merzİfon'da tÜrk devrİ mİmarİ eserlerİ

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI

MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARİ ESERLERİ

Cilt I

(Metin)

Doktora Tezi

Murat Çerkez

Ankara-2005

2

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI

MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARİ ESERLERİ

Doktora Tezi

Murat Çerkez

Tez Danışmanı Doç.Dr. Mehmet Tunçel

Ankara-2005

3

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ

I- GİRİŞ…………………………………………………………………………... 1

II- MERZİFON TARİHİ İLE İLGİLİ KISA BİLGİLER………………....……… 7

III- MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARÎ ESERLERİ............................... 11

A) KÜLLİYELER.................................................................................... 11

1- Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi.................................................. 11

a) Cami.................................................................................. 11

b) Çeşme............................................................................... 24

c) Şadırvan............................................................................ 25

2- Sofular Külliyesi............................................................................ 28

a) Cami................................................................................... 28

b) Türbe.................................................................................. 38

c) Çeşme ............................................................................... 42

3- Kara Mustafa Paşa Külliyesi......................................................... 43

a) Paşa Camii.......................................................................... 50

a1) Şadırvan.................................................................... 87

a2) Dershâne.................................................................. 96

a3) Kütübhâne................................................................101

a4) Muvakkithâne...........................................................104

a5) Dükkânlar.................................................................107

b) Taş Han.............................................................................113

c) Bedesten...........................................................................147

4

ç) Paşa Hamamı....................................................................155

d) Su Maksemi.......................................................................175

B) MÜSTAKİL ESERLER......................................................................179

1- CAMİLER......................................................................................179

a) Sultan II. Murad Camii........................................................179

b) Bozacı Camii......................................................................194

c) Odun Pazarı Camii.............................................................205

ç) Alaca Minare Mescidi.........................................................216

d) Dobak Minare Camii...........................................................230

e) Eyüp Çelebi Camii..............................................................242

f) Çay Camii............................................................................250

g) Hacı Hasan Camii..............................................................264

ğ) Buğdaylı Camii...................................................................274

h) Hanife Hatun Camii............................................................279

ı) Dedeoğlu Camii...................................................................281

i) Aşağı Hacı Hasan Camii.....................................................283

j) Akkaş Camii.........................................................................290

k) Hacı Murteza Camii............................................................292

l) İstanbulluoğlu Mescidi.........................................................296

m) Çorbacı Camii....................................................................299

n) Yahya Baş Camii................................................................300

o) Denizli Camii......................................................................301

ö) Şerbetçi Camii....................................................................303

p) Erikçi Camii........................................................................305

5

r) Piri Baba Camii...................................................................306

s) Aşut Camii..........................................................................307

ş) Fenerli Camii......................................................................308

t) Şişli Camii...........................................................................310

2- MEDRESELER.............................................................................311

a) Çelebi Sultan Mehmed Medresesi.....................................311

3- TÜRBELER..................................................................................327

a) Künbet Hatun Türbesi........................................................327

b) Piri Baba Türbesi................................................................329

c) Ahi Kerim Sultan Türbesi....................................................341

4- HAMAMLAR.................................................................................342

a) Eski Hamam.......................................................................342

b) Çifte Hamam......................................................................354

c) Konak Hamamı...................................................................374

ç) Tuz Pazarı Hamamı............................................................378

d) Belediye Hamamı...............................................................391

5- DARÜLKURRALAR.....................................................................398

a) Darülkurra...........................................................................398

C) GÜNÜMÜZE ULAŞAMAMIŞ ESERLER..........................................402

1- Kale...................................................................................402

2- Çelebi Sultan Mehmed Sarayı..........................................403

3- Eski Cami..........................................................................403

4- Hoca El-Hâc Hasan Çelebi Camii.....................................404

5- Hacı Bahşi (Yahşi) Mahallesi Camii..................................404

6

6- Hacı Ahmed Camii............................................................404

7- Mirza Bey Camii................................................................404

8- Hâmid Efendi Camii..........................................................404

9- Hasan Ağa Camii..............................................................404

10- Kadı Emin Mehmed Efendi Camii.....................................404

11- Sofizâde Hacı Süleyman Camii.........................................404

12- Tuzbazarı Camii................................................................404

13- Hoca Ali Camii...................................................................404

14- Nusrettin Camii..................................................................405

15- Naççar Camii.....................................................................405

16- Piroğlu Camii.....................................................................405

17- Seydî Çelebi Mescidi.........................................................405

18- Halil Bey Mescidi...............................................................405

19- Hacı Ahmed Fakih Mahallesi Mescidi...............................405

20- Hacı Adil ve Bahtiyar Mescidi............................................405

21- Harmanlar Mahallesi Mescidi............................................406

22- Osman Bey Mescidi..........................................................406

23- Hacı Kasım Ağa Mescidi...................................................406

24- Araste Mescidi...................................................................406

25- Erzincan Mahallesi Mescidi...............................................406

26- Hoca Süleyman Mahallesi Mescidi...................................406

27- Selam Ağası Mescidi.........................................................406

28- Çile Hâne Mescidi.............................................................407

29- Muslihiddin Çelebi Mescidi................................................407

7

30- Kale Mescidi......................................................................407

31- Kara Dilsizoğlu Mehmed Ağa Mescidi...............................407

32- Seydi Bölük Mahallesi Mescidi..........................................407

33- Toşak Tarla Mahallesi Mescidi..........................................407

34- Südçü Mahallesi Mescidi...................................................407

35- Abdulbaki Mescidi.............................................................407

36- Debbağhâne Mescidi........................................................408

37- Karagözoğlu Mehmed Ağa Mescidi..................................408

38- Tarakçı Mescidi.................................................................408

39- Davud Halife Mescidi........................................................408

40- Göz Göz Mescidi...............................................................408

41- Feroz Dede Mescidi..........................................................408

42- Çayoğlu Mescidi................................................................408

43- Kerimoğlu Mescidi.............................................................408

44- Hoçet Mescidi....................................................................408

45- Kaydıran Mescidi...............................................................408

46- İmam Ali Mescidi...............................................................409

47- Hacı Muslu Mescidi...........................................................409

48- Müftü Cafer Mescidi..........................................................409

49- Tatar Mescidi.....................................................................409

50- Devlet Hatun Zaviyesi, Camii ve İmârethânesi.................409

51- Şeyh Abdurrahim Rumî Zaviyesi.......................................410

52- Şeyh Ali Çelebi Tekkesi....................................................410

53- Sırrî Baba Tekkesi.............................................................410

8

54- Ramazâniye Medresesi.....................................................411

55- Süheyliye Medresesi.........................................................411

56- Dürrî Mehmed Efendi (Dürrîye) Medresesi.......................411

57- El-Hâc Ali Ağa Medresesi.................................................411

58- El-Hâc Hasan Ağa Medresesi...........................................411

59- Kapan Hanı.......................................................................411

60- Hacı Halil Ağa ibn Abdullah bin Abdurrahman Hanı.........411

61- Tilkioğlu Hanı....................................................................411

62- Çukur Han.........................................................................412

IV- KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME.........................................413

V- SONUÇ................................................................................................507

ÖZET....................................................................................................513

SUMMARY...........................................................................................516

BİBLİYOGRAFYA................................................................................520

ÇİZİMLER ve FOTOĞRAFLAR

9

ÖNSÖZ

Anadolu’nun Türkleşmesiyle beraber siyasî, ticarî ve kültürel boyuttaki

yoğun hareketlilik bunlara paralel mimarîde de kendisini hissettirmiş ve

hemen her şehirde döneminin kimliğini yansıtan pek çok eser meydana

getirilmiştir. Günümüzde Türk mimarîsi ile ilgili yayınların hızlı bir şekilde

arttığını memnuniyetle izliyor ve daha çok bir yapı türü veya yüzyılla sınırlı

belli bir konuya yönelik gerçekleştirildiğini görüyoruz. Öte yandan sayıları

gittikçe azalan Anadolu Türk Mimarî eserlerinin bir bütün halinde

envanterlenip, sanat ve mimarlık tarihi değerlendirmesine sunulmasında

büyük katkı sağlayacağını düşündüğümüz monografik çalışmalar ise henüz

yeterli ilgiye sahip değildir.

Araştırmamızın kapsamını teşkil eden Merzifon, her ne kadar Amasya

gibi “şehzadeler sancağı” na yakınlığı nedeniyle gölgede kalmış görünse de

bir taşra kenti perspektifinde, çoğunluğu Osmanlı dönemine ait olmak üzere

küçümsenemeyecek sayıda ve farklı türde esere sahiptir. Bunların bazıları

mimarî veya süsleme sanatları ile ilgili genel çalışmalara, bazıları da

münferit yayınlara konu edilmiştir. Ancak hepsini belli bir sistematikle ele alıp

ayrıntılı olarak inceleyen bir çalışma mevcut değildir.

Bu düşüncelerden hareketle ve söz konusu eksikliği giderebilmek

amacı ile beni böyle bir çalışma yapmaya yönlendirerek araştırmamızın her

aşamasında büyük bir sabırla yardımlarını, ilgilerini eksik etmeyen,

kütüphanelerini kullanmamıza izin veren tez danışmanım Sn. Doç. Dr.

Mehmet TUNÇEL’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

10

Tez sürecinde değerli görüşleriyle katkı sağlayan bölüm hocalarım Sn.

Prof. Dr. H. Örcün BARIŞTA, Sn. Prof. Dr. Hakkı ACUN ve Sn. Prof. Dr. Halit

ÇAL’a, manevî desteklerinden dolayı Sn. Yrd. Doç. Dr. Gül TUNÇEL’e,

rölöve çalışmalarında ve çizimlerin bilgisayar ortamına aktarılmasında büyük

emek harcayarak bana yardımcı olan arkadaşım Sn. Arş. Gör. Serkan

SUNAY’a, kitabelerin transkripsiyonu ve günümüz Türkçe’sine çevrilmesinde

bilgi ve zamanını esirgemeyen Sn. Prof. Dr. K. Yaşar KOPRAMAN, Sn. Yrd.

Doç. Dr. A. Hamit ARBAŞ, Sn. Öğr.Gör. Dr. İbrahim BÜLBÜL ve Sn. Tahsin

SAATÇİ’ye, arşiv belgelerinin okunmasında vaktinin önemli bir bölümünü

ayıran Sn. Yrd. Doç. Dr. Abdülkadir DÜNDAR’a, daha önce elle çizdiğimiz

yapıların Merzifon şehir plânındaki yerlerini belirleyen haritayı bilgisayara

aktaran arkadaşım Sn. Gürbüz BEYDİZ’e, ayrıca araştırmamızın başından

sonuna kadar maddî-manevî hiçbir fedakârlıktan kaçınmayarak bana destek

veren sevgili aileme ve kıymetli eşim Sn. Meryem ÇERKEZ’e teşekkür

ederim.

Tez çalışmamızı proje kapsamında destekleyen Gazi Üniversitesi

Rektörlüğü’ne, Merzifon’da bulunduğumuz süre içerisinde her türlü konuda

kolaylık gösteren Belediye Başkanlığı ve Müftülük çalışanları ile

yardımlarından dolayı şehir halkına şükranlarımı sunarım.

Murat Çerkez

11

I- GİRİŞ

Merzifon, mimarî miras bakımından Anadolu şehirleri arasında çok

sayıda ve farklı türde anıtlara sahip zengin bir yerleşimdir. Araştırmamızın

konusunu şehirdeki 14. yüzyıl sonundan 20. yüzyıla kadar geniş bir zaman

diliminde inşa edilen ve çoğu Osmanlı dönemine ait Türk mimarî eserleri teşkil

etmektedir.

Merzifon’daki eserlerin bir kısmı Anadolu Türk mimarîsine yönelik genel

kapsamlı çalışmalara1, bir kısmı belli bir yapı grubunu inceleyen veya belli bir

alana yönelen araştırmalara2 konu olmuş, bazıları yalnız ismi ve banisi ile ilgili

1- Mevcut yayınlar arasında eserlerin bir kısmına dair derlenmiş bazı bilgiler için bkz., A.

Gabriel, Monuments Turcs d’Anatolie, II, Paris 1934, s.70-74, Eski Cami, Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi, Sultan II. Murad Camii, Çifte Hamam, Paşa Camii, Taş

Han ve Bedesten; G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London 1971,

s.70, 78, 145, Medrese, s.362, Cami ve Taş Han; S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler

ve Eski Eserler, I (İlâveli II. Baskı), Ankara 1983, s.299-334, Paşa Camii, Bozacı

Camii, Çay Camii, Sofular Camii, Sofular Türbesi, Hacı Hasan Camii, Sultan II. Murad

Camii, Taceddin İbrahim Paşa Camii, Alaca Minare Mescidi, Medrese, Künbet Hatun

Türbesi, Bedesten, Taş Han, Paşa Hamamı, Çifte Hamam, Tuz Pazarı Hamamı, Piri

Baba Türbesi; E. H. Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri

806-855 (1403-1451), II, İstanbul 1972, s.185-190, Medrese, s.191-194, Eski Hamam,

s.523-527, Sultan II. Murad Camii; aynı yazar, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri 855-

886 (1451-1481), IV, İstanbul 1989, s.821-822, Çifte Hamam; İ. Aydın Yüksel,

Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), V, İstanbul

1983, s.350-352, Alaca Minare Mescidi, s.352, Bozacı Camii; M.Sözen-R.Arık-

K.Asova v.d., Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul 1975, s.111,

Medrese, s.262, Paşa Camii, s.273, 276, Paşa Hamamı, s.274-275, Taş Han, s.324,

326-327, Paşa Camii Şadırvanı; Z. Nayır, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet

Külliyesi ve Sonrası (1609-1690), İstanbul 1975, s.234-236, Taş Han, s.243, Paşa

Hamamı, s.253, 265, Paşa Camii; O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul

1986, s.35-37, Medrese, Eski Hamam, s.361, Paşa Camii ve Taş Han.

2- M. Akok, “Merzifonda Çelebi Mehmet Medresesi”, Mimarlık, Güzel Sanatlar ve

Şehircilik Dergisi, Yıl:IX, S.1-2, İstanbul 1952, s.29-37; Y. Demiralp, Erken Dönem

Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara 1999, s.63-70, Medrese; M. E. Yurdakul,

12

olarak3 anılırken bazıları da mimarî özellikleri hariç, süsleme programları4

“Tacüddin İbrahim Paşa’nın Vakıfları ile Vâkıfın Merzifon’da İnşa Ettirdiği Hana Bitişik

Mescidinde Yapılan Restorasyon Çalışmaları”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 11-

15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, III.C., Ankara 1983, s.1619-1626,

Taceddin İbrahim Paşa Camii; M. Tunçel, “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara

2001, s.383-398 ve krşl., aynı yazar, Osmanlı Mimarisinde Bedestenler (A.Ü.D.T.C.F.,

yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1980, s.98-101; K. Kreiser, “Bedesten-Bauten

im Osmanischen Reich”, Istanbuler Mitteilungen, Band 29, Tübingen 1979, s.367-400

(s.391); M. Cezar, Typical Commercial Buildings of Ottoman Classical Period and the

Ottoman Construction System, İstanbul 1983, s.189-190; aynı yazar, Tipik Yapılariyle

Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul 1985, s.253-

254, Bedesten; C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi,

İstanbul 1978, s.57, 62, Taş Han; S. Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen Bir Türbe:

Künbet Hatun”, IX. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara

1989, s.1355-1361, Künbet Hatun Türbesi; A. Yeşil, “Merzifon-Kara Mustafa Paşa

Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran

2000 Merzifon), Ankara 2001, s.331-344 ve krşl., aynı yazar, Merzifon-Kara Mustafa

Paşa Külliyesi (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi

Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992, Kara Mustafa Paşa

Külliyesi.

3- Abdi-zâde Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, I.C., İstanbul 1327-1330, s.401-406;

krşl., aynı yazar (Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş), Amasya Tarihi, C.l, Ankara

1986, s.326-329; A. Taşan, Dün’den-Bugün’e Merzifon, İstanbul 1979, s.26-30; Ş.

Uygun, Merzifon İlçesi (basım yeri yok), 1938, s.23-28.

4- Bunların bir kısmı Paşa Camii Şadırvanı’na yönelik (bkz., M. Aksel, Anadolu Halk

Resimleri, İstanbul 1960, s.113-114; R. Arık, “Anadolu’da Bir Halk Ressamı: Zileli

Emin”, Türkiyemiz, S.16, İstanbul 1975, s.8-13 (s.9-12); aynı yazar, Batılılaşma

Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988; s.68-80; G. Renda, Batılılaşma

Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara 1977, s.159-160; B. Tanman,

“Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde Zileli Emin’in Yarattığı

Osmanlı Dünyası ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”, ‘Sanat Tarihinde İkonografik

Araştırmalar’, Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.491-522); bazıları da tavan

süslemeleriyle ilgilidir, bkz., C. Nemlioğlu, 15., 16. ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde

Kalem İşleri (T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış

Doktora Tezi), İstanbul 1989, s.42-45, Eyüp Çelebi Camii, Çay Camii; M. Daştan

Özkan, Amasya İli Yapılarındaki Kalem İşi Süslemeler (T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı

13

veya kapı kanatları5, mihrap6, kitabe7 vb. detay arz eden muhtelif çalışmalara

konu teşkil etmiştir. Bu çalışmalar arasında sadece Medrese8 ve Bedesten9,

haklarında ayrıntılı bilgiler sunulan iki eser olarak karşımıza çıkarken, genel

konulara yönelik diğerlerinde ise eserlerin kısa bilgilerle bazen de birkaç plân

ve fotoğraf eşliğinde ele alındığını görüyoruz. Ayrıca Tahrîr Defterleri10,

yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2001, s.121-162, Çay Camii, Sultan II.

Murad Camii, Hacı Hasan Camii, Taceddin İbrahim Paşa Camii ve Piri Baba Türbesi.

5- Sultan II. Murad Camii kapı kanatları için bkz., M. Ağaoğlu, “Unpublished Wooden

Doors of the Seljuk Period”, Parnassus, Vol.10, Number:1, New York 1938, s.24-25; İ.

Bilgin, “Merzifon’da Bulunan Bir Çift Ahşap Kapı Kanadı”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya

Armağan, Ankara 1976, s.411-414; R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu

Türk Sanatında Ahşap Kapılar (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji

ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1992, s.226-229;

Medrese kapı kanatları için bkz., Bozer, a.g.t., s.217-220; aynı yazar, “Kemerli

Şemaya Sahip Selçuklu Devri Ahşap Kapı Kanatları”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları

Kongresi, 1.C., Ankara 1995, s.407-421(411-412); aynı yazar, “Amasya ve

Çevresinde Erken Osmanlı Dönemine Ait Üç Ahşap Kapı”, Osmanlı, C.11, Ankara

1999, s.285-293 (s.285-287).

6- Sultan II. Murad Camii mihrabı için bkz., A. Karaçağ, Beylikler Devri Mimarisinde Alçı

Süslemeler (T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim

Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2002, s.249-251.

7- A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, Ankara 2001, s.123, 193,

Medrese ve Sultan II. Murad Camii kitabeleri.

8- Akok, a.g.m., s.29-37; Demiralp, a.g.e., s.63-70.

9- Tunçel, a.g.m., s.383-398; aynı yazar, a.g.t., s.98-101.

10- Merzifon’un 16. yüzyıldaki genel yapısı ile eserlerden bazıları hakkında kısa bilgilerin

de bulunduğu Tahrîr Defterleri’ne dayalı çalışmalar için bkz., M. Çolak, XVI. Yüzyıl

Başlarında Merzifon Kazâsı (1515-1520), (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans

Tezi), Samsun 1991; aynı yazar, “XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon’a Ait İki Tapu Tahrir

Defteri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6, Samsun 1991, s.43-

59; A. Gürbüz, Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı

(Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı yayınlanmamış

Doktora Tezi), Ankara 1993.

14

Cevdet Evkaf, Şer’iyye Sicilleri, Temettuat ve Hurufat Defterleri11, Hatt-ı

Hümâyun, Salname gibi arşiv belgelerinde yerleri, banileri, görevlileri, sayıları

vb. çeşitli yönlerini aydınlatıcı kısa bilgiler mevcuttur. Özellikle tarihlendirme

konusunda büyük katkı sağlayacağına inandığımız vakfiye kayıtlarına, daha

önce elde ettiğimiz Kara Mustafa Paşa’nın vakfiyesi12 dışında (V.G.M.

tarafından çalışmaların yasaklanması nedeniyle) ne yazık ki ulaşılamamıştır.

Öte yandan monografik çalışmalar için önemli birer kaynak teşkil eden

seyahatnamelerde13 ise daha çok şehrin coğrafi konumu, genel yapısı,

mahalleleri veya nüfusu hakkında bilgiler verilmektedir.

Bu durumda görülmektedir ki eserlerin bir bölümü ile ilgili kısa bilgiler

içeren, genellikle doyurucu olmaktan uzak, fakat kısmen fikir verici nitelikte

bazı yayın ve çalışmalar bulunmakla birlikte, hepsini bir arada ele alan, derli

toplu sistematik bir çalışma gerçekleştirilmemiştir.

“Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri” başlıklı tezimizde Merzifon

merkezindeki halen mevcut anıtsal Türk mimarîsi eserlerin mümkün

11- Temettuat ve Hurufat Defterleri’ne istinaden Merzifon’daki eserlerin yerleri ve

görevlileriyle ilgili kısa bilgilerin bulunduğu bir çalışma için bkz., G. Eken, “XIX.

Yüzyılda Merzifon Vakıflarına Dair”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası

Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.345-361.

12- Vakfiye ile ilgili fotokopileri tarafıma ulaştıran Sn. Yrd. Doç. Dr. A. Gürbüz’e sonsuz

teşekkürlerimi sunarım.

13- Merzifon şehir dokusu ve eserlerin bazıları hakkında kısmen bilgi verenlerin başında

Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Haz.Z. Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı, Seyahatnâme,

2. Kitap, İstanbul 1999, s.205-208) gelmektedir; diğerleri için bkz., W. Ainsworth,

Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea And Armenia, Vol. II, London 1842, s.33; A. D. Mordmann (Nşr. Franz Babinger), Anatolien, Skizzen und

Reisebriefeaus Kleinanaisen (1850-1859), Hannover 1952, s.88; H. D. Andreasyan,

Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi, İstanbul 1964, s.81, 86; V. Cuinet, La Turquie

d’Asie, C.VI, İstanbul 2001, s.387-390.

15

olabildiğince ayrıntılı bir şekilde tanıtılıp değerlendirilmesi ve Türk sanatındaki

yerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Ancak üzerinde başka bir tez daha

yapılabilecek kapasitedeki sivil yapılardan okul ve konutlar ile müstakil

çeşmeler çalışma kapsamına dahil edilmemiştir.

Bu amaç doğrultusunda, kütüphane ve arşiv araştırmalarına öncelik

verilerek yayın, belge, çizim ve ulaşılabilen eski fotoğraflar taranmış, konuyla

ilgili bilgilerin derlemesi yapılmıştır. Binaları yerinde görüp derlenen bilgilerle

mevcut durumlarını karşılaştırmak üzere 1999-2004 yılları arasında Merzifon’a

gidilmiş; eserler tek tek incelenerek günümüzdeki durumları rölöve çizimleri ve

fotoğraflarla belgelenmiştir. Böylece her bir eserin tarihi kaynaklardan, arşiv

belgelerinden ve yayınlardan elde edilen bilgiler yanı sıra çizim ve fotoğraf

yardımıyla bütün özellikleri dikkate alınarak mimarî tanıtımları tarafımızdan

gerçekleştirilmiştir. Çalışmamız, biri metin, diğeri çizim ve fotoğraflardan ibaret

iki ayrı ciltte toplanmıştır.

Tezimizin sunuluşunda “Giriş”, “Merzifon Tarihi ile İlgili Kısa Bilgiler”,

“Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri”, “Karşılaştırma ve Değerlendirme”,

“Sonuç” başlıkları altında belli bir düzen takip edilmiştir. Giriş’ten sonraki

Tarihçe bölümünde Merzifon’un adı, konumu ve tarihi hakkında kısa bilgiler

verilmiştir. “Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri” başlığı altında tanıtılan

eserler, “Külliyeler”, “Müstakil Eserler” ve “Günümüze Ulaşamamış Eserler”

şeklinde üç alt bölüme ayrılmıştır. “Külliyeler” ve “Müstakil Eserler” alt başlıklı

bölümlerde yapılar işlevlerine göre sınıflandırılmış14 ve her biri kendi içerisinde

14- “Müstakil Eserler” bölümündeki Alaca Minare Mescidi esasen cami olmakla birlikte

yayınlarda ve halk arasında eskiden beri “Alaca Minare Mescidi” olarak anıldığı için

biz de aynı adı kullanmayı uygun gördük, öte yandan İstanbulluoğlu Mescidi ise

16

kronolojik bir sırayla anlatılmıştır. Eserlerin anlatımında çizim ve fotoğraf

numaraları ile inceleme tarihleri verildikten sonra, şehirdeki yeri, konumu,

tarihi, banisi, geçirdiği onarımlar ve günümüzdeki durumu belirtilmiş, ardından

plân, malzeme, mimarî ve süsleme özellikleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

Günümüze ulaşamamış eserler ise yine fonksiyonlarına göre ve tespit

edilebildiği kadarıyla kronolojik sıra dahilinde bir liste haline getirilmiş; her biri

hakkında kaynaklarda bulabildiğimiz bilgiler aktarılmıştır. “Karşılaştırma ve

Değerlendirme” bölümünde halen mevcut eserler esas alınarak plân tipleri,

örtü sistemleri, cephe, malzeme ve süsleme özellikleri itibariyle önce kendi

içlerinde benzer ve farklı yanları belirlenmiş, daha sonra diğer yapılarla

karşılaştırılarak Türk mimarîsi içerisindeki yerleri ortaya konulmuştur.

“Sonuç” bölümünde elde edilen bilgilere dayanılarak eserlerin durumu,

belli başlı özellikleri ve gelişim çizgisindeki yerleri genel bir yorum ile

belirtilmiştir.

Tezimizde yararlandığımız bütün kaynaklar ilgili yerlerde

numaralandırılarak sayfa altlarındaki dipnotlarda gösterilmiş, tamamına ait

liste ise yazar soyadları alfabetik sırasına göre “Bibliyografya” başlığı altında

sunulmuştur. Mevcut eserlerin Merzifon şehir plânındaki yerleri ve Merzifon’un

üzerinde yer aldığı Osmanlı dönemine ait yolları gösteren birer harita ile

incelediğimiz eserlerle ilgili çizim ve fotoğraflar ikinci ciltte topluca yer

almaktadır.

Bu araştırmamız ile Merzifon’daki Türk devri mimarî eserleri ilk defa

derli toplu incelenip sanat tarihi açısından değerlendirilmiş olmaktadır.

katalogdaki tek mescid olduğundan ayrı bir grup açılmamış “Camiler” başlığı altında

ve kronolojik sıraya dahil edilerek ele alınmıştır.

17

II- MERZİFON TARİHİ İLE İLGİLİ KISA BİLGİLER

Orta Karadeniz bölgesinin iç kesiminde, büyük bir ova üzerinde yer alan

ve İç Anadolu ile Karadeniz bölgelerini birbirine bağlayan bir köprü

konumundaki Merzifon15, bu günkü idarî bölünmeye göre Amasya’ya bağlı bir

ilçe olup, doğusunda Suluova, güneydoğusunda Amasya, batısında

Gümüşhacıköy, güneybatısında Çorum, güneyinde Mecitözü, kuzeyinde de

Havza ve Vezirköprü yer almaktadır. “Merzifon” adının kaynağı ile ilgili pek çok

farklı görüş16 ileri sürülmüştür.

15- S. Erer, “Merzifon’un Depresyonunun Jeomorfolojisi”, Merzifon’un Monografyası,

İstanbul 1980, s.5-29 (s.5).

16- S. Erer (Merzifon Depresyonu ve Çevresinin Jeomorfolojik Yapısı, İstanbul 1983,

s.11), tarihin hangi dönemlerinde kullanıldığı bilinmemekle birlikte, ilk olarak Güneş

Şehri anlamına gelen Heliapolis adıyla anıldığını belirtir. Strabon (Çev. Adnan

Pekman, Coğrafya, Kitap XII, İstanbul 1991, s.38), “Benim ülkem” dediği Amasya

(Amaseia)’dan söz ederken, Roma komutanlarından Pompeius’un Phazemonitis

bölgesinde bulunan Phazemon köyündeki yerleşmeyi bir kent olarak ilan ettiğini ve

Neapolitis adını verdiğini ifade eder, dolayısıyla Merzifon, bu köyün yerinde kurulmuş

ve adını buradan almış olmalıdır, bkz., B. Darkot, “Merzifon”, İslâm Ansiklopedisi,

7.C., İstanbul 1972, s.785-787 (s.785); A. Taşan, a.g.e., s.13. W. M. Ramsay (Çev. M.

Pektaş, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul 1961, s.70) de aynı coğrafyadan

Phazemanitis şeklinde bahseder. Bu köy, M. S. V. yüzyılda Bizans topraklarına dahil

edilerek Mazifon (Merzifon) adıyla anılmaya başlamıştır, bkz., A. Taşan, “Tarih

Açısından Merzifon’a Bir Bakış”, Önasya, S.2 (basım yeri yok), 1965, s.4-5, 18 (s.4).

H. Hüsameddin (Amasya Tarihi, II.C., İstanbul 1329-1332, s.141), Merzifon’un ikibin

yıllık bir mazisi olduğundan bahisle Bozok Türklerinin Amasya Valisi Barsevinç

tarafından şimdiki Merzifon Kasabası’nın doğusunda, Marınca Köyü yerinde bir

kasaba kurularak Barsevinç adı verildiğini ve kasabanın adının daha sonra

Marsevinç, Marınca, Marsivan şekillerinde değişikliğe uğradığını, fakat bunların

Merzifon isminden bozulma meşhur bir galat olduğunu ifade etmektedir; H.

Hüsameddin (a.g.e., s.159), ayrıca Pont hükümdarı 5. Mitridat’ın Amasya’nın

kuzeyinde bulunan Barsevinç (Marınca) Kasabası’nın batısında, şimdiki Merzifon’un

yerinde bir kale yaptırarak Osmancık ve Amasya boğazlarını kontrol altına aldığını ve

buraya “Merzipon” denildiğini ileri sürerek, “Merz” kelimesinin Farsça “sınır, yerleşme

mahalli” anlamına geldiğini, Pon kelimesinin de Pont Hükümdarlığına işaret ettiğini

18

Arkeolojik araştırmalar, yöredeki ilk yerleşimin ilk tunç çağına kadar

uzandığını göstermektedir17. Yörenin Amasya ile beraber izlenebilen yazılı

tarih dönemi Hititlerle (M.Ö.1900-1200) başlamış ve bölgeye “Amasid”

denilmiştir18. Daha sonra Frigler (M.Ö.1200-700), Kimmerler (M.Ö.700-650),

Lidyalılar (M.Ö.650-585) ve Persler’in (M.Ö.585-334) hakim olduğu19 bölge,

M.Ö.291’de kurulan Pontus krallığının başşehri olmuştur20. Bu arada

Merzifon’un da Bozok Türklerinden Amasya Valisi Barsevinç, Pontus kralı V.

Mitridat ve Roma komutanlarından Pompeius tarafından kurulduğuna dair

çeşitli görüşler21 ileri sürülmüştür. Dolayısıyla Milattan birkaç yüzyıl önce

kurulduğu anlaşılan şehir, M.S.395 yılında Roma İmparatorluğu’nun ikiye

ayrılmasıyla birlikte Bizans (Doğu Roma) topraklarına dahil olmuştur22.

dolayısıyla Merzipon’un “Pont sınırı-Pont yurdu” demek olduğunu yazar. Bu kelime

zamanla tahrife uğrayarak Merzifon şeklini almıştır. Kentin adı Türk dönemine ait

kaynaklardan, Kitab-ı Diyarbakriyye’de “Marzuban” olarak geçmektedir, bkz., Yeşil,

a.g.t., s.1. Halk arasında Marsivan ismi de verilmiş olan şehir, tapu tahrir defterleri,

şer’iyye sicilleri ve sâlnâme gibi Osmanlı kayıtlarında daima Merzîfûn (مرزيفون), yani

günümüzdeki okunuşuyla Merzifon şeklinde karşımıza çıkmaktadır.

17- Merzifon ve çevresindeki arkeolojik araştırmalar için bkz., M. Özsait, “1995 ve 1996

Yıllarında Amasya-Merzifon ve Gümüşhacıköy Yüzey Araştırmaları”, XV. Araştırma

Sonuçları Toplantısı, II (26-30 Mayıs 1997 Ankara), Ankara 1998, s.143-161(s.149-

151 Merzifon); Ş. Dönmez, “1997-1999 Yılları Yüzey Araştırmalarında İncelenen

Samsun-Amasya İlleri İ.Ö. 2. Binyılı Yerleşmeleri”, Belleten, C.LXV, S.244, Ankara

2001, s.879-904 (s.881-882, 888).

18- Ş. Günaltay, Yakın Şark II (Anadolu En Eski Çağlardan Ahamenişler İstilasına Kadar),

Ankara 1987, s.67.

19- Ş. Günaltay, Yakın Şark IV/1 (Persler’den Romalılara Kadar), Ankara 1987, s.213.

20- Ş. Günaltay, Yakın Şark IV/2 (Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve Artaksiad

Krallıkları), Ankara 1987, s.289.

21- Merzifon’un kuruluşuna dair farklı görüşler için bkz., tezimizin 16. dipnotu.

22- A. Taşan, a.g.m, s.4; Darkot, a.g.m., s.785.

19

Merzifon’un tarihi, Anadolu’nun Türkler tarafından fethedilmesiyle daha

rahat takip edilebilmektedir. Nitekim 1074 yılında Kutalmışoğlu Süleyman

Şah’ın dayısı Gümüştekin Ahmet Gazi’nin Sivas, Tokat, Niksar, Amasya,

Merzifon, Çorum, Kayseri ve Malatya civarını ele geçirmesiyle23 bölgenin

Danişmendoğulları hakimiyetine girdiğini görüyoruz. Sultan II. Kılıçarslan

1175’de Danişmendoğulları’na son verince Merzifon ve havalisi önce Anadolu

Selçuklularına bağlanmış; yüzyıl kadar sonra ise Moğol istilasıyla beraber

İlhanlı idaresine geçmiştir24. Şehir, 14. yüzyıl ortalarına kadar Sivas emiri

Eretna Bey’in hakimiyetinde kalmış, aynı yüzyılın sonlarında ise emir Şad

Geldi ve Kadı Burhaneddin arasında el değiştirmiştir25. Bu tarihlerde Merzifon

ve Havza civarında Osmanlılarla birlikte Anadolu’ya gelen ve bir Türkmen

ailesi olan Taşanoğulları hüküm sürmekteydi. Sultan Yıldırım Bâyezid’in 1393

yılında bölgeyi ele geçirmesi sırasında Taşanoğulları’ndan Hasan ve Ali Bey,

Yıldırım Bâyezid’e bağlılığını bildirmiş böylece Merzifon ve çevresinde de

Osmanlı dönemi başlamıştır26.

Merzifon, Osmanlılar zamanında Sivas Eyaleti, Amasya Sancağı’na

bağlı büyük bir kaza niteliğine kavuşmuş; coğrafi konumu ve ticarî yollar

üzerinde bulunması nedeniyle önemi gittikçe artmış, halkın her türlü ihtiyacına

cevap verebilecek nitelikte sosyal ve dini fonksiyonlara yönelik farklı türdeki

23- O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1984, s.112 v.d.; A. Sevim,

Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Ankara 1990, s.27.

24- Darkot, a.g.m., s.785.

25- Darkot, a.g.m., s.785.

26- K. Dilcimen, Canik Beyleri: Hacı Emir ve Evlatları, Taceddin ve Evlatları, Altınbaş

Evlatları, Taşan Oğulları, Samsun 1940, s.143; Darkot, a.g.m., s.786.

20

yapıların çarşı bölgesine inşa edilmesiyle zenginleştirilmiş; bunun neticesinde

özellikle ticarî açıdan güçlü bir şehir olarak gelişmiştir.

21

III- MERZİFON’DA TÜRK DEVRİ MİMARİ ESERLERİ

A) KÜLLİYELER

1- Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi

İnceleme Tarihi: 22-23.07.2001, 14.04.2002, 05.10.2003

Gazi Mahbub Mahallesi’nde, Taş Han’ın güneydoğu, Bedesten’in

doğusunda, doğuya meyilli bir araziye inşa edilmiştir27 (Harita: 1). Batı yanında

Çarıkçılar, doğu yanında Kelleci Sokak uzanır; kuzey ve güney yanları ise

pazar yeri olarak kullanılmaktadır. Külliye, esas itibariyle bir cami ve bunun

kuzeyinde yer alan daha alçak kottaki avlusunun güneydoğusunda bir çeşme

ile ortasındaki bir şadırvandan ibarettir.

a) Taceddin İbrahim Paşa Camii

Çizim No: 1-2

Fotoğraf No: 1-19

Kitabesi bilinmeyen28 eserin, 27 Şaban 900 Hicrî/25 Nisan 1494 Milâdî

tarihinde düzenlenen vakfiye kaydı29 dikkate alındığında, Taceddin İbrahim

27- Külliye, Merzifon imar plânına göre, 211 Ada ve 3 Parselde yer almaktadır.

28- Camiye ait herhangi bir inşa kitabesi bulunmamasına rağmen A. Taşan, a.g.m., s.5 ve

Dün’den-Bugün’e Merzifon, İstanbul 1979, s.43’de kapısındaki bir kitabeden bahisle

yağlı boya ile sıvanması ve önündeki bir direk nedeniyle okunamadığını ileri

sürmektedir.

29- V.G.M.A. 731 No’lu defterin 16. sayfasının 15. sırasında Tacüddin İbrahim Paşa

adına kayıtlı vakfiye hakkında bkz., Yurdakul, a.g.m., s.1619, 1626; A. Gürbüz,

Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı (Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora

Tezi), Ankara 1993, s.239-240; vakıf hakkında ayrıca bkz., H. Hüsameddin

(Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş), Amasya Tarihi, C.l, Ankara 1986, s.305; BOA,

Cevdet Evkaf, Sıra No:23780, 21.S.1217, Arz.

22

Paşa30 tarafından 1494 yılından önce inşa ettirildiği anlaşılmakla birlikte,

kuzey cephesinin karşısında yer alan şadırvan ile kuzeydoğusundaki çeşmeye

istinaden farklı tarihlendirilmeler de yapılmıştır31. Arazi meylinden dolayı

30- H. Hüsameddin (a.g.e., s.307), Taceddin İbrahim Paşa’nın (Tâcî Bey) 1491 yılında

Amasya valisi şehzâde Sultan Ahmed’in divan kâtibi olduğunu ve Vezirköprü’de bir

cami-i şerif, bir imârethâne, bir hamam ve İstavlaz Çayı’nın kenarında Sultan Ahmed

Çelebi namına bir saray yaptırdığını yazar; Yurdakul da (a.g.m., s.1619-1626)

Taceddin İbrahim Paşa’nın aynı vakfa ait olmak üzere ayrıca Çorum, Vezirköprü ve

Zile’de başka eserler de yaptırdığına değinerek vakfiyenin başında “…büyük emir,

önemli vezir, sadrazamların büyüğü…” şeklindeki sıfatlarla anıldığını, buradan

hareketle vakfiye tarihi olan Hicrî 900 senesine isabet eden Taceddin İbrahimler için

pek çok tarihi kaynağı incelediğini fakat hiçbirisinin vakfiyedeki İbrahim Paşa ile

intibak etmediğini, yalnızca bunlardan bir tanesinin aynı tarihlerde Merzifon,

Karahisar, Amasya’da müderrislik yaptıktan sonra Amasya kadılığına tayin edildiğini

belirtmekle birlikte, vakıf sahibi Taceddin İbrahim Paşa ile aynı kişi olup olmadığının

kesinleşmediğini ifade etmektedir.

31- Cami, şadırvan ve çeşme esas itibariyle bir külliye teşkil etmekle birlikte, tezimizin 24-

25. sayfasında ayrıntılarıyla değindiğimiz çeşme, Sultan Mehmed zamanında,

H.818/M.1415 yılında Hacı Yusuf tarafından, şadırvan ise vakfiyenin düzenlenme

tarihi olan H.900 senesinden dört yıl sonra, yani H.904/M.1498 yılında Hacı Süleyman

tarafından inşa ettirilmiştir, ayrıca çeşme kitabesinde belirtilen sultan ve tarih ibaresi,

Çelebi Sultan Mehmed dönemine isabet etmektedir; buradan anlaşılacağı üzere

çeşme camiden daha önce, şadırvan ise daha sonra ve üstelik her ikisi de farklı kişiler

tarafından yaptırılmıştır; halbuki S. Erken (Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I

(İlâveli II. Baskı), Ankara 1983, s.312-313), şadırvan ile çeşmenin camiye ait

olduğunu her ikisinin de H.828 (M.1452) yılında yapıldığını hatalı bir şekilde öne

sürmekte ve caminin de 15. yüzyıl içerisinde inşa edildiğini belirtmektedir, öte yandan

belirttiği H.828 yılı yanlış olmakla beraber M.1424 senesine tekabül etmektedir (krşl.,

F.R. Unat, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Yedinci Baskı, Ankara 1994,

s.56); A. Taşan (a.g.m., s.5) ve S. Bayram, “Merzifon Ulu Camisinin Yeri: Merzifon’da

Türk-İslam Eserleri”, Kültür ve Sanat, S.5, Ankara 1990, s.69-77(s.74)’de benzeri bir

hata ile çeşmenin camiye ait ve H.828 (M.1425) tarihli olduğunu ifade ederek caminin

de aynı yıllarda inşa edilmiş olabileceğini yazar; bir başka yayında ise (Anonim,

Merzifon Guide 2000, İzmir 2000, s.36) büyük ihtimalle yine yanlış okunmuş ve

çevrilmiş olan H.828 senesi esas alınarak caminin 1452’de inşa edildiği

belirtilmektedir.

23

şadırvanın düşük kotta kalması sebebiyle eser, halk arasında “Çukur Şadırvan

Camii” şeklinde de anılmaktadır.

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan ve alt katı depo

olmak üzere fevkâni bir kuruluş sergileyen caminin doğu cephesi ile güney

cephesinin doğu yarısına bitişik iki katlı kârgîr bir han, güney cephesinin batı

yarısı ile batı cephesine bitişik olarak ta dükkânlar inşa edilmiştir32. Cami,

1939 depreminde33 harap olmuş, dükkânlar ile han bütünüyle yıkılmıştır.

Bunların yeri zaman içerisinde muhdes binalarla doldurulmuş34 ve Vakıflar

Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen 1974 yılı onarımında35 çevresi

temizlenerek batı-güney cephesine bitişik dükkânlar yeniden inşa edilmiş36,

hanın bitiştiği güney cephe bölümü ile doğu cephesine de muhdes dükkânlar

yapılmıştır(Çizim:1, Fotoğraf:1-2). Halen doğu ve güney cephede dükkânların

üst seviyesinde kalan duvar bölümlerinde hana ait izler seçilebilmektedir ve

bunlara göre hanın iki katlı olduğu anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 3). Dükkânlar,

her biri farklı boyut ve plânda düzenlenmiş; güneybatı köşe ile güneydoğu

köşedeki çift cephelilerle beraber doğuda bir, batıda iki, güneyde üç adet

32- Yurdakul (a.g.m., s.1624), caminin esas itibariyle hana ait bir mescid şeklinde inşa

edildiğini ve bu nedenle de vakfiyede adının geçmediğini belirtir.

33- Yurdakul, a.g.m., s.1624; Bayram, a.g.m., s.74; Erken ise (a.g.e., s.313) deprem tarihi

olarak 1941 yılını vermektedir.

34- S. Evrenos tarafından hazırlanan bir çalışmada, 1967 yılı itibariyle caminin çok harap

bir durumda olduğu, etrafının da evler ve dükkânlarla kapatıldığı belirtilmektedir, bkz.,

Evrenos. Merzifon’daki Türk Mimari Eserleri (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi San’at Tarihi

Enstitüsü Türk-İslam San’atı Kürsüsü yayınlanmamış Lisans Tezi), İstanbul 1967,

s.35; ayrıca V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/08 No.’lu dosyada mevcut bazı

fotoğraflar da yapının onarım öncesindeki bu durumunu açıkça göstermektedir.

35- Yurdakul, a.g.m., s.1624-1625.

36- Yurdakul (a.g.m., s.1624), dükkânların restorasyon sırasında gerçekleştirilen kazılar

sonucu ortaya çıkarılan temel duvarlarına göre yeniden inşa edildiğini belirtmektedir.

24

olmak üzere toplam sekiz adettir ve ayrıca güneydoğu köşedeki dükkân

kuzeyindekiyle bitişik iki mekân halindedir. Bu iki mekâna birer çapraz tonoz,

güneybatı köşedekine çift yönlü beşik tonoz, diğerlerine ise beşik tonoz örtü

sistemi uygulanmıştır (Çizim: 1).

Cami, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir plân şeması içerisine,

orta bölüme kubbe, iki yana ise enli birer kemer yerleştirilerek kubbeli kübik bir

mekânı genişletmek çabasını yansıtmaktadır (Çizim: 1). Minaresi, doğu

cephenin kuzey kenarında beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde

yükselir. Harim kütlesi, dikdörtgen bir prizma biçiminde genişletilen ortadaki

kübik gövdenin üst köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir

kasnak üzerine oturan tek kubbe ile örtülüdür. Kuzey cephedeki kapısı, harim

aksına göre biraz doğuya yerleştirilmiştir.

Eserin kuzey yanında, yol seviyesinden oldukça aşağıda küçük bir avlu

meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 4). Avlunun, kuzey ve batı kenarları pazar

yerinin istinat duvarlarından ibarettir, doğudaki ise belirgin malzeme

farklılığına göre bütünüyle muhdestir. Avlu duvarları doğu ve batıda, takriben 3

m.lik bir aralıktan itibaren kuzey cepheye dik doğrultuda uzanmakla birlikte,

batıda ilki dik, diğeri ise geniş açı ile iki defa kademelendikten sonra tekrar

birer köşe yaparak birbirine ulaşır. Kuzey kenara, sırtları pazar yeri istinat

duvarına bitişik uzanan yan yana bir dizi halinde hela mekânları sıralanmıştır

(Fotoğraf:5). Doğu duvarının37 güney ucuna yakın konumla küçük bir çeşme

mevcuttur. Avlunun güneybatısında, caminin kuzey cephesine yaklaşık 3 m.

37- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada yer alan ve E. Yurdakul

tarafından hazırlanmış rölövede avlu doğu duvarına bitişik, basit bir sundurma altında

abdest musluklarının bulunduğu anlaşılmakla birlikte onarımda kaldırılmıştır.

25

mesafede ve kuzeybatı köşesi itibariyle avlu batı duvarı ilk kademesinin

taşıntılı köşesine bitişik konumla yapılmış şadırvan yer almaktadır. Cami

kuzey cephesinin batı kenarı ile pazar yerine ait istinat duvarı arasındaki

boşluğa ise biri harim kapı açıklığına çıkan, diğeri avluya inen birbirine paralel

iki merdiven hazırlanmıştır.

Hela mekânları kareye yakın dikdörtgen plânlıdır ve aynalı tonoz

örtülüdür (Çizim: 1). Tonoz aynaları kare biçiminde yapılarak ortalarına birer

delik açılmıştır. Kapıları, her birinin güney duvar aksı ortalanarak yerleştirilmiş

yarım daire kemerli birer açıklıktır. Duvarları moloz taş, tonozları ise tuğla ile

örülerek düz sıva tabakasıyla kaplanmış ve sarıya boyanmıştır. Daha önce

alaturka kiremit kaplı örtü sistemi onarımda yıkılarak şimdiki görünüşle düz

yüzeyli bir saçak biçiminde taşıntıya sahip çimento harcı ile sıvanmıştır38.

Binanın onarım sırasında beden duvarlarındaki taşların yenilenmesi

sonucu asıl cephe görüntüsünü büyük ölçüde kaybettiği ilk bakışta

anlaşılmakla beraber, günümüze ulaşabilmiş bazı kısımlardaki duvar

örgüsünden az miktarda kaba yonu, moloz taş ve tuğla, çoğunlukla ise düzgün

kesme taş kullanıldığı belirlenebilmektedir. Yapı genellikle düzgün kesme

taşlarla inşa edilmekle birlikte hana bitişik yüzeylerinde yer yer kaba yonu ve

moloz taşlar da görülebilmektedir. Alt katı teşkil eden depolar moloz ve kaba

yonu taşlarla örülmüştür. Minare tamamen düzgün kesme taşlardan inşa

edilmiştir. Kuzey cephenin batı kenardaki küçük bir bölümü ile depolara açılan

kapıların kemer alınlarında tuğla malzemeye de yer verilmiştir. Caminin

38- Restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada

mevcut) fotoğraflarda, hela mekânlarının şadırvana kadar uzanan alaturka kiremitlerle

kaplı büyük bir çatı ile örtüldüğü görülmektedir.

26

mihrabında ise alçı kullanılmıştır. Asıl halinde alaturka kiremitlerle kaplı örtü

sistemi onarım esnasında kurşun levhalarla kaplanmıştır.

Cepheler, kuzeydeki hariç biri harim, diğeri dükkânlara ait olmak üzere

iki kütle halinde algılanır (Fotoğraf: 1-2). Dükkânlar, düzgün kesme taşlarla

yeniden inşa edildiğinden aslî özelliklerini yansıtmayan birer mekândır ve

yarım daire kemerli açıklıklara sahip bir dizi eyvan görünümünde sıralanırlar.

Bunlardan hanın yerine yapılanların kütlesi, diğerlerine göre daha basık

görünüşlüdür. Güney cephede, yenilenen dükkânlarla muhdes dükkân

mekânlarını birbirinden ayıran duvar güneye doğru kısmî taşıntılıdır ve

güneybatı köşesinde tabelalarla kapatılmış vaziyette muhtemelen bir söveye39

ait çıkıntı mevcuttur. Doğu cephede, kuzey kenardaki dükkân daha büyük bir

kütle ile doğuya taşıntılı40 biçimde yapılmıştır.

Harim kütlesine ait cepheler, birbirinden farklı kademelenmeleri

yansıtmakla birlikte görünüş bakımından ortak özelliklere de sahiptir. Her

cephe esas itibariyle harimin kübik gövdesine ait üç kademeden müteşekkildir.

Kuzey ve güney cephelerde ilk kademe kübik kütlenin üst köşelerde

pahlanmasıyla ortaya çıkan, üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak frizlerinde

son bulur (Fotoğraf: 6-7). Bunların arasında yükselen ikinci kademe, sekizgen

prizmal kasnaktan meydana gelir ve üst kenarları çepeçevre dolanan saçakla

sınırlıdır. Üçüncü kademeyi tek kubbeden ibaret örtü sistemi oluşturur. Batı

cephe, yine aynı kademelenmeyi sergilemekte fakat diğerlerinden farklı

39- Yurdakul’un (a.g.m., Levha: 503, Plân:8) çizdiği rölövede hana ait alanın sınırları

kısmen belirtilirken bu bölüme bir kapı açıklığının işaretlendiği seçilebilmektedir.

40- Yurdakul’un çizdiği aynı rölövede mekâna (hanın bu bölümüne) ait kuzey ve güney

duvarlarının doğuya doğru uzayıp gittiği ve kuzey duvarın batı kenarına yakın

konumla iki adet mazgal pencere açıklığının bulunduğu görülmektedir.

27

olarak; daha alt seviyede ve ön plânda olmak üzere, harim mekânını

genişletme çabasının, yanları düz, ortası beşik çatılı bir kütle biçiminde dışa

yansıtıldığı görülmektedir (Fotoğraf: 2, 6). Doğu cephede, harimi genişletmek

için yapılan hacim, batı cephedeki gibi taşıntılı bir kütle ve beşik çatı şeklinde

değil, asıl halinde camiye bitişik han kütlesinden doğan zorunluluk nedeniyle

kübik gövdenin ilk kademesini meydana getiren çatı yüzeyine kadar

yükseltilerek, onun bir uzantısı biçiminde yapılmıştır (Fotoğraf:1); dolayısıyla

burada ikinci kademeyi oluşturan sekizgen prizmal kasnak ta cepheleri biraz

geriye çekilerek oturtulmuş bir görünüme bürünmüştür. Kuzey ve güney

cephelerin batı kenarında, batı cepheye ait beşik çatılı kütle de daha düşük

seviyede ayrı bir kademe teşkil eder. Bütün kademeleri sınırlayan saçaklar,

düzgün kesme taşlarla yapılmış profilasyonlu silmelerden ibarettir.

Cephe yüzeyleri41 genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü

yansıtmakla beraber, kasnak ve beden duvarlarına yerleştirilmiş az sayıdaki

pencere açıklıklarına da sahiptir. Kasnakta yer alan pencereler, ana aksları ile

ortalanmak suretiyle saçak seviyesine yakın konuma oturtulan, küçük boyutlu,

fil gözü (oculus) birer açıklıktır ve her birine daire biçimi deliklere sahip birer

alçı şebeke hazırlanmıştır (Fotoğraf:1, 3, 6). Beden duvarlarındaki pencereler,

doğu batı ve güney cephede ikişer adettir. Güney ve doğu cephedeki

pencereler, ilk kademeyi sınırlayan saçak hizasına yakın konumla yan yana

yerleşiktir ve kasnaktakilerle aynı görünüştedir (Fotoğraf: 1, 3). Batı cephedeki

pencereler ise üçgen biçimi çatı alınlığına yerleştirilmiş sivri kemerli birer

41- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar,

restorasyon öncesinde duvar örgüsünün son derece tahrip olduğunu ve büyük

çatlakların varlığını göstermektedir.

28

açıklıktır (Fotoğraf: 2). Güney ve doğu cephenin yukarı seviyelerinde hana ait

tonoz kalıntılarının bir kısmı halen görülebilmektedir ve bunlardan duvar

örgüsünün kaba yonu-moloz taş, örtü sisteminin ise tuğla malzemeli olduğu

belirlenebilmektedir (Fotoğraf: 3).

Binanın doğu cephesinde, kuzeydeki dükkânın üzerinden yükselen ve

kuzey duvarı devam ettirerek kısmî taşıntı yapan minare kaidesine ait kütle

bulunmaktadır (Fotoğraf: 1). Doğuya doğru 2 m. kadar taşıntıyla ve binanın

kuzeydoğu köşesini de teşkil eden kütle, beden duvarları boyunca yükselir.

Beden duvarlarında kullanılan saçak profili ile sınırlandırıldığı anlaşılan kaide

üzerinde yukarı yükseldikçe daralan, kare plânlı bir pabuç vardır. Pabuç, sarı

renkli düzgün kesme taş örgüsü ile yapının asıl inşa malzemesini göstermesi

bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. Minare gövdesi, silindirik forma

sahiptir ve hem aşağıda hem de yukarıda aynı biçimde birer bilezikle sınırlıdır.

Şerefe altı, profilasyonlu silmelerin üst üste ve dışa doğru peş peşe

taşırılmasıyla genişletilmiş; yan yana bitiştirilen taş plakalarla da poligonal

görünüşlü şerefe korkuluğu yapılmıştır. Petek kısmı, 1939 depreminde

şerefeden itibaren yıkılmış ve 1974 yılında gövdeye benzer biçimde düzgün

kesme taşlarla yeniden örülerek42 üzerine kurşun levhalarla kaplı konik külah

örtü sistemi oturtulmuştur.

Caminin kuzey cephesi diğerlerine göre daha hareketli ve iki katlı bir

görünüm sergiler (Fotoğraf: 8-9). Duvar örgüsü burada da diğerleri gibi

düzgün kesme taşlardan oluşmaktadır, ancak batı kenarın orta seviyelerinde

muntazam olmayan sıralar halinde bir veya iki sıra tuğla dizisi ile kaba yonu

42- Yurdakul, a.g.m., s.1625.

29

taşlar da görülmektedir. İlk bakışta hemen hissedilen fevkâni kuruluşta üst katı

teşkil eden harim ile alt katı oluşturan depoları birbirinden ayıran herhangi bir

unsur bulunmamakla birlikte, kapı ve pencere açıklıkları bu ayırımı

kendiliğinden ortaya koyar (Fotoğraf: 8-9). Cephede esas itibariyle dört adet

kapı açıklığı ile beş adet pencere mevcuttur, ancak üç adet küçük birer

aydınlatma deliği de görülmektedir. Kapı açıklıklarından üçü aşağı seviyededir

ve bunlardan ikisi alt kattaki depolara, diğeri de minareye aittir (Fotoğraf: 8).

Depolara ait kapılar, cephe aksına göre simetrik bir düzenle ve eş aralıklarla

yerleştirilmiş yarım daire kemerli birer açıklıktır. Kemerleri tuğla, diğer

kenarları farklı boyutlarda düzgün kesme taşlarla örülen sövelere sahip kapı

açıklıklarına onarım sırasında betonarme birer dikdörtgen çerçeve

yerleştirilerek kemer formuna uygun biçimde yüzeysel taşıntılı bir alınlık

yapılmıştır. Minare kapısı doğu kenara yakın konumla beden duvarının

devamı niteliğinde uzanan kaide yüzeyine yerleştirilmiş sivri kemerli bir

açıklıktır ve hem kemer hem de söveler kırmızı renkli yekpare blok taşlardan

hazırlanmıştır. Harim kapısı, depolara ait kapı açıklıklarının biraz yukarısına

ve her ikisinin tam orta hizasına rastlayacak şekilde yerleştirilerek önüne “C-S”

kıvrımlı üç adet taş konsol üzerine bindirilen bir çıkma43 yapılmıştır

(Fotoğraf:8-9). Konsollar arasında kalan duvar yüzeylerine, tek sıra tuğla dizisi

ile tamamen dekoratif amaçlı birer sivri kemer teşkil edilmiş; ayrıca tuğla dizisi

üzengiden itibaren yukarı devam ettirilerek dik açılı bir kırılma ile birbiriyle

birleştirilmiş ve yatay bir tuğla sırasıyla da kemer ikiye bölünmüştür

43- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar,

restorasyon öncesinde bu çıkmanın üzerinde ve caminin kuzey cephesinin doğu

kenarına bitiştirilmiş vaziyette, ahşap direkler arasına kerpiç malzeme ile örülmüş,

alaturka kiremit kaplı sundurma çatılı muhdes bir mekânın varlığını göstermektedir.

30

(Fotoğraf:10). Fevkâni kuruluştan dolayı avlu zemini yol kotunun aşağısında,

harim kapısı ise yukarısında kalmıştır. Bu nedenle yapının kuzey cephesine

bitişik uzanan ve biri harim kapısı önündeki çıkmaya diğeri avluya irtibatlı iki

merdiven hazırlanmıştır (Fotoğraf: 8-9). Avluya inen merdiven, iri bloklar

halindeki düzgün kesme taşlardan yapılmış sekiz basamaktır, harim kapısına

çıkan merdiven44 ise demir iskeletlere oturan dokuz adet ahşap basamaktan

ibarettir. Pencere açıklıkları harim kütlesine aittir ve ikisi simetrik bir düzenle

harim kapısının iki yanına, diğer ikisi beden duvarlarının yukarısına ve alt

seviyedekilere göre biraz daha birbirine yakın konumla, beşincisi kasnak

yüzeyine yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 9). Bunlardan kasnaktaki, kasnağın diğer

cephelerindekilerle aynı görünüştedir; orta seviyedeki sivri kemerli pencereler,

batı cephede üçgen alınlık yüzeyindeki pencerelerle aynı görünüşü

yansıtmakla birlikte, onlardan farklı olarak kemer örgüsü, kırmızı ve sarı renkli

kesme taşların devri sıra yerleştirilmesiyle elde edilmiştir (Fotoğraf:11). Harim

kapısının yanlarındaki pencere açıklıkları, yekpare düzgün kesme bloklar

halindeki söve taşlarına sahip boyuna dikdörtgen biçiminde yapılarak profilli

silmelerle çerçevelenmiş ve her birine uçları sövelere saplanan çubuk

demirlerle birer şebeke yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 9). Şebekeler, yatay ve

düşey konumlu kalın çubuk demirlerin kare biçimi gözler oluşturacak şekilde

eşit aralıklarla sıralanmasından elde edilerek düğüm noktaları prizmatik

lokmalarla bağlanmıştır. Pencerelerin yukarısına, dış kenarları bir sıra tuğla ile

kuşatılan sivri kemerli birer alınlık yapılmış ve alınlık yüzeyi kemer formuna

44- Ahşap basamaklı bu merdivenin onarım sırasında yapıldığı anlaşılmakla beraber,

restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/08 No.’lu dosyada

mevcut) fotoğraflardan daha öncekinin de aynı özelliklere sahip fakat harap olduğu

belirlenebilmektedir.

31

uygun bir kütle halinde hafifçe taşırılmıştır. Pencere açıklıkları dışındaki

aydınlatma deliklerinden ikisi boyuna dikdörtgen şeklinde küçük birer açıklıktır

ve depolara ait kapı açıklıklarının dış yanlarında, kemer üzengilerinin biraz

yukarı seviyesinde yer alır. Cephede görülen diğer aydınlatma deliği, minare

kapısının aksında, kaide yüzeyinin yaklaşık orta seviyesinde bulunmaktadır ve

basık kemerli, dar-uzun küçük bir açıklıktır.

Harim kapısı, dış ve iç yüzleri kemerli, çift söveli bir açıklığa sahiptir.

Dış yüzdeki açıklık, yekpare düzgün bloklar halindeki söve taşlarına oturan

segment kemerlidir (Çizim:2, Fotoğraf:12). Kemer, silindirik profillerle birbirine

geçirilen düzgün kesme taşlarla örülmüştür; ayrıca ince bir profil, üzengi

hizasından itibaren yukarı doğru devam ettirilerek enine dikdörtgen şeklinde

bir alınlık meydana getirilmiştir. Alınlık, esasen kısa kenarları dilimli kaş kemer

biçiminde kavislendirilmiş bir kitabelik halindedir. Kemer köşelikleri de düz

yüzeyli bir kütle biçiminde kabartılmıştır. Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift

ahşap kanat, sanat değerinden yoksun, tamamiyle yeni bir elemandır ve daha

öncekilerin akıbeti bilinememektedir. Dış ve iç söveler arasında, kapı

kanatlarının eni kadar bir boşluk bırakılarak üzerine zengin profilli bir

kemer/tonoz örtü sistemi uygulanmıştır. Kapı açıklığının harime yönelen yüzü,

üzengiden itibaren “C-S” kıvrımlarıyla yükselen bir sivri kemer biçiminde

yapılmıştır.

Harim mekânı, esas itibariyle ortadaki kare plânlı, kubbe örtülü kübik bir

şemanın doğu ve batı yanlarına enli birer sivri kemer yerleştirilmesiyle elde

edilen enine dikdörtgen bir plâna sahiptir (Çizim: 1, Fotoğraf: 13-14). Kubbe,

kuzey ve güney cephelerde diğerleri ile aynı görünüşte fakat yüzeysel çıkıntılı

birer sağır kemer üzerine, ufak bir kademe oluşturan; basık bir kasnak

32

görüntüsündeki etek kısmı ile oturtulmuş45 ve köşe geçişleri mukarnas dolgulu

pandantifle sağlanmıştır (Fotoğraf: 15). Kubbe eteği, yüzeysel girintiler halinde

daireye yakın biçimde bir dizi damla motifiyle çepeçevre kuşatılmıştır. Örtü

sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere beyaz badana yapılmış,

duvarların alt kısmı ise yaklaşık 80 cm. yüksekliğe kadar lambri ile

kaplanmıştır. Güney duvarın yanlarına dikdörtgen biçiminde; doğu ve batı

duvarların kuzey kenarına yakın konumla da aynalı kemere sahip birer dolap

nişi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 13-14). Pencereler, dış kütledeki düzeni

yansıtmakla birlikte, doğu ve güney cephe beden duvarlarındakiler sivri

kemerli birer açıklık olarak harime yöneldikleri için iç mekânda farklı bir

görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 14). Dışta kasnak cephelerine açılmış pencereler

ise kubbe eteğini dolaşan damla motiflerinden ana aksa rastlayanların

içerisine yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 15). Kubbe eteği ve üst seviyedeki

pencerelerde görülen palmet motifli alçı şebekeler ile renkli camlar onarım

sırasında yapılmış birer süslemedir. Harim kapısı, enli, düz yüzeyli üç adet

bordürle hareketlendirilmiş kısmî taşıntılı dikdörtgen bir kütle biçiminde

mekâna yönelir (Fotoğraf: 16). Ortadaki bordür, kenarları ince profillerle

kademelendirilerek girintili bir yüzey şeklinde düzenlenmiştir. Kapı kütlesinin

üst bordürü, alçıdan hazırlanmış, palmet ve rumîlerden müteşekkil bitkisel

süslemeli bir tepelikle sonuçlandırılmıştır.

Mihrap, güney duvar aksına oturtulmuş yedi kenarla girinti yapan bir niş

biçimindedir (Fotoğraf: 17); yüzeyi kalın bir boya tabakasıyla kaplandığından

45- Yurdakul (a.g.m., s.1624), onarım öncesinde kubbe ve kemerlerde yırtılmaların

bulunduğunu fakat onarım esnasında dikildiğini ayrıca kubbenin dağılmasını

engellemek amacıyla etek kısmına betonarme kasnak yapıldığını ifade etmektedir.

33

malzemesi tam belirlenememekle birlikte muhtemelen alçıdan yapıldığını

düşünmekteyiz. Harim tarafındaki iki köşesine, kum saati görünümünde

başlığa sahip birer sütunce yerleştirilmiş ve kavsarası altı sıra mukarnasla

hareketlendirilmiştir. Mukarnasları oluşturan prizmatik dilimlerin yüzeyi yeşile

boyanarak üzerine beyaz, mavi ve kırmızı renklerle çiçek, dal motifleri

işlenmiştir. Mihraba dikdörtgen bir çerçeve teşkil etmek üzere dört kenarı da

dolaşan bordürler yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin dış bordürü diğerlerinden

daha taşıntılı, düz bir yüzeye sahiptir ve iki ince profilden sonra süslemeli enli

bir bordüre geçilmiştir. Kompozisyon, boya tabakası nedeniyle tam

belirlenememekle beraber, kırık hatların meydana getirdiği çok kollu muhtelif

geometrik şekillerin arasına düzenli aralıklarla yerleştirilmiş sekiz yapraklı

çiçekler ve aralardaki beş kollu yıldızlar ile altıgenler seçilebilmektedir

(Fotoğraf: 18). Bordürün üst kenar ortasında kompozisyonu bölen bir yazı

kartuşu mevcuttur. Niş gövdesine, yeşil ve kırmızı renkler kullanılarak Türk

süsleme sanatına batı etkisiyle giren perde motifi işlenmiş ve bunun ortasına

da bir lamba tasviri yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin üstü palmet, rumî ve

kıvrım dallardan oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır. Mihrap yüzeyi tarihini

belirleyemediğimiz bir dönemde kırmızı, yeşil ve mavi renklerle yapılan bu

motiflerle beraber sarı yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır.

Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır; ahşap malzemeyle

muhtemelen onarım sırasında yapılmıştır ve sanat açısından her hangi bir

özelliği yoktur (Fotoğraf: 13).

Caminin alt katını teşkil eden yan yana yerleştirilmiş iki adet depo

kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla inşa edilerek, ağaç gövdelerinden

34

ibaret ahşap silindirik kirişleme ile yapılan düz tavanla örtülmüştür

(Fotoğraf:19). Duvar yüzeylerinde kalın derzli moloz taş örgü görülmektedir.

b) Çeşme

Çizim No: 3

Fotoğraf No: 20-21

Ayna taşındaki sülüs hatlı üç satırlık kitabesine46 göre, H.818/M.1415

yılında Hacı Yusuf tarafından camiden daha önceki bir dönemde yaptırılmakla

birlikte onarım geçirmiştir47. Avlu duvarına bitişik vaziyette, kuzey-güney

yönünde dikdörtgen plânlı (Çizim: 3), prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiş;

onarım sırasında düzgün kesme taşlar kullanılarak yenilenmiştir (Fotoğraf:

20). Batı yönündeki ön cephesi üç taraftan düz yüzeyli iki bordürle kuşatılmış,

teğetli sivri kemer biçiminde yüzeysel bir nişten ibarettir. Ayna taşı beyaz

mermerdendir ve ortasında üçgen alınlıklı bir kitabe levhası bulunmaktadır

(Fotoğraf: 21). Kitabe, etrafı oyularak kabartılan harflerle ince-düz bordürler

46- Bu kitabenin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:

- Enşee hazihi’l-‘ayn fi

- Eyyâm es-sultân Muhammed hullide mülkehû

- El-hâc Yusuf bin el-hâc Bahşâyiş fi senete semâne ‘aşere ve semânimie

“Bu çeşmeyi Sultan Mehmed -mülkü daim olsun- zamanında Hacı Bahşayiş

oğlu Hacı Yusuf yaptırmıştır” Sene 818

Kitabe sayın Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman tarafından okunmuştur, kendilerine

sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çeşme, kitabede açıkça belirtildiği üzere Sultan

Mehmed (Çelebi) zamanında H.818/M.1415 senesinde yaptırılmıştır; fakat E.H.

Ayverdi (Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri 855-886/1451-1481, IV, İstanbul 1989,

s.822), çeşmenin H.868/M.1463 yılında Sultan Mehmed (Fatih) zamanında

yaptırıldığını hatalı şekilde ifade etmektedir, oysa kitabedeki “senete semâne ‘aşere

ve semânimie” ibaresi H.818 senesine tekabül etmektedir ki bu tarih, Fatih Sultan

Mehmed dönemine değil, Çelebi Sultan Mehmed zamanına rastlamaktadır.

47- Yurdakul, a.g.m., s.1625.

35

kullanılarak üç satır halinde yazılmıştır. Kemer açıklığının önüne yekpare blok

taşlarla yapılmış, kısa boylu, dikdörtgen prizmal bir tekne yerleştirilmiştir.

c) Şadırvan

Çizim No: 1

Fotoğraf No: 22-24

Güney cephesindeki sülüs hatlı dört satırlık kitabesine48 göre

H.904/M.1498 yılında Hacı Süleyman tarafından Lütfullah oğlu Pir Ahmed’e

inşa ettirilmiştir. Çeşme gibi şadırvan da camiyle beraber 1974 yılında

onarılmıştır. Kare bir plânla köşelere yerleştirilen “L” kesitli dört adet ayağın

taşıdığı sivri kemer açıklıklı baldaken bir kuruluşa sahiptir ve gövdenin üst

köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine

oturan tek kubbe ile örtülüdür (Çizim: 1, Fotoğraf: 22). Ortasında poligonal

plânlı, prizmal gövdeli bir havuz bulunmaktadır.

Şadırvanın inşa malzemesi, az miktarda mermer, çoğunlukla düzgün

kesme ve kaba yonu taşlar ile tuğladır. Havuz ve kitabe mermerdir. Ayaklar

tamamen düzgün kesme taş malzemelidir. Gövde, kaba yonu taş-tuğlaların

alternatif örgüsünü yansıtır. Kemer, kubbe ve geçişler ile saçaklarda tuğla

kullanılmış, asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı örtü sistemine onarım

esnasında kurşun levhalar kaplanmıştır.

Şadırvan kütlesi üç kademeli bir görünüş sergilemektedir (Fotoğraf:22).

Alt kademe, sivri kemerli cephe açıklıklarından ibarettir ve gövdenin üst

köşelerde pahlanması sonucu meydana gelen, üçgen şeklindeki çatı

48- Şadırvan kitabesinin Osmanlı alfabesiyle yayını ve transkripsiyonu için bkz., Yurdakul,

a.g.m., s.1625.

36

yüzeylerine ait saçak frizlerinde son bulur. İkinci kademeyi, bunlar arasından

yükselen sekizgen prizmal kasnak oluşturur ve üst kenarları çepeçevre

dolanan saçak tarafından sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademeyi ise kubbe teşkil

eder. Saçaklar, testere dişi biçiminde yerleştirilen bir sıra tuğla dizisiyle elde

edilmiştir. Cephe yüzeyleri üç sıra tuğla, bir sıra kaba yonu taştan oluşan

alternatif duvar örgüsü ile tamamen masif karakterlidir. Kemerler, yatay

profillerle kademelendirilerek hazırlanmış konsollar halindeki üzengi taşlarına

oturur ve bunların üzerine yerleştirilen kare kesitli birer ahşap gergiyle

birbirlerine bağlanırlar. Dört yönde de cephe yüzeyine göre biraz içerlek

örülerek bir sıra tuğla ile kuşatılmıştır. Güney cephedeki kemer açıklığının

yukarısında, üst üste iki levha halinde bani ve usta kitabeleri yer alır (Fotoğraf:

23). Her ikisi de enine dikdörtgen birer mermer levhadan hazırlanmakla birlikte

alttaki baniye aittir ve daha uzuncadır. Bani kitabesi, esasen kısa kenarları “C-

S” şeklinde kavislendirilmiş bir kartuş içerisine, etrafı oyularak kabartılan

harflerle ince-düz bordürler kullanılarak iki satır halinde yazılmış, bu bölümü

sınırlandırıcı düşey bordürlerden itibaren iki yandaki yüzeylere de simetrik bir

kompozisyonla palmet ve rumîlerden ibaret bitkisel süslemeler işlenmiştir.

Kartuşun her iki yanındaki düz yüzeye de kazınmak suretiyle stilize birer

palmet yapılmıştır. Usta kitabesi, alttakinin aksı ortalanarak yerleştirilmiş ve

yuvarlak satıhlı profille çerçevelendirilmiştir. Harfler yine etrafı oyularak

kabartılmış iki satır halindedir ve yuvarlak satıhlı ince profilasyonla dilimli kaş

kemer görünüşünde kuşatılarak köşeliklerine de kıvrım dallardan oluşan

bitkisel bezeme işlenmiştir.

Şadırvanın kuzeybatı köşedeki ayağına bitişik konumla doğuya,

kuzeydoğu köşedeki ayağına bitişik olarak ta kuzeye doğru uzanan kaba yonu

37

taş örgülü birer duvar kütlesi görülmektedir (Fotoğraf: 22). Bunların ne olduğu

belirlenememekle birlikte, kuzeydoğu köşedeki kütlenin batı tarafında ve

ayağa bitişik konumla yer alan tuğla örgülü bir kemer kalıntısı burada daha

önce başka bir mekân/ünitenin bulunduğunu göstermektedir. Kubbe geçişleri

pandantiflerle sağlanarak kemerlerle birlikte bütün yüzey sıvanmış; ayaklar

mavi, kemerler sarı, pandantifler yeşil ve kubbe beyaz renkte boyanmıştır.

