T. C.SELÇUK üNiVERSİTESİ

SOSYAL BİLlMLER ENSTİTÜSü

MEVLANA'NIN DIvAN-I KESIR'INDEKISOYOK TARIHi OLAYLAR VE YORUMLARı

YüKSEK LtSANS TEZ!

Yöneten:Pr.of. Dr. İsmet KAYAOGLU

Yazan:İsmail KALEMeİ

KONYA- 1990

't. c.YQkaeköOl.tIm ~uı:uı.

-I-

İÇİNDEKILER

GIRİŞ•••••••• ~ ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

ÖNSÖZ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

ı.BôLtlM

ESKİ ÇAGLARA AİT BAZI

TARİHİ ŞAHSİYETLER

III

V

ı. ESKİ IRAN HUKUMDARI FER!DON ••••••••••••.••••••••• ı

2. İRAN' IN EFSANEVİ KAHRAMANI RUSTEM-İ ZAL •••••••••• 3

3. KARUN •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 4

4. ESKİ İRAN HUKÜMDARI KEYKUBAD•.•••..••..••••••••••• 6

5. İRAN'DA KEYANİYAN SULALESINİN İLK HtrKÜMDARI

KURAŞ II ( KEyHÜSREV) ••••••••••.••••••••••••••••• 7

6. FERHAT VE ŞIRIN ••••••••••••••••••••••••••••••••• ıı

7. BUYüK ISKENDER •••••••••••••••••••••••••••••••••• ı3

8. ROMALI BİR GENERAL VE DEVLET ADAMI OLAN

KAYSER •••••••••••••••••••••••••••••••.••••••••••

9. BERGAMALI ÜNLÜ HEKİM CALİNOS ....................ı6

20

II. BÖLüM

KLASİK İSLAM TARİHİNE AIT

BAZIOLAYLAR

1. HZ. EBO' B.EKİR •.••••••••••.•••••••••••••••••••••••• 22

2. ALİ BİN EBİ TALİB .••••••••••••••••••••••••••••••• 24

3. CAFER BİN EBİ TALIB ••••••••••••••.•.•.••••••••• 26

-II-

4 • HZ • H.AMZA •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 28

5. HZ • ÖMER ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 3O

III. BÖLUM

BUYüK SELÇUKLULAR VE HAREZMŞAHLARLA

İLGİLİ TARİHİ OLAYLAR

ı. AMİD' tiL WLK •••••••••••••••••••••••••••• ~ • • • • • • • • •• 32

2. SULTAN SENCER ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 36

3. HAREZMŞAH ALAEDDİN MUHAMMED..••••••••••••••••••••••• 40

ıv. BÖLUM

SELÇUKLU-MOGOL MÜNASEBETLERİ VE

MEVLANA'NIN ÇAGDAŞI OLAYLAR·

l. MOGOL KOMUTANI BAYCU NOYAN VE ANADOLU'NUN. .IŞGALI .•.•.•..•...••••...•••••••••.••••••••••••••.•• 48

a) Mevlana'nın Moğol Yönetimine Bakışı ••••••••••••• 52

2. şEMs-İ TEBRİZ! ••••••••••••••.•••••••••••••••••••••• 55

a) Şems'in Konya'ya Gelişi ve Mevlana İle GÖrÜşmesi•• 56

3. KALENDERİLİK..... • •••••••••••••••••••••••••••••••••• 59

SONUÇ ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 63

BİBLİYOGRAFYA .••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 65

-111-

ÖNSÖZ

Mevlana, 700 yılı aşkın bir süreden beri eser ve

düşünceleri ile bütün insanlığı etkilemiş büyük bir mü­

tefekkirdir. O, elli yıla yakın bir süre kaldığı Konya'

da sevgi ve hoşgörüye dayalı düşünceleri ile çevresine

ışık saçmış bir insandır. Böyle bir düşünürün eserleri

üzerinde araştırma yapılmasında, onun fikirlerinin insa­

nımıza ve hatta insanlığa tanıtılmasında büyük faydalar

olacağı şüphesizdir.

Mevlana'nın Mesnevi'si bir tarafa bırakılacak olur­

sa diğer eserlerinin insanımız arasında yeterince tanındı­

ğını söylemek biraz güçtür. Divan-ı Kebir, Mesnevi'den son­

ra Mevlana'nın en büyük eseri olmasına rağmen ~er nasıl­

sa gereği gibi ele alınmamıştır. Bu nedenle fazla okunma~

maktadır.

Divan-ı Kebir'in tam metnini beş cilt halinde türk­

çeye çeviren Gölpınarlı olmuştur (Remzi Kitabevi, İst.

1957-1960). Bunun dışında yapılan çalışmalar Divan'nın bü­

tününe aid olmayıp seçme şiirlerin türkçeye çevrilmesi

şeklindedir. Bu konudaki eserleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Divan-ı Kebir, Gül- Deste, A. Gölpınarlı, İst.

Remzi Kitabevi, 1955.

2. Divan-ı Kebir'den Seçme Şiirler, I-II.Çev:

Midhat Bahari Beytur, T.C. Milli E. Bakanlığı, İst.

1959-l9~l.

-ıv-

3. Divan-ı Kebir'den Seçmeler, çev: A. Gölpınarlı,

T.C. Milli E. Bakanlığı, Devlet Bakanlığı Devlet Kitapları

Müdürlüğü, İst.1970. M.E. Basımevi.

4. Divan Türkçesi, A. Gölpınarlı, İst. 1971.Miıli­

yet Yayın Ltd. Şti. Yayınları.

Ayrıca Rubailerden 107 tanesi, eski Maarif Vekili

Hasan Ali Yücel tarafından türkçeye çevrilmiş ve Mevlana

ya aid renkli bir minyetürle Remzi Kitabevi tarafından

bastırılmıştır-(İst.1932). Asaf Halet Çelebi de 276 ru­

bainin tercemelerini asıllarıyla beraber bastırmıştır

(Kanaat Kitabevi, 1944).

Şimdiye kadar Divan-ı konuları yönünden incele-

yen türkçe bir esere rastlayamadık. Buda bizim araştırma

konumuzun önemini ortaya koymaktadır.Bu çalışmamızda,Di­

van-ı Kebir'de geçen büyük tarihi olayları ve şahsiyetle­

ri diğer ilgili kaynaklara dayanarak araştırmaya ve yorum­

lamaya gayret et ti.k. Bu çe lışmamız, Divan-ı konuları yö­

nünden tanıtıttığı .ve muhtevası hakkında genel bir bilgi

verdiği için faydalı olacağı kanaatindeyim.

Çalışmalarımda bana yardımcı olan çok değerli ho­

cam Prof. Dr. İsmet Kayaoğlu'na burada teşekkür ederim.

İsmail KALEMCİ

-v-

GİRİş

Divan-ı Kebir, Mevlana'nın coşkun bir aşk ve cezbe­

le yazdığı tasavvufi şiirleri içine alan 21. Divanla, ru­

bailer divanından meydana gelmiş büyük bir eserdir. Onun

bu eseri "Külliyat" adiyle tanındığı gibi, gazellerin ço­

ğunu Şemseddin adına yazdığı için Şems'in Divanı olarak

da tanınmıştır.

Mevlana, Divan'ındaki bir qok gazellerde Mesnevi\

hikayelerini hülasa etmiştir. Mesnevideki konuların bir

çoğu Divan'ında da geçmektedir.Divan'la Mesnevi, hem üs­

lup, hem ifade, hem konu bakımından aynıdır;yalnız bu iki

eserde tarz ve vezin farkı vardır, o kadar.(l)

Mevlana, halkla içiçe yaşamış ve halkın diliyle şi-

ir söylemiştir. Divan'ında ve Mesnevi'sinde Horasan ili-

nin halk farsçasını kullanmıştır. Bu bakımdan halkın kul­

landı~ı örf mecazları, ata sözleri, onun şiirlerinde pek

çoktur. (2)

Onun Divan'ı konuları yönünden çeşitlilik arzeder.

Her türlü konu onun ilgi alanına girmiştir. Mevlana, Diva­

nında Yunan İran mitolicisine, Hadis, kelam, mantık ve k

klasik bilgilere, Kuran ve hadislerin hükümlerine, peygam­

ber kıssalarına, Ferhat- Şirin gibi efsanelere, yer verdi­

ği gibi, Mısır- Hind ve İran gibi bütün eski medeniyetle­

ri ve yüzyılları da bize nakleder.

1. Divan, I, VI,'

2. Divan, I, VI.

-VI-

Şiirlerinde, tabiat unsurlarınada yer verir.Yıla­

nın oklu kirpiden kurtulmak için kendisini ona vura vura

kanlar içinde kalmasına, aşıkotunun çabucak sararıp sol­

masına, buram buram tüten taze somunun güzelliğinden, de­

ğirmende öğünen buğdaydan kuru ekmeğe katık olan naneye,

alıcı doğan kuşundan elleriyle başını döven sineğe, yol~

lar kapanınca yolculara günlerce yurt kesilen kervansa­

raylara, canlar yakan kanlar döken beylereJkavurucu kış

rüzgarından, tomurcukları okşayıp açan bahar yeline, es­

kiden yeniye, dünden o güne kadar her şeyonun şiirine

girer.

" Divan' ın basma nüshasına Mevlana' ya aid olmayan

şiirlerde karışmıştır" diyen 3edi-uzzaman Firu-zanfer,bu

şiirler arasında Sultan Veled'in, Şems-i Tabesi'nin, Şems-i

Maşrıkıy'nin, hatta Cemaleddin Isfehani ile Enveri'nin şi­

irleri bulunduRunu söylemektedir. (1)

Biz burada " Divan-ı Kebirde Geçen Büyük Tarihi

Olayları ve Yorumları" nı araştırmaya çalıştık.Çalışma­

mıza başlarken temel kaynak olarak Divan'ın, A. Gölpınar~

lı tarafından yapılan türkçe çevirisini esas aldık. Göl­

pınarlı· bu çevirisinde;7h8 Şevvalinin ikisinde (II. VII.

1167) Osman Oğlu Hasan tarafından yazılmaya başlanıp~770

Rebiülahır'inin ilk günü (13. X. 1368) yazılması ve karşı­

laştırması biten iki ciltlik Divan-ı esas aldıpını kAydet-

mektedir.

1. 3. Füruzanfer, Mevlana Cel~leddin, Çev

Uzluk, S. 202.

Ferudun N.

-vıı-

Bna ?,öre bu Divan; " nüshaların en sağlamı ve en tamıdır~

Bu araştırmamızda eski ve yakın çağlara aid bazı

tarihi olaylara ve Mevlana'nın çağdaşı olaylara tem~s

ettiK. Div~n da oır çok peypamoerin kıssaı~rı anlatılmak­

tadır. Dunlar daha ÇOK oilınen konularıa tekrarı olduğu

için burada ele almadık.

Mevlana, devrindeki olaylara hiç bir zaman kayıt­

sız kalmamış, olayları olduğu gibi tesbite muvaffak ol­

muştur. Moğolların İslam ülkelerini iş~ali, Anadoluya yap­

tıkları akınlar: ı yapmış oldukları siyasi ekonomik tahri­

bat Divan'nında işlenen konular arasında yer alır. Di~er

taraftan Moğollar8 nasıl baktığını, bu akını nasıl deper­

lendirip yorumladığını eserinde ~örmekmümkündür.Çalışma-

mızda bu konular~ da yer verdik.

-1-

1. BÖLÜM

ESKİ ÇAGLARA AİT BAZITARİHİ ŞAHSİYETLER

1. ESK! İRA.ı~ HÜKÜMDARI FERTDUN

Feridun, do~u tarihçilerine ~0re Iran'da saltanat

süren Peşdadiyan sülalesinin beşinci hUkiimdarıdır. Hakkın-

daki bilpiler vesikAlara depil, söylentilere, Herodotos'un

mesaI, hayal karışık enlatmelRrına, bezı dopu tarihlerine

ve şeir Firdevsi'nin 1000 yıllarında meydana ~etirdiği

Şehname adlı destanına dayanmaktadır.(1)

Rivayete ~öre Cemşid'in son BaltAnat yıllarında Deh­

hak adlı bir zalim ortaya çıkarak, halkı kırıp ~eçirdiği

~ibi Cemşid'i de öldürmüştü. Bunun üzerine İran'lılar Gave

adlı bir demircinin önayak olmasıyla ayaklandılar. Da~lara

Türk Ansiklopedisi,"Feridun" MBd.XVI,252-253.

-2-

kacırıl5rak çobanlarca büyUtUlen Feridun'nu İran tahtına

çıkardılar.FeridUnbir süre sonra Turan'ı ve Arap ülkele

rini ele geçirdi.Sonra bu geniş ülkeyi üç oğlu (Tur, İrec

ve Selem) arasında paylaşt~rdı.Oğulla.rıarasında ~nıaz.mazlık

çıkinca İr~c'in oğlu M1ruci~.'i ~elaht~seçti;·Karişıklığı

€5nledi: (1) . L.

Ferlcnn,güzel idaresi,halkına iyi davranışıyla ül­

ke halkını,zalim ve kan dökUc~ Dahhak'ın idaresinden ve

elinden kurtardığı için,halkı tarafından çok seviliyordu.

O, ilk defa filleri ehlileştirip hizmetinde kullanan ve

üstüne binen kişi olarak tanınır.Bunun yanında katırları

terbiye ederek kullanan, ördek ve eüvercinlerden faydala­

nan kişi olarak da bilinir. (2)

Mevlana bu padişah hakkında :

il Devlet Jeuşuyum ben; lutfumla gölge saldım başına,

böylecede seni Feridun haline getireceğim,patişahyapaca­

ğım iyi işit" (3)

Mevlan, insanları ileride nasıl bir gelecek bekli­

liyor,başlarına neler gelecek, hangi kazançları elde edece­

cekler,nasıl bir mevkiye sahip olaceklar,bütUn bunlar ko­

nusunda insanların bilgi sehibi elamfldıklarını söylüyor.

3azen insan beklemediri bir yere Eclebilir.Başına bir dev­

let kuşu konabilir.Tıpkı PeridOn gibi.O, pad~şah olacBgı­

nı belkice hiç behleDiiyerau.. arı:e halkı onu başa g~çirdi,

----------------_.. ----------1. M.e:vdFln LercDsse, "Fridır:." Iv!ad • IV, 603.

2. İtLV'1 Esir, el-Kamil fittarıh, I, 83.

3.Divan,I, 85.

-)-

2. İRAN' IN EFSANEVİ KAHRAMANI RÜSTEM-İ ZAL

İran şairi Firdevsi'nin Şehname'sinde ad~ geçen

İranl~ bir bir kahramand~r.Çok güçlü bir lider olarak be­

lirtilen Rüstem,özellikle İranl~larla Turanl~lar aras~nda

geçen savaşlarda büyük başar~lar elde etmiştir.

Tür edebiyat~nda Rüstem-i Zal, halk ağz~nda Zal oğ­

lu Rüstem diye geçer. Bu eski İran kahraman~, yiğitliğin,

güçlülüğün,simgesi say~l~r.Gerek İran edebiyat~nda, gerek

onun etkisi alt~nda kalan Türk Divan edebiyat~nda Rüstem-i

Zal, pehlivanlar~, savaşta başar~ gösteren kahramanlar~,

padişahlar~ övmek için- örnek insan olarak nitelenir.Bu

yüzden Rüstem, Türkler aras~nda özllikle köylerde erkek

ad~ olarak çok kullan~l~r.(l)

Mevlana,bir çok beytinde Rüste~den bahseder:

" İyi iştede kötü işte de ele ayağa kuvvet, verir,

öyle bir zevk ba~~şlar ki ar~k beden, bu zevkle Rüstemle­

rin gücünü, kuvvetini elde eder."

" O yüce Rüstem elini uzats~n, işe girişsin diye

savaş davulu dövülmeye başlad~,aşk~n davetiyle koca bir

ordu toplandı."

"Sus mürai değilsen, aşk~ dinle, Diyorki: Ben Rüs­

temlerin dostuyum, edepsizlarin değil."(2)

1. Meydan lt,ı:ı-rousse,"IWstem-i Zal"Mad.XI,779.

2. Divan, 1,63-263-28 4.

-4-

" Ey savaşların Hamzası cenklerin Rüstem-i, kılıç,

kalkan istiyorsan işte buracıkta tac, buracıkta kemer"

" Şu aiır, canlı, gevşek yoldaşlardan bıktım, usan­

dım.Tanrı arslanı Zaloğlu RUstem-i istiyorum ben" (1)

Mevlana, bu beyitlerinde RUstem-i güçlü ve kahra­

man bir insan olarak niteler. 0, lider insan tipini Rüs­

temin şahsında görür. Mevlana'ya göre böyle bir insan

dürüst, güçlü,kuvvetli ve kahraman birisi olmalıdır.

Rüstem 'in İran ve Türk edebiyatlarında zaten yi­

ğitliğin ve güçlülüğün simgesi olarak anılageldiğini YU­

karıda ifade etmiştik.

3. KARUN

Karun, Hz. Musa'nın amcasının oğlu veya amcası ol­

duğu söylenir. Çok zengin bir adamdı. Mal ve servetinin

çokluğu ile kavmine karşı büyüklük taslardı.(2)Kavmi, ken­

disine öğütte bulunarak azınlığından vazgeçmesini istemiş­

lerdi ve Kur'anda belirtildi~i üzere:

"Şımarma çünkü Allah şımarıkları sevmez. Allahın

sana verdiği (maldan harcayıu) ahiret yurdunu ara. Dünya­

dan nasibini unutma. Allahın sana ihsen ettiği gibi sea de

( insanlara sadaka vererek) ihsanda bulun"demişlerdi.()J

1. Divan, II,226-3ôo.

2. Ibnü'l Esir,el-Kamil fit ~arin,I,204.

3. Kur'an, ~1-K8sas Suresi,7b-77.

-5­Kavminin bu' sözıerine karşılık o:

"ünlar, yani mal ve hazine19r bana bilgim sayesinde

verilmişdir," (1) demişti.

