәнері [5, 217]. Интонация – дауыс толқыны, сөйлегенде сөз мағынасын әсерлі жеткізу үшін дауыстың құбылтып, жоғарылап, төмендеп өзгеріп отыруы, сөздің мәнерімен, әр түрлі сезіммен айтылуы. Сөздің көтеріңкі леппен, салтанатты түрде, не терең ойға шомып, сабырмен, байсалды қалыпта немесе нәзік сыршыл сезіммен айтылуға орай дауыс толқыны да бірде биіктеп, өршеленіп, бірде төмендеп, бәсеңдеп, сөздердің үнділігін, саздылығын ұдайы өзгертіп отырады [6, 79]. Әрине, әр ақынның әр өлеңі интонация

217

заңдылығына бағынады. Мағжанның, әсіресе, «Жай әншейін ойын ғой» деген өлеңінде дауыс толқынының неғұрлым құбылмалы келіп, түрленіп отырғанын көреміз. Мысалы:

Айт! Құйт! Ха-ха, ха-ау! Бітір бер Мәскеу… Иванов қалқам, Мә, саған арқам!... Әй, керек-ау, әй, керек. Арақ ішсең, асыңа Май керек! Төрелерге жем керек. Оқығанға мен керек!

Бұл өлеңді өзгеше интонациямен нақышына келтіре оқысақ, біздің ойымызға ұғым, көңілімізге сыр, көкірегімізге сезім ғана емес, көз алдымызға қызық сурет пайда болады. Сөздер дауыс ырғағы арқылы, міне осылай ажарланады. Тағы да мына өлеңге назар аударайық:

Орман Тынған. Белдер – Гүлдер. Күлбір, Сыбыр. Тұман – Таң, таң!...

Бұл өлеңді әншейін желдіретіп, оқып шығуға болмайды. Автордың жазуының өзінде ерекше интонациялық мән бар. Әр сөзге Мағжан арнаулы ырғақ, леп, тыныс беріп, әр сөзге жан бітіріп тұр.

Әлемдік поэзияның сырлы бояуын барынша қабылдап, оны дамыта түскен ірі дарын иесі Мағжан Жұмабаев өзіндік қолтаңбасымен қазақ поэзиясының алтын қорынан өз орнын алды. Рухани асыл қазынаға өлшеусіз мол поэзиялық өрнек әкелген Мағжан қазақ әдебиетін жаңа сапаға көтеріп, қазақ әдеби тілін жұмсақ та, нәзік, көркем етіп қалыптастыруға мол үлес қосты.

Қорыта келгенде, елімідің солтүстік өңірінде туып-өскен ақын-жыраулар қазақ поэзиясында жарқын жырларымен от шашып, өшпес із қалдырған. Көркем сөзбен көрікті өлеңдерді әдебиетіміздің әлеміне сыйлаған ерек жандар.

Әдебиеттер тізімі 1 Қабдолов З.Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2003. – 528 б. 2 Қанарбаева Б. Жырымен жұртын оятқан. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 232 б. 3 Елеукинов Ш. Мағжан. Алматы: Санат, 1995. – 384 б. 4 Нұрғали Р. Сырлы сөз. – Алматы: Жазушы, 2000. – 400 б. 5 Шал ақын. Өлеңдер. Зерттеу деректер. – Алматы: Арыс, 2003. – 200 б. 6 Мағжан Жұмабаев. Өлеңдері, прозасы және әдеби зерттеулер. Құрастырған Ж.

Сүлейменов. – Петропавл: Полиграфия, 2006. – 428 б.

В статье рассматриваются художественные средства стихотворений поэтов Северо-Казахстанского региона. Авторы на конкретных примерахпредставили стилистический анализ через выразительные средства художественной речи, повторы, как звуковые, так и схожие окончания слов, многообразные приемы интонаций. Художественное слово в поэзии раскрывается как зеркало индивидуально авторского отношения к действительности, особенного восприятия окружающего мира.

218

The article examines the literary devices of the poems written by the poets of North-Kazakhstan region. There is the stylistic analysis of expressive means of literary speech, repetitions, both phonetic and ones with similar word endings, various techniques of intonation on the certain examples. The literary word is presented in poetry as a mirror of the author's individual attitude to the reality, of the special perception of the world.

УДК 821.512.122 Н.С. Қамарова

Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті Ақтау, Қазақстан

nagbdu@mail.ru

«ҚАРА ШАЛ» ӘҢГІМЕСІНДЕГІ ҚЫЗЫЛ АЙҒЫР ОБРАЗЫ

Белгілі қазақ жазушысы Асқар Сүлейменовті әдебиеттің барлық жанрлық түрлеріне қалам тербеген дарын иесі ретінде танимыз. Проза саласымен қоса драматургия, көркем қара сөз жанрларында да өзіндік қолтаңбасы бар. Бұл мақалада жазушының қазақ прозасына қосқан үлес «Қара шал» әңгімесі туралы айтылады. адамның ішкі жан толғанысына құрылған психологиялық шығарма басты кейіпкер қара шал Үкеңнің (Үкібай Омаровтың) ішкі монологы арқылы тарқатылады. Жалпы жылқы автор үшін тек кейіпкер емес, жазушы А.Сүлейменов өмірде де жылқыны ерекше жақсы көріп, бағалап өткен. Сондай-ақ бұл әңгіменің символ-образы етіп жылқы образын алған. Автор шығарманың басты кейіпкері қара шал арқылы қызыл айғыр тағдырын терең бейнелей білген.

Кілт сөздер: Асқар Сүлейменов, қазақ прозасы, «Қара шал» әңгімесі, прозадағы ішкі

монолог, жылқы образы.

Өткен ғасырдың 60-жылдарында ұлттық әдебиетімізге келген толқынның ішіндегі бірегей қаламгер, ерекше дарын иесі Асқар Сүлейменов еді. Жазушының «Бесін» (1970), «Адасқақ» (1988), «Бесатар» (1997) прозалық кітаптары, «Болмыспен бетпе-бет» (2001) деген атпен драмалық шығармалары жарық көрді. «Құлагер», «Арғымақ пен шабандоз» киносценарийлерін жазды. Б.Брехтің, Э.Хемингуэйдің, Ж.Мольердің, Е.Шварцтың, Т.Уильямстың, С.Ахмадтың, т.б. шетелдің белгілі жазушыларының пьесаларын аударды. 1996 жылы «Ситуациялар» триптихы үшін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығы берілді.

Жазушы Асқар Сүлейменов – әдебиеттің барлық жанрлық түрлеріне қалам тербеген дарын иесі. Проза саласымен қоса драматургия, көркем қара сөз жанрларында да өзіндік қолтаңбасы бар. Әр шығармасы – жекелеген зерттеулерге сұранып тұрған көркем дүниелер. А.Сүлейменовтің проза саласындағы шеберлік мектебін «Қара шал» әңгімесінен бастағанын да айтып кетуіміз керек. Кейіннен «Бесатар», «Адасқақ» шығармаларында одан әрі шыңдала түскенін байқауға болады. Жазушы «Қара шал» әңгімесі арқылы оқырман жүрегіне жол тауып, өзіне дейінгі дәстүрден үлгі ала отырып, өзінің дара қолтаңбасын көрсете білген. Жаңашыл туындының өн бойында ауыл тіршілігі көрініс беріп, ондағы адамдардың психологиясы ашылады. А. Сүлейменовтің осы шығармасы арқылы әңгіменің белсенді жанр екеніне тағы да көз жеткізгендей болдық.

«Қара шал» әңгімесі – жазушының алғашқы қолтаңбалық көрсеткіші болса да өзінің құндылығымен ерекшеленетін, адамның ішкі жан толғанысына құрылған психологиялық шығарма. Көркем әңгіменің желісі басты кейіпкер қара шал Үкеңнің (Үкібай Омаровтың) ішкі монологы арқылы тарқатылады. Әңгіменің басында біз қара шалды совхоз

219

басқамасынан «жаназаға ұйыған қария боп момын тыншыған қалпында» [1, 27] көреміз. Әшейінде адуын қарттың дәл бұлай моп-момақан боп отырған қалпына еріксіз таң қаласыз. Үлкен үрей алдындағы үнсіздік қалып, бұл – адам психикасының кейбір кездеріндегі заңды құбылыс. Совхоз басшысы Сафиннің кеңсеге не үшін шақырғаны беймәлім қалыпта ол тұңғиық ойға батады, іштей төлемедім-ау деген салықтарын санады, «...санап отырғанда көкірегіне құптан қорқыныш шым-шымдап кіре берді», енді бір сәт «құптан қорқыныш жайлап алды». Жоқ, шаруақор Үкең бар салығын төлеп қойған. Қарызы жоқ. Енді басшы кеңсесінде неғып отыр?! Үміт пен күдік жайлаған санасы тынши алар емес. Ішкі дүниесі секем алған шалдың қаупі де күшейе түсті. Ішкі түйсігі қара шалға алдағы болатын оқиғаны меңзегендей сезім қалыптастырды.

« - Иә, Үке, өзіңіз естіп те жүрген шығарсыз. Қызыл айғырды совхозға өткізесіз...» [1, 30]. Сафиннің «өзек өртер зәрі бар сияқтанған» сөздерін естіген қара шал жанына шоқ түскендей әсерде болады. Одан әрі Сафин мен Үкеңнің диалогында шалдың атқұмарлығы анық байқалды.

« – Маған ат ұстауға неге болмайды? – Сіз кімнен артықсыз? Мен емес, атым артық қой. » «Мен емес, атым артық қой» деген сөзі қара шалдың жылқы малының қадір-қасиетін

өз жанынан да ерекше бағалайтынын танытады. Қара шал – тек жай атқұмар емес, жылқы малының жанын түсінетін, қызыл айғырдай тарпаң мінез тентек шал. Бұл дегеніміз – дала заңымен талай ғасырлар бойы тереңге тамыр тартқан жылқы мінездес қазақы характер. Қызыл айғырды етке өткізу қара шал үшін қанатынан қайырылғанмен бірдей. Осы кезеңдегі науқаншылдықтың кесірінен қазақ асыл тұқымды жылқылардың бараны мен қылаңдарының қаншамасы қан қасаптың құрбаны болды десеңші! «Қара шал осы бетте өзіне өзі таңданып келеді. Кәрі тәні кепкен құрықтай жеңілейіп алған ба – таяқ тастам жер басса күйіп шыға келетін кінәмшіл өкшесі де қазір сұп-суық, ісініп аузына тығылатын өкпесі де елпілдек емес. Бұ несі, деді қара шал, өңешінің бейне үлкен қасық сынап жұтқандай мұздап жүре бергенін сезіп. Көзі бірақ ысып-ақ келеді, Үкең мұны да түсінген жоқ...», «Үкең, бірақ, ләм-мим дыбыс естіген жоқ.» [1, 32].

Әңгімеде екі топ кейіпкерлер әлемін көреміз. Оның бірі – қара шел мен қызыл айғыр болса, екінші топ – Нығмет Сафин, яғни басқарма, үкімет адамы. Екінші топ өкілі шығармада саясаттың құрбаны ретінде көрініс табады. Екі жақтың ішкі қарсылығы жазушы шеберлігімен ашылған. Совхоз қызыл айғырды жойса, қара шал мотоцикл фарын күл-талқан етіп қиратты. Бұл жердегі мотоциклдің фары рухы жоқ техника ғана. Шығарма соңында қара шал совхоз құрылымынан жеңілді. Бірақ шалдың ішкі рухы өлген жоқ. Айтарын айтты.

Жазушы позициясы қара шалдың ұстанымын көрсетеді. Әңгіменің символдық тұстары табиғат суреттерінен де байқалады. Асқар Сүлейменов шығармашылығында түн образы өте көп қолданылады. «Қара шал» әңгімесінде түн образы түрлі кейіпте суреттеліп отырады. Ол шығармадағы кейіпкерлердің көңіл күйлеріне орай ауысып отырады. Тыныш түн, мазасыз түн бірте-бірте, қазанның қара күйесіндей қою түнге ұласады.

Жалғызсырау рухына берілген қара шалдың денесінің мұздап, көзінің ысуы немесе айнала дүниенің меңіреуге айналуы, өзімен өзі күбірлеп сөйлесуі мазасыздық қалпын танытады. Құрдасы Жақаңның жаназасын еске алып келе жатып:

« - Заман-ай, - деді Үкең. – Үзеңгі аман – үзеңгілес жоқ. Серке көп –Жақаң жоқ. Бәкене сары айғырдың тізесін кімнің аяғы ұрмақ енді... Жабылардың бәрі аман, бірақ қара діңгек жоқ...» [1, 33].

«- Жалған-ай! – деді төбе құйқасы шымырлап кеткен қара шал... есіне Жақсылық, аңырап қалған сары айғыр түсті. Сонсоң Үкең домалап жөнелген ақ көлеңкеге қарады да тұрды. Әрі тесіліп, бері тесіліп көзі талғанда көңіліне үрей кірді – құптан мәшіні емес, қызыл айғырды жұтып жатқандай екен.» [1, 35]. Жақаңдағы сары айғырдың жалғыз

220

қалғанына қапа болып, өзінің қызыл айғырының тағдыры толғандырған қара шал өзімен өзі осылайша оңаша сөйлеседі.

Осы ішкі монологтарда қара шалдың күрсінісімен бірге негізгі символ-образы жылқы екенін аңғарамыз. сонымен қоса қара шал құранды ер салып мінер, жылқы қасиетін білер қазақ ұрпағының ұсақтығына қайғырады. Себебі, қара шал қайғысы – қазақы қасірет, орны толмас ұлт қасіреті. Орны толмас қасіреттің алды – опыну, сорақысы – опық жеу. Бұл әңгімеде негізгі екі кейіпкер – қара шал мен қызыл айғыр. Оқиға қара шал толғанысы мен қызыл айғыр тағдырына құрылған. Осы екі кейіпкер арақатынасынан шығарманың ішкі қуаты мен қайнары, түпкі мән-мағынасы аңғарылады. «Қаламгерлік іс – қоғамдық іс; көркем әдебиеттің қоғамдық мәнін, әлеуметтік мазмұнын еш нәрсемен салыстыруға да, ауыстыруға да болмайды» [2, 16], - деген белгілі ғалым З.Қабдолов пікірі жазушы Асқар Сүлейменовтің әлеуметтік мәні бар нәрсені әдебиеттің шағын жанры арқылы шебер жеткізгеніне дәлел.

«Қара көк тұман бүркенген шоқы, бүгін, әдеттегідей еңселі емес екен – құлаққа ұрған танадай наурыз түнінің балбыр, ойлы уайымына бой алдырып, налып бұғып қалыпты.» [1, 35].

Қара шал мен табиғат мінезі қатарласып тұр. «Жер де ол бір адам ғой...Ол шіркінде де тән бар, ол да ашу шақырады, ол да шамырқанады, оның да пайын шайнап қалар кезі болмақ. Қанша айтқанмен торы айғырдың құлын даусын естіген төбе ғой, торының тұяғына – қызыл айғырға, төнген бір қатерді ол да сезген шығар.» [1, 35]. Қара шал өз жан күйін табиғат, жер туралы ойы арқылы аша түседі де торы айғырды еске түсіру арқылы ой тұңғиығына шым батады. Аз ғана уақыт ішінде түрлі сезім күйіне бөленеді. Қара шалдың ыңырсуы, жұбаныш іздеуі, өзін өзі жұбатуы, өзіне-өзі басу айтуы, құмнан құйған кесектей үгілмелі басуы, кеудесін біз өксік қысуы, көзінің ысып-ысып кетуі, осыдан тоғыз жыл бұрынғы оқиғаның есіне түсуі: (осы жерде қаблантірсек торы айғырының жазым болғаны, ышқына шыңғырған торы, қартасы үзілген жылқының құлын даусы, жалбарынып оқыранған торы, тыпырлап талпынған бойында қабан қанжармен орып жібергені) – ішкі түйсіктер дүниесінің жаңғырығы.

«Қара шал бұл тұста қорыққан да, ашуланған да жоқ. Себебі бұл елес, бұл көрініс, дәл қазір қара шал үшін атамзаманда естіген әуен сияқты; сырқат әуен, үкім әуен әрине, бірақ атам заманғы әуен. Неге? Оны бүгін естімеп пе еді, оған бүгін буынбап па еді? Білмейді. Бар білері: бұл әуеннің сырқаттығынан үкімдігі басым, сөз жоқ.» [1, 37]. Жазушы қызыл айғырдың тағдырын ойлап қамыққанын қара шалдың науқас жандай жылқы елестерін көз алдынан тізбектей өткізуі арқылы көрсетеді. «Қара шалдың тамағы құрғады, жұтынды – жастың дәмін сезді» [1, 38]. Қара шалдың осындай қимыл-әрекеттері арқылы ішкі жан күйлері ашыла түседі. Құсаның желімі шегендеп тастағандай күй кешуі, енді бірде шалдың жанына қорқыныш кіруі, дәрменсіз халі, көңілінің түңілу сарыны үрейлі жан күйіне әкеле жатқан баспалдақтар сияқты. Торы айғырдың елесі келіп, құлағына кісінегені шалынуы, біраздан соң ышқына оқыранғаны естілуі, шалдың денесіне діріл жүгіруі сана астарындағы түйсік ұшқындарын білдіреді. Біраздан соң сол елестің қызыл айғырға айналуы да жазушы шеберлігімен шынайы суреттелген. Асқар Сүлейменов кейіпкер толғанысы, ішкі монологы арқылы шығарма идеясын ашқан. Әңгіме қимыл-қозғалысқа бай сюжетке емес, ішкі монолог пен баяндауға құрылған. Шығарманың желісі – ұлттық идея. Әңгімеге қара шал тақырып болғанымен де, негізгі идея жылқы малында жатыр. Қара шалдың өзі «Ия, Ия. Қызыл кім, мен кім?» [1, 38] дейтін тұсы бар. Жылқы қара шалдан биік тұрады. Үкеңнің өзі қызыл айғырды өзінен жоғары қояды. Үкібай Омаров образы арқылы қазыналы қарияларымыздың жиынтық бейнесі жасалған. «Жылқы ол – самал, жылқы ол – шоқтығынан ұстар-ұстамаста денеңді құрыстыратын арқа, аруақ. Ия, аруақ. Даланың аруағы, даланың өзі ол, жүдә. Даладан қашып, даланы етке өткізіп қайда барам!» [1, 38]. Міне, әңгімеде осындай ашық айтылған өткір әңігме бар. Шығарманың кілті – осы сөздер. Жылқы – аруақ та, жылқы – дала да. Жазушы осы тұста үлкен философиялық түйін жасап кеткен. Дала образы арқылы ұлттық идеяны ту

221

етеді. Қара шалдан гөрі қызыл айғыр образы әлдеқайда қадірлі, әлдеқайда басым. Қара шал да, қызыл айғыр да – автордың символ образдары.

Әңгіме соңында қара шалдың кемпірі: «Сорлы-ау, айғырдың жазығы не, одан да мені жар, еркек басыңмен Абылайдың алдында қара бет болғанша мені жар!» - деп кеп қара шалдың қолындағы қабан қанжарға жармасты [1, 38]. Бұл жердегі Абылай – шал мен кемпірдің немересі. Немересінің атын Абылай деп қоюының да астары бар. Шалы кемсеңдеп, кемпіріне мұң шағады. Кемпірдің де жылқы малын қадірлейтіні қызыл айғырға деген аянышты сезімінен, сөзінен көрінеді. Бұл жерде кемпір мен шал – бір образ.

Жылқы бейнесіне автордың титтей де ноқат түсіргісі келмейді. Қызыл айғырды символ образ етіп алуының үлкен мәні бар.

Көрнекті ғалым Г.Бельгер «Талант және еңбексүйгіштік» атты мақаласында қазақ әдебиетінің қай дәуірі, қай кезеңі, қай жанры болмасын, ердің қанаты болған жылқы әдебиеттің барлық жанрында тақырып болып келе жатқанын, оның ешқашан күн тәртібінен түспейтінін ерекше атап көрсеткен еді [3, 111]. Жалпы жылқы автор үшін тек кейіпкер емес. Жазушы А.Сүлейменов өмірде де жылқыны ерекше жақсы көріп, бағалап өткен. Асқар Сүлейменов замандас жазушысы Тәкен Әлімқұловты аса қадірлейтін болған. Және жылқы тақырыбына қалам тербегеніне, атты жанындай жақсы көретініне ерекше риза болатын. «Басқа жұрт маймылдан жаралған шығар, әйтеуір, қазақтың арғы тегі жылқы» дейтін әзіл аралас сөзін аузынан тастамай кетуінің өзі - жылқы әлемін өзінше бағамдайтындығының көрінісі, бұл жазушының өмірде де, өнерде де ұстанымы, темірқазығы, яки кредосы. Жазушы жылқы әлеміне талғаммен, тағылыммен қарауды оқушысынан талап етеді. Жылқы бойындағы алуан түрлі қасиеттерді қазақы қасиеттермен салыстыра суреттейді.

Қ.Уәлиев өз естелігінде: «Асқар Сүлейменов табиғаттың төл баласы аң-құсты, жан-жануарларды өте жақсы көретін. Әсіресе, жылқыға, қыран құсқа, итке деген пейілі, құмарлығы, құштарлығы алабөтен еді. Оның жеке кітапханасының тұтас бір бөлімін жылқы, қыран құс, ит жөніндегі көпшілік қолды және ғылыми кітаптар құрайтын» [4, 79], - деп еске алса, С.Еркебаев есіндегілерін былайша қағазға түсіреді: «Оның жанындай жақсы көретін екі нәрсесі бар-ды, бірі жылқы да, екіншісі музыка болатын. Жылқыны жек көретін қазақ бар деуге тілім келмейді, бәріміз де жақсы көреміз... Әйткенмен, Асекеңнің жылқыға деген сүйіспеншілігі өзге еді... Оның үйіндегі кабинетінде де, жұмыстағы кабинетінде де асыл тұқымды жылқының суреті ілулі тұратын. Шығармашылық үйінде жатқанда да, оның бөлмесінің есігінен саған бір арғымақ тесіле қарап тұратын...» [5, 91].

А. Сүлейменовтің шәкірттерінің бірі Ө. Қырғызбаев «Қара шал» әңгімесі жарияланған кезді былай еске алады: «Сол жылдары «Лениншіл жас» газетінің бірнеше нөмерінде жарық көрген Асқар Сүлейменовтің «Қара шал» атты көлемді әңгімесін кезіктірдік. Кейіпкердің ішкі жан-дүние толқынысы күрделі көркем шығарманы оқып шығып, жете тұщынып түсінбесек те, әңгіме еріксіз баурап алды. Біздің ауыл адамдарына тән мінез-құлық, қимыл-әрекеттер, сөз саптау машықтары, туған өлкенің табиғат бояулары, бүкіл өн бойынан өзімізге етене құбылыстар тым ыстық көрінді» [6, 10], - деп, ауыл тіршілігін ешбір боямасыз, табиғи қалпында оқырман алдына көлденең тартқан жазушы шеберлігіне тәнті болғанын, өзі күнде көріп жүрген өңір, сай-сала, белестерге жазушы көзқарасымен қарауға тырысып баққанын, өзінің өскен өңірінен сұлулық, ізгілік, ұлылық іздеген қаламгердің ішкі сырын ұғуға тырысқанын ағынан ақтарыла жазған. «Терісаққандағы судың сылдыры, қалың шидің жел шайқаған үкі бастарының сыбысы, кең саздың аптапты шілдедегі қоңыр салқын тынысты қара шалмен бірге сезінгендей боламыз. Өмірде бар қара шалды күнде көріп, қол алысып жүріп, оның біздің түсінігімізден де күрделі жаратылыс екеніне шүбә келтірмейміз [6, 10].

Жазушы шығармаларында қара шал образы негізгі кейіпкерлердің бірі болып есептеледі. Қаламгердің «Бесатар» шығармасында да, «Төрт тақта жайнамаз», «Жетінші палата» пьесасында да шал образы орталық кейіпкерге айналған. Бірақ «Қара шалдағы»

222

Үкібай шал – омтимистік көзқарастағы кейіпкер, зорлық атаулыға мойынсұнбайды. Ал «Төрт тақта жайнамаз» пьесасындағы шал – өмірдің барлық құбылысын тағдыр салған деп қабылдауға дайын образ. Жазушының келесі шығармасы «Жетінші палатадағы» шал нардиспансер пациенті, өзін-өзі жеңе алмайтын, күйреуік, ішімдікті серік еткен шал бейнесінде ашылса, «Бесатардағы» Төрехан шал саяси күрескер ретінде танылады. Асқар сүлейменов шығармашылығындағы қара шал астарлы көркем образға айналған. Әр шығармасында әр қырынан көрінетін қара шалдың идеялық шарықтау шегі ретінде Абай образын («Адасқақ», «Ерулік», «Шашылып түскен тіркестер» шығармалары арқылы) таныдық. Абай образының жазушы шығармашылығында алар орын айрықша.

Бұл мақалада талданған жазушы Асқар Сүлейменовтің «Қара шал» әңгімесі – таза жонылған, терең ой тезінен өткізілген, әдеби қауымды мойындатқан нағыз шеберлік мектебі. Қаламгер ұлттық идеяны негізге ала отырып, басты кейіпкері қара шал арқылы қызыл айғыр тағдырын көрсетеді. Қара шалды, мінез құлқын, нағыз ұлттық психологиясын шебер сомдап, ой-өрісіне сәйкес толғанта сөйлетеді. Қара шал сыртқы құрылымдық сипатқа ие де, ішкі қайнар, мағына қызыл айғыр бойында жатыр. Жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов «Асқар Сүлейменовтің қара шалы – қазақтың ұлттық бояуы басым колоритті образ» [7, 262], - деп дәл бағасын берген.

Жазушы шағын жанрдың нәрін ұсына отырып, өзіндік қолтаңбасымен, даралығымен ерекшеленеді. Оқырманына керемет әсер ететін «Қара шал» әңгімесінің құпия сыры жазушы шеберлігі мен сыршылдық белгілерінің күшінде жатыр.

Пайдаланылған әдебиеттер 1 Сүлейменов А. Бесатар: Әңгімелер, повестер. – Алматы: Жазушы, 1997. – 400 б. 2 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы : «Қазақ университеті», 1992. – 352 б. 3 Бельгер Г. Талант и трудолюбие // Простор. 1976, № 4. 4 Уәлиев Қ. Асқарға тағзым немесе аузымыз қисайып қалар ма еді... // Кітапта:

Парасат падишасы. Асқар Сүлейменов туралы естелік кітап. – Алматы: Атамұра, 1998. – 336 б. 63-81-бб.

5 Еркебаев С. Мен білетін Асекең // Кітапта: Парасат падишасы. Асқар Сүлейменов туралы естелік кітап. – Алматы: Атамұра, 1998. – 336 б. 88-93-бб.

6 Қырғызбаев Ө. Асқар ұшқан ұя. Деректі повесть. – Алматы: Нұрлы Әлем, 1997 – 96 б.

7 Нурпеисов А. О младшем товарище по перу // Кітапта: Парасат падишасы. Асқар Сүлейменов туралы естелік кітап. – Алматы: Атамұра, 1998. – 336 б. 261-263-бб.

Хорошо всем известный казахстанский писатель Аскар Сулейменов пробовал перо

во всех жанрах художественной литературы. Он оставил отпечаток не только в области прозы и драматургии, но и в речевых жанрах художественного повествования. В этой статье говорится о лепте, внесенной в казахскую прозу, рассказе казахского прозаика «Черный старик». Внутренние переживания психологического произведения передаются через монолог главного героя старика Укена (Укибая Омаровича). Как и главный герой, А.Сулейменов и в жизни тоже особенно воспринимал лошадь, ценил ее. Так же и в произведении лошадь берется как символический образ. Через образ главного героя, черного старика, автор смог глубоко передать участь красного жеребца.

A well -known Kazakh writer Askar Suleimenov tried his feather in all genres of

literature. He left a mark not only in the field of prose and drama, but also in speech genres of artistic narrative. This article refers to the mite, introduced in Kazakh prose, short story of the writer "Kara shal (Black old man)." Inner experiences of psychological works are transmitted through the monologue of the protagonist old Uken (Ukibaya Omarovich). A. Suleimenov took the horse not only as the main character, but he liked horses in real life too. Similarly, the horse is taken as a symbolic image in this work . Through the image of the main character, a black old man, the author was able to convey the fate of deep red stallion.

223

УДК 820 Н.П. Локтионова

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова Кокшетау, Казахстан

nploktionova@mail.ru

У. ГОЛДИНГ О СУЩНОСТИ СОВРЕМЕННОЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ (ИЗ ОПЫТА ИЗУЧЕНИЯ РОМАНА-ПРИТЧИ «ПОВЕЛИТЕЛЬ МУХ»)

В статье анализируется роман У. Голдинга «Повелитель мух», а также дается методика его изучения в студенческой аудитории. Роман-притча раскрывает проблемы современной цивилизации, сущность человеческой природы, вечную борьбу добра и зла. Также в статье рассматриваются экзистенциальные мотивы в произведении Голдинга. Ключевые слова: экзистенциализм, добро и зло, роман-притча, цивилизация.

Для читательского восприятия и понимания особую сложность представляют произведения, отличающиеся ярко выраженной условностью, повышенной метафоричностью языка, сильным авторским началом. Тем не менее, как показывает опыт, такие произведения особенно нравятся молодым читателям, так как требуют от них глубокой работы мысли, вызывают острую полемику. К особой жанровой разновидности относятся притчи, где в иносказательной, аллегорической форме выражается моральное поучение. Как жанр, притча зародилась еще в древние времена, но существенно иной смысл она приобрела в новейшей литературе XX века, «являясь одним из средств выражения морально-философских суждений автора» [1, с.295]. В лекции-статье «Притчи» У.Голдинг говорил: «Сочинители притч никогда не пользуются особой популярностью… Почему – совершенно ясно. Иносказатель – всегда моралист. Он не станет рассказывать историю, если в нее не запрятано поучение. …По роду своего ремесла иносказатель занимается нравоучениями, его задача – преподать моральный урок. Люди вообще-то не очень любят моральные уроки. Если мораль слишком нелицеприятна, иносказателя заклеймят злодеем; а если края параболы режут слишком больно, его распнут…» [2, с. 196 - 197]. На занятиях по зарубежной литературе XX века студенты знакомятся с рассказами-притчами Э.Хемингуэя «Старик и море», Д.Стейнбека «Жемчужина», пьесой-притчей Б.Брехта «Добрый человек из Сычуани», новеллами-притчами Ф.Кафки, романом-притчей Кобо Абэ «Женщина в песках». Следующим этапом на этом литературном пути становится встреча с романом У.Голдинга «Повелитель мух». Эта первая книга писателя, опубликованная в 1954 году, принесла ему широкую известность и была включена в списки обязательной литературы в школах Англии, США и университетах стран мира. Лауреат Нобелевской премии, Голдинг вошел в мировую литературу как автор философско-аллегорических романов, которые он сам называл притчами. Участвуя во Второй мировой войне, писатель непосредственно столкнулся с ужасом массовых убийств, угрозой гибели мировой цивилизации от фашистского варварства. «Именно метод представления истины через иносказание я выбрал для первого из своих опубликованных романов, – писал Голдинг. – До начала Второй мировой войны я верил, что человек, как член общества, может достичь совершенства; что правильная организация общественной жизни порождает гуманность… сейчас я снова придерживаюсь похожих взглядов, но после войны мне это было не по силам. Я узнал, что человек способен сделать с себе подобным… Тогда я пришел к выводу, что человек болен – не отдельно взятые люди, в виде исключения, а всякий произвольно взятый человек» [2, с.197]. Писателя волновали судьбы человечества, сущность человеческой природы,

224

коренные проблемы бытия – человек и цивилизация, добро и зло, столкновение социального и биологического начал в человеке. Работа над текстом романа «Повелитель мух» предполагает решение таких важных проблем, как раскрытие аллегорического смысла романа-притчи, выявление в нем экзистенциальных мотивов. В основу произведения положена крайне условная, чрезвычайная ситуация: группа детей в результате авиакатастрофы оказалась на необитаемом острове. Столь необычная история начиналась очень забавно: о чем еще можно мечтать детям, когда рядом нет взрослых с их вечными правилами и запретами, а в распоряжении подростков сказочный остров, богатый солнцем, фруктами и дичью? Одним словом – свобода! Очевидно, что перед нами ситуация современной робинзонады – вот только выдержат ли герои свалившиеся испытания, подобно герою знаменитой книги Д.Дефо? Читатель становится свидетелем обратного процесса, когда цивилизованные, внешне воспитанные дети превращаются в совершенно не контролирующих свои поступки дикарей. Все достижения цивилизации оказались на этом острове иллюзорными. Голдинг так объяснял замысел своей книги: «Я решил прибегнуть к условному приему, поместить мальчиков на остров, но при этом оставить их настоящими мальчиками, не куклами; и попытался показать, как их больная, греховная природа влияет на форму общества, которое они строят… Но их попытка оборачивается кровью и насилием только потому, что мальчики больны страшным недугом – принадлежностью к человечеству…» [2, с.197 - 198]. Характеристика главных героев подводит к мысли о том, что детские забавы на острове вылились во взрослые «игры»: началась борьба за власть, не менее жестокая и кровавая, чем во взрослом мире. Почти сразу мальчики разделились на два лагеря, в каждом из которых выделился свой лидер. Ральф предлагал объединиться в единую сплоченную команду, в которой необходимо установить равноправие, дать каждому право голоса, распределить обязанности для поддержания высокого уровня жизни. Иными словами, он стремился к демократическому правлению на острове, во многом взяв на себя всю сложность возникающих проблем. Но в большинстве своем дети слепо пошли не за ним, а за Джеком, который оказался сильнее, хитрее, посеяв среди толпы панику и переманивая к себе обещаниями еды и увлекательной охоты. Выразительна сцена воинственной ритуальной пляски у костра, когда толпа «раскрашенных черномазых», охваченная звериными, первобытными инстинктами, разыгрывает убийство животного. А позже эта толпа уже по-настоящему убьет своих приятелей – мечтателя Саймона, умницу и добряка Хрюшу. Подчинившись Джеку, дети стали жить по законам волчьей стаи. Любая диктаторская власть держится на страхе. Эту истину быстро усвоил Джек, для своих малых лет хорошо разобравшись в психологии детей, оказавшихся одинокими, беззащитными. Он всячески растравляет закравшийся в души панический страх после сообщения о появлении на острове загадочного «зверя». В качестве подношения «зверю» на кол насаживается голова убитого кабана, облепленная мухами. Это и есть Повелитель мух. Что же символизирует этот образ, вынесенный автором в название книги? Обращаемся к эпизоду, когда умному Саймону открывается суть происходящего на острове. Он сталкивается с взглядом кабаньей головы и как бы слышит ее голос: «Ты же знал… что я – часть тебя самого? Неотделимая часть!» Как понимать эти слова? Приведем некоторые размышления, прозвучавшие на занятии: «Таинственного зверя боялись. Он вселил в сердца мальчиков ужас, агрессию, жажду крови. Вернее, эти животные инстинкты всегда живут в нас, а порой просыпаются, как и в подобной критической ситуации». «Голод, страх, борьба за выживание разбудили в мальчишках звериные начала. Попав на остров, дети постепенно превращаются в животных. Происходит процесс регресса». «Подростки дали лицо тому «зверю», который окружал их всюду и поселился в них самих, – это Зло».

225

Голдинг мучительно размышлял о двойственной природе человека, о столкновении в нем социального и биологического. Это сложный вопрос, вызывающий в аудитории бурные споры. Речь заходит об атавизме – животном, зверином начале в человеке. Смысл романа на первый взгляд неутешителен: «Человек по природе своей зверь… и единственный враг человека таится в нем самом». Вот одно из студенческих размышлений по этому поводу: «Увы, люди бывают хуже животных. Идея, которую подсказал мне Шолохов в романе «Тихий Дон»: если звери в природе бьются за любовь, за самку, за продолжение жизни, то люди убивают, чтобы прервать жизнь. Бездумно они убивают людей в самих себе. Битва между добром и злом у Голдинга привела к нескольким смертям. Во взрослом мире в этой борьбе погибают тысячи и миллионы». Тем не менее человек в отличие от зверя – существо разумное, моральное, способное подавлять в себе звериные инстинкты. И смысл притчи не только в том, что в определенных обстоятельствах зло пробуждается в человеке, но и в том, что человек способен обуздать это зло. Не все обитатели острова поддались озверению. Авторские и читательские симпатии на стороне добрых, умных Ральфа, Хрюши, Саймона. Их разумное, здоровое начало в итоге побеждает, но ценой больших потерь – двое из этих ребят погибают. «Заключительные аккорды – плач мальчиков на берегу пылающего острова – звучат в романе как реквием по свободе. Под этот аккомпанемент мечтатель Ральф, вспомнивший то время, когда они были вместе, становится Героем – принимает на себя ответственность за ту войну, что случилась на острове. Свой выбор он сделал» [3, с.15]. В романе выделяются два плана – реально-бытовой и философско-обобщенный, что значительно усложняет его понимание на первоначальном этапе прочтения. Приведем одно из мнений: «Поначалу казалось, что это просто книга о затерявшихся мальчишках, которые «доигрались». Смысл произведения разъясняется только после глубокого анализа. Это интересно». Аллегорический смысл притчи помогают расшифровать многочисленные символы. Например, найденная морская раковина, служившая для детей призывным рогом, становится символом демократии (и не случайно в конце этой истории она разбивается вдребезги). Очки рационального Хрюши – очень важная художественная деталь, не раз обыгрываемая автором. Символом Джека-лидера становится нож. Поддерживаемый костер на острове – символ надежды, спасения, цивилизации. Интересна роль масок на лицах детей: «маска завораживала и подчиняла», скрывала человеческое лицо, вселяла чувство вседозволенности, анархии. Повелитель мух – это символ зла, одерживающего верх над человеческим началом. Символично и сравнение острова с кораблем. Метафора плавания обозначает модель человечества, современного общества. Группа мальчиков на острове – это миниатюрная копия человеческого общества, персонажи книги играют определенные социальные роли. Есть лидеры и масса, пророки и мыслители, палачи и жертвы, повелители и мухи. Взаимоотношения детей представляют как бы модель развития цивилизации, только раскрученную в обратном порядке: от современности к состоянию первобытного племени. Разрушаются привычные понятия, нормы поведения, морали. Стоит вновь сравнить роман «Повелитель мух» с книгой Дефо, герой которой с достоинством выдержал все испытания, оставаясь Человеком. Становится понятно, почему в критике книгу Голдинга называют иногда «антиробинзонадой». Роман «Повелитель мух» во многом отражает идеи экзистенциализма – одного из ведущих философско-эстетических направлений XX века. Философия экзистенциализма, или философия существования (от лат – existentia – существование), сыграла огромную роль в развитии литературного процесса Запада, отразила сущность и мироощущение человека в современном мире. Влияние экзистенциализма испытали в своем творчестве многие писатели XX века. Можно сказать, что экзистенциализм стал философией европейской интеллигенции.