Şadırvanın ortasında yer alan havuz, poligonal plânlı, kısa boylu, prizmal bir

gövdeye sahiptir (Fotoğraf: 24). Her kenarında farklı boyut ve biçimlerde

mermerden kesilmiş kalın levhalar kullanılarak üst kısımları ince profillerle

sınırlandırılmıştır. Kenarların ortasına birer delik açılmış ve bunların bazılarına

günümüz malzemesiyle musluk takılmıştır. Havuzun doğuya yönelen

kenarında üst kenara yakın konumla yüzeyden kazınarak işlenmiş H.1329

(M.1911) ibaresi görülmekte (Fotoğraf: 24) ve bu da bir onarım ihtimalini

düşündürmektedir. Havuzun üzerine bütün kenarları boydan boya dolaşan

demir bir şebeke yapılmıştır. Şebeke, kare kesitli çubuk demirlerin dikdörtgen

gözler oluşturacak şekilde yatay ve düşey sıralanmasıyla elde edilerek

bağlantıları perçinlerle sağlanmıştır. Dikdörtgen biçimi gözlerin her birine “S”

kıvrımlı lama demiri yerleştirilerek süslenmiştir. Çubuk demirler ok ucu

şeklinde sonuçlandırılarak her birinin arasına da ağzı yukarı bakan ve uçları

helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri bağlanmıştır. Lama

demirlerinin şebeke ile bağlantılarında demir kelepçeler kullanılmıştır.

38

2- Sofular Külliyesi

İnceleme Tarihi: 10-11.07.2001, 16.04.2002, 12.10.2003

Sofular Mahallesi’nde, Spor Sokak’ın kuzey, Soysal Sokak’ın batı

tarafında, düz bir araziye yerleştirilmiştir49. Bir cami ile kuzeybatısında yer alan

bir türbe ve güneybatısındaki bir çeşmeden ibarettir.

a) Sofular Camii

Çizim No: 4

Fotoğraf No: 25-34

Kitabesi bilinmemekle birlikte50 15.yüzyıl sonu veya 16. yüzyıl

başlarında Abdullah Paşa51 tarafından inşa ettirildiğine dair bilgiler52

bulunmaktadır.

49- Külliye, Merzifon imar plânına göre, 26.30.Z.b. Pafta, 23 Ada ve 59 Parseldedir.

50- Kitabenin varlığına dair herhangi bir belge tespit edilememekle birlikte, uzun süre

caminin müezzin ve kayyumluğunu yaptıktan sonra emekli olan sayın Hasan Aktar,

vaktiyle harim kapısı yukarısında bir kitabenin bulunduğunu ancak 1943 depreminde

kaybolduğunu belirtmiştir.

51- Abdullah Paşa hakkında Sicil-i Osmanî’de şu bilgilere yer verilir: “…ümerâdan ve

sonra beylerbeyilerinden olup asr-ı Sultan Bayezid Hân-ı Sân’i’de irtihâl eylemiştir.

Mahdûmu Abdülkerim Çelebi Haleb fethinde defterdar ve sonra tahrir memuru olup,

evâil-i Sultan Süleyman Hânîye yetişmiştir…”, bkz., M.Süreyya (Haz.: A.Aktan-

A.Yuvalı-M.Hülagü), Sicill-i Osmanî yahud Tezkire-î Meşâhir-i Osmaniyye, C.III,

İstanbul 1996, s.413.

52- Anonim, Merzifon Guide…, s.35’de, eserin 16. yüzyıl Beylerbeyi olan Abdullah Paşa

tarafından inşa ettirildiği belirtilmektedir; Erken, a.g.e., Ankara 1972, s. 302’de yapıyı

Apdullah Paşa Camii şeklinde nitelendirmekte ve s.301’de de cami avlusu içinde

banisine ait bir türbenin bulunduğunu ifade etmektedir; ayrıca Eski Eserler ve Müzeler

Genel Müdürlüğü, “Doğal ve Kültürel Varlıkları Koruma Envanterleri” fişlerinde Gökçe

Günel tarafından tutulan bir kayıtta Sofular (Abdullah Paşa) Camii olarak

zikredilmektedir. Mevcut bilgiler yanı sıra plân ve mimarî özelliklerini esas alarak

caminin, II. Bâyezid zamanında (1481-1512) (Sultan II. Bâyezid dönemi için bkz., İ.H.

Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II. C., 5. Baskı, Ankara 1988, s.161-248; R. Mantran,

Çev. S. Tanilli, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, İstanbul 2000, s.129-143) beylerbeyi

39

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, 1939

depreminde53 işlevini yitirerek buğday deposu olarak kullanılmış; 1943

depreminde büyük hasar görmesi üzerine uzun süre bakımsız kalmış54 ve

1960’lı yıllarda Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından55 geniş çaplı bir

restorasyon geçirerek tekrar ibadete açılmıştır.

Cami, kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki son

cemaat yeri ile birlikte “L” plânla uzanır (Çizim:4, Fotoğraf:25). Minare, harim

batı cephesinin kuzey kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide

üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik gövde üzerine dar bir kademe halinde

biraz içeri çekilerek yerleştirilmiş ikinci bir kütlenin, üstteki takriben ⅔

bölümünün köşelerde pahlanmasıyla elde edilen sekizgen prizmal bir kasnağa

oturtulmuş tek kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde

dikdörtgen plânlıdır. Sivri kemerli üç büyük açıklıkla kuzeye yönelen üç

bölümlü revak şeklinde düzenlenerek, eş büyüklükte üç adet kubbeyle örtü

sistemi sağlanmıştır. Harim kapısı bina aksına yerleştirilerek son cemaat

yerine açılmıştır.

olan Abdullah Paşa tarafından 15.yüzyıl sonu, 16. yüzyıl başlarında inşa ettirildiği

söylenebilir.

53- Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.73.

54- Bu bilgiler sayın H. Aktar’dan alınmıştır, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

55- Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında Vakıflar (basım yeri ve tarihi yok), s.18’de yapının

1963-1972 yıllarında onarıldığı yazar; sayın H. Aktar ise onarımın 1960’da başladığını

ve 1963 yılında tamamlanarak yapının ibadete açıldığını şifahi olarak ifade etmiştir;

öte yandan 1967 yılında hazırlanan bir çalışmada (Evrenos, a.g.t., s.33) caminin

1961-1963 yıllarında onarıldığı belirtilmekte ve onarım sonrasına ait birkaç fotoğraf

verilmektedir; ayrıca V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosyada rölöve

çizimleri ile restorasyon projelerine ulaşılabilmektedir.

40

İnşa malzemesi, az miktarda mermer, düzgün kesme ve moloz,

çoğunlukla ise kaba yonu taşlar ile tuğladır. Harim kapısı ile revak sütunları

mermerden yapılmıştır. Beden duvarları kaba yonu taş ve tuğlanın alternatif

yerleştirilmesiyle örülmüştür. Minare kaidesinde kaba yonu ve moloz taş,

kubbelerle geçiş elemanları, saçaklar ve minare gövdesinde tuğla kullanılmış,

örtü sistemi kurşun levhalarla kaplanmıştır.

Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, dört kademeli

bir görünüm sergilemektedir (Fotoğraf:26-28). İlk kademe, harim beden

duvarlarından ibarettir ve bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla dizilerinden

oluşan saçak frizlerinde son bulur. İkinci kademe, kübik gövde üzerine kare

plânla cepheleri biraz geriye çekilerek yerleştirilen ve bina kütlesinin

kuzeybatıdaki hariç, diğerlerindeki üçgen biçimi çatı ile örtülü bölümlerden

meydana gelir. Bu kademe bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla dizisinin iki

defa tekrarlanması ile yapılmış saçak kornişi tarafından sınırlandırılmıştır.

Kuzeybatıda bulunan dördüncü köşedeki bölüme ise minarenin pabuç kısmı

oturtulmuştur. Üçüncü kademeyi üçgen biçimindeki çatı bölümlerine ait saçak

frizleri hizasından itibaren yükselen sekizgen prizmal kasnak teşkil eder ve

bunlarla aynı tarzda yapılmış, üst kenarlarını çepeçevre dolanan saçak

kornişinde son bulur. Bina görüntüsündeki dördüncü kademe ise kubbe örtü

sisteminden ibarettir.

Duvar yüzeyleri56, batı cephe alt seviyesindeki küçük bir kısım hariç

genellikle üç sıra tuğla, bir sıra kaba yonu taş örgünün alternatif kuşaklar

56- Sayın Aktar, 1943 yılı depreminde harim kubbesi ile beden duvarlarının yarı

seviyesine kadar yıkıldığını ifade etmiştir; Erken ise (a.g.e., s.300) yapının tamamına

yakın bir kısmının yıkıldığını ve V.G.M. tarafından eski durumuna uygun biçimde

41

halinde tekrarını yansıtmakla birlikte, kaba yonu taşların derzlerine dikey

konumlu tuğlaların yerleştirilmesiyle çerçevelendikleri de görülmektedir. Batı

cephenin alt seviyesinde sadece kaba yonu taş örgü hakimdir ve 1960’lı

yıllardaki onarım değişikliğini ortaya koymaktadır.

Cepheler, masif görünümlü duvar örgüsünün yanı sıra pencere

açıklıklarına da sahiptir. Pencereler her üç cephede de beşer adettir ve

bunlardan dörder tanesi alt kademeyi teşkil eden beden duvarlarının alt ve üst

seviyelerine aynı aksı paylaşan ikişerli sıra halinde simetrik bir düzenle

yerleştirilmiştir; diğer pencereler ise alt kademeyi sınırlayan saçak

seviyesinden itibaren ikinci kademenin cephe akslarına açılmıştır (Fotoğraf:

26-28). Beden duvarları alt kısmına aynı hizada yerleştirilmiş pencereler,

boyuna dikdörtgen biçiminde birer açıklık olduğu gibi, hepsi de yekpare

düzgün kesme bloklar halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş ve demir uçları

sövelere saplanarak yapılan birer şebekeye sahiptir. Eşit aralıklarla yatay ve

düşey sıralı kalın çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşan şebekelerin

düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Pencerelerin her birine

doğudakiler düzgün kesme taş, batı ve güneydekiler ise tuğla örgülü, sivri

kemerle kuşatılan, yüzeysel derinlikte birer alınlık yapılmış; alınlıkları da tuğla

restore edildiğini belirtir; restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.

05.04.01/01 No.’lu dosya muhteviyatındaki) rölöve çizimlerinden de harim kubbesi ile

doğu cephenin büyük ölçüde yıkıldığı ve diğer cephelerde oldukça büyük çatlakların

meydana geldiği belirlenebilmektedir. Mevcut bilgiler ışığında depremde yıkılan

bölümler dışında çatlaklar nedeniyle kullanılamayacak durumdaki diğer bölümlerin de

onarım esnasında yıkılarak yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır, nitekim aynı

dosyada mevcut, onarım sırasında güneyden çekilmiş bir fotoğrafta alt kademeyi

sınırlandıran saçak seviyesinden itibaren üst kısımların henüz örülmemiş hali

görülebilmektedir.

42

kullanılarak örülmüştür. Üst kısımdaki pencereler alttakilere göre daha küçük,

sivri kemerli birer açıklıktır. Kemerleri simetrik yerleştirilmiş birer düzgün

kesme taş, diğer kenarları ise duvar örgüsünden ibarettir. Her birine petek

görünüşlü deliklere sahip birer alçı şebeke yerleştirilmiştir. Ayrıca batı

cephedekiler hariç, üzengi hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra

tuğla ile sınırlandırılmış ve bir dizi tuğla ile de çerçevelenerek birer köşelik

meydana getirilmiştir. İkinci kademede yer alan pencere açıklıkları yarım daire

kemerlidir. Kemerleri tuğla örgülü bu pencerelerde diğer kenarlarını teşkil

eden söveler için bir sıra taş, üç sıra tuğla kullanılmış ve hepsine de beden

duvarları üst kısmındakilerle aynı görünüşte birer alçı şebeke hazırlanmıştır.

Binanın batı cephesinde, harimin kuzey duvarını devam ettirerek 1,5 m.

kadar taşıntı yaparak yükselen minare kaidesine ait kare plânlı kütle vardır

(Fotoğraf: 28). Kaide, tamamen moloz taşlarla örülmüş ve köşe bağlantıları

kaba yonu taşlarla sağlanmıştır. Kaidenin boyu, harim kütlesine ait ilk

kademeyi sınırlandıran saçak seviyesine ulaşır ve düz yüzeyli saçak kornişi ile

son bulur. Mevcut duruma göre yukarı yükseldikçe daralan ve silindirik forma

dönüşen kare plânlı pabuç, onarım sırasında çimento harcıyla sıvanmış olarak

günümüze ulaşmıştır. Halen üstteki bir bölümü görülebilen silindirik yüzeyden,

kaideyle benzer nitelikte moloz taşla örüldüğü anlaşılmaktadır. Bir bilezikle

sınırlı pabuç üzerinde silindirik forma sahip minare gövdesi57 yükselmektedir

(Fotoğraf: 28). Düz tuğla sıralarıyla örülen gövdenin şerefeye yakın

57- Kubbe ile beden duvarlarının depremlerde hasar görüp büyük bir kısmının yeniden

yapılmasına rağmen minarenin onarımdan önce de aynı görünüşe sahip olduğu tespit

edilebilmekle birlikte, Erken (a.g.e., s.300) sadece alt kısmının eski olduğunu ileri

sürmektedir; ancak minarenin asıl şeklini yansıtıp yansıtmadığı veya bir onarım

geçirmiş ise dönemi ve niteliği hakkında herhangi bir bilgi şimdilik mevcut değildir.

43

bölümünde de bir bilezik vardır. Şerefe altı, beş sıra testere dişi ve

aralarındaki birer sıra düz tuğla dizisinin nöbetleşerek, üst üste ve dışa doğru

peş peşe taşırılmasıyla genişletilmiş; yan yana bitiştirilen taş plakalarla

poligonal görünüşlü şerefe korkuluğu yapılmıştır. Petek, gövdedeki gibi düz

tuğla sıralarıyla örülmüş ve konik külah örtü sistemi kurşun levhalarla

kaplanarak, tepesine üç boğumlu alem yerleştirilmiştir.

Son cemaat yeri58, kuzeyde eşit mesafelere yerleştirilmiş dört adet

mermer sütuna oturan sivri kemerli üç büyük açıklık ile doğu ve batı yanlarda

da kuzeydoğu-kuzeybatı köşelerdeki sütunlarla beden duvarı arasına örülmüş

sivri kemerli birer açıklıkla revak şeklinde hazırlanmıştır (Fotoğraf:25). Batı

yandaki kemer açıklığı minare kaidesinin batı kenarına göre cephesi biraz geri

çekilerek yerleştirilmiştir. Kemerler, kuzeyde yatay profillerle kademelenerek

taşıntı yapan, düz yüzeyli mukarnas görüntüsü verilmiş başlıklara sahip,

yukarı doğru gittikçe daralan mermer sütunlara oturur, ayrıca sütunların alt ve

üst kısımlarında birer bilezik mevcuttur; kemerlerin güneydeki ayakları ise

duvar örgüsünden ibaret üzengilere oturtulmuştur. Kemerlerin örgüsünde

kırmızı ve beyaz renkli düzgün kesme taşların kullanıldığı59 bilinmekle birlikte,

muhtemelen geç bir dönemde yüzeylerine aynı renklerle boya yapılmıştır.

58- Sayın Aktar’ın belirttiğine göre, 1943 depreminde caminin kullanılamayacak duruma

gelmesi üzerine kuzey cephe önüne son cemaat yerini de kapsayacak biçimde hımış

duvarlı muhdes bir mekân inşa edilmiş ve ibadete uzun yıllar burada devam edilmiştir.

Nitekim V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosyada mevcut rölöve

çizimlerinden anlaşıldığına göre, restorasyon faaliyetleri öncesindeki vaziyeti ile sayın

Aktar’ın ifadelerine uygun şekilde “L” plânlı muhdes bir bölümün bulunduğu ve

caminin V.G.M. tarafından onarımı esnasında ortadan kaldırıldığı tespit

edilebilmektedir.

59- Erken, a.g.e., s.300-301; Evrenos, a.g.t., s.34.

44

Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür. Kemer açıklıkları

dışındaki yüzeyler çimento harcı ile tamamen sıvanıp kırmızı renkli badana ile

kapatıldığından inşa malzemesi belirlenememektedir. Binanın genel

görünüşüne hareket kazandıran son cemaat yeri revakına ait açıklıkların

tamamında halen demir iskeletli bir camekân60 bulunmaktadır. Cepheleri her

üç yönde de sınırlandıran saçaklar, harim kütlesindeki ikinci kademeye ait

üçgen biçimi çatıların saçak hizasına kadar yükselmektedir ve onlarla aynı

görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 25).

Son cemaat yerinde revak sütunları ile harim kuzey duvarı arasına

örülen sivri kemerlerle dikdörtgen plân eş boyutlarda enine dikdörtgen biçimi

üç bölüme ayrılmış ve her birine pandantif geçişli birer kubbe örtülmüştür

(Fotoğraf: 29). Sütunlardan beden duvarına uzanan kemerlerle aynı biçimde,

fakat daha yüzeysel görünüşlü kemerler de son cemaat yerinin güney

cephesine yerleştirilmiş ve ayrıca doğu-batı yanlara da yüzeysel birer kemer

daha hazırlanarak kubbenin oturması için kare bir şema sağlanmıştır. Kubbe

göbeği ile etek ve pandantif yüzeylerinde görülen kalemişi bitkisel süslemeler

onarım sırasında yapılmış olabileceği gibi bütünüyle yenilenmiş olması da

muhtemeldir. Harim duvarından ibaret güney cephesine yapı aksı ile

ortalanarak bir kapı ve her iki yanına da aynı hizada birer pencere açıklığı61

yerleştirilmiştir. Pencereler eş boyutlarda boyuna dikdörtgen biçimi birer

60- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması, geç dönemde gerçekleştirilmiştir.

61- Onarım öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosyada

mevcut) rölöve çizimlerinde, doğudaki pencere açıklığının yerinde bir mihrabiyenin

varlığı görülmekle birlikte, burada daha önce mevcut pencerenin 1943 yılındaki

depremden sonra son cemaat yerinin ibadet mekânı işlevinde kullanılması nedeniyle

mihrap haline dönüştürüldüğü ve onarım esnasında tekrar eski görünüşüne

kavuşturulduğu anlaşılmaktadır.

45

açıklıktır ve basit birer demir şebekeleri vardır; batıdaki pencere şebekesi,

harim kütlesi alt bölümüne ait penceredekilerle aynı tarzda fakat gözleri

boyuna dikdörtgen şeklindedir, doğudaki pencere şebekesinde ise bağlantı

noktaları prizmatik lokmalarla değil yatay çubukların düşey çubuklardaki

deliklerden geçirilmesiyle elde edilmiştir. Her iki pencerenin biraz yukarısına

yüzeysel derinlikte yarım daire kemerli birer niş teşkil edilmiştir. Son cemaat

yeri zemin seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve batı yanlarda bir

basamak kadar daha yükseltilerek birer seki haline getirilmiştir. Kapı ve

pencere açıklığı haricindeki duvar yüzeyleri geç bir dönemde takriben 0,60 m.

yüksekliğe kadar lambri ile kaplanmıştır.

Harim kapısı, bütünüyle mermer malzemeden yapılmış; cephe yüzeyine

göre hafif taşkın düz satıhlı dar bir silme ile boyuna dikdörtgen biçiminde

çerçevelenmiş, yekpare mermer söveler ve segment kemerli bir açıklığa

sahiptir (Fotoğraf: 30). Kemer köşelikleri birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey

olarak biraz kabarıktır. Kapı kemerinin biraz yukarısında da çok az derinliğe

sahip, enine dikdörtgen biçiminde bir kitabelik mevcuttur.

Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşap olmakla birlikte yüzeyleri

ince sac levhalarla kaplanmış ve eşit aralıklı altışar adet dövme demirden

ince-dar şeritler kullanılarak kabara başlı mıhlarla tutturulmuştur(Fotoğraf: 30).

Her iki kanadın da yukarı seviyesinde damla biçimi birer halka bulunmaktadır.

Kanat yüzeylerine mavi renkli yağlı boya yapılmıştır.

46

Caminin iç mekânı62 kübik ve kubbeyle örtülü bir hacimden ibarettir

(Fotoğraf: 31-33). Kubbe, dört cephede yüzeysel çıkıntılı yayvan-sivri birer

sağır kemer ve köşe geçişleri de üç dilimli tromplarla teşkil edilmiş sekizgen

kaideye oturur (Fotoğraf: 34). Tromp ağızları teğetli sivri kemer biçiminde

yapılmıştır ve bütün kemerler köşelik yüzeylerine göre biraz içerlektir. Örtü

sistemi, geçiş elemanları, köşelikler, üst seviye pencere kenarları ile mihrap

nişi yukarısında yer alan bitkisel bezemeli kalemişleri tamamen onarım

sırasında yapılmıştır; ancak yapının onarımdan önceki halinde de barok

karakterli zengin bir bezeme programına sahip olduğu63 ve bu süslemelerin

önemli bir kısmının Zileli Emin tarafından H.1292/M.1875 yılında yapıldığı

bilinmektedir64. Onarım öncesine ait eski bir fotoğrafta65 süslemeler arasında

kemer üzengileri hizasına kadar yükselen büyük bir pano içerisinde manzara

tasvirlerine yer verildiği ve muhtemelen “Mekke/Medine” şehrinin konu edildiği

görülmektedir. Kubbe eteğini dolaşan bordürde içi yazı dekorlu palmet

motiflerinin kıvrık dal ve rumîlerle birlikte sık bir şekilde sıralandığı, kemer

köşelikleri arasında İslâm büyüklerinin isimleri yazılı barok karakterli

madalyonların yer aldığı, bir tanesinin altına meyve tabağı içerisinde karpuzlu

bir natürmort işlendiği, bunların dışında başka tasvirlerin ve natürmortların da

62- Caminin beden duvarları ile kubbesi restorasyon sırasında tamamen yenilendiğinden

harim mekânının daha önceki şekli hakkında ne yazık ki daha fazla bilgi elde

edilememektedir.

63- Erken, a.g.e., s.301.

64- Onarım öncesindeki süslemeler hakkında bkz., G. Cantay, “Zile’li Emin Usta’nın

Bilinmeyen İki Eseri”, Bedrettin Cömert’e Armağan, Ankara 1980, s.497-507(s.497-

498, 502, R.1).

65- Fotoğraf için bkz., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No.’lu dosya.

47

yapılmış olabileceği belirtilmektedir66. Duvarların alt kısmı 1 m. yüksekliğe

ulaşan lambri ile kaplıdır. Batı duvarda, bir yanı ile kuzey duvara bitişik boyuna

dikdörtgen şeklinde minare kapısı açılmıştır. Doğu, batı ve kuzey duvarlara

bitişik olarak kadınlar mahfili (Fotoğraf: 33), güney duvarın orta bölümüne

mihrap (Fotoğraf: 31), güneybatı köşeye de minber (Fotoğraf: 32)

yerleştirilmiştir. Doğu ve batı duvar akslarında alt seviyedeki pencere

açıklıkları ile aynı hizada boyuna dikdörtgen biçiminde birer dolap nişi67

mevcuttur. Pencereler, dış kütledeki düzen ve görünüşü yansıtmakla birlikte,

dışta kasnak cephelerine açılmış pencereler iç mekânda tromplar arasındaki

sivri kemerle kuşatılmış duvar bölümlerine, kemer eksenini paylaşarak

oturmaktadır. Duvarların üst seviyesine açılan pencerelerde alçı şebeke

gözlerine yerleştirilmiş renkli camlar bulunduğu iç mekândan bakıldığında

görülebilmektedir (Fotoğraf: 31-34).

Mihrap nişi68 alçı, minber ve kadınlar mahfili ise ahşap malzemeyle

onarım sırasında yapılmış yeni birer unsurdur (Fotoğraf: 31-33) ve sanat tarihi

bakımından değerlendirilebilecek nitelikte değildir.

66- Cantay, a.g.m., s.498.

67- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/01 No’lu dosyada mevcut rölöve çizimlerinden,

restorasyon öncesindeki halinde bu nişlerin esasen alt seviyedeki diğer pencerelerle

aynı özelliklere sahip birer pencere iken onarım sırasında kapatılarak dolap nişine

dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.

68- Onarım öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/01 No’lu dosyada

mevcut) rölöve çizimlerinden mihrap nişinin yarım daire biçiminde olduğu ve yine aynı

dosyada yer alan bir fotoğraftan da harim tarafındaki iki köşesine birer sütunce

yerleştirilerek etrafının barok karakterli bitkisel süslemelerle kuşatıldığı

anlaşılmaktadır.

48

b) Sofular Türbesi

Çizim No: 5

Fotoğraf No: 35-38

Caminin kuzeybatısındaki düz bir arazide yer alır (Fotoğraf: 35); halk

arasında “Üçler Türbesi” adıyla da anılmaktadır69.

Kitabesi bulunmayan eser, bazı yayınlarda Abdullah Paşa’ya maledilir70

ki, yanı başındaki Sofular Camii’nin bu paşa tarafından yaptırıldığı

bilinmektedir71. Ancak türbenin de aynı kişiye ait bir eser olduğu şimdilik

belgelenememektedir72. Bununla birlikte mimarî özelliklerini dikkate alarak

camiyle aynı dönemde, 15.yüzyıl sonu, 16. yüzyıl başlarında inşa edilmiş

69- Türbede üç adet ahşap sanduka vardır ve “Üçler Türbesi” adı da buna bağlı olmalıdır;

ayrıca A. Taşan (a.g.e., s.30), türbenin halk tarafından “Softa Baba Türbesi” diye

anıldığını belirterek, Davud Halife’nin evlâdı elinde bulunan ve günümüze kadar

korunarak ulaşabilmiş el yazması, tezhipli bir Kur’ân-ı Kerim’den bahisle “…bu

Kur’an’ın Davud Halife bin-i Suhte Halife tarafından vakfedildiği bildirilmekte ve altında

arabca tarih kelimeleriyle 887 yılı yazılı bulunmaktadır. Bizzat kendimin görüp

okuduğum bu kayda göre hayatı hakkında bilgiye sahip olamadığımız Davud

Halife’nin, Softa Baba diye söylenen Suhte Baba’nın oğlu olduğu ve H.887’de sağ

olduğuna göre H.9, M. 15. yüzyılda yaşamış olduğu anlaşılmaktadır…” şeklinde bazı

bilgiler vermektedir.

70- Erken, a.g.e., s.301; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.73.

71- Sofular Camii’nin banisi hakkında bkz., tezimizin 51-52. dipnotu.

72- Araştırmamız sırasında türbedeki sandukaları görmemize rağmen, kimlere ait

olduklarını öğrenebileceğimiz herhangi bir yazılı belgeye ulaşamadık. Ancak daha

önce caminin müezzini ve kayyumu olan sayın Hasan Aktar, “vaktiyle her sandukanın

bir yazı levhası bulunduğunu, bunların onarımlar sırasında kaybolduğunu” ifade

etmiştir. Daha önce naklettiğimiz, A. Taşan (a.g.e., s.30) tarafından verilmiş

bilgilerden anlaşıldığına göre, H.887/M.1482 yılında bir Kur’ân-ı Kerim’in vakfedildiği,

türbenin de aynı tarihlerde mevcudiyeti sonucuna ulaşılabilir; ancak bu ifadelerde

Kur’ân-ı Kerim’in nereye vakfedildiği açıkça belirtilmemektedir ve türbe, o tarihte var

ise camiden önce inşa edildiği, Abdullah Paşa’nın da, daha sonra buraya defnedildiği

gibi bir ihtimal belirmektedir.

49

olabileceğini düşünmekteyiz. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından73 1969-

1972 yıllarında geniş çaplı bir onarım geçirmiş ve bu sırada aslî özelliklerinden

bir kısmını da kaybederek günümüze gelmiştir.

Kütlesi, altıgen plânlı74 prizmal gövde (Çizim: 5) ve aynı biçimde ikinci

bir kademe oluşturan kasnak üzerindeki tek kubbeden ibaret örtü sisteminden

müteşekkil iken, onarım esnasında kasnağın dış yüzlerine dolgu yapılarak,

türbenin iki kademeli görünüşü değişikliğe uğratılmıştır75. Girişi doğuya açılan

kapıyla sağlanmıştır.

İnşa malzemesi az miktarda tuğla, düzgün kesme ve kaba yonu,

çoğunlukla ise moloz taştır. Binanın beden duvarları kaba yonu, moloz taş,

73- Türbenin onarım tarihleri kesin olarak belirlenememektedir. V.G.M. Abd. Yp. İş. Dai.

Bşk. Arş. 05.04.01/09 No.’lu dosyada mevcut 5/12/1969 tarihli rölöve çizimlerinden bu

sırada henüz onarılmadığı anlaşılmakta, fakat Sofular Camii’nin 1963-1972 yıllarında

onarıldığına dair bilgiler (Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında…, s.18) bulunmaktadır.

Rölöve çizimlerinin tarihi ile camideki restorasyonun bitiş tarihi dikkate alındığında,

türbe onarımının da 1969-1972 yıllarına ait olabileceği görülmektedir. Buna karşılık,

onarım çalışmalarına bizzat şahit olduğunu öğrendiğimiz sayın H. Aktar, türbenin

camiyle beraber 1960-1963 yıllarında onarıldığını ve ziyarete açıldığını şifahen ifade

etmiştir. Bu duruma göre rölöve çizimlerinin onarım öncesi gerçekleştirildiğini, fakat

paftalara kayıtlı tarih ve yayınlanmış bilgilerin (Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında…,

s.18) de doğru olmadığını düşünmekteyiz.

74- Erken (a.g.e., s.303), onarımdan önceki döneme ait bir fotoğraf ile plân, kesit ve

cephe çizimlerini yayınlamıştır. Bu çizimlerden türbe plânı, altıgen biçiminde doğru

verilmesine rağmen, s.301’de sekizgen plânlı olduğu belirtilerek yanlış ifade edilmiştir.

75- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/09 No.’lu dosyadaki fotoğraf ve çizimlerde,

cepheleri biraz geriye çekilerek gövde üzerine oturtulmuş, altıgen plânlı bir kasnaktan

oluşan ikinci bir kademenin varlığı çok net görülmektedir; ancak onarım sırasında bu

kısmın etrafına moloz taş örgüyle çepeçevre dolgu yapılarak, beden duvarlarının

kalınlığı devam ettirilmiş ve testere dişi biçimindeki iki sıra saçakla sınırlandırılmıştır.

Bu fotoğraflarda, türbenin kuzey-kuzeybatı kenarlarına bitiştirilerek yapılmış,

muhtemelen yakınındaki bir konuta ait depo olarak kullanılan, briket malzemeli

muhdes bir bina da görülmekle beraber onarım esnasında ortadan kaldırıldığı

anlaşılmaktadır.

50

kubbe, geçiş elemanları ve saçaklar tuğla kullanılarak örülmüş; örtü sistemi

ise asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı iken onarım esnasında kurşun

levhalarla kaplanmıştır.

Türbe cepheleri, eski fotoğraflarda açıkça görüldüğü (Fotoğraf: 36)

üzere esasen iki kademelidir; fakat onarım esnasında kasnak bölümünde

gerçekleştirilen değişiklik sonucu halen tek kademeli ve masif görünüşlü

yüzeylere dönüşmüştür. Şimdiki haliyle beden duvarlarının üst kenarlarını

çepeçevre dolanan bir sıra düz, bir sıra testere dişi tuğla dizisinin iki kere

tekrarı ile elde edilmiş kademelerle dışa taşıntılı saçak kornişi, cepheleri

sınırlandırarak örtü sistemini ayırmaktadır (Fotoğraf: 35, 37).

Cepheler, genellikle moloz taşlarla örülen masif duvarlardan ibarettir ve

köşe bağlantılarında saçak seviyesine yakın bir yüksekliğe kadar iri bloklar

halinde kaba yonu taşlar da kullanılmıştır. Kapı açıklığına sahip doğudaki

hariç her birinde birer adet olmak üzere, cephe akslarına ortalanarak

yerleştirilen toplam beş tane pencere açılmıştır (Fotoğraf: 35). Çevredeki

zemin seviyesine yakın konumda eş boyutlara sahip boyuna dikdörtgen

biçimindeki pencereler, aynı hizada sıralanarak düzgün kesme ve kısmen

kaba yonu taş örgülü yan söveler ve yekpare kesilen blok taş lento ile

kuşatılmıştır. Pencere açıklıklarına onarım öncesi yerleştirildiği anlaşılan, geç

dönemlere ait demir şebekeler, bir çerçeveye kısa birer parça ile tutturulmuş

boyuna dikdörtgen biçimi üçer göz meydana getirecek şekilde, oldukça basit

bir geometrik kompozisyonla birbirine kaynaklanan ince çubuklar kullanılarak

hazırlanmıştır.

Doğu cephede genellikle iri boyutlu kaba yonu taş örgü kullanılmış, kapı

açıklığı aksa göre ortalanarak yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 37). Büyük boyutlu

51

düzgün kesme ve kısmen de kaba yonu taşlarla örülen kapı söveleri üzerine

düzgün kesme taş örgü ile bir segment kemer oturtulmuştur. Beden duvarının

üst kısmında, esasen kasnak olarak hazırlanmış bölümün onarım sırasında

asıl cephe yüzeyi hizasına kadar örülerek doldurulması için, ufak ölçülere

sahip moloz taşlar kullanılmıştır. Esas cephe duvarı ile kasnak çevresini

kapatan sonraki dolgu arasında açıkça beliren malzeme farkı da, bina

bünyesindeki değişikliği yansıtmaktadır. Ayrıca kapı kemerinden biraz

yukarıya yerleştirilen oluklu sac malzemeyle yapılmış alelade sundurma ile

düz tahtalardan imal edilmiş, halen yeşil yağlıboyalı kapı kanadı muhtemelen

onarım dönemine ait, sanat değeri taşımayan basit unsurlardır.

Türbenin iç mekânı, kubbeyle örtülü altıgen bir hacimden ibarettir

(Fotoğraf: 38). Kubbe, prizmatik üçgenlerle oluşan baklava dilimleri

görünüşündeki geçiş kuşağı ile beden duvarlarına oturmaktadır. Kubbe göbeği

ve prizmatik üçgen yüzeyleri onarım sırasında yapıldığı anlaşılan sarı, yeşil ve

lacivert renklerle çirkin bir şekilde boyanmıştır. Pencere açıklıkları, dış

cephelerdeki ile eş boyut ve görünüşlere sahip birer dikdörtgen biçiminde

mekâna yönelmektedir. Kapı ise dıştaki segment kemerli açıklığa karşılık iç

cephesinde lento kullanılarak dikdörtgen şeklinde yapılmıştır. Mekânın zemini

kapı açıklığından itibaren bir basamak kadar düşük kottadır ve halen düz

tahtalarla kaplıdır.

Türbe mekânındaki sandukalar üç adettir ve yapı aksından biraz

doğuya kaydırılarak birbirine paralel konumla aynı hizada yerleştirilmiştir.

Kuzeydeki diğerlerinden biraz enlidir ve yanı başındaki ile ara mesafesi de

daha fazladır.

52

c) Çeşme

Çizim No: 6

Fotoğraf No: 39-40

Cami kütlesinin güneybatı köşesine bitişik konumla yer alan çeşme ise

muhtemelen camiden daha sonra fakat ona yakın bir döneme ait olmalıdır

(Fotoğraf: 39).

Doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plân ve prizmal bir kütle teşkiliyle

inşa edilmiştir (Çizim: 6).

Güney yönündeki ön cephesi yayvan-sivri kemer biçiminde yüzeysel bir

nişten ibarettir (Fotoğraf: 39). Cephede aşağıdan yukarı doğru iki sıra kırmızı,

iki sıra beyaz ve daha sonra bir sıra kırmızı, bir sıra beyaz düzgün kesme taş

şeklinde devam eden örgü sistemi görülmektedir. Kemer de kırmızı ve beyaz

renkli kesme taşların alternatif yerleştirilmesiyle örülmüştür. Ayna taşında

ağırlıklı olarak iri bloklar halinde beyaz kesme taş kullanılmıştır. Cephenin alt

seviyesindeki musluk tablası, boyuna dikdörtgen şeklinde yekpare blok bir

beyaz mermere sivri kemerli küçük bir niş biçiminde oyularak hazırlanmıştır

(Fotoğraf: 40). Kemer köşelikleri birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey olarak

biraz kabarıktır. Nişin yukarısında yan yana iki palmet kabartması mevcuttur.

Yol kotunun zamanla yükselmesi nedeniyle teknesi görülememektedir.

53

3- Kara Mustafa Paşa Külliyesi

Merzifon şehir merkezine, Sadrazam Kara Mustafa Paşa76 tarafından

inşa ettirilmiştir.

76- Osmanlı Devleti’nin yetiştirdiği en önemli sadrazamlardan biri olan Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa, 1634 yılında Merzifon’un yaklaşık 2 km. doğusundaki Marınca

Köyü’nde doğmuştur. Babası timarlı sipahilerden Oruç Bey, IV. Murad’ın Bağdat

kuşatmasında şehid düşünce, Köprülü Mehmed Paşa, kendisini himaye altına almış

ve oğlu Fazıl Ahmed ile birlikte yetiştirmiştir. Osmanlı Devletinin siyasî tarihi

bakımından bir dönüm noktası teşkil eden ve iki ay süren Viyana kuşatmasındaki

başarısızlık, Kara Mustafa Paşa’nın 1683 yılında Belgrad’daki sarayında idam

edilmesiyle sonuçlanmıştır. Kesilen başı, Edirne’ye getirilerek Sarıca Paşa Camii

haziresine defnedilmiş; gövdesi ise önce Belgrad’da bir cami haziresine gömülmüş

fakat daha sonra İstanbul Çarşıkapı’daki külliyesinin medrese avlusuna nakledilmiştir.

Kara Mustafa Paşa hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Fındıklılı Mehmed Ağa, Silâhdar

Tarihi, C.II, İstanbul 1928, s.13, 119-120, 123; M. Aktepe, “Mustafa Paşa”, İslâm

Ansiklopedisi, 8.C., İstanbul 1960, s.736-738; Y. Öztuna, Devletler ve Hânedanlar

Türkiye (1074-1990), C.II, Ankara 1969, s.727-728; İ.H. Danişmend, İzahlı Osmanlı

Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul 1948, s.473-474; A. Taşan, a.g.e., s.89-109; J.V.

Hammer (Çev. V. Bürün), Osmanlı Devleti Tarihi, C.XII, İstanbul 1986, s.7-8, 23, 29,

59, 67, 78-79, 82, 90; A. Galland, İstanbul’a Ait Günlük Anılar (1672-1673), II.C.,

Ankara 1998, s.129-145; R.F. Kreutel (Çev. M. Kayayerli), Viyana Önlerinde Kara

Mustafa Paşa, İstanbul 1994; M. Süreyya (Haz. M.Keskin-A.Öztürk-H.Savaş-H.Kurt),

Sicill-i Osmanî yahud Tezkire-î Meşâhir-î Osmaniye, C.IV/I, İstanbul 1997, s.478;

Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.III/1, Ankara 2000, s.417, 424, 428-459, 461, 482, 484;

G. David, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ve Dönemi Hakkında Yeni ve Az Bilinen

Kaynaklar”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran

2000 Merzifon), Ankara 2001, s.75-90; A. Semerci, “Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa’nın Memleketi, Yetişme Şekli, Yükselmesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa

Uluslararası…, s.129-138; Kara Mustafa Paşa’nın mezarı hakkında bkz., H.T.

Dağlıoğlu, “Edirne Mezarları”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S.3,

İstanbul 1936, s.163-192 (s.179-180); A. Cemal, Edirne, İstanbul 1932, s.56-57; O.N.

Peremeci, Edirne Tarihi, İstanbul 1940, s.147-151; C. Özer, “Edirne’deki Osmanlı

Dönemi Mezartaşlarının Korunmaları Üzerine”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.36, S.1-2,

Ankara 1993, s.367-372(s.370); aynı yazar, “Edirne Sarucapaşa Camii Haziresindeki

Bir Grup Mezartaşı”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.XXXVII, S.1-2, Ankara 1995, s.101-126

(s.103-104).

54

Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon yanı sıra Osmanlı coğrafyasının birçok

şehir ve kasabasında çok sayıda vakıf tesis77 inşa ettirdiği bilinmektedir.

Yapıların tamamını içeren Vakfiye Defteri78 23 Safer 1089 Hicrî (Mart 1678

77- Vakıf müessesesinin Türk-İslâm medeniyetinin oluşumunda oynadığı rol ve vakıf

vesikalarının önemi hakkında bkz., M.F. Köprülü, “Vakıf Müessesesi ve Vakıf

Vesikalarının Tarihî Ehemmiyeti”, Vakıflar Dergisi, S.I, Ankara 1938, s.1-6; B.

Yediyıldız, “Müessese-Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu

ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, S.XV, Ankara 1982, s.23-53. 78- Vakfiye Defteri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde 641 Numara ile kayıtlıdır ve ilk

haliyle H.1089/M.1678 yılında düzenlendiği ancak daha sonra muhtelif tarihlerde

eklemeler yapıldığı, H.1108/M.1696 yılında İzmir, Halep, Cidde ve Mudanya’daki

eserlerin de eklenip bütün hayratın sayımının yapılmasıyla son şeklini aldığı

anlaşılmaktadır, bkz., A. Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen

Vakfiyesi Hakkında Bazı Notlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, 1996, Isparta 1996, s.264-270(s.269). Söz

konusu defterin yalnızca konumuzu kapsayan bölümlerini değerlendirmemize rağmen

esas itibariyle başlı başına geniş bir çalışma alanı teşkil ettiğini söylemek mümkündür.

Bu eksikliği kısmen gidererek defterle ilgili bugüne kadar gerçekleştirilmiş ve

muhteviyatını esas alan bazı çalışmalar ile vakıfların belli bir kısmını incelemekle

birlikte defter hakkında da genel bilgiler veren bazı araştırmalar mevcuttur; bkz., S.

Kaya, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Vakıfları (A.Ü.Dil ve Tarih-Coğrafya

Fakültesi yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1986; Yeşil, “Merzifon’lu Kara

Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen...”, s.264-270; aynı yazar, a.g.t., aynı yazar,

“Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa

Uluslararası…, s.331-344; A. Gürbüz, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın

Kayseri/İncesu Vakıfları”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu (6-7 Nisan 2000),

Kayseri 2000, s.229-237; aynı yazar, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon

Vakıfları”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran

2000 Merzifon), Ankara 2001, s.319-329; H. Babacan, “Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa’nın Vakfiyesi ve Merzifon’daki Vakıflarına Dair Bazı Bilgiler”, Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa Uluslararası…, s.363-370; fakat bu çalışmalar da belirttiğimiz gibi ya

genel özelliklerini içermekte yahut ta vakıf eserlerin belli bir kısmını kapsamaktadır,

ancak sadece vakfiye üzerine yoğunlaşarak yapılacak detaylı bir çalışmanın başta

Türk sanat-tarihi olmak üzere her bakımdan çok daha kazançlı olacağı muhakkaktır.

55

Milâdî) tarihinde düzenlenmiş ve beş bölümde tasnif edilerek vakıf eserlerin79

kayıtları sıralanmıştır. Kısm-ı Evvel bölümünde çalışmamız içerisinde önemli

bir yer teşkil eden Merzifon’daki eserlerin fizikî tanımlamaları “…bir cami,

mâ’bed içinde bir çeşme, caminin harimine bitişik arsa ve binâsı Paşa’nın

kendi mülkü olup birbirine bitişik kırk dükkân ve yine aynı çarşıda bulunan üç

79- Vakfiyedeki bilgiler dışında, Kara Mustafa Paşa’nın inşa ettirdiği eserler hakkında bazı

belge ve yayınlar bulunmakla birlikte bunların bir kısmı sadece eserlerin adı ve yerini

zikretmekte, bazıları ise ayrıntılı bilgiler vermektedir. Mevcut araştırmalardan elde

edilen bilgiler ışığında Merzifon’dakiler hariç Kara Mustafa Paşa’ya ait vakıf eserler

şöyle sıralanabilir: Çorum’da Kabban Hanı (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:7257,

Ev.375, 28.Ra.1219; Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”,

s.270; Babacan, a.g.m., s.366); Tokat’ta bir han (Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa

Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”, s.270); Kayseri İncesu’da bir cami, bir medrese, bir

tabhane, bir hamam, bir arasta, bir kervansaray ve su kanalları ile çok sayıda çeşme

(A. Kuran, “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki Külliye”,

Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247; M.Denktaş, “İncesu Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224; Gürbüz,

“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Kayseri/İncesu…”, s.229-237); İstanbul

Çarşıkapı’da Divanyolu üzerinde bir mescid, bir medrese, bir sıbyan mektebi, bir

darülhadis, bir sebil, bir açık türbe ve bunlara bitişik dükkânlardan ibaret bir çarşı

(BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:16646, s.928, 26.Za.1198; Nayır, a.g.e., s.188-191;

Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.260-262, 266-267, 270, 272), Sirkeci’de bir

mescid (Öztuna, a.g.e., s.727), Hoca Paşa’da bir mescid (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra

No:36, Ev.2, 27.Ş.1247; aynı eser, Sıra No:5898, Ev.309, 11.Ş.1206 ) ve bir han,

Galata’da Köprü başında ve Yedikule dışında birer mescid, Yedikule’deki mescidin

yanında bir çeşme, bir han, Süleymaniye’de bir saray ve bir çeşme, Topkapı dışında

ve Eyüp’te birer köşk (Aktepe, a.g.m., s.738; Öztuna, a.g.e., s.727); Edirne’de bir

cami, Selimiye yakınında bir saray, su yolları ve çeşmeler (Yeşil, “Merzifon’lu Kara

Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”, s.270); İzmir’de bir hamam, bir cami, bir han ve

bir çarşı (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:493, Ev.21, 26.R.1185; aynı eser, Sıra

No:7257, Ev.375, 26.Ra.1219; Yeşil, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç

Bilinmeyen…”, s.270); Halep’te bir han (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:5136, Ev.321,

21.S.1230); Kamaniçe’de (Moldova sınırları içerisinde) bir cami ve bir sıbyan mektebi,

Cidde ve Halep’te su yolları-çeşmeler, Çorlu yakınında bir köprü (Yeşil, “Merzifon’lu

Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen…”, s.270).

56

tarafı yol ve bir tarafı Veli Efendi odaları ile sınırlı altlı-üstlü altmışiki oda ve

dört dükkânı içine alan han ve bu daire dışında otuzbeş dükkân ve bir kahve

dükkânı ve yine üç tarafı yol ve bir tarafı eski hamama bitişik iki ekmekçi fırını

ve yine aynı çarşıda dört tarafı yolla sınırlı birbirine bitişik yüzonyedi adet üstü

kurşun örtülü bezz-istân…” şeklinde yapılmıştır80.

Külliye, mevcut durum itibariyle Gazi Mahbub Mahallesi sınırları

içerisinde yer alan ve hem arşiv belgelerinde81 hem de günümüzde halen aynı

isimle anılan “çarşı” ya inşa edilmiş; bir cami, bir dershâne, bir kütübhâne, bir

muvakkithâne, bir şadırvan, bir han, bir bedesten ile bu yapı bloklarından

uzakta, Hacı Balı Mahallesi’ndeki bir hamam ve Sofular Mahallesi’nde yer alan

bir su makseminden müteşekkil büyük bir taşra imâr hareketidir. Vakfiyedeki

tanımlamada hamamdan hiç bahsedilmemektedir, zira defterin ilk haliyle

düzenlendiği 1089 Hicrî (1678 Milâdî) yılında inşasının henüz

tamamlanmadığı kitabesindeki H.1092 (M.1681) tarihinden açıkça

anlaşılmaktadır; bu durumda külliyenin inşasına, ilk tesisindeki cami harim

kapısının yukarısına yerleştirilmiş kitabeye istinaden H.1077/M.1666 yılında

başlandığı ve Paşa Hamamı kitabesine göre de H.1092/M.1681 yılında

tamamlandığı ortaya çıkmaktadır.

Cami, han ve bedesten binaları, kuzey, güney, batı yönlerden gelen

eğimlerin kesiştiği ve doğu yönü nispeten düz bir arazi üzerine topoğrafik yapı

80- Vakfiye defterindeki tanımlamanın bir benzeri Hicrî 1304 (M.1886) yılına ait

salnamede de ana hatlarıyla belirtilmiştir, bkz., Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet

Matbaası, H.1304 (M.1886), s.235.

81- Bkz., V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55, 56, v.d; Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi,

Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304 (M.1886), s.235; Şer’iyye Sicil Defteri, H.1301-

1305/M.1883-1887, s.20, v.d; Şer’iyye Sicil Defteri, H.1305-1307/M.1887-1889, s.50,

v.d.

57

değerlendirilmek suretiyle üç ana blok halinde tesis edilerek külliyenin

tanziminde yalnızca cami ve müştemilatı (şadırvan, dershâne, kütübhâne,

muvakkithâne) avlu ile sınırlandırılmış, han ve bedesten sokaklarla

kuşatılmıştır. Blokların kuzeyinde Çifte Hamam, kuzeydoğusunda Eski

Hamam, güneydoğusunda Taceddin İbrahim Paşa Camii, güneybatısında ise

Odun Pazarı Camii bulunmaktadır. Meyli fazla olan batıdaki yüksek tarafa,

külliye ve çevresindeki bütün yapılara hakim konumla avlu içerisindeki cami ve

müştemilatı yerleştirilmiş, daha alt seviyede bulunan doğudaki kısmen düz

arazi üzerine de cami avlu aksına göre kuzeydoğuya han, güneydoğuya da

bedesten oturtulmuştur. Cami avlusunun zemin seviyesine nazaran alt kottaki

kenarları ile hanın alt kat hizasında ve bedestene bitişik konumla eyvan

biçiminde sıralanan bir dizi dükkân ünitesi, oldukça dar sokaklarla82 homojen

bir bütünlük içerisinde birbirine bağlanarak arasta teşkiliyle üstü açık büyük bir

çarşı83 meydana getirmiştir. Cami, han ve bedesteni kuşatan dükkânların

sayısı halen mevcut durum itibariyle toplam doksanaltı adettir, halbuki vakfiye

kayıtlarında84 “üstü kurşun örtülü yüzonyedi dükkân”dan bahsedilmekte;

82- Caminin kuzeyi Yokuşbaşı Caddesi, güneyi, Dellal, batısı kendi adını verdiği sokakla

kuşatılmıştır; doğusunda yer alan ve boydan boya uzanan Kuyumcular Sokağı ise

han ve bedestene ait dükkânları da irtibatlandıran bir merkez teşkil eder; ayrıca hanın

kuzey yanında Tahmisciler, doğusunda Kunduracılar; bedestenin doğusunda

Çarıkçılar, güneyinde Terziler Sokak ile han ve bedesten arasındaki Taş Han Sokak

çarşının bütünlüğünü sağlayan diğer kollarıdır.

83- Osmanlı şehirciliğinde çarşı ve özellikleri hakkında bkz., M. Cezar, “XIV-XVI. Yüzyıllar

Türk Şehrinde Çarşının Konumu ve Çarşıların En Tipik Yapısı”, Akademi 10, Mimarlık

ve Sanat, İstanbul 1981, s.11-26; aynı yazar, Typical Commercial Buildings of

Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, İstanbul 1983; aynı

yazar, Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi,

İstanbul 1985; G. Özdeş, Türk Çarşıları, Ankara 1998.

84- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.56.

58

dolayısıyla yirmibir adet dükkânın zaman içerisinde uğradığı değişiklikler ve

tahribat neticesinde günümüze ulaşamadığı anlaşılmaktadır. Bunların onbir

adedinin caminin batı kenarında yer aldığı ancak sokak zemininin devamlı

yükselmesi sebebiyle kot altında kaldığı mevcut izlerden belirlenebilmektedir.

Diğer dükkânların yeri tam kestirilememekle beraber hanın kuzeydoğusundaki

Eski Hamam’a bitişik konumla85 batıya doğru sıralanmış olabileceğini

söyleyebiliriz. Külliye çevresindeki sokaklar, bugün dahi fonksiyonlarına uygun

olarak, “Kunduracılar, Kuyumcular, Tahmisçiler, Dikiciler, Terziler, Çarıkçılar,

Çakmakçılar”, v.b. isimleri taşımaktadır.

Kara Mustafa Paşa’nın şehrin kuzeyinde yer alan Taşan Dağı’ndan

külliye binalarına su getirebilmek için kârgîr su yolları tesis ettirdiğini yine

vakfiye defterinden86 öğrenmekteyiz. Öte yandan su yollarının bakım ve

85- Vakfiye’de (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55) Eski Hamam’a bitişik iki

ekmekçi fırınından söz edilmekte ise de bugün mevcut değildir, fakat hamamın batı

kenarında günümüzde döşeme dükkânı fonksiyonuyla kullanılan binanın cephesinde

kemer izleri seçilebilmektedir, dolayısıyla fırınların burada yer aldığı (ayrıca bkz.,

tezimizin 182. dipnotu) ve bahsedilen dükkânların da batıya doğru aynı hizada

sıralandığı düşünülebilir.

86- Gürbüz’ün (“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.325) vakfiye kaydına

istinaden, “…kasaba-i mezbûrun ondört mahallesinde çeşme olmayub sunun

kılletinden nâşi ümmet-i Muhammed usret çekmeleriyle destûr-u mükerrem müşir-i

müfehham nizâmu’l-alem vezirim kaimmakam Mustafa Paşa Edâmallahu Teâlâ

iclâlehû kasaba-i mezbûrede ondört çeşme ve hamam ve han ve câmi binâsına şürû

itmekle Taşan nam dağdan gelüb kasaba-i mezbûre kurbunda cereyân idecek su

kârgîr-i kârîz ile yine kasaba-i mezbûrede vâki vezirim müşârünileyh kendü

bağçelerinde binâ eyledüğü maksime icrâ itmek içün mâbeyninde kârgîr su yolları

binâ ve su icrâ itmek üzere mübaşeret idüb lâkin Zekaioğlu değirmeni kurbunda

kenar-ı nehrden maksime gelince mâbeyninde olan arâzi-i hadeka-i hâliye vakf-ı

mezbûrdan olmağla vakfa zararı olmadığı müslimîn muvâcehesinde hüccet

olunduğundan gayri ahâli-i kasaba-i mezbûr i’lâm itmeğin vezir-i müşârünileyh

binâsına şürû eylediği çeşmelere su icrâ itmek içün kârgîr künkler binâ olunmak ve

59

onarımı için bir de su yolcu görevlendirilmiştir87. Halk arasında “Paşa suyu”

adıyla anılan su, önce günümüzde askerî alan içerisinde kalan ana maksemde

depolanmış, sonra küçük ölçülerdeki mahalle maksemlerine aktarılarak

oradan da künk sistemi vasıtasıyla külliye binaları başta olmak üzere çeşmeler

ile meskun mahallere dağıtılmıştır88. Külliye binalarında kullanılan su, kaba

yonu ve moloz taşlarla yapılmış ayrı bir kanalla belli merkezlerde toplanarak

şehrin doğusundaki Paşa Deresi’ne akıtılmıştır. Halen mevcut bu

kanalizasyonun alt yapısı, cami avlusunun ortasında yer alan şadırvandan

başlayarak avlunun kuzeydoğu köşesindeki hela mekânlarına ve oradan hanın

kuzeybatı köşesine bitişik hela-banyo ünitelerine ulaştıktan sonra, Taceddin

İbrahim Paşa Camii hela mekânlarının altından geçerek şehir kanalizasyon

şebekesine bağlanmaktadır.

cümle mezbûra mâ mürûr ü ubûra ruhsat ve…” şeklinde verdiği bilgiler, inşa edilen su

tesisatının niteliğini açıkça ortaya koymaktadır; krşl., V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye

Defteri, s.117; bilgi için ayrıca bkz., H. Hüsameddin, Amasya Tarihi, I.C., İstanbul

1327-1330, s.403; krşl., aynı yazar (Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş), Amasya

Tarihi, C.l, Ankara 1986, s.327; İ. Hâkî Engin, “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”,

Taşan, S.10-34, Merzifon, 1 Mart 1937, s.3; A.Taşan, a.g.e., s.107; Bayram,

“Merzifon Ulu...”, s.77; Yeşil, a.g.t., s.14-16, R.2.


88- Yeşil (a.g.t., s.24, 71.not), bu su tesisatının 1952 yılına kadar kullanıldığını fakat daha

sonra iptal edilerek şehir şebekesine bağlandığını ifade etmektedir; ayrıca Anonim,

Merzifon, İstanbul 1954, s.22’de, Kara Mustafa Paşa’nın yaptırdığı su yollarından hiç

bahsedilmemekle birlikte, kasaba içme suyunun 1940 yılında işletmeye açıldığı ve

1950 yılından sonra takviye edildiği belirtilmektedir.

60

a) Paşa Camii

Çizim No: 7-10

Fotoğraf No: 41-80

İnceleme Tarihi: Haziran 1999, 10.06.2000, 17-19.07.2001, 14-

15.04.2002, 10.10.2003, 20.06.2004

Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin önemli bir tesisi halinde inşa edilen

eserin89 (Fotoğraf: 41) harim kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs

hatlı iki satırlık kitabe kaydına90 göre, Sultan İbrahim oğlu Sultan Mehmed

89- Cami, Merzifon imar plânına göre, 30-27.A.a. Pafta, 199 Ada, 1 Parseldedir. Yapının

mimarî özellikleri hakkında bilgi veren başlıca yayınlar için bkz., A. Gabriel,

Monuments Turcs d’Anatolie, II, Paris 1934, s.71; G. Goodwin, A History of Ottoman

Architecture, London 1971, s.362; Erken., a.g.e., s.293-296; Sözen-Arık-Asova ve

diğerleri, a.g.e., s.262; Nayır, a.g.e., s.234, 265; O. Aslanapa, Osmanlı Devri

Mimarîsi, İstanbul 1986, s.361; Yeşil, “Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”,

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.335-336.

90- Kitabenin metni, ilk olarak Gabriel (a.g.e., s.71) tarafından Fransızca’ya çevrilerek

yayınlanmıştır. Bayram “Tarihin Derinliklerinde Merzifon”, Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.493-

514 (s.506)’ın Akyurt’tan naklederek verdiği bilgiler arasında kitabenin Osmanlı

alfabesiyle metni de yer alır; Bu kitabe metninin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi

ile yazılışı şöyledir:

- Vukıa inşâu’l-câmiü’ş-şerîf fî zemeni es-sultân Muhammed Hân bin es-sultân

İbrahim Hân

- bi emri sâhibü’l-hayrât el-vezirü’l-ali Mustafa Paşa el-Merzifônî li senetin

seb’a ve seb’în ve elf sene 1077

“Bu camii şerifin inşası Sultan İbrahim Han oğlu Sultan Mehmed Han

zamanında hayırlar sahibi büyük vezir Merzifonlu Mustafa Paşa’nın emriyle

gerçekleşmiştir sene 1077”.

Kitabe, sayın İbrahim Bülbül tarafından tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu

yapılmıştır, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kitabenin farklı okunuş ve

transkripsiyonu için bkz., Yeşil, a.g.t., s.58; R. Gün, Amasya ve Çevresindeki Mimarî

Eserlerde Yazı Kullanımı (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam

Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun 1993,

s.41; H. Gülgen, Merzifon Kara Mustafa Paşa Câmii ve Hamamı ile Nârince Abide

61

zamanında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından H.1077/M.1666 yılında

yaptırıldığı anlaşılmaktadır; banisi ve şehrin en büyük camii olmasından dolayı

halk arasında “Paşa Camii” ve “Cami-i Kebir” adlarıyla bilinmektedir.

Mimarîsi bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan binanın 1840,

1851/1852, 1875, 1952, 1975, 1990 ve son kez 1997 yılında yapılmış

onarımlara91 ait izleri ve çeşitli değişiklikleri yansıtarak günümüze ulaştığı

açıkça anlaşılmaktadır. Halen ibadete açık camideki bu onarımlar, esas

itibariyle iç süslemeler, mihrap, minber, pencere açıklıkları, harim kuzey

duvarı, son cemaat yeri, minare ve şadırvanda gerçekleştirilmiştir.

Cami, prizmal gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki muhdes son cemaat

yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla92 uzanır (Çizim:

Hâtun Câmii (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları

Anabilim Dalı Türk-İslam Sanatları Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),


91- R. Arık, “…kitabelerinde de belirtildiği üzere 1840 ve 1851/1852 yıllarında iki esaslı

onarım görerek bugünkü özelliklerini kazanmıştır…” şeklinde ilk onarımlar hakkında

kısa bilgi vermektedir, bkz., Arık, “Anadolu’da Bir Halk Ressamı: Zileli Emin”,

Türkiyemiz, S.16, İstanbul 1975, s.8-13 (s.12); aynı yazar, Batılılaşma Dönemi

Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988, s.64; ancak esas itibariyle tezyinata ait

olduğunu düşündüğümüz bu kitabeler, günümüzde mevcut değildir ve çeşitli

dönemlerde defalarca gerçekleştirildiği anlaşılan sıvalar neticesinde bütünüyle

ortadan kaldırılmış olmalıdır; 1875 yılındaki onarımın şadırvanda ve yine cami içi

tezyinatında gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır, bkz., Arık, a.g.e., s.64, 68; V.G.M.

tarafından yapılan 1952 ve 1975 yılı onarımları için bkz., Yeşil, “Merzifon-Kara

Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.335-336;

krşl., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No.’lu dosya; yapıdaki son onarımın

1997 yılına ait olduğunu harim mekânının kuzeyindeki orta bölümü örten oval plânlı

yarım kubbe eteğinin kuzeyinde yer alan tarih ibaresinden öğrenmekteyiz.

92- Yapının plânı Gabriel (a.g.e., s.71) tarafından yayınlanmakla birlikte bazı eksiklikler

mevcuttur. Söz konusu eksiklikler metin içerisinde bahsi geçtikçe belirtilecektir.

Goodwin (a.g.e., s.362) ve Erken (a.g.e., s.294), Gabriel’den aldıkları plânı aynı

eksikliklerle tekrar yayınlamıştır.

62

7-8, Fotoğraf: 42). Minaresi, harim batı cephesinin kuzey kenarında beden

duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim mekânı, esasen

kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânda tasarlanmakla birlikte, kuzey

kenarına yakın konumla yerleştirilen iki ayak ve doğu-batı duvarlar arasında

uzanan sivri kemerler sayesinde örtü sistemi itibariyle iki bölüme ayrılmış,

güneydeki kare plânlı, kübik hacimli ana mekân, sekizgen prizmal bir kasnağa

oturan tek kubbe ile örtülmüştür. Kuzeydeki bölüm ise kendi içerisinde,

ayaklarla kuzey duvar arasına örülmüş iki sivri kemerle üç hacme ayrılarak

yanlardakine birer aynalı tonoz, ortadaki geniş hacme ise oval plânlı bir yarım

kubbe şeklinde örtü sistemi uygulanmıştır. Doğu-batı yönünde dikdörtgen

plânlı son cemaat yeri, dört adet ahşap sütun arasına örülen perde duvar

yüzeyine açılmış altlı üstlü bir dizi pencere ile kuzeye yönelmektedir ve örtü

sistemi bu sütunlarla harim kuzey duvarı arasına yerleştirilen birer ahşap

kirişle eş büyüklükte üç bölüme ayrılmış, yanlardakiler düz ahşap tavanla,

ortadaki hacim basık, küçük bir kubbe ile örtülmüştür. Harim ve son cemaat

yeri kapısı bina aksına yerleştirilmiştir.

Arazinin topoğrafyası doğuya doğru fazlaca meyillendiğinden bina

kütlesinin düz bir zemine oturtulabilmesi amacıyla inşa faaliyetleri esnasında,

yoğun bir hafriyatın gerçekleştirildiği ve fevkâni kuruluş gösteren yüksek bir

platform hazırlandığı anlaşılmaktadır. Cami kütlesinin kuzey yanına üç tarafı

duvarlarla çevrili dik yamuk biçiminde bir avlu teşkil edilmiştir (Çizim: 7,

Fotoğraf: 43-44). Avlu zemin seviyesine göre daha alt kotta kalan doğu ve

güneydeki sokak kenarlarına boydan boya, batıdaki sokak kenarına ise son

cemaat yerinin kuzeybatı köşesiyle bitişen avlu duvarına kadar uzanan bir dizi

63

dükkân ünitesi yerleştirilerek (Çizim: 9) yapının topoğrafya ile intibakı

sağlanmıştır.

Caminin güney yanında, güneydeki dükkân sırası ile doğudaki

dükkânların güney kısmındaki bir kaçının beden duvarları, muhtelif tarihlerde

gerçekleştirilmiş tadilat sonucu yükseltildiğinden bunların arka duvarlarınca

sınırlı, yamuk plânlı küçük bir avlu oluşmuş (Çizim: 7, 9), dolayısıyla cephe

görünümü kısmen engellenmiştir. Bu avluya, batıda yer alan ve kuzey kenarı

cami batı duvarının güney ucuna dik bir şekilde bitişen, doğu-batı yönünde

beşik tonoz örtülü, yarım daire kemerli birer açıklığa sahip bir dehlizle

geçilmektedir. Avlu zemini iri bloklar halindeki döşeme taşlarıyla kaplanmış,

kuzeybatı köşeye yakın konumla, biriken suların tahliyesini sağlamak

amacıyla yapıldığı anlaşılan künk sistemine ait küçük bir delik yerleştirilerek

zemin bu gidere göre meyillendirilmiştir.

Cami kütlesinin doğu ve batı yanları ise dükkânların örtü sisteminden

ibaret avlu zeminine paralel düz bir yüzey halindedir. Cami aksı dikkate

alındığında avlu ile dükkânların kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanan

kabaca dikyamuk plânla konumlandığı belirlenmektedir (Çizim: 7, 9).

Caminin kuzeyinde yer alan esas avlu ünitesi oldukça büyük bir alanı

kaplamaktadır (Fotoğraf: 44). Avlu duvarları batıda, son cemaat yerinin

kuzeybatı köşesine bitişik konumla eksenden hafif bir kayma ile düz bir şekilde

kuzeydoğuya devam etmekte; doğuda ise yine son cemaat yerinin kuzeydoğu

köşesine bitişmekle birlikte güneydoğuya doğru kısa bir pah yaptıktan sonra

doğuya uzanıp geniş bir açı ile kırılarak, bu cephedeki dükkânların arka

duvarları üzerinde yükselen bir konumla kuzeydoğuya yönelmekte ve ortasına

yakın bir hizada yine doğuya doğru L biçiminde küçük bir kırılma ile

64

kuzeydoğuya uzanmakta ve tekrar birer köşe yaparak birbirine ulaşmaktadır.

Duvar yükseklikleri arazinin meylinden dolayı üç yönde de farklıdır ve ön yüzü

düz, altı pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan yana dizisiyle elde

edilmiş, az çıkıntılı bir saçak profiliyle sınırlandırılarak üzerine halen çimento

harcıyla kaplı93 harpuşta biçiminde bir örtü yapılmıştır. Duvarlar, doğu cephe

ile kuzey cephenin doğu kenarında görüldüğü üzere esasen üç sıra tuğla, bir

sıra kaba yonu taşın dönüşümlü yerleştirilmesinden meydana gelen

muntazam bir örgüye sahipken, batı cephenin hemen hemen tamamı ile kuzey

kenarın büyük bir bölümü, tarihini belirleyemediğimiz geç dönemlere ait bir

onarım esnasında irili ufaklı parçalar halindeki kaba yonu, moloz taşlarla

yenilenmiş ve çimento harcıyla derzlenerek asıl halini kaybetmiştir (Fotoğraf:

45). Yenilenen bölümlerin alt seviyesindeki bazı kısımlar, eski duvar örgüsüne

ait izleri taşıyarak günümüze ulaşabilmiştir. Avlunun kuzeydoğu köşesi,

düzgün kesme taşla örülerek yarı yüksekliğine kadar pahlanmıştır.

Avlu ünitesine biri kuzey duvarının aksında, biri batı duvarının güney

kenarına yakın konumda ve diğeri doğu duvarının güney ucuna bitişik olmak

üzere üç adet kapı açıklığından geçilmektedir. Duvarlar, bu kapı açıklıkları

dışında üçü batı kenarda, ikisi kuzeyde toplam beş adet pencere açıklığına da

sahiptir. Batıdaki pencereler, kapının kuzey tarafına, kuzeydekiler ise her iki

yanına aynı hizada, eş boyut ve mesafelerde yerleştirilmiş boyuna dikdörtgen

biçimi birer açıklıktır (Fotoğraf: 43, 45). Üst ve alt kenarları yekpare, yan

kenarlarını teşkil eden söveler ise iri blok düzgün kesme taşlarla örülerek

hepsine de demir çubuklarla basit birer şebeke yapılmıştır. Kalın çubuk

93- Duvar örtüsünün daha önceleri alaturka kiremitlerle kaplı olduğu, V.G.M. Abd. Yp. İş.

Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosyada mevcut fotoğraflardan belirlenebilmektedir.

65

demirlerin kare gözler oluşturacak şekilde yatay ve düşey sıralanmasıyla

hazırlanan şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla

bağlanmıştır (Fotoğraf: 46).

Avlunun üç kapısı da plân ve düzenleme itibariyle benzer özellikler

sergileyen, yaklaşık eş boyutlarda, her biri iki yüzü de segment kemerli

açıklığa sahip çift söveli birer portal niteliğindedir ve tuğla malzemeli örtü

sistemleri hariç, düzgün kesme taşlardan inşa edilmiştir. Kuzey ve batıdaki

kapı açıklıkları, duvar yüzeyinden hem yüksek hem de kısmî taşıntılı boyuna

dikdörtgen biçimi birer kütleden ibarettir ve ön yüzü düz altı pahlı kesilen basit

bir saçak profiliyle sınırlandırılmıştır (Fotoğraf: 47-48). İki kapının da üst

kısımları itibariyle onarım geçirdikleri halen görülebilen malzeme farklılığından

anlaşılmaktadır. Doğudaki kapı açıklığının önüne diğerlerinden farklı olarak,

alt seviyedeki dükkânların arasından yükselişi ile yapıya ilk bakışta dikkati

çeken, beşik tonoz örtülü ve adeta eyvan görünümünde anıtsal bir giriş ünitesi

teşkil edilerek üzerine muvakkithâne binası oturtulmuştur (Fotoğraf: 49). Bu

portal, aynı zamanda yapının diğer külliye binaları ve çarşı ile irtibatını da

sağlamaktadır ve düşük kottaki sokak seviyesine inmek üzere önüne dokuz

basamaklı bir merdiven hazırlanmıştır. Giriş ünitesi, cephe yüzeyine göre biraz

içerlek örülmüş segment kemerli bir açıklığa sahiptir ve dükkân cephelerini

sınırlayan pahlı saçak profili burada da devam ederek cepheyi üç yönden

kuşatır, ayrıca aynı profil, giriş mekânının içinde üzengi hattı boyunca

uzanarak tonoza geçişi belirginleştirmiştir. Öte yandan kemer örgüsündeki

taşların her biri ile tonozun ağız kenarındaki bir bölüm sarı, kırmızı ve mavi

66

renklerle, tonoz yüzeyi ise mavi renkle boyanmıştır94. Cepheyi kuşatan profilin

iç kenarları, kemer kavsi ve tonoz kenarları, kırmızı, mavi renklerle ince bir

şerit biçiminde çerçevelendirilmiştir. Mekânın iki yan kenarında simetrik

düzenle karşılıklı yerleştirilmiş, dikdörtgen girintili, sivri kemerli büyükçe birer

niş mevcuttur (Fotoğraf: 50). Kemerleri biraz içerlek örülmüş nişlerin ikisi de eş

boyutlardadır ve batı kenara yakın konumla aynı hizada yer almaktadır. Kapı

kemerlerine ait kilit taşlarında oyularak kabartılmış ve doğudaki Mühr-ü

Süleyman (Fotoğraf: 51), diğerleri altı kollu yıldız çiçeği içeren birer rozet

bulunmaktadır. Giriş ünitesinin kemer kilit taşında ise kırmızı taştan kesilmiş

ve yüzeyi işlemesiz bırakılmış bir kabara görülmektedir. Her üç yöndeki kapı

açıklığı hacmi, iç ve dış söveler arasında kapı kanatlarının eni kadar bir aralık

bırakılarak tanzim edilmiş ve kemer/tonoz sistemi ile örtülmüştür. Kapı

kanatları, kalın keresteden yaklaşık eş boyutlarda95 imâl edilmiş birer çifttir

(Fotoğraf: 52). Kanatların alt ve üst kısımlarında uçları palmet motifi şeklinde

hazırlanmış dar, uzun sac levhalar vardır. Eşit aralıklarla beş noktadan

mıhlanmışlar ve merkezdeki ile sonuncu mıhların çevresi fistolu kenarlar

biçiminde kavislendirilerek çiçek görünüşü verilmiştir. Şimdiki duruma göre,

doğudaki kapının güney kanadına ait bu levhalardan alttaki yarısına kadar

kırılmıştır. Kanatların yaklaşık orta seviyeleri yüksekliğine simetrik bir düzenle

kapı kolu niteliğinde kullanılan iri birer halka yapılmıştır. Halka aynası,

kenarları delikli fisto şeklinde kavislendirilmiş dairevi biçimdedir ve üst kısmı

ince bir boynun ucuna yerleştirilmiş palmetle sonuçlanmaktadır (Fotoğraf: 53).

94- Boyama işlemi daha sonraki bir dönemde yapılmış olmalıdır.

95- Kapı kanatlarının her biri, doğuda 77x245 cm., batıda 81x241 cm., kuzeyde ise

81x253 cm. ölçülerine sahiptir.

67

Kanatların köşelerine dövme demirden hazırlanmış L biçiminde ince birer

levha çakılarak sağlamlaştırılmak istenmiştir.

Avlunun ortasında, asıl halini muhafaza eden onaltıgen bir havuzu

çevreleyen sekiz adet ahşap sütun üzerine kaş kemerlerle oturtulmuş, içten

kubbe, dıştan piramidal külah örtülü ve 19. yüzyıl onarımlarında yenilendiği

anlaşılan bir şadırvan yer almaktadır. Kuzeybatı köşede daha önceleri

dershâne işlevi gördüğünü düşündüğümüz ancak aslî özelliklerini büyük

ölçüde yitirmiş, her kenarı farklı boyutta ongen plânlı, düz tavanlı, kırma çatılı

küçük bir bina bulunmaktadır. Avlu doğu duvarının güneyine yakın konumdaki

portal kuruluşunun üzerine, esasen muvakkithâne işlevinde kullanıldığını

tahmin ettiğimiz doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, ahşap tavanlı, kırma

çatılı küçük bir yapı oturtulmuştur. Bu portal ile son cemaat yeri arasında

uzanan duvarın güneyine kütübhâne olduğunu düşündüğümüz, avlu

zemininden daha düşük seviyede, dik yamuk plânlı, tonoz örtülü bir mekân

yerleştirilmiştir. Avlu doğu duvarının ortasından itibaren kırılma yapan

kuzeydeki bölümü hela şeklinde değerlendirilmiştir. Hela mekânları, duvarın

bu bölümde kırılması sonucu meydana gelen L biçimindeki bir şemanın batı

kenarına, sırtları aynı zamanda avlu cephesinde doğu duvarının devamını

teşkil edecek şekilde kuzeye doğru yan yana bir dizi halinde sıralanmış, her

biri kare plânlı, aynalı tonoz örtülü küçük birer hacimden ibarettir ve kırılma

noktasına hazırlanmış, duvar örgüsünden ibaret bir üzengiye oturan abanık

kemerli kapı açıklığı vasıtasıyla da irtibatı sağlanmıştır (Çizim: 7). Hela

ünitesinin batı kenarını teşkil eden duvar, avlu doğu duvarının devamı

niteliğinde uzanmakla birlikte, avluya doğru kısmen taşıntılıdır ve yarı

yüksekliği seviyesine kadar pahlanmıştır. Kapı açıklığından geçilen L

68

biçimindeki dehlizin duvarları 1,5 m. yüksekliğe kadar mermer levhalarla kaplı,

yukarısı ise yeşil boyalıdır. Zemin muhtemelen son onarımlarda kırık mermer

parçalarıyla kaplanmıştır. Dehlizin batı kenarı boyunca uzanan hela

mekânlarına ait kapı açıklıkları yarım daire kemerlidir ve her birinin yukarısına

kemer aksları ortalanarak yarım dair kemerli küçük birer havalandırma deliği

açılmıştır (Fotoğraf: 54). Mekânların duvarları düz sıvalı yüzeyler halinde yeşil

boyalıdır ve tonoz aynalarında da künklü birer delik mevcuttur. Hela ünitesinin

tam altından bir kanalizasyon şebekesi geçmekte ve kullanılan pis su buraya

aktarılmaktadır96. Hela mekânları ve dehliz ahşap iskeletli, alaturka kiremit

kaplı beşik çatı ile örtülmüştür. Bu hela kütlesine ait batı duvarının kuzey

bölümü ile avlu kuzey duvarına bitişik ikinci bir hela ünitesi daha mevcuttur ve

belirgin dilatasyon hatları ile malzeme farklılıklarından tamamiyle muhdes

olduğu anlaşılmaktadır. Kuzey cephedeki kapı açıklığının doğu kenarından

itibaren kuzey duvarına bitiştirilerek yerleştirilmiş, bir birine eş mesafelerde

abdest muslukları vardır. Abdestlikler, kuzey duvar ortasında yer alan

günümüz Türkçesi ile yazılmış mermer bir levhadan anlaşıldığına göre 1952

yılı onarımı esnasında eklenmiş ve önüne de Marsilya tipi kiremit kaplı beşik

çatılı basit bir sundurma yapılmıştır (Fotoğraf: 55).

