OKRESIVANJE (fr. taille; engl. knapping), skup tehnika i metoda primenjivanih u

procesu proizvodnje kremenih artefakata. Podrazumeva aktivnosti vezane za: a)

eksploataciju resursa mineralnih sirovina namenjenih za okresivanje; b) pripremu jezgra

za okresivanje, kao i odbijanje upotrebljivih seiva i odbitaka odgovarajuim tehnikama i

c) naknadnu modifikaciju seiva i odbitaka u orue odgovarajue forme i namene. Sva tri

tehnoloka nivoa u produkciji artefakata, kao i sam repertoar artefakata u okviru

odreenog skupa mogu biti predmet raznovrsnih analiza (sirovina, tehnolokih obeleja

artefakata i tipologije retuiranog orua). Prouavanje tendencija u razvoju tehnologije

okresivanja vaan je segment ukupnog izuavanja paleolitskih, mezolitskih i neolitskih

kultura.

MIKRODLETO - TEHNIKA (fr. microburin - technique du coup de; engl. microburin

technique), tehnika prelamanja seiva na pravilne segmente. Izvoena je na taj nain to

je pre prelamanja na ivici seiva formirano malo jamiasto udubljenje. Javlja se jo u

mlaem paleolitu, ali je karakteristina pre svega za mezolit. Od pravilnih delova seiva

dobijanih primenom ove tehnike izraivani su geometrijski artefakti koji su kasnije

korieni ili kao vrhovi strela ili kao umeci za razliite tipove kompozitnog orua.

ODBIJANJE (fr. dbitage), postupak dobijanja upotrebljivih odbitaka od komada

sirovine, oblutka ili ve pripremljenog jezgra. Na osnovu eksperimenata i etnografskih

pokazatelja ustanovljeno je da je u praistoriji primenjivano nekoliko osnovnih tehnika pri

odbijanju artefakata. One se mogu podeliti u dve osnovne grupe - u jednu ulaze tehnike

odbijanja udarom (direktno - tvrdim ili mekim perkuterom, indirektno ili pomou

nakovnja), dok drugoj pripada tehnika odbijanja pritiskom.

Tehnika direktnog odbijanja tvrdim perkuterom (mineralnog porekla, najee

oblutkom) predstavlja elementarnu tehniku. Zbog loe kontrole sile i smera udara tom

tehnikom su dobijani nepravilni i masivni odbici. Javlja se u svim periodima.

Tehnika direktnog odbijanja mekim perkuterom (biljnog ili ivotinjskog porekla,

odnosno drvetom ili pomou kosti ili roga) omoguila je neto bolju kontrolu smera

udara u procesu okresivanja odbitaka i seiva. Poinje da se primenjuje jo u srednjem

aelu, u finalnoj obradi runih klinova.

Tehnika direktnog odbijanja pomou nakovnja sastoji se u tome da sila pri udaru

ide istovremeno i od perkutera i od podloge (tj. od nakovnja). Karakteristina je za

pojedine starijepaleolitske (klaktonijen npr.), ali i za mnoge kasnije kulture u kojima je

obavljano okresivanje tzv. bipolarnih jezgara (esto od kvarca i kvarcita).

Tehnika indirektnog odbijanja podrazumeva postojanje predmeta (najee

kamena ili paroka roga) izmeu udaraa i platforme jezgra. Omoguila je znatno veu

preciznost (tj. kontrolu sile i pravca udara) pri odbijanju. Primenjuje se od mlaeg

paleolita i koriena je u izradi seiva.

Tehnika odbijanja pritiskom razvijena je u mezolitu, a koriena je i u poznijim

periodima - neolitu i eneolitu. Pritisak na platformu jezgra postizan je ili pomou kratkog

orua dranog u ruci ili pomou dugog tapa sa osloncem za grudi. Ovom tehnikom

dobijana su izuzetno pravilna, duga i uska seiva.

SEIVO (fr. lame; engl. blade), odbitak ija je duina vie od dva puta vea od irine.

Najee je pravilne forme, paralelnih ivica i sa paralelnim negativima (prethodno

odbijenih seiva) na dorsalnoj strani. Za razliku od odbitaka sensu stricto (kratkih) meu

kojima veina predstavlja nusprodukte okresivanja, gotovo sva okresana seiva bila su

predviena ili za neposrednu upotrebu ili za naknadnu obradu.

Seiva se javljaju jo od starijeg paleolita (u aelskoj kulturi, sa poetkom

primene levaloazijenske tehnike u okresivanju), ali do njihove masovne i sistematske

produkcije dolazi tek u mlaem paleolitu (nov koncept u tehnologiji okresivanja, nove

tehnike odbijanja). Vrhunac u izradi seiva dostiu u mezolitu i neolitu, kada je,

uvoenjem tehnike odbijanja pritiskom, omogueno dobijanje izuzetno pravilnih i uskih,

malih seiva (tzv. lamela).

LAMELA (fr. lamelle, engl. bladelet), malo seivo od okresanog kamena ija duina

(zavisno od izbora morfometrijskih kriterijuma) nije vea od 4-5 cm, ni manja od 2-2,5

cm. Veoma malo (mikro) seivo, manje od 2-2,5 cm naziva se mikrolamela (fr.

microlamelle).

ODBITAK (fr. clat; engl. flake), neposredan proizvod intencionalnog okresivanja jezgra

od kremena ili od nekog drugog minerala silicijum dioksida (SiO2). Dobija se primenom

koncentrisane sile udara ili pritiska na platformu jezgra (v. odbijanje). Odmah nakon

odbijanja odbitak je mogao biti upotrebljavan za obavljanje razliitih delatnosti. Mogao

je i naknadnom obradom (retuiranjem) da bude pretvoren u orue odgovarajue namene.

Na odbitku se razlikuju:

a) platforma udara (ili talon) koja je deo platforme jezgra koji se odvojio nakon

okresivanja (prema tome da li je platforma jezgra pre odbijanja bila pripremana ili ne

razlikujemo kortikalnu, glatku ili facetiranu platformu udara na odbitku);

b) prednja (ili dorsalna) strana na kojoj su vidljivi negativi odbiitaka koji su

prethodno odbijeni sa jezgra, a eventualno i korteks, tj. prvobitna kora oblutka;

c) donja (ili ventralna) strana, koja je glatka i na kojoj je uoljivo koljkasto

ispupenje (bulbus perkusije) nastalo reakcijom kriptokristalne strukture minerala na silu

udara ili pritiska kojom je izvreno odbijanje.

Kraj odbitka na kome se nalaze platforma i bulbus perkusije naziva se

proksimalnim, dok se suprotni kraj oznaava kao distalni. Fragment odbitka koji ne

sadri ni proksimalni ni distalni kraj oznaava se kao medijalni. Izdueni odbitak, tj.

odbitak ija je duina vie od dva puta vea od irine naziva se seivo.

JEZGRO (fr. nuclus; engl. core), komad sirovine (izvaen iz leita) ili oblutak na

kome se vide tragovi intencionalnog okresivanja. Zavisno od toga da li tragovi potiu od

pripreme ili od okresivanja pravih, tj. upotrebljivih odbitaka (engl. blanks) razlikuju se

pre-jezgra i jezgra odbaena u poetnoj, razvijenoj ili zavrnoj fazi eksploatacije. Kod

pravih jezgara uvek se moe prepoznati platforma sa koje je vreno odbijanje, kao i tzv.

povrina odbijanja na kojoj su vidljivi negativi ve okresanih odbitaka. Klasifikacija

jezgara se moe izvesti na osnovu:

a) forme (piramidalna, konina, prizmatina, diskoidna, nepravilna itd.);

b) broja platformi i orijentacije negativa na povrini odbijanja (jednoplatformna,

dvoplatformna, izmenjene orijentacije itd.);

c) dimenzija i dimenzionih odnosa (velika, srednjih dimenzija, mala, veoma

mala);

d) vrste artefakata koja je sa njih okresivana (jezgra za seiva, za odbitke, za

lamele, itd.).

Iako jezgra nisu toliko osetljiva u kulturnom i hronolokom pogledu kao na

primer retuirano orue, pojedini tipovi jezgara ipak se mogu vezati za odreene kulture i

periode u praistoriji. Tako su za stariji i srednji paleolit karakteristina nepravilna,

diskoidna i levaloazijenska jezgra (v. levaloazijenska tehnika) za odbitke, za mlai

paleolit - pravilna jezgra za seiva, a za mezolit - mikrolitska jezgra za lamele.

RETU (fr. retouche; engl. retouch), krupniji ili sitniji negativi na ivici odbitka dobijeni

retuiranjem, tj. naknadnom obradom artefakta (pomou tzv. retuera od kamena, kosti-

roga ili drveta). Funkcija retua je da se orue dovede u eljenu formu, da se ivica odbitka

(inae otra i lako lomljiva) ojaa, te da se dobije ugao radne ivice pogodan za to da se

oruem obavlja odreena radnja (ponekad i radi boljeg usaivanja). Intencionalni retu

treba razlikovati od oteenja ivice nastalih bilo usled upotrebe odbitka bilo usled nekih

drugih - antropogenih, biogenih ili prirodnih faktora.

Prema . Laplasu (G. Laplace) osnovni kriterijumi za klasifikaciju retua bili bi:

a) nain (zavisi od ugla retua, najee u odnosu na ventralnu stranu odbitka) -

obian, strmi, plitak, uzdignut, dletasti i povrinski-ljuteni retu;

b) irina ili invazivnost (zavisno od stepena modifikacije prvobitne ivice odbitka)

- marginalan i dubok retu;

c) pravac - sa retuem koji moe biti direktan (polazi od ventralne strane),

inverzan (polazi od dorsalne strane), naizmenian (delimino direktan, delimino

inverzan - na istoj ivici), bifacijalan (na obe povrine jedne iste ivice) i normalan (za

dleta);

d) kontinuiranost (u odnosu na duinu ivice odbitka) - kontinuiran, diskontinuiran,

jamiast i nazupan retu;

e) lokalizacija (na odbitku) - proksimalan, medijalan, distalan retu;

f) orijentacija (u odnosu na osu odbijanja) - lateralan, transverzalan retu;

g) forma (radne ivice) - prav, konveksan, konkavan i sinusoidan retu.

Ovim kriterijumima treba dodati jo i kriterijume za opis forme i meusobnog

odnosa negativa retua na jednoj retuiranoj ivici. Tako moemo razlikovati jo i kratku

(forme negativa kratkog odbitka) i izduenu, tj. lamelarnu formu negativa retua iji

meusoban odnos moe biti npr. paralelan, stepenast, konvergentan ili nepravilan.

Takoe, neki tipovi retua stilski su veoma prepoznatljivi i mogu se vezati direktno za

odreene kulture (orinjasijenski retu npr.).

Laplace G. 1972, La Typologie Analitique et Structurale: base rationelle dtude

des industries lithiques et osseuses, Banques de donnes archologiques, No. 932.

STRUGA (fr. grattoir; engl. end-scraper), odbitak (ili seivo) koji je najee retuiran

transverzalno, dubokim i uzdignutim retuem. Ugao retua u odnosu na povrinu sa koje

je izvreno retuiranje uglavnom je vei od 60. Na osnovu morfolokih i dimenzionih

karakteristika, kao i na osnovu forme radne ivice mogu se razlikovati: strugai na

seivima i odbicima, pljosnati ili debeli (unasti), a koji opet mogu biti luni, iljati,

njukasti, ramenasti, noktasti, kruni itd. . Mnogi tipovi strugaa osetljivi su u kulturnom

i hronolokom pogledu (npr. orinjasijenski, romanelijenski i solitrejski strugai).

Iako se sporadino javljaju i u ranijim periodima strugai, poevi od mlaeg

paleolita preovlauju u veini industrija orua od okresanog kamena. Pretpostavlja se da

su korieni u obradi krzna i koe ulovljenih ivotinja.

DLETO (fr. i engl. burin), alatka koja se formira tako to se pomou jednog ili vie

udara uzduno odstranjuje deo ivice odbitka ili seiva. Kao nusprodukt takvog naina

retuiranja javlja se tzv. odbitak dleta (fr. chute de burin, engl. burin spall). Mesto na

kome se spaja platforma sa koje je izvreno retuiranje sa samim negativom odbitka

dleta predstavlja radnu ivicu orua. Re je o tzv. zubu dleta (fr. dent du burin) koji je,

budui veoma otporan, omoguavao da se pomou ove alatke vri obrada (uglavnom

urezivanje i graviranje) raznih tvrih materijala - kosti, roga ili drveta.

