niccolo machiavelli - ksiaże

8/14/2019 Niccolo Machiavelli - Ksiae

1/34

NICCOLO MACHIAVELLI

KSI (IL PRINCIPE)

Mikoaj Machiavelli Wawrzycowi Wspaniaemu Synowi Piotra de'Medici

Ci, ktrzy pragn pozyska ask ksicia, staj najczciej przed Nim z tym, co maj najbardziej wrswoich rzeczy drogiego i co Mu, jak widz, najwiksz sprawi przyjemno. Przeto czstokroofiarowuje si im konie, bro, zotogw, drogie kamienie i podobne kosztownoci, godne Ich wielkoOt i ja, pragnc zoy jakie wiadectwo swej czoobitnoci wzgldem Waszej Wysokoci, nieznalazem pord swego mienia droszej mi i cenniejszej rzeczy ni znajomo czynw wielkich mnabyt dugim dowiadczeniem w sprawach nowoytnych i cigym rozczytywaniem si w staroytnyt znajomo, bardzo sumiennie i dugo przemylawszy i rozwaywszy, zawarem obecnie w tym dziektre posyam Waszej Wysokoci. A chocia wiem, e nie jest ono Jej godnym, jednak mam niezomufno, e przez askawo Wasz zostanie przyjte, zwaywszy, e nie mogem uczyni lepszego dar

jak da Jego Wysokoci mono zrozumienia w krtkim czasie tego wszystkiego, co ja poznaem iczego nauczyem si w tylu latach, a z takim trudem i niebezpieczestwami.

Tego dziea nie ubraem i nie zapeniem grnymi wyraeniami ani szumnymi i kwiecistymi sowamiadn inn pont lub ozdob zewntrzn, jakimi pisarze zwyczajnie zdobi swe utwory, bo chciaemniczym zgoa nie byo upikszone i by wycznie prawdziwo treci, tudzie waga przedmiotu czynimiym.

A niechaj nie bdzie poczytane mi za zarozumiao, e czowiek niskiego i podego stanu omiela siomawia i regulowa postpowanie ksit, albowiem jak ci, ktrzy rysuj kraje, umieszczaj si niskna rwninie, gdy chc przypatrzy si naturze gr i miejsc wyniosych, a staj wysoko na grze, gdy

przypatrzy si naturze miejsc niskich, podobnie trzeba by ksiciem, by dobrze pozna natur ludwtrzeba nalee do ludu, by dobrze pozna natur ksit.

Przyjmij przeto Wasza Wysoko ten skromny dar z tym sercem, z jakim go posyam; jeeli WaszaWysoko t ksik przeczyta i starannie rozway, pozna, e gwnym moim tam zawartym pragnieniem, jest, by Wasza Wysoko osign t wielko, jak zapowiadaj los i inne Jego zalety.

A jeeli Wasza Wysoko ze szczytu swej wielkoci zwrci niekiedy oczy na niziny, spostrzee, jak niezasuenie znosz cikie i nieustanne przeladowanie losu.

IJakie s rodzaje ksistw i w jaki sposb si je pozyskuje

Wszelkie pastwa, wszelkie rzdy, ktre miay lub maj wadz nad ludmi, bywaj republikami alboksistwami. Ksistwa s dziedziczne, jeeli rd ksicia sprawuje rzdy przez czas duszy, albo noweostatnie s albo zupenie nowe, jak Mediolan za Francesca Sforzy, albo s wczone jako czon dodziedzicznego pastwa tego ksicia, ktry je zdobywa, jak krlestwo Neapolu pod wadz krlaHiszpanii. Zyskane w ten sposb kraje nawyky do ycia pod wadz ksicia lub do wolnoci, a pozyssi je obcym lub wasnym orem, przez szczcie lub osobist dzielno.

II

O ksistwach dziedzicznych

Nie bd wdawa si w rozpraw o republikach, gdy gdzie indziej omwiem je obszernie. Zajm siwycznie ksistwami i przejd powysze ich rodzaje, rozwaajc, w jaki sposb mog owe ksistwarzdzi si i utrzymywa. Powiem wic, e istniej znacznie mniejsze trudnoci w utrzymaniu pastw


2/34

dziedzicznych, przywykych do krwi swoich ksit, ni nowych; wystarczy tam bowiem nie naruszazasad przodkw, dostosowujc si przy tym do okolicznoci; ow jeeli nawet ksi jest czowiekie pospolitej zrcznoci, utrzyma si zawsze w swym pastwie, chyba e pozbawia go wadzy jakanadzwyczajna i przemona sia; a raz pozbawiony, odzyska j na powrt przy pierwszej lepszej klsce jaka spadnie na zdobywc. Mamy na przykad w Italii ksicia Ferrary, ktry opar si atakom Wenecjw 1484 r., i papiea Juliusza w 1510 tylko dziki temu, e od dawna siedzia w swoim pastwie.Poniewa urodzony ksi mniej ma powodw i mniej jest zmuszony do wyrzdzania drugim krzywdstd wic pochodzi, e bywa wicej kochany; jest rzecz naturaln, e jest dobrze widziany u swoich,

jeeli nadzwyczajne jego wady nie czyni go nienawistnym i jeeli pami i przyczyny przewrotwzatary si wskutek starodawnoci i cigoci rzdw; kady bowiem przewrt tworzy podcielisko dl przewrotu nastpnego.

IIIO ksistwach mieszanych

Natomiast w ksistwach nowych istniej trudnoci. Po pierwsze, jeeli nie jest ono zupenie nowe, lecstanowi jak gdyby czon dziedzicznego pastwa, razem z ktrym moe by nazwane mieszanym -

przewroty w nim rodz si przede wszystkim z tej naturalnej przyczyny, ktra istnieje w kadym nowksistwie. Ludzie bowiem chtnie zmieniaj pana w tej nadziei, e poprawi swj los, i ta wiara daje i przeciwko panujcemu bro w rk - w czym zawodz si, przekonawszy si przez dowiadczenie, tylko pogorszyli swe pooenie. To za wypywa z innej koniecznoci, naturalnej i pospolitej, ktra powoduje, e ksi nowy musi zawsze krzywdzi swych nowych poddanych, czy to przez swych ludzbrojnych, czy to przez inne niezliczone zniewagi, ktre pociga za sob nowy nabytek. W ten sposbznajdziesz pord swych nieprzyjaci tych wszystkich, ktrych skrzywdzie przez objcie wadzy, azdoasz w przyjani utrzyma tych, ktrzy ci wynieli, poniewa nie potrafisz zadowoli ich w sposodpowiadajcy ich nadziejom, a majc wzgldem nich zobowizania, nie moesz przeciwko nim uywostrych rodkw; kady bowiem, chociaby bardzo silny pod wzgldem wojskowym, potrzebuje przychylnoci mieszkacw kraju, aby wej w jego posiadanie. Z tych powodw Ludwik XII, krl

francuski, jak szybko zdoby Mediolan, tak szybko go straci, i do odebrania mu go wystarczyy pierwszym razem siy wasne ksicia Lodovica, poniewa ludno, ktra tamtemu otworzya bramy, nmoga znie udrcze ze strony nowego pana, gdy si widziaa zawiedziona w swej opinii i w swychoczekiwanych w przyszoci korzyciach. Co prawda, gdy si potem odzyska kraje zrebeliowane, wtetraci si je po raz drugi, bo wadca, korzystajc z powstania, mniej przebiera w rodkach, aby umocni przez karanie winnych, ledzenie podejrzanych i w ogle zabezpieczanie stron sabych. Ot, aby Frastracia Mediolan, wystarczy pierwszym razem ruch wszczty na granicy przez jednego ksiciaLodovico; aby za straci go po raz drugi, potrzeba byo, by wszyscy zwrcili si przeciwko niej i abywojska zostay zniszczone i wypdzone z Italii, co pochodzi z przyczyn powyej wymienionych;niemniej tak pierwszym, jak drugim razem odebrano jej Mediolan. Omwiono ju oglne przyczyny pierwszej utraty, pozostaje obecnie zaj si przyczynami drugiej i zobaczy, jakie mia rodki krlfrancuski, a jakimi mgby posuy si kto, bdcy w jego pooeniu, aby lepiej ni on utrzyma si przy nabytku. Ot powiem, e pastwa, ktre ksi po nabyciu przycza do swego dawnego pastwalbo le w tym samym co ono kraju i maj ten sam jzyk, albo nie. W pierwszym wypadku jest atwutrzyma je, zwaszcza jeeli nie s przyzwyczajone do wolnoci, i aby je pewnie posiada wystarczy wytraci rd panujcego tam ksicia; zreszt ludzie zachowaj si spokojgdy si zachowa dawne warunki ycia i gdy nie ma rnicy zwyczajw. Tak stao si z Burgundi,Bretani, Gaskoni i Normandi, ktre od dawna s zczone z Francj, i chocia rni si od niej nico do jzyka, niemniej jednak zwyczaje maj podobne i znosz si wzajemnie atwo. Kto wic takie pastwo nabywa, ten musi, chcc je zatrzyma, mie dwie rzeczy na oku; jedn, aby krew dawnegoksicia wygasa, drug, aby nie zmienia krajowych praw ani powiksza podatkw; w ten sposb w bardzo krtkim czasie zleje si ono z dawnym ksistwem w jedno ciao.Atoli gdy nabywa si pastwo w prowincji odmiennej co do jzyka, zwyczajw i urzdze, to tu natrsi na trudnoci i trzeba wiele szczcia i wiele zrcznoci, aby si przy nim utrzyma. A jednym znajlepszych i najskuteczniejszych rodkw byoby, aby zdobywca zamieszka tam osobicie, przez co posiadanie tego kraju stanie si najpewniejszym i najtrwalszym. Tak zrobi w Grecji Turek, ktry pomimo wszystkich innych rodkw, stosowanych przez niego dla utrzymania tego pastwa, nie byb


3/34

osign celu, gdyby si tam nie osiedli. Bowiem, gdy si jest na miejscu, widzi si nieporzdki wzarodku i od razu mona im zapobiec; nie mieszkajc za na miejscu, poznaje si je, gdy s ju gronenie ma rodka zaradczego. Nadto prowincja nie cierpi wtedy zdzierstw twoich urzdnikw, bo poddani mog krtk drog odwosi do ksicia, tote maj wicej powodw, by go kocha, gdy chc by dobrymi, a ba si, gdy nimi bnie chc. Ci wic ssiedzi, ktrzy mieliby ochot uderzy na takie pastwo, dobrze si wprzd namytak e mieszkajcy tam ksi moe je straci chyba tylko z najwiksz trudnoci.Innym jeszcze lepszym rodkiem jest zakadanie w jednej lub dwu miejscowociach kolonii, ktre by

dla tego pastwa jak gdyby kajdanami, gdy albo to trzeba koniecznie uczyni, albo utrzymywa tamsporo wojska. Kolonie duo nie kosztuj ksicia, ktry osadza je i utrzymuje, nie oc na nie nic lubniewiele; nadto krzywdzi tylko nieznaczn cz ludnoci, a mianowicie tylko tych, ktrym odbiera pdomy, aby je da nowym mieszkacom, zreszt skrzywdzeni, yjc w rozproszeniu i ubstwie, nie mnigdy wyrzdzi mu szkody; wszyscy za inni atwo uspokajaj si, bo z jednej strony krzywda ich nidotyka, a z drugiej obawiaj si, aby nie popeni bdu i aby ich nie spotkao to, co tych, ktrzy zostawywaszczeni. Zaznaczam wic w konkluzji, e takie kolonie nie kosztuj nic, s wierniejsze, krzywdmniej, a krzywdzeni, jako ubodzy i rozproszeni, nie mog szkodzi, jak si rzeko wyej. Naley bow pamita, e ludzi trzeba albo potraktowa agodnie albo wygubi, gdy mszcz si za bahe krzywdycikie za nie mog. Przeto gdy si krzywdzi czowieka, naley czyni to w ten sposb, aby nie trzeb byo obawia si zemsty.Lecz gdy zamiast kolonii utrzymuje si siy zbrojne, wtedy wydaje si znacznie wicej, zuywajc nazaogi wszystkie dochody tego pastwa, tak e zdobycz przynosi ksiciu straty, krzywdzc przy tymznacznie wicej, gdy wskutek przenoszenia wojsk do coraz innych miejscowoci szkodzi caemu tem pastwu. Ten ciar odczuwa kady, wic kady staje si wrogiem ksicia, a s to wrogowie, ktrzymog szkodzi, gdy bici pozostaj w swoich wasnych domach. Jak wic zaogi wojskowe s podkadym wzgldem nieprzydatne, tak kolonie poyteczne.Ksi, ktry znajdzie si w prowincji, majcej odmienne od jego pastwa zwyczaje, jak to si wyej powiedziao, powinien rwnie sta si gow i obroc ssiadw sabszych, a stara si osabimoniejszych w prowincji, tudzie czuwa, aby wypadkiem nie wkroczy do niej jaki rwny mu potcudzoziemiec. Zawsze bowiem zdarzy si, e takiego bd starali si wprowadzi tam ci, ktrzy bdniezadowoleni, albo przez sw zbytni ambicj, albo przez strach, jak si to widzi, e Etolowiewprowadzili do Grecji Rzymian, ktrzy take i do kadej innej prowincji, do jakiej wkraczali, byli przyzywani przez krajowcw. A dzieje si to w ten sposb, e skoro potny cudzoziemiec wkracza d prowincji, natychmiast cz si z nim wszyscy ci, co s w niej mniej potni, kierowani zawici prz potniejszemu od siebie; tak e on nie bdzie mia adnych trudnoci, aby ich pozyska, gdy ciwszyscy od razu zcz chtnie swe siy z rzdem zdobywcy. Ma tylko baczy, aby nie zyskali zbytnisi i zbytniego znaczenia, a atwo bdzie mg wasnymi siami tudzie za ich poparciem poniy potnych, aby niepodzielnie sta si samowadnym panem tej prowincji. Kto si niedobrze pod tymwzgldem urzdzi, rycho straci nabytek, a w czasie swoich rzdw bdzie mia w kraju niezliczonetrudnoci i przykroci. Rzymianie dokadnie przestrzegali tej zasady w zdobytych prowincjach, zakatam kolonie, popierali sabszych, nie powikszajc ich siy, poniali potnych i przeszkadzali wpywmonych cudzoziemcw. I niechaj Grecja, jako prowincja, bdzie wystarczajcym przykadem.Rzymianie popierali Etolw i Achajw, upokorzyli krlestwo Macedonii tudzie wypdzili Antiocha;nigdy jednak pomimo zasug Etolw i Achajw nie pozwolili na wzmoenie si ich pastw, ani te Finie zdoa perswazjami skoni ich do tego, by stali si jego przyjacimi bez rwnoczesnego poniango, ani te potga Antiocha nie zdoaa sprawi, aby zgodzili si na zatrzymanie przez niego w tym kktregokolwiek pastwa. Rzymianie bowiem w tym wypadku czynili to, co powinni czyni wszyscymdrzy ksita, ktrzy maj zwraca uwag nie tylko na trudnoci obecne, lecz take przysze, i starsi im usilnie zapobiec; gdy przewidujc je z daleka, atwo mona im zaradzi, a gdy si czeka, anadejd, ju na lekarstwo za pno bo choroba staa si nieuleczalna. Podobnie dzieje si, jak mwi lekarze, ze suchotami. S one w pocztkach choroby atwe do wyleczenia, a trudne do rozpoznania; lenie rozpoznane ani leczone w pocztkach, staj si z biegiem czasu atwe do rozpoznania, a trudne do

leczenia. To samo zdarza si w sprawach pastwowych, gdy rodzce si w nich zo, poznane z dalek(co tylko mdry potrafi), leczy si szybko, lecz gdy wskutek tego, e nie zostao rozpoznane, pozwalana jego wzrost, tak e kady je wtedy rozpozna, nie ma ju lekarstwa. Ot Rzymianie, przewidujc przysze kopoty, zapobiegali im zawsze i nigdy nie dopuszczali do ich spotgowania, choby nawetchodzio o zaegnanie wojny, gdy wiedzieli, e wojny si nie uniknie, lecz tylko odwlecze z korzyc