226

Настроение экзистенциализма хорошо выразил А.Камю в Нобелевской лекции 1957 года: «Люди моего поколения, родившиеся в начале первой мировой войны, которым исполнилось 20 лет, когда Гитлер пришел к власти и начались первые сталинские процессы, и которых потом жизнь поставила перед лицом мировой войны в Испании, второй мировой войны, перед лицом Европы, превращенной в континент пыток, тюрем, концлагерей, сегодня должны воспитывать сыновей и творить в мире, стоящем перед угрозой ядерного уничтожения». У.Голдинг, как мы уже говорили, лично был свидетелем многих ужасов XX века, осознав реальную угрозу гибели мировой цивилизации. В одном из интервью писатель сказал: «Повелитель мух» – просто книга, которую я счел разумным написать после войны, когда каждый благодарил Бога за то, что не был нацистом. А я достаточно видел и достаточно передумал, чтобы понимать: каждый из нас мог бы стать нацистом… И вот я взял английских мальчиков и сказал: «Смотрите, это могли быть вы». В романе Голдинга нашли художественное воплощение основные категории экзистенциализма: существование личности, пограничная ситуация, понятия абсолютной свободы и ответственности, право выбора. Остановимся на них подробнее. Необитаемый остров – это и есть пограничная ситуация с точки зрения экзистенциализма, когда обрываются все связи человека с внешним миром и выявляется его сущность. Вдали от цивилизованного общества, когда нет давления общественного долга, есть вероятность проявления в натуре человека того, что обычно скрыто под маской повседневности и приличия. Автор создает условную ситуацию абсолютной свободы, когда подростки полностью освобождаются от опеки взрослых. В борьбу за выживание вступают два героя – Джек и Ральф, представляющие два противоречивых внутренних мира. У них одна цель – выжить, но на вопросы «как?» и «для чего?» они отвечают по-разному. Каждый из них сделал свой выбор. В произведениях экзистенциализма категория нравственного выбора помогает раскрыть сущность человеческой личности в условиях пограничной ситуации. Человек постоянно должен выбирать ту или иную форму поведения, ориентироваться на те или иные ценности и идеалы, совершать какие-то поступки. Как говорил лидер экзистенциализма Ж.-П.Сартр, «человек сам себя выбирает». Выбирая, человек делает себя таким, а не другим. В романе Голдинга мальчики под руководством Ральфа придерживались разумного поведения, пытались сохранять спокойствие, уважать мнение друг друга и не унижать человеческое достоинство. Вторая же половина детей олицетворяет необузданную, взбунтовавшуюся, сатанинскую сущность души человека. «Если в начале романа дети играют в «цивилизацию», то потом им это наскучивает и появляется новая «игра»: в «существование», экзистенцию, парадоксально приближающуюся к истинной сути человека… но и отталкивающуюся от нее» [4, с.205]. Сквозной темой во многих произведениях экзистенциализма является тема души и маски. Маски позволяют сначала Джеку, а потом и всем остальным в его лагере освободиться от норм поведения, не чувствовать стыд и неловкость и, самое страшное, убивать других малышей. «Маска жила уже самостоятельной жизнью», то есть все, что мальчики делали под маской охотника, становилось частью их самих и вжилось в сущность каждого. Маска скрывает человеческую природу и позволяет выпустить наружу зверя. Понятие выбора в экзистенциализме связано с понятием свободы. Имеется в виду свобода сознания, свобода нравственной позиции человека. Но со свободой теснейшим образом связана и ответственность человека за свои поступки, иначе абсолютная свобода может привести к вседозволенности. «Я ответственен за себя самого и за всех и создаю определенный образ человека, который выбираю. Выбирая себя, выбираю человека вообще» (Жан Поль Сартр).

227

Итак, с понятием экзистенции тесно связаны представления о свободе и выборе. Свободный выбор совершается в результате внутренних побуждений. Сартр подчеркивал, что свобода – это не благо, а тяжелое бремя человека: «Человек обречен быть свободным». В «Повелителе мух» раздвоение острова выражает экзистенциальные понятия абсолютной свободы и ответственности за свою свободу. Если Ральф понимает, что несет огромную ответственность за все, что происходит на острове, то мальчики, принявшие сторону Джека, забыли о том, что сделанный ими выбор может повлечь за собой крушение целого цивилизованного общества. Когда абсолютная свобода приводит к вседозволенности, происходят жестокие преступления, и история дает много тому примеров. Голдинг задает вопрос: можно ли победить в себе зверя, чувство стадности в самом себе, возникающее в определенных обстоятельствах? Он призывает людей помнить о своем человеческом достоинстве, о высоком предназначении человека на земле и при выборе какого-либо действия не забывать об ответственности за свои поступки. В заключительных мини-сочинениях студенты с тревогой пишут о современном мире, считая, что «сейчас творится нечто подобное, во многих из нас проявляются звериные начала, поэтому стоит задуматься о том, как жить дальше». «Голдинг предупреждает нас о страшных последствиях, если мы дадим злу охватить наши души. Под натиском невежества и варварства легко разрушаются цивилизации». «Вероятно, автор хотел сказать нам: «Люди, очнитесь! Ведь мы живем как дикари на необитаемом острове!» Роман-притча имеет глубокий поучительный характер. Предупреждение автора услышано – это главное. Запомнилась мысль Голдинга, высказанная им в одном из интервью: «Ни одно произведение искусства не может быть мотивировано безнадежностью, самый факт, что люди задают вопросы о безнадежности, указывает на существование надежды» [5, с.219].

Список литературы:

1 Словарь литературоведческих терминов. / Под ред. Л.Тимофеева, С.Тураева. – М., 1974.

2 Голдинг У. Притчи / Зарубежная литература. XX век: практикум / Под ред. Н.Михальской. – М., 2007. – с. 196 – 199.

3 Селеменев С., Ткаченко А. Последний герой // Литература. – 2010. – №18. 4 Зарубежная литература. XX век: практикум / Под ред. Н.Михальской. – М., 2007.

– 270 с. 5 Беседы Уильяма Голдинга. // Иностранная литература. – 1973. – №10.

Мақалада У. Голдингтің «Шыбындардың әміршісі» атты романы талданады,

сонымен қатар оны студенттерге оқыту әдістемесі берілген. Роман-тәмсіл қазіргі өркениеттің мәселелерін, адамзат табиғатының маңызын, жақсылық пен жамандықтың мәңгілік күресін әшкерелейді. Мақалада сонымен қатар Голдингтің туындысының экзистенциалды себептері де қарастырылады.

The article presents analysis of William Golding’s novel “Lord of the Flies” and gives

the features of its study methods. The novel-parable reveals the most significant problems of the modern civilization, the sense of human nature, the eternal struggle between good and evil. The article describes existential motives presented in the novel. Novel-parable, good and evil, human nature, existentialism

228

М.Қ. Мамбетова, Г.Н. Искакова әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Алматы, Қазақстан mmanshuk@mail.ru, gulnaz_iskakova@mail.ru

ЕЖЕЛГІ ТҮРІК МЕМЛЕКЕТТІЛІГІ – ТҮРІК ӘЛЕМІНІҢ ТҰТАСТЫҒЫН

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТКЕН СУПЕРКҮШ

Мақалада Түрік мемлекеттерінің түріктік сипаты жөнінде сөз болады. Түрік мемлекеттері үшін мемлекеттіліктің алатын орны зеттеледі. Адамдардың бір мәдениет төңірегінде, бір ортаға топтасуымен пайда болған ең үлкен әлеуметтік қауым ұлт деп танылады. Дәл осындай қоғам құрған ең үлкен саяси ұйым мемлекет болып саналады. Түріктерде ұлт және мемлекеттік идея көне заманда қалыптасып, дамып отырған. Тарихта түрік мемлекеттері негізінен Еуразия территориясында пайда болған. Алайда, бұл аймақтан тыс жерлерде де құрылған мемлекеттер болған. Тарихта бір уақыттың өзінде бірнеше (бүгінгі таңдағы секілді) түрік мемлекеттері құрылған. Сондықтан бұл мақалада басқа қоғам өкілдеріне қарағанда Түрік мемлекеттерінің ерекшеліктері мен құндылықтары қарастырылады. Зерттеу жұмысында Түріктердің атамекені туралы мәселе ғылым әлемінде кездесетін түрлі деректер мен көзқарастарға сараптама жасалады.Түрік халықтарының танымдарында күш деген түсінік ел басқарудағы билік көзі, діннің қайнар көзі екендігі атап көрсетіледі.

Тірек сөздер: түрік, суперкүш, мемлекеттілік, түркі тарихы, түрік тілі Тарихи дәуірлерден күні бүгінгі дейінгі кезеңдерде түрлі географиялық аймақтарда

тарих сахнасына шыққан Түрік мемлекеттерінің Түріктік сипаты олардың құрылымдық дәстүрінде көрініс тапқан болса керек. Жалпы алғанда, түрік мемлекеттері мен қауымдастықтарын әлеуметтік-мәдени, әскери, қаржылық және басқару, әсіресе ұлттық мәдениет тұрғысынан қарастырғанда, Түрік дүниесі ұғымы пайда болады. Осы жалпы құндылықтарды жеке мемлекеттер мен қауымдастықтар аясында танымдық әрі ұлттық мүдде тұрғысынан алып қарастырудың маңызы зор. Әсіресе, Түрікстан, Еділ-Орал және Қара теңіздің солтүстігінде пайда болған түрік мемлекеттерінің құрылуы мен ыдырауы түріктердің әлеуметтік құрылымымен тікелей байланысты. Саяси күшін жоғалтқан бір түрік тайпасынан кейін басқа бір түрік тайпасы немесе тайпалары тарих сахнасына шығып отырған. Басқаша айтқанда, саяси күшін жоғалтқан этатист жанұя, көшпенділер немесе тайпалар орнына басқалары келіп отырған. Өйткені, түрік мемлекеттерінде этатист жанұя, көшпенділер немесе тайпалардың ауысу процесі кезінде мемлекетің негізгі қағидалары, яғни түрік мемлекетінің құрылымдық дәстүрі жалғасып отырған. Мысалы, Селжұқ мемлекетін Оғыз қауымының Кынык тайпасынан шыққан Селжұқоғулдарының әулеті құрған. Бұл мемлекет ыдырағаннан кейін Осман мемлекетін дәл осындай жолмен Оғыз қауымының Кайы тайпасынан шыққан Селжұқоғулдарының әулеті құрған. Мұнда құрушы тайпалар мен жанұялардың әр түрлі болғанына қарамастан, мемлекеттерінің құрылымдық дәстүрі уақыт өтісімен өзгерістерге ұшырамай сақталып қалынды, яғни оның негізгі элементтері Селжұқтерден Османдықтарға өтіп, жалғасын тауып отырған [1]. Ұрыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек хандар құрған Қазақ хандығы туралы да осыны айтуға болады.

Түрік тілінде сөйлейтін және ортақ дәстүрлерге ие болған түріктер тарихта көптеген мемлекеттер құрған. Түрік қауымына тән дәстүрлер («Түрік мемлекеттерінің құрылымдық дәстүрі») мен ой-пікірлер әрбір құрылған жаңа мемлекетте жойылып кетпей, қайта жаңғырып отырған. Бірақ, мына мәселені назардан қағыс қалдырмау керек. Түрік мемлекеттері құрылған географиялық аймақтардағы діндер, пайда болған ой-пікірлер мен өмір сүру салттарының кейбір өзгерістерге ұшырауы салдарынан түрік мемлкеттері

229

арасында да айырмашылықтар пайда бола бастаған. Сонымен қатар түрік мемлекеттерінде өзгермейтін кейбір құндылықтардың болғандығын айта аламыз. Ғасырлар бойы әр түрлі географиялық аймақтарда өмір сүрулеріне және неше түрлі діндерді (буддизм, мани, иудаизм, христиандық, мұсылмандық) қабылдауларына қарамастан, мыңдаған жылдар тарихы бар түріктердің мемлекеттік ұғымын бейнелеген түрікшедегі тұрақты сөз тіркестері бүгін де қолданылуда және олардың мағыналары көп өзгерістерге ұшырай қоймаған. Бұл жағдай түріктердің мықты бір мемлекеттік көзқарасының болғандығын көрсетеді. Бүгінде бағзы тарихи дәуірлердегі түрік мемлекеттерінің жойылып кеткеніне көп уақыт болды, бірақ олар ұстанаған қағидалар күнделікті тіршілікте қолданыла берді. Көктүріктерде, Селжұқ және Османлы мемлекеттерінде де осындай еді. Кеңес Одағы құрылымының ыдырауы нәтижесінде бес Түрік Республикасының бір уақытта құрылуын осымен түсіндіруге болады.

Батыс елдеріндегі империяның отаршылдық сипатын нақты айғақтайтын мысалдар жетерлік. «Рим империясының» алғашқы ғасырларында кең тараған «барлық жолдар Римнен өтеді» деген сөз, сол кездегі әлемдегі барша байлықтың көзі мен адамдар еңбегінің Римге бағытталғандығын көрсетіп тұр. Римдіктер түрлі құқықтарға ие болып, басқа адамдарға ешқандай құқық берілмей, олар құлдар есебінде саналған. Яғни, Римдіктер Римді ғана өз Отаны деп білген. Сонымен бірге негізгі этнос ретінде есептелген римдіктермен қатар өзін және өмірін Римге бағыштаған құлдықта болған басқа халықтар да бар еді. Демек, «империя» терминінің Византия, Британия және Герман сияқты басқа державаларға қаратыла қолданылғандығы мәселенің мәнін айқындап тұр. Ал, Шығыста мысалы, Шыңғысхан мемлекетінде негізгі отан, өзге отан дегендер болмаған, сол сияқты Қазақстан мемлекеті қол астындағы жүздеген ұлыс-ұлттар өкілдерін құқықтық жағынан жергілікті қазақ халқынан ешқандай ажыратқан жоқ.

Адамдардың бір мәдениет төңірегінде, бір ортаға топтасуымен пайда болған ең үлкен әлеуметтік қауым ұлт деп танылады. Дәл осындай қоғам құрған ең үлкен саяси ұйым мемлекет болып саналады. Түріктерде ұлт және мемлекеттік идея көне заманда қалыптасып, дамып отырған. Тарихта түрік мемлекеттері негізінен Еуразия территориясында пайда болған. Алайда, бұл аймақтан тыс жерлерде де құрылған мемлекеттер болған. Тарихта бір уақыттың өзінде бірнеше (бүгінгі таңдағы секілді) түрік мемлекеттері құрылған.

Түріктер мемлекетті «ел» немесе «ил» деп, мемлекет құруды «ил болу», мемлекетті басқару ісін «ил ұстау» (ил тутмак) деп айтқан. Мемлекет басқару ісінде жазылмаған, алайда, мыңдаған жылдар бойы жалғасын тапқан «салт-сана» әрдайым кәдеге асып отырған. Мемлекет халықтың шекарасы белгіленген жерге билік орнатылуы арқылы құрылған саяси, әлеуметтік және құқықтық ұйым болып табылады. Түріктерде мемлекет бір-бірімен байланысты «халық, отан, әкімшілік, мемлекет» сияқты ұғымдарды қамтыған.

Тарихта түрік мемлекеттерінде еркіндік пен тәуелсіздік мемлекет болудың екі негізгі шарты ретінде қабылданған. Өйткені, олар қандай жағдайда болсын, еркіндік пен тәуелсіздіктерін қорғап қалуға тырысқан және қажет болған жағдайда осы мақсатты көздеп, мекен еткен жерлерін тастап кетіп отырған. Атап айтқанда, б.д.д. 58 ж. Ғұн мемлекетінің ішкі және сыртқы басқыншылықтардан әлсіреулеріне байланысты Қытаймен одақтасқан Хоқан-йех пен оның айналасындағылардан қорғана отырып, Чжи-Чжи қауымы еркіндігі мен тәуелсіздігінен айрылмау үшін өз жерін тастап көшкен. Бұл ретте Көктүрік мемлекеттерінен де бірер мысал келтіре кетейік. Қытай өркениетінің Көктүрік мемлекеті басшыларына ықпал етуін, Қытайдың өмір сүру салтын қабылдаулары сияқты Білге қағанның әрекеттерін айыптаған қарт, тәжірибелі уәзір Тоныкөк Көктүрік тәуелсіздігіне төнген мұндай қатердің алдын алудың шаралары жөнінде әңгімелеген.

Түріктерде биліктің қайнар көзі дін болатын. Олар Тәңірі билігін тікелей емес, қағандар арқылы жүргізеді деп сенген. Түрік қағаны да өзін Тәңірі тарапынан таңдап алынған, күш пен қабілеті мол адам ретінде сезінетін болған. Тәңірі түрік әміршісіне құқық, саяси күш (құт), ұлылық, бедел және күш береді деп сенген. Түрік қағаны

230

Тәңіріден алған саяси күшпенен Еуразияда өмір сүретін ұлттарды жөнге салыпты-мыс. Тәңірі сыйы болған күш осылайша «харизматикалық» ерік күшіне ие болды. Сондай-ақ, қаған мемлекетті дәстүр (заң-төре – «туру») бойынша басқармаса, Тәңірі берген саяси күшін кері қайтарып алуы мүмкін деп сенген.

Түріктік билік түсінігінде діни бір сый деп қабылданған «құт», яғни саяси күш әулет мүшелері арасында бірінің қолынан екіншісіне ауысып отыратын болған. Сол себептен де түрік мемлекеттерінің ыдырауына ықпал еткен жәйттердің бірі кейінгі кезеңдерде мұрагерлік мәселесінің дәстүрге негізделмей шешілгендігінде еді. Түрік мемлекеттерінде әміршілердің билік символдары болған. Олардың ішінде лауазым, отау, тақ, ту, дабыл, белдік, қылыш, қамшы, жебе, ту, қанжар секілді элементтер кездеседі. Түрік әміршілері батыр және қаһарман болуы, ал білгелері мәртебеге лайықты болуға тиіс еді. Бойындағы осындай жоғары қасиеттерге ие бола алмағандарға халық қолдау көрсетпеген.

Түрік әміршілеріне мемлекет билігін жүргізуіне мемлекет мәжілістері (той, кенгеш, тернек, құрылтай т.б) көмекші болған. Мемлекет мәселелері жиналыстарда талқыланып, шешім қабылданатын. Әміршілердің жұбайлары да мемлекет билігінде маңызды рөл ойнаған. Хатун немесе улуғ хатун атына ие болған жұбайлардың бөлек отаулары мен көмекшілері болған. Олар жиындарда әміршінің қасында болып, мемлекет мәжілістеріне қатысатын. Сондай-ақ, елші жіберіп, елші қабылдайтын болған.

Басқаша айтқанда, дүниенің қай жерінде болмасын, бір мемлекеттің Түріктік сипаты ең алдымен аталмыш саяси болмыстан, яғни басшылық, мүліктік, әскери, жарлық және мәдени салалардан көрінуі керек. Ежелгі дәуірден бүгінге дейін түрлі территорияда жүзден астам түрік мемлекеті құрылған. Бұл мемлекеттерге «түрік» сипатын беретін факторды «Түрік мемлекетінің басқару дәстүрі» деп атаған жөн болар еді.

Тарихта түрік мемлекеттерінің құрылуы мен ыдырауын Түріктік әлеуметтік болмыспен (отбасы, оба, ру, тайпа, ұлт) байланыстыруға болады. Мұның ұлан-ғайыр Түрікстан, Еділ-Орал алабында және Қара теңіздің солтүстігінде тарих сахнасына шыққан түрік мемлекеттеріне тікелей қатысы бар. Себебі, аталмыш дәуір мен географиялық ортада саяси күші әлсіреген кез-келген бір түрік мемлекетінің билік басына келген келесі түрік мемлекетінің көбінесе басқа бір Түріктік ру немесе мемлекеттік отбасы тарапынан құрылғандығы байқалады.

Түрік мемлекеттерінде отбасы мен орда қоғамның негізін құрайды. Еуразияда болсын, басқа жерде болсын, құрылған түрік мемлекеттері құрылымы мен болмыстарын сақтап қалу үшін алдыңғы қатарлы соғыс технологиясының қуатын арттыруға мән берген. Олардың Қытай шекарасынан Орта Еуропаға дейінгі үлкен бір территорияға билік жүргізуінің басты себебі де осында жатыр. Мысалы, Аттила мен Шыңғыс ханның саяси құрылымдары әскери күштердің арқасында Әлемдік Мемлекет деңгейіне көтерілгендігі тарихи шындық. Бүгінгі таңда құдіретті мемлекеттердің де үш құрлыққа үстемдік етуі әскери күш пен технологияға тікелей байланысты. Түрік мемлекеттері де күшті әскері мен қажетті құрал-саймандардың арқасында көптеген басқа қауымдарға билік жүргізе алған. Сондықтан заманында түріктерде «әскери ұлттық дәстүр» мығым болған. Бұл әрбір түрік азаматы бейбіт өмірде, яғни күнделікті өмірде отбасына, обасы (тайпа) мен мемлекетіне қауіп-қатер төнген жағдайда дереу бір жауынгер болып шыға келеді деген мағынаны береді [2].

Жалпы, дала мәдениеті үстем болған дәуірлерде әскерге «чери», отырықшы түрік мемлекеттерінде «черимен» бірге «ер», бүгінде «әскер» немесе «ер», сондай-ақ қосын, жасақ деген атаулар қолданылған. Сонымен қатар, түрік әміршілерінің таңдаулы әскерлерден құралған қорғаныс ұйымдары болған. Көктүрік қағандарының мұндай арнайы әскерлері «бөрі» деп аталған (қазіргі Қазақстандағы «Ұлан» гвардиясын еске алайық). Шыңғыс ханның әскери жеңістерінде айтарлықтай рөл ойнаған арнайы әскерінің аты «хасса одағы» (гвардия) еді. Түріктерде әскердің бас қолбасшысы болған Қаған соғыстарда міндетті түрде әскерінің алдыңғы шебінде жүруі шарт болған.

231

Профессор А. Ювалының айтуынша, түрік мемлекеттерінің ортақ бір ерекшелігі Мөде ханнан бастап бүгінге дейін жалғасып келген әскери жүйесінің «ондық жүйеге» сай құрылуы еді. Түркия Республикасы жаяу әскерлерінің құрылымы Мөде ханнан бастауын алған ондық жүйемен тікелей байланысты. Түрік әскерінде 10 000 кісілік әскери ұйым түмен деп аталады және оны түменбасы басқарады. Мұның артынан мыңдық, жүздік және ондық ұйымдар келеді және оларды мыңбасы, жүзбасы және онбасы секілді лауазымды қолбасшылар басқарады. Шыңғыс ханнан бұрын моңғолдарға қауіп-қатер төнген кезде уақытша топ құрылып және оқиға аяқталғаннан кейін таратылып жіберілетін топтардан жасақталған «күрен жүйесі» болған. Шыңғыс хан күрен жүйесін тастап, түріктердегі ондық жүйені енгізген. Нәтижеде, сол уақытқа дейін әлемге бар-жоғы білінбеген моңғолдар түрік мемлекетін басқару дәстүрін қолданысқа енгізу арқылы әлемдік мемлекетін құрып, тарих сахнасына шықты. Сондықтан да Шыңғыс хан құрған бұл мемлекет «Түрік-моңғол мемлекеті» деп айтылып кеткен.

Түріктердің соғыстарда жеңіске жетуінде ондық жүйемен бірге ат пен қару да үлкен рөл ойнаған. Өйткені, Түріктік соғыс жүйесінде атты әскер жеңіске жетуге зор үлес қосқан. Махмұт Қашқари айтқандай, құс үшін қанат қандай қажет болса, түріктер үшін ат сондай керек. Аттың соғыс құралы ретінде үйретілуі және әскери қызметтерде пайдаланылуы түріктердің әскери жеңістерінде негізгі факторлардың бірі болған. Түріктердің дұшпандары, әсіресе қытайлар түрік әскерлерінің киімдерін, қару-жарақтары мен аттарын қабылдағаннан соң ғана барып түріктерге қарсы бағытталған соғыстарда жеңіске жеткен.

Түрік әскерлері соғысқа бара жатқанда қарулары мен ішіп-жемдерін өздерімен бірге алып жүретін болған. Ал, сол замандарда басқа қауымдардың әскерлері өздеріне қажетті заттарды арбамен тасығандықтан біраз қиындықтарға тап болды. Түрік әскерлері өздерімен бірге көбіне сүрленген ет пен сүтті ғана алып жүретін болған.

Әскери қарулардың ішінде алдыңғы қатарда ыңғайлы әрі төрт жаққа да бірдей қолдануға болатын садақ пен жебе тұратын. Сонымен бірге жақын ұрыста қылыш, қанжар, пышақ, күрзі, қамшы, найза, арқан секілді қарулар да қолданылатын. Түріктердің қылышы пішініне және құрышының ерекшелігіне байланысты өткір болып келетін. Қорғаныс қаруы ретінде де қалқан, толға, сауыт т.б қолданылған. Б.д.д. V – ІV ғғ. Есік қорғанынан табылған алтын сауыт өнер мен жасалу шеберлігі тұрғысынан өз дәуірінен бұрын да бір өркениеттің болғандығының айқын дәлелі болса керек. Бүгінгі таңда да түрік әскери саласында кездесетін әмірге мойынұсыну, шұғыл шешім қабылдау, көрсетілген нысананы көздеу және т.б. әр түрлі тәсіл- қағидалар кездеседі. Соғыс әдістері арасында төпелеу және әлсірету, алдаусыратып кері шегіну, торуылға түсіру және жойып жіберу секілді соғыс тәсілдері мекені мен уақытына қарай қолданылған. Негізінде, ауыр қарулармен жабдықталған, сан жағынан өте көп дұшпанға қарсы осы соғыс тактикаларының бірі немесе бірнешеуі бірден қолданылатын болған. Анадолыдағы Малазгирт соғысында (1071) Сұлтан Алып Арслан аталмыш тактикаларды шебер қолдана білген. Әмір Темірдің Баязит және Тоқтамыспен жүргізген соғысы жөнінде де осыны айтуға болады.

Бағзы замандарда түріктердің мемлекеттік ұйымы әлемнің жаратылыс тіршілігіне сай түр-түрге енген және Көктүрік жазбаларында айтылғандай, «Үстімізде – көк аспан, төменде – қара жер, екеуінің арасында адам баласы жаратылыпты, адам баласының үстіне Тәңірі түрік қағандарын (Бумын және Істеміс) отырғызыпты». Бұдан байқағанымыз: бүкіл әлем – түрік мемлекеттерінің мекені, ал түрік қағандары әлемнің, яғни бүкіл адамзаттың қағаны болып саналады. Түрік қағандарының қол астындағы әр түрлі тіл, дін және әр алуан мәдениет өкілдеріне деген құрметі осы жерден бастау алып отыр. Шыңғыс хан да түрік мемлекетінің басқару дәстүрін ұстанып әрекет еткен.

Саяси билік орталық, оң-сол немесе шығыс-батыс бағытында үшке бөлінген. Түрік қағанының отауы орталыққа тігіліп, шығыс және батысында жабғу атағымен бауыры

232

немесе ұлдары отыратын болған. Жабғулар ішкі істерде тәуелсіз, ал сыртқы істерде қағанның әміріне мойынсұнған. Әр түрлі лауазымды және ықпалды қызметкерлер болған.

Түрік мемлекеттерінде белгілі бір уақытта шақырылған мәжілістерде мемлекеттің жалпы мәселелері қаралатын болған. Олардың арасында кеңес құрылымы сипатындағы «той» мен «кеңгеш» мәжілістерінің, белгіленген уақытта және арнайы шақырылатын құрылтайлардың мемлекет өміріндегі алатын орны айырықша еді.

Түрік мемлекеттерінде әміршілер «Тәңірқұт (чән үй – шаньюй), Қаған, Хан, Жабғы, Елтебер» секілді атақтарға ие болған. Билік рәміздері ретінде отау, өргін (тақ), ту, дауыл, котузды (сәлде) көрсетуге болады. Тулардың ұшында Алтын бөрінің басы орнатылған. Әміршілер үшін таққа отыру салтанаты өткізілген.

Әміршілердің бірінші жұбайы «хатун» лауазымын иеленіп, қағаннан кейінгі сөзді сол алатын болған. Олардың бөлек отаулары мен ордалары болған, мәжілістерде қағанның жанында отырып, өз алдына елшілерді қабылдайтын болған. Хатундар тақ мұрагерінің анасы болғандықтан олардың әке-шешесінің түрік тектес болуына баса назар аударылып отырған.

Әрине, Тұран тарихын батыс әлемінің тарихын дәуірлеу жүйесі арқылы анықтау мүмкін емес. Сондықтан, Тұран тарихын оқытуды оңайлату үшін түрік мемлекеттерінің әр түрлі территорияда құрылуына қарамастан, оларды, бір жүйе ретінде қарастыру керек. Мысалы, ислам дінінің түріктер тарапынан қабылдануын орта ғасырлардың басы деп қабылдауға болады. Өйткені, ғылым, технология, ой-пікірі және мемлекет басқарудағы табыстар тұрғысынан бұл кезең өркендеу кезеңі болды. Түрік дүниесі үшін тоқырау кезеңі ретінде ХVІІ ғ. мен бүгінгі күннің аралығындағы кезеңдерді көрсете аламыз.

Әлемнің барлық жерінде дерлік әрдайым кездесіп отыратынындай, түрік қоғамында да билеушілер мен бағынушылар болған. Билеушілер тек қоғамды басқару ісіне жауапты болған. Қабілеті мен адалдығына байланысты билік пен әскери салада өзін көрсете білгендер әскери және басшылық қызметтерге көтеріле алатын болған. Яғни, бір онбасының түмен қолбасшысы қызметіне, бір хатшының уәзірлік қызметіне көтерілуі мүмкін еді. Бірақ, Алтын Орда мен Әмір Темір империясында тақты күшпен тартып алып иеленуге деген әрекеттер деректерден мәлім.

Түрік қоғамы үшін негізгі құндылық болып саналатын «төре» статусы жазылмаған заң іспеттес еді. Түрік мемлекеттерінің құрылуы мен ыдырауы төремен тікелей байланысты болды. «Ел кетер, төре қалар» деген сөзден-ақ төренің қоғам ішіндегі орны анық байқалады. Бұл жерде әңгіме ата дәстүрінің статусы жөнінде болып отырғандығы аян. Түрік әлеуметтік болмысының түп-негізін ең кішкентай әлеуметтік құрылым саналатын отбасы құрайды. Отбасы мемлекеттің өзегі деп есептелінеді. Отбасында басталған келеңсіз жағдай мемлекеттің ыдырауына әкеліп соғады. Отбасы мүшелері арасындағы түсіністік пен қызмет бөлінісі сағат серіппесі секілді өзінен-өзі реттеліп отырған. Әкенің бүкіл отбасы мүшелерінің, әсіресе ұлдарының алдындағы қызметі мен рөлі өзіндік болса, ананың да қыз баласын тәрбиелеу сияқты арнайы бір міндеті бар. Түріктерде «әкесіз ұл, анасыз қыз қараусыз» деп саналады. Бүгінде «анасына қарап қызын ал, кенеріне қарап бөзін ал» сөзі қазақ және басқа да түрік халықтары арасында кеңінен қолданылады.

Түрік әлеуметтік құрылымында әйел құқықтары шектелмеген, ол отбасының қадірлі бір мүшесі ретінде еркекпен бірге отбасының бүкіл ісіне араласатын. Сонымен бірге атқа мініп, қару ұстап және жарыстарға қатысатын болған. Түрік әйелдерінің ары мен намысына беріктігі сол замандағы деректерде кеңінен сөз болады.

Түрік отбасы үйленіп, үй болуға негізделген. Үйлену екі отбасының немесе жастардың ортақ ырзалығымен жүзеге асырылған. Ұлдың жанұясы қыздың жанұясына «қалың мал» төлесе, қыздың отбасы жасау дайындайтын болған. Қалың малдың мөлшері немесе маңызы отбасының әлеуметтік жағдайына, кіріс көлеміне қарай өзгеріп отырған. Түріктер отбасы мен туыстық жақындыққа қатысты терминологияға өте бай. Мұның өзі түріктердің отбасы мен туыстық жақындыққа көп көңіл бөлгенін көрсетеді.

233

Түрік экономикасында жылқының еті мен сүті пайдаланылып, олар мемлекетке экономикалық тұрғыдан кіріс келтіретін сауда-саттық тауары ретінде маңызды орын алған. Көрші мемлекеттер соғыс аттарын түріктерден сатып алып отырған. Түрік тілінде ат пен қойға байланысты бай терминология қалыптасқан. Экономикада қой малының да өз алдына ерекше бір орны болған. Оның етін, сүті мен жүнін пайдаланған. Сондай-ақ, көрші мемлекеттерге қойлар да экспортталатын болған. Сиыр, ешкі, түйе және буйвол да қоғам өмірінде маңызды орын алған.

Түрік қауымдары өмір сүрген ортасының жағдайына қарай егіншілікке де мән берген. Егістік өнімдерінің ішінде бидай, арпа және қара бидай бірінші орында тұрады. Бұл өнімдердің артығы көрші мемлекеттерге сатылған. Сауда түрі көбіне «алыс-беріс» жолымен жасалатын еді. Әсіресе, қытайлардан сатып алынған жібектер мен өзге де тауарлардың өтемі үшін ат берілген. Ислам өлкелеріне көбінесе қой мен бағалы терілер сатылған. Мұнымен қатар, сауда-саттықта ақша да қолданылған. Әшекейлік бұйымдар және әр түрлі қару-жарақтар, жүн, май, бал т.б. заттар экспорттық өнімдер арасында бірінші орында тұратын-ды.

Шығыс-батыс, оңтүстік-солтүстік бағыттарда саудагерлердің сауда жасайтын және сауда тауарларын таситын жолдары болған. Абақан далаларынан басталып Оңтүстік Сібір ормандары арқылы Еділ-Кама дарияларының тоғысқан жеріне дейін баратын жолды халықтар «тері жолы» деп атаған. Себебі, осы жол арқылы көбінесе тиін, түлкі, құндыз, киік, сусар, бұлғын және сілеусін терілері саудаланатын болған. Сонымен бірге Оңтүстік Қытайдан Шығыс Жерорта теңізі жағалауларына дейін Жібек жолы созылып жатыр. Бұл жолдың үстінде Құмыл, Тұрпан, Қарашар, Ақсу, Қашқар, Хотан және Жаркент қалалары орналасқан. Тарихта түрік мемлекеттері көршілерімен Жібек жолы үшін соғысып отырған.

Түріктердің атамекені туралы мәселе ғылым әлемінде әлі де талас-тартыс туғызып отыр. Жалпы, қытай дереккөздеріне негіздеп, Алтай тауларын түріктердің атамекені ретінде көрсететін авторлар кездеседі. Сондай-ақ, түріктердің атамекені Орал тауларынан Балқаш көлінің оңтүстігіне дейін созылып жатқан, бүгінгі Қазақстан Республикасы шекарасында деушілер де бар.

Дастан мен мифологиялық деректер түріктердің әлемге таралуын Эргенеконмен байланыстырады. Алайда, Эргенекон қай жер? Мекен бе, болмаса жай ұғым-елес пе? Бұл сұраққа жауап беру керек. Бұл ретте көне дәуірде түріктердің ата-мекенінің Алтай-Саян тауларының солтүстік батысында болғаны, б.д.д. 1700 ж. бастап айналасына билік жүргізген түріктердің бүгінгі таңдағы Қазақстан жерінен Иранғадейінгі жерде мекендегені және олардың Жерорта теңіз тайпаларымен байланыс жасағандары жөнінде пікірлер алға тартылуда. Түрік тарихы бойынша жасаған зерттеулерімен танымал болған Клапрот пен Вамбери секілді түркологтар: «Түріктердің ата-мекені Алтай тауларының төңірегінде», – дейді; Ал, белгілі түрколог Радлов болса, оның Алтайдың шығысында, яғни бүгінгі Моңғолияда болғанын тілге тиек етеді және бұл пікірді Рамстедт те қостайды.

В.В.Бартольд түріктердің ата-мекені Моңғолияда деп көрсетеді, ал археологиялық зерттеулер бұл аймақтың тіпті батыста екендігі турасында сөз қозғауға мүмкіндік береді.

Осы тұрғыда, атақты түрколог Немет ең көне түрік тілі мен Орал (фин-угр) тобы тілдері арасындағы жақындыққа сүйене отырып, бұл аймақтың Арал көлі маңында екендігін тілге тиек етеді.

Тіл, археология және тарихи зерттеулердің нәтижесінде көне түріктердің ата-мекені батыста Арал көлі маңынан бастап, шығыста Орхон және Тула өзеніне дейінгі аймаққа; солтүстікте Лена өзендерінің төменгі ағыны, Ертіс бойлары, орта Енисей аймағы; оңтүстікте Талас-Сырдария жағалауына дейін созылып жатқан жерлер екендігі белгілі болды. Көктүрік әліпбиі алғаш қолданылған аймақтың Енисей жағалауында болуы да осы пікірді қуаттайды. Кейінірек олардың мекендеген аймағы кеңейіп, Орхон жағалауы мен Өтүкен таулары өлкелерін де қамтыған. Өтүкен тауының түрік халықтарының ата қонысы болғанын және олар үшін қасиетті мекен саналғанын да естен шығармау керек. Еуразия

234

территориясында жасалған археологиялық қазбалар түріктердің ата-мекені туралы жаңа пікірлерді жарыққа шығарады. Өйткені, түріктер мекендеген территорияларда бүгінге дейін жүргізілген археологиялық зерттеулердің саны шектеулі еді. Қолда бар археологиялық зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда, б.д.д. 3000 ж. бастап б.д.д. 1700 ж. дейінгі аралықта Алтай және Саян тауларының орталық болып, онда Афанасьев мәдениеті дамыған. Б.д.д. 1700 ж. бастап б.д.д. 1200 ж. дейін жалғасын тапқан Андронов мәдениеті Тәңірі таулары, Жетісу, Ертіс, Жайық өзендерінің жағалауларына дейін тараған. Б.д.д. 1200 ж. – б.д.д. 700 ж. дейін жалғасып келген Қарасук мәдениеті Енисей жағалаулары, Тува, Абакан далалары мен Байкал көліне дейін жеткен. Б.д.д. 700 ж. бастап, Минусинск және Абакан өлкесінен Алтайға дейін созылып жатқан аймақта Тагар мәдениеті, Алтайдың оңтүстік шығысында бой көтерген Пазырық мәдениеті ғұндар дәуіріне дейін жалғасқан.

Түріклер ата-мекенінің батыста болғандығы жөнінде бірсыпыра болжамдар жасалған. Бірақ этруск, шумер және сақтармен байланысты зерттеулер әлі де болса жеткілікті деңгейде жүргізілмегендіктен, түріктердің ата-мекені жөніндегі пайымдауларымызды жоғарыда айтылған пікірлермен шектеуге тура келеді.

Өткен замандардағы қоғамдық көзқарастар бойынша, мемлекет құдіреті, қоғамның жағдайы негізінен билеушілер династиясы немесе жеке билеушілердің тұлғалылығы мен іс-әрекеттеріне байланысты. Тарихтың кейбір кезеңдерінде мемлекеттер династиялық немесе территориялық принциптер бойынша ұйымдастырылып, құрылып, олар халық, ұлт атымен аталмаған еді. Сондықтан да кейбір зерттеушілер біздің мемлекеттілігіміздің басын, бастауын тек қазақ (қазақ хандығы сияқты) атауының пайда болған кезімен ғана байланыстырады. Бұл тұжырымның әрине, негізі жоқ. Осы орайда қазақ мемлекеттілігі қай ғасырда пайда болған? Ол қандай тарихи баспалдақтарды басып өтті деген сауалдарға жауап беру бүгінгі күнде тарихшыларымыздың алдында шешімін күтіп тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып табылатынын қадап айтпақшымыз.