Dleta su karakteristina pre svega za mlai paleolit i mlae periode. Zavisno od

toga sa kakve je povrine izvedeno odvajanje odbitka dleta, ona se mogu podeliti na:

obina dleta (formirana na obinoj neretuiranoj ivici), dleta na prelomu seiva ili

odbitka, dleta na retuiranom prelomu ili na retuiranoj ivici, kao i diedarska dleta (kad je

odbijanje odbitka dleta izvreno na negativu prethodno formiranog dleta). Dleta zatim

mogu biti i jednostrana, dvostrana ili viestrana (zavisno od toga koliko ih je formirano

na jednom odbitku), potom i jednostruka, dvostruka i viestruka (po broju negativa koji

polaze od iste platforme), ali i lateralna i transverzalna - prema orijentaciji negativa na

samom odbitku. Mnogi tipovi dleta predstavljaju tzv. rukovodee ili fosilne tipove (fr.

fossiles directeurs) za odreene kulture (npr. dleta tipa Noaje, Vaon, Res-Basale, Lakan,

orinjasijenska i dr.).

POSTRUKA (fr. racloir, engl. side-scraper), odbitak koji je, najee lateralno,

retuiran dubokim, uzdignutim, a ne retko i stepenastim retuem iji ugao u odnosu na

donju povrinu alatke ne prelazi 55-60. Forma radne ivice je konveksna, konkavna,

prava ili sinusoidna (nepravilna). Postruke su sluile kao noevi pri obavljanju razliitih

delatnosti, posebno pri obradi ulovljenog plena (odvajanje krzna od mesa i tetiva). Veoma

su este u starijem i naroito u srednjem paleolitu, mada se u znatnom broju susreu i u

poznijim periodima. Postruke nisu u toj meri tipoloki izdiferencirane i kulturno i

hronoloki osetljive, kao npr. strugai ili dleta. Izuzetak su samo pojedini tipovi

srednjopaleolitskih postruki - npr. tip Kina, tip Tata itd..

NAZUPANO ORUE (fr. pice denticule; engl. denticulate piece), odbitak ili seivo

ija je ivica retuirana tako da se dobije nazupana forma. Razmak izmeu zubaca moe

biti manji ili vei, dok negativi retua mogu biti krupniji ili sitniji i izvedeni plitkim (do

30) ili uzdignutim (30-60) retuem. Nazupano orue je najee amorfne forme (kad

je re o obinim nazupanim odbicima), ali moe biti i sasvim izdiferencirano u

tipolokom pogledu (nazupani strugai, postruke, iljci itd.). Javlja se tokom celog

paleolita, a posebno znaajnu ulogu ima u tzv. nazupanom musterijenu. esto je, takoe,

i u mezolitskim kulturama, gde se javlja bilo u vidu masivnih nazupanih odbitaka bilo u

vidu uskih i dugih lamela sa jednom ili obe nazupane ivice (v. kastelnovijen).

Pretpostavlja se da je orue ovog tipa korieno za obradu tvrih materijala - pre svega

pri izradi artefakata od roga.

JAMIASTO ORUE (fr. pice a encoche; engl. notched piece), odbitak ili seivo na

ijoj je ivici formirano jedno ili vie (diskontinuirano rasporeenih) jamiastih

udubljenja. Javlja se u celom paleolitu, kao i u mlaim periodima praistorije, a korieno

je, pretpostavlja se, prvenstveno u obradi artefakata od kosti, roga i drveta. Za stariji i

srednji paleolit karakteristina su tzv. klaktonijenska udubljenja, dobijana jednim

udarom. U mlaem paleolitu (u orinjasijenu) naroito se izdvajaju tzv. seiva podvezanog

tipa, na sredini suena sa dva iroka, plitka i asimetrino postavljena jamiasta

udubljenja. U mlaem mezolitu, u kastelnovijenu, nailazimo na uske i duge lamele sa dva

naspramna, plitko i invazivno retuirana jamiasta udubljenja.

PROBOJAC (fr. peroir; engl. borer), odbitak ili seivo na kome je na jednom, ree i na

oba kraja, retuiranjem formiran iljak. U okviru ove kategorije orua mogu se

razlikovati ubadai (sa iljkom formiranim bilateralnim, direktnim retuem) i svrdla (sa

iljkom izvedenim pomou direktnog retua na jednoj ivici i inverznog retua na drugoj

ivici). Retu je najee, ali ne i obavezno, strm.

Probojci se javljaju u svim periodima praistorije i to u raznim varijantama. Neke

od varijanti osetljive su i u kulturnom i hronolokom pogledu, pa su tako asimetrini

ubadai tipa "Zinken" (nem.) karakteristini za srednjoevropski magdalenijen i

hamburgijen, strmo retuirani ubadai tipa "bec" (fr.) za epigravetijen, a Fijera (Fiera)

ubadai za vinansku kulturu.

STRUGALICA (fr. i engl. raclette), odbitak malih dimenzija, retuiran kontinuiranim

strmim retuem. Orue ovog tipa nije tipoloki izdiferencirano, a javlja se u gotovo svim

periodima praistorije, poevi od srednjeg paleolita. Posebno je esto u badegulijenu

(proto-magdalenijenskom facijesu u Francuskoj).

KOMBINOVANO ORUE, odbitak ili seivo na kome su formirana najmanje dva

razliita primarna tipa orua, koja meusobno nisu ni u morfolokoj, a verovatno ni u

funkcionalnoj vezi (npr. struga-dleto, struga-ubada itd.). Lateralan obian retu,

nazupani retu, jamiasta udubljenja, kao i jo neki elementi od sekundarnog znaaja za

tipoloku klasifikaciju, ne uzimaju se u obzir pri definisanju razliitih tipova

kombinovanog orua.

OLJUTENI KOMAD (fr. pice squille; engl. splintered piece), mali komad sirovine

ili odbitak koji na dva suprotna kraja nosi plitke-povrinske negative nastale upotrebom

ili okresivanjem. Meu oljutenim komadima treba razlikovati primerke koji nose

negative okresivanja upotrebljivih odbitaka i seiva (re je o bipolarnim jezgrima -

posebno estim u tehnologiji izrade artefakata od kvarca i kvarcita) od primeraka koji

imaju sitna oteenja i koji u pravom smislu predstavljaju alatke. Za ove poslednje smatra

se da su mogli da predstavljaju orue koje je posredovalo izmeu udaraa i objekta na

koji se delovalo koncentrisanom silom (v. odbijanje - indirektno odbijanje). Oljuteni

komadi se, kao uostalom i bipolarna jezgra, javljaju u svim periodima praistorije, poevi

od srednjeg paleolita. Naroito su esti u mlaepaleolitskim i mezolitskim kulturama u

jugoistonoj Evropi.

ORUE SA RETUIRANIM PRELOMOM (fr. troncature; engl. truncation), seivo

koje je na jednom, ree i na oba kraja prelomljeno, a zatim i retuirano - najee strmim

i dubokim retuem. Retuirani prelom moe biti ravan ili kos, prave, konkavne ili

nepravilne forme. Orue ovog tipa sporadino se javlja jo u srednjem paleolitu, ali je pre

svega karakteristino za mlai paleolit (posebno za njegovu finalnu fazu) i poznije

periode. S druge strane, lamele koje su, osim na prelomu, strmo retuirane i na jednoj od

ivica (fr. lamelle a dos tronque; engl. truncated backed bladelet) posebno su

karakteristine za kasni mlai paleolit (epigravetijen i magdalenijen) u zapadnoj i junoj

Evropi.

MIKROLIT (fr. microlithe; engl. microlith), naziv za orue veoma malih dimenzija (ne

vee od 25 mm). Ono moe biti struga, strmo retuirani iljak ili neki drugi tip alatke, ali

se sam termin najee vezuje za tzv. geometrijsko orue (segmente, trouglove, trapeze i

dr.). Tendencija mikrolitizacije orua naroito je izraena krajem mlaeg paleolita i u

mezolitu i tesno je povezana sa tehnolokim inovacijama koje se tada javljaju (v. tehnike

odbijanja, mikrodleto - tehnika). Cilj inovacija usmerenih na smanjenje dimenzija

artefakata bio je ne samo uteda mineralnih sirovina, ve i mogunost dobijanja alatki

standardizovane forme i funkcije. Od njih je kasnije, pomou raznih tehnika usaivanja,

pravljeno razliito kompozitno orue. U finalnom paleolitu i mezolitu esto je i tzv.

hipermikrolitsko orue ija duina (zavisno od izbora morfometrijskih kriterijuma) ne

prelazi 12,5, odnosno 10 mm.

GEOMETRIJSKO ORUE (fr. gomtrique; engl. geometrical tool), orue

geometrijske forme (trougao, pravougaonik, romb, segment kruga, trapez), po pravilu

mikrolitskih dimenzija (v. mikrolit), izraeno na pravilnom segmentu seiva malih

dimenzija (re je o segmentima koji su ponekad dobijani i posebnim tehnikama

prelamanja - npr. tehnikom mikrodleta). Geometrijsko orue je karakteristino za kasni

mlai paleolit i mezolit, a obeleava ga izuzetna kulturna i hronoloka osetljivost. Sluilo

je, osim kao projektil (tj. vrh koplja ili strele) i kao umetak za razne tipove kompozitnog

orua.

KOMPOZITNO ORUE, sastavljeno je od vie elemenata, izraenih od razliitih

materijala. U finalnom paleolitu i mezolitu dobijano je usaivanjem (pomou smole ili

bitumena) geometrijskih mikrolita u nosa od kosti, roga, a verovatno i od drveta.

Zavisno od forme predmeta i naina usaivanja mikrolita, to moe biti no, srp, harpun,

koplje ili neko drugo orue ili oruje.

Pojava kompozitnog orua oznaava prekretnicu u tehnologiji izrade artefakata.

Za razliku od ranijeg principa: jedan predmet - jedna alatka, ovde je re o sloenom oruu

iji se oteeni ili istroeni delovi (mikroliti) mogu lako zameniti. Pojava ovog tipa orua

u nekim sluajevima moe ukazivati i na poetak zemljoradnje i to onda kada se na

mikrolitima uoava tzv. silikatni sjaj, za koji se utvrdi da potie od seenja kultivisanih ili

polukultivisanih itarica.

TRAPEZ (fr. i engl. trapze), fragment lamele retuiran na oba ua kraja, tj. na oba

preloma (v. orue sa retuiranim prelomom, mikrodleto - tehnika). Javlja se u razliitim

varijantama, a korien je i kao projektil (vrh strele) i kao umetak za kompozitno orue.

Karakteristian je za mlai mezolit i uglavnom se ne javlja pre -6. milenijuma.

SEGMENT (fr. i engl. segment), geometrijski mikrolit u obliku segmenta kruga ili

polumeseca formiran na delu seiva (ponekad dobijenom i posebnom tehnikom

prelamanja - npr. tehnikom mikrodleta). Retuiran je najee strmim i dubokim retuem,

na jednoj ivici. Moe biti kratak ili izduen, sa pravilnim ili nepravilnim lunim hrptom.

Od obinog iljka sa lunim strmo retuiranim hrptom razlikuje se po tome to na njemu

uvek nedostaje proksimalni kraj prvobitne lamele (sa platformom i bulbusom perkusije).

Segmenti su sluili i kao projektili (vrhovi strela) i kao umeci za kompozitno orue.

Karakteristini su pre svega za finalnopaleolitske i mezolitske kulture. Izuzetak jedino

predstavlja njihova pojava (masivnih i neto veih primeraka) u ranim mlaepaleolitskim

kulturama na podruju Apeninskog poluostrva (u ulucijenu), kao i u srednjoj Evropi

(industrije tipa Krakov-Zvjerinjec).

TROUGAO (fr. i engl. triangle), geometrijski mikrolit trougaone forme izraen na

fragmentu lamele. Korien je kao projektil (tj. kao vrh strele), ali i kao umetak za

kompozitno orue. Javlja se u razliitim varijantama, od kojih su mnoge osetljive u

kulturnom i hronolokom pogledu. esto se susree, kako u kasnim mlaepaleolitskim

tako i u mezolitskim kulturama.