4/34

dla przeciwnikw. Przeto chcieli stoczy wojn z Filipem i Antiochem w Grecji, aby nie potrzebowal prowadzi w Italii, a wwczas mogli unikn jej i z jednym, i z drugim; tego jednak nie pragnli, nig bowiem nie podobao im si to, co cigle jest na ustach mdrcw naszych czasw: "korzysta zdobrodziejstw chwili", lecz raczej to, co odpowiadao ich mstwu i rozumowi, poniewa czas nie stoimiejscu i moe przynie tak dobro, jak zo, tak zo, jak dobro.Lecz wrmy do Francji i zbadajmy, czy trzymaa si ona cho jednej z powyszych zasad; bd zamwi nie o Karolu, lecz o Ludwiku, ktrego dziaalno lepiej si widzi, bo duej panowa w Italii;spostrzeecie, e postpowa on wbrew tym zasadom, jakich naley przestrzega, aby utrzyma past

majce odmienne waciwoci. Krla Ludwika wprowadzia do Italii ambicja Wenecjan, ktrzy przez jego przybycie chcieli dla siebie zyska poow Lombardii. Nie chc gani tego sposobu, uytego przkrla, ktry pragnc postawi stop w Italii, a nie majc w tym kraju przyjaci, by zmuszony zawiertake zwizki przyjani, jakie tylko si day, tym bardziej e zamknite przed nim byy wszystkie bramwskutek postpowania krla Karola. I zamys byby mu si bardzo rycho powid, gdyby pod innymwzgldem nie popeni bdu. Ot krl, zajwszy Lombardi, od razu odzyska t powag, ktr stra przez Karola. Genua ustpia, Florentczycy stali si jego przyjacimi, margrabia Mantui, ksi FerraBentivoglio, hrabina da Forli, pan Faenzy, Pesaro, Rimini, Camerino i Piombino, Lucca, Piza i Siena,kady ubiega si o jego przyja. A wtedy mogli Wenecjanie pozna nierozwag swego postpku, bochcc zyska dwie ziemie w Lombardii, zrobili krla panem dwch trzecich Italii. Zwa teraz jedno, zmaym trudem mg krl utrzyma w Italii sw przewag, gdyby przestrzega powyej podanych regochraniajc i bronic wszystkich swych przyjaci, ktrzy z powodu swej znacznej liczby i saboci,tudzie z obawy czy to przed Kocioem, czy Wenecjanami, musieliby zawsze sta przy nim, i przez nmg atwo zabezpieczy si przeciw tym, ktrzy nie przestali by potnymi. Lecz on, ledwo stan wMediolanie, ju uczyni co wrcz przeciwnego, udzieliwszy pomocy papieowi Aleksandrowi dla zaRomanii. I nie opatrzy si, e tym postpkiem sam siebie osabi, straciwszy przyjaci i tych, ktrzysi oddali, a wzmocni Koci, dodawszy do jego wadzy duchowej, dajcej mu tak powag, jeszczetyle wieckiej. Popeniwszy ten bd, musia w nim wytrwa, a ostatecznie, aby pooy koniec ambAleksandra i nie dopuci do opanowania przez niego Toskanii, sam musia zjecha do Italii. I nie dona tym, e powikszy potg Kocioa i straci przyjaci, ale jeszcze, aby zyska pastwoneapolitaskie, podzieli si nim z krlem hiszpaskim; ot bdc przedtem niepodzielnym panem Iwprowadzi tam towarzysza, aby ambitni w tym kraju i jemu nieprzychylni mieli u kogo szuka popamogc za zostawi Neapol krlowi, jako swemu hodownikowi, usun go, aby wprowadzi tam takktry jego mg wypdzi.Zaprawd dza podbojw jest rzecz bardzo naturaln i powszechn i zawsze, gdy je ludzie czyni z powodzeniem, zyskuj pochway, a nie nagan, lecz gdy chc je czyni na wszelki sposb, wbrewmoliwoci, zasuguj na nagan i popeniaj bd. Jeeli przeto Francja moga wasnymi siami uderzna Neapol, powinna bya to uczyni, jeeli nie moga, nie powinna bya nim si dzieli. A jeeli podziLombardii, ktrego dokonaa z Wenecjanami, zasuguje na usprawiedliwienie, gdy pozwoli jej postastop w Italii, to ten jest nagany godny, bo nie moe by wytumaczony tak jak tamtem koniecznocPopeni wic Ludwik tych pi bdw: zniszczy sabszych, powikszy siy ju i tak znacznej potgItalii, wprowadzi bardzo silnego cudzoziemca, nie zamieszka tam osobicie i nie zakada kolonii. Mte bdy nie przyniosyby jeszcze szkody za jego ycia, gdyby przez zagroenie stanu posiadania Wennie popeni bdu szstego. Albowiem gdyby by nie wzmocni Kocioa i nie wprowadzi HiszpanwItalii, byoby rzecz bardzo rozumn, a nawet konieczn, poniy tamtych; lecz gdy raz zrobi to, o cz powyej mwiem, nigdy nie powinien by godzi si na ich zniszczenie, oni bowiem majc potg, byliby innych z dala od Lombardii trzymali, ju to dlatego, e nie dopuciliby tam nikogo, kto by niechcia uzna ich zwierzchnictwa, ju to dlatego, e inni nie dyliby do odebrania jej Francji po to, by j odda, a narazi si obu potgom nie mieliby odwagi.Gdyby za kto powiedzia: krl Ludwik odstpi Aleksandrowi Romani, a Hiszpanii krlestwo[neapolitaskie], aby unikn wojny, odpowiem powyszymi argumentami, e dla uniknicia wojny nnaley nigdy dopuszcza do spotgowania nieporzdku, poniewa nie uniknie si jej, lecz tylko na twniekorzy odwlecze. A gdyby inni przytoczyli przyrzeczenie, ktre krl da papieowi, e dla niego

podejmie si tej wyprawy, aby uzyska w zamian dla siebie zerwanie maestwa, a dla arcybiskupa wRouen kapelusz kardynalski, odpowiem na to poniej, mwic o przyrzeczeniach ksit i o tym, jak naley dotrzymywa. Straci przeto krl Ludwik Lombardi wskutek nieprzestrzegania adnej z zasad przestrzeganych przez tych, ktrzy zajte prowincje chc utrzyma. I nie jest to adnym dziwem, leczrzecz bardzo logiczn i zwyczajn. I o tym przedmiocie rozmawiaem w Nantes z kardynaem de Ro


5/34

w tym czasie, gdy Valentino - tak powszechnie nazywano Cezara Borgi, syna papiea Aleksandra -zajmowa Romani. Gdy mi za kardyna de Rouen powiedzia, e Wosi nie rozumiej si na rzemiowojennym, odpowiedziaem mu, e Francuzi nie rozumiej si na sprawach politycznych, bo gdybyrozumieli si, nie pozwoliliby doj Kocioowi do takiej siy. Dowiadczenie dowiodo, e Francjastworzya przewag Kocioa i Hiszpanii w Italii, tracc w ten sposb swoje panowanie na pwyspieStd wypywa oglne prawido, ktre nie zawodzi nigdy lub rzadko, e gubi sam siebie ten, kto drugiczyni potnym, gdy tworzy si t potg zrcznoci lub si, a jedno i drugie budzi nieufno u tegktry sta si potnym.

IVDlaczego krlestwo Dariusza zdobyte przez Aleksandra niepowstao przeciw nastpcom Aleksandra po jego mierci

Zwaywszy trudnoci, jakie istniej w utrzymaniu si przy wieo nabytym pastwie, mgby kto dzsi, skd pochodzi, e gdy Aleksander Wielki sta si panem Azji w cigu kilku lat - i ledwo j zajwsumar - jego nastpcy utrzymali cae pastwo, chocia wydawaoby si rzecz logiczn, e wybuchnietam powstanie. Tymczasem nastpcy jego utrzymali si przy nim i nie mieli adnych innych trudnoc jak tylko te, ktre wynikny z ich wasnych, sprzecznych ambicji. Odpowiem na to, e ksistwa, o

ktrych zachowaa si pami, bywaj rzdzone na dwa rne sposoby, albo przez jednego ksicia,ktremu z jego aski i woli podwadni, jako ministrowie, pomagaj w zarzdzie pastwem, albo przezksicia i baronw, ktrzy zajmuj ten stopie nie z aski pana, lecz z racji staroytnoci swej krwi. Ta baronowie maj wasnych poddanych, ktrzy ich uznaj za swych panw i czuj ku nim naturalne przywizanie. W pastwach rzdzonych przez jednego ksicia i jemu podwadnych ma ksi wikszwadz, gdy w caym kraju nie ma nikogo, kto by uznawa kogo za wyszego od niego, a jeli ludsucha kogo innego, to tylko jako ministra i urzdnika i nie odnosi si do niego ze szczegln yczliwoci.Przykadami tych dwch odmiennych rodzajw rzdzenia s w naszych czasach Turcja i Francja. Camonarchi tureck rzdzi jeden pan, ktrego wszyscy s niewolnikami; podzieliwszy swe pastwo nasandaki, posya on tam rnych zarzdcw, ktrych zmienia i przenosi wedug swej woli. Przeciwnie

krl francuski stoi w rodku znacznej liczby panw, uznawanych przez swych poddanych i przez nichkochanych: maj oni swoje przywileje, ktrych krl nie moe im odebra bez naraenia si naniebezpieczestwo. Kto przeto przyjrzy si jednemu i drugiemu pastwu, spostrzee, e bardzo trudnzdoby pastwo tureckie, lecz bardzo atwo utrzyma je, gdy raz zostao podbite. Natomiast, przeciwspostrzee, e byoby atwiej z rnych wzgldw zaj pastwo francuskie, lecz bardzo trudno utrzy je. Przyczyny trudnoci podbicia pastwa tureckiego tkwi w tym, e zdobywca nie moe by przyzw przez ksit tego pastwa ani spodziewa si, e bunt stojcych przy rzdzie uatwi mu przedsiwziPochodzi to z przyczyn powyej wyuszczonych. Wszyscy oni bowiem, jako niewolnicy i zaleni, tylnajwiksz trudnoci dadz si namwi do odstpstwa, a gdyby nawet dali si namwi, mao po ty poytku mona si spodziewa, gdy z przyczyn powyej wyoonych nie potrafi pocign za sobnarodu. Ot ktokolwiek by uderzy na Turkw, musi pamita o tym, e ich znajdzie w jednoci i ewypadnie wiksz nadziej pokada we wasnych siach ni w rozprzeniu przeciwnika; lecz gdy raich zwyciy w taki sposb, e nie bd zdolni wojska swego znowu na nogi postawi, wtedy nie potrzebuje lka si nikogo oprcz rodziny panujcego; gdy t wygubi, nikogo nie potrzebuje siobawia, bo nikt inny nie ma miru u ludw; jak wic przed odniesieniem zwycistwa nie mg zwyci pokada nadziei w poddanych, tak po nim nie potrzebuje ba si ich.Cakiem przeciwnie dzieje si w pastwach rzdzonych podobnie jak Francja, gdzie atwo moeszwkroczy, pozyskawszy ktrego z baronw pastwa, gdy zawsze znajd si malkontenci i tacy, kt pragn zmiany. Z tych powodw mog oni utorowa ci drog do tego pastwa i uatwi zwycistwo, gdy zechcesz zatrzyma to pastwo, natrafisz na niezliczone trudnoci i ze strony tych, ktrzy ci pomagali, i tych, ktrych pognbie. Nie wystarczy wytraci rodzin ksicia, gdy zawsze pozostantacy panowie, ktrzy stan na czele nowych przewrotw; nie mogc tych wszystkich ani zadowoli, awytpi, stracisz to pastwo przy najbliszej sposobnoci.Ot jeeli zwaycie, jakiego rodzaju byy rzdy Dariusza, znajdziecie je podobnymi do tych, jakie s pastwie tureckim. Dlatego Aleksander musia najpierw uderzy na z ca si i rozbi go w polu; potym za zwycistwie, gdy Dariusz zgin, jego pastwo stao si z przyczyn powyej wyoonych pewwasnoci Aleksandra. I gdyby jego nastpcy postpowali zgodnie, mogli je bez trudu zatrzyma, bo


6/34

byo w nim innych zaburze prcz tych, ktre oni sami wywoali.Atoli pastw urzdzonych tak jak Francja niepodobna posiada z takim spokojem. Dlatego wybuchayczste powstania w Hiszpanii, Francji i Grecji przeciw Rzymianom; byy one nastpstwem tego, e przedtem istniay w tych pastwach liczne ksistwa. Rzymianie tak dugo nie mogli by pewni posiadtych prowincji, jak dugo trwaa pami tych ksistewek, lecz gdy ta wygasa, stali si pewnymi posiadaczami dziki sile i cigoci wadzy. A take pniej, gdy midzy nimi przyszo do walki, mgkady pocign za sob cz tych prowincji, zalenie od powagi, jak w nich zdoby, one bowiem,wobec wyganicia krwi ich pana, jedynie Rzymian uznaway za swoich wadcw.