Karun, hiç bir uyarıyı ve nasihatı dinlememiş ve azgın­

lığı ndan da vazgeçmemişdi. Bir gün: "Süs ve gBsteriş içi nde

kavminin karşısına çıkmıştı." (2) Gaflet ve oehalet içinde

bulunanlar, Karun'a verilen mal ve servetin kendileninde de

olmasını arzu etmişlerdi. Anoak ilim sahipleri, onları bu

düşünoe ve isteklerden uzaklaştırmışlardı.

Nihayet bir gün kendiside, sarayı da Allah tarafından

yeri n di bi ne geçiri ldi.

Mevlana, paraya ve pula kulolanlara Karun gerçeğini

hatırlatır. Bazı beyitlerinde oııun yerin dibine batırıldığı

di le getiri zir:

"A gönül, gönlünü hoş etmek içi n altı n to plamada,

hüner göstermedesin; fakat altından, hünerden zenginleşmiş de

sonuou yere geçmemiş bir Karun gBrdünmü hiç .n (3)

"marun, kova gibi kuyunun dibine gitti, İsa'ya gelince;

o, gBk damına güzelim bir kement bulup attı da yücelere ağdı~ (4)

Mevlana, servetlerine güvenerek kendilerini halktan üstün

gBren, paralarını halkın yararına kullanmayan zenginlere

Karunu Brnek gBsterir. Nasıl bunca servetine rağmen o Bldü

ise bir gün onlarda öleoektir. O halde Karun örneğ~nden ders

alınmalıdır.

------------------------->1. Kur' an, Eı-Kasas Suresi, 78.

2. Kur' an, Eı- Kasas Suresi, 79.

3. Divan, IV, 3.

4. Divan, I, 337.

-6-

4.ESKİ İRAN HÜKÜMDARIKEYKUBAD

Anlatıldığına göre İran'aa aaltanat aüren Keyaniyan

melikleri onun neali nden gelmiştir. AveataWda adı Kavi Kavata

olarak geçerae de, hakkın da hiç bir malumat yoktur. Keyku­

bad._hakkında da tek kaynak Firdevaf" nin şehname'"sidir. (1)

İran topraklarını Turan"'lı Afraaiyab"ın istilaaınd~ıı

kurtarmak için RUate~in babası Zal iyice düşündükten sonra

Keykubad'ı bu işin başına geçirmeğe kara verdi. Keykubad

rüyasında iki beyaz ş~1nin, başına bir tac giydirdiğini ve

kendisini arayacaklarını anladı. Rüatem, Keykubad"'ı ziyafet

sofrasında, sarhoş arkadaşları ile çevrili olarak, buldu.

Onu selamladı. DUnya'dan uzakda yaşamak husuaun~ gayretle­

rine rağmen, kaderin elinden kurtulamamıştı. Onu bu dağ

başında da bulmuştu. (2)

İran ordusunun başına geçen Rüatem, Afrasiyab'ı mağlup

etti. Bu zafer sayesinde İran eski topraklarına kavuştu.

Keykubad krallığını teşkilatlandırmak için çalıştı; memleketi­

ni dolaşıp şenirler kurdurdu. Onları korumak hazinelerini

doldurmak için hırsla çalıştı. (3) tüz yıllık bir saltanat

sürdUkten sonra öldü.

Mevlana" bazı ge.ze lleri nde bu efsanevi. İran kralın­

dan bahseder.

"Abalar altındasın amma padişahaın, Keykubad' sını

gözlerden uzaksın amma canlardaki yanışaın, gönüllerdeki

anılışsın." (4)

L.Meydan Larousse, '·K~y"kubad" Mad. VII, 216.

2.Cl. Huart, "lteyku;)ad" Mad. I.A.VI, 645.

3.İ bnü"'1.i:!lsir, el-Kamil fit-Tarih, I, 209.

4.Divan, I, 355.

-7-

!'S'"euı: fJ~la sımhcresurI:, belI'. fimi "t"l6"',. i~s:t:e-kIEr Bar'ft8l1Şunr,.

W:'y]eıs1.tre' u!u Yri'T- K"e:yitub'ad:":tnı me:e:1i'sj:ini'e::' ümt-, i'st-ek, a'Z olmaz-

d'<Jğnusu'."'(ıli)\ ::',. :

". A<fam s:1nek cfoğu.~a:z:, seırde- s:i.1re'tt 0'!:rl2, ad'anr 0-1, C'"e1rrşi<f,

HWsrew, pa<fjjşah o-l,lre-yltutrad! lbnnI!."(2)

,,~ 'öaH:h yaır,-ea-lii yaVJ!J'r \t:i.şi, ic;1.trde- giz-li b'iriao.rr-rt'mlt­

t':cn: varr,.Hemı öy1e::' birr tae; öyIe=- bir- 1t:aht ın nerdEm Ire;yk:ub-~m"

•5e:rr<re--v"in: aliı.:l!ı:mii' ge=Ie-c-elt, neYdeır SUhra11:crr velimi'n9=' d'ilşe:c-e:k"'(rj)

lf'~btf', pacfi'şm aldUğU zaman ~anı' ve-- mrlIetl i'çın

hı:.rs:r.aı ~hştı:.rrFitesin~ iımaır- ieJ!eıriIte:' önem ve:rdfi..!JYguır YeT'J!e:rd'e'

şe:hir'1e-ır fmrciutrefu.&ra-m.nii:r sulanıııaısc. i'qiir ne-hir-I:e:rji ~, kaştıak

suIar:ı:ım d&-ğEJr"'Iendircf:fi.RsEi:ı:nı.ırmu1:Iu:rtı'ğu i'ç1.ır çahışb.,(lif)

}Ofe;vIanaı, ıraylhıtiad' Dı' t;ıu. h~Iennr efe vt'i'nd&-lti~ padB;şaıh­

Ianı ö'rne:1.t gös·ee:rmel\: :Es-te-r'•.

5:•.İRB'D'Jt KEYMY.tm" strIı.A:LESİNİlf iLK Htl'Kt!MIT1UIT

KURA'Ş" :IT(KKYHtfısREV)'M .0'.·559'--52'9.

fr-an' geleneklerindEr Ireyaniyare denilenı llanedam.ır iık hii'ltü'mı­

darı. crlarak famı.n:ı:r.Habası:K"eybvu5"uır ağlu olan Siyavehş(ıram­

MB' ır' fdi.5iya:ve-hş 'babasın:dan kaçarak rmran'a iItiC'SJ etmiş

ve orada' TU'rk hül:ttiind'arı: ltfra-siyab',ın krz:ı.: !'fendane- ile- evle-nm1:ş­

t'i.I\eyhus-rev bu izıfivaqdaır crImuştu.('5)\

!".lJ1iVatr,I',357.2 .D1vmr,rr ,"567•.3. D:ı.'van"TV, 79'.4. tbnifl'I E'erlt"",ttym: Ese~,r ,2'O'g •.

5.T'abert T'atihı,509.

-8-

Afras1yab:, S"iyavehş":tn devlei:: hakimiyetini ehtrer gec;:fr-­

mesinden- ~orlbıyaırdiı.. tın o:ğlu ile:: ~şi' KıcreT' lJin Fi'şancan"'Iır

hmtifmcfa-r:ı:ı: tmr1tuitIır.aU:~ netiee-sinde' S"iyavehş"i öl:dlilrtttih.(I'")

1fEJYliüıme:vr,'5'aliamnı:ır ölü"müırden: sou--ra; dühya.:yIE geldl'.1U"r.i;..

siya1J, krz:mnimr dbğac:ai't" Mr c;ocu'ğun' ke1r.<fi efevIetine' Bem v.e·ı:ece=ği

yaTttırefa· yorumlanan: MU' rUya: U'zenne--, ak:i.betindem endışe' e-d'e-relt

hamile lb..zı M"eucfane "yi yanınaı c;ağ:ı.:'rdJ...Ç"oçuk dO'ğun<ı:'2f onu fron

deı:ec:e i timaa e-ttiği ve'Zir- ve- komutanı Harpa-g-rra; 'te-gli'm euereit

öldU'rmeBini' emre tt l:i"..:Rıkd Harpag,Mr gifır ı:raibammıır yerilre" ~-­

celt olan- Ken-d'ane"'niırı fnt:f\.tamındanı1tor~aratt ç'ocu-ğu 5'Idürme-dı:.

o:mı ht"a'Iım <r01ram.na te:s-]im: ett:i.Premfane" niır ~OCll'ğu qolIanın evin-­

d'e:' yrtl'yü:dU".. A:frasiyab, bu genciIr hir ka'hramanlığ:ı.naışahit: aIcIu ..

m::mn torun:u oıduğunu anladX.Ve:rd'iği görevi yerine- gereirmediği

fÇ'in Harpaegas:":r öz: ç:oe;uğunu ye-dire-rek c:e-Ba:IandJ:;rdı.-.(2?)

Ke-yhüerr.e:v:, ü1.'kelrln:e:> döndU'ğUird'e" amc-asınJ.: raltip' olarak buldu •.

Keykavııs-, meseleyi halletmerk iç'irr taht:ı::n Alhriman'ım hütdrm sifrdlf­

ğü' Krdebil yaTanlarındakiBahmandrz: kalesinin alana ai:t: alaca­

ğ:ı.nı 8öyle:df. K:"a~leyi,ıre-yhU'srev aı'etı:.tmpsrat-or-Iuğu ig-inde yap­

tı.ğ:t. Mr- seya:hat':te TUran' lı:lar:ı::n sebep <!fI<fu\tIarJ.: -tahribatı görüh­

ee" on-lardan intikam aImağa yemin' e-t-ti. (3')~

Harpagaa. ö~ c;ocuğunu ken,aisi.ne' ye-diren A:rrasiyab'dan in-­

tikam. almak istiyordu.Bu nedettle lre-yhUSrev'i dedesine karşı k:ı..ş-

kırttı.(Cj:.)'Ke-yhüsrev, oi'Z'zat: ordularını.n b~ında: Jrfr~yab Ü'zen­

ne- ytfrU'dü.ltfrA:sıyab Çitt impaı-rat:or.unun yard'ı:mına ra-ğme-n- yenildı

ve- e-sir- düştu'.N .0' •.550'..

r.!I'"a'be-ri' Tarini,I", 5T2' •.

2 •.Güna:I~ay M•. semse-ddtn,fran- Tarihi,Y,I2T.

3.CI.Hua:rt, "Ke=yliüsreV"Mad'•.t.Jl.IV ,.6Tz-.6n•.

lf.Güna:rtay M.şemseddin ,Aynı E'ser',r,rz'ı..

-9-

Bu savaşta Afrasiyab'ın veziri Harpagas, kendi taraf­

tarları ile beraber Keyhüsrev tarafına ~eçmişti. Bu savaş­

la Keyhüsrev, Medler'le Pers'lerin kralı unvanını aldı.(l)

Lidya kralı Kroisos, (Kurus) bu yeni devleti çok kuv­

vetlenmeden yenmek istedi. Keyhüsrev, M. Ö. 546'da Kroi­

sos'u Kappadokia'daki Pteria şehri yakınında yendi. (2)

Lidya atlarının Pers develerinden ürkmesi sonucu

Sardeis'i ele geçirdi. Lidya krallığına son verdi. M.Ö.545~

,den 539'a kadar Asyadaki İyonya Kolonilerine baş eğdirmek-

le uğraştı.Sonra Doğu'ya yöneldi. Fırat'ın yolunu değiştir­

di ve Kroisos'un müttefiklerinden biri olan Baltazar'ı öl­

dürttükten sonra, babası Nabonidus'u esir etti. M. Ö.539da

Babiı'e girdi. Çeşitli halkların Nabonidus tarafından Ba­

biı'e taşınmış olan putlarını onlara iade etti.()

Bu arada Babiı'e sürülmüş olan Yahudilere Kudüs Ta­

pınağından getirilmiş altın vazoları geri verdi. Kendisini

Babil kralı ilan ettiği yıl çıkardıp'ı bir fermanlada sür­

gündeki Yahudilerin Filistin'e.geri dönmelerini sağladı.(4)

Keyhüsrev, Mesagatlerin kraliçesi Tomris ile evlen­

mek istemiş ve Tomris'in bunu reddetmesi üzerine ülkesini

işgal edip oğlu Spargapises'i tutsak etmiş, bunu içine sin­

diremeyen Spargapises'de intihar etmişti. Oğlunun akıbetin­

den son derece müteessir olan Tomris, büyük bir kuvvetle

Kuraş üzerine yUrümüş ve o zamana kadar olan harplerin en

1. Günaltay M. Şemseddin, Aynı Eser, I, 134.

2. Günaltay M. Şemseddin, Aynı Eser, I, 136.

3. CL. Huart, "Keyhüsrev" Med. İ. A. VI, 612- 613.

4. Günaltay M. Şemseddin, Aynı Eser, I, 145.

-10-

kanıısıVukubulmuştu~~-Kuraş Tl- yenilmiş've e~t~ edilmiş-

'ti. T"Omris -anun başıni' ka'n~ sokara'k b'O'gmuştur.(1)

Kuraş II' nin' çağların en, 'büyük simal~ından birisi

olduğunda şüphe yoktur. Z~~anından kalan belgelerin, pek az

oluşu, Yunan kaynakları ndaki rivayetleri nde efsanevi' bir. ~;

mahiyette oluşu, bu büyük insanın tarih önünde olduğu gibi

tanı nmasına imkan vermemektedir. (2)

Hayat ve ba~ arılarını n sıması nı değiştirerek ona

efsanemsi bir mahiyet veren halk edebiyetı, Kuraş'ı cesur

merhametli ve aynı samanda insan güzeli ideal bir hükümdar

tipi olarak vasfeder. 13)

Mevlana, Keyhüsrev hakkında şunları söyler:

"O akıllarını, gönüllerini kaybedenlerin, o canlarını

Zühal yıldızının bulunduğu yedinci kat göğe ulaştıranların

tlher biri, çadırsız sancaksız bir Ke~üsrev, bir padişah (4)

"Aşkın kullarına kulolduktan sonra Keyhüsrevoluruz,

Kubat kesiliriz."

"Babanı dinle de 3ıçra; seni öyle bir padişahın

huzuruna çağırıyor ki Keyhüsrev, onun ayakları nı n altı na

"toprak olur, tapısında Sencer, can verir. (5)

Mevlana, Keyhüsrev-i büyük padişahıar arasında anar •

.rlakat' büyüklüğü n her zamau mal ve saltanat:ı.la olamayacağını

savunur. Mevlana'ya göre Allah aşkını ve sevgisini elae

edenlerin saltanatı yanında, dünya padişahlarının saltanatı

pek değersiz bir şeydir.

1. Cı. dual't, "Keyhüsrev" Mad. I.A. VI,h12-613.

2. GÜnalta.1 M.şemseddin, Aynı'l Ip 14'7......ser,

3. Günaltay Mi şemseddin, Aynı .ıi:ser, I 1470,

4. Divan, I, 179.

5. Divan, III, 30e .418.

~ll-

6. ~ER:iAT ve ~İRİN

Divan şairlerinin en çok kullandığı bu konu, Sasani

hükümdarı düsrev'ü parviz'in maceraları ile dolu hayatın­

dan alı nmıştır.

İran'da saltanat süren Hüsrev Perviz ile himaye etti­

ği musikis$naslar~anBarbad, Nikisa ve bu hükümdarın sev­

gilisi şirin, hatta bindiği at hakkında türlü efsaneler mey­

dana gelmiştir• .(1)

Bu hikaye, önce jirdevsi" nin şehname'sinde yeralmış,

XLI. asrın meşhur Iran şairi Sanai tarafından hikayeleşti­

riEmiştir•.Bu) macarape"Y'~st hükümdarı n zaten renkli olan haj~

tını, rgıIl~l;rç~k.91me~ bir ~ser halinde yaşatan ilk şair,

Bsno&li Nizamidir. (8ı. 1195-1196). (2) O, beş manzum hikaye­

si arasına bu hikayeyi de almışdır ki, konusu şöyledir:

Kuhistan tara~larında·Arranyöresinde hükümdar olan

Milıi.n Banu adlı bir kadın hükümdarın yeğeni şirin ile atı

Ş abdi zi n €üzelliği ni Ş apurdan d:Uileyen Hüsrev, Ş iri ne aşık

olur. Onu istemek için şapur'u Ermen"e yollar, Şapur tür­

lü yollar ve hiyleler ile, şirin'e Hüsrev"in resmini gös­

tererek onu hükümdara aşık eder. Hüsrev, şirin ile eğlen­

celi bir hayat sürerken, babası Hürmüzün ölümünü ve Bahram".. Cup"in Iran tahtını ele geçirdiğini haber alır. Bu sebep-

ten doğan mücadeleyi Bizans İmparatorundan kJzı MeryeTı'i

almak şartı ile yardım görerek kazanır; tahta geçer.

1. Fevziye Abdullah, ttE'erhat Ş iri n" Mad. t.A.IV, 565-566.

2 0 Divan, I, 4D3.

-12-

ıl

Ote yandan Şirinde, halasının ölmesi üzeri~e hükümdar olur.

Şirinın sarayının çevresi atlak değildir ve oralarda süt

bulunmaz. Şapur araya €irerek Şirin'i, su yolları açmakla

mahir Ferhat ile konuşturur.