STRELICA OD OKRESANOG KAMENA (fr. pointe de fleche taille; engl.

arrowhead), iljak od okresanog kamena, koji po formi podsea na vrh strele kakav

poznajemo, pa mu je i funkcija prepoznatljiva (kao vrhovi strela verovatno su korieni i

mnogi strmo retuirani iljci i iljci sa trnom u poznom paleolitu, ali se to esto ne moe

dokazati). Tipoloki izdiferencirani vrhovi strela - facijalno ili bifacijalno retuirani, sa

trnom, bez trna ili sa konkavnom bazom retko se susreu pre poetka neolita (najranije u

iberijskom solitreju - iljci tipa Parpalo). Poevi od neolita, meutim, esto se javljaju i

veoma su osetljivi, kako u kulturnom tako i u hronolokom pogledu.

RUNI KLIN - BIFAS

(fr. coup de poing - biface; engl. handaxe), orue dobijeno dvostranim (bifacijalnim)

okresivanjem oblutka ili komada sirovine. Karakteristino je pre svega za stariji paleolit -

za aelsku kulturu, ali se javlja i kasnije - u srednjopaleolitskim industrijama (u

mikokijenu i musterijenu sa aelskom tradicijom npr.). Stariji ael (pre-el ili abevilijen)

obeleavaju masivni runi klinovi, sa bazom koja je esto pod korteksom, i sa

nepravilnom (cik-cak) seicom, dok su za mlai ael karakteristini fino izraeni

(zahvaljujui upotrebi mekog perkutera u finalnoj fazi obrade) simetrini bifasi ovalne,

kopljaste, srcolike i trougaone forme, sa stanjenom bazom (bez korteksa) i pravom

radnom ivicom. Runi klinovi su verovatno predstavljali vienamenske alatke, tj. mogli

su da slue za kopanje lukovica i korenja, ali i da budu korieni kao noevi i postruke -

za seenje mesa, kasapljenje ulovljenog plena i mnoge druge aktivnosti.

CEPA - OPER (fr. tranchoir; engl. chopper), jedno od najprimitivnijih orua kod

kojeg je seica dobijana jednostranim (engl. chopper) ili dvostranim (engl. chopping-tool)

okresivanjem jednog kraja oblutka. To je masivna alatka koja je mogla da slui za razne

svrhe, a verovatno najee za drobljenje i cepanje tvrih materijala - kostiju i drveta.

Cepai se javljaju jo pre 2,5-1,4 miliona godina u ranim - pre-aelskim ili olduvajskim

industrijama u istonoj Africi (na lokalitetima Omo i Hadar u Etiopiji, Olduvaj u

Tanzaniji i Kobi Fora u Keniji). U starijem i srednjem paleolitu veoma su esti i na

nalazitima u srednjoj Evropi, kao i u centralnoj i jugoistonoj Aziji (v. kultura oblutaka).

SEKIRA OD OKRESANOG KAMENA (fr. hache de pierre taille; engl. cleaver),

jednostrano ili dvostrano okresan komad sirovine ili odbitak. Seica moe biti smetena

lateralno ili transverzalno u odnosu na osu orua. Sekire se javljaju u gotovo svim

periodima, a posebno su karakteristine za starije i srednjopaleolitske kulture (naroito

za aelsku kulturu u severnoj Africi). Javljaju se, takoe, i u finalnopaleolitskim i

mezolitskim kulturama u severnoj Evropi (sviderijen, maglemozijen, ertebele i dr.) gde

su, pretpostavlja se, koriene za seu uma i obradu drveta. Tipoloki i tehnoloki, inae,

mezolitske sekire od okresanog kamena predstavljaju prototip za kasniju produkciju

neolitskih glaanih sekira.

MOTIICA (fr. i engl. tranchet), po nainu izrade orue slino sekiri, samo to mu je

radna ivica najee orijentisana transverzalno, dok je samo orue, po pravilu, trouglaste

ili trapezaste forme (ui kraj se usauje ili privruje za drku od drveta ili u usadnik od

kosti ili roga). Moe biti izraena na komadu sirovine ili obutku, ali i na masivnom

odbitku. Retuirana je facijalnim ili bifacijalnim, totalnim ili parcijalnim retuem. Kao i

sekire, i motiice se javljaju jo od starijeg paleolita, ali su posebno karakteristine tek za

finalnopaleolitske i mezolitske kulture - pre svega na severozapadu (u maglemozijenu, u

kulturi ertebele i dr.), ali i u ostalim delovima Evrope (ak i na erdapu - npr. na Padini i

Vlascu), pa i u severnoj Africi i na Bliskom istoku. Karakteristine su, takoe, i za razne

neolitske kulture irom evropskog kontinenta (poznate su npr. kampinjijenske motiice) u

kojima e vremenom posluiti kao uzor za motike istog tipa od glaanog kamena.

LISTOLIKI ILJAK (fr. pointe foliace; nem. Blattspitzen; engl. leaf point), dvojni

iljak, unifacijalno ili bifacijalno retuiran, manje ili vie listolike forme. iljci ovog tipa

su u veini sluajeva veoma tanki i fine izrade, a potvrene su ak i specijalizovane

radionice za njihovu izradu, pa ak i import iz udaljenijih podruja. Nije iskljueno da su

osim kao projektili za koplja, korieni i kao noevi ili postruke. Javljaju se u poznim

srednjopaleolitskim i ranim mlaepaleolitskim kulturama na podruju srednje Evrope

(altmilijen, seletijen, jemanovicijen), a konstatovani su i na vie lokaliteta na Balkanu

(Museljevo i Samujlica u Bugarskoj, Risovaa u Srbiji, Kokinopilos i Morfi u Grkoj).

LEVALOAZIJENSKA TEHNIKA (fr. technique Levallois), posebna tehnika u

okresivanju koja se javlja u kulturama sa razliitom tradicijom (u pojedinim aelskim i

musterijenskim facijesima). Poinje da se primenjuje jo u starijem paleolitu (u srednjem

aelu) i traje kroz ceo srednji paleolit. Prisutna je i u nekim mlaepaleolitskim kulturama

(npr. u bohunicijenu). Predstavlja najstariju osmiljenu, tj. operacionalizovanu tehniku u

okresivanju u kojoj se eljeni proizvod (odbitak ija je forma unapred zamiljena) ne

dobija neposrednim odbijanjem, ve tek po okonanju pripreme jezgra.

Levaloazijenska tehnika se sastoji u tome to se najpre povrina odbijanja na

jezgru pripremi centripetalnim okresivanjem. Zatim se na jednom uem kraju oblutka ili

komada sirovine formira platforma udara, koja se odmah potom pripremi za dalje

odbijanje facetiranjem. Shodno takvoj pripremi, u fazi eksploatacije jezgra najpre se

dobija odbitak sa tragovima centripetalne preparacije i facetiranom platformom (u obliku

andarmskog eira - fr. chapeau de gendarme), a tek nakon njega i itav niz odbitaka ili

iljaka (prvog reda, drugog reda itd.) pravilne trougaone forme. Sa levaloazijenskog

jezgra bilo je moguno odbiti samo mali broj tipinih levaloazijenskih seiva ili odbitaka.

U zavrnoj fazi eksploatacije ono je esto pretvarano u diskoidno ili nepravilno jezgro za

odbitke.

ORINJASIJENSKI RETU (fr. retouche aurignacienne), stilski prepoznatljiv dubok i

uzdignut retu, sa negativima koji su najee ljuspiasti po formi i stepenasto orijentisani

(delimino prekrivaju jedni druge). Negativi retua, takoe, mogu imati i izduenu -

lamelarnu formu. Orinjasijenski retu duboko zahvata povrinu artefakta na kome je

izveden i, po pravilu, prua se du cele njegove ivice (tj. kontinuiran je i totalan). Ovim

tipom retua najee su retuirana seiva, i to na jednoj ili obe ivice (v. orinjasijenska

seiva).

POLIEDAR (fr. polydre), kao i diskoid, predstavlja artefakt od bazaltne ili silikatne

stene ija je forma u manjoj ili veoj meri zaobljena okresivanjem. Karakteristian je za

najstarije starijepaleolitske, ali i srednjepaleolitske kulture u istonoj i severnoj Africi,

Evropi i Aziji. Za razliku od sferoida za koje se pretpostavlja da su mogli da slue kao

bole, tj. kao projektili za neku vrstu prake, poliedri, a po svemu sudei i diskoidi,

verovatno predstavljaju jezgra.

SOLITREJSKI ILJCI (fr. pointes solutrennes), opti naziv za facijalno i bifacijalno

okresane listolike i ostale iljke koji karakteriu solitrejsku kulturu. Re je o iljcima koji

po savrenstvu izrade, a i u estetskom pogledu nemaju premca u paleolitu Evrope.

Obeleava ih facijalan retu dobijen, u pojedinim fazama izrade, i tehnikom pritiska

(moda i nakon zagrevanja sirovine - radi lake obrade), kao i izuzetna simetrija i

tankoa. Unifacijalno retuirani listoliki iljci karakteristini su za stariji solitrej. S druge

strane, bifacijalno okresani iljci u obliku lovorovog lista (fr. feuilles de laurier) najranije

se javljaju u srednjem solitreju, dok su izdueni iljci u obliku vrbovog lista (fr. feuilles

de saule) i kolenasti bifacijalno okresani iljci (fr. pointes cran solutrennes)

karakteristini za mlai solitrej. U mlaem solitreju, takoe, ali na prostoru Iberijskog

poluostrva, ustanovljeni su najstariji do sada zabeleeni vrhovi strela u paleolitu. Re je o

bifacijalno okresanim iljcima sa krilcima i trnom poznatim pod nazivom iljci tipa

Parpalo (fr. pointes de Parpall).

MUSTERIJENSKI ILJAK (fr. pointe moustrienne; engl. mousterian point), formiran

je na obinom ili levaloazijenskom odbitku ili seivu, trougaone je forme i retuiran

najee dubokim, uzdignutim, a katkad i stepenastim retuem - parcijalno (samo na

vrhu) ili totalno, na jednoj ili obe ivice. Karakteristian je za tipini musterijen, mada se

javlja i u ostalim musterijenskim facijesima. Sluio je kao projektil za koplje, a u nekim

sluajevima i kao postruka. Pojedine musterijenske iljke morfoloki je ponekad teko

razlikovati od konvergentnih postruki.

MIKOKIJENSKI ILJAK (fr. pointe micoquien; engl. micoquian point), bifacijalno

okresan runi klin izduene forme, sa izdvojenim vrhom, blago konkavnim ivicama i

irokom i masivnom bazom. Javlja se u mikokijenu.

TAJASIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Tayac; engl. Tayac point), mali, asimetrian

iljak formiran na debelom odbitku. Retuiran je uzdignutim i grubim nazupanim

retuem. Karakteristian je za tajasijenske (pre-musterijenske) industrije u junoj

Francuskoj.

POSTRUKA TIPA KINA (fr. racloir type Quina; engl. Quina side-scraper), orue sa

transverzalno orijentisanom konveksnom radnom ivicom, formirano na debelom odbitku

ili na malom oblutku. Retuirano je lateralno, facijalno ili bifacijalno, dubokim i

invazivnim, a ponekad i stepenastim retuem. Podsea na kriku limuna. Karakteristino

je za musterijen tipa Kina.

BIFACIJALNI NOEVI SA HRPTOM (fr. bifaces dos; nem. Kielmesser),

asimetrini, bifacijalno okresani noevi ili postruke formirani na debelim odbicima ili

pljosnatim oblucima. Jedna od duih ivica na njima predstavlja seicu, dok ivica

naspram nje nije retuirana. Javljaju se u mikokijenu u centralnoj i istonoj Evropi.

Poznati su bifacijalno okresani noevi tipa Boktajn (nem. Bocksteinmesser) i Pradnik

(nem. Pradnikmesser).

KLAKTONIJENSKI ODBITAK (fr. clat clactonienne; engl. clactonian flake),

masivan, nepravilan odbitak dobijen tehnikom direktnog odbijanja. Platforma mu je

iroka i zaklapa tup ugao u odnosu na ventralnu stranu odbitka. Bulbusno ispupenje je

veoma istaknuto.