Cami inşa malzemesi, az miktarda kaba yonu taş, tuğla, mermer,

çoğunlukla ise düzgün kesme (sarı kum taşı) taşlardır. Cami kütlesi esas

itibariyle düzgün kesme taşlarla, son cemaat yeri ise tuğladan inşa edilmiş ve

örtü sistemlerine kurşun kaplama uygulanmıştır. Şadırvanın havuzunda

mermer malzeme kullanılmakla birlikte kubbesi “bağdadi” tarzda örülerek

96- Kanalizasyon şebekesi hakkında bkz., tezimizin 49. sayfası.

69

kurşun kaplamalı piramidal külahla örtülmüştür. Dershâne, muvakkithâne tuğla

ile örülmüş; hela, dükkân mekânlarında ise kaba yonu taş-tuğla dönüşümlü

kullanılmıştır. Dershâne, muvakkithâne ve hela mekânlarının üzeri alaturka

kiremitlerle örtülürken, asıl halinde kurşun kaplamaya sahip kütübhâne ile

dükkân ünitelerinin üzeri, güney ve doğu kenar güney kısımdaki alaturka

kiremit örtülü birkaçı dışında bloklar halinde düzgün kesme taşlarla

kaplanmıştır. Avlu duvarlarında alternatif sıralar biçiminde kaba yonu taşlarla

beraber tuğla malzeme, zemininde ise geç dönem döşeme taşları

kullanılmıştır.

Cami kütlesi, genel görünüm itibariyle alt kademedeki sokak

kenarlarına sıralanmış dükkân mekânlarının üzerinde ve çevresindeki diğer

yapı bloklarından daha yüksek bir seviyede bulunması nedeniyle anıtsal bir

etki bırakmaktadır (Fotoğraf: 41-42). Ayrıca avlu zemininden yaklaşık 1,20 m.

yükseklikte bir su basman üzerine inşa edilmesi bu etkiyi artırmaktadır.

Caminin cepheleri, kuzeydeki son cemaat yeri hariç, esasen aynı

beden duvarları içerisinde bir bütün halinde tertiplenmekle birlikte, biri harimin

kübik gövdeli ana mekânına, diğeri ise kuzeyindeki üç bölümlü üniteye ait

olmak üzere birbirine bitişik iki kütle halinde algılanmaktadır(Fotoğraf:56-57).

Binaya hakim konumdaki ana kütlenin beden duvarları daha yüksektir ve üç

kademeli bir görünüm yansıtır. İlk kademe, kübik gövdeli ana mekânın beden

duvarlarından ibarettir ve cepheleri çepeçevre dolanan, ön yüzü düz, altı pahlı

kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan yana dizisinden oluşan az çıkıntılı

saçak profiliyle sonuçlanmaktadır. Kübik gövde üzerine cepheleri biraz geriye

çekilerek oturtulmuş sekizgen prizmal kasnak, ikinci kademeyi meydana

getirmektedir. Burada, kasnağın ara aksları ortalanarak yerleştirilmiş ve yine

70

sekizgen prizmal gövdeli birer ağırlık kulesi, anıtsal etkiyi artırmakla birlikte,

statik yönden herhangi bir işlevi olmayan97 sembolik mimarî unsurlardır

(Fotoğraf: 42, 57). Kasnak ve kulelerin üst kenarları aynı tarzda saçakla

sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe, ana mekân ve ağırlık kulelerine ait kurşun

kaplamalı kubbeli örtü sisteminden müteşekkildir; ayrıca hepsine üç boğumlu

birer alem yerleştirilmiştir. Kuzey yanındaki üç bölümlü üniteye ait kütle ise

ana kütlenin devamı niteliğinde uzanmakla birlikte, biraz daha basık

görünüşlüdür ve cephe kenarları pahlı bir friz halinde taşırılan aynı saçak

profiliyle kuşatılmıştır. Örtü sistemi, harim mekânının kuzeyindeki oval kubbe

ve tonozların biçimlenişine paralel düzenlenerek kurşun levhalarla

kaplanmıştır98.

Cepheler, genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü yansıtır; ancak

kasnak, sembolik kuleler ve beden duvarlarına yerleştirilmiş pencere

97- Nayır, a.g.e., s.265.

98- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosyada mevcut belgeler dikkate

alındığında, cami örtüsündeki kurşun kaplamaların tarihi kesin belirlenememekle

beraber muhtelif dönemlerde tamir edildiği veya değiştirildiği anlaşılmaktadır. Bu

belgelere istinaden Yeşil (a.g.t., s.47, 56), kurşun kaplamaların 1975 yılında; Gülgen

(a.g.t., s.36) ise 1990 yılında değiştirildiğini ifade etmektedir. Söz konusu dosya

tarafımızdan da incelenmiş, yapıyla ilgili durum tespit ve yapılması gereken

faaliyetlere dair pek çok rapor-belgenin bulunduğu görülmüş fakat onarımların tarihleri

ile nitelikleri tespit edilememiştir. Bunun üzerine görüştüğümüz cami hocası sayın

İlyas Dinç şifahen Gülgen’in verdiği tarihi doğrulayarak kurşun kaplamaların 1990

yılında tamir edildiğini belirtmiştir. Öte yandan aynı dosya muhteviyatındaki bir

raporda, cami kurşun kaplamalarının yine erime ve bozulmalar nedeniyle acilen aslına

göre yenilenmesi gerektiği belirtilmekte, başka bir belgede de 1994 yılında yapılacak

işler sıralanırken, cami üst örtüsü olan kurşun kaplamaların toplanarak yenileneceği

ifade edilmektedir. Raporda belirtilen faaliyetlerin gerçekleştirildiğini ve halen mevcut

kurşun kaplamaların son şekliyle 1996-97 yılında yenilendiğini yine sayın İlyas Dinç

ifade etmiştir, verdiği bilgilerden dolayı kendisine teşekkürlerimi sunarım.

71

açıklıkları ile taşın rengi masif etkiyi kısmen hafifletmektedir (Fotoğraf: 42, 56-

57). Bina kütlesinin bütününde düzgün kesme taş malzemeli, ince derzli

muntazam bir duvar örgüsü uygulanmıştır. Duvar yüzeylerinin muhtelif

tarihlerde temizlenerek eriyen taşların değiştirildiği mevcut izlerden ve eski

fotoğraflardan99 belirlenebilmektedir. Cephe kompozisyonuna hareketlilik

kazandıran pencere açıklıkları, benzer özellikler yansıtarak simetrik bir düzen

sergilemesine karşın boyut, biçimleniş ve şebeke bakımından bazı farklılıklar

da göstermektedir. Kubbe kasnağının kuzey, kuzeydoğu ve kuzeybatı kenarlar

hariç diğer kenarlarında, mevcut durum itibariyle ikişer adet olmak üzere

toplam on adet pencere açıklığı bulunmaktadır; ancak asıl halinde diğer

kenarların da aynı düzende pencere açıklıklarına sahip olduğu fakat onarımlar

sırasında kapatıldığı yine mevcut izlerden ve eski fotoğraflardan100

anlaşılmaktadır. Simgesel ağırlık kulelerinin ara yönlerine tekabül eden

kenarlarında da birer pencere açıklığı vardır. Beden duvarlarındaki pencereler,

iki sıra halinde doğu ve batı cephede dokuzar adet, güney cephede ise beş

adettir. Kasnak yüzeyindeki pencereler, aynı hizada, eş boyutlarda sivri

kemerli birer açıklıktır. Ağırlık kulelerindeki pencereler, daha küçük ebatta,

segment kemerli birer açıklık şeklindedir (Fotoğraf: 42, 57). Doğu ve batı

99- Fotoğraf için bkz., Evrenos, a.g.t., R.1-2, 5; C. Sevener, Merzifon Mimarî Eserleri

(A.Ü.D.T.C.F. Sanat Tarihi Kürsüsü yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara 1967-68,

R.33-34; Erken, a.g.e., s.295; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu

dosya. Kasnak yüzeyindeki duvar örgüsünün eridiği gerekçesiyle 1989/90 yılında

Kayseri’den getirilen taşlarla yenilendiğini sayın İlyas Dinç’in verdiği bilgilerden

öğrendik. Ayrıca aynı dosyadaki bir belgede, taşların bozuk olanlarının 1994 yılında

değiştirileceği ve raspa edileceğine dair bilgiler bulunmakla beraber mevcut durum

itibariyle bu işlemlerin de gerçekleştirildiği tespit edilmektedir.

100- Fotoğraf için bkz., Erken, a.g.e., s.295.

72

cephede yer alan pencerelerin yerleşim düzeni birbirinin tekrarı niteliğindedir.

Beden duvarlarının üst kısmında dörder adet pencere vardır ve bunlardan

üçü, ana kütlenin aksı ortalanarak üçlü kompozisyon halinde birbirine yakın

konumla sivri kemerli birer açıklık; diğeri ise cephenin kuzey kenarına yakın

konumla küçük fil gözü (oculus) bir açıklık biçiminde yerleştirilmiştir. Alt

kısımda esasen beşer adet pencere bulunmakla birlikte, dördü aynı hizada, eş

boyutlarda ve sivri kemerli birer açıklığa sahiptir. Bu pencerelerden üçü yine

ana kütleye, birbirine eş aralıklarla, diğeri ise cephenin kuzey kenarına yakın

konumla ve üst kısımdaki daire biçimi pencerenin aksında olmak üzere

açılmıştır. Beşinci pencere açıklığı, kuzeye doğru üçüncü pencerenin kuzey

yanında, üzengi seviyesi hizasında yer almaktadır ve diğerlerinden farklı

olarak daha küçük ebatta, boyuna dikdörtgen biçimindedir (Fotoğraf: 58-59).

Güney cephede, doğu ve batıdakilerle aynı özelliklerde, üst kısımda üçlü

pencere kuruluşu, alt kısımda cephe aksına göre kenarlara kaydırılmış

vaziyette iki pencere açıklığı bulunmaktadır. Bina kütlesindeki bütün

pencereler dikkate alındığında, alt seviyede sıralanan sivri kemerli

pencerelerin, diğerlerinden daha büyük ebatta olduğu ilk bakışta fark

edilmektedir. Üst kısım pencerelerinden ortadaki, yanlardaki ikisinden biraz

daha yüksektir ve alt sövesi de aşağı seviyededir. Buradaki yan pencerelerle

kasnaktaki pencereler yaklaşık aynı ölçülere sahiptir. Sivri kemerli bütün

pencere açıklıklarında kemerler, duvar örgüsündeki aynı cins, fakat küçük

boyutlu blok taşlarla, yan söveler ise yine duvar örgüsünün devamı niteliğinde

düzgün kesme taşla örülerek hazırlanmıştır. Alt seviyedeki pencere

açıklıklarının kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür.

Doğu cephede, güneyden ikinci pencerenin kilit taşında, içine çiçek motifi

73

işlenmiş bir rozet kabartması101 görülmektedir (Fotoğraf: 60). Öte yandan

kemer açıklıklarının içerisine, farklı cins ve renkte yekpare blok taşlardan

hazırlanarak kenarları pahlanmış sövelere sahip, yarım daire biçiminde ikinci

birer kemer102 oturtulmuştur. Doğu, batı cephedeki dikdörtgen biçimi pencere

sövelerinde bloklar halinde yekpare düzgün kesme taşlar kullanılmıştır.

Pencere açıklıklarının hepsine birer şebeke uygulanmıştır. Kubbe kasnağı,

sembolik kuleler ve beden duvarlarının üst kısmındaki pencereler,

muhtemelen 1970’li yıllara ait onarımlar sırasında yapılmış altıgen biçimi

gözlerden oluşan birer alçı şebekeye103 sahiptir ve daha öncekiler hakkında

herhangi bir bilgi edinilememektedir. Doğu, batı cephedeki dikdörtgen biçimi

pencere açıklıklarına, asıl halini muhafaza ettiğini düşündüğümüz, uçları

sövelere saplanan ince demir çubuklarla basit birer şebeke yerleştirilmiştir

(Fotoğraf:59). Yatay ve düşey konumlu demirlerle kare biçimi gözler oluşturan

şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır.

101- Alt seviyedeki diğer pencerelerde de benzer kabartmaların bulunduğu fakat duvar

yüzeyindeki taşların zaman içerisinde aşınmasıyla beraber kaybolduğu düşünülebilir.

102- Sivri kemer açıklığına yerleştirilmiş bu ikincil kemerler, hem biçim hem de malzeme

özellikleri itibariyle yapının genel karakterine uymamaktadır; ayrıca Gabriel (a.g.e.,

s.71)’in 1934 yılında yayınladığı plânda, söz konusu pencerelerin mevcut durumun

tersine, içte ve dışta köşeli sövelere sahip olduğu belirlenmektedir, dolayısıyla bu

kemerlerin, onarımlar sonucu asıl formlarını kaybederek günümüze ulaştığı

söylenebileceği gibi sonradan eklendiği de düşünülebilir.

103- Yeşil (a.g.t., s.35), alçı şebekelerin 1952 yılında, s.46, 56’da ise çelişkili olarak 1975

yılında V.G.M. tarafından yapılan onarımlar sırasında yenilendiğini, Gülgen de (a.g.t.,

s.31) yine 1975 yılı onarımlarında değiştirildiğini belirtmektedir. Erken’e ait eserin

1972 yılındaki ilk baskısında (a.g.e., s.295) yer alan fotoğrafta alçı şebekeler

görünmemektedir, ancak aynı eserin 1983 yılındaki ilâveli ikinci baskısında (a.g.e.,

s.301) şebekelerin mevcudiyeti belirlenebilmektedir. Bu durumda belirtilen 1975

yılının doğru olduğunu düşünüyoruz.

74

Alttaki pencere açıklıklarına ait şebekeler104, uçları sövelere saplanan demir

çubuklarla iki bölüme ayrılarak diğerlerinden farklı bir görünüm

sergilemektedir. Alttaki bölüm; birbirine perçinlerle tutturulmuş, yatay ve düşey

sıralı kalın çubuklarla boyuna dikdörtgen biçimi gözlere ayrılmış ve her birine

“S” kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri bağlanarak süslenmiştir. Üst bölüm ise

üzengiden itibaren kemer açıklığına uygun biçimde tasarlanmıştır. Merkeze

yerleşik yarım daire şeklinde bir yaydan dağılan ve uçları sövelere saplanan

eşit aralıklardaki yedi adet demir çubukla ışınsal dağılımlı, adeta sembolik bir

güneş kompozisyonu teşkil edilmiştir. Kollar arasında kalan her dilimin orta

kısmına yine “S” kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri, yukarı kısmına ise sırtı

kemer kenarına dayanacak biçimde, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde

birer lama demiri bağlanmıştır. Lama demirleri, şebekenin esasını oluşturan

çubuk demirlere aynı malzemeden hazırlanmış küçük halkalarla kenetlenmiştir

(Fotoğraf: 60).

Doğu ve batı cephelerde, üst sıra pencere açıklıklarının hemen alt

seviyesinde, işlevi tam kestirilememekle beraber, cephe boyunca uzanan

sundurma şeklinde bir gölgelik/yağmurluğa ait olabileceğini düşündüğümüz,

104- Şebekelerin asıl halinde dikdörtgen biçimli pencere açıklıklarındakilere benzer

özelliklerde olduğunu ve mevcut duruma göre onarım sırasında yapıldığını

düşünmekteyiz. Gülgen (a.g.t., s.32, 36), bu şebekelerin 1987 yılında takıldığını

belirtmektedir; ancak yapıya ait bir fotoğrafta (Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı, s.301)

1983 yılında şebekelerin varlığı anlaşılmaktadır. Bunların dışında, son cemaat yeri

pencereleri ile şadırvan havuzundaki şebekelerin de aynı özellikler sergilediğini

dikkate aldığımızda hepsinin aynı onarım döneminde yapıldığını söylemek

kanaatimizce yanlış olmayacaktır. Başka bir fotoğrafta (Anonim, Merzifon, İstanbul

1954, s.4), şadırvan havuzunun 1954 yılı itibariyle aynı şebekeye sahip olduğu

görülmektedir, dolayısıyla bu şebekeler daha önceki bir onarım döneminde yapılmış

olmalıdır.

75

duvara saplanmış “L” biçimi bir dizi demir çubuk görülmektedir (Fotoğraf:58-

59). Cephe yüzeylerinin yukarı kısımlarında rast gele yerleştirilmiş küçük

oyuklar halinde kuş yuvaları bulunmaktadır. Doğu, batı ve güney cephelerin

saçak seviyesinde, yekpare blok taşlardan üzeri oluk şeklinde, ön yüzü pahlı,

altı ise içbükey kavisle kesilerek hazırlanmış çörtenler mevcuttur

(Fotoğraf:58). Doğu ve güney cephede ikişer, batıda bir adet çörten vardır ve

bunlardan güneydekiler cephenin her iki kenarına, doğudakiler basık kütlenin

kenarlarına yakın konumla yerleştirilmiştir. Batıdaki ise yine basık kütlenin

güney kenarına yakın konumdadır.

Batı cephenin kuzey kenarında, beden duvarlarındaki aynı malzeme

kullanılarak aynı işçilikle örülen ve çeşitli dönemlerde yapılmış onarımlara ait

izleri taşıyarak günümüze ulaşan tek şerefeli minare kütlesi yer almaktadır.

Son cemaat yeri ile harim bölümlerini birbirinden ayırıyor gibi görünen, kuzey-

güney yönünde dikdörtgen plânlı kısmî taşıntıya sahip minare kaidesinin boyu

harim kütlesine göre biraz daha düşük seviyede yapılan son cemaat yeri

duvarlarının seviyesine ulaşır ve duvar yüzeyinden pahlı bir şerit halinde

taşırılan saçak profilinde son bulur. Kaide üzerinde yer alan pabuç, aynı gövde

içerisinde iki farklı biçimde düzenlenmiştir; alt kısmı prizmal kütleli olmakla

birlikte, yukarı yükseldikçe daralır ve harimin kuzey yanındaki basık kütlenin

saçak hizasında silindirik forma dönüşür. Yüzeyden taşkın bir bilezikle sınırlı

pabuç üzerinde yükselen silindirik görünüşlü minare gövdesi, esasen düzgün

kesme taşların muntazam sıralar halinde örülmesiyle poligonal bir plân arz

etmektedir. Gövdenin güney kenarında, aynı aks üzerine eşit mesafelerde

açılmış, dört adet boyuna dikdörtgen biçimi küçük aydınlatma deliği

bulunmaktadır. Şerefeye yakın konumla bir bilezik daha vardır. Bu bilezikten

76

itibaren şerefe ve petek kısımlarının çeşitli onarımlara maruz kaldığı mevcut

izlerden ve belgelerden105 anlaşılmaktadır. Şerefe altı, yukarı doğru

genişleyen içbükey kavis biçimindedir ve halen çimento harcıyla sıvanmış

durumdadır. Şerefe korkuluğu, yan yana bitiştirilen taş plakalarla poligonal

görünüşte yapılmıştır. Petek kısmı, şekil itibariyle gövdenin devamı niteliğinde

örülmüş, üzerine içten ahşap kaburgalı dıştan ise adeta miğfer gibi başlayan

ve ortası boğumlu, ince-uzun sivri külahla sonuçlanan kurşun kaplamalı bir

örtü106 oturtulmuş, bunun ucuna da üç boğumlu bir alem yerleştirilmiştir

(Fotoğraf: 57).

Son cemaat yeri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının devamı

şeklinde uzanmakla birlikte, malzeme ve teknik özellikleri ile belirgin

105- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosya muhteviyatındaki

belgelerde, “…petek ve şerefe altı taşları bozulmuştur, şerefeyle beraber yıkılarak

yeniden yapılması lâzımdır. Minare kaide ve gövdesi muntazam kesme taşla yapılmış

olup sağlamdır. Minarenin taştan yapılmış olan külahını ahşaba tahvil etmek

lâzımdır…” şeklinde yer alan bilgilerde minarenin onarım öncesine ait durumu tarif

edilmektedir. Mevcut durum dikkate alındığında bahsedilen onarımın gerçekleştirildiği

anlaşılmakla birlikte tarihi belirlenememektedir; ancak Gülgen (a.g.t., s.26, s.35),

caminin emekli imamı Eşref Akçay’dan aldığı bilgilere istinaden minare petek kısmının

1943 depreminde yıkıldığını ve 1950-55 yıllarında Merzifon’un Esentepe (Yuvala)

Köyü’nden getirilen taşlarla onarıldığını ifade etmektedir. Yeşil (“Merzifon-Kara

Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.335-336),

şerefe kısmı dahil yukarısının 1975 yılında V.G.M. tarafından onarıldığını belirtir.

Bunların dışında V.G.M. arşivindeki aynı dosyada yer alan başka bir belgede, 1994

yılında minare gövdesi ile petek kısımlarının raspa edileceğine dair bilgiler

bulunmakta ve bu tamiratın da yapıldığı anlaşılmaktadır.

106- Mevcut belge ve bilgilere göre minarenin birkaç kez onarıldığı anlaşılmakla beraber,

yapıya ait yayınlanmış eski fotoğraflar dikkate alındığında asıl halinin muhafaza

edildiği belirlenebilmektedir; resim için bkz., Ş. Uygun, Merzifon İlçesi (basım yeri

yok), 1938, s.24; Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.3; A. Demiray, Resimli Amasya,

Ankara 1954, s.278; E. B. Şapolyo, “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa”, Önasya, S.2

(basım yeri yok), 1965, s.7-8, 21 (s.8).

77

dilatasyon hatlarından tamamen muhdes olduğu açıkça anlaşılmakta, aynı

zamanda yapının genel karakterine zıt bir görünüm sergilemektedir107

(Fotoğraf: 61). Cepheleri, kütle tertibi itibariyle iki kademe halinde algılanır. Alt

kademe, yaklaşık harime ait basık kütle saçak hizasına kadar yükselen perde

duvarlardan ibarettir ve cepheleri çepeçevre dolaşan sundurma şeklinde

oldukça enli ahşap bir saçakla sınırlandırılmıştır. Saçaklar, köşelerde pahlı

yüzeyler halinde, kuzey cephe aksında ise üçgen alınlıklı çatı biçiminde

düzenlenmiş ve bu bölümlerde içbükey kavisli birer konsolla desteklenmiştir.

107- Son cemaat yerinin asıl hali hakkında herhangi bir bilgi edinilememekle beraber,

bazı çalışmalardan birkaç kez yenilendiği tespit edilebilmektedir. Erken’in (a.g.e.,

Ankara 1972, s.295) yayınladığı eski bir fotoğrafta, son cemaat yerinin daha önceleri

kalın kare ayaklara oturan yarım daire kemerli üç açıklıkla revak biçiminde

düzenlendiği, örtü sistemi ile duvarların büyük bir kısmının yıkılmış durumda

bulunduğu, ayrıca batı cephesinin alt ve üst seviyelerinde aynı aksa yerleştirilmiş

yarım daire kemerli birer pencere açıklığı yer aldığı görülmektedir. Son cemaat yerinin

tarihi belirsiz fotoğraftaki görüntüsü ile şu anki durumu arasında hiçbir benzerlik

bulunmamakla birlikte bu fotoğraftaki görüntünün asıl şeklini yansıtıp yansıtmadığı da

anlaşılamamaktadır. Öte yandan Gabriel’in (a.g.e., s.71) 1934 yılına ait plânında,

halen mevcut sekiler belirtildiği halde taşıyıcı ve örtü sistemine dair herhangi bir iz

gösterilmemiştir. Gabriel’in sadece sekileri çizip te burada mevcut bir son cemaat

yerini plânına işlememesi çok düşük bir ihtimaldir, dolayısıyla Gabriel’in yapıyı ziyareti

sırasında son cemaat yerini yıkılmış vaziyetiyle belgelediği akla uygun gelmektedir.

Başka fotoğraflarda (Evrenos, a.g.t., R.7; Sevener, a.g.t., R.33) ise 1967 yılı itibariyle

son cemaat yerinin günümüzdeki yapısını yansıttığı görülmektedir. Mevcut bilgiler

ışığında, daha önceleri yan cepheleri kapalı, kuzeyde ise dört adet kare ayağa

oturtulmuş yarım daire kemerli üç açıklıkla revak sisteminde tertiplendiği, tarihi

belirlenemeyen bir dönemde yıkılarak bir müddet bakımsız kaldığı ve 1934 yılından

sonra yeniden inşa edilerek bugünkü şeklini aldığı söylenebilir. Bunların dışında, Kara

Mustafa Paşa’nın Kayseri-İncesu ve Merzifon-Marınca’da yaptırdığı camilerin plân

özellikleri ile ayrıca sekilerin orijinalliği ve ahşap sütunların oturduğu taş kaideler

dikkate alındığında, Paşa Camii son cemaat yerinin yıkılıp yeniden yapılmış

hallerinden farklı biçimde asıl şekliyle dört sütun üzerine oturan kemerlerle taşınan

kubbe örtülü, üç gözlü bir revak düzeninde inşa edildiğini düşünmekteyiz.

78

İkinci kademeyi örtü sistemi meydana getirmektedir. Yandaki bölümler kırma

çatı, ortadaki bölüm beşik çatı ile örtülerek kurşun levhalarla kaplanmıştır

(Fotoğraf: 42). Halen mevcut duruma göre, kuzeye yerleştirilmiş eşit

mesafelerde dört adet kalın ahşap sütun ve harim kuzey duvarı arasında

uzanan ahşap kirişlerle esasen üç gözlü bir revak biçiminde düzenlenmiş,

ancak sütun aralarının tuğla malzeme kullanılarak perde duvar şeklinde

dolgulanmasıyla üç yönü de kapalı bir mekâna dönüştürülmüştür. Duvarlar,

sütunlara nazaran biraz içerlek örülmüş, üzerlerine düz sıva kaplanarak

pembe badana yapılmış yüzeyler halindedir. Sütunlar, köşeleri pahlı taş

kaidelere oturur ve yukarı doğru gittikçe daralan gövde ile yatay profillerle

kademelenerek taşıntı yapan başlıklara sahiptir. Doğu ve batı cepheler

kütlesel bir etki yansıtırken, kuzey cephe çok sayıdaki pencere açıklıkları ve

simetrik cephe düzenlemesi ile binanın görünüşüne hareket kazandıracak

nitelikte tasarlanmıştır. Pencereler, altlı üstlü ikişer sıra halinde doğuda üç,

kuzeyde ondört adettir. Batı cephede pencere açıklığı mevcut değildir. Üst

pencereler, saçak seviyesine bitişik sıralanmış boyuna dikdörtgen biçimi,

alttakiler ise aynı hizada yer alan, daha büyük ebatta segment kemerli birer

açıklıktır ve harim kütlesine ait alt seviye pencere açıklıklarında görülen

şebekelerle benzer özelliklerde birer şebekeye sahiptir, ancak onlardan farklı

olarak çubuk demirlerin üst uçları sövelere saplanmayıp, pencere

yüksekliğinin orta hizasında ok ucu şeklinde sonuçlanmaktadır. Öte yandan

dikdörtgen gözlerin her birine “S” kıvrımlı demirler yerine, sırtları alt ve üst

kenarlara yaslanan, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri

bağlanmıştır. Doğu cephedeki pencerelerden ikisi üst kısma birbirine yakın

konumla, alttaki güney kenara yakın yerleştirilmiştir. Kuzey cephe çok farklı bir

79

kompozisyonda tanzim edilmiştir. Ahşap sütunlardan meydana gelen üçlü

revak sisteminin yanları perde duvarlarla, orta bölümü ise ahşap iskeletli

camekânla kapatılmıştır (Fotoğraf: 62). Her iki yanda alt ve üst kısımlarda aynı

aksı paylaşarak yerleşen üçer adet pencere açıklığı mevcuttur. Ortadaki revak

gözü, görünüş bakımından üç ayrı taksimatla hazırlanmıştır. Alttaki bölüm, bu

seviyede sıralanan pencere kemerlerinin tepe noktası hizasına kadar yükselir

ve yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan bir ahşap frizle sınırlanır.

Kendi içerisinde yine üç kısım halinde tertiplenen alt bölümün ekseninde kapı,

yanlarında da birer pencere açıklığı bulunur. Pencere açıklıkları alt seviyedeki

diğer pencerelerle aynı özellikleri yansıtır. Kapı, kareye yakın boyuna

dikdörtgen biçimi açıklığa sahiptir ve yanındaki pencerelerin yarı seviyesi

hizasında profilli bir saçakla sınırlandırılarak yukarısına pencerelerle aynı

yükseklikte yarım daire kemerli bir camekân yapılmıştır. Kapı kanatları

alüminyumdan hazırlanmış, sanat değerinden yoksun birer unsurdur. Alt

kısmın üzerinde yarım daire kemerli büyük bir açıklık içerisinde, yatay ve

düşey sıralı ahşap dar çıtalarla kare gözlere ayrılmış camekân mevcuttur.

Camekânın yukarısı, üçüncü bölümü teşkil eden üçgen alınlıklı çatı

yüzeyinden ibarettir. Doğu ve batı cephenin kuzey kenarına yakın konumla

boyuna dikdörtgen şeklinde birer kapı açıklığı daha bulunmaktadır ve

bunlardan doğudaki muvakkithâneye çıkışı sağlayan merdivenlere (Fotoğraf:

61), batıdaki avluya irtibat sağlamaktadır. Kapı kanatları onarımlar sırasında

ahşaptan yapılmış birer adettir ve herhangi bir özelliği yoktur. Son cemaat yeri

mahalli, avlu zemininden yaklaşık 1 m. yüksekte yer aldığından kapı açıklığı

önüne beş basamaklı ve üç yönlü bir merdiven hazırlanmıştır.

80

Son cemaat yeri iç mekânında doğu-batı yönündeki dikdörtgen plân,

sütunlarla beden duvarları arasında uzanan kalın ahşap kirişlerle eş

boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmıştır (Çizim: 8). Yan bölümler, üstteki

mahfil olmak üzere iki katlı düzenlenmiş ve her biri, kenarları içbükey kavisli

saçak görünüşünde enli silmelerle çerçevelenen ahşap birer tavanla örtülmüş,

ortadaki bölüme ise küçük, basık bir kubbe yerleştirilerek etrafında kalan düz

yüzeylere de ahşap kaplanmıştır (Fotoğraf: 63-64). Kubbe yüzeyi sıvanmış ve

üzerine de mavi, kırmızı, yeşil, sarı renklerin hakim olduğu kalemişi bitkisel

süsleme uygulanmıştır (Fotoğraf: 63). Mevcut duruma göre çeşitli dönemlere

ait onarım izlerini taşıyarak günümüze ulaşan ve esasen harim kuzey

cephesini teşkil eden güney duvar, diğer cephelerle aynı vasıflarda inşa

edilmekle beraber, alt ve üst seviyelerde iki sıra halinde simetrik düzenle

yerleştirilmiş kapı ve pencere açıklıkları ile mihrabiye nişlerine108 de

sahiptir(Fotoğraf:64). Alt seviyede yapı aksında harim kapısına ait yüzeysel

taşıntılı dikdörtgen biçimi kütle bulunmaktadır. Duvar yüzeyinde özellikle kapı

ve pencere açıklıkları ile mihrabiye nişlerinin üst kısımlarında halen çatlaklar

mevcuttur. Kapının her iki yanına eşit mesafeyle birer pencere açıklığı, bunlar

ile kapı arasında kalan duvar yüzeyine birer mihrabiye, batı kenarına yakın

konumla da kısmî taşıntılı kütleye sahip minare kapısı yerleştirilmiş, ayrıca

mihrabiyelerle pencereler arasına mihrabiyelere daha yakın ve biraz yukarıda

olmak üzere küçük birer sivri kemerli mazgal pencere açılmıştır. Üst seviyede,

sivri kemerli üç adet pencere açıklığı mevcuttur ve ortadaki harim kapı açıklığı,

yandakiler ise alt pencerelerle aynı aksı paylaşmaktadır. Pencereler, harim

108- Gabriel, plânında mihrabiye nişlerini göstermemiştir, bkz., a.g.e., s.71.

81

beden duvarlarındaki diğer pencere açıklıkları ile benzer özelliklerde yapılmış

ve alt sıradakilere yine ana kütle alt pencerelerinde görüldüğü gibi sivri kemer

açıklığı içerisine yarım daire şeklinde ikinci bir kemer açıklığı oturtularak aynı

tarzda demir şebeke hazırlanmış, kilit taşlarına da içerisine çiçek motifi

işlenmiş birer rozet kabartılmıştır. Mihrabiyeler, kapı kütlesi ile pencere

açıklıkları arasına yaklaşık eş mesafelerde yerleştirilmiş 34 cm. derinliğinde

beş kenarlı girinti yapan, 68 cm. genişliğinde, 252 cm. yüksekliğinde,

kavsarası teğetli sivri kemer biçiminde kavislendirilmiş birer niştir. İkisinin de

köşelik ve alınlıkları, muntazam bir taş işçiliğiyle yüzeyden oyularak

kabartılmış, birbirinden farklı bitkisel, geometrik motiflerle bezenerek,

üzengiden itibaren kavsarayı üç yönde kuşatan dikdörtgen biçimi bir çerçeve

ile sınırlandırılmış ve üzengi hizası küçük prizmatik üçgenlerden meydana

gelen ince bir şeritle vurgulanmıştır. Doğudaki mihrabiyede kavsara kemeri,

yüzeyi burgulu ince bir profille aynı kaviste çerçevelenmiş ve profil her iki

yanda yukarı doğru devam edip birbiriyle birleşerek köşelik teşkil edilmiş,

içerisine de simetrik düzenle aynı kıvrım dal ve yapraklara sahip gövdeden

çıkan, kemerin tepe noktasına bakar vaziyette birer lâle ile köşeliğin

köşelerine bakan dokuz yapraklı birer çiçek motifi işlenmiştir. Alınlık kısmında

enine dikdörtgen bir çerçeve içerisine yan yana dekoratif kemer biçiminde iki

pano teşkil edilerek yüzeyleri rumî ve kıvrım dal kabartmalarıyla

dolgulanmıştır. Her iki kemerin arasında, üst üste birer daire içerisine işlenmiş

ve merkezinde düz yüzeyli rozet kabartması bulunan birer altı kollu yıldız

motifi görülmektedir. Kemer köşelikleri ile alınlıktaki süslemelerden meydana

gelen bu kompozisyon, “z” biçiminde geometrik motiflerden ibaret ince bir

bordürle üç yönde de kuşatılarak; sırtları bordüre yaslanmış, ortasında birer

82

kabara bulunan, yandakiler yarım olmak üzere esasen dokuz adet hilal motifi

ile bunları birbirine bağlayan altta fisto, üstte ise kaş kemer kavisli ara

motiflerden müteşekkil bir taçla sonuçlandırılmıştır (Fotoğraf: 65). Nişin doğu

kenarında alt seviyedeki mevcut izlerden silmeli bir profilasyona başlandığı

ancak yarım kaldığı belirlenebilmektedir. Batıdaki mihrabiye de aynı şemada

düzenlenmekle birlikte motifler belirgin farklılıklar taşımaktadır. Kemer

köşeliklerini teşkil eden burgulu profil yerini ortası boş, kenarları küçük üçgen

prizmalardan oluşan ince bir frize bırakmış, köşelik yüzeylerine ise sadece

kıvrım dal ve rumîlerden ibaret bitkisel bezeme uygulanmıştır. Bunun

yukarısında yer alan alınlık kısmındaki panolar, düz yüzeyler halinde

işlenmeden bırakılmış ve diğerinde görülen altı kollu yıldız tasvirleri burada

kullanılmamıştır. Kompozisyon, içleri oyuk üçgen dilimlerden elde edilen bir

bordürle çerçevelenmiş ve en yukarda yan yana bir dizi şeklinde, yandakiler

yarım toplam on adet palmetten oluşan bir taçla sınırlandırılmıştır. Doğudaki

mihrabiyenin alt kenarında yer alan silmeli profilasyonun benzeri burada da

görülmektedir ve yine aynı şekilde yarım bırakılmıştır (Fotoğraf:66). Pencere

kemerleri, söveleri ile mihrabiyelerin kavsara, gövde ve kenarlarında daha

önceleri geç dönem özellikleri yansıtan kalemişi bezemelerin yer aldığı

bilinmekle109 birlikte, 1997 yılındaki onarım sırasında yüzeylerin temizlenmesi

sonucu ortadan kalktığı anlaşılmaktadır. Minare kapısı110, batı kenara yakın

konumla duvar yüzeyinden hafif taşıntı yapan dikdörtgen bir kütle ile

vurgulanmış düzgün kesme taş sövelere oturan segment kemerli bir açıklıktır

109- Pencere ve mihrabiye nişlerindeki bezeme fotoğrafları için bkz., Yeşil, a.g.t., R.8;

Gülgen, a.g.t., R.18.

110- Gabriel’in plânında minare kapısı gösterilmemiştir, bkz., a.g.e., s.71.

83

ve kilit taşında içerisinde çarkıfelek motifi bulunan bir rozet kabartması vardır.

Kapı kanadı düz tahtalardan imal edilmiş muhtemelen onarım dönemine ait,

sanat değeri taşımayan basit bir elemandır. Kapı açıklığından itibaren minare

çekirdeği ile taş basamaklara kadar uzanan boşluğa kemer/tonoz örtü sistemi

uygulanmıştır. Doğu ve batı duvarlar herhangi bir süsleme unsuru taşımayan

düz sıvalı yüzeyler halinde beyaz badanalıdır. Kapı ve pencereler, dış

görünüşlerine benzer biçimde yapılmışlardır. Son cemaat yeri zemini, harimin

kapı kütlesinden itibaren her iki tarafta bir basamak kadar yükseltilerek birer

seki meydana getirilmiş, asıl halinde düzgün kesme taş kaplamalı iken

onarımlar sırasında ahşap malzemeyle kaplanmıştır (Fotoğraf: 64).

Son cemaat yerinin doğu ve batı yanları, üst katı sütunlarla harim

duvarı arasına yerleştirilmiş kare kesitli ahşap kirişlere oturan mahfil olmak

üzere iki katlı düzenlenmiştir ve günümüzde bulunmayan ancak halen mevcut

bazı izlerden batı duvara bitişik bir merdivenle ulaşıldığı anlaşılmaktadır

(Fotoğraf: 64). Harim kapısının üzerine rastlayan ufak bir bölüm, mahfilin

devamı niteliğinde mekâna doğru yarım daire şeklinde genişletilerek hem

müezzinlik teşkil edilmiş hem de iki yan bölüm arasında bağlantı sağlanmıştır.

Mahfilin doğu, batı ve güney kenarlarında baştan başa uzanan, eşit aralıklarla

yan yana sıralanarak düşey konumda yerleştirilmiş tahtalardan ibaret

korkuluğa sahip olduğu, korkuluğun alt kısmının adeta ayaklı bir vazo, üst

kısmının ise boğumlu bir şekilde kesilerek hazırlandığı eski bir fotoğraftan111

anlaşılmakla beraber muhtemelen 1997 yılı onarımlarında merdivenle birlikte

söküldüğü ve böylelikle işlevini yitirdiği ortaya çıkmaktadır.

111- Fotoğraf için bkz., Gülgen, a.g.t., R.19-20.

84

Harim kapısı, duvar yüzeyinden biraz çıkıntılı olarak iki yan ve üst

kenarı dolaşan profilli silmelerle boyuna dikdörtgen biçiminde çerçevelenerek

yekpare blok taştan hazırlanmış çift söveli ve kilit taşı kırmızı olmak üzere ufak

boyuttaki taşlarla birbirine geçmeli örülmüş segment kemerli açıklığa sahip bir

portal niteliğinde düzenlenmiştir (Çizim: 10, Fotoğraf: 67). Kemerle üst bordür

arasındaki düz yüzeye de enine dikdörtgen biçiminde inşa kitabesi

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 68). Portal çerçevesinin dış bordürü diğerlerinden

daha enli düz bir yüzey halindedir ve içeri doğru sırasıyla dik açılı bir kanal, bir

kaval silme, düz bir silme, bir içbükey kesitli silme, enli bir şerit halinde; yanları

düz, ortası çapraz ve boyuna doğrultulu profillerle elde edilen altı kollu

yıldızlardan oluşan altıgen biçimindeki ana motiflerle süslenmiş bir bordür, bir

içbükey kesitli silme, dik açılı bir kanal, bir kaval silme, dik açılı bir kanal, bir

kaval silme ve tekrar altı kollu yıldızlarla süslenmiş bir bordürden sonra

sövelerden ibaret düz yüzeye geçilmiştir, kompozisyon yukarıda ön yüzü

içbükey kesitli bir silmeye sahip altı ise pahlı kesilen saçak görünümlü

tepelikle sonuçlandırılmıştır. Tepeliğin pahlı yüzünün orta bölümü, iç içe

geçmiş yarım daire kavisli ince profillerin yan yana sıralanmasından elde

edilmiş bir bordürle süslenmiştir. Aynı motif, bu bordürün aşağısında daha

ufak boyutta tekrar edilmiştir, yukarısında ise prizmatik üçgenlerden oluşan

fakat büyük bir kısmı silinmiş ince bir friz bulunmaktadır. Öte yandan kemer

kavsinin her iki yanında dış kenardan itibaren düz satıhlı bir silme daha yukarı

doğru devam ettirilmiş ve kitabe levhasını dikdörtgen biçiminde

çerçevelemiştir. Bu çerçevenin içerisinde dikkatlice bakıldığında aslında

kitabelik olarak hazırlandığı anlaşılan ve kısa kenarları dekoratif kaş kemer

şeklinde kavislendirilmiş birer panoya sahip iki bölümlü ikinci bir çerçevenin

85

daha bulunduğu görülebilmekte ve halen mevcut kitabenin ise bunun üzerine

sanki sonradan yerleştirildiği izlenimi uyanmaktadır. Kitabe levhası112 beyaz

mermerdir ve etrafı oyularak kabartılan harflerle ince, düz bordürler

kullanılarak iki satır halinde yazılmış; bu bölümü sınırlandırıcı kısa kenarlar ise

dekoratif kemer biçiminde kavislendirilmiştir. Levha, sağ kenara yakın bir

bölümden itibaren kırılmış vaziyettedir. Kapı açıklığını örtmek üzere, sarı renkli

ipliklerle oval bir kartuş biçiminde nakşedilmiş celî sülüs hatlı beş satırlık

kitabesine göre H.1293/M.1876 yılında deriden imal bir perde113 hazırlanmış

(Fotoğraf: 67), uzun yıllar kullanıldıktan sonra 2001 yılında kaldırılmıştır114.

Kapı kanatları115 ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift halinde, farklı şekil,

ebattaki levhaların birbirine geçirilip mıhlarla tutturulmasıyla taklit kündekarî

tekniğinde hazırlanmış; ana hatları itibariyle yatay konumlu ikişer kayıt

kullanılarak üst ve alttaki enine, ortadaki ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç

panoya ayrılmış, halen yeşil renkte yağlı boya tabakasıyla kaplı bakımsız bir

vaziyette günümüze ulaşmıştır (Fotoğraf: 69). Panolar kare, dikdörtgen ve

112- Kitabe köşelikleri ile kısa kenarlarında daha önceleri muhtemelen diğer

kalemişleriyle aynı dönemde yapılmış barok karakterli çiçeklerden oluşan bitkisel

bezemelerin yer aldığı ve zeminin yeşil, harflerin ise yaldızla boyandığı bazı

çalışmalardaki bilgi ve fotoğraflardan (Sevener, a.g.t., R.36; Yeşil, a.g.t., s.49, R.57;

Gülgen, a.g.t., s.11, R.14-15) öğrenilmekle birlikte 1997 yılı onarımları sırasında

kitabeyi asıl haline kavuşturmak amacıyla temizlendiği anlaşılmaktadır.

113- Perdenin yukarısında dua kitabelerini içeren, kısa kenarları kaş kemer biçiminde

kavislendirilmiş beş adet pano vardır. Bunun biraz aşağısına boyuna doğrultuda oval

bir kartuş içerisine yapım kitabesi ile kitabenin üst yanlarına da aynı teknikle yine birer

dua kitabesi işlenmiştir. Kitabelerin Osmanlıca metinleri, transkripsiyonu ve günümüz

Türkçesi ile okunuşları için bkz., Gülgen, a.g.t., s.18-20.

114- Camiyi 1999 yılı Haziran ayındaki ilk ziyaretimizde perde halen asılı idi, fakat

17.07.2001 tarihli sonraki ziyaretimizde kısa bir süre önce depoya kaldırıldığını

öğrendik.

115- Kapı kanatlarının her biri 239x80x6 cm. ebadındadır.

86

altıgenlerden oluşan geometrik bezemeli yüzeyler halinde tanzim edilmekle

birlikte, hem bini ve kayıtlar üzerinde hem de altıgenlerin köşelerinde mıhlarla

tutturulan, çeşitli biçimlere ve büyüklüklere sahip madeni süs elemanları da

kullanılmıştır. Üst panolar, kenarları pahlanarak inceltilmiş sathi derinlikte düz

yüzeyli birer dikdörtgenden ibarettir. Alt panolar, üsttekilerden biraz daha

büyüktür ve enine dikdörtgen birer çerçeve içerisinde aynı geometrik

taksimata sahip iki kare şemanın yan yana tekrarıyla hazırlanmıştır. Her kare

şemanın merkezi yine kare biçimindedir ve yanlarına da bir misli daha büyük

ölçülere sahip, her kenarı hizasından kayıtlara paralel uzanacak şekilde devri

bir sırayla birbirine bitişik dikdörtgen bölümler yerleştirilerek dört yanı

dikdörtgenlerle çevrili kare biçimi birer göbek meydana getirilmiştir. Ayrıca bu

kompozisyonu oluşturan bölümlerin hepsi de etrafı derin, orta kısmı biraz

yüksek düz yüzeyli birer levha halinde bırakılmıştır. Kapı kanatlarının orta

panoları boyuna dikdörtgen biçiminde ve diğerlerinden çok daha büyük

ebattadır. Panoların her birinde ince hatlı profillere sahip kısa parçalar

halindeki çıtalarla esasen üç büyük altıgen teşkil edilmiş, her bir parçanın

kenar ortasından aynı şekilde hazırlanmış boyuna ve çapraz doğrultuda ince

çıtalar geçirilerek sonsuza doğru devam edecekmiş gibi görünen geometrik bir

kompozisyon elde edilmiştir. Parça çıtaların bağlantı noktaları, küçük mıhlarla

tutturulmuş, arada kalan üçgen ve baklava dilimi görünümlü geometrik

parçalar işlemesiz116 düz yüzeyler halinde bırakılmıştır.

Kapı kanatlarının metal süslemeleri yatay doğrultuda uzanan kayıtlara

ve bini üzerine prizmatik başlı iri mıhlarla, ortadaki panoyu oluşturan çıtaların

116- Kalın yağlı boya tabakasından dolayı bu parçaların yüzeylerinde olası bir

süslemenin mevcudiyeti de belirlenememektedir.

87

bağlantı noktalarına ise kabara başlı küçük mıhlarla tutturulmuştur. Kanatların

alt-üst kenarlarını sınırlayan kayıtlar ile bini ve altıgenlerin bağlantı

noktalarında, her birinin çevresinde altışar delik bulunan fistolu kenarlara

sahip rozetler kullanılmıştır. Alt ve üst kayıtlarda altışar, binide ise ortadaki

merkez teşkil etmek üzere yedi adet rozet mevcuttur ve hepsi de eşit

aralıklarla yerleştirilmiştir. Aradaki iki kayıt için, gövdesi yine aynı biçimde

beşer adet rozetten oluşan ve uçları palmet motifi şeklinde kesilmiş, dar, uzun

sac levhalar hazırlanmıştır. Orta panonun üst kısmındaki altıgenlerin göbeğine

simetrik bir düzenle kapı kolu niteliğinde kullanılan iri birer halka yapılmıştır.

Halka aynalarının orta bölümü kabara şeklinde, kenarları halkadan biraz daha

geniş, kavisleri delikli fistolu bir yaprak biçimindedir, üst kısımları ise yukarı

doğru dar bir boyunla devam ederek palmet yaprağı şeklinde kesilmiş birer

uçla son bulur. Bini göbeğinin iki yanına doğudaki yatay, batıdaki düşey

doğrultuda yerleşik kilit levhaları, gövdesi dar, uçları diğerleri gibi palmetle

sonuçlanan, sacdan kesilmiş simetrik birer uzantıdır (Fotoğraf: 70).

Kapı açıklığından itibaren iç ve dış söveler arasındaki boşluk,

kemer/tonoz sistemi ile örtülmüş duvar kalınlığı kadar bir aralıktır. Segment

kemerli ikinci kapı açıklığına bütünüyle yeni ve herhangi bir sanat değeri

taşımayan bir çift kanat yapılmıştır.

Caminin iç mekânı, tamamen simetrik bir görünüş yansıtmakla beraber,

esasen kuzey-güney doğrultudaki dikdörtgen plân, kuzeye yakın konumla

yerleştirilmiş kare kesitli iki ayak ile doğu ve batı duvarlardan kısmî taşıntılı

birer ayağa oturan sivri kemerli üç açıklıkla örtü sistemi itibariyle iki farklı

hacme ayrılmıştır (Çizim: 8). Öte yandan kuzeydeki bölüm de kendi içerisinde

ayaklarla kuzey duvar arasına örülen birer sivri kemerle tekrar üç bölüme

88

ayrılmış, böylelikle güneyde kare plânlı kübik bir hacme (Fotoğraf: 71),

kuzeyde ise adeta endonarteks biçiminde117, doğu-batı yönünde dikdörtgen

plânlı ikinci bir üniteye sahip büyük bir kütle elde edilmiştir (Çizim: 8, Fotoğraf:

72). Ortadaki kemer açıklığı, diğerlerine göre bir misli kadar daha yüksek ve

geniş tutulmuş, dolayısıyla da kuzeydeki bölümlerden ortadaki kare,

yandakiler eş boyutta, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla

şekillenmişlerdir. Yan bölümlerin örtü sistemleri plânlarına paralel aynalı

tonozdur (Fotoğraf: 73) ve kemer açıklıklarının kısa-basık olması nedeniyle

ana mekândan kopuk gibidir (Fotoğraf: 74), ancak orta bölüm, oval plânlı

yarım kubbe şeklinde bir örtü sistemine sahip olmakla beraber, güney kenarı

sanki beşik tonozlu bir eyvan ağzı görünümünde ana mekâna açılmaktadır

(Fotoğraf: 72, 75). Orta bölümün kuzeydeki her iki köşesinde, yan bölümlerin

ise dış köşelerinde üzengi hatlarının biraz alt seviyesinde, sivri kemer

biçiminde keskin sırtlı küçük birer kavsara/tromp bulunmaktadır ve bunlardan

itibaren üst kısım pahlı bir yüzey halindedir.

Güneyde yer alan ana mekânı örten kubbe, dört cephede yayvan birer

sivri kemer ve köşe geçişleri üç dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen

kaideye oturur (Fotoğraf: 76). Kubbe eteği oldukça dar bir kademe ile

girintilidir ve silindirik bir profil bütün eteği boydan boya dolanır. Tromp ağızları

dört cephedeki kemerle aynı biçimde yapılmakla birlikte, her birinin köşesinde

üzengi seviyelerinin hemen altında keskin sırtlı küçük birer trompçuk daha

mevcuttur ve üçgen dilimler bunların üzengilerinden itibaren yükselmektedir,

ayrıca üzengi hatları ön yüzü düz altı pahlı kesilen saçak görünümlü bir silme

117- Arık, a.g.e., s.64.

89

ile vurgulanmıştır118. Bütün kemer alınları köşelik yüzeylerine göre biraz

içerlek tutulmuştur.

Harim mekânı, plân özelliğinin getirdiği farklılığa paralel biçimde çok

sayıdaki kapı, pencere açıklıkları ile duvar bünyesinde hazırlanmış

merdivenler, vaiz kürsüsü ve dolap nişleriyle de hareketli bir cephe

düzenlemesi sergilemektedir. Pencereler, dış kütledeki düzeni yansıtmakla

birlikte, alt sıradakiler yüzeyden az girintili sivri kemerli birer niş içerisinde ve

yine sivri kemerli açıklık halinde harime yöneldikleri için iç mekânda farklı bir

görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 71-72). Ayrıca doğu ve batı duvarlardaki bu

pencerelerin üçü eş aralıklarla cephe aksı ortalanarak ana mekâna

yerleştirilmiştir. Dikdörtgen biçimli küçük pencere açıklıkları ise bunların

hemen kuzeyinde, kısmî taşıntılı ayaklara bitişik konumdadır (Fotoğraf: 72).

Aynı duvarlara ait diğer büyük birer pencere ile bunların yukarısındaki dairesel

pencereler de aynalı tonoz örtülü yan bölümlere açılmaktadır (Fotoğraf: 74).

Dışta beden duvarlarının üst kısmına açılmış pencereler, iç mekânda tromplar

arasındaki sivri kemerle kuşatılmış duvar bölümlerine kemer eksenini

paylaşarak oturmaktadır. Öte yandan dış görünüş itibariyle kasnak

cephelerine yerleştirilmiş pencere açıklıkları ise içerde basık bir kasnak

görünümündeki kubbe eteğine sıralanmıştır (Fotoğraf: 76).

118- Onarım öncesine ait (Yeşil, a.g.t., R.16; Gülgen, a.g.t., R.31) fotoğraflarda

seçilebilen izler, tromp kemer açıklıklarının üzengi hatlarında mukarnaslı bir kornişin

bulunduğunu, ancak 1997 yılı onarımında üzeri sıvanarak bitkisel bezemeli tepelikten

ibaret kalemişi bir bordür haline dönüştürüldüğünü göstermektedir, ayrıca aynı

fotoğraflarda söz konusu silmenin tromp üzengileriyle beraber kuzeydeki oval plânlı

yarım kubbe eteğini de boydan boya dolandığı görülmekle birlikte, şimdiki duruma

göre kubbe eteğindeki silmelerin kemer karnından itibaren onarım sırasında kazınmak

veya sıvanmak suretiyle ortadan kaldırıldığı anlaşılmaktadır.

90

Harim kapısının her iki yanında yer alan aynı hizada ve eş boyuttaki

segment kemerli birer kapı, esasen mahfile çıkışı sağlamak amacıyla duvar

kütlesi içerisine simetrik düzenle yapılmış, beşik tonoz örtülü, onar basamaklı

birer merdiven boşluğuna açılmaktadır (Fotoğraf: 77). Merdivenler119, üç

basamaklı kısa koldan sonra dik açı ile kırılarak “L” plânla doğu ve batıya

yönelir ve yine birer kapı açıklığı ile mahfile irtibatlanır. Mahfile açılan bu

kapıların asıl halinde segment kemerli birer açıklık olduğu anlaşılmakla

beraber batıdaki, onarımlar sonucu deforme edilerek dikdörtgen biçimde

günümüze ulaşmıştır, diğer kapı açıklıklarının kemer kavislerinde de biçim

bozuklukları meydana gelmiştir.

Harimde duvar bünyesindeki mimarî elemanlardan biri de doğu

cephenin güneyinde, alt seviyedeki ilk iki pencere arasına yerleştirilen ve ikinci

pencerenin güney duvarı içerisine hazırlanan merdivenle ulaşılan vaiz

kürsüsüdür120. Kürsü, ilk pencereye biraz daha yakın konumla, zeminden

yaklaşık 1,7 m. yüksekte, sivri kemerli derin bir niş121 teşkil edilerek önüne,

duvar yüzeyinden 56 cm. taşıntı yapan ve “C-S” kıvrımlı profilasyona sahip iki

konsola oturtulmuş çıkma şeklinde tasarlanmıştır (Fotoğraf: 78). Konsollar ve

kürsü zemini yekpare düzgün blok taşlardan kesilmiştir. Korkuluk, enli, düz

yatay çıtalar arasına düşey yerleştirilmiş çıtalarla kısa kenarlarda iki, mekâna

cepheli kenarda ise boyuna dikdörtgen biçiminde üç göze ayrılmış ve

aralarındaki ince tahta yüzeyleri de “C-S” kıvrımları şeklinde dekoratif kemer

119- Merdivenler esasen düzgün kesme taş malzemelidir, fakat onarımlarda mermer

levhalarla kaplanmıştır.

120- Duvar kütlesi içerisindeki bu kuruluş, Gabriel’in plânında belirtilmemiştir, bkz.,

a.g.e., s.71.

121- Niş, 1,11 m. derinliğinde, 1 m. genişliğindedir.

91

görünümünde kesilerek ahşap malzemeden hazırlanmış bütünüyle yeni122 bir

unsurdur. Kürsüye çıkabilmek için niş ile pencere açıklığının güney kenarı

arasındaki duvar kütlesi içerisine beşik tonoz örtülü, beş basamaklı bir

merdiven dehlizi teşkil edilmiştir, ancak mevcut durum itibariyle pencere

açıklığı harim zemininden yüksektir ve dolayısıyla kürsüye geçişi sağlayan bu

pencere açıklığına çıkabilmek için muhtemelen ahşaptan yapılmış küçük bir

seyyar merdiven123 kullanıldığı söylenebilir.

Ana mekânın doğu ve batı duvarlarında kısmî taşıntılı ayaklara yakın

konumla, pencerelerle aynı hizada fakat küçük ebatta birer dolap nişi

bulunmaktadır. Nişler duvar yüzeyine dikdörtgen plânla girintilidir ve herhangi

bir özelliği yoktur (Fotoğraf: 72).

Harim mekânı daha önceleri örtü, geçiş elemanları, kapı, pencere ve

vaiz kürsüsü kenarları itibariyle 19. yüzyılda yapıldığı bilinen kalemişi

bezemelere sahip iken, 1997 yılındaki onarımda124 sıva tabakalarının

bütünüyle kazınması sonucu125 hepsi de yok edilerek yerlerine eskisiyle hiçbir

122- Korkuluğun daha önceki haliyle alt seviye pencere şebekelerine benzer özelliklerde,

ince demir çubuklardan imal edilerek her bir göz arasının, sırtları üst ve alt kenarlara

yaslanan, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri ile süslendiği eski

(Sevener, a.g.t., R.42) fotoğraflardan belirlenebilmekle birlikte, 1997 yılı onarımında

söküldüğü anlaşılmaktadır.

123- Yapının asıl halinde, pencere açıklığının önüne taş malzeme ile birkaç basamaktan

ibaret bir merdivenin yapılmış olabileceği de düşünülebilir, fakat bunu ileri sürebilecek

herhangi bir iz tespit edilememiştir.

124- Kuzeydeki orta bölümü örten oval kubbenin kuzey eteğinde yer alan “Nakkaş Naci

Altıntaş Van 1997” ibaresine göre halen mevcut kalemişi süslemelerin 1997 yılındaki

onarımlarda yapıldığı açıkça anlaşılmaktadır.

125- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosya muhteviyatındaki bir

belgede caminin kurşun kaplamasındaki erime ve bozulmalar nedeniyle içteki sıvalar

ve kalemişi süslemelerde bozulmalar meydana geldiği belirtilmektedir. Aynı dosyadaki

92

ilgisi bulunmayan şimdiki kalemişi süslemeler yapılmıştır. Önceki

süslemelerde, kompozisyonun esasını tamamen minyatür geleneğine bağlı bir

üslupla işlenen cami, manzara ve natürmort tasvirleri ile çeşitli bitkisel

bezemelerin teşkil ettiği bilinmektedir 126. Mevcut bilgilere göre; alt seviyedeki

pencere açıklıklarının dekoratif sütuncelere oturan bitkisel bezemeli kemer

tasvirlerinden ibaret bordürlerle çevrelendiği, üst sıradaki pencerelerle birlikte

kemer alınları ve üzengi hizalarında sütunce tasvirleri hariç, aynı motiflerden

oluşan bordürlerin bulunduğu, köşeliklerde içerisinde “Allah”, “Muhammed” ve

dört halifenin isimleri yazılı barok karakterli kartuşların yer aldığı127

anlaşılmaktadır. Kubbe eteğinde ise daha farklı konu ve kompozisyonda

kalemişleri bulunmaktaydı. Eski fotoğraflarda128, kubbe eteğinde halen mevcut

pencere açıklıkları arasında kalan yüzeylere de yan yana bir dizi halinde

dekoratif pencere tasvirleri yapıldığı ve yine bitkisel bezemeli bordürlerle

kuşatılmakla beraber, her birinin yukarısına, içerisinde meyve tabağında elma,

armut gibi yiyeceklerden oluşan çeşitli natürmortlar, cami, ev ve şematik ağaç

T.C. Kültür Bakanlığı Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun

12.7.1996 gün ve 4770 sayılı yazısını içeren başka bir belgede ise “…gerekli yerlerde

sıva raspalarının yapılarak orjinal taş kaplamasının açığa çıkarılmasına, kalem işi

süslemelerden sağlam olanların korunmasına, bozulan kısımların mevcuduna göre

tamamlanmasına,…” karar alındığı anlaşılmakla birlikte, onarım sırasında iç

mekândaki bütün sıvaların kazındığı, taş kaplamanın açığa çıkarılarak tekrar

sıvandığı ve dolayısıyla daha önceki süslemelerin hiç birisinin korunamadığı

belirlenebilmektedir, ayrıca sayın İlyas Dinç de, yaptığımız görüşmelerde, camideki

sıvaların temizlenerek duvar örgüsünün açığa çıkarıldığını ve horasan harcı ile

yeniden sıvandığını ifade etmiştir.

126- Daha önceki kalemişi bezemeler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Arık, “...Zileli

Emin”, s.8-13; aynı yazar, a.g.e., s.64-68.

127- Söz konusu bezemeler hakkında bkz., Yeşil, a.g.t., s.52, R.12-13, 16, 23, 48-49.

128- Arık, a.g.e., R.59-61, Yeşil, a.g.t., R.23, 48; Gülgen, a.g.t., R.29-30.

93

tasvirleri yer alan, batı etkili kıvrım dallar, çiçekler, “C”, “S” kıvrımları ile

kuşatılmış ve uçları palmetle sonuçlanan birer tepelik işlendiği görülmektedir.

Söz konusu tasvirlerin en ilgi çekici olanı, ana mekânı örten kubbe eteğinin

kuzeyinde dekoratif iki pencere arasındaki, Süleymaniye Camii olarak kabul

edilen129 tasvirdi. Kompozisyonun temel öğesini teşkil eden caminin soluna ev

topluluğunu kuşatan ağaçlıklı bir tabiat görüntüsü, sağ tarafına da cami

avlusunun önünde yer alan baldaken tarzında bir türbe işlenmiştir. Resmin

altında sol kenara yakın ve kırmızı boya ile yazılmış H.1292 ibaresinden 1875

yılında yapıldığı anlaşılmakta ve bu tasvirle beraber cami içindeki diğer

resimlerin de şadırvanda imzası bulunan Zileli Emin’in elinden çıktığı ifade

edilmektedir130. Doğu duvarda, vaiz kürsüsüne ait nişin kenarları,

penceredekilere benzer bordür ve tepelikle sınırlanmasına rağmen kürsüyü

taşıyan konsolların arasındaki duvar yüzeyinde dokuzu beş geçeyi gösteren

bir saat tasvirinin yer aldığı söylenmektedir 131.

Harimde başka bir süsleme grubu da kuzey bölümün ortasındaki oval

yarım kubbede bulunmaktaydı. Kubbe eteğinin mekâna yönelen güney kenarı

hariç diğer yüzeylerinde, uçları püskül biçiminde çeşitli çiçeklerle sonuçlanan

palmetlerden ibaret bir bordür ve seyrek aralıklarla yerleştirilmiş vazodan

çıkan çiçek motifleri ile bitkisel bezemelerden oluşan bir göbek mevcuttu. Öte

yandan kuzeyde, kubbe kavsinin orta hizasında, kenarları aynı karakterde

129- Arık, a.g.m., s.12; aynı yazar, a.g.e., s.66.

130- Tezimizde daha sonra değineceğimiz şadırvanın kubbesindeki süslemeler,

kitabesine göre Zileli Emin tarafından H.1292/M.1875 yılında yapılmıştır. Camideki

tasvirlerin tarihi de aynı yıla aittir. Arık (a.g.m., s.12; a.g.e., s.68), bu tasvirlerin

şadırvanın kubbesindeki kalemişleriyle üslup benzerliği bakımından tam bir uyum

sergilediğini ifade ederek Zileli Emin’e atfetmektedir.

131- Yeşil, a.g.t., s.43.

94

çiçeklerle süslü yatay bir kartuş içerisinde H.1257/M.1841 ibaresi yazılıydı132.

Bu bağlamda kuzeydeki orta bölümde yer alan bezemelerin harim ana

mekânındaki kalemişlerinden daha önce yapıldığı ihtimali belirmekte ve

buradaki süslemelerin konu ve kompozisyon itibariyle belirgin farklılıklar

taşıması bu ihtimali güçlendirmektedir. Öte yandan, 1841 tarihinin kuzey

duvardaki onarımlarla ilişkilendirilmesi de muhtemeldir.

Günümüzdeki kalemişleri (Fotoğraf: 71-76), kompozisyon şeması ve

kubbe eteğinde sıralanan dekoratif pencere görüntülerinin biçimsel tasvirleri

dışında, daha öncekilerle hiçbir benzerlik taşımaz. Eski halinde pencere

tepeliklerinde yer alan barok karakterli çiçekler, natürmortlarla cami, ev, ağaç

ve tepelerden müteşekkil manzara tasvirleri yerine tamamiyle birbirinin aynı ve

yalnızca bitkisel kıvrımlarla dolgulu tepelikler yapılmıştır. Tromp üzengi

hatlarında bulunan mukarnaslı bordürler yerine bitkisel bezemeli tepelikler

sıralanmıştır. Geçiş sistemine ait kemerlerle kubbe eteğini dolanan silindirik

profilasyon, kırmızı ve beyaz renkte boyanarak iki renkli taş işçiliği görüntüsü

verilmek istenmiştir. Alt seviye pencere kenarlarındaki dekoratif sütunce

tasvirleri ile yine barok tarzlı tepelikler yerine, pencere açıklıklarını dikdörtgen

biçiminde kuşatan kıvrım dallarla dolgulu bordürler işlenmiştir. Köşeliklerde,

“Allah”, “Muhammed” ve dört halife isimleri yine tekrarlanmakla birlikte, barok

kartuşlar yerine çiçek motifleri arasına yerleştirilmiş madalyonlar içerisine

yazılmışlardır. Bu bezemeler dışında, duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere

beyaz badana yapılmış, alt kısımlar ise 90 cm. yüksekliğe ulaşan lambri ile

kaplanmıştır.

132- Kuzey bölümdeki kalemişi süslemeler ve kitabe için bkz., Yeşil, a.g.t., s.50-51, 55,

R.47; Gülgen, a.g.t., s.33, 35, R.23, 25.

95

Harimin tuğla döşemeli zemin seviyesi, güneyde ikinci pencere

açıklığına yakın bir konumdan, kuzeyde ise mahfile irtibatlı kapı açıklıklarının

her iki yanından itibaren ayaklarla doğu ve batı duvarlar arasını kapsayacak

biçimde biraz yükseltilerek sekiler meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 71-72).

Kuzeydeki sekilerin dört köşesine yakın konumla ve ayaklarla kuzey duvarı

ortasına kare kesitli birer ahşap direk yerleştirilmiş, üzerine de ayaklar ile

kuzey duvar arasında doğu ve batı duvarlara bitişik uzanan kadınlar mahfili133

oturtulmuştur. Mahfilin güney kenarı boyunca, yan yana bir dizi halinde

sıralanan enli düz çıtalar arasındaki ince tahta levhaların “C-S” kıvrımları

şeklinde dekoratif kemer görünümünde kesilmesiyle elde edilmiş bir korkuluk

yerleştirilmiştir. Aynı biçimdeki birer korkuluk sekileri de boydan boya

dolanmaktadır. Mahfil katında harim kapısının aksında yer alan pencere

açıklığının geç dönem müdahalesi ile muhdes bir mükebbire kürsüsüne134

dönüştürüldüğü ve 1997 yılı onarımında kaldırıldığı bilinmektedir.

133- Mahfil, halen mevcut duruma göre 1997 onarımında yapılmış tamamen yeni bir

unsurdur. Onarım öncesine ait (Sevener, a.g.t., R.38; Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı,

s.302; Yeşil, a.g.t., s.42-43, R.38; Gülgen, a.g.t., s.26, R.23) bilgi ve fotoğraflardan bir

önceki haliyle yalnızca ortadaki iki ayak ile kuzey duvarı arasında uzanan, kare kesitli

direklerle taşınan ahşap konstrüksiyona sahip olduğu, güney kenarının mekâna doğru

oval plânlı bir taşıntı yaptığı ve mekâna yönelen kenarlar boyunca baştan başa

uzanan korkuluğun, yan yana sıralanmış ahşap levhaların, adeta ince-uzun boyunlu

bir vazo biçiminde kesilmesiyle meydana getirildiği belirlenebilmektedir. Mahfilin daha

önceki haliyle dahi geç dönemde yapıldığı anlaşılmakla birlikte, orijinali hakkında

hiçbir bilgi edinilememektedir, ancak duvar kütlesine açılan merdivenlerin asıl halinde

de bir mahfile irtibatlandığı kesindir.

134- Bazı çalışmalardaki (Sevener, a.g.t., R.38-39; Yeşil, a.g.t., s.42, R.36; Gülgen,

a.g.t., s.25, R.23) bilgi ve fotoğraflardan, kürsünün yekpare blok taştan oyularak

küçük bir çıkma şeklinde, dört adet ince ahşap sütunceye oturtulmuş, “C-S” kavisli

dekoratif kemerlerle barok tarzda süslenmiş köşeliklere ve düz bir örtüye sahip

baldaken kuruluşta yapıldığı öğrenilmekle birlikte, son cemaat yeri mahfilinden

96

Mihrap, güney duvar aksı ortalanarak boyuna dikdörtgen şeklinde kısmî

taşıntılı bir kütle halinde yerleştirilmiş ve 1997 yılı onarımında yapılan

değişikliklerle asıl halinden uzaklaşmış bir elemandır (Fotoğraf: 79). Esasen

kütle yüzeyinden beş kenarla girinti yapan bir niş ile onun devamı niteliğinde

beş dilimden ibaret sivri kemerli bir kavsaraya sahip olduğu, harim tarafındaki

iki köşesine mukarnaslı başlığa sahip ve adeta silindirik silme biçiminde

incecik birer dekoratif sütunce oturtulduğu, üç yönden de harim

kapısındakilere benzer özelliklerde süsleme bordürleri ve kaval silmelerle

kuşatılarak, ön yüzü düz altı pahlı bir tepelikle sınırlandırıldığı, niş gövdesini

teşkil eden kenarların yukarısında taşa oyularak işlenmiş birer yıldız çiçeği

kabartmasının bulunduğu, üzengi hattının son cemaat yeri mihrabiyeleri gibi

prizmatik üçgenlerden oluşan ince bir şeritle vurgulandığı ve kavsara ile

köşeliklerinde ağaç görünümlü çiçeklerden müteşekkil geç dönemde yapılmış

kalemişi süslemelerin yer aldığı, geri kalan yüzeylerin ise sarı, kahverengi

yağlı boya ile boyandığı bazı çalışmalardan135 öğrenilmekle birlikte, son

onarımda bütün yüzeyin sıvanması sonucu yarım daire plânlı bir niş şekline

dönüştürülmüş ve daha önceki süslemeler ortadan kaldırılarak, yerlerine

şimdiki kalemişi bezemeler yapılmıştır. Halen mevcut süslemeler, mihrap

yüzeyindeki bordür ve silmelerin sıvanmasıyla meydana gelen düz yüzeylere,

pencere açıklığı vasıtasıyla geçildiği ve bir çift sade ahşap kanada sahip olduğu


135- Mihrabın daha önceki haline ait bilgi ve eski fotoğraflar için bkz., A.Taşan, “A

Glimpse at Merzifon in History”, Önasya, S.2 (basım yeri yok), 1965, s.12-13 (13);

Sevener, a.g.t., s.18, R.44; Yeşil, a.g.t., s.40, R.32. Ayrıca mihrap, Gabriel’e ait

(a.g.e., s.71) plânda da kısmî taşıntılı bir kütle halinde ve beş kenarlı bir niş biçiminde

gösterilmiştir.

97

nişi üç yönden kuşatacak şekilde bitkisel desenli bordürler halinde işlenmiş ve

kavsaranın yukarısına yatay bir şerit halinde yazı kuşağı yerleştirilmiştir.

Minber, mihrabın batısındaki pencere açıklığının doğu kenarına

bitişik136 konumla yer alan ve eskisi137 1997 yılı onarımında kırılarak yerine

ahşap malzemeyle yapılmış tamamen yeni bir elemandır (Fotoğraf: 80).

a1) Şadırvan

Çizim No: 11

Fotoğraf No: 81-90

Avlunun ortasında yer almaktadır (Çizim: 7, Fotoğraf: 81).

136- Yeşil (a.g.t., s.41-42), Gabriel’in plânında (a.g.e., s.71) minberin yerini ve ölçülerini

farklı verdiğini, mihrapla minber arasındaki 1,05 m.lik mesafeyi yok saydığını, aynı

hatayı Gabriel’den yararlanan Goodwin (a.g.e., s.362) ile Erken’in de (a.g.e., Ankara

1972, s.294) tekrarladığını ifade etmektedir, halbuki Gabriel’e ait plânda, çizimin

altındaki ölçek cetveline göre minberin mihraba ait kısmî taşıntılı kütleden itibaren

yaklaşık 1,10 m. mesafede ve yine pencere açıklığının doğu kenarına bitişik konumla

yer aldığı, ayrıca 4x0,75 m. ölçülerine sahip olduğu açıkça görülmektedir.