Пайдаланылған әдебиеттер 1 Гумилев Л.Н. Тысячелетие вокруг Каспия. – М.,1993. – Б. 57-58. 2 Әбушәріп С. Түрік халықтарының тарихы. – Түрікстан, 2004.

В статье рассматривается тюркская характеристика Тюркской

государственности. Изучается роль государственности для тюркских стран. Самое большое общество людей, объединившиеся вокруг определенной культуры, в один круг называется нацией. Самое огромное политическое общество, которое сформировало такое общество является государством. У тюрков нация и государственная идея возникли и развивались в древнее время. В историитюркские государства появились в основном на территории Евразии. Но и были государства, которые сформировались за пределами региона. В истории в одно время как в сегодняшнее время были сформированы несколько тюркских государств. Поэтому в статье особенности и ценности тюркских стран в сравнении с другими представителями общества характеризуются в данном исследовании. Анализируется множество сведении и взглядов о родине Тюрков.

In the article the Turkic characteristic of Turkic statehood is considered. The role of

statehood for the Turkic countries is studied. The biggest society of people, united around the certain culture, in one circle is called as a nation. The hugest political society which created such society is called a state. In understanding of the Turkic peoples the nation and the state idea arose and developed in ancient time. In the history states appeared generally on the territory of Eurasia. But also there were states which were created outside the region. In the history some Turkic states were created at the same time as nowadays. So in this article features and values of the Turkic countries in comparison with other representatives of society are characterized in this research. The set data and views about the homeland of Turkic peoples are analyzed.

235

УДК 821.512.122 А.Н. Отарова

Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті Ақтау, Қазақстан Akmaral-O@mail.ru

Қ. ЕРГӨБЕК ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ МҰРАТ

Ғылыми мақалада Құлбек Ергөбек зерттеулерінің сыншылдық, халықшылдық негізі

ашып көрсетіліп, ұлттық мұрат тұрғысынан жан -жақты зерделенеді. Зерттеулеріндегі әдеби сын, қазақ поэзиясы, мемуарлық жанрлардың халық

тарихы, мәдениетін дамытудағы қызметіне тоқталған. Ең бастысы, оларда халықтың бүгіні мен болашағына қатысты көкейтесті мәселелер қозғалады. Ғалымның жұрт жиі жазған ақындардың поэзиясынан гөрі көбіне әдебиетте көп атала бермейтін таланттар туындыларына талдау жасауы сөз болған. Поэзия сыншысы, зерттеушісі ретінде поэзияның барлық өнер туындыларынан өзіндік ерекшелігін дәлелдеуі жан- жақты пайымдалған.

Кілт сөздер: Құлбек Ергөбек, әдебиет зерттеушісі, әдебиеттану ғылымы, ұлттық

мұрат. Қандай да бір үздік таланттың өз халқының махаббатына, шексіз құрмет, сеніміне

лайық болмағы, таныла білуі заңды құбылыс. Бүгінгі әдебиеттану ғылымында әдебиет сыншысы, зерттеуші, жазушы, ұстаз, филология ғылымдарының докторы, профессор Құлбек Ергөбек те осындай мархабатқа лайық тұлға дер едік.

Құнарлы жерге түскен дәннің жақсы өнім беретіні сияқты, Құлбек Ергөбектің де қазақ әдебиеттану ғылымының аса көрнекті өкілі, ғұлама ғалым Бисембай Кенжебаевтың көзіне түсіп, келешегінен зор үміт күткен шәкірті болудың өзі қаншалықты мәртебеге тұрады. Өзінің әкесіндей болған қамқор ұстазының тәрбиесін алып, тәлімін көрген зерделі жан алдына қойған ұлы мақсаты - алған білімін ұлт қажетіне жаратуға еңбегін арнап келеді.Әдебиеттің қай саласында да өнімді қалам тербейтін сыншы Құлбек Ергөбектің мақала, эссе, әдеби талдау еңбектерінің баршасы бүгінгі әдеби үдеріспен үндесіп жатады. Құлбек Ергөбектің ұлт руханиятына адалдығы мен қамқорлығы әдебиет пен өнердің танымал тұлғалары Б.Кенжебаев, т.б өмірі мен еңбектерін естелік жазбалары арқылы жан- жақты байытып, адамдық іс, қоғамдық қызмет, тұрмыс сырларын шындық жайларымен табиғи байланыста шынайы баяндайды.

Құлбек Ергөбектің «Арыстар мен ағыстар» деп аталатын еңбегінде әдебиетіміздің алтын ғасыры XX ғасыр басында өмір сүрген Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Сәбит Дөнентайұлы поэзиясынан бастап Бекен Әбдіразақовқа дейінгі әр буын ақындарының шығармашылық портреттеріне архивтік тың дерек, соны пайымдаулармен мақалаларын арнағанын білеміз. Өткен ғасырда өмір сүрген ұлтжанды санаткер, қазақ әдебиетіндегі ерекше құбылыс болған Сұлтанмахмұт Торайғыров туралы жазылған «Дүлдүл ақын, дүлей жыр», «Құбылыс», «Сұлтанмахмұт социализмді қалай түсінді?» мақалаларында ақынның адамдық тағдыры, дүниетанымы, шығармашылығы, ұлттың ой-санасын оятудағы өзгеше өрісін танытады.

«Сұлтанмахмұт Торайғыров ақынның лирикалары әлі терең талданып жетпеген»,– дей отырып, орыс поэзиясындағы А.Блок, В.Маяковский, С.Есенин мұрасын танудағы талдау тәсілінен үлгі алу керектігін айтады.[1, 14].

«Расында С.Торайғырұлы дүниені, қоғамды қалай түсінеді? Социализм идеясына келді ме? Бұл сұраққа жауап беру бүгін де оңай емес», – дейді, «Сұлтанмахмұт социализмді қалай түсінді?» деген мақаласында. [1, 21].

236

Өз ұлтының азаттыққа жетер күні талай ұрпақтың толассыз күресінің, ұлт қамын жеген ұлылардың азапты өмірінің нәтижесінде келерін жанымен түйсінген ақын, аз ғана өмірінде соның сәл де болса жақындауына «пайдасын» тигізуді мақсат тұтатынын дәйекті тұжырымдарымен ашып көрсетеді.

Қазақ әдебиеті тарихындағы бірегей тұлға, профессор Бейсембай Кенжебаевтың шығармашылық, азаматтық тағдырын арқау еткен "Қайырымсыз уақыттың қайсар ұланы немесе профессор Бейсембай Кенжебайұлының рухани ерліктері жайлы хикая" атты әдеби талдау, сын эссе бағытындағы хикаясы тағылымы терең толғау. Шығармаларын зерттегенде оларды әдебиетші ғалым ретінде сыншылдық жағынан қарастыру ғана емес, олардың еңбектеріндегі халықшылдықты, оны туындататын ұлттық негізді ашып көрсету екендігін де аңғарамыз. Оған ғалымның: «Бейсембай Кенжебаевтың бүкіл ғалымдығының, қайраткерлігінің кілті ұлттық ойлау жүйесінен ажырамағандығында. Ал ұлттық ойлау жүйесі берік ол секілді қайраткер, ғалым, оқымыстының дені кезінде ұсталып, қамалып, атылып кетті. Халық бағына Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Қ.Мұханбетханов секілді бірлі жарымы аман қалды. Аман қалды да өзгелердей кеудемсоқтанбай ақырын жүріп, аяңдап халқына қызмет жасады» немесе «Өз халқының жамандығын көре білмеген, жақсылығын да парақтай білмесе керек» деген пікірі дәлел болады. [2, 177].

Сыншы Құлбек Ергөбектің мақалада көрсеткен Бейсекеңнің бес ерлігінің бірі ана тіліміздің тағдыр талайы 1933 жылы саудаға түсіп жатқанда, Бейсекең тағы да «Қазақ тілі туралы», «Тағы да қазақ тілі туралы» деген өткір мақалаларын жазыпты. Сол кезеңнің өзінде мақаланың қаншалықты мәні жоғары және батыл ойды қозғағанын Қ.Ергөбек одан мынандай үзінді келтіре айтады: «... Ұлы орысшылдар социализм болғанда барлық ұлт бірігіп кетеді. Олардың тілдері де бір болады – жалпы тіл болады. Олай болса, ұлт айырмасын жоғалтатын мезгіл жетті дейді», деп қате пікірдің әлеуметтік астарына үңіледі, өлтіре сынайды. Ойлап қарайықшы, осы толымды да толғақты ойлар жасы отызға жетпеген жас жігіттің ойлары».[2, 184].

Ұлт мүддесі үшін заман, саясат ағымына басын бәйгеге тіге отырып осылайша шырылдай араласуы Бейсекеңнің ұлтын сүйген ұлы жүректі азаматтығында екен. Туған тілінің хал жайы ғалымды қалай толғандырытыны осы еңбегінен айқын аңғарылады. Бұл жөнінде кітаптың өн бойында ретіне қарай пікір білдіре отырады. Ұлттың ұлт ретінде ұйысуының, тарихта қалуының кепілі тілге деген перзенттік борышын адал атқарып, сақтап, дамыту екендігін автор мынадай пікірмен тұжырымдайды: «Бүгіндері ұлт тілінің ұлттық дербестігі республикада мемлекеттік тіл болуы ай мен Күндей ақиқат бола тұра дауға айналуы, ана тілін өркендетудің заң қабылдаудан өзге шешімді істерінің өте баяу жүргізілуі де сол өзіміз қолдан қылғындырып өлімші еткен ұлттық сананың қайта жандана алмай жатқанынан болса керек». Біртуар халық перзенті ғұлама Б.Кенжебаевтың мақалалары кезінде М. Дулатовтың Үкімет басшысы Ж. Мыңбаевқа жолдап жазған «Қазақ тілінің мұңы» мақаласымен үндес дүниелер дер едік. Мұның өзі – арада ғасырға жуық уақыт өтсе де, кеңестік режим құласа да, «қазақ тілінің мұңы» сол қалпында қалып отырғандығын байқататын факті.

Осы мақаланы оқи отырып, шіркін-ай, әсіресе бүгінгі таңда қазағымның әр азаматы осындай ұлтжанды болса тіліміз бен дініміз, діліміз басқа ұлттардың тарапынан ешқашан да қысым көрмес еді-ау деген қиялға берілесің.

Ғалымның осы уақыт ішінде жазылған туындылары атап айтқанда, әдеби сын, қазақ поэзиясы, мемуарлық жанрлар, шығармашылық шеберханасы сияқты салалардың қай қайсысында да халқының тарихын танып, мәдениетін дамытуға қызмет етеді.

Ең бастысы оларда халықтың бүгіні мен болашағына қатысты көкейтесті мәселелер қозғалады.

«Ел-шежіре» баспасынан шыққан «Өлең сөз» аталатын кітабына соңғы жылдары поэзия жанры жайында жазған көркем әдеби сын мақалалары топтастырылған екен. Кітаптың «Дарын даралығы» деп аталатын бірінші бөлімінде С.Торайғырұлы, Ә.Тәжібайұлы, С.Мәуленұлы, Қ.Шаңғытбаев, Т.Бердияров, Ғ.Балақадырұлы, Қ.Мырза

237

Әлі, С.Жиенбаев, Қ.Ыдырысов, Ә.Дүйсембиев, Ө.Нұрғалиев, Т.Медетбек, Ж.Ерман сияқты әр кезеңдегі халқымыздың өлеңін өміріне айналдырған перзенттерінің шығармашылық портреттерін сомдаған. «Жанр жаңалығы» делінген екінші бөлімі қазіргі қазақ поэзиясының проблемалық мәселелеріне арналады. Атап айтқанда, «Абай мен Есенин жағасына жармаспай-ақ», «Қазақ поэзиясының дәулеткері», «Күлкі сыры мен сымбаты», «Көзайым», «Қолжазбадан кітапқа немесе жабық рецензияның ашық сипаты», «Бір өлең», «Фотоөнер тұтқыны және қос Қадыр», «Мейірімсіз қара жер сөзімі менің қарашы...», «Өсер жасқа өріс кең» делінетін көлемді мақалаларының өзіндік ерекшелігі бар. Жекелеген ақындардың шығармашылықтары арқылы қазақ мәдениеті мен әдебиетінің өткен тарихынан біршама хабар береді.

Қ.Ергөбектің сын мақалалары мен зерттеу еңбектерін оқып, танысқан соң қазақ тарихында өмірінен өнеге таратып жазар небір тұлғалар, олар жайында жазылған деректі, деректі көркем әдебиет бар екен деген ойға бекіндік.

Поэзия сыншысы, зерттеушісі ретінде Қ.Ергөбек поэзияның барлық өнер туындыларынан өзіндік ерекшелігін, көркемдік шеберліктің шыңы деп бағалануын оның өмірді танудың, танытудың құралы екендігімен сабақтастыра дәлелдейді. Ғалым «поэзия музыкамен іштей үндесіп жататын өте нәзік муза деп білемін, оны асқақ ұстамай, күнделікті тіршілік күйбеңіне жұмсайтын ақын аға, замандастарыма өлердей өкпелеймін... Өлеңді жанды дүние деп біліп, поэзияның бүлкілдеп соққан жүрегіне ден қоямын. Поэзия ақынды ғана емес, өзінің сыншысын да іздеуге тиісті деп ойлаймын. Поэзия өзі іздейтін сыншыға айналғым келеді» деген пайымының өзі оның көркемдік, эстетикалық талғамының биіктігін танытады.

Зерттеушінің ғылыми пайымдауларының ерекшелігі сол, ол өлеңсөздің тереңінде тұнған негіздерді ашып көрсетуде жалпыдан жалқыға қарай, жалқыдан жалпыға қарай талдау жүйесін шебер қолданады. Өлеңнің нәрі сөзінде болса, сөздің мәні ақынның ұғымымен, түсінігімен, өмір шындығын тану қабілет қарымымен, ой сезім қуатымен астасатынын философиялық тұрғыда тұжырымдайды. «Бөлшектік талдауды» қазақ әдебиетінде орнықтыру ниетінде «Бір өлең талдау» мәнеріне жиі барады. Қазақ әдебиетінде профессор Бейсембай Кенжебаев, Тәкен Әлімқұлов, Мұзафар Әлімбаев бастап берген «Бір өлең талдау» дәстүрінде «Жапырақтар» кімнің өлеңі?» (С.Торайғырұлы), «Түрік халықтары гимні» (М.Жұмабайұлы), «Майға сәлем!» (С.Мұқанұлы), «Сәбитке...» қалай туған?» (Қ.Аманжолов), «Құлаған – «Қазақ...», құлатқан – қазақ...» (Ә.Тәжібайұлы), «Тал бесіктен – Жер бесікке дейін» (М.Мақатаев), «Балдырғанда» туған өлең» (М.Мақатаев), «Жүрек әні» (Б.Әбдіразақов) аталатын бір өлең талдау мақалалары сөзімізге дәлел. Ол мақалаларда С.Торайғырұлының, С.Мұқановтың, Қ.Аманжоловтың, Ә.Тәжібаевтың, М.Мақатаевтың, Б.Әбдіразақовтың бір-бір өлеңі назарға алынып арнайы талданады. Бір ғана өлеңнің әр бөлшегіндегі мағыналы, мәнді тұстарын бөліп алып, оның жалпылық сипатына қарай дендей бойлауы ғалымның сөз өнерін танудағы өзіндік ерекше қырын танытқандай. Сондықтан да ақындық қолданыстағы жаңа мәнге ие болған жеке сөздің суретті, бейнелі сөздің бүтін бір халықтың ой санасындағы, ұғым түсініктеріндегі ұлттық сипаттардың айқын көрінісіндей бағалануы соның айғағы. Сөз орамының шынайылығы мен қарапайымдылығы, халықтың көркем дүниетанымы,ойлау жүйесі әлеуметтік тарихи жағдайлармен өзара байланыста қалыптасып, дамитыны белгілі. Міне, олай болса, өлеңді талдаудың негізінде халқының тарихын тану, тағылым берер түйінді тұстарын табу мәселесі де жатады екен. Осылайша, өлеңнің құндылығы тек өмір шындығын суреттеп қана қоймай, халықтың арман, мұратының көркем танымға айналғанын көрсететін құдіретін ашып береді.

Сыншы тұжырымдарында өлеңсөз халықтың ақындық дарынының, суреткерлік биік өлшемінің, сезім күшінің, эстетикалық талғамының нақты көрінісі ретінде зерделенеді.

Қазақ халқының тарихы мен тағдыр-талайының көркем шежіресі болып келе жатқан қазақ әдебиеті қазір барлық жанрда дамып, тақырыптық-мазмұндық тереңдігімен, көркемдік эстетикалық қуатымен халқымыздың мәдени, рухани өміріндегі алар орны

238

ерекше. Бұл құбылыс әдебиетші ғалымдар мен зерттеушілер тарапынан әр қырынан зерттеліп- зерделеніп, әдебиетіміздің сан қырлы мәселелері мен жеке ақын- жазушылардың шығармашылығы өзінің лайықты бағасын алып келеді. Жекелеген қаламгердің шығармашылық тағдырын қазбалап танытып, тереңіне бойлап, қаламынан шыққан туындылардың көркемдік сапасын ажырату, талдау, таразылау бүгінгі күннің сұраныстары екендігі анық.

Осы орайда ғалым жұрт жиі жазған ақындардың поэзиясынан гөрі көбіне әдебиетте көп атала бермейтін, бергенінен берері көп арманда кеткен шынайы таланттар туындыларына талдау жасайды, кейінгілердің зерттеулеріне ниеттестік білдіреді. Мәселен, «Арманды ақын қыз» мақаласында отыз бір жыл ғұмыр кешіп артына «Шолпан», «Кавказ шыңында», «Таңдамалы шығармалары» сияқты әлеуметтік мәні зор қомақты мұра қалдырған қазақтың талантты ақын қызы Зияш Қалауованың еңбектерін қадірлі ғалым, ұстазы Б.Кенжебаевтың арнайы тапсыруымен зерттеп, зерделейді. «Жана алмай маздап жас кеткен...» мақаласы ұстазы айтқандай «ерекше қазақы рухта жазатын бетті ақын, әдебиетте асыл өлеңін қалдырған» Ғұбайдолла Балақадыров поэзиясына арналады. Кешегі қызыл империяның солақай тоталитарлық саясатына ерте бастан-ақ сенбей, миграцияға қарсы үн көтеріп, елдің есесін, жердің шұрайын аңсап жоқтаған «ұлтым», «қазағым» деп соққан қайран өр рухты ақын жүрегінің лүпілін танытқандай болады. Баймағамбет Ізтөлин бар болғаны жиырма екі жыл өмір сүріп ақын атын қалыптастырып кеткен, жалынғұмыр отты жүрек жалындап шығып, жас кеткен ақынның бірі. Оның әдеби мұрасын жинақтап, қайраткерлік істерін көпшілікке танымал етуде өзі ақындықтың әліппесіне баулыған әдебиетіміздің классиктерінің бірі Сәбит Мұқанов екендігін «Жалынғұмыр жалғасы» атап мақаласында тап басып дәлелдейді [3, 218].

“Көркем әдебиетті тек ұлы ақын-жазушылар жасамайды. Оның ұлылы-кішілі, ірілі- уақты өкілдері болады. Әдебиет тарихы әр кезеңде әдебиетке атсалысқан, оған өзінше аз да болса үлесін қосқан ақын - жазушыны ұмытпайды, ұмытуға тиісті де емес”, – деген ғалым Т. Кәкішевтің пікірі жоғарыда аталған жана алмай кеткен ақындардың да әдебиеттегі еңбегіне арналғаны сөзсіз.

Сыншы әрі әдебиет зерттеушісі ретінде қазақ поэзиясындағы алдыңғы толқын ағалар творчествосын бағалап, әдеби процесті өзіндік талғаммен бағамдап отырады. Оған дәлел, «Дүлей ақын, дүлдүл жыр» иесі Сұлтанмахмұт Торайғырұлы туралы үш рет, «Сүлей ақын, сыршыл жыр» деп атаған Әбділда Тәжібаев жайында отыз алты мақала, «Айда өмір сүріп жатқан ақын...» атап Өтежан Нұрғалиев жайында екі рет арнайы жазады. Қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының бірі, тарлан ақын Сырбай Мәуленов туралы «Бұлбұл ақын, бұла жыр», «Сыншыл ой», «Сырағаң соққан мүсіндер» деп аталатын мақалаларын жазып, оның ойлы, суреткер, образды ақын болумен қоса, әдебиет сыншысы ретінде жазған бірнеше мақалаларындағы әдеби эстетикалық пікірлері, әдебиет, өнер жайындағы көзқарастарына талдау жасайды.

«Жастық шақ жыршысы» деп атаған Аманжол Шамкеновті, «Жақсылық жасауға асық еді» деген Қабдікәрім Ыдырысовты, «Сырлы саз, жырлы наз» атап Сағи Жиенбаевты, «Мейір гүлдеген жүрек...» атап Әнуарбек Дүйсенбиевті, «Махаббат – пірім, сенгенім...» деп Жүсіп Қыдыровты, «Ақын еді ол көкірегіне гүл өскен...» деп Сабырхан Асановты, «Рух туын жықпай өткен қаламгер...» атап Бекен Әбдіразақовты өз тарапынан ақындық мәнерін, бір-бірінен ерекшеліктерін анық танып, шынайы ғалымға тән зердемен, айрықша шабыттана талдауы ғалымның зерттеушілік ерекшелігін танытады.

Түйіндей айтқанда, Құлбек Ергөбек бүгінгі поэзия, проза, сын туралы айтса да оның тарихына, өткен жолына үңілмей сөз ете алмайды. Олай болса, ол қазақ әдебиетінің бүгіні мен келешегіне немқұрайлы қарай алмайтын сыншы. Бүгінгі қол жеткізген табысымыздың төркінін, шыққан тегін сөз ету оның қаламына тән ерекшелік. Салыстыра зерттеу де сыншы қаламына тән ерекшелік.

«Ұлттың өмір сүруі шын мәнінде ізденіс, мәңгілік өзін және өзгені тану, салыстыру, өз орнын айқындау. Ұлттық мұратқа жету тынымсыз әрекет, машақатты жол. Қазақ

239

ұлтының бүгінгі проблемалары қазақтың басқалардан кемдігінен емес, тәуелсіздік жүктеген іргелі істер. Мақсат, мұрат биік болған сайын, ол жолдағы қажыр қайрат та соншалықты жауапты болмақ» деп ұлт зиялыларының бірі А. Айталы тұжырымдағандай бұл міндетті орындауда бірегей ғалымдар санатындағы Құлбек Ергөбек еңбектерінің маңызы қашан да зор болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер 1 Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. Астана: Таным, 2003. – 360 б. 2 Ергөбек Қ. Баянғұмыр. Алматы: Жазушы, 1991. – 232 б. 3 Ергөбек Қ. Өлеңсөз. Алматы: Ел шежіре, 2012. – 576 б. В статье говорится о роли литературной критики, казахской поэзии, мемуарного

жанра в исследовании развития истории, культуры народа Кулбека Ергобека. Самое главное, в них затрагиваются актуальные проблемы, связанные с сегодняшним днем и будущим народа. Также в статье отмечается, что ученый больше анализирует не поэзию часто пишущих поэтов, а произведения талантов, которые, в большинсте случаев, редко упомянаются в литературе. В качестве критика, исследователя разносторонне говорится о том, что доказывает своеобразные особенности из всех поэтических произведений.

This scientific article describes the critical attitude, populism in comprehensive national

view of Kulbek Ergobek`s research works. He also pointed out literaty critics, Kazakh poetry and folklore history of memoir genres.Pressing problems concerning to people’s present and future are mentioned in his poems.The scientist analyzed less popular poets’much than the best known poets. As a poetic critic and researcher he studied the main features of all art works.

УДК.0.70.4

С.С. Садыков Международный казахско-турецкий университет имени Ходжи Ахмета Ясави

Туркестан, Казахстан Sadykov.51@mail.ru

ПУБЛИЦИСТИКА МАРАТА КАБАНБАЕВА

В ПЕРВЫЕ ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ

Провозглашенная независимость определила задачи, которые в начале 90-х годов прошлого века призваны были решать средства массовой информации Казахстана.

На повестку дня стал вопрос и о журналистах, способных писать с позиций суверенного государства. Был выдвинут лозунг: «Писатель – глашатай гласности». Средствами массовой информации были предприняты меры по дальнейшему развитию сотрудничества с писателями и учёными. На такую работу был мобилизован целый ряд художников слова, среди которых был и Марат Кабанбаев.

Таким образом,в первые годы независимости,когда значительная часть писателей отошла от тематики общественных перемен, М. Кабанбаев бросился в пучину публицистики. Он смело высказывал свои мысли по злободневным вопросам развития общества того времени. Он считал, что современная его времени публицистика является, основном, хронологией. И хронологией, в которой, оказывается, есть место и лжи, с горечью замечает он. Поэтому публицист ставил вопрос о целесообразности такого творчества вообще.

240

В статье широко раскрывается публицистическая деятельность писателя-публициста Марата Кабанбаева в первые годы независимости.

Ключевые слова: публицистика независимости, судьба нации, философская

афоризмы, национальные интересы, русскоязыческие казахи, национальная журналистика, казахская интелегенция.

В первые годы независимости началась активная деятельность в публицистике

лауреата премии им. М. Ауэзова Союза писателей Казахстана и обладателя диплома им. Г. Х. Андерсена писателя Марата Кабанбаева. Ещё в 70-80 годах, став победителем республиканского конкурса произведений, посвящённых детям и юношам, занимая призовые места и в других конкурсах, он являлся одним из талантливейших литераторов. Известный писатель Ахат Жаксыбаев в своей беседе с отвественным секретарем журнала «Жулдыз» Сериккали Хасановым наряду с Тынымбаем Нурмаганбетовым, Кадырбеком Сегизбаевым особо отмечает дарование и Марата Кабанбаева [1, 136].

Марат Кабанбаев родился в 1948 году в ауле Караунгир Зайсанского района Восточно-Казахстанской области. После окончания школы работал на строительстве, а затем в районной газете. Поступил на факультет журналистики КазГУ, а после получения диплома был принят в штат газеты «Лениншіл жас», в дальнейшем трудился издательстве «Жалын», в Комитете по делам печати, книжной торговли и полиграфии и в журнале «Жулдыз». Его произведения переведены на русский, украинский, молдавский и испанский языки. А по одной из его повестей был снят полнометражный телефильм «Когда тебе 12 лет». Республиканскими издательствами выпущены девять произведений писателя на казахском и русском языках [2, 320-321]. Все они - о жизни детей.

Первые же публицистические произведения М. Кабанбаев напечатанные 1992 году в журнале «Парасат», нашли живой отклик в сердцах и думах широкой читательской аудитории. Они принесли писателю огромное уважение народа. В них он, в частности, писал, что богатство и мощь государства любой страны создают грамотные научно-технические кадры, отмечал правильность политики Президента страны, который в первые годы независимости, чтобы обеспечить поступательное движение вперед, собрал вокруг себя аналитиков и экономистов из разных уголков земного шара. Этот шаг являлся вынужденным, потому что в республике отсутствовали специалисты, способные прогнозировать будущее и глубоко разбираться в мировой экономике. Стране нужны были такие профессионалы. Поэтому в те годы Н.Назарбаев по программе «Болашақ» отправлял на учёбу молодежь в университеты разных стран.

М. Кабанбаев также с сожалением отмечает, что многие казахи не приспособлены к современной рыночной экономике. Он предостерегал соотечественников, указывая, что это может привести к тому, что хозяевами производственных объектов могут стать иностранцы и потом не допускать местное население к своим владениям. Вот поэтому теперь как никогда важны вопросы кадров и дипломированных специалистов, отмечает он. Речь идёт о настоящих специалистах, а не о тех, кто за взятки и тому подобные действия поступил в вузы, устроился на работу на «теплое местечко». Развитие получило и такое явление, которое называется «блатом». «Блат» и мздоимство разъедают общество изнутри. Публицист, рассматривая механизм этих явлений, указывает на то, что они могут разрушить веру в будущее и в справедливость. Недоучившиеся горе специалисты порождают невежество, которое, в свою очередь, приведет к духовной нищете нации, подчеркивает публицист.

В первые годы Независимости переход к рыночным отношениям обрёк на лишения весь народ. Ситуация усугублялась и тем, что на страницах печати не было материалов, дающих ответы на вопросы того времени. Все это не могло не волновать патриотический настроенного публициста. Во время командировки в совхоз «Райымбек» Алма-атинской области он воочию наблюдал быт местного населения. Осмысливая тяжелый труд

241

работников села, он обстоятельно ознакомился с ним и написал статью, призывающую рационально использовать свои возможности и осваивать торговлю [3]. Публициста огорчает неустроенность жизни сельчан, их нежелание грядущих перемен, требующих от них огромных усилий и каждодневного упорного труда.

Автор приводит примеры того, как функционирует рынок. Беседует с жителями и специалистами. Он опасается, что рыночная экономика может отобрать у рядовых хозяев неосвоенные богатства в пользу других. Публицист М. Кабанбаев, размышляя об окружающей среде, жизни, судьбе нации, качествах людей и т.д. пропускает всё это сквозь призму нарождающихся рыночных отношений молодой независимой страны.

Принимая всё близко к сердцу, он облекает свои мысли в философские афоризмы, в которых содержится и тревога, и боль, и вера, и надежда в будущее своего народа [4]. Вот некоторые из них:

Мы - нация, которая проснувшись от испуга, ищет по утрам свои тени и бегает в суматохе. Почему мелкие и крупные чиновники хотят превратить нас в рабов и сильно

желают этого? Потому что они сами рабы. Мысль «не только мы рабы», услаждает их души. Высыхающие Арал и Балхаш, парниковый эффект, в конце-концов превратят

казахскую землю в пустыню типа Намибии. Может нас это и спасет, ведь никому кроме самих казахов пустыня не нужна.

Казах - мастер на слова, он давно охарактеризовал все явления жизни на земле и указал, кому чем следует заняться. Но, к сожалению, он сам не делает того, о чем говорит.

Ошибаются политики, а страдают народы. Что это за общество, где никто никому не нужен, и никто никого не ищет? В этом мире надо хвалить не того парня, который ходит не спотыкаясь, а того, кто

десять раз упав, сто раз споткнувшись, может встать и идти дальше. И в этом, и в том мире нужно опасаться людей, которые возомнили себя

спасителями человечества и наций. Эта мысль их до того окрыляет, что они и себе и другим не дают покоя и кого угодно могут принести в жертву.

Для публициста нет неинтересных тем. В каждой из них есть своя драма, своя комедия и трагедия. Нужно только глубоко вникать в их суть и писать так, как велит сердце, отмечал он. Но на это способен не каждый публицист. И тем более вызывает уважение талант М. Кабанбаева, который вопросы жизни стремился рассматривать со всех сторон.

Например, он исследует такое явление как привыкание казахской молодежи к алкогольным напиткам. Публицист побывал в наркологическом диспансере, в течение нескольких дней общался с больными и подготовил материал о причинах, приведших людей к поражению этим недугом [5]. В нем приводится немало тревожащих человеческую душу фактов. Например, лечащий врач Айжан Жексенбинова, обрисовывая ситуацию, говорит: «Около 40% постояльцев диспансера составляют казахи, их раньше было немного, но с годами их численность в диспансере увеличивается и, что печально, стали чаще встречаться интеллигентные люди. Что тут скажешь, значить принимаем плохие качества других народов, вместо заимствования у них лучших. Есть несколько психологических причин этого пристрастия к спиртному. Среди них - и непривычный уклад жизни города, удручающе действующий на тех, кто приехал из аулов, оторванность от родных и от родителей, духовное одиночество и необеспеченность нормальными условиями. К тому же в этом есть и некоторая доля бахвальства, присущего представителям некоторых слоев молодёжи».

Может быть врач и права, но публицист дополняет её слова своими мыслями. Он считает, что корни этих явлений исходят и из низкой культуры, из люмпенской психологии, из неразборчивого пития, из необоснованного бравирования и хвастовства, а

242

также бунтующего с помощью водки годами терпевшего насилие внутреннего мира человека. К ним следует прибавить и нищету общества, и слабое развитие общей культуры индивидуумов, и слабость демократии. В заключении материала публицист, отмечая слабохарактерность этих людей, выявляет «четвертый жуз», помимо тех трех, на которые издревле делились казахи: это– жуз алкоголиков. Наверное, это и есть признание горькой правды жизни.

Главная особенность М. Кабанбаева, как публициста, заключается во всестороннем изучении явлений и происходящих процессов, в умении находить яркие примеры и делать на их основе убедительные выводы. Так, в одной из публикаций он наблюдает за тем, как идут реформы в сельском хозяйстве, в котором происходили коренные изменения. Вместо совхозов создавались частные крестьянские хозяйства. В это непростое для жителей села время он отправляется в Зайсанский район Восточного Казахстана. Вместе с председателем крестьянского сообщества района Казбеком Амантаевым он побывал у многих казахских фермеров, подолгу беседовал с ними. Журналиста интересует современное экономическое и психологическое состояние людей, создающих свои хозяйства. Выслушивает и мнения специалистов. В результате появляется статья, знакомящая читателей с проблемами сегодняшнего села [6].

В своем материале он говорит о том, что многие члены частных хозяйств не только не знают о количестве своих паев или доли, а вообще не имеют понятия о том, что это такое. Привычка ожидать приказы сверху, замечает автор, мешает им быть частными собственниками, тяжело идёт перестройка людей и т.д.

С января 1994 года в еженедельнике «Ана тілі» стали публиковаться материалы М. Кабанбаева о настоящем и будущем казахского языка. Они привлекали пристальное внимание читателей тем, что поднимаемые публицистом в них острые вопросы, касаются проблем национальных интересов и национальной духовности.

Так, в статье, посвященной воспитанию молодого поколения [7] он пишет, что оно начинается уже тогда, когда мать кормит ребенка материнским молоком, поёт ему колыбельную песню, что оно полнится лучезарной добротой дедушек и бабушек, т.е. постепенно заполняет плоть и душу человека. К сожалению, отмечает он, мы почти растеряли это святое наследие. Место древнего казахского воспитания начинает занимать детективное и сексуальное воспитание телевидения. Положение усугубляет рыночная экономика со своими суровыми законами выживания. Появляется поколение мутантов. Все мало остается казахских ребятишек, знающих казахские обычаи и традиции, подчеркивает он.

Поднимая эти проблемы, публицист горько сожалеет о том, что мы сами воспитали манкуртское поколение. Он приводит негативное примеры, имеющие место в воспитании и отмечает низкий культурный уровень казахских детей и подростков по сравнению с их узбекскими и уйгурскими сверстниками. Он указывает, что мы привыкли всё сваливать на русское воспитание, которое они получили, не учитывая того, что и представители молодежи вышеназванных национальностей тоже училась в русских школах.

Решение проблемы он видит в том, чтобы в общественном сознании возрос статус казахского языка. Только таким образом будет устранено противостояние между казахским и русским языками. А оно ещё сильно. И приводит следующие факты: в начале 1993 года при выборах в Верховный Совет 73 кандидата из 380 хотели видеть русский ранге государственного языка и это несмотря на то, что в Конституции он имел статус языка межнационального общения. Таким образом, указывает автор, из своей же среды вышло племя, радеющих за государственный статус русского языка и жаждущих двуязычия в суверенной республике.

По мнению М. Кабанбаева, в этом вопросе общество разделилось на три части: 1. Русская община. 2. Казахи, выступающие за двуязычие. 3. Радетели казахского языка [8]. Далее публицист кратко характеризует эти три группы. Первая из них - русскоязычное население, туда входят в основном граждане русской национальности. Вторая – это

243

казахи, желающие двуязычия и они составляют около 40% от общей численности казахов. Выше названные 73 кандидата тоже относятся к этой группе. Так кто же они представители этой второй группы?

Во-первых, это старшее поколение городских казахов, воспитанное в русскоязычных детских садах, обучавшихся в русскоязычных школах и университетах.

Во-вторых, это выходцы из аулов, изучивших русский язык и пришедших в комсомол и партию, чтобы сделать карьеру функционера-чиновника.

В-третьих, это молодое поколение, родившееся в безбедных семьях, окончившее вузы России и при поддержке влиятельных сородичей возглавляющее банки и концерны.

В-четвёртых, это русскоязычные представители науки, искусства и литературы. В-пятых, это пришедшие из аулов в города многочисленные предприимчивые и

расчётливые казахи. Таким образом, по мнению публициста, сформировалось некое сообщество казахов

со славяно-европейским внутренним миром и менталитетом. Говоря привычными для казахов понятиям, можно сказать, что образовался ещё один «жуз». Представители этой группы, считая себя аристократами, защищают свой образ жизни и отгораживаются от своей же нации. Более состоятельная и образованная ее часть, используя «идеи новой культуры и духовности», стараются синтезировать европейские, русские и казахские элементы духовности. И это им во многом удаётся. Для них чужды традиционные чисто казахские искусство, литература, история и т.д. Они не замечают возрождающуюся рядом культуру степных казахов, считая ее «мамбетской». Они не идентифицируют себя с русскими, им не нужна русская нация, а нужен русский язык – язык их существования.

Публицист, выявляя социальные параметры русскоязычных казахов, делает следующие выводы: в экономике поднимается их капитал, в общественной жизни тон начинают задавать тоже они. Такие люди есть и в Верховном Совете республики. Среди этих названных слоев общества есть и отстаивающие казахскую духовность, но они не делают погоды в своей среде. Главная причина этого кроется в том, что люди, обязанные на местах бороться за возрождение казахского языка, на деле окунулись в бюрократию. Мало пользы и от ученых, которые стали «национальной гордостью». Не на должной высоте в этом вопросе казахская печать, телевидение и радио. Поэтому публицист с верой и надеждой смотрит на третью группу общества - на свой народ. М.Кабанбаев в заключении своей статьи призывает всех казахов активнее включиться в работу по устранению негативных явлений в обществе, к плодотворному труду во всех сферах жизнедеятельности на благо Независимости страны.

Здесь следует отметить, что после провозглашения независимости, о которой веками мечтал народ, СМИ Казахстана некоторое время выглядели так, как будто не знали чем заняться. Причиной тому являлась укоренившаяся в сознании в течение десятилетий психология соглашательства. Публицистика, вместо того, чтобы стремиться способствовать изменению рабского поведения людей, непрерывно и с пафосом говорила о Независимости. Она много рассказывала о жизни ханов, батыров и беев, в то время как злободневные негативные явления настоящего оставались без внимания. Из материалов радио, телевидения и печати могла возникнуть только мысль о том, каким безграничным счастьем обладает теперь казахский народ. Вспоминая хвалебные фразы и риторику тех лет, невольно думаешь, что всё это уже не соответствовало действительности жизни. Публицистика нуждалась в глубоких мыслях и выводах, которые могли бы задать направление и национальной журналистике. И эти задачи старались возложить на себя некоторые публицисты, среди которых был и М. Кабанбаев.