KLAKTONIJENSKO UDUBLJENJE (fr. encoche clactonienne; engl. clactonian

notch), udubljenje dobijeno direktnim udarom po ivici odbitka. Unutar njega esto se

uoavaju sitni negativi koji ne predstavljaju retu, ve su nastali usled upotrebe. Za

razliku od obinih jamiastih udubljenja (dobijenih retuiranjem) ija je funkcija bila

zaobljavanje predmeta, klaktonijenska udubljenja su, pretpostavlja se, sluila za

odsecanje delova grana drveta naizmeninim polukrunim pokretima.

UNASTI STRUGA (fr. grattoir carn; engl. carinated end-scraper), struga na

debelom odbitku - lunog, njukastog, ramenastog, lepezastog ili krunog tipa. Pravi

unasti struga ne samo da je formiran na debelom odbitku, ve mu je i eoni kraj

zadebljan. Negativi retua na radnoj ivici orua su najee lamelarne - izduene i

trougaone forme (kad nisu lamelarni u pitanju je atipian unasti struga) i konvergentni

ili paralelni izmeu sebe. Strugai ovog tipa karakteristini su za orinjasijen (v.

orinjasijenski strugai), ali se javljaju i u drugim mlaepaleolitskim, kao i u poznijim

kulturama.

NJUKASTI STRUGA (fr. grattoir museau; engl. nosed end-scraper), struga iji

je eoni deo izdvojen sa jednim ili sa dva jamiasta udubljenja. Vrh strugaa se po pravilu

nalazi u osi orua, ali moe biti i lateralno orijentisan (u tom sluaju govorimo o

ramenastom strugau). Sama radna ivica ili eoni kraj strugaa moe biti zadebljan ili ne,

zailjen ili zaobljen. Moe biti formiran i na seivu i na odbitku. Ako je odbitak na kome

je formiran struga debeo, onda je re o tzv. unastom-njukastom strugau. Njukasti

strugai unastog tipa esti su u orinjasijenskim industrijama (v.orinjasijenski strugai).

ORINJASIJENSKI STRUGAI (fr. grattoirs aurignaciennes; engl. Aurignacian end-

scrapers), unasti - luni i njukasti strugai na debelim odbicima ija je gornja povrina

(dorsalna strana) najee pod korteksom. Javljaju se u raznim varijantama, a duina im

uglavnom nije vea od 5 cm, ni manja od 2,5 cm. eoni kraj (radna ivica) kod ovih

strugaa skoro je uvek zadebljan. U grupu orinjasijenskih strugaa, bar formalno (prema

kriterijumima za izraunavanje njihovog indeksa), ne ulaze luni strugai formirani na

orinjasijenskim seivima.

ORINJASIJENSKO SEIVO (fr. lame aurignacienne; engl. Aurignacian blade), seivo

koje je lateralno ili bilateralno retuirano orinjasijenskim retuem. Jedan ili oba kraja

seiva mogu biti zailjeni. Na distalnom kraju orinjasijenskih seiva esto su formirani i

luni strugai. Poznata su, takoe, i orinjasijenska seiva podvezanog tipa (fr. lames

trangles; engl. strangulated blade), sa dva, manje ili vie simetrino postavljena, iroka

jamiasta udubljenja. Orinjasijenska seiva su uglavnom veih dimenzija (tj. dua su od 5

cm).

LAMELA DIFUR (fr. lamelle Dufour; engl. Dufour bladelet), malo seivo koje je na

jednoj, a ponekad i na obe ivice (na jednoj direktno, na drugoj inverzno) retuirano finim,

marginalnim i polustrmim retuem. Retuirane ivice mogu biti prave ili blago lune.

Uzduni profil lamela ovog tipa je najee zakrivljen, tako da je malo verovatno da su

sluile kao projektili (vrhovi strela ili kao umeci za kotane iljke, tj. koplja). Javljaju se u

velikom broju u orinjasijenu tipa Krems-Difur, mada se, samo mnogo ree, susreu i u

tipinom orinjasijenu. U malom broju prisutne su i u drugim mlaepaleolitskim

kulturama (atelperonijenu i perigordijenu npr.).

ILJAK TIPA KREMS (fr. pointe de Krems; engl. Krems point), kao i iljak tipa Font-

Iv (fr. pointe de Font-Yves), formiran je na uskom malom seivu (lameli), a retuiran je,

ree lateralno, a ee bilateralno (ponekad i naizmenino - kao lamele Difur)

marginalnim i polustrmim retuem. Karakteristian je pre svega za orinjasijen (naroito

za orinjasijen tipa Krems-Difur) u srednjoj i zapadnoj Evropi.

ATELPERONIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Chtelperron; engl. Chtelperron

point), orue sa lunim, strmo retuiranim hrptom, formirano na seivu. Smatra se da je

moglo da slui kao no ili postruka, ali i kao projektil za koplje. Javlja se u ranom

mlaem paleolitu (v. atelperonijen, ulucijen) u Francuskoj, paniji i Italiji.

ILJAK TIPA FON-ROBER (fr. pointe de la Font-Robert; engl. Font-Robert point),

orue veih dimenzija, sa izduenim trnom namenjenim za usaivanje. Vrh iljka je

retuiran na dorsalnoj strani direktnim i marginalnim retuem (mada moe biti i

neretuiran), dok je na ventralnoj strani stanjen plitkim, povrinskim retuem. Trn je

posebno obraen direktnim i dubokim, strmim retuem. iljci ovog tipa karakteristini su

za gornji perigordijen (perigordijen Va) u zapadnoj Evropi.

GRAVETIJENSKI ILJAK (pointe de La Gravette; engl. Gravette point), orue sa

pravim ili blago lunim strmo retuiranim hrptom formirano na dugom i uskom seivu ili

lameli. Smatra se da je sluilo kao vrh koplja ili strele. Javlja se u perigordijenu IV

(gravetijenu tipa Gravet) u zapadnoj Evropi, kao i u tzv. istonom gravetijenu - u srednjoj

i istonoj Evropi.

GRAVETIJENSKI MIKROILJAK (fr. microgravette), gravetijenski iljak

mikrolitskih dimenzija - formiran na lameli ija duina po pravilu nije vea od 25 mm, a

irina od 12,5 mm. Retuiran je unilateralno, strmim i dubokim retuem. Gravetijenski

mikroiljci se javljaju u velikom broju u gravetijenskim i epigravetijenskim industrijama.

Po svoj prilici, sluili su kao projektili za strele.

ILJAK TIPA KOSTJENKI (fr. pointe de Kostienki; engl. Kostienki point), orue

kolenastog tipa (moe biti i no - fr. couteau de Kostienki) formirano na masivnom

seivu. Karakteristino je po irokom jamiastom udubljenju (retuiranom dubokim,

uzdignutim, katkad i stepenastim retuem) na proksimalnom kraju, kao i po tome to su

vrh i baza orua sa donje (ventralne) strane stanjeni plitkim, povrinskim retuem. Pre

nego kao projektili za koplja, iljci ovog tipa mogli su biti korieni kao noevi i

postruke. Javljaju se u kostjenkijenu (regionalnoj varijanti istonog gravetijena u junoj

Rusiji i Ukrajini), ali i u ostalim facijesima istonog gravetijena.

DLETO TIPA NOAJE (burin de Noailles; engl. Noailles burin), dvostrano lateralno

dleto na retuiranom prelomu. Negativi odbitka dleta esto se zavravaju malim,

retuiranim jamiastim udubljenjem. Karakteristino je za gornji perigordijen u zapadnoj

Evropi (perigordijen Vc).

EPIGRAVETIJENSKI KOLENASTI ILJAK (fr. pointe cran epigravettienne; engl.

Epigravetian shouldered point), orue sa strmo retuiranim hrptom koje je na donjem

kraju sueno pomou lateralno izvedenog jamiastog udubljenja (retuiranog najee

direktnim i dubokim, polustrmim ili strmim retuem). Na taj nain formiran trn sluio je

za usaivanje. Kolenasti iljci sa hrptom esti su u gornjem perigordijenu, kao i u

starijem epigravetijenu na podruju zapadnog i junog Mediterana (u junoj Francuskoj,

Italiji, pa i na istonoj obali Jadrana). Javljaju se i na prostoru zapadnog, a delom i

centralnog Balkana (andalja II, Ovja jama, Kadar), ali su zato na podruju istonog

Balkana sasvim retki (osim na par nalazita u Grkoj - u potkapini Kastrica, kao i u peini

Seidi npr.).

ARENIJENSKI ILJAK (pointe Arnienne; engl. Arenian point), delimino ili totalno

unifacijalno retuiran iljak (fr. pointe face plane) na debelom seivu ili laminarnom

odbitku. Moe imati i listoliku formu. Javlja se u arenijenu - ranom epigravetijenskom

facijesu u junoj Francuskoj i Italiji.

AZILIJENSKI ILJAK (fr. pointe azilienne; engl. Azilian point), iljak sa naglaeno

lunim, strmo retuiranim hrptom. Uglavnom je (ali ne i obavezno) mikrolitskih

dimenzija (tj. nije vei od 25 mm). Javlja se u razliitim varijantama. Karakteristian je

za finalni epigravetijen, azilijen i njima srodne kulture.

SOVTERIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Sauveterre; engl. Sauveterrian point),

bilateralno, strmo retuiran jednostruki ili dvostruki iljak sa lunim hrptom mikrolitskih

dimenzija. Karakteristian je za sovterijen, ali se javlja i u mnogim drugim

ranoholocenskim kulturama.

TARDENOAZIJENSKI ILJAK (fr. pointe du Tardenois; engl. Tardenoisian point),

trougaoni, unilateralno ili bilateralno (polustrmo-strmo) retuiran iljak mikrolitskih

dimenzija, sa retuiranom, ravnom ili konkavnom bazom. Sluio je kao projektil za

strelu. Javlja se u tardenoazijenu.

SVIDERIJENSKI ILJAK (fr. pointe de Swidry; engl. Swidry point), izdueni iljak

sa trnom. Trn i vrh iljka inverzno su retuirani invazivnim i plitkim, tj. facijalnim

retuem. Sam trn je ujedno retuiran i direktnim - bilateralnim, polustrmim ili strmim

retuem. Javlja se u razliitim varijantama - u sviderijenu i njemu srodnim kulturama.

HAMBURGIJENSKI ILJAK (fr. pointe hambourgienne; engl. Hamburgian point),

kolenasti iljak na seivu. Vrh iljka ini veoma kos strmo retuiran prelom (v. orue sa

retuiranim prelomom). Kratak trn ispod kolenastog ispupenja retuiran je takoe

direktnim ili inverznim, strmim retuem. Javlja se u vie varijanti, a karakteristian je za

finalnopaleolitske kulture u severozapadnoj Evropi, posebno za hamburgijen. Sluio je

kao projektil za strelu ili kao no.

NO TIPA FEDERMESER (nem. Federmesser), orue sa lunim, strmo retuiranim

hrptom. Retuiran vrh iljka zakrivljen je prema neretuiranoj ivici seiva. Baza je

ponekad retuirana (re je o ravnom, kosom ili konkavnom retuiranom prelomu). Javlja

se u poznom magdalenijenu, kao i u kulturi federmeser u srednjoj Evropi.

ARENSBURGIJENSKI ILJAK (fr. pointe ahrensbourgienne; engl. Ahrensburgian

point), orue sa trnom koji je formiran pomou dva simetrino postavljena, strmo

retuirana, jamiasta udubljenja. Vrh iljka katkad podsea na orue sa veoma kosim

retuiranim prelomom. Javlja se u arensburgijenu i kulturi federmeser.

ILJAK TIPA LINGBI (fr. pointe de Lingby; engl. Lyngby point), kratak i irok iljak

sa bilateralno (uglavnom strmo) retuiranim trnom namenjenim za usaivanje. Vrh iljka

moe biti retuiran. Javlja se u mnogim finalnopaleolitskim i mezolitskim kulturama u

severnoj i severozapadnoj Evropi (u bromijenu, arensburgijenu, sviderijenu i dr.).

ILJAK TIPA KUNDA (fr. pointe de Kunda, engl. Kunda point), dvostruki iljak sa

vrhom u osi orua, listolike ili romboidne forme, retuiran na oba kraja inverznim,

plitkim (povrinskim) ili polustrmim retuem. Javlja se u raznim mezolitskim kulturama

u severoistonoj Evropi.

KOKINOPILOS (Kokkinopilos), nalazite na otvorenom prostoru u junom Epiru

(Grka). Nalazi se u dolini ispunjenoj monim naslagama crvenkastog sedimenta. E.S.