Şirin ile Ferhad arasındaki bu macerayı duyan Hüsrev.

rakibini çağırır,Bistun dağında, açtığı yolu tamamlarsa

Şirin i ona bırakacaktır. Şirin aşkından aldığı kuvvetle tam

bu işi başaracağı sırada ~erhad'ın-Hüsrev"'in tertiplediği

bir hile ile ihtiyar bir kadından şirin'in vefatını haber al­

ması üzerine ölümü konuya yeni bir seyir ~erir. Neticede

Hüsrev ile Şirin evlenirler. (1)

Mevlana, Divanı'nın bazı yerlerinde b~ efsaneden

bahseder:

"Sakimizi an, yüzlerce tulumu havalarla dolduıı, O

Şirin yüzlü dilberin aşkıyla ruhları j!'erhad haline getir:(2)

"aüsrev padiıahlığınaşirin için veda etti. Ferhad

da onun i~in dağa külünk 'lurmada." (3)

"Samau çöpü vardır ki~ dünyada yelden başka bir:~e.y 'tao:ımaz

bilmez; Saman çöpü, bir dağı delemez; Ferhat değildir 0."(4)

D~van edebiyatında ffernad·ın aüstün dağını yarma

olayına telmihler yapılarak, şirin güzelliğin, Ferhad sabrın

meti nliği n Senbölü olmuştur.

l. Fevziye Abdullah; l1i'era.at-şirin" Mad. r.A. 565-566.

2. Divan, I, 12.

3. Divan, I, 60.

4. Divan, 111,97.

-13-

Mevlana/bir insanın çalışma ve ~ayret bakımandan

Ferhad gibi bir azme sahip alması ~erektiğini belirtiyor,

eğer bir ülkede boyle yiği t, meti n ve geleôeğe ümi t1e-" ,

bakan insanlar bulunursa o ülkenin kalkınmaması için hiçbir

nede n yoktur.

7. BÜYÜK İSKENDER (M.Ö. 356-323)

Makedonya kralı (336-323> .E'ilip II ile Olympias' ın

oğluydu. Keskin zeka~lnı ve ,oru1mak bilmiyen canlılığını

anlardan aldı. (1)

Aristot&leıs,M.O. 345' de Iskender' in eği tmeni oldu. O_

na , bilim, çoğrafya dersleri verdi. Ancak öğrencisine siya&

setle il~ili görüşıerini hiç bir zaman kabul ettiremedi,

İskender, askerlik zaferini Trakyalılar ve Illyrialılera

karşı yapılan zaferıerde öğrendi ve 336'd babasının yeri­

ne geçti. (2)

Tahta çıkarçıkmaz Barbar~arla ve Illyriaıılarla sa­

vaştı ve anları itaat altına aldı. Yunanistan'" a hakim ol­

duktan sonra babasının tasarladığı Asya seferini yapabile­

ceği ne inandı. (3)

Iskender"i,;!sya~nınmeçhul derinliklerine dalmağa

sevkeden sebep, Yunan gümüş parası ile Pers altın parası

yüzünden çıkan anlaşmazlıktan ibaret değildir. Iskenderı

Asya' ya götüren başlıoa amil intikam hırsı idi. (4)

1. Meydan Larousse, "Iskender" Mad. VI, 423-424.

2. Tansel Arif Müfi li, Ege ve Yunan Tarihi, S. 433.

3. Günaltay M. şemseddi n, İran Tarihi, I, 247.

4. Günaltay M. şemaeddin, Aynı Eser, I, 247.

-14-

İskender 37.DOO Kişilik bir ordu ile Asya~da iler­

leme si ne devam et ti. Grani kos ~ a kadar ge ldi. Orada i lk Iran

ordusunu yendi. (1)

Böylece Anadoluya hakim oldu~kl;an sonra kıyı bo-yuncs'

:ilerley,erakbütün Yurıa.ri sitelerini Iran'ın boyunduruğundan

kurtardı. En tehlikeli hasmJ. Rodoslu Memaun~dan kurtulduktan

sonra Torosları aştı. Kilikya'ya girdi ve İssos ovasında

rasladığı Dara III·Un kalabalık ordusu~ağır bir yenilgi-

ye uğrattı. Dara, Babiı"e kaçmayı başardı. Derin yankılar

bırakan bu parlak başarıdan sonra İskender, gerisinde yapı­

lacak herhangi bir _harek·.e"tten korkmaksızın Pers krallığı-

nın kalbine :tİrebil;rdi··~rtık.(2)

. .• _i\11 dU a.. J.i _aldıkt an s onra 3.43- de n b_eri..İ ra" nı n eli nde

.bulunan Mısır-' ı aldı. ·331 de bütUn kıyıları' ele geçirerek

I.l'an ımparatorluğunu tek başı na bıraltt-ıktan sonra Ulke ni n

merkezine doğru yürürneğe başladı. Dicle ve Fıratı aştı. Ga­

ugamela ovasında Dara III'ün sonunGuordusuyla karşılaştı.

Bu savaş . Bu savaş İr.sn direnişinin sonu oldu. (1)

Dara kaçtı. Fakat SOnra İ8kende~n teveecUhUnU kazan­

mak isteyen kendi adamlarından ikisi tarafından hançerlene­

rek ağır bir şekilde yaralandı. lskender ölmek üzere bulunan

rakibi ile bulu~tu. Dara"iır'ı ona karısı,ıı himaye etmesini,

katillerin cezalandırılmasını ve kızı Ruşang ile eVlenmesini

vasiyet etti. (4)

l. Meydan Laırıousse "lskender" Mad. VI. 423-424.

2. Tansel Arif MUfid, Aynı Eser, S. 440.

30 Günaltey M. şemseddin, İran Tarihi, I, 253.

4. Taberi! Millet.ler ve Hükümdarlar Tarihi, çev: Zakir Kadiri

Ugan, I, '837.

-1'5-

İskender,Dara ııı'ün bUyük kızı ile evlendi.Komut~nlerınide

Pers büyüklerinin kızlarıyla evlendirdi. Subay ve erlerİnde.'';

bu hususta onlara uymaları istilacılarla yerli halkın birbiri­

ne yaklaşmasına sebep oldu. bu bakımdan Iskender'in Asya

istilasına cihan tarihinde bir devrin sona ermesi ve yeni

bir devrin başlaması ~özüyle bakılabilir. Bu istila hareketi

doğu ve batı kültü~lerinin kaynaşmasına da sebep olmUştu. (1)

I s kender.iş ıerini düzene soktuktan sonra Hindistan

üzerine yürüdü. Düşmanın fillerini bir hile ile zararsta

hale getirdikten sonra rakibi ile karşı karşıya yaptığı

savaşta onu yendi. Oradan Tibet ve Çin'e gitti oraları da ita­

at altına aldı. (2)

Iskendir'in genç y~şta ölmesi sukuneti yeniden aoz­

muş, Eers Imparatorluğunun yıkılışı netioesinde de büyük

bir otorite kaşluğu ~eydana €el~iş batı Asya dA. ya~Ryan

h~lk içinde bir felaket olmUştu.

~8ki çağların en büyük komutanı alan Iskender o zamana

kadar Asya'nın Avrupa'ya akınını durdurmuş. Batının dağuya

galebesiyle neticelenen yeni bir devir açm ıştı. Küçük Asya­

ya ayak basmasından itibaren yedi sene içerisİnde bütün mana ­

sıyIa bir İran Imparatoru al~uştu. Zaferıerin aeY8cana ge-

ti rdi;;i duygu i le Ceyhun boylarında Tanrıılı k davası na kal­

kıştı. Bir gün yakalanmış alduğ1li Humma hastalı;~lr' heticesin

de bu dünypya ve-aa etti.(3)

L. Günal tay ::1 • Ş emseddi tl, Aynı t:ser, ):,257.

2. İbnül ~sirt el-Kamil fi t ':Cari h , I, 285.

3. Gijnaltp,y M. ~ emseddi n, Aynı ":"ser I, 258 0

-16-

İskender saltanatı süresince o dönem dünyasının

buluşmasından sonradır.

8 0 ROMALI dİR GE~'JErlAiı VE DEVLET ADAMI

OLAN KAiJ~R

tl

M.O. 101. yıl önce dozu~ 49 da Rom~'ya s8~i~ olan

meşhur Jules Gesar' in adı, sonra bütün Rom~lı i~Daratorlar

jul Uesar' ın hatırasına, Cesar adını aldılar. (3)

Doğuda Kayser olarak söylenmiş, ~öhreti dolayısiyle bu

söz, sonradan büyük padi';l ah, :cudret sahibi anlamına ge 1 cın

bir söz olmu}tur. (4)

1. Günaltay M. ~emseddin, Aynı ~ser, I, 258 0

2. Tansel Arif Müt'id, Aını .c;ser, S. 458.

3. Meydan LaroLısse, "öeZA"r''' i'::9.d. Xi,239- 240 0

4. Divan, 1,404.

'-17-

Bu ka li me. süryani ce de neme n dai:ne "~{esarn şeklinde

€örülmektedir. Eski şairlerin şiirlerinde de Kayser aynı

zamanda Kisra ile birlikte, Kudret, Servet timsali olarak

kullanılmaktadır. (1)

Bu kelime Hadislerde de €eçmektedir. (2)

Romalı general ve devlet adRmı olan Sezar, eski bir

9atricus ailesindendi. H~lası iulia, Marius ile evlendiği

için Sezar aynı zamanda FIet'> ile çevrele.rine bağlıydı. Zeki

kültürlü ve doğuştan hati~ ve yetenekli oir yaz~r alan Sezar,

askerlik sanatının bütün inceliklerini bilen seçkin ve yılmaz

~ir savaşçıydı. Aynı zamanda ikna güçünü serdlikle birleş­

tirerek Roma'lılara mutlakiyetçi yöneti~ kabul ettiren üs~

tün oir devlet adamı oldu. (3)

Sezar, hem monarşiye olan özlemini tat~n etmek hemde

cUlThwriyetci yönetim biçimine sB/gısını cöstermek i;;,11 ikti­

dara Roma halkının rızasıyla ~elmek istiyordu. 3una iki

engel vardı; senato ve 20mpeius anl~ra boyun eğdirmek için

Sezar ikisinin de güçünü kırabilecek alan halk partisine

dayandı. 3unun neticesinde siyasi alanda büyük ba~arılar

elde etti. (4)

Se~ar, önemli bir askeri komutanlık elde atmek isti­

jordu. 3u amaçla kendisini İspanya 2ro)reatar'u tayin ettirdi

ve burası 111 ba,:? arıyla yö ne tti. (61- 6;)) (5)

1. A. ;3c~aa de, "Kaysarif Mad. I.A. III, 433_484.

2. :3nı1İ:'1-i 31Ll9,ri l'iIuhtas3rı rrocriıi-i 3!"1.:::ıL1 rarce:nesi, 1,22 0

3. Jül 3ezar, Galya aav8şı, çev. Jarni-;; Jereli, S. 5.

4 .. Meydan .:.ı8r::Jusse, "Sezar" Mad. XI, 239.

5.. .j il 1 .) e z ar , Ay tll ~ S er, .3. 6L

--18-

0, Ga1yalılar'la sav9.ştı. Roma'nın en., eski ve en

amansız dÜşmanı olan Galyalıları yenmesi onu sitenin en öne~

li kişisi haline getirdi. Sezar, bu zaferden sanra çok güç­

lenmişti. (1), ~..",

Onu mutlak iktidar y()lundan bir tek engel ayırıyordu:

~Q~peius .üı~ade başgösteren, karışıklıklardan ko~kan sena-, "-

to pompeius'u tek konsUl seçmişti.(52) Pompeius, Galya fatihi-

ni Roma' ya basitbir vatandaş ~i bi dönmesini kabul ettirecek

kadar kendisini güçlü nissediyordu. JBu ikdidar kavgası iç

savaşa neden oldu, Mc. 49 dan Mti'. 45' e kadar sürdü. Pom­

peius yeniIdi acele {unanis.tan' a kaçtı. (2)

Sezar, bu arada çeşitli aalklarla savaştı. Italya ve

Mersi lya' yı işgal etti. Bundan sonra 3alkanlar üzeri nE! Y'ü­

rüdü pompei:uıtu pharsalada bozguna uğrattı. Mısır' a kaçaıı

pomgeius'oranın kralı tarafından öldürüldü. (3)

Sezar katili cetalandırdı ve Mısır tatı.tına [laopatra­

yı getirdi. İskenderiye ayaklanmasını bastırdı. Dağuya yeııi

bir düzen g~tirdi. Sonra Roma'ya dönerek akdeniz dünyasının ve

cumauriyetinjQtartışmagötür~ez hükümdarı olarak beşinci

zaferi ni kutladı (45 ). (4 )

Sezar, artık mutlak hükümuar sıfatıyla yönetimi ele­

almıştı: Zaferıari dolayısiyla kazandığı itibar, birlikle­

ri üzerinde kurduğu otorite, büyük masraflarla zafer tören­

lerini kutlamasını, Roma halkına unutulmaz ~öIenlar ve gös­

terilar düzenlenmesini sağlayan büyük serv~ti sayesinde ik-

tidarını sürdürdü.

lo JÜL Sezar, Aynı ~ser, s. 6.

2. Meydan larousse , "Sezar" Mad. xı, 239.

3. Tanssl Arif Mü.f i d, Ege ve {unan Tarihi, S. 491.

4. Meydan Larausse, "Sezar" Mad. .xı, 239.

-19-

Sezar, bu iktidarı maşru Dir cu~~uriyetçi çerçeve

içinde akıllıca kuııanmasını bildi. Normalolarak bir çok

yüksek görevlinin pay:laştığı' 7yetk~le-ri kendisiı yükle-nmekJ.e

yetindi. 49'dan devlet başkanı oldu, bu ona yasa koymak ve

kurumlarda~a~drm:yapmak imkanını sağladı, Senatonun oyladığı

bir çok kanunda ona sonsuz yetkiler kaz~~dırdı. (1)

Çiçero gibi eski düşmanlarını bağışlayarak iç savaşa

son verdikten sonra, Roma deVlet kurumlarından önemli re­

formlar yaptı. Sezar, ihtiraslarını ta~adn ettikten sonra,

siyasi düşmanlarını bağışlayarak uzlaşmacı olduğunu gösterdi.

Eski pom~eios taneftarlarını önemli görevlere getirmekten

çekinmedi. Nihayet gizroi bir hareketin organize ettiği kişi­

lerce 15 Mart 44 de öldürüldü. (2)

Mevlana bir b9yitinde bu kralı da anar:

nGah altın i ster o, gah tutar da ba~ı na to praklar

ser~er, gah kendini Kayser sanır, gah yoksullar gibi yamalı

hırkalara bürünür." (3)

Mevlana/burada insanların tutkularını ve karekterlerini

sergiliyor. Öyle insan vardır ki/eline yetki veriidiği zaman'

yapmayaca8ı yoktur, yine bu insan başarısızlığa dÜşünc~

isteklerinin yerine gelmeaiğini görünce de ümitsiz ve kara~

,sar bir hayatın içinde btilur kendisini. Bu arada Kayser e

de atıfda bulunarak anun tarihteki güçlü kişiliğine işaret

ediyor.

1. Meydan Larousse, "Sezar" Mad. XI, 24D.

2. Jül Sezar, Aynı Eser, S. 4.

3. Divan, I, 15.

. -20-

9. BERGAMA' LI UNLti HEKİM OALİNOS

Oalinos. MS. 131"'de Bergama'Oda doğmuş ve M.S. 2Dl'de. .

Roma' da bir rivayette de doğduğu yerde ölmüşdür.(1)

Nicon adında zengin, bilgili bir mimarın oğlu idi.

Babası oğlunun parlak bir hekim olacağını sezmiş, bu nedenle

ona önce. Bergama"'da, Izmir'de felsefe, sonra Iskenderiye"de

tababet tahsil ettirmişti.(2)

Oalinos, tı~ tahsiline 17 yaşında başlamıştı. Hippoc­

rate kUlleyatını dikkatle oku~uştur. dippocrate kadar büyük

bir hekim Olmamakla beraber anun selahiyetini taadik etmiş,

anun ilmine bir çok şey ilave etmiştir.(3)

Oalinoa. anatomi hocası Sativus"un öğrenvisi olmuş ve

kli nik bi19isi ni de Starto nicus' dan almıştır. O, Yu ııani stan,

Italya, Piliatin"de inceleme gezilerinde bulu~muş, 29 yaşın­

da Bergama"ya dönmmş kendisine yaraların tedavisinde geniş bir

pratik sağlayacak olan Gladiatdr mektebinin cerrahı tayin

olunmuştu~ Orada şöhreti artmış, dört sene sanra daha mÜsa-

it bir talih arkasında Roma"ya gitmeye karar vermişti.(4)

OA.li nos , Roma" da hekimlik etti, dersler verdi, tecrü­

beler yaptı. Büyük bir müşteri kitlesi ile şöhret kazandı.

Onun bu ba~arısı meslekdaşlarını kıskandırdı. İyi geçim olma­

dığı için Bergama'Oya dönmek zorunda kaldı.(5)

1. Unver A. Süheyl, Tıb 'rarihi, I, 62.

2. Unver A. Süheyl, Ayne Eser, I, 63.

3. uzluk ,t!' N'afi z, Genel Tıp TarLıi, i 68.• ,4. uzluk ii [{afi z, Aynı .c;se r, I, 69.•

5. Dnver A. 3 ühe yı, Aynı Eser, I, 63.

-21-

Calinos, edebi kişiliği, ile meşhurdur. Çok adam ye­

tiştirmişdir. 5DO" den fazla makale ve risa1e kaleme_ almış­

t~r. Tı b i lmine ai t eserleri vardır. Çok önemli ve asırlarca

yaşayacak olan doktrinler vazetmiştir. Hippocrate'in kendi­

sine üstünlüğü varsada Calinos'da hüner ve bilgide yüksek bir

seviyede görüıür.(l)

Calinos'un eserlerinin zamanımıza kadar gelmesinde

İsla~ tababetinin terçüme devrinde görevalan çeştli din ve

milliyet de mütercimlerin büyük rolü olmuşdur. İslam hekim­

lerinden Ebu Bekir Razi telif devrinde Calinos"un bütün eser-

.ıerini tetkik ettttlş, üzerinde tahliller yapmış ve bulduğu

yanlışları düzeltmişdir.(2)

Mevlana;bu dünyaca ünlü hekim hakkında şunları söyler:

"Derdimizin, hastalığımızın senden başka ilacı, der­

nı yok; sen can Calinos'usun benim Ebu Ali Sinanıms~n sen~(3)

""Oylesine bir derdim var ki, Calinos bile, bu derdi de

bilmiyorum diyor, bu derdin ilacını da bilmiyorum ben."