137- Minber, onarım öncesine ait durumu itibariyle bazı çalışmalardaki (Sevener, a.g.t.,

R.45; Yeşil, a.g.t., s.41-42, R.34-35; Gülgen, a.g.t., s.24, R.34; V.G.M.Abd.Yp.İş.

Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No’lu dosya) bilgi ve fotoğraflardan anlaşıldığı kadarıyla

düzgün kesme blok taşlardan inşa edilmişti. Yan aynalıkları, dik açılı üçgen şeklinde

düz yüzeylerden ibaretti ve sathi silmelerle çerçevelenip ortasına büyükçe bir kabara

yerleştirilmiş, muhtemelen daha geç bir dönemde de çiçek motiflerinden oluşan

kalemişleriyle süslenmişti. Korkuluklar, yüzeysel silmelerle konturlanmış düz bordürlü

kesme taşlardan ibaretti; kapısı, segment kemerli bir açıklıktı ve söveleri kare kesitli

yekpare blok taştan yapılmıştı. Külahı sekiz kenarlı sivri piramidal biçimde yapılmış

köşk kısmında, üç cephe de dekoratif birer kaş kemer şeklinde açılarak çapraz

yerleştirilmiş ince çıtalarla kafeslenmişti ve ayrıca kuzey cephe üstü kafesli, altı

boyuna dikdörtgen panolu basit bir çift kanattan müteşekkil ahşap kapıya sahipti.

Köşkün altında bulunan geçit açıklığı yarım daire kemerli idi ve kapı kanatları yoktu.

Süpürgelik kısmı, boyuna dikdörtgen biçiminde beş panoya ayrılmıştı ve her iki

yandaki hariç diğer üçünde dilimli kemer/üç yapraklı yonca şeklinde açıklıklar

mevcuttu. Yakın bir tarihte süsleme dışındaki yüzeyleri sarı, yeşil ve kahverengi yağlı

boya ile tamamen boyanmıştı.

98

Camiyle beraber yapıldığı bilinmekle birlikte, aslî özelliklerini koruyan

havuzu dışında taşıyıcı ve örtü sistemi itibariyle 19. yüzyıl onarımlarında

tamamen yenilenerek günümüze ulaşmıştır ve halen işlevini sürdürmektedir.

Eser, merkezdeki onaltıgen bir havuzu çevreleyen sekiz adet direk

üzerine kaş kemerlerle oturtulmuş, içten kubbe, dıştan piramidal külah örtülü

sekizgen bir plâna sahiptir (Çizim: 11).

İnşa malzemesi mermer ve ahşaptır. Havuz, sütun kaideleri

mermerden, direk, kemer ve saçaklar ahşaptan yapılmış, kubbe ise

bağdadidir. Piramidal külahlı örtü sistemi kurşun levhalarla kaplanmıştır.

Şadırvan kuruluş itibariyle baldaken biçimindedir ve iki kademeli bir

görünüş sergilemektedir. Alt kademe, mermer kaidelere oturan ahşap

direklerin taşıdığı kaş kemerli birer açıklıktan ibarettir ve kemerlerin hemen

tepe noktaları seviyesine bindirilmiş geniş bir saçakla sınırlanmaktadır. İkinci

kademe, saçaktan itibaren başlayan ve az meyilli kısa bir yüzeyden sonra

piramidal külahla sonuçlanan örtü sisteminden müteşekkildir, ayrıca külahın

tepesine de üç boğumlu bir alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 81). Saçakların alt

yüzü, içten dışa doğru bir dar, bir geniş düz yüzeyli bordürlerin gittikçe

yükselen kademeler halinde iki kere tekrarından oluşmakta, ön yüzü ise

kenarları fistolu ince bir şeritten meydana gelmektedir. Cephe açıklıklarını

teşkil eden kemerler ahşaptır ve yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan

beş kenarlı başlıklara sahip, yukarı doğru hafifçe daralan ahşap direklere

oturur. Direklerin yukarısında burmalı birer bilezik yer alır. Direklerin oturduğu

kaideler mermerden yapılmış ve büyük ihtimalle devşirme olmakla birlikte

yapının asıl halinden günümüze ulaşabilmiş birer parçadır ve şadırvanın ilk

99

şeklinin de sekizgen plânlı baldaken tarzda inşa edildiğini göstermektedir138

(Fotoğraf: 82). Kuzeybatı ve güneybatı yöndekiler hariç, her bir kemer açıklığı

arasına dinlenmek amacıyla sade parmaklıklı birer ahşap seki yerleştirilmiştir.

Eşit aralıklarla düşey sıralı, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret

parmaklıklar, direklerin dış yüzleri boyunca uzanmaktadır ve direklerle

bağlantıları, uçları yarım palmet biçiminde kesilmiş ince tahtalarla

sağlanmıştır. Direkler beyaz, kemerler yeşil, seki ve parmaklıklar kahverengi,

saçakların ise ön yüzü yeşil, alt yüzü beyaz yağlı boyalıdır. Şadırvanın zemini

muhtemelen son onarımlarda çimento harcıyla yapılmış iki basamaklı bir

sekiyle yükseltilmiş ve güneybatıdaki kemer açıklığı arasına üç basamaklı

beton bir merdiven hazırlanmıştır.

Şadırvanın ortasında kaidesi de dahil onaltıgen plânlı, prizmal gövdeye

sahip bir havuz-su haznesi bulunmaktadır (Fotoğraf: 83). Havuz, beyaz

mermer malzemeyle yapılmıştır; her kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde

kalın levhalar kullanılarak üst kısımları ince profillerle sınırlandırılmıştır.

Kenarların ortasına devri sıra birer delik açılmıştır. Havuzun merkezine de

mermerden oyularak yapılmış, daha yüksek konumda yarım küre şeklinde

kaideli bir fıskiye çanağı yerleştirilmiştir. Çanağın kaidesi yan yana sıralanmış

138- Yayınlanmış eski bir fotoğraftan (Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.4), şadırvanın

1954 yılından önceki halinde de şimdiki görünüşe sahip olduğu anlaşılmakla birlikte,

güneydoğu yöndeki kemer açıklığının önünde yere yatık vaziyette bir sütun

gövdesinin bulunduğu görülmektedir. Bu sütun ile fotoğrafta da görülen ve halen

mevcut kaideler, şadırvanın sekiz destekli baldaken biçiminde yapıldığını ortaya

koymaktadır; ayrıca Gülgen’in (bkz., a.g.t., s.29), caminin yaşlı cemaatinden

duyduğunu belirterek, şadırvanın asıl mermer sütunlarının yirmi sene evveline kadar

avluda bulunduğu ve onarımlar sırasında avlu zeminine gömüldüğüne dair verdiği

bilgiler de fotoğraflardaki görüntüleri doğrular niteliktedir.

100

“<” biçimli nervürle hareketlendirilmiş, gövdesi ise sathi derinlikte yarım daire

kemerli küçük nişçiklerle donatılmıştır. Havuzun üzerinde bütün kenarları

boydan boya dolaşan demir bir şebeke görülmektedir. Büyük ihtimalle daha

önceki bir onarım dönemine ait şebeke139, yatay ve düşey konumlu kare kesitli

çubuk demirlerin altta boyuna dikdörtgen, üstte ise kare gözler oluşturacak

şekilde sıralanmasından elde edilmiştir. Çubukların bağlantıları perçinlerle

sağlanmıştır. Dikdörtgen biçimi gözler üst üste iki sıra halindedir ve her birine

“S” kıvrımlı lama demiri yerleştirilerek süslenmiştir. Üst sıradaki kare gözlerin

içine ve yukarısına, sırtları aradaki yatay demire dayanarak yerleştirilen, uçları

helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri bağlanmıştır. Lama

demirlerinin şebeke ile bağlantılarında demir kelepçeler kullanılmıştır. Çubuk

demirler ok ucu şeklinde sonuçlandırılmıştır. Havuzun üzeri yakın bir tarihte

ince demir iskeletli camekânla kapatılmıştır.

Kubbe, kaş kemerler üzerine etrafında tavan niteliğinde düz bir yüzey

oluşturacak biçimde biraz içeri çekilerek oturtulmuş bağdadi tarzdadır.

Çevresindeki tavan yüzeyi yan yana sıralı düz tahtalar ile derzlerine çakılmış

ince çıtaların oluşturduğu profillere sahip ahşap malzemeden hazırlanmış ve

üzerine sarı yağlı boya yapılmıştır.

Şadırvanın sanat tarihi açısından en önemli özelliği, 1875 yılında Zileli

Emin tarafından kubbe yüzeyine yapılan kalemişi süslemelerdir (Fotoğraf: 84),

ayrıca sanatçının imzasını taşıması bu önemi daha da artırmaktadır. Kubbe

yüzeyini bütünüyle dolduran süslemeler hakkında bugüne dek yayınlanmış bir

139- Yukarıdaki notta bahsettiğimiz fotoğrafta, şebekenin 1954 yılı itibariyle

günümüzdeki halini yansıttığı görülmekte, dolayısıyla 1954 yılından daha önceki bir

tarihte yapıldığı anlaşılmaktadır.

101

hayli eser140 mevcuttur ve bunların bazıları detaylı bilgiler içerdiğinden burada

fazla ayrıntıya girmeden konu, kompozisyon ve üslup özelliklerini ana

hatlarıyla belirtmenin daha yerinde olacağı kanaatindeyiz. Kubbe kavsinin

kuzey ortasına yakın konumla, üstünde soyut çiçeklerden oluşan bir tepelik

yer alan ayaklı bir masa aynası141 görünümündeki oval bir madalyon içerisinde

Zileli Emin142 imzası ile H.1292/M.1875 tarihini veren kitabesi bulunmaktadır

(Fotoğraf: 85). Kitabe, siyah zemin üzerine beyazla yazılmış celî sülüs hatlıdır.

Süsleme kompozisyonları esas itibariyle üç şemadan meydana gelir. Birinci,

ikinci şemalar sınırlayıcı niteliktedir ve biri kubbe göbeğindeki bitkisel

bezemelerden, diğeri ise eteği boydan boya kuşatan yazı kartuşlarından

ibarettir. Üçüncü şema, göbek ile yazı kuşağı arasındaki kubbe kavsinde

görülen ve şadırvana kimliğini kazandıran esas süslemelerdir. Göbek kısmı iç

içe yerleştirilmiş iki daire halindedir ve kirli sarı zemin üzerine açık kahve,

mavi, yeşil renklerle yapılmış barok etkili bitkisel motiflerden müteşekkildir,

ayrıca göbeği sınırlayan palmet biçimi motiflerin arasına elma, armut, kavun,

140- Süslemeler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., M. Aksel, Anadolu Halk Resimleri,

İstanbul 1960, s.113-114; Y. Önge, “Anadolu Sanatında Cami Motifi”, Önasya, C.4,

S.38, Ankara 1968, s.10-11, 22(s.11); R. Arık, “Camilerde Resim ve İslâm’da Tasvir

Sorunu”, Köken, S.4, Ankara 1974, s.10-14(s.12); aynı yazar, “Camide Resim...”, s.7-

9; aynı yazar, “...Zileli Emin”, s.9-12; aynı yazar, Batılılaşma Dönemi Anadolu..., s.68-

80; G. Renda, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara 1977,

s.159-160; B. Tanman, “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde

Zileli Emin’in Yarattığı Osmanlı Dünyası ve Bu Dünyaya Yansıyan Kişiliği”, ‘Sanat

Tarihinde İkonografik Araştırmalar’, Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.491-522.

141- Arık, a.g.e., s.77.

142- Sanatçının isminin sonunda henüz tam açıklığa kavuşturulamamış bir ibare yer

almaktadır; bu ibareyi Aksel (a.g.e., s.113), “Nabıt”; Arık ise bir yayınında (“…Zileli

Emin”, s.9), “Enbat”; başka bir yayınında (Arık, a.g.e., s.77) “Nabıt” şeklinde

okumuştur.

102

üzüm, kiraz, karpuz, incir, patlıcan vb. gibi meyve ve sebzeler işlenmiştir

(Fotoğraf: 86). İkinci bölümü teşkil eden yazı kartuşları yan yana sıralanmış

altı adettir ve kısa kenarları dekoratif kemer şeklinde kavislendirilerek

birbirlerine düğümlerle bağlanmıştır. Her birinin içerisinde siyah zemin üzerine

beyaz renklerle yazılmış celî sülüs hatlı hadîs-i şerîf143 yer almaktadır

(Fotoğraf: 84). Yazı araları yine beyaz renk kullanılarak ince dallı çiçeklerle

dolgulanmıştır. Üçüncü şemayı meydana getiren kompozisyon, yukarıda

gökyüzü, aşağıda yeryüzü144 tasviri olmak üzere kendi içerisinde iki kısımda

tanzim edilmiştir (Fotoğraf: 84). Gökyüzü, göbeğin hemen kenarından itibaren

koyu mavi renkle başlayıp aşağıdaki yeryüzüne doğru gittikçe açılmakta ve

kirli sarı zeminle sonuçlanmaktadır. Gökyüzü tasvirinde kümeleşmiş bulutların

yanı sıra, güneş, ay ve yıldızlarla ifade edilen gündüz ve gecenin, zaman

mefhumu gözetilmeksizin birlikte işlenmesi çocuksu bir etki uyandırmıştır.

Güneşin koyu sarı ışıklar saçarcasına parlaması bu etkiyi daha da

belirginleştirmiştir. Gökyüzü ile yeryüzü ufuk çizgisi şeklindeki sıra dağlar-

tepeler dizisiyle birbirinden ayrılmıştır. Dağ-tepeler mavi, kahverengi tonlarıyla

belirtilmiş ve daha koyu renklerle konturlanarak basit bir ışık-gölge denemesi

yapılmış, ayrıca tepeler yeryüzünü meydana getiren tasvirlerin aralarına ve

yer yer kompozisyonun önlerine de yerleştirilerek her ne kadar başarılı olmasa

bile belirli bir derinlik ifadesi sağlanmıştır. Yeryüzünü teşkil eden resimler

ağırlıklı olarak büyük bir İstanbul panoramasını yansıtır. Başta Süleymaniye

camii olmak üzere çeşitli camileri, Beyazıd Kulesini, eski Galata köprüsünü,

Unkapanı Köprüsünü, evleri, bahçeleri, ağaçları, türbeleri, havuzları, İstanbul’a

143- “‛Accilû bi’s-salâti kable’l-fevt ve ‛accilû bi’t-tevbeti kable’l-mevt”.

144- Arık, “…Zileli Emin”, s.9; aynı yazar, a.g.e., s.69.

103

yeni gelen tramvay ve treni, buharlı gemiyi, masa ve sandalye gibi Avrupa tipi

eşyaları, yangın tulumbası gibi çeşitli manivelaları içeren bu resimde

İstanbul’un o günkü yaşantısı her yönüyle tasvir edilmiştir145 (Fotoğraf: 87).

İstanbul tasviri dışında kuzeydeki kitabenin hemen solunda yer alan ve altında

açıkça adı yazan “Horasan Cami-i Şerifi” ile Merzifonluların “Hayber Şehri” ve

“Hayber Kalesi” olarak adlandırdıkları146 başka yerlere ait tasvirler de

(Fotoğraf: 88) konu edilmiştir. Öte yandan kubbe kavsinin kuzeydoğusunda,

eteğe yakın konumla, tepedeki kaleye ulaşan kıvrımlı yol, yamaçlarda kaleyi

savunan toplar ve ağaçlarla yine farklı bir yer, “Karadağ”147 işlenmiştir

(Fotoğraf: 89). Belli bir yeri konu alan bütün bu tasvirler dışında bazı kurum ve

zümreleri simgeleyen resimler de kompozisyona farklı bir anlam

kazandırmıştır. Kitabenin sağında yer alan tuğralı bir otağ ile Karadağ’ın

sağında bulunan ve Merzifonlular tarafından “Harbiye” olarak nitelendirilen148

davul, boru, tüfek, kılıç ve miğferden oluşan bir arma (Fotoğraf: 89) Osmanlı

saltanatının ifadesidir149. Karadağ’ın sol tarafındaki çadır, top, tüfek ve

cebhâne gibi öğelerin Osmanlı ordusunu simgelediği altındaki ordu-yu

145- Renda, a.g.e., s.160; Arık, resimlerin İstanbul’a ait olduğunu ifade etmekle birlikte,

bütün ayrıntılar dikkatlice incelendiğinde buradaki her şeyin ille de İstanbul’a

yerleştirilemeyeceğini ve başka yörelerin de tasvir edilmiş olabileceğini belirtir bkz.,

Arık, a.g.e., s.69.

146- Arık, a.g.e., s.78; Tanman, a.g.m., s.500-502.

147- Tanman (a.g.m., s.493-494), resmedilen bu yerin Karadağ olduğunu ifade ederek,

toplardan çıkan dumanlardan hareketle yöreyi kuşatan Osmanlı ordusu ile yöre

arasında savaş halinin hüküm sürdüğünü belirtir; Arık (a.g.e., s.75), aynı tasvirden

bahisle kaleyi şato olarak nitelendirmekte ve aradaki vadi ile karşıdaki topların

bulunduğu tepelerden ibaret bölgeye Merzifonluların “Çanak Boğazı” dediklerini ifade

etmektedir.

148- Arık, a.g.e., s.74.

149- Tanman, a.g.m., s.494-495.

104

hümayûn yazısından anlaşılmaktadır. Kitabenin sağı ile İstanbul

panoramasının solunda kalan yüzeylerde konunun tamamen değiştiği ve

tarikatları simgeleyen bazı tasvirlerin işlendiği görülür. İstanbul panoraması ile

Karadağ tasviri arasındaki küçük alana, dört sütuna oturan baldaken bir türbe,

türbenin sağına iki sancakla bir teber, soluna keşkül asılı başka bir teber,

bunun soluna üzerinde makas, divit, hokkalar bulunan bir yazı çekmecesi,

nefir asılı bir hurma ağacı ve kesme taş örgülü kaide üzerine yerleştirilmiş bir

derviş sikkesi işlenmiştir (Fotoğraf: 89). Merzifonlular, bu gruptaki tasvirlerden

baldaken türbeyi “Seyyid Ahmet-i Rufaî”; keşkül, teber ve yazı çekmecesi

grubunu “Abdülkadir Geylânî” olarak nitelendirmektedir150. Kitabenin hemen

sağındaki otağın iki yanında, baş taraflarına sikke asılı birer sanduka yer alır

(Fotoğraf: 90). Sağdaki Mevlevî, soldaki Bektâşi tarikatlarını ifade eden bu

grup ta Merzifonlular tarafından “Konya” diye anılır151. Anlamları bilinen bu

tasvirlerin yanı sıra açıklığa kavuşturulamamış bazı öğeler de mevcuttur.

Karadağ’ın yukarısında yer alan ulu ağaç bunlardan biridir. Ağaç gövdesinin

alt seviyesine açılmış bir kapı, dalların arasına gizlenmiş bir konut, dala asılı

vaziyette büyük bir kılıç ve ağacın biraz sağında boşlukta duran bir tesbih

açıklanamayan unsurlardır (Fotoğraf: 89). Ayrıca İstanbul tasviri dahilinde

resmedilmiş, yanındaki konutların arasından yükselerek dikkati çeken ve

üzerine büyük bir kulübe oturtulmuş abidevi sütun ise yine Merzifonlularca

150- Arık, a.g.e., s.74; Tanman (a.g.m., s.496-498) ise türbenin gerçekten de Rifaiyye

tarikatını temsil ettiğini ifade etmekle birlikte derviş sikkesinin Kadiriyye tarikatını,

türbenin her iki yanındaki teber, keşkül ve hurma ağacına asılı nefirin Kalenderiyye

tarikatı ile bunun 14. yüzyıl Anadolu’sundaki bir türevi olan Rûm Abdallarını

simgelediğini belirtir.

151- Arık, a.g.e., s.77; Tanman, a.g.m., s.495-496.

105

“Konstantin’in Kızının Köşkü” olarak tanımlanmakla152 birlikte gerçekte varlığı

doğrulanamayan bir nesnedir. Başka bir grup resim de Osmanlı dünyasında

başlayan değişime işaret etmektedir. Kitabeyi içeren masa aynası, onun

altındaki kupa arabası ile tramvay, bunların sağındaki masa ve sandalye

(Fotoğraf: 90), Hayber şehrinin solundaki fabrika, İstanbul panoraması

bünyesindeki tren ile buharlı gemiler Osmanlı insanının günlük yaşamına yeni

giren öğelerin tasvirleri olarak ayrı bir önem taşımaktadır. Bunlardan

tramvayın altına, fabrikanın da yanına isimleri yazılmıştır. Baldaken türbenin

iki yanında her hangi bir konuya ait olmayan ve yine isimleri yazılı bir havuz ile

şadırvan bulunmaktadır. Horasan Camii’nin solunda, leğenli ibrikten çıkan

çiçek demeti ile Osmanlı armasının sağında, kantaros biçimi bir kasenin içinde

dilimlenmiş karpuz ve bıçaktan müteşekkil natürmortlar kompozisyonun

geneliyle hiçbir ilgisi olmayan, boşluğa yerleştirilmiş motiflerdir (Fotoğraf: 88-

89). Bütün bunların dışında, tasvirlerin arasına rast gele serpiştirilmiş selvi,

hurma, vb. gibi meyve ağaçları ile küçük konutlar, tepeler kompozisyonu

tamamlayıcı unsurlardır. Kubbe kavsinin tüm yüzeyini boşluk

bırakmamacasına dolduran bu resimler, ilk bakışta birbirlerinin devamı

niteliğinde ve birbirleriyle bağlantılı belli bir konunun tasviri gibi algılanmasına

rağmen dikkatlice bakıldığında İstanbul panoraması, ordu, saltanat, tarikat

sembolleri, farklı şehir-tabiat manzaraları, natürmortlar, muhtelif mimarî ve

fantastik öğelerden ibaret birbirleriyle ilgisiz çok farklı konulardan oluştuğu

anlaşılmaktadır, ancak sanatçının konuları çerçevelerle sınırlandırmadan aynı

üslup ve yöntemle işlemesi böyle bir bütünlüğün ortaya çıkmasını sağlamıştır.

152- Arık, a.g.e., s.70, 71.

106

Bu resimler genellikle sarı, yeşil, mavi ve kahve renklerinin çeşitli tonlarıyla

yapılmış, koyu renklerle de konturlanmışlardır. Pek fazla başarılı olmasa da

belli bir perspektif anlayışı ile yer yer ışık-gölge oyunlarının denendiği

tasvirlerdir. Sanatçı, resimlerin hepsini de doğrudan doğruya gördüğü gibi

değil de sanki aklında kalanları sadıkça yansıtmaya çalıştığı hayali görüntüler

niteliğinde ve minyatür geleneğine bağlı çocuksu bir bağımsızlıkla, soyut

denilebilecek bir üslupla vermiştir153.

a2) Dershâne

Çizim No: 7

Fotoğraf No: 91-94

Cami avlusunun kuzeybatı köşesinde yer alan bina154, kuzey ve batı

cepheleri itibariyle avlu duvarlarına bitişik konumdadır (Fotoğraf: 91).


154- Vakfiye defterinde (a.g.d., s.119), müstakil bir dershâne binasından açıkça

bahsedilmemekle birlikte “…kasaba-i mezbûrede vâki câmi-i şerîf ve ma’bed-i

lâtiflerinde fünûn-i şettâda mâhir ve tedrîs-i talebe-i ulûme kâdir bir âlim ve fâzıl

kimesne ders-i âmm olub haftada dört gün talebe-i ulûme tedrîs ve tefhîm eyliye…”

şeklindeki bilgilerden ilim tahsil etmek isteyen talebelere haftada dört gün ders

vermek amacıyla bir hoca tayin edildiği anlaşılmakta ve eğitimin yürütülebilmesi için

avlu dahilinde ayrı bir mekânın mevcudiyeti ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla eğitim için

en uygun yerin bu bina olduğunu düşünüyoruz. H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), Kara

Mustafa Paşa’nın Merzifon’daki eserlerinden bahisle cami ve müştemilatından söz

ederken önünde bir dershânesinin bulunduğunu da belirtmektedir. Yeşil (“Merzifon-

Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası…, s.336) ve

Gülgen (a.g.t., s.30), dershâneyi sıbyan mektebi olarak nitelendirmektedir. Gürbüz

(“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.323) ise bir medrese kavramından

bahisle ayrı bir medrese binası olmadığını ve eğitimin cami içerisinde verildiğini kabul

etmektedir.

107

Muhtelif dönemlerde geçirdiği onarımlar nedeniyle aslî özelliklerini

büyük ölçüde yitirmiştir. Uzun yıllar müftülük hizmetinde kullanıldığından halk

arasında fetvahâne olarak adlandırılmakta ve halen cami görevlilerine hizmet

vermektedir.

Bina, esasen avlu batı duvarının kuzey kenarına yakın konumla her

kenarı farklı ölçülere sahip ongen plânlı inşa edilmekle birlikte, doğu

cephesinin kuzeyindeki kapı kütlesinin avlu kuzey duvarına bitiştirilmesiyle

oval bir görünüm meydana gelmiştir (Çizim: 7). Mekân, sekizgen göbekli

ahşap tavanla; avlu duvarları ile bina kütlesi arasında oluşan boşluk ise düz

ahşap tavanla örtülmüş, yapının bütününe ait üst örtü de kırma çatı ile

kapatılmıştır.

İnşa malzemesi ahşap ve tuğladır. Beden duvarları, köşelere

yerleştirilen ahşap sütunlar arasına tek sıra halinde tuğla155 malzeme ile

örülerek geç bir tarihte çimento harcıyla tamamen sıvanmıştır. Örtü sistemi

alaturka kiremit kaplıdır.

Cepheler kapı, pencere açıklıkları dışında son derece masif bir

görünüm sergiler. Ahşaptan yapılmış enli bir saçak cepheleri sınırlandırarak

örtü sistemini ayırmaktadır. Kapı açıklığına sahip kuzeydoğudaki ile avlu batı

duvarına bitişik güneybatıdaki hariç avluya yönelen kenarları itibariyle her

birinde birer adet olmak üzere, cephe akslarına ortalanarak açılmış toplam

dört adet pencere mevcuttur (Fotoğraf: 91). Pencereler aynı hizada sıralanan,

eş boyutlarda, boyuna dikdörtgen biçimi birer açıklıktır ve uçları kenarlara

saplanarak yerleştirilen basit birer şebekeye sahiptir. Şebekeler, yatay ve

155- Yapı onarımlar neticesinde esas özelliklerini kaybettiğinden daha önceki inşa

malzemesi hakkında herhangi bir bilgiye ulaşamadık.

108

düşey sıralı kalın çubuk demirlerin kare biçimi gözler oluşturacak şekilde eşit

aralıklarla yerleştirilmesiyle elde edilmiştir ve düğüm noktaları; cephe

görünüşüne göre soldakinde prizmatik lokmalarla bağlanmış, diğerlerinde ise

düşey çubukların yatay çubuklardaki deliklerden geçirilmesiyle sağlanmıştır.

Doğu cephenin kuzey kenarındaki kapı açıklığının önüne, güneyde kare kesitli

birer ayağa, kuzeyde avlu duvarına ait saçak profiline oturtulmuş kirişlerle

taşınan, sundurma şeklinde düz tavanlı beton bir örtü yapılarak üzeri doğuya

meyilli, oluklu sac levhalarla kaplanmıştır. Bu sundurmanın muhdes olduğu

günümüz malzemesiyle yapılmasından anlaşılmakla birlikte, asıl halinde de bir

sundurmanın bulunması muhtemeldir. Kapı konstrüksiyonu, boyuna

dikdörtgen biçiminde ahşap malzeme ile çerçevelenerek iki bölümde tanzim

edilmiştir (Fotoğraf: 92). İlk bölümü teşkil eden kapı açıklığı, yekpare ince

tahta levhadan dekoratif kemer biçiminde kesilerek hazırlanmıştır. Kemer,

üzengiden itibaren “C-S” şeklinde kavislerle başlayıp yarım daire biçiminde bir

yayla sonuçlanmaktadır. Kapı açıklığının yukarısındaki bölüm ise enine

dikdörtgen bir panodan müteşekkildir ve içerisine yüzeyden hafifçe taşırılarak

ince profilli kenarlara sahip bir baklava dilimi yerleştirilmiştir. Baklava diliminin

ortasında, oyularak yapılmış büyükçe bir altı kollu yıldız çiçeği motifi

bulunmaktadır ve bunun da her iki yanına oniki yapraklı küçük birer çiçek

işlenmiştir. Kapı çerçevesinin dış bordürü enli, düz bir yüzeye sahiptir ve

meanderli ince bir şeritten sonra alt ve üst bölümleri sınırlayan ince profillere

geçilir. Kapı kanadı, simetrik düzenli, üç bölümlü bir taksimatla ahşaptan

hazırlanmıştır. Üst ve ortadaki bölüm boyuna dikdörtgen biçiminde ikişer adet,

alt bölüm ise enine dikdörtgen biçimi bir panodan oluşmaktadır. Panolar enli,

düz yüzeyli birer bordürle birbirinden ayrılarak, yine ince profillerle

109

çerçevelenmiş, kenarları pahlı ve ortası az taşıntılı düz yüzeylerden ibarettir.

Üst ve orta panoları birbirinden ayıran kayıtın merkezinde kapıyı çekme

amacıyla kullanılan, kabara başlı küçük mıhlarla tutturulmuş ve muhtemelen

dövme demirden yapılmış bir halka mevcuttur. Halka aynası, kenarları delikli

fisto şeklinde kavislendirilmiş dairevi biçimdedir ve üst kısmı ince bir boynun

ucuna yerleştirilmiş palmetle sonuçlanmaktadır. Kapı günümüzde bütünüyle

beyaz yağlı boyalıdır.

Kapı açıklığından dershâne ile avlu duvarları arasında kalan antre

biçimli bir üniteye geçilir. Bu ünite, esasen dershânenin avlu batı duvarının

kuzey kenarına yakın konumla yerleştirilmesi sonucu ortaya çıkan ve

dershâne kütlesinin kuzey, kuzeydoğu, kuzeybatı kenarları ile avlunun

kuzeybatı köşesi tarafından sınırlandırılmış bir hacimdir. Düz ahşap tavanla

örtülü hacmin duvarları yaklaşık 1,5 m. yüksekliğinde fayansla kaplanmış,

yukarı kısımlara ise beyaz badana yapılmıştır. Mekân, dershâne kuzey

cephesinin batı kenarı ve avlu kuzey duvarı arasına sonradan yapılmış,

herhangi bir sanat değeri taşımayan kapı ile iki bölüme ayrılarak batıdaki

bölüm, batı duvarı boyunca uzanan bir tezgâh yerleştirilmesiyle mutfak haline

dönüştürülmüştür.

Dershânenin iç mekânı, sekizgen ahşap tavanla örtülü, her kenarı farklı

ölçülerde, düzgün olmayan ongen plânlı bir hacimden ibarettir (Fotoğraf: 93-

94). Duvarlardan tavana geçişler köşelerin yüzeysel taşıntılı bir kademeden

itibaren içbükey biçimde pahlanmasıyla sağlanmıştır. Tavan enli, düz yüzeyli,

sekizgen bir bordürden sonra az bir girinti ile çökertilerek ortasına profilli ince

çıtalarla çerçevelenen, yüzeyden hafif taşkın oniki kenarlı göbek

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 93). Göbek, profilli ince çıtalarla yapılmış kırık

110

hatlardan meydana gelen oniki kollu yıldızdan gelişen ve yine oniki kollu

geometrik bir kompozisyona sahiptir. Her bir kol ile arada oluşan altıgen,

beşgen, ok ucu biçimindeki yüzeyler yaldız ve koyu yeşil renkte boyanmıştır.

Göbeğin etrafındaki yüzey ise yatay sıralar halindeki ince çubukların arasına

çapraz yerleştirilmiş çıtalarla elde edilen geometrik şekillerle

hareketlendirilmiştir. Göbek dışındaki yüzeylere beyaz yağlı boya yapılmıştır.

Duvarlar herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı, beyaz badanalı

yüzeyler halindedir ve alt kısımları son onarımda yaklaşık 80 cm.

yüksekliğinde lambri ile kaplanmıştır. Pencere açıklıkları dış cephedeki

görüntü ve düzeni yansıtmaktadır. Mekânın kuzey, kuzeydoğu kenarları profilli

başlıklara sahip ahşap sütunlara oturan kemerli birer açıklık şeklinde

düzenlenmiştir (Fotoğraf: 94). Kemerler, üzengiden itibaren “C-S” kavisleriyle

başlayıp daralarak devam etmekte ve yarım daire yay biçiminde

sonuçlanmaktadır. Sütun başlıkları, üç bölümden meydana gelmektedir. Alt

bölüm ortası şişkin bir kum saati görünümünde, orta bölüm düşey şeritlerle

dilimlenmiş bir gövde formundadır, üst bölüm ise yatay profillerle

kademelenerek taşıntı yapmaktadır. Kuzeydeki açıklığa ahşap malzemeli, tek

kanatlı yeni bir kapı yerleştirilmiş, kuzeydoğudaki de alt kısmı diğer

pencerelerin hizasına kadar tuğla ile örülerek ahşap iskeletli bir camekânla

kapatılmıştır156. Güneybatı köşede boyuna dikdörtgen biçiminde bir ahşap

dolap yer almaktadır (Fotoğraf: 93). Dolap esasen üç ana bölümden

oluşmaktadır. İlk bölüm dolabın geneline hakim konumdaki boyuna dikdörtgen

büyük bir gözden müteşekkildir ve simetrik düzenli bir çift kanada sahiptir.

156- Bu değişikliklerin tamamı 1997 yılı onarımında gerçekleştirilmiş olmalıdır.

111

Kanatların her birine sathi derinlikte birer dekoratif kemer işlenmiş ve

kemerlerin içerisi de ince çizgiler halindeki baklava dilimleri ile dolgulanmıştır.

Bunun sağ kenarında ve yukarı kısmında dekoratif kemerli niş benzeri gözler

bulunmaktadır. Sağ kenardaki gözler üst üste sıralanmış dört adettir. Yukarı

kısımdaki gözün uzunluğu ise altta bir çift kanatla kapatılmış ana gözün eni

kadardır. Dolabın sol kenarı arkasındaki duvardan dolayı içe doğru

pahlanmıştır. Mekânın zemini halen düz tahtalarla kaplıdır.

a3) Kütübhâne

Çizim No: 9

Fotoğraf No: 95-98

Son cemaat yerinin doğu kenarı ile avlu doğu kapısının güneyindeki iki

dükkân arasında adeta sıkışmış bir vaziyette ve avlu zemin kotundan yarım

kat aşağı seviyede yer almakta157, dolayısıyla da kuzeydeki tek cephe ile

avluya açılmaktadır (Çizim: 9, Fotoğraf: 95).

157- Günümüzde depo vazifesi gören bu mekânın asıl halinde kütübhâne işlevinde

kullanılmış olması bir ihtimalden öte gitmemektedir. H. Hüsameddin (a.g.e., s.327),

Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon’daki eserlerinden bahisle cami ve müştemilatından

söz ederken önünde bir kütübhânesinin bulunduğunu da belirtmektedir; Erünsal (Türk

Kütüphaneleri Tarihi II Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri,

Ankara 1988, s.55), Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın bu camide bir kütüphane

kurduğunu ve hafız-ı kütüb tayin edildiğini söyler; Gürbüz de (“Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.323), Erünsal’a istinaden Osmanlı kütübhâne

geleneğine uygun olmak üzere müstakil bir kütübhâne binası bulunmayıp, kitapların

câminin bir köşesinde kapalı bir dolap içinde saklandığını ifade etmekte ve vakfedilen

kitapların isimlerini vermektedir; H.1304/M.1886 yılına ait salnamede (Sivas Vilâyeti

Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304, s.235), caminin otuzbeş cild kitabı olan

bir kütübhânesi bulunduğu yazmaktadır; öte yandan Vakfiye defterinde (a.g.d., s.119),

müstakil bir kütübhâne binasından bahsedilmemekle birlikte “…ve bir kimesne dahî

112

Cephesi tamamen düzgün kesme taşlarla örülmüş, örtü sistemi ise

esasen kurşun kaplamalı iken onarımlar sırasında dükkân örtüleriyle birlikte iri

bloklar halindeki döşeme taşlarıyla kaplanmıştır (Fotoğraf: 96).

Cephe, örtü sisteminden itibaren 1 m. kalınlığında bir duvar şeklinde

son cemaat yeri pencere açıklıkları hizasına kadar yükseltilerek doğu

kenarının üzerine muvakkithâneye geçişi sağlayan merdiven oturtulmuş ve ön

yüzü düz altı pahlı bir şerit halindeki saçak profiliyle sınırlandırılmıştır

(Fotoğraf: 95). Örtü sistemine kuzey-güney yönünde dikdörtgen bir tepe

penceresi açılarak demir konstrüksiyonlu piramidal bir camekânla örtülmüştür.

Cephe yüzeyinde aynı hizada ve eşit aralıklarla yerleştirilmiş, doğudaki

pencere, batıdaki kapı olmak üzere iki adet boyuna dikdörtgen biçimi açıklık

mevcuttur ve her ikisi de yek pare blok taşlardan örülmüş söve ve lentolara

hâfız-ı kütüb olub alâ vechi’l-icmâl zikr olunan kütübden kasaba-i Merzifon’da talebe-i

ulûmun intifa’ları içün vakf olunan bir Mushaf-ı Şerîf ve bir Ma’lumu’l-Tenzîl…(ve diğer

kitaplar tek tek zikredilmekte)…bu cümleyi hâfız-ı kütüb dolabında hıfz ve beher hafta

dolabı erken açub kütüb-ü mevkûfeyi müstefîdine arz idüb talebenin arzları hâsıl ve

müşkilleri âsân ve muradları hal-i hâsıl olduktan sonra yine mahalline vaz’ ve hıfz

eyleye ve iktizâ ider ise mütevelli marifetiyle rehn-i kavî alub kütüb-ü mücelledeyi

müderrise ve talebeye vire, ama altı aydan ziyade komaya…” şeklindeki bilgilerden

çeşitli ilim dallarına ait pek çok kitabın vakfedildiği, bunların bir kütübhâneci tarafından

dolap içerisinde saklandığı ve ilim ehli talebelerin faydalanmaları için her hafta

erkenden açılarak talebelere verildiği, işleri bittikten sonra yine yerine konulduğu,

ayrıca gerektiği zaman cildli kitapların altı ayı geçmemek üzere müderrise ve talebeye

ödünç verildiği anlaşılmakta, dolayısıyla da bir kütübhâne kavramı ortaya çıkmaktadır.

Kitaplar, Erünsal ve Gürbüz’ün belirttiği şekilde cami içerisinde herhangi bir köşedeki

dolapta muhafaza edilmiş olabileceği gibi H. Hüsameddin’in ifadesine uygun biçimde

ayrı bir mekânın kütübhâne işlevinde değerlendirilmiş olması da muhtemeldir. Söz

konusu dolap ve kitaplar günümüzde mevcut değildir ve bu nedenle de kütübhânenin

yeri tam belirlenememektedir, ancak müstakil bir kütübhâne tahsis edilmiş ise avlu

içerisindeki en uygun binanın burası olduğunu düşünmekteyiz. Yeşil (a.g.t., s.130),

kütübhâne olarak avlu doğu kapısı üzerinde yer alan binayı (muvakkithâne)

göstermektedir.

113

sahiptir. Pencere açıklığı, kareye yakın dikdörtgen şeklindedir ve daha

büyüktür, ayrıca esas itibariyle uçları dört kenara saplanan yatay ve düşey

konumlu demirlerle dikdörtgen biçimi gözler oluşturan basit bir şebekeye

sahipken muhtemelen son onarımda ince çubuk demirlerle, aynı tarzda yeni

bir şebeke daha yerleştirilmiştir158. Kapı açıklığı, 1997 yılında düz bir levha

halinde demirden yapılmış tek kanatla159 kapatılmıştır. Kapı açıklığından beş

basamaklı taş bir merdivenle iç mekâna inilmektedir.

Kütübhânenin iç mekânı, kuzey, güney kenarları hemen hemen

birbirine paralel uzanmakla birlikte kuzey kenarı biraz daha uzun, doğu kenarı

bunlara dik doğrultulu, batı kenarı ise güneybatı köşede geniş açı ile birleşen

kuzey-güney doğrultuda dik yamuk şeklinde plânlanmış ve tonozla örtülmüştür

(Çizim:9). Tonoz biçimi, defalarca yapıldığı anlaşılan sıvalardan dolayı tam

kestirilememekle beraber, dört köşede de izlenebilen kavislerden hareketle

kuzey-güney yönünde aynalı tonoz olduğunu düşünmekteyiz. Tonoz, duvar

yüzeyleri herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıva tabakasıyla kaplı

ve beyaz badanalıdır. Kapı ve pencere açıklığının üst kenarları formu

bozulmuş kemerler halinde tonoz karnına doğru genişletilerek penetrasyon

yapılmıştır (Fotoğraf: 97). Örtü sistemindeki pencere açıklığı dış görünümüne

paralel dikdörtgen biçiminde olmakla birlikte, tonoz kavsinin doğu kenarı

158- Kütübhâne mekânı günümüzde depo niteliğinde kullanıldığından yeni şebekenin,

olası hırsızlıklara karşı yapıldığı anlaşılmaktadır.

159- Onarım öncesine ait bir fotoğrafta (Gülgen, a.g.t., R.40) kapı açıklığının yukarısında

oluklu sac levhadan hazırlanmış basit bir sundurma çatı bulunduğu; kapı kanadının

daha önceki halinde ahşaptan yapılarak iki bölüme ayrıldığı, alt bölümün düz yüzeyli

dikdörtgen biçimi bir panodan ibaret bırakıldığı, üst bölümün ise kare formlu camlı bir

pencere şeklinde düzenlendiği ve yanındaki pencere açıklığında görülen şebekeyle

benzer özelliklerde bir şebekeye sahip olduğu anlaşılmaktadır.

114

ortasına yakın konumdadır. Doğu duvarının üst seviyesinde aynı hizaya eşit

aralıklarla ve eş boyutlarda yerleştirilmiş yarım daire kemerli küçük birer dolap

nişi mevcuttur (Fotoğraf: 98). Zemin, ince-uzun tahtalarla kaplıdır.

a4) Muvakkithâne

Çizim No: 12

Fotoğraf No: 99-102

Cami avlusunun doğusundaki eyvan biçimli portal kuruluşu üzerinde

yükselmekte (Fotoğraf: 99-100), bu nedenle de avluyla doğrudan bağlantısı

bulunmamaktadır.

Halk arasında muvakkithâne olarak adlandırılan ve işlevini uzun yıllar

önce kaybeden bina, tarihi belirlenemeyen bir dönemde muhtemelen

bütünüyle yenilenmiş160 ve daha sonraki onarımlara ait izleri de taşıyarak

günümüze ulaşmıştır. Halen depo vazifesinde kullanılmakla birlikte cemaatin

160- Malzeme, teknik ve cephe düzenlemesi gibi bazı özellikler göz önüne alındığında

yapının gerek cami gerekse külliyenin diğer binalarına göre belirgin farklılıklar

sergilediği açıkça görülmektedir. Öte yandan son cemaat yeri, dershâne ve şadırvan

gibi yenilenmiş üniteleriyle de yakın benzerlikler taşımaktadır. Özellikle ahşap direkler

arasına tek sıra tuğla ile örülen perde duvarlar, ahşap söveli dikdörtgen biçimi

pencereler, köşeleri kavisli ahşap tavan ve süslemesi külliyenin genel mimarî

karakteriyle hiçbir şekilde uyuşmamakta dolayısıyla da tamamen yenilendiği

anlaşılmaktadır. Vakfiye defterindeki kayıtlarda muvakkithâneden hiç bahsedilmemesi

sonradan eklendiği ihtimalini de akla getirmekle birlikte, H. Hüsameddin (a.g.e.,

s.327), Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon’daki eserlerini zikrederken cami ve

müştemilatından da söz etmekte ve bir muvakkithânesinin bulunduğunu

belirtmektedir. Biz de ilk tesiste böyle bir muvakkithânenin bulunduğunu fakat zaman

içerisinde tahrip olarak yerine şimdiki binanın yapıldığını düşünmekteyiz. Yeşil (a.g.t.,

s.130) ise muvakkithâneden “…içerisinde hâlen bozuk, arap harfli saatler

bulunmaktadır…” şeklinde bahsetmekte ve binanın ilk halinde kütübhâne olarak

kullanıldığını daha sonraları muvakkithâneye dönüştürüldüğünü ifade etmektedir.

115

çok fazla olduğu bayram ve kandil gecesi gibi özel günlerde bazen ibadete

açılmaktadır.

Yapı, doğu-batı yönünde kareye yakın dikdörtgen plânlıdır (Çizim: 12)

ve içte ahşap tavan, dışta ise kırma çatı ile örtülüdür. Örtü sistemi, köşelerdeki

profilli başlıklara sahip kare kesitli ahşap dikmelere oturan ve kemer

görünümünde “C” kavisli konsollara bindirilmiş ahşap kirişlerle taşınmaktadır.

Girişi batı cepheye açılmış kapıyla sağlanmıştır.

İnşa malzemesi ahşap ve tuğladır. Beden duvarları, dört köşeye

yerleştirilen ahşap dikmeler arasına tek sıra halinde tuğla malzeme ile örülmüş

ve örtü sistemi alaturka kiremitlerle kaplanmıştır.

Cepheler, alttaki portal kütlesinden dolayı iki katlı bir etki bırakır ve kat

ayrımı dört yönde de portale ait ön yüzü düz altı pahlı kesilen saçak

profilasyonuyla vurgulanmıştır (Fotoğraf: 99-100). Profil, kuzey ve güney

cephelerde doğu kenara yakın bir konumla yukarı doğru dik açı ile kırılıp kısa

bir yükseklikten sonra tekrar doğuya yönelmekte ve birbiriyle birleşmektedir.

Saçak profili, üzerine aynı düzenle kare kesitli ahşap hatıl yerleştirilerek daha

da belirginleştirilmiştir. Cepheler, düz sıva kaplanarak pembe badana yapılmış

oldukça masif görünüştedir. Ahşap malzemeli enli bir saçak üst kenarları

boydan boya dolanmaktadır; ön yüzü düz bırakılmış, alt yüzlerine kenarlara

paralel uzanan ikişer sıra halinde ince çıtalar çakılmıştır. Doğu cephe üç, batı

cephe ise bir adet pencere açıklığıyla nispeten belli bir hareketlilik

kazanmasına rağmen kuzey ve güney cephelerde herhangi bir açıklık mevcut

değildir. Pencereler, aynı hizada ve eş boyutta boyuna dikdörtgen biçimi birer

açıklıktır. Doğudaki pencereler simetrik bir düzenle eş mesafelere

yerleştirilmişlerdir, söve-lentoları ahşaptır ve üst kenarları, enli tahtaların “C”

116

şeklinde kesilip, ön yüzleri düz iki kademeli saçak biçiminde birer frizle

sınırlandırılmasıyla adeta bir tepelik görünümü meydana getirilmiştir (Fotoğraf:

99). Batıdaki pencere cephe aksına göre biraz kuzeyde yer almaktadır. Kapı

açıklığı güney kenara bitişik konumla boyuna dikdörtgen biçimindedir ve düz

tahtalardan imal edilmiş kapı kanadı sanat değeri taşımayan basit bir

elemandır (Fotoğraf: 100). Kapı kanadı ile birlikte cephede görülen bütün

ahşap yüzeyler yeşil yağlı boyalıdır. Avludan kopuk olması nedeniyle

muvakkithâneye ulaşım son cemaat yerinin doğu cephesindeki kapıdan

sağlanmaktadır. Son cemaat yerine ait bu kapı açıklığından kütübhânenin örtü

sistemini oluşturan zemine geçilir. Buradan yaklaşık 1 m. mesafedeki batıya

yönelen üç basamaklı taş bir merdivenle son cemaat yeri ile portalin güney

kenarı arasında uzanan, aynı zamanda kütübhânenin kuzey cephesini teşkil

eden, muvakkithâneyle irtibatlı ve her iki kenarı başları ok ucu şeklinde

yapılmış ince çubuk demirlerden ibaret sade bir parmaklıkla çevrili duvarın

üzerine çıkılır (Fotoğraf: 100). Duvarın doğu kenarına da muvakkithâne

kapısına çıkabilmek için yine düzgün kesme taştan altı basamaklı bir merdiven

hazırlanmıştır. Kapı açıklığının önünde kare biçimi küçük bir sahanlık

mevcuttur (Çizim: 7).

Muvakkithânenin iç mekânı, duvar üst kenarları içbükey biçiminde

kavislendirilerek ortadaki büyük bir kısmı ahşap tavanla örtülmüş kuzey-güney

yönünde kareye yakın dikdörtgen bir hacimden ibarettir(Fotoğraf: 101). Tavan

aynı zamanda plâna paralel doğrultuda az bir girinti ile çökertilerek adeta

aynalı tonoz görünümü meydana getirilmiştir. Tavana çerçeve teşkil eden dış

bordürler düz yüzeyli enli tahtalardan kesilmiştir. Çökertilen bölümün alt

kenarları fisto, üst kenarları ise “C-S” kavisli konsol şeklinde kesilmiş küçük

117

tahta parçacıklarıyla hareketlendirilmiştir. Çökertmenin yüzeyi, profilli ince

çıtaların iç içe iki baklava dilimi oluşturacak biçimde yerleştirilmesiyle

hazırlanmış geometrik süslemeye sahiptir. Kompozisyon, köşelerinde yine

birer baklava dilimi bulunan profilli ince çıtalarla çerçevelenerek etrafının düz

yüzeyli dar bir bordürle kuşatılmasıyla tamamlanmıştır (Fotoğraf: 102). Duvar

yüzeyleri herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıva tabakasıyla kaplı

ve yeşil badanalıdır. Pencereler dış görünüşlerine benzer biçimde mekâna

yönelmektedir. Kuzey ve güney duvarların doğu kenarlarında daha önceleri

diğerleriyle aynı özelliklere sahip karşılıklı birer pencere yer aldığı fakat

muhtemelen onarım sırasında kapatıldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır

(Fotoğraf: 101). Mekânın zemini kapı açıklığından itibaren bir basamak kadar

düşük kottadır ve halen düz tahtalarla kaplıdır, ancak doğu duvarının önüne

kuzey ve güney duvarlara bitişecek şekilde iri bloklar halindeki düzgün kesme

taşlarla alçak bir seki yapılmıştır. Kapı açıklığının önünde tahta malzeme ile

sonradan yapılmış küçük bir seki daha bulunmaktadır.

a5) Dükkânlar

Çizim No: 9


Dükkân üniteleri, cami avlusunun doğu ve güney kenarları boyunca bir

dizi eyvan biçiminde simetrik düzenle yan yana uzanırlar (Fotoğraf: 103-104).

Dükkânlar, güney kenarda beş, doğu kenarda portalin kuzeyinde on (Fotoğraf:

105), güneyinde ondört (Fotoğraf: 106) adet olmak üzere toplam yirmidokuz

adettir. Asıl halinde cami kütlesinin batı kenarına bitişik onbir adet dükkânın

118

yer aldığı161 fakat zaman içerisinde yol seviyesinin devamlı yükselmesi

nedeniyle kot altında kaldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır (Çizim: 9,

Fotoğraf: 107). Bu bağlamda dükkânların toplam sayısı kırkı bulmakta ve

vakfiyede belirtilen sayı162 ile tamamen uyuşmaktadır. Avlu, cami kütlesinin

konumu ve sokak dokusu dükkânların yerleşim düzenini, biçimlenişini ve

boyutlarını da etkilemiştir. Bu etki özellikle doğu kenardaki dükkânlarda daha

fazla hissedilmektedir. Nitekim kuzeyden güneye doğru ilk beş dükkân, üst

seviyedeki hela ünitelerinin doğu duvarı ile sınırlandığından küçük ebatta

yapılmak zorunda kalınmıştır (Çizim: 9). Portale kadar sıralanan diğer beşi,

avlu zemini altına rastladığından daha uzun derinlikte yapılabilmiştir. Portalin

güneyinde yer alan ilk iki dükkân, arkasındaki kütübhâne kütlesinden dolayı

yine kısa boyutlardadır, diğerleri ise sokağın bu kısımda genişlemesi

nedeniyle cami kütlesi ile sınırlı ve sırtları ona paralel bir şekilde güneye doğru

gittikçe daralan kenarlara sahiptir. Dolayısıyla bu dükkânların plânları, güney

kenarları kısa birer dikyamuk şeklinde tasarlanmıştır. Ayrıca sokağın, portalin

güneyindeki altıncı dükkânın güney kenarından itibaren güneybatıya doğru

daha fazla kırılarak devam etmesi, caminin güneydoğu köşesine bitişik iki

dükkânın çok küçük boyutlarda ve yamuk plânlı yapılmasına neden olmuştur

(Çizim: 9). Caminin güneyindeki dükkânlar ise yaklaşık eş boyutta ve aynı

hizada muntazam sıralar halindedir.

161- Mahallenin yaşlı esnafından vaktiyle bakırcı, tenekeci ve lehimcilerin çalıştığını

öğrendiğimiz bu dükkânlar, halen mevcut duruma göre kemer açıklıklarının yarı

yüksekliğine kadar yol seviyesinin altında kalmış ve cami zeminine su gitmemesi

amacıyla kemer açıklıkları örülerek kapatılmış, ancak her birine küçük havalandırma

delikleri açılmıştır.

162- Dükkân sayılarının belirtildiği fizikî tanımlama için bkz., tezimizin 45-46. sayfası.

119

Doğu ve güney kenar boyunca sıralanan dükkânların her biri beşik

tonoz örtülüdür163 (Fotoğraf: 108) ve yamuk plânlılar ile güneydoğu köşedeki

dışında, cephe akslarına paralel dikdörtgen plânlıdır, güneydoğu köşede yer

alan dükkân da kare plâna sahiptir (Çizim: 9).

Dükkân hacimlerini birbirinden ayıran duvarların örgüsünde kaba yonu

taş, tonozlarda ise sadece tuğla kullanılmış ve yüzeyleri sıvanarak beyaz

badana yapılmıştır. Örgü sistemi cepheye de yansımış, ayaklar kaba yonu taş,

kemerler ve köşelikler ise tuğla ile örülmüştür. Ayrıca üzengi hizasından

itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile sınırlandırılmıştır.

Dükkânların cephe açıklıkları tonoz formuna bağlı olarak esasen yarım

daire kemerli bir görünüm sergilemekle birlikte, büyük bir kısmı muhtelif

dönemlerde yapılmış birtakım ilave ve tadilat sonucu asıl halinden

uzaklaştırılmıştır. Bazıları üzengi hattından itibaren gözleri doldurulmuş ve

alttaki dikdörtgen yüzleri de kepenk, camekân vb. ilavelerle kapatılmıştır

(Fotoğraf: 104-106). Özellikle güneydoğu köşeden kuzeye doğru beş dükkân

ile batıya doğru ilk dükkân üzengi hattından itibaren günümüze ait tuğla

malzeme ile örülerek yükseltilmiş ve yüzeyleri bütünüyle sıvanarak yeşil

renkte boyanmış, böylelikle de külliye görünümündeki tarihi doku

zedelenmiştir(Fotoğraf: 106). Tahribat bununla da kalmamış, doğu kenarda

portalin güneyindeki ilk iki dükkân, aradaki duvar tamamen kaldırılarak

birbiriyle birleştirilmiş, güneydoğu köşeye yakın konumdaki ikinci ve üçüncü

163- Tonozlar, dükkânların büyük bir çoğunluğunda bilinçsizce yapılan müdahaleler

sonucu aslî özelliklerini yitirmiştir, bir kısmı da ahşap, metal, v.b. maddelerle

kapatılmıştır.

120

dükkânı ayıran duvar ise orta kısmı kırılmak suretiyle birbiriyle

irtibatlandırılmıştır (Çizim: 9).

Cepheler, ön yüzü düz, altı pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların

yan yana dizisiyle elde edilmiş, az çıkıntılı bir saçak profiliyle sınırlandırılmış

ve yüzeylerine kemer ayaklarının hizası ortalanarak basit birer oluktan ibaret

çörtenler yerleştirilmiştir. Dükkânların örtü sisteminin asıl halinde kurşun

kaplamalı olduğu ve onarımlar sırasında değiştirilerek kesme taş kaplamalı

düz yüzeyler haline dönüştürüldüğü bilinmektedir164. Fakat güney kenardaki

dükkânlar ile doğu kenarın güneyindeki ilk beş dükkânın örtü sistemleri

alaturka kiremitlerle kaplı kırma çatılıdır. Ayrıca her birinin önüne oluklu sac ve

plastik gibi muhtelif levhalardan çirkin birer sundurma yapılmıştır.

Dükkânların bazılarında farklı konumlarda ocak ve dolap nişi

bulunmaktadır. Doğu kenarda, portalin kuzeyindeki bütün dükkânların kısa

duvarlarının kuzeyinde, cami doğu duvarının güney ucuna bitişik konumdaki

dükkânın kuzey duvarının batısında birer ocak mevcuttur. Güney kenardaki

dükkânlardan doğudan batıya ilk dükkânın doğu duvarının güneyinde, ikinci ve

üçüncü dükkânların kısa duvarlarının batısında, doğu kenardakilerden portalin

güneyindeki dördüncü dükkânın da kuzey duvarının doğusunda birer dolap

nişi görülmektedir. Nişler herhangi bir özelliği bulunmayan oldukça basit

dikdörtgen biçimi birer girintiden ibarettir165 ve onarımlar sonucu formları

bozularak günümüze ulaşmıştır. Güney kenardaki dükkânlardan doğudan

164- Dükkânların asıl örtü sistemi hakkında bkz., tezimizin 46. sayfası.

165- Diğer dükkân ünitelerinde de benzeri ocak ve dolap nişlerinin bulunduğunu, fakat

günümüze ulaşamadığını düşünmekteyiz.

121

batıya birinci ve dördüncünün kısa duvarlarının yukarı seviyelerinde sonradan

açıldığı anlaşılan kare biçimi küçük birer pencere bulunmaktadır.

Güney cephenin doğu kenarı, aynı zamanda doğu cephenin güney

ucundaki dükkânın yan duvarını teşkil ettiğinden burada meydana gelen duvar

yüzeyine 1747 yılındaki müdahale ile bir çeşme166 eklenmiştir (Fotoğraf: 103,

109).

Çeşme, kareye yakın enine dikdörtgen duvar kütlesinin167 alt seviyesine

cephe aksı ortalanarak yerleştirilmiştir.

Celî ta’lik hatlı üç satırlık kitabe kaydına168 göre H.1160/M.1747

senesinde Yusuf Ağa tarafından yaptırılmıştır.

166- Yeşil (a.g.t., s.56-57), burada daha önce dükkân bulunduğunu ve sonradan

çeşmeye dönüştürüldüğünü ifade etmektedir, ancak bu duvar kütlesi 3,60 m.

uzunluğundadır ve zaten doğu cephenin güney ucunda yer alan 2,85 m. derinliğindeki

dükkânın güney kenarını oluşturmaktadır, dolayısıyla burada başka bir dükkân

hacminin bulunması mümkün değildir.

167- Duvar kütlesi, esasen diğer yüzeydekilere benzer biçimde kaba yonu taş ve tuğla

örgülü iken 1995 yılında mermer levhalarla kaplanmıştır.

168- Bu kitabenin metni, transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:

سنه ١١٦٠

انشا هذه العين

يوسف اغا لمواله قره مسلم

حان حسين اغا روحيچون ال فاتحه

- Sene 1160

- Enşe’e hâzihi‘l-‘ayn

- Yusuf Ağa li Mevlâ hu Kara Müslim

- Han Hüseyin Ağa ruhîçün el-fâtiha

“Bu çeşmeyi Yusuf Ağa efendisi Kara Müslim Han Hüseyin Ağa için yaptırmıştır

ruhu için Fâtiha” sene 1160/1747

Kitabe Sayın Tahsin Saatçi tarafından okunmuştur, kendisine teşekkür ederim. Kitabe

metninin farklı yazılışı ve transkripsiyonu için bkz., Yeşil, a.g.t., s.58-59; Gülgen,

a.g.t., s.34.

122

Cephesi, enine dikdörtgen biçiminde yekpare mermerden hazırlanmış,

sathi derinlikte sivri kemerli küçük bir nişten ibarettir (Fotoğraf: 110). Kemer

alnı cephe yüzeyine göre biraz içerlektir. Kemerin tepesinde sene 1160 ibaresi

yazılıdır. Ayna taşı olarak değerlendirilmesi mümkün nişin yüzeyi kitabe

levhası şeklindeki üç panodan müteşekkildir. Her satır, ince-düz bordürler

kullanılarak sınırlandırılmış ve iki kısa kenarı bileşik kaş kemer biçiminde

oyularak hazırlanmış birer pano içerisine, etrafı kazınmak suretiyle kabartılmış

harflerden oluşmaktadır. Panolar kemer kavsine paralel şekilde aşağı doğru

gittikçe genişlemektedir. Üstteki satırın hemen yukarısına çarkıfelek

görünümümde bir kabara, alt satırın aşağısına da birbirine bakar vaziyette,

ince-uzun gövdeli birer lâle kabartması işlenmiştir. Lâlelerin arasında asıl

halini muhafaza eden madeni bir boru bulunmakla birlikte, bu sistem iptal

edilmiş ve borunun içerisine günümüze ait bir musluk takılarak suyun tekrar

akıtılması sağlanmıştır.

Çeşmenin önünde tekne amacıyla kullanılan ve esas itibariyle Roma

dönemine ait olması muhtemel bir lahit mevcuttur (Fotoğraf: 109). Nereden

getirildiğini belirleyemediğimiz lahit, hemen hemen duvar kütlesi boyunca

uzanmaktadır. Ön yüzü, yatay bir sıra halinde girlandla hareketlendirilmiş ve

her kıvrımın arasına devri sıra birer adet çarkıfelek ve çiçek kabartması

işlenmiştir. Ayrıca girlandların pek çok lahitte muhtelif benzerlerini

gördüğümüz Medusa başına benzer birer kabartmaya sahip olduğu, fakat

kırılarak tahrip edildiği halen mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Lahitin doğu

kenarındaki iri mermer blok dinlenme taşı niteliğinde kullanılmaktadır.

123

b) Taş Han

Çizim No: 13-16


İnceleme Tarihi: Temmuz 1999, Mayıs 2000, 27-31.07.2001,

19-20.04.2002, 08.10.2003, 20.06.2004

Paşa Camii’nin kuzeydoğu, bedestenin kuzeyinde yer alan eser169

(Fotoğraf: 41), Merzifon şer’iyye sicillerinde170 “Taş Han” adıyla geçmekte ve

ayrıca halk arasında “Paşa Hanı” şeklinde de anılmaktadır.

İnşa tarihi, kendisine ait kitabesi bulunmadığından kesinleşmemektedir

ve tarihlendirilmesi bakımından farklı görüşler171 vardır; ancak külliyenin ilk

169- Yapı hakkında bilgi veren başlıca yayınlar için bkz., Gabriel, a.g.e., s.73; Erken.,

a.g.e., s.316-318; Goodwin, a.g.e., s.362-363; Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e.,

s.274-275; Nayır, a.g.e., s.234-236; C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul

Hanları Mimarisi, İstanbul 1978, s.9, 14, 16, 57, 62, 66; Cezar, Typical Commercial...,

s.189-190; aynı yazar, Tipik Yapılariyle..., s.253-254; O. Aslanapa, Osmanlı Devri

Mimarîsi, İstanbul 1986, s.361-362; Yeşil, “Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”,

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası..., s.336-338; M. Çerkez, “Merzifon Taş

Han”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000

Merzifon), Ankara 2001, s.415-449.

170- Bilgi için bkz., Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.9, 20.

171- Gürbüz’ün vakfiye ve yapım hüccet kaydına istinaden “…Sultan Mehmed vakfına ait

olan câmiye gelir getirmesi için yaptırılan bazı dükkânların harabe haline gelmesi ve

kira gelirlerinin câmiin bakımını karşılayamaması üzerine harap durumdaki onbeş

oda, bir örtme ve bir ahır bulunan bina, vakıf mütevellisi İsmail Çavuş tarafından,

beşyüz esedî guruşa Kara Mustafa Paşa vakfı mütevellisi Ali Ağa’ya satılmıştır.

1082/1671 tarihinde yeniden inşa edilmeye başlanan han, Paşa Câmiine gelir

getirmesi için vakfedilmiştir…” şeklinde verdiği bilgilerden; Çelebi Sultan Mehmed

vakfına ait camiye (II. Murad Camii) gelir getirmesi için yapılan bir hanın kullanılamaz

duruma gelmesi sebebiyle Kara Mustafa Paşa vakfına satıldığı ve Taş Han’ın da şu

anki haliyle daha önce mevcut bir hanın yerine 1671 yılında yeniden inşa edildiği

ihtimali belirmektedir, bkz., Gürbüz, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”,

s.324; Güran (a.g.e., s.9), hiçbir açıklama yapmadan 1681 yılında yapıldığını ifade

124

yapısı Kara Mustafa Paşa Camii’nin (H.1077/M.1666) tarihi ve vakfiye172

kayıtlarındaki bilgiler esas alındığında, camiden birkaç yıl sonra inşa edildiği

söylenebilir.

Yapı, plânı bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte,

depremlerde kısmen hasar görmüş, zaman içerisinde dükkân, oda sahiplerinin

çeşitli keyfî değişikliklerine maruz kalmış, bu sırada bazı bölümleri kapatılmış,

bir kısım ilaveler de yapılmış, ancak gerekli ve yıllarca yazışmaların devam

ettiği restorasyon çalışmaları173 gerçekleştirilememiştir. Eserin günümüze

etmektedir; G. Cantay da 1675-1681 yıllarını vermektedir, bkz., “Türkiye’de Osmanlı

Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi”, IX. Türk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eylül

1981), Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989, s.1381-1390 (s.1387).

172- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55, 124-125.

173- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/03 No.’lu dosyadaki belgelerde binanın

1975, 1978, 1985 yıllarındaki durumu ve yapılması düşünülen faaliyetlerle ilgili bazı

bilgiler bulunmaktadır. Amasya Müzesi’nde görevli bir eleman tarafından 1975 yılında

hazırlanan raporda; hanın yarı harap bir durumda bulunduğu, odaların çoğunun

şahısların mülkiyetinde diğerlerinin ise Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait olduğu ve

bunların da 900 TL. karşılığında icara verildiği, dış odalarının dükkân, iç odalarının

keçeciler, pamukçular, hurdacılar tarafından depo olarak kullanıldığı, avlu içerisinde

batı duvarına bitişik, ikinci kat seviyesinde muhdes ahşap bir barakanın bulunduğu ve

yapının kuzeybatı cephesine, beden duvarlarına bitişik bir sıra yeni dükkânların inşa

edildiği belirtilmektedir. Kültür Bakanlığı, Gayrımenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek

Kurulu Başkanlığı’nın 14.7.1978 tarih, 1227 karar no’lu yazısında; yapının tescil ve

onarım projelerinin yapılıp Kuruldan geçirildikten sonra onarılmasının ve içindeki

şahıs mülkiyetinde bulunan dükkânların kamulaştırılmasının uygun olacağına karar

verildiği görülmektedir. Han, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 23.12.1985 gün ve

ABİYAP/05-00/85 sayılı emirleri gereğince 1986 yılında istimlak programına

alınmıştır. Yine bu tarihlerde hazırlanan raporda; eserin harap bir durumda olduğu,

şahsa ait otuziki tapu kaydı bulunduğu, bunlardan onyedisinin dükkân, onbeşinin ise

oda olduğu belirtilmektedir. Bu rapor ve kararlarda görüldüğü üzere, hanın durumu

ayrıntılarıyla ortaya konmuş, kurtarılması için öneriler sunulmuş ve yapılması gereken

onarım-projeler sıralanmıştır; ancak bu güne kadar restorasyon adına maalesef

herhangi bir müdahale yapılmamıştır. Eser, bütün raporlarda belirtilen mevcut

durumunu halen muhafaza etmektedir.

125

kadar yıpranarak gelebilen mekânlarından dış cephedeki dükkânların

çoğunluğu halen kullanılırken, ahır ünitesi ve içerdeki odaların bazıları ahali

esnafına depo vazifesi görmekte, bazıları da kapısına kilit vurulup terkedilmiş

durumdadır.

Hanın plânı174, kuzey, güney kenarları birbirine paralel uzanmakla

birlikte kuzey kenarı daha uzun, doğu kenarı bunlara dik doğrultulu, batı

kenarı ise güneybatı köşede geniş açı ile birleşen ve kuzeye yakın bir

noktadan doğuya doğru hafifçe kırılarak devam eden, ana hatlarıyla bir dik

yamuk biçimindedir (Çizim: 13-14). Ayrıca, binanın kuzeybatı köşesine, iki

kademeli kütle halinde her iki yöne de taşıntılı bir müştemilat yerleştirilmiştir.

Bina, prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiş kısmen üç katlı175, tek avlulu bir

düzenlemeye sahiptir176 (Fotoğraf: 111). Doğu, batı, güney kenarları iki katlı

binanın kuzey kenarı, avlu zemin kotundan yarım kat aşağısına yerleştirilen

174- Hana ait yayınlanmış herhangi bir plân mevcut değildir, ancak Güran (a.g.e., s.193-

194, çizim:24-25), güney cephe ve yapının dış görünümüne ait birer perspektif çizimi

vermiştir, fakat bu çizimler yanlış ve gerçekten uzaktır; G. Mandel ise eserin mimarî

özelliklerinden kısaca bahsederken son derece şematik bir krokisini ve birkaç

fotoğrafını yayınlamıştır, bkz., Mandel, I Caravanserraglı Turchı, 1988, s.142-143;

Yeşil, yüksek lisans tezinde plân ve kesit rölöveleri çıkarmış, ancak bunlarda da

büyük ölçüde yanlışlıklar yapmıştır, bkz., a.g.t., çizim: 4-7.

175- Güran (a.g.e., s.9, 16, 57, 62), yapıyı tanıtırken s.57’de üç katlı olduğunu ifade

etmekle birlikte, s.9 ve s.62’de çelişkili bir biçimde dört katlı olarak bahsetmektedir,

halbuki eserin herhangi bir şekilde dört katlı olması söz konusu değildir.

176- Yapı, plân özellikleri itibariyle çeşitli yazarlar tarafından farklı sınıflandırmalara tabi

tutulmuştur; Cantay, Osmanlı devri kervansaraylarıyla ilgili tipolojisinde hanı, “Bir avlu

etrafında iki katlı olanlar” başlığı altında “İki katlı olup cephelerinde dükkanların yer

aldığı kervansaraylar” sınıfında incelemektedir, bkz., Cantay, a.g.m., s.1386-1387; B.

Ersoy, eseri “Kısmen üç katlı avlulu hanlar” grubuna dahil etmektedir, ayrıntılı bilgi için

bkz., “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı ile Cephe ve Malzeme Özellikleri”,

Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.75-97 (s.79).

126

ahır bölümü sayesinde kısmen üç katlı olarak tasarlanmış, ancak bu

düzenleme yapının dış cephelerindeki iki katlı görünümüne hiçbir şekilde

yansımamıştır. Cephelerin tamamı, alt katta dükkân sıraları, üst katta ise

odalarla çevrelenmiştir. Girişi, güney cephe aksına yerleştirilmiştir. Kapı

açıklığının hemen yukarısında bir cumba mevcuttur. Geniş ve uzun bir koridor

vasıtasıyla bağlantılı avlu, dış hatlarına uygun biçimde plânlanmıştır. Alt katta

kuzey ve güney cephelerin tamamı, üst katta ise doğu ve batı cephelerin

tamamı ile kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatı kenarlar revaklıdır. Bunların

dışında kalan diğer kenarlarda odalar mevcuttur. Avlunun kuzeyinde, revakın

gerisinde doğudan batıya meyilli bir rampa ile inilen ahır bölümü ve hemen

onun üzerinde alt kata ait odalar yer almaktadır. Bu odalara, revakın batı

ucuna yerleştirilmiş merdivenlerden çıkılmakla birlikte odaların önünde cephe

boyunca uzanan bir koridor bulunmaktadır. Üst katta, doğu ve batı kenarlarda,

revakların gerisinde odalar sıralanmaktadır; kuzey ve güney kenarlarda ise bir

koridorun iki yanında hem avlu hem de dış kenar boyunca uzanan odalarla,

orta koridorlu bir düzenleme meydana getirilmiştir. Yapıdaki taşıyıcı sistemin

esasını kalın duvarlar ve kare ayaklara oturan sivri kemerler teşkil etmekle

birlikte kapı açıklıklarında segment kemerler tercih edilmiştir. Alt ve üst kat

duvar kalınlıkları kendi kuruluşları içerisinde bir uyum göstermekle birlikte alt

kat duvarları biraz daha kalıncadır. Üst kat batı kenar ile cumbanın güney

kenarı diğerlerine oranla daha incedir. Örtü sisteminde aynalı tonoz, beşik

tonoz, sivri beşik tonoz, çapraz tonoz ve kubbe uygulanmıştır.

İnşa malzemesi, çoğunlukla düzgün kesme (sarı kum taşı) taşlar ve

tuğla, az miktarda kaba yonu taş, alçı ile ahşaptır. Beden duvarlarında, alt kat

seviyesinde genellikle kesme taş, üst katta ise taş ve tuğla dönüşümlü

127

kullanılmıştır. Avlu cephelerinde ağırlıklı olarak kesme taş duvar örgüsü

hakimken üst katta, doğu ve batı kenarlardaki revak kemerleri-köşelikleri ile

güney kenar batı ucundaki revak kemerinde tuğla malzeme esastır. Üst kat

seviyesindeki mekânları ayıran ara duvarlar, örtü sistemini teşkil eden tonoz,

kubbe ve geçiş elemanları ile kapı kemerleri dışındaki bütün kemerler tuğla

örgülüdür. Ahşap, kemer gergilerinde, alçı ise ocaklarda ve bazı dolap

nişlerinde görülür. Beşik çatı ve avlu akslarında yer alan odaların kubbeleri

alaturka kiremit örtülü, cumbalı odanın kubbesi ise kurşun levhalarla kaplıdır.

Binanın batı kenarının kuzeyine yakın konumla büyük bir mağaza,

kuzeybatı köşesine de küçük dükkânlar bitiştirildiğinden buradaki mimarî

biçimlenme görülememekte; hatta mağaza içerisinde kalan alt kat

seviyesindeki mekânların işlevi yapılan tadilattan dolayı anlaşılamamaktadır.

Hanın cepheleri, kuzeybatı köşedeki taşıntılı müştemilat dışında

simetrik düzenli görünüşe sahip olmakla beraber, iki kat halinde algılanır ve

katlar arası, ön yüzü düz, altı pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan

yana dizisiyle elde edilmiş az çıkıntılı bir profil halinde özellikle vurgulanmıştır.

Beden duvarlarından geniş bir şerit halinde taşırılan ve eşit aralıklarla

yerleştirilmiş yine ön yüzü düz, altı pahlı kesme taş konsollara oturan pahlı

saçak profilinin bütün cepheleri çepeçevre dolandığı mevcut kalıntılardan

belirlenebilmektedir. Cephe düzenlemesinde duvar örgüsü ve alt kat

seviyesinde sıralanan dükkânlar ile bunların yukarısına yerleştirilmiş pencere

açıklıkları müştemilat hariç, genel olarak bir uyum içerisindedir (Fotoğraf: 112-

115); ancak güney cephede bazı belirgin farklılıklar da izlenebilmektedir.