Higs (Higgs), koji je ovaj prostor istraivao 1963. god., ustanovio je na vie mesta u

dolini kremenu industriju razliite kulturne provenijencije. Na lokalitetu Beta otkriveni su

bifacijalno okresani listoliki iljci u srednjopaleolitskom kontekstu (musterijenski

artefakti zajedno sa produktima levaloazijenske tehnike u okresivanju). Na lokalitetu Alfa

konstatovana je mlaepaleolitska industrija sa oruem sa strmo retuiranim hrptom.

Prilikom revizionih iskopavanja koje je .N. Ranels (C. N. Runnels) sa saradnicima

preduzeo 1991. god., na nalazitu je otkriven i jedan starijepaleolitski runi klin

(mikokijenskog tipa).

Dakaris S.I., Higgs E.S., Hey R.W. 1964, The Climate, Environment and

Industries of Stone Age Greece: Part I, Proceedings of the Prehistoric Society, 30, 199-

244; Runnels C., van Andel T.H., Zachos K., Paschos P. 1994, Pleistocene and early

Holocene human settlement and landscape in the Preveza region, southern Epirus, First

International Conference, "The Palaeolithic of Greece and Adjacent Areas", Ioannina,

September 7-11, 1994.

ASPROKALIKO (Asprochaliko), potkapina u kanjonu reke Luros, u Epiru (Grka).

Istraivana je izmeu 1964. i 1966. god. pod rukovodstvom E.S. Higsa (Higgs) i S.I.

Dakarisa. U slojevima 19-14 sadri srednjepaleolitsku kremenu industriju (tipini

musterijen sa produktima levaloazijenske tehnike u okresivanju u slojevima 19-16,

mikromusterijen u sloju 14), a u slojevima 10-4 mlaepaleolitsku kremenu industriju

epigravetijenskog tipa. Industrija iz sloja 10 (9 prema Higsu) predstavlja najranije

svedoanstvo o pojavi epigravetijena u jugoistonoj Evropi (datovana je radioaktivnim

ugljenikom u 26 100 +/- 900 god. pre naih dana), dok industrija iz sloja 4 ima sva

obeleja finalnog epigravetijena s kraja poznog glacijala (lamele sa pravim i lunim

hrptom, mikrolitski strugai i geometrijsko orue). U sloju 3 otkriveni su nalazi iz

bronzanog doba.

Higgs E.S., Vita-Finzi C. 1966, The Climate, Environment and Industries of Stone

Age Greece: Part II, Proceedings of the Prehistoric Society, 32, 1-29; Bailey G.N., Carter

P.L., Gamble C.S., Higgs H.P. 1983, Asprochaliko and Kastritsa: Further Investigations

of Palaeolithic Settlement and Economy in Epirus (North-West Greece), Proceedings of

the Prehistoric Society, 49, 15-42.

KASTRICA (Kastritsa), peina u blizini Janjine, u Epiru (Grka). Iskopavanja su

obavljana pod rukovodstvom E.S. Higsa (Higgs) 1966. i 1967. god. Sadri vie

epigravetijenskih horizonata. U sloju 7 (datovanom radioaktivnim ugljenikom u -19.

milenijum) ustanovljena je industrija sa lamelama i iljcima sa pravim hrptom,

strugaima i dletima, dok je u slojevima 1-5 (-18. do -12. milenijum) konstatovana

industrija sa kolenastim strmo retuiranim iljcima, lamelama sa pravim i lunim hrptom

i kratkim strugaima na odbicima. Geometrijsko orue u njoj je veoma slabo zastupljeno.

U gornjim slojevima prikupljena je i vea koliina artefakata od kosti i roga.

Higgs E.S., Vita-Finzi C., Harris D.R., Fagg A.E. 1967, The Climate,

Environment and Industries of Stone Age Greece: Part III, Proceedings of the Prehistoric

Society, 33, 1-29; Bailey G.N., Carter P.L., Gamble C.S., Higgs H.P. 1983, Asprochaliko

and Kastritsa: Further Investigations of Palaeolithic Settlement and Economy in Epirus

(Nort-West Greece), Proceedings of the Prehistoric Society, 49, 15-42

FRANKTI (Franchthi), peina u Argolidskom zalivu, na Peloponezu, jedno je od

najznaajnijih i najkompleksnije istraenih praistorijskih nalazita u Grkoj. Sadri

materijalne ostatke od mlaeg paleolita do neolita. Iskopavana je u periodu od 1967. do

1976. god. pod rukovodstvom T.V. Jakobsena (T.W. Jakobsen). Objavljivanje rezultata

istraivanja jo je u toku.

U donjim slojevima nalazita otkrivena je mlaepaleolitska kremena industrija

koja je, na osnovu kulturnih i stratigrafskih pokazatelja, razvrstana u est litikih faza.

Jedino litika faza I sadri orinjasijensku kremenu industriju (osiromaenu, bez tipinih

orinjasijenskih strugaa), dok sve ostale pripadaju gravetijenskom ili epigravetijenskom

tehnokompleksu. Gravetijenu ili starijem epigravetijenu odgovara industrija iz litikih

faza II i III (datovanih u -21., odnosno u -19. milenijum), sa lamelama sa pravim hrptom,

a bez geometrijskog orua, dok finalnom epigravetijenu pripada industrija iz faza IV-VI

(datovanih u period od -11. do -9. milenijuma), sa mikrolitskim lamelama i iljcima sa

pravim i lunim hrptom, geometrijskim oruem (segmentima i trouglovima), noktastim i

krunim strugaima i produktima tehnike mikrodleta. Sudei po ostacima faune (jelen,

divlja svinja, divlje govee, pa i kozorog), lov na krupnu i srednjekrupnu divlja bio je

osnovna ekonomska delatnost u svim paleolitskim fazama.

Mezolit se u Franktiju javlja u dve faze. Stariji mezolit (datovan u drugu polovinu

-8. milenijuma) zastupljen je sa tehnoloki osiromaenom industrijom u kojoj dominira

orue izraeno na masivnim i nepravilnim odbicima. Poetak mlaeg mezolita (prva

polovina -7. milenijuma) pak, obeleava pojava trapeza i drugih (uglavnom atipinih)

geometrijskih artefakata, a kasnije i primena mikrolamelarne tehnologije u okresivanju.

Ekonomika mezolitskih populacija i dalje je zasnovana na lovu na krupnu i

srednjekrupnu divlja, s tim to sada, prvi put, neto znaajniju ulogu u snabdevanju ima

i ribolov (posebno u mlaem mezolitu - na tunu), kao i sakupljanje divljih cerealija i

leguminoza. U mezolitskim slojevima peine konstatovan je i jedan skeletni grob

(pokojnik poloen u zgrenom stavu, prekriven kamenjem).

Neolit u Franktiju zapoinje oko -6000. god., a obeleava ga pojava - najpre

domesticiranih ovikaprida, a zatim i kultivisanih itarica. U najstarijoj fazi prisustvo

keramike nije sa sigurnou potvreno. Ona se, meutim, javlja oko -5800. god. u

horizontu starijeg neolita (monohromna i slikana keramika), a posle i u horizontima

srednjeg (urfirnis keramika), mlaeg (mat slikana keramika) i finalnog neolita (naknadno

bojena - "crusted" keramika). U neolitskim slojevima prikupljena je i vea koliina

upotrebnih i ukrasnih predmeta od kosti, roga i glaanog kamena, kao i znatan broj

antropomorfnih i zoomorfnih figurina. U njima se u neto veoj meri javljaju i kremeni

artefakti od opsidijana (koji je jo od kraja mlaeg paleolita pomorskim putem

importovan sa Melosa). U neolitskim slojevima, unutar i ispred peine, otkriveno je i

nekoliko grobova dece i odraslih individua.

Jakobsen T.W. 1976, 17,000 Years of Greek Prehistory, Scientific American, Vol.

234, No 6, 76-87; Prles C. 1987, Les Industries lithiques tailees de Franchthi (Argolide,

Greece), Bloomington-Indianopolis.

SIDARI (Sidari), praistorijsko nalazite na severozapadnoj obali Krfa (Grka). Istraivao

ga je 1965. god. A. Sordinas. U sloju D otkrivena je mezolitska kremena industrija koja

sadri orue formirano na masivnim i nepravilnim odbicima, kao i geometrijsko orue -

trouglove i trapeze. U osnovi sloja C konstatovana je keramika koja je opredeljena u

stariji neolit, a pri vrhu istog sloja tipina neolitska impreso keramika. U sloju A

ustanovljeni su keramika i kremeni artefakti iz bronzanog doba.

Sordinas A. 1970: Stone Implements from Northwestern Corfu, Greece, Memphis

State University Anthropological Research Center - Occasional Papers, 4, 1-23.

KLITI (Klithi), potkapina u kanjonu reke Voidomatis u Epiru, jedno je od najbogatijih i

najkompleksnije istraivanih poznopaleolitskih nalazita u Grkoj. Iskopavana je 1983-

1986, kao i 1988. god. pod rukovodstvom D. N. Bejlija (G.N. Bailey). Sadri vie

epigravetijenskih horizonata datovanih radioaktivnim ugljenikom u period od -14. do -8.

milenijuma. Kremena industrija ima obeleja finalnog epigravetijena (lamele sa lunim

hrptom, noktasti strugai, geometrijsko orue, produkti tehnike mikrodleta). Meu

prikupljenim ostacima faune preovlauju kosti kozoroga i divokoze.

Bailey G.N. , Gamble C.S., Higgs H.P., Roubet C., Sturdy D.A., Webley D.P.

1986, Palaeolithic investigations at Klithi: preliminary results of the 1984-1985 field

seasons, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, 81, 7-35; Bailey

G.N. 1992, The Palaeolithic of Klithi in its wider context, The Annual of the British

School of Archaeology at Athens, 87, 1-28.

BAO KIRO (Bacho Kiro), peina u blizini Gabrova u centralnoj Bugarskoj. Istraivali

su je D. Garod (Garrod) 1939. god. i J. K. Kozlovski (Kozlowski) sa saradnicima 1971-

1975. godine. U donjim slojevima sadri srednjopaleolitsku kremenu industriju: tipini

musterijen bez produkata levaloazijenske tehnike (u sloju 13), kao i levaloazijenski

facijes tipinog musterijena (u sloju 12). U sloju 12 otkriven je i fragment kosti sa

urezanim cik-cak motivom. U gornjim slojevima konstatovana je mlaepaleolitska

kremenu industrija. Sloj 11 sadri najstariju datovanu mlaepaleolitsku kremenu

industriju u Evropi (stariju od -41 000 god.), tzv. baokirijen, na koga se u kulturnom i

stratigrafskom kontinuitetu (u slojevima 9-7/6b), nastavlja orinjasijenska kremena

industrija datovana u -31. milenijum. U sloju 6a/7 (-28. milenijum) potvrena je

industrija koja ima naglaena obeleja balkanskog tipinog orinjasijena (dominacija

unastih i njukastih strugaa, opadanje zastupljenosti orinjasijenskih seiva), a u

slojevima 4b i 4a industrija poznog orinjasijena, sa slabo izraenim orinjasijenskim

karakteristikama. Epigravetijenska kremena industrija ustanovljena je u slojevima 5 i 4a.

Na osnovu analogija opredeljena je u -18/17. milenijum. Osim kremenih artefakata i

velikog broja ivotinjskih kostiju, u orinjasijenskim slojevima je prikupljena i vea

koliina orua i ukrasnih predmeta od kosti, kao i izvestan broj orua od oblutaka. U

ovim slojevima ustanovljeni su i ljudski ostaci: fragment neurokranijuma, dva fragmenta

mandibule sa zubima, kao i pet izolovanih zuba.

Kozlowski J.K. (ed.) 1982, Excavation in the Bacho Kiro cave (Bulgaria) - Final

report, Warszawa.

SAMUJLICA II (Samuilitsa), peina u kanjonu reke Iskar, u blizini sela Kunino

(Bugarska). Iskopavanja je vrio N. Dambazov 1955-1960. godine. Sadri vie

srednjopaleolitskih horizonata datovanih u period od kraja starijeg virma do poetka

srednjeg virma. Poznata je po zastupljenosti bifacijalno okresanih listolikih iljaka

pronaenih u srednjopaleolitskom kontekstu (grupa Museljevo-Samujlica). Njihova

stratigrafska pozicija nije sasvim precizno utvrena. Primena levaloazijenske tehnike u

okresivanju (tipoloki i tehnoloki indeks industrije) veoma je naglaena, naroito u

zbirkama iz gornjih slojeva peine.