Po rozwaeniu tych rzeczy nikogo nie zdziwi atwo, z jak Aleksander mg utrzyma pastwoazjatyckie, tudzie trudno, jak mieli inni w zatrzymaniu tego, co zdobyli, jak np. Pyrrus i wieluinnych. Nie pochodzio to z wikszej lub mniejszej dzielnoci zwycizcw, lecz z odmiennego ustroju podbitego pastwa.

VW jaki sposb naley rzdzi miastami i ksistwami, ktreprzed podbojem miay wasne prawa

Jeeli podbite pastwa, jak si rzeko, s przyzwyczajone do rzdzenia si swoimi prawami i do woln

s trzy sposoby, aby je utrzyma: pierwszy - to zniszczy je, drugi, zaoy tam sw siedzib, trzeci,zostawi im ich wasne prawa, czerpa stamtd pewne dochody i stworzy wewntrz rzd oligarchiczktry by ci je utrzyma w przyjani. Albowiem taki rzd, utworzony przez ksicia, wie, e nie moeobej si bez jego przyjani i potgi, i e trzeba czyni wszystko, aby go podtrzyma. I atwiej trzymsi miasto, przyzwyczajone do wolnoci, za porednictwem jego obywateli ni w jakikolwiek innysposb. Przykadem s Spartanie i Rzymianie. Spartanie trzymali Ateny i Teby, utworzywszy w nichrzdy oligarchiczne, niemniej jednak stracili je. Rzymianie, chcc utrzyma si przy Kapui, Kartagini Numancji, zniszczyli je i nie stracili ich. Natomiast chcieli utrzyma Grecj w podobny sposb, jak jtrzymali Spartanie, dajc jej wolno i zostawiajc jej wasne prawa; to za nie udao si do tego stope aby j utrzyma, musieli zburzy wiele miast tej prowincji. Naprawd bowiem nie ma innego pewnsposobu utrzymania podbitych miast, jak tylko zburzenie ich. A kto opanuje miasto, przyzwyczajone

wolnoci, a nie niszczy go, naley oczekiwa, e sam zostanie przez nie zgubiony, gdy ono moe zawwywoa powstanie w imi wolnoci, a take posiada starodawne urzdzenia, ktre nie id wzapomnienie ani szybko, ani pod wpywem otrzymanych dobrodziejstw. I cokolwiek by si czynio, jesi nie rozdzieli i nie rozproszy mieszkacw, nie zapomn oni hasa wolnoci i tych porzdkw, lecz przy najbliszej sposobnoci do nich si uciekn, jak to uczynia Piza, chocia upyno sto lat, jak dosi w niewol Florentczykw.Lecz skoro miasta i prowincje przywyky do ycia pod wadz ksicia, a krew jego wygasa, to bdc jednej strony przyzwyczajone do posuszestwa, a z drugiej nie majc dawnego ksicia, nie zgodz siwybr adnego spord swych obywateli, y za wolne nie umiej; tak e s mao skorzy do broni i btrudu moe je ksi pozyska i ubezpieczy si co do nich. Natomiast w republikach jest wicej yciwicej nienawici, wicej dzy zemsty, a pami dawnej wolnoci nie opuszcza ich obywateli i nie pozwala im spocz, tak e najpewniejszym rodkiem jest zniszczy je lub w nich zamieszka.

VIO nowych ksistwach, zyskanych orem wasnym i mstwem

Niech si nikt nie dziwi, e mwic o cakiem nowych ksistwach, i to tak o ksiciu, jak o pastwie, przytocz najwzniolejsze przykady, gdy ludzie krocz prawie zawsze drogami ubitymi przez innycw czynnociach swych naladuj drugich; a poniewa niepodobna trzyma si dokadnie tych drg andorwna w doskonaoci tym, ktrych naladujesz, przeto rozumny m powinien zawsze postpowladami ludzi wielkich i najbardziej naladowania godnych, aby jeeli im nie dorwna, to przynajmni

zbliy si do nich pod pewnym wzgldem. Podobnie czyni dobrzy ucznicy: ci, widzc bardzo odlegcel, a znajc si rzutu swego uku, mierz nieco wyej, nie po to, aby dosign strza tej wysokocilecz aby mierzy wyej, trafi do celu.Powiem przeto, e wiksze lub mniejsze trudnoci w utrzymaniu si nowego ksicia przy ksistwachzupenie nowych zale od mniejszej lub wikszej dzielnoci zdobywcy. A poniewa ten przypadek, kto z prywatnego czowieka staje si ksiciem, kae domyla si mstwa lub szczcia, przeto zdaje


7/34

e jedno lub drugie agodzi nieco liczne trudnoci. Jednak atwiej utrzymywa si ten, kto mniej liczyszczcie. Uatwienie niejakie wynika wwczas, gdy ksi jest zmuszony tam zamieszka, nie majcinnego pastwa. Lecz przechodzc do tych, ktrzy dziki wasnej dzielnoci, a nie szczciu, stali siksitami, powiem, e najznakomitszymi wrd nich s Mojesz, Cyrus, Romulus, Tezeusz i im podobni. A chocia o Mojeszu nie powinno si mwi, gdy by on jedynie wykonawc poleceBoskich, jednak zasuguje on na podziw dla tej choby aski, ktra uczynia go godnym rozmowy zBogiem. Lecz co do Cyrusa i innych, ktrzy zyskali lub zaoyli pastwo, oka si oni wszyscy godn podziwu, a jeli rozwaa si bdzie ich czyny i poszczeglne zarzdzenia, nie oka si one inne ni

Mojesza, chocia ten mia tak monego Nauczyciela. I wystarczy zbada ich czyny i ycie, aby przekona si, e oni nic wicej nie otrzymali od losu, jak tylko sposobno, ktra im daa podstawy zaprowadzenia tej formy rzdu, jak uznali za odpowiedni; i bez tej sposobnoci zanikaby sia ichducha, za bez tej siy sposobno poszaby na marne. Byo przeto koniecznym, aby Mojesz znalaz izraelski gnbiony w egipskiej niewoli, ktry by, ratujc si przed uciskiem, zdecydowa si pj za j przewodnictwem; aby Romulus sta si krlem Rzymu i zaoycielem tej ojczyzny, trzeba byo, by nimg zosta w Albie i by go po urodzeniu porzucono; trzeba byo, aby Cyrus zasta Perswniezadowolonych z panowania Medw, a Medw osabionych i zniewieciaych wskutek dugiego pokoju. Nie mgby by Tezeusz okaza swej dzielnoci, gdyby nie znalaz Ateczykw w rozbiciu.Ot te sposobnoci przyniosy owym mom powodzenie, a nadzwyczajna dzielno i mdro pozwolia im dostrzec t sposobno, dziki czemu podnieli i uszczliwili sw ojczyzn. Ci, ktrzykroczc podobnymi drogami dzielnoci, dochodz do wadzy ksicej, zdobywaj j z trudem, leczzatrzymuj z atwoci. Trudnoci napotykane przez nich w uzyskaniu tronu rodz si po czci z nowurzdze i sposobw, jakie musz stosowa dla ugruntowania swego pastwa i swego bezpieczestwatrzeba zway, e nie ma rzeczy trudniejszej w przeprowadzeniu ani wtpliwszej co do wyniku, ani bardziej niebezpiecznej w kierowaniu, jak przewodnictwo przy tworzeniu nowych urzdze. Albowiereformator mie bdzie przeciw sobie wszystkich tych, ktrym ze starymi urzdzeniami byo dobrze,ostronymi jego przyjacimi bd ci, ktrym z nowymi urzdzeniami mogoby by dobrze. Owaostrono pochodzi po czci ze strachu przed przeciwnikami, ktrzy maj prawo po swej stronie, poczci z nieufnoci ludzi, ktrzy tak dugo nie maj naprawd zaufania do nowej rzeczy, dopki niespostrzeg, e opiera si ona na pewnym dowiadczeniu. Dlatego ilekro nieprzyjaciele znajd sposobno do ataku, wykonuj go z zaciekoci, a tamci broni si tak sabo, e ksi upada razemnimi. Dlatego te, chcc dobrze wyrozumie t stron, trzeba koniecznie zbada, czy ci reformatorzy,stoj o wasnych siach, czy te s zaleni od drugich, to znaczy, czy aby przeprowadzi swe dzieomusz prosi, czy mog zmusza. W pierwszym wypadku wyjd zawsze le na tym i nie dojd doniczego, lecz gdy zale wycznie od siebie i mog posuszestwo wymusza, w takim razie rzadkokiedy upadaj. Tote widzimy, e wszyscy uzbrojeni prorocy zwyciaj, a bezbronni padaj, czego przyczyn, oprcz powyszych rzeczy, jest i ta, e natura ludw jest zmienna, atwo ich o czym przekona, lecz trudno umocni w tym przekonaniu. Trzeba wic urzdzi si w ten sposb, aby gdywierzy przestan, wla im wiar przemoc. Mojesz, Cyrus, Tezeusz i Romulus nie zdoaliby na czaduszy zyska posuchu dla swoich ustaw, gdyby byli bezbronni, jak to w naszych czasach zdarzao szakonnikowi Girolamo Savonaroli, ktry pad razem ze swymi reformami, gdy tylko lud straci zaufado niego, a on nie potrafi utrzyma w staoci tych, ktrzy mu wierzyli, ani te wzbudzi ufnoci w tktrzy mu nie wierzyli. Przeto wszyscy tacy reformatorzy maj wielk trudno w postpowaniu iwszelkie niebezpieczestwa s na ich drodze, i tylko sw dzielnoci mog je przezwyciy. Atoli graz pokonaj i zaczn zyskiwa poszanowanie, pozbywszy si zawistnych, wtedy stan si potnymi bezpiecznymi, otoczonymi czci i szczliwymi.Do tych wielkich przykadw chciabym doda mniejszy, lecz do pewnego stopnia zgodny z tamtymiza wszystkie inne podobne niech wystarczy przykad Hierona Syrakuzaskiego, ktry z prywatnegoczowieka sta si ksiciem Syrakuz, chocia nie otrzyma niczego innego od losu, jak tylko sposobnoUciskani bowiem Syrakuzanie wybrali go swym wodzem, po czym tak si zasuy, e zosta ichksiciem. Ten, jeszcze jako czowiek prywatny, odznacza si tak si ducha, e jego biograf mwi,"quod nihil illi deerat ad regnandum praeter regnum"(niczego innego nie brakowao mu do krlowania,

jak tylko krlestwa". Justyn, Compendium, XXIII, 4.)Znis on dawn armi, zorganizowa now, porzuci przyjanie dawne, zawiza nowe i opierajc si na tych zwizkach, i na zupenie oddanym swojsku, mg na tej podstawie budowa kady gmach; w ten sposb ponis duo trudw, aby wadzzyska, lecz mao, aby j zatrzyma.


8/34

VIIO nowych ksistwach, obcymi siami i przez szczciezyskanych

Ci, ktrzy wycznie dziki szczciu zostaj z prywatnych ludzi ksitami, zostaj nimi z maymtrudem, lecz z duym utrzymuj si; oni na skrzydach lec do celu, wic te w drodze nie napotykajadnych przeszkd, wszystkie one wystpuj dopiero pniej, gdy si ju usadowili na tronie. Takimiksitami s ci, ktrym dostao si pastwo albo za pienidze, albo z czyjej aski, jak to si trafio wmom w Grecji, w miastach joskich i na wielkim Helesponcie, gdzie Dariusz wynosi ksit dla sw bezpieczestwa i chway; podobnie rzecz miaa si z imperatorami, ktrzy z prywatnych ludzi dochodo wadzy, wynoszeni przez zdemoralizowanych onierzy. Tacy mowie zale wycznie od woli ilosu tego, ktry ich wynis, a obie te rzeczy s bardzo zmienne i niestae; nie umiej oni, ani te niemog, utrzyma si na tym stanowisku: nie umiej, gdy nie jest rzecz logiczn, aby umia rozkazywkto, kto y zawsze jako czowiek prywatny, chyba e jest czowiekiem wielkiego talentu i mstwa; nmog - gdy nie maj oddanych sobie i wiernych si. Nastpnie, wyrastajce nagle pastwa s jak owwszystkie rzeczy w przyrodzie, ktre rodzc si i rosnc szybko, nie mog mie takich korzeni irozgazienia, aby ich pierwsza burza nie zniszczya; podobnie ci, ktrzy, jak si rzeko, stali si nagleksitami, nie maj dostatecznej siy ducha, aby od razu umie przygotowa si do utrzymania tego,im los przynis, i aby pniej stworzy te podstawy, ktre inni tworzyli przed dojciem do wadzyksicej. Na obydwa te sposoby zostania ksiciem - przez dzielno i przez szczcie - pragn przytoczy dwawspczesne przykady: Francesca Sforzy i Cezara Borgii.Francesco sta si przez zrczne rodki i dziki swemu wielkiemu mstwu z prywatnego czowiekaksiciem Mediolanu i atwo utrzyma to, co zdoby, walczc z tysicem przeciwnoci. Z drugiej stronCezar Borgia, zwany powszechnie ksiciem Valentino, zyska pastwo przez szczcie ojca swego irazem z nim go straci, pomimo e uywa wszelkich sposobw i czyni wszystko, co powinien czynirozumny i dzielny m, aby umocni si w tych pastwach, ktre mu bro i szczcie drugich w rceodday. Bowiem, jak si wyej rzeko, kto nie zakada podstaw, zanim zostanie ksiciem, moe je przmstwie zaoy pniej, chocia dzieje si to z mitrg dla budowniczego i niebezpieczestwem dla