Duvar yüzeyleri, alt kat seviyesinde genellikle kesme taş, üst katta ise üç sıra

tuğla, bir sıra kesme taşın alternatif kuşaklar halinde yerleştirilmesiyle elde

128

edilen bir örgüye sahiptir (Fotoğraf: 116). Müştemilatın tamamı (Fotoğraf: 117-

118), dükkânları sınırlandıran ara duvarlar ile kuzeydoğu, güneydoğu ve

güneybatı köşeler kat ayırımını teşkil eden profile kadar bütünüyle taştır.

Dükkân açıklıklarına ait kemerler, tuğla ile örülmüş ve üzengi hizasından

itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile kuşatılmıştır. Kemer köşelikleri,

üç/dört sıra tuğla, bir sıra taş dizilişinde örgülüdür. Kemer tepe noktaları,

boydan boya uzanan iki sıra tuğla dizisiyle sınırlandırılmış ve bunun hemen

yukarısına bir sıra taş dizisi daha yerleştirilmiştir. Profilden sonraki üst kat

duvar örgüsü, üç sıra tuğla bir sıra taş şeklinde tekrarlanarak tamamlanmıştır

(Fotoğraf: 113, 116). Cephelerin bazı bölümlerinde tuğla malzeme sıralarının

yer yer bozulduğu dikkati çekmekte ve bu değişikliklerin muhtelif zamanlarda

tahrip olmuş kısımların gelişigüzel doldurulmasıyla meydana geldiği

anlaşılmaktadır; ayrıca kesme taş ve tuğla yüzeyleri son derece yıpranmış,

kısmen erimiş durumdadır, doğu cephenin kuzey kenarında büyük çatlaklar

meydana gelmiştir (Fotoğraf: 113). Pencereler, çoğunlukla her bir dükkânın

aksına yaklaşık konumla muntazam bir dizi halinde, eş boyutta sıralanmış,

dikdörtgen biçimi birer açıklıktır (Fotoğraf: 116). Doğu cephede, her iki uçtaki

pencere açıklıkları, dükkân akslarından biraz kayacak şekilde binanın

kenarlarına yakın yerleştirilmiştir. Hepsi de yekpare düzgün kesme bloklar

halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş ve demir uçları sövelere saplanarak

yerleştirilen birer şebekeye sahiptir (Fotoğraf: 119). Şebekeler, eşit aralıklarda,

yatay ve düşey sıralı çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşturulmuş,

düğüm noktalarında yatay çubuklar, düşey çubuklardaki deliklerden

geçirilmiştir. Pencere açıklıkları, ince demir levhalardan hazırlanmış, bir kısmı

tek, bir kısmı çift kanatla kapatılmış, fakat bunların çoğu kaybolmuştur. Kuzey

129

cephede batı uçtaki taşıntılı müştemilata kadar dokuz, müştemilatın kuzey ve

doğu cephelerinde birer, doğu cephede onbir, güney cephede üç tanesi

cumbanın her bir kenarında olmak üzere onbir, batı cephede müştemilata

kadar on, müştemilatın güney kenarında üç adet pencere açıklığı bulunmakta

ancak, batı cephe pencerelerinden kuzeydeki son ikisi ile müştemilata ait

pencere açıklıkları hana bitişik mağazadan dolayı görülememektedir. Üst

kattaki pencere açıklıkları dışında doğu cephenin kuzey ucundaki pencere ile

köşe arasına, pencere sövesinin üzerinden devam eden bir sıra kesme taş

yüzeyine yerleştirilmiş kübik gövdeli bir kuş evi177 cepheye estetik kazandıran

farklı bir elemandır. Kuş evinin ön yüzüne aynı hizada ve eş boyutta üç,

yanlarına ise birer adet küçük pencere açılmış, düz yüzeyli bir blok halindeki

tuğla ile de çatısı yapılmıştır (Fotoğraf: 120).

Alt kat boyunca yükselen dükkânların sivri kemerli cephe açıklıkları178,

bir eyvanlar dizisi izlenimi oluşturarak, cephe akslarına paralel uzanırlar

(Fotoğraf: 112-115). Güneydoğu ve güneybatı köşedekiler çift cepheli

tasarlanmışlardır (Fotoğraf: 116). Bunların güney cepheye aidiyeti kabul

edilirse, doğu cephede on, kuzey cephede batı kenardaki taşıntılı müştemilata

177- Kuş evleri hakkında genel bilgi için bkz., E. B. Şapolyo, “Kuş Köşkleri”, Önasya,

C.4, S.38 (basım yeri yok), 1968, s.12-13; Y. Önge, “Mimar Gözü ile Kuş Evleri”,

Kültür ve Sanat, S.5, İstanbul 1977, s.86-91; H. Ö. Barışta, “Kuş Evleri”, Dünden

Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1994, s.133-134; aynı yazar,

“Anadolu’dan Bazı Kuş Evleri”, Aslanapa Armağanı, İstanbul 1996, s.29-36; aynı

yazar, “Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuşevleri”, Osmanlı, C.10, Ankara 1999,

s.476-479.

178- Dükkânların cephe açıklıkları, muhtelif zamanlarda çeşitli tadilat geçirmiş, kepenk,

camekân, tabela v.b. şekillerde ilaveler yapılmış, bazıları üzengiden itibaren farklı

malzemelerle kapatılmış ve bunların bir kısmının yüzeyine de küçük pencereler

açılmıştır.

130

kadar dokuz, müştemilatta bir, güney ve batı cephelerde sekizer dükkân

mevcuttur (Çizim: 13). Batıdaki yedinci ve sekizinci dükkânlar buradaki

muhdes mağazanın içerisinde kalmaktadır (Fotoğraf: 121). Çift cepheli

dükkânlar ve doğu kenar batı ucundaki dükkân aynı tarzda geçme tonoz

örtüye sahiptir; diğerleri ise sivri beşik tonoz örtülüdür. Dükkânlar çok az

farklılıklarla aynı boyutlara sahiptir. Güney cephede, köşedeki dükkânların

bitişiğindeki iki dükkân diğerlerinden belirgin bir şekilde dardır. Kuzey cephe

doğu kenarındaki dükkânın derinliği köşedeki şekillenmeden dolayı daha az,

batıya doğru ikinci ve sekizinci dükkânların derinlikleri ise daha fazla olmakla

beraber tonoz örtü, diğer dükkânların sırtını teşkil eden kısa kenarlar

hizasından itibaren mekânı daraltacak biçimde kademelenerek devam

etmekte, ayrıca sekizinci dükkânda bu kademelenme yan duvarlarda da

kendini hissettirmektedir (Fotoğraf: 122). Dükkânların çoğunda farklı

konumlarda ve sayılarda birer ocak ile en az birer adet dolap nişi

bulunmaktadır. Doğu cephede, kuzeye doğru dördüncü dükkâna ait

döşemelerin sökülmüş kısımlarından, zeminin altında küçük hacimler halinde

depoların varlığı tespit edilebilmektedir. Depoların duvarları aynı zamanda

temeli de teşkil etmektedir.

Cepheler, esas itibariyle simetrik bir düzenlemeye sahipken, batı

cephenin kuzey kısmı, yedinci dükkândan itibaren farklı özellikler

sergilemektedir. Binanın bu bölümüne sonradan bitiştirilen ve yedinci dükkân

ile müştemilat kütlesini büyük ölçüde içine alan mağaza, hana ait mimarî

kuruluşun asıl halini etkilemiş ve işlevsel olarak bir bütün halinde

algılanmasını engellemiştir (Fotoğraf: 121). Cephe düzeninde, yedinci

dükkânın hemen kuzeyinde, diğer dükkânları sınırlayan bir ara duvar

131

kalınlığından sonra yer alan ve hanla bağlantısı olduğu anlaşılan 1,5 m.

genişliğindeki açıklık179, tuğla örgüyle kapatılıp sıvanarak mağaza duvarlarının

geneline uygun şekilde beyaz renkte boyanmıştır. Açıklığın kuzeyinde, “L”

plânla bir mekân daha yer almakta ve batı cephedeki dükkânlara paralel

uzanan geniş kısmı doğu-batı yönünde, güneye doğru yönelen dar kısmı ise

kuzey-güney yönünde beşik tonoz örtülüdür (Çizim: 13); ayrıca bahsedilen dar

kısmın güney kenarının da hanla bağlantılı olduğu ve aynı biçimde örülerek

kapatıldığı belirlenebilmektedir180. Mekânın fonksiyonu kesin olarak

bilinmemekle birlikte, batı cephedeki son dükkân olduğu kabul edilirse,

vakfiyede bahsedilen dükkân sayısı181 doğrulanmaktadır. Asıl halinde hela-

banyo mekânlarını içeren müştemilat, bu mekânın kuzeybatı köşesinden

itibaren batıya doğru, kabaca dik yamuk halinde, güneybatı köşesi pahlı bir

kütle tertibiyle yaklaşık 8 m. uzunluğunda taşıntı yapmaktadır. Bütünüyle

kesme taş örgülü ve iki katlı kütlenin alt katında kuzey, batı duvarları dışa

kapalıdır. Alt kat kuruluşuna hakim ana mekân, büyük bir sivri kemerle güneye

179- Açıklık, esasen uzun bir koridorun ağzıdır ve iç mekânda üst kat ile ahıra irtibat

sağlayan merdivenlere bağlantılıdır.

180- Bu açıklığın asıl halinde söz konusu mekânın güney duvarını teşkil ettiği, sonraları

hanla bağlantı sağlamak amacıyla duvar örgüsünün kaldırıldığı, ancak tekrar asıl

şekline uygun biçimde örülerek kapatıldığı da düşünülebilir; zira yöneldiği koridorun

batı kenarında zaten dışarıyla irtibatlı bir açıklığı mevcuttur. Başka bir görüşle bunun

aksine, koridorun batı duvarının kırılmak suretiyle bir açıklık teşkil edildiği, fakat daha

sonra tuğla örgüyle kapatılmış olabileceği akla gelmektedir; her halükarda aynı yerde

iki farklı açıklığın bulunacağı ihtimal dahilinde görülmemektedir.

181- Vakfiyede (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55), hanın oda ve dükkân sayıları

verilirken, “…bu daire dışında otuzbeş dükkân…” şeklindeki bir ifadeden hanın alt

katına ait otuzbeş dükkân bulunduğu anlaşılmakta; dolayısıyla doğu cephede on,

kuzey cephede dokuz, güney cephede sekiz ve batı cephede bu mekânı da kabul

edersek yine sekiz dükkân yer almakta, bunların toplamında otuzbeş dükkân sayısı

vakfiyedeki sayıyla eşitlenmektedir.

132

açılmaktadır. Ana hatlarıyla “L” plânlı mekânın geniş kısmı kuzey-güney, dar

kısmı doğu-batı yönünde beşik tonoz örtülüdür. Kuzeydoğu köşesinde, diğer

müştemilat kütlesinin güneybatı köşesine ait taşıntı hissedilmektedir. Taşıntı

hizasından batıya doğru devam eden ve dar kısmın güney kenarıyla birleşen

yüksekçe bir seki, mekânı kademelendirmektedir. Kemer açıklığının batısında,

güneye yönelen, sivri kemerli küçük bir niş mevcuttur. Nişin doğu kenarı uzun,

batı kenarı kısa olması sebebiyle kemerin karnı da batıya doğru

daralmaktadır. Nişin hemen arkasında, dik yamuk plânlı, ana mekâna paralel

beşik tonoz örtülü ve halen mağazanın helası olarak kullanılan ufak hacimli bir

ünite daha vardır ve buraya doğu kenarının kuzey ucundaki yarım daire

kemerli küçük kapı açıklığıyla girilir (Çizim: 13). Alt katın mevcut durumu,

handaki işlevinin anlaşılmasını güçleştirmekte ise de biçimleniş itibariyle üst

kattakine benzer şekilde hela-banyo fonksiyonu gördüğü ancak zaman

içerisinde ara bölümlerin tahrip edilerek ortadan kaldırıldığı düşünülebilir. Üst

katta, güney cepheye açılan üç adet mazgal pencere dışında herhangi bir

açıklık mevcut değildir. Pencere açıklıkları, mağaza çatısının engellemesinden

dolayı dışarıdan görülememektedir.

Kuzey cephenin batı ucunda yer alan ve her iki yöne de kısmî taşıntılı

diğer müştemilat ünitesi, doğu kenarı hafif pahlı, kuzey-güney doğrultuda

dikdörtgen bir kütle halinde kuzeybatı köşeye oturmaktadır (Çizim: 13,

Fotoğraf: 118). Doğu kenarındaki belirgin dilatasyon izlerinden yapıya

sonradan eklenmiş gibi görünmekle birlikte bina kütlesiyle homojen bir

bütünlük arz ettiği iç mekânda anlaşılmaktadır. Duvar örgüsü tamamiyle masif

karakterli kesme taş malzemelidir. Binanın genel yapısına uygun biçimde iki

katlıdır. Alt kat seviyesinde, kuzey cephedeki diğer dükkânlara paralel kuzeye

133

yönelen kapı açıklığı, aslen basık kemerli olmakla birlikte sıvalar neticesinde

formu bozulmuştur. Mekân, beşik tonoz örtülüdür ve önündeki yol kotunun

yüksekliğinden dolayı, aksa oturtulmuş üç basamaklı dar bir merdivenle

inilmektedir. Batı duvarına, güneye yakın konumla bir ocak, güneybatı

köşesine dolap nişi, güneydoğu köşesine ise geniş bir kemer açıklığı

yerleştirilmekle birlikte bu kısmın muhtemelen arkasındaki üniteyle bağlantılı

olduğu ancak sonraları farklı malzemeyle örülerek kapatıldığı

anlaşılmaktadır182. Üst kata ait mekânın kuzey ve doğu kenar akslarına, diğer

pencerelerle aynı hizada fakat daha küçük boyutta birer pencere açıklığı

yerleştirilmiştir. Pencerelerin biçimi ve şebekeleri de ötekilerle benzer

özellikleri yansıtmaktadır.

Hanın güney cephesi, ana hatlarıyla diğerlerinde görülen bütün

özellikleri yansıtmakla beraber, duvar örgüsü ve cephe düzenlemesi

bakımından birtakım farklılıkları da hemen hissettirmektedir. Eksene

yerleştirilmiş portal ve yukarısındaki cumba cephenin belirleyici özellikleridir

182- Mahalle esnafı bu mekânın daha önceleri fırın olarak kullanıldığını ifade etmiştir.

Ayrıca mekânın arkasındaki ünite de bir fırın için uygun yapıdadır. Zira başka hiçbir

yerle bağlantısı bulunmamaktadır. Öte yandan vakfiyede (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye

Defteri, s.55), iki ekmekçi fırını ile bir tahmis (kahve) dükkânından bahsedilmektedir;

ancak fırınların yeri “…üç tarafı yol, bir tarafı eski hamam ile sınırlı iki ekmekçi fırını…”

şeklinde belirtilmektedir ki bu mekânın yeri tanımla tezat teşkil etmekte, dolayısıyla

fırınların yapıdan ayrı olarak düşünülmesi akla uygun gelmektedir. Bahsi geçen

hamamın hanın kuzeydoğusunda bulunan Eski Hamam olduğu gayet açıktır. Nitekim

hamamın hemen batı kenarına bitişik konumla günümüzde döşeme dükkânı işlevi

gören yapının cephesinde, kısmen görülebilen kemer izlerinden daha önce başka bir

eserin mevcudiyeti anlaşılmaktadır. Söz edilen fırınların yeri bu tanımlamaya uymakla

birlikte artık burada muhdes dükkânlar ile üzerinde konutlar yer almaktadır. Şu halde

mekânın tahmis dükkânı olma ihtimali belirmekte, ancak bir ihtimalden öte

gitmemektedir. Vakfiyede otuzbeş dükkân ve bir tahmis dükkânı olarak belirtilen

dükkân sayısı mevcut durumla tam uyumludur.

134

(Fotoğraf: 115, 123). Portal, alt kat seviyesinde yer alır ve her iki tarafındaki

dörder dükkân simetrik bir düzende sıralanır; ancak yanıbaşındaki dükkânların

kemer yüksekliği diğerlerinden daha düşük seviyededir. Portalin iki yanına

sivri kemerli, yedi kenarlı birer niş, yukarısına ise “C-S” kıvrımlı yedi adet

konsol üzerine bindirilmiş, tek kubbeyle örtülü cumba yerleştirilerek giriş

vurgulanmıştır (Fotoğraf: 123). Kat ayırımını belirleyen profil, cumbaya yakın

bir mesafede dik açı ile yukarı doğru kırılıp biraz yükseldikten sonra tekrar

yana doğru kırılarak cumbayı taşıyan konsolların üzerinde birleşmektedir.

Cephe yüzeyinde, bir yanları ile cumbaya bitişik olmak üzere pencere

hizalarından biraz daha yüksek konumla yer alan sivri kemerli, yüzeysel

derinlikteki birer niş, giriş kurgusunu tamamlayan elemanlardır. Alt kat

seviyesinde, portal ve kenarlarındaki iki dükkânın kemer köşeliklerinden

itibaren, üst katta ise nişlere yakın mesafedeki ilk pencereleri kapsayacak

biçimde bütün yüzeyler düzgün kesme taş malzemelidir. Bunun dışındaki

duvar yüzeyleri diğer cephelerdeki örgünün devamı niteliğindedir. Cumba, bir

sıra sarı, bir sıra kırmızı düzgün kesme taşın alternatif yerleştirilmesiyle ayrı

bir düzenlemeye sahip olmakla birlikte üst kenarlarındaki taşların tahrip olduğu

ve bunların yerine günümüz malzemesi tuğlalarla alelade bir dolgu yapıldığı

görülmektedir. Pencere açıklıkları, ötekilerden biraz daha yüksek seviyededir

ve söveleri de yekpare taşlardan değil, cumba duvar örgüsünün devamı

niteliğindedir. Cumbanın üzerinde cephesi biraz geri çekilerek oturtulmuş,

düzgün kesme taş örgülü, sekizgen prizmal kasnak ile dört köşesinde,

sekizgen kesitli sembolik ağırlık kuleleri bulunmaktadır (Fotoğraf: 124).

Portal, yüzeyden az bir girinti ile boyuna dikdörtgen biçiminde

çerçevelenmiş segment kemerli büyük bir açıklığa sahiptir. Kemer köşelikleri,

135

birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey olarak biraz kabarıktır ve yukarısında

yine taşıntılı düz bir yüzey halinde enine dikdörtgen bir pano mevcuttur. Kapı

kanatları, kalın keresteden imâl edilmiş bir çifttir ve yüzlerine kabara başlı iri

mıhlarla yatay şeritler biçiminde tutturulan, dövme demir enli levhalar

kaplanmıştır (Fotoğraf: 123). Sövelerin alt kısmına, aynı malzemeden

kesilerek hazırlanmış, uçları palmet şeklinde sonuçlanan enli birer levha,

küçük mıhlarla tutturulmuş, bunların yukarısına da demir halka çakılmıştır.

Dükkânlara ait ocak ve dolap nişleri herhangi bir özellikten yoksun,

dikdörtgen birer girinti halindedir. Kuzey cephede, doğu kenardaki ilk

dükkânda, derinliği daha fazla olan dükkânların arasında kalan beş dükkânda;

güney cephede girişten itibaren batıdan birinci, üçüncü, doğudan ikinci,

üçüncü dükkânlarda; batı cephede ise ilk ve sekizinci dükkânda hiçbir niş

görülmezken183 diğer dükkânlarda en az bir adet olmak üzere iki veya üç nişe

rastlanmaktadır. Dolap nişleri, yarım daire kemerlidir. Konumlarında farklılık

görülmekle beraber ekseriyetle dükkânların uzun kenarlarından birine

yerleştirilmiştir. Bazıları muhtelif zamanlarda değişikliğe uğramış; kimisi

kapatılmış, kimisi genişletilmiş, hatta sırt kalınlığı kırılarak yandaki mekânla

bağlantı sağlanmıştır. Doğu cephede, güneyden kuzeye doğru ikinci, altıncı ve

yedinci dükkânlarda bu değişiklikleri görmek mümkündür. Güney cephede ise

batıya doğru üçüncü ve beşinci dükkânlarda tahribat biraz daha ileriye gitmiş,

kısa kenarların büyük bir bölümü kırılarak arkasındaki odalarla birleştirilmiştir.

Dükkânların çoğunda bulunduğunu düşündüğümüz ocaklardan sadece doğu

183- Dükkânların çoğu halen esnaf tarafından kullanıldığı için duvar yüzeyleri raflarla

veya ahşap, plastik, madeni v.b. levhalarla kapatılmış vaziyettedir. Bu sebeple rölöve

çalışmaları sırasında mevcut durum belgelendiğinden, bahsedilen dükkânlarda yer

aldığını düşündüğümüz nişler plânımızda gösterilmemiştir.

136

cephe kuzey uçtaki üç dükkân ile kuzey cephe doğu kenarından ikinci odadaki

varlığını koruyabilmiştir. Doğudaki dükkânlarda mevcut ocaklar kısa kenarlara,

diğer dükkândaki ocak ise uzun kenara ve doğu cephe kuzey uçtaki dükkânda

yer alan ocağa sırtını yaslayacak biçimde yerleştirilmiştir. Ocak kütlesinin ön

yüzündeki kemer, yanlarda birer konsola oturmakta ve duvar yüzeyinden

hafifçe taşıntı yapmaktadır. Mevcut izlerden birer davlumbaza sahip oldukları

belirlenebilen bu ocaklara ait bacalar örtü sisteminde izlenebilmektedir.

Hanın kapısı, kuzey-güney yönünde uzanarak avluya ulaşan,

dikdörtgen plânlı, çapraz tonoz örtülü geniş bir koridora açılır (Çizim: 13,

Fotoğraf: 125). Koridorun ilk bölümüne, kapı kanatlarının eni kadar bir aralık

bırakılarak segment kemerli, söveli ikinci bir kemer açıklığı yapılmış; iç ve dış

söveler arasına da kemer/tonoz örtü sistemi uygulanmıştır. Koridor, segment

kemerli ikinci söveden itibaren; ilk ikisi doğu-batı duvarları arasına, üçüncüsü

avlu cephesindeki kare ayaklar arasına örülen yayvan-sivri kemerler ile farklı

büyüklükte üç bölüme ayrılmış ve her biri çapraz tonozla örtülmüştür. İlk iki

bölüm yaklaşık aynı büyüklükte olmakla beraber ortadaki daha büyüktür;

avluya yönelen üçüncüsü diğerlerinden küçüktür. Baştaki bu iki bölümün doğu

ve batı yanlarına simetrik düzenle birer dükkân184 yerleştirilmiştir. Girişteki

dükkânlar, sivri kemerli, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı küçük birer

eyvan şeklindedir ve halen ahşap iskeletli bir camekânla genişletilerek

kullanılmaktadır. Orta bölüme açılan dükkânların ikisi de aynalı tonoz örtüye

sahiptir ve doğudaki kare, batıdaki doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır.

184- Vakfiyede (V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri, s.55) bahsedilen dört dükkân bunlar

olmalıdır.

137

Kapıları basık kemerli yapılmakla birlikte, sivri kemerli büyük birer açıklığın185

da camekân şeklinde değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Doğudaki dükkânın

kemeri tonoza geçmektedir. Bu dükkânın kuzey kenarının doğu ucunda,

batıdaki dükkânda ise aynı duvarın batı ucunda şimdiki haliyle kapatılmış birer

pencere açıklığı bulunmaktadır. Batıdaki dükkânın güney ve batı duvarlarının

büyük bir bölümü, bitişiğindeki mekânlarla bağlantı sağlamak amacıyla

kırılmış186 ve bu açıklıklar bir kapı şekline dönüştürülmüştür. Doğudaki

dükkânın güney duvarının doğusuna ocak, batısına birer dolap nişi açılmıştır.

Koridorun avluya mesafeli üçüncü bölümünde, doğu yanda revak, batı yanda

ise üst kata irtibat sağlayan merdivenler yer almaktadır.

Avluya, koridorun sonundaki sivri kemerli bir açıklıkla geçilmektedir.

Avlu zemini, yüzeyleri kısmen düz moloz parçacıkları halindeki taşlarla döşeli

olmakla beraber, dört yönden merkeze doğru hafif bir meyil yapmakta ve

merkezde ortasında küçük bir su gideri bulunan yekpare ince blok halindeki

dikdörtgen bir taş görülmektedir (Fotoğraf: 126). Avlu, dış hatlarına paralel, dik

yamuk plânla düzenlenmiş, kat ayırımları dıştakilerden farklı biçimde “C-S”

kıvrımlı konsolların taşıdığı bir dizi saçakla vurgulanmış, fakat günümüze

sadece birkaç konsol ulaşabilmiştir. Cephe duvarlarının da aynı tarzdaki

saçakla boydan boya sınırlandırıldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Alt kat

için kuzey ve güneyde sivri kemerli beşer göz revak hazırlanmış (Fotoğraf:

127-128), doğu ve batı yönlerde kullanılmamıştır. Üst katta, doğu, batı

cepheler yine beşer gözlü revak düzenlemesine sahiptir (Fotoğraf: 129-130).

185- Batı dükkâna ait açıklıklar, geç dönemde farklı bir örgü malzemesiyle kapatılmıştır.

186- Bu tahribatın, portalin batısındaki dükkânın hacmini genişletmek maksadıyla

yapıldığı rahatlıkla anlaşılmaktadır.

138

Kuzey ve güney cephelerin batı kenarları sofa biçimi, tek gözlü birer revak

halinde (Fotoğraf: 127-128); kuzey cephe doğu kenarındaki mekân sivri

kemerli bir eyvan şeklinde avluya yönelmektedir (Fotoğraf: 131). Aradaki

bölümler kapalı olmakla birlikte, cepheleri biraz geri çekilerek örüldüğünden

revakın devamı niteliğinde, sivri kemerli yüzeysel birer niş görünümündedirler.

Avlu beden duvarları esas itibariyle düzgün kesme taş örgülü iken üst katta,

doğu ve batı revak kemer-köşelikleri ile güney kenar batı ucundaki tek göz

açıklığın kemeri tuğladan örülmüş, dış kenarları da bir sıra tuğla ile

sınırlandırılmıştır; ayrıca revakı teşkil eden ayaklarda düzgün kesme taşlar

üzengiden itibaren birer sıra daha yükseltilerek kemerlerin oturması

sağlanmıştır (Fotoğraf: 129-130). Öte yandan cephede görülen bütün kemer

alınlıkları cephe yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür.

Avlu kenarlarının aksında yer alan bölümlerin üzerinde, iki katlı

görünümden sonra üçüncü kademe şeklinde yükselen, birer kasnak ve

simgesel ağırlık kuleleri cumbadakiyle aynı özelliklerde yapılmıştır. Kuzey

kenar ucundaki iki kemerin birbirine bakan köşeliklerinde, simetrik düzenle

yerleştirilmiş, plastik etki uyandıran birer kuş evi187 mevcuttur. Tahrip

olmalarına rağmen, duvar örgüsüyle aynı malzemeden, boyuna dikdörtgen

prizmal bir kütle tertibinde yapıldıkları anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 132). Alt

katta, ortadaki revak açıklığının önünde, sonradan eklenmiş bir çift çeşme ve

arkasında da hela bulunmaktadır (Fotoğraf: 127).

187- Yapıdaki kuş evleri hakkında bkz., Barışta, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi

İstanbul’undan Kuşevleri, Ankara 2000, s.257-258; M. Doğanbaş, “Amasya Yöresi

Kuş Evleri”, Arkitekt, S.447 (basım yeri yok), 1997, s.70-72(s.72); aynı yazar, Kültürel

ve Sanatsal Boyutuyla Amasya, Amasya 2003, s.82; S. Ayan, “Kuş Evleri”, Bedesten

Kültür Sanat Edebiyat Dergisi, S.7, Merzifon 2000, s.23-25 (s.24).

139

Avlu, cephe düzeni bakımından iki katlı görünmekle birlikte, yapının

kuzey kenarı üç katlı bir kuruluşa sahiptir. Avlu alt katının doğu ve batı

kenarlarında cephe boyunca uzanan bir dizi oda üzerine üst kat revakı

oturtulmuş; revak gerisine de dükkânların üzerine gelecek biçimde odalar

sıralanmıştır. Güney kenarda revakın gerisine, alt kata ait köşe odaları

yerleştirilmiştir. Üst katta, mekânların dizilişi farklıdır. Revakın üzerine odalar,

alt kata ait köşe odaları ile giriş koridorunun orta bölümüne cepheli

dükkânların üzerine gelecek şekilde uzun bir koridor ve koridorun güneyine,

sokağa cepheli dükkân sıralarının üzerine oturacak biçimde tekrar odalar

sıralanarak mekân-koridor-mekân şeklinde bir düzenleme elde edilmiştir

(Çizim: 14). Kuzey kenar farklı bir düzenlemeye tabi tutulmuştur; revakın

gerisine, avlu zemininden yarım kat aşağıda bir ahır yerleştirilmiş, onun

üzerine, cephesi biraz geri çekilerek, sırtını arkasındaki dükkân sırasına

yaslayacak biçimde adeta ara kat niteliğinde188 bir dizi oda oturtulmuştur. Üst

katta, güney kenardakine benzer biçimde, revakın üzerine odalar, alttaki

odaların üzerine koridor, koridorun kuzeyine dükkânların üzerine rastlayacak

şekilde odalar dizilmiş, böylece üst kat itibariyle simetrik bir düzenleme

uygulanmıştır (Çizim: 14). Ahırın avlu zemininden yarım kat aşağıda yer

alması, kuzey kenar ile doğu, batı kenarlar arasında bir kot farkı meydana

getirmiştir. Ahırdan itibaren başlayan yükseklik, alt kat bünyesinde

değerlendirdiğimiz ara katta da devam etmiş ve üst kat kuzey kenar zemininin

1,14 m. daha yüksekte yer almasına yol açmış, ancak bu kot farkı üst kat örtü

188- Hana ait rölövelerimizde, plândaki bütünlüğün bozulmaması için ahır ayrı olarak

değerlendirilmiş ve ahırın üzerindeki mekânlar alt kat plânında, üçüncü katı teşkil

eden mekânlar ise üst kat plânında belirtilmiştir.

140

sistemine yansımamıştır. Şöyle ki; ahırdan kaynaklanan yarım kat kot farkı,

ara kat ve üst kat mekânlarının daha az yükseklikte yapılmasıyla çatı

seviyesinde eşitlenmiştir.

Revak ve koridorlar, genellikle ayaklar ile duvar arasına örülen yayvan

sivri kemerlerle çoğunluğu eş büyüklükte kare, bazıları da dikdörtgen ve dik

yamuk bölümlere ayrılarak her biri kubbe veya farklı tonoz çeşitleriyle

örtülmüştür (Çizim: 14). Revak kemerleri avlu cephelerinde ayaklara, diğer

uçları ise arka plândaki mekânlara ait duvarlara oturmaktadır. Üst kat

kuzeybatı ve güneybatı köşedeki ayaklar hariç hepsi kare kesitlidir.

Köşedekiler ise avlunun batı kenarındaki açılımını düzenleyen kemerleri

karşılayabilmek amacıyla plâna uygun biçimde dik yamuk olarak

kesilmişlerdir. Alt kat kuzey kenarı ile üst kata ait revaklar yaklaşık eş

büyüklükte beşer kare bölüme ayrılarak üst katta aksa yerleşen iki bölüm

pandantif geçişli kubbe, diğerleri çapraz tonozla örtülmüştür. Alt kat güney

kenarda, batıya doğru ilk bölüm kare, ikincisi kuzey-güney yönünde, üçüncü

ve girişe ait olan bölüm ise doğu-batı yönünde dikdörtgen şemada olup çapraz

tonoz örtülüdür. Girişin batısındaki kemer gözü, arkasındaki merdiven

kütlesinden dolayı sivri kemerli bir niş görünümündedir. Batı uçtaki revak gözü

dik yamuk plânlı, sivri beşik tonozludur (Çizim: 13). Üst katta, kuzeybatı ile

güneybatı kenardakiler yine birer dik yamuk plânda ve çapraz tonoz örtülü

olmakla birlikte kemerleri doğuda mekânlara ait duvarlara bitişik ayaklara,

batıda ise serbest ayaklara oturmaktadır.

Üst katta, koridorları bölümleyen kemerler, revaklarla bağlantılı

kenarları hariç mekânlar arasındaki duvar örgüsünden ibaret üzengilere

oturtulmuştur (Çizim: 14). Kuzey kenarda dokuz, güney kenarda yedi bölüm

141

mevcuttur. Bu bölümler genellikle eş boyutta kareye yakın şemada olmakla

birlikte güney kenarda batıya doğru üçüncü, kuzey kenarda sekizinci bölümler

diğerlerine oranla daha küçüktür ve kuzey-güney yönünde dikdörtgen

biçimindedirler. Güney kenarda yanlardaki bölümler çapraz tonoz, arada kalan

beş bölüm de aynalı tonoz örtü sistemine sahiptir. Kuzey kenarda doğu uçtaki

ilk bölüm çapraz tonoz, batıya doğru üçüncü, beşinci bölümler pandantif

geçişli kubbe, dokuzuncu bölüm sivri kemer/tonoz, arada kalan diğerleri aynalı

tonoz örtülüdür. Güney kenarda batıya doğru ikinci, dördüncü, beşinci

bölümün tonoz aynası kare, üçüncü ve altıncı bölümlerinki kuzey-güney

yönünde dikdörtgendir. Kuzey kenarda dördüncü bölüm kare, ikinci, sekizinci

bölümler kuzey-güney yönünde dikdörtgen, altıncı ve yedinci bölümler ise

doğu-batı yönünde dikdörtgen aynalı tonoza sahiptir. Revaklarla koridorları

birbirine bağlayan dört bölüm de çapraz tonozla örtülüdür ve bunlardan

batıdakiler, güneybatı köşedekiyle beraber yapının genel plânına uygun

şekilde dik yamuk olarak düzenlenmiştir (Çizim: 14).

Odalar, alt katta doğu kenarda altı (Fotoğraf: 129), batı kenarda beş

(Fotoğraf: 130) ve revak gerisinde olmak üzere kuzeyde altı, güneyde dört

adettir (Çizim: 13). Güneydekilerden birer tanesi köşelerde, diğer ikisi ise

esasen bunlara bitişik dükkân ünitesi olup cephe aksındaki giriş koridorunun

her iki yanındadır. Doğudaki odalardan kuzey ve güney uçtakilerin büyük bir

bölümü revakın doğu kenarını sınırlandıracak biçimde konumlanmışlardır.

Batıdakilerden güneydeki ilk oda da yine aynı biçimde revaka cephelidir.

Kuzeydeki odalardan beşi, revaka ait beş kemer gözü boyunca sıralanmış,

altıncısı ise üst katla irtibatlı 2 m. genişliğindeki merdiven aralığının batısına;

sırtı, diğer odalarınkiyle aynı hizada, cephesi ise ötekilerden 1,40 m. güneye

142

taşıntılı şekilde yerleştirilmiştir. Bir dizi halindeki beş odanın önüne de,

zeminden yüksekte yer almaları sebebiyle avlu ve üst katla irtibatını

kurabilmek için revak boyunca uzanan, 2 m. genişliğinde balkon biçimi bir

koridor yapılmıştır (Fotoğraf: 133). Düz yüzeyli levhalar halinde kesilmiş taş

korkuluğa sahip koridor, eşit mesafelerde dizilmiş yirmibeş adet “C-S” kıvrımlı

konsola bindirilmiş ve batı ucundaki ikinci konsoldan sonra önce güneye ve

tekrar doğuya dik açılı küçük bir kırılma yaparak devam edip revakın doğu

duvarına bitiştirilmiştir (Fotoğraf: 134). Öte yandan bu kısımdaki altıncı oda ile

batı kenarın kuzeyindeki oda arasına batıya doğru hafifçe daralarak uzanan,

beşik tonoz örtülü ikinci bir koridor yapılmış; batı duvarına ve kuzey kenar batı

ucuna birer açıklık189 teşkil edilerek muhtemelen müştemilat mekânlarıyla

irtibat sağlanmıştır (Çizim: 13, Fotoğraf: 135).

Alt kat odaları, kuzeydekiler ve batı kenar güney ucundaki hariç, avluya

paralel kenarları diğerlerinden daha uzun ve her biri diğerine yakın ölçülerde

dikdörtgen plânla yapılarak birbirine bitişik sıralanmıştır. Kuzeydeki odalar,

kısa kenarları avluya dik biçimde dikdörtgen plânlı, batı kenar güneyindeki oda

ise avluya paralel yönlenmekle birlikte, güneybatı köşesinde strüktürdeki

açılımdan dolayı dik yamuktur. Kuzey kenarda merdivenin batısındaki oda

hariç, yaklaşık eş büyüklükteki mekânlar, plânları doğrultusunda birer aynalı

tonozla örtülmüştür (Çizim: 13). Bu oda diğerlerinden hem hacim olarak daha

büyük hem de örtü sistemi bakımından farklıdır. Esas itibariyle kuzey-güney

yönünde dikdörtgen plânlı mekânın güney kenarına enli bir sivri kemer/tonoz

189- Koridorun batısındaki açıklık, dış cephedeki yedinci dükkânın hemen kuzeyine,

diğeri ise “L” plânlı sekizinci dükkânın güneyindeki dar bölüme tekabül etmekle birlikte

tahrip olduklarından formları belirlenememektedir.

143

örülmüş, diğer odalarla aynı hizadaki kuzey bölümüne de çapraz tonoz

örtülmüştür. Kapısı segment kemerlidir ve güney duvar batı ucuna yerleşerek

koridora açılmaktadır. Pencerelerden biri doğu duvar güney ucuna boyuna

dikdörtgen, öteki batı duvar eksenine büyük bir mazgal biçiminde açılmakla

birlikte söve araları tuğla ile örülerek kapatılmıştır; ayrıca odanın güney

duvarında, kapının hemen sağında duvar yüzeyine konik formla bir

mum/kandillik yerleştirilmiştir190. Diğer mekânların her birinde segment kemerli

birer kapı ve boyuna dikdörtgen biçimi birer pencere açıklığı vardır (Fotoğraf:

129-130, 133). Kapılar tek kanat halinde enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan

yana sıralanıp mıhlanmasıyla yapılmıştır. Pencerelerin tamamı dış cephe üst

kat seviyesindeki pencere açıklıklarıyla benzer özelliklerde birer şebekeye

sahip olmakla beraber doğu ve batı kenar pencerelerinde tahfif kemerleriyle

çift lentolu bir uygulama teşkil edilmiş; ayrıca bu odaların kapı kemerleri, bir

sıra sarı, bir sıra kırmızı kesme taşın alternatif dizisiyle; pencereler ise

yekpare kesme taş lento dışında diğer kenarları duvar örgüsünün devamı

şeklinde kesme taş sıralarıyla örülmüştür(Fotoğraf: 136). Kuzey kenarda revak

boyunca uzanan beş oda ile batı kenardaki odaların pencereleri giriş yönüne

göre kapıların sağ tarafında, doğu kenarda ise sol tarafında yer alır; ayrıca

doğu kenarın kuzey ucundaki odanın penceresi, kuzey kenar odalarına ait

koridor kütlesinin bu cephedeki duvara bitişmesi nedeniyle diğerlerinden daha

190- Odanın, konum itibariyle hana (müştemilata) giriş-çıkışları kontrol ve denetim

altında tutabilmek amacıyla görevliler tarafından kullanıldığını düşünmekteyiz. Zira

hana bağlantı sağlayan koridor ile alt-üst kata irtibatlı merdivenlerin kenarında yer

alması, batı duvarındaki mazgal pencere açıklığının dışarıdan gelip gidenleri, doğu

duvar güney kenarındaki pencere açıklığının da ahır ile üst kata inip çıkanları

görebilecek şekilde yerleştirilmesi; ayrıca diğer mekânlardan daha büyük hacimde

yapılarak farklı şekilde çapraz tonozla örtülmesi bu ihtimali güçlendirmektedir.

144

küçük boyutta ve yüksek konumla koridora yönelecek şekilde açılmıştır.

Güney kenar ucundaki odalarda pencereler, yine odaların konumu itibariyle

kapı açıklıklarının yukarısına yerleştirilmek zorunda kalınmıştır. Üst katta,

kuzey ve güney kenardaki avluya cepheli kapalı mekânların her birinde de alt

kattakilere benzer biçimde aynı boyutta ve hizada birer pencere açıklığı vardır

ancak bunların söveleri yekpare kesme taştandır; ayrıca alt kat seviyesinde,

girişin hemen batısındaki niş biçimli kemer gözünün batı köşeliğinde

arkasındaki merdiven kuruluşuna ait segment kemerli küçük bir pencere

açıklığı daha dikkat çekmektedir. Avlu zemininden yarım kat aşağıda yer alan

ahırın revaka yönelen cephesinde eksenden biraz batıya kaydırılarak

yerleştirilmiş segment kemerli büyük bir kapı açıklığı ile kapı kemerinin üzengi

hizasından biraz daha yukarı seviyede konumla sıralanan her biri eş

büyüklükte, dört adet boyuna dikdörtgen biçimi küçük birer pencere açıklığı

bulunmakla beraber bunlardan biri kapının batısına diğer üçü doğusuna eşit

aralıklarda açılmıştır.

Güneydoğu ve güneybatı köşedekiler hariç odaların hepsinde

dikdörtgen plânla girintili birer ocak ile en az birer dolap nişi vardır. Odaların

beden duvarlarına yerleştirilen ocaklar; kuzeydekilerde eksene, doğu ve

batıdakilerde güney kenara yakın konumla açılmış; ancak bazıları çeşitli

dönemlerde farklı malzemelerle kapatılmıştır; Herhangi bir özellik

sergilemeyen dolap nişleri, mekân dizilerine göre yerleşim ve sayı bakımından

farklılık gösterir. Doğu, batı kenar odaları ile kuzey kenarda batıya doğru

beşinci odada ikişer, diğer odalarda birer adet dolap mevcuttur. İkişer dolap

bulunan odalardan, doğudakilerde biri doğu kenar kuzey ucuna diğeri güney

kenar doğu ucuna; batıdaki odalardan kuzey uçtakinde ocağın iki yanına,

145

ötekilerde biri kuzey kenar batı ucuna diğeri batı kenar kuzey ucuna;

kuzeydeki beşinci odada doğu kenarınki eksene batı kenardaki kuzey ucuna

açılmıştır; ayrıca bu beşinci odanın batı kenarının güney bölümü merdiven

altına rastladığı için burada yarım daire kemerli büyük bir niş daha teşkil

edilmiştir. Tek dolap ihtiva eden odalarda nişler, kuzey kenardakilerde doğu

duvar eksenine, güneydoğu köşedeki odada güney kenar batı ucuna,

güneybatı köşedekinde ise batı kenar kuzey ucuna yerleştirilmiştir.

Kuzey kenardaki odaların bazılarında seyyar merdivenlerle çıkıldığı

anlaşılan ranzalar mevcuttur (Fotoğraf: 137). Ranzalar, kuzey, güney ve batı

duvarlara bitiştirilerek, uçları kuzey ve güney duvarlara saplanan kare kesitli

birer ana kiriş üzerine, doğuya uzanan uçlarının alt yüzeyleri “C-S” kıvrımı

şeklinde birer profilasyonla kesilen diğer kirişlerin oturtulmasıyla ahşap

malzemeden yapılmıştır. Doğu kenar boyunca uzanan korkuluk, gövdeleri

ikişer boğumlu ince ahşap çubukların eş aralıklarla yan yana sıralanmasından

meydana getirilmiştir191.

Alt kata ait mekânlarda duvar, tonoz yüzeyleri sıvalıdır ve herhangi bir

süsleme unsuru taşımazlar. Oda zeminleri kare biçimi döşeme tuğlalarıyla

kaplanmıştır. Doğu ve batı kenar odalarının altında, seyyar merdivenlerle

inilen birer hücrenin varlığı döşemesi sökülmüş kısımlardan

anlaşılabilmektedir. Odalarla aynı plânda fakat daha küçük hacimde

191- Alt kat bünyesinde incelediğimiz kuzey kenardaki bu odaların, ahırın hemen

üzerinde yer alması ve ranzalı yatak düzeninde tasarlanmaları hana yük getirip

götüren yolcular tarafından kullanıldığını düşündürmektedir.

146

düzenlenmiş hücreler, dış cephe dükkânlarında olduğu gibi depo vazifesiyle

kullanılmış olmalıdır192.

Üst kata çıkış, güney kenarda giriş koridorunun avluya yönelen

bölümünün batısındaki (Fotoğraf: 138) ve kuzey kenarda ara kat önündeki

konsollarla taşınan koridorun başında yer alan odanın batısındaki

merdivenlerle sağlanmıştır(Çizim: 13). Giriş koridorunun batısındaki merdiven

boşluğu, doğu-batı yönünde beşik tonoz örtülüdür ve burada yirmi basamaklı

merdivenden sonra batı revakı ile güney kenarın orta koridoruna irtibatlı geniş

bir sahanlığa ulaşılır. Sahanlık, esasen avlu güney kenarının batı ucunda sofa

biçimi tek gözlü revak halinde düzenlenmiş çapraz tonozla örtülü bölümdür

(Çizim: 14, Fotoğraf: 139). Kuzey kenardaki merdiven boşluğu, batı uçtaki ilk

iki odanın arasına “L” plânla yerleştirilmiştir. Merdiven, beş basamakla kuzeye

yöneldikten sonra kare biçimi geniş bir sahanlıktan itibaren dik açı ile doğuya

yönelerek onüç basamakla üst kat orta koridoruna bağlanmaktadır (Çizim: 14).

Üst katta, koridor zeminindeki açıklığın batı kenarına eşit aralıklarla

sıralanmış, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade bir ahşap korkuluk,

kuzey kenarına ise düz yüzeyli, enli levhalar halinde kesilmiş taş korkuluk

yerleştirilmiştir.

Üst katta mekânlar, doğu ve batıda revak gerisine (Fotoğraf: 140-141),

kuzey ve güneyde ise ortadaki koridorun her iki tarafına simetrik bir düzenle

sıralanmışlardır (Fotoğraf: 142-143). Kuzeybatı köşeye de bu simetriyi

bozacak şekilde her iki yöne taşıntılı müştemilat yerleştirilmiştir (Çizim: 14).

Koridorun avluya cepheli kenarındaki mekânlar doğudan batıya doğru dörder

192- Söz konusu depolar, alt kata ait doğu, batı ve güneydeki mekânların tüccar

tarafından kullanıldığını göstermektedir.

147

adettir ve batı kenarlarındaki sofa biçimli birer bölüm de tek gözlü revak

şeklinde düzenlenmiştir. Kuzey, güney kenarda, köşeleri teşkil eden odalar

dahil dokuzar, bunlar arasında kalan kenarlarda doğuda dokuz, batıda ise

sekiz oda mevcuttur. Üst kattaki kırküç oda ile alt kattaki ondokuz odanın

toplam sayıları, vakfiyede193 belirtilen “altlı-üstlü altmışiki oda” sayısıyla

tamamen aynıdır. Kuzey kenardaki mekânlar, doğu uçtaki iki oda hariç, zemin

kotundan aşağıda yer alan ahır kütlesinin meydana getirdiği kot farkından

dolayı, doğu ve batıdaki odalardan 1,14 m. daha yüksek bir zeminde

sıralanmaktadır. Batı kenara ait kuzeye doğru sekizinci oda da kuzey

kenardakilerle beraber aynı yükseklikte(Fotoğraf: 144); fakat kuzey kenarın

doğu ucundaki ilk iki oda ise doğu kenardakilerle birlikte revak kotundadır

(Fotoğraf: 145). Katlar arasında bağlantıyı sağlayabilmek üzere batı kenarda

sekizinci odanın önündeki revak ile kuzey koridorunu birbirine bağlayan

bölümün güneydoğu köşesine, kuzeye yönelen; kuzey kenarda, avluya

cepheli odalardan doğu uçtakinin kuzeydoğu köşesine, batıya yönelen beşer

basamaklı birer merdiven yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 144-145). Üst kat odaları,

plân itibariyle alt kattakilere benzer özellikler taşımasına karşılık bazı

düzenlemelerde farklılıklar görülmektedir. Doğu, batıda revak gerisinde,

kuzey, güneyde koridorun dışa cepheli kenarlarında; dükkânların üzerinde yer

alan odalar, avluya paralel kenarları diğerlerinden daha kısa ve her biri

diğerine yakın ölçülerde dikdörtgen plânla yapılarak birbirine bitişik

sıralanmıştır. Yaklaşık eş büyüklükteki mekânlar(Fotoğraf: 146), güney kenar

eksenindeki kubbeli oda hariç, plânlarına uygun biçimde avlu kenarlarına dik


148

doğrultuda uzanan birer aynalı tonozla örtülüdür (Fotoğraf: 147). Kuzeydoğu

köşedeki oda ile güney kenar eksenindeki oda diğerlerinden daha büyük

ölçülerdedir. Güney kenarda her iki köşedeki mekânlardan güneydoğudaki,

batısına bitişik oda; güneybatıdaki, doğusuna bitişik oda ile tek girişle

bağlantılı ikiz oda şeklinde plânlanmıştır. Bunlarda odalar arasındaki bağlantı,

her ikisini ayıran ara duvarın kuzey ucuna yerleştirilmiş birer kapı açıklığı ile

sağlanmıştır. Koridorun avluya cepheli mekânlarından kuzeydekiler, her biri eş

büyüklükte, avluya dik doğrultuda kareye yakın dikdörtgen plândadır ve

eksendeki pandantif geçişli kubbe, diğerleri çapraz tonoz örtülüdür.

Güneydekiler, avluya paralel doğrultuda dikdörtgen plâna sahip olmakla

birlikte; güneydoğu, güneybatı köşedekilere benzer biçimde ikiz oda halinde

düzenlenmelerine karşın bir ara duvar ile değil, kuzey-güney yönünde örülen

birer sivri takviye kemeriyle örtü sistemi itibariyle ikişer bölüme ayrılmışlardır.

Eksendeki bölüm yine pandantifli geçişe sahip kubbe, kenardakiler çapraz

tonoz örtülüdür. Bunlardan doğudaki odanın doğu bölümü kare, batıdaki

bölümü avluya dik doğrultuda dikdörtgen; batıdaki odanın eksendeki kubbeli

bölümü kare, diğeri avluya paralel doğrultuda dikdörtgen plânlıdır ve zemini bir

seki halinde yükseltilmiştir. Bu odalardan bazıları fonksiyonları dolayısıyla

farklı özellikler arz etmektedir. Kuzey kenarda avluya cepheli mekânlardan

doğudaki, sivri kemerli tek göz açıklıkla eyvan şeklinde avluya yönelmekle

beraber güneydoğu köşesine diyagonal konumla yerleştirilen düzgün kesme

taş malzemeli küçük bir mihrap nişi vasıtasıyla hanın mescidi haline

dönüştürülmüştür(Fotoğraf:131,148). Mihrap nişi, güneydoğu köşedeki kemer

açıklığının üzengi seviyesinden bir sıra yükseltilerek, 68 cm. genişliğinde, 33

cm. derinliğinde, beş kenarlı bir plânla yapılmıştır. Kavsarası sivri kemerli,

149

içbükey kesilmiş yekpare kesme taştandır. Odanın doğu kenarının esasen

sivri kemerli bir açıklık halinde düzenlendiği, ancak sonraları yatay, dikey ve

çapraz ahşap hatıllar arasına tuğlaların balık sırtı biçiminde yerleştirilmesiyle

dolgulandığı mevcut durumdan anlaşılmaktadır. Öte yandan kuzey kenarı da

ekseninde bir kapı açıklığı bırakılarak oldukça ince bir duvarla kapatılmıştır

(Çizim: 14); bu değişiklikler daha sonraki bir dönemde yapılmış olmalıdır.

Güneydeki mekânlardan alt kattaki giriş koridorunun üzerine

yerleştirilmiş oda, diğerlerinden iki basamak kadar yüksek kotta ve beden

duvarları kalınlığınca dışa taşıntılı cumbalı şekilde yapılmıştır(Fotoğraf: 149-

150). Diğer odalara göre daha büyük hacimle, daha uzun dikdörtgen plâna

sahiptir. Cumbanın güney bölümüne enli bir sivri kemer örülerek yarım aynalı

tonoz gibi şekillenen fakat aynası tam belirmeyen bir örtü yapılmış, diğer

odalarla eş hizalı koridor tarafındaki kısmına da pandantifli, kısmî derinlikte bir

göbeği bulunan kubbe oturtulmuştur. Kubbe eteği de oldukça az girintili ve dar

bir kademe halindedir. Odanın cumbalı bölümü bir seki ile yükseltilmiştir.

Mekânlar, dış cepheye her biri odanın aksı ortalanarak yerleştirilmiş birer

pencere ile açılırken kuzeydoğu, güneydoğu ve güneybatı köşe odaları ikişer

pencereye sahiptir. Güneydeki odalarda doğu, batı cephedeki pencere

açıklıkları güney kenara, kuzeydoğu köşedeki odada kuzey duvarının doğu

kenarına yakın konumdadır. Odaların revak ve koridora cepheli duvarlarına,

nöbetleşe bir dizi halinde birer kapı-pencere açıklığı yerleştirilmekle birlikte

(Fotoğraf: 140-143), köşe odalarıyla kuzeydoğu köşedekinin batısına bitişik

oda ve mescit mekânında sadece kapı açıklığı vardır. Pencere açıklıkları;

kuzey kenarda, koridorun kuzeyindeki odaların tamamında, batıdaki odaların

kuzeye doğru ilk yedisinde, güney koridorunun kuzeyindeki odalarda ve doğu

150

kenarda kuzeye doğru dokuzuncu odada mekâna giriş yönüne göre kapıların

solunda; güney kenarın tamamında, doğudaki odaların ilk sekizinde, kuzey

koridorun güneyindeki odalarda ve batı kenar kuzeye doğru sekizinci odada

ise sağında yer almaktadır. Üst kat odalarına ait bütün kapı ve pencereler, alt

kattakilerle aynı özelliklerde yapılmakla birlikte pencere açıklıklarının

bazıları194 muhtelif tarihlerde tuğla, vb. malzemelerle örülerek kapatılmıştır

(Fotoğraf: 140). Pencereler, iç mekânda özellikle üst kat odalarında mazgal

biçiminde yapılmakla birlikte bazıları yarım daire, bazıları da sivri kemerli birer

açıklık halinde mekâna yönelmektedir. Aynı düzenleme kapı açıklıkları için de

söz konusudur; ayrıca kemer alınlıkları duvar yüzeyinden biraz geri çekilerek

az girintili bir görünüşle vurgulanmışlardır (Fotoğraf: 149).

Mekânların büyük bir kısmında alt kattakilerle benzer şekilde ocak ve

dolap nişleri vardır, fakat odalara göre konumları ve sayıları değişmektedir.

Güney kenarda, cumbalı oda hariç, koridorun her iki yanında sıralanan

mekânlarda; doğu kenar kuzeye doğru sekiz, dokuzuncu; batı kenar kuzeye

doğru altıncı; kuzey kenar, koridorun kuzeyindeki odalardan batı uçtaki ilk

odada ocak görülmemiştir195. Ocaklar, odaların hepsinde de uzun duvarlardan

birine yerleştirilmiştir. Cepheleri, üzengi seviyesinden itibaren konsollara

oturan yarım daire kemerli bir kütle halinde taşırılmış, kemer alnı yüzeyden az

girintili bir kademe ile hafifçe geri çekilerek vurgulanmış ve yukarısı da yatay

194- Kuzey kenarda, koridorun kuzeyinde doğudan batıya doğru, köşe odası dahil

sekizinci; batı kenarda kuzeye doğru altı, yedinci; doğu kenarda ise kuzeye doğru iki,

altı ve yedinci odanın pencere açıklıkları kapatılmış vaziyettedir.

195- Esasen bu odalarda da birer ocağın yer aldığı fakat tadilât sonucu ortadan

kaldırıldığı düşünülebilir; ayrıca bazı odalarda duvar yüzeyleri farklı malzemelerle

kapatıldığından ocak veya dolap nişinin mevcudiyeti tespit edilememiştir.

151

ince bir kornişle sınırlandırılmıştır. Cephenin üzerine, kornişten itibaren üçgen

yüzeyli, piramidal görünüşlü bir davlumbaz kütlesi oturtulmuştur; ancak

bunların çoğu tahribata uğramış, bazıları kapatılmış, bazıları da deforme

edilmiştir (Fotoğraf: 146). Dolap nişleri, kuzey koridorun kuzey kenarında

batıya doğru ikinci, güney koridorun kuzeyindeki ikiz odalardan batıdakiler,

güneydoğu köşedeki ikiz odadan batıdaki ve mescit mekânı hariç her odada

en az birer tanedir. Herhangi bir özellik sergilemeyen nişler, çoğunlukla yarım

daire, kısmen de sivri kemerli cephe görünüşlerine sahiptir (Fotoğraf: 146,

151). Kemer alınları, ocaklardaki gibi az bir girinti halinde duvar yüzeyinden

geri çekilerek vurgulanmıştır. Bazıları bilinçsiz müdahalelerle deforme

edilmiştir.

Üst kat odalarının bazılarında da, alt kat kuzey kenar odalarındakilerle

benzer özelliklere sahip ranzalar mevcuttur; ancak bunlar odaların kısa

kenarları arasına yerleştirilmiştir.

Revak, koridor ve mekânlarda duvar, kubbe ve tonozlar çoğunlukla

herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz yüzeyler halinde sıvalıdır. Revak

ve koridorlara ait çapraz tonozların göbeğinde ortası kabara biçiminde taşıntılı,

yaprakları sıva üzerine ince çizgilerle işlenmiş stilize birer yıldız-çiçek motifinin

yer aldığı halen mevcut örneklerden anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 152). Bazı

tonoz aynalarında, kısa kenarların yüzeyine, yine sıva üzerine ince hatlar

halinde çizilerek simetrik düzenle meydana getirilmiş ters kavisli dekoratif

kemerler ile köşeliklerine işlenmiş birbirine bakar vaziyetteki ince belli, uzun

gövdeli lâle tasvirleri dikkat çekici süsleme unsurlarıdır. Öte yandan, handa

konaklayan yolcular tarafından bazı mekânların revak yada koridor cepheleri

152

ile oda duvarlarına grafitiler yapılmıştır196. Bunlarda genellikle, dalgalar

içerisinde büyüklü-küçüklü yelkenliler, balıklar, atlar tasvir edilmiştir (Fotoğraf:

153). Bu tasvirler özellikle güney koridorunun batı kenarında ve doğu

revakının orta bölümündeki duvar yüzeyinde yoğunlaşmıştır. Tasvirler

arasında belinde hançer/kaması, başında uzun birer başlığı olan, biri boynuna

bağladığı iple bir hayvanı (at?) çeken, diğeri ise kavala benzer bir müzik aleti

çalan iki figür de bulunmaktadır. Tasvirin altına 1815 tarihi atılmıştır (Fotoğraf:

154). Güneybatı köşedeki odanın batı duvarında tüfek tasvirleri ile 1768 tarihi

görülmektedir. Bunlardan başka 1822, 1828, 1857 gibi tarihler ile birtakım

imzalar, tahrip olduğu için dilini belirleyemediğimiz yazılar197 da önemli bir

grubu teşkil etmektedir. Sıvaları dökülmüş bölümlerden üst kat mekânlarının

ara duvarlarının da tuğla malzemeyle örüldüğü anlaşılmaktadır. Odaların

tabanı kare formlu tuğla (Fotoğraf: 149-150), revak ve koridorların tabanları

moloz parçacıklar halindeki yassı taşlarla kaplanmıştır (Fotoğraf: 141, 143).

Üst katta kuzeybatı köşede yer alan müştemilata, kuzey kenar batı

ucuna yerleştirilmiş enli yarım daire kemerli bir açıklıktan geçilmektedir

(Fotoğraf: 155). Müştemilat, esas itibariyle binanın kuzeybatı köşesine

konumlanmakla birlikte, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla her iki yöne

de taşıntılı bir oda ile bu odanın batı duvarı aksından itibaren kuzey kenardaki

odaların güney duvarıyla aynı hizada batıya doğru uzanan, kabaca dikdörtgen

çerçeveli bir kütle içerisinde yan yana sıralanmış, yaklaşık kare biçimi üç

küçük mekândan ibarettir (Çizim: 14). Oda ile mekânların önüne doğu-batı

196- Çerkez, a.g.m., s.415-432 (s.432).

197- Söz konusu yazı ile tarihlerin, hana yabancı uyruklu yolcuların, özellikle denizcilerin

de geldiğini, hanın o tarihlerde yoğun bir biçimde faaliyette olduğunu göstermesi

bakımından ayrı bir önem taşıdığını düşünüyoruz.

153

yönünde beşik tonoz örtülü uzun bir koridor yapılmıştır (Fotoğraf: 156).

Mekânlar, odanın güney duvarı batı kenarından itibaren hafifçe geri çekilerek

yerleştirildiğinden bu kısımdaki koridor biraz daha geniştir. Koridorun güney

duvarına eşit mesafelerde sıralanan, eş boyutta, mazgal şeklinde üç adet

pencere açılmıştır. Oda ve mekânlar plânları yönünde birer aynalı tonoz örtü

sistemine sahiptir. Odaya güney duvarının doğu kenarındaki segment kemerli

kapı açıklığından girilir. Kuzey duvarının ekseninde ve doğu duvarının kuzey

ucunda birer pencere açıklığı, batı duvarının kuzey kenarına yakın konumla

dolap nişi, güney kenarına yakın konumla da bir ocak nişi mevcuttur. Pencere

açıklıkları, ocak ve dolap nişleri diğer odalardakilerle benzer özellikler

taşımakla birlikte, kemerleri tonozlara geçme yapmaktadır. Güney duvarının

batı kenarındaki dikdörtgen biçimi kapı açıklığı yapının damına çıkış sağlayan

merdiven boşluğuna yönelir (Fotoğraf: 157). Merdiven güneye doğru üçüncü

basamaktan sonra dik bir açı ile kırılarak duvar kalınlığı bünyesi içerisinde

doğuya doğru devam ederek çatıyla irtibatlanır. Merdiven boşluğu beşik

tonozla örtülmüştür198. Müştemilata ait diğer küçük mekânların güney

duvarlarının doğu kenarlarına yerleştirilmiş segment kemerli kapılarından

başka herhangi bir açıklıkları mevcut değildir (Fotoğraf: 158). Batı ve kuzey

duvarlarının alt seviyelerindeki künkler, dar sekiler ve ayak taşlarından hela-

banyo fonksiyonunda kullanıldıkları anlaşılmaktadır.

Alt kat seviyesinde, ahıra ulaşabilmek için revakın doğu kenarından

itibaren batıya meyilli, moloz taş döşemeli bir rampa hazırlanmıştır (Fotoğraf:

134). Ahır ile koridor ve üst katın bağlantısını sağlayabilmek amacıyla, batı

198- Oda, sahip olduğu konum ve düzenleme itibariyle han görevlilerine ait olmalıdır.

154

kenar kuzey ucundaki odanın kuzey duvarına bitişik konumla batıya yönelen,

1,60 m. eninde dokuz basamaklı bir merdiven yapılmıştır. Ahıra, cephe

aksından biraz batıya kaydırılarak yerleştirilmiş, yekpare düzgün bloklardan

ibaret yan sövelere oturan segment kemerli geniş bir kapı açıklığından girilir.

Ahır; güneydoğu köşesi ½ oranında kuzeye doğru girintili, doğu-batı

doğrultuda uzanan bir çerçevenin içerisine yerleştirilmiş, doğu-batı yönünde

sıralanan kare plânlı yedi ayak ile dört yöndeki duvarlar arasına örülen sivri

kemerlerle her biri haçvari şemada, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı

dört bölümden meydana gelmektedir (Çizim: 15, Fotoğraf: 159). Her bölüm de

güneydoğu köşedeki hariç, kendi içerisinde yine kuzey-güney yönünde

dikdörtgen plânlı, çapraz, geçme tonoz örtülü dörder küçük bölüme ayrılmış ve

böylece toplam onaltı bölümlü bir şema elde edilmiştir199. Güneydeki bölümler

doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir koridor biçiminde uzanmakta iken

kuzeydeki bölümler, ayaklarla kuzey duvar arasına devri sıra örülen ara

duvarlarla haçvari şemayı vurgular biçimde sınırlandırılmıştır. Güneydoğu

köşedeki bölüm, alt kata ait doğu kenar kuzey uçtaki odanın bir kısmının

ahırın bu köşesini işgal etmesinden dolayı daha küçük ölçülere sahiptir.

Kuzeydeki bölümlerin tamamı ile güneydeki bölümlerden her iki kenardakiler

geçme tonoz, aradakiler çapraz tonoz, güney doğu köşedeki ise beşik tonoz

örtülüdür. Güney duvara açılmış ve revaka yönelen dört adet pencere, dışta

dikdörtgen biçimli iken içte sivri kemerli mazgal biçimindedir ve her bir

bölümün aksı ortalanarak yerleştirilmiştir. Pencere açıklıkları dışında, batı

kenar güney ucuna yakın konumla mazgal biçiminde bir açıklığın mevcudiyeti

199- Ahır, halen bazı bölümleri briketle örülerek kapatılmış haliyle sebze-meyve

kasalarıyla dolu depo işlevinde kullanılmaktadır.

155

anlaşılmakla birlikte arkası örülerek kapatıldığından işlevi

belirlenememektedir. Ahıra ait ayaklar düzgün kesme taşlardan örülmekle

beraber, 1,66x1,66 m. ölçüleriyle yapıdaki diğer bütün ayaklardan daha

kalındır. Kuzey kenarın üç katlı bir kuruluşa sahip olduğu düşünüldüğünde

ayakların bu kenardaki ağır yükü taşıyabilmek amacıyla kalın yapıldıkları

anlaşılmaktadır. Kemer ve tonoz örgülerinde tuğla kullanılmış, kemerler

birbirine ahşap gergilerle bağlanmıştır. Ayakların bazılarında hayvanların

bağlandığı demir halkalar halen mevcuttur.

Avlu alt kat seviyesinde, kuzey revakının aksını teşkil eden kemer

açıklığının güneyine bitişik konumla ve ayakların doğu-batı kenarlarında

sınırlanan bir çift ikiz çeşme bulunmaktadır (Fotoğraf: 160). Çeşmelerin

arasında 1,30 m.lik bir mesafe bırakılmıştır. Batı taraftaki çeşmenin kilit

taşındaki tarih ibaresinden H.1282/M.1865 yılında yapıldığı anlaşılmakla

birlikte banisi bilinmemektedir.

Cephesinde yer yer bozulmalar bulunsa da halen kullanılmaktadır.

Çeşmeler, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, cephe görünüşleri itibariyle

kare biçimli ve prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiştir (Çizim: 16).

Çoğunlukla iri bloklar halindeki kaba yonu taşlarla örülmüş, fakat kilit

taşları, musluk tablaları mermerden kesilmiş ve kemer ayakları ile kemer

kavsinin yanlarında şpolyen malzeme kullanılmıştır.

Cepheler, masif bir görünüme sahiptir ve gemi teknesi formunda sivri

kemerli yüzeysel birer nişten ibarettir. Kemer alınlıkları cephe yüzeyinden az

bir girinti ile geri çekilerek vurgulanmıştır. Cephelerin ön yüzeyleri düz, alt

yüzleri pahlı bir saçakla sınırlandığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Batıdaki

çeşmenin kilit taşı, düz satıhlı profille çerçevelenmiş, yüzeyine de barok tarzda

156

bir akantüs yaprağı işlenerek altına ١٢٨٢ (1282) ibaresi yazılmıştır. Musluk

tablası, boyuna dikdörtgen biçiminde yek pare mermerden kesilmiş ve cephe

aksı ortalanmak suretiyle tekne yüksekliği hizasına, yerleştirilmiştir. Düz

yüzeyli dikdörtgen çerçeve içerisine, “V” kesitli bir kanaldan sonra, ince bir

profille dekoratif bir kaş kemer teşkil edilmiş, bu profil her iki kenarda kemer

üzengisinden itibaren devam ettirilerek yukarıda dik açı ile kırılarak dikdörtgen

bir çerçeve meydana getirecek biçimde birbirleriyle birleştirilmiştir. Dekoratif

kemerin içerisine aynı formda fakat daha yüzeysel, ikinci bir kemer profili

yapılmıştır. Köşelikler, üst-yan kenarları dik açılı köşebentleri ise kemer

formuna uygun şekilde profillendirilmiştir. Kemerin hemen aşağısına yüzeyi

işlemesiz bir rozet kabartılmıştır. Musluk tablasının ortasında suyun

akıtılmasını sağlamak amacıyla madeni bir boru içerisine yerleştirilmiş,

pirinçten imal yeni bir lüle mevcuttur.

Doğudaki çeşme de benzer özelliklerde inşa edilmiş ve her ikisinin

arasına, musluk tablaları seviyesinde blok taşlardan kütlesel bir duvar örülerek

bir lüle takılmış ve adeta üçüncü bir çeşme ünitesi meydana getirilmiştir.

Çeşmelerin önüne cepheleri boyunca uzanan, kesme taştan dikdörtgen plânlı

birer tekne hazırlanmıştır. Tekne, kemer ayaklarının önüne birer dinlenme taşı

konulması suretiyle üç bölümlü düzenlenmiştir. Çeşmeler, alaturka kiremit

kaplı muhdes bir sundurma ile örtülmüştür.

Çeşmelerin arkasına, revak ayaklarına bitişik konumla birer hela ünitesi

eklenmiştir. Bunlar yan yana sıralanmış kare biçimi basit birer mekândır ve

geç dönem ilavesidir.

157

c) Bedesten200

Çizim No: 17-19


İnceleme Tarihi: 01.08.2001, 15.04.2002, 09.10.2003

Paşa Camii’nin güneydoğu, Taş Han’ın güneyinde yer alır201

(Fotoğraf:41).

İnşa tarihi, kendisine ait kitabesi bulunmadığından kesinleşmemekle

birlikte, Paşa Camii (H.1077/M.1666) ile aynı yıllarda yaptırıldığına dair

bilgiler202 mevcuttur.

200- Eserle ilgili kapsamlı bir çalışma M. Tunçel tarafından yapılmıştır. Tunçel, doktora

tezinde bedestenlerin mimarî özelliklerini değerlendirip tipolojik tasniflerini

gerçekleştirirken Merzifon Bedesteni’ni de etraflıca inceleyip detaylı rölöve çizimlerini

hazırlamış ve geniş bir özetini fotoğraflar eşliğinde yayınlamıştır, tez için bkz.,

Osmanlı Mimarisinde Bedestenler (A.Ü.D.T.C.F., yayınlanmamış Doktora Tezi),

Ankara 1980, s.98-101; yayın için bkz., “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara

2001, s.383-398; yapı hakkında bilgi veren diğer yayınlar için bkz., Gabriel, a.g.e.,

s.73; Erken., a.g.e., s.315-316; K. Kreiser, “Bedesten-Bauten im Osmanischen

Reich”, Istanbuler Mitteilungen, Band 29, Tübingen 1979, s.367-400 (s.391); Cezar,

Typical Commercial..., s.189-190; aynı yazar, Tipik Yapılariyle..., s.253-254; S. Eyice,

“Bedesten”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, 5. C., İstanbul 1992, s.302-311 (s.308).

201- Yapı, Merzifon imar plânında, 30-27.A.a. Pafta, 214 Ada, 34 Parseldedir.

202- Bedestenin inşa tarihi ile ilgili iki farklı görüş bulunmaktadır; Gürbüz, vakfiye ve inşa

hüccet kaydına istinaden “…Seydi Bölüğü Mahallesi’nde oturan Esseyyid Pirî Çelebi

ibn Balı Çavuş tasarrufunda bulunan arsa ile o arsa üzerinde bulunan bakkal, bezaz

ve penbeci dükkanlarını otuzbirbinyediyüzelli akçeye Kara Mustafa Paşa’nın vekili Ali

Ağa’ya satılmış, Ali Ağa tarafından da 1075/1664 tarihinde buraya kargîr bezazistan

ve etrafına dükkânlar binası olan bedesten yaptırılmıştır. Bedestende bulunan

dükkânlar, câmi vakfına gelir kaydedilmek üzere her biri yıllık onikişer akçeye kiraya

verilmiştir…” şeklinde verdiği bilgilerde, bedestenin 1664 tarihinde inşa edildiğini

belirtir, bkz., Gürbüz, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon...”, s.324;

Gürbüz’ün verdiği bilgiler doğru olmakla birlikte, inşa hüccet kaydının sonundaki

“…saâdetlü paşa hazretlerinin ol sûkda kadîm ve hâdis iştira eyledikleri dükkânların

158

Plânı itibariyle asıl halini büyük ölçüde koruyan bedesten, esas işlevini

yitirdikten sonra uzun yıllar belediye mülkiyetinde kalmış, 1949 yılında

Merzifon Dokumacılar Birliği’ne satılmış203, 1971-72 yıllarında V.G.M.

tarafından204 onarılmış ve müteakiben dokuma atölyesi olarak kullanılmış,

ardından tütün deposu fonksiyonu görmüş, bir müddet halı atölyesi hizmeti

yüklenmiş205, bu sırada muhtelif zamanlarda tadilat görmüş, bir takım ilaveler

her birine onikişer akçe icâre bağlayub defter-i vakfa kayd ve tekrar icâre-i tavîle-i

tecdid idüb ba’de’t-temâmül-akd alınan dükkânların binası hedm ve arsalarına kârgir

bezistân ve etrafına dükkânlar binası içün istizan oldukda ne mikdar dükkân olursa

her bir dükkâna senevî icâre-i kadîmesi olan onikişer akçeyi cânibi-i vakfa edâ şartıyla

binâya izn ve mahtum temessük virdim didikde…Rebiülâhir li sene hams ve seb’în ve

elf…” şeklindeki bilgilerden bedestenin, H.1075/M.1664 yılında inşa edilmediği; ancak

bu tarihte, satın alınan dükkânların yıktırılıp, arsalarına da kârgîr bedesten ve etrafına

dükkânların yapılması için karar alındığı anlaşılmaktadır, krşl., V.G.M.A., 641 No’lu

Vakfiye Defteri, s.121-123; Tunçel ise Kara Mustafa Paşa Camii kitabesini esas

alarak M.1666/67 veya civarında yaptırılmış olabileceğini belirtir, bkz., a.g.m., s.384;

biz de vakfiye kayıtlarındaki bilgilerden hareketle Kara Mustafa Paşa Camii ile aynı

yıllarda inşa edildiğini düşünüyoruz.

203- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/14 No’lu dosyada mevcut bilgilerden,

bedestenin 1890’lı yıllardan 1949 yılına kadar belediye mülkiyetinde bulunduğu,

içerisinde kırkbir parça dolap olduğu ve belediye tarafından sökülerek yerine altı adet

mağaza yapıldığı, daha sonra eski eser sayıldığı için aslî halini korumak ve mimarî

tarzına zarar vermemek şartıyla, 1949 yılında seksenbin lira karşılığında Merzifon

Dokumacılar Birliği’ne satıldığı tespit edilebilmektedir.

204- Bedestenin 1971-72 yıllarında onarıldığına dair bilgiler (Anonim, Cumhuriyetin 50.