Sirakov N. 1983, Reconstruction of the Middle Palaeolithic flint assemblages

from the cave Samuilitsa II (Northern Bulgaria) and their taxonomical position seen

against the palaeolithic of South-Eastern Europe, Folia Quaternaria, 55, 1-100.

TEMNATA (Temnata), peina u dolini reke Iskar, u blizini Karlukova (Bugarska).

Istraivanja je prvobitno, tokom 20-ih godina ovog veka, sproveo R. Popov. Reviziona

iskopavanja peine zapoeta su 1983. godine pod rukovodstvom J.K. Kozlovskog

(Kozlowski), N. Sirakova i A. Lavila (H. Laville). U donjem stratigrafskom kompleksu

sadri najmanje dva srednjopaleolitska horizonta: stariji (u sloju 6 - tipini musterijen s

promenjivim ueem levaloazijenske tehnike u okresivanju) i mlai (musterijen sa

listolikim iljcima). U gornjem kompleksu slojeva ustanovljen je horizont ranog mlaeg

paleolita (orinjasijenska kremena industrija bliska orinjasijenu iz slojeva 9, 8, 7 i 7/6b na

Bau Kiru) datovan u -30. milenijum, kao i dva horizonta sa oruem sa strmo retuiranim

hrptom. Stariji horizont, okvirno datovan u -29-26. milenijum sadri industriju srodnu

industrijama srednjoevropskog gravetijena (pavlovijenu i vilendorfijenu). S druge strane,

industrija iz mlaeg horizonta opredeljena je u epigravetijen. U gornjim slojevima peine

prikupljen je arheoloki materijal iz neolita i gvozdenog doba.

Gatsov I., Ginter B., Kozlowski J.K., Laville H., Pawlikowski M., Sirakov N.,

Sirakova S., Ferrier C. 1990, Temnata cave near Karlukovo (Bulgaria) - an important

geological and archaeological sequence in the Nothern Balkans (excavations 1984-1985),

Studia Prehistorica, 10, 7-42.

MUSELJEVO (Muselievo), nalazite na otvorenom prostoru, na obali reke Osam u

blizini Plevena (Bugarska). Iskopavano je u dva navrata: 1970-1971. god. pod

rukovodstvom N. Dambazova (Djambazov), V. Hmielevskog (W. Chmielewski) i T.

Madejske (Madeyska) i 1975-1976. god., pod rukovodstvom J. de Henzelina (de

Hainzelin). Poznato je po bogatoj zbirci bifacijalno okresanih listolikih iljaka (vie od

trista primeraka) naenih u okviru srednjopaleolitske kremene industrije (musterijen

bogat postrukama, sa produktima levaloazijenske tehnike u okresivanju). Datovan je u

drugu polovinu starijeg virma (priblino -50 000. god.).

Haesaerts P., Sirakova S., 1979, Le Palolithique moyen pointes foliaces de

Mousselievo (Bulgarie), u Middle and Early Upper Palaeolithic in Balkans, Warszawa-

Krakw, 35-63.

POBITI KAMANI (Pobiti kamani) ili Dekilita (Dekilitazh), podruje na obali Crnog

mora (Bugarska) na kome je, na vie lokacija, prikupljen kremeni materijal iz razliitih

perioda - od srednjeg paleolita do bronzanog doba. Iz zbirke od oko 11 000 artefakata

izdvojen je veliki broj mikrolitskih iljaka sa pravim i lunim strmo retuiranim hrptom,

krunih i noktastih strugaa, kao i geometrijskog orua (meu njima i trapeza). Na

osnovu toga se pretpostavlja da su u ranom holocenu, a moda i u poznom pleistocenu,

podruje naseljavali nosioci epigravetijenskog tehnokompleksa. Kremeni materijal

srodan je onom koji je ustanovljen na finalnopaleolitskim nalazitima u erdapu (npr. na

Kuini Turkului). Podruje Dekilitaa predstavlja najistoniju taku rasprostiranja

mediteranskog epigravetijena u jugoistonoj Evropi.

Gatsov I. 1982, The archaeological cultures of the Late Pleistocene and Early

Holocene in the western Black Sea region, and their significance for the formation of the

Neolithic flint industries, Prace Archeologiczne, 33, 111-130; Gatsov I. 1989, Early

Holocene Flint Assemblages from the Bulgarian Black Sea Coast, u (C. Bonsall ed.) The

Mesolithic in Europe, Edinburgh, 471-474.

KADAR, paleolitsko nalazite na breuljku iznad Save, u blizini ua reke Bosne u Savu.

Istraivano je 1965-1966 (. Basler) i 1974-1982. god. (. Basler i A. Montet-White sa

saradnicima). Na tri mesta u okviru nalazita potvren je jedan musterijenski horizont (u

sloju 4), kao i vie gravetijenskih horizonata (u sloju 2). Gravetijenski horizonti datovani

su na osnovu sedimenata i polena u period posle maksimuma poslednjeg virmskog

stadijala (oko -15. milenijuma). Za gravetijensku industriju na Kadru karakteristini su

mali, kolenasti, strmo retuirani iljci, lamele sa pravim hrptom, strugai na seivima i

lepezasti strugai-iljci, ali i lateralno retuirano orue neto veih dimenzija: seiva,

noevi, postruke, iljci i nazupano orue. Po svemu tome ona pokazuje slinost kako sa

industrijama istonog gravetijena u srednjoj Evropi tako i sa industrijama starije faze u

razvoju mediteranskog epigravetijena.

Basler . 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Bosni i Hercegovini,

u - PJZ, tom I, 318-319; Montet-White A., 1984, Palaeoenvironment and Palaeolithic

Cultures in Northern Bosnia, u - Advances in Palaeolithic and Mesolithic archaeology

(J.K. Kozlowski, S.K. Kozlowski ed.), Warszawa-Krakow, 9-25.

LUI, paleolitsko nalazite na uzvisini iznad ua Ukrine u Bosnu. Istraivano je

1958, 1959, 1964 (. Basler) i 1980. god. (. Basler i A. Montet-White). U osnovi sloja

3, otkriveno je vie od 3 000 kremenih artefakata, od kojih veina ne predstavlja orue

ve potie od intenzivne radionike delatnosti koja je obavljana na tom mestu. Industriju,

kad je re o retuiranim alatkama, ini orue na irokim seivima - retuirana seiva,

noevi, postruke i izvestan, manji broj strugaa i dleta unastog tipa. Bez obzira na to to

su orinjasijenski elementi veoma slabo izraeni, . Basler je industriju opredelio u srednji

orinjasijen, rukovodei se pri tom injenicom da na lokalitetu nisu naeni ni

musterijenski ni gravetijenski tipovi alatki.

Basler . 1971, Lui - station palolithique, u Epoque prhistorique et

protohistorique en Yougoslavie - Recherches et rsultats, Beograd, 65-66, Beograd;

Montet-White A. 1984, Paleoenvironment and Palaeolithic Cultures in Northern Bosnia,

u Advances in Palaeolithic and Mesolithic archaeology (J.K. Kozlowski, S.K.

Kozlowski ed.), Warszawa-Krakow, 9-26.

LONA, paleolitsko nalazite na bregu iznad ua Usore u Bosnu. Sondirano je 1955, a

sistematski iskopavano 1961, 1963, 1965. i 1966. god. pod rukovodstvom . Baslera.

Sadri samo etiri sloja, ija ukupna debljina ne prelazi 1 m. U sloju 4 otkrivena je

industrija tipinog musterijena, bogata postrukama, sa srednje izraenim

levaloazijenskim indeksom, dok u sloju 2 preovlauje orue karakteristino za balkanski

tipini orinjasijen. Horizonti sa srednjopaleolitskim, odnosno sa mlaepaleolitskim

kremenim materijalom nisu u dovoljnoj meri stratigrafski razgranieni, a kontaktna zona

izmeu njih (sloj 3) sadri nalaze iz oba kompleksa.

Basler . 1971, Lona - station palolithique, u - Epoque prhistorique et

protohistorique en Yougoslavie, Beograd, 63-64; Basler . 1979, Nalazita paleolitskog i

mezolitskog doba u Bosni i Hercegovini, u - PJZ, tom I, 313-330.

KAMEN, paleolitsko nalazite na levoj obali Usore, 200 m od njenog ua u Bosnu. Po

koliini prikupljenog kremenog materijala (oko 5 000 artefakata), ulazi meu najbogatija

paleolitska nalazita u ovom delu Balkanskog poluostrva. Naalost, svi nalazi potiu iz

odbaene zemlje preostale nakon eksploatacije majdana kamena ispod kulturnog sloja

nalazita. Jedan broj artefakata, prikupljenih 1951. god, . Basler je grupisao na osnovu

kulturnih karakteristika.

Zbirka musterijenskih nalaza sa lokaliteta pokazuje obeleja tipinog balkanskog

musterijena bogatog postrukama, ali i musterijena arantijenskog tipa. Za razliku od

Lone, na Kamenu su produkti levaloazijenske tehnike u okresivanju veoma slabo

zastupljeni. S druge strane, upravo je na Kamenu naen vei broj bifacijalno okresanih

kratkih iljaka i postruki koji, bar formalno, vezuju ovo nalazite za musterijenska

nalazita sa listolikim iljcima u severnoj Bugarskoj (sa lokaliteta Museljevo i Samujlica

II) i grkom Epiru (Kokinopilos i dr.).

Zbirka orinjasijenskih nalaza opredeljena je u balkansku varijantu tipinog

orinjasijena - sa unastim strugaima, orinjasijenskim seivima i strugaima na

orinjasijenskim seivima. Re je o orinjasijenskom facijesu koji je u severnoj Bosni

potvren na lokalitetima Lui, Mala gradina, Lona i Visoko brdo.

Basler . 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Bosni i Hercegovini,

u - PJZ, tom I, 313-330; Ivanova S. 1979, Cultural differentiation in the Middle

Palaeolithic on the Balkan Peninsula, u - Middle and Early Upper Palaeolithic in Balkans

(J.K. Kozlowski ed.), Warszawa-Krakow, 13-33.

KRAPINA, potkapina na brdu Hunjakovo, kod sela Krapina u Hrvatskom zagorju,

jedno je od najznaajnijih paleoantropolokih, pa i arheolokih (paleolitskih) nalazita u

jugoistonoj Evropi. Iskopavanja je 1899-1905. god. vrio D. Gorjanovi-Kramberger.

Reviziono tumaenje prikupljenih nalaza i stratigrafskih odnosa unutar potkapine dao je u

novije vreme M. Malez. Prema ovom autoru, u stratigrafiji potkapine mogu se razlikovati

dva osnovna kompleksa slojeva: I (sa slojevima "a" i "b") i II (sa slojevima 1-9).

U donjem kompleksu slojeva datovanom u prvu polovinu poslednjeg

interglacijala (ris-virma) ustanovljeni su samo kremeni artefakti, dok su u gornjem

kompleksu (datovanom od kraja ris-virma do poetka srednjeg virma) pored kremenih

nalaza potvreni i mnogi ostaci pleistocenskih hominida (vrste Homo sapiens

neanderthalensis).

Paleoantropoloki nalazi zastupljeni su sa priblino 650 komada kostiju i zuba i

predstavljaju ostatke 23 do 28 inidvidua starih od 2 do 40 godina. Potvreni su u gotovo

svim slojevima gornjeg stratigrafskog kompleksa, s tim to glavnina nalaza potie iz sloja

4. Pored ostalog, naeni su: 1 kranijum, kao i 8 okcipitalnih, 5 parijetalnih, 45

temporalnih i 7 zigomatinih kostiju lobanje, a takoe i 6 maksilarnih i 12 mandibularnih

kostiju. Kosti postkranijalnog skeleta takoe su veoma brojne, a njihova znatna

usitnjenost navela je pojedine istraivae (K. Tomi-Karovi, H. Ulrih) da postave

hipotezu o kanibalizmu kod krapinskih neandertalaca. Zube neandertalaca iz Krapine

obeleava izraziti taurodontizam molara, lopatast oblik sekutia, ali i veliina - najvea

koja je do sada potvrena kod gornjepleistocenskih hominida.