"Bi lmiyormusun ki hast ayım, Cali nos" u arıyorum; gör­

müyormusun ki mahmurum; meyhanecinin çevresinde dönüp duru­

yorum. ,,( 4)

Mevlana, Calinos'u hastaları şifaya kavuşturan büyük

bir hekim olarak niteler. Bunun yanında o, bize tarinde ki

tıb otoritelerini de tanıtmış oluyor.

1. Ünver A. Süheyl, Aynı Eser, I, 63.

2. Ünver A. Süaeyı, Aynı Eser, I, 63.

3. Divan, iV, 37.

4. Divan, V, 443-45D.

-22-

II. BÖLUM

KLASİK .. İSLAM TARİHİNE

AİT OLAYLAR

1. HZ. EBO BEKİR

Hz. Ebü Bekir, peygamberimizden iki sene sonra Mekke­

de doğdu. (I) Adı Abdullah, babasının adı Ebu Kuhafe Osman;

anneside ÜmmUl Hayr Selmadır.Her iki taraftan Kureyş kebi­

lesine mensuptur.(2)

Hz. Ebu Bekir, Kureyşin ulu kişilerinden ve hatırı

sayılırlarındandı. Kureşlilerin soylarını, gelmiş, geçmiş,

bUtUn iyilik ve kötUIUklerini çok iyi bilirdi.()

0, cahiliye devrinde, peygamberimizin arkadaşı idi.

Bu nedenle peygamberimizi yakinen tanıma fırsatı bulmuştur.

onun doğru ve gUvenilir bir insan olduğunu daha o zaman an­

lamıştı. (4)

Hz. Ebu Bekir, ilk mUslUmanlardandır.Herkesinpeygam­

birimizi yalanladığı bir sırada o tereddUtsUz İslamı kabUl­

etmişt;i •

1. İbni Kesir,el-Bidaye ve~n Nihaye, III, 27.

2. Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve

Şerhi, IX, )29; İbni Sa~d, Tabakat, III,170.

) •.İbni Kesir, Aynı Eser, III-IV, 29.

4. İbni Kesir, Aynı Eser, III, 27.

-23-

~ygamberimiz, "İslama davet ettiğim herkes terddUt etti, ancak Ebu Bekir

tereddüt etmeden beni tasdik ettinCl) buyurmuştur.

• tiKure~şin işkenceleri dayanılmaz boyutlara ulaşınca z. Ebu Bekir,

peygamberimizden izin istemig ve kendisine izin verilincede(2), Habeş

Ulkesine yapılan ikinci hicrete dayısının oğlu Haris bin Hali~ 'le ka­

tılmış, fakas yolda Kare kabilesinin ulu kişisi İbn-i Dağıne ile karşılaş-

mı:?tı. İbn-i Dağıne, " Senin gibi bir zatı nasıl olurda )urdundan çıkarır­

lar" diyerek onu geri döndermiş ve Kureyş'e ae Ebu Bekir-i himeyesiıJe. eldı-( .

ğını ilan etmişti.Cı)

PeygamberimizJMekke'den Medine'ye hicret edeceği zaman. Hz. Ebu

Bekı.ri yoldaş ve gizlen!:1diği mağarada~ ken~isine arkadaş edinmişti.(4)

O.~Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bUtUn savaşlara peygamberimizin yanında

katılmı]tır.(5) En tehlikeli anlarda paygamberimizin yanında bulunmuş onun

maddi ve maneYi destekcisi olmaştur.

Mevlana, bazı beyitlerinde pa~gamberimizi~ Ebu Bekir ile olan samimi

doktluğundan ve hicret arkadaşlığından b~hseder&

"Gönülle Aşk, Ahmed'le Ebu Bek~ gibi mağara dostu; iki mağara

. 6)dostunun adları iki, oanları bir olursa ne çıkar bundan"(

1.İbn-i Hişam , es- Siratün Nebeviyye , I, 433; İbn-i Aesir , Aynı Eser,

III-IV, 270

2.Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecridi Sarih Tercemesi , X, ~4.

30İbn-i Hişam , Ayni Eser, II, 63; İbn-i Kesir, A ynı Eser III-IV, 94.

A40İbn~i Hişam , ynı Eser, II, 238-239.

5.İbn-i SaId , Tabakat, III, 175.

G.Divaa , III,162.

-24-

"Bir mağaraya daldıJan Ahmad 'le Ebu Bekr'a döneriz, çünkU ikilik,

bıınim için ayrı bir mağaradır, senin için ayrı bir mağaradır."...... -

"Sıddık'la Mustafa, mağarada eş dost oldu; örümcek'de mağara kapısı-

na ağ kurmağa koyuldu gene.~l)

Mevlana , peygamberimizla Ebu Bekr'in dostluğunu ideal bir dostluk

olarak nitelendlrir. Bu arkadaşlığın temelinde hiç bir maddi menfaat bulun-

mamaktadır. Yalnız Allah'ın rızasını kananma ve onun dinini zafere u)aştır-

ma gayesi yatmaktadır. Mvvlansya göre onların bu dostlukları örnek alınması

gereken gözel bir davranJ.~tır.

2. ALİ BİN EBtı TWP

Rasülulla~n amcasının oğludur. Annesi Fabma binti Esed'dir. Hic-

retten yirmi bir sene önce doğdu. HZ. Muhammed, peygamber ol3ruk eöuderil-

diAinde ergenlik çağlarında idi ve HZ. peygamber'in evinde kalıyordu.

İslam'J. ilk kabul edenlerdendi.(2)

HZ.peygamber,Muhaoir ol~ak Mekkeaençıkarken;onunyatağında

geoelemesi ~ sebebiy;'e bÜyük.·bir:-§erefe, sahi,pt:ı.Öyleki gözcüı.er,Hz.~ .

Eeygamberiu'keiıdi yatağında_ya.ttığın~~~ hiç şüphe etmiyorlardı..(J)

·HZ._ıı~ygamber, onu kız3.,...J'a~ıma ile evlendtrdi.TebUk sefer:l1 hariç

bütün harblarde Hz.'" PeY'gamber 'ile' birlikte bulundu,Tebükseferinde" ise .•;

ailesine bakmakla-görevlendirmişti.(4)Onun her harbte doldurulamaz bir·:.

l.Divan,II,l63-370

2. İbn-i Hişam .eS- Siratüm Nebevina t I, 428; İbn-i Kee±r:~'el-Bidaye

ven Nihaye ,1II,26.

J.İbnüi Esir,el-Kamil fit-TarihtrI,I03~

4. İbni Sa'd,Tabakat,III,23;İbnü'1Esir,Usüdülgabe,rv,20.

-25-

yeri ve övgüye değer tesiri vardı.Tehlikelere dalan ve güçlUklerc'··

aldırmayan bir yiğit idi.O,Hayber'savaşındabüyUk kahramanlıklar

göste~mişti.

Peygamberimiz Haybe~1 fethe gittiğinde yarım baş ağrısına

tutulmuşve kimsenin yanına çıkmamıştı.Bu: sırada Hz. E.bu Bekir ve

Ömer sırasıyla Peygamberimizin sancagını alarak çok şiddetli çarpış­

ma yapmışlarsa .. ·da bir netice elde edemeden geri dönmüşlerdi.Bunun

üzerine Peygamberimiz Hz. Ali'yi çağırarak sancağı kendisine verdi.

Hz. Ali,Kale kapısını kendisine kalkan edinerek kahramanca çarpıştı.

Hayber Yahudilerinin ünlü savaşçısı Merhab'ı öldürdü ve zorlu MÜcade­

leden sonra kaleyi~ teslim aldı.(I)

Mevlana, bu olayla ilgili olarak:

" Yazıkıkeşke Ali'nin Hayber kalesinin kapısını çekip k~şardı­

ğı gibi senin varlığını da Tanrı çekip koparsaydı,"(2)demek: suretiy­

le hem Allah aşkını terennUm etmekte,hemde Hz. Ali'nin Haybeı:deki

kahramanlığını dile getirmektedir.

Peygamberimiz, Hz. Ali'yi bir çok sözleriyle övmüş ve 6na

" Ebu Turab" sıfatını vermişti.Buharilninnakline göre: "Bir kere

Hz. Ali,Fatıma'nın yanına varmış ve her nasılsa bir şeyden dolayı

Fatıma~a darılarak Mescidıe gidip yatmıştı.Bu sırada Peygamberimiz

kızı Fatıma~~ yanına Uijramı~ ve Ali'nin nerede olduğunu sormuştu,

Fatıma!d~ Mescid'de olduğunu öğrenince Mescid'e gelmiş Ali'yi ri-

dası düşmüş ve arkasına toprak bulaşmış bir vaZiyette yatıyor bu­

lunca~Kalk ey Ebu Turab"diyerek Ali'nin arkasındaki toprağı 1s1lkelemiş­

t1.(3)

I.İbnü'l Esir, el-Kamil fit-Tarih,II,219-220.

2. Divan, III,l22,

3. Buhari Muhtasa~ı Tecrid-i Sarih Tercemesi,Ix,;62.

-26-Mevlana bir beytinde bu olaya temas eder:

"Ebu Turab gibi yere yüz korsa bütün yeryüzünü ona lalelik,

güllük, gülüstanlık ederimlt(l)diyerek Hz~ Ali 'yi 6vmekte ve Peygam­

berimizin yanındaki mevkiine işaret etmektedir.

-·°3. CAFER .BİN; EBt-TAIıİB:' (?629)

cafer, İslam dinini ilk kabul eden mUsıümanlardandır.O, Habeşis­

tana '-kinci kafile ile giden mUslümanlar arasında bulunmuştur.(2)

Kurayş, İslam Muhacirler1n1n Habeşistan'a sığındıklarını duyun­

ca Necaş~ye elçiler ve kıymetli hediyeler göndererek Muhacirlerin geri­

çevrilmesini Neeaşİden istemişlerdi.Böylenazik bir ortamda Cafer Mu,

hacirlerin reisi olarak Habeş Necaşis1ain huzuruna çıkmışve yaptığı

savunmalarla,Kureyşintalep ve iddialarını reddettirmiş ve Muhacirle­

rin,Habeş ülkesinde, -istedikleri yerde ve emin bir şekilde yaşamala­

rını sağlamayı başarmıştı.(3)

Cafer, MUte(629) savaşına katılmış ve büyük fedakarlıklar gös­

termişti.(4) Mute savaşı Peygamberimizin komşu hükümdarlara gönderdi­

ği mektuplarınbirneticesi olarak baş gösterdi.(5)

Peygamberimiz, Gassanilere yazdığ~ mektubu,Haris bin Ume~ Rl­

Ezd1 ile göndermi~ti. Onlar Bizans İmparatorluğuna bağlı idiler_ve

bundan dolayı da kendilerini güçlü hissediyorlardıElçiyi öldürdüler

ve Peygamberimizla alay ettiler.(6)

lli' Divan, V,33.

2.İbni Sa'd,Tabakat,rv,34.

3o İbni Hişam,eG~ ~iratün Nebeviyye,ır,ıO-ıı.

4.İbni SaId, Aynı Eser,rv,jS-390

5. Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi. 287.

6. Buhari, Aynı Eser,X,287.

-27-

İslam elçisinin öldürülmesi, ihmal edilecek bir dav­

ranış değildi. Bu aşırılığa karşı bir hareketde bulunmak

lazımd:a.

Peygamberimiz, Gassaniler'e karşı Zeyd Bin darie'e

kumandasında 3000 kişilik bir ordu hazırladı. Zeyd şehit dü­

şecek olursa, yerini almak üzere, Cafer~i ve Caferın de Şehit

olması durumunda yerine geçmek üzere Abdullah Bin Revaha'yı

kumandan tayin etmişti.(l)

Hz. Zeyd, Cafer ve İbni Revaha birbirini takiben

şeRit dÜştüler ve Halid Bin Velid firar aalindeki müslümanları

ancak güçlükle durdurup, Medine',e götürmeye muvaffak oldu.(2)

Cafer, bu savaşta kollarını kaybetmişti. Peygamberimiz

Cafer~in bu iki koluna k8rşılık Allah'ın ana iki kanat ver­

diğini ve bunlarla Cennete uçtuğunu haber vermişti. Bu ne­

denle kendisine Cafer'i Tayyar lakabı verilmişti.(3)

Mevlana, bazı beyitlerinde Hz. Cafer'in şehit edili?i-

ne işaret eder:·

"Can kanatları bi tti de beden yUllurtası ondan kırıldı;

Can Caferlik göstermek için Cafer~ i Tayyar kesildi. ll:"Aşk güneşi her zerreya ~arap sun; her kılımız o başa

bir Cafer~i Tayyar kesilsin lf •

"Kuleğıma öylesi ne rıaykırdı ki, o sesle her zerre sar­

hoş oldu. Benim uçan Cafer'imin kanat seslerini duyuyorum,

atılıyorum ki uçtukça uçu.yor." (4)

Lo İbnü'ı Esir, el-Ka11il fit-Tarih, 11,234.

2. Ibnü'ı ~sir, Aynı Eser, Il, 238.

3. Sahih-i au~ari Muhtasarı Tecrid-i 3~rih Tercemesi, A, 290;

4. Divan, I, 266; IV, 431" I,133.

-28-

" Elden ayaktan ayrıldı amma Tanrı'nın ihsanı ona

Cafer kanatları verdi." (1)

Mevlana, bu beyitlerinde,Mute savaşında Cafer~,in

iki koluna karşılık kendisine Allah'ın iki kanat verdiği

yolundaki Hadise işaret etmiş oluyor. Bu arada Cafer'in

İslam davası uğruna göstermiş olduğu fedakarlıklar da di­

le getiriliyor.

4. HZ. HAMZA

Abdulmuttalib'in oğlu ve peygamberimizin amcasıdır.

Künyesi Ebu Umare, Ebu Yala,olup annesi Hale binti Vüheyb

dir. Peygambirimizden iki veya dört yaş büyük olup onun

çocukluk arkadaşı idi.Vahyin gelişinin iki veya altıncı

yılında müslüman olmuştu. (2)

Hz. Hamza , müslüman olunca, Kureyşliler, peygamberi­

mize yapageldikleri işkencelerin bir kısmını Hz. Hamzanın

onu koruyacağı endişesiyle vazgeçmişlerdi.()

0, cesur bir savaşçı idi. Bu yüzden kendisine;

tt Allah'ın ve Resulünün Arslanı" lakabı verilmişti.

1. Divan, V, 97.

2. Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, X,249;

İbni Sa'd, Tabakat, III,9-11.

). İbni Kesir, el- Bidaye ve'n Nihaye, III-IV, 13 ; İbnU'l

Esir, el- Kamil fi'tTTarih, II, 8).

4. İbni Sa'd, Aynı Eser, III, 8.

-29-

Hz. Hamza, Bedir gazasına katılnuş dz. Ali ile beraber

büyük fedakarlıklar göstermişti. (1)

Hz. Hamza çok büyük fedakarlıklar gösterdiği Uhud sa­

vaşında Vahşi" ni,n gdiz le ndiği yerden attığı bir Harbe i le :şehi t

olmuştur. Vahşi, Hz. damza"yı şehit edişini şöyle anlatır~

"Allah' a yemil], ed~rim, Hamza" yı gösetleyip duruyordum.

lnsanlardan kime rastladıysa kılıcıyla onu biçiyo~ ve her­

kesi öldürüyordu. Siba bin Abduluzza'Y2 öldürdü. Harbem~i

sallayıp üzeri ne attım.' Harbem; Hamza' nın kasıkl~rı ndan isa­

bet aldıyebacaklarının arasından ~ıktı.(2)

Peygamberimiz, Hamza'nın şeait edilişine çok üzülmüş­

tü. U::ı.ud savaşı· günü herkez şehitlerine ağlarken:

"Hamza için ağlayan kimse yok."() S5zleriyle üzün,

tüsünü dile getiriyordu.

Mevlana, Uhud sav~şında şehit düşen bu €özü~ek yiğit

hakkında şunları söyler:

"Ateş pervaneye pencere gibi görünür de o hayvancağız

yalımlı ateşe o yüzden atılır."

"Hamza:ya da ok, mızrak, güller saçan bir gül dı? lı gi bi

görünür; güller saçılarken de hiç kimse, tutup da zırh gi­

yi nmez. "( 4)

1. ~bnü'l Esir, el-Kamil fi1i-'i:arih, II,125.

2. İbnül Esir, Aynı Eser, II, 156.

). İbni Sa"d, III, ll; İbnü'ı Esir, Usüdüleabe, II, 46.

4~ DDvan, I, ııı,

-)0-

Tarihlerin bildirdiğine göre Hz. Hamza, cesur bir

savaşçıydı. Bu yüzden peygamberimiz,onu Uhud savaşında

zırhsız askerlerin başına geçirmişti. Mevlana, yukarıdaki­

beyitinde onun bu durumuna işaretle kahraman bir insan

oldugunu anlatmak istiyor.