Yılında…, s.18) bulunmakla birlikte, onarımın mahiyeti ve niteliği belirlenememektedir;

ayrıca V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/14 No’lu dosyadaki belgelerden,

bedestenin esaslı bir onarımı için hazırlanan ayrıntılı restorasyon projesi ve raporunun

T.C. Kültür Bakanlığı Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun

24.7.1997 gün ve 5388 sayılı kararıyla uygun bulunup onaylandığı anlaşılmakta fakat

henüz gerçekleştirilemediği görülmektedir.

205- Tunçel, 8.10.1978 tarihindeki ziyaretinde bez dokuma tezgâhlarına ait betonarme

temeller ile güney duvara bitiştirilen ahşap konstrüksiyonlu bir asma katın

bulunduğunu, 20.6.1984 tarihi itibariyle tütün balyalarıyla dolu olduğunu ve 10.6.2000

tarihindeki ziyaretinde ise dokuma atölyelerine ait kalıntıların sökülerek zeminin

159

yapılarak günümüze ulaşmıştır. Eser, çamaşır dokuma atölyesi durumunda

halen kullanılmaktadır.

Yapı, ana hatlarıyla kare plânlı, dört yönde de aksa yaklaşık konumla

yerleştirilmiş birer giriş ünitesi ve etrafına sıralanmış toplam otuziki adet

dükkân mekânı ile bunların gerisindeki prizmal ana binadan müteşekkil iki

kademeli bir kütle tertibinde inşa edilmiştir(Çizim: 17-18, Fotoğraf: 161)). İlk

kademeyi teşkil eden giriş ve dükkân üniteleri tonoz örtülü bir dizi eyvan

biçiminde simetrik düzenle ana kütleye bitişik yapılmıştır. İkinci kademe;

beden duvarlarından ibaret büyük bir kare şemanın merkezindeki ikinci bir

karenin köşelerine haçvari plânlı dört ayak yerleştirilip, bunların birbirleri ve

duvarlar arasına örülen sivri kemer açıklıkları ile bağlanması sonucu örtü

sisteminde hepsi eş boyutlarda dokuz kare bölüm meydana gelecek şekilde

düzenlenmiştir; böylece ortaya çıkan kübik üniteli her bölüm de pandantif

geçişli birer kubbe ile örtülmüştür (Çizim: 17).

İnşa malzemesi, düzgün kesme taşlar ile tuğladır. Beden duvarları, ince

ve kaba yonu taşlar ile tuğlaların alternatif yerleştirilmesiyle örülmüş, kapı,

pencere söveleri için bloklar halinde yekpare düzgün kesme taşlar

hazırlanmıştır. Tonoz, kubbe, pandantifler ve kubbe kasnakları tuğla, saçaklar,

ayaklar, iç mekândaki kemerler, portallerin iç ve dış yüzeyleri bütünüyle

düzgün kesme taş örgülüdür. Dükkân ve giriş ünitelerine ait kemerlerde de

çoğunlukla tuğla hakimdir; ayrıca bunların çatı örtüleri alaturka kiremitlerle,

ana mekânın örtü sistemi ise kurşun levhalarla kaplanmıştır.

tesviye edilmiş vaziyette halı atölyesine dönüştürüldüğünü belirtir; ayrıntılı bilgi için

bkz., a.g.m., s.384.

160

Bedestenin cepheleri kütle tertibindeki kademelenmeden farklı olarak

beş kademeli bir görünüme sahiptir (Çizim: 18, Fotoğraf: 162). İlk/alt

kademeyi, yan yana bir dizi halinde sıralanan ve eksenlerdeki giriş ünitelerinin

tonoz üzengi hizasına kadar yükselen dükkân sıraları oluşturur (Fotoğraf: 163-

164); ikinci kademe dükkânların meyilli çatıları ile bunları eksenlerde kesen

giriş ünitelerine ait tonoz örtülü kısmî taşıntılardır; üçüncü kademe, ana mekân

kütlesine ait beden duvarlardır ve ön yüzü düz, altı pahlı kesilen ince-uzun

prizmal taş blokların yan yana dizisiyle elde edilmiş, az çıkıntılı bir profil

halindeki saçaklarla sınırlandırılmıştır; dördüncü kademe, üst kenarları testere

dişi biçiminde bir dizi tuğla sıralı saçak kornişi ile son bulan sekizgen plânlı

prizmal kasnak yüzeyleridir (Fotoğraf: 165); beşinci kademe ise ana mekânı

örten kubbelerdir.

Alt kademedeki dükkân ve giriş ünitelerinin kazandırdığı hareketli cephe

görüntüsü, beden duvarlarında masif karakterli duvar yüzeylerine dönüşür;

ancak az sayıdaki pencere açıklıkları ile üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme

taşın alternatif dizisiyle yapılmış muntazam duvar örgüsü bu kütleselliği

nispeten bozan unsurlardır. Pencereler, her cephede üçer tane olmak üzere

toplam oniki adettir ve kubbelerle aynı akslara yerleştirilmiş, boyuna

dikdörtgen biçimi birer açıklıktır. Her cephenin ortasındaki pencere açıklığı,

giriş ünitelerinin dükkân sıralarından yüksek olması dolayısıyla diğerlerinden

biraz daha yukarıda ve küçük boyuttadır (Çizim: 18, Fotoğraf: 161-162); her

birine tuğla örgülü sivri kemerle kuşatılan, yüzeysel derinliğe sahip birer alınlık

yapılmış; uçları düzgün kesme söve taşlarına saplanan demir çubuklarla basit

birer şebeke yerleştirilmiştir. Yatay ve düşey sıralı demirlerle kare biçimi gözler

161

oluşturan şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla


Dükkânlar, simetrik bir düzenle ana kütleye bitişik sıralanmakla

beraber, yapının dört köşesindeki kare, diğerleri ise cephe aksları yönünde

dikdörtgen plânlıdır; köşedekiler ve giriş ünitelerinin her iki yanındakiler çift

cepheli tasarlanmışlar ve geçme tonozla örtülmüşlerdir; arada kalan kuzey,

güneydeki dörder dükkân ile doğu, batıdaki altışar dükkân, sivri beşik tonoz

örtülüdür (Çizim: 17). Dükkânların tonoz örtüleri, cephe açıklıklarının formunu

da etkilemiştir; dolayısıyla köşelerdeki çift cepheli dükkânlar segment kemerli,

diğerleri ise sivri kemerli birer açıklığa sahiptir (Fotoğraf: 163); ayrıca kemer

alınları, cephe yüzeyinden biraz geri çekilerek tuğla ile örülmüş ve üzengi

hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile kuşatılmıştır. Büyük

bir çoğunluğunun muhtelif zamanlarda tadilat geçirerek asıl halinden

uzaklaştığı ve bazı bölümlerinin bir takım ilavelerle kapatıldığı halen mevcut

durumdan206 anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 163, 166). Özellikle, batıdaki giriş

ünitesinin güney kenarında sıralanan dükkânlar ile güneybatı köşedeki

dükkânın tamamen yıkılıp, yerlerine ikişer katlı, betonarme yeni binaların inşa

edilmesi yapıdaki en önemli tahribattır (Fotoğraf: 167) ve bedestenin strüktür

bakımından bütünlüğünü bozmakla birlikte, külliyeye ait tarihî perspektifi de

zedelemiştir207; çünkü bedestenin batı cephesindeki dükkânlar, Paşa Camii

avlusunun doğu kenarındaki dükkânlarla (Fotoğraf: 106); kuzeyindekiler ise

206- Dükkân açıklıklarına ait cephe yüzeylerinin büyük bir kısmı sıvanıp boyanmak

suretiyle esas dokusunu kaybetmiş, bazıları tuğla, fayans gibi çeşitli malzemelerle

kaplanmış, bazı kemer açıklıkları da kepenk, camekân, tabelâ v.b. ilavelerle

kapatılarak, üzengi seviyesinden itibaren farklı malzemelerle dolgulanmıştır.

207- Tunçel, a.g.m., s.385.

162

Taş Han’ın güney kenarında sıralanan bir dizi dükkân ile (Fotoğraf: 115, 161)

simetrik bir düzende yerleştirilerek organik bir çarşı dokusu meydana

getirilmiş, fakat bu tarihî doku yapılan tahribatla önemli ölçüde bozulmuştur.

Giriş mekânları, dört yönde de dükkân sıralarından daha yüksek

yapılarak vurgulanmıştır(Çizim:18, Fotoğraf:164). Beşik tonoz örtülü ünitelerin

cephe açıklıkları, tonoz örtüsüne paralel yarım daire kemerlidir ve doğu

yöndeki hariç kemer alınları, dükkânlardakiyle benzer özelliklerde cephe

yüzeyinden az bir girinti ile geri çekilerek tuğladan örülmüş ve her kemerin

çevresi bir sıra tuğla ile sınırlandırılmış; ayrıca kemer köşeliklerinde de birkaç

sıra tuğla örgüye yer verilmiştir(Fotoğraf: 168). Doğu yöndeki ise hem kemeri

hem de cephe yüzeyi itibariyle, adeta ana giriş cephesi niteliği kazandırılmak

istenircesine diğerlerinden farklı biçimde bütünüyle düzgün kesme taşlarla

örülmüştür. Cephe yüzeylerinin her iki yanı ve üst kenarı, dükkân sıralarındaki

saçakların devamı niteliğinde, ön yüzü düz, altı pahlı kesilen az taşıntılı kesme

taş saçak profiliyle çerçevelenmişlerdir. Aynı tarzdaki birer profilasyon, giriş

ünitelerinin içinde, kısa ve uzun kenarlar boyunca tonoz üzengi hattına

yerleştirilerek, örtü sistemine geçiş vurgulanmıştır(Çizim: 19).

Portallerin dördü de plân, boyut ve düzenleme itibariyle aynı

özelliklerde inşa edilerek, çift söveli ve hem dış, hem iç yüzleri kemerli birer

açıklık şeklinde hazırlanmıştır(Çizim:19). Arazinin meylinden dolayı doğudaki

kapı açıklığına iki, kuzeydeki kapı açıklığına da üç basamaklı bir merdiven

yapılmıştır. Giriş ünitelerine yönelen dış yüzleri, sarı-kırmızı renkli düzgün

kesme taşların alternatif sıralar halinde, birbirine geçmeli silindirik profillerle

örülerek teşkil edilen segment kemerli birer açıklıktır (Çizim: 19, Fotoğraf:

169). Kapı açıklığı, tonoz üzengisine kadar yükselen profilli silmelerle

163

dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş ve kemerin biraz yukarısına da yüzeysel

taşıntıya sahip, enine dikdörtgen biçiminde bir pano yerleştirilmiştir. Her

portalin kemer köşeliklerinde, kilit taşlarında ve panoların alt köşelerine yakın

konumda birbirine benzer özelliklerde rozet ve kabaralar görülmektedir.

Kuzey, güney ve doğudaki portallerde, kemer köşeliklerine ve kilit taşlarına

birer rozet içinde altı kollu yıldız motifi işlenmiş, panolar süslemesiz düz

yüzeyler halinde bırakılmıştır. Kilit taşlarındaki rozetler kabara şeklinde,

köşeliklerdeki rozetler ise sathî oyma biçiminde işlenmiştir. Batı portalinde

ötekilerden farklı olarak kilit taşı ile kemer köşeliklerine kabara biçiminde

kırmızı taşlar kakılarak yerleştirilmiş, panonun alt köşesi yakınlarına da

diğerlerindekiyle aynı tarzda birer rozet işlenmiştir (Çizim:19, Fotoğraf:170).

Güney ve doğu kapılarındaki rozetler tahribata uğramıştır. Kapı kanatları birer

çifttir ve enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan yana bitiştirilmesiyle yapılmış;

yüzeyleri de kabara başlı iri mıhlarla yatay şeritler halinde tutturulan dövme

demir enli levhalarla kaplanmıştır (Fotoğraf:169). Segment kemer açıklığının

hemen arka yüzüne, kısmen taşıntılı konsol biçiminde “C” kavisli üzengiye

oturtulan lento üzerine yüzeysel derinlikte dekoratif bir kaş kemer yapılmış ve

sağır yüzeyine de dıştakilerle aynı özelliklerde, rozet içinde altı kollu yıldız

motifi işlenmiştir (Çizim: 19).

Portalin iç yüzüne, kapı kanatlarının eni kadar bir aralık bırakılarak,

üzengi seviyesinden itibaren “C-S” kıvrımlı bir yaya sahip sivri kemerli, söveli

ikinci bir kemer açıklığı yapılmış; iç ve dış söveler arasına da profilli

kemer/tonoz örtü sistemi uygulanmıştır (Çizim: 19). Kapı açıklığı kütlesi, iç

mekâna doğru kısmen taşıntılıdır ve giriş ünitesindeki saçak profiline benzer

bir tepelikle sınırlandırılmış; ayrıca üç yönden de düz yüzeyli enli bir silme ile

164

çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 171). Cephe düzenlemesi, bütün kapılarda aynı

özellikleri yansıtmaktadır; ancak kuzey ve doğudaki kapı açıklıklarına ait yan

silmelerin aşağısında, dış cephedeki profilli kuşağa benzer şekilde bir

profilasyon208 yapılmak istendiği fakat tamamlanamamış olduğu mevcut

izlerden anlaşılmaktadır.

Yapının geniş hacimli iç mekânının ortasında yer alan kare ünitenin

köşelerine, eşit aralıklarla haçvarî plânlı birer ayak yerleştirilmiş ve örtü sistemi

de bunlarla duvarlar arasına örülen sivri kemerlere oturtulmuştur. Her biri

kübik ünitelerden kurulu ve eş boyuttaki dokuz kare bölüm, pandantif geçişli

birer kubbe ile örtülmüştür (Çizim: 17-18, Fotoğraf: 172-173). Kubbe eteği,

silindirik kesitli taşlardan yapılmış kalın bir profile oturur. Örtü sistemi ve

duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan ince tabakalar halinde

sıvanarak kaplanmıştır. Sıva tabakasının kısmen döküldüğü bölümlerden,

duvarların dış cephelerdeki gibi alternatif yerleştirilmiş üç sıra tuğla, bir sıra taş

örgüye sahip olduğu, kubbelerle pandantiflerin ise tuğladan örüldüğü

belirlenebilmektedir. Kubbelerin tepelerinde, sonraki dönemlerde mekânı

aydınlatmak amacıyla 50-60 cm. çaplarında birer delik açıldığı; fakat kare

biçimi kalıplar halinde dökülen beton bloklarla tekrar gelişigüzel kapatıldığı209

görülmektedir.

Ayakların her biri oldukça kalın gövdelidir ve iri taş bloklarla örülmüş,

dört köşeli birer kaideye oturmaktadır. Kaideler, farklı büyüklüklerde ve

şekillerde örülmekle beraber bazılarında iri taş bloklar kurşun kelepçelerle

birbirine kenetlenmiştir. Ayaklar ve kemerler tamamiyle düzgün kesme taştan,

208- Profilasyonlar hakkında detaylı bilgi için bkz., Tunçel, a.g.m., s.386.

209- Tunçel, a.g.m., s.387.

165

itinalı bir işçilikle örülmüştür. Kemerler, ayaklarda yatay profillerle

kademelendirilerek hazırlanmış konsollar halindeki üzengi taşlarına; dört

kenardaki duvarlarda ise plaster biçiminde taşıntılı ve aynı profilasyona sahip

konsollara oturtulmuştur (Fotoğraf: 172-173). Pencere açıklıkları, kemerlerin

duvarlardaki sağır yüzeylerinin yukarısına, tepe noktaları pencerelerin üst

kenarını teşkil edecek şekilde yerleştirilmiştir. Pencereler, dış kütledeki düzeni

yansıtmakla birlikte, taban ve yan kenarları meyilli yapılarak, iç mekâna bakan

yüzleri genişletilmiştir.

ç) Paşa Hamamı

Çizim No: 20-21


İnceleme Tarihi: 01-02.08.2001, 16.04.2002, 11.10.2003, 19.06.2004

Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait olmakla birlikte, külliye tesisindeki

bina bloklarının yaklaşık 400 m. kuzeyinde, Hacı Balı Mahallesi sınırları

içerisindeki doğuya meyilli bir araziye yerleştirilmiştir210 (Fotoğraf: 174);

güneyinde kendi adını verdiği sokak, doğusunda Balı Caddesi, kuzeyinde

Reşit Bey Sokağı uzanmakta, batısında ise küçük bir tepe ve konutlar

bulunmaktadır. Kuzeyine yakın konumla Çay Camii, güneydoğusunda Alaca

Minare Mescidi yer alır.

210- Merzifon imar plânına göre, 30-30 T-d Pafta, 73 Ada ve 9 Parselde yer alan eserin,

külliye mahallinde iki hamam (Çifte Hamam ve Eski Hamam) daha mevcut olması ve

bu hamamın inşasına uygun bir arazinin bulunmaması sebebiyle külliyeye ait diğer

bina bloklarından uzakta inşa edildiği anlaşılmaktadır.

166

Vakfiye ve inşa ferman kaydına211 göre, Kara Mustafa Paşa’nın emriyle

H.1091/M.1680 yılında inşasına başlandığı, soyunmalık kütlesi batı

cephesindeki portalin yukarısına yerleştirilmiş celî sülüs hatlı iki satırlık kitabe

kaydına göre212 de H.1092/M.1681 yılında213 tamamlandığı anlaşılmaktadır.

211- Gürbüz (“Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon…”, s.323-324)’ün, vakfiye

kayıtlarına istinaden “…Sultan Mehmed Han tabe serahu evkafından olan kasaba-i

Merzifon’da vakfının iki hamamı olub lâkin icâresine kifayet itmeyüb kasaba-i

mezburede bir hamamın dahî lüzumu olduğuna…vakf-ı arazi üzerinde malıyla

müceddeden bir hamam bina itmek murad itmekle ol hamam bina olıncak mahallin

mütevellisi vakf ve marifet-i şer’ile ecr-i misli takdir olundukdan sonra bir hamam bina

itdirilmek bâbında emr-i şerifim virilmek recâsına arz itmeğin vech-i meşruh üzere

amel olunmak emrim olmuşdur. Buyurdum ki, vüsul buldukda bu bâbda sadır olan

emrim üzere amel idüb dahi ol hamam bina olıncak mahallin mütevelli-i vakf ve

marifet-i şer’ile ecr-i misli takdir olundukdan sonra malıyla müceddeden bir hamam

bina idüb min ba’de şer’i şerife ve emr-i humayunuma muhalif kimesneye iş

itdirmeyesiz, şöyle bilesiz, alamet-i şerife itimad kılasız. Tahriren f’i evâil-i şehr-i

Recebü’l-mücerreb lî sene ahadi ve tis’în ve elf (H.1091/M.1680)…” şeklinde verdiği

bilgilerden, Sultan Mehmed Han vakfına ait hamamların yetersiz kalması sebebiyle

hamamın inşasına M.1680 yılında başlandığı anlaşılmaktadır; krşl., V.G.M.A., 641

No’lu Vakfiye Defteri, s.59, 126.

212- Bayram (“Tarihin Derinliklerinde...”, s.508)’ın Akyurt’tan naklederek verdiği bilgiler

arasında kitabenin Osmanlı alfabesiyle metni de yer alır. Bu kitabe metninin

transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi ile yazılışı şöyledir:

- Vaka‘a enşee hâze’l-binâ fi zemeni Sultân Muhammed Hân bin es-sultân

İbrahim Hân

- ‘An yed el-sadr-el-âlî Mustafa Paşa el-Merzifônî li seneti’sneyn ve tis’în ve elf

mine’l-hicreti’n-nebeviyye

“Bu binânın inşâsı Sultan İbrahim Han oğlu Sultan Mehmed Han zamanında

büyük vezir Merzifonlu Mustafa Paşa eliyle vâki olmuştur (Sene 1092)”.

Kitabe, sayın Tahsin Saatçi tarafından tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu

gerçekleştirilmiştir, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kitabenin farklı okunuş ve

transkripsiyonu için bkz., Yeşil, a.g.t., s.116; Gün, a.g.t., s.56; Gülgen, a.g.t., s.37-38.

213- Binanın inşa tarihine dair Hicrî 1092, Milâdî 1681 senesine tekabül etmektedir (krşl.,

Unat, a.g.e., s.62); halbuki A. Taşan, Merzifon’u genel hatlarıyla tanıttığı iki farklı

çalışmasında H.1092 yılını doğru bildirmesine rağmen, karşılığını yanlışlıkla birinde

(a.g.e., s.30) M.1676, diğerinde (“Tarih Açısından...”, s.5) M.1678 olarak vermiştir;

167

Hamam, plânı bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte

tespit edemediğimiz muhtelif tarihlerde küçük onarımlar geçirmiş, 1971 yılında

Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce214 kısmen restore edilmiş ve yine birtakım

alelade yapılmış tamirata ait izleri taşıyarak günümüze ulaşmıştır; halen

V.G.M. mülkiyetinde müstecir tarafından işletilmektedir.

Hamam plânında mekânlar, büyük bir “L” şeması içerisine

yerleştirilmişlerdir (Çizim: 20, Fotoğraf: 174-175). Şemanın kısa kolu, kuzeye

yerleştirilmiş soyunmalık ile hemen güneyindeki soğukluk bölümlerinden

oluşur; uzun kolu ise soyunmalık-soğukluk mekânlarının doğu duvarı

hizasından itibaren doğudan batıya ılıklık-usturalık, sıcaklık, su deposu-külhan

olmak üzere sıralanmakta ve kabaca bir dikdörtgen biçiminde

uzanmaktadır215; ayrıca soyunmalık batı duvarının güneyine yakın konumla

yaklaşık 2 m. taşıntı yaparak sıcaklık kuzey duvarının doğu kenarına bitişen

hela ünitelerine ait kütle, plânda bir kademelenme meydana getirmektedir.

Soyunmalık, kare plânlı, kübik gövdeli, sekizgen prizmal bir kasnağa

Erken (a.g.e., s.318) ve Erken’e istinaden Nayır (a.g.e., s.243) da yanlış olarak

M.1678 karşılığını göstermiştir; kitabedeki hicrî yılı, Ş. Uygun (a.g.e., s.27), 1077

(M.1666); Yeşil (a.g.m., s.339) ise 1090 (M.1679) şeklinde hatalı okumuşlardır; ayrıca

Sözen-Arık-Asova v.d. (a.g.e., s.273) ile Aslanapa (a.g.e., s.361), yapıyı hicrî tarih

belirtmeden yine yanlışlıkla M.1676 senesine tarihlendirmişlerdir.

214- Yapının 1971 yılında onarıldığına dair bilgiler (Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında…,

s.18) bulunmakla birlikte, onarımın mahiyeti ve niteliği belirlenememektedir. V.G.M.

Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/22 No’lu dosya muhteviyatındaki belgelerde, binanın

onarım öncesinde çalışır vaziyette fakat tamire muhtaç olduğuna dair çok kısa bilgiler

ve birkaç eski fotoğraf ile rölöve çizimleri de vardır.

215- Yapının yerleştiği alan, kuzey ve doğuda yollarla, batıda kısmen bir tepe ve

konutlarla, güneyde ise bugün herhangi bir kalıntısı bulunmayan ancak mevcudiyeti

bilinen kale dış surları eteklerinden oluşan bir sınır hattıyla kuşatıldığı için, plânın

arazinin topografik yapısına uydurulmak amacıyla “L” şemasında tasarlandığını

düşünüyoruz.

168

oturtulmuş tek kubbe ile örtülü büyük bir mekândır. Soğukluk, soyunmalığın

güney kenarı boyunca doğu-batı yönünde uzanır ve kuzey-güney duvarları

arasında uzanan iki adet sivri takviye kemeriyle üç bölüme ayrılmış, batı

kenardaki bölüm kubbe, diğer ikisi birer aynalı tonozla örtülmüştür. Bu

mekânın batı duvarında güney kenarına yakın bir kapı ve kuzey-güney

doğrultuda dikdörtgen plânlı, çapraz tonozlu bir aralık vasıtasıyla bağlantılı

hela ise kuzey-güney doğrultusunda uzanarak uzun kenarı soyunmalık, kısa

kenarı sıcaklık yanına bitiştirilmiş dikdörtgen plâna sahip, beşik tonoz örtülü,

üç bölümlü bir hacimdir. Ilıklık, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen

plânlıdır ve doğu-batı duvarları arasına bir yayvan-sivri takviye kemeri örülerek

iki bölüme ayrılmış, kuzeydeki bölüm kubbe, güneydeki ise aynalı tonozla

örtülmüştür. Ilıklığın güneyine, kare plânlı, kubbe örtülü usturalık mekânı

yerleştirilmiştir. Sıcaklık, büyük bir kare çerçeve içerisine merkezi bir sekizgen

ve akslardaki dört eyvan ile köşelerdeki kare biçimi halvet hücrelerinin haçvari

şema düzeninde yerleştirilmesiyle plânlanmıştır. Merkezi mekân ve halvetler

kubbe, eyvanlar ise aynalı tonoz birer örtüye sahiptir. Su deposu, sıcaklığın

batı yanı boyunca iki bölüm halinde uzanır ve güneydeki küçük bir bölümü216

kare, diğeri ise kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı olup baştan başa bir

beşik tonozla örtülmüştür. Su deposunun batı kenarına bitişik konumla,

duvarları tuğla örgülü, batıya meyilli çatısı alaturka kiremit kaplı muhdes bir

müştemilat yapılmıştır ve halen odun-kömür deposu vazifesinde

kullanılmaktadır. Müştemilatın güneydeki küçük bir bölümü daha yüksektir ve

216- Bu ünitenin ikinci bir su deposu işlevinde kullanıldığı anlaşılmakla birlikte örtü

sistemi belirlenememektedir.

169

sac levhalarla örtülüdür. Yapının güney cephesi büyük ölçüde yol kotunun

altında kaldığından kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 175).

İnşa malzemesi az miktarda mermer, çoğunlukla düzgün kesme ve

kaba yonu taşlar ile tuğladır. Soyunmalık beden duvarları, doğu ve güney

cepheler ile saçaklarda bütünüyle düzgün kesme taş; kubbeler, geçiş

elemanları, tonozlar ve kemerler tuğla; kubbe kasnakları, sıcaklığın kuzey

cephesi, su deposunun kuzey-batı cepheleri ile hela mekânına ait taşıntılı

kütlenin batı cephesinde kaba yonu taş-tuğla; külhan ağzında kaba yonu taş;

zemin kaplaması, kurnalar, havuz-su haznesi ve kitabede mermer

kullanılmıştır; örtü sisteminde soyunmalık bölümünün kubbesi kurşun

levhalarla, üçgen biçimi çatı yüzeyleri alaturka kiremitlerle kaplıdır, diğer

birimler ise asıl halinde yine alaturka kiremitlerle kaplı olduğu eski bir

fotoğraftan217 anlaşılmakla birlikte halen çimento harcıyla yapılmış beton

kaplamalıdır.

Hamamın yerleşim düzeninde, “L” şemanın kısa (kuzey) kolunu teşkil

eden soyunmalık ile doğu-batı yönünde uzun kolunu oluşturan öteki

mekânlara ait hacimler birbirine bitişik iki ayrı kütle halinde algılanmakla

birlikte, görünüş bakımından ortak özellikler sergiler. Soyunmalık, beden

duvarları daha yüksek kübik kuruluşlu kütlesiyle binanın bütününe hakim

görünümdedir. Güney yanındaki soğukluk dahil, doğu-batı yönünde sıralanan

diğer mekânlara ait kütle ise basık görünüşlüdür (Fotoğraf: 174). Soyunmalık

cepheleri ana hatlarıyla dört kademeli bir düzenlemeye sahiptir (Fotoğraf: 176-

177). Birinci kademeyi beden duvarları oluşturur ve kübik kütlenin üst

217- Fotoğraf için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/22 No’lu dosya.

170

köşelerde pahlanmasıyla ortaya çıkmış üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak

frizlerinde son bulur. Bunlar arasında yükselen ikinci kademe, sekizgen

prizmal kasnaktır ve üst kenarlarını çepeçevre dolanan saçak frizi ile

sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe ise cepheleri biraz geriye çekilerek

yerleştirilen, onikigen prizmal ikinci bir kasnaktan ibarettir ve üst kenarları yine

aynı özelliklerde bir saçak dizisiyle çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 178). Dördüncü

kademeyi, soyunmalık kütlesinin yapıya hakimiyetini vurgularcasına yükselen

tek kubbeli örtü sistemi meydana getirmiştir. Saçaklar, az çıkıntılı bir friz

halinde, ön yüzeyleri düz, alt yüzleri pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş

blokların yan yana sıralanmasıyla elde edilmiştir. Hamamın soğukluk, ılıklık,

sıcaklık, ve diğer hacimlerinden müteşekkil kütle, soyunmalık bölümüne göre

alt seviyede, yayvan ve daha basık dikdörtgen prizmal bir görünüşe sahip

olmakla birlikte, sıcaklığın batı kenarındaki su deposuna ait kütle, hem

soyunmalık hem de diğer mekânlardan daha alçak seviyededir (Fotoğraf:

174). Soyunmalık kütlesini sınırlayan saçak frizleri, bütün cephe ve kubbelerin

üst kenarlarını da aynı şekilde çepeçevre dolanmaktadır. Soğukluk, ılıklık-

usturalık, sıcaklık ve halvet mekânlarına ait kubbelerin sekizgen kısa birer

kasnağa oturduğu, cephe görünüşlerinden algılanabilecek durumdadır; fakat

örtü sistemi itibariyle kubbeler ve diğer bölümlerde kullanılan tonozlar, çimento

harcından hazırlanmış kalın bir beton tabakasıyla kaplandığı için bazı

tümsekler şeklinde seçilebilmekte; hatta aralarındaki yüzeyleri örten tümseğin

meyli ortaya doğru gittikçe artmakta ve merkezdeki sıcaklığa ait kasnağı

neredeyse tamamen kapatmaktadır (Fotoğraf: 174-175). Bunlardan bir kısmı

arasında da tüteklikler yükselmektedir. Her bir bölüme ait ışık delikleri fil gözü

171

biçiminde taşıntılı yüzeyler halinde belirginleştirilmiştir. Su deposunun tonozu

ise kalın bir toprak tabakasıyla kaplıdır.

Soyunmalığın beden duvarları ile ikinci kütlenin doğu ve güney

cepheleri bütünüyle ince derzli düzgün kesme taş işçiliğine sahiptir (Fotoğraf:

177, 179). Kubbe kasnakları esasen üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme-kaba

yonu taşın alternatif örgüsünü; ikinci kütleye ait kuzey ve batı cepheler ile

taşıntılı hela kütlesinin batı duvarının güneydeki büyük bir bölümü belli bir

yüksekliğe kadar kaba yonu taş, yukarısı ise iki-üç sıra tuğla, bir sıra kaba

yonu taşın dönüşümlü örgüsünü yansıtmakla beraber, bu kütlenin kuzey

cephesi ile batı duvarının kuzey kenarı soyunmalık duvar örgüsünün devamı

niteliğinde düzgün kesme taş örgülüdür (Fotoğraf: 174, 176). İkinci kütlenin

taş-tuğla örgülü duvar yüzeylerinde yatay tuğla sıralarının aralarına yer yer

dikey tuğla yerleştirilerek taşların çerçevelendiği ve köşe bağlantılarında kaba

yonu kesme taşlar kullanıldığı görülmektedir (Fotoğraf: 180). Ancak

duvarlardaki belirgin malzeme ve teknik farklılıkların, zamanla yapılmış tamirat

değişiklikleri sonucu ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Nitekim ikinci kütlenin

kuzey duvarındaki tuğla dolgular, soyunmalık kubbesine ait onikigen kasnağın

yenilenmiş tuğla dizileri ile doğu ve güney kenarlarındaki dökülmüş sıva izleri,

diğer kubbe kasnaklarının da esasen taş-tuğlanın dönüşümlü yerleştirilerek

örülmesine karşın, halen tuğla malzemeyle yapılmış dolgudan ibaret duvar

örgüsü ve bunların büyük bir kısmının üst örtüyle beraber çimento harcıyla

sıvanması geç dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.

Cepheler, belirli bir kısımdaki taş-tuğla malzemenin dönüşümlü

yerleştirilmesiyle elde edilmiş duvar örgüsü dışında tamamen masif

karakterlidir ve sadece doğu cephede, beden duvarlarının orta kısmına, cephe

172

aksına göre simetrik bir düzenle aynı hizada yerleştirilmiş iki adet pencere

açıklığı bulunmaktadır (Fotoğraf: 177). Pencereler, kırmızı renkli yekpare

düzgün kesme söve taşlarıyla çerçevelenen boyuna dikdörtgen biçiminde, eş

büyüklükte birer açıklıktır ve duvar örgüsündeki malzemeyle aynı özelliklerde

fakat küçük bloklar halindeki kesme taşlarla örülmüş sivri kemerli yüzeysel

birer alınlığa sahiptir (Fotoğraf: 181). Pencere şebekeleri, eşit aralıklarla yatay

ve düşey sıralı, iki ucu sövelere saplanan kalın çubuk demirler kullanılarak ve

kare biçimi gözler oluşturacak şekilde hazırlanmış; düğüm noktaları ise

prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Soyunmalık kütlesinin kuzeydoğu,

kuzeybatı köşeleri ile binanın güneydoğu köşesi alt kısım itibariyle belirli bir

yüksekliğe kadar pahlanmış ve üst bölümüne üç sıra halinde mukarnaslı bir

kavsara yapılmıştır (Fotoğraf: 182); ayrıca soyunmalığın kuzey ve doğu

cephelerinin muhtelif yerlerine küçük oyuklar biçiminde kuş yuvaları açılmıştır.

Doğu cephenin soyunmalıktan itibaren ikinci kütleye ait beden duvarlarının üst

kenarlarında, birkaç sıra tuğla örgü ile yükseltilerek bunların yüzeyine eşit

mesafelerde yerleştirilmiş dört adet çörten bulunmakla birlikte asıl halinde

saçak seviyesinde oldukları mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Güney cephenin

büyük bir bölümü, yolun doğudan batıya doğru artarak devam eden meylinden

dolayı toprak seviyesinden aşağıda kalmaktadır ve örtü sistemine geçişi

engellemek amacıyla beden duvar üzerine yaklaşık 2 m. yüksekliğinde, tuğla

malzemeyle bir parapet örüldüğü görülmektedir (Fotoğraf: 179). Batı cephede

alt seviyenin orta bölümüne, yarım daire kemerli büyük bir nişle kuşatılarak, iri

bloklar halindeki kaba yonu taş örgüyle yapılan külhan ağzı yerleştirilmiştir.

Külhandan kaynaklanan yoğun is tabakası ve bakımsızlıktan dolayı duvar

örgüsü zorlukla seçilebilmektedir. Daha önceleri soyunmalık kütlesinin batı

173

cephesinde, beden duvarının yarı seviyesine kadar yükselen ve hela kütlesine

bitiştirilmiş, alaturka kiremit örtülü sundurma çatılı, kerpiçten yapılmış muhdes

bir giriş mekânı bulunduğu eski fotoğraf ve rölöve çizimlerinden218

belirlenebilmekle birlikte geç bir dönemde ortadan kaldırıldığı anlaşılmaktadır.

Eserin kapısı, soyunmalık mekânının batı cephe aksı ortalanarak, az

taşıntılı, dikdörtgen biçimi bir kütle yüzeyine yerleştirilmiş; yekpare düzgün

bloklardan ibaret yan söveler ve birbirine geçmeli düzgün kesme taş örgülü

segment kemerle kuşatılmış bir açıklıktır (Çizim: 21, Fotoğraf: 183). Kemer

alnındaki taşların bir kısmı sökülerek buraya üç gözlü küçük birer pencere

açılmıştır. Kapı açıklığı, dikdörtgen biçimi bir bordür halinde iki yan ve üst

kenarı dolaşan silme kuşakları ile çerçevelenmiştir. Taşıntılı kütlenin silmeli

kuşağa kadar kenarlarını teşkil eden dış bordür, 80 cm. genişliğinde düz bir

yüzeye sahiptir. Profiller ise içeri doğru dik açılı bir kanal, bir kaval silme, bir

ince düz silme ve yan yana iki adet içbükey kesitli silme kademelerinden sonra

düz yüzeyli bir bordür şeklinde sıralanmıştır. Kapı kemerinin biraz yukarısına,

beyaz mermerden hazırlanmış enine dikdörtgen bir pano içerisine, yüzeyden

oyularak kabartılmış, iki dar kenarı dekoratif kaş kemer biçiminde yapılan,

simetrik görünüşlü iki kitabelik levhası yerleştirilmekle birlikte yüzeyi

işlenmeden bırakılmıştır. Kemer köşeliklerinin ortadaki hariç her iki kenarına

da düz yüzeyli ikişer adet rozet kabartılmıştır. Bu panonun etrafı kırmızı renkli

düzgün kesme taşlarla dar bir çerçeve halinde örülerek adeta vurgulanmak

istenmiştir. Silmeli kuşağın 25 cm. yukarısına ise enine dikdörtgen biçiminde

yine beyaz mermerden kesilmiş inşa kitabesi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 184).

218- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/22 No’lu dosya.

174

Kitabe levhası, etrafı oyularak kabartılan harflerle ince-düz bordürler

kullanılarak iki satır halinde yazılmış; bordürlerin dar kenarları sathi derinlikte

ters kavisli dekoratif kemerlerle şekillendirilmiştir. Alttaki bordür tek bir yazı

şeridi halinde iken üstteki bordür simetrik görünüşlü iki kartuş biçiminde

düzenlenmiş ve kartuşların ortasına üst üste birer rozet kabartılmış, üstteki

rozete altı kollu yıldız çiçeği, alttakine oniki kollu bir çiçek motifi işlenmiştir.

Segment kemerli kapı açıklığına demirden hazırlanmış dikdörtgen bir

çerçeveye bağlantılı, ince demirden kesilmiş muhdes bir çift kapı kanadı219

yerleştirilmiş ve her biri simetrik düzenli bir çift halinde iki bölüme ayrılmıştır.

Boyuna dikdörtgen biçimindeki ikişer yüzeye sahip kapı kanatlarının üst

bölümü biraz daha kısadır ve bunlar camlı birer pencere şeklinde

değerlendirilerek lama demirlerinden yapılmış şebekeye sahiptir. Şebekeler,

üçer adet düşey konumlu ince demir çubuklarla boyuna dikdörtgen biçimi dört

göze ayrılmış ve her birinin alt kısmı “S” kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri

bağlanarak süslenmiş, yukarı kısmı ise sırtı üst çerçeveye dayanarak

yerleştirilen, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri ile

şekillendirilmiştir. Kanatların alt bölümü düz yüzeyli dikdörtgen biçimi birer

panodan ibarettir.

Soyunmalık, tek kubbeyle örtülü kübik hacimli büyük bir mekândır

(Fotoğraf: 185). Kubbe, üçer dilimli dört tromptan ibaret köşe geçişleri ve

cephelerdeki teğetli birer sivri kemer ile teşkil edilmiş sekizgen kaideye oturur.

Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı formdadır ve bütün kemerler

yüzeysel taşıntıya sahiptir. Trompların alt bölümüne küçük birer köşe üçgeni

219- Kapı kanatları geç dönem eseridir ve daha öncekiler hakkında hiçbir bilgi mevcut

değildir.

175

yerleştirilmiştir. Kubbe eteği az girintili, dar bir kademe halindedir ve fistolu bir

kuşak ile bezenmiştir(Fotoğraf: 186). Kubbenin ortasına altıgen biçiminde

büyükçe bir aydınlatma deliği açılmıştır. Örtü sistemi ile duvarlar herhangi bir

süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı yüzeyler halindedir. Duvarların üst kısmı

beyaz badanalı, alt kısmı ise mavi renkte boyalıdır ve az sayıdaki kapı,

pencere açıklıkları ile bir dolap nişi dışındaki yüzeyleri itibariyle oldukça masif

karakterli bir görünüşe sahiptir. Pencereler, dış görünüşlerine benzer

biçimdedir; soyunmalık kapısı, segment kemer ardındaki duvar kalınlığınca

yapılmış esasen sivri kemerli bir açıklığa sahip olmakla birlikte onarımlar

sonucu asıl görünüşü bozularak günümüze ulaşmıştır. Kemer alnı, az bir

girinti ile belirginleştirilmiştir. Kapı açıklığını kapatan alüminyum iskeletli, cam

pencereli bir çift kapı kanadı yakın tarihlerde yapılmış olmalıdır. Kapı

açıklığının kuzeyinde, duvar yüzeyinde dikdörtgen bir girinti yapan yarım daire

kemerli büyük bir dolap nişi mevcuttur (Fotoğraf: 185). Soyunmalık güney

duvarında batı kenara yakın konumla, üst kısmı basamak gibi kademelenen

ve tepede birbirine bağlanan sathi derinlikteki bir niş içerisinde sivri kemerli

açıklığa sahip soğukluk kapısı yer alır (Fotoğraf: 187). Soyunmalık zemini enli-

uzun mermer220 levhalarla kaplıdır ve ortasında asıl halinde mermerden

yapıldığı anlaşılan fakat halen fayans kaplı oniki kenarlı, prizmal gövdeli bir

havuz-su haznesi bulunmaktadır. Havuzun ortasına dışı yarı küre biçiminde

şekillendirilmiş ve içi de aynı formda oyularak yapılmış bir fıskiye çanağı

220- Hamamdaki eski mermer kaplamaların izinsiz bir müdahale ile son yıllarda

sökülerek, yenilerinin döşendiğine dair bazı bilgiler (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.

05.04.01/22 No’lu dosyada) mevcuttur ve asıl halinde var olduğunu düşündüğümüz

havuzla bağlantılı su kanallarının da yeni mermerler döşenirken kapatıldığı

anlaşılmaktadır.

176

yerleştirilmiştir. Soyunmalık duvarlarının batı kenar kuzey bölümü ile kuzey

kenar batı bölümünün bir kısmı hariç dört kenarını da geç dönemlerde fayans

kaplanmış yüksek ve enli sekiler221 çevrelemektedir. Doğu kenardaki sekinin

üzerine ahşap iskeletli soyunma kabinleri oturtulmuştur. Kuzey, güney ve

doğudaki sekilere, doğu kenardaki sekinin her iki ucuna bitiştirilerek

hazırlanmış, zeminle aynı biçimde mermer kaplamalı, doğuya doğru dörder

basamakla yönelen birer merdivenle çıkılmaktadır; ayrıca güneydeki sekinin

orta bölümüne tek basamaklı, batıdaki sekinin kuzey kenarına da ortadaki

diğerlerinden daha yüksek üç basamaklı birer merdiven yapılmıştır. Kapı

açıklığının kuzey kenarına bitişik konumla yerleştirilen ahşap iskeletli

camekândan ibaret ufak hacimli bir bölme müstecir tarafından

kullanılmaktadır. Kuzeybatı köşede, döşeme kotundan alt seviyede yer alan,

doğu-batı yönünde dikdörtgen biçiminde uzanan havlu kurutma ocağına ait

ızgaralar görülmektedir (Fotoğraf: 185).

Soğukluk mekânı, soyunmalık hacminin güney duvarına paralel

biçimde, kapı açıklığının batı kenarına kadar doğu-batı doğrultusunda “L”

plânla uzanır. Kuzey-güney duvarları arasına simetrik bir düzenle örülen ve

doğudaki daha enli iki adet sivri kemer açıklığı ile üç bölüme ayrılmıştır. Kısa

kolu teşkil eden doğudaki bölüm, esasen doğu-batı yönünde kareye yakın

dikdörtgen plânlıdır ve güney kenarı, sıcaklık kütlesine ait kuzey duvarı

hizasından biraz geri çekilerek yerleştirildiğinden diğerlerine göre daha büyük

bir hacim elde edilmiş ve “L” biçimindeki plân şeması ortaya çıkmıştır. Bu

bölümlerden batıdaki kubbe, diğerleri ise birer aynalı tonozla örtülmüştür

221- Erken (a.g.e., s.319), sekilerin altında sıcak küllüklerinin bulunduğunu belirtir; ancak

bunlar, fayansla kaplanması sonucu günümüzde görülememektedir.

177

(Fotoğraf: 188). Batı bölümde kubbeyi oturtabilmek için kuzey, güney ve batı

yönlerde de aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare kaide teşkil

edilmiştir. Kubbe, az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri

ikişer üçgen yüzeyden meydana getirilmiş pandantifle sağlanmıştır. Göbek

kısmına daire biçiminde bir ışık deliği açılmıştır. Tonozlar, duvar kenarlarından

biraz içeride dar bir kademe ile yerleştirilmiş ve doğudaki doğu-batı yönünde,

ortadaki ise kuzey-güney yönünde dikdörtgen biçiminde birer ayna yüzeyi ile

tamamlanmıştır. Tonoz aynalarından doğudakine yan yana iki adet,

ortadakine ise merkezdeki daha büyük ve dört eksendeki küçük olmak üzere

beş adet daire biçimi ışık gözü yerleştirilmiştir. Örtü sistemi ve duvar yüzeyleri

düz sıvalı olmakla birlikte duvarların üst kısmına beyaz badana, alt kısmına

mavi renkte boya yapılmıştır. Batı duvarın yukarı kısmında mekânın aksı ile

ortalanarak yerleştirilen bir mazgal pencere vardır. Soğukluk mekânına açılan

kapılar, kuzey, güney ve batı duvarlarda olmak üzere üç adettir ve hepsi de

sivri kemerlidir. Kuzeydeki kapı batı kenara yakın yerleştirilmiştir ve

soyunmalık bağlantısını sağlar; ayrıca soyunmalık cephesindekine benzer

özelliklerde kademeli bir niş kompozisyonuyla hazırlanmıştır. İkinci kapı

doğudaki bölümün güney duvarının batı ucunda yer alır ve ılıklık mekânına

açılır. Batı duvarın güney kenarındaki kapı ile hela hacmine bağlantılı ufak bir

ara mekâna geçilir. Kapı açıklıklarının bulunduğu bölümler hariç soğukluk

mekânının kuzey, doğu duvarlarına “L” biçiminde bitiştirilerek biraz yüksekçe

yapılmış sekiler222 vardır ve alın duvarlarına derinlemesine dikdörtgen plânlı

222- Yeşil (a.g.m., s.339), sekilerin yüksek ve geniş olduğunu belirterek hamamda keçe

imalatı yapıldığını ileri sürmektedir; ancak bunu doğrulayacak hiçbir bilgi bulunmadığı

178

küçük nişler açılmış, yüzeyleri de geç dönemlerde çimento harcıyla

şaplanmıştır (Fotoğraf: 189). Sekinin batı kenardaki beden duvarına

yaslanmayan ucu sıvandığı için malzemesi belirlenemeyen kısa boylu,

yekpare bir blokla sınırlandırılmıştır. Aynı özellikteki bir blok kuzey kenar

ortasına da yerleştirilerek seki iki bölüme ayrılmıştır. Öte yandan güneydeki

kapı açıklığının doğu kenarına dinlenme taşı niteliğinde kübik bir mermer

kütlesi223, sekilerin orta hizası önüne de dikdörtgen şeklinde yekpare blok

mermerden kesilmiş birer basamak yerleştirilmiştir. Zemin, mermer levhalarla

kaplanmış ve güneydeki kapı açıklığının doğu kenarından itibaren doğuya

doğru bir basamak kadar yükseltilerek kademelendirilmiştir. Batı duvarındaki

kapı ile bağlantılı ara mekân, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı ve

çapraz tonoz örtülüdür. Tonoz yüzeyinde ortadaki bir ışık gözünün etrafına

akslar ile ortalanarak yerleştirilmiş birer adet olmak üzere toplam beş adet

dairesel görünüşlü ışık gözü mevcuttur. Mekânın batı duvarının kuzey

kenarındaki kademeli niş içerisinde yer alan sivri kemerli kapı açıklığı helaya

geçit verir. Hela, ana hatlarıyla kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlı,

beşik tonoz örtülü uzun bir mekândır. Kuzey ve güney kenarlara yakın

konumla doğu-batı duvarlar arasına örülen yaklaşık 2 m. yüksekliğinde ince

ara duvarlar ile yandakiler eş büyüklükte doğu-batı yönünde dikdörtgen,

ortadaki diğerlerinden daha büyük ölçülerde ve kuzey-güney yönünde

dikdörtgen plânlı üç hacim elde edilmiştir. Kuzey ve güneye simetrik düzenle

karşılıklı olarak yerleştirilmiş bu hela ünitelerine geçiş ise ara duvarlara

gibi sekilerin yapısının keçe imâl edildiğini göstermesine yeterli olamayacağını

düşünmekteyiz.

223- Yeşil (a.g.m., s.339), mermer bloğun üzerinde H.1215 (M.1800) yazdığını belirterek

bir fotoğrafını (a.g.t., R.107) vermekte ve onarımlarla ilişkilendirmektedir.

179

eksenden biraz batıya kaydırılarak açılan sivri kemerli birer kapı ile

sağlanmıştır (Fotoğraf: 190). Tonoz yüzeyine bir sıra halinde aynı ölçülerde ve

eşit mesafelerde, kuzey-güney yönünde dikdörtgen şeklinde üç adet pencere

açılarak bunların her birinin doğu kenar kuzey ucuna da daire biçimi birer ışık

gözü yerleştirilmiştir. Ara mekânın duvarları yarı seviyesine kadar mavi boyalı,

yukarısı beyaz badanalı, hela ünitesinin duvarları ise 1,5 m. yüksekliğe kadar

fayansla kaplıdır.

Ilıklık mekânı, soğukluk bölümüne dik uzanan kuzey-güney

doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Doğu-batı duvarları arasına örülen yayvan-

sivri kemer açıklığı ile yaklaşık eş büyüklükte iki kare bölüme ayrılmış ve

bunlardan güneydekine aynalı tonoz, kuzeydekine ise kubbe örtülmüştür

(Fotoğraf: 191). Kubbeyi oturtabilmek için doğu, batı ve kuzey duvarlarda

diğeri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare bir kaide teşkil

edilmiş; köşe geçişleri de ikişer üçgen yüzeyden meydana getirilmiş

pandantifle sağlanmıştır. Kubbe eteği az girintili dar bir kademe halinde

şekillendirilmiştir. Pandantiflerin üçgen yüzeylerine ait kırılma noktaları kubbe

kavsinde de kısmen devam etmiş ve ortaya yarı yüksekliğine kadar sekiz

dilimli bir kubbe görünüşü çıkmıştır. Merkezdeki ışık gözü etrafına bir

sekizgenin köşelerine rastlayacak biçimde yerleştirilmiş, eş büyüklükte sekiz

adet daire biçimi ışık gözü bulunmaktadır. Aynalı tonoz, duvar yüzeylerinden

biraz içeride dar bir kademe ile yapılmakla beraber, doğu-batı yönünde

dikdörtgen bir ayna yüzeyine sahiptir. Tonoz aynasına aynı hizada sıralanan

üç adet dairevi ışık deliği açılmıştır. Örtü sistemi ve duvarlar düz sıvalı

yüzeyler halinde olmakla birlikte alt kısım mavi boyalı, üst kısım beyaz

badanalıdır. Ilıklık mekânında kuzey, güney ve batı duvarlarda olmak üzere üç

180

adet sivri kemerli kapı açıklığı görülür. Kuzeydeki kapı, batı kenara yakın

konumdadır ve soğuklukla bağlantılıdır. Batı duvarın güneye yakın kısmındaki

kapıdan sıcaklık mekânlarına geçilmektedir; güney duvarın orta bölümündeki

kapı ise usturalık hacmine açılır. Batı ve güneydeki kapı açıklıkları, duvarın

her iki yüzünde de kademeli niş içerisinde yer almaktadır (Fotoğraf: 192).

Mekânın doğu duvarına bitişik konumla, güneydeki küçük bir bölümünün dik

açı ile kırılarak daralması sonucu “L” biçiminde uzanan bir basamak kadar

yüksekliğe sahip seki bulunmaktadır; ayrıca biraz yüksekçe yapılmış fakat çok

dar ikinci bir seki de yine aynı kenar boyunca uzanmaktadır ve bunlarla birlikte

zemin mermer levhalarla kaplanmıştır. Sıcaklık kapısının güney yanındaki

duvarda yarım daire kemerli ufak bir niş mevcuttur. Nişin orta seviyesine bir

musluk takılıp önüne de enli bir kaide üzerine yüksekçe bir tekne yapılarak

muhdes bir çeşme meydana getirilmiş ve hem yüzeyleri, hem de yaslandığı

duvar bölümüne fayans kaplanmıştır (Fotoğraf: 192). Ilıklığın güney kenarında

yer alan usturalık, kare plânlı, kübik hacimli bir mekândır ve ikişer üçgen

yüzeyden teşkil edilmiş pandantifli kubbe geçişleri ile örtü sistemi bakımından

ılıklık hacminin kubbeli bölümüyle aynı özelliklerde düzenlenmiştir. Duvarlar

1,20 m. yüksekliğe kadar fayansla kaplıdır. Kuzey duvarı ortasındaki kapı

açıklığının iki yanına dikdörtgen plânla girintili, oldukça yüksek sivri kemerli

birer niş yerleştirilmiştir. Mekânın güneydeki büyük bir bölümü, geç

dönemlerde gerçekleştirildiği anlaşılan tadilat sonucu, “T” biçiminde

yerleştirilen 2 m. kadar yükseklikteki tuğla örgülü ince ara duvarlar ile kuzey-

güney yönünde dikdörtgen plânlı iki eşit hacme224 ayrılmıştır. Bu hacimlere

224- Bu hacimlerin asıl halinde de bulunduğunu düşünmekteyiz.

181

geçiş ara duvar ortalarına açılmış düz atkılı birer kapı ile sağlanmıştır. Doğu,

batı ve güney kenarlarda olmak üzere “U” şeması ile yerleştirilen bir seki,

duvarlara bitişik uzanmaktadır.

Sıcaklık, esas itibariyle kare bir çerçevenin merkezini teşkil eden büyük

bir sekizgenin ana aksları ortalanarak yerleştirilmiş haçvari konumda dört

eyvan ile köşelere oturtulmuş eş büyüklükte birer halvet hücresinden meydana

gelen simetrik bir plânla düzenlenmiştir. Merkezi mekân ve halvet hücrelerinde

birer kubbe, eyvanlarda ise aynalı tonoz örtü sistemi kullanılmıştır. Sekizgen

şemanın ana akslardaki eyvanlara paralel uzanan kenarları, ara yönlerdeki

diğer kenarlardan yaklaşık bir misli daha uzundur. Kısa kenarları teşkil eden

duvarların orta bölümüne köşe halvetlerinin kapı açıklıkları ile iki yanına birer

niş yerleştirilmiştir. Uzun kenarlara bitişik eyvanlar ise dikdörtgen plâna

sahiptir ve merkezi mekânla bağlantısı teğetli birer sivri kemer açıklığı ile

sağlanmıştır (Fotoğraf: 193). Doğudaki eyvanın ekseninde ılıklıkla bağlantılı

kapı bulunmaktadır; bu açıklıkla aynı aksı paylaşmak üzere batıdaki eyvan ile

su deposunu ayıran ara duvarına yaklaşık 2 m. yükseklikte, yarım daire

kemerli küçük bir niş içerisinde ve aynı kemer formunda gözetleme penceresi

açılmıştır. Güneydeki eyvanın aksında takriben 1,5 m. yükseklikte, yüzeysel

taşıntılı boyuna dikdörtgen bir çerçeve ile kuşatılmış, sathi derinlikte sivri

kemerli bir niş görülmektedir. Üzengi hattının ortasına, muhtemelen yüzeyinde

altı kollu yıldız çiçeği bulunan bir rozet işlendiği yapılan badanalara rağmen

güçlükle seçilebilmektedir. Kısa kenarların orta bölümlerine, diğerleriyle

benzer biçimde üst kısmı basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine

bağlanan sathi derinlikte birer niş hazırlanmış ve bunun yüzeyine sivri

182

kemerli225 halvet kapıları açılmıştır; ayrıca kapı açıklıklarının her iki yanına da

dikdörtgen plânla girintili, dar-uzun birer sivri kemerli niş yerleştirilmiştir

(Fotoğraf: 194). Niş kavsaraları, sırtları ince profillerle vurgulanmış dört adet

üçgen yüzeyle şekillendirilmiştir. Ara yönlere yerleşik konumdaki halvet

hücreleri birer kubbe ile örtülüdür. Her hücrenin, merkezî sekizgenin kısa

kenarlarına bitişik köşesi pahlanmış ve kubbe, dört tromptan ibaret köşe

geçişleri ile cephelerdeki birer sivri kemerden teşkil edilmiş sekizgen kaideye

oturtulmuştur (Fotoğraf: 195). Tromp sırtları, pahlı köşeler hariç diğer üç

köşede üçer üçgen yüzeyden meydana getirilmiş, ağızları da dört duvardaki

birer kemerle aynı formda yapılmıştır. Bütün kemerler yüzeysel taşıntıya

sahiptir. Kubbe eteği, az girintili bir kademe halindedir.

Sıcaklık mekânlarında duvarların alt kısmı takriben 1,5 m. yükseklikte

fayanslarla kaplıdır; üst kısımlar ile örtü sistemlerine ait bütün yüzeyler,

herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badanalı ince bir tabaka ile

sıvanmıştır. Mekânlara ait bütün zemin kaplamasında mermer levhalar

kullanılmıştır.

Sıcaklık mekânında yer alan büyük boyutlu göbek taşı, tamamen

mermer levhalarla kaplanmış sekizgen prizmal bir gövde ile kenarları plâna

paralel olmak üzere merkezi kubbenin tam altına oturtulmuştur (Fotoğraf:

193). Göbek taşının merkezine yaklaşık 15 cm. derinliğinde oyularak küçük bir

havuz yapılmış ve suyun akıtılabilmesi için de buradan güneye doğru yönelen

yüzeysel derinlikte bir kanal açılmıştır.

225- Kemer biçimlerinin muhtelif dönemlerde gerçekleştirilmiş tamirat neticesinde önemli

ölçüde bozulduğu mevcut izlerden anlaşılmaktadır.

183

Doğu ve batı eyvanlarda kısa kenarlar boyunca karşılıklı uzanmakla

birlikte doğudakiler daha enli birer seki mevcuttur. Kuzey ve güney

eyvanlardaki sekiler ise üç kenar boyunca “U” biçiminde duvara bitişik

dolaşmaktadır. Sekiler, beden duvarlarına yaslanmayan uçlarda kısa boylu, ön

yüzü pahlı, yekpare ince birer mermer blokla sınırlandırılmıştır. Doğu eyvan

hariç, her eyvandaki seki üzerine, duvar aksı ile ortalanarak birer tane kurna

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 193).

Kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatı halvet hücrelerinde, kapı açıklığı

dışındaki bütün kenarlara her birinin aksında birer kurna olan sekiler

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 196). Güneydoğu halvetinde asıl halinde aynı

düzende bulunduğunu tahmin ettiğimiz birer seki, geç dönemlerde

gerçekleştirildiği anlaşılan tadilat sonucu ortadan kaldırılarak yerine halen

mevcut, kuzey ve güney kenar arasına örülen ince ara duvar ile bir havuz

yapılmıştır. Güney kenar ortasına havuza bitişik konumla beş basamaklı bir

merdiven hazırlanmıştır. Kuzeybatı halvet ise yine yakın tarihlerde sauna

haline dönüştürülmüştür.

Kurnalar, dışta ön cephe köşelerinin pahlanması sonucu elde edilmiş

altıgen mermer gövdeye sahiptir ve içi de yarı küre biçimde oyularak su

haznesi yapılmıştır. Pahlanmış yüzeylerinin ağız kenarında simetrik bir çift

halinde baş aşağı miğfer şeklinde işlenmiş kabartma konsol kütleleri

bulunmaktadır (Fotoğraf: 196).

Merkezi mekân hariç köşe halvetlerine ait her kubbenin göbek kısmı

sekizgen birer bombe ile yükseltilerek hem bunlara, hem de karın yüzeyleri ile

eyvan tonozlarının aynalarına farklı boyutlarda ve düzende dairesel ışık

delikleri açılmıştır. Merkezi kubbenin göbeğinde, bir karenin dört köşesine

184

yerleşmiş gibi dört adet delik vardır; göbek çevresindeki karın kısmına da

eteğe doğru sırasıyla altı, sekiz, ondört ve yine ondört adetten oluşan toplam

kırkiki adet ışık gözü; iç içe ve farklı eksenlere sahip bir altıgen, iki sekizgen ile

iki ondörtgenin köşelerine rastlayacak biçimde yerleştirilmiştir. En dışta

sıralanan ışık gözlerinden ara akslardaki dört tanesi diğerlerinden daha büyük

birer açıklığa sahiptir (Fotoğraf: 197). Kuzeybatıdaki hariç halvet hücrelerinin

kubbelerinde yer alan ışık delikleri, simetrik bir düzenle yine göbekteki bir

karenin dört köşesine yerleşmiş birer adet ve bunun etrafındaki bir sekizgenin

köşelerinde olmak üzere sekizer tanedir (Fotoğraf: 198); ancak bu deliklerden

bir kısmının kubbe yüzeyinin sıvanması sonucu kapatıldığı226 anlaşılmaktadır.

Kuzeybatı halvet hücresinin göbeğinde büyükçe açılmış tek bir delik

mevcuttur. Göbek etrafındaki delikler ise diğerleriyle aynı görünüştedir. Tonoz

aynaları, eyvanların plânına paralel konumla dikdörtgen biçimdedir ve ışık

delikleri yüzeyin uzun ekseni boyuna farklı sayılarda dizilmiştir. Kuzeyde üç,

batıda iki, güney ve doğuda dörder adet delik mevcuttur; ancak doğu

eyvandaki tonoz aynasının doğu kenarı dışında, güneydeki iki deliğin ara

hizasına rastlayacak şekilde bir delik daha açılmıştır. Batı eyvandaki delikler

ile güney eyvandaki doğudan ikinci delik diğerlerinden daha büyük çaplıdır.

Su deposu, sıcaklığın batı kenarına bitişik konumla boydan boya beşik

tonoz örtülü dikdörtgen plânla uzanır ve güneydeki küçük bir bölümü, doğu-

batı kenarları arasına örülen duvarla kare plânlı ikinci bir depo şeklinde

düzenlenmiştir. Hamama gelen suyun227, muhtemelen ilk olarak bu küçük

226- Kapatılan bu ışık delikleri rölövemizde çizime dahil edilmemiştir.

227- Hamamın suyu, uzun yıllar Kara Mustafa Paşa tarafından Taşan Dağı’ndan

getirtilen kanallardan sağlanmış ve daha sonra şehir şebekesine bağlanmıştır.

185

depoda biriktirilip dinlendirildiği ve ana depoda ısıtıldıktan sonra asıl halinde

toprak künklerle mekânlara dağıtıldığı anlaşılmakla birlikte, bu sistem 1952

yılında iptal edilerek228 yerine halen mevcut demir tesisat döşenmiştir.

Kullanılan su, mekânların duvar dipleri boyunca uzanan kirli su kanalları

vasıtası ile helâ ünitesine oradan da şehir kanalizasyonuna aktarılmaktadır.

d) Su Maksemi

Çizim No: 22


İnceleme Tarihi: 26.07.2001

Sofular Mahallesi’ne, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin bir tesisi halinde

fakat diğer yapı bloklarından uzakta inşa edilen eser, şimdiki duruma göre

askerî alan içerisinde kalmış düz bir arazi üzerinde yükselmektedir229

(Fotoğraf:199); batısında Mehmetçik İlköğretim Okulu bulunmakta, güneyinde

ise Mahmut Sürmeli Caddesi uzanmaktadır.

Kitabesi bulunmamakla birlikte, külliye tesisindeki cami ile hamamın

inşa tarihleri dikkate alındığında H.1077/M.1666-H.1092/M.1681 yılları

arasında yapıldığı söylenebilir.

Eser, plân özellikleri itibariyle asıl halini korumasına rağmen örtü

sistemi ve cephe yüzeylerindeki örgü malzemesi bakımından bir hayli tahrip

olmuş, duvar örgüsü tarihleri belirlenemeyen muhtelif dönemlerde gelişigüzel

elden geçirilmiştir. İşlevini çok eskiden yitirdiği anlaşılan yapı, uzun yıllar odun

deposu hizmetinde kullanılmıştır, günümüzde ise metruk bir vaziyettedir.

228- Gülgen, a.g.t., s.46-47.

229- Maksem, Merzifon imar plânına göre, 751 Ada ve 4 Parseldedir.

186

Bina, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla yerleşmiş ve aynı

yönde aynalı tonozla örtülmüştür (Çizim: 22). Girişi güney cephenin doğu

kenarına açılan kapıyla sağlanmıştır.

İnşa malzemesi moloz ve düzgün kesme taşlar ile tuğladır. Güney

cephe, bütünüyle düzgün kesme taş örgüye sahipken diğer cepheler taş ve

tuğlanın alternatif yerleştirilmesiyle örülmüştür. Örtü sistemindeki yıkılmış

yüzeylerden dolgu malzemesi olarak moloz taş kullanıldığı da


Cepheler tek kademeden ibarettir ve sadece güney cephedeki kapı

açıklığı dışında oldukça masif bir karakter sergilemektedir. Doğu ve batı

cephelerde alt kısımların düzgün kesme taşlarla örüldüğü, üstteki daha büyük

bölümün ise esasen üç/dört sıra tuğla, bir sıra kesme taş örgüye sahip olduğu

fakat duvar örgüsünün son derece tahribata uğradığı görülmektedir. Özellikle

tonoz örtü ile batı cephenin güney kenarında ve doğu cephenin yine güney

kenarıyla birlikte orta kısmının yukarı bölümlerinde tahribatın yoğunlaştığı

gözlenmekte, ayrıca bozulan yüzeylerin bir kısmının muhtelif tarihlerde yapılan

müdahalelerde moloz taşlarla dolgulanarak günümüze ulaştığı mevcut

izlerden anlaşılmaktadır. Örtü sistemi, taş-tuğla kaplamaların bütünüyle yok

olmasından dolayı kalın bir harç kütlesinden ibaret ve kısmen otlarla kaplı bir

tümsek şeklinde algılanmaktadır. Kuzey cephe, geç dönemlerde tuğla

malzemeli muhdes bir binanın bitişik yapılması nedeniyle kapanmış ve

görünümü büyük ölçüde engellenmiştir, ancak duvar örgüsünün doğu ve batı

cephedekilerle aynı özelliklerde olduğu görülebilen yüzeylerden tespit

edilebilmektedir. Güney cephe ise tamamen düzgün kesme taşlarla

örülmüştür. Kapı, doğu kenara bitişik yarım daire kemerli ve duvar kalınlığında

187

büyük bir açıklıktır. Kemer, duvar örgüsünden ibaret üzengilere tuğla malzeme

ile örülerek oturtulmuştur. Yapıdaki tahribat burada da kendisini

hissettirmektedir, kapı açıklığının doğu kenarını teşkil eden kesme taşlar ile

kemerin bir kısmı yıkılmış, batı kenardaki duvar örgüsü ile örtü sistemine ait

örgü, taşların sökülmesi sonucu önemli ölçüde tahrip olmuş, diğer duvar

yüzeylerinde ise bozulmalar meydana gelmiştir.

Maksemin iç mekânı, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, aynalı

tonoz örtüye sahip bir hacimden ibarettir (Fotoğraf: 200). Duvarların alt kısmı

düzgün kesme taş, yukarı kısmı ise örtü sistemiyle beraber bütünüyle tuğla ile

örülerek düz bir tabaka halinde sıvanmıştır. Batı duvarda eksene yakın

konumla boyuna dikdörtgen biçimde bir niş bulunduğu fakat daha sonra moloz

taşlarla örülerek kapatıldığı dikkati çekmektedir. Kuzey duvarın batı kenarına

yakın olarak yarım daire kemerli küçük bir açıklık yerleştirilmiştir. Bu açıklık

beşik tonoz örtülü dar ve uzun bir dehlizle irtibatlıdır. Batı duvarının alt

seviyesinde kuzey kenara yakın konumla 17 cm. çapında küçük bir künk

mevcuttur. Ayrıca maksemin zemini kuzeyde 72 cm. enindeki dar bir alan

dışında, yaklaşık 80 cm. yüksekliğinde bir seki biçiminde toprak dolguludur ve

sekinin kuzeye yönelen kenarında yan yana sıralanmış yirmibeş adet küçük

birer delik bulunmaktadır.

Kara Mustafa Paşa’nın Taşan Dağı’ndan kârgîr kanallarla getirttiği su,

önce bu maksemde toplanmış, daha sonra küçük mahalle maksemlerine

aktarılarak künk sistemi vasıtasıyla başta külliye binaları olmak üzere

çeşmelere ve evlere dağıtılmıştır230. Maksemin içindeki dehliz, doğu duvardaki

230- Taşan Dağı’ndan su getirilip şehre dağıtılması ve vakfiye defterinde geçen su

tertibatıyla ilgili bilgiler için bkz., tezimizin 48-49. sayfa, 86. dipnotu.

188

künk sistemi ve sekinin kuzey kenarındaki küçük delikler su şebekesiyle

bağlantılı olmalıdır.

189

B) MÜSTAKİL ESERLER

1- CAMİLER

a) Sultan II. Murad Camii

Çizim No: 23-26


İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 17.04.2002, 05.10.2003, 18.06.2004

Camii Cedid Mahallesi231, Cumhuriyet Caddesi’nin batı tarafında, Eren

Sokak kuzey kenarındaki doğuya meyilli bir araziye inşa edilen cami, Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi’nin güneydoğusunda yer alır232, batı yanında ise

konutlar mevcuttur (Fotoğraf: 201).

Harim kuzey kapısının yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs hatlı tek

satırlık kitabe kaydına233 göre, Çelebi Sultan Mehmed’in oğlu Sultan II. Murad

tarafından H.830/M.1426 yılında yaptırıldığı açıkça anlaşılmakla birlikte,

Çelebi Sultan Mehmed Vakfı adına kayıtlı234 olduğundan halk arasında ve

231- Mahallenin adını bu camiden aldığı 16. yüzyıla ait tapu tahrir defterlerinden

belirlenebilmektedir, bkz., M. Çolak, XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon Kazâsı (1515-

1520), (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Eğitimi

Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun 1991, s.39; Gürbüz,

a.g.t., s.89; ayrıca Bayram da caminin inşasından beri bu bölgeye Camii Cedid

Mahallesi denildiğini ifade etmektedir, bkz., Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.73.

232- Cami, Merzifon imar plânına göre, 26.27.D.Pafta, 381 Ada ve 4 Parseldedir.

233- Kitabe metni ilk defa Gabriel (a.g.e., s.70) tarafından Fransızca’ya çevrilerek

yayınlanmıştır; Osmanlı alfabesiyle yayını için bkz., E.H. Ayverdi, Osmanlı

Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), II, İstanbul 1972,

s.527; günümüz Türkçesi, transkripsiyonu ve Osmanlı alfabesiyle yayını için bkz., A.

Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, Ankara 2001, s.193-194;

günümüz Türkçesiyle yayını için bkz., A. Taşan, a.g.e., s.29; transkripsiyonu için bkz.,

Gün, a.g.t., s.31.

234- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/12 No.’lu dosyada caminin Sultan II. Murad

tarafından yaptırıldığı belirtilmekle birlikte, Çelebi Sultan Mehmed Vakfı adına kayıtlı

190

bazı çalışmalarda235 Çelebi Sultan Mehmed Camii diye adlandırılmakta, ayrıca

medresenin yanında bulunması nedeniyle “Medrese Önü Camii” ismiyle de

anılmaktadır.

Eser, plân bakımından aslî özelliklerini büyük ölçüde korumakla

beraber depremlerden hasar görmüş, evrak kayıtlarına rastlayamadığımız

muhtelif tarihlerde duvar örgüsü ve cephe görüntüsünü değiştirecek biçimde

onarımlar geçirmiş, uzun bir süre askerî depo hizmetinde236 kullanıldıktan

sonra harim mekânı batı duvarındaki tamir kitabesine göre 1946-1950 yılları

arasında tekrar onarılarak günümüzdeki halini almıştır.

Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plâna sahiptir (Çizim: 23).

Mihraba dik uzanan iki sıra ayakla üç sahna ayrılarak ahşap kirişlemeli tavanla

olduğu görülmektedir; ayrıca Çolak (a.g.t., s.30-31), Çelebi Sultan Mehmed

zamanında inşa edilmeye başlandığını ve Sultan II. Murad döneminde ancak

tamamlanabildiğini ileri sürerek 1515 tarihli tahrire göre Hırka, Saru ve Samadolu

köyleri mâlikâne gelirlerinin bu cami ile birlikte Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nin

vakfı olarak kaydedildiğini belirtir; Gürbüz, yine tapu tahrir defterlerine istinaden

yaptığı çalışmasında (a.g.t., s.231-232), Çolak’ın zikrettiği köylere İlemi Köyü’nü de

ilave ederek bunlardan elde edilen mâlikâne gelirlerinin Çelebi Sultan Mehmed

Vakfı’ndan olan medrese ile cami arasında pay edildiğini ifade eder; bir arşiv

belgesinde (BOA. Hatt-ı Hümâyun, C.15/17, 27235, 1254, Arz Tezkeresi), camiden

“…Merzifon’da kâin Çelebi Sultan Mehmed Camii Şerif ve hayratı…” şeklinde

bahsedilir; Halil Edhem ise caminin Sultan II. Murad tarafından yaptırılmasına rağmen

Çelebi Sultan Mehmed Vakfından idare edildiğini ve bu nedenle Çelebi Mehmed’in

adıyla anıldığını söyler, bkz., Halil Edhem, “Merzifon’da Pervâne Muînüddin

Süleyman Namına Bir Kitabe”, TOEM, VIII/43, C.4, İstanbul 1333, s.42-52(s.42);

ayrıca Ayverdi (a.g.e., s.24), vakıf kayıtlarında Çelebi Sultan Mehmed tarafından

yaptırılmış bir camiye rastlamadığını yazar.

235- Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.26; Erken, a.g.e., s.305; Anonim, Merzifon

Guide..., s.24-25; M. Daştan Özkan, Amasya İli Yapılarındaki Kalem İşi Süslemeler

(T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalı

Sanat Tarihi Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2001, s.128.

236- A. Taşan, a.g.e., s.29; Ayverdi, a.g.e., s.527.

191

örtülmüştür. Minaresi harim kuzey cephesinin doğu kenarında, beden

duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harime kuzey, doğu ve

batı kenar akslarında olmak üzere üç adet kapı açıklığından girilmekle birlikte

doğu ve batıdakiler esasen birer pencere iken sonradan kapıya

dönüştürülmüş olmalıdır. Kuzey yanındaki son cemaat yeri doğu-batı

doğrultuda dikdörtgen plânlı, ahşap tavanlı muhdes bir hacimdir. Harim kütlesi

ve son cemaat yerini müşterek bir şekilde örten ahşap iskeletli alaturka kiremit

kaplı kırma çatı muhtemelen onarım sırasında237 yapılmıştır.

Eserin kuzey ve doğu yanları, arazinin meylinden dolayı yüksek bir

platformdan ibaret avlu niteliğinde düzenlenmiştir. Her iki avlu da kabaca “U”

biçimindedir ve doğudaki avlunun güney duvarı ortası ile kuzeydeki avlunun

doğu cephesi güney kenarına birer merdiven teşkil edilmiştir; ayrıca son

cemaat yeri kuzey cephesinin batı kenarına bitişik uzanan üçüncü bir

merdiven de kuzeybatı köşede yer alan ve medreseyle ortak küçük bir

bahçeye geçiş sağlamak için hazırlanmıştır. Bitişik yapılmış konutlardan dolayı

cami batı cephesinin kuzey kenarı görülemeyecek derecede kapanmıştır.