Naglaena varijabilnost u anatomsko-morfolokoj grai prikupljenih skeletnih

ostataka (koja je u nekim sluajevima veoma bliska grai ranog Homo sapiens sapiensa)

objanjava se na dva naina. Prema D. Gorjanovi-Krambergeru, ali i mnogim kasnijim

istraivaima, Krapinu su u razliitim periodima, a moda ak i istovremeno, naseljavale

dve razliite vrste u okviru neandertalske populacije. Prema drugim autorima, razlike u

anatomskoj grai posledica su bilo razliite individalne starosti osoba iji su ostaci

naeni bilo polnog dimorfizma u okviru neandertalske populacije koja je naseljavala

Krapinu. Po njima, morfologija ostataka krapinskih neandertalaca ne odstupa mnogo od

one koja je karakteristina za "klasine" evropske neandertalce iz perioda starijeg virma.

Arheoloki materijal prikupljen u kulturnim horizontima odgovara razliitim

facijesima u okviru musterijena. U donjim slojevima (stratigrafski kompleks I i slojevi 1-

3 u stratigrafskom kompleksu II) ustanovljena je kremena industrija sa tajasijenskim

(levaloazijenskim i klaktonijenskim) odlikama. U srednjim slojevima (4 i 5)

konstatovana je industrija karakteristina za arantijen jugoistone Evrope - s mnotvom

postruki (meu njima i postruki tipa Kina) i oruem formiranim na delimino

okresanim malim oblucima (podseaju na kriku limuna - tzv. "zitron scrapers"), a bez

upliva levaloazijenske tehnike u okresivanju. U gornjim slojevima stratigrafskog

kompleksa II (6-9) potvrena je industrija koja po svojim karakteristikama odgovara

tipinom evropskom musterijenu.

Malez M. 1979, Fosilni ovek na tlu jugoslavenskih zemalja, u - PJZ, tom I, 83-

102; Smith F.H. 1978, Some Conclusions Regarding the Morphology and Significance of

the Krapina Neandertal Remains, u Krapinski praovjek i evolucija hominida, Zagreb,

103-118.

VINDIJA, peina kod sela Donja Voa nedaleko od Varadina. I u njoj su, kao i na

nekim drugim nalazitima na podruju severozapadne Hrvatske (Krapina, Veternica,

Velika peina), uz kremeni materijal srednje i mlaepaleolitske provenijencije naeni i

bogati ostaci gornjepleistocenskih hominida. Vindiju je u vie navrata istraivao S.

Vukovi (1935, 1949, 1950, 1957, 1961. i 1967. god.), a od 1974. god. peinu ispituje M.

Malez sa saradnicima.

U stratumu l ustanovljena je kremena industrija sa odlikama klaktonijena i

levaloazijena (datovan okvirno u ris). U stratumima "k"-"g" - donji nivoi (datovani od

ris/virma do srednjeg virma) konstatovana je musterijenska kremena industrija

arantijenskog tipa - bez tragova primene levaloazijenske tehnike u okresivanju i sa, ini

se, neto manjom zastupljenou postruki tipa Kina nego to je to sluaj u Krapini i

Veternici. U gornjim nivoima stratuma "g", uz musterijensko orue javljaju se i

bifacijalno okresani listoliki iljci, dok u najviem nivou istog stratuma nailazimo na

tragove starijeg orinjasijena s kotanim iljcima s raskoljenom bazom. Slina industrija -

tipinog orinjasijena, ali sa kotanim iljcima mladekog tipa, ustanovljena je u stratumu

"f" i datovana je u drugu polovinu srednjeg virma. Najzad, u stratumima "e" i "d"

potvreni su horizonti sa gravetijenskim, epipaleolitskim i mezolitskim kremenim

materijalom (od virma 3 do ranog holocena). U stratumima "c", "b" i "a" konstatovani su

nalazi iz neolita, eneolita i bronzanog doba.

Ostaci hominida (lobanje, postkranijalnog skeleta i zuba) otkriveni su u

stratumima "j", "i" i "h", a najvie u stratumu "g" (oko 80 komada) datovanom u 26 970

god. pre naih dana. Prema M. Malezu, oni pripadaju neandertalcu klasinog tipa (Homo

sapiens neanderthalensis). Ljudski ostaci naeni su i u stratumu "g" i pripadaju ve

razvijenom Homo sapiens sapiensu.

Malez M. 1978, Populacije neandertalaca i neandertalcima slinih ljudi u

Hrvatskoj, u - Krapinski praovjek i evolucija hominida (redaktor M. Malez), Zagreb,

331-371; Malez M. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u - PJZ,

tom I, 227-276.

VETERNICA, peina na padinama Medvednice u neposrednoj blizini Zagreba. Zajedno

sa Krapinom, Velikom peinom i Vindijom pripada onim paleolitskim nalazitima na

podruju severozapadne Hrvatske, na kojima su, pored kremenih artefakata, naeni jo i

ostaci hominida. Istraivana je s prekidima od 1951. do 1971. god. (M. Malez). U donjim

stratumima ("j", "i", "h"), sadri kremenu industriju koja odgovara arantijenu tipa Kina

(stratum "i" datovan je radioaktivnim ugljenikom u 43 200 god. pre naih dana), dok su u

stratumimu "f" ustanovljeni artefakati koji su opredeljeni u orinjasijen. U gornjim

stratumima peine otkriveni su nalazi iz mezolita i neolita.

U stratumu "h" (prema autoru iskopavanja u sekundarnom leitu), zajedno sa

musterijenskim artefaktima, otkrivena je oveija kalota za koju, na osnovu morfolokih i

metrikih karakteristika, M. Malez smatra da pripada ranom Homo sapiens sapiensu. U

srednjopaleolitskim slojevima otkriveni su, prema istom autoru, i tragovi kultnih

aktivnosti paleolitskog oveka. Na vie mesta, u niama unutar peine, ustanovljene su

grupe pravilno naslaganih lobanja i donjih vilica peinskog medveda. Nie su zatvorene

suhozidom. Otkrivena je, takoe (na granici izmeu stratuma "j" i "i") i lobanja vuka -

poloena ispod kamene ploe koja se oslanjala na dva duguljasta kamena.

Malez M. 1979, Paleolitske i mezolitske regije i kulture u Hrvatskoj, u PJZ, tom I,

277-295.

VELIKA PEINA, peina kod sela Goranca na Ravnoj gori, udaljena 17 km od

nalazita Krapina. Iskopavana je 1935. god. (S. Vukovi), kao i pedesetih godina ovog

veka (M. Malez). U najdubljim stratumima ("p-k") otkrivena je musterijenska kremena

industrija, u stratumima "i-h" industrija starijeg (sa kotanim iljcima sa raskoljenom

bazom), odnosno mlaeg orinjasijena (sa kotanim iljcima mladekog tipa), dok je u

stratumima "d" i "e" ustanovljena gravetijenska, odnosno epigravetijenska kremena

industrija. Orinjasijenski slojevi datovani su radioaktivnim ugljenikom u 33 850 +/- 520

(stratum "i") i 31 168 +/- 1400 god. pre naih dana (stratum "g"), a gravetijenski (stratum

"e") u 26 450 +/- 300 god. pre naih dana. U gornjim slojevima lokaliteta ("c", "b" i "a")

potvreni su nalazi iz razliitih perioda - mezolita, neolita, eneolita, bronzanog,

gvozdenog i rimskog doba.

Osim po ostacima materijalne kulture, Velika peina je poznata i po tome to su u

njoj, u stratumu "j", naeni i ljudski ostaci. Re je o fragmentu desne frontalne kosti koji

pokazuje mnoge neandertalske odlike, ali koji ipak najverovatnije pripada ranom Homo

sapiens sapiensu tipa Brno-Pedmost.

Malez M. 1978, Populacije neandertalaca i neandertalcima slinih ljudi u

Hrvatskoj, u - Krapinski praovjek i evolucija hominida, Zagreb, 331-371; Malez M., 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u - PJZ, tom I, 227-276.

ANDALJA I, "fosilna" peina otkrivena 1961. god. prilikom rada u kamenolomu

nedaleko od Pule. U stratumu f, datovanom na osnovu otataka faune u srednju i gornju

vilafranku, otkriven je cepa-oper, za koji se smatra da je jedno od najranijih

svedoanstava o materijalnoj kulturi ranih hominida u Evropi. U stratumu "f" naen je i

gornji prvi levi sekuti koji najverovatnije pripada nekom predstavniku iz grupe

naprednih australopiteka ili pak pripadniku vrste Homo erectus. Osim tih nalaza, na

boravak hominida na lokalitetu ukazuju i mnogi ostaci, preteno lovne faune (izumrlih

vrsta stepskog nosoroga, konja, raznih jelena i pragoveda), kao i stepen fragmentovanosti

kotanih ostataka. Starost stratuma "f" procenjena je izmeu -950 000 i -900 000 godina.

Malez M. 1979, Fosilni ovek na tlu jugoslavenskih zemalja, u PJZ, tom I, 83-

102; Malez M. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u PJZ, tom

I, 227-276.

ANDALJA II, "fosilna" peina otkrivena 1962. god. prilikom miniranja u kamenolomu

u blizini Pule. U stratumu "g", datovanom u 27 800 +/- 850 god. pre naih dana

ustanovljena je kremena industrija sa musterijenskim i orinjasijenskim obelejima. U

stratumima "f" (25 340 +/- 170 god. pre naih dana) i "e" (23 540 +/- 100 god. pre naih

dana) otkrivena je jasno izdiferencirana orinjasijenska kremena industrija, sa unastim i

njukastim strugaima i orinjasijenskim seivima. Industrija iz stratuma "d", s druge

strane, pokazuje i orinjasijenske i gravetijenske karakteristike, dok ona iz stratuma "c" i

"b" u celini pripada epigravetijenu. U okviru industrije starijeg epigravetijena iz stratuma

"c" (datovanog u 21 740 +/- 450 god. pre naih dana), ustanovljeni su, uz strmo retuirane

lamele i iljke i kolenasti strmo retuirani iljci. S druge strane, u sva tri nivoa stratuma

"b" (donjem, srednjem - 12 320 +/- 100 god. pre naih dana, i gornjem - 10 830 +/- 50

god. pre naih dana) potvrena je kremena industrija finalnog epigravetijena (sa

noktastim strugaima, lamelama sa pravim i lunim hrptom, i geometrijskim oruem -

segmentima i trouglovima). U srednjem delu stratuma "b" otkriveni su i fragmentovani

ostaci ljudskog skeleta.

Malez M. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Hrvatskoj, u PJZ,

tom I, 227-276; Montet-White A., Kozlowski J.K. 1983, Les industries pointes dos

dans les Balkans, Rivista di Scienze Preistoriche, 38, 371-399.

BETALOV SPODMOL, peina u blizini Postojne (Slovenija). Iskopavanja je vrio

1939. god. F.A. Anjeli (Aneli), a 1947-1953. god. S. Brodar. U donjim stratumima sadri:

u stratumu 2 (industrija A) kremene artefakte koji su opredeljeni u tajasijen ili

pramusterijen"; u stratumu 3 (industrija B) levaloa-musterijen; u donjem delu stratuma 4

(industrija C) musterijen sa oruem od kvarcita, a u gornjem delu istog stratuma

(industrije D i E) - "zavrni" musterijen. Srednjopaleolitski slojevi su na osnovu faune

datovani u irok vremenski raspon - od glacijala ris do kraja starijeg virma. Gornji

stratumi peine sadre: stratum 5 (virm III), neizdiferenciranu mlaepaleolitsku kremenu

industriju; stratum 6-donji deo, industriju sa oruem sa strmo retuiranim hrptom

(gravetijensku ili epigravetijensku), a stratum 6-gornji deo, nalaze koji pripadaju

mezolitu.

Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,

u PJZ, tom I, 135-157.

POTOKA ZIJALKA, peina na junoj padini zapadnog vrha Oleve u Karavankama

(Slovenija). Nalazi se na 1 700 m nadmorske visine. Iskopavana je 1928-1935. god. (S.