5. HZ? ÖMER (591- 644)

Hz. Ömer; Kureyşin ileri gelenlerinden idi.(l)

Cahiliye devrinde elçilik görevi, ona verilmişti. (2)

Kureyşliler gerek kendi aralarında ve gerek başkaları ile

aralarında çıkan kavgalarda elçi olarak onu, görevlendirir­

lerdi. Ticaretle uğraşırdı. 0, mUsIUman olmadan önce İsla­

ma en çok karşı gelenlerdenlerden birisi idi. Ailesi için-

de mUsIUmanlığı kabul edenlere açıkça dUşman kesilmiştir.())

Hz. Ömer'in mUsIUman olması Hamzanın mUsIUman olma­

sından Uç gUn sonra idi. Onun mUsIUman olması ile ilgili

olarak kaynaklarda şu bilgilere yer verilmektedir :

Kureyşin zulmU sebebiyle mUsIUmanlar Habeşistan'a

zorlandığı bir sırada Hz. Ömer~in kalbinde mUslUmanlara

karşı bir acıma hissi belirmişti. UmmU Abdullah, onun

bu rikkat ve inceliğinden İslamiyete karşı bir meyil sez­

diğini söylemiştir.(4)

1. İbnU'l Esir, ÜsUdülgabe, IV, 5).

2. İbni Hacer, el- İsabe, 11,518.

). İbni Hacer, Aynı Eser, 11,518; İbnü'ı Esir, ÜsUdülgabe, IV,54.

4. İbnül Esir, el-Kamil fi't-Tarih, 11,84; İbni Hişam,

es- Sirat'ün Nebeviyye, II, 32.

-31-

Bir oa?ka goruşe göre:Şok:önce müslüman olan eniştesi

Said bin Zeyd ile kJ.z kardeşi ~'atJ.ma' nJ.n evinde duyduğu

Kuran-J. Kerim ayetlerin i n tesiri i le müslüman olduğu ,eR:1:.iın­

dedir.(l) Bir başka rivayette ise:

ArkadaşlarJ. ile devam ettiği bir meclise giden ümer'in

orada kimseyi bulamay~nca Kabe'ye gittiği, nz. peygamberi,

ayakta namaz kJ.lar ve Kur'an okur görünce Kabe-nin örtüsüne

gfzzaaerek onu dinlediği ve onun tesiri ile müslüman olddğudur.(2

lbni Hişam, ~bni İshak'dan bu rivayetleri naklettikten

sonra: "nangisinin doğru olduğunu Allah bilir," demektedir.(3)

Mevlana, Hz. Ümer~in müslüman olmasJ. ile ilgili ola-

rak ]unlarJ. söyl~r: .."Kimdi;r o erki, ümer gibi, Tan.ııZJ. elçisine kasdetmek

için elinde kJ.1J.ç çJ.kagelir de TanrJ. tuzağJ.na dÜşer, ta1ihi

yaver olur, bakJ.ş feyzine ulsşJ.r."(4)

Mevlana bu beyitinde/dz. ümer -in eniştesinin evinde

duyduğu Kur-an ayetlerinin tesir~ ile müslüman olduğuna dair

yukarıda naklettiğimiz habere işaret ediyor. Mevlana'ya gmre'I

Hz. ümer şanslJ. bir insandJ.r. ŞünkU o~Allah elçisini öldür-

meye giderken kendisi hidayete ermiş ve Iaıa.mfşetıe.şere:€lal'l_

mi~tir.

1. İbni nişam, es-Sirat' Ün Nebeviyye, II, 34-35.

2. lbni Hişam , AynJ. Eser, II, 38.

30 Ibni Hişam, AynJ. ~ser, II, 38.

4. Divan, tL, 39 9

-32-

III.BÖLttM-

BüYtiK'SELÇuKLULAR VE HAREZMŞAHLARLA. .. . -

İLGİLİ TlRIHİ~QLAYLAR

l. AMİD'UL MÜLK

Selçuklu Sultan'ı Tuğrul beyin ünlü veziridir.(l)Sultan

Tuğruı'un dalife el-Kaim Bi Emrillah'ın kızıyla evlenmesipde

büyük rolü olduğu söylenir.(2)

Tuğrul beyin hanımı Altun-Can Hatun (1059) sırala­

rında ölmüş ve Rey~de defnolunmuştur. Altun Can ölürken Sul­

tana dalife'nin kızı ile evlenmesini ve dünyada olduğu ~ibi,

ahirette de şereflenmesini tavsiye etmişti kiJ

bu da Selçuklu­

ların Halifelik makam ve mensuplarına nasıl bir dini inanışıa

baktıklarına ~üzel bir misaldir.()

:.f .. "_ .'••.

L., Turan Osman, Selçuklular Tarjlıi ve Türk Islam Medeni,y;a-ti ,

S. 98.

2. Doğuştan! Günümüzj3 Hüyük~ Isl'am-ı.ca.rihi·, V.IJ:•. ıL6..

'3. !Iuran Osman, Aynı Eser, S. 99.

-3:3-

\

G6r~ekten Tuğrul aey.lsl am ale~inde kazanmış oldu-

ğu itibarı artırmak maksadı ile hali~enin kızı ile evlen­

meye karar verdi. Bu makkatla (1061) de Rey kadısı Ebu

Sad, Hali fe' ye gonderi ldi. Hali fe el-Kai m Bi Emrillali:;; kı zı­

nı Sultan'a vermek istemedi. Ancak Sultan ısrar ederse üç

yüz biQ dinar para ile Vasıt ve çevresini vermesi gerekti­

ğini bildirmek üzere, Ebu Muhammed Et- Temimıyi Rey'e yolla­

dı. Temimi Rey~de Amid'ül Mülk'le görüştü.Vezir, bu şartların

Sultana soylenmesinin yakışık almayaoağını meseleyi kendisi­

nin halledeoeğini söyleyip, Temimi'yi halifenin teklifi ka­

bul edilmiş görünerek dağdad'a gönderdi, Sultan' a da hali­

fenin kızını vermeye razı olduğunusöyledi. Buna sevinen

Sultan, halkı toplayıp gayesinin halife vasıtaeıyla Hz.

peygamoerin süla1esi ile akrabalık tesis etmek olduğunu ilan

etti. Vezirini yüz oin dinar ve kıymetli hediyelerle halifeye

yolladı. dalife Bağdad' a gelen vezire Sultan' ın bu işten

vaz gecmesi ni aksi halde Bağdad' ı terk edeoeğini söyledi.

Vezir ise; "Madem ki., bu evlenmeye razı değildiniz, neden

şartlar ileri sürdünüz. şartlarınız kaoul edildikten sonra

geri dönerseniz kan dökülmesi ne sebe p olursunuz," dedi. (ı)

Netioe de Halife işin kı~ıştığını görünce nikana

izin verdi ve Amid' ül Mülk adına vekaletname yazdı. Nikah

ağustos 1062 de Tebriz de kıyıldı. Sultan bazı isyanları

bastırmakla meşgul bulunduğundan bir süre gelini almak için

Bağciad'a gitme imkanı bulamadı.(2)

l. Ibnü ı Esir, el-Kamil fit-Tarih, X,21.

2. Turan Jsman, Aynı Eser, S. 100.

-';)4-

Yalnız halifeye ve aılesine hediyeler yolladı. Ayrıca ve­

faat eden hanım2 Altun-Can natu~ a ait yerleri yeni gelin

Seyyide.:ı Hatun' a verdi. (1)

Tuğrul bey,1062 ağustosunda akdedilen nikahtan sonra

ancak 4,5 ay sOnra evlenebilmek için Sağdad' a hareket ede-

.bilmiştir. 1063 yıl başlarında Bağdad' a g@len Sultan" ı hali­

feni n yani veziri Fahr-ud-devle Cehir karşı1adı .. 18 Şubatta

başlayan muhteşem düğün bir hafta sUrdU. Ziyafetler, eğlen­

celer ve Sultan' ın dağıttığı zengin hediyeler birbirini

takip etti.

Gelin halifenin sarayından Sultan' ın sarayına götü­

rüldü ve Tuğrul bey der~al zevcesini alıp ordusu ile Rey'e

hareket etti. Sultan Rey' edöndükten sonra hastaıandı ve

4 E71ül lJ63 cuma günü yetmiş yaşında iken öldü.(2)

~latsız olan Tuğ~l bey son günlerde yeğeni, çağrı

Beyin oğlu Süleyman'ı kendisine veliahd yapmıştı. Bu te~

cihte, kardeşi Ç13ğrı Beyin ölümünden sonra Süleyman' ın an­

nesi ile evıenmesinin etkili olduğu kabul edilir. SüleymanJ

Tuğrul beyin ölüme üzerine, "Arnid ül Mülktl ünvanıyla tanı­

nan vezir Kündüri' nin yardımıylıa Selçuklu tahtına oturmuş­

tu. ~akat kardeşi Alparslan ve amcası Kutalmış Ona karşı

isyan etti ler. Alparslan, Süleyman' ı n ordularını Yanmiş

olan Kutalmış' ı ve Süleyman'ı yenerek, veziri NizamUl

Mül~ ün yardımıyla Selçuklu tahtına dturdu. Böylece kendi­

sine babasından intikal eden doğu bölgelsri dahil Tuğrul

beyin tahtına ve daha geniş bir imparatorluğa sahip oldu. C)

1. İbnü 1 ~sir, Aynı ~ser, L, 22.

2. I'uran Osman, Aynı Eser, S. 101.

). Turan Osman, A1nı ~ser, S. 105.

-35-

Bu saltanat müoadelesi Tuğrul Beye 8 y~l bir kaç ay

vezirlik yap~ş Amid'ül Mülk Kündüri' nin öldürülmesine de\

sebep olmuştu. Bu vezir Nizamülmülkün tesiriyle Alparslan

taraf~ndan hapsedilmiş daha sonra da idam edilmişti.(l)

ÖldürUldüğü s~rada 40 yaş~n~ aş~ş bulunuyordu. Alim,

şair, yüksek idareoi vasıflara sahip bir devlet adamıydı.

İda~ndan önce, oUıüsundaki rolü dolayısıyla, Alparalan'a:

"Sana uğurlu bir hizmet yaptım. Amcanız bu dünyayı

bana vermiş bende hüküm sürmüştüm • .Bu gün sende beni şehit

etmekle ahireti veriyorsun. Bunun ötesinde de başka bir

saadet yoktur." Haberini ~önderdi. Nizam'ül Mülk'ede~"Vezir

öldürmekle dünya ya kötü oir bidat ve çirkin bir kaide ge­

tirdin; bunun akibetini düşünmü10rsun senin ve evlatlarınıo-

da aynı "akıbet.e uhayacağından korkarım" if'adesi ile -çok

hakimane ihtarını tarihe maletti.(2)

Mevlana;bir beyiti~ de Amid'ül Mülk hakkında şunları

söyler:

"Ga~ndan başka bir şey içmeyeyim ne Amid'in nükte­

sini söyleyeyim, ne imadın sözünÜ duyayım diye ağz~mı da

tuttun, kulağ~mı da."C.3)

Burada Mevıana.,lAmid'in nÜktesinden neyi kastediyor

bilemiyoruz. Iki ihtimal geliymr akıı~ıza:

1. Tuğrul beyin halife ~l-Kaim 8i EmriIlah'ın k~zıyla

evlenmesinde Amid'ül Mülk'Ün büyük rolü olmuştur.

2. Kendi idamına sebep oldukları için Al~aralan ve

l • .lbnü 1 ~sir, el-Kamil rit-Tarih, .I, 3.3-.34.

2. Turan Osman, Ayn~ Eser, S. ı~6.

3. Divan, I, 357.

-36-

Nizamül Mülkle vezir öldürmek gibi kötti bir çığır açtıkları­

nı söylemiş ve kendilerinin de aynı akibatm uğraya bile­

cekleri uyarısında bulu~muştu. Vazirin hakimane uyarısı

gerçekı~şmişher ikisi de sonra şehit edilmiştir.

2. SULTAN SENCER.

(Sincar, 1086-Merv, 1157)

Sencer, 5 Aralık 1086 yılında babası Me li k şah'ın

*bir seferi esnasında Sincar'da doğdu. Ç~cukluğu Selçuklula-

rın karışıklık devrine rastladığı için öğranim göremedi;

fakat küçük yaşta devlat idaresi üstün de tecrübe sahibi

oldu. Meliklik döneminde kardeşi Muhammed Taı:Jar'ın yanında,

Berya~j~ a karşı mücadele etti. Ağabeyi Tapar'ın Sultanlığı

elde etmesinde önemli rolü oldu.(l)

rirmi ·yıl (1097-1118 )Melik V&..: 39 yıl (1118-11S7) i.

Sultan olarak Merv' de Selçuk tahtını işgal eden Sencer,

Selçuk padişahları arasında en çok hüküm sürmüş bir hü­

kündar olup Selçuk im~aratorluğu ve kudretinin son temsil­

c i s i di r. ( 2 )

Melik olarak Karahanlıları ve Gaznelilerı yendi,

onları Selçuklulara bağlı duruma getirdi.

1. Turan Osman, 3elçuklular Tarihi ve Türk lslam Medeniyyeti

S. 185.

2. Turan Jsman, Aynı ~ser, S. 185.

-37:-

imparatorluğun doğu sınırlarını güven altına aldı. Mun8mmed

Tapar'ın ölümü üzerine küçük yaşta bulunan oğlu Mahmud dev­

letin ileri gelenleri tarafından Sultanlığa getirildi;(l)

ffakat Sencer/onun hükümdarlığını tanımadı, dorasan~ da

Su 1tanlığı nı i lan etti. (1118) .Abbasi dali fes i Se ncer' i n

Sultanlığını oQajladı.

Sencer, tek başına büyük Selçuklu Sultanı olabilmek

için yeğeni Mahmud ile mücadeleye girişti, 12 Ağustos 1119

Save savaşında yeğenini yenerek im)aratorluğa nak~m oldu. 8u

zafere rağmen sultan Sencer yeğenine bir evlad muamelesi

yapmış ve anlaşmaya göre Rey şehri kendi si nde kaDmak üzere

imJ8r8torlugun bütün Batı ülkelerini onun hakimi:ret'i altında

bırakmı]-tı• .a'J anlaş'na ile Mahmud'u Irak Selç')klularının ba-

]Inn Su~ tan tayinetti. Kendisi de en büyük 31Jltan "Sultan ül

Azam" ünvanını alını, Ol,lu(1119). i:rkek evladı olmadı~ından

yeğeni Sultan Matımud' u veliaa.d ve dağmat yacıtı. lm)aratorlu­

ğun merkezini eskiden beri kendi hakimiyet bölgesi olan io­

rasan anakletti. (2)

Sultan Sence~ lD97 senesinde ~erv' de Melik alarak ida

reye başladığı zaman :ıenÜz 12 yaşı nda b'Jlunuyordu. 3ağlsm

bir idari kadro ile i;;e girişen Sencer, az zaman zarfın da

darasan' a aakim Oll1UŞ; bu tarRfta kazandığı za~'erler sayesin

de Se lç:ıklu devleti Şark ülkelerİ n de oir saraı ntıya ',ığrama-

mıştır.

1. IbnU 1 ~sir , "1 rr • 1 1.'. tT· .~ -ı~amı ıL - 8rlı, ~{, 3J5.

2. Turan 0sman, Aynı ~ser, S. 186.

-38~

Sultan ulduktan sonra da imparatorluğun Garp ülkelerinde

Siyasi Nizam ve birliğide fırsat bulduğu nisbette korumuş,

Selçuklu haşmetini iade eyle~iş ve ;lslam dünyasına emni­

yet getirmiştir.Cı>

Abbasi Hali{esi Müsterşid, Selçuklulara devredilmiş

olan dünyevİ yetkilerinielde etmek için evvelce. yapıll1ış

olan anlaşm8Jı JOZ~u?tu. Sencer)halifenin üstüne yeğeni Mah­

~ua u yollayarak ~alifeyi yenilgiye uğratm~ş ve ona asker

beslememesini kabul ettirmiştir. Mghmud'un ölümü üzerine Irak

Selç'Jklularının başına geçmek için amcası Mesud ll,l'de

harekete geçti.(2)

Sencer, kendisine karşı halife ile anlaşmış alan

Mesud'u Dinever Savaşında yendi (11)2). Irak Selçuklularının

ta~tına yeğeni Tuğrul'u ~eçirdi; öteki yeğeni Davud buna

kar~ı çıktıve ~esud ile birle~erek Tuğruı u yendi. Sencer,

Tuğrul' u tekreZ. Irak Selçuklularının başına çıkardıysa da o­

nun ölümü üzerine Mesud'un hakimiyetini kabul etti.()

Sencer, bundan SOnra im~aratorıuğun doğu meselele­

riyle uğraşmaya aaşladı; Cend ve Man-Kışlağ ~aza üslerini

tahkim etti ve Gayri MÜslim~ark kavimlerine (şamani Türkler

ve ,Cı taylar) a kar:p kazandığı zaf3rlerle Islam dünyasınl

i sti lalardarol .. korumuş oldu•. (4)

1. Turan Osman, Aynı &oor, S. 187.

2. Me ydan Laronsse, "Se ncer"rlsd. XI, 176.

3. Meydan Lar~')sse, liSencer" Med. Xi, 176 9

4. Turan Osman, Aynı Bser, S. lSS.

-39-

1136 da yıllık vergi ver~eyerek isyan eden Gazne hükümdarı

ı3ehram .~ a~'ıı ye ndi. (1)

darizm?ah hükümdarı Atsı~ı 1141 de kendisine bağla-

dı. Selçuklulardan olan Karahanlılara yardım etmek için Kara

nıtaylara savaş açtı. Fakat Katvan'da Karahıyataylara 1141

de yenildi. Katvan bozgunu Sultan Sencer in nayatına olduğu

kadar Selçuk Dgvleti ve İslam dünY9sı 1farihi için ağır bir

darbe oldu. Sultan Sencer) bu yeııilgi ias Ceyhu.} nehri ötesin

de kalan ve Çin ~udutlarına kadar uzanan bütün ülkeleri kay­

betti. Türkistan ilk defa olarak, putperest bir kavmin haki-.miyeti altına giriyQrdu. Bu mağlUbiyet aynı zamanda Türk is-

lam dünyası nı n artık Ş arktan gelecek akı nlara karşı mukaveme­

ti ni n de kı rı ldığı nı eöstermiş oluyordu. (2)

au olaydan sonra :iarizm~ahlar ayaklandı Horasan ve

MerVi ele geçirdiler. Sencer, Hariztnşah Atsız' ı yenerek tek­

rar ~akimiyeti altına aldı, fakat Gurlular ile mücadele et­

mek zorunda kaldı. Sencer' in eski k'J.dreti zayıfladı. 3elh' de

göçebe oğuzlara 1153 senesinde yenilarek esir düştü. (3)

3 yıl esirlikten sonra 1156 senesinde kurtuldu. Bun­

dan sonra da kendi kumandanlarının elinde oir çeşit esir

hayatı yaşadı. ~ihayet 1157 ~isan ayında, 72 yaşında iken

kendisi ebediyete ve Büyük Selçuklu İmJaratorluğu da tariie

intikal etti.(4)

1. ı(öymen ~JI. Altay, düyük Selçuklu İm). 'rarLıi, II, 3D9.