budowli.Jeeli przeto rozway si wszystkie postpy ksicia Valentino, spostrzee si, jak dobrze przygotowywon wszelkie podstawy przyszej potgi; rozpatrzy je nie uwaam za rzecz zbyteczn, gdy nie umiabnawet da nowemu ksiciu lepszych wskazwek jak te, ktrych dostarcza przykad czynw ksiciaValentino; e za jego sposoby zawiody, nie byo jego win, lecz pochodzio z nadzwyczajnej iniezmiernej zoliwoci losu. Aleksander VI, pragnc wywyszy ksicia, swego syna, napotka wieletrudnoci obecnych i przyszych. Po pierwsze, nie widzia drogi, aby go mona byo zrobi panem jakiego pastwa, ktre by naleao do Kocioa, a widzia, e na oderwanie czegokolwiek od PastwKocielnego nie pozwoliliby ani ksi mediolaski, ani Wenecjanie, ktrzy mieli ju pod swym protektoratem Faenz i Rimini. Widzia nadto, e bro Italii i ta, ktr mgby si posuy, znajduje w rku tych, ktrzy maj powody obawia si potgi papiea, przeto nie mg na ni liczy, zwaywse w zupenoci bya ona w rkach Orsinich, Colonnw tudzie ich adherentw. Koniecznym wic byzachwia ten system i w zamieszanie wprawi pastwa Italii, aby ich cz mc bezpiecznie opanowaPrzyszo to atwo dziki Wenecjanom, ktrzy z innych zreszt powodw skonili Francuzw do wyprna Itali, czemu papie nie tylko nie sprzeciwi si, lecz jeszcze rzecz uatwi, uniewaniajc pierwszemaestwo krla Ludwika. Wkroczy przeto krl francuski do Italii z pomoc Wenecjan i za zgod papiea i ledwo stan w Mediolanie, a ju papie uzyska od niego onierzy na wypraw do Romanktr zagarn dziki powadze imienia krlewskiego. Gdy po zajciu Romanii i pokonaniu Colonnwchcia ksi utrzyma t prowincj i poczyni dalsze zabory, przeszkadzay mu w tym dwie rzeczy,mianowicie jego wasne wojsko, ktre nie wydawao mu si wiernym, tudzie wola Francji; to znaczyobawia si, aby wojsko Orsinich, ktrym si posugiwa, nie zawiodo go w potrzebie, nie tylko przeszkadzajc mu w powikszeniu zdobyczy, lecz nawet odbierajc to, co ju zdoby; czego podobn ba si take ze strony krla francuskiego. Orsinich zacz podejrzewa wtedy, gdy uderzywszy, pozdobyciu Faenzy, na Boloni, spostrzeg, e oni niechtnie bior udzia w tej walce; co si za tyczykrla, pozna jego usposobienie, gdy po wziciu ksistwa Urbino uderzy na Toskani. Wtedy bowiemkrl zniewoli go do zaniechania tego przedsiwzicia. Wobec tego postanowi ksi uniezaleni sicudzego losu i ora; przede wszystkim wic osabi w Rzymie partie Orsinich i Colonnw, pozyska


9/34

bowiem wszystkich ich stronnikw, ktrych mieli midzy szlacht; tych wzi na swj dwr i hojnie izaopatrzy; nadto obdarza ich stosownie do zdolnoci urzdami wojskowymi i cywilnymi, tak e w ckilku miesicy wygaso w ich umysach przywizanie do dawnego stronnictwa i przenioso si wzupenoci na ksicia. Po czym skoro tylko poskromi dom Colonnw, wyczekiwa sposobnocizniszczenia Orsinich; gdy mu si ta niebawem nadarzya, wyzyska j, jak mg najlepiej. Orsini bowopatrzywszy si za pno, e potga ksicia i Kocioa zagraa im zgub, zwoali zjazd do Magione w pobliu Perugii. Wynikiem tego byo powstaniew Urbino i rozruchy w Romanii, tudzie liczne niebezpieczestwa dla ksicia, ktre w zupenoci

przezwyciy z pomoc Francuzw. Lecz gdy poprawi swe pooenie, to poniewa nie ufa ani Franani adnym siom cudzoziemskim, a nie chcia przeciw nim stawa, zacz wic uywa podstpw, aumia tak dalece ukrywa swe zamysy, e pogodzili si z nim Orsini za porednictwem signora Paoloktrego ksi stara si wszelkimi sposobami pozyska, dajc mu szaty, pienidze i konie; ta jednak nieopatrzno oddaa ich w Sinigaglii w jego rce. Po zgadzeniu wic przywdcw tej rodziny i po pozyskaniu przyjani jej stronnikw stworzy ksi wcale pewne podwaliny pod swoj potg, majca Romani i ksistwo Urbino i ujmujc sobie tamtejsz ludno, ktra ju zacza lubowa si w pomylnym pooeniu. Poniewa ta ostatnia rzecz zasuguje na zaznaczenie i inni powinni j naladowwic nie chc jej pomija. Ksi zajwszy Romani, zasta j pod rzdami niedonych panw, ktrraczej ograbiali swych poddanych, ni dbali o poprawienie ich losu, i dawali wicej powodw doniezgody ni do zgody, tak e ta prowincja roia si od rozbojw, rabunkw i wszystkiego rodzajuzuchwaoci; ot ksi, pragnc uspokoi j i uczyni powoln dla ramienia krlewskiego, uwaa zrzecz konieczn da jej dobry rzd. Przeto postawi na jej czele messera Remira de Orco, czowiekaokrutnego i energicznego, ktremu odda pen wadz. Ten uspokoi j w krtkim czasie i ku wielkieswej chwale przywrci porzdek. Lecz pniej zdao si ksiciu, e ta jego wyjtkowa wadza nie jesodpowiednia, obawia si bowiem, by nie staa si nienawistna; ustanowi wic w prowincji sd cywil pod przewodnictwem jednej z wybitnych osobistoci, w ktrym kade miasto miao swego obroc. A poniewa wiedzia, e poprzednia surowo cigna na pewn nienawi, wic pragnc uagodziumysy ludnoci i zjedna je sobie zupenie, chcia pokaza, e okruciestwo, jeeli je popeniano, nie pochodziy od niego, lecz wynikay z twardej natury ministra. Skorzystawszy wic ze sposobnoci, kgo pewnego ranka powiartowa, a pocite zwoki wystawi na placu w Cesenie obok pnia drzewa izakrwawionego miecza. To okrutne widowisko wywoao zadowolenie i zdumienie ludnoci.Lecz wracajmy do przedmiotu. Powiem wic, e ksi by ju dosy potnym i na raziezabezpieczonym, gdy zorganizowa wojsko na swj sposb i zniszczy po wikszej czci te siyzbrojne, ktre jako ssiedzkie mogy mu szkodzi; wtedy, mylc o dalszych podbojach, wypadao mliczy si jedynie z Francj, wiedzia bowiem, e nie cierpi tego krl francuski, ktry za pnospostrzeg swj bd. Zacz tedy szuka nowych przyjani i postpowa dwuznacznie wobec Francugdy ci wkroczyli do pastwa neapolitaskiego, aby wypdzi Hiszpanw, oblegajcych Gaet. I zami jego, aby si zabezpieczy co do nich, byby mu si rycho uda, gdyby duej y Aleksander.Takie byy jego zasady co do spraw teraniejszych, co do przyszych za musia przede wszystkimobawia si, eby nowy papie nie by jego wrogiem i eby nie prbowa odebra mu tego, co mu daAleksander. Postanowi wic zabezpieczy si przed tym na cztery sposoby: po pierwsze, przezzgadzenie caych rodzin ograbionych przez siebie panw, aby odebra nowemu papieowi wszelk sposobno do wmieszania si w jego sprawy z ich powodu; po drugie, przez jednanie sobie caejszlachty rzymskiej, aby przez ni, jak si rzeko, trzyma papiea na wodzy, po trzecie, przez pozyskasobie, jak tylko mona najbardziej, w. Kolegium, po czwarte, starajc si jeszcze przed mierci papskupi w swym rku tak wadz, aby mc wasn si odeprze pierwszy atak.Z tych czterech rzeczy dokona trzech do mierci Aleksandra; czwart prawie przeprowadzi. Albowiograbionych przez siebie panw wymordowa tylu, ilu tylko mg dosign, uszo bardzo niewielu;szlacht rzymsk pozyska, a w Kolegium mia znaczn parti. Co za do powikszenia swych zdoby powzi zamiar opanowania Toskanii, majc ju Perugi i Piombino, a Piz wzi w sw opiek;niebawem za zagarn j, nie potrzebujc si oglda ju na Francj; a nie potrzebowa dlatego, eHiszpanie odebrali Francuzom krlestwo neapolitaskie,

wobec czego jedni i drudzy zmuszeni byli ubiega si o jego przyja. Nastpnie Lukka i Siena poddsi od razu, czciowo z nienawici do Florentczykw, a czciowo ze strachu. Wtedy nie byo ju dlFlorencji ratunku.Gdyby mu si udaa wtedy ta wyprawa, ktra moga mu si uda w tym samym roku, w ktrymAleksander umar, byby zyska takie siy i tak powag, e sam przez si byby si utrzyma, nie bd


10/34

wicej zalenym od losu i siy drugich, lecz wycznie od potgi i szczcia wasnego.Atoli w pi lat od czasu, gdy wycign szpad, umar Aleksander i zostawi go umocnionego jedyniRomanii, co do innych za rzeczy w zawieszeniu, otoczonego dwoma bardzo potnymi armiaminieprzyjacielskimi, na domiar miertelnie chorego. Lecz bya w ksiciu taka zawzito i taka sia ductak dobrze wiedzia, kiedy naley zjednywa sobie ludzi, a kiedy ich gubi, tudzie tak silne byy podwaliny, ktre w tak krtkim czasie zaoy, e gdyby nie mia tych wojsk na karku lub gdyby byzdrw, byby przezwyciy wszelkie trudnoci. A e te podwaliny byy dobre, wida z tego, e Romaoczekiwaa go wicej ni przez miesic i e chocia na p ywy, to przecie przebywa bezpiecznie w

Rzymie, gdzie przybyli wprawdzie Baglioni, Vitelli i Orsini, lecz nie wystpowali przeciwko niemu. mg wprawdzie zrobi papieem tego, ktrego chcia, ale przynajmniej mg nie dopuci do pontyfikatu tego, ktrego nie chcia. Lecz wszystko byoby dla niego atwe, gdyby by zdrowy w chwmierci Aleksandra.Mwi mi w dzie wyboru Juliusza II, e pomyla o wszystkim, co moe zdarzy si po mierci ojcawszystko znalaz rodek; jedynie nie pomyla nigdy o tym, e w chwili jego mierci on sam bdzieumierajcym.Zestawiwszy wszystkie czyny ksicia, nie umiabym go potpia, przeciwnie, zdaje mi si, e powinienem, jak to uczyniem, stawia go za wzr do naladowania tym wszystkim, ktrzy wznieli sdo wadzy dziki szczciu i obcemu orowi.Albowiem on, majc umys wielki i daleko sigajce zamysy, nie mg inaczej postpowa i jedyniekrtkie ycie Aleksandra i wasna choroba przeszkodziy jego planom.Kto przeto uwaa za rzecz niezbdn zabezpieczy si w swym nowym ksistwie przed wrogami,zyskiwa sobie przyjaci, zwycia si lub zdrad, wzbudza zarwno mio, jak strach u ludzi, m posuch i poszanowanie u onierzy, gubi tych, ktrzy mog lub musz szkodzi, nada now postadawnym urzdzeniom, by surowym, a lubianym, wielkodusznym i szczodrobliwym, pozbywa siniewiernych wojsk, a tworzy nowe, utrzymywa w przyjani krlw i ksit, tak aby wiadczyli przysugi ze skwapliwoci, a szkodzili ze strachem - ot taki nie znajdzie bardziej ywych przykad jak czyny ksicia Valentino. Mona mu zrobi jedynie ten zarzut, e pozwoli na wyniesienie Juliuszaco do ktrego zrobi zy wybr; nie mogc bowiem, jak si rzeko, przeprowadzi wyboru papiea poswej myli, mg jednak nie dopuci do wyboru kogo niepodanego i nie powinien by nigdy zgodsi na wybr jednego z tych kardynaw, ktrym wyrzdzi krzywd lub ktrzy, jako papiee, musielisi go obawia, albowiem ludzie szkodz z bojani lub przez nienawi. Tymi za, ktrych skrzywdzi byli midzy innymi kardynaowie San Pietro ad Vincula, Colonna, San Giorgio, Ascanio. Wszyscy indoszedszy do pontyfikatu, musieliby obawia si go, z wyjtkiem kardynaa de Rouen i Hiszpanw; uwagi na zwizki i zobowizania, tamten majc za sob potg francusk. Przeto ksi powinien by przede wszystkim przeprowadzi wybr Hiszpana, a nie mogc tego osign, dopuci do pontyfikakardynaa de Rouen, nie za kardynaa San Pietro ad Vincula; myli si bowiem, kto sdzi, e uosobistoci wielkich wiee dobrodziejstwa powoduj zapomnienie starych krzywd. Zbdzi wic ksco do tego wyboru, ktry sta si przyczyn jego kocowego upadku.