Brodar), a poznata je kao eponimno nalazite olevijena (visokoplaninskog

orinjasijenskog facijesa). U njoj je naeno vie od 130 kotanih iljaka mladekog tipa

(vretenastih, ovalnog preseka), kao i oko 300 kremenih artefakata. Orinjasijenski tipovi

orua su slabo zastupljeni: meu retuiranim artefaktima dominiraju retuirani odbici,

unasti strugai su retki, dok njukasti strugai i orinjasijenska seiva gotovo sasvim

nedostaju.

Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,

u PJZ, tom I, 135-157; Kozlowski J.K. 1983, LAurignacien dans les Balkans, u

Aurignacian et Gravettian en Europe, fasc. I, Liege, 273-284.

MOKRIKA JAMA, peina na junim padinama Mokrice, u Kamnikim Alpima

(Slovenija). Nalazi se na 1 500 m nadmorske visine. Kao i u Potokoj Zijalci, i u njoj su

otkriveni nalazi koji pripadaju olevijenu (visokoplaninskom orinjasijenskom facijesu).

Iskopavana je 1954-1956. i 1960. god. (M. Brodar). U sloju 7 (druga polovina

interstadijala virm I/II) ustanovljeno je est fragmentovanih kotanih iljaka, od kojih

jedan sa raskoljenom bazom, a u sloju 6 (kraj interstadijala virm I/II ili srednji virm)

kotani iljci mladekog tipa. Za razliku od kotanih iljaka iz Potoke Zijalke

(vretenastih, ovalnog preseka), iljci iz Mokrike jame su manje izdueni i pljosnatiji.

Kremeni artefakti su u oba sloja izuzetno slabo zastupljeni.

Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,

u PJZ, tom I, 135-157.

OVJA JAMA, peina kod Prestranka, u blizini Postojne (Slovenija). Istraivana je

1959-1962. god. (F. Osole). U slojevima 4 i 3, koji sadre vie od 2 000 kremenih

artefakata, ustanovljena je kremena industrija epigravetijenskog tipa. U njoj se uz obina,

lateralno retuirana seiva (koja preovlauju) i mikrogravete javljaju i kolenasti strmo

retuirani iljci. Epigravetijenski slojevi su, na osnovu apsolutnog datuma dobijenog za

sloj 4 (19 540 +/- 500 god. pre naih dana), karaktera prikupljenog arheolokog materijala

i ostataka (hladnodobne) flore i faune, opredeljeni u period poslednjeg virmskog stadijala

(virm III).

Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,

u PJZ, tom I, 135-157; Montet-White A., Kozlowski J.K. 1983, Les industries pointes

dos dans les Balkans, Rivista di Scienze Preistoriche, 38, 371-399.

UPANOV SPODMOL, kraka peina kod Sajeva, u blizini Postojne (Slovenija).

Istraivana je 1952. (S. Brodar) i 1965-1967. god. (F. Osole). U sloju 6 ustanovljena je

musterijenska kremena industrija, koja broji svega dvadesetak artefakata. U sloju 2,

meutim, konstatovana su tri bogata epigravetijenska horizonta. U horizontu AB

datovanom u 16 780 +/- 150 god. pre naih dana (intersadijal lasko), otkriveni su, uz

brojno jamiasto orue, strugae i dleta i mikrogravete, kao i kolenasti strmo retuirani

iljci. U horizontima D (srednjem - opredeljenom u alered) i C (najmlaem, datovanom u

12 410 +/- 70 god. pre naih dana) potvrena je industrija finalnog epigravetijena sa

retuiranim seivima, strugaima, dletima i istina veoma retkim (svega dva primerka),

lamelama sa lunim hrptom.

Brodar M., Osole F. 1979, Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Sloveniji,

u PJZ, tom I, 135-157; Montet-White A., Kozlowski J.K. 1983, Les industries pointes

dos dans les Balkans, Rivista di Scienze Preistoriche, 38, 371-399.

RISOVAA, peina na desnoj obali Kubrinice, u blizini Aranelovca. Jedan je od prvih

sistematski istraivanih paleolitskih lokaliteta u Srbiji. Iskopavanja su obavljena pod

rukovodstvom B. Gavele izmeu 1954. i 1977. godine. U sloju 6 (datovanom okvirno u

virm I/II) naeni su, zajedno sa ostacima bovida, ekvida i cervida, kremeni artefakti

musterijenskog tipa. U istom sloju ustanovljeni su i bifacijalno okresani listoliki iljci. U

sloju 4 (virm II/III), konstatovano je mlaepaleolitsko kotano orue. Apsolutni datum

dobijen u novije vreme - za sloj karbonatne sige ispod kulturnih horizonata (27 500 +/-

1800 god.) pokazuje da su paleolitski horizonti znatno mlai nego to se pretpostavljalo.

Gavela B. 1988, Paleolit Srbije, Aranelovac - Beograd; Basler . 1979,

Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Srbiji, u PJZ, tom I, 363-371; Markovi-

Marjanovi J. 1968, Prilog poznavanju peina i okapina Srbije kao stanita paleolitskog

oveka, Cvijiev zbornik, 169-185; Lazarevi R. 1987, Risovaa, Aranelovac.

JERININA PEINA, poznata i pod nazivima Peina pod Jerininim brdom i Gradac,

prvo je sistematski istraivano paleolitsko nalazite u Srbiji. Nalazi se na desnoj obali

Lepenice, u blizini Kragujevca. Iskopavanja su obavljena 1951. i 1952. god. pod

rukovodstvom B. Gavele. U slojevima 6 i 5 (okvirno datovanim u razdoblje od virma I do

virma I/II) ustanovljeni su tragovi ognjita i orue od kremena i kvarcita

srednjopaleolitskog tipa. U sloju 3 (virm II/III) konstatovano je (prema autoru

istraivanja) mlaepaleolitsko kotano orue i jedno kotano dugme, a u sloju 1 -

neolitska keramika.

Gavela B. 1988, Paleolit Srbije, Aranelovac - Beograd; Basler . 1979,

Nalazita paleolitskog i mezolitskog doba u Srbiji, u PJZ, tom I, 363-371; Markovi-

Marjanovi J. 1968, Prilog poznavanju peina i okapina Srbije kao stanita paleolitskog

oveka, Cvijiev zbornik, 169-185.

SMOLUKA PEINA, 16 km jugozapadno od Novog Pazara, jedino je sistematski

istraivano paleolitsko nalazite na podruju jugozapadne Srbije. Iskopavanje je

obavljeno 1984-1987. god. pod rukovodstvom Z. Kaluerovia. U donjim slojevima

peine, a naroito u sloju 5 (datovanom radioaktivnim ugljenikom u period raniji od 38

000 god. pre naih dana), otkriveni su bogati ostaci gornjopleistocenske faune, kao i oko

200 kremenih nalaza. Od lovne faune naeni su, pored ostalih vrsta, i ostaci dinovskog

jelena, bizona i divokoze. Na nekim kostima peinskog medveda vidljivi su tragovi

kasapljenja. Prikupljena kremena industrija ima musterijenska obeleja, a zapaena je i

primena levaloazijenske tehnike u okresivanju. Gornji slojevi peine sadre arheoloki

materijal iz eneolita i starijeg gvozdenog doba.

Kaluerovi Z. 1985, Istraivanja Smoluke peine 1984-1985 godine,

Novopazarski zbornik, 9, 5-18; Kaluerovi Z. 1991, Palaeolithic in Serbia in the Light of

the recent Research, Starinar, N.S. XLII, 1-8; Dimitrijevi V. 1991, Results of

Investigating Verterbrate Fauna from the Habitat of Smoluka Cave near Novi Pazar,

Starinar, N.S. XLII, 9-17; Jefti M. 1985, Istraivanja gornjih praistorijskih slojeva u

Smolukoj peini kod Tutina, Novopazarski zbornik, 9, 21.

ALITRENA PEINA, praistorijsko nalazite u kanjonu Ribnice, 6 km juno od

Mionice u zapadnoj Srbiji. Istraivana je u periodu od 1983. do 1985. god. pod

rukovodstvom . Jea i Z. Kaluerovia. U donjim slojevima otkrivena je manja koliina

srednjopaleolitskih kremenih nalaza (musterijen). U sloju bree iznad, ustanovljena je

kremena industrija sa epigravetijenskim obelejima, a otkrie nekoliko geometrijskih

artefakata van stratigrafskog konteksta ukazuje i na postojanje mezolitskog horizonta na

nalazitu. U gornjim slojevima potvren je jedan starijeneolitski horizont (sa

starevakom keramikom, oruem od kosti i roga, fragmentima rvnjeva i kremenim

nalazima), kao i nekoliko stratigrafski poremeenih horizonata sa keramikom koja

pripada mlaem neolitu i eneolitu.

Je ., Kaluerovi Z. 1985, alitrena peina, Arheoloki pregled, 26, 33;

Kaluerovi Z. 1991, Palaeolithic in Serbia in the Light of the recent Research, Starinar,

N.S. XLII, 1-8.

VRAC - PALEOLITSKA NALAZITA, grupa lokaliteta na otvorenom prostoru

severno od Vrca (Kozluk, Mesi kanal, Crvenka, At, Balata). Nalazita nisu arheoloki

istraivana, osim Ata, na kome je 1984. god. I. Radovanovi obavila sondana

iskopavanja manjeg obima.

Sa nalazita Kozluk, Mesi kanal i Zapadna strana (dananji At) F. Mileker

(Milleker) je od 1888. do 1910. god. prikupio manje zbirke kremenih nalaza. Re je o

kulturno heterogenim kolekcijama, u kojima su zastupljeni i srednjopaleolitski

(musterijenski) i mlaepaleolitski (orinjasijenski i gravetijenski) tipovi orua.

Sa Crvenke, Ata i Balate, meutim, R. Raajski je u periodu od 1952 do 1978.

god. pribavio veoma bogate i u kulturnom pogledu homogene (orinjasijen) kolekcije.

Samo na Crvenki i Atu prikupljeno je vie hiljada artefakata. Svi nalazi potiu iz slojeva

peska koji se nalaze ispod poslednjeg pleistocenskog lesa, a prikupljeni su sa povrine od

skoro 2 km2. Na osnovu podataka o uslovima nalaza i stratigrafiji lokaliteta moguno je

rekonstruisati stratigrafsku poziciju jednog broja prikupljenih nalaza.

Crvenka, At i Balata nalaze se na prostoru koji je bio intenzivno naseljavan u

mlaoj fazi srednjeg virma (od -27. do -24. milenijuma). Granice izmeu ova tri

lokaliteta nisu uoljive. Sloj 6 na Crvenki, a naroito na Atu, sadri kremenu industriju sa

odlikama tipinog orinjasijena (pre svega kad je u pitanju zastupljenost unastih - lunih i

njukastih strugaa, kao i raznih tipova unastih, diedarskih i kombinovanih dleta). S

druge strane, u sloju 5, na Crvenki je ustanovljena industrija koja po svojim

karakteristikama (orinjasijenska seiva, unasti-kupasti strugai itd.) odgovara

orinjasijenu tipa Krems, ve potvrenom u rumunskom delu Banata (Romaneti-

Dumbravica, Koava, Tinkova). Najzad, u slojevima 3 i 2, i na Crvenki i na Atu,

prikupljene su zbirke u kojima se zapaa opadanje orinjasijenskih elemenata. Re je o

zbirkama koje se mogu opredeliti u pozni orinjasijen (kraj srednjeg virma i poetak treeg

virmskog stadijala).

Milleker F. 1937, Vorgeschichte des Banats, Starinar XII, 71-79; Brodar S. 1955,

Paleolitik v Vrcu in njegovi okolici ?, Arheoloki vestnik, VI/2, 181-203; Radovanovi I.

1986, Vrac-At, paleolitsko nalazite, Arheoloki pregled, 25, 11-12; Mihailovi D. 1992,

Orinjasijenska kremena industrija sa lokaliteta Crvenka-At u blizini Vrca, Beograd.

MEDENA STIJENA, potkapina u kanjonu ehotine, dvadesetak kilometara jugoistono

od Pljevalja. Istraivanja su obavljena od 1983. do 1991. god. pod rukovodstvom D.

Srejovia, D. Mihailovia i M. Cerovi. Konstatovano je vie hiljada kremenih artefakata,

ivotinjskih kostiju, orua na oblucima i nalaza keramike. U slojevima X-VIII sadri

industriju starijeg i razvijenog epigravetijena sa lamelama sa pravim hrptom, retuiranim

seivima i masivnim strugaima i dletima. U sloju VIII, osim njih, javljaju se jo i strmo

retu