2. Turan Jsman, Aynı Eser, S. 192.

3. Köymen M. Altay, Aynı Eser, II, 413.

4. furan Dsman,Ayn] Eser, S. 196.

-40-

Mevlana)Divan~ndaSencer' den bahsederken Şunlar~

söyler:

".lfelek sana şar~p sundumu, gök kubbeniıı damında ev kur..

Sarhoşluk) kendinden geçiş Ülkesini ele ~eçirmişsin; Sgncer

Ulkesinin se~das~ndan v~z @eç."(l)

"Yiğitlerın kaçt~klar~ gUnbiz savaş~nda içiıı·ıde Sen~­

cer gibi savaşır, ayak gireriz."(2) ,

"Aklını başına devşir a. yoksul, yoksulluktan şikayet

etme. ÇUnkU Sencer'in ülk~si gibi yüzlerce Ulke eıııe-et"';r:[~:~.'

mişsin.~'(3) : -., . "..."<r:; , _'.>' ":;'::'~..:lD. ,':":,i cir

ı:-~: ~ (:..::ıMe1l1ana 8encel?~ i geniş' ülkeler$h-::sah.:tbi JI:Hlyik: öir",1.­

padaışah":oıarakni.telar.",Fakat Mavlanat:nın":ııa';'Saıı:cerJ i n,.sa.i-':'-·

-vanatı nda-; ğÖZÜ'3v8ftdl'ı'"rv:e .' nede'; ülkesi nde; O~ ;:-Tanr:ı.-=nın· ka rı.... ;:"

disine verdiği, a~kla sarhmştur ve yüzlerce ülke elde etmiş­

tir.

3. HAHEZMŞAH ALAEDD!N MUHAMMED

( 1200-1220)

Alaeddin Tekişin oğludur. Tekiş 12DD yılına kadar

Harezmşahlar devletinin başında kalmış olUııce yerine oğlü

Alaaddi n Muhammed ~eçmiştir. (4)

lo Divan, V, 146.

2. Divan, V, 303.

3. Divan, f'r, 467.

4. V. Barthold, Moğol ~6tilasına Xadar TUrkistan,Çev:

Hakkı Dursun Yıldız, S. 435.

-41-

Alaeddin Muhammed, önce hanedan Uyeleri ile mUcadeıe

atti. Gur sultanları şihabeddin ve Gıyaseddin ile savaştı.

Tekişin ölUmUnden yararlanan bu sultanlar, Merv ve Tus şe­

hirlerini aldıktan sonra Nişapur'u ele geçirdiler. Hindu Han

bin Melikşah" ı Alaeddin'e karşı ellerindeubir koz olarak

kuflanmak için, Merv ve Seralıs vilayetlarinin yönetimiyle

görevlendirdiler. Nişapu~ a yUrUyen Alaeddin Muhammed üurlu­

ları memleketlerine serbestçe dönmek şartı ile bıraktı. Kerv

ve Serahs' i geri aldı. Hi ndu~;Han Gur Ulkesi ne dönmek zorunda

kaldı. iIarezm\ e dönen Alaeddin bir yıl sonra Haret Uzerine

yUrUmeğe karar verdi fakat Sultan şihabeddin:.in Harezme yUrU~

mek için ordu hazırladığını duyunva bundan vaz geçti. iIa­

rezIlle çekilen Alaeddin in ardından Gurlular Tusa ~~ldi~e:;-.

Kardeşi Gıyaseddin'·-in· ölUm haberi ni alan Ş i;ıabeddin Gur' a

döndU. Bunun Uzerine Alaeddin fferat'ı almak istedi isede ba­

şarı kazanamadı. Gur' da durumunu dUzelten şip.abeddin hızla

Harezm üzerine yürüdU. Yat>ılan savaşta Gurlular Alaeddin' i

yendi. (1). .

Karahanlı Sultanı Osman ve. Karahi tayorduları Ala-

eddi n' i n yardımı na geldi. Gurlular ağırlıklarını yakarak ge­

ri çekildiler. Onları izleyen Alaeddin Hazaraspta üurluların

sağ kolunu dağıttı, bir çok esir ve ganimetta döndü. Kara­

hitay ordusu ise Anah~d önUnde Salahaddin in ordusunu çevi­

rerek iki gUn süren bir savaştan sonra yendi.

1. Köprülü M• .J:!'uat, "Harizmşaq.lar" Mad. LeaA. V,264-296.

-42-

Zorlukla Anahod kalesine sığınan şihabeddin Semarkant Sul­

tanJ. Osman'" ın aracılığı ile büyük bir fidye karşJ.lığğ Gazne­

ye llönebi ldi • (1)

Karahitay ların başarısı Alaeddin\i korkuttu. Bu

yüzden Harezmşah Gurlu Sultanı Şihabeddin iledostluk

kurmak tçin Gazneye elçi @i!inderdi. Bu Sultan Karahitaylar

dan öç almak istediği için Alaeddin" in dostluk teklifini iyi

karşıladı. 1205 de ordusunun eksiklerini tamamlamak için

Hindistan' a bir Sefer düzenledi, dönüşünde de Alaeddin' e ha.;;.

ber @öndererek Karahitaylar üzerine yürüyeceğinibildirdi.

Fakat bir Hintli veya bilır- batini taraftondan hançerlenerek

öldUrüIUnce(1206) Gurlular yıkıldı. Sultan Alaeddin bu durum

karşısında, Harasan orduaunu Herat'ı almak için €örevlen­

dirdi. Kı sa zamanda Herat alı ndı. Ordusunu n başı nda Belhe

yürüyen ~laeddin kuveetli bir kuşatmadan sonra burayı da

teslim aldı.(1207)(2)

Alaeddin' in bu tarihten sonra karşısında bulunan

siyasi ve askeri kuvvet Karahitaylardı. Harazmşahların her

yıl ver€i vermek zorunda oldukları bu devleti ortadan kal­

dırmak Alaeddia'in en büyük amacı idi. Bu maksadını €erçek­

leştirmek için Alaeddin büyük bir ardu ile Kare.b.iteylar ü­

zerine yürüdü. Karatitayları yenerek Buharayı aldı(ı20B)o

Bu tarihten sonra Kar~~itaylar bir daha toparlanamadılar.(3)

1. V. Barthad, Aynı Eser, S. 435.

2. KöprUlü M. iuat, "darizmşablar" Mad. M. Larausse, V,621-622

3. Köprülü M• .l!'uat, "Harizmşahlar" Mad. L.A. V, 264-296.

-43-

Güçlük kumandasındaki Naymanların, Cengiz·in önünden

kaçarak Karahitay topraklarına girşi bu devletin yıkılışını

kolaylaştırdı. Alaeddin 1212 d@" Semerkant' da zaptedinoe

lIaveraünnehir-keain olarak Harezmşahlar ın hakimIlyeti altına

girdi. Gazneyi alan Alaeddin bu böl~enin hakimiyetini oğlu

Celaleddin\e verdi(121S). (1)

Iran'a sefer yaptı (1217). Buraları itaat altına ald1'

ise de Bağdad·a halife üzerine gmnderdiği bir ordu ağır kış

yüzünden büyük bir kayba ve kürtlerin hücumuna uğrayarak

dağıldı(1218). Bu arada Ce~iz\ in seferlerini duyan Alaeddin

Cen~iz\ e bir elçi gönderdi. Cengiz' in gönderdiğ~ elçilik he­

yeti kabul etti. Cen~iz iyi iı~,tiler kurulmasın~ teklif

ediyordu. Fakat meşhu~ Otrar Facias~ ile Cen~fz'in tüccarla­

rının Sultan Alaeddin'in Valisi İnalcuk taraf~ndan öldürül­

mesi ve mallarının yağmalatılması Cengiz'i çok kazdırmıştı.

Cengiz, Sultan Alaeddin'den suçluların iadesini ve mallarının

ödenmesini istedi ise de o bunu reddederek savaşa k~ar ver­

di. Bu savaş Harezmşah imparatorluğunm ortadan kaldJ.rılması_

na, Doğu ve islam dUnyasın da yüzbdnlerce müslümanın ölümüne

bir çok şehir ve anıtın yakılıp yıkılmasına sebep olmuştur.

(1220) (2)

Cengiz\ le yaptığı savaşı kaybe~en Alaeddin Muhammed,

Hazer denizin de bulunan Abiskun adalarından birine sığınmış

ve orada hastalanarak sefalet içinde ölmüştür.(1220) (3)

1. KÖi,1rüıü M. Fuat, "darizm~ahıar" Mad. M. Larousse V, 621-622.

2. V. Bardhold, Aynı Eser, S. 490.

3. KöprCIU M. Fuat, "Harizmşahlar" Mad. İ.A. V, 264-296.

-44-

Alaeddin Muhammed'in dramatik ~lümüyle, oğlu Celaled­

din bu uygun olmayan 'ş~~lar ile babasına halef olmuştu.(l)

Sultan Alaeddin Muhammed, Harezmşahlar devletinin sı­

nırlarını batıda Irak, doğuda Hlndista~ a, kuzeyde Hazar de­

nizi ve Aral gölü, güneyde ise Ba~»a körfezi ve Hind okya­

nusu sahillerine kadar genişletmişti. Büyük Selçuklulardan

sonra onu n kadar gU:c;.lü bir devlete sahi p olan bir hükümdar

gelip geçmemiştir.(2)

.. Alaeddi n Muhammed, i lme büyük değer veri r, alimleri se-

ver ve onlara destek olurdu. O, Harezmlilerin başkenti olan

Cürcan-ı ilim ve sanat merkezi haline getirmişti. Tarihçi-

ler ilim ve sanat adamlarının çokluğunu gökteki yıldızlara

benzetirler. (3)

Harezmşahlar ülkesinde dini ve müsbet ilimler saha­

sznda yoğun bir eğitim göze çarpıyordu. Bu devletin kuruluş

ve gelişme devri olan XII. asırda din adamları zÜm»esinin

dışında, tamamen ruhani mahiyette yeni bir sosyal sınıf o~

taya çıkmıştır. Sonraki asırlarda tarihi rolU gittikçe a~

tan bu yeni kuvvet, büyük Sufilerin teşkil ettikleri tari­

katlardır. Bunlar XII. asırda cemiyet içerisinde büyük rol

oynamaya başlamıilardır. XII. asrın sonlarında Suf! şeyh

NecmOddin Kübra nın büyük bir nüfus kazandığı görülür. Ara­

larında Mevlana Celaleddin Rumi \ nin babası Baha~dd~~uVeled

in de bulunduğu pek çok şöhretli şeyh, onun h~lifeleridir.(4)

lo Taneri Aydın, Celaleddin darizmşah ve Zamanı,S. "t7

2. KöprülU M. E'uat,"Harizmşahlar" Mad. İ.A. V, 273.

3. Do~uştan Günümüze BU~ük~ ıslam~arihi, IX, 61.

4. Köprülü M. liuat, "darizmşahlar" Mad. I.A. V, 264-296.

-45--

Muhammed Harezmşahın KUbreviye silsilesi ile arası iyi

değildi.O sebepten Necmeddin KUbra'n~n hali~elerinden, mec­

daddin-i Bağdadi'yi Ceyhun ~rmağ~na attır~ıstı. (1)

Bahaeddin Veled kendisini çok iyi yetiştirmiş bir insan-.

dı. Kendini iyiliK etme ve kötUIU~ten kaçıBma lle tanıtmıştı.

mUridIerinden bir çoğuda Kendisi ile yoldaş olmuştu. vaima

vaaz ederdi. ~ultanUl Ulema felsefeciıarin ve buna henzerle-

rinin mezhebini reddederdi. (2)

O, aevrin sayılı alimleri arasında yer alıyordu. Tasav­

vuf sahasındaKi şöhreti her tarafa yayılmıştı. (3)

HalKın ~UyUK sevgisini Kazanmıştı. HalKın Sultan'UI Ule­

maya Karşı göstermiş olduğu bUyUK sevgi ve bağl~lıK Harezm­

şan'ı Kuşkulandırmıştı. (4)

Banaeddin Veled vaazlerında felsefeeilere ağır sözler

söylerdi. Unlara bidatçı lMübted1)diye bağırırdı. Bu sözler

Harezmşaht ın~ .üstadı::-hhr:i::::Ra:z.i:·tjre.ağIr-g.elirdi. (5)

Daha çok felse~e, kelam ve zahiri ilimlere Kenaini veren

bu zat inanış ve anlayış bakımından sufilere karşı idi. (b)

Bu nedenle Harezmşah'ı Banaeddin Yeladte karşı kıskırtırdı.

Banaeddin Veled yurdunu terke mecbur kaldı.

1.l:S• ..b'Uruzant"er, M. Celaleddin, çev: Farudun .N. UZIUK, :::>.10.

2.l:S. Füruzanfer, Aynı Eser, :::>.11.

3.l\.öprUlü M. Fuat, "Harezmşah" Med. l.A. Vfi 2b4-2~b.

4. b. ~üruzanrer, Aynı ~ser, S.12.

?l:S. ~üruzan!er, Aynı ~ser, ~.12.

b.GÖlpınarlı A. Mevlana Celaleddin , ~.4l.

-46-

Muhammed Harez~şah padişahlık tahtında oturdukça geri dön~

memeye yemin etti.

İsmet Kayaoğlu, ~ahaeddin Veled'in ~elh-i terketmesi

konusunda şunları se~lerı

"llmi otoritesi büyük olan ~ahaeddin Veled , dini bi­

limIerde en yetkili kişi~di. Harezmşahların oaşkenti olan

Ürgenç şehrinde felsere dersleri okutmakta olan Fahreddin

Razi llb49-l209) ile arası açıxtı. Onun bu yüzden ~elh şeh­

rini terkettigi söylenirse de, F. Razinin ölüm tarihinin

12U9 , onun ~eıh şehrini terkedişi 1212 olduğuna göre, b~

söylentinin aslının,sağlam olmadığı ortaya çıkar. Bir başka

neden Harezmşah .Kutbuddin Mehmedin Şii mezhebine giri~i, ken­

disinin bundan hoşlanmayacağını bilen ve Harezmşahlar hüküm­

darının düşmanı olan Nasır Lidiniılah'ın onu Bağdada davet

etmiş olması olabilir. Nitekim, Bağdad'a geldiğinde Abbasi

halifesi Nasır , Bahaeddin Veled'e 3uuu aıtın hediye gönder­

mişti r. Onun bu parayı kabul etmediği söylenir. Nihayet

bizcede en doğru olan bir başka neden, Sultan Veled'in İbti­

daname de işaret ettiği nedendir. ~ Moğolların şehri zabte­

deceği sezgisidir."ll)

Mevlana, Harezmşah Alaeddin"Muhammed hakküıda' şunları

söyler :.':::':.

"Harezmliler neliksiz niteliksiz Tanrı didarını inkar

ettiler amma senin görüşün yüzünden Harezminde ayak urarak

raksetmede"(2)

I.Kayaoğlu İsmet, " Mevananın Moğol Yöneticilerle Münasebet

leri" Selçuk Üniversitesi,2. Milli Mevlana Konp-resi,Konya,I9R7,

S. 159.2.:Civan,I,l78.

-47-

ır A Muhammed, a güzellikte Sun~ura alımda Zeynebe

benzeyen senin padişahlığın bana karşı mat olmuştur,mat

olmurtur,mat."ll)

Mevlan, tasavvufa karşı olduğu, gönül erbabına itibar

etmeyip onların kalbini incittiği ve belkide bu yüzden baba­

sı Bahaeddin Veled'in Belh'i terketmesine sebep olduğu için, ..

Sultan alaeddin Muhammedi kötüıüyor. Ulke yönetimini ellerinde

bulunduranların halkın huzur ve sükununu sağlamakla ~örevli

olduklarını,halka baskı yapmamaları gerektiğini, baskı yapıl­

dığı takdirde bazan onarılması güç yaraların açılabileceği­

buradan çıkarabilir~z.

I.Divan,IV,9f).

-48-

ıv. BÖLüM

SELÇUKLU -MOGOL MÜNASEBETLERİ VEMEVLANA'NIN ÇAGDAŞI OLAYLAR

i. MOGOL KOMUTANI BAYCU NOYAN VE ANADOLUNUN

İŞGALİ

Baycu ünlü bir Moğol komutanıdır.Moğol Kaan'ı tara~ın

dan Anadoluyu fethetmekle görevlendirilmiştir.BaycuKaan'nın

nezdindeki itibarını yükseltmek ve askeri kudretini yücelt­

mek düşüncesiyle Anadolu Selçuklu devletini ele ~eçirmek

istiyordu. CL)

Moğollar, güçlü bir devlet olan Harezmşahları yendik­

ten sonra batıya doğru hızla ilerlemeye başlamışlardı.Bun-

dan sonra onlara karşı koyacak bir devlet de bulunmuyordu.

Moğollar batıya doğru akınlarına devam- .ederek İran ve Gürcis­

tan'ı kendilerine tabi bir duruma getirdikten sonra Irak'a

akınlar yapıp Anadolu Selçuklu devletinin sınırlarında dolaş­

maya başlamışlardı.