Kuzeydeki avlunun batısında bir şadırvan mevcuttur. Şadırvan, ortasındaki

havuz dışında 1995 yılında Dr. Ahmet Cemal Uman tarafından yaptırılmış yeni

bir unsurdur ve asıl hali hakkında herhangi bir bilgi mevcut değildir. Şimdiki

görünüşe göre sekizgen plânla köşelere yerleştirilmiş kare kesitli sekiz adet

ahşap ayakla desteklenen, piramidal külahlı baldaken bir kuruluşa sahiptir

(Fotoğraf: 202). Havuz, kaidesi de dahil onikigen plânlı, prizmal gövdelidir. Her

237- Son cemaat yerinin sonradan eklendiği dikkate alındığında şimdiki görünüşe göre

her iki kütleyi de ortak bir şekilde örten kırma çatının onarım sırasında yapılmış

olması kuvvetle ihtimaldir, nitekim Ayverdi de (a.g.e., s.526) caminin daha önceleri

toprak damlı olduğunu belirtmektedir.

192

kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde kalın mermer levhalar kullanılarak

yapılmıştır. Ortasında daha yüksek konumla gövdesi dilimli, içi yarım küre

şeklinde oyulmuş bir fıskiye çanağı vardır (Fotoğraf: 203).

Cephe yüzeyleri binanın son onarımı sırasında çimento harcı ile

tamamen sıvanıp boyandığı için duvar örgüsü görülememekle birlikte, kârgîr

malzeme ile inşa edildiği238 anlaşılmaktadır. Harim kuzey kapı açıklığında

düzgün kesme taş-mermer, kitabe levhasında mermer, mihrapta ise alçı

kullanılmıştır. Taşıyıcı sistem ve tavan bütünüyle ahşaptır.

Cepheler, beden duvarları ve örtü sisteminden ibaret iki kademe

halinde algılanır (Fotoğraf: 201). İkinci kademeyi teşkil eden kırma çatının

etekleri aynı zamanda alt kademeyi sınırlayıcı saçak görevini de yerine

getirmektedir.

Bina gövdesinin görünüşleri genellikle masif ve sarı badanalı düz sıvalı

duvar yüzeylerini yansıtmaktadır (Fotoğraf: 204, 205). Beden duvarlarının

köşe bağlantıları kalın bir sıva tabakası ile yüzeyden taşırılmış ve muntazam

aralıklarla derzlenerek düzgün kesme taş görüntüsü meydana getirilmiştir.

Cepheler, pencere ile kapı açıklıklarına da sahiptir. Muhdes son cemaat yeri

kuzey cephesi hariç, güney ve doğu cephelerde beşer adet, batı cephede dört

adet pencere açıklığı mevcuttur. Kapı açıklıkları ise doğu ve batı cephe

238- 1967 yılında hazırlanan bir çalışmada çatının 1950’li yıllarda askıya alınarak

duvarların yenilendiği belirtilmektedir, bkz., Evrenos, a.g.t., s.38; bir yıl sonra

hazırlanan başka bir çalışmada ise duvar örgüsünün moloz taş ve tuğla karışımı

olduğu ifade edilmektedir, bkz., Sevener, a.g.t., s.4. Halen mevcut duruma göre duvar

örgüsü görülemediğinden ve yapılan onarımlara dair başka bir belge tespit

edilemediğinden bu iki çalışmadaki bilgilerden de yararlanarak genel bir ifade ile

caminin kârgîr malzeme kullanılarak inşa edildiğini söyleyebiliriz.

193

akslarında olmak üzere birer adettir. Pencerelerden ikişer adedi cephelerin alt

seviyelerine, diğerleri yukarı kısmına yerleştirilmiş ve güney cephe üst sıra

pencerelerinden ortadaki dışında hepsi de sivri kemerli birer açıklıktır. Alt

seviyedekiler diğerlerinden daha büyük ölçülere sahiptir239. Güney cephedeki

sivri kemerli pencereler simetrik bir düzenle aynı aksı paylaşarak altlı üstlü

yerleştirilmiştir. Bu cephede üst sıradaki pencerelerden ortadaki ise boyuna

dikdörtgen biçimi bir açıklıktır ve hepsinden daha küçüktür. Doğu ve batı

cephe üst sıra pencereleri cephe aksına göre biraz kuzeye kaydırılarak

sıralanmıştır. Pencere kemer ve sövelerinin beden duvarı köşe bağlantıları ile

birlikte düz bir sıva tabakası ile duvar yüzeyinden hafifçe taşırılarak kırmızı

renkte boyanmak suretiyle vurgulandığı görülmektedir. Alt seviyedeki pencere

açıklıkları ile doğu cephenin kuzey kenardaki üst pencere açıklığına basit birer

demir şebeke hazırlanmıştır. Şebekeler, yatay konumlu lama demirlerindeki

deliklerden düşey konumlu çubuk demirlerin geçirilmesiyle boyuna dikdörtgen

biçimi gözlere ayrılmış ve her birine sırtları alt ve üst kenarlara kaynakla

tutturulmuş, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde simetrik bir çift lama demiri

bağlanarak süslenmiştir (Fotoğraf: 206). Batı cephedeki pencerelerden kuzey

kenardaki alt pencere240, bitişik yapılmış konuta ait avlu duvarının perdelemesi

nedeniyle dışarıdan bakıldığında görülememektedir.

239- Ayverdi (a.g.e., s.526), pencerelerin aslında daha ufak olduklarını ve sonradan

genişletildiklerini ileri sürmektedir.

240- Bu pencere, 1968 yılında hazırlanan bir çizimde (Sevener, a.g.t., Plân1)

belirtilmemiştir; Ayverdi’nin (a.g.e., s.524) plânında ise dolap nişi olarak gösterilmiştir,

ancak 1967 yılında yapılan başka bir çalışmada (Evrenos, a.g.t., s.43), kapı ve

pencere açıklıklarından bahisle “…Doğu ve batı duvarları ortasındaki kapılar yanında

birer ve mihrap yanında da birer penceresi mevcuttur…” şeklindeki bilgilerle bu

pencerenin varlığı belirtilmektedir; dolayısıyla burada ilk şeklinde de pencere

194

Doğu ve batı cephe akslarında sivri kemerli birer kapı açıklığı mevcuttur

ve asıl halinde alt seviyedekilerle aynı özelliklerde birer pencere iken onarım

sırasında genişletilerek kapıya dönüştürüldükleri anlaşılmaktadır241. Her iki

kapı açıklığına da birer çift ahşap kanat yerleştirilmiş ve oluklu sac levhadan

hazırlanan basit bir sundurma ile örtülmüştür (Fotoğraf: 207-208). Bunlardan

doğu cephedeki kapı açıklığında yer alan bir çift kanadın daha önceleri “Eski

Cami”242 diye anılan başka bir yapıda bulunduğu, fakat 1902 yılında çıkan bir

yangında kurtarılarak buraya nakledildiği243 bilinmektedir. Kanatlar, ceviz

ağacı kullanılarak yaklaşık eş boyutta244 ikişer yekpare levhadan çakma

tekniğiyle yapılmıştır245. Şimdiki görünüşe göre her biri simetrik düzenli ikişer

olduğunu, sonra değiştirilerek dolap şekline getirildiğini ve yakın bir dönemde eski

görünüşüne tekrar kavuşturulduğunu düşünmekteyiz, zira Ayverdi’nin çizimindeki

dolap nişi neredeyse duvar kalınlığına yakın bir derinliğe sahiptir ve ayrıca yapıdaki

simetri dikkate alındığında burada bir pencere bulunması ihtimalinin daha fazla

olduğu görülmektedir.

241- Ayverdi, a.g.e., s.526. Kapı açıklıkları, kemer biçimleri ve yükseklikleri itibariyle

pencerelerle aynı görünüştedir, ayrıca daha sonra değineceğimiz kuzeydeki esas kapı

açıklığı ile karşılaştırıldığında pencereden dönüştürüldükleri açıkça ortaya

çıkmaktadır.

242- Bu cami yangında kurtarılan kitabesine göre H.663/M.1264 yılında Selçuklu veziri

Pervâne Muînüddin Süleyman tarafından yaptırılmıştır, bkz., Halil Edhem, a.g.m.,

s.43; Bayram, a.g.m., s.70.

243- Halil Edhem, a.g.m., s.42.

244- Halen mevcut duruma göre kanatlardan sağdaki 84x213 cm., soldaki ise 215x79

cm. ölçülerindedir.

245- Kapı kanatları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., M. Ağaoğlu, “Unpublished Wooden

Doors of the Seljuk Period”, Parnassus, Vol.10, Number:1, New York 1938, s.24-25; İ.

Bilgin, “Merzifon’da Bulunan Bir Çift Ahşap Kapı Kanadı”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya

Armağan, Ankara 1976, s.411-414; R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu

Türk Sanatında Ahşap Kapılar (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji

ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1992, s.226-229;

A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul 1993, s.23-24.

195

panoya sahiptir ve üstteki panolar yazı, alttakiler ise bitkisel süsleme levhası

olarak değerlendirilmiştir (Çizim: 24, Fotoğraf: 209). Yayınlanmış eski bir

fotoğrafta246 alt seviyede bitkisel bezemeli enine dikdörtgen birer panonun

daha bulunduğu görülmekle birlikte, kanatların kapı açıklığına yerleştirilmesi

sırasında kesilerek atıldığı belirtilmektedir247. Üst panoların esasını enine

dikdörtgen birer yüzeye basık kemer biçiminde etrafı oyularak kabartılmış celî

sülüs hatlı bir yazı bordürü teşkil eder. Kemerin sağ bölümünde “Besmele”, sol

bölümünde “Ayet-i Kerime”248 yazılıdır. Kemer aynasında da aynı hatla

yazılmış başka bir “Ayet-i Kerime” yer alır (Fotoğraf: 210). Alttaki panolar

boyuna dikdörtgen şeklindedir ve kanatların hemen hemen bütün yüzeyine

hakim büyüklüktedir. Panoların ortasına daire biçimi merkezi bir madalyon ile

buna alttan ve üstten bağlanan damla biçimli küçük birer madalyon

yerleştirilmiştir249. Madalyonların içi yuvarlak satıhlı oyma tekniğiyle işlenmiş

palmet ve rumî motiflerinden ibaret bitkisel bezemeyle dolgulanmıştır

(Fotoğraf: 211). Madalyonları sınırlandıran düz yüzeyli ince şeritlerde dekoratif

amaçla çakılmış kabara başlı ufak mıhlar görülmektedir. Madalyonların

etrafındaki yüzeye düz satıhlı oyma tekniğiyle rumî ve kıvrım dallar işlenmiştir,

ancak bunların derinliği daha azdır. Kompozisyon, yine yuvarlak satıhlı oyma

tekniği kullanılarak işlenmiş, “S” biçiminde kavisler yaparak uzayan ve

rumîlerden ibaret boyuna dikdörtgen şeklinde bir bordürle çerçevelenmiştir. Alt

ve üst seviyelerde bu bordürlerin hemen yukarısında kabara başlı mıhlarla

tutturulmuş dövme demir ince birer levha yer almaktadır ve sonradan eklendiği

246- Fotoğraf için bkz., Ağaoğlu, a.g.m., s.24, fig.2.

247- Bilgin, a.g.m., s.414; Bozer, a.g.t., s.226, 228.

248- Yazılar için bkz., Bozer, a.g.t., s.227; Gün, a.g.t., s.31; Tüfekçioğlu, a.g.e., s.194.

249- Bozer, a.g.t., s.227.

196

anlaşılmaktadır. Kapı kanatlarının Ömer adlı bir usta tarafından yapıldığı ileri

sürülmekte ve göstermiş olduğu özellikler dolayısıyla 15. yüzyıl ilk çeyreğine

tarihlendirilmektedir250.

Batı kapı açıklığında yer alan kanatlar ise yatay konumlu ikişer kayıt

kullanılarak, üst ve alttaki enine ortadaki ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç

panoya ayrılmış simetrik görünüşlü basit birer unsurdur. Panolar, kenarları

pahlı ve ortası az taşıntılı düz yüzeylerden ibarettir. Kanatlar bütünüyle beyaz

yağlı boyalıdır (Fotoğraf: 207).

Minare, esasen harim kütlesinin kuzey cephe doğu kenarındaki beden

duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yer almakla beraber, son cemaat

yerinin eklenmesi nedeniyle genel görünüş bakımından binanın doğu cephesi

kuzey kenarına yakın konumla beden duvarlarının yukarısında biraz içerlek

olarak yükselmektedir (Fotoğraf: 201). Kare kesitli betonarme bir pabucun

üzerinde silindirik görünüşlü minare gövdesi251 yükselir ve poligonal plânla

düşey konumda yan yana sıralı düz tahtalar ile derzlerine çakılmış çıtaların

oluşturduğu profillere sahip ahşap malzemeden hazırlanmıştır. Şerefeye yakın

250- Bilgin (a.g.m., s.411-414) ve Bozer (a.g.t., s.228), geniş bir karşılaştırma ile kapı

kanatlarının 15. yüzyıla ait olduğunu belirtmektedir. Ağaoğlu (a.g.m., s.24) ise kapı

kanatlarını yanlış olarak 13. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirmektedir, çünkü yazar,

Halil Edhem’e (a.g.m., s.42) istinaden 1264 tarihli Eski Camide bulunan kapı

kanatlarının 1902 yılında çıkan yangında kurtarılarak şimdiki camiye nakledildiğini ileri

sürer. Kapı kanatlarının Eski Cami’den getirildiği doğrudur, ancak Halil Edhem,

caminin aslında Pervâne Muînüddin Süleyman tarafından yaptırıldığını fakat Çelebi

Sultan Mehmed Han’ın tekrar ihya ettiğini yazar; Ayverdi de (a.g.e., s.524) Çelebi

Sultan Mehmed’in camiyi tamir ettirmiş olabileceğini belirtmektedir. Dolayısıyla

mevcut bilgiler ışığında kapı kanatlarının sahip olduğu özellikler de dikkate alınarak

1264 tarihinde değil, Çelebi Sultan Mehmed’in camiyi tamir ettirdiği dönemde

yaptırıldığı söylenebilir.

251- Minare geç döneme aittir ve daha önceki hakkında bilgi edinilememektedir.

197

bölümündeki bilezik, şerefe altındaki içbükey silme kademeleri ile petek kısmı

da tamamen ahşaptır. Şerefe korkuluğu ince çubuk demirlerden yapılmıştır.

Şekil itibariyle gövdeye paralel görünüşlü petek üzerine kurşun levhalarla kaplı

sivri külah ve üç boğumlu alem yerleştirilmiştir.

Son cemaat yeri cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının

devamı şeklinde uzanır. Tamamen muhdes olmakla birlikte binanın beden

duvarları ile beraber sıvanıp boyandığı için bir bütün halinde algılanır. Kuzey

cephede ikisi yukarda üçü aşağı seviyede olmak üzere toplam beş adet

pencere mevcuttur (Fotoğraf: 212). Hepsi de farklı boyuttaki pencerelerden

üsttekiler enine dikdörtgen, alttakiler kare biçiminde birer açıklıktır ve ince

çubuk demirlerle yapılmış basit birer şebekeye sahiptir. Üst seviyedeki

pencerelerden biri cephe aksında diğeri doğu kenarda yer alır. Alt seviyedeki

pencerelerden ikisi doğu kenara eşit aralıklarla, diğeri batı kenara açılmıştır.

Kapısı cephe aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş enine dikdörtgen şeklinde

büyük bir açıklıktır. Kapı kanatları demir iskeletli camekân biçimindedir.

Son cemaat yeri doğu-batı doğrultuda dikdörtgen plânla iki katlı olarak

düzenlenmiş ve her iki kat ta ahşap tavanla örtülmüştür. Son cemaat yerinin

güneyindeki yüzey, aslında harimin kuzey cephesidir ve harim kapısı da

cephe aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir. Kapı açıklığının her iki yanına eşit

aralıklarla ve aynı ölçülere sahip boyuna dikdörtgen birer pencere açılmıştır

(Fotoğraf: 213). Pencerelere yatay ve düşey konumlu ince çubuk demirlerin

kare gözler oluşturacak biçimde sıralanmasıyla basit birer şebeke yapılmıştır.

Kapı açıklığının yukarısında aynı aksı paylaşan ve daha küçük ölçüde boyuna

dikdörtgen bir pencere açıklığı mevcuttur. Güneydoğu köşede minare

kaidesine ait, kare kesitli kısmî taşıntılı kütle vardır. Cephe yüzeyi herhangi bir

198

süsleme unsuru taşımayan düz sıva ile kaplı ve beyaz badanalıdır. Mekânın

iki yanına yaklaşık 50 cm. yüksekliğinde birer seki teşkil edilmiş ve batı kenar

ortasına da minare kaidesine bitişik konumla ikinci kata çıkışı sağlayan çift

kollu ahşap bir merdiven hazırlanmıştır.

Harim kapısı segment kemerli bir açıklığa sahiptir (Çizim: 25, Fotoğraf:

214). Sövelerin alt kısmı iki sıra beyaz mermer, daha yukarısı ise kemerle

birlikte kahverengi düzgün kesme taş ve beyaz mermerin alternatif

dizilmesiyle örülmüştür. Kilit taşının her iki yanındaki birer blok, alt kısmı

kahverengi düzgün kesme taş, üst kısmı ise beyaz mermerden kesilmiş, “C-S”

kıvrımlı yatay profillerle birbirine geçmeli ikişer parça halindedir. Üzengi

taşları, “S” profili konsollar şeklinde kısmî taşıntılıdır. Kapı kemerinin biraz

yukarısına yüzeysel derinlikte enine bir kartuş içerisinde inşa kitabesi

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 215). Kitabe levhası beyaz mermerdir ve etrafı

oyularak kabartılan harflerle tek satır halinde yazılmıştır. Kartuşun kenarları

pahlı, ince bir bordür görünümündedir ve kısa yanları dilimli kaş kemer

biçiminde kavislendirilmiştir. Bordür ve harflerin yüzeyine geç dönemde siyah

yağlı boya yapılmıştır.

Kapı açıklığındaki bir çift kanat ahşaptır. Kanatlar yatay konumlu ikişer

kayıt kullanılarak, üst ve alttaki enine, ortadaki ise boyuna dikdörtgen şeklinde

üç panoya ayrılmıştır (Fotoğraf: 216). Panolar kayıtlara prizmatik başlı yedişer

adet mıhla tutturulmuştur. Bunların her biri yüzeyine de ahşap malzemeden

kesilmiş baklava biçiminde küçük parçacıkların altıgen ve sekizgenler

meydana getirecek şekilde dizilmesiyle geometrik süsleme uygulanmıştır. Her

parça pano yüzeyine kabara başlı minik birer mıhla tutturulmuştur. Üst ve

alttaki panolarda dörder adet baklava diliminin ortada dört kollu bir yıldız

199

oluşturacak biçimde yerleştirilmesiyle birbirine bağlı uzayıp giden sekizgenler

elde edilmiştir. Orta panoda ise altışar adet baklava dilimi kullanılarak altı kollu

birer yıldız etrafında gelişen altıgenler teşkil edilmiştir. Kanatların yüzeyi

defalarca yapılan beyaz yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır.

Harim, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı büyük bir mekândır

(Fotoğraf: 217-218). Mihraba dik iki sıra halinde beşer adet ahşap ayakla üç

sahna ayrılmış ve plân doğrultusundaki ana kirişlere oturan doğu-batı

yönünde kirişleme ahşap tavanla örtülmüştür; mihrap önündeki ikişer ayağın

taşıdığı küçük bir bölüm ile harim kapısı önündeki bölüm diğerlerinden farklı

olarak kuzey-güney yönünde kirişlemelidir. Orta sahın, yanlara göre daha

geniştir ve ana kirişler dışında konsollara bindirilmiş ikinci kirişlere oturtulmak

suretiyle yüksek tutulmuştur. Ana kirişler kare kesitli, diğerleri ise eşit

mesafelerdeki ağaç gövdelerinden ibaret silindirik biçimlidir. Kirişlerin

arasındaki yüzeylere de dik doğrultuda enli düz tahtalar sıralanmış ve

derzlerine ince çıtalar çakılmıştır. Ayaklar, kare kesitli olmakla birlikte köşeleri

hafifçe pahlanmıştır ve her sırada yaklaşık eşit aralıklarla aynı hizaya

yerleştirilmiştir. Her ayak üstteki daha uzun iki bölümlü birer yastığa sahiptir.

Alt bölümün kısa kenarları oyularak yapılmış geometrik motiflerle süslenmiştir.

Bu yüzeylerde çapraz ve enine çizgilerle altıgenler teşkil edilmiş, her bir

altıgenin esasını da oldukça küçük prizmal üçgen dilimler oluşturmuştur.

Yastıkların bazılarında bu kompozisyonun hemen yukarısında minik rozetler

biçiminde altı kollu yıldız çiçeklerinden müteşekkil ikinci bir süsleme grubu

görülmektedir. Üstteki bölümlerin uçları hafifçe pahlanmış ve bu kısımlara yine

oyulmak suretiyle altı kollu yıldız çiçekleri kabartılmıştır. Pahlı yüzeylerin daha

altındaki bölümler ise ikişer sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir (Fotoğraf:

200

219). Kuzeydekiler hariç bütün kapı ve pencere açıklıkları dış görünüşlerine

benzer biçimde mekâna yönelirler. Kuzey cephede alt seviyedeki pencereler

onarım neticesi formları bozulmuş yarım daire şeklinde, harim kapısı ise düz

lentolu olarak dış görünüşlerinden farklılık arz eder.

Kuzey cephedeki açıklıklarla batı cephe kuzey kenarındaki alt pencere

dışında, diğer kapı ve pencere açıklıklarının kenarlarına 18. yüzyıl özelliği

sergileyen kalemişi bitkisel süslemeler252 yapılmıştır (Fotoğraf: 217-218);

ayrıca güney cephede üst seviyedeki pencerelerin aralarına da ortalarında

“Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı madalyonlar işlenmiştir.

Aynı özellikte birer madalyon, doğu ve batı kapı açıklıklarının güney yanları ile

yine bu cephelerin güney kenarlarına yakın konumla üst seviyeye

yerleştirilmiştir. Bunlardan güney kenardaki madalyonların altına yüzeyinde

yazılar bulunan, doğuda uçları rulo biçiminde kıvrılmış bir kağıt (Fotoğraf:

220), batıda ise açık vaziyette büyük bir kitap tasvir edilmiştir (Fotoğraf: 221).

Duvarların üst kenarları yüzeysel taşıntılı bir fisto şeridi ile boydan boya

kuşatılmıştır. Süslemenin esasını natüralist üslupla işlenmiş çeşitli

büyüklükteki muhtelif çiçeklerle, kıvrımdal ve yapraklar teşkil eder; ancak doğu

ve batı cephelerde alt seviyedeki pencere açıklıklarının üst kenarlarına ikisi

yanda biri ortada olmak üzere üçer adet vazodan çıkan çiçek demetlerinden

ibaret natürmortlar yapılmıştır(Fotoğraf: 222). Kapı kemerlerini kuşatan

süslemelerin yukarısı, altı kollu bir yıldız çiçeğinin üzerinde yer alan ve bir

palmet ucuna yerleştirilmiş alemden müteşekkil tepelikle sonuçlanmaktadır

(Fotoğraf: 223). Süslemede kullanılan hakim renkler, daha çok mavi, yeşil,

252- Yapıdaki kalemişi süslemeler hakkında bkz., Özkan, a.g.t., s.128-135.

201

sarı, kırmızı, pembe ve tonlarıdır. Madalyonlar yine aynı özellikteki bitkisel

süslemelere sahiptir ve isimler siyah zemin üzerine beyaz renkle yazılmıştır.

Kağıt ve kitap tasvirlerinde zemin yeşildir, yazılar ise kağıtta sarı, kitabın bir

sayfasında siyah diğerinde kırmızı renklidir. Batı kapı açıklığının yukarısında,

sıva üzerine siyah renkle işlenmiş enine dikdörtgen bir pano içerisinde

Osmanlı alfabesiyle yazılmış tamir kitabesi mevcuttur (Fotoğraf: 224). Yazılar

son derecede yıpranmış olmakla birlikte yapının 19 Mayıs 1946-26 Şubat

1950 tarihleri arasında onarıldığını ifade eden satırlar güçlükle

okunabilmektedir. Onarımın muhteviyatı tam belirlenememekle beraber harim

mekânını süsleyen bezemelerin bu onarımda elden geçirildiği253

anlaşılmaktadır. Duvarların süslemeler dışındaki yüzeyleri düz sıvalı beyaz

badanalıdır ve alt kısmı geç bir dönemde yaklaşık 80 cm. yüksekliğe kadar

lambri ile kaplanmıştır.

Harimin zemin seviyesi onarımlar nedeniyle oldukça yükselmiş ve

döşemesi enli tahta levhalarla yapılmıştır. Zemin, güney kenardaki ikinci

ayaklardan itibaren güney duvara kadar biraz daha yükseltilerek bir seki

meydana getirilmiştir. Kadınlar mahfili, kuzey duvara bitiştirilerek, uçları doğu

ve batı duvarlara saplanan kare kesitli birer kirişe oturtulmak suretiyle ahşap

malzemeden yapılmış muhdes bir unsurdur (Fotoğraf: 225). Kuzeydeki

ayakların yanlarına sonradan yerleştirilmiş “S” kıvrımlı birer konsolla

desteklenmiştir. Mahfile çıkış, harim kapısının yanlarındaki pencere

açıklıklarının önünden başlayan ve kuzey duvara bitişik uzanan ondört

basamaklı simetrik birer merdivenle sağlanmıştır. Müezzin mahfili, kadınlar

253- Bayram (a.g.m., s.73), onarımın hattat şair İskender Hâki tarafından 1951 yılında

yapıldığını ve süslemelerin aslına uygun olarak yenilendiğini belirtir.

202

mahfilinin orta bölümünden güneye doğru yönelen, yanları “S” kıvrımlı hafif bir

taşıntıdan ibarettir. Mahfilin güney kenarı boyunca baştan başa uzanan

korkuluk, ayaklı bir vazo gibi görünen ahşap levhaların birbirine bitişik yan

yana sıralanmasıyla meydana getirilmiştir. Mahfil katında kuzey duvarın doğu

kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde minare kapısı mevcuttur254. Mahfilin

altında kuzeydoğu köşeye bitişik ahşap iskeletli küçük bir bölüm cami

görevlileri tarafından kullanılmaktadır.

Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş dört kenarlı girinti yapan bir

niş biçimindedir ve bütünüyle alçı malzemelidir255 (Çizim: 26, Fotoğraf: 226).

Cephe yüzeyine göre boyuna dikdörtgen bir kütle halinde biraz taşıntılıdır.

Harim tarafındaki iki köşesine, iki sıra mukarnaslı başlığa sahip birer sütunce

yerleştirilmiş ve kavsarası yedi sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir. Kavsara

hizasının biraz aşağısında iki yandaki bordürden yatay uzanarak mukarnas

sıralarına göre basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine bağlanan ince

silindirik profille kavsaraya sınır çekilmiştir. Mihrap, iki yan ve üst kenarı

dolaşan biri dar diğeri geniş iki bordürle kuşatılarak bütün yüzeyi, kalıplama

tekniğiyle yapılmış yazı, bitkisel ve geometrik motiflerle süslenmiştir. Bordürler

birer yazı levhası şeklinde değerlendirilmiştir ve ikisi de Kelime-i Tevhîd

yazısının256 tekrarından ibarettir. Köşeliklerde kırık hatlarla teşkil edilmiş oniki

kollu yıldızlardan müteşekkil geometrik kompozisyon görülmektedir. Her yıldız

birer zencerekle çerçevelenerek merkezine çarkıfelekli birer kabara

254- Bu kapı açıklığı, yapının ilk şeklinde de bir mahfilin bulunduğunu göstermektedir.

255- Mihrap hakkında ayrıca bkz., A. Karaçağ, Beylikler Devri Mimarisinde Alçı

Süslemeler (T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim

Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2002, s.249-251.

256- Yazılar için bkz., Tüfekçioğlu, a.g.e., s.195; Karaçağ, a.g.t., s.249-250.

203

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 227). Aynı kompozisyon niş gövdesine de

uygulanmıştır, ancak gövdeyi üç yönden kuşatan meanderli bir bordür bu

kompozisyonu bölüntüye uğratmaktadır. Kavsaranın ilk sırasını oluşturan

mukarnasların aralarındaki yüzeylere palmet-rumî motifleri işlenmiştir.

Sütunceler doğudaki silindirik, batıdaki sekizgen olmak üzere iki farklı gövdeye

sahiptir ve bunlardan doğudaki üç dilimli palmet kabartmalarıyla257, batıdaki

ise zikzaklı çizgilerle süslenmiştir (Fotoğraf: 228). Mihrap yüzeyi defalarca

yapılmış beyaz renkli kalın yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır. Yazılar

yaldızla boyanmıştır. Mihrap nişi, zeminin yükselmesi nedeniyle hemen

hemen kavsarasına kadar gömülmüş durumdadır.

Minber, mihrabın hemen batı yanında yer alır ve ahşap malzemeyle

1953 yılında Ferhat Kılıçoğlu tarafından yapılmış sanat değeri taşımayan yeni

bir unsurdur258 (Fotoğraf: 229).

257- Karaçağ, a.g.t., s.251.

258- Sevener, a.g.t., s.7.

204

b) Bozacı Camii

Çizim No: 27


İnceleme Tarihi: 16.07.2001, 16.04.2002, 07.10.2003

Gazi Mahbub Mahallesi259, Tuz Pazarı Hamamı’nın güneydoğusunda,

kuzeydoğuya meyilli bir arazi üzerindedir ve kuzeyinde Arabacılar, doğu

yanında ise Horoz Sokak uzanmaktadır (Fotoğraf: 230).

Kitabesi hakkında bilgi edinilemeyen eserin banisi ve tarihlendirilmesine

dair farklı görüşler mevcut260 bulunmakla birlikte, kuzey cephesinin karşısında

259- Caminin bulunduğu mahalle, 1930 yılına kadar Bozacı Mahallesi şeklinde anılmış,

1930’da Cemiyet-i Umumiye-i Belediye kararı ile Gazi Mahbub Mahallesi’ne dahil

edilmiştir, bkz., A. Taşan, a.g.e., s.43; günümüzde ise Merzifon imar plânına göre,

230 Ada ve 3 Parselde yer alır ve bu mevkii Merzifon şer’iyye sicillerinde “Hınta

Pazarı” olarak geçmektedir (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.19) ki, hınta - حنطه-

kelimesi buğday anlamındadır (Ş. Sami, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1987, s.560) ve halk

tarafından bugün dahi “Ekin Pazarı” şeklinde anılmaktadır.

260- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326-327), Merzifon’un ileri gelenleri arasında Bozacı Ali

Çelebi adını zikretmekte ve kendi mahallesinde bir cami ile bir mektep yaptırdığını

ifade ederek H.900 yılını vermektedir (ancak H. Hüsameddin’in eseri günümüz diliyle

yayınlanırken, H.900 karşılığı M.1495 olarak belirtilmiş ise de M.1494’e tekabül

etmektedir, krşl., Unat, a.g.e., s.60); Yüksel (a.g.e., s.352), kitabesi olmadığını ve H.

Hüsameddin’e istinaden H.900/M.1494’de Bozacı Ali Çelebi tarafından yaptırıldığını

kaydeder; Yusuf Akyurt tarafından el yazması olarak hazırlanmış envanter

çalışmasında (bkz., Bayram, “Tarihin Derinliklerinde...”, s.500) Bozacı Çeşmesi’nden

bahisle H.856/M.1452 yılında Hoca Bedreddin Bozacı tarafından yaptırıldığı ve

karşısında da Bedreddin’in harab olmuş camiinin bulunduğu belirtilmektedir; Erken

(a.g.e., s.296), banisinden hiç bahsetmemekle birlikte bölgedeki diğer eserleri dikkate

alarak 16. veya 17. yüzyıllarda yapıldığı düşüncesindedir.

205

yer alan çeşme kitabesini261 de dikkate alarak 15. yüzyılın ikinci yarısında inşa

edildiğini düşünmekteyiz262.

Eser asıl halini büyük ölçüde korumakla beraber depremlerden263 hasar

görmüş ve tarihleri belirlenemeyen muhtelif onarım dönemleri264 geçirmiş,

1960’lı yıllarda bir süre farklı hizmetler265 için kullanıldıktan sonra onarılarak266

tekrar ibadete açılmıştır.


لدين بناانشا هذه العين خواجه بدر

بوزاجى فى تاريخ سنه ست و خمسين و ثمانمايه

- Enşe’e hâzihi‘l-‘ayn Hâce Bedreddin bin

- Bozacı fi tarih sene sitte ve hamsîn semanimie

“Bu çeşmeyi Bozacı oğlu Hoca Bedreddin 856 senesinde yaptırmıştır”.

Kitabe, Yrd. Doç. Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur, kendisine

teşekkürlerimi sunarım.

262- Mevcut bilgiler ışığında caminin banisi ve inşa yılı tam kestirilememekle beraber

Bozacı Sülalesi’ne mensup bir kişi tarafından yaptırıldığı ve ismini de buradan aldığı,

aynı sülaleye ait çeşme kitabesini dikkate alarak 15. yüzyılın ikinci yarısında inşasının

gerçekleştirildiği anlaşılıyor.

263- Merzifon’un, değişik dönemlerde şiddetli depremlere maruz kaldığı, yayınlardaki

bilgilerden (A. Taşan, a.g.e., s.27, 1668 depremi; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74,

1939 depremi; Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen...”, s.1356, 1943 depremi)

anlaşılmakla birlikte, binalarda meydana gelen tahribatın boyutları hakkında fikir

edinilemediği için, Bozacı Camii’nin de hangi depremden ne ölçüde etkilendiğini

söylemek zordur.

264- Merzifon şer’iyye sicillerindeki bir kayıtta M.1887 yılı itibariyle yapının harap bir

vaziyette bulunduğu, tamiri için vakıf gelirinin yetmediği, Hacı Hasan Ağa adlı bir

kişinin dükkânlarını bu vakfa bahşettiği, ayrıca mahalledeki cemaatin de maddi

yardımda bulunması gerektiği belirtilmekte ve binanın esasen bir mescid iken

Bıçakçıoğlu Ahmed Ağa tarafından bir minber, bir mahfil, bir kürsü yaptırılmak

suretiyle camiye dönüştürüldüğü ifade edilmektedir, bkz., Sicil Defteri, 1305-

1307/1887-1889, s.50. Mevcut bilgilerden hareketle caminin 1880’li yılların sonunda

esaslı bir onarım geçirdiği söylenebilir.

265- Caminin toprak ofisi tarafından kullanıldığı ve üst pencereleri hizasına kadar buğday

doldurulduğuna dair bilgiler (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/05 No.’lu

206

Cami, kare plânlı kübik gövdeye sahip harim ve kuzey yanındaki son

cemaat yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla

yerleşmiştir (Çizim: 27). Minaresi harimin güneydoğu köşesinde, beden

duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik

gövdenin üst köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir

kasnak üzerine oturtulan tek kubbe ile örtülüdür. Harim kapısı bina aksına

yerleştirilerek son cemaat yerine açılmıştır.

Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır. Sivri kemerli

üç açıklıkla kuzeye yönelen üç bölümlü revak şeklinde düzenlenerek, eş

büyüklükte üç adet kubbeyle örtü sistemi sağlanmıştır.

Eserin güney ve batı yanlarında olmak üzere “L” biçiminde plâna sahip

bir avlu meydana getirilmiştir. Avlunun güneybatı köşesinde küçük bir

müştemilat, son cemaat yerinin batı yanına bitiştirilerek yerleştirilen abdest

muslukları ve hela mekânlarından ibaret muhdes kısımlar vardır.

İnşa malzemesi binanın son onarımı sırasında iç ve dış yüzeylerin

tamamiyle sıvanmasından dolayı halen görülememekle birlikte, az miktarda

düzgün kesme ve kaba yonu, çoğunlukla ise moloz taşlar ve tuğla kullanıldığı

yayınlardaki bilgi ve fotoğraflardan267 anlaşılabilmektedir. Sıvanmamış

dosyada) mevcut bulunmakla beraber, ibadete kapalı kaldığı yıllar ve süresi tespit

edilememektedir.

266- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/05 No.’lu dosyada, hangi yılda yapıldığı

belirtilmeyen hasar tespiti bilgilerine yer verilmiştir. Binadaki onarımın 1972 öncesi

gerçekleştirildiği ise yayınlanmış eski fotoğraflardan anlaşılmaktadır; bkz., Erken,

a.g.e., s.297.

267- Beden duvarlarının kesme taştan yapıldığı ifade edilmektedir (Erken, a.g.e., s.296);

ancak, a.e., s.297’deki onarım öncesine ait bir fotoğrafta, doğu cephe ve minare

kaidesindeki duvar örgüsünün, üç sıra tuğla bir sıra kesme taş olduğu açıkça

görülmektedir; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/05 No.’lu dosyada mevcut bir

207

durumda bırakılan son cemaat yeri sütunları ile başlıkları mermerdir;

edindiğimiz bilgilere göre beden duvarları ile minare kaidesinde taş ve

tuğladır. Halen alaturka kiremit kaplı kubbeler ve geçiş elemanları ile

kemerlerin malzemesi ise şimdilik tespit edilemese de, büyük ihtimalle tuğla

kullanıldığını söyleyebiliriz.

Cepheler, harim beden duvarlarının yukarısında uzanarak bütün

cepheleri çepeçevre dolaşan düz silmeli bir saçakla sınırlandırılmıştır. Son

cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, cepheler dört kademeli bir

görünüme sahiptir. Beden duvarlarından ibaret ilk kademeden sonra kübik

kütlenin üst köşelerde pahlanmasıyla ortaya çıkan, üçgen biçimi çatı

yüzeylerine ait, saçak friziyle sınırlanmış ikinci kademe vardır. Üçüncü

kademe, üst kenarları düz silmeli saçak kornişi ile teşkil edilen sekizgen plânlı

prizmal kasnak yüzeyleridir. Dördüncü kademe ise kubbe örtüden ibarettir

(Fotoğraf: 230). Kubbe kasnağının küçük boyutlara sahip, sivri kemerli

pencereleri, cephe akslarına göre ortalanarak ve beden duvarlarına ait saçak

seviyesi hizasından yükselecek şekilde doğu, batı, güney olmak üzere sadece

üç yöne yerleştirilmiştir. Bina gövdesinin görünüşleri genellikle masif ve düz

sıvalı duvar yüzeylerini yansıtmakla beraber, güney cepheye bir, doğu

cepheye beş, batı cepheye ise üç adet pencere açılmıştır (Fotoğraf: 231-233).

Batıdaki pencerelerden ikisi ile doğudaki iki pencere cephe aksına göre

simetrik düzenli ve beden duvarlarının üst kısmına aynı hizada yerleştirilen, eş

belgede, “...beden duvarlarının şark kısmı muntazam diğer aksamı moloz taşlarla

yapılmıştır...” ve diğer bir belgede ise “...beden duvarları kesme taştan yapılmıştır...”

şeklindeki iki ifade birbiriyle çelişmekte; Yüksel (a.g.e., s.352) ise duvarların kesme

taştan yapıldığını belirtmektedir.

208

boyutlara sahip, yarım daire kemerli268 birer açıklıktır. Batı cephede ayrıca,

pencerelerin güney tarafında olmak üzere boyuna dikdörtgen biçiminde açılan

bir kapı mevcuttur269. Doğu cephenin alt kısmında da üsttekilerle aynı aksı

paylaşarak, fakat daha büyük boyutlarda ve eş hizaya açılan sivri kemerli iki

pencere yer alır. Alttaki pencere açıklıklarına muhtemelen onarım sırasında,

uçları sövelere saplanan demir çubuklarla iki bölümlü birer şebeke

yerleştirilmiştir. Pencere şebekelerinin alt bölümü, yatay ve düşey konumlu

kalın çubuklarla boyuna dikdörtgen biçimi gözlere ayrılmış ve her birine “S”

kıvrımlı, simetrik bir çift lama demiri bağlanarak süslenmiştir. Şebekelerin üst

bölümü ise üzengiden itibaren kemer açıklığı içinde yer alır ve merkezdeki

yarım daire biçimi bir yay çevresine eşit aralıklarla onbeş adet demir çubuk

tutturulmuş; bunlar üçlü gruplar teşkili ile kemer kavsine doğru gittikçe birbirine

yaklaştırılıp birer uç halinde bitiştirilerek söveye saplanmıştır. Böylece

pencerelerin kemer gözü, ışınsal dağılımlı yıldızvari beş kol ile adeta sembolik

bir güneş kompozisyonu gibi düzenlenen şebeke hatları tarafından bölünerek

altı dilime ayrılmış ve her dilimi içine de kemer kenarına sırtı dayanarak

268- Bu pencereler, harim mekânına açılan yüzlerinde görüldüğü üzere, yapının asıl

halindeki bütün kemerler gibi sivri kemerli birer açıklıkla yapıldığı halde, onarımlar

sonucu ilk formlarını kaybetmiş olmalıdırlar.

269- Kapı eşiği, batı cephede avlu zemini ile aynı kotta, harim mekânında ise tabandan

yaklaşık 50 cm. yüksekte yer alır ve hiç bir basamak da mevcut olmadığı gibi doğu

cephenin alt sıra pencereleri ile aynı seviyede bulunması sebebiyle, aslında buradaki

bir pencerenin onarımlar sırasında kapıya dönüştürüldüğü ihtimalini de akla

getirmektedir; fakat Yüksel’in (a.g.e., s.352) 1980 yılına ait plânında, duvarın bu

bölümüne herhangi bir açıklık işaretlenmemiştir. Ayrıca şimdiki kapı açıklığı

pencerelerden daha geniş olduğu gibi doğudaki pencerelerin simetrik düzenine de

uymamaktadır. Bu duruma göre, muhtemelen bu kapı tamamiyle muhdes bir

elemandır.

209

yerleştirilen, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde birer lama demiri


Binanın güney cephesinde, doğu duvarı devam ettirerek kısmî taşıntı

yapan minare kaidesine ait kare plânlı kütle vardır. Güneye doğru 1.5 m.

kadar taşıntıyla ve binanın güneydoğu köşesini de teşkil eden kütle, beden

duvarları boyunca yükselir. Beden duvarlarında kullanılan düz saçak profilinin

devamı ile sınırlandırılan kaide üzerinde de yukarı yükseldikçe daralan, kare

plânlı ve sanki bir pabuç270 gibi hazırlanmış ikinci bir kütle yapılarak silindirik

görünüşlü, ahşap minare gövdesi271 oturtulmuştur. Alt kısımlara göre daha dar

yapılan minare, düz tahtaların düşey konumla yan yana yerleştirilmesi ile

esasen poligonal plânlı bir gövdeye sahiptir ve tahta derzlerine çakılmış

çıtaların oluşturduğu profillerden ibaret süslemesi vardır. Şerefeye yakın

bölümündeki bilezik ile şerefe altındaki içbükey-dışbükey silme kademeleri

yine ahşaptır. Şerefe korkuluğu ise yatay ve düşey sıralı bir düzenle lama

demirlerinden yapılmıştır. Petek kısmı da şekil itibariyle gövdeye paralel bir

görünüşte ve ahşap malzeme kullanılarak hazırlanmış; kurşun levhalarla kaplı

sivri külahla örtülerek, tepesine alem yerleştirilmiştir(Fotoğraf: 231-232).

Son cemaat yeri, beden duvarının devamı şeklinde yapılan batı yanı ile

tamamen masif karakterli bir görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 233). Kuzey cephesi

270- Onarım öncesine ait (Erken, a.g.e., s.297) fotoğraflarda seçilebilen izler, pabucun

asıl halinde prizmatik üçgenlerden meydana geldiğini, ancak yapılan son onarımda

sıvanarak günümüzdeki halini aldığını göstermektedir.

271- Yüksel (a.g.e., s.352), minarenin 1944’te yıkıldıktan sonra yeniden yapıldığını ve

pabucun bugün sakil bir tuğla kılıf içine alındığını belirtmektedir ki, bu bilgiye istinaden

1943 depreminde hasar gördüğü için yıkıldığını tahmin etmekteyiz; bununla birlikte,

onarım öncesine ait bir fotoğrafta (Erken, a.g.e., s.297), minarenin 1972 yılında da

şimdiki durumda bulunduğu görülmektedir.

210

ise biri kuzeydoğu köşede olmak üzere eşit mesafelerle sıralanan üç adet

mermer sütun ve batı yandaki duvar272 arasına örülmüş sivri kemerler

kullanılarak üç büyük açıklıkla bir revak şeklinde hazırlanmıştır (Fotoğraf:

230). Son cemaat yerinin doğu yanı da kuzeydoğu köşedeki sütunla beden

duvarına oturtulmuş sivri kemerli bir açıklıktır. Binanın şimdiki genel

görünüşüne dahi hareket kazandıran son cemaat yeri revakına ait açıklıkların

tamamında halen PVC iskeletli bir camekân273 bulunmaktadır. Daha önceleri

ise kuzey tarafına, altı adet ahşap sütun üzerindeki C-S kıvrımlı bağdadi

kemerler ve üçgen alınlıklı çatı kullanılarak bir dış son cemaat yeri eklendiğini,

yayınlanan eski bir fotoğraf274 göstermekle birlikte, muhtemelen 19.yüzyıl eseri

bu muhdes bölümün tarihini tespit edemediğimiz bir dönemde ortadan kalktığı

anlaşılmaktadır.

Son cemaat yerinde, sütunlarla beden duvarı arasında uzanan sivri

kemerler ile dikdörtgen plân eş boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmış ve

her birine pandantif geçişli birer kubbe örtülmüştür (Fotoğraf: 234).

Kubbelerden doğu ve batıdaki sekizgen, ortadaki ise yedigen biçiminde,

kısmen derinleştirilen birer göbekle yapılmıştır. Sütunlardan beden duvarına

272- Yüksel’in yayınladığı (a.g.e., s.352) 1980 yılına ait plânda, son cemaat yerinin batı

kenarı da, doğudaki gibi sivri kemerli bir açıklık halindedir ve kuzeybatı köşede bir

sütun bulunduğu görülüyor ki, bu durumda batı tarafta şimdi mevcut duvar her halde

onarım esnasında örülmüştür.

273- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması, büyük ihtimalle onarım sırasında

gerçekleştirilmiştir.

274- Bu fotoğrafta (Uygun, a.g.e., s.25) görüldüğü üzere, giriş aksındaki kemer açıklığı

içine, muhdes revak kemerleri ile aynı görünüşe sahip ahşap bir kapı kompozisyonu

da yerleştirildiğini ve bu haliyle binanın bir süre kullanıldığını, fakat zamanla değişik

dönemlerde çeşitli şekillerde defalarca tadilat geçirdikten sonra günümüze ulaştığını

anlamaktayız.

211

uzanan kemerlerle aynı biçimde, fakat daha yüzeysel görünüşlü kemerler de

son cemaat yerinin güney ve batı cephelerine yerleştirilerek, kubbelerin

oturduğu kare birimlerin dört kenarı eşitlenmiştir. Harim duvarından ibaret

güney cephesine de, yapı aksı ile ortalanarak bir kapı ve her iki yanına da eşit

mesafeyle birer pencere açıklığı yerleştirilmiştir. Son cemaat yeri zemin

seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve batı yanlarda bir basamak

kadar daha yükseltilerek birer seki haline getirilmiştir. Zeminin yüksek

kısımlarına yönelmiş her iki pencere de örtü sistemindeki kubbelerin aksına

göre biraz doğuda yer alan, sivri kemerli birer açıklıktır ve doğu cephenin alt

bölümüne ait pencerelerle aynı tarzda demir şebekeleri vardır.

Harim kapısı, profilli silmelerle boyuna dikdörtgen biçiminde

çerçevelenmiş segment kemerli bir açıklığa sahiptir ve kemer köşelikleri

birbiriyle bitişik taşıntılı düz bir yüzey olarak biraz kabarıktır. Ayrıca kapı

çerçevesini oluşturan profiller, yukarı doğru devam ettirilerek enine dikdörtgen

şeklinde düz yüzeyli bir pano275 meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 235).

Kapı kanatları276 ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift halinde, her biri iki

bölüme ayrılmıştır. Boyuna dikdörtgen biçimindeki ikişer yüzeye sahip kapı

kanatlarının üst bölümü biraz daha uzundur ve bunlara cam yerleştirilerek

birer pencere elde edilmiştir. Kanatların alt bölümü ise, etrafı pahlanarak

inceltilmiş ve orta kısmı da düz yüzeye sahip dikdörtgen biçimi bir panodan

ibaret bırakılmıştır.

275- Panonun asıl halinde bir kitabelik olarak hazırlandığını ancak yüzeyindeki yazıların

zaman içerisinde tahribata uğradığını veya onarımlar sırasında sıvanmış olabileceğini

düşünmekteyiz.

276- Kapı kanatları geç dönemlere aittir ve daha öncekiler hakkında hiçbir bilgi

edinilememektedir.

212

Harimin kübik mekânını örten kubbe, dört cephede teğetli birer sivri

kemer ve köşe geçişleri de üç dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen

kaideye oturur. Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı biçimde

yapılmakla birlikte kemerlerin yüzeysel taşıntısı vardır. Kubbe eteği de oldukça

az girintili ve dar bir kademe halindedir. Örtü sistemi ve duvarları kaplayan düz

sıvalı yüzeylere herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badana

yapılmıştır. Fakat duvarların alt kısmı 80 cm. yüksekliğe ulaşan lambri ile

kaplıdır (Fotoğraf: 236). Güney duvarda, bir yanı ile doğu duvara bitişik bir

dikdörtgen şeklinde minare kapısı açılmış; duvarın orta bölümüne mihrap, batı

tarafına da dikdörtgen biçiminde bir dolap nişi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 237).

Batı duvarın orta bölümünde ise yüksek seviyede yer alan kapı açıklığı ve

buna yakın konumla kuzey tarafına yerleştirilmiş dikdörtgen biçiminde bir

dolap nişi vardır. Pencereler, dış kütledeki düzeni yansıtmakla birlikte, batı ve

doğu cephelerde üst sıradakiler sivri kemerli birer açıklık olarak harime

yöneldikleri için iç mekânda farklı bir görünüşe sahiptir. Dışta kasnak

cephelerine açılmış pencereler ise, tromplar arasındaki sivri kemerle

kuşatılmış duvar bölümlerine, kemer eksenini paylaşarak oturmaktadır ve

taban kısımları içeri doğru meyilli yapılarak, iç mekâna bakan yüzleri

genişletilmiştir (Fotoğraf: 236-237).

Kadınlar mahfili, doğu, batı ve kuzey duvarlara bitiştirilerek, uçları doğu

ve batı duvarlara saplanan kare kesitli bir ana kirişe oturtulmak suretiyle ahşap

malzemeden yapılmıştır (Fotoğraf: 236). Mahfil döşemesi, güneye uzanan

uçlarının alt yüzeyleri “C-S” kıvrımı şeklinde birer profilasyonla kesilen kirişlere

oturtulmuş ve mahfil merdiveni de “L” plânla kuzeydoğu köşeye

yerleştirilmiştir. Müezzin mahfili, kadınlar mahfilinin orta bölümünden güneye

213

doğru yarım daire plânlı bir taşıntıdan ibarettir ve güney kenar boyunca baştan

başa uzanan korkuluk, yan yana sıralanmış ahşap levhaların, birbirine bitişik

kenarları simetrik biçimde oyulmak suretiyle, alt ve üst uçları sivri kemer gibi

görünen bir dizi açıklık meydana getirilerek yapılmıştır.

Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş beş cepheli girinti yapan bir

niş biçimindedir (Fotoğraf: 238). Harim tarafındaki iki köşesine, kum saati

şeklinde başlığa sahip birer sütunce yerleştirilmiş ve kavsarası beş sıra

mukarnasla hareketlendirilmiş ve ayrıca mihraba dikdörtgen biçimi bir bordür

teşkil etmek üzere duvar yüzeyinden biraz çıkıntılı olarak iki yan ve üst kenarı

dolaşan silme kuşakları yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin dış bordürü

diğerlerinden daha enli, düz bir yüzeye sahiptir ve içeri doğru sırasıyla “V”

kesitli bir kanal, bir kaval silme, dik açılı bir kanal ve içbükey kesitli silme

kademelerinden sonra niş çerçevesindeki düz yüzeye geçilmiştir. Ayrıca

kavsara hizasının biraz aşağısında iki yandaki bordürden yatay uzanarak

mukarnas sıralarına göre basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine

bağlanan ince bir silindirik profille kavsaraya sınır çekilmiştir. Kavsara ile

mihrabın üst bordürü arasındaki bölüme de, simetrik görünüşlü iki dar kenarı

üç dilimli kemer biçiminde yapılan, yüzeysel derinliğe sahip bir pano277

yerleştirilmiştir. Mihrap yüzeyi pembe, nişi ise beyaz yağlı boyalıdır.

Minber, geç döneme ait, sade görünümle harimin güneybatı köşesinde

yer alan, şimdiki haliyle pembe yağlı boyalı ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 237).

Yan aynalıkları harim duvarlarının devamı gibi 80 cm. yüksekliğe kadar lambri

277- Şimdiki görünüşe göre düz bir yüzey halindeki panoda vaktiyle Ayet-i Kerîme v.b.

yazıların bulunduğunu, ancak zaman içerisinde tahribata uğradığını veya onarımlar

sırasında sıvanmış olabileceğini düşünmekteyiz.

214

ile kaplı, düz yüzeylerden ibarettir. Düz bordürlü korkulukları ise “S” kıvrımlı

çıtaların birbirleriyle birleşmesinden oluşan geometrik kompozisyonla ajurlu bir

görünüşe sahiptir. Minber kapısı, yarım daire kemerli bir açıklıktır ve düz

yüzeyli bir çift kanadı vardır. Kapı kemerinin az yukarısında, biraz kabarık bir

yüzey halinde enine dikdörtgen bir pano vardır. Daha üstte ise kapı cephesinin

iki köşesine oturtularak yükselen, uçları palmet şeklinde kesilmiş birer süs

elemanı vardır. Külahı kare piramit biçiminde yapılmış köşk kısmında, doğu ve

batı cepheler oldukça basit birer dekoratif kemer şeklinde açılmıştır. Daha

altta ise etrafı pahlanarak orta kısmı düz bir yüzey halinde kabarık bırakılmış

dört panodan biri aşağı, biri yukarı olmak üzere ikisi yatay, diğer ikisi de

bunların arasındaki bölüme bir çift halinde düşey konumla yerleştirilmek

suretiyle basit bir geometrik kompozisyona yer verilmiştir. Bu kompozisyonun

altında bulunan geçit açıklığı ise dikdörtgen biçimindedir ve tek kanatlı ahşap

kapısı da, yan aynalıklarla birlikte lambri kaplanmıştır.

215

c) Odun Pazarı Camii

Çizim No: 28


İnceleme Tarihi: 21.07.2001, 20.04.2002, 05.10.2003

Gazi Mahbub Mahallesi, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin güneybatı,

Tuz Pazarı Hamamı’nın kuzeybatısındaki düz bir araziye yerleştirilen eserin

(Fotoğraf: 239) batı yanında Cumhuriyet Caddesi, kuzey ve doğusunda ise

Ekin Pazarı Sokak uzanır278.

Oduncu oğlu Hasan Ağa Vakfına kayıtlı279 olduğundan bazı

belgelerde280 “Oduncu Camii” şeklinde geçen eser, halk arasında “Odun

Pazarı Camii”281 veya “Dönertaş Camii” adıyla da anılmaktadır.

İnşa kitabesi bilinmediğinden tarihi kesinleşmemekle beraber, harim

kapısının yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs hatlı üç satırlık tamir kitabesi282

278- Cami, Merzifon imar plânına göre, 222 Ada ve 1 Parselde yer almaktadır.

279- Eserin, Oduncu oğlu Hasan Ağa Vakfı adına kayıtlı olduğu tespit edilmekle birlikte,

arşivde belge çalışmasının V.G.M.’nce yasaklanması nedeniyle söz konusu vakfiyeye

ulaşılamamıştır.

280- Yapı, V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut belgelerde

“Oduncu Camii” ve “Dönertaş Camii” adıyla kayıtlıdır.

281- Cami eskiden “Odun Pazarı” olarak bilinen bir mevkîde yer aldığından bu isimle

anılmaktadır; nitekim bu mevkii, Merzifon şer’iyye sicillerinde de “Odun Pazarı”

şeklinde geçmektedir (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1888, s.13); öte yandan 1967

yılında hazırlanan bir çalışmada (Evrenos, a.g.t., s.27), yangın sonucu cami

çevresinin tamamen yıkılmasıyla ortaya çıkan boş araziye odun yığılıp zamanla odun

pazarı haline dönüşmesi nedeniyle “Odun Pazarı Camii” denildiği belirtilmektedir,

ayrıca yörenin yaşlı kesimi tarafından da aynı sebepten dolayı “Odun Pazarı Camii”

veya “Oduncu Camii” diye anıldığı ifade edilmektedir.

282- Kitabenin metni, transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:

االمسجد الشريف الحاجهذجدد خواجه علي الشحير با بن صوفپى -1

هشا - خلد ملكه - فى بالداهللا و فاض 2- فى ايام سلطان سليم

مادالدينع يا عباداهللا 3- تاريحخه فى الصلوة

216

ve plân özelliklerinden hareketle 15. yüzyıl ikinci yarısına

tarihlendirebileceğimiz eser, muhtelif onarımlar neticesinde aslî özelliklerini

kaybederek günümüze ulaşmıştır. Bilinen ilk müdahale tamir kitabesine göre

1515 yılında Sofçı oğlu Hacı Hoca Ali tarafından gerçekleştirilmiştir; daha

sonra 1956 yılında V.G.M. tarafından ve 1964 yılında da halkın yardımı ile

onarılan283 yapı halen ibadete açıktır.

- Ceddede hâze’l-mescide’ş-şerîfe el-hâc hoca ‘Ali eş-şehîr bi ibn-i Sofçı

- Fi eyyâm-is-Sultân Selîm Şâh hullide mülkehû fi bilâdillâhi ve fâde

- Târîhihû fi es-salâtü ‘imâdü’d-dîn ya ‘ibâdallah

Bu mescidi şerifi Sofçı oğlu diye meşhur olan Hacı Hoca Ali, Sultan Selim Şah

- Allah O’nun devletini ebedi kılsın-'ın zamanında Allah’ın ülkesinde yeniletti

ve [bunun yapılışının] tarihi “Ey Allah’ın kulları! Namaz dinin direğidir”

[ibâresine] uygun düştü.

Kitabe, sayın Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman tarafından okunarak günümüz

Türkçesine çevrilmiştir, kendisine sonsuz teşekkürlerimi sunarım, kitabenin farklı bir

okunuşu için ayrıca bkz., Gün, a.g.t., s.42. Kitabede yapının, Sultan Selim Şah

zamanında Sofçı oğlu Hacı Hoca Ali tarafından yenilettirildiği belirtilmekle birlikte, son

satırdaki الصلوة عمادالدين يا عباداهللا (es-salâtü ‘imâdü’d-dîn ya ‘ibâdallah-Ey Allah’ın kulları!

Namaz dinin direğidir) ibaresi, ebced hesabına göre H.921/M.1515 yılına tekabül

etmektedir; ayrıca “Şah” ünvanı da dikkate alındığında bahsedilen Sultan Selim’in, I.

Selim (1512-1520) olduğu anlaşılmaktadır; Yavuz Sultan Selim, Kemah’ın fethi için 19

Nisan 1515 tarihinde hareket ederek Karlı Göl, Karaca Çayır, Ortakabad, Sivas,

Merzifon, Elmalı yolu ile Kemah üzerine yürümüştür, bkz., J.V. Hammer (Çeviren:

Mehmet Ata), Osmanlı Tarihi, C.I, İstanbul 1991, s.385. Kitabedeki Sultan Selim Şah

ibaresi ile Sultan Selim’in Kemah’a giderken Merzifon’a uğraması ve bu seferin de

tamir tarihi (1515) ile aynı olması, tamiratın Sultan Selim’le ilgisinin olabileceği

ihtimalini akla getirmektedir. Mevcut bilgiler ve plân özelliklerinden hareketle yapının

1515 yılından önce, muhtemelen 15. yüzyıl ikinci yarısında inşa edildiğini

düşünmekteyiz; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74’de, herhangi bir belge veya özelliğe

işaret etmeden eserin XVI-XVIII. asıra ait olduğunu ileri sürer.

283- Eserin 1956 yılındaki onarımı için bkz., Anonim, Cumhuriyetin 50. Yılında..., s.18;

halkın yardımı ile 1964 yılında gerçekleştirilen tamir ve tadil hakkında bkz., Evrenos,

a.g.t., s.27.

217

Cami, kare plânlı kübik gövdeli harim ve kuzey tarafındaki son cemaat

yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plâna sahiptir (Çizim:

28). Minaresi doğu cephenin kuzey kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış

bir kaide üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik gövdenin üst köşelerde

pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine oturtulan tek

kubbe ile örtülüdür. Harim kapısı bina aksına yerleştirilerek son cemaat yerine

açılmıştır. Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır. Sivri

kemerli üç açıklıkla kuzeye yönelen üç bölümlü revak şeklinde tasarlanmış ve

örtü sistemi de eş büyüklükte üç adet kubbeyle sağlanmıştır.

Eserin kuzey, güney ve batı yanlarında olmak üzere “U” biçiminde

muhdes bir avlu meydana getirilmiştir. Avlunun batı duvarının kuzey tarafına

abdest muslukları, kuzey duvarının yapı aksına da kapı açıklığı

yerleştirilmiştir. Doğu cephesi ise yapıya bitiştirilmiş dükkan ve konutlardan

dolayı kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 239).

İnşa malzemesi, mevcut duruma göre284 tuğla gövdeli minare dışında

tamamiyle kiremit rengi düzgün kesme taştır ve alaturka kiremitlerle kaplı285

örtü sistemine onarım esnasında kurşun levhalar kaplanmıştır.

Cepheler, beden duvarlarının yukarısında harim ve son cemaat yerine

ait bütün kütleyi çepeçevre dolaşan düz silmeli bir saçakla286 sınırlandırılmakla

284- Yapı, esaslı bir onarım geçirdiğinden asıl inşa malzemesi bilinememektedir.

285- Yapının, 1956 onarımı öncesinde alaturka kiremitlerle kaplı örtü sistemine sahip

olduğu (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut) eski

fotoğraflardan tespit edilebilmektedir.

286- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut eski bir

fotoğraftan, cephe yüzeylerindeki bütün saçakların daha önceleri tuğla dizileriyle

yapılmış, testere dişi biçiminde birer sıra frizden teşkil edildiği ancak onarım sırasında

şimdiki biçime dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.

218

beraber son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, beş kademeli bir

görünüme sahiptir (Fotoğraf: 240). Beden duvarlarından müteşekkil ilk

kademeden sonra kübik kütlenin üst köşelerde pahlanmasıyla ortaya çıkan,

üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak friziyle sınırlanmış ikinci kademe

yükselir. Üçüncü kademe, üst kenarları düz silmeli frizle sınırlandırılmış

sekizgen plânlı prizmal kasnak yüzeylerinden meydana getirilmiştir. Dördüncü

kademe ise esasen kendi içerisinde iki kademeli bir görünüme sahip kasnağa

ait üçüncü kademenin devamı niteliğinde hazırlanmış ve enli bir korniş halinde

dışa taşırılmıştır. Beşinci kademeyi kubbe örtü sistemi teşkil eder. Kubbe

kasnağının doğu, batı ve güney kenarlarına, cephe aksları ile ortalanarak

beden duvarlarına ait saçak seviyesi hizasından yükselecek şekilde, küçük

boyutlarda sivri kemerli birer pencere açıklığı, yüzeysel derinlikte girinti

yapacak biçimde287 yerleştirilmiştir. Cephe yüzeyleri masif görünümlü duvar

örgüsünü yansıtmaktadır. Doğu ve güney cephede beden duvarlarına ait her

hangi bir pencere açıklığı mevcut değildir. Batı cepheye288 ise dört adet

pencere açılmıştır. Bu pencerelerden ikisi beden duvarlarının üst kısmına,

cephe aksına göre simetrik düzenli ve aynı hizada yerleştirilen, eş boyutlara

sahip sivri kemerli birer açıklıktır. Diğer ikisi ise alt kısma; biri yapı aksı

ortalanarak, öteki onun kuzeyine yakın şekilde yine aynı hizada ve eş

boyutlarda dikdörtgen biçiminde birer açıklıkla yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 240).

287- Pencere formlarının, asıl halinde girintili kenarlara sahip olmadığı, bu düzenlemenin

onarım esnasında yapıldığı (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş .05.04.01/36 No.’lu

dosyada mevcut) eski bir fotoğraftan açıkça anlaşılmaktadır.

288- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut eski bir

fotoğrafta, 1956 onarımı öncesinde batı cepheye bitişik birer konut ve dükkanın yer

aldığı görülmektedir.

219

Alttaki pencere açıklıklarına muhtemelen onarım sırasında, uçları söve ve

lentolara saplanan demir çubuklarla birer şebeke yapılmıştır. Şebekeler, yatay

ve düşey konumlu kalın çubukların boyuna dikdörtgen biçimi gözler

oluşturacak şekilde sıralanmasıyla elde edilmiş ve her birine “S” kıvrımlı,

simetrik bir çift lama demiri bağlanarak süslenmiştir.

Doğu cephede, kasnak yüzeyindeki pencere dışında her hangi bir

açıklık bulunmamakla birlikte ötekilerden farklı olarak kısmî taşıntılı minare

kaidesine ait dikdörtgen kesitli kütle vardır. Esasen harimin doğu cephesine,

kuzey duvarı devam ettirerek yerleştirilen ve son cemaat yeri ile harim

bölümlerini birbirinden ayırıyor gibi görünen kaide, genel duvar örgüsüyle

paralel biçimde aynı tarz taş örgüyle inşa edilmiştir. Minare kaidesinin boyu,

harim kütlesine göre biraz daha yüksek yapılarak beden duvarlarında

kullanılan düz saçak profili benzeri frizle sınırlandırılmıştır. Kaide üzerinde de

yukarı yükseldikçe daralan ve bir bilezikle sınırlanan, prizmatik üçgenlerden

teşkil edilmiş pabuç yer almaktadır. Minare gövdesi289 silindirik forma sahiptir.

Düz tuğla sıralarıyla örülen gövdenin şerefeye yakın bölümünde de bir bilezik

vardır. Şerefe altı, sekiz sıra testere dişi ve aralarındaki birer sıra düz tuğla

dizisinin nöbetleşerek, üst üste ve dışa doğru peş peşe taşırılmasıyla

genişletilmiş; yan yana bitiştirilen taş plakalarla poligonal görünüşlü şerefe

korkuluğu yapılmıştır. Petek, gövdede olduğu gibi düz tuğla sıralarıyla örülmüş

ve konik külah örtü sistemi kurşun levhalarla kaplanarak, tepesine iki boğumlu

alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 239).

289- Onarım öncesine ait (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada

mevcut) eski bir fotoğrafta, minarenin şerefe kısmından itibaren yıkılmış vaziyeti

görülmekte ve 1956 yılı onarımında yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır.

220

Son cemaat yeri290, doğu ve batı yanlarda kemer açıklığı dışındaki

kısımlar itibariyle beden duvarlarının devamı şeklinde aynı tarz duvar

örgüsünü yansıtmakla birlikte, bütün cepheleri düz silmeli saçakla

sınırlanmaktadır (Fotoğraf: 240). Doğu, batı ve kuzey olmak üzere üç yönde

de halen PVC iskeletli bir camekânla291 kapatılmış kemer açıklıklarına sahip

revak düzenlemesiyle, binanın masif karakterli kuruluşuna nazaran daha

hareketli bir görünüş sergilemektedir. Kuzey cephesi, eşit mesafelere

yerleştirilmiş dört adet mermer sütuna oturan sivri kemerli üç büyük açıklık

şeklinde hazırlanmıştır (Fotoğraf: 241). Doğu ve batı yanları da kuzeydoğu-

kuzeybatı köşelerdeki sütunlarla beden duvarına bitişik yapılmış birer sütuna

oturtulmuş sivri kemerli birer açıklıktır. Sütunlar, sekizgen kaide üzerinde

yukarı doğru daralarak yükselir ve her hangi bir üsluba benzemeyen konik

başlıklara sahiptir, ayrıca gövdenin aşağısında ve yukarısında birer bilezik

mevcuttur (Fotoğraf: 240).

Son cemaat yerinde, sütunlarla beden duvarı arasında uzanan sivri

kemerler ile dikdörtgen plân eş boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmış ve

290- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/36 No.’lu dosyada mevcut eski

fotoğraflarda, harimin kuzey tarafına tarihini tespit edemediğimiz bir dönemde, üçgen

alınlıklı çatı kullanılarak iki katlı hımış bir yapı eklendiği görülmektedir. Doğu ve batı

yanları, üçüncü kademeyi sınırlandıran friz hizasına kadar yükselen bu binanın kuzey

cephe alt kat eksenine dikdörtgen bir kapı açıklığı yerleştirilerek iki tarafına da aynı

hiza ve eş boyutta dikdörtgen pencere açıklıkları sıralanmıştır. Üst katta ise ortadaki

yarım daire kemerli, diğerleri dikdörtgen beş adet pencerenin mevcudiyeti

anlaşılmaktadır. Fotoğraflar yanı sıra Merzifon’lu yaşlıların verdiği bilgilerden, caminin

uzun bir süre ibadete kapandığı anlaşılmakta ve 1956 onarımı sırasında muhdes

kısımların yıkılarak yerine şimdiki son cemaat yerinin yapıldığı ortaya çıkmaktadır.

Son cemaat yerinin asıl hali bilinmemekle birlikte, plân şeması itibariyle üç kubbe ile

örtülü revaklı bir kuruluşa sahip olduğunu düşünmekteyiz.

291- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması yakın bir tarihte gerçekleştirilmiştir.

221

her birine pandantif geçişli birer kubbe örtülmüştür (Fotoğraf: 242).

Sütunlardan beden duvarına uzanan kemerlerle aynı biçimde, fakat daha dar

görünümlü diğer kemerler de son cemaat yerinin güney cephesine doğu-batı

yönünde yerleştirilerek, her kubbe için dört kenarı da eşdeğer ölçülere sahip

birer taşıyıcı sistem hazırlanmıştır. Güney cephedeki kemerler, doğu ve batı

kenarlarda, esasen harimin kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerine bitişik olarak

yapılmakla birlikte, duvar yüzeyinden yarı silindirik bir taşıntı arz eden

sütunlara oturmakta, ortadaki kemer ise duvara bindirilmiş kısmî taşıntılı ve

diğerleriyle aynı formda birer sütun başlığına oturmaktadır. Harim duvarından

ibaret güney cephesi, yapı aksı ortalanarak yerleştirilmiş bir kapı ile her iki

yanında aynı hizada ve eşit boyutlarda birer pencere açıklığına sahip düz bir

yüzeydir. Ötekilerden farklı olarak sivri kemerli küçük bir pencere de kapının

biraz yukarısına, aks üzerinde yer alan kemer kavsinin duvar yüzeyine

açılmıştır. Son cemaat yeri zemini, kapı açıklığı hizasından itibaren doğu ve

batı yanlarda bir basamak kadar daha yükseltilerek birer seki meydana

getirilmiştir. Zeminin yüksek kısımlarına yönelmiş pencerelerden batıdaki,

kapıya daha yakın biçimde yerleştirilmekle beraber her ikisi de boyuna

dikdörtgen birer açıklıktır ve batı cephenin alt bölümüne ait pencerelerle aynı

tarzda demir şebekeleri vardır (Fotoğraf: 242).

Harim kapısı segment kemerli bir açıklıktır ve kalın sıva tabakası

nedeniyle yüzeysel girintili bir görünüşe sahiptir. Kapı kemerinin hemen

yukarısında aynı derinlikte, enine dikdörtgen biçiminde tamir kitabesi vardır.

Kitabe levhası mermerdir ve etrafı kazınarak kabartılan harflerle ince-düz

bordürler kullanılarak üç satır halinde yazılmıştır (Fotoğraf: 243).

222

Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve her biri simetrik

düzenle farklı boyutlarda kare ve dikdörtgen biçimi panolardan oluşan üç

bölüme ayrılmıştır. Yukarıda enine, ortada boyuna dikdörtgen, altta da kare

biçiminde tasarlanmış panoların yüzeyi yazı, bitkisel ve geometrik süsleme

levhası olarak değerlendirilmiştir. Yazılar kabartılarak, geometrik ve bitkisel

süslemeler ise sathi derinlikte oyularak meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 244).

Kapı kanatlarının üst panoları ortasında yer alan enine dikdörtgen

biçimindeki bölümler, çevresinden taşıntılı yapılmış ve Ayet-i Kerime292

yazılmış birer levhadır. Yüzeyden kabarık yazı levhaları, oyularak işlenmiş kaz

ayağı motifli bir süs bordürü ile çerçevelenmiştir. Orta panoda, bütün olarak

bakıldığında bir halı deseni veya cilt kapağını andırmakla beraber şemse

motifine benzer bitkisel süslemeler görülür. Panonun üst ve alt kısımları boş

yüzeyler halinde bırakılmakla birlikte süslemeler, merkeze oturtulmuş elips

biçiminde bir kompozisyonda yoğunlaşmaktadır ve haçvari şemada

yerleştirilmiş birer palmet ile aralarındaki boşluklara serpilmiş rumîlerden

meydana gelmektedir. Haçvari şemanın üst ve altındaki palmetlerin arasında

birbirine bakar vaziyette küçük birer palmet daha dikkat çekmektedir. Elips

formlu kompozisyonun yukarısına ve aşağısına da oldukça şematik birer

palmet motifi işlenmiştir. Bu kompozisyon her iki kısa kenarda, köşeliklerinde

stilize motifler yer alan, S biçiminde ince bordürlerin birbiriyle birleşmesinden

meydana gelen ve adeta dekoratif birer kemer görünümüne sahip

süslemelerle tamamlanmaktadır. Alt seviyedeki panoların orta bölümü kare

292- Kapının batı kanadında “Ve İnne’l-mesâcide Lillahi”, doğu kanadında “Felâ Ted‘û

Ma‘allâhi Ahaden” yazısı vardır; bu yazılar sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş

tarafından okunmuştur, kendisine teşekkür ederim.

223

biçiminde yapılarak etrafına, daha büyük ölçülere sahip dikdörtgen bölümler,

her kenarı hizasından bordürlere doğru uzanacak şekilde devri sıra

yerleştirilmiştir. Böylece dört yanı dikdörtgenlerle kuşatılan kare biçimi bir

göbek elde edilmiştir.

Harim, kubbe ile örtülü kübik bir mekândır. Örtü sistemi, dört cephede

teğetli birer sivri kemer ve köşe geçişleri de üç dilimli birer tromp ile teşkil

edilmiş sekizgen kasnağa oturan kubbe ile sağlanmıştır (Fotoğraf: 245).

Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı biçimdedir ve kemerlerle beraber

yüzeysel taşıntıya sahiptir. Kubbe eteği de oldukça az girintili ve dar bir

kademe halinde biçimlendirilmiştir. Tromp ağızları, köşelikler ve kubbe

eteğindeki günümüze ulaşabilmiş geç dönem izlerini yansıtan geometrik ve

bitkisel bezemeli kalemişi süslemelerden vaktiyle zengin bir süsleme

programının mevcudiyeti anlaşılmakla beraber, büyük bir çoğunluğunun

muhtemelen onarımlar sırasında yapılan sıva veya boya tabakası altında

kaldığını düşünmekteyiz. Halen mevcut süslemelerden tromp ağzındakiler,

koyu yeşil bir zemin üzerine açık renklerle, bir dizi halinde yerleştirilmiş dal ve

yapraklardan ibarettir. Kubbe eteğini oluşturan silmeli kuşakta mavi, yeşil,

kahverengi, gri ve gri tonları ile renklendirilerek zikzaklarla yapılmış geometrik

süslemeli bordür bulunmaktadır. Bu bordürün altında, siyah ve gri renklerden

oluşan burmalı ince bir bordür de eteği çevrelemektedir. Sekizgen kasnağı

meydana getiren kemer köşeliklerinde “Allah”, “Muhammed” ve halife

isimlerinin yazılı olduğu madalyonlar yer almaktadır. Her madalyon, testere

dişi biçiminde üçgenlerden oluşan ince bir bordürle kuşatılmış ve yukarısına

da rumî veya stilize kuş figürüne benzeyen simetrik düzende birer motif

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 246). Örtü sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı

224

yüzeylere beyaz yağlı boya yapılmış, duvarların alt kısımlarına da 80 cm.

yüksekliğe ulaşan lambri kaplanmıştır. Pencereler, dış kütledeki düzeni

yansıtmakla birlikte, batı cephe üst sıradakilerle kasnak aksında yer alanların

iç mekâna bakan yüzleri dört yöne meyille genişletilerek yapılmıştır. Kuzey

duvarında, harim kapısı ile aynı aksı paylaşan ve yarım daire kemerli bir nişle

kuşatılan sivri kemerli küçük bir pencere açıklığı görülmektedir (Fotoğraf: 245).

Güney duvarın yapı aksına mihrap, güneybatı köşesine minber yerleştirilmiş

(Fotoğraf: 247); doğu duvarın293 kuzey ucuna da dikdörtgen şeklinde bir

minare kapısı açılmıştır.

Kadınlar mahfili, doğu, batı ve kuzey duvarlara bitiştirilerek, uçları doğu

ve batı duvarlara saplanan kare kesitli iki ana kirişe oturtulmak suretiyle ahşap

malzemeden yapılmıştır. Mahfil döşemesi, güneye uzanan uçlarının alt

yüzeyleri “S” kıvrımı şeklinde birer profilasyonla kesilen kirişlere oturtulmuş ve

mahfil merdiveni de “L” plânla kuzeybatı köşeye yerleştirilmiştir. Müezzin

mahfili, kadınlar mahfilinin orta bölümünden güneye doğru “U” plânlı bir

taşıntıdan ibarettir. Korkuluk, güney kenar boyunca baştan başa uzanan ve

yan yana sıralanmış ahşap levhaların, uzun boyunlu vazo biçiminde kesilerek

aralarında ters damla şeklinde bir dizi açıklık meydana getirilerek yapılmıştır

(Fotoğraf: 245).

Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş yarım daire şeklinde girinti

yapan bir niş biçimindedir ve geç dönem eseridir (Fotoğraf: 248). Harim

tarafındaki iki köşesine, kum saati şeklinde başlığa sahip birer sütunce

293- Doğu duvarının alt kısımlarında, vaktiyle batı duvar alt pencereleriyle aynı hizada

fakat daha küçük boyutta boyuna dikdörtgen birer dolap nişinin yer aldığı ancak

onarımlar sırasında kapatıldığı mevcut izlerden anlaşılmaktadır.

225

yerleştirilmiş ve kavsarası altı sıra mukarnasla hareketlendirilmiş ve ayrıca

mihraba dikdörtgen biçimi bordürler teşkil etmek üzere duvar yüzeyinden biraz

çıkıntılı olarak iki yan ve üst kenarı dolaşan; alçı malzemeli, kalıplama

tekniğiyle kabartma tarzında süsleme kuşakları yapılmıştır. Mihrap

çerçevesinin dış bordürü içbükey kesitli iken, iç ve orta bordür düz bir yüzeye

sahiptir. Dış bordürde uçları helezoni, gövdesi “S” kıvrımlı dallardan oluşan ve

lâle motifiyle sonuçlanan bir süsleme şeridi vardır. Diğerlerinden daha enli orta

bordürde bir ters bir düz yerleştirilmiş yaprak ve çiçeklerden meydana gelen

bitkisel bezeme ile bu kompozisyonu ayıracak şekilde aralarına oturtulmuş,

ortalarındaki bir yıldıza bakar vaziyette iki hilâl motifi yer almaktadır. İç bordür

hepsinden daha incedir ve baklava dilimlerinin bir dizi halinde

sıralanmasından oluşur. Her bir baklava dilimi, düz satıhlı ince bir şeritle

sınırlandırılarak göbeğine birer lâle motifi yerleştirilmiştir. Süsleme

bordürlerinden itibaren yer alan bir düz ve bir içbükey kesitli silme

kademelerinden sonra niş çerçevesindeki düz yüzeye geçilmiştir. Ayrıca

kavsara hizasının biraz aşağısında iki yandaki bordürden yatay uzanarak

mukarnas sıralarına göre basamak gibi kademelenen ve tepede birbirine

bağlanan ince bir silindirik profille kavsaraya sınır çekilmiştir. Mihrabın alt

kısmı duvarlardakiyle aynı tarzda lambri ile kaplanmıştır.

Minber, sade görünümle harimin güneybatı köşesinde yer alan geç

döneme ait, sanat değerinden yoksun ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 247).

226

ç) Alaca Minare Mescidi

Çizim No: 29


İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 15.04.2002, 06.10.2003

Hacı Balı Mahallesi294, Balı Caddesi’nin doğu tarafında, Alaca Sokak

kuzey kenarındaki, kuzeydoğuya meyilli bir araziye yerleştirilen eser (Fotoğraf:

249), Paşa Hamamı’nın güneydoğusundadır295.

Harim kapısının yukarısına yerleştirilmiş, sülüs hatlı üç satırlık kitabe

kaydına296 göre, Sultan Mehmed oğlu Sultan Bâyezid zamanında Hoca Ali bin

294- Mescidin yer aldığı mahalle Hacı Balı Mahallesi adıyla zikredilmekte ise de, bazı

bilgilere göre daha önceki isminin Alaca Minare Mahallesi olduğu anlaşılmaktadır ve

mescidin inşasından sonra mahallenin ismi de Alaca Minare Mahallesi şeklinde

değişmiştir. Nitekim 16. yüzyıl Merzifon mahallelerine bakıldığında Alaca Minare

Mahallesi’nin adı geçmemektedir. Merzifon mahallelerinin 16. yüzyıldaki isimleri için

bkz., Gürbüz, a.g.t., s.89; ayrıca hurufat defterlerini esas alan bir çalışmadaki Mayıs

1804 (Safer 1219) ve Ekim 1814 (Zilkaade 1229) tarihlerine ait bazı kayıtlarda Alaca

Minare Mahallesi Camisi vaizi ve müezziniyle ilgili olarak anılmaktadır, bu kayıtlardan

açıkça anlaşıldığı üzere, mahallenin adı 1804 tarihinde “Alaca Minare Mahallesi”dir, bkz., G. Eken, “XIX. Yüzyılda Merzifon Vakıflarına Dair”, Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.345-

361 (s.349); bu mahalle 19. yüzyıla ait temettuat kayıtlarında da aynı isimle

geçmektedir, bkz., BOA.ML.VRD.TMT.14191 (H.1260-1261/M.1844-1845); H.

Hüsameddin de, Merzifon Kasabası’nın mahallelerini sıralarken Alaca Minare

Mahallesi’ni belirtmekte, ama mescidden söz etmemektedir, bkz., H. Hüsameddin,

a.g.e., s.326. Bu mahallenin 1979 yıllarında dahi Alaca Minare şeklinde anıldığı (A.

Taşan, a.g.e., s.43) anlaşılıyor; fakat daha sonraki yayınlarda mescidin Hacı

Süleyman Mahallesi’nde yer aldığı ifade edilmektedir; krşl., Yüksel, a.g.e., s.351;

Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı, s.314. Mevcut bilgiler ışığında, eski adıyla Hacı Balı

Mahallesi, mescidin inşasından sonra Alaca Minare Mahallesi şeklinde anılmış ve

1980’li yıllarda ise Hacı Süleyman Mahallesi olarak değiştirilmekle birlikte halen Alaca

Minare Mahallesi veya Hacı Süleyman Mahallesi adı yerine, eski adıyla “Hacı Balı

Mahallesi” diye anılmaktadır.

295- Mescid, Merzifon imar plânına göre, 529 Ada ve 47 Parselde yer almaktadır.

227

Kâsım tarafından H.906/M.1500 tarihinde297 yaptırıldığı anlaşılan eser, tuğla

örgülü minaresinin renginden dolayı halk arasında “Alaca Minare Mescidi”

olarak adlandırılmaktadır298.

296- Kitabenin Osmanlı alfabesiyle yayını için krşl., Yüksel (a.g.e., s.351); Bayram,

(“Tarihin Derinliklerinde...”, s.503), Osmanlıca metni Yusuf Akyurt’tan aynen aldığını

ifade ederek yayınlamıştır. Bu kitabenin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi

şöyledir:

- Enşee hâzel-mescid el-mübarek fi eyyâm es-sultân

- El-azâm sultan Bayezid bin Muhammed Hân hullide mülkehû

- Hoca Ali bin Hacı Kâsım fi sene sitte ve tisa ma’e

“Bu mübarek mescidi büyük sultan Sultan Mehmed Han oğlu Sultan Bayezid-

mülkü daim olsun- zamanında Hacı Kasım oğlu Hoca Ali 906 senesinde

yaptırmıştır”.

Kitabenin tekrar okunarak kontrolü ve transkripsiyonu sayın Öğretim Görevlisi Dr.

İbrahim Bülbül ile sayın Tahsin Saatçi tarafından gerçekleştirilmiştir, kendilerine

sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Kitabede açıkça belirtildiği üzere, mescid Sultan

Bayezid zamanında Hoca Ali bin Kâsım tarafından yaptırılmıştır; fakat Bayram,

“Merzifon Ulu...”, s.74’de yapının 906 H/1501 M. tarihinde Sultan’ül Azam tarafından

(Sultan Beyazıd-ı Velî) yaptırıldığını; A. Taşan (a.g.e., s.30) ise kitabe metnini

günümüz Türkçesi ile “Bu mübarek mescit Sultan-ül âzam tarafından 906 yılında

yaptırılmıştır” şeklinde hatalı vermişlerdir.

297- Binanın inşa tarihine dair Hicrî 906, Milâdî 1500 senesine tekabül etmektedir (Unat,

a.g.e., s.62); halbuki Yüksel (a.g.e., s.351), H.906 yılının milâdî karşılığını, yanlışlıkla

1508 göstermiştir; ayrıca inşa senesi ve bani hakkında çeşitli yanlışlıklar da dikkati

çekmektedir: Erken (a.g.e., s.314), inşa için kitabedeki H.906 yılını doğru bildirmesine

rağmen, karşılığını M.1501 vermiş ve üstelik çok silik olduğundan dolayı kitabenin

okunamadığını belirterek, inşa tekniğine göre XVI. yüzyıla tarihlendirmiştir; bir başka

yayında da (Anonim, Merzifon Guide..., s.35) yine yanlış olarak 1501 yılı

gösterilmiştir.

298- Bu konuda ayrıca bkz., Anonim, a.g.e., s.35.

299- Eserin 1950 yılındaki restorasyonu hakkında bkz., Bayram, a.g.m., s.74; daha

sonraki restorasyon faaliyetlerinin 1965 yılında başlatılacağına dair bilgiler (V.G.M.

Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada) mevcut bulunmakla birlikte, mahiyeti

ve bitiş tarihi belirtilmemekte, yalnız onarım öncesi ve onarım sonrasına ait fotoğraflar

ile Akok tarafından 1965 yılında çizilen rölöve ve restorasyon projelerine

ulaşılabilmektedir; fakat 1967 yılında hazırlanan bir çalışma vesilesiyle yapının

228

Mimarîsi bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan mescid, 1950 ile

1965-1968 yıllarında299 geniş çaplı bir restorasyon geçirmiştir ve günümüzde

ibadete açıktır.

Mescid, kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki son

cemaat yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla uzanır

(Çizim: 29). Minaresi harimin kuzeybatı köşesinde, beden duvarları ile

kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim kütlesi, kübik gövdenin üst

köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine

oturan tek kubbe ile örtülüdür. Doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı son

cemaat yeri, sivri kemerli bir çift açıklıkla kuzeye yönelen iki bölümlü revak

şeklindedir ve örtü sistemi eş büyüklükte iki adet kubbeyle sağlanmıştır. Son

cemaat yerine açılan harim kapısı yapı aksına göre biraz batıya


Eserin kuzey ve güney yanlarında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir

hizada devam eden duvarlar örülerek dikdörtgen plânlı birer avlu meydana

getirilmiştir. Belirgin dilatasyon hatlarına göre ikisi de muhdes bu avlulardan

güneydeki diğerinden daha küçük boyutludur ve içindeki bir mezardan dolayı

hazire olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 249). Kuzeydeki avlunun

batı duvarında kapı açıklığı, kuzeybatı köşesinde hela mekânları vardır ve

bitişik yapılmış konutlardan dolayı kuzey cephesi kısmen görülebilmektedir.

İnşa malzemesi, az miktarda düzgün kesme ve kaba yonu, çoğunlukla

ise moloz taşlar ve tuğladır300. Beden duvarları ile minare kaidesinde taş,

restorasyon faaliyetlerinin o sırada devam ettiği anlaşılmaktadır, bkz., Evrenos, a.g.t.,

s.38.

229

kubbelerle geçiş elemanları, kemerler, saçaklar ve minare gövdesinde tuğla

kullanılmış; asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı örtü sistemine onarım

esnasında kurşun levhalar kaplanmıştır.

Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, üç kademe

halinde algılanır. İlk kademe, kübik kütlenin üst köşelerde pahlanmasıyla

ortaya çıkan, üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak frizlerinde son bulur.

Bunlar arasından yükselerek ikinci kademeyi teşkil eden sekizgen prizmal

kasnak ise üst kenarları çepeçevre dolanan saçak tarafından

sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe ise kubbe örtüden ibarettir. Saçakların

tamamı bir sıra testere dişi, bir sıra düz olmak üzere iki kere tekrarlanarak

dışa doğru gitgide taşırılan tuğla dizileriyle elde edilmiştir (Fotoğraf: 249).

Cephe yüzeyleri genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü

yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler güney

cephede301 dört (Fotoğraf: 250), doğu cephede üç (Fotoğraf: 251), batı

cephede ise iki adettir (Fotoğraf: 252). Batı cephedeki iki pencere ile güney ve

doğudaki ikişer pencere eş boyutlara sahip, sivri kemerli birer açıklıktır ve

beden duvarlarının üst kısmına, cephe aksına göre simetrik bir düzenle aynı

hizada sıralanmıştır. Kemerleri tuğla ile diğer kenarları kaba yonu iri taşlarla

örülmüş ve her birine birer alçı şebeke yerleştirilmiştir. Ayrıca üzengi

hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile sınırlandırılmış ve bir

dizi tuğla ile de çerçevelenerek köşeli birer alınlık meydana getirilmiştir. Güney

300- Restorasyon öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosya

muhteviyatındaki) fotoğraflarda, duvarların moloz taşları ile kubbe örgüsünde

kullanılan tuğlaların bir hayli tahrip olduğu dikkati çekmektedir.

301- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar, güney

cephede restorasyon öncesi büyük çatlakların varlığını göstermektedir.

230

ve doğu cephelerin alt kısmına aynı hizada yerleştirilmiş pencereler,

dikdörtgen biçiminde ve üsttekilerden büyük birer açıklık olduğu gibi, doğu

cephedeki diğerlerine göre daha enlidir. Güneydeki pencereler302 cephe

aksına göre simetrik konumda olmakla birlikte, üstteki pencere hizalarına

nazaran doğu ve batı yanlara doğru açılmıştır. Doğu cephedeki pencere ise

cephe aksının biraz kuzey tarafında yer alır. Hepsi de yekpare düzgün kesme

bloklar halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş ve demir uçları sövelere

saplanarak yerleştirilen birer şebekeye sahiptir. Eşit aralıklarla yatay ve düşey

sıralı kalın çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşan şebekelerin düğüm

noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Pencerelerin her birine tuğla

örgülü sivri kemerle kuşatılan, yüzeysel derinliğe sahip birer alınlık yapılmış;

güneydeki iki alınlık moloz taşlar, doğudaki ise tuğla kullanılarak örülmüştür

(Fotoğraf: 253).

Batı cephede ötekilerden farklı olarak silindirik minare kaidesine ait,

kısmî taşıntılı kütle vardır (Fotoğraf: 252). Aslında harimin kuzeybatı

köşesinde yer almakla beraber son cemaat yeri ile harim bölümlerini

birbirinden ayırıyor gibi görünen kaide, her iki tarafındaki duvarların devamı

şeklinde, aynı tarz taş örgüyle inşa edilmiştir. Minare kaidesinin boyu, harim

kütlesine göre biraz daha yüksek yapılan son cemaat yeri duvarlarının

seviyesine ulaşır ve çapı yukarı doğru çok az daraltılmış üst kısmında dört-beş

sıra tuğla da kullanılmıştır. Minare gövdesi, kaidenin üst çapına göre ufak bir

kademe yapacak şekilde daha dar, silindirik forma sahiptir. Düz tuğla

302- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflardan,

güney cephenin doğu yanındaki alt pencereye ait lento ve sövelerinin restorasyon

öncesinde yıkık vaziyette bulunduğu anlaşılmaktadır.

231

sıralarıyla örülen gövdenin şerefeye yakın bölümünde bir bilezik vardır. Şerefe

altı, beş sıra testere dişi ve aralarındaki birer sıra düz tuğla dizisinin

nöbetleşerek, üst üste ve dışa doğru peş peşe taşırılmasıyla genişletilmiş; yan

yana bitiştirilen taş plakalarla poligonal görünüşlü şerefe korkuluğu yapılmıştır.

Petek, gövdede olduğu gibi düz tuğla sıralarıyla örülmüş ve konik külah örtü

sistemi kurşun levhalarla kaplanarak, tepesine üç boğumlu alem


Son cemaat yeri303 cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının

devamı şeklinde uzanır ve tamamen masif karakterlidir. Kuzeydoğu köşesi

yarı yüksekliğine kadar bitiştirilmiş yeni bir yapı tarafından kapanmakla

beraber genel durumu bozulmamıştır (Fotoğraf: 251). Binanın görünüşüne

hareket kazandıran kuzey cephesinde kare plânlı bir orta ayak ile doğu ve batı

yan duvarlar arasına örülen ikiz yayvan-sivri kemerle hazırlanmış, demir

konstrüksiyonlu camekâna sahip304 bir çift açıklık vardır (Fotoğraf: 254).

Kemerlerin ortaklaşa oturduğu ayak ve kaidesi büyük boyutlu beyaz mermer

bloklardan305 yapılmış; yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan bir başlık

kullanılmıştır. Batıdaki kemerin üzengisi yatay profillerle işlendiği halde şimdiki

303- Restorasyon faaliyetlerinden önceki vaziyette son cemaat yerine ait kubbeler ve

kuzey cephenin tamamı ile, doğu ve batı cephelerin kısmen yıkılmış olduğu (V.G.M.

Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04/2 No.’lu dosyada mevcut) eski fotoğraflardan tespit

edilebilmektedir.

304- Son cemaat yerinin camekânla kapatılması, büyük ihtimalle onarım sırasında

gerçekleşmiş olmalıdır.

305- Bu cephe onarımdan önce yıkılmış durumda bulunduğundan dolayı ilk halindeki

ayak şekli kesinlikle bilinmemekle birlikte, mermer kaide kullanılması, önceden beri

varlığını düşündürmektedir; çünkü onarımlar sırasında istense köşelerdeki gibi moloz

taş örgüyle bir ayak yapılabilirdi, fakat muhtemelen enkaz altında kalan esas

malzeme bulunarak tekrar kullanılmış olmalıdır.

232

yüzeyi hayli silik durumda bulunan mermer bir blokla sağlanmış; simetrik

konumlu diğer kemerin doğu ucu ise duvar örgüsünden ibaret bir üzengiye

bindirilmiştir. Orta bölümde yer alan ayak ve kaidesi, başlığı ile batı yan

duvardaki kemer üzengisi için kullanılan mermer malzeme büyük ihtimalle

devşirmedir; ancak daha önce hangi binaya ait olduğu ve nereden getirildiği

belirlenememektedir. Revak kemerleri tuğla ile örülmüş ve dış kenarları da bir

sıra tuğla ile sınırlandırılmıştır306. Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz

geri çekilerek örülmüş; köşeliklerde307 üç sıra tuğla ve bir sıra kaba yonu taş

nöbetleşerek kullanılmıştır. Ayrıca kemerlerin tepe noktası hizasından saçak

seviyesine kadar ulaşan üst kısımda süsleyici nitelikte bir işçilik vardır. Batı

cephede de minare kaidesine kadar devamlılık gösteren bu süsleme, yatay ve

çapraz doğrultulu tuğla dizileri ile elde edilen bordürler ile bunların oluşturduğu

çerçevelerle kuşatılmış üçgen ve altıgen biçimindeki sıvanmış yüzeylerden

meydana gelmiştir308 (Fotoğraf: 255).

Son cemaat yerinin iç mekânında, dikdörtgen plânı eş büyüklükte iki

kareye ayıracak şekilde revak ayağından güneye uzanan yayvan bir sivri

kemer kullanılmış ve ortaya çıkan kübik bölümlerin her ikisi de pandantif

306- Revak kemerlerinin dış kenarları, asıl halinde bir sıra tuğla ile çevriliyken, onarımlar

sırasında çimento ile tuğla kalınlığında sıvanarak sınırlandırılmıştır.

307- Orta ayağın yukarısındaki köşelikte ve doğu yandaki köşelikte düzgün kesme taş

kullanıldığı görülmekle birlikte bunun onarımlar sırasında bu şekilde yapıldığını

düşünüyoruz. Çünkü, binanın genel karakterinde düzgün kesme taş yalnızca pencere

ve kapı söve-lentolarında kullanılmıştır. Bunun dışında duvar örgüsünün esası moloz

taş ve kaba yonu taştır. Nitekim cephenin batı yanındaki kemer köşeliğinde düzgün

kesme taş değil kaba yonu taş dikkat çekmektedir.

308- Onarım öncesine ait (V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki)

fotoğraflarda seçilebilen izler, şimdiki cephe düzenlemesinin asıl haliyle aynı şekilde

olduğunu göstermektedir.

233

geçişli birer kubbeyle örtülmüştür. Mekânı iki bölüme ayıran sivri kemer

revakta olduğu gibi yayvandır ve aynı biçimde, fakat daha yüzeysel görünüşlü

diğer kemerler de son cemaat yerinin sağır cephelerine yerleştirilerek, her

kubbe için dört kenarı da eşdeğer ölçülere sahip birer taşıyıcı sistem

hazırlanmıştır (Fotoğraf: 256). Ayrıca güneybatı köşede minare kapısının

yerleştirildiği ufak bir kütlenin taşıntısı vardır. Bu kütle harim tarafındaki

(güney) duvara geniş açı batı duvara dik açı yapacak şekilde yamuk bir plânla

köşeye oturtulmuş ve kuzeybatıya yönelen uzun kenar üzerindeki cephesine

de, söveleri düzgün kesme taşlarla örülerek minarenin sivri kemerli kapısı

açılmıştır. Minare kapısına ait kütleden itibaren görülebilen güneydeki yüzey,

aslında harimin kuzey cephesidir ve harim kapısı da, batı kenarından itibaren

biraz taşıntılı dikdörtgen biçimindeki bir kütle halinde yerleştirilmiş (Fotoğraf:

257); doğu tarafındaki zemin seviyesi ise bir basamak kadar daha

yükseltilmiştir. Bir seki oluşturan doğu bölüm halen demir konstrüksiyonlu

camekânla ayrılarak doğu ve güney duvarlarının alt kısmına lambri

kaplanmıştır. Bu bölümün güney duvarında esasen bir pencere açıklığı ile bir

niş vardır. Pencere, doğu bölümü örten kubbe aksına oturtulan, boyuna

dikdörtgen görünüşlü bir açıklıktır; yüzeysel bir nişten ibaret yarım daire

biçiminde kemerli alınlığı ve diğer pencerelerle aynı tarzda yapılan demir

şebekesi vardır. Pencerenin batı yanındaki niş, dikdörtgen plânla yüzeysel bir

girinti halindedir ve üst kısmı pahlı birer üzengiden itibaren biraz daraltılarak

yükseltildikten sonra aynalı (Bursa tipi) kemer şeklinde yapılmıştır (Fotoğraf:

256).

Harimin kapısı, büyük boyutlu düzgün kesme taş örgülü söveler ve

segment kemerle kuşatılmış bir açıklıktır. Kapı kemerinin biraz yukarısına da

234

çok az derinliğe sahip, enine dikdörtgen biçiminde bir niş oluşturularak inşa

kitabesi yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 257). Kitabe levhası beyaz mermerdir ve

etrafı kazınarak kabartılan harflerle ince-düz bordürler kullanılarak üç satır

halinde yazılmış; bu bölümü sınırlandırıcı düşey bordürlerden itibaren iki

yandaki yüzeylere de simetrik bir kompozisyonla stilize bitkisel süslemeler ve

üst köşelere yakın birer Mühr-ü Süleyman ile bunların göbeğindeki altıgenlere

altı kollu birer yıldız motifi işlenmiştir. Bitkisel süslemeler yatay eksene göre de

simetrik düzenlenen, kazınmış yüzeyler halindeki bir tam ve iki yarım

palmetten ibaret çerçeve içerisinde kabarık bırakılmış tam ve yarım palmet

yapraklarının kompozisyonudur (Fotoğraf: 258).

Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve simetrik düzenle,

çeşitli büyüklükte kare ve dikdörtgen biçimi panolardan oluşan geometrik

taksimatla hazırlandığı gibi, her panonun orta kısmı çevresinden yüksek birer

yüzey halinde bırakılmış ve bazıları da yazı veya bitkisel süsleme levhası

olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca her iki kanatta da yatay ve düşey kayıtlarla

bini üzerine mıhlanarak tutturulan, çeşitli biçimlere ve büyüklüklere sahip

madeni süs elemanları da kullanılmıştır (Fotoğraf: 259).

Kapı kanatları, yatay konumlu ikişer kayıt kullanılarak, üst ve alttaki

birer kare, ortadaki ise dikdörtgen şeklinde üç panoya ayrılmış ve bunların her

biri içine de yatay ve düşey konumlu, ince hatlarla profillenmiş kayıtlar

yerleştirilerek kare ve dikdörtgen biçiminde, ufak boyutlu pano bölmeleri elde

edilmiştir. Bu bölmelerin orta kısmı da, çerçeve oluşturan kayıtlarla paralel

kenarlara sahip kare veya dikdörtgen şeklinde taşıntılı birer yüzey olarak

hazırlanmış ve bunlardan büyük çoğunluğu düz bırakıldığı halde, çok az ve

235

belirli sayıdaki bazıları ayrıca işlenerek kabartma yazı veya bitkisel süslemeler

için değerlendirilmiştir.

Kapı kanatlarının üst panoları ortasında yer alan enine dikdörtgen

biçimindeki bölümler Ayet-i Kerime309 yazılmış birer levhadır. Çevresinde bu

yazı levhasının yarısı kadar ölçülerle hazırlanmış, toplam on bölüm vardır ve

dörder tanesi yazı levhasının alt ve üst tarafına sıralanarak, birer tanesi iki

yanına yerleştirilmiştir. Bu bölümlerin hepsi de etrafı biraz derinleştirilerek orta

kısmı taşıntılı düz bir yüzey bırakılacak şekilde işlenmiş birer dikdörtgenden

ibarettir (Fotoğraf: 260). Kapı kanatlarında alt panoların orta bölümü kare

biçimindedir ve etrafına da, bir misli daha büyük ölçülere sahip dikdörtgen

bölümler, her kenarı hizasından kayıtlara doğru uzanacak şekilde ve devri bir

sırayla birbirine bitişik yerleştirilmiştir. Böylece dört yanı dikdörtgenlerle

kuşatılan kare biçimi bir göbek elde edilmiş ve bu kompozisyonu oluşturan

bölümlerin hepsi de çevresi derin, orta kısmı biraz yüksek ve düz birer levha

olarak hazırlanmıştır. Kapı kanatlarının orta panoları, alt veya üst panolara

göre bir misli büyüklükte birer dikdörtgenden oluşmaktadır ve iç taksimat

bakımından alt panolardaki kompozisyonun üst üste, iki kere tekrarı ile her

pano için kare şeklinde bir çift göbek ortaya çıkarılarak düzenlenen bölümlere

ayrılmıştır. Ayrıca alttaki panolardan farklı olarak, kare biçimi göbeklerin

yüzeyi düz bırakılmamış; kabartma haçvari görünüşte stilize bitkisel motiflerin

dört defa tekrarı ve birbirine bağlantısı ile kabartma simetrik kompozisyona

sahip ufak birer süs levhası halinde işlenmiştir (Fotoğraf: 261).

309- Kapının batı kanadında “Ve İnne’l-mesâcide Lillahi”, doğu kanadında “Felâ Ted‘û

Ma‘allâhi Ahaden” yazısı vardır; bu yazılar sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş

tarafından okunmuştur, kendisine teşekkür borçluyum.

236


ve bini üzerine, kabara başlı, iri mıhlarla tutturulmuştur. Kanatların alt ve üst

kenarlarını oluşturan kayıtlarda uçları palmet motifi şeklinde hazırlanmış dar,

uzun sac levhalar vardır. Eşit aralıklı dört noktadan mıhlanmışlar ve aradaki iki

mıh merkez olmak üzere her birinin çevresine altışar adet ufak delik açılarak

çiçek görünüşü verilmiştir (Fotoğraf: 259).

Kapı kanatlarının kare ve dikdörtgen şeklindeki panolarını ayıran

kayıtlarda eşit aralıkla çakılan üçer adet ajurlu rozet kullanılmıştır. Bunların

göbeğini teşkil eden mıh başının etrafındaki metal yüzeyi de stilize çiçek

yaprakları görünüşünde ajurlanmıştır. Fakat üçer rozetten iki baştakinin

kenarları, çiçek yaprakları arasından dışa uzanan sivri uçlarla yıldızvari

görünüştedir; orta kısma yerleştirilen birer rozet ise fistolu kenarlara sahiptir.

Kenarları fistolu rozetlerden beş tanesi de kapı binisinde kullanılmıştır. Bu

rozetlerin ikisi alt ve üst uçlara yakındır; diğerleri ise bunların arasındaki

uzunluğu üçe bölecek şekilde eşit mesafelerle çakılmıştır. Şimdiki duruma

göre, kapı rozetlerinden batı kanattaki beşi, doğu kanattaki biri ve binideki ikisi

halen mevcut değildir, sadece bunlara ait mıh başları yerinde kalmıştır.

Kanatlardan doğu taraftakinde, batı kanat ile simetrik olmayan ve biri kilit için,

diğeri kapı kolu gibi kullanılan iri bir halkaya ait aynaların ikisi de, sac

levhalardan kesilerek madeni birer süs unsuru olarak işlenmiştir. Kilit

aynasının orta bölümü boyuna dikdörtgen benzeri bir görünüştedir, alt ve üst

bölümleri ise biraz daha dar ve uçları palmet yaprağı şeklinde kesilmiş

simetrik birer uzantıdır. Ortadaki bölümün düşey konumlu uzun kenarları

fistoludur ve buna ait her bir kavis içine yerleştirilerek açılan delik sırası vardır.

Halkanın aynasında orta bölüm, halkadan biraz daha geniş çaplı bir daire

237

biçimindedir ve düşey ekseni üzerinde aşağı ve yukarı doğru devam ederek

şerit halinde uzanan alt ve üst bölümleri ise palmet yaprağı şeklinde kesilmiş

birer uçla son bulur. Aynanın yan kenarları fistoludur ve kilit aynasındaki gibi

kavislerin iç kısmına açılmış delik dizilerinden ibaret sade bir süslemeye

sahiptir (Fotoğraf: 259).

Caminin iç mekânı kübik ve kubbeyle örtülü bir hacimden ibarettir

(Fotoğraf: 262). Dört yönde teğetli birer sivri kemere oturan kubbeye geçiş

pandantiflerle sağlanmıştır. Kubbe eteği oldukça dar bir kademe ile girintilidir;

kemerler ise doğu, batı ve güneyde yüzeysel birer taşıntı yapmakla birlikte,

kuzeyde daha belirgin bir kütleye sahiptir. Kubbe ve pandantifler ile duvar

yüzeylerine herhangi bir süsleme unsuru310 taşımayan düz yüzeyler halinde

sıvanarak beyaz badana yapılmıştır. Geç dönemlerde duvarların alt kısmı

yaklaşık 80 cm. yüksekliğe kadar lambri ile kaplanmıştır. Pencere açıklıkları,

dış görünüşlerine paralel olarak üsttekiler sivri kemerli, alttakiler ise düz

lentolu şekilde harime yönelmektedir. Harimin zemin seviyesi kapı

açıklığından itibaren doğu duvara kadar biraz yükseltilerek bir seki meydana

getirilmiş; kuzeybatı köşeye ise ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir. Sekinin

dört köşesi ile merdivenin güney ve kuzeyinde batı duvara bitişik yükselen

kare kesitli ahşap direkler üzerinde taşınmak suretiyle ve kuzey duvara

310- Harim duvarları, kubbe eteğini oluşturan silmeli kuşak, pandantifler ve mihrap

yüzeylerine yoğunlukla işlenmiş kalemişi bitkisel bezemenin mevcudiyetini (V.G.M.

Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyada bulunan) onarım öncesine ait

fotoğraflardan öğrenmekteyiz. Hiç birisi günümüze ulaşamamış bu işlemeler arasında

özellikle mihrabın hemen iki yanındaki servi ağaçları, pandantiflerdeki çelenklerle

kuşatılmış kıvrımlı bitkisel motifler, vaktiyle zengin bir süsleme programının

uygulandığını açıklayıcı niteliktedir.

238

bitişerek doğu ve batı duvarlar arasına yerleştirilen kadınlar mahfili311

yapılmıştır. Kuzeydeki ahşap direkler harim kapı açıklığının iki yanında yer

alır. Mahfil döşemesinin güney tarafı, direkler üzerinde uzanan ana kirişten

itibaren, bir dizi ahşap konsolla taşınan çıkma halindedir ve ayrıca batı duvara

bitişik bir bölümü de biraz daha yüksek kademede bir tabanla yapılarak

müezzin mahfili meydana getirilmiştir. Mahfil çıkmasını taşıyan konsolların alt

yüzü genişçe birer içbükey kavisle kesilerek biçimlendirilmiş ve mahfilin güney

kenarı boyunca, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade bir parmaklık


Mihrap nişi, güney duvar eksenine yerleştirilerek beş kenarlı bir plânla

yapılmıştır. Kavsarası beş sıra mukarnaslıdır ve halen kavsaradan itibaren alt

kısmı lambri ile kaplanmış; kavsaranın muntazam sıvalı yüzeyleri ise yeşile

boyanmıştır. Günümüzde mukarnaslardan başka herhangi bir süsleme

unsuruna rastlanmamakla birlikte vaktiyle bezemeli olduğu bilinen mihrap312

nişinin ince bir profille dikdörtgen biçiminde çerçevelendiği görülmektedir

(Fotoğraf: 263).

311- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki onarım öncesine ait

fotoğraflar ve Akok tarafından çizilmiş rölövelerinden anlaşıldığı üzere, vaktiyle

mahfilin batı ve kuzey kenarları boyunca uzanarak “L” plânla yerleştirildiği

görülmektedir.

312- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki onarım öncesine ait

fotoğraflar, mihrap çerçevesi ile mukarnaslı kavsara ve köşeliklerinde bitkisel

bezemeler bulunduğunu göstermektedir.

239

Minber, harimin güneybatı köşesinde yer almaktadır313. Tamamen

ahşap malzeme kullanılan minberde yan aynalıklar, düşey yerleştirilen profilli

ince çıtalarla altı bölüme ayrılmıştır. Süpürgelik bölümüne, her iki yanda da

dörder adet, “C-S” kıvrımlara sahip sivri kemer açıklığı sıralanmış; köşkün yan

cepheleri de “C-S” kıvrımlı, dekoratif birer kemerle açılmıştır. Üst örtüsü

piramidal bir külah şeklinde yapılan köşkün altında da dekoratif kemerli birer

kapı ile yapılan geçit bulunmaktadır (Fotoğraf: 264).

313- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04/2 No.’lu dosyadaki onarımdan evvel çekilmiş

fotoğraflar ve Akok tarafından hazırlanmış rölöve çizimlerine göre minber, vaktiyle

mihrabın batı yanında iken onarımdan sonra harimin güneybatı köşesine


240

d) Dobak Minare314 Camii

Çizim No: 30


İnceleme Tarihi: 16.07.2001, 20.04.2002, 05.10.2003

Harmanlar Mahallesi’nde, güneydoğuya meyilli bir arazi üzerine

yerleştirilen eserin kuzeyinde Harmanlar Caddesi, güneyinde ise Tilki Sokak

uzanmaktadır315. Kuzey ve batısındaki yol seviyelerinin yükselmesi sonucu

zamanla düşük kotta kalmıştır (Fotoğraf: 265).

Kitabesi bulunmamakla birlikte, 15. yüzyıl sonu veya 16. yüzyıl

başlarına tarihlendirebileceğimiz yapının, banisi ve inşa tarihiyle ilgili bazı

görüşler mevcuttur316.

314- Yapı, halk tarafından ve yayınlanmış (Bayram, “Tarihin Derinliklerinde...”, s.512,

Akyurt’tan naklen) bilgilerde “Dobak Minare Camii” diye anılmaktadır ve aynı yayında

“Dubak” (دوباق) kelimesinin “kesik” manasına kullanıldığı belirtmektedir. Buna karşılık

Arapça, Farsça ve Osmanlıca sözlüklerde rastlayamadığımız Dobak veya Dubak

kelimelerinin mahalli bir terim olabileceğini düşünerek yöredeki yaşlı kişilerle görüştük.

Böylece edindiğimiz bilgiler ışığında, 1943 depreminden önce minarenin çok kısa ve

kalın bir gövdeye sahip bulunduğunu ve Dobak Minare denmesinin de buradan

kaynaklanmış olabileceği öğrenilmekle birlikte, yazılı hiç bir belgeyle kesinlik

kazanmadığı için camiye verilen adın kaynağı da yeterince aydınlatılamamaktadır.

315- Cami, Merzifon imar plânına göre, 26.27.D.C. Pafta, 250 Ada ve 1 Parseldedir.

316- A. Taşan (a.g.e., s.30), “kapısındaki tarih taşına göre yapının H.1188/M.1172

yılında, El-hac Mustafa adında bir kişi tarafından yaptırıldığını” ifade etmektedir;

ancak belirttiği H.1188, aslında M.1774 senesine tekabül etmektedir (krşl., Unat,

a.g.e., s.80) ve bu hataya değinmeyen Bayram da (“Merzifon Ulu...”, s.74), bugün

mevcut olmayan ve akıbeti bilinmeyen, aynı kitabeye işaret ederek “H.1188/M.1774

yılında El-hac Mustafa tarafından caminin yaptırıldığını” yazar ve ayrıca diğer

makalesinde (Bayram, “Tarihin Derinliklerinde...”, s.512) ise Akyurt’tan naklederek

verdiği bilgiler arasında kitabenin Osmanlı alfabesiyle metni de yer alır. Bu kitabe

metninin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi ile yazılışı şöyledir:

241

Plânı bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, 1943

depreminde hasar görmüş, muhtelif tarihlerde küçük onarımlar geçirmiş317 ve

son olarak 1977 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından318 onarılarak

günümüzdeki halini almıştır.

Yapı, kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve kuzey yanındaki son

cemaat yeri ile birlikte “L” plânla uzanır (Çizim: 30). Minaresi batı cephenin

kuzey kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir.

Harim kütlesi, kübik gövde üzerine biraz içeri çekilerek yerleştirilmiş ikinci bir

kademenin, üstteki yaklaşık ⅔ bölümünün köşelerde pahlanmasından ibaret

sekizgen prizmal bir kasnağa oturtulmuş tek kubbe ile örtülüdür. Son cemaat

‛Ammere hâze’l-mescid sâhibü’l-hayrât el-hâc Mustafa el-merhûm fî sene

1188

“Bu mescidi, hayırlar sahibi merhum Hacı Mustafa 1188 senesinde imar etti”.

Kitabede açıkça zikredilmediği için binanın inşa veya tamirine ait olması şeklinde iki

ihtimal ortaya çıkması üzerine, kitabeden edindiğimiz bilgiler yanı sıra binanın mimarî

özelliklerini esas alarak tarihlendirme yapılmasının daha doğru olacağını düşündük.

Karşılaştırma ve değerlendirme bölümünde ayrıntılarıyla ele aldığımız bu konuda,

eserin 15.yüzyıl sonu-16. yüzyıl başlarında inşa edildiğini şimdilik belirterek, A.Taşan ile

Bayram’ın verdiği bilgilere göre 18. yüzyılın oldukça geç bir döneme rastladığını ve

buna ilişkin kitabenin de kuvvetli ihtimalle binanın tamirine ait bulunduğunu

söyleyebiliriz. Nitekim V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No.’lu dosyada

mevcut bir belgede kayıtlı “El-hac Mustafa tarafından H.1188 yılında (M.1774) tamir

edildiğine” dair bilgiler de düşüncemizi doğrular niteliktedir.

317- Yapıya, 1943 depreminin verdiği hasarla ilgili bir belgeye ulaşılamamakla birlikte,

Tavşan Mahallesi muhtarı, 1930 doğumlu sayın Münir Yeriçer’den aldığımız bilgiler

ışığında, bu depremden büyük zarar gördüğünü, daha sonra halk tarafından muhtelif

tarihlerde tamirat yapıldığını öğrendik. Sayın Münir Yeriçer’e verdiği bilgilerden dolayı

sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

318- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosya muhteviyatındaki bir

belgede, binanın onarım öncesi durumuna dair çok kısa bilgi verilerek, onarımı için

20.000 liranın gerektiği; başka bir belgede ise 1977 yılında onarıldığı belirtilmektedir.

Aynı dosyada ayrıca rölöve çizimleri ile restorasyon projeleri de vardır.

242

yeri, doğu-batı doğrultuda dikdörtgen plâna sahip olmakla birlikte, sivri kemerli

üç açıklıkla kuzeye yönelen üç bölümlü bir revak şeklinde tasarlanmış ve eş

büyüklükte üç adet kubbeyle örtülmüştür. Harim kapısı, iç mekâna göre biraz

batıda, son cemaat yeri duvarının aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir.

Eserin kuzey cephesi Harmanlar Caddesi kenarına oturmakla birlikte

doğu, batı ve güney yönlerde değişiklik sonucu iki bölüme ayrıldığı anlaşılan

bir avlu içinde yer almaktadır (Fotoğraf: 265). Avlu duvarlarında dilatasyonlar

ve malzeme farklılıkları vardır ve bütünüyle muhdes olduğu görülmektedir.

Avlu duvarları son cemaat yerinin kuzey köşelerine bitiştirilerek doğu ve batıya

doğru cephe hizasında uzandıktan sonra birer dik köşe ile güneye devam eder

ve tekrar birer köşe yaparak birbirine ulaşır. Bu haliyle duvarlar aslında bir

bütün oluşturmakla birlikte güneydoğu köşeden camiye kadar yerleştirilmiş

büyük bir ev kütlesinden dolayı avlu ikiye bölünmüş durumdadır. Caminin

güney ve batı yanında L plânla uzanan avlu bölümü doğu taraftakinden daha

büyüktür. Doğudaki avlu bölümü ise kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen

plânlı bir alandır ve kuzey duvarının batı ucuna bir kapı açıklığı yerleştirilmiş,

güney taraftaki bir kısmına ise kiremit kaplı sundurma çatı ile örtülmüş, halen

depo vazifesi gören muhdes bir müştemilat yapılmış bulunmaktadır (Fotoğraf:

266). Batıdaki avlunun kuzeybatı köşesi yakınında bir kapı açıklığı ve avlu

seviyesine inmek üzere yapılmış birkaç basamaktan ibaret bir merdiven yer

alır. Batı duvarının dışında ise esasen camiye ait olmakla birlikte sokakla

bağlantılı ve yakın bir tarihte yıkılarak yeniden yapıldığı bilinen319 hela

319- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosya muhteviyatındaki

24.11.1998 tarihli bir raporda, cami avlusunun güneybatı köşesine yerleştirilerek

mevcut zemin altına inşa edilmiş tuvalet mekânlarının eski ve harap olması, gerekli

243

mekânları bulunmaktadır. Avlunun içine yerleşmiş durumdaki iki katlı bir ev,

harim kütlesine de kısmen bitişik yapıldığından dolayı, caminin güney doğu

köşesi görülemeyecek derecede kapanmıştır (Fotoğraf: 267).

Binada muhtelif onarımlar sonucu meydana gelmiş farklı duvar örgüsü

ve malzeme çeşitliliğinden dolayı, cephe görüntülerinin asıl halini büyük

ölçüde kaybettiği ilk bakışta anlaşılmakla beraber, kaba yonu, düzgün kesme

ve moloz taşlar ile tuğla inşa malzemesi kullanıldığı belirlenebilmektedir.

Binanın beden duvarları ile minare kaidesinde taş ve tuğla, kubbeleri, geçiş

elemanları, kemerler ve saçaklar tuğla kullanılarak örülmüş; örtü sistemi ise

asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı iken onarım esnasında kurşun levhalarla

kaplanmıştır.

Caminin cepheleri, kütle tertibinde olduğu gibi ve kuzeydeki son cemaat

yeri hariç, dört kademeli bir görünüme sahiptir (Fotoğraf: 268). Harim beden

duvarlarından ibaret alt kademe bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla

dizilerinden oluşan saçakla sınırlandırılmıştır. Kübik gövde üzerine cepheleri

biraz geriye çekilerek oturtulmuş kare plânlı ikinci kademe ise bina

köşelerinden kuzeybatıdaki hariç, diğerlerindeki üçgen biçimi çatı ile örtülü

bölümlerdir ve bunlarda da beden duvarları ile aynı tarzda saçaklar

işlevi görmeyip çevreye kötü koku yaymasından dolayı mahalle sakinlerince, gerekli

izin alınmadan 12.12.1997 tarihinde yıktırıldığı, bunun yerine masrafları bir vatandaş

tarafından karşılanmak üzere V.G.M. denetimi altında yenisinin yapılması

düşünüldüğü fakat Merzifon Belediye Başkanlığınca, sadece cami cemaatine değil,

umuma da açık bir şadırvanlı tuvalet projesi hazırlandığı, ama caminin mimarî

görünümünü engelleyeceği için uygulanmadığı ve yıkılan tuvaletin yeri kullanılarak az

sayıda mekânla bir yer altı tuvaletinin yapılmasının uygun görüldüğü belirtilmektedir.

Bu rapordaki ifadeye uygun şekilde zemin seviyesi altına inşa edilmiş tuvalet

mekânlarının yapıldığını, ilçeyi 05 Ekim 2003 tarihli ziyaretimizde gördük.

244

kullanılmıştır. Kuzeybatıda bulunan dördüncü köşedeki bölüme ise minarenin

pabuç kısmı oturtulmuştur. Bina görüntüsünde üçüncü kademeyi teşkil eden

sekizgen prizmal kasnak ise üçgen biçimindeki çatı bölümlerine ait saçak

frizleri hizasından itibaren yükselir ve üst kenarlarını çepeçevre dolanan bir

sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla sırasının iki kere tekrarı ile elde edilmiş

kademelerle dışa taşıntılı saçak kornişi tarafından sınırlandırılmıştır. Dördüncü

ve son kademeyi kubbe örtü teşkil eder.

Cepheler, genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü yansıtır; pencere

açıklıkları ise az sayıda olmak üzere kasnak ve beden duvarlarına

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 266-268). Kasnakta, muntazam bir duvar örgüsü ile

üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme taş kullanılarak inşa edilmiş cephelere

yerleştirilen pencereler, doğu, batı ve güneyde beden duvarlarına oldukça

yakın konumda alt seviyelere oturtulan, küçük boyutlara sahip, sivri kemerli

birer açıklıktır. Kemerleri tuğla, yan söveleri ise üç sıra tuğla, bir sıra düzgün

kesme taşla örülerek hazırlanmış kasnak pencerelerine daire biçimi deliklere

sahip birer alçı şebeke yerleştirilmiştir. Beden duvarlarındaki pencereler, doğu

cephede iki, batı ve güney cephede ise iki sıra halinde dörder adettir. Doğu

cephenin alt kısmında pencere açıklığı yoktur (Fotoğraf: 266); batı ve güneyde

beden duvarlarının alt kısmına aynı hizada sıralanmış ikişer pencereden

güneydekiler cephe aksına göre simetrik konumda bulunmakla birlikte, minare

kaidesinin bitişmesinden dolayı bu düzen biraz değiştirilerek, batıya açılan

pencerelerden kuzey taraftaki cephe aksına yaklaştırılmıştır (Fotoğraf: 268).

Eş boyutlara sahip sivri kemerli birer açıklığa sahip bu pencerelerin hepsinde

de kemerler tuğla ile örülmüş; diğer kenarlarını teşkil eden söveler için batı

cephedekilerde bir sıra kesme taş ve üç sıra tuğla; güney cephedekilerde ise

245

sadece moloz taşlar kullanılmıştır. Her bir pencere açıklığına da uçları

sövelere saplanan demir çubuklarla basit birer şebeke yerleştirilmiştir. Yatay

ve düşey konumlu demirlerle dikdörtgen biçimi gözler oluşturan şebekelerde,

çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Cephelerin üst

kısmına, doğu, batı ve güneyde aynı hizaya sıralanan sivri kemerli pencereler,

alttakilerden daha küçük birer açıklığa sahiptir. Cephe akslarına göre simetrik

düzenlenerek kemerleri de dahil düzgün kesme taş örgüyle çevresi kuşatılmış

bu açıklıklarda daire şeklinde delikli gözlere sahip birer alçı şebeke

kullanılmıştır (Fotoğraf: 269).

Cephelerde pencere açıklıkları dışındaki duvar örgüsü batı, güney

yönlere göre birbirinden farklıdır ve bu durum, muhtemelen değişik tamirat

dönemlerine ait sonuçları yansıtmaktadır320. Doğu cephe duvarı, son cemaat

yerine ait bölümünün büyük bir kısmı da dahil çoğunlukla moloz taş örgülüdür

ve düzensiz aralıklarla, farklı seviyelerde üçer sıra tuğla kullanılarak yapılan

hatıllara da sahiptir. Son cemaat yerine ait bölümünde saçak seviyesinden

biraz aşağıda muntazam bir sıra halinde yerleştirilen iri boyutlara sahip

düzgün kesme taşlar da kullanılmıştır (Fotoğraf: 266). Batı cephe duvarının

pencere açıklığı seviyesine kadarki kısmında moloz taşlar, daha yukarısında

ise üç sıra tuğla, bir sıra kaba yonu taş örgü kullanılmış ve pencere kemerleri

hizasına da bir sıra halinde iri boyutlarda düzgün kesme taş yerleştirilmiştir.

320- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosyada mevcut fotoğraf

görüntüleri dikkate alındığında, günümüzdeki cephe düzenlemesi ve duvar örgüsünün

1977 yılına ait onarımdan evvel de aynı biçimde olduğu anlaşıldığından, şimdiki

malzeme veya örgü farklılıklarının daha da önceki tamirat dönemlerinde meydana

geldiği, 1977 yılında ise duvar yüzeyleri temizlenerek, yıpranmış derzlerin çimento

harcı ile yenilendiği belirlenebilmektedir.

246

Ancak kaba yonu taşların cinsi de iki çeşittir ve üst pencereler hizasına kadar

yükselen bölümde kullanılanlar yukarıdakilerden daha pürüzsüz yüzeylere

sahiptir (Fotoğraf: 268-269).

Minare, harimin kuzey duvarını devam ettirerek binanın batı cephesi

boyunca 1,5m. kadar taşıntı yaparak yükselen kare plânlı kaideye sahiptir.

Mevcut kalıntılara göre prizmatik üçgenlerden meydana geldiği anlaşılan

pabuç, halen üstteki bir bölümü onarım sırasında çimento harcıyla sıvanmış

olarak günümüze ulaşmıştır (Fotoğraf: 268). Harimin batı cephesi ile aynı

tarzdaki duvar örgüsü minare kaidesinde de kullanılmış; fakat alt bölümlerinde

kaba yonu taşların düşey derzlerinden bazılarına birer tuğla yerleştirilmiş ve

ana kütle saçak seviyesindeki düz bir korniş çıkıntısı ile başlayan pabuç

bölümünde ise, büyük çoğunluğu düzgün kesme, az bir kısmı kaba yonu

olmak üzere yalnız taş malzemeye yer verilmiştir. Pabuç üzerinde yükselen

silindirik görünüşlü minare gövdesi321, esasen poligonal plânla düşey

konumda yan yana sıralı düz tahtalar ile derzlerine çakılmış çıtaların

oluşturduğu profillere sahip ahşap malzemeden hazırlanmıştır. Şerefeye yakın

bölümündeki bilezik, şerefe altındaki içbükey-dışbükey silme kademeleri ve

ajurlu şerefe korkuluğu ile petek kısmı da tamamen ahşaptır. Şekil itibariyle

gövdeye paralel görünüşlü petek üzerine kurşun levhalarla kaplı sivri külah ve

beş boğumlu bir alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 265).

321- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosya muhteviyatındaki onarım

öncesine ait fotoğraflarda, minarenin pabuç kısmından itibaren yıkılmış vaziyeti ile

sadece küçük bir bölümü kalabilmiş silindirik gövdenin de tuğla malzemeyle inşa

edildiği, pabucun ise kesme taş örgülü prizmatik üçgenlerden meydana geldiği açıkça

görüldüğü gibi, yöredekilerden sayın Münir Yeriçer ve ayrıca diğer yaşlı kişilerden

öğrendiğimiz şifahi bilgiler fotoğraflardaki görüntüleri doğrular niteliktedir.

247

Güney cephe duvarında çoğunlukla moloz taş hakim olmakla beraber,

alttaki pencere kemerlerinin üzengi hizasından itibaren üst kısımda doğu

cephe duvar dokusunun devamı gibi görünen322 farklı örgü malzemeleri

kullanılmış ve batı cepheyle birleştiği köşe bağlantıları iri bloklar halindeki

kısmen kesme ve kaba yonu malzemeyle sağlanmıştır (Fotoğraf: 267).

Son cemaat yeri323, doğu yanda harim cephesinin devamı gibi ve aynı

tarz örgüyle uzanan, fakat daha ince bir duvarla sınırlandırılmıştır. Tamamen

masif karakterli bu duvarla birlikte kuzey ve batı yanlardaki sivri kemerli

açıklıklar üzerinde dolaşan son cemaat yeri saçakları bütünüyle 1977 yılında

yapılmıştır; harim kütlesinde ikinci kademeye ait üçgen biçimi çatıların

322- Yapının güneydoğu köşesi, bitişik yapılmış iki katlı konuttan dolayı

görülemediğinden bu kısımdaki duvar dokusunun, doğu cephedeki moloz taş örgülü

ve düzensiz aralıklarla, farklı seviyelerde üçer sıra tuğla kullanılarak yapılan hatılların

devamı şeklinde olduğunu tahmin ediyoruz.

323- Sayın Münir Yeriçer’den edindiğimiz bilgiler ışığında, son cemaat yerinin asıl haliyle

de üç kubbeli bir plâna sahip olduğu, ancak 1943 yılındaki depremden büyük ölçüde

hasar gördüğü, uzun yıllar bakımsız kaldıktan sonra yöre halkınca yapılan muhtelif

tamirlerden başka, hımış duvar örgüsü ile beşik çatılı bir son cemaat yeri de inşa

edildiği ve son olarak caminin 1976-77 yılında V.G.M. tarafından onarımı esnasında

hımış duvarlı son cemaat yerinin yıkıldığı, yerine de ilk şekline benzer biçimdeki şimdi

mevcut üç kubbeli son cemaat yeri yapılarak ibadete açıldığı öğrenilmektedir. Sayın

M. Yeriçer, bu onarımlar için hem yazışma, hem de diğer çalışmalarda kendisinin de

yardımcı olduğunu ifade etmiştir. Nitekim V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07

No’lu dosyada mevcut fotoğraflar ve rölöve çizimlerinden anlaşıldığına göre,

restorasyon faaliyetleri öncesindeki vaziyeti ile son cemaat yerinin, sayın Yeriçer’in

açıklamalarına uygun şekilde ahşap malzemeyle yapıldığı ve alaturka kiremitlerle

kaplı beşik çatıyla örtüldüğü, kuzey cephesinin de boyuna dikdörtgen biçiminde beş

adet pencere ile bir kapı açıklığına ve iki katlı bir görünüme sahip bulunduğu,

buradaki üç pencerenin üst kat seviyesine aynı hizada simetrik bir düzenle

sıralandığı, alt kat seviyesinde ise eksene kapı, iki yanına da birer pencerenin

yerleştirildiği görülmekte; batı cepheye ait ikinci kat seviyesinde de kare biçimi bir adet

pencerenin varlığı tespit edilebilmektedir.

248

saçaklarıyla eş hizadadır ve ortak özellikler taşır. Aynı zamanda kısmen

yıkılmış durumdaki doğu yan duvarın saçak seviyesine yakın üst bölümü de,

bir sıra düzgün kesme taş ve üç sıra tuğla kullanılarak o dönemde onarılmış

(Fotoğraf: 266); ayrıca tamamen yıkıldığı için mevcut olmayan revak kemerleri

de yeniden inşa edilmiştir. Son cemaat yerinin batı cephesini teşkil eden sivri

kemerli açıklık minare kaidesinin taşıntısı ile bir hizadadır ve halen camekânla

kapatılmıştır (Fotoğraf: 268). Binanın giriş cephesine hareket kazandırarak

kuzeye yönelen sivri kemerli üç adet açıklık, batı yandaki gibi camekânlıdır.

Doğu taraftaki kemerin bir ayağı yan duvardan ibarettir; diğer ayağı ve öteki

kemerler ise yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan, köşeleri pahlı

başlıklara sahip, yukarı doğru gittikçe daralan mermer sütunlara oturur.

Kemerlerin örgüsünde tuğla kullanılmakla birlikte, derzleri açık sarı, tuğlalar da

kırmızı renklere boyanmıştır. Kemer alınları dış kenarlarından bir sıra tuğla ile

sınırlandırılarak köşelik yüzeyine göre biraz içerlek örülmüştür. Kemer

köşeliklerinde inşa malzemesi saçaklara kadar yükselen muntazam görünüşlü

bir sıra düzgün kesme taş, üç sıra tuğladır (Fotoğraf: 270).

Son cemaat yerinin iç mekânında, revak sütunlarından güneye uzanan

sivri kemerler kullanılmış ve ortaya çıkan üç bölüm pandantif geçişli birer

kubbeyle örtülmüştür (Fotoğraf: 271). Revak kemerleri ile aynı biçimdeki daha

yüzeysel görünüşlü diğer kemerler de son cemaat yerinin sağır cephelerine

yerleştirilerek, her bir kubbe için dört yönde eşdeğer taşıyıcı sistem

hazırlanmıştır. Harim kapısı, cephe aksına göre biraz batı tarafta yer alan

basık kemerli bir açıklıktır ve aynı eksen üzerinde duvarın örtü seviyesine

yakın kısmına da kadınlar mahfilinin dikdörtgen biçimindeki kapısı

yerleştirilmiştir. Harim kapısının doğu yanına dikdörtgen biçiminde açılmış

249

pencere, güney ve batı cephedeki alt pencerelerle aynı özellikleri taşıyan

demir şebekeye sahiptir. Kapı ve pencere açıklığı haricindeki duvar yüzeyleri

yaklaşık 0,80 m. yüksekliğe kadar lambri324 ile kaplanmıştır. Son cemaat yeri

zemini, harimin kapı açıklığından itibaren doğu tarafta üç basamak kadar daha

yüksek bir seki meydana getirilerek ve demir konstrüksiyonlu bir camekânla

bölünerek ayrı bir mekân halinde düzenlenmiştir. Ayrıca kapı açıklığının

hemen doğu yanına demir malzemeli bir döner merdiven yerleştirilerek,

kadınlar mahfili kapısı önüne yapılan demir kirişlere bindirilmiş alelade bir

sahanlık ile bağlantı sağlanmıştır (Fotoğraf: 271).

Harim kapısının kemeri son onarımlar esnasında revak kemerlerindeki

gibi açık sarı ve kırmızı renklere boyanarak, alternatif sıralı iki renk taş izlenimi

yaratılmak istenmiştir. Köşelikleri ise birbirine bitişen düz birer yüzey olarak

biraz taşıntılıdır. Kapının ahşap tek kanadı da sanat değerinden yoksun,

tamamiyle yeni bir elemandır (Fotoğraf: 272).

Harim mekânı, tek kubbeyle örtülü kübik bir hacimden ibarettir

(Fotoğraf: 273). Kubbe, keskin sırtlı tromplarla geçişleri sağlanarak dört

cephedeki yüzeysel çıkıntılı birer sağır kemer üzerine, ufak bir kademe

oluşturan; basık bir kasnak görüntüsündeki etek kısmı ile oturtulmuştur.

Duvarların alt kısmı, halen 80 cm. yüksekliğe kadar lambri ile kaplıdır ve az

sayıdaki kapı, pencere açıklıkları dışındaki325 yüzeyleri itibariyle oldukça masif

324- Camideki bütün lambri kaplamalar 1995/96 yıllarında gerçekleştirilen tadilatta

yapılmıştır.

325- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/07 No’lu dosyada mevcut rölöve

çizimlerinden, restorasyon faaliyetleri öncesindeki halinde, harim mekânının doğu

duvarında eşit mesafelere yerleştirilmiş birer dolap nişinin yer aldığı ve muhtemelen

onarım sırasında kapatıldığı anlaşılmaktadır.

250

karakterli bir görünüşe sahiptir. Pencereler, dış görünüşlerine benzer biçimde

yapılmakla birlikte, duvarlarının üst seviyesine ve cephelerine açılan

pencerelerdeki alçı şebeke gözlerine yerleştirilmiş renkli camlar bulunduğu iç

mekândan bakıldığında görülebilmektedir. Harim batı duvarının kuzey

kenarına yakın konumla dikdörtgen biçiminde açıklığa sahip minare kapısı

mevcuttur (Fotoğraf: 274).

Duvarlarla birlikte kubbe ve tromp yüzeylerinde herhangi bir süsleme

unsuru bulunmayan düz sıva ve beyaz badana kullanılmış ise de, dört

köşedeki tromplarla, cephelerdeki sivri kemerler arasında yer alan pandantif

benzeri görünüşe sahip bölümlerde kısmen seçilebilir durumdaki izler,

muhtemelen “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı

madalyonların vaktiyle yer aldığını, ama günümüze ulaşamadığını

göstermektedir.

Kadınlar mahfili, doğu, batı ve kuzey duvarlara bitişiktir ve son cemaat

yerinde harim kapısının doğu tarafına yerleştirilmiş demir malzemeden mamul

döner merdivenle ulaşılmaktadır. Kuzey ve güney kenarlarında, doğu ve batı

duvarlara uçları saplanan kare kesitli birer ana kirişe oturtulmuş döşemesi

ahşaptır. Güney kenarında baştan başa uzanan ve eşit aralıklarla yan yana

sıralanarak düşey konumda yerleştirilmiş tahtalardan ibaret korkuluk vardır.

Korkuluk tahtalarının her biri, sekizgen şeklinde genişçe bir orta bölüm ile

bunların yarısı ölçüsündeki, birer üst ve alt uç elde edilecek şekilde simetrik

olarak kesilmek suretiyle basit bir geometrik düzenleme yapılmıştır (Fotoğraf:

274).

Mihrap nişi, güney duvar aksına beş kenarlı girinti yaparak ve

dikdörtgen biçiminde bir çerçeve teşkil eden, esas yüzeylere göre biraz

251

çıkıntılı bordürlerle kuşatılarak yerleştirilmiştir. Niş kavsarası dört sıra

mukarnaslıdır, ancak tadilat sırasında kavsara haricindeki yüzeylerine lambri

kaplanmasından dolayı mihrabın asıl görünüşü hayli bozulmuştur (Fotoğraf:

275).

Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve sanat açısından

herhangi bir özellikten yoksun olarak, ahşap malzemeyle muhtemelen onarım

sırasında yapılmıştır (Fotoğraf: 273).

252

e) Eyüp Çelebi Camii

Çizim No: 31-32


İnceleme Tarihi: 10.07.2001, 14.04.2002, 05.10.2003

Gazi Mahbub Mahallesi, Eski Hamam’ın güneydoğusundaki güneye

meyilli bir arazi üzerine yerleştirilen caminin kuzeyinde Bahçeler, batı ve

güney yanında ise Çukur Pınar Sokak uzanmaktadır326 (Fotoğraf: 276). Halk

arasında “Camid Camii” veya “Cami-i Iyd” adıyla da bilinmektedir327.

Kitabesi bulunmadığı gibi mevcut mimarî özelliklerinin de tarihi

hakkında fikir vermediği eserin tavan süslemelerinden hareketle 17. yüzyıla ait

olduğu328 ve Hacı Bayramlar tarafından yaptırıldığı329 ileri sürülmektedir. Batı

cephesindeki kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde

şimdiki yazıyla H.1111/M.1699 yılında330 inşa edildiği belirtilmekte ise de

gerçeği ne kadar yansıttığı bilinememektedir. Ayrıca batı cephesinin kuzey

kenarına bitişik konumla H.1245/M.1829 tarihli bir çeşme mevcuttur ki

muhtemelen bir onarımla ilişkilidir.

326- Cami, Merzifon imar plânına göre, 30.27.A.a. Pafta, 184 Ada ve 1 Parselde yer alır.

327- Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74.

328- C. Nemlioğlu, 15., 16. ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalem İşleri (T.C. İstanbul

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1989,

s.42-43.

329- Bayram, eserin 17. yüzyıla ait olabileceğini belirterek Hacı Bayramlar tarafından

yaptırıldığını yazar, bkz., a.g.m., s.74.

330- Caminin batı cephesi karşısında kitabesine göre Eşme Hatun tarafından

H.1111/M.1699 senesinde yaptırıldığı anlaşılan bir çeşme mevcuttur ve çeşmenin

inşası bu levha üzerindeki tarihle aynı yıla tekabül etmektedir. Dolayısıyla cami ile

çeşme arasında bir bağ kurulabileceği akla gelmekle birlikte, bunu destekleyebilecek

hiçbir belge bulunamamaktadır.

253

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, evrak

kayıtlarına rastlayamadığımız muhtelif tarihlerde küçük onarımlar geçirmiş ve

son olarak 1967 yılında tavanı askıya alınmak suretiyle onarılarak331

günümüzdeki halini almıştır.

Caminin plânı, doğu-batı kenarları birbirine paralel uzanmakla birlikte

doğu kenarı daha uzun ve güney kenarı bunlara dik doğrultulu, batı kenarı ise

güneybatı köşede geniş açı ile birleşen doğu-batı yönünde bir dik yamuk

biçimindedir (Çizim: 31). Ayrıca geç dönemlerde gerçekleştirildiği anlaşılan

tadilat sonucu, harimin kuzey-güney kenarları arasına batı cepheye yakın

konumla örülen yaklaşık 2.5 m. yükseklikteki ince ara duvar ile kuzey-güney

doğrultusunda dikyamuk plânlı bir hacim teşkil edilmiştir332. Ortaya çıkan bu

hacim de doğu-batı kenarlar arasına ince bir duvar örülmek suretiyle iki eşit

bölüme ayrılarak kuzeydeki giriş mekânı, güneydeki ise son cemaat yerine

dönüştürülmüştür. Eser, ahşap tavan üzerine kırma çatı ile örtülüdür. Minaresi

kuzeybatı köşede beden duvarlarının üzerinde yükselir. Kuzey cephesinde

eksenden biraz batıya, batı cephede ise kuzeye kaydırılarak yerleştirilmiş birer

kapısı mevcuttur.

Eserin batı ve güney cepheleri serbest kalmakla birlikte(Fotoğraf: 276),

yol seviyesi nedeniyle kuzey cephe, yaklaşık yarı yüksekliğine kadar

gömülüdür (Fotoğraf: 277), doğu cephe ise bitişik yapılmış konutlardan dolayı

kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 278).

331- Caminin çok harap bir vaziyette iken onarımına 1967 yılında başlandığı yine aynı yıl

içerisinde hazırlanmış bir çalışmada belirtilmektedir, bkz., Evrenos, a.g.t., s.50.

332- Yapıdaki bu tadilat 1967 yılı onarımında gerçekleştirilmiş olmalıdır.

254

Cami, moloz taşlardan müteşekkil bir subasman üzerine oturmaktadır.

İnşa malzemesi binanın son onarımı sırasında iç ve dış yüzeylerin tamamiyle

sıvanmasından dolayı halen görülememekle birlikte, duvarların kârgîr olduğu

anlaşılabilmektedir. Tavan ve minare bütünüyle ahşaptır. Örtü sistemi Marsilya

tipi kiremitlerle kaplıdır.

Bina, beden duvarları ve çatı olmak üzere iki kademeli bir kuruluşa

sahiptir. Çatı uzantısından ibaret enli saçaklar dört yönde de alt kademeyi

sınırlandırır (Fotoğraf: 276).

Cephelerin asıl şeklini kaybettikleri ilk bakışta anlaşılmaktadır. Halen

mevcut görünüşleri ise masif, düz sıvalı ve sarı badanalı duvar yüzeylerini

yansıtır. Pencereler, batı cephede alt seviyede iki, üstte üç, güney cephede

altta üç, üstte dört, doğu cephede yalnızca üst seviyede üç adettir. Güney

cephede üstteki sivri kemerli pencere dışında hepsi de yarım daire kemerli

birer açıklıktır. Doğu ve batı cephelerde üst seviyedeki pencereler cephe

aksına göre simetrik konumla aynı hizaya yerleştirilmiştir. Batı cephe alt

pencereleri, üsttekilerden güneydeki ikisi ile aynı aksı paylaşmaktadır

(Fotoğraf: 276). Güney cephe pencerelerinden üçer tanesi yine aynı aks

hizasında alt ve üst seviyelere sıralanmıştır. Bunlardan ikişer adedi simetrik

düzenle eksenin doğu yanına, birer adedi ise eksene yakın konumla batı yana

yerleşiktir. Üst seviyedeki dördüncü pencere, aks ile ortalanarak boyuna

dikdörtgen bir niş içerisine hazırlanmış sivri kemerli küçük bir açıklıktır

(Fotoğraf: 278). Güney cephe üst pencereleri hariç hepsinde de ince çubuk

demirlerden yapılmış basit birer şebeke vardır. Güney cephedeki sivri kemerli

pencerenin şebekesi alçı ile hazırlanarak renkli camlar yerleştirilmiştir.

255

Minare, binanın kuzeybatı köşesinde, çatı seviyesinden itibaren beden

duvarlarının üzerinde yükselir (Fotoğraf: 277). Gövdesi, silindirik görünüşlü

olmakla birlikte, esasen düz tahtaların düşey konumda yan yana sıralanıp

derzlerine de ince çıtalar çakılmasıyla elde edilmiş poligonal bir plâna sahiptir.

Şerefeye yakın bir bilezik gövdeyi sınırlandırır. Şerefe altı içbükey-dışbükey

silmelerle kademelendirilmiştir. Petek, şerefe ile aynı kütle içerisinde

birleştirilerek; alt kısmı minare gövdesiyle paralel görünüşte korkuluk, yukarısı

ise “C-S” kavisli dekoratif kemer açıklıklarından ibaret bir gövde şeklinde

hazırlanmıştır. Peteğin üzerine de sac levhalarla kaplı sivri külah ve üç

boğumlu bir alem yerleştirilmiştir. Minare gövdesi bütünüyle yeşil yağlı

boyalıdır.

Caminin kuzey cephesinde yer alan kapı, boyuna dikdörtgen bir niş

içerisine ahşap malzeme ile segment kemer görüntüsü verilerek hazırlanmış

bir açıklıktır (Fotoğraf: 279). Kemer, mukarnaslı üzengi konsollarına

oturmaktadır. Konsolların alt kısmı ters palmet biçiminde birer uzantıya

sahiptir. Kapı kanatları, ahşap malzemeden yapılarak simetrik düzenle, kare-

dikdörtgen biçimi panolardan oluşan geometrik taksimatla hazırlanmış ve her

panonun orta kısmı çevresinden yüksek birer yüzey halinde bırakılarak hem

bunların hem de kayıt ile bini yüzeylerine madeni süs elemanları mıhlanmıştır.

Kanatlar, yatay konumlu ikişer kayıt ile üst ve alttaki birer kare, ortadaki

ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç panoya ayrılmıştır. Panoların orta kısmı,

çerçevelerine paralel görünüşte taşıntılı düz birer yüzey olarak hazırlanmış ve

bunlardan üsttekilere, sac levhadan kesilmiş kenarları fistolu küçük birer rozet,

kabara başlı minik mıhlarla tutturulmuştur. Alt panolardan doğudakinin rozeti,

batıdakinin ise taşıntılı levhası halen mevcut değildir. Aynı görünüşteki

256

rozetlerden üçer tanesi de kayıtlar üzerine simetrik konumla yerleştirilmiştir.

Kanatların alt ve üst kenarlarını oluşturan kayıtlardaki rozetlerin her iki

yanında uçları palmet motifi şeklinde hazırlanmış sac levhalar vardır. Bini

üzerinde yer alan eş aralıklı beş rozetten sadece üstteki ikisi sağlam

kalabilmiştir. Ortadaki panolarda, sacdan kesilmiş, kenarları fistolu aynalara

sahip birer halka bulunmaktadır. Ayna kavislerinin iç kısmına birer, yüzeyine

ise üç adet üçgen teşkil edecek şekilde üçer delik açılmıştır. Kapı kanatları ve

kemer yüzeyi defalarca yapıldığı anlaşılan yeşil yağlı boya tabakası ile

kaplıdır.

Batı cephede yer alan kapı, boyuna dikdörtgen bir açıklıktır ve demir

malzeme kullanılarak yapılmış kanatlar, üst kısmı camlı birer pencereye sahip

sanat değeri taşımayan yeni birer unsurdur (Fotoğraf: 276).

Harim kütlesi içerisine teşkil edilen muhdes giriş mekânı doğu-batı

yönünde dik yamuk plânlı ve düz ahşap tavanlıdır. Kuzeybatı köşesinde

minareyi taşıyan ahşap bir çekirdek mevcuttur. Batı duvarının kuzeyine bitişik

konumla çeşmeye ait kısmî taşıntılı kütle bulunmaktadır333. Doğu kenarının