«Писать про азбучные истины - это ещё не открытие Америки, - замечал публицист. -Мы до сих пор занимаемся романтикой и поэтикой, а нужны холодный разум и горькая правда.

244

Ушло в небытие многословные назидания абызов и кобызов. Сейчас никого не волнует шелест листьев и шорох туагев. Теперь острие пера должно быть направлено на будущее и только тогда печати не будет совестно перед читателями» [9].

Публицист подчеркивает, что создание духовного мира – это продолжающийся из века в век длительный и тонкий процесс. М. Кабанбаев считает, что журналистика должна стать компасом, который указывает верный путь для независимой страны. Само время требует конкретных слов и дел. Только друг может сказать горькую правду в лицо и поэтому правдивая печать и теле-радио сегодня нужны народу как воздух. И эти мысли публициста заслуживают уважения.

Как отмечалось выше, если проследить за историей казахского народа, то можно понять, что вся его борьба за свободу нации, переплетается с борьбой за родной язык. Казахский язык не поддавался влияниям китайского, арабского, русского и монгольского языков, сохраняя свои качества из века в век. Но такого состояния, как нынешние, он ещё не знал. Язык был духовной золотой основой всех казахов, разбросанных по всей Великой степи и всегда способствовал объединению разрозненных родов и жузов. Уже только поэтому можно и нужно обращать внимание на проблемы касающиеся вопросов языка.

Судьбу языка нельзя рассматривать отдельно от общественных проблем. Политические издания конца 80-х и начала 90-х годов повлияли на его развитие. А явления первых лет Независимости вновь привели к его упадку. Публицист М. Кабанбаев за годы работы в газете «Ана тілі», написав десятки статьей связанных с судьбой языка, находился на передовой этого непримиримого фронта. Его пламенные произведения невозможно читать без волнения.

В одном из своих выступлений он отмечал: «Только сейчас пришло время опомниться, время проявить пристальное внимание воспитанию детей и обучению их родному языку. Нужно приобщать к жемчужинам мировой цивилизации детей обучающихся на казахском языке, но нельзя каждого из трёх детей, обучающихся на русском, оттеснять, приговаривая «черный русский». В противном случае будущее наше не будет безоблачным [10].

В другой своей статье он писал: «Надо ещё помнить вот это: влияние языкового комитета, защищающего на государственном уровне интересы казахского языка распространяется только на государственные структуры и бюджетные организации. А к фирмам и концернам он не может и близко подойти. Они разговаривают с государством только на одном языке, на языке прибылей и налогов, т.е. бизнес, коммерция и многие фонды – это для нас неприступные районы. Их и не волнует вопрос казахского языка. По сравнению с ними то, что мы называем агрессией зарубежных миссионеров кажется детской игрушкой. Нам ещё через многое предстоит пройти, чтобы понять превращение количества в качество наций, в противном случае не только русскоязычные, но и казахаязычные казахи в ХХІ веке не будут разговаривать на своём языке. Нужны коренные реформы, начиная с детских садов и заканчивая ВУЗами, особенно гуманитарными.

Говоря о языковой политике государства, он отмечал: «Раньше все было на русском языке, а для внедрения казахского нужны, во-первых,

огромные средства. Во-вторых, некоторые опасаются, что большинство будет притеснять меньшинство, в том числе и те 40% русскоязычных казахов. Всё еще встает вопрос о целесообразности использования казахского языка, когда есть готовый и используемый русский. К тому же, кто будет лидером казахской нации, русскоязычные казахи или казахаязычные и может ли это определить поправки, вносимые в Закон о языке? По нашему мнению это может решиться в пользу богатых и имеющих власть из среды казахов русскоязычного населения. А это может привести к прямой направленности в сторону славянского пространства».

Продолжая данную тему, он говорил: «Никто в Казахстане силой не заставляет другие народы, во главе с русской нацией, учиться казахскому языку. Мы не можем

245

осуществлять давление на другие нации. У нас другие заботы: обладая национальным наследием, по мере возможности сохранить родной язык и вернуть к казахскому языку русскоязычных казахов» [11].

В период, когда активно обсуждался вопрос о государственном двуязычии. М. Кабанбаев подчеркивал: «Если русский язык получит статус государственного, то он не сравняется с казахским, а, наоборот, растопчет и без того находящихся в тяжёлом положении казахский язык. Он опять получит звание «Великого» и как в прошлые время и превратится в единственный государственный язык. Он и так в действительности государственный, потому, что около 70% населения разговаривают на нем. И можно представить будущее казахского языка: он получит «статус» языка межаульного общения среди казахов. Ныне все совещания и собрания парламента, министерств и других организации проходят на русском. Русскоязычные издания в тиражах превосходят казахаязычные. Например, только газета «Караван» имеет тираж в 300-350 тысяч единиц. Казахские печатные издания отстают на своей земле и в количестве и в качестве. Потеряв информационное пространство, мы можем потерять всё. Идеология государства зависит от идеологии информации» [12].

Возвращаясь к данному вопросу, он присущей ему бескомпромиссностью заявляет: «Если появятся поправки в Закон о языке, то наш родной язык навеки останется на вторых ролях. В Казахстане поэтапно осуществится смена национального менталитета на еврославянский. Это единственный удел страны, которая не может направить Независимость в правильное русло. Вопрос о сохранении государства в будущем, выдвигает на первый план интересы всей страны, нежели интересы нации. Мы, казахи, должны это понимать. Хоть и тяжело, но нам придется признать это горькую правду.

Публицист с горькой иронией пишет о настоящем казахского общества и подмечает: «Районы, где в ходу казахский язык, и быт, сужаются как Аральское море. Телевидение заполнено иностранными порно эротическими фильмами и вестернами, вытеснившими продукцию отечественного киноискусства. В кинотеатрах тоже - самое. Такой американской шоу-агрессии в 60-х годах страны Европы противостояли на государственном уровне и кое-как с ней справились. А мы, сами не понимая, что нам нужно, идём навстречу неизвестно чему с распростертыми объятиями» [13].

Обращаясь не только к разуму, но и чувствам соотечественников он призывает: «Кому может сопротивляться и кого может защитить народ, осиротевший на своей земле? Опирающиеся на великую державу Россия, русскоязычные представители народа Казахстана должны понимать это и помогать нам в восстановлении казахского языка. Политики приходят и уходят, а родной язык остается навеки. Мы хотим, чтобы будущее поколение не забыло своих традиций и родного языка. Не надо плевать в свой колодец, откуда воду пьешь».

В первой половине 90-х годов публицист-писатель М. Кабанбаев выделялся своими острыми и злободневными публикациями. Читатели ждали М. Кабанбаева и искали его материалы. Многих волновали и воодушевляли мнения, выводы и мысли пламенного журналиста. В начальные годы Независимости стране была нужна именно такая, глубоко грамотная и помогающая делать конкретные выводы публицистика, которая правдиво освещала злободневные вопросы происходивших в обществе изменений.

Ныне покойный публицист М. Кабанбаев при исполнении гражданского долга всегда находился на высоте и как журналист и как гражданин. Его публицистика оставила достойное незабываемое наследие в истории казахской журналистики.

Использованные примеры из публицистического наследия М.Кабанбаева являются ярким свидетельством его огромного журналистского дарования. Отличительной чертой его материалов стал принцип правдивости. Придерживаясь его, он не только прямо и открыто выражает свою позицию, но и бесстрашно изобличает ложь, трусливость, приспособленчество, карьеризм чиновничье-бюрократического аппарата. Он не только констатирует факты, описывает явления и события, но и используя все средства

246

публицистики, выявляет причины, вызвавшие их к жизни. При разработке темы М. Кабанбаев умеет «схватывать» проблемы с нужной стороны. Аргументы, которые он использует, логически выстроены, факты выверены, им дана оценка, из них сделаны соответствующие выводы. А главное – он всегда стремится избегать повторов, не только из собственного творчества, но и других авторов. Даже используя общеизвестные факты из истории и современности, он дает им новую интерпретацию, открывает новые грани событий, фрагментов жизни, характеров, поступков.

Его мысли созвучны думам и чаяниям казахского народа. Он хорошо знает, чем живет народ, каково его настроение, ожидания, в чем заключаются его духовные потребности, Выражая все это в концентрированном виде, он мог овладевать умами и сердцами своих современников. Это присутствует в его публицистике, на этом она зиждется. В этом и проявляется принцип документализма в журналистике.

Раскрывая тему он не односторонне подходит к её решению, не старается излагать только своё мнение, а стремится понять точку зрения своих оппонентов. И поэтому он порой как бы полемизирует сам с собой. В этом и проявляется принцип объективности публицистики и журналистики. Его творческое наследие пронизано демократическими идеями и ценностями. Говоря о будущем своего этноса, он не стремится указывать пути его достижения за счет других населяющих народов Казахстан.

Публицист М. Кабанбаев – не ретроград, не догмат, который прочно держится за старое. Выступая за сохранение национальных традиций, обычаев и образов, он понимает, что они неизбежно будут видоизменяться. Время не стоит на месте. Глобализация ускоряет его, достижения науки и техники определяют и будут определять в дальнейшем образ жизни всех народов, в том числе и казахского. Но М.Кабанбаев считает, что все это не должно выхолащивать суть нации, что казахи не должны в этой стремительно развивающейся жизни терять своих идентификационных параметров.

Он раздуется тому, что казахская молодежь едет учиться за рубеж, чтобы, освоив все новейшие достижения человечества, поставить их на службу своему народу, способствовать развитию его государственности. Публицист защищает родной язык, выступает за его возрождение и развитие, однако не за счёт ущемления языков других этносов, проживающих в Казахстане. Отстаивая интересы своего народа, он делает это страстно, по в его страсти отсутствует фанатизм, который в состоянии довести любую идею до крайности. В его творчестве присутствует беззаветная преданность своему народу, своей земле, своей Родине.

«Если же говорить об обществе, в котором мы живем,- писал М.Кабанбаев в статье «Молчание – большая беда», - то оно находится между здоровьем и болезнью, как некто больной при смерти. Дело дошло до безысходности. Простому народу остается все это терпеть и терпеть. Как мы дожили до этого? А с чего надо начать, чтобы прожить эту жизнь достойно, честно? Как нам излечиться от болезни, как предотвратить её последствия?

Поднимая эти вопросы, он указывает, что поиском ответов на них должны заняться журналисты. «В нашей стране и днем с огнем не сыщешь правдивого журналиста», - с горечью замечает он. Но он, говоря об этом, вовсе не пытается обвинять всех коллег по журналистскому цеху. Конечно, он не идеалист и прекрасно знал, что в журналистском корпусе есть и карьеристы, и соглашатели, и лживые, и бесчестные люди. Но, говоря о сложившейся ситуации, он пишет о ней, как о результате установившихся взаимоотношений между властью и СМИ, как о результате недостаточной гражданской активности общества.

«В нашей демократической стране Парламент сам себе устанавливает зарплату. При этом журналистов не допускают до заседаний, на которых принимаются подобные решения. Конечно, у Парламента есть такое право. Но что же делать нам, журналистам? …Казахские корреспонденты никогда не смогут прямо в лицо высказать то, о чём думают. Иначе высокопоставленные чины начнут их преследовать, - подчеркивает он.

247

«Так когда же мы добьемся демократии, свободы слова? – ставит вопрос публицист и даёт на него следующий ответ:

«Нашему веку нужна правда. Жизнь нас не щадит, но правду надо высказывать в любом случае… Надо готовить журналистов говорить правду, говорить от чистого сердца, жить сегодняшним днем!, - восклицает публицист.

Это тему М. Кабанбаев продолжает в другой своей статье «Есть ли казахская интеллигенция?» Он пишет: «Говоря правду, казахская интеллигенция погибла. За правду их убивали, расстреливали, вешали… А тех из них, кто повиновался, кормили досыта. Социалистическая казарма широко открыла перед ними двери…

Мы ели хлеб, были этим сыты, жили этим и считали себя интеллигенцией» [14]. Развивая мысль о правде, свободе слова, автор делает акцент на том, кто должен

нести эту правду народу, кто должен говорить её прямо в лицо власти. И эта миссия, по его мнению, возложена на интеллигенцию. В этом своём выводе М.Кабанбаев не оригинален. Аналогичные высказывания в разное время и в разную эпоху в Казахстане и в других странах были сделаны неоднократно и до него. Но он умело находит нужные слова, расставляет правильные акценты чтобы воздействовать на носителей дум и чаяний народных.

«Что такое интеллигенция?» - задается он вопросом и отвечает: - Интеллигентный человек должен быть образованным, думать о простом народе, и делать все для его блага. Казахи под определением «интеллигенция» понимают именно это.

Душа простого человека в ХХ веке подавлена. У него нет возможности выступать, говорить правду». Поэтому, считает М.Кабанбаев, именно интеллигенция должна осуществлять эту миссию. От её взаимоотношений с властью и будет зависеть то, сумеет ли она быть на высоте положения и вести за собой народ или будет довольствоваться лишь тем, как быть сытым.

Кто же по мнению М.Кабанбаева может считаться казахским интеллигентом? Это, в первую очередь, казахские старейшины. Старейшина на Востоке – олицетворение мудрости, опыта, знаний. Поэтому публицист относит их к интеллигенции. Но не всех. «Есть старейшины, у которых есть всё: образованность, одарённость, говорят они пословицами и поговорками. Их хочется слушать и слушать. Но есть среди них и те, которые несут чепуху, они не задумываются над тем, о чем говорят».

К интеллигенции он относит и журналистов. «Журналистам живётся туго, - пишет он – и не каждый из них может говорить то, о чём он думает… Правду высказывают только некоторые. Им угрожают, их похищают и, в конечном счете, убивают. И не только его самого, но и его родных: семью, близких… А продажные журналисты живут припеваючи, смело шагая, как - будто сами достигли успехов во всём и знают – достигнут всего, чего хотят».

Таким образом, публицист даёт четко понять, кто же по его мнению является интеллигентом, а кто - нет. В советское время сформировалась, как считает М.Кабанбаев, «мутантная интеллигенция», которая «пожирала» народ, «не считала его людьми» и ставит вопрос: «А сейчас какая интеллигенция?» И отвечает так: «Есть та, которая не будет «обирать» народ, будет воспринимать нас как настоящих потомков своего народа, Интеллигенция, которую мы ценим, начинает дорожить своей землей, своим песком, духовными ценностями народа, может являться опорой и примером для других национальностей. Казахский интеллигент в будущем – аристократическая личность, продолжатель рода, генератор новых идей, наводящий «мосты» между людьми и сословиями. Казахская интеллигенция должна знать свой родной язык, народные традиции, знать, что мы – есть казахи. Быть во главе, - подчеркивает публицист, - значить быть примером во всем. Это значит быть достойным гражданином».

Автор сетует на то, что в казахском народе все ещё нет единства. И обеспечить его должна интеллигенция. Она должна олицетворять будущее нации. Поэтому он обращает свой взор на молодёжь. Будущие ученые, деятели культуры, искусства, литературы,

248

экономисты, политики, и президент в том числе, выйдет из их среды. Поэтому они должны быть патриотами родной земли и нации. «Этим она докажет, что она, и вправду, казахская интеллигенция». И она, новая интеллигенция поднимется на одну ступень выше.

Многоплановость этого публицистического произведения характерна для большинства выступлений автора. По ним можно определять идентификационные параметры народа. В них читатели узнавали себя, испытывали гордость за себя и свой этнос, негодовали по поводу своих недостатков. Когда читаешь М.Кабанбаева он, порой, кажется излишне прямолинейным, категоричным. А на самом деле этим он выражает боль за свою нацию, в этом крик его души. Но несмотря на это, он не ударяется в крайности, он полон оптимизма. И этот оптимизм передавался тем, кто читал его произведения. И они могут являться образцом казахской национальной публицистики.

Чем же она привлекал читателей? Тем, что он говорит о том, о чём задумывается каждый казах. Она выражает передовые мысли и идеи народа и его государства. Другими словами, его публицистика была созвучна своему времени, своей эпохе.

В ней находит ответы на свои вопросы и казах, живущей в ауле, и казах, живущий в городе, и казах, живущий за пределами республики, и казах, занимающий высокий пост, и казах, являющийся одним из рядовых представителей многомиллионной нации.

М. Кабанбаев выступает в роли советчика, который не учит жизни, а является назидателем, подобно акынам, которые не поучали, а своими дастанами направляли мысль в нужное русло. И в этом плане связь его публицистики с устным народным творчеством свидетельствует о подлинно национальном характере его произведений. Служение своему этносу – кредо его творческого «я». Именно поэтому выступления публициста на страницах печати не оставались незамеченными современниками.

О чем бы они ни писал – о культуре, языке, политике, к кому бы ни были обращены его выступления – детям, подросткам, молодёжи, интеллигенции, государственным функционерам и т.д. – все это он припускал через призму национальных интересов. Национальный интерес – отправная точка его творчества, и его самого – как личности, как публициста, как литератора, как славного сына казахского народа. И не будет преувеличением сказать, что он явился достойным продолжателем идей и дел, начатых Ч. Валихановым, И. Алтынсариным, Абаем Кунанбаевым, Тураром Рыскуловым, Мустафой Чокаем, Алиханом Букейкановым и многих других видных представителей казахской нации, и её публицистики внесших огромный вклад в развитие Казахстана и ставших во многом его олицетворением. Пока есть и будет такие публицисты как М. Кабанбаев можно с уверенностью и оптимизмом смотреть на будущее казахского народа и его государственности.

Список литературы

1 Жақсыбаев А. Мені “Правда” газеті не үшін сынады? // Жұлдыз. – 2000. – №12. -136 б.

2 Советтік Қазақстан жазушылары. Библиографиялық анықтамалық – Алматы: Жазушы, 1987. – 320-321 б

3. Қабанбаев М. Сауда жасай алмасаң, саудаң бітеді, халқым // Парасат. – 1992. – № 6.

4. Қабанбаев М. Ұлып жұртқа қайтқан ой // Парасат. – 1992. – № 9. 5. Қабанбаев М. Қазақта бір ру бар алқаш деген… // Парасат. – 1992. – №10. 6. Қабанбаев М. Құрықтау ма, қылбұрау ма? Халқым қайтіп күн көрер?! // Парасат. –

1992. – № 10. 7. Қабанбаев М. Адамның бір қызығы бала деген… немесе неге беттен алады қазақ

баласы? Серкесөз // Ана тілі. – 1994. – 13 январь. 8.Қабанбай М. Тайқазан яки ошақтың үш тағаны. Серкесөз //Ана тілі. –1994. –3

январь.

249

9 Қабанбай М. Үндемеген – үйдей пәле! Мамырдың 10-да қазақстандық журналистер Баспасөз күнін атап өтті. Ал сол баспасөзіміз қалай өзі?… Ойтамызық //Ана тілі. – 1994. – 12 май.

10 Қабанбай М. Адамның бір қызығы бала деген… немесе неге беттен алады қазақ баласы? Серкесөз //Ана тілі. – 1994. – 13 январь.

11 Қабанбай М. Тайқазан яки ошақтың үш тағаны. Серкесөз // Ана тілі. – 1994. – 31 март.

12 Қабанбай М. Ханнан да, қарадан да жоғары ана тіліміздің күні не болады? Қайнайды қаның, ашиды жаның // Ана тілі.- 1994.- 23 июнь.

13 Қабанбай М. Еуразия одағы: кім мысық, кім тышқан? Жазылған жайдың жалғасы //Ана тілі.- 1994.- 25 август.

14 Қабанбай М. Бұл зиялы – қай зиялы? Қазақ интелегенциясы бар ма өзі? //Ана тілі.- 1994.- 14 сентябрь.

Еліміздің тәуелсіздігі өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында бұқаралық ақпарат құралдары шешуі тиіс міндеттерді айқындап берді. Күн тәртібінде егемен елдің поэзиясы тұрғысында жан-жақты бүкпесіз жазуға қабілетті журналистерді ортақ іске жұмылдыру мәселесі тұрды. «Жазушы-жариялылық жаршысы» ұраны көтеріліп ақын-жазушылар бұқаралық ақпарат құралдарына қызметке тартылды. Сондай дүрмектің ортасында бұрын балалар жазушысы ретінде танылып келген Марат Қабанбаев та болды.

Сонымен, тоқсаныншы жылдардың басында қазақ қаламгерлерінің дені қоғам дүмпуінен бойды да, асыл ойды да аулақ салып, марғаулық таныта бастаған өлара шақта Марат асау публицистиканың жалына жармасты. Сол тұста дертті қоғамның өзекті мәселелеріне байыппен ой жүгірткен жазушы-публицист өз пайымдарын бүкпесіз ортаға жайып салды. Ол қазақтың қазіргі қара сөзі негізінен жылнама екенін алға тартты. Ол мұның көбінің ойдан қосқан өтірік жылнама екенін батыл айтты. Келер ұрпақтың құны жоғары шығармаларды оқуы керектігіне назар аударды.

Бұл мақалада жазушы-публицист Марат Қабанбаевтың тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы публицистік қызметі кеңінен ашып көрсетіледі.

The declared independence determined the tasks, which mass media of Kazakhstan were

called to complete at the beginning of the 90's of past century. The question about the journalists, capable of writing from the positions of sovereign state

was brought up as well. The slogan: “Writer - the herald of publicity” was put forward. The media undertook measures for further development of collaboration with the writers

and the scientists. A great many masters of pen were involved in such a work and Marat Kabanbaev was among them. Thus, in the first years of independence, when the majority of writers turned away from the topic of social changes, M. Kabanbaev rushed into the deep of journalism. He fearlessly expressed his thoughts on the burning issues of community development of that time. He believed that contemporary journalism is mainly a chronology. The chronology, where there is actually a place for a lie, he notes with bitterness. Therefore, the publicist raised the issue about reasonability of such creativity at all.

The article widely reveals Marat Kabanbaev’s publicistic activity in early years of independence.

250

ӘОЖ 811.512.122 Ж.С. Таласпаева, Ж.Т. Қадыров

М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Петропавл, Қазақстан Zhkadyrov_777@mail.ru

М. МАҒАУИН ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТ АЯСЫ

Мақалада жазушы Мұхтар Мағауин романдарында кездесетін рухани мәдениет лексиканы қазақ халқының этномәдени өміріне байланыстыра отырып талданады. Шығарма тілінде көрініс тапқан лингвомәдени бірліктер әдет-ғұрыптармен, ұлттық стеоретиптермен, этикеттік нормалармен байланыста қарастырылады. Шығармалардан ұлттық мінез бен көркем бейнеге қатысты мысалдар келтіріледі. Тарихи-мәдени мұра ретінде ұлттық сананың дамуы барысында қалыптасатын ұлттық ерекшелік, оның қайталанбайтын қырлары қарастырылады.

Түйін сөздер: этнолингвистикалық аспектілер, рухани мәдениет, әдет-ғұрып, салт-

дәстүр, ұлттық-мәдени стереотип, лингвомәдени бірліктер, сөз әдебі, когнитивті сана, аялық білім.

Мәдениеттің ұлттық ерекшілік бояуын арқалайтын бірліктерінің аясында салт-

дәстүрді, тұрмыстық мәдениетті, «дүниенің ұлттық суретін», көркем мәдениетті қарастырамыз. Сонымен бірге, жеке адамның мінез ерекшелігін, дүниені қабылдауы мен сезінуіндегі түрлі қалтарыс - иірімдерін тіл арқылы айқындауға болатындығы белгілі. Осыған орай, М.Мағауин романдарындағы рухани мәдениет лексикасын, этнолингвистикалық аспектілерін халқымыздың этномәдени өміріне қатысы тұрғысынан алып зерделеудің маңызы зор.

Жазушының рухани мәдениет үлгілері болып табылатын ұлттық ән-күй өнері мен ойын-сауық түрлерінің де дүниенің тілдік бейнесін жасаудағы орны ерекше. Қаламгер романдарында кездесетін «Біржан-Сара», «Айман-Шолпан», «Мың бір түн», «Қобыланды» мен «Алпамыс» жырлары мәдени деректердің көзі, мәдени ескерткіш іспеттес лингвокультуремалар тілдік және мәдени субъектінің когнитивтік санасындағы аялық білім құрылымына қатысты дүниелер. «Көкбалақ» романында қазақтың атақты күйшілерінің туындылары, соның ішінде, Байжігіттің «Ерке атаны», Тәттімбеттің «Сылқылдағы», Байжігіттің «Көкбалағы», Кербаланың «Қобызымен қоштасқаны», Тәттімбеттің «Қосбасары», Құрманғазының «Көбік шашқаны», Әбдидің «Қосбасары» орын алады.

«Айгөлек», «Асық», «Бөріқұлақ», «Қыз қуу», «Алтыбақан», «Ақ сүйек», «Хан» лингвокультуремалары көбіне қазақтың өмір-салтында, тұрмысында кездесетін, өзге ұлттық мәдениетте қайталамасы жоқ бейэквивалентті мәдени бірліктер. Мысалы:

Шатыр астындағы игі жақсыларға да, әудем жерде, көк шалғын үстінде «Айгөлек» ойнап, асыр салып күресіп жүрген балалар жаққа да қарамайды [1, 49].

Қыздар қосылып өлең айтады, жігіттер күй толғайды, қыз-жігіт болып кезектесе айтысады, араласа шапқыласып, «Бөріқұлақ» ойнайды, кейде «Қыз қууға» кірісіп кетеді; кешкі қоналқада «Алтыбақан», «Ақ сүйек» ойналады [1, 115].

Қазақтың ұлттық ойындары қазақ тұрмысында ерекше, айрықша орын алады. Ұлттық ойындар мерекелер, тойлардың көңілді бөлімдерінің бірі деуге болады. М.Мағауин шығармаларында ойын түрлерін жай атап кетпей, ойын шартын бейнеленген. Жоғарыда аталған «Хан» ойыны «Аласапыран» романында былайша суреттеледі:

- Біз асық ойнап... – деді кешірім сұрағандай, тағы да. Аяғын астына бүгіп, жамбастай отырды.

251

- Мені де қосыңдар, - деді бойы бір түрлі жеңілейген Ораз-Мұхамед. – Ойындарыңның аты не?

- «Хан», - деді Сүйініш... ... Жүрегі сыздай ауырып қоя берген Ораз-Мұхамед Көшек-Сүйінішпен орын

алмастырды. Ай-Шешек екеуі бір қол. Ділшат пен Сүйініш бір қол. Алдымен сақа үйірісті. Қарсы жақтың асығы алшы түсті. Кезек соларда. Таңдау да

соларда. - «Орда!» – деді Сүйініш, кішкентай қос алақанына Ділшат әрең сыйғызып, жинап

берген жиырма бес асықты көнге соға бере. «Ханның» «Орда» және «Бұлғақ» аталатын, кең тараған екі түрі бар еді. Біріншісінде

– хан сайланған қызыл сақамен қалған асық шертіп атылады. Ал екіншісі – шын бұлғаққа ұқсас. Әуелі қатарынан бес кеней ұтып, бек болған бірі оңтайлы асықпен ханды атып алады. Содан соң бүкті – бүк, шікті – шік, сәйкес кенейлер бірін-бірі ұрып жыға береді. Қызыл сақа хандық құратын, тәртібі қатаң «Ордадан» гөрі қызығырақ, әйтсе де ақсүйектер әулеті онша ұнатпайтын: ырымы жаман, әрі тым жұпыны [1, 466].

Тарихымыздың көнелігіне қарамастан, ойын үнемі жаңа, тот баспайтын, ескірмейтін нәрсе. Ұлт ойындары – ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес, асыл да рухани қазынамыз болып қала береді.

Ұлттық сөз әдебінің лингвомәдени ерекшеліктерін ашу әдісі сөйлеу актісіне негізделген, себебі ол белгілі бір ұжымда қалыптасқан мәдени және өркениеттік құндылықтар мен нормалардың өзара байланысын белгілейді,

яғни айтылар ойды адресатқа сыпайылап жекізу, аз сөзге көп мағына сыйғызу мәдени қоғамдастықтағы қалыптасқан аса күшті мәдени-ұлттық стеоретиптерге жатады. Осындай мақсатта қолданылатын мақал-мәтелдер халықтың тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін тауып, шешетін теңдесі жоқ асыл мұрасы. Ол бір ғасырдың ғана жемісі емес, ғасырлар бойы өзіндік тәрбиелік ерекшеліктерімен танылған халықтың асыл ойының көркем жиынтығы. Осындай тәрбиелік мәні бар мақал-мәтелдердің қаламгер шығармаларында танымдық-тәлімгерлік мақсатта шебер жұмсалған. Мәселен: Бөрі бөрілігін танытпай қоймас [1, 49]; Қылыш үстінде серт жоқ, қымыз үстінде кеңес жоқ [1, 49]; Қылыш үстінде серт жүрмейді [1, 59]; Бас кеспек бар – тіл кеспек жоқ [1, 60]; Сұлтан ызғары – өткір сүңгінің жүзі, аламан жұрттың ызғары – үңірейген көрдің өзі [1, 61]; Қырықтың бірі – қыдыр [2, 18]; Құтты қонақ қонғанда қой егіз табады, құтсыз қонақ қонғанда қотанға қасқыр шабады [2, 48]; Орнында бар – оңалар [2, 62]; Ит жоқта шошқа үреді қораға, би құл жүреді жораға [2, 64]; Ұлыстың күші – төреде емес, қарада [1, 64]; Хан қасында – қарашы; сұлтан – тізгін, би – ауыздық, батыр – қамшы [1, 64]; Иесін сыйласаң, итіне сүйек сал [1, 87]; Жыланның үш кессе – кесірткелік халі бар; от өшсе – орнында күлі қалар [1, 145]; Қорыққан адам қорған салады [1, 262]; Адамның адамшылығы істі бастағанынан білінеді, қалай аяқтағанынан емес [3, 37]; Үйрен де жирен [3, 172]; Иттің иесі болса, бөрінің тәңірісі бар [3, 188]; Кеме келсе, қайық судан шығады [3, 208]; Екі сыныққа – бір жамау [3, 208], т.б. Бұл мұраның негізгі мазмұны жалпы адам баласын тәрбиелеуге арналған және де бұнда, көріп отырғанымыздай, халықтың өмір сүру барысындағы барлық тәжірибенің өнегелі өсиеттері сақталған.

Рухани мәдениет негізінде халқымыздың этнопедагогикалық дағдыларына, өзіндік дүниетанымдары мен құқықтық, қоғамдық нормаларына, өмір тәжірибелеріне қатысты талай құнды, ғылыми дерек бар. «Рухани мәдениет – жалпы этносты танудың, әсіресе, оның интеллектуалды ерекшеліктерін танудың құралы» [4, 19]. Демек, рухани мәдениет – халық болмысы мен оның өмір сүріп отырған қоғамының үндесуі. Халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы сияқты мұралары – рухани мәдениеттің негізі. Мәденеиттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Бұл дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай әр ұлттың бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқалардан ұлт ретіндегі айырмашылықтарын менталитетіне қарап ажыратамыз.

252

Шығармаларда адамның дүниеге келуінен бастап, соңғы сапарға аттанғанға дейінгі уақыт аралығында басшылыққа алып отыратын салт-сананың барлық түрін кездестіруге болады. Оларды жүйелеп, өзара топтастыра отырып, олардың қай-қайсысының болмасын ұлт өмірінде үлкен мәнге ие болғанын көруге болады.

Қазақтардың өмірге ұрпақ әкелуге үлкен жауапкершілікпен қарағанын кіндік шеше, шілдехана, сүйінші сұрау, кіндік кесу, бесікке салу т.б. салт-дәстүрлерден көретін болсақ, тұрмыс құруға, үйленуге байланысты аманат құда болу, қыз көру, қыз айттыру, құда түсу. Қалың мал төлеу, келін түсіру, беташар, қол ұстатар, қыз алып қашу, қыз ұзату, шашу шашу, тоғыз сыйлау, киіт кигізу, тоқал алу, күйеу-қосшы, күшік-күйеу, енші беру, жасау беру т.б. тәрізді лингвомәдени бірліктерді кездестіруге болады.

Осындағы аманат құда лингвомәдени бірлігінің астарына үңілсек, ұлы мен қызы жас күнінен атастырылып, қалың малдың бір бөлігі төленіп қойса, олардың ата-аналары бір-біріне аманат құда болып есептеледі.

Сол тәрізді күшік күйеу тіркесі қалың мал төлей алмаған күйеу баланың қыз әкесінің үйіне кіріп алып, қалың малын еңбекпен өтеуі дегенді білдіреді. Міне, мұндай мәдени коннотациялар тұрақты тіркес мағынасының тасасында тұрады. Арнайы дайындықсыз сөз мазмұнындағы мәдени коннотацияны кез келген оқырман аңғара бермейді.

Қазақ дүниетанымында адамның дүниеге деген көзқарасы ұлттық болмыстың дерексіз таңбалары мен символдары түріндегі халықтық салт-дәстүр мен әдет- ғұрып, наным-сенім, ырым-рәсімдері мен табу арқылы танылып отырды. Қазақ тұрмысы олардың түр-түріне толы болғандықтан, көршілері арасында «ырымшыл қазақ» атанды [5, 54].

Діни наным-сенімге байланысты: ұшықтау, сейсенбі күні жолға шықпау, тірі кезінде адамды өлшемеу, садақа беру, көк қошқар сойып құрмалдық шалу, көз тию, үкі тағу, бата беру, дұға қылу, өртке ұрынған жаман ырым т.б. стеоретиптік лингвокультуремаларға жатады.

Қазақта «Үйлену оңай, үй болу қиын» дегендей, үйленіп, үй болу – адам өмірінің ұмытылмас кезеңі. Оның да өзіндік қызығы мен қиындығы бар. Қазақ халқы қыз ұзатып, ұл үйлендіріп келе жатқан басқа халықтар сияқты, думаншыл-сауықшыл халықтың бірі. Ежелден қалыптасып келе жатқан дәстүр бойынша, қазақ халқында отау тігудің әр түрлі, рет-ретімен орындалатын салт-дәстүрлері көп. Отау тігу дәстүріне көрік беріп, қызықты әрі мағыналы ететін – салт-дәстүр. «Қызын қияға, ұлын ұяға қондыру» – әке-шешенің ұл-қызына деген міндеті. Осы дәстүрлер қазақ халқының әдебиетіне көрік береді. Жазушы шығармаларында да ұлттық салт-дәстүрлер көрініс тапқан: құда түсу, қыз айттыру, қыз ұзату, келін түсіру, т.б.

Құдалық (құда түсу) – ертеден және қазір де жалғасып келе жатқан жақсы әрі жарасты дәстүрлердің бірі. Жігіттің әкесі немесе оның жақын туыстары қызы бар үйге құда түседі. Құдалар құрметке лайық сыйлы адам деп саналады. Қыз әкесі келісім берген соң, құдалықтың жөн-жоралғыларын жасайды.

Ал әзірге жау екені, дос екені беймәлім Абалақ сұлтанға тегі бөтен болса да, тілегі бір тұстасы Томан би, жасы үлкен болса да заманы бір жеңгесі Әз-ханым бастаған, жетегіне жүк артқан жеті түйе, қосағына көзінен тізілген тоғыз жорға алған, ақсақал, қарасақалы, жігіт-желеңі аралас, салтанатты, тұтас бір топ аттанды. Бидің қалауымен, әженің айтуымен түзілген құдалық сапар [1, 128].

Ал қызы... Ораз-Мұхамедке қатты ұнаған еді. Алғаш көш үстінде көрген. Еркекше киінгенмен, атқа отырысынан қыз екені бірден танылды. Қатар қонысымен, екі орда бірін-бірі ерулікке шақырғанда мүлде басқаша кейіпте көрген. Кеше ат құлағында ойнаған тентек қыз айрықша биязы, тым нәзік. Бірақ кісіге тік қарайды. Ұнап қалды. Әжесі – әмірі күшті Әз-ханым да көз салған екен. «Нағыз батыр ұл туатын қыз!» – деді. Оралысымен-ақ құдалық жайын қамдаған. Абалақ сұлтан сырғақсыз, мәймөңкесіз бірден келісті [1, 21].

Күйеу баланың ресми қалыңдығымен кездесуге баруы – «ұрын бару» деп аталады.

253

Және қызым кішілікке бармайды, алғаш айттырған жары екені алашқа әйгі, екеуінің сұлтан серттен таярдан бұрын жүз көріскені, жұрттан жасырын жалғасып жүргені тәңірге аян, бәйбіше болған деген – сол депті [1, 128].

Ұрын келуді Н.И.Ильминский былайша түсіндіреді: «Урун – тайно, Урун келді – тайно приходить (после того, как калым отдан за невесту, но пока еще не было свадьбы), жених и может посещать свою невесту, он приезжает с подарками тестю и останавливается вдали от аула в шатре. Днем он не может приходить в аул невесты, а ходит к ней ночью – урун». Е.Жанпейісов өз еңбегінде ұрын сөзінің бас ұру, үрім-бұтақ, ұрпақ, ұрағат, ұрғашы сөздеріндегі «ұр» түбірімен этимологиялық байланысы бар екенін таратып, анықтайды [4, 19]. Жоғарыда келтірілген мысалда қаламгер де ұрын келуді «жасырын келу»мағынасында қолданған.

Осыдан соң жігіттің әкесі қалың мал берудің қамына, ал қыз жағы қалыңдықтың жасауын дайындауға кіріседі.

Құда түсу рәсімі келісілген соң, дала заңы бойынша, күйеу жағы «қалың мал» төлеуге тиіс. Бұл қазақ қазақ болғалы бұлжымаған ежелгі дәстүр. Оның мөлшері құдалардың дәрежесі мен дәулетіне байланысты екі жақ келісе отырып шешеді. Бұрынғы кедейлер арасындағы қалың мал мөлшері 5-6 малмен тынса, ірі байлар арсында екі жүз, бес жүз, мың жылқыға дейін жеткен. Бұл істе әркім өз шама-шарқына қарай белгілеген. Бұрынғы заманда «қалың мал» байлық пен мырзалықтың дәрежесін әйгілейтін көріністің айғағы болғаны шындық.

Бар пейілі Абалақ сұлтанның қызы Ділшат-сұлтанымда. Қайырылмастай құлаған-ды. Құдай қосқан жары. Қалың мал толық төленген. Ең ақырғы бес жүз жылқы өткен күзде, сұлтанның ордасы Сырдың тамағына, қыстауға қонған бетте айдап апарылған. Бірақ... бірақ қырыс сұлтан тойға асықпады. Әлде бөтен есебі бар ма, әлде өзі билеп отырған қалың найманның салт-дәстүрін бұзғысы келмегені ме. Қызым он алтыға толсын деп отырып алған [1, 21].

Қалың мал төлеу кейбір зерттеушілердің түсіндіріп жүргеніндей, қызды сатып алу үшін берілетін құн емес, керісінше, қалыңдықтың жасауына, сәукелесіне, той малына, кәделі алыс-берістеріне жұмсалатын қаражат көлеміне сай төленетін төлем. Бүгінгі күні құдалар саны мен алып баратын қалың малы әр жердің өз салтына байланысты. Солтүстік жақта қалың малға көп көңіл бөлінбейді, ал оңтүстік жақта қалың малды дәстүрлерінің бастысы деп есептейді.