VIII

O takich, ktrzy przez zbrodnie doszli do wadzy ksicej

Lecz poniewa mona z prywatnego czowieka zosta ksiciem jeszcze na dwa sposoby (ktre nie dasi w caoci odnie ani do szczcia, ani do dzielnoci), przeto sdz, e nie naley ich pomija, choo jednym z nich mona by obszerniej rozprawia tam, gdzie mowa o republikach. Polegaj one na tymdochodzi si do wadzy ksicej albo drog zbrodnicz i niecn, albo tak, e prywatny obywatel dzi poparciu innych obywateli zostaje wadc swej ojczyzny. Mwic o pierwszym sposobie, poka go ndwch przykadach, jednym staroytnym, drugim nowoytnym, nie wchodzc w ocen wartoci tejrzeczy, bo sdz, e one same przez si wystarcz temu, kto do ich naladowania bdzie zmuszony.Agatokles Sycylijski z czowieka nie tylko prywatnego, lecz na domiar najniszego i podego stanu,zosta krlem Syrakuz. By on synem garncarza i prowadzi zawsze na wszystkich stopniach swej karycie zbrodnicze. Lecz swe zbrodnie czy z tak tyzn umysu i ciaa, e wstpiwszy do wojska,doszed stopie po stopniu do pretury Syrakuz. Umocniwszy si na tym stanowisku, postanowi zagarwadz ksic, by przez gwat i nie zobowizujc si wzgldem nikogo, zatrzyma to, co mu z dobrwoli zostao przyznane. Porozumiawszy si co do tego planu z Kartagiczykiem Hamilkarem, ktry zwojskiem sta na Sycylii, zgromadzi pewnego poranka lud i senat syrakuzaski pod pozorem


11/34

rozpatrzenia spraw tyczcych rzeczypospolitej. Na dany znak kaza swoim onierzom wymordowawszystkich senatorw i najbogatszych z ludu: po ich mierci zagarn i dziery najwysz wadz w miecie bez adnego oporu obywateli. A chocia dwukrotnie przez Kartagiczykw rozbity, a w kocoblegany, potrafi nie tylko obroni swe miasto, lecz nadto, zostawiwszy cz swych ludzi jako zaogreszt najecha Afryk i w krtkim czasie uwolni Syrakuzy od oblenia, i doprowadzi do ostatecznkoniecznoci Kartagiczykw, ktrzy byli zmuszeni pogodzi si z nim, poprzesta na posiadaniu Afa jemu zostawi Sycyli.Kto przeto zastanowi si nad czynami i mstwem Agatoklesa, nie znajdzie w nich wcale lub niewiele

rzeczy dajcych si przypisa szczciu, gdy, jak si wyej rzeko, doszed on do wadzy ksicej ndziki czyjemu poparciu, lecz przez stopnie wojskowe, osignite wrd tysicznych trudw iniebezpieczestw, a utrzyma si przy niej pniej przez odwane i ryzykowne sposoby postpowaniaZapewne, nie mona jeszcze nazwa dzielnoci mordowania obywateli, zdradzania przyjaci, brakuwiernoci, czowieczestwa i bogobojnoci; takimi sposobami mona zdoby wadz, ale nie chwa.Atoli gdy si wemie pod uwag t dzielno Agatoklesa, z jak naraa si i zwalcza niebezpieczesi t wielko jego umysu, z jak znosi i zwycia przeciwnoci, nie widzi si przyczyny, dla ktrejmiaby by uwaany za niszego od ktregokolwiek ze znakomitych wodzw. A jednak jego dzikasrogo i nieludzko w poczeniu z niezliczonymi zbrodniami nie pozwalaj go sawi na rwni zeznakomitymi mami. Nie mona przeto szczciu i cnocie przypisywa tego, czego dokona bez jedni drugiego.W naszych czasach, za pontyfikatu Aleksandra VI, Oliverotto da Fermo, zostawszy sierot wdziecistwie, by na wychowaniu u swego wuja nazwiskiem Giovanni Fogliani, ktry odda go bardzo jeszcze modego do wojska pod komend Paola Vitelli, aby nauczywszy si tam tego rzemiosa, doszdo jakiego wyszego stopnia wojskowego. Nastpnie, gdy Paolo umar, suy Oliverotto podVitellozzem, jego bratem, a poniewa by zdolnym i krzepkim na ciele i duchu, sta si w krtkim cza jednym z pierwszych ludzi w jego wojsku. Lecz poniewa uwaa, e suy innym jest ujm dla nieg przeto powzi zamiar opanowania Fermo za poparciem Vitellozza tudzie z pomoc niektrychtamtejszych obywateli, ktrzy przekadali niewol nad wolno wasnej ojczyzny. Na pisa wic doGiovanniego Fogliani e chciaby po tylu poza domem spdzonych latach odwiedzi swe miasto irozpatrzy si nieco w ojcowinie. A poniewa nie stara si o nic innego, jak tylko by zasuy na dobimi, wic pragnie wjecha do miasta uroczycie, w otoczeniu stu konnych przyjaci i sug, abyobywatele zobaczyli, e nie straci czasu na darmo; prosi wic wuja, aby zechcia nakoni obywateli przyjli go z honorami, co nie tylko jemu przyniesie zaszczyt, lecz take Foglianiemu, ktrego jestwychowankiem. Ot Giovanni nie zaniedba adnych stara na korzy krewniaka i uzyska uroczys przyjcie go przez mieszkacw Fermo. Oliverotto zamieszka w jego domach, gdzie przepdzi kilkdni, zajty przygotowaniem tego, co mu byo potrzebne do jego przyszej zbrodni; nastpnie za wydauroczyst uczt, na ktr zaprosi Giovanniego Fogliani i wszystkich znakomitych obywateli Fermo. spoyciu uczty i po zabawach, zwyczajnych w podobnych okolicznociach, wszcz Oliverotto umy powan rozmow o potdze papiea Aleksandra i jego syna Cezara tudzie o ich przedsiwziciach.Giovanni i inni wzili udzia w rozprawie, ten naraz powsta ze sowami, e o tych rzeczach naleymwi w bardziej sekretnym miejscu, i uda si do jednej z komnat, dokd podyli za nim Giovanni wszyscy inni obywatele. Ledwo usiedli, gdy z kryjwek wypadli onierze i zamordowali Giovanniegwszystkich innych. Po tym mordzie wsiad Oliverotto na konia, opanowa miasto i obleg w paacu Najwysz Rad, ktra ze strachu musiaa go sucha i zgodzi si na utworzenie rzdu, ktrego onogosi si naczelnikiem. A poniewa wyginli wszyscy ci, ktrzy, jako niezadowoleni, mogli muszkodzi, wic zdoa umocni si przez wprowadzenie nowej organizacji cywilnej i wojskowej tak dalece, e w cigu jednego roku, gdy dziery wadz ksic, nie tylko by bezpieczny w miecieFermo, lecz nadto sta si postrachem dla wszystkich ssiadw. I byoby trudno obali go, podobnie jaAgatoklesa, gdyby w rok po popenionym ojcobjstwie nie da si podej Cezarowi Borgii, ktry uwgo w Sinigaglii razem z Orsinimi i Vitellimi, o czym opowiedziao si powyej, i kaza udusi tak jak mistrza jego, w dzielnoci i zbrodni, Vitellozza.Mgby kto dziwi si, jak to si dzieje, e Agatokles i niejeden mu podobny mg po niezliczonych

zdradach i okruciestwach y dugo bezpiecznie w swej ojczynie i broni si przeciw wrogomzewntrznym, a nigdy obywatele nie spiskowali przeciw niemu, natomiast wielu innych nie umiao za pomoc okruciestwa utrzyma pastwa podczas pokoju, a tym bardziej w burzliwych czasach wojnySdz, e zaley to od dobrego lub zego posugiwania si okruciestwami. Dobrze uytymi mog nazywa si te (jeeli o zem wolno powiedzie, e jest dobrem), ktre popenia si raz jeden z


12/34

koniecznoci, dla ubezpieczenia si, nie powtarza si ich pniej, a ktre nadto przynosz moliwienajwikszy poytek poddanym. le uytymi s takie, ktre choby z pocztku nieliczne, z czasem racmno si, zamiast rzednie. Ci, ktrzy uywaj pierwszego sposobu, mog z pomoc bosk i ludzk przynie swemu pastwu pewn korzy, jak np. Agatokles. Dla drugich jest rzecz niemoliw utrzyma si. Z tego naley wycign wniosek, e zdobywca, opanowawszy rzdy, powinien przygotowa i popeni naraz wszystkie nieodzowne okruciestwa, aby nie wracajc do nich codziennnie powtarzajc ich, mg doda ludziom otuchy i pozyska ich dobrodziejstwami. Kto czyni inaczej,to przez tchrzostwo, czy z rad, jest zmuszony trzyma cigle n w rku i nie moe nigdy spuci

na swych poddanych, ktrzy wskutek ustawicznych i wieych krzywd nie mog nabra do niegozaufania. Albowiem krzywdy powinno si wyrzdza wszystkie naraz, aby krcej doznawane, mniej samym krzywdziy, natomiast dobrodziejstwa wiadczy trzeba po trosze, aby lepiej smakoway.Przede wszystkim powinien ksi y ze swymi poddanymi w sposb taki, ktrego nie potrzebowabzmienia na skutek adnego pomylnego czy niepomylnego wydarzenia: gdy bowiem pozostawa bdziesz pod przymusem czasw burzliwych, za pno ju na wyrzdzanie ludziom za, a dobro, ktrwtedy wywiadczysz, na nic si nie przyda; bdzie bowiem uwaane za wymuszone, wic nie przynieci adnego uznania.

IXO ksistwie ustanowionym przez obywateli

Lecz przejdmy do drugiego sposobu, a mianowicie, kiedy obywatel zostaje ksiciem swej ojczyzny n przez aden nieznony gwat, lecz dziki przychylnoci innych wspobywateli. Taka wadza ksicmoe by nazwana obywatelsk. Dla jej pozyskania nie potrzeba ani szczeglnej dzielnoci, aniszczeglnego szczcia, lecz raczej szczliwego sprytu. Ot powiem, e dochodzi si do niej albo p przychylno ludu, albo przez przychylno monych. Poniewa w kadym miecie istniej terozbienoci interesw, ktre std pochodz, e lud nie chce podda si wadzy i uciskowi monych, moni pragn rzdzi ludem i uciska go, te dwa sprzeczne denia wywouj jeden z trzech skutkwalbo wadz ksic, albo wolno, albo bezrzd. Pryncypat moe pochodzi z rki ludu lub monycstosowanie do tego, czy jednej, czy drugiej stronie nadarzy si do tego sposobno. Gdy bowiem mo

spostrzeg, e nie zdoaj oprze si ludowi, zaczynaj popiera jednego ze swoich i robi go ksiciemaby w jego cieniu mc zaspokoi swj apetyt; podobnie lud, widzc, e nie moe oprze si monym popiera jednego obywatela i wybiera go ksiciem, szukajc w jego powadze swej obrony.Kto dochodzi do wadzy ksicej z pomoc monych, utrzymuje si przy niej z wiksz trudnoci nten, ktry zostaje ksiciem z pomoc ludu; ma bowiem dookoa siebie wielu takich, ktrym zdaje si,s mu rwni, wobec czego nie moe ani postpowa, ani rozkazywa wedug swej woli. Lecz kogo przychylno ludu wyniosa, ten stoi sam jeden i dookoa niego nie ma albo nikogo, albo jest bardzoniewielu takich, ktrzy sucha go nie byliby gotowi. Nadto, jeeli postpuje si szlachetnie i niekrzywdzi drugich, trudno monym dogodzi. Inaczej rzecz si ma z ludem, ktrego cel jestszlachetniejszy ni monych; ci bowiem chc uciska, tamten nie chce by uciskanym. Doda nadtotrzeba, e ksi nie potrafi nigdy zabezpieczy si przed nieprzyjaznym ludem, bo ma do czynienia z

zbyt wielu ludmi, przed monymi moe si zabezpieczy, bo tych jest niewielu. Najgorsz rzecz, jakiej ksi oczekiwa moe od wrogiego ludu, jest ta, e zostanie przez niegoopuszczony, natomiast ze strony monych, wrogo usposobionych, musi obawia si nie tylko tego, eopuszcz, lecz take, e wystpi przeciw niemu; ci bowiem, majc wicej przenikliwoci i wicejchytroci, zawczasu pomyl o tym, aby siebie ocali i szuka bd porozumienia z tym, ktregozwycistwa spodziewaj si.Przy tym ksi musi by zawsze z tym samym ludem, natomiast obejdzie si bez tych samych monmogc ich kadej chwili wynosi i ponia, i wedug swego upodobania nadawa im znaczenie lub ic pozbawia.I aby lepiej wyjani t spraw, powiem, e co do monych trzeba przede wszystkim pamita, e s rodzaje ich zachowania si, to znaczy, albo oni postpuj w ten sposb, e staj si zaleni w zupenood twego losu, albo te nie. Tych, ktrzy staj si zalenymi, naley honorowa i miowa, zwaszczanie s chciwi; co do drugich trzeba uwaa, czy dziaanie ich wynika z maodusznoci i przyrodzonejwady umysu, a wtedy powiniene posugiwa si nimi, i to tymi najbardziej, ktrzy s ludmi dobrejrady, gdy w pomylnoci przysporzy ci to czci, a w nieszczciu nie potrzebujesz ich si obawia. Legdy z wyrachowania i przez ambicj nie przywizuj si do ciebie, to znak e myl wicej o sobie ni


13/34


14/34

przewlek i trudn; wszystkie one maj odpowiednie rowy i mury, pod dostatkiem artylerii i staletrzymaj w skadach publicznych zapasy ywnoci i napojw, wystarczajce na jeden rak. Poza tym, mc wyywi plebs, i to bez marnowania grosza publicznego, maj zawsze w gminie przygotowan dniego prac na rok, i to w tych dziaach, ktre s nerwem i yciem miasta, a z ktrych plebs utrzymujsi; w wysokiej cenie maj take wiczenia wojskowe i cigle wydaj przepisy, aby je podtrzyma.Ot ksi, ktry byby panem silnego miasta, a nie byby znienawidzony, nie moe by napadnity;gdyby nawet zosta, to napadajcy odszedby ze wstydem, gdy sprawy wiata tak cigym ulegaj zmianom, e jest prawie niemoliwym, aby kto mg przez rok sta z wojskiem pod twierdz.