I.İbni Bibi, el-Evamiru'l Alaiyye, çev: M. Nuri Gencosman,S.213.

-49-

Tarihi yollar Moğolları da Selçuklular ~ibi Anadolu'ya

çekiyordu. Fakat Selçuklu devletinin güçlü olması dolayısıy­

la sınırlara tecavüzde tereddüde düşmüşlerdi.(l)

Bu sıralarda Alaeddin Keykubadın genç yaşta 1231:de

Kayseri'de zehirletilerek ölümü ve yerine iktidarsız ve anor­

mal vasıflara sahip oğlu II. Keyhüsrev'İn geçişi bu kutretli

devletin sarsılmasına bir başlangıç oldu.l240'da zorlukla bas­

tırılan Babsi hareketiyle Selçuklu devletinin zaafı iyice an­

laşılmış bulunuyordu.Nitekim Baycu, 124l'de Erzurum'u işgal

ve tahrip ile Anadolu'yu istila ve tahrip yoklamasına giriş­

ti.(2) Ertesi yıl daha büyük kuvvetlerleıbatıya döğru ilerle~

di. Otuz kırk bin kişilik ordusunun bir kısmını Gürcüler ve

Ermeniler teşkil ediyordu. Selçuklular tehlikenin vahametini

anlayarak iyice hazırlanmışlardı. Ordunun sayısı elli bin

civarında idi~ Yirmi bin kişilik bir kuvvat öncü olarak

Moğollar üzerine yollandı,fakat bu birlikler ağır yenilgiye

uğrayarak geri çekildiler. Bu ilk boz~ndan şaşkın düşen

Sultan akşama kadar hiç bir şey yapmadan bekledi;karanlık

basıncada korkaklığından ve onursüzluğundan,kimseyehaber

vermeden kaçtı.Sultanın kaçtığını duyan askerler de ağırlık­

larını ve çadırlarını bırakarak savaş alanından uzaklaştılar.

Ertesi gün Moğollar, Kösadağ sırtlarına çıkınca Selçuklula­

rın çadırlarını görmekle, pusuya düştüklerini sanarak bir

kaç gün oraya yaklaşmadılar, fakat sonradan,Türklerin kaçtı­

ğını anlayarak ordugahı yağmaladılar(1241).

1. Doğuş~an Günümüze Büyük İslam Tarihi, VIII,304.

~.Turan Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, S.228.

Böyle utanç verici ve sonucu pek ızdıraplı bir mağlubiyetin

eşine Türk tarihinde rastgelinmez.(l)

Bu mağlubiyet siyasi düşüşün başlangıcıdır.II.Key­

hüsrev'in ölümünden sonra (1246) üç küçük o~lu yanında dev­

let adamlarının toplanıp mevki ve ihtiras mücadelelerine

girişmeleri, Moğolların müdahalelerine , askeri işgallerine

ve ağır vergilerle devleti ezmelerine fırsat verdi.(2)

1277 yılına dek Anadoluyu genel valiıer eliyle yönettiler

ve ülkenin zenginlikleri~ve varlıkları, onların İran da

1256 yılında İlhanlı Devletini kurmalarından sonra Azarbey­

candaki başkentleri Sul~aniye'ye taşındı durdu.()

Kösadağ bozgunundan sonra Baycu, ikinci istilasın~

yapmak üzere Konya'ya hareket etti. Selçuklu ordusu ile

Sultanhanında karşılaştı(15Ekiml256).Buradayapılan sava­

şı Baycu kazandı.Başta Selçuklu veziri olmak üzere bir çok

kumandan ve asker şehit oldu. Sultan Keykavus, kötü haberi

duyunca Konya'dan ayrıldı. (4)

Baycu, Sultanhanı zaferini müteakiben hızla Kanyaya

doğru ilerledi.Sultanınayrılışı ile şehir tamamen sahipsiz

kalmıştı.Dışarıdan gelecek hiç bir tehlikeye karşı mukavemet

gösteremeyecek bir duruma düşmüştü. ~

, ..

l. Kayaoğlu İsmet, Mevlananın Mp~ol_YöneticilerleMÜhasebet­

~eri, Selçuk Üniversitesi, 2.Miili Mevlana Kongresi, Konya

.L987,S~ 161 •.

2. Turan Osman, Aynı Eser,S.229.

3.,Kayaoğlu İsmet, Aynı Makale,S.ı61.

4. Dopuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, YIII,317.

-51-

Sultanın Konya'yı terketmesiyle meydana ~elen otorite

boşluğu nedeniyle emir ve kumandan aralarında kav~aya

başladılar.NizameddinAli bu kavgaları yatıştırdı.(l)

Moğolların her an Konya'ya girme ihtimali vardı.

Bu nedenle şehrin kapıları kapatıldı.Baycu, eğer şehir di­

renirse, kalelerini yıkıp şehri tahrip edeceğine yemin et­

mişti.Saray Kahyası olan Nizameddin Ali,dört katır yükü al­

tın götürüp, aman diledi ve şehri Moğollardan satın alıp yıkıl­

maktan kurtardı.Baycu yalnız dış surların burçlarını yıkmak

suretiyle yeminini yerine ~etirdi.(2)

Bu olayı Eflaki Mevlana'nın kerametine atfeder.Menkıbe­

ye ~öre Baycu Konya'yı kuşatınca, halk ölüm korkusuyla bir­

birleriyle helallaşır ve Mevlana'ya gelerek yardım isterler.

Mevlana Halkabeguş kapısından dışarı çıkar,Konya meydanı ar­

kasında bir tepeye çıkıp namaza durur. Baycu ve askerleri

yüzü örtülü vesarıklı bir şahsın (Mevlananın)namaz kıldı-

ğını pörünce onu ok yağmuruna tutarlarsada bir şey yapamaz­

lar.Mevlananınkerametini gören Baycu, kendisine verilen mal­

ve parayı kabul ederek onun hatırına Konyayı bağışlar.

Mevlana,kurtulan Konyaya Evliya şehri lakabını verir.())

Mevlana,bu sırada şu beyitleri söyler:

" Elime o Kaanlar kaanından bir yarlığ ~eldi;

artık ne Baycu'yu biliyorum ne Batu'yu tanıyorum."(4)

1. DOFuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi,VIII,317.

2. Kayaoğlu İsmet, Aynı Uakale,S.I~2.

). Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri,Çev: Tahsin Yazıcı,

1,283,284;Kayaoğlu İsmet, Aynı Makale,S.1~2.

4. Divan,V,443,

-52-

" Gökyüzü burcundan bana, yüzlerce mancınıkla taşlar

atılsa o kaleden,o burçtan başka oir kale bir burç bilmiyo~

rum, bilmiyorum,"

" Nice Rum yüzlülerim var nice gizli Türklerim var;

artık Hülagu'yu bilmezsem, onu tanımazsam ne ayıbı varki"

" Hülap-uYu,insanı hayran eden Türk güzellerinden sor:

Öylesine bir şaşkınlığa düşmüşü~ .,ki,bu şaşkınlık yüzünden

bilmiyorum Hülagu'yu bilmiyorum,"(l) beyitleri Mevlana'nın

cesaret ve kahramanlığın~'göstermekle beraber, onun içine

kapanık bir derviş olmayıp halkla içiçe yaşayan,onlara yol

gösteren, yardım eden bir kişi olduğunu da belgelemiş oluyor.

a) Mevlana'nın Moğol Yönetimine Bakışı

Moğol akını yüzünden Anadolu tam bir çaresizlik içe­

risine düşmüşken bile Mevlana, bu mustbetin geçici olduğunu

söyıüyordu.Herkes Moğollardan kaçarken o:" Biz Tatarlardan

kaçmayalım,Tatarlardanyaradana sığınalım,"(2)diyordu.

Bir başka şiirinde de :"Tatarların kötülükte bulunduk­

larını, fakat kendisinin bu kötülüğü değil, Tatar ordusunun,

miskini diledi~ini"(3)bildiriyordu.

Yine bir şiirinde:"Tatarlardankorkmanın manasız 01­

duğunu,çünkü onlardan iki yüz tane iman bayrağı,iman ordusu

çıkacağını~ söylüyordu (4)

I.Divan, V,444.

2. Divan, V,159.

3. Divan, V, ıso.

4. Gölpınarlı A. ~evlana Celaleddin, 8.219.

-53-

Mevlana~ bu sözleriyle ~elecekte Moğolların müslüman olacağı­

na işaret etmiş oluyor.Nitekim Gazan Han (1304),Mevlanayı

çok sever ve o"Bu gazeli benim içn söyledi"dermiş ve bu ~a

zeli, divan günlerinde giydiği gömleğe altınla işletmişti.(l)

Mevlana, ya Moğol akının Anadolu kültürü içerisinde

eriyeceğini, yahutd~ bir dalga gibi çarpıp geri çekileceğini

biliyor, fakat onun önüne geçilemeyeceğini söylüyordu. Ancak

"her iki· 'surette de bu bozulmamış unsurun Anadoluya ve Şark

alemine yeni bir şey vereceğini, yıpranmış eskinin bu yeni

ve zinde unsurla kaynaşıp yenileneceğini, yapılan zulmün,ilk

taşkınlıktan meydana geldiğini ve zamanla sükun bulacağıDı

anlıyordu.(2)

"Mevlananın Moğollarla iyi münasebetler içnde bulun­

ması onun içn bir noksanlık olarak görülmemelidir"diyen İs­

met Kayaoğlu, bu konuyla ilgili yorumunda şunları söyler:

"Olayları kendi devrinin şartları içinde de~erlendir­

melidir. Mevlana ne bir devlet adamı nede bir ordunun komu-

tanı idi, a mana aleminin sultanı idi.Moğolları bü~ünün de­

yimi ile istilacı ve iş~alci olarak görmemişti.Zatenkendisi

4e Anadoluya onlar gibi doğudan ~elmişti. Her mutasavvıf gibi

oda kollarını kendisine koşan herkese açmıştı.Mevıana'nınMo­

ğollarla iyi geçinmesi onun belli bir siyasetinden de~il,ki­

şili~inden kaynaklanmakta idi. Amacı da onların hakimiyetini

güçlendirmek değil güç durumda olan, çaresizlik içnde olan

kimselere yardım etmek olmuştu. Bu haliyle o bir Moğol dostu

değil, insanlık dostu idi diyebiliriz~(3)

1.GÖloınarlı A. Aynı Eser, 8.219.2.GÖlpınarlı A. Aynı Eser, 8.2I9.3.Kayaoğlu İsmet, Aynı Makale, 8.164.

-54-

Osman Turan; "Anadolunun Türkleşmesi ve Moğol İstila­

sı" nı işlerken, Mevlana'nın görüşlerini teyid eder mahi­

yette bir tablo çizer:

" tarihin en kudretli ve şiddetli istilalarından

birini teşkil eden moğol istilası Orta Asya Türklüğü ve

medeniyeti için ağır neticeler ve Anadoluda bilhassa 1277

den sonra büyük sarsıntılar vücuda Retirmesine karşılık

bu ülkenin nihai Türkleşmesinde önemli roloynamıştır.

gerçekten Malazğirt Zaferini müteakip Anadoluya nasıl

sel halinde insan akını olmuş ise Moğol istilası önünde­

de aynı şekilde Türkmen kitleleri Anadolu'ya kaçıyor ve

Mo~ol kıtalarından kurtulmaya çalışıyorlardı"(1 :hemektedir.

Moğol işgalinden kaçıp Anadolu'ya sığınan bu Türk­

menler buradada Selçuklu-İlhan! devletinin tazyiki ile uç­

larda yğılıyor ve buralarda göçebe kesafetini artırarak

Bizans topraklarını fethe başlıyorlardı. Batı Anadolu'ya

yerleşen Türkmenler burada yeni beylikler kuruyorlardı.

Bu Türkmen akınları sayesinde XII.ve XIV.asırlarda Batı

Anadolu, Orta Anadolu'ya nazaran daha kuvvetli bir şekil

de !ürkleşleşmişti. Böylece Türklerinfelaketine gibi ~ö­

rünen Moğol işgali onların saadetine sebep oluyordu. (2)

1. Turan Osman, Aynı Eser, S.211.

2. Turan Osman,Aynı Eser, S.232-233.

-55-

2. Ş~S-I TEBHizİ (Tebriz? Konya L~47)

Mevlana Celaleddin'i Rumi'nin hayatını ve düşünce­

lerini etkileyen büyük bir mutasavvıftır. llielikdad oğlu

Ali'nin oğludur. (l)Kaynaklarda ataları ve babası hakkında

bir kayda rastlanmıyor.

Şems, önceleri Tebriz'li Şeyh Ebubekir'in müridi

olmuş, ondan çok yararlanmış ve dereceler elde etmişti.

,Fakat Şemsin derecesi öyle bir mertebeye var.dı ki kendi

şeyhi ile yetinmedi. Tasavvuf yolunda ilerlemek, daha ol­

gun bir şeyh bulmak için, ünlü su~ilerin yaşadığı şehirle­

ri gezdi. Bir 90k erenler, veliler,ve şeyhler ile görüştü.

Gittiği yerlerde bazan okul müdürlüğü yaptı, u~ak defek

işlerle uğraştı.Ucret verildiği zaman onu almaz,ansızın

o şehirden uzaklaşır kaybolurdu. Bu geziler onun adını

Uçan Şems'e (Şems-i Perende) çıkarmıştı.(2)

Yolculuğu sırasında Bağdad'a uğradı ve Evhadiddin

Kirmani ile görüştü.Şamda Muhiddin-i Arabi'nin toplantıla­

rına katıldı.Şems,kendi.devrindeMevlana hariç dOğru dü-11

ı"ust air şt:=yhe rl:H:Jt ıauıauıgını ~öyler: Esa st:=nair şeyh gör-

meaim een.Halbuki şehrimden şeyn bulmak için çxKtım. Çık­

tım amma bulamadım. Ancak Mevlana'yı ouldum:(3)demek sure­

tiyıe Kendi devrindek şeyhIere nasıl baktıgını açıKlar.

1. B. Füruzanfer, Mevlana Celaleddin,Çev: Ferudun N. Uzıuk,

S.b?

2. lj. Füruzan!Oer, Aynı Eser, S. '72.

3. Gölpınarlı A. Mevlana Celaleddin, ~.53.

-56-

Mevıana gibi Şems~de felsefe ve flozoflara karşıdır.

ona göre gerçeğe uıaşma,ancak birine tabi olmakla ve aşKla

olur.Şems'in nazarında bilgi; ancak bir vasıtadır, gaye

değil.(l)

a) Şems~in Konya'ya Gelişi ve Mevlana lle

Görüşmesi

Kendi ifadesine göre,arayış içinde çırpındığı gece-

lerin birinde mana alemlerinden ona seslenen dost" ~eni

- ,aradığın haK dostu ile yoldaş edecegiz" diye'haoer vermiş-

tir.Me nkıbeler, bu haberi çılgın bir sevinçle karşılayan

Şems'e bir soru yHneltmiş ve lutfa karşı, Hak katına şük­

ran borcu olarak ne adadın?diye soruımuştur.Şemsın " Başı­

mı"(2) diye cevap verdiğini't Mevlana'yı bulduktan sonraki

yaşantısının, bu cevaba bağlı olarak geliştiğini anlatır.

Şems, 1244'de Konya'ya geldi.Şekerciler hanına ine­

rek bir oda kiraladı. Onun gittiği her şehirde hana inme­

si adetiydi.Halkınkendisini zengin, ulu bir tüccar san-

ması için odasının kapısına iki üç dinar değerinde bir ki­

lit astırarak anahtarınıda sarığının ucuna bağlayıp omu-

zuna sarkıtırdı.Helbuki odasında eski bir hasır,kırık bir

bardak ve bir tuğla yastıkdan başka hiç bir şey yoktu. C)

Onun mevlana ile tanışıp görüşmesi konusunda Mena-

kıb kitapları dep;işik rivayetler ileri sürmüşlerdir.lı'akat

I. Gölnınarlı A. Aynı ~ser, 8.54.

2. Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, çev: Tahsin Yazıcı,

1,90.

3. B. Füruzanfer, Aynı ~ser, S. 10.

-51-

aynı kaynaklar Mevlana'n1n Şems'le buluşmasından sonra

kendi yolunu değiştirdiği konusunda görüş birliği için­

dedirler. Mevlana, Şemsle tanışmadan önce saygıdeğer bir

müderris idi. Çevresinde büyük bir topluluk vardı. Medre­

sesi hergün doluyor,yalnız danişmentler değil, ünlü bilgin­

ler, seyyahlar,saray adamları, devletlilerde onu dinlemek

için, ders vedigi her yere geliyorlardı. eimai o yüksek

medres'elerde ders veren ünlü bir müderris,·camilerde halka

ateşli ve sıcak vaazlar veren,uyarılar yapanbbir vaiz;

Şer-i meselelerde fetva yetkisi olan bir müftü ve özel

hayatın1 züht ve takva içinde geçiren, halka saygıyı

Hakka saygı bilen bir büyük ve seçilmiş kişiydi.Ama. Mev-i

lana bu formel kişilikten,bu yaşanmamış ama çok iyi öğre-

nilmiş gerçeklerin temsilciliğinden~ ayrılı~ından sıkılı­

yordu. (1)

Yıllar böyle geçerken bir gün onun mürşidi, yol gös-$

tericisi karşısına çıktı ve bütün hayatını ve düşünceleri-

ni değiştirdi. Mevlana Şems'le ~an1ştıktan sonra medrese­

deki dersleri ve öğrencilerini ihmal etmişti. Halk ve bil­

hassa öğrenciler, Şems'e karşı düşmanlık beslemeye başladı­

lar. Mevlana'nın Şems'i bırakıp kendileri ile ilgilenmesi­

ni istiyorlard1.(2)

Bu durumu sezen Şems, bir gün aniden kayboldu(1245)~

Mevlana onun Suriye'de olduğunu öğrenince oğlu sultan Ve­

led'i göndererek onu geri getirtti(l246).(3)

1. B. Füruzanfer, Aynı Eser, ~.lOl.

2. Gölpınarlı A. Aynı ~ser,S.76.

3. Gölpınarlı A. Aynı Eser, S. 79.

-58-

Şems, bu ikinci gelişinde de çevresindekilerin öf­

kesini ve çekemezliğini üstünde topladığı için aralarında

Mevlana'nın 'ortanca oğlu Alaeddin Çelebinin de bulunduğu

yedi kişilik bir topluluk tarafından öldürüldüğü söylen­

mektedir.(l)

B. Füruzanfer, Şemsin sonu ve mezarının yeri hak­

kında ki rivayetlerin ve haberlerin çeşit çeşit olmasını

Menakıb sahipleriyle, tezkere yazarlarının bu olay hakkın­

da yeterli bir bilgiye sahip olmamalarına bağlamakta ve

kendi kanaatini şöyle belirtmektedir.