Құдалар бәтуаласқан соң-ақ қыздың барлық туған-туысқандары жиналып, қыз ұзату тойын жасайды.

Бірақ... қыз ұзату мезгілін өзі белгілеген, ешқандай базынаға көнбеген [36, 21]. Үйлену тойын жас жұбайларды жар-жар айтып қарсы алады. Мұнан кейін келіннің

бетін ашу салты басталады. Жаңа отауына жар-жарсыз, беташарсыз, тіпті бес етек көйлек, биік сәукелесіз кірген жас келін шымылдық ішінде ұзақ отырмады. Келін түскенде, келіншек босанғанда, жас отау шаңырағы көтерілгенде жасалатын жақсы ырымдардың бірі – отқа май құю. От халық зердесінде қасиетті ұғым. Отпен аластау, «от ана», «отың өшпесін», «ошақтан от кетпесін» деген тілек пен ырым сабақтастығы ертеден келе жатқан ғұрып. Ошақ иесі От-Ана, бесік пірі Ұмай-ананың құрметіне қызыл шоққа май құйылып, түтін түтетілген.

Халқымыздың бұрынғы салты бойынша, күйеуі қайтыс болғанда оның жесірі «ерден кетсе де, елден кетпек жоқ», «аға өлсе іні мұра» деген қағидамен әмеңгерлік жолмен күйеуінің аға не інісінің біреуіне өзінің таңдауы бойынша тұрмысқа шығады.

Қайтып орала алмасам, басы азат деп еді ғой. Бағы аумай, бары орнында тұрған әмеңгері қаншама. Қалағанына тисін. «Бұрын бала болса да, енді бәлиғатқа толған Көшекке әмеңгерлік жолымен тиіп алса, Қазақ Ордасына бұдан гөрі көбірек пайда келтірер еді!..» – деген күнәкар ой келген Ораз-Мұхамедке [1,455-457].

254

«Аманат – аман сақтайды» дейді халық. Аманттың бұрын еларалық қатынаста үлкен маңызы болған. Көбінесе, ол бірлік, татулық, бітім жолына қызмет еткен. Ерте кезде жауласушы екі ел татуласқан кезде аманатқа адам да қалдырып кететін болған. Мысалы:

Ораз-Мұхамедке айырбас ретінде амантқа жіберілген Мұрат сұлтан – дене бітімі нәзік, сұңғақ бойлы, сәнмен өрілген ұзын қос тұлымды сегіз жасар бала еді [1, 442].

Сал-серілік – қазақ халқы мәдениеті мен өнерінің жарқын белгісі, биік шыңы. Ақындық, сазгерлік, әншілік, орындаушылық, адамгершілік, мәрттік, жомарттық, пәктік, зор абырой тағы да басқа ең ізгі қасиеттердің бәрі осы салтты мұрат тұтқандар бойынан табылған. Сал – ерекше әрі қымбат әсем киінген, жүріс-тұрысы, ісі мүлде бөлек дүние, мал-жанын осы жолда аямайтын мәрт, жомарт жан. Оның киімдерінің өзі әрі мол, әрі шұбатылған ұзын, кісі таңданарлықтай басқаша үлгіде тігілген. Сән-салтанаты басқа, ер-тұрманы да сұлу әрі сымбатты, әшекейлі. Қоржыны толған қымбат мата, бұйым. Сал сол бетімен қызды ауылдың сыртына келіп, аттан құлап жата береді. Оны ауылдың қыз-келіншектері жиылып барып, орнынан тұрғызып, қошаметтеп үйге түсіруі қажет. Салдың қоржынындағы әлгі мол бұйымдарды қыз-келіншектер қыл үстінен бөліп алады. Оған сал бір ауыз сөз айтпайды. Салт солай.

«Ауылдың дәл іргесіне жеткенде, Көксаланың өзенінен өте бере сал емен ағаштың бұтағын құшақтай аттан жығылды. Сол сәтте салдың ең жақын нөкерлері бірі аттың жалынан аса, бірі жаясынан сырғып, бірі оңға, бірі солға ауып, келе жатқан жерлерінде, бірі су үстіне, бірі жар жиегіне, бірі құмға, бірі тал, терек түбіне жапырлай құлайды. Қалған топ ауылға шабады. Айтан салдың келгенін хабарлайды... Содан соң естерін жиып, әр түрлі кейіпте әр жерде құлап жатқан әлеміш киімді, әлде нақұрыс, әлде жынды адамдарға қарап күле бастайды. Осы кезде ересектер де жетеді... Дабырлай күле жүріп, қол қусыра құрметтеп, бір аяғы үзеңгіге ілінген, екінші аяғы жер сыза бүктелген, өзі еменнің бұтағына асыла салбыраған қимылсыз, тілсіз Аға салды қоршалайды. Жігіттер төрт тағандап жерге шегеленгендей қимылсыз тұрған аттың шаужайына жармасады, қыз-келіншектер жамырай қаумалап, салдың аяғын үзеңгіден шығарады. Салдың бүкіл денесі былқ-сылқ етіп жатса да, еменнің көлденең бұтағына тарс жабысқан қолы қарысып қалғандай. Ақыры, қыз-келіншектер бетінен сүйіп, мойнынан құшақтап, қолды да босатады. Тоғыз жігіт жерге тигізбей кілем тосып тұр. Сал кілем үстіне сылқ түседі. Манағы талмаусыраған, өлі мен тірінің арасындағы қалпы ыңырана аударылғанда қалтасынан моншақ төгіледі, қонышынан қызылды-жасылды ормалдардың шеті көрінеді. Қолы жеткен қыз-келіншектер мен жігіттер таласа-тармаса моншақты үзіп, бір-бірден таратып әкетеді, жібек орамалды суыртпақтап тәбәрік етіп бөліседі. Салдың серіктерінің де қалталарынан шолпыға тағар тиын, омырауға қадар тана, түйреуіш, сақарада сирек кездесетін ұсақ-түйек жылтырақ, тәтті-мәтті шығады. Кіші салдар жұртты тегіс жалындырып, қыз-келіншектердің қаумалауымен орындарынан әрең тұрған шақта, кілем үстіндегі Аға салды ала жөнеледі [2, 28].

Ата-бабаларымыздан жалғасып келе жатқан дәстүріміздің бірі – шашу. Бұл қуаныш айғағы ретінде жасалатын өте сұлу да салтанатты дәстүр. Қуанышты сәттің бәрінің шашумен басталуы – арты той-томалаққа ұласып, игілікті істерге жалғассын деген ізгі ниеттің белгісі. Келін түскенде, жақсылық күндерде, алыс сапардан жолаушы келгенде, құда келгенде, т.б. зор қуанышты күндерде әйелдер құрт, кәмпиттен, күміс теңгеден шашу шашады. Шашылған шашудан тойға қатысушылар теріп алып, ырым қылып балаларына апарып береді. Гендерлік ерекшелікке байланысты шашуды әйел адамдар шашады.

Ақ киіз жөппелдеме жеті мәрте көтеріліп, қайтадан жерге түскенде, Ораз-Мұхамедтің үстіне алтын, күміс ақшалар жаңбырдай жауды. Жаңа ханды жақынырақ жерден көрмек болып, жапырлай ұмтылған халық үстіне де шашу шашылған [6, 31].

Ақ киіздің үстіне, жаңа ғана көтерілген ханның төңірегіне шашылған теңгелер де жинаусыз қалмайды. Жаңағы жомарт тоқсан жер таяна тиын теруге кіріседі. Тәбәрік. Хан шашуынан тиген теңге бақыт, байлық әкелуге тиіс [6, 34].

255

Хан қазынасынан арнайы шығарылған ақшаны аузы бүрмелі, тырсиған кеніп қалталарға салып алған төрт кісі екі жүз қадамдай ғана жерде тұрған, төңіректегі, тұғыры тас, екі, үш қабат ағаш үйлердің бәрінен еңсесі биік, ақ тасты сарайға жеткенше ауық-ауық жұрт үстіне теңге шашумен болды [1, 36]. Босағадан оң аяғымен аттағанда күміс теңгеден шашу шашылған [1, 457].

Сыбаға – құрметті қонаққа немесе өздерінің жақын-жуығына арнап сақтаған кәделі ет мүшелері. Қазақ дәстүрі бойынша әр адам, жолаушы өзі қонатын үйде сыбағам бар деп санаған. Тиісті сыбағасын бермесе, қонақ ол үйді сынап, өкпесін айтып кетуге хақы бар.

- Балам, - деді, елден сүйрей келген шағын, бірақ ауыр шабаданды төсек астынан суырып. – Кеше қарбаласта есімнен шығып кетіпті. Тағы да ұмытып жүрермін. Мынау – өзіңнің сыбағаң еді. Басына дейін үйтіп салынған бір кішкене тоқты. Сорғытып, аз-маз тұздаған, бұзыла қоймаған шығар. – Ой, ата... – деді қып-қызыл болып кеткен Кәмаш. – Несіне шығындандыңыз... – Сый – шығынға жатпайды, - деді Тоқсаба. – Әнегүнгі домбырашы балаға ұяттымын. Мал табылатын еді, көтеріп жүрер шама жоқ... [2, 97]

Сүйінші – қуанышты хабарды жеткізуші адам «Сүйінші, сүйінші!» деп келеді. Мұндайда қуанышты үй иесі «Қалағаныңды ал!» дейді. Немесе оған риза болатындай сыйлық ұсынады. Бұл шын қуанудың, ризалықтың белгісі. Сүйінші сұраудың да, сүйінші алудың да ешқандай сөкеттігі жоқ.

Күткеніндей-ақ, өз тамының алдына келіп тоқтағанша, орнынан екі тұрып, екі отырған. Шопыр бала кабинадан ытқып түсіп: «Сүйінші, ата!» - дегенде мүлде есі шығып кетіпті [2, 67]. Шығармалардағы көрімдік, сүйінші, байғазы, базарлық, торқалы тоғыз орамал, бата, шапан жабу, сарқыт т.б. этикеттік лингвокультуремалар қатарына жатқызуға болады. Себебі олардың ұлтымыздың салт-дәстүрлерінде берік орын алғаны соншалық, «құтты болсын!», «балаңның бауы берік болсын!», «игілігіңе тұтын!» т.б. тілектер көрімдік, байғазы беру т.б. міндетті түрде орындалуға тиіс этикеттік нормалар. Олай болмаған жағдайда сөйлеушілердің қарым-қатынасының бұзылуы мүмкін болған.

Міне, бұл айтылғандар біріншіден, лингвомәдени бірліктер әдет-ғұрыптармен, екіншіден, ұлттық стеоретиптермен, үшіншіден, этикеттік формулалармен және нормалармен тығыз байланысты аса күрделі мәдени-лингвистикалық категория екенін байқаймыз. Осы тұста лингвомәдени бірліктердің ұлттық мәдениеттің формасы ретінде қызмет ететіні айқын көрінеді.

Туыстық белгі мен жас, жыныс ерекшеліктеріне және гендер категориясына қатысты лингвокультуремалар жазушы тілінде ерекше орын алады. В.В.Воробевтың пікірінше, адамның рухани мәдениетке қатыстылығын оның отбасылық өмірінде айқын көрініп, туыстық қатынастармен анықталады. Сондықтан жас ерекшеліктері атауларының парадигмаларын табу, рухани мәдениетті түсіну мен жыныс және жас ерекшеліктерінен айқындалатын адамның отбасындағы мәртебесіне талдау жасау үшін маңызды болып саналады.

Әдебиеттер тізімі 1 Мағауин М. Аласапыран: Тарихи роман. Бірінші кітап. – Алматы, 2009. – 496 б. 2 Мағауин М. Көкбалақ. Роман, әңгімелер. – Алматы, 2004. – 248 б. 3 Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. – Алматы, 1968. – 329 б. 4 Баймаханова Ш. Т.Ізтілеуұлы шығармаларындағы салт-дәстүрге байланысты

атаулардың ұлттық сипаты// Ұлағат. – 2009. – 1. бб. -18-29. 5 Байғұтова А. М. Қазақ әйелі» концептісінің этномәдени сипаты. филол.ғыл.докт.

автореф. 10.02.02. Алматы, 2008. – 27 б. 6 Мағауин М. Аласапыран: Тарихи роман. Екінші кітап. – Алматы, 2009. – 416 б.

В статье анализируется духовно-культурная лексика романов писателя Мухтара

Магауина. Выделяются лингвокультуремы, как традиции-обычаи, национальные стереотипы, этические нормы, нашедшие отражение в языке произведения. Приводятся примеры из произведений относительно национального характера и художественного

256

образа. Рассматривается этническое своеобразие, которое формировалось в процессе развития национального самосознания, оно отличается уникальностью и неповторимостью культурно-исторического наследия.

The article examines the literary devices of the poems written by the poets of North-

Kazakhstan region. There is the stylistic analysis of expressive means of literary speech, repetitions, both phonetic and ones with similar word endings, various techniques of intonation on the certain examples. The literary word is presented in poetry as a mirror of the author's individual attitude to the reality, of the special perception of the world.

257

ТIЛДIҢ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТIҢ ОҚЫТУ ӘДIСТЕМЕСI

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ УДК 81-139(072) А13

Б.К. Абдрахманова Назарбаев Интеллектуальная школа

Кокшетау, Казахстан botagoz@list.ru

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ СТРАТЕГИЙ КРИТИЧЕСКОГО

МЫШЛЕНИЯ В ОБУЧЕНИИ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ

В статье рассматриваются образовательные стратегии, способствующие развитию навыков критического мышления учащихся. Проанализированы преимущества использования технологии критического мышления, как для ученика, так и для учителя. Вместе с тем предлагается примерный план-схема урока с применением графических схем.

Ключевые слова: критическое мышление, практика, образовательные технологии,

графические схемы, исследования, эффективность обучения. Сегодня в условиях глобализации общества в нашем мире все очень быстро

меняется, еще быстрее устаревает информация. Нашему обществу необходимы личности, которые умеют ориентироваться в условиях быстро меняющегося мира, умеют выделять нужную информацию, осмысливают и применяют полученную информацию. Время доказывает, что возникла необходимость замены традиционного образования «передачи информации ученикам», где имело место механическое запоминание, на обучение где ученик находится в центре учебного процесса. При этом кардинально меняется роль учителя: учитель исследует свою практику, сохраняет учащихся вовлеченными в процесс обучения, управляет динамикой группы и направляет процесс обучения. Кроме того практика показывает, что обучение гораздо успешнее, когда ученики самостоятельно добывают, обрабатывают полученную информацию и применяют их на практике. В настоящий момент перед педагогической практикой ставится задача поиска, и применения образовательных технологий, которые способствуют повышению эффективности обучения.

Использование стратегий технологии критического мышления, в частности, графических схем на уроках позволяет обеспечить активное вовлечение ученика в процесс обучения, одновременно развивают критическое и креативное мышление учащихся. Результаты исследований показывают что, данная технология способствует формированию следующих умений: мыслить логично; четко выражать свою мысль; запоминать и оценивать факты; формировать свою точку зрения; самостоятельно работая над новым материалом [1, 251]. Соответственно развивает навыки критического мышления учащихся, такие как анализ, оценка, другими словами, охватывает все навыки мыслительной деятельности высшего порядка по таксономии Блума [2, 36].

Практика доказывает, графические схемы эффективны, во-первых, для активного усвоения любой новой информации: проведения мозгового штурма, для выбора темы. Существуют различные виды графических организаторов. Выбор и их применение зависит от цели и конкретного вида задания. В целом, графические организаторы можно разделить на такие категории как: графические схемы для структурного отображения материала, и для планирования, постановки целей. В классе чаще всего графические

258

организаторы используются для описания, сравнения, прослеживания последовательности действий, принятия последующих действий. Далее, для подготовки исследовательского проекта, рефлексии своей учебной деятельности, установления последовательностей, причинно-следственных связей, классификации идей и любой иной организации и категоризации смысловых блоков. Графические схемы могут быть использованы на всех этапах обучения, легко вводимы в любой урок.

К примеру, очень часто тексты на уроках представляют собой огромный поток информации, что ведет к трудному усвоению учебного материала. В данном случае, использование графических схем, таких как диаграмма Вена, KWL кластеров служат своего рода поддержкой для учащихся, помогая им выстраивать ход мыслей. Графические схемы можно использовать на любом этапе урока начиная с момента актуализации знаний до представления информации учащимися на заключительном этапе урока. Одним из основных преимуществ графических организаторов является тот факт что, их можно использовать для работы над всеми навыками: чтение, письмо и вместе с тем очень эффективно для расширения словарного запаса.

Далее представлю план- схему урока, основанный на использовании графических схем. Так, при работе с текстом в начале урока учащимся предлагается заполнить таблицу «Мозговой штурм АВС», в данной таблице отображены все буквы английского алфавита. Целью данного задания является активизация знаний. Итак, порядок работы следующий:

«Мозговой штурм АВС» 1. На начальном этапе идет индивидуальная работа: каждый ученик вспоминает и

записывает в таблице все слова или фразы, касающиеся данной темы в алфавитном порядке в таблице (продолжительность 2-3 минуты).

2. Затем происходит обмен информацией в парах или группах. При этом учащиеся передвигаются по классу, обмениваясь информацией и дополняя свою таблицу.

3. Далее следует совместное обсуждение данных записанных в таблице учащихся. Предоставление этой таблицы в начале урока дает учащимся возможность

размышлять, развивать и расширять свое мышление, а учителю не предоставлять знания в готовом виде. Работа с графическими схемами на уроке может быть организована как в группах, так и в парах. При этом еще одним из положительных моментов данной работы является тот факт, что идет процесс взаимообучения учащихся. Так как в условиях групповой работы происходит преобразование, перестройка позиций ученика, цели обучения и самого взаимодействия каждого из участников учебного процесса. В условиях совместной работы наиболее полно и отчетливо раскрывается личность ученика. Эта форма работы не позволяет ему оставаться пассивным в учебном процессе, стимулирует такие важные способы взаимодействия как сотрудничество, взаимопомощь, взаимопонимание. Стратегия «Мозговой штурм АВС» применима так же и в конце изучения темы, раздела для закрепления или оценивания усвоения учебного материала учащимися. Прием «Концептуальное колесо» также эффективно использовать на стадии вызова. Учащимся необходимо подобрать слова к теме, которая отображена в центре «колеса», и вписать в секторы.

На следующем этапе идет получение новых знаний, их систематизация и осмысление. На данном этапе обучения графические схемы можно смело применять как ведущие приемы обучения. Учащимся предлагается графическая схема KWL. Целью данного задания является систематизация новых знаний, выполнение цели, поставленной на стадии вызова. Работа с данной графической схемой имеет следующие этапы:

Графическая схема KWL 1.Заполняя первую часть таблицы «знаю», учащиеся составляют список того, что

они знают или думают, по данной теме. Таким образом, определив уровень собственных знаний, ученик получает новые знания.

2.Вторая часть таблицы «хочу знать» — это пробуждение интереса к новой информации. В процессе чтения учащиеся заполняют предложенную им таблицу, далее

259

сравнивают его с первоначальным вариантом, отмечая ту новую информацию, которую они узнали в процессе работы.

3. После совместного обсуждения текста учащиеся заполняют следующую графу «узнал», включая в данную таблицу все новые полученные знания. Эта стратегия может первоначально быть отработана в парах. Совместная работа учащихся в парах для учащихся с разными способностями имеет ряд преимуществ: общение в ситуациях «ученик-ученик» происходит через диалог, обсуждение, совместное построение знаний. Более сильные ученики, помогая слабым ученикам, повторяют и закрепляют знания. Вместе с тем, в зависимости от цели, поставленной на уроке, таблица может заполняться учащимися на уроке или дома, постепенно или вся целиком как результат обобщения. Таблица предсказаний (схема №1) При знакомстве с большим произведением подобная таблица мотивирует к дальнейшему с ним знакомству. Цель задания – вызвать интерес школьников к чтению, внутреннюю мотивацию. По мере продвижения в заполнении таблицы, учащиеся все больше обращают внимание на детали, соотносят описание событий.

№1 .

Я думаю, что произойдет… На самом деле… Глава 1 Глава 2 Глава 3

На следующем этапе урока учащимся предлагаю диаграмму Вена. Диаграмма Вена: Эта техника очень интересна потому, что мы используем не только устную

информацию, но и наглядную. Данная диаграмма состоит из трех или больше кругов, которые пересекаются. В пересекающейся области кругов пишем те черты, которые присущи обоим понятиям - общее, а в тех, которые не пересекаются, заполняем разными данными. Для более полного понимания приведу пример. Например, при сравнении двух известных личностей, мы можем определить общее как то, что они оба известные личности, тогда как в «разное» мы отнесем их происхождение, вместе с тем здесь же выделим их работы. Использование этой схемы позволяет развивать такие навыки учащихся как сравнение, анализ, оценка. Более того, применение графических схем позволяет учителю урок, направленный на развитие навыков чтения перевести в урок – обсуждение. Диаграмма Вена может быть использована как план для обсуждения при работе в группах.

На следующем этапе урока, опираясь на таблицу «знаем – хотим узнать – узнали» заполняем следующую графическую схему Time line (схема № 2), где учащиеся отображают извлеченную из текста информацию с указанием дат соответственно. Целью данного задания на этом этапе является систематизация знаний учащихся на текущем этапе урока. И затем также обмениваемся информацией в парах, группах.

№ 2 Time line

Далее заполнение следующей схемы. Следует отметить, что графическая схема “Факт и Мнение” (схема №3) способствует формированию у учащихся ряда умений таких как:

генерировать идеи;

260

найти многовариантное решение проблемы; излагать свою мысль, слушать собеседника и вести дискуссию; кратко и четко излагать свою мысль.

В процессе работы с данной таблицей учащиеся рассматривают проблему с разных точек зрения, предлагают различные пути решения, учатся работать в команде. Работая над заполнением таблицы, ученики выявляют свои представления, приобретая конкретные знания по изучаемой теме и это помогает им прийти к новому знанию. Прием способствует развитию аналитического мышления, является средством отслеживания понимания материала. № 3 Факт - мнение Факт Мнение

"Кубик" Прием “Кубик” также может быть использован на этапе осмысления. Учащимся

предлагается кубик из плотной бумаги. На каждой стороне пишется одно из следующих заданий:

1. Опиши ... (Опиши цвет, форму, размеры или другие характеристики) 2. Сравни ... (На что это похоже? Чем отличается?) 3. Ассоциируй ... (Что это напоминает?) 4. Проанализируй это... (Как это сделано? Из чего состоит? ) 5. Примени это... (Найди связь с реальной жизнью?) 6. Аргументируй "за" и "против" (Поддержи или опровергни это)

Ученики делятся на группы. Учитель бросает кубик над каждым столом и таким образом определяется, в каком ракурсе будет группа осмыслять ту или иную тему занятия. Учащиеся могут писать письменные эссе на свою тему, могут выступить с презентацией. Положительной стороной применения приема "Кубик" является возможность учениками рассматривать проблему с различных фокусов. Кроме того, данный прием позволяет ученикам сформировать многогранное представление о материале, который изучался на уроке.

Рефлексия Задачами на этапе рефлексии являются помочь учащимся самостоятельно обобщить

материал урока, также на этом этапе учащиеся закрепляют новые знания и активно пересматривают свои представления. Именно на этой стадии учащиеся формируют свои знания, выражают новые идеи и информацию своими словами. Вместе с тем, происходит живой обмен идеями между учащимися, что дает им возможность углубить свое понимание, а также познакомиться с идеями других. Одним из приемов, которые эффективны на данном этапе является прием Синквейн. Способность резюмировать информацию, излагать сложные идеи, чувства и представления в нескольких словах – важное умение. Оно требует вдумчивой рефлексии, основанной на богатом понятийном запасе. [3, 123] Синквейн – это стихотворение, которое требует синтеза информации и материала в кратких выражениях. Таким образом, синквейн – это стихотворение, состоящее из пяти строк. Работу на уроке можно организовать таким образом: каждому

261

ученику дается время 5-6 минут на то, чтобы написать синквейн. Затем организовать работу в парах и из двух синквейнов учащиеся составят один, с которым оба будут согласны. Это даст им возможность поговорить о том, почему они это написали и еще раз критически рассмотреть данную тему. Затем весь класс может ознакомиться с синквейнами парных групп.

Итак, правила написания синквейна: В первой строчке тема называется одним словом (обычно существительным). Вторая строчка – это описание темы в двух словах (двумя прилагательными). Третья строчка – это описание действия в рамках этой темы тремя словами

(глаголы). Четвёртая строка – это фраза из четырёх слов, показывающая отношение к теме

(чувства одной фразой). Пятая строка – это синоним из одного слова, который повторяет суть темы или

понятия в первой строке. Синквейн является быстрым, эффективным инструментом для анализа, синтеза и

обобщения понятия и информации. Таким образом, использование графических схем на уроке меняет весь процесс

обучения. Мишра и Келер утверждают, что, если новые технологии должны быть преобразующими в процессе совершенствования преподавания и обучения, то процесс планирования учебных занятий должен предполагать взаимную интеграцию предметных знаний и методики и технологий преподавания» [4, 256]. Следовательно, знание стратегий критического мышления и умелое их применение позволяет учителю максимально вовлечь учащихся в процесс обучения, где каждый ученик, активный участник урока, самостоятельно, затем в парах, группе работает над учебным материалом. Вместе с тем, создает в классе атмосферу открытости и ответственного сотрудничества, учителю дает возможность использовать систему эффективных методик, которые способствуют развитию критического мышления и самостоятельности в процессе обучения. Немаловажным фактором является создание условий, при которых учителя могут грамотно анализировать свою деятельность.

Что же касается учащихся, то опыт применения показывает, что использование стратегий критического мышления повышает эффективность восприятия информации, способствует повышению интереса как к изучаемому материалу, так и к самому процессу обучения. Использование этой стратегии в своей практике учащимся дало возможность научиться добывать информацию, используя различные источники, проверять информацию, самостоятельно обрабатывать информацию. Также направлено на развитие умений критически мыслить, работать в сотрудничестве с другими, брать ответственность за свое обучение, что в дальнейшем формирует желание и умение стать человеком, который учится в течение всей жизни. Очевидно, что ученик становится активным участником урока, находясь в поиске нужной информации, выделения главной информации. Более того, использование графических схем позволяет учащимся избежать роли пассивного приемника передаваемой информации. Немаловажным фактором использования стратегий критического мышления на уроке является развитие навыков исследования, решения проблем, навыков работать в команде.

Главной и, на мой взгляд, самой важной особенностью данной педагогической технологии является то, что учащийся в процессе обучения сам конструирует этот процесс, исходя из реальных и конкретных целей, другими словами развиваются мыслительные навыки учащихся, необходимые не только в учебе, но и в дальнейшей жизни.

Список литературы

1 Edwin Ellis www.Graphic Organizers.com [251] 961-2407, 2004. 2 Pearl Chang. Teaching and learning with graphic organizers.

262

3 Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках. – Рига: НПЦ «Эксперимент», 1995. – 176 с.

4 Руководство для учителя (программа курсов повышения квалификации педагогических работников), 2012. – 256 с.

Мақалада оқушылардың сыни ойлау дағдысын дамытуға мүмкіндік беретін

стратегиялар қарастырылған. Сыни ойлау технологиясының оқушы үшін де, мұғалім үшін де тиімді жақтары талданған. Сонымен қоса графикалық сызбаларды пайдаланған сабақ жоспары ұсынылған.

The article looks at the strategies which sustain progress of students’ critical thinking skills. The advantages of using critical thinking technology both for students and for teachers were analysed. Also the plan of the lesson focused on developing students’ analysing skills via graphic organisers is suggested.

УДК372.8:811.161.1-057.87

Г.К. Алтынбекова Южно-Казахстанский государственный педагогический институт

Шымкент, Казахстан Altynbekova-69@mail.ru

К ВОПРОСУ О ГРАММАТИКАЛИЗАЦИИ

ВУЗОВСКИХ ЯЗЫКОВЫХ ДИСЦИПЛИН

В предлагаемой статье проблемы освоения студентами высших учебных заведений навыков профессиональной коммуникации рассматриваются применструктурно-семантической системе языка, автор предлагает собственное видение учебно-методического обеспечения занятий материалом по грамматике. Усвоение студентами грамматических правил и навыков формообразования должно быть организовано таким образом, чтобы, интегрируя теоретические знания о языке с умением соотносить языковые средства с целями, задачами и условиями общения, использовать полученные навыки в речевой практике.

Ключевые слова: лингводидактика, коммуникативные навыки, научный стиль,

грамматика, профессиональное общение, учебно-методическое обеспечение, коммуникативная компетентность, вопрос грамматикализации вузовских языковых дисциплин.

Изучение лингвистических и лингводидактических источников дает представление о

том, что в современной методике утвердился коммуникативно-деятельностный подход к обучению языкам, и перспективность такого подхода не вызывает сомнения. Под коммуникативной компетентностью понимается способность человека решать языковыми средствами задачи общения в разных сферах и ситуациях. В условиях подготовки специалистов с высшим образованием особую значимость приобретает работа, направленная на овладение научным стилем речи. Участие выпускника вуза в научном общении предполагает овладение устной и письменной речью, довольно жестко устанавливающее для каждой специальности объем необходимого минимума словарного и вообще языкового материала, которым должен овладеть выпускник вуза для полноценного участия его как личности в процессе коммуникации. Современная коммуникативная ситуация обусловила включение в учебные планы всех вузовских специальностей курса «Профессиональный язык», охарактеризованного составителями

263

Типовой программы как «дисциплинарный феномен», необходимый для«осуществления профессиональной коммуникации»[1, 5].

Предполагается, что освоение данной дисциплины поможет выпускникам вуза овладеть профессиональной компетенцией, включающей стратегии построения научного текста, отбора и обработки профессионально значимой информации, принципы научной аргументации и правила участия в научных дискуссиях. Практика свидетельствует, что обозначенный в типовых программах круг учебных задач может быть реализован при определенных условиях, к числу которых следует отнести умение преподавателя использовать возможности пререквизита – языковой дисциплины, входящей в цикл общеобязательных. В предлагаемой статье проблемы освоения студентами высших учебных заведений навыков профессиональной коммуникации будут рассмотрены применительно к преподаванию русского языка в группах нефилологических специальностей с казахским языком обучения.

Примечательно, что дисциплина «Русский язык», включенная в общеобязательный циклучебных планов всех специальностей, ориентирует преподавателя на целенаправленную работу по овладению студентами рядом подстилей научной речи:

-репродуктивными (планы, тезисы, конспекты);

-репродуктивно-творческими (рефераты, доклады); -продуктивными (проекты, статьи).

Усвоенный студентами-первокурсниками материал по теме «Научный стиль речи» послужит той базой, которая будет способствовать совершенствованию не только речевой, но и профессиональной компетенции выпускников бакалавриата. В свою очередь, правильность использования научного стиля общения предполагает соблюдение говорящим и пишущим норм литературного языка – принятых в общественно-речевой практике образованных людей правил произношения, словоупотребления, словоизменения и др. Языковые нормы соотносятся с уровнями системы языка. Поскольку этот тезис утверждает существование грамматических норм – словообразовательных, морфологических, синтаксических – овладение ими при освоении студентами научного стиля – первостепенная задача, реализуя которую преподаватель должен дать студентам представление о функциональной значимости усваиваемой на занятиях по русскому языку лингвистической теории [2, 19].

В процессе обучения, осознавая грамматическую структуру русского языка, студенты должны усвоить правила построения речи, т.е. овладеть коммуникативными способностями, которые интегрируют теоретические знания о языке с умением соотносить языковые средства с целями, задачами и условиями общения и использовать полученные умения и навыки в речевой практике. Поскольку все грамматические явления находят отражение в структурно-семантической системе языка, бесспорна значимость работы по освоению студентами целым рядом грамматических правил и навыков формообразования. Такой подход к обучению языку в лингводидактике характеризуется как коммуникативно-деятельностныйи предполагает обучение:

1) средствам языка; 2) частноречевым умениям и навыкам; 3) различным видам устной и письменной речи [3, 170]. Конечный результат – полноценное владение речью, и к этому результату

преподаватель и студенты в условиях субъект-субъектного обучения идут через систематизацию и углубление знаний по грамматике.

Анализ содержания типовой программы и действующих учебников убедительно доказывает тезис о приоритетной роли раздела «Грамматика» в школьном курсе русского языка, не менее значим этот раздел и для вузовского освоения дисциплин «Русский язык», «Профессиональный русский язык». Системное повторение и углубление знаний по

264

грамматике обогащает студентовпониманием важных языковых законов и определений, значимости морфологических и синтаксических средств, необходимых для выражения мысли.

Поскольку важнейшей задачей вузовского курса освоения русского языка как неродного является обучение языковым нормам, умению грамотно и связно передавать свои мысли в устной и письменной форме, бесспорен вывод о практической роли грамматики. Изучение грамматических форм в единстве с содержанием, в котором отражаются связи и отношения предметов реального мира, формирует у студентов материалистическое мировоззрение. Познавательное и практическое значение грамматики огромно:в грамматике описываются нормы языка, которые сложились в процессе его исторического развития и которым должен следовать всякий пользующийся русским языком в его литературной форме [4, 24].

Но, несмотря на важную роль знаний по грамматике как одного из обязательных условий овладения речью, в практике школьного освоения языка сохраняется отвлеченно-теоретическое отношение к грамматике как к набору информативных лингвистических сведений, обязательных не просто для запоминания, а для заучивания. Изучение грамматики неправомерно противопоставляется занятиям по стилистике, лексике, связной речи (устной и письменной) и даже преподаванию русского языка как учебного предмета в целом. Одной из многих причин такого восприятия раздела является чрезмерное увлечение грамматической теорией, заслоняющей в определенной степени другие важнейшие разделы школьной лингвистики, недостаточно четко интегрированной в работу по развитию речи. «В какой-то мере переоценка грамматики в прошлом приводит теперь к другой крайности – почти полному отрицанию положительной роли теории грамматики в пользу «практического» ее изучения» [5, 15].

Представляется вполне закономерным научное понимание практического значения грамматики именно на этапе овладения русским языком как средством формирования профессиональной компетенции. Дидактически грамотная работа преподавателя над освоением студентами практической грамматикой, наряду с лексикой и работой по освоению научного стиля речи, даст студентам возможность осмыслить законы неродного языка в сопоставлении сродным, получить знание основных фактов русского языка (теоретическое и практическое). Модули языковых занятий, направленные на осознание студентами грамматического строя языка, положительно воздействуют на их общее развитие, будут способствовать уточнению и закреплению знаний, позитивно влияя на формирование коммуникативных навыков. Правильно организованная работа над усвоением грамматики значительно расширит возможности вузовского курса русского языка для успешного обучения студентов практическим навыкам его применения в устной и письменной форме. Как уже было сказано выше, большую роль играет при этом знание грамматики родного языка, а в условиях полилингвального обучения –умение сравнивать и сопоставлять с теми грамматическими категориями, которые осваиваются при изучении иностранного языка, также входящего в цикл общеобязательных.

Вопрос о грамматикализации вузовских языковых дисциплин может быть решен путем учебно-методического обеспечениязанятий:

- определение основных дидактических подходов к изучению тем из раздела «Грамматика»на основе анализа лингвистической и методической литературы, знакомства с опытом работы преподавателей;

- создание методической системы освоения грамматических тем на занятиях по русскому языку с учетом нормативного, коммуникативного и функционального аспектов;

- составление методических рекомендаций, ориентирующих студентов на работу по формированию грамотной речи при усвоении научного стиля.

Из всего сказанного вытекает вывод о том, что при современномсостоянии психологической и методической науки нет никаких оснований для недооценки роли

265

грамматики в формировании мышления, речевых и правописных навыков обучаемых. При систематическом усвоении научного стиля русской речи нельзя обойтись без грамматики как основы и одного из условий сознательного овладения языком. Преподавателям русского языка можно рекомендовать обратиться к учебно-методическому пособию «Практическая грамматика», подготовленному М.И. Кадеевой. Введение грамматических сведений в рекомендуемом пособии неукоснительно следует принципу языковой достоверности при характеристике наиболее значимых для речи фактов (например, склонение, залог, видовременные формы глагола), в объеме и содержании материала учтены требования смысловой закономерности, речевые возможности грамматических категорий проиллюстрированы удачно отобранными примерами. Особое значение приобретает в учебном пособии подход к организации системы речевых упражнений: их выполнение регулируется целым рядом факторов различной природы: дидактических, методических, психологических, стилистических. Все эти факторы одинаково важны, взаимосвязаны и подчинены задачам обучения, что и делает рекомендуемое пособие востребованным в работе по систематизации и углублению грамматических сведений для интенсивного становления речевых навыков [6, 15].

В настоящее время разрабатываются различные методические подходы к работе по овладению студентами коммуникативной компетенцией в профессиональном аспекте, и наиболее продуктивной, как уже упоминалось выше, признана технология, которая называется коммуникативно-деятельностной (или коммуникативно-ориентированной). Эта технология предусматривает организацию такой работы, которая максимально приближена к естественно-коммуникативным процессам путем реализации диалоговой схемы: жизненное наблюдение – анализ образца – его личностно-ориентированное изложение – вступление в процесс соавторства в форме подражания, гармонично соединяющего аспекты чужого высказывания и индивидуальное содержание своей информации [7, 35].

Указанная схема результативна при соблюдении таких обязательных методических условий, как:

1) выбор для анализа соответствующего речевого фрагмента; 2) привлечение социально-значимого и эмоционально-информативного материала; 3) коммуникативный характер формулировок заданий к упражнениям; 4) максимальная индивидуализация подхода к структурированию собственного

высказывания; 5) внимание к процессам внутренней речи, ее акустическому и графическому

оформлению. Большое значение при организации коммуникативно-ориентированной деятельности

студентов имеет опора на лексико-тематический принцип: суть его заключается в том, что используемый на занятиях материал, в полном соответствии с требованиями программы, объединен насодержательной основе. Такого рода занятия реализуют принцип связи обучения с жизнью и выступают эффективным средством решения широкого кругавоспитательно-развивающих задач, осуществления многосторонних межпредметных связей, целенаправленной работой по освоению студентами языка специальности.

В ходе практической деятельности преподаватель: - строит свою работу с опорой на общедидактические принципы

последовательности, преемственности, перспективности; - анализирует современные инновационные подходы к работе по развитию научной

речи студентов на основе знаний по грамматике; -отбирает такие методические приемы, которые делают обучение личностно-

ориентированным.

266

На основании теоретических обобщений нами быларазработана концептуальная модель деятельности преподавателя русского языка по использования на занятиях по русскому языку в группах всех специальностей. В пособии нашел отражение авторский взгляд на учебно-методическое обеспечение грамматического компонента на языковых занятиях, содержание которых направлено на овладение студентами нормами литературной речи, совершенствование их умения изменять форму слова и включать слова в предложения, т.е. в минимальные сообщения, из которых состоит речь. Пособие призвано помочь преподавателю определить эффективные методические приемы работы по грамматике с целью совершенствования речевых навыков студентови с ориентиром на их профессиональную подготовку [8].

Список литературы 1 Профессиональный русский язык: Типовая учебная программа/ Сост.