Lecz gdyby kto zrobi uwag: "Jeeli lud spostrzee swe posiadoci, lece zewntrz miasta, w pomieniach, wtedy straci cierpliwo, a dugie oblenie i wasny interes ka mu zapomnie o ksicodpowiem na to, e potny i dzielny ksi zwalczy zawsze te trudnoci, czy to dajc nadziej poddanym, e zo nie bdzie dugotrwae, czy to budzc w nich trwog przed okruciestwem wroga, to zrcznie zabezpieczajc si co do tych, ktrzy wydadz mu si zbyt hardzi. Dodajmy do tego, enieprzyjaciel najczciej zaraz po swym wkroczeniu pali i niszczy ich kraj, kiedy jeszcze umysy ludzgorce i chtne do obrony; dlatego tym mniej ksi potrzebuje tego obawia si, poniewa po kilkudniach, gdy umysy ochodn, szkody ju s zrobione, krzywdy doznane i nie ma na nie lekarstwa; ty bardziej wic przygarn si do ksicia, bo im si zdawa bdzie, e ten ma wzgldem nich zobowizaw jego bowiem obronie zostay spalone ich domy i zniszczone posiadoci.A ju taka jest natura ludzka, e jednakowo zobowizuj wiadczone, jak i doznawane dobrodziejstwOt majc to wszystko na uwadze, nietrudno bdzie roztropnemu ksiciu nakoni do wytrwaoci ta przed, jak podczas oblenia, byle nie brako rodkw do ycia i obrony.

XI O ksistwach kocielnych

Obecnie pozostaje nam jedynie omwi ksistwa kocielne, co do ktrych wszystkie trudnoci wystzanim si je posidzie, gdy zyskuje si je przez cnot lub szczcie, a zatrzymuje bez jednego i drugAlbowiem s one oparte na starodawnych urzdzeniach religijnych, a te wszystkie tak s potne i takmaj waciwo, e podtrzymuj swych ksit przy wadzy bez wzgldu na to, jak ci postpuj i yj

Tylko ci ksita maj pastwa, a ich nie broni, maj poddanych, a nimi nie rzdz, i nikt im nie odb pastw, pozostawionych bez obrony, a poddani, poniewa nie s rzdzeni, nie troszcz si o nich i animyl, ani mog si ich pozby. S to wic jedyne ksistwa, ktre s bezpieczne i szczliwe.Lecz poniewa s one rzdzone przez siy wysze, niedostpne dla umysu ludzkiego, przeto nie bdnich mwi; tworzy je bowiem i utrzymuje Bg, wic rozpatrywanie ich byoby zarozumiaoci izuchwaoci. A jednake gdyby mnie kto zapyta, dlaczego Koci doszed w rzeczach wieckich dtakiej potgi, gdy przecie a do pontyfikatu Aleksandra wayli go lekko w sprawach doczesnych potentaci woscy, i to nie tylko ci, ktrzy uchodz za potnych, lecz nawet pierwszy lepszy baron cz pan? obecnie za dry przed nimi krl francuski, ktrego Koci zdoa wypdzi z Italii, a zarazemzniszczy Wenecjan?Chocia te rzeczy s znane, nie wydaje mi si zbdnym przypomnie je w pewnej mierze.

Nim Karol, krl francuski, wkroczy do Italii, pozostawa ten kraj pod wadz papiea, Wenecjan, kr Neapolu, ksicia mediolaskiego i Florentczykw. Ci potentaci musieli uwaa gwnie na dwie rzec jedn, aby cudzoziemiec nie wkroczy zbrojnie do Italii; drug, aby aden z nich nie rozszerzy swego pastwa. Najwicej troski budzili pod tym wzgldem papie i Wenecjanie. I aby utrzyma w karbachWenecjan, trzeba byo zwizku wszystkich innych pastw, jak to miao miejsce dla obrony Ferrary; abza powcign papiea, posugiwano si baronami rzymskimi, ktrzy byli podzieleni na dwastronnictwa: Orisinich i Colonnw, i nigdy nie brako przyczyn do zatargw midzy nimi. Oni wic,stojc w obliczu papiea z broni w rku, utrzymywali papiestwo w saboci i bezsilnoci. Niekiedywprawdzie by papieem czowiek miay, jak np. Sykstus, mimo to ani szczcie, ani umiejtno niezdoay nigdy uwolni go od tych niedogodnoci. Przyczyn tego bya te krtko rzdw papiey, gw dziesiciu latach - tyle przecitnie rzdzi kady z nich - ledwo zdoa upokorzy jedno stronnictwo jeeli - powiedzmy - jeden papie poskromi prawie Colonnw, to znw jego nastpca, wrg Orsinichwywysza tych, ktrych poprzednik nie mia czasu zupenie wygubi. To byo przyczyn, e w maejcenie byy w Italii siy wieckie papiea.Przyszed potem Aleksander VI, ktry najlepiej ze wszystkich papiey, jacy kiedykolwiek byli, pokaz jak przewag moe papie uzyska przez pienidze i si zbrojn. Wszystko, co zdziaa przez ksici


15/34

Valentino i z okazji wkroczenia Francuzw, omwiem powyej, rozpatrujc czyny ksicia. A chocia jego zamiarem nie byo powikszenie potgi Kocioa, lecz ksicia, niemniej to, co uczyni, przysporz potgi Kocioowi, ktry po jego mierci i po zgonie ksicia sta si spadkobierc owocw jego trudPrzyszed potem papie Juliusz i zasta Koci potny, majcy w swym posiadaniu ca Romani;wszyscy za baronowie rzymscy byli wygubieni i stronnictwa zniweczone wskutek razw Aleksandranadto znalaz otwart drog do gromadzenia pienidzy, jakiej nie uywa nikt przed Aleksandrem. W rzeczach Juliusz nie tylko szed ladem poprzednika, lecz jeszcze go przecign i postanowi zajBoloni, zniszczy Wenecjan i wypdzi Francuzw z Italii. Te wszystkie przedsiwzicia powiody s

to z tym wiksz jego chwa, e czyni wszystko w celu wzmocnienia Kocioa, nie za prywatnegoczowieka. Utrzyma take stronnictwa Orsinich i Colonnw w tym pooeniu, w jakim je zasta, ichocia im nigdy nie brako powodw do rozruchw, to przecie dwie rzeczy trzymay ich na wodzy jedna to potga Kocioa, ktra napawaa ich trwog, druga to okolicznoci, e nie mieli swychkardynaw. Ci bowiem, s pocztkiem wszelkiej niezgody i nigdy nie zachowaj si spokojnie testronnictwa, ilekro bd miay swych kardynaw, bo ci podtrzymuj w Rzymie i na zewntrz partiektrych baronowie musz broni. Tak tedy z ambicji praatw rodz si niezgody i rozruchy midzy baronami.Ot Jego witobliwo papie Leon zasta papiestwo bardzo silne i spodziewa si naley, e jeelitamci papiee powikszyli je orem, ten przez dobro i inne niezliczone swe cnoty podniesie jeszcze bardziej jego potg i cze.

XIIO rnych rodzajach milicji i o wojsku najemnym

Po szczegowym rozpatrzeniu wszystkich cech tych ksistw, o ktrych, jak to zaznaczyem na poczmiaem zamiar mwi, i po rozwaeniu pod pewnym wzgldem przyczyn ich rozwoju i upadku, tudzsposobw, jakimi wielu starao si pozyska je i utrzyma, pozostaje mi obecnie omwi oglne rodzaczepne i obronne, ktre w kadym z wyej wymienionych pastw mog by uyte.Powiedzielimy powyej, jak konieczn dla ksicia jest rzecz zaoy dobre podwaliny, bez ktrychniechybnie upadnie. Najwaniejsz podstaw wszystkich pastw tak nowych, jak starych i mieszanyc

dobre prawa i dobre wojsko, a poniewa nie mog by dobre prawa tam, gdzie nie ma dobrego wojskgdzie jest dobre wojsko, tam s z pewnoci dobre prawa, przeto, nie bd o prawach, lecz o wojskurozprawia.Powiem wic, e wojsko, ktrym ksi broni swego pastwa, jest jego wasne albo najemne, posikoalbo mieszane. Najemne i posikowe jest bezuyteczne i niebezpieczne i jeeli kto na wojsku najemnopiera swe pastwo, nigdy nie bdzie sta pewnie i bezpiecznie, albowiem jest ono niezgodne, ambitnniekarne, niewierne, odwane wobec przyjaci, tchrzliwe wobec nieprzyjaci, nie boi si Boga anidotrzymuje wiary ludziom, tak e o tyle tylko odwleka si upadek ksicia, o ile odwleka si napa; oograbia ci w czasie pokoju, a nieprzyjaciel w czasie wojny. Przyczyn tego jest to, e nie ma ono inn przywizania ani innej pobudki, trzymajcej je w polu, jak ta odrobina odu, ktry nie jest do silny bodcem, by wojsko takie pragno umrze za ciebie. Najemnicy chc bardzo by twoimi onierzam

wtedy, gdy nie prowadzisz wojny, lecz kiedy przyjdzie wojna wol uciec lub pj sobie precz. Nie potrzebuj trudzi si bardzo, by to wykaza, gdy Italia nie przez co innego popada w ruin, jak przto, e przez wiele lat bya zdana na wojsko najemne, ktre zrazu potrafio co nieco zdziaa i midzy suchodzio za waleczne, lecz dopiero gdy przyszed cudzoziemiec, pokazao, co jest warte. W tym ley przyczyna, e Karolowi, krlowi francuskiemu, udao si zagarn Itali bez najmniejszego trudu.Kto powiedzia, e powodem tego byy nasze grzechy, powiedzia prawd, lecz nie byy to owe grzecktre mwicy mia na myli, lecz te, ktre wymieniem, a poniewa byy one grzechami ksit, witake ponieli kar.Chciabym jeszcze lepiej pokaza, jak nieszczsnym jest ten or. Wodzowie najemni s alboznakomitymi ludmi albo nie; jeeli s, nie moesz im zaufa, gdy zawsze bd dyli do wasnejwielkoci, bd to gnbic ciebie, ktry jeste ich panem, bd to gnbic innych wbrew twojej woli; za wdz taki nie jest dzielny, przez to samo rwnie ci zrujnuje.A gdyby kto zauway, e kady wdz, najemny czy nie, zrobiby to samo, byle mia bro w rku,odpowiedziabym na to, e wojskiem posuguje si albo ksi, albo rzeczpospolita. Ksi powinienosobicie spenia obowizek wodza, rzeczpospolita ma do tego uywa swoich obywateli, a gdy postawiony na czele nie okae si dzielnym, powinna zmieni go; gdy za jest nim, trzyma go prawa


16/34

w takiej zalenoci, aby nie mg uchyla si od posuszestwa. Dowiadczenie dowodzi, e samiksita i zbrojne rzeczypospolite dokonuj bardzo wielkich rzeczy, a or najemny nie przynosi nic prcz szkody i e rzeczpospolita uzbrojona wasnym wojskiem trudniej nagina si do posuszestwa jednemu ze swych obywateli ni uzbrojona wojskiem cudzoziemskim. Rzym i Sparta zbrojne i wolnestay przez wiele wiekw, Szwajcarzy s bardzo zbrojni i bardzo wolni.Jako przykad staroytnej broni najemnej mona przytoczy Kartagiczykw, ktrzy po skoczeniu pierwszej wojny z Rzymianami byli wystawieni na ucisk swych onierzy najemnych, chocia wodzaich byli obywatele kartagiscy.

Tebaczycy zrobili po mierci Epaminondasa wodzem swego wojska Filipa Macedoskiego, a ten pozwycistwie odebra im wolno.Mediolaczycy wzili po mierci ksicia Filippa na swj od Francesca Sforz przeciw WenecjanomTen, pokonawszy nieprzyjaci pod Caravaggio, poczy si nastpnie z nimi, aby zgnbiMediolaczykw, swoich panw. Jego ojciec, Sforza, bdc w subie u Joanny Neapolitaskiej, zost j naraz bez obrony, tak e ona, aby nie straci krlestwa, musiaa szuka oparcia u krla aragoskiegPrawda, e Wenecjanie i Florentczycy powikszyli przedtem swe pastwo tym orem, a wodzowie inie stali si nigdy ksitami, lecz owszem obrocami - na to odpowiem, e Florentczycy w tymwypadku mieli szczeglne szczcie, gdy jedni z tych dzielnych wodzw, ktrych mogli si obawiaodnieli zwycistwa, drudzy natrafiali na przeszkody, inni za gdzie indziej zwrcili sw ambicj. Tymktry nie odnis zwycistwa, by Giovanni Acuto; a poniewa nie zwyciy, niepodobna nabra przekonania o jego wiernoci; kady jednak przyzna, e gdyby by zwyciy, byliby Florentczycy zdna jego ask. Sforza mia zawsze rodzin Braccio przeciwko sobie, tak e si wzajemnie pilnowali.Francesco zwrci sw ambicj w kierunku Lombardii, a Braccio przeciw Kocioowi i krlestwuneapolitaskiemu.Lecz przejdmy do tego, co stao si niedawno. Florentczycy mianowali swym wodzem Paola Vitelli,czowieka bardzo sprytnego, ktry z prywatnej fortuny doszed do bardzo wielkiego znaczenia. Nie dzaprzeczy, e gdyby on zdoby Piz, to wypadaoby Florentczykom zatrzyma go, byliby bowiemzgubieni, gdyby przeszed w sub nieprzyjaci; zatrzymujc go za, musieliby mu ulec.Jeeli rozway si osignicia Wenecjan, spostrzee si, e dziaali oni ku swemu bezpieczestwu ichwale wtedy, gdy prowadzili wojn wasnymi ludmi, a tak byo, zanim skierowali swe wyprawy nastay; wtedy to szlacht i zbrojnym ludem dokonywali dzielnych czynw, lecz gdy zaczli walczy naldzie, stracili t dzielno i zaczli naladowa zwyczaje Italii.W pocztkach rozszerzania si ich na ldzie staym nie potrzebowali zbyt obawia si swych wodzwnie mieli tam wielkiego pastwa i sami byli w wielkim powaaniu, lecz niebawem poznali swj bd,zaczli rozszerza swe pastwo, co stao si, gdy wodzem by Carmagnola; albowiem pobiwszy ksicMediolanu pod jego wodz, przekonali si o jego dzielnoci, z drugiej strony spostrzegli, e ochd w prowadzeniu wojny; doszli wic do wniosku, e z nim wicej zwycia nie mog, poniewa on tegochce, tudzie e nie mog odprawi go, aby nie straci tego, co zyskali; przeto dla zabezpieczenia si zmuszeni zamordowa go. Potem mieli jako wodzw Bartolomea da Bergamo, Roberta da San Severhrabiego di Pitigliano i innych podobnych, po ktrych raczej strat ni zyskw oczekiwa wypadao, jazdarzyo si pniej pod Vaila, gdzie w jednej bitwie stracili to, co z takim trudem zdobyli w 800 latacten bowiem or przynosi tylko powolne i drobne zdobycze, natomiast nage i niezwyke straty.A poniewa te przykady przywiody mnie do mwienia o Italii, gdzie od wielu lat gospodaruj wojsknajemne, chciabym rozway t rzecz gbiej, aby widzc ich pocztek i rozwj, mona je atwiej poprawi. Ot trzeba wiedzie, e w czasach, gdy cesarstwo zaczo traci w Italii wadz, a papiezyskiwa w rzeczach wieckich coraz wiksz powag, podzielia si Italia na wicej pastw, wiele bowiem miast znaczniejszych chwycio za bro przeciw swojej szlachcie, ktra przedtem, majc opiecesarza, uciskaa je. Koci popar je, aby zyska znaczenie w sprawach wieckich. Wiele za innychmiast przeszo pod wadz swych obywateli jako ksit. W ten sposb Italia dostaa si prawie w caw rce Kocioa i kilku rzeczypospolitych; gdy za ci duchowni i ci inni obywatele nie znali si narzemiole wojennym, zaczli bra obcych najemnikw. Pierwszym, ktry wyrobi temu wojsku wzit by Alberigo da Conio z Romanii. Z jego szkoy wyszli midzy innymi Braccio i Sforza, ktrzy za sw

czasw byli arbitrami Italii. Po nich przyszli wszyscy ci inni, w ktrych rku a do naszych czaswspoczywa or Italii.I taki jest owoc ich mstwa, e zostaa ona zajta przez Karola, zupiona przez Ludwika, zgwacona pFerdynanda, zbezczeszczona przez Szwajcarw. Trzymali si oni przede wszystkim tej zasady, e chc podnie wasne znaczenie, zaniedbywali piechot. Czynili tak, bo nie majc pastwa i zdani na swj