" Elimizdeki deliller, onun kayıp oluşuna, yolculu­

ğuna delalet eder. Bundan dolayı kuvvetli bir ihtimalle

denilebilir ki, Şems Konya da öldürülmemiş, Konya dan ay­

rıldıktan sonra akıbetinden bir heber ve eser bulunamamış

tır. (2)

Mevlana, bu ayrılış ile ilgili olarak şunları

söyler:

" Gönlüm, Şemseddin~le buluşma ümidinin hırsıyla

kulağıma diyorki: Tebriz'e ~itmek gerek, Tebriz'de ara­

mak gerek"()

" MUcde geldi, Tebriz'li Şems, Şam'daymı.ş, Şamday­

sa eğer ne sab8~lar ~örUnür, ne gündUzler." (4)

Mevlana, Şems'in öldürüldüğüne inanmamaktadır.O,

Şam'da veya Tebriz'de olduğunu sandığı şeyhine kavuşma

ümidiyle yaşamaktadır. Nitekim Şems'i aramak için iki

1. B. Füruzanfer, Aynı Eser, S.104.

2. B. Füruzanfer, Aynı Eser, S. LO?

3. Divan, V, 421.

4. Diven, III, 148.

-59-

defa Şam'a gidişi iki sene onu araması, onu görme ümidiyle

şehirden şehire, mahalleden mahalleye koşması onun bu inan­

cını ortaya koymaktadır.

Bir başka beytinde :

" Cana canlar katan canlara canlar bağışlasın di­

ye beden Tebriz'li Şems'in ayrılığıyla eridi gitti"(l)

demek suretiyle Şems'in ayrılışı ile duyduğu üzüntUyU ve

ızdırabı dile getirmektedir.

Mevlana, Divan'nını Şems adına yazmıştır. Bu neden

le Gazellerinin çoğunun sonunda, kendi adını veya kendi

mahlasını söyleyeceği yerde,Şems'i Tebrizi'nin adını mah­

las yapmıştır.Bazı gazellerini Selehaddin-i Zerkub ve

Hüsameddin Çelebi adına yazmış olsada bunların sayısı çok

azdır.

Diyebiliriz ki Şems, Mevlana'nın düşüncesinin zen­

ginleşmesine, sanatının olgunlaşmasına yardım etmiş, Di­

van-ı Kebir adlı eserin yazılmasında ona ilham kaynağı

olmuştur.

3. KALENDERİLİK

XIII. yUzyıl Anadolu Türk Tarihinin dini düşünce

ve sosyal yapılanması bakımından önemli bir çağdır. Bü­

yük düşünürler, yöneticiler, hukuk·adamları bu çağda görü­

lür. Bilhassa Harezmşahlar devletinin yıkılması ve Moğol

akını bir çok alim, sanatkar ve din bil~inlerinin Anadolu­

ya gelip yerleşmelerini sağlamıştır.

i. Divan, 11,451.

-60-

Orta Asya menşeli ulu kişilere bağlı bazı tarikatların

devam etmesi ve yenilenerek yayılması bu çağ içinde olmuş­

tur.(l)

Bu çağda Anadoluda yaşayan tarikatlardan birisi­

de inanç ve giyinişlerinde Hind ve Türk Şamanizminin

tesiri bulunan Kalenderilik'tir

Bu tarikat Cemaleddin Savi (630/l232-3)tarafından

kurulmuştur. Kalenderilik Horasan ve Türkistan tarafında

yaygın idi. (2) Bunlara tıraşları, kıldan ve yünden do­

kunmuş aba giymeleri yüzünden Cavlaki de denmiştir.(3)

Bunlar hiç bir şeyi saklamamayı ve bu dünyaya

ait hiç bir mal toplamamayı kendi kendilerine, kunun

ittihaz etmişlerdi.(4)

Kalenderiler, Melamet erbabından bir taifedir.Ta­

savvufa ait en eski kaynaklardan itibaren Kalenderilik

Melametiyyeyle beraber anılagelmiştir.(5)

Mesela Sühreverdi(H.632 /1235)Avarifül Mearif'de f

Melametiyyeyi anlattıktan sonra Melametiyyeyle Kalenderi­

li~in farklarını bildirirken:" Melametilerin, ibadetleri­

ni gizlediklerini, Kalenderilerin ise yalnız far7.ları

eda ile yetindiklerini,adetlere aykırı hareket ettikleri­

ni" bildirmektedir.(6)

i. Kayaoğlu İsmet, "Kalenderiler" İlahiyat Fakültesi..

Dergisi, XXXI,147, Ankara, 1989.

2. Kayaoğlu İsmet, Aynı Makale,S. 149.

3. Gölpınarlı A. " Kalenderilik" Med. Türk Ansiklopedisi,XXI,It;O.

4.Prans Babıng'er,"KalenderiyeliMad. İ. A. VI, 128.

5. Gölpınarlı A. lKalenderilik"Mad.Türk Ansiklopedisi, XXI,l6l.

6. Gölpınarlı A. Aynı Madde, Y~I,l61.

-61-

CamiCH. 898/1422), Nefahat'Ul tlns'te aynı bilgiyi

vermekte, Kalenderilerin, ibadetlerini gizlemekle mukayyet

olmadıklarını yazmaktadır.(l)

Vahidi Manakıb-ı Haee-i Cihan ve Netice-i Can adlı

eserinde onları şu sözlerle tavsif eder :"Kalender gUruhu

pak,tıraş vUcuhla, başlarında kıldan örUlmUş kUlahlarve

arkalarında şalIar, kimi aselive kimi siyahlar, pür SÜT~

rur u hubur, haylü haşemleve tablü alemle ahengU nagamatı­

lave gülban-i salavatıla•.• " dedikten sonra ,onların eski

palasları,yUn elbiseyi süslü elbiseye tercih ettiklerini,

evlenmediklerini, göğü ata, yeri ana bildiklerini, saç sa­

kal, kaş ve bıyığı arizi bildiklerinden tıraş ettiklerini,

onlarca meseidle tekkenin ve kilisenin, cennetle cehenne­

min bir olduğunu, güzellere medfun olduklarını uzun uzadı-

ya anlatır ve kendilerine Hemdaniler dediklerini bildirir(2).

Mevlana, babasının ve onun halifesi Burhaneddin Mu­

hakkık' ın, sonrada Şems' in meşreplerini benimsemiş bir ; ,";

Melamet eri gibi görUlürt bu bakımdan da Kalenderiler'i

över; Mesela bir gün tıraş olurken berber, sakalını na­

sıl keseyim deyince Mevlana,erkekle kadın farkedilinceye

kadar deyip şu sözleri söylemiştir:

" Kalende~ilere gıpt~ ederim, hiç sakalları yoktur.

İnsanın sakalının az oluşu, kutluluğuna delelet eder; sa­

kal erkeğin ziynetidir ama uzun ve çok oluşu da insana

benlik verir;.

i. Kayaoğlu İsmet, Aynı Makale, S. 149.

2. Gölpınarlı A. Mesnevi Tercemesi ve Şerhi, 1-11,59.

-62-

buysa adamı helak eden şeylerdendir." demiştir.CL)

Divan-ı Kebir'de Kalenderileri öven beyitle­

re rastlıyoruz :

" Ey gönül Kalender dost, ne diye gönlünü daral­

tırsın, içini sıkarsın? Kuzgunu ne diye düşünürsün, dev­

let kuşunun canısın sen"(2)

" Bu kapının halkasını vurma, Kalenderilikten pek

söz açma; kuş değilsin,kanat çırpma, katran deme kara"·

" Gönül zaten şu aşağılık kişilerden değil,kimse~

kimseciklerle huzuru kararı yok; Kalender gönüllüsün sen,

fakat Kalender insan cinsinden değildir."()

" A gönül, her ne kadar dünya Kalenderisin amma

gene de meyhaneye gitme"(4)

Bu beyitlerden de anlaşılıyor~ki. Mevlana,diğer

akidelere olduğu gibi Kalenderilere de müsamaha ve hoş­

görü ile bakmaktadır. Mevlana Celaleddin öldüğü zaman

Kalenderiler, cenazenin önünden yedi öküz çektiler.Bunlar­

dan birini Kalender tekkesinde, kurban etmesi için Nik­

sarİı Ebu Bekr-i Cavlaki'yegönderdiler. Şeyh, derhal bu­

nun kurban edilip, miskin ve fakirlere dağıtılmasını

emretti.(S)

1.Ahmet ~~laki, Ariflerin Menkıbeleri, çev: Tahsin Yazıcı,

1,412.

2. Divan, 11,169.

3. Divan, IV,)L2-351.

4. Divan, V, 356.

S. Kayaoplu İsmet, Aynı Makale, S.151.

·-63-

SONUÇ

Divan-ı Kebir'de işlenen konular bu kadarla sınır­

lı değildir. Biz burada konumuz kapsamına giren olaylara

değinmiş olduk.

Divan'da işlenen ana tema Tanrı aşkı ve sevgisidir"

Kevlana'ya göre kalıcı olanda bu aşk ve sevgidir.Bunun dı­

şındaki her şey gelip geçicidir.Krallarınpadişahların ~

saltanatı bu aşk saltanatı yanında pek sönük kalır.Onun

amacı, insanı ruhen mÜKemmelleştırereky~radan8 yaklaş­

tırmakt1r. Ona göre insan, görünen tarafıyla değil, gö­

rünmeyen tararıyla daha Kıymetlidir. Bu nedenle onun ya­

nında insani ve ahlaki değerler her şeyaen once gelir.

Eserinde hep bu yüce degerIer işlenir.

~evlana, tarihde geçmiş olaylardan ders alınması­

nı ister. Onun düşüncelerinde kavganın ve düşmanlıgın ye­

ri yoktur. O, geçmişte yaşanan kavgaların temelinde insa­

ni değ~rlerin yoksunluğunu,~çok kazanma, makam ve mevki

elde etme hırsının ya~tıgını: belirtır.

,Mevlana, Divanında beyleri padişahları eleştir-

mekten çekinmez. Ona göre. en iyi lider, halkının derdiy-

le ilgilenen, onların sıkıntılarını giderendir.Halkına yük­

olan beyleri, cenaze gibi, halkın sırtında giden tabuta

benzetir.

-64-

Mevlana, XIII. yUzyılın sosyal-kUıtürel ortamında

yetişmiş bir mUtefekkirdir.Yaşadığıdevrin sosyal-kUltU~

rel olayları onda silinmez izler bırakmıştır.Moğol istila--

sı korkusu ve Harezmşah Alaeddin Muhammed ile aralarında

belirenfikir ayrılığı nedeniyle Behaeddin Veled'in Belh

den göç etmesi, Mevlana~ın çok erken yaşlarda çok bUyUk

olaylarla karşılaşmasına neden olmuştur.

Onun yaşadığı çağda İslam alemi tam bir buhran dev­

ri yaşamış, İslam dünyasının en gUçlü devleti olan Harezm­

şahlar, Moğollara yenilmişlerdi. 1243'de Anadolu Selçuklu

devletide Moğol işgaline ugrayınca artık onlara karşı ko­

yabilecek başka bir gUç de bulunmuyordu.

Böyle bir ortamda bile Mevlana boş durmamış, insan­

lara azim, irade, sebat ve mUcadele gUcü aşılamış, Anado­

luda manevi huzuru sağlamak için elinden gelen çabayı gös­

termiştir.

-65-

BİBLİYOGRAFYA

1. Ahmed Cevdet Paşa, Kısas~ı Enbiya ve Tavarihi Hulefa,

C.I~ İstanbul,1966.

2. Ahmed Eflaki, Menakıb'ül Arifin, C.I-II, çev: Tahsin

, -Yazıci,' İstanbul.,' 1966.

3. Berthold W. Moğol İstilasına Kadar Türkistan, çev:

Hakkı Dursun'Yıldız,'İstanbul; 1981.

4. Bedi-uzzaman Füru-zanfer, Mevlana Celaleddin, çev:

Feridun N. Uzluk, İstahpul., 1963.

5. C. Julius Caesar, Gallıa Savaşı, çev: Hamid Dereli,An­

kara, 1942.

6. çantay Hasan Basri, Kur'an-ı Kerim ve Meali Kerim,C.I-III,

İstanbul, ,1972.

7. Doguştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. VI-VII-IX,

İstanbul, 1988.

8."Fer1dun" Mad. Meydan Larousse, C. ıv.

9. Gölpınarlı Abdulbaki, Mevlana Celaleddin,İstanbu1,1963.

ıo. Gölpınarlı Abdulbaki, Mesnevi Tercemesi ve Şerhi,C.I-II,

İstanbul, 1981.

ll. Gölpınarlı Abdulbaki, " Kalenderiye" Med. Türk Ansiklo-

pedisi,C. XXI.

12. Günaltay M. Şemseddin, İran Tarihi, C. I, Ankara, 1948.

13. Huart CL. " Keyhüsrev" Mad. İslam Ansiklopedisi,C.VI.

14. İbn Bibi, Anadolu Selçuklu Selçuklu Devleti Tarihi,Çev:

M. Nuri Gencosman, Ankara, 1941.

)

-66-

15. İbnü'l Esir, el- Kamil fi't Tarih, C. ı-ıı-x, Beyrut,

1965.

16. İbnü~.l Esir, tfsüdülgabe fi Marifet' is Sahabe, c. ıı-ıv ..17. İbni Hişam, es- Sirat'ün Nebeviyye, C. I-II, Kahire,1964.

18. İbni Hacer el- Askalani, el- İsabe fi -Temyiz el-Sahabe,

Mısır, 1939.

19. İbni Kesir, Ebü:l··Fida İsmail, el- Bidaye ve' n Nihaye

Fit- Tarih, C.III-IV, Beyrut, 1861.

20. İbni Sa'd, et- Tabakat'ül Kübra, C.I-II,Beyrut,l957.

21. " İskender" Mad. Meydan Larousse, C. Vi.

22. Kayaoilu İsmet, "Kalenderiler", İlahiyat Fakültesi

Dergisi, XXXI, Ankara, 1989.

23. Kayaoğlu İsmet, Mevlana'nın Moğol Yöneticilerle Müna­

sebetleri, Selçuk tfniversitesi, 2. Milli Mevlana Kong­

resi,Konya, 1987.

24. Kerimeddin Mahmud, Selçukı Devletleri Tarihi,Çev: M.

Nuri Gencosman, Ankara, 1943.

25. Köprülü M. Fuat, " Harizmşahlar" Mad. Meydan Larousse,

C. V.

26. Köprülü M. Fuat, " Harizmşahlar" Med. İslam Ansiklope­

disi, C. V.

27. Köymen M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi,

II.Cikinci imparatorluk devri), Ankara, 1954.

28. Köymen M. Altay, Tuğrul Bey Zamanı, M. E. B. Kültür

Yayını, İstanbul, 1976.

29. ~evlana Celaleddin-i Rumi, Fihi Mafih, çev: Melihe

Ülker Anbarcıoğ1u, İstanbul, 1969.

30. Mevlana Şibli, Asr-ı Saadet, C. ı-v, çev: Ömer Rıza

Doğrul, İstanbul, 1977.

-67-

31. Önder Mehmed, Mevlana Bibliyografyası, C. I-II, Ankara,

1974.

32. " Rüstem-i Za1" Mad. Meydan 1arousse, C. X.

33. Schaade A. "Kayser" Mad. İslam Ansik1opedisi, C.·VI,

34 •.~I Sencer" Mad. Meydan Larousse, C. XI.

35. " Sezar" Mad. Meydan Larousse, C. XI.

36. Sümer Faruk, " Anado1u"da Moğo11ar" Selçuklu Araştır­

maları Dergisi, I, Ankara.

37. et- Taberi Muhammed İbni Cerir, Tarih': ül tlmem vel-i

Müluk , C. I-II, Beyrut, 1964.

38. et- Taberi Muhammed İbni Cerir, Milletler ve Hükümdar­

lar Tarihi, C. I-II, çev: Zakir Kadiri Ugan, Ankara, 1954.

39. Tansel Abdullah Fevziye, " Ferha t- Şirin" Med. İslam

~nsiklopedisi, C. ıv.

40. Taneri Aydın, Celaleddin Harizmşah ve Zamanı, Ankara,

1977.

41. Tansel Arif MUfid, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1971.

42. Turan Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeni-

yeti, Ankara, 1965.

43. Uzluk Ferudun Nafiz, Genel Tıp Tarihi, C. I, Ankara, 1958.

44. Ünver A. Süheyl, Tıp Tarihi, C.I, İstanbul, 1943.

45. Yazır Elmelı1ı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili,

C. I-IX, İstanbul, 1968.

46. ez- Zebidi Zeynüddin Ahmed b. Ahmed b. Abdi'l Latif,

Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, çev:

Ahmed Naim, Kamil Miras, Ankara, ı976.