С.А.Никитина, Р.Т. Касымова, А.А. Жубанова, А.К.Казкенова, З.Н.Поляк, Л.В.Эглит. – Алматы, 2013 – 14 с.

2 Малик-Мартиросян Д.С. Очерки по методике обучения русскому языку. – Ташкент, 1980. – 208 с.

3 Быстрова Е.А., Львова С.И., Капинос В.И. и др. Обучение русскому языку в школе // Под ред. Е.А.Быстровой. – М., 2004. – 324 с.

4 Текучев А.В. Методика русского языка в средней школе. – М.: Просвещение, 1987. – 414 с.

5 Дудников А.В. Методика изучения грамматики в восьмилетней школе. – М.: Просвещение, 1977.–304 с.

6 Кадеева М.И. Практическая грамматика. – Шымкент, 2007. 7Литневская Е.И., Багрянцева В.А. Методика преподавания русского языка в

средней школе / Под ред. Е.И.Литневской. – М., 2006 8Сандыбаева Н.А., Алтынбекова Г.К. Русский язык: Учебное пособие для студентов

I курсавсех специальностей вузов. – Шымкент: ЮКГПИ, 2013. – 112 с. Ұсынылып отырған мақалада жоғарғы оқу орындарының студенттерінің орыс тілін

өзге тіл ретінде оқытуда біліктілігін коммуникация дағдыларын игеру мәселелері қарастырылады. Барлық грамматикалық құбылыстар тілдің семантикалық құрылымдық жүйесінде көрініс табатынын негізге ала отырып, автор грамматика бойынша материалдың оқу-әдістемелік қамтамасыз етілуінін өз тұжырымын ұсынады. Студенттің грамматикалық ережелер мен дағдыларын, форма тудыру дағдылаларын меңгеру тіл туралы теориялық материалдарды интеграциялай отырып, тіл құралдарын мақсат-міндеттермен, қатынас жағдайларымен үйлесімді байланыстырып, игерген дағдыларын тіл практикасында қолдануды тиімді ұйымдастыру арқылы іске асырылуы керек.

In this paper the problem of development of students of higher educational institutions of professional communication skills are considered in relation to teaching Russian as a foreign language in high school. Based on the fact that all grammatical phenomena are reflected in the structural-semantic system of language, the author offers his own vision training and methodological support training material for grammar. Help students to understand the rules of grammar and skills formation should be organized in such a way that, by integrating the theoretical knowledge of the language with the ability to relate linguistic resources with the goals, objectives and conditions of communication, to use their skills in speech practice.

267

ӘОЖ 370.80:800 М.М. Дуйсенова

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Түркістан, Қазақстан

abirbek11@mail.ru

СӨЗ ТІРКЕСІН ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

Оқыту үдерісінде оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру және дамыту

мәселесі шығармашылық процестің қандай кезеңдерден тұратындығын білуді талап етеді және оған деген көзқарастар түрліше. Сондықтан да, оқушылардың қатысымдық құзыреттліктерін қалыптастыру барысында тапсырмалар жүйесіне деген қызығушылықтары оқушылардың танымдық және шығармашылық қабілеттерінің дамуына оң әсер ететіндігін мақалада дәлелденді. Дұрыс қалыптасқан оқу және пәндік дағдылар мен біліктер оқу сапасын көтеріп қана қоймай, оқушылардың сабаққа деген түрткілерін арттырады. Бастауыш сынып оқушыларының қатысым әдісі арқылы танымдық қызығушылығын артырудың негізгі факторы болып олардың білімі мен дағдыларының дәрежесін, баланың психикалық қызметтерін, оның ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыратын оқыту үдерісін жолға қою керектігі саналады. Ол үшін оқушының қатысымдық қабілеті оның ойлауы мен тілдесім, тыңдалым, айтылым әрекеттері арқылы бала жасына қарай тілдік қатысымға, сөздік қорды орынды пайдалануға, сабақты қатысым әдісі арқылы оқытуға құрып, балаға тілдік қатысымды игеруге жағдай жасау керектігі зерттелген.

Кілт сөз: таным, қағида, жүйе, шығармашылық, тұжырымдау. Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздіктің даңғыл жолына түсуі саяси-әлеуметтік

өміріміздің басты буыны-білім саласына да көптеген өзгерістер алып келді. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев: «Қазақстанның өз ғылымы мен технологиясын, өзіндік ұстанымын жасайтын ғылым иесі болуларың керек. Кез келген кәсіп иесі өз шаруасын тың тәсілмен, жаңа әдіспен істеуге ұмтылса ғана ешкім жетпеген табысқа жете алады» - деп атап көрсеткен болатын [1].

Білім құндылық деп саналып келсе, ендігі жерде оқушыны өзгермелі өмірге икемдеп, өзін-өзі дәлелдей алуға, өз пікірін кез келген ортада қорғай алуына, ой-тұжырымын өтімді етіп жеткізе білу, қабілеттерін шыңдау маңызды рөл атқарады. Демек, білімнің әлеуметтік күш қалпында қалмай, адамның өмірлік дағдыларының өзегі етіп алынуы, біліктілікті ұштаудың тетігіне айналуы қажет деген қағида білім беру үрдісін жаңартудың басты ұстанымы болып саналады.

Қазақ тілі сабақтарында сөз тіркестерін оқытуда оқушылардың іс-әрекеті деп ─ балалардың бүтіндей ақыл-ой, теориялық білімдері мен практикалық дағдылары арқылы алдына қойылған проблеманы шешу барысында қолданылатын әрекеттер тобын айтамыз. Оқыту барысында дұрыс ұйымдастырылған тапсырмалар жүйесі ғана оқушылардың мақсатқа жету керек деген мотивтерін қанағаттандырып, осы арқылы оның басқа психикалық қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Себебі, оқушылардың мақсатқа жету тілегін ішкі және сыртқы түйсіктер туғызады, ал орындалатын іс-әрекеттер қимыл түйсіктері арқылы реттеліп отырылады. Түйсіктері арқылы оқушылар сыртқы дүниемен әсерленеді, осы әсердің негізінде оған жауап береді. Түйсіктер оқушылардың көру, қабылдау, есту, эмоциялық жай-күйімен тығыз байланысты. Сондықтан дұрыс ұйымдастырылған дидактикалық ойындар оқушылардың бірнеше түйсігіне бір уақытта әсер етіп, тілдік материалдарды саналы қабылдауына, түсінуіне, игеруіне ықпал етеді. Бұл үшін сөз тіркестерін оқыту барысында оқушылардың көру түйсіктеріне көрнекі

268

құралдарды пайдалану, есту түйсіктерін дамыту үшін мұғалім жағымды дауыспен, сазды үнмен сөйлеуі керек. Сабақтың қызықты өтуі оқушылардың эмоционалдық күйін бей-жай қалдырмайды, эмоциясы шарықтау шегіне жеткен оқушылар сабаққа белсене қатысып, өтілген материалдарды талдауға жарыса қатысады. Мұндай сабақтар оқушылардың танымдық қызығушылықтарын туғызады. Танымдық қызығушылық оқушылардың сөз тіркестері туралы білімдерді сапалы меңгерудің негізгі діңгегі болып табылады.

Оқушылардың таным процесін жетілдіру – олардың дамуының алғышарты. Таным процесі – күрделі процесс. Таным процестері арқылы оқушылар жаңа материалдарды саналы меңгеруге талпынады. Сондықтан, бастауыш мектепте өлкетану деректерін оқытуда оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдіруге ерекше назар аудару керек. Балалардың таным іс-әрекеттерін орындау арқылы пәнге, сабаққа мотивтері (қызығушылық, ықылас, тілек) артып, баланың түсінігі мен дүниетанымы кеңейіп, ойлау қабілеттері жетіледі. Психологиялық еңбектерде таным процесінің анықтамасы туралы ғалымдар былайша топшылайды: «Таным – адам санасын дамытудың негізі» [2, 118] және «Таным – бұл қоршаған болмыстың, оның элементтерінің белсенді ақыл-ой және көңіл күй іс-әрекеттері мен олардың нәтижесі, яғни білім, жалпыланған теория, заңдар мен ғылыми ұйымдардың санада бейнеленуі» [3, 149].

Ғалым А.Е.Әбілқасымова оқушылар ерік күштері арқылы танымдық әрекеттерді жүзеге асыратыны жөнінде былайша топшылайды: «Таным–әрекет түрлерінің бірі болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік күші таным әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде ықпалды деп жорамалдауға болады» [4, 30].

Бастауыш мектепте сөз тіркестерін оқытуда оқушылардың тілдік дағдылары мен біліктері олардың қатысымдық құзыреттіліктерінің сапалы қалыптастыруына маңызды роль атқарады. Себебі, дұрыс қалыптасқан оқу және пәндік дағдылар мен біліктер оқу сапасын көтеріп қана қоймай, оқушылардың сабаққа деген түрткілерін арттырады. Бұл тұрғысында педагог-ғалым Б.И. Пинский былай ой топшылайды: «Чем бы человек ни занимался, кем бы он ни работал, успех его действий всегда зависит в значительной степени от имеющихся у него навыков. Не овладев необходимыми навыками, нельзя достигнуть сколько- нибудь успешных результатов в учебной и трудовой деятельности. В процессе овладения навыками человек перенимает опыт других людей, усваивает наиболее рациональные способы и приемы деятельности, накопленные предшествующими поколениями в ходе общественного развития» [5, 5].

Демек, оқушылардың тілдік дағдылары мен біліктерін қалыптастыруда мұғалімнің басты мiндетi - оқушыны өздiгiнен кiтаптармен және анықтама әдебиеттерiмен жұмыс iстеуге, өзінің кез келген iс-әрекетiн жоспарлап, дұрыстығына көз жеткізіп, саналы орындауға жаттықтыру болып табылады. Қазақ тілі сабағында оқушылар қалыптасқан бiлiктер мен дағдыларды кез келген жаңа жағдайда пайдалана алса ғана олардың қатысымдық құзыреттіліктері қалыптасып, тілдесімге деген түрткілері артады. Қатысымдық iс-әрекеттер арқылы оқушылар тілдік заңдылықтарды тереңiрек танып бiледi. Сондықтан оқушылардың тілдік білiк пен дағдыларын тиімді қалыптастыру оқыту үдерісінде үлкен маңызды мәселе. Қоғамда дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдында баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармаылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр.

Психологтардың пайымдауынша, бастауыш мектеп оқушысының интеллектісі, даралық қабілеттері, әлеуметтік қатынастары өзгеше болады. Оның танымдық белсенділігі артады, талғамы өседі, қабылдау дағдысы жетіледі, логикалық есі мен ерікті зейіні тұрақтанады. Сондықтан бастауыш сатыда оқушыға қазақ тілінен берілетін білім өмірлік қажетті білімдерінің бастауы болуға тиіс. Онда тіл туралы оқушы дүниетанымын кеңейтуге, олардың қатысымдық құзыреттіліктерін жетілдіруге іргетасы қаланып, баланың бастауыш сатыда меңгерген сауаттылық дағдылары ғылыми пайымдауларға

269

ұласады. Оқушының тілдік сезімі, танымдық қабілеті дамытылады, ойлау жүйесі шыңдалады. Демек, таным өрісінің кеңеюі ықылас, тілек, қажеттілік қызығушылықтарының тууына тікелей әсер етеді.

Психолог ғалымдардың (В.В. Давыдов, Б.М. Теплов, П.М. Якобсон және басқалары) еңбектеріндегі салыстыра жүргізілген талдауға сүйене отырып, зерттеу жұмысымызда психологиялық табиғатын, оқушылардың қатысымдық құзыреттліктерін қалыптастыруда сөз тіркестерін оқыту үдерісі барысында қызығушылықтарының өсіп келе жатқанын, байқауға көмектесетін механизмдерін қарастырдық. Төменде оқушылардың сөз тіркестерін оқытуда қызығушылығын арттыруда танымдық жұмыстар дың алатын орны көрсетілген:

1-сурет – Оқушының қатысымдық құзыреттіліктерін қалыптастыруда сөз тіркестеріне қызығушылықтарының алатын орны

Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын жетілдіру үшін зерттеу жұмысында

мынадай талаптар ескерілді: –сөз тіркестерін оқыту мазмұнының оқу үдерісінде проблемалық, дамыта оқыту

принциптерін жүзеге асыратындай болып құрылуы; – сөз тіркестерін оқыту мазмұнының оқу бағдарламасында берілген оқу

материалынан асып кетпеуі; – сөз тіркестерін оқыту мазмұнының бағдарлы болуы; – сөз тіркестерін оқыту мазмұны оқу материалының бірыңғай мазмұнымен тұтас

байланыста болуы, әрі оқушының дара-тұлғалық, психологиялық және іс-әрекеттік құрылымының ерекшеліктерін есепке алып іріктелуі;

– сөз тіркестерін оқыту тапсырмаларының қызықты болуы. – сөз тіркестерін оқытуда оқушылардың назарын аудару.

270

Оқушылардың қатысымдық құзыреттліктерін қалыптастыру барысында тапсырмалар жүйесіне деген қызығушылықтары оқушылардың танымдық және шығармашылық қабілеттерінің дамуына оң әсер етеді. Шығармашылық тек адамға ғана тән құбылыс.

Оқыту үдерісінде оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру және дамыту мәселесі шығармашылық процестің қандай кезеңдерден тұратындығын білуді талап етеді және оған деген көзқарастар түрліше.

Психолог ғалымдардың еңбектері негізінде оқушылардың шығармашылығын дамыту процесінің даму кезеңдерін былайша топтастыруға болады:

Мәселені түсіну қабілеттілігі – ең алдымен, сөз тіркестерін құрастыруда сөз мағыналарына сын тұрғысынан қарау. Тек өзінің ғана емес, сондай-ақ өзге адамдардың ойы мен іс-әрекетін түсіну мүмкіндігі. Проблемалық мәселелерді, адамдар қылығы, құбылыстар мен жағдаяттардың шешілуін шынайы сипаттай алу қабілетімен айқындалады.

Логикалық ойлау мен тұжырымдау қабілеті – сөз тіркестері түрлерін жіктей алу, талдау және жинақтау қабілеті, өз ойын анық жеткізе алу. Түсінік қалыптастыру мен өз ойын жеткізе алу қабілетімен сипатталады.

Табандылық (мақсаттылық) – алға қойған мақсатқа қалмай ұмтылу, кедергілерге қарамай іс-әркет барысында өз мүмкіндіктерін жинақтай алу қабілеті. Баланың барлық іс-әрекеті мен мінез-құлқынан байқалады. Өз қызметінің нәтижесіне талап қоюшылық.

Перфекционизм – өз іс-әрекетінің түпкі өнімін жоғары талаптарға жеткізуге ұмтылыс. Бала өзі істеп жатқан жұмысын жоғары деңгейде орындамайынша тыным таппайтынынымен сипатталады.

Шешім шығару – түрлі іс-әрекет пен мәселелерді шешуде тосын, жаңа жолдарды таба алу қабілеттілігі. Бала мінез-құлқы, ойындар мен түрлі іс-әрекет барысында көрінеді.

Нәтиженің дұрыстығын тексеру. Оқушының өзі тұжырымдаған қорытындыларына сын тұрғысынан қарауы. Қосымша мәліметтерді енгізуі.

Қазір оқыту процесінде мұғалім мен оқушы арасындағы іс-әрекеттер репродуктивті әдіспен ғана шектеліп, «таратқыш-қабылдағыш» тұрғыда қалыптаспай, мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас «субъект-субъект» дәрежесінде өзара сыйласымдылыққа, сенімділікке негізделуі талап етіледі. Мұнда оқушы оқыту үрдісінде тек дәлелденген, қатып қалған білімдерді жалаң игермей, өзіндік мақсатты іс-әрекеттер жасай алатын, өз ой-пікірін айтып, оны дәлелдей алатын болуы қажет. Қандай да болмасын оқыту процесі оқушының қабілеттерін дамытуға арналады. Демек, оқушының бойында қалыптасқан дағды мен біліктерінің, меңгерген білімдерінің қай деңгейде қалыптасқандығына қарай оқыту үрдісінің нәтижелілігі анықталады. Қатысымдық біліктілік сөйлеушілерден тыс қарала алмайды. Себебі адамға кез-келген қызметке өзіндік, жалпыға ортақ тілдесу ережелерімен сәйкес келетін жаңа бірдеңені қосу тән. Қатысымдық құзыреттілік оның иесінің шығармашылық тіл қызметі үшін потенциал болып табылады. Әрбір оқушының есінде сақталатын сөздердегі семантикалық компонентті оның интелектуалдық дүниесін білдіру және қабылдау ретінде қарастыру керек. Семантикалық таңдау жасай отырып, сөйлеуші сөйлемнің белгілі семантикалық құрылымдарына немесе қайтадан құра алатындарға әр уақытта сенімді болады. Соңғылары жағдаяттарда әлеуметтік қатысымдық мағына алып, ойлаған ықпал әсерін көрсетеді, егер де қатысымдық біліктілік динамикалық тудырушы (өнімді, генеративті) жүйе болмаса мазмұнды меңгеруде және оны айту тәсілдеріндегі варианттық, жаңалық, шығармашылық тілдесу де болуы мүмкін емес. Бірақ қатысымдық біліктілік потенцияларын қолдану оқушының өзіне байланысты. Себебі, ол қоғаммен, қоғамдық-қатысымдық қызметте оның орындайтын әлеуметтік және қатысымдық рольдерімен негізделеді. Қатысымдық құзыреттілікті сөз тіркестері арқылы меңгеру қатысым жағдаяттарының қайталанатын варианттарында бірнеше рет қатысу жағдайында жүреді.

271

Қатысымдық құзыреттілік басқа бағдарлама типтеріне қарағанда, біріншіден, онда қатысым себептері, қатысым актілерін нақты жағдаяттарына сәйкес енгізу қажеттілігі көрсетіледі. Бұл интенциялар тіл функцияларын көрсету көмегімен жүргізіледі; екіншіден, қатысымдық құзыреттілік мазмұны тек оқулық авторы мен мұғалімдерге ғана емес, сондай-ақ қажет материалдарды таңдай алатын, біршама қатысымдық мұқтаждықтарына бейімдей алатын оқушыларға да арналған. Оларды ашудың ролі, тілдесу орны, тақырыбы және жоспары, қатысымдық белсенділік түрлері тіл функциялары мен интенциялар, жалпы семантикалық-грамматикалық және тақырыптық-спецификалық ұғымдар көбіне универсалды және оқушыларға түсінікті формада беріледі. Оқушылардың мазмұнның әлеуметтік мәнділігін ұғынуы мотивацияның жоғарылауына ықпал етеді; үшіншіден, формальды тәсілдің іріктелуі, бірізділігі және мөлшері тілдесу мұқтаждықтарымен ұсынылады.

Ғалым Н. Құрманова жаңа оқыту технологияларына тән болатын басты екі ерекшелікті атап көрсетеді. Біріншісі, жаңа педагогикалық технологиялар оқушының жеке тұлғасын дамытуды басты міндет етіп қояды, әрбір оқушы

ның білім алу қажеті мен мүмкіндігіне байланысты өз бетімен білім алу жолын жаңа танымдық әдістер арқылы дағдыландырады, екіншісі, дәстүрлі мектепте қалыптасқандай оқушы білімді мұғалімнен қабылдаушы объект емес, өз бетімен білім ала алатын, өзін-өзі дамытуға мүмкіндігі бар субъект деп қарап, оқу үдерісін соған лайықтап ұйымдастыруға бет алады [6, 42].

Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабақтарында сөз тіркестерін оқыту дәстүрлі дидактикалық ұстанымдар арқылы жүзеге асырылды, мысалы, пәннің білім мазмұнына қатысты теория мен практиканың байланысы, ғылымилық, қатысымдық, жүйелілік, өмірмен байланысы ұстанымдары; білімді меңгерту мен ұйымдастыруға байланысты оқушының жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру ұстанымдарын негізге алынды.

Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабақтарында сөз тіркестерін оқытудың басты мақсаты – оқушылардың ізденушілік – зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру, оқу барысында сабақта белсенділігі болуы, оқушылардың жеке тұлғасын дамыту, өз бетімен білім алуға, өзін-өзі дамытуға бағыттау, олардың білімді өздігінен меңгеру дағыларын қалыптастыру, шығармашылық және логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, нәтижеде олардың қатысымдық құзыреттліктерін қалыптастыру болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер 1 Назарбаев Н.Ә., Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім

экономикасына. / Еуразия университеті студенттері алдында оқылған дәріс/ Н.Ә.Назарбаев// Егемен Қазақстан. – 2006. -27 мамыр.-1,3 б.

2 Пинский Б.И. Формирования двигательных навыков учащихся вспомогательной школы. – М.: Педагогика, 1977. – 226 с.

3 Немов Р.С. Психология. – М.: Просвещение, 1995. – 239 с. 4 Педагогика. Дәріс курсы. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2003. – 368 б. 5 Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. –

Алматы: Білім, 1994. – 192 б. 6 Құрманова Н. Қазақ мектептерінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту

технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері: пед. ғыл. докт. дис. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2004. – 345 б.

В данной работе рассматриваются ученики младшего нового поколений. В

настоящий момент в школах нового поколения изменились основные цели обучения. Одним из таких изменений является обучение казахскому языку в начальных классах коммуникативным методом. Целью же обучения коммуникативным методом является развитие личности; психологическое развитие ребенка и совершенствование

272

самовоспитания, языка и словарного запаса учеников младших классов. Будучи основным фактором повышения познавательного интереса учащихся начальных классов, коммуникативный метод удовлетворяет требованиям регулирования учебного процесса, формирующего психическое развитие ребенка и его активную умственную деятельность. В статье рассматривается необходимость создать условия для освоения ребенком языковых отношений, строя занятия на основе коммуникативного метода и вводя ребенка в зависимости от возраста в те или иные в языковые отношения посредством мышления, общения, умения слушать и говорить, тем самым развивая его коммуникативные навыки.

In this article we consider a new generation junior pupils. Currently, the new generation

of schools have changed the basic learning objectives. One such change is learning the Kazakh language in the primary grades communicative method. The purpose of a training method is communicative personality development; child's psychological development and improvement of self, language and vocabulary junior pupils. As a key factor in improving the cognitive interest of primary school pupils, communicative approach satisfies the requirements of regulation of the educational process, forming the mental development of the child and his active mental activity. The article discusses the need to create conditions for the development of child language relations, building classes based on the communicative method and introducing the child depending on their age in certain linguistically by thinking, communication, ability to listen and speak, thus developing his communication skills.

УДК 80/81 (075.8)

М.Ж. Ескиндирова Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева

Астана, Казахстан

УСТНЫЙ ПЕРЕВОД: ТРАДИЦИОННЫЕ И ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ

В данной статье рассматривается попытка создания модели сочетания инновационных и традиционных технологий в обучении устному переводу. Описывается методика обучения устному переводу в условиях современного информационного общества. Выявляется и обосновывается необходимость разумного сочетания инновационных и традиционных технологий в процессе обучения устному переводу. Предлагается комплекс традиционного и инновационного выполнений упражнений на формирование профессиональной компетенции переводчика на основе сочетания инновационных и традиционных технологий. В результате проведенного анализа было отмечено, что оптимизация учебного процесса, способствует развитию и совершенствованию ЗУН устного перевода у обучающихся, при условии организации обучения устному переводу на языковом факультете с использованием модели сочетания традиционных и инновационных технологий.

Ключевые слова: современное информационное общество, профессиональная

компетенция переводчика, инновационные и традиционные технологии обучения, базовые и специфические знания, умения и навыки, устный перевод

Современное информационное общество характеризуется большим количеством инновационных процессов во всех сферах человеческой деятельности. Образование является одной из важнейших сфер человеческой деятельности, обеспечивающее формирование интеллектуального потенциала общества. Существующие системы

273

образования и теоретический образ перспективной системы образования, обеспечивающие не только благосостояние нации, но и дальнейшее устойчивое развитие человечества, самым серьезным образом волнуют сегодня ученых, государственных и общественных деятелей различных стран, которые озабочены необходимостью обновления и реформирования систем образования, призванного играть в XXI веке важнейшую роль в развитии личности и общества.

На данный момент в казахстанском педагогическом образовании сосуществуют две парадигмы образования – традиционная и инновационная, которые находятся в противоречии друг с другом, хотя между ними имеется диалектическая взаимосвязь.

Как известно, обучение базируется на определенных технологиях. На данный момент необходимым элементом современного образования, в том числе и гуманитарного, стало внедрение в дидактический процесс таких педагогических технологий, которые были бы адекватны новой образовательной парадигме, ориентированной на развитие активной, творческой личности. Традиционная для казахстанского образования методика обучения, сообщающая обучающимся определенную сумму знаний, не способна выполнить требования современного общества. Тем не менее, следует заметить, что традиционная система обучения накопила большой положительный потенциал. Многие педагоги отмечают, что, наряду со всеми недостатками, традиционное обучение отличалось высоким уровнем фундаментальной подготовки. Мы полагаем, что необходимо творчески подойти к совмещению двух подходов к обучению и на основе традиционной фундаментальности создать творческую личность специалиста нового типа, адекватно реагирующего на запросы времени.

Нашей сферой обучения является сфера обучения иностранному языку, а, в частности, - обучение переводческому аспекту. Социально-экономические изменения, происшедшие в Казахстане в течение последних лет, привели к увеличению спроса на переводческую профессию. Возрастающий объем и изменение требований к переводу обусловили обращение к проблеме подготовки высококвалифицированных переводчиков. Устный перевод представляет собой сложный процесс речемыслительной деятельности, который предполагает владение определенной суммой знаний, умений и навыков и требует особой подготовки.

По-прежнему основными трудностями в обучении устному переводу является недостаток устной практики в расчете на каждого обучающегося в группе, отсутствие необходимой индивидуализации и дифференциации обучения. Компенсировать этот недостаток можно за счет создания новой модели обучения с использованием как традиционных, так и инновационных технологий обучения.

Таким образом, можно выявить противоречие между насущной необходимостью переориентации процесса обучения переводческой деятельности, с одной стороны, и отсутствием эффективной модели обучения, призванной сформировать умения и навыки, лежащие в основе переводческой компетенции - с другой. [1, 38]

Это ставит профессиональное образование перед необходимостью разработки рациональных технологий обучения иностранному языку с опорой на современные многофункциональные цифровые и коммуникационные средства. Использование возможностей инновационных технологий для реализации идей личностно-ориентированного обучения, активизации практической и познавательной деятельности обучающихся, повышение эффективности и качества обучения иностранному языку, является одним из наиболее важных вопросов профессионального образования. Инновационные технологии обучения можно использовать во многих образовательных дисциплинах. Однако, обучение иностранным языкам в вузе является той областью, где инновационные технологии могут принципиально изменить методы работы, а самое главное, ее результаты. Инновационные технологии способствуют вовлечению обучающихся в активную учебную деятельность, способствуют развитию у них самостоятельного, творческого и ответственного подхода к обучению, повышению

274

автономности и мотивации в обучении. Однако нельзя полностью отказываться и от традиционных технологий, так как повсеместное внедрение инновационных технологий не всегда способствует решению образовательных задач.

Методика обучения устному переводу в условиях современного информационного общества остается до сих пор слабо разработанной, что позволяет говорить об ее актуальности, так как важнейшим условием успешного обучения будущих переводчиков является совершенствование учебного процесса, а также разработка методики обучения. Изменение парадигмы образования инициирует создание новой модели обучения переводческой деятельности на основе оптимально рационального сочетания традиционных и инновационных технологий. [2, 105]

В устном переводе можно выделить следующие знания, умения и навыки (ЗУН): – базовые, необходимые для всех видов перевода: знание наиболее частотных

соответствиий и автоматизированный навык их употребления; умение без напряжения воспринимать на слух иноязычную речь; хорошее владение техникой устной речи; умение стилистически верного и адекватного подбора эквивалентов на ПЯ; умение удерживать в памяти исходный текст;

– специфические для устного перевода: а) перевод с листа – умение быстро схватывать синтаксическую структуру; навык выявления и опознавания лексических единиц, ценных в смысловом отношении; б) последовательный перевод с записью – умение профессионально пользоваться переводческой скорописью; в) двусторонний перевод – умение быстро переключаться с одного языка на другой; г) синхронный перевод – навык одновременного восприятия исходного текста и синхронного говорения; навык контекстуальной догадки (прогнозирование); навык компрессии исходного сообщения.

Как известно, «навыки образуются посредством упражнения, а умения совершенствуются по мере овладения навыком» [4, 465]. Мы предлагаем построить формирование базовых и специфических ЗУН, необходимых для осуществления перевода, на основе комплекса учебно-тренировочных упражнений. Среди упражнений, применяемых в разных школах перевода, чаще всего встречаются тренинг памяти, тренинг переключения с одного языка на другой, тренировка темпа, работа над лексикой, компрессия и декомпрессия, освоение переводческой скорописи. Здесь принципиально сочетание различных видов работы на занятии, благодаря чему достигается максимальный эффект обучения. Выполнение тренировочных упражнений на формирование ЗУН перевода может быть как инновационным, так и традиционным.

Следует отметить, что инновационные (инфокоммуникационные и цифровые) технологии, создающие особый режим функционирования сознания обучающихся, не могут заменить преподавателя; более того, они смогут стать эффективными средствами обучения только при условии, что инновационное обучение помогает традиционному.

Инновационное выполнение (с использованием «линк»): 1. Начитывание текста на цифровой магнитофон и последующий его анализ 2. Интонационная разметка прослушиваемого текста. Повтор текста за диктором 3. Практика последовательного перевода с записью 4. Практика двустороннего перевода в парах в лингафонном классе 5. Письменный перевод звукозаписи 6. Различные упражнения на аудирование 7. Устный перевод устного текста с купюрами 8. Прослушивание текста с одновременным счетом вслух 9. Прослушивание текста с одновременным чтением того же текста вслух с

отставанием 10.Прослушивание текста с синхронным переводом отдельно понятых

слов, словосочетаний и предложений. Запись перевода 11. Синхронизация готового текста 12. Синхронный перевод текста с предварительным просмотром текста репортажа

275

13. Упражнения на эхо-повтор 14. Многоязычная учебная конференция Традиционное выполнение 1. Задания на постановку дикции (скороговорки) 2. Составление различных по объему информационных сообщений на заданную

тему 3. Упражнение на перефразирование исходного сообщения 4. Перевод дат на Ия. Перевод ряда чисел с одновременным выполнением над ними

арифметических действий 5. Упражнение «Снежный ком» 6. Заучивание стихотворений 7. Выделение в предложении структурных центров фраз 8. Упражнения на активизацию знаний языковых реалий 9. Перевод фразеологизмов, клише и терминов общественной жизни. 10. Перевод последовательности прецизионных слов, словосочетаний в быстром

темпе 11. Перевод слов и словосочетаний с учетом их контекстуального значения 12. Составление синонимических рядов 13. Письменный перевод письменного текста с купюрами 14. Работа с двумя параллельными текстами 15. Заучивание стандартных речений 16. Выделение в письменном тексте смысловых опорных пунктов 17. Завершение предложения с соблюдением норм грамматики и стиля Традиционное и инновационное выполнение Традиционное 1. Повтор за преподавателем ряда чисел, дат, имен и т.д. 2. Перевод предложений на слух 3. Повтор на слух предложения в краткой форме, а затем полностью 4. Письменный перевод устных предложений с купюрами 5. Переводческий диктант Инновационное 1. Заучивание стихотворений на слух 2. Прослушивание текста и ответы на вопросы по тексту 3. Прослушивание текста и пересказ 4. Прослушивание текста и выполнение реферативного перевода 5. Упражнения на компрессию исходного устного сообщения 6. Прослушивание текста и выписывание ключевых фраз и выражений 7. Фиксация содержания устного текста на русском языке 8. Запись устных сообщений в сокращенном буквенном выражении На занятиях по переводу должны сочетаться различные виды индивидуальной и

групповой деятельности: работа с печатным, аудио- и видеоматериалом, игровая и имитационная деятельность, анализ и оценка результатов работы. Инновационные технологии должны вписываться в рамки традиционного обучения с широким использованием всего арсенала средств, начиная с учебников и заканчивая программированными пособиями. оно должно способствовать активному включению обучающихся в учебный процесс, поддерживать интерес, способствовать формированию ЗУН, но ни в коем случае не заменять полностью традиционное обучение. [3, 205]

Развитию ЗУН, необходимых будущему переводчику, во многом способствуют практические занятия в лингафонном кабинете «линк», которые имеют ряд преимуществ, т.к. 1) позволяют индивидуализировать обучение; 2) повышают активность обучения; 3) повышают мотивацию обучения; 4) помогают интенсифицировать обучение; 5) формируют условия для самостоятельной работы; 6) создают комфортную среду

276

обучения; 7) способствуют поддержанию активности обучающихся и рабочего тонуса в группе; 8) позволяют имитировать ряд реально существующих компонентов работы устного переводчика. однако не стоит забывать и о положительном эффекте традиционных технологий в выполнении определенных упражнений, т.к. они предполагают работу в группе, анализ и разбор выполняемых упражнений, работу с учебником, контроль со стороны преподавателя и т.д.

Суммируя потенциал технических и дидактических возможностей лингафонного класса на базе цифровых магнитофонов «линк», выделим принципы классификации упражнений по способу их выполнения (в скобках указаны те виды упражнений, возможность выполнения которых ограничена данным принципом):

1) органичность по степени имитации реальной ситуации (упражнения, которые имитируют ситуацию реальной работы устного переводчика);

2) степень интерактивности, что своим непременным условием имеет творческий подход, основанный на критичности мышления (упражнения, которые не носят интерактивного характера и нацелены на индивидуальный тренинг обучающихся);

3) принцип совместимости с техническими характеристиками (упражнения, которые не имеют письменной основы (носителя));

4) принцип оптимальности трудозатрат с точки зрения подготовки преподавателя к занятию (упражнения, которые при одинаковой эффективности для обучающегося требуют неоправданно большего объема подготовительной работы преподавателя).

Таким образом, по способу выполнения упражнения на формирование ЗУН устного перевода могут быть классифицированы так, как было предложено раннее.

В процессе написания данной статьи осуществлялась проверка эффективности использования модели сочетания инновационных и традиционных технологий в обучении устному переводу. По результатам проведенного анализа были сформулированы следующие выводы:

1. Студенты, обучающиеся по специальности 5В020700 «Переводческое дело», нуждаются в получении информации о ЗУН, необходимых устному переводчику в его будущей профессиональной деятельности и о способах их формирования, а также о разработанной модели обучения с использованием традиционных и инновационных технологий.

2. Методика включения разработанной модели обучения устному переводу, ориентированная на повышение эффективности обучения, включает в себя 1) использование инновационных форм и методов обучения, задающих контекст будущей профессиональной деятельности; 2) направленность иноязычного обучения на постановку и решение задач, отражающих основные черты деятельности будущего специалиста.

3. При организации обучения устному переводу на языковом факультете использование модели сочетания традиционных и инновационных технологий оптимизирует учебный процесс, способствуя развитию и совершенствованию ЗУН устного перевода у обучающихся. [4, 165]

Инновационные процессы в современном обществе остро ставят вопрос о подготовке высококвалифицированных специалистов, так как для решения проблем развития общества требуются индивиды, обладающие творческим мышлением, отошедшие от привычных стереотипов и обладающие навыками исследовательской работы. Увеличение спроса на переводческую профессию, изменение и повышение требований к различным видам перевода обусловили обращение к проблеме подготовки профессиональных переводчиков. Будущий специалист должен обладать определенной суммой знаний, умений и навыков, составляющих его компетенцию, которые во многом будут способствовать его успешной профессиональной деятельности.

Таким образом развитие и совершенствование знаний, умений и навыков устного перевода, является неотъемлемым компонентом профессиональной подготовки будущих переводчиков. [5, 19]

277

На современном этапе развития общества от теории высшего профессионального образования требуется модель оптимального сочетания традиционных и инновационных технологий обучения, способных обеспечить развитие личностного потенциала специалиста.

Анализ существующих традиционных и инновационных технологий обучения позволил сделать вывод о том, что в условиях нынешней педагогической ситуации возможно лишь их рациональное сочетание, так как инновационные технологии, несмотря на свой большой положительный потенциал, не могут полностью заменить традиционные технологии, обладающие высоким уровнем фундаментальности.

Список литературы 1 Кирсанов А.А. Методологические проблемы создания прогностической модели

специалиста. – Казань: Изд-во КГТУ, 2000. – С. 38. 2 Мусихин П.В. Обучение, основанное на компетенциях // Успехи современного

естествознания. 2000. – № 9. – С. 105. 3 Комиссаров В.Н. Теоретические основы методики обучения переводу. – М.: Рема,

1997. – 205 с. 4 Российская педагогическая энциклопедия. – М.: Большая российская

энциклопедия, 1999. – С. 165. 5 Belisle C., Linard M. Quelles competences das acteurs de la formation dans le contexte

des TIC? // Education Permanente: Technologies et approches nouvelles en formation. 1996. – No 127. – P. 19.

Берілген мақалада аууызша аударманы үйретудегі дәстүрлі және инновацияллық

технологиялардың тоғысуы нәтижесінде үлгі құрру мәселесі қарастырылған. Қазіргі ақпараттық қоғамдағы ауызшааударманы үйрету әдістемесінің сипаттамасы берілген. Ауызша аударманы үйрету үрдісіндегі инновациялық жіне дәстүрлі технологияларды үйлесімді түрде қолдану маңыздылығы дәлелденіп отыр. Инновациялық және дәстүрлі технологияларды үйлестіру негіздінде кәсибі құзіреттіліктерді қалыптастыруға бағғыталған жаттығу кешендерін орындаудың инновациялық және дәстүрлі технологияларды үйлестіру үлгісі білім алушылардың ЗУН дағдаларын дамытуға үлесін тигізеді.

The attempt to create a combination model of innovative and traditional technologies in

teaching of interpreting is considered in the following article. Methodology of interpreting teaching under the conditions of modern informative society is described there. The necessity of considerable combination of innovative and traditional technologies in the process of interpreting teaching is revealed and substantiated there. The complex of traditional and innovative exercises aimed to form professional competencies of a translator on the basis of innovative and traditional technologies combination is offered there. It was noted as a result of conducted analysis that optimization of the studding process leads to development and advancement of interpreting knowledge and skills under the condition of organizing of interpreting teaching at a language faculty with the usage of combination model of innovative and traditional technologies.

278

УДК 372.881.1 Ye.V. Yemelyanova, O.L. Kachan

Kazakh Humanities and Law University Astana, Kazakhstan

krylovalena@mail.ru, aleksia79@mail.ru

TEACHING NON-LANGUAGE STUDENTS TO ESL ON THE BASIS OF MODULE TECHNOLOGY

In the article the problem of the formation of a future post-graduates as a cultural-

language personality is researched, the results of the theoretical analysis of the concepts “language personality”, “secondary language personality” and “cultural-language personality” are presented, the classification of the levels of the maturity of a higher educational establishment student’s cultural language personality is specified. The results of the research shoed planning of teaching process concerning the discipline “English language” in KHLU on the basis of module technologies corresponds, without doubt, to achieving the complex aim set by the university that is increasing the level of students’ communicative-cultural competence for studying English and developing future specialists as cultural-language individuals.