17/34

spryt, nie zdoaliby zyska wzitoci ma iloci piechoty, a do licznej nie mogli utrzyma, przetoograniczyli si do konnicy, ktrej nawet skromna liczba przynosia im tyle, e ich ywiono i honorowI do tego stanu doszy rzeczy, e w wojsku zoonym z 20 tysicy onierzy, nie byo nawet dwchtysicy piechoty. Nadto wysilali oni swj spryt, aby od siebie i swych onierzy odsun wszelki trud i strach; nie zabijsi wzajemnie w walkach, lecz brano jecw bez krwi rozlewu; oblegajcy nie strzelali nocami naoblegane miejscowoci, a oblegani nie strzelali nocami na ich obz; nie otaczali obozu ostrokoem anrowem, a zim nie wychodzili w pole.

Dyscyplina ich pozwalaa na te wszystkie rzeczy, wymylone przez nich po to, aby unikn - jak si torzeko - trudu i niebezpieczestwa, tak e cignli na Itali niewol i pogard.

XIIIO wojsku posikowym, mieszanym i wasnym

Innym rodzajem bezuytecznych wojsk s wojska posikowe, to znaczy, gdy wzywa si monego[ksicia], aby swym orem przyszed ci z pomoc i obron, jak to niedawno uczyni papie Juliusz, k podczas wyprawy na Ferrar, zrobiwszy z broni zacin smutne dowiadczenie, zacz uywa posikowej i uoy si z Ferdynandem, krlem hiszpaskim, ktry mia go popiera swoimi ludmi iswym wojskiem.Takie wojsko moe by nawet samo przez si poyteczne i dobre, lecz jest zawsze niebezpieczne dlatego, ktry je przyzywa, gdy jeeli ono poniesie klsk - ty przegrasz, jeeli ono zwyciy - ty staniesi jego niewolnikiem. A chocia dzieje staroytne s pene tych przykadw, chciabym jednak pozos przy wieym przykadzie Juliusza II, ktry chcc zagarn Ferrar, nie mg wikszej nierozwagi popeni, gdy odda si zupenie w rce cudzoziemca. Lecz jego szczliwa gwiazda sprawia, e niezbiera owocw swego faszywego kroku. Albowiem gdy posikujce go wojska poniosy klsk podRawenn, powstali Szwajcarzy i wbrew wszelkiemu oczekiwaniu, i jego, i innych, wypdzilizwycizcw; zyska wic papie tyle, e nie sta si jecem ani nieprzyjaci, gdy ci zostali wypdze

ani wojsk posikujcych, gdy zwyciy inn, a nie ich broni.Florentczycy, nie majc zupenie wojska, sprowadzili 10 tysicy Francuzw pod Piz, aby j zdoby. krok narazi ich na wicej niebezpieczestw, ni kiedykolwiek - nawet w czasach bardzo dla nichcikich - im grozio.Cesarz konstantynopolitaski, chcc oprze si swym ssiadom, wprowadzi do Grecji 10 tysicyTurkw, ktrzy po skoczeniu wojny nie chcieli jej opuci, i to stao si pocztkiem niewoli Grecji uniewiernych.Kto przeto chce nie mc nigdy zwyciy, niech tylko posuguje si tym wojskiem, ktre jest o wieleniebezpieczniejsze ni najemne; ono na pewno sprowadzi jego upadek, jest bowiem zawsze zjednoczozawsze podlega rozkazom kogo innego, natomiast wojska najemne, nawet zwyciskie, potrzebuj wczasu i lepszej sposobnoci, aby ci szkodzi, gdy nie stanowi wszystkie jednego ciaa, a zostay

utworzone tudzie s opacane przez ciebie, tak e ten, ktrego ty mianowae dowdc, nie moe od zyska wrd nich takiego wpywu, aby ci mg szkodzi. Na og w wojsku najemnym bardziejniebezpieczne jest tchrzostwo i niech do walki, natomiast w posikujcym - mstwo. Przeto roztroksi unika zawsze tych rodzajw wojska, a posugiwa si wasnym, i wola raczej ze swoimi przegni z obcymi wygra, majc to przekonanie, e zwycistwo orem obcym odniesione nie jest prawdz

Nie zawaham si nigdy przytoczy jako przykadu Cezara Borgii i jego czynw. Ten ksi wkroczyRomanii z wojskiem posikowym, wprowadzajc tam wycznie onierzy francuskich, ktrymi zdobImol i Forli; lecz gdy takie wojsko nie wydao mu si pewnym, zacz posugiwa si najemnym, wiw nim mniejsze niebezpieczestwo; wzi wic na swj od milicje Orsinich i Vitellich, lecz pniej,zauwaywszy w ich postpowaniu chwiejno, niewierno i niebezpieczestwo dla siebie, rozpuci zwrci si do wojsk wasnych. I nietrudno dostrzec, jaka jest rnica midzy jednym a drugim rodzawojska, gdy zwrci si uwag, jak zupenie inne znaczenie mia ksi, kiedy mia tylko Francuzw, kiedy milicje Orsinich i Vitellich, a kiedy znowu poprzesta na wojsku wasnym, polegajc jedynie nasobie samym; spostrzec atwo, e roso ono cigle i nigdy nie byo wiksze ni wtedy, gdy kady wide jest on wycznym panem swego ora.


18/34

Wolabym trzyma si wieych przykadw woskich, trudno mi jednak pomin Hierona z Syrakuz ju o nim poprzednio wspomniaem. Ten, jak si rzeko, mianowany przez Syrakuzan wodzem armii, pozna od razu bezuyteczno wojska najemnego, ktrego dowdcy byli tego samego pokroju co nasItalii; widzc, e ani ich zatrzyma w subie, ani odprawi nie moe, kaza ich wszystkich powiarto potem za wojowa nie obcym, lecz wasnym wojskiem.Pragn take przywie na pami pewn posta Starego Testamentu, ktra odpowiada temu przedmiotowi. Gdy Dawid ofiarowa si Saulowi wystpi do walki z Goliatem, owym napastnikiemfilistyskim, Saul, aby mu doda ducha, uzbroi go w sw zbroj, lecz Dawid, sprbowawszy jej, zwr

mu j, mwic, e nie czuje si w niej swobodnym, wic wola ze sw proc i noem i przeciwnieprzyjacielowi. W ogle cudza zbroja albo ci spada z plecw, albo ci ciy, albo ci gniecie.Karol VII, ojciec krla Ludwika XI, uwolniwszy Francj od Anglikw dziki swemu szczciu i mszrozumia konieczno uzbrojenia si w or wasny i utworzy w swym pastwie oddziay konnicy i piechoty. Lecz nastpnie jego syn, krl Ludwik, rozwiza oddziay piechoty i zacz bra na odSzwajcarw. Ten bd, za ktrym nastpiy take inne, jest, jak si obecnie w rzeczy samej widzi, przyczyn niebezpieczestw, na ktre naraone jest to krlestwo. Albowiem krl, podnoszc znaczenSzwajcarw, osabi w caym swym wojsku ufno we wasne siy; pozbywszy si zupenie piechoty,uczyni sw konnic zalen od onierza obcego, ta bowiem, przyzwyczaiwszy si do walczenia oboSzwajcarw, stracia wiar, by moga bez nich zwycia. Dlatego Francuzi przeciw Szwajcarom niezdzier, a bez Szwajcarw przeciw innym nic zdziaa nie potrafi.Wojsko francuskie stao si wic mieszane, czciowo najemne, a czciowo rodzime; takie zoonewojsko jest znacznie lepsze od wycznie najemnego lub wycznie posikowego, lecz znacznie gorszwasnego.I niech wystarczy przytoczony przykad, gdy krlestwo francuskie byoby niezwycione, gdybyzarzdzenia Karola rozwinito i zachowano. Lecz saby rozum ludzki bierze si do rzeczy, ktra, z pozoru dobra, nie pozwala zauway znajdujcej si na dnie trucizny, podobnie jak si rzecz ma zsuchotami. Ot jeeli ten, ktry sprawuje wadz ksic, rozpoznaje zo dopiero wtedy, gdy ono powstanie, nie jest naprawd mdry; taka jednak mdro jest udziaem niewielu ludzi.A kto zastanowi si nad przyczyn upadku cesarstwa rzymskiego, spostrzee, e byo ni wycznie tzaczto bra Gotw na od, odtd bowiem zaczy sabn siy imperium rzymskiego i wszelkadzielno, ktr ono tracio, przesza na tamtych.Dochodz wic do konkluzji, e bez wasnego wojska adne ksistwo nie jest bezpieczne, jest onozupenie zdane na ask losu, nie majc tej mocy, ktra by w czasie niedoli jego obron stanowia.Ludzie mdrzy zawsze byli zdania i przekonania, "quod nihil sit tam infirmum, aut instabile, quam fa potentiae non sua vi nixa".(e nie ma wtlejszej i bardziej niestaej rzeczy ni blask potgi, nie opartej narodzimych siach". Tacyt, Roczniki, XIII, 19)A wojsko wasne to takie, ktre skada si z poddanych, zobywateli lub z ludzi przez ciebie dobranych; kade inne jest albo najemne, albo posikowe. atwo zaznajdzie si rodek do stworzenia wasnego wojska, jeeli rozway si prawida, powyej przeze mnie podane, tudzie jeeli przygldniesz si, w jaki sposb zbroili si i organizowali Filip, ojciec AleksanWielkiego, i wiele innych republik, na ktrych zasady zdaj si najzupeniej.

XIVO tym, co w zakresie spraw wojskowych naley ksiciu czyni

Ot ksi nie powinien mie innej troski ani innej myli, ani powica si innemu rzemiosu, jak tysprawom wojennym tudzie organizacji i dyscyplinie wojskowej, gdy dla tego, kto rozkazuje, jest to jedyne odpowiednie zajcie; a ma ono tak zalet, e nie tylko podtrzymuje tych, ktrzy urodzili siksitami, lecz czstokro ludzi prywatnych wynosi do tej godnoci; przeciwnie za widzi si, eksita, ktrzy myleli wicej o delikatnociach ni o oru, tracili swe pastwa. I jak lekcewaenie rzemiosa jest gwn przyczyn twej straty, tak biego w nim twego zysku.Francesco Sforza sta si z prywatnego czowieka ksiciem Mediolanu, bo by czowiekiem ora, a jsynowie wskutek unikania trudw i niewygd ora zeszli z ksit na ludzi prywatnych. Albowiemoprcz innych przyczyn za, jakie ciga na siebie twa bezbronno, jest i ta, e stajesz silekcewaonym, co jest jedn z tych infamii, jakich ksi musi unika, jak o tym powie si poniej.Albowiem m zbrojny nie moe si rwna z bezbronnym, a nie zgadza si z rozumem, aby uzbrojodobrowolnie sucha bezbronnego i aby bezbronny przebywa bezpiecznie midzy uzbrojonymi sugaalbowiem gdy jedna strona ma tylko wzgard, a druga podejrzenie, niepodobna, by razem zgodnie