Key words: language personality; secondary language personality; cultural-language personality; thesaurus; communicative-cultural competence.

Globalization in political-economical sphere strengthening essentially intergovernmental integration processes and creating new fields of social activity of the person has had an impact even on education in the Republic of Kazakhstan. Many Kazakhstan universities joined the international scientific educational space and achieve the new level in language preparation of future specialists who will be able to integrate in the world market and scientific community.

However, during the process of integration and globalization the obstacle relating to promotion and career formation of graduating students of many national universities appeared. It was caused by the low level of foreign language knowledge. Therefore many universities have aimed at carrying out training based on international requirements of specialists who are able to work effectively in international companies and who know one foreign language as minimum.

The goal defined has led to the development and further implementation of the program relating to multilanguage teaching of non-language students based on usage of the most effective and progressive pedagogical methods. Module technology is one of them.

It should be noted that the module technology cannot be called as a new one because it was developed during the Second World War as a response to the acute social-economic needs when it was necessary to teach a person during a short period of time. The goals set by industry were studied carefully and the instructions on their theoretical and technical application as well as safety measures in different spheres of industry were developed. All these were a variety of the module technology teaching. However the term as “module technology” did not exist in education and professional training of that time. Only ten years later some experts in educational system tried to systematize professional training using the module technology teaching.

Last decade the module technology teaching was used in traditional higher educational system. Exactly Bologna process was the cause of it because one of its characteristics is a usage of the module technology in educational programs.

Under the module technology we understand the set of different forms, means and methods of joint activity between a teacher and a student implemented in teaching and aimed at mastering effectively the studied material and improving the quality of teaching in whole.

The necessity of module technology implementation into teaching English to non-language students of the first course is caused by the contractions appeared as the result of changes in social needs connecting to the preparation of highly-qualified specialists, in particular:

279

- high requirements to the language level of future specialists and in fact graduating students had a low level of it;

- modern requirements of educational process conversion and imperfection of the existed methods of teaching English;

- “old” existed models of teaching English and modern requirements to the technology of educational process;

- frontal methods of teaching and individual pace, and ways of mastering knowledge by students;

- dominating explanatory ways of teaching and the necessity of providing active, effective and creative way of study [3].

As it was mentioned above the main organizational-substantial unit of the module technology teaching is a module. Proceeding from the offered definitions of the module in scientific literature the necessity appears to give the own definition for the term “module” which is based on teaching English. From our point of view the module is a target functional tie which is a part of the educational subject. “A foreign language’ corresponds to the subject and is relatively independent, units the content of study or is an educational material and technology of its mastering into the system of high level of integrity, and which

1) aims at the complex teaching of all types of performance in English; 2) is performed as a complex of interconnected blocks embodied in units of teaching

material intended for simultaneous study by students with different levels of possessing communicative-cultural competence in English;

3) is developed in such a way that allows to take into account individual demands and abilities of every student making a base of for independent and differentiate study;

4) promotes a choice of an individual educational path by a student for achieving the advanced level in the framework of his own language level possession and for getting a higher grade;

5) creates a condition for increasing the student’s motivation and interest in further study of English as a means of international communication.

The main aim of teaching English to non-language students of the first course of Kazakh Humanities and Law university is formation and further development of such a level of communicative-cultural competence which will allow students to use English as a means of international communication according to the level of international requirements in situations connecting with socio-everyday and socio-cultural communication as well as to continue studying English for professional purposes.

Thereupon the formation of the educational process on the basis of the module technology is aimed at providing with favorable conditions for student’s development studying in technical university as a cultural-language individual by means of flexible content of training, focus on individual demands and fundamental preparation of the student on English, organization of creative independent activity on individual educational program [3].

At the beginning of the semester on the basis of the entrance exam students are allocated into groups with Pre-Intermediate, Intermediate and rarely Advanced levels. At the end of the 8th week-study of disciple “Foreign language” based on the module technology the system of the final level attestation relating to the formed communicative-cultural competence of motivating type is applied. It can be demonstrated in the following way. Upon the results of the final exam the student gets the mark “excellent” only in that case if he had possessed the communicative-cultural competence of level “B2”or higher of the European Council. If the level of communicative-cultural competence corresponds to the level “B1” of the European Council the student gets the mark “good’. If the level of communicative-cultural competence corresponds to the level “A2” of the European Council the student gets the mark “satisfactory’.

Therefore, the program on discipline “Foreign language” must be developed in such a way during which the student with the lower level of communicative-cultural competence could work

280

more intensive during the whole period of studying in order to achieve the next level and get a high grade.

We are sure that such an approach allows the students to know his/her level of communicative-cultural competence possession clearly and objectively at any period of studying, to plan individually the further educational activity connecting to English studying and change something in personal educational process.

For the module technology in particular and the module technology teaching in general the leading things are the principles such as modularity, the structure of the studying content into isolated elements, dynamics, the method of activity, flexibility, the realized prospect, versatility of methodological consulting, and equality [4].

The authors of the present work share the opinion of the investigator, V.M. Gerasimov, according to whom the principle of modularity assumes the integrity and completeness, fullness and logicality of the developing the educational material in the form of module blocks in the framework of which the studying material is structured into the system of studying elements or components [2].

The principle of structuring the content of teaching comes from that fact that every element contains the definite didactic aim and the content of teaching which is represented as a whole process ensures its achievement.

Following the principle of dynamic the module teaching program can be undergone the changes relating to the content and the module structure as well as their elements subject to the changes of teaching conditions particularly the dynamics of social need in whole.

The principle relating to the method of activity assumes that the mastering of the teaching material occurs at the moment when the teaching material has been studied completely. It means that the teaching process shall be aimed not only at teaching students to get skills and how to speak and write in another language but how to apply the gained knowledge in practice.

The principle of flexibility assumes the necessity of individualization as respects to the teaching process. It is known that students have different speed of mastering knowledge, getting skills, forming intellect and their application. Thus, a student can choose his/her own method of studying the teaching material of the module with the help of technical means but checking and change of the acquired knowledge are done by the means of self-control and by a teacher.

The principle of the realized prospect requires the deep understanding and awareness of the studying prospect by the student. Following this principle the purposes of the teaching module shall be as meaningful results of activity and be realized by students as prospectof their cognitive activity and practice. It is necessary because the conscience appeared on the basis of activity leads to forming a positive motivation for studying and develops cognition.

The principle of methodical consulting versatility is expressed in providing professionalism in the cognitive activity of the student and the pedagogical activity of the teacher.

The principle of equality plays an important role as well during the organization of the module teaching process as far as it establishes an appropriate interaction between the student and the teacher during the teaching process. As a rule the traditional teaching process is a process during which the leading role to transform information is given to the teacher while the student is just a person who gets information. However while implementing the module teaching process the most important thing is the student’s activity and the teacher is just as a tutor or a coordinator who shall have an individual way of teaching to each student. To do the mentioned above it is necessary to supply student with effective methods of studying that is the modules. Therefore, the module and the module teaching program are promoting things of teaching and studying which allow creating an equal cooperation of the teacher and the student in the educational process.

The analysis of the scientific literature allows to generalize the fundamental educational conditions of implementing teaching of non-language students to ESLon the basis of module technologies:

281

1) sampling and structuring of the teaching content are carried out on the basis of activity in order to master the teaching material in portion and system-oriented way, to increase basic knowledge, oral and written experience of students, complex forming and development of knowledge as well as abilities and skills in all types of speaking another language;

2) the content of teaching is presented as blocks-units and is carried out in accordance with the set didactic aim which is aimed on the student and contains not only the index of teaching material volume but the level of its mastering;

3) the organization of the teaching process is based on joining different levels of student’s knowledge of English which allows to decrease the gap between last requirements relating to possessing high-level of English by student and the limited number of hours in teaching programs given for English studying;

3) different ways of studying the teaching material are used because the linguistic and extra-linguistic content of each module is different in volume and the level of complexity;

4) methodical principles of developing teaching are implemented as far as they create prerequisites for the student’s creative activity;

5) step-by-step control of teaching results is implemented as well as each student’s grades are counted and controlled;

6) special attention is paid at the personal work of the student which achieving the definite aim which studying the module because it allows the student himself/herself to control the level of knowledge gained, to see gaps and to change something while studying;

7) availability of modules in printed and electronic ways allows the teacher to individualize work with some students;

8) the teacher becomes more skillful while mastering module teaching technologies. Taking into consideration the offered educational conditions and methodical principles the

model of the program on discipline “Foreign language” was developed on the basis of module technologies in order to approbate it during teaching process in Kazakh Humanities and Law University (KHLU) within 2014-2015school year.

The present program is orientated on the non-language students of the first course of KHLU studying English in details and includes international standards relating to English language knowledge. The module program contains 8 theme-modules which are studied by the student step-by-step for 8 weeks. Such limitation of modules allows controlling the perfection of the student’s communicative-cultural competence at any period of studying.

The blocks of the module are interconnected logically but are individual at the same time. One module is studied about 15 academic hours; personal work of the student relating to the module material is 6 academic hours.

Special attention in the module teaching program is paid at communicative-orientated control which includes entering, current and final types of controlling. The teacher while carrying out one of the mentioned types of control shall define the level of knowledge, skills, and abilities gained by the student on the basis of the received data concerned with the level of suitability and efficacy of the used ways and methods of teaching, the changes done, evaluation of the student’s activity and the given recommendations.

Therefore, the entrance exam allows defining the initial level of the first-year- student’s communicative cultural competence, sharing students into groups on the basis of the gained results, and giving a student to choose an individual way of studying English for 8 weeks in order to achieve the complex didactic aim.

The current exam also plays a special role for effective teaching process implementation. It allows the teacher to follow the process of foreign language skills and abilities formation, to control the level and quality of the gained material, teaching elements of the module, to varythe ways and methods of teaching, to change something in teaching English.

As a rule the final control is done every four weeks. As far as the final control supposes brining of the results which show the level of gained communicative skills by a student. The

282

subjects of the control are abilities to read and write, to listen and speak as well as lexico-grammatical skills.

Students take a module task on the discipline having completed 8-week studying. The final control is carried out after completion of all blocks study that is on the9th and

10th week of studying process and is as an instrument of: 1) defining the development or lack of the student’s development in communicative-cultural

competence in English; 2) revealing possible causes of academic poor progress both of a student or a group of

students; 3) carrying out the comparative analysis of the final control results, for instance, the entering

and the final controls, and informing students about them in order to do some appropriate changes in teaching process and individual studying program. The results of the final control made at the end of the completion of the first module

teaching can be as a proof (October, 2014). The analysis of the results showed that only 85% of the students (160 people) succeeded successfully but ‘good” prevailed that is 70 % (120 people) got it.

Having compared the final results of the first module and the second module groups it was seen that the number of students who got satisfactory mark increase at 22 % that 45 people (19%). Besides, the number of student got “good” enlarged at 25 %. It is necessary to notice that the number of students who got “excellent” was 25 people (13%) that is at 12,5% higher than it was before.

While making analysis it was found out that 390 students (77%) from 420 were ready to take international exam at level B1(PET), and 30 students (23%) were ready at levele B2 (FCE).

The comparison of the results also proves that the number of students who possess English at KET and PET levels has increased at 35% and 25%. The number of students who know English at level of FCE has enlarged at 12,5 %.

In conclusion it is necessary to notice that planning of teaching process concerning the discipline “English language” in KHLU on the basis of module technologies corresponds, without doubt, to achieving the complex aim set by the university that is increasing the level of students’ communicative-cultural competence for studying English and developing future specialists as cultural-language individuals.

References

1 Borisova N.V. From traditional through module system to distance learning: tutorial. – M.: Domodedovo: VIPK MVD of Russia. 1999.–174 p.

2 Gerasimov V.M. Module teaching of general technical disciplines in the institute of higher education: tutorial. – Chita: ChitPI, 1994. – 71 p

3 Lastochkin A.N. Integrative-module teaching of Chemistry in the preparation school of the education university: tutorial. SPB.: Education, 1998. –45 p.

4 Yutsyavichene P.A. Theory and practice of module teaching. – Kaunas: Shviesa, 1989. – 227 p.

Мақалада шетел тілін оқытудағы модулдік бағдарламасының құрудағы концептуалды негіздер, ЖОО-дағы студенттердің коммуникативті-мәдени құзыреттілік деңгейін көтеруге мүмкіндік беруін қарастырады. Модулдік бағдарлама құрылысының алгоритмы және оның үлгісі ұсынылды. Шетел тілін оқытудағы модулдік бағдарламасының методологиялық негізін құратын қағидаттары негізделді.

Ғаламдық мамандарды дайындаудың стратегиялық бағдары барысында шет тілдік коммуникативтік-мәдени құзырды анықтау салдарында шет тілін оқыту үрдісінде оқып-үйрену мен оқытудың сапасын арттыратын ұйымдастырудың жаңа технологияларын іздеу; шетел тілін оқытудың коммуникативті-мәдени құзырының барлық компоненттерінің дамуына, жоо шетел тілін оқытудың барлық кезеңдерінің

283

дамуына әсер ететін жаңа концепциялар мен оқытудың тәсілдері мен формаларын жасауды талап ету өзекті мәселеге айналып отыр.

Әр түрлі талдаулар жүргізе отырып, ҚазГЗУ шетел тілін модульдік оқыту бағдарламасының әдістемелік негізін құрайтын ұстанымдарды анықтау керек деп санаймыз. Біздің пікірімізше, келесі ұстанымдар негізгі болып табылады: ақпараттық материалдың мақсаттық ұстанымы, тұтастықтың ұстанымы,көпдеңгейлілік ұстанымы, сабақтастық ұстанымы, толықтықтың ұстанымы, оқу материалын жеткізу мен жүзеге асырудың үйлесімді байланысы.

В статье рассматриваются концептуальные основы разработки программы модульного обучения иностранному языку, способствующего повышению уровня коммуникативно-культурной компетенции студентов в условиях вуза. Предложен алгоритм построения модульной программы и представлена её модель. Выявлены и обоснованы принципы, составляющие методологическую основу разработки программы модульного обучения иностранному языку студентов вуза.

Вследствие выделения иноязычной коммуникативно-культурной компетенции в качестве стратегического ориентира подготовки специалистов глобального уровня становится особенно актуальным требование поиска новых технологий организации и реализации процесса обучения иностранному языку, способствующих повышению эффективности его изучения и преподавания; разработки новых концепций, методов и форм обучения, способствующих формированию и развитию всех компонентов иноязычной коммуникативно-культурной компетенции, определению условий, этапов и уровней её развития на всех этапах обучения иностранному языку в вузе.

Проведя анализ различных классификаций, считаем целесообразным веделить принципы, которые составляют методологическую основу конструирования программы модульного обучения иностранному языку в условиях КазГЮУ. Так, основополагающими принципами, с нашей точки зрения, являются:принцип целевого назначения информационного материала; принцип целостности; принцип многоуровневости; принцип преемственности; принцип полноты и оптимальной передачи учебного материала и принцип реализации обратной связи.

284

ШОЛУЛАР, СЫН ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ

ОБЗОРЫ, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ ____________________________________________________________________

ӘОЖ 821. 512. 122 (091)

К.С. Әбдіқалық, Ғ.А. Орынханова Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті

Алматы, Қазақстан kun_jan.16@mail.ru; Gibadat_o@mail.ru

ҚАЗАҚ АЛФАВИТІНІҢ МӘСЕЛЕСІ ТУРАЛЫ АЛҒАШҚЫ СЫН ПІКІРЛЕР

Бұл мақалада ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап орыстың миссионер

ғалымдары тарапынан қазақ халқына орыс алфавитін енгізуді қажет деп тапқан ұсыныстарына өзара сын, пікір таластардың туындағаны қарастырылады. Мұнда орыс әріптерін өзгерте отырып қазақ алфавитін жасаған Ильминский нұсқасына, оны сынға алған профессор В.В. Григорьев пікірлеріне арнайы талдау жасаған Д.Сұлтанғазин, Р.Дүйсембаев сынды қазақ оқығандарының мақалалары сөз етіледі. Сондай-ақ қазақтарға арналған орыс әліпбиінің алғашқы жобасын Ы.Алтынсарин емес, оған дейін орыстың миссионер ғалымдары жасағандығы айқындалады. Өзге халықтардың альфавиттері мысалға алына отырып араб әрпінің ерекшеліктері жан-жақты зерделенеді. Газеттегі тіл тағдырына қатысты сын пікірлердің қай кезеңде болмасын құнды екендігі сараланады. ХХ ғасыр басындағы араб әрпін қорғаушылар мен латын әрпін қолдаушылар пікірлерінің негізі “Дала уалаятының газетінде” қаланғаны айқындалады. Қазақтар үшін алфавитті ауыстырудың орынсыз екенін дәлелдеген ғылыми мақалалардың дұрыстығына көз жеткізіледі.

Тірек сөздер: алфавит, сын пікір, миссионер, тіл саясаты, транскрипция, дауыссыз

дыбыс, латын әрпі, дін, әдеби тіл, кирилица. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап орыстың миссионер ғалымдары тарапынан

қазақ халқының ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазудың орнына орыс алфавитін енгізуді қажет деп тапқан ойлардың пайда болуы араб әліпбиінің кемшілігін көрсетуге негізделген ғылыми мақалаларға жол ашты. Мұндай сын пікірлерді алғаш жариялаған баспасөздердің бірі “Дала уалаятының газеті” болатын. Бұл газеттің де ашылуы жайдан-жай емес еді. Бұған Ресей патшалығының бағынышты елдерге отаршылдық пен орыстандыру саясатын біртіндеп жүзеге асыру үшін әрі сол халықтың жалпы тынысын қырағылықпен қадағалау мақсатында баспасөз орындарын ашуға мәжбүр болуы үлкен себеп болды. Қазақ елінің дініне, мәдени және әлеуметтік-экономикалық тіршілігіне төнген қауіптің бетін қайтаруды көздеушілер үшін ана тілінде шығатын газет-журнал аса қажет болды. Сөйтіп, бұғаудағы ұлттық сананың оянуына алғашқы үлкен қадам жасауға “Дала уалаятының газетінің” осы кезеңде дүниеге келуінің өзі оңынан болған құбылыс еді.

Қазақ алфавитінің мәселесіне “Дала уалаятының газетінің” [1] тілшілері аса жауапкершілікпен қарады. Тіпті, олар газет оқушыларына “қазақша жазуға орыс әріптері келісімді ме, я араб әріптері ұнамды ма?” деген сауалды тастай отырып, қай әріптің қолайлы екенін айтуға шақырды. Мұның өзі тағы да өзара сын, пікір таластарын өрбіте түсті.

Д. Сұлтанғазин “Қазақ тілінше жазу турадан” (1896, №31,32) атты ғылыми мақаласында қазақ жазуы үшін араб алфавитінің толымсыздығын ескерткенмен, “қазақ сөздерін араб әріптерімен жазғаннан орыс әріптеріменен жазса келісімді болар еді” деген

285

Григорьев пен Ильминскийдің пікірлерін құптай қоймайды. Өйткені “бұлардың айтқандарын қабыл қылып және еңбек қылғандар болса да олардың көңілдегілері орнына келмей, осы күнге шейін қырда басқа түрік тілдеріне ұқсап араб әріптеріменен жазады” (1896, №31),– дей келіп, қазақ арасына араб әрпіменен таралған “Ер Тарғын”, “Баян сұлу менен Қозы Көрпеш”, “Нұрату” сияқты көптеген жырлар мен уақ кітаптардың молдығын, тіпті, барлық түркі халықтарына ортақ әр түрлі жыр, қиса, ертегілерді араб әрпіменен шығарған Санкт-Петербург университетінің профессоры И.Н.Березиннің “Хрестоматиясын” тілге тиек етуі автордың араб әліпбиінің қолданыстан шығуына қарсылығын аңғартады. Әріп ауыстыру туралы ұсыныстың кімдер тарапынан болғандығын көпшілікке хабардар еткенде де қазақ ішінде оны қолдаушы Ы.Алтынсарин екенін анықтап айтпауының өзі оның орыс миссионерлерінің ұстанған саясатына қанықтығын байқатады. Ал олардың қазақ жазуын орыс алфавитіне негіздеудегі мақсатын сол Ы. Алтынсарин “Қазақтың болыстық мектептері туралы записка” (1886) деген еңбегінде айқын көрсетіп берген болатын: “1876 жылы, бұрынғы халық ағарту министрі граф Толстой Орынбор оқу округінің оқу орындарын тексеру үшін Орынбор қаласына келген кезде... Орынбор өлкесінің қазақтарын оқыту мәселесі де талқыланған еді. Онда ең алдымен талқыға салынған мәселе – қазақ арасына орысша хат таныту жолдары және бұл үшін қазақ тіліне орыс алфавитін қолдануға болатын-болмайтыны туралы мәселе қойылған еді. Бұл маслихаттарға Орынбор өлкесінің бұрынғы генерал-губернаторы генерал адъютант Крыжановский, Орынбор оқу округінің попечителі Лавровский, Қазандағы оқытушылар семинариясының директоры Ильминский және Торғай, Орал облыстарының губернаторлары қатынасты; бұлардың бәрі де орыс алфавитін қазақ тілінде қолдануға әбден болады деген қорытындыға келген еді” [2, 133].

Д. Сұлтанғазин осы мақаласында өз ойын нығырлай түсу үшін араб әрпін қолданатын өзге елдерді мысалға алады. Яғни, осы әліпбидің кемшілігін байқаған түрік жұртының ғұламалары да “араб әліпбиін тастап, жаңадан әліпби шығарайық” деп қаншама таласқанымен, нәтижесінде араб әрпінде қалғандығын ескертеді. Сонымен бірге түріктердің кейбір араб әріптерін өз ыңғайына қарай өзгерткендігінен мәлімет береді. Сонда оның “сол себептен парсы, түрік тілдерінде бір әріптерменен жазатұғын екі халыққа бірдей сөздер де екі түрлі оқылады. Мәселен, араб әріптерменен былайша “тоты” деп жазғанда, түрікше “додо” деп оқылады. Парсылар дұрысырақ оқиды...” (1896, №31) деген пікіріне қарағанда, жаңа әліпбиге көшу түгіл араб әрпін өзгертіп жазуға да келіспейтіндігі байқалады. Сондай-ақ, Д.Сұлтанғазин осы еңбегінде басқа тілден енген сөздерді қалайша транскрипциялау жайымен қоса, ол сөздердің жасалу жолдарына ғылыми тұрғыдан біршама талдаулар жасап, аударма мәселесіне де тоқталған. Ал оның бұл пайымдаулары қазіргі тіл ғылымы үшін, лексика саласының алғашқы бастауы ретінде де құнды материал болып табылады.

Осыдан кейін газетте Р. Дүйсембаевтың “Харіп турасының сөзі” (1897, №10) деген мақаласы жарияланады. Ол қазақ жазуындағы араб әріптерінің толымсыздығына тоқталғанда, “Араб тілінде дауысты харіп аз. Бірлі-жарым дауысты харіптерін олар асты-үсті үтір қылып көрсетеді. Мысалы, біздің “мата” деген сөзіміз арабша “мт” деп жазылар еді...

Мұндай дауыссыз харіппен жазған соң түзу оқу аса қиын екенін айтып болмайды һәм ұйқас сөздер аса көбейіп, бек шатақ болады” (1897, №10),– деп бірсыпыра мысалдармен дәлелдейді. Дауысты әріптердің орнына үш әріп (а, у, и,) ғана жүретіндігін, негізінен қазақ тілінде 12 дауысты әріп бар екендігін ескерте келе, әріп кемшілігін түзетудің қажеттігін айтады.

Осы орайда мақала авторы әріп мәселесі жөніндегі Д. Сұлтанғазин көзқарасын сынға алады. Яғни, оның араб әліпбиін қолданатын өзге халықтар, соның ішінде түріктердің кейбір әріптері өзгерткендігі туралы пікірін тұтастай мысалға ала отырып, “Түрік жұрты араб әліпбиін тіпті түзеткен жоқ, сол бойымен осы күнге шейін жүргізіп тұрады. Мұны түрік кітабын оқысаң көресің. Олардың жазуында дауысты харіпті көбінесе біздіңше

286

қоймайды. Және де түрік һәм парсы жұрты “тоты” деген сөзді әр қайсысы өз тіліне келтіріп, түзу оқығаны харіптерін түзеткенінен емес” (1897, №10),– деген ойын айтады.

Сонымен бірге “Систематические правила грамматики, которыми, по мнению г.Султана-Газина, можно помочь недостатку нашей азбуки, дали бы нечто более похожее на иероглифы, чем на слова с подвижными буквами” (1897, №10) деп Д.Сұлтанғазиннің жетіспейтін араб әріптері туралы ойларына да қанағат тұтпайды. Мұның бәрі де Р.Дүйсембаевтың “Әйтеуір қазақ тіліне анық жететін қылып әліпбиді түзету керек” деген ұстанымынан туындаған еді.

Автор басқа да жазушылардың, яғни, “Қазақ тіліне жаңа харіп шығаруға, не болмаса осы күнгі жазып жүрген әліпбиді түзетуге көп тіл білетін ғұлама адам керек” деген пікірлерін де құптай қоймайды. Өйткені ол сол кезең үшін ондай ғұламаның шығуын күтіп жатпай-ақ, қандай да бір әрекет жасауға талпынуды орынды санады. Газетте айтылып жатқан мұндай ойлар А.Байтұрсыновтың төте жазуды енгізудегі еңбегіне де дем бергендігі даусыз.

Сонымен, Р. Дүйсембаев мақаласында араб әрпінің кемшілігін қаншама ғылыми түрде дәлелдеп көрсетіп берсе де, басқа әліпбиге көшу мәселесіне мүлдем аяқ баспайды. Керісінше, “құран кітабын дін жөнімен оқығанда араб әрпімен оқи берсін, қазақша жазылған хиса, өлең, ертегі сөздер һәм бір ғылым жайлары қазаққа деп оңай қылып әдейілеп түзеткен харпімен жазылса екен” (1897, №10) деген ұсыныс жасайды. Сондай-ақ, өз әліпбиі бар елдерді мысалға алғанда да Мысыр мен Қытайды емес, Ағылшын, Франция, Италия, Германия, Испания, Америка халықтарының қолданатын әріптерін үлгі етеді. Сонда латын әріпінің ерекшелігіне мән беріліп жатқанда орыс алфавиті туралы ешбір сөз етілмеуі бұл автордың да миссионерлердің саясатына құлдық ұрмағандығын көрсетсе керек.

Газет бетінде қазақ тіліне кай әріпті қолдану қажеттігі туралы әр түрлі пікірлер жазылып жатқан сәтте тағы да Д.Сұлтанғазиннің “Қазақ сөзін қалайша жазу турасы” (1899, №22,23) атты мақаласы жарияланады. Онда автор қазақ жазуына араб әрпі мен орыс әрпінің қайсысы оңтайлы екенін білдіру үшін ғылыми тұрғыда біршама талдаулар жасаған. Ең алдымен ол “қазақтар өздеріне бір түрлі әліпби ойлап шығарса керек, я болмаса азырақ өзгертіп латын жұртының әріптерін алса керек” деп айтылған пікірлерге үзілді-кесілді қарсы шығады. “Себебі, қазақ білмейтін бір бөтен әліпби шығарғанша, бұрынғысын түзеткені жақсы” деп ой түйеді.

Содан соң Д. Сұлтанғазин араб әрпінің кемшілігін сөз етушілерге: “Қазақ сөздерін келістіріп жазуға араб әліпбиі онша ұнамды емес әріптеріменен жазуға неше заманнан бері ғадет алып үйренді, араб әріптерін ешбір өзгертіп, өздерінің сөздеріне лайықты қылып бір түрлі қылмай-ақ, осыған қарағанда көрініп тұр араб әріптерінің қазақтарға жазып, оқуға жарайтындығы” (1899, №22) дей отырып, қолданыстағы әліпбиден қандай да болмасын безбеу керектігіне баса назар аударды. Ал орыс алфавитін пайдалануды жөн санаған жазушыларға “Байқағанда орыс әріптері де қазақ сөздерін толымды қылып жазуға онша келе қоймайды... Себебі қазақ тілінде әр түрлі бажылдаған, бақырған шақырған әуездер (дыбыстар) көп болады, келістіріп жазу қиын” деген тұжырыммен жауап қайтарады.

Өз ойын дәлелдеу үшін мақала авторы қазақ үшін орыс әріптерін өзгерте отырып жасаған Ильминский нұсқасына арнайы талдау жасайды. “Ильминский орыс әліпбиіне көп латын әріптерін қосады және орыстың өз әріптерін бір түрлі қылып өзгертіп, орыс әліпбиін тым қиын қылып жібереді... үйреніп жазу қиын”,– дей келді де, бұл үлгінің профессор Григорьевке де ұнамағандығын дәлел етеді.

Алайда Д. Сұлтанғазин жетіспейтін дауыссыз дыбыстардың орнына әр түрлі әріп ойлап шығарған Ильминскийді профессор Григорьевтің сынға алғанын қолдаса да, оның қазақ жазуына орыс әріптерін өзгертпей пайдалану жөніндегі ұсынысын құптамайды. Мұны ол “қазақ тілінде орыс әрпіменен жазу қиын. Әріптердің біреуі Қ, себебі Қ һәм К бәрібір емес, екеуінің көп парқы бар” деген сияқты пайымдауымен аңғартады. Мысалдар

287

арқылы дәлелдегенде де осындай дауыссыз дыбыстардың араб әрпінде бар екендігі ескеріліп отырды. Автор қазақ тіліндегі орыс алфавитінде жоқ дауысты дыбыстардың жасалу формасына тоқталғанда да аталған ғалымдардың пікірі өзара талас екендігін ескертіп ғана қоймай, сол үлгілерге де сын көзбен қараған. Сонымен, Д.Сұлтанғазиннің өзгертілген орыс әрпінің кемшілігін ашып көрсетуі көпшілікті дұрыс емес әліпбиді қолданудан сақтандыруы еді.

Осы ғылыми мақаланың қазіргі қазақ халқының саяси-мәдени танымдық түсінігіне де пайдасы бар. Қазақтарға арналған орыс әліпбиінің алғашқы жобасын Ы.Алтынсарин емес, оған дейін орыстың миссионер ғалымдары жасағандығын айқындап береді. Бұған автордың 1876 жылы Орынбордағы мәжілістен он төрт жыл бұрынғы, анықтап айтқанда, 1862 жылы Ильминский жасаған алфавитке, оны сынға алған Орынбор шекаралық комиссиясының бастығы профессор В.В. Григорьев сөздерінің дұрыс-бұрыстығына талдау жасауы дәлел бола алады.

Жалпы алғанда газеттегі осындай сын мақалалардың нәтижесінде араб әліпбиі бірден ығыстырылмай, 30 жылдай қолданыста болды. 1997 жылы жарық көрген “Қазақстандағы тіл саясаты” деп аталатын құжаттар жинағындағы мәліметтерге сүйенсек, араб әрпінің латын графикасына көшу мәселесі де тез арада шешілмеген. Бұл да 1923 жылдан 1929 жылға дейінгі араб әрпін қорғаушылар (А. Байтұрсынұлы, М. Дулатов, Қ. Кемеңгерұлы, М. Жұмабайұлы, Ж. Аймауытұлы, Е. Омарұлы, С. Садуақасұлы, т.б.) мен латын әрпін қолдаушылардың (Н. Төреқұлов, Т. Шонанов, Ә. Ермеков, Ғ.Тоғжанов, Н. Нұрмақов, О. Жандосов, Қ. Тоқтабаев, Б. Малдыбаев, т.б.) арасындағы қызу айтысты дүниеге әкелген. Сондағы араб әрпін қорғаушылар мен латын әрпін қолдаушылар пікірлерінің негізі “Дала уалаятының газетінде” қаланған болатын. Мәселен, Р.Дүйсембаев келтірген араб әрпінің кемшіліктері (бір әріптің төрт түрлі жазылуы, бас әріптің болмауы, т.б.) латын әрпін қолдаушылар ұстанған дәлелдердің негізі болды.

Қай уақытта болмасын, тіпті, қазіргі кезде сөз болып жүрген кирилицадан латын қарпіне көшу мәселесін талқылауда да қазақ халқы үшін оңтайлы әріп таңдау қажеттігінің алғашқы әрі түп қазығы болып саналатын осы газеттік материалдар тіл мамандарының назарынан тыс қалмауға тиіс.

Қазақ тілінің алфавитімен қатар, тіл тазалығын сақтауға, оның ерекшелігіне мән беруді көздеген ана тілі туралы сын пікірлер де “Дала уалаятының газетінде” көптеп басыла бастады. Ал бұл мәселер газет бетінде ең алғаш Адықовтың пікірінен басталады: “К сожалению в настоящее время, на киргизском языке не существует ни одной популярный книги: все написаны чужим языком (сартовским, татарским и пр.), поэтому очень желательно было бы, по мере возможности издавать их на чисто киргизском языке” (1888, №42) дегені елеусіз қалмады. Қалай дегенмен басқа тілде жазылған кітаптардың халыққа пайдасыздығын, мазмұны түсініксіз екендігін ескерте келіп, кейінгі шығатын кітаптардың әріптері мүмкіндігінше ірі болуын қалаған.

Тілді шұбарлаудағы бұл үрдісті А. Байтұрсыновтың “Қазақтың тілінде басылған бұрынғы шығармаларды алып қарасақ, қазақ тілі болмай, қазақ пен ноғай тілінің араласқан қойыртпағы болып шығады” [3, 261] деп сынға алғаны белгілі. Тіл тазалығы жөнінде ойлар осы газетте айтылып қана қоймай, халықтың танымдық процесіне қозғау салар әр қилы сыни ойлардың туындауына себепші болды. Мәселен, осы Адықовтың ұсынысына байланысты редакцияға Ғабдолла Шонаевтың хаты түседі. Бірақ идеясының жарамсыздығына орай ол газет бетінде жарияланбайды. Алайда оның айтқан ойы редакциялық мақаладан (1889, №2) аңғарылады. Қазақ пен ноғайдың діндері де, жазулары да бір, осыған орай олардың еш бөлектігі, яғни, тілдерінің де айырмашылығы жоқ деп түсінген Ғ.Шонаев қазақтардың ноғай тіліндегі кітаптарды бұрыннан-ақ түсініп оқып келгендігін еске салады да, “Қандай кітаптар, Адықовтың ойлауы бойынша, қазақша қылып басуға тиісті екен?” деген сауалын көлденең тартады. Осы сыннан кейін газетті шығарушылар алқасы Адықов пен Шонаевтың сөздерін саралайды да, Адықов пікірін қолдап, Шонаев көзқарасының дұрыс еместігіне дәлелдер келтірген. Діні де, алфавиті де

288

бір, бірақ тілдері бөлек халықтарды, яғни Франция, Англия, Германия, Италия сияқты мемлекеттерді мысалға ала отырып, жазу мен дін бірдейлігі халық пен тіл бірлігін көрсетпейтіндігін айтады да, қазақ тілінің ноғай тілінен өзгешелігін ескертеді. Мұны “Қазақ тілі түрік тілінен шыққан өз алдына бір бөлек һәм солтүстік жақтағы түріктердің тіліне ұқсас. Оның ноғай тілінен әуені де бөлек бір түрлі, баяғы заманнан қалған һәм түрлі нақыс сөздері бар. Сондай сөздер бұрынғы шағатай кітаптарынан да көрінеді және бұрынғы түрік жұртының һәм монғолдың недәуір көп сөздері бар, көшпелі мал бағып шаруа қылып тұратын мінездеріне лайықты” (1889, №2) деп ғылыми түрде тұжырымдаған.

Д. Сұлтанғазин “Біздің қазақ тілі турасында бес-алты ауыз сөз” (1890, №6) деген мақаласында “анық қазақ тілінде жақсы кітап жоқтығын” айтқан Адықовты пікірін құптайды да, “қазақтың жоғарғы тілі ноғай лұғаты деп” танитындарға келіспеушілік білдірді де, “сарттар, ноғайлар һәм ғайрилары өздері қалай сөйлесе, солай жазады, осыған қарағанда қазақтарға да сөйлесетін өз тілдеріменен жазса жақсы” болар еді деген ойға ойысады. Қазақ тілінің дербес тіл екендігін дәлелдеу үшін ол “...барша түрік лұғаттарындағы сөздерде әр халықтың өздерінің тұруларының, заманының мәніне қарай шығарған бөлек-бөлек сөздері бар” дей келіп, “әрбір түркі лұғаттарында бір лұғаттағы бір лұғатқа қарсы келетін нәху (грамматика) қағидалары көп” деп ғылыми түйін жасаған.

Сонымен қатар, “Қазақ лұғатын ғәйри түрік лұғаттарымен салыстырып байқағанда, сөйлеуге жеңілірек, еркіменен қысылмай сөйленеді” деп ана тілдің ерекшелігіне де мән береді. Сөйтіп, тіл болашағына ден қойған Д.Сұлтанғазин қазақ халқын “өз лұғатымен сөйлеп, бөтен лұғатпен” жазудан сақтандырады. Басқаларға еліктесе, қазақтар үшін жылдам оқып, ғылым-білім алуға қиындық әкелетінін ескертеді, “бөтен лұғат үйренгеннің бір зияны бара-бара халық көбінесе көңілде жүретін өз өлең-жырларын, бұрынғының сөздерін, әр түрлі тақпақтарын жадтарынан шығаруға да бәлкім себеп болар” деген күпті ойларын да жасырмайды. Осыған орай мақалада шешімін табуға тиісті мәселе, яғни, “қазақ халқының лұғатын келістіруге тырысудың керектігі” ашық айтылады.

Газетте тіл тағдырына қатысты айтыс мұнымен тоқталған жоқ. Осы орайда А. Құрманбаевтың “Қазақ тілі турадан” (1894, №27) мақаласын қарастырсақ, мұнда да “қазақ тілінің түбі түркі тілімен бірге болса да” өз алдына бөлек тіл екендігі түсіндіріліп, “қазақтың тілін түзу қылып сөйлеуге һәм жазуға болмайды” деген тәрізді жалаң қағидалар жоққа шығарылған. Сонда ана тілден гөрі өзге тілді биік тұтып, тіпті, ноғай тілін ұстана беруді қалаған қазақ оқығандарына А.Құрманбаев “Қазақтың тілін мүлдем түгел білетұғын һәм өзге күншығыс халықтың да тілдерін көп артықша жақсы білетұғын, һәм бұл себептен бұл тілдерді теңестіріп байқап қарауға білімі жеткен атақты Алтынсарин” пікірін көлденеңнен тартады: “Киргизский язык настолько богат, что на нем можно написать какую угодно книгу, а например, на татарском языке без примеси арабского, персидского, турецкого и других языков, нельзя написать даже и одну страницу. Возьмите любую татарскую книгу и найдите хоть 5-10 слов написанных подряд чисто татарским языкам” (1894, №27). Өз пікірін дәлелдеу үшін Ы.Алтынсариннің таза қазақ тіліндегі “Қазақ (қырғыз) хрестоматиясын” атап көрсетеді. “Бұл кітапта неше бет болса да, ешбір қазақша сөзге ұқсамайтын сөзі жоқ. Тағы да “сөз басы” деген, “Түлкі мен қарға”, “Жаз” һәм ғәйри өзге өлеңдердің ішінде бөтен халықтың сөздері араласпаған ...” (1894, №27) деп үлгі етеді де қазақ арасында кең тараған “Сал-сал”, “Зарқұм” сияқты жартылай қазақша, жартылай ноғайша жазылған жырларға барынша сын көзбен қарап, оның саяси төркініне де тоқталады. Оны А.Байтұрсыновтың “Молдалардан шыққан жазу әдебиет дінге қызмет қылса да, тілге қызмет қылмаған. Тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту орнына тілді бұзған, аздырған. Қазақтың тұтынған тілімен жазбай шығарушылар “Кітаби тіл”, “Әдеби тіл” деп ноғай тілімен, яки сарт тілімен жазған” деп тереңдете қарауы да мақала авторының ойларын нығыздай түседі. Сөйтіп, А.Құрманбаевтың қазақ тілін көркейтемін деушілерге Ы.Алтынсарин жолын ұсынуы да ана тілдің шұбарланбауына аса көңіл бөлгендігі еді.