19/34

dziaay. Ot ksi, ktry nie rozumie si na sztuce wojennej - oprcz innych niedogodnoci, o ktrmwiem - ma i t, e nie moe budzi poszanowania w swoich onierzach ani im ufa. Nie powinien przeto nigdy odwraca myli od wiczenia wojskowego, a nawet jeszcze wicej winien mu si oddaww pokoju ni podczas wojny. A moe to czyni na dwa sposoby: czynem i myl. Co do czynnegodziaania, to oprcz troski o dobr organizacj i wywiczenie swoich onierzy, powinien oddawa sicigle polowaniu, i przez to przyzwyczaja swe ciao do niewygd, tudzie zapoznawa si poniekd przyrod kraju, widzie, jak wznosz si gry, uchodz doliny, ukadaj si rwniny i zbada waciwrzek i bagien; a czyni to naley z wielk starannoci, taka bowiem znajomo jest poyteczna

podwjnie; po pierwsze, poznawszy swj kraj, moe on lepiej obmyle rodki jego obrony, nastpnigdy przez dowiadczenie pozna pewn okolic, poradzi sobie z atwoci w kadej innej, ktr potrzemu bdzie wieo bada, gdy pagrki, doliny, rwniny, rzeki i bagna, jakie s, powiedzmy, w Toskanmaj pewne podobiestwo do tych, ktre znajduj si w innych krajach, tak e przez poznanie przyro jednej prowincji mona doj atwo do poznania innych. Ksiciu, ktremu brak takiego dowiadczeni brak gwnego przymiotu dobrego wodza; ono bowiem uczy, jak wyledzi nieprzyjaciela, gdzie zajstanowisko, ktrdy prowadzi wojsko, jak urzdza bitwy i oblega z dobrym skutkiem twierdze.Filipomenesa, ksicia achajskiego, chwal pisarze midzy innymi take za to, e w czasach pokojowynie myla nigdy o niczym innym, jak o sposobach wojowania, i kiedy znajdowa si w polu z przyjacimi, zatrzymywa si czsto i rozprawia z nimi w ten sposb: "Gdyby na tym wzgrzu bylinieprzyjaciele, a my bymy stali tutaj, kto z nas miaby przewag i jak bez niebezpieczestwa mona zachowujc szyki, pj na spotkanie? Gdyby oni cofnli si, jak mamy ich ciga?" I przechodzi z n po kolei wszystkie przypadki, jakie na wojnie mog si zdarzy, wysuchiwa ich zdania, wypowiadaswoje, uzasadniajc je, tak e wobec tych cigych rozpraw nie mg, wtedy gdy prowadzi wojsko, zaden taki wypadek, w ktrym nie umiaby sobie poradzi.Co si za tyczy wiczenia przez rozmylanie, to powinien ksi czytywa dzieje, rozwaa w nichczyny znakomitych mw, pozna jak postpowali podczas wojen, bada przyczyny ich zwycistw iklsk, aby tych ostatnich umie unika, a tamte naladowa, i przede wszystkim tak czyni, jak dawnczasy czyni niejeden znakomity m, ktry bra za wzr jednego ze sawionych i chwalonych przed nludzi i tego postpki i czyny mia cigle przed oczyma; powiadaj, e Aleksander Wielki naladowaAchillesa, Cezar Aleksandra, a Scypion Cyrusa. I ktokolwiek przeczyta ywot owego Cyrusa, napisan przez Ksenofonta, zauway, poznawszy ycie Scypiona, jak mu to naladownictwo wyszo na saw idalece stosowa si Scypion pod wzgldem prawoci, przystpnoci, ludzkoci i hojnoci do tego, co Cyrusie Ksenofont napisa.Takich i tym podobnych sposobw powinien uywa rozumny ksi, nie by nigdy bezczynnym wczasie pokoju, lecz zapobiegliwie gromadzi zasoby, ktrymi mona by posuy si w czasach przeciwnoci, aby los, gdy si odmieni, zasta go przygotowanym do odparcia ciosw.

XVZa co chwali si lub gani ludzi, a szczeglnie ksit

Pozostaje obecnie rozway, w jaki sposb powinien ksi odnosi si do poddanych i przyjaci.

Wiedzc za, e o tym wielu pisao, obawiam si, e ja, piszc take o tym, bd uwaany zazarozumialca, poniewa roztrzsajc ten przedmiot odstpuj od zasad, goszonych przez innych. Lecskoro moim zamiarem jest rzeczy uyteczne pisa dla tego, kto wie, o co chodzi, przeto wydaje mi si bardziej odpowiednim i za prawd zgodn z rzeczywistoci ni za jej wyobraeniem.Wielu wyobraao sobie takie republiki i ksistwa, jakich w rzeczywistoci ani nie widzieli, ani nie znwszak sposb, w jaki si yje, jest tak rny od tego, w jaki si y powinno, e kto, chcc czyni taksi czyni powinno, nie czyni tak, jak inni ludzie czyni, ten gotuje raczej swj upadek ni przetrwan bowiem czowiek, ktry pragnie zawsze i wszdzie wytrwa w dobrem, pa koniecznie musi midzytylu ludmi, ktrzy nie s dobrymi. Ot niezbdnym jest dla ksicia, ktry pragnie utrzyma si, aby potrafi nie by dobrym i zalenie od potrzeby posugiwa si lub nie posugiwa dobroci.Pomijajc przeto to wszystko, co odnonie do ksicia powstao tylko w wyobrani, i majc na uwadzewycznie to, co jest prawdziwe, powiem, e wszystkich ludzi, a najbardziej ksit, jako wyszychstanowiskiem, okrela si jedn z tych wasnoci, ktre przysparzaj im nagany lub pochway; to znac jednego uwaa si za hojnego, drugiego za skpca, by uy toskaskiego wyraenia (albowiem"zachanny" oznacza w naszym jzyku take takiego, ktry, chce grabie wzbogaci si, skpcem zanazywamy tego, ktry w uywaniu swej wasnoci jest zbyt wstrzemiliwym); jednego uwaa si za


20/34

lubicego dawa, drugiego za drapienego, jednego za okrutnego, drugiego za litociwego, jednego zwiaroomnego, drugiego za dotrzymujcego wiary, jednego za zniewieciaego i bojaliwego, drugiegwalecznego i mnego, jednego za ludzkiego, drugiego za dumnego, jednego za rozwizego, drugiegczystego, jednego za szczerego, drugiego za chytrego, jednego za nieokrzesanego, drugiego za atweg poyciu, jednego za powanego, drugiego za pochego, jednego za religijnego, drugiego za niedowiartym podobnie.Wiem, e kady przyzna, jakoby byo najchwalebniejsz rzecz, aby ksi posiada te z wymieniony powyej cech, ktre uwaa si za dobre. Gdy jednak ani ich mie, ani w peni posugiwa si nimi nie

mona, poniewa nie pozwalaj na to stosunki ludzkie, przeto ksi musi by na tyle rozumny, abyumia unika haby takich tylko wad, ktre by pozbawi go mogy panowania, a innych, ktre mu tymnie gro, wystrzega si o tyle, o ile jest to moliwe; lecz jeli to nie jest moliwe, nie potrzebuje zbyniepokoi si nimi. Rwnie niech nie boi si cign na siebie haby takich wad, bez ktrych trudn byoby mu ocali pastwo; albowiem gdy wszystko dobrze rozway, zobaczy, e niejedna rzecz, ktrwyda si cnot, w zastosowaniu spowodowaaby jego upadek, a niejedna znowu, ktra wyda si wadzastosowaniu przyniesie mu bezpieczestwo i pomylno.

XVIO hojnoci i skpstwie

Ot zaczynajc od pierwszych z powyej wymienionych cech powiem, e dobrze byoby uchodzi zhojnego, ale zaszkodzi ci hojno uyta w taki sposb, e nie bdziesz budzi postrachu; bowiem jeeuywa si jej tak jak cnoty i tak, jak si to powinno robi, nie zyska ona uznania, a przeciwnie, cignna ciebie hab skpstwa. Gdy za pragnie si utrzyma midzy ludmi opini czowieka hojnego,niepodobna obej si bez pewnego rodzaju wystawnoci, tak e zawsze taki ksi wyczerpie podob postpowaniem wszystkie swe zasoby i bdzie w kocu zmuszony, jeeli zechce utrzyma opinihojnego, obciy nadzwyczajnie swe ludy, ucieka si do konfiskat i do innych rodkw, jakie si tynadarz, byle uzyska pienidze; wobec tego zacznie budzi nienawi wrd poddanych, a u wszystktraci powaanie, gdy zuboeje; skrzywdziwszy wic przez tak swoj hojno wielu ludzi, adogodziwszy niewielu, poczuje kad, choby najdrobniejsz przeciwno i padnie przy pierwszym

lepszym niebezpieczestwie; gdy za, widzc niebezpieczestwo, zechce wydoby si z niego, narazinatychmiast na niesaw skpstwa.Ot ksi, nie mogc bez swej szkody posugiwa si t cnot hojnoci w taki sposb, by znalaza ouznanie, powinien, jeeli jest rozumny, nie dba o opini skpca, zawsze bowiem z czasem zacznie siuwaa go za bardziej hojnego, gdy si spostrzee, e dziki jego oszczdnoci wystarczaj mu jegodochody, e potrafi broni si przeciw kademu, ktry wypowiada mu wojn, i e moe podejmowawyprawy bez obciania ludnoci; w ten sposb okae si hojny wzgldem tych wszystkich, ktrym nnie zabra, a takich jest mnstwo, skpym za wzgldem tych, ktrym nic nie daje, a tacy s nieliczni.Widzielimy, e za naszych czasw ci tylko ludzie dokonywali wielkich rzeczy, ktrych uwaano zaskpych, przegrywali za wszyscy inni. Papie Juliusz II, jak posugiwa si opini hojnego, aby doj papiestwa, tak pniej nie troszczy si o to, by j utrzyma, bo chcia zyska rodki na wojn z krlem

francuskim, a tyle prowadzi wojen bez nakadania nadzwyczajnych podatkw na swoich poddanych,gdy dziki dugiej oszczdnoci mia zapasy na pokrycie szczeglnych wydatkw. Wspczesny krhiszpaski, gdyby by hojny, nie mgby podj ani szczliwie przeprowadzi tylu przedsiwzi.Dlatego te ksi powinien mao dba o to, e narazi si na imi skpca, jeeli tylko nie obdziera poddanych, ma rodki obrony, nie popada w ubstwo i lekcewaenie i nie jest zmuszony do chciwoc bowiem skpstwo jest jedn z tych wad, ktre go przy wadzy utrzymaj.A gdyby kto powiedzia: "Cezar przez sw hojno doszed do wadzy tudzie wielu innych dostpinajwyszych godnoci dziki temu, e byli w istocie hojni i e ich uwaano za takich" - temu odpowiealbo ju jeste ksiciem, albo znajdujesz si na drodze do zostania nim. W pierwszym wypadku owahojno jest szkodliwa, w drugim musisz nieodzownie uchodzi za hojnego. Cezar nalea do tych, ktchcieli doj do najwyszej wadzy w Rzymie, lecz gdyby potem, gdy j osign, y duej, a nieograniczy swych wydatkw, byby zniszczy pastwo. A gdyby mi kto odpowiedzia: "Wielu takichwanie ksit, ktrych uwaano za bardzo hojnych, dokonao wielkich rzeczy swymi wojskami",odpowiem ci: ksi albo wydaje ze swego i swoich poddanych, albo z tego, co jest wasnoci innycW pierwszym wypadku powinien by oszczdny, w drugim nie powinien uchyla si od adnego rodhojnoci. Ksiciu, idcemu z wojskiem, ktre yje ze zdobyczy, upiey i rabunkw i korzysta z cudz


21/34

mienia, potrzebna jest owa hojno, inaczej nie szliby za nim onierze. Z tego, co nie jest wasnocitwoj ani twoich poddanych, obficie mona szafowa, jak to czyni Cyrus, Cezar i Aleksander, albowwydawanie z cudzego nie tylko nie odbiera ci powaania, lecz owszem przysparza, jedynie szkodzi ciwydawanie z tego, co jest twoj wasnoci.I nie ma rzeczy, ktra by si tak sama przez si zuywaa, jak hojno; przez to samo, e jej uywasz,tracisz zdolno uywania jej i stajesz si biednym i pogardzanym, lub gdy chcesz unikn ubstwa,chciwym i znienawidzonym.Pogarda za i nienawi nale do tych rzeczy, ktrych powinien wystrzega si ksi, a do jednej i

drugiej prowadzi hojno.Przeto rozumniej jest zasuy na opini skpca, ktra rodzi niesaw bez nienawici, ni chcc uchodza hojnego, narazi si z koniecznoci na imi upiecy, ktre rodzi niesaw, poczon z nienawici

XVIIO srogoci i askawoci, i co lepiej: mio czy strachbudzi

Przechodzc do innych powyej przytoczonych cech, powiem, e kady ksi powinien pragn, by uwaano za litociwego, a nie za okrutnego, jednak powinien uwaa, by le nie uy owej litoci. Ce

Borgia by uwaany za okrutnego, niemniej owa jego srogo uporzdkowaa Romani, zjednoczya j przywioda do pokoju i wiernoci. Gdy si to dobrze rozway, spostrzee si, e by on o wielelitociwszy ni lud florencki, ktry, by unikn opinii okrutnego, doprowadzi do zburzenia Pistoi.Ot ksi, ktry chce utrzyma swych poddanych w jednoci i wiernoci, nie powinien dba o zarzsrogoci, gdy bdzie bardziej ludzki, ukarawszy kilku dla przykadu, ni ci, ktrzy przez zbytni litociwo dopuszcz do nieadu, skd rodz si zabjstwa i rabunki; te bowiem zwyczajnie krzywdzca spoeczno, a tamte egzekucje, nakazane przez ksicia, przeladuj pojedynczego czowieka.Spomidzy wszystkich ksit zwaszcza nowemu niepodobna unikn opinii srogiego, gdy nowe rzs pene niebezpieczestw. A Wergiliusz przez usta Dydony mwi:

Res dura, et regni novitas me talia cogunt

Moliri, et late fines custode tueri(Los twardy, nowo pastwa, te dawa mi ka. Zlecenia i szeroko obsadza brzeg stra." Wergiliusz, Eneida, ks. I, w. 563-564.)Atoli ksi nie powinien by skorym do dawania wiary i do uniesie i ba si wasnego cienia, lecz mw tym po stpowa z umiarkowaniem, rozwag i ludzkoci, tak aby zbytnia ufno nie uczynia gonieostronym, a zbytnie niedowierzanie nie zrobio go nieznonym.Rodzi si z tego pytanie: czy lepiej jest budzi mio ni strach, czy strach ni mio. Odpowiem, echciaoby si i jednej, i drugiej rzeczy, lecz poniewa trudno poczy je, wic gdy jednej ma brakowwiele bezpieczniej budzi strach ni mio. Mona bowiem o ludziach w ogle powiedzie, e s niewdziczni, zmienni, kamliwi, unikajcy niebezpieczestw i chciwi zysku; gdy im czynisz dobrze,wszyscy s ci oddani, ofiaruj ci sw krew i mienie, ycie i dzieci, kiedy potrzeba jest daleko - jak to j powye

niccolo machiavelli - ksiaże

Documents