289

Түйіп айтқанда, алғашқы сыни ойлардың ұшқыны болған “Дала уалаятының газетіндегі” қазақ алфавиті, тіл тазалығына қатысты материалдар халықтың тіл саясаты туралы түсінігін азды-көпті қалыптастыруға ықпал етіп қана қоймай, эстетикалық таным-білігін арттыруға да бағыт сілтегені айқын.

Әдебиеттер тізімі

1 Дала уалаятының газеті /Құраст. Субханбердина Ү.Х. – Алматы: Ғылым, 1989. 2 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1988. 3 Байтұрсынов А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы:

Жазушы, 1989. В настоящей статье рассматриваются споры, возникшие по поводу внедрения

русского алфавита русскими миссинерами во второй половине 19 века. В ней также рассматриваются научные статьи таких казахских ученых, как Д.Султангазин и Р.Дуйсембаев, подвергших специальному анализу варианты алфавита, созданных Ильминским и профессором В.В. Григорьевым. Также выявлено, что первая версия русского алфавита для казахов разработана не И.Алтынсариным, а русскими учеными-миссонерами. На примере алфавита других народов всесторонне изучаются особенности письма и звукового строя арабского языка. Подчеркивается важность публикаций о судьбе языка на страницах газеты «Дала уалаяты». Выявлено, что на ее страницах была создана своеобразная площадка для обмена мнениями между заступниками арабского письма и стронниками латинского алфавита. Также в ней утверждается мысль о неуместности замены алфавита для казахов.

This article is considered the arguments which had arisen about the introduction of the

Russian alphabet by Russian missioners in the second half of the 19th century. It also considered scientific articles of Kazakh scientists such as D.Sultangazin and R.Duysembaev who did special analysis of variants of Ilminsky who created the Kazakh alphabet changing the Russian one and opinions of professor V.V.Grigorev. There was also revealed that the first version of the Russian alphabet for Kazakhs wasnot created by I.Altynsarin and it was created by Russian scientists missioners. For example, the alphabet of other nations is comprehensively studied especially the letters and sound system of Arabic. The importance of publications about the fate of the language was underlined in the newspaper “Dala ualayaty”. There was revealed that in its pages was created a kind of space for changing of opinions between the patrons of Arabic writing and creators of Latin alphabet. There was approved the idea of inappropriate to change the alphabet for Kazakhs.

290

ЭЛЕОНОРА ДЮСЕНОВНА СУЛЕЙМЕНОВА

(К 70-летию со дня рождения)

Сулейменовой Элеоноре Дюсеновне –

выдающемуся казахстанскому ученому, доктору филологических наук, профессору, академику Международной академии наук высшей школы, Президенту Казахстанской ассоциации преподавателей русского языка и литературы, члену Президиума Международной ассоциации преподавателей русского языка и литературы – 6 апреля 2015 г. исполняется 70 лет. Блестящее образование, незаурядные исследовательские способности, широта научных познаний и кругозора позволили Элеоноре Дюсеновне достичь больших высот в науке, создав свою лингвистическую школу, в которой развивается несколько приоритетных направлений: общая и

контрастивная семантика и прагматика; металингвистика: теоретическая и прикладная лексикография; социолингвистика; теория и практика усвоения второго языка.

Становление молодого ученого проходило в стенах МГПИИЯ им. М. Тореза, где в 1969 г. Элеонора Дюсеновна под руководством ученого с мировым именем, доктора филологических наук профессора Г.В. Колшанского защитила кандидатскую диссертацию на тему «Проблема определения языка как объекта лингвистики (историко-аналитическое исследование)». Докторская диссертация «Семантические параметры слова в интерлингвальном исследовании», которая была защищена в 1992 г. В МГУ им. М.В. Ломоносова, заложила основы одного из направлений ее научно-исследовательской деятельности – контрастивной лингвистики.

Разносторонне и ярко проявился научно-организаторский талант Элеоноры Дюсеновны в процессе работы коллектива кафедры общего языкознания под ее руководством над «Словарем по языкознанию» (Алматы: гылым, 1998. 544 с.), который представляет собой первый опыт разработки в отечественной терминографии двуязычного словаря, содержащего более 1300 лингвистических терминов на русском и казахском языках. Теоретические принципы лексикографической разработки метаязыковых единиц, рассматриваемые в многочисленных статьях и выступлениях Элеоноры Дюсеновны, получили свою дальнейшую практическую реализацию в следующих словарях: «Ресми-іскери тіл: қазақша-орысша тіркесімдер сөздігі» (2005), справочник «Языки народов Казахстана» (2007), «Словарь социолингвистических терминов» (2008). Эти фундаментальные труды получили высокую оценку лингвистической общественности и стали настольными книгами не только для ученых-лингвистов и преподавателей, но и студентов и магистрантов.

Огромен вклад Элеоноры Дюсеновны в развитие казахстанской социолингвистики («Макросоциолингвистика» (2011); «Языковые процессы и политика» (2011), «Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане» (2005) и др.). Целый ряд работ профессора Э.Д. Сулейменовой посвящен изучению сущностных проявлений языковой и этнической идентичности, особенностей их модификации и развития в условиях стремительно меняющейся языковой ситуации и динамичных этнодемографических процессов.

Результативны изыскания еще одного из научных направлений, осуществляемых под руководством профессора Э.Д. Сулейменовой, – теории усвоения второго языка.

291

Теоретико-методологическое обоснование данного направления, получившее отражение в ее работе «Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики» (Алматы, 1992, 1996), получило дальнейшее развитие в трудах ее учеников. Данные исследования содержат теоретическое обоснование предлагаемых моделей овладения вторым языком и непосредственно связаны с практикой обучения неродному языку. Оригинальные лингвопедагогические идеи ученого получили свое реальное воплощение в целом ряде как школьных, так и вузовских учебно-методических комплексов по русскому и казахскому языкам (12 учебников с грифом МОН РК), а также 11 мультимедийных модулей (Kazakh Language Modul 1-3 Central Asian News Broadcasts и Modul 4-11 Windows on Central Asian Culture).

Научная и педагогическая деятельность Э.Д. Сулейменовой тесно связана с Казахским национальным университетом им. аль-Фараби, где на кафедре общего языкознания (ныне кафедра иностранной филологии и общего языкознания) она начала свою трудовую деятельность, а затем на протяжении многих лет руководила этой кафедрой (1995-2009) и продолжает работать по сей день. За это время ею подготовлено 19 докторов, 40 кандидатов филологических наук, а также 5 докторов PhD, которые живут и трудятся в разных уголках не только Казахстана, но и за рубежом. Элеонора Дюсеновна – член Президиума МАПРЯЛ (с 1999), президент КАЗПРЯЛ (с 1998), член Общественного совета по языкам и культуре государств-участников СНГ (Москва, с 2000), член НЭС Ассамблеи народа Казахстана (с 2011), эксперт, член ученого совета INTAS (Brussels, 2000-2006), член реколлегий журналов «Russian Language Journal» (Washington), «Русский язык за рубежом» (Москва), член Международного редакционного совета журнала «Вестник МАПРЯЛ» (Москва), член Международного редакционного совета журнала «Филологические науки» (Москва). Профессор Э.Д. Сулейменова – постоянный и активный участник многочисленных международных научных конгрессов и конференций. Под ее руководством выполнен целый ряд международных научно-исследовательских проектов («Yeni Turkiye» (Ankara, 2001), «New language identity in transforming societies: Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan and Uzbekistan (INTAS, Brussels, 2005-2008), «Six Language development Project: Kikongo, Hausa, Yoruba, Kazakh, Uzbek, Tajik» – ACTR/ACCELS, WASHINGTON (2008-2010).

Плодотворная научная деятельность ученого-педагога по достоинству отмечена правительственными наградами: нагрудный знак «За заслуги в развитии науки Республики Казахстан» (2001); Почетная грамота РК «За заслуги перед государством и значительный вклад в социально-экономическое и культурное развитие страны, а также активную общественную деятельность» (2004); нагрудный знак «Почетный работник образования Республики Казахстан» (2009); орден «Құрмет» (2009); медаль А.С. Пушкина «За большие заслуги в распространении русского языка» (2009, по линии МАПРЯЛ), медаль Ассамблеи народа Казахстана «Бірлік» (2014).

Преклоняясь перед незаурядным талантом большого ученого и педагога, авторитетом мудрого руководителя, исключительным человеческим обаянием, хочется искренне поздравить Элеонору Дюсеновну с юбилеем и пожелать дорогому УЧИТЕЛЮ крепкого здоровья, семейного благополучия, неиссякаемой творческой энергии и новых побед на научном и педагогическом поприще!

Журавлева Евгения Александровна, Заведующая кафедрой теоретической и прикладной лингвистики

Агманова Атиркуль Егембердиевна профессор кафедры теоретической и прикладной лингвистики

и благодарные коллеги Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева

(Астана, Казахстан

292

ХАЛИМА АДАМОВНА БЕКМУХАМЕДОВА

(К 90-летию со дня рождения)

14 марта 2015 года известному казахстанскому ученому-методисту ХАЛИМЕ АДАМОВНЕ БЕКМУХАМЕДОВОЙ исполнилось 90 лет. Неустанная научно-педагогическая деятельность снискали ей известность и заслуженное признание в научных кругах и среди учителей русского языка и литературы. Она родилась в г. Зайсан Восточно-Казахстанской области. Родители ее по образованию – педагоги. Отец умер рано. Мать, Бекмухамедова Айша, преподавала русский язык в узбекских группах.

Любовь к русскому языку Х.А. Бекмухамедовой была привита с детства.

ХалимаАдановна тепло вспоминает учительницу русского языка и литературы школы имени Финкельштейнаг города Ташкента Пузанову Нину Ивановну, которая по-настоящему любила свой предмет и прививала эту любовь ученикам. Вполне понятно, что Халима Адамовна после окончания школы становится студенткой филологического факультета Среднеазиатского государственного университета (САГУ). В университете, по счастливой для нее случайности, ее преподавателями были Николай Леонтьевич Бродский, автор книги «Биография А.С. Пушкина», Дмитрий Дмитриевич Благой – автор книги «Творческий путь Пушкина», Алексей Василькович Миртов – крупный ученый-филолог, талантливый методист, специалист в области истории языка, диалектологии, современного русского языка. Здесь же она слушала лекции известных ученых В.М. Журминского, В.Ф. Шишмаревой, Н.К. Пиксановой и др.

Дипломная работа на тему «Восточно-лексические заимствования в повести «Хаджи-Мурат» Л.Н.Толстого» была написана и защищена под руководством профессора Миртова А.В. После окончания университета по рекомендации САГУ Бекмухамедова Х.А. поступила в очную аспирантуру Академии наук УзССР, но тогда окончить аспирантуру не пришлось в связи с семейными обстоятельствами. Далее она работала в Женском педагогическом институте в г. Алматы, с сентября 1954 г. – в КазПИ имени Абая.

Будучи женой известного ученого, первого в Казахстане доктора исторических наук, Ермухана Бекмаханова, она всегда находилась в кругу общения с известной казахской интеллигенцией: биологом Каримом Мынбаевым, химиком Ерденом Азырбаевым, воином-писателем Бауыржаном Момышулы, писателем-литературоведом Маликом Габдуллиным, ученым-геологом Канышем Сатпаевым, писателем Ильясом Есенберлиным и многими другими.

В мае 1966 года Х.А. Бекмухамедова успешно защитила кандидатскую диссертацию под руководством кандидата педагогических наук, доцента В.Ф. Белоусовой на тему: «Слова, общие для русского и казахского языков, и методика работы над ними в IV классах казахской школы».

В 1970 году ВАК СССР утвердил Х.А. Бекмухамедову, как высоко профессионального ученого, научным руководителем аспирантов по методике преподавания русского языка. Из 19-ти защитившихся под ее руководством аспирантов (среди них доцент кафедры теоретической и прикладной лингвистики ЕНУ им. Л.Н.

293

Гумилева Асмагамбетова Б.М.) трое стали докторами педагогических наук – У.А. Жанпеисова, Р.Т. Касымова, К.Л. Кабдолова.

Бекмухамедова Х.А. занималась методикой развития устной и письменной речи учащихся казахских школ, много внимания уделяла формированию орфографической и пунктуационной грамотности, программированию учебного материала, она автор учебного пособия «Методика преподавания русского языка», учебников и учебно-методических пособий по русскому языку для 4, 5, 6, 7, 8-х классов казахских школ (часть в соавторстве), участвовала в создании учебников и учебно-методических пособий нового поколения по русскому языку, а именно: учебника русского языка для 1 класса 12-летней школы, сборника диктантов и изложений для 11 классов 11-летней школы. Она автор и составитель книги «Влюбленные в профессию», посвященной 80-летию КазНПУ им. Абая.

В свои 90 лет Халима Адамовна не теряет интереса к науке, к школьному образованию, к методике преподавания русского языка. Она всегда в курсе современных технологий обучения, продолжает читать линвометодическую литературу, журналы по специальности, присутствует на защитах диссертаций по русскому языку в КазНПУ имени Абая, дает консультации аспирантам, учителям школ. Жизнь Халимы Адамовны Бекмухамедовой интересна и насыщенна: она была женой и соратником известного ученого, сама взрастила огромное количество казахстанских ученых, дала прекрасное воспитание своим детям и внукам. Широта интересов и неординарность в подходах к решению изучаемых проблем, стремление по-новому рассмотреть сложнейшие вопросы, яркая авторская позиция – отличительные черты Бекмухамедовой Х.А. Она – добрый, отзывчивый, мудрый наставник, обладающий удивительной способностью располагать к себе людей, нет предела ее человеколюбию. Не будет лишним ни одно из лестных выражений, сказанных по отношению к этому человеку. Халима Адамовна – великое достояние нашей страны: неординарная личность, педагог редчайшей широты души, Учитель с большой буквы.

Мы сердечно желаем Халиме Адамовне крепкого здоровья, семейного счастья, неиссякаемой энергии и творческого вдохновения.

Журавлева Евгения Александровна, заведующая кафедрой теоретической и прикладной лингвистики,

Асмагамбетова Батима Мирамбаевна доцент кафедры теоретической и прикладной лингвистики

и благодарные коллеги Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева

(Астана, Казахстан)

294

ӘОЖ 801.091 (5қ) Қияқова Р.Ж.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті Көкшетау, Қазақстан

ЫҚЫЛАС ҚЫМБАТ МАҒАН АУАДАН ДА ...

Бұл мақалада 2015жылы 30 қаңтарда дүниеден озған, топырағы суып та

үлгермеген ұстаз туралы жазылған. Ол – Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде қызмет еткен нағыз ғалым, зерделі де ұлағатты ұстаз, республикаға аты мәлім тәлімгер Темкенова Марбану Аюовна.

Орыс тілі әдістемесі кафедрасының меңгерушісі, институттың жанынан ұйымдастырылған республикалық деңгейдегі біліктілікті арттыру факультетінің деканы сияқты қызметтерді атқарған.

Тірек сөздер: ұстаз, ғалым, тәлімгер, жиен, Алла, Құран сүрелері.

«... Маған түк те керек емес сенсеңіз, Сарғаяды жапырағы келсе күз. Артық нәрсе ала алмаймыз өмірден, Адалдықтың ақ уызын емсеңіз, Маған түк те керек емес сенсеңіз...» дегендей, бірінші бақытым – халқым, екінші

бақытым – тілім, үшінші бақытым – Отаным деп, М.Мақатаевтың ұстанымын ту еткен ұстаз бүгінде келместің кемесіне мініп, бұл фәниден бақиға аттанған.

Мәңгілік мекенінде жаны тынышталған, топырағы суып та үлгермеген ұстаз туралы мен көптің көкейінде жүрген ойды тарқатуды жөн көрдім. Ол кім десеңіз, ол – Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде қызмет еткен нағыз ғалым, зерделі де ұлағатты ұстаз, республикаға аты мәлім тәлімгер Темкенова Марбану Аюовна. Елінің, жерінің нағыз патриоты. Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың Халыққа Жолдауларын іздеп жүріп оқитын. Айтулы мерекесі – Тәуелсіздік күні. Үлкен мен кішіге жол сілтер, ақыл айтар, ақ пен қараны анықтауда айғақты дәлелге жүгінер, әділдіктің жолынан таймаған, алған бетінен қайтпайтын бірбеткейлігі өзіне жетіп артылар өз әлемі бар ұстаз.

Солтүстік өңірдегі кез келген мектепте орыс тілі және әдебиеті пәнінен беретін мұғалім бір кезде Марбану Аюовнаның «шинелінен» шыққанын мойындары хақ. Марбану апай үшін жазылмаған заңдылық бар, біріншісі –темірдей тәртіп, екіншісі – терең білім.

Менің пайымдауымша, осындай тәлім-тәрбие алған, біліммен сусындаған, кешегі студент, бүгінгі мұғалімнің, оқытушының өзге ұлт ортасында абыройлы, беделді болуының бір сыры – аты үлкен әріппен жазылатын Темкенова Марбану Аюовнадай ұстаздың алдын көруі. Сондай шәкірттерінің бірі – ф.ғ.к., доцент Әміренова Р.С., ф.ғ.к., доцент Бекенова Г.Ш., ф.ғ.к., доцент Жусупов А.Е., ф.ғ.к. Молдахметова З.Н., аға оқытушы Молдағалиева Р.Ш., қайта оралмас сапарға шығарып салуды ұстазға құрмет, азаматтық парыз деп санайтын Молдахметов Б.Н., «Алтын бала» бақшасының меңгерушісі Ержанова Г.Ш., «Нұрай» бала бақшасының меңгерушісі Малинтикова А.А., Мемлекеттік қызмет және жемқорлыққа қарсы күрес департаментінің бөлім бастығы Р.Братаева тағы басқалары.

Педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент Темкенова Марбану Аюовна 1934 жылы желтоқсан айының 27жұлдызында Солтүстік Қазақстан облысы, Конюхов ауданы, Белое аулында дүниеге келген.

1952 жылы Булаев ауданындағы орта мектепті бітірген. 1952-1956 жылдары Алматы қаласындағы Қыздар педагогикалық институтының филология факультетінде оқыған. 1952-1962 жылдары Көкшетау облысы, Қызылту ауданы, Кішкенекөл орта мектебінде,

295

1962-1970 жылдары Абай атындағы Қарағанды педагогикалық училищесінде орыс тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ берген. 1970-1973 жылдары Қарағанды мемлекеттік университетінде орыс тілі және әдебиеті кафедрасының аспиранты атанып, кандидаттық диссертациясын қорғаған.

1973 жылдан бастап Көкшетау педагогикалық институтында педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, орыс тілі әдістемесі кафедрасының меңгерушісі, институттың жанынан ұйымдастырылған республикалық деңгейдегі біліктілікті арттыру факультетінің деканы сияқты қызметтерді атқарған. Республикаға аты танымал ұстазға ұстаз болған айтулы тәлімгер.

Ғалымның қазақ мектептерінде орыс тілін оқытудың әдіс-тәсілдері деген өзекті мәселе төңірегінде көптеген мақалалары жарық көрген. Алдағы уақытта да әдістемелік тұрғыдан магистранттарға зерттеуге бастама боларлықтай ізденісті талап ететін мақалалары жетерлік.

«За трудовую доблесть», «За доблестный труд», «Отличник просвещения КазССР» сияқты медаль және төсбелгілерімен марапатталған.

«Жақсы келді дегенше, Жарық келді десеңші, Жақсылықтың уытын Алып келді десеңші», – деп өзі өмірден өтсе де, есімі филология факультеті

студенттерінің жадында қалсын деген ниетпен өзімнің «деген екендерімнің» сүре жолына түссем деймін ...

*** *** *** Өзі сияқты зейнеткер әртүрлі ұлт өкілдерімен жаздың жайма шуақ күндерінде

әңгіме-дүкен құрып отыратын көрінеді. Зейнеткер болған соң, әңгіме төркіні ел, жер, әлеуметтің әлеуеті туралы өрбіп, осы мәселе төңірегінде өзге ұлт аз-кем сөз жарыстырса, Мәрбану апай оларды дер кезінде орнына қоя білген. Орыс көршісі: «Она была очень справедлива, на национальность не делила. Если кто-то что-то не так сказал ... то она всех сразу поставит на место», – деген екен.

Осы сияқты өр да ер мінезді адамдарға риза болып сүйсіне «Қиядан қиқу төгілсе, аттың басын тартпаған» деп айтқың-ақ келіп тұрады.

*** *** *** Өмірінің соңғы сәтінде ауырлап жатса да, қас-қабағына қарап, бабын табуға

тырысып жүрген жиені Жанғалидің келіншегіне: «Ты по-русски не правильно говоришь», – деп те түзетіп қояды екен.

Үлкеннің мұнысы дұрыс емес, тырнақ астынан кір іздеушілік деген ойдан арылып, өз тілінде, өзге тілде де ойдың жүйелілігі, тілдің жатықтығы мен тазалығы, ең бастысы, сауаттылықтың, мәдениеттіліктің белгісі екенін сезінсін деген адал ниеттен туындаған кез келгенге жасалатын ескерту деп түйіндеген жөн. Себебі ұстаз қашанда ұстаз болып қала береді.

*** *** *** Енді бірде Жанғали туған күнді тойлау салтанатына ағайын-туыс ішінен Марбану

апасын шақырып, ерекше құрмет, сый-сияпат көрсетіп жатса, апасы: «Это все ее родственники ... да ... », – деп көзге шыққан сүйелдей болып көрінген айналасындағыларға тіксіне қарап, біресе Жанғалиға түксие қарап, шабына ши жүгірте намысына тиіп: «А, у тебя нет родственников ?..» – деген екен.

Жиеннің пейілі мүлде басқа, ол өзі құралыптас, көңілі жақын адамдармен емін-еркін отырсын, жақсылап бір дем алсын деген ниетті мақсат еткен.

Туған күн «көп сериялы фильм» сияқты, ол келесі күні де, басқа күнде де жалғасатыны Жанғалиға мәлім ...

296

*** *** *** Етене жақын араласқан, аман-саулығын тілеп, үнемі қарайласып-ақ жүретін сүйікті

әріптесінің бірі Қазия Мақтаевнаны биіктен көрінсін деп және солай болуын шын жүректен тілей жүріп: «Сенде теориялық білім бар, десе де әдістемелік жағын жетілдіру керек», – деген екен.

*** *** *** Жаңа жылды бірге қарсы алайық деген ойда Р.Әміренова және мен дастархан

мәзірін жасадық, үйінен алып кету, жеткізіп салуға дейін мұқият ескердік. Уәделескен мезгілде барсақ, апамыз вокзалда отырғандай, бас киімін киіп, шарфысын қолына алып, қаққан қазықтай бізді есік алдында қарсы алды. Әу дегенде ыңғайсыздансақ, кейін рахаттанып күліп алдық. Келер, барамын, содан соң жиналармын деп отырған жоқ, келісілген уақытта сақадай сай. Мұны өзінің де, өзгенің де уақытымен санасатын таптырмайтын қасиет деп түсінуіміз керек.

*** *** *** «Тура биде туған жоқ», ия, бұл – шындық. Қиямпұрыс сөз, қисынсыз әрекет,

бұрыстау аяқ алысыңды бетке айтып, тіліп тастайтынына қарап, көпшілік Марбану Аюовнаны еміренуді, жақсы көруді, жылы сөз, мақтау сөз айтуды білмейді деп ойласа керек. Бірақ көңілі түскен адамына, «өзімдікі» деп біреуді еншілеп ен тақса, марқұм апай мүлде басқа қырынан танылған. Сол адамның жолында «жаным құрбан» дейтін жанның бірі екеніне көзіңіз жетеді. Өзімен тым жақын араласқан жора-жолдастары марқұм жалғыз інісі, оның баласы Ержан туралы айтқан әңгімелерін тыңдаған адам ұстазды өзге қырынан таниды.

... Соңғы сөз, соңғы көрісу, ақтық сапар ... Міне, осындай сәтте ... Жанғали жиені бір түрлі шарасыз күй кешіп, шынымен

айырылғанын енді ғана түсінгендей: «Апам мені ... апам мені ... «Жәкөшім» деп жақсы көруші еді», – деп кемсеңдеп, көз жасына ерік берген екен.

Жиені Жанғали үшін Марбану апайдың, апай үшін Жаңғалидің орны ерекше. Олай дейтін себебіміз екеуі бір тәрбиеге телінген. Ол апайдың әке-шешесінің қолында өскен.

*** *** *** Халқымыз «Құдайдан қорықпағаннан қорық» дейді. Құдайдан қорқу дегенді қалай

түсініп, күнделікті тіршілігімізде қалайша іске асыра аламыз? Құдайдан қорқу дегеніміз – оның берген нығметтерін дұрыс пайдаланып, асып-таспай, шектен шықпай, менменсімей, жоқшылық, таршылық, қиындықтарда сабыр сақтап, шүкіршілік ете білу.

Ей, АЛЛАНЫҢ құлы! Әзірше бір жұтым ауа жұтуға қабілетті болып, әзірге сенің қолдарың өзіңе бағынып тұрғанда жүзіңді Жаратушыға бұр! Және тамұқтың жалынынан ең болмаса, жарты құрмамен, егер оны таба алмасаң, онда жылы сөзіңмен болса да, құтылуға асық деген жолдар исі қазаққа таныс.

Жас келген сайын әр нәрсеге байыппен қарап, сабыр сақтап, Марбану Аюовна зейнет жасында Е.Әуелбеков көшесіндегі Науан хазірет мешітіне барып, арабша үйренген. Аз уақыт ішінде жақсы тыңдарманы деп танылған «зейнеткер шәкіртіне» көңілі толып риза болған ұстазы Түркиядан арнайы «ҚҰРАН КӘРІМ» кітабын алдырған. Ғалым, ұстаз, «зейнеткер шәкірт» апамыз «ҚҰРАН КӘРІМ» кітабын басынан аяғына дейін түп нұсқадан бірнеше мәрте оқып шыққан, әрі намазға жығылған екен.

Ф.ғ.к., доцент, факультеттің деканы Р.С.Әміренова ЖОО-дағы еңбек жолының өрілуін М.А.Темкенованың есімімен байланыстырады. Шәкіртімін, бірде сыйлас сырласымын, бірде рухани сіңілісімін, маған туған апамдай болып кеткен жан деп отырады. Ол мұсылман атаулының қасиетті мерекесі үлкен, кіші айтта, қоныстойда т.б. мерекелерге арналған дастархан мәзірінен еш қалыс қалдырған емес. Өмірінің соңына дейін байланысын үзбеген, әрине, «әттеген-айлары» да жоқ емес... Кандидаттық диссертациясын қорғау сапарына Марбану апайы сәттілік тілей отырып, екінің бірі оқи бермейтін бір құран сүрелерін жазып берген екен. Көмегі тиеді, жеңілдігі болады деп сендіре отырып, ғылыми зерттеу жұмысын қорғау алдында оны міндетті түрде оқуын

297

сұрайды. Р.Сақтиярқызы мүлтіксіз орындаған. Шынында да, өзін жеңіл, еркін сезінгендігін аузынан тастамайды. Әркім көңілінен шыға бермейтін, әркімге көңілі де түсе бермейтін апамыз осындай болатын.

«Адамды адам әбден біліп көрген бе? Адал көңіл, әділ жүрек шерменде ...» деген өлең жолдары осындай сәтте

әрқайсысымызды ойландырмай қоймайды. Беделді де белгілі ғалым Ж.Мусиннің дұғасында қабір басынан ер азаматтар

келгенше, Марбану апай құран сүрелерін оқыған. Оның айырықша көңіл-күйде, толқу, қобалжу сияқты сәттері реңінен, дауысынан байқалған-ды. Бірақ Б.Бадыққызының мақтау сөзінен кейін ерекше нұрланып, балаша қуанып: «Көпшілікте бірінші рет оқуым», – деп марқайып қалғаны әлі көз алдымызда.

*** *** *** Бірде: «М.Жағыпарды жақсы аттандырдыңдар, «тумақ бар да, өлмек бар» деп қазақ

халқына ғана тән өзіне арнап жиған дүниелерін Б.Жахинаға, маған көрсеткен еді. Сәлден соң маған «Көкшетау» мейрамханасы емес, ақтық сапарға шығарып салатындарға дұға «Арасан» асханасында берілсе болады деген-ді. Ардагерлер алқасының төрайымы Тыныштық Мұқатовна бір кездегі әріптестері Мадина Кәрімқызы, Танзиля Шағыраевна, Таңсық Жұрынқызымен хабарласып, шығарып салу қамын ойластырған жайы бар. Қоштасар сәтте Жұпар Қалиқызы, Бәрия Бадыққызы, Қазия Мақтайқызы, Раушан Сақтиярқызы жаны жәннатта, тәні рахатта болсын деп ағынан жарылып, қатар жүрген күндерінен жастарға тәлім боларлықтай естеліктер айтқан. Ғұмырын білім, ғылым жолына сарп еткен ұстаз үшін ағайын-туыстың жайы бөлек, оларға үлкен сенім артып, келешегінен үміт күтетін. Сенімі мен үміті ақталды. Қоғамдасқан ағайын енді қайтпас сапарына сәнімен, салтанатымен, арты қайырымымен болсын, алды жарық, иманы жолдас болғай деп арулап шығарып салды.

*** *** *** Жоғары жақта бір тылсым күштің барына сенесін. Іштей мойындайсың. Жанғали күнде келіп, алып кетпек ниет танытса да, бірбеткелеу мінезіне салып,

келісе қоймайды. Бірақ аз уақыт болса да, қолында, күтімде болған. Өмірден озарынан екі-үш күн бұрын өз шаңырағына келген. Демі үзілер сәтінде, жалғызсыратпай, ағайын ортасында Жанғалидін босағасынан шығуға нәсіп еткен бір Құдай аз-маз бейнет берген сыңайлы. Аяғын сындырып алған Марбану апай өзінің Жәкөшінің қара шаңырағына қайта барып, атаукересінен соң мәңгілікке көз жұмған.

Неменеге жетістің ... Қариялар азайып бара жатыр, Бірі мініп келместің кемесіне Бірі күтіп, әнекей, жағада тұр ... (М.Мақатаев). Ия, бес күндік жалған дүниеде жасаған ғибадат-құлшылықтарын, дұға-тілектерін

Алла тағала қабыл қылғай! Эта статья об ушедшем из жизни 30 января 2015 года настоящего ученого,

известного на всю республику наставника, а также чуткого и рассудительного преподавателя Кокшетауского государственного университета имени Ш. Уалиханова Темкеновой Марбану Аюовне.

Будучи заведующим кафедрой методики преподавания русского языка, она также являлась деканом факультета повышения квалификации (на республиканском уровне ) при университете.

This article devoted to the outstanding scientist, famous tutor and also sensitive and intelligent lecturer of Sh. Ualikhanov State University, Temkenova Marbanu Ayuovna who passed away on 30 January 2015.

She was the Head of Russian language teaching methodology department and also the Dean of Development Training Faculty (on the Republic level) at the university.

298

АВТОРЛАР ЖАЙЛЫ МАҒЛҰМАТТАР

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

1 Абдрахманова Ботагоз Кадыровна – учитель Назарбаев Интеллектуальной школы г. Кокшетау (Казахстан)

2 Агманова Атиркуль Егембердиевна – доктор филологических наук, профессор Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

3 Алиева Динара Асылхановна – кандидат филологических наук, профессор КазНПУ им. Абая (Казахстан)

4 Алтынбекова Гульжан Кулжабайкызы – кандидат филологических наук, старший преподаватель ЮКГПИ (Казахстан)

5 Алтынбекова Ольга Баймухановна – доктор филологических наук, профессор Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

6 Арғынбекова Әлия Оралқызы – кандидат филологических наук, доцент Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

7 Асмагамбетова Батима Мирамбаевна – кандидат филологических наук, доцент Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

8 Ахметжанова Зауреш Канашевна – доктор филологических наук, профессор университета имени Сулеймана Демиреля (Казахстан)

9 Ахметова Жансулу Нурланкызы – магистрант Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

10 Әбдіқалық Күнімжан Сәдірқызы – кандидат филологических наук, доцент КазГосЖенПУ (Казахстан)

11 Әміреев Нұрлан Әденұлы – магистр Алматы Менеджмент Университета (Казахстан)

12 Балтабаева Наргиза Смаилқызы – докторант КазГосЖенПУ (Казахстан) 13 Бегалиева Ләззат Бегалықызы – кандидат филологических наук, доцент

Алматы Менеджмент Университета (Казахстан) 14 Бекназаров Бахтияр Арманович – докторант Жетысуского Государственного

университета им. И.Жансугурова (Казахстан) 15 Дәрібаев Самал Дәрібайұлы – кандидат филологических наук, доцент

Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан) 16 Джарасова Тойжан Тайбулатовна – кандидат филологических наук, доцент

Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан) 17 Дуйсенова Маржан Молдакасымовна – докторант международного казахско-

турецкого университета имени Х.А. Яссави (Казахстан) 18 Емельянова Елена Вячеславовна – магистр педагогики и психологии КазГЮУ

(Казахстан) 19 Ержанова Сәуле Баймырзақызы – доктор филологических наук, профессор

КазГосЖенПУ (Казахстан) 20 Ескиндирова Маншук Жуманбаевна – докторант Евразийского национального

университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан) 21 Есеналиева Жанар Жорабековна – доктор филологических наук, доцент

КазУМОиМЯ им.Абылай хана (Казахстан) 22 Жанұзақова Құралай Темірбекқызы – доктор филологических наук, и.о.

профессора Казахского государственного женского педагогического университета (Казахстан)

23 Жуманбекова Нуркеш Зейнулловна – кандидат филологических наук, доцент Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

299

24 Журавлева Евгения Александровна – доктор филологических наук, профессор, заведующий кафедрой теоретической и прикладной лингвистики Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

25 Зайкенова Руда Зайкенқызы – доктор филологических наук, профессор КазГосЖенПУ (Казахстан)

26 Зейнулина Айман Файзулловна – кандидат филологических наук, профессор, заведующий кафедрой казахского языка Павлодарского государственного университета им. С. Торайгырова (Казахстан)

27 Имаханбет Райхан Сахыбекқызы – кандидат филологических наук, доцент Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

28 Искакова Гүлназ Нұрділдақызы – магистр Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

29 Кадыров Жанбай Турарович – кандидат филологических наук, доцент, заведующий кафедрой казахской филологии СКГУ имени М. Козыбаева (Казахстан)

30 Каирбекова Ибагуль Сулейменовна – магистрант Кокшетауского государственного университета им. Ш.Уалиханова (Казахстан)

31 Качан Оксана Леонидовна – магистр гуманитарных и юридических наук КазГЮУ (Казахстан)

32 Киынова Жанар Кабдыляшымовна – кандидат филологических наук, доцент Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

33 Киякова Раушан Жексенбаевна – кандидат филологических наук, доцент Кокшетауского государственного университета им. Ш.Уалиханова (Казахстан)

34 Купаева Айсулу Корабековна – магистр Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

35 Қаймова Б.Қ. – магистрант Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

36 Қамарова Нағбду Сұлтансихқызы – кандидат филологических наук, профессор Каспийского государственного университета технологии и инжиниринга им. Ш. Есенова (Казахстан)

37 Локтионова Наталья Петровна – кандидат педагогических наук, доцент Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова (Казахстан)

38 Мадиева Гульмира Баянжановна – доктор филологических наук, профессор Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

39 Мамбетова Маншук Кудайбергеновна – кандидат филологических наук, доцент Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

40 Медетбекова Перизат Түктібайқызы – кандидат филологических наук, доцент Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

41 Мырзахметов Мекемтас – доктор филологических наук, профессор Казахского национального педагогического университета им. Абая (Казахстан)

42 Нестерик Элла Владимировна – кандидат филологических наук, доцент Карагандинского государственного университета им. Е.А. Букетова (Казахстан)

43 Орынханова Ғибадат Аманжолқызы – кандидат филологических наук, старший преподаватель КазГосЖенПУ (Казахстан)

44 Оспанова Гулмария Турысбековна – магистр гуманитарных наук Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

45 Отарова Ақмарал Нұрғожақызы – кандидат филологических наук, доцент Каспийского государственного университета технологии и инжиниринга им. Ш. Есенова (Казахстан)

46 Печерских Талия Фаязовна – кандидат филологических наук, доцент Карагандинского государственного университета им. Е.А. Букетова (Казахстан)

300

47 Рскелдиева Дана Баидибековна – магистр гуманитарных наук Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан)

48 Сағынаева Гүлзира Әбдікәрімқызы – докторант КазГосЖенПУ (Казахстан) 49 Садуақасова Саида Әсетқызы – докторант Жетысуского государственного

университета имени И. Жансугурова (Казахстан) 50 Садыков Сейдулла Садыкович – доктор филологических наук, профессор

Международного казахско-турецкого университета им. Х.А. Ясави (Казахстан) 51 Садыр Гүлмира Әуесқанқызы – кандидат филологических наук, доцент Алматы

Менеджмент Университета (Казахстан) 52 Сансызбаева Сандугаш Кадралиевна – кандидат филологических наук, доцент

Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан) 53 Саметова Жаңагүл – докторант Казахского государственного женского

педагогического университета (Казахстан) 54 Таласпаева Жанар Серкешовна – кандидат филологических наук, доцент СКГУ

имени М. Козыбаева, директор Института языка и литературы (Казахстан) 55 Таусоғарова Аяужан Қайратқызы – кандидат филологических наук, доцент

Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан) 56 Ташимханова Дыбыс Сартаевна – кандидат филологических наук, доцент

Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан) 57 Туманова Айнагуль Бектасовна – доктор филологических наук, доцент

Казахского национального университета имени аль-Фараби (Казахстан) 58 Умирзакова Зауре Асетовна – кандидат филологических наук, доцент

Казахского национального педагогического университета им. Абая (Казахстан) 59 Хасеинова Гульнара Садибековна – магистрант Кокшетауского

государственного университета им. Ш.Уалиханова (Казахстан) 60 Хусаинова Салтанат Кайроллаевна – магистрант Кокшетауского

государственного университета им. Ш.Уалиханова (Казахстан) 61 Эм Татьяна Викторовна – магистрант Карагандинского государственного

университета им. Е.А. Букетова (Казахстан) 62 Яворская Эльвира Эркиновна– старший преподаватель Евразийского

национального университета им. Л.Н. Гумилева (Казахстан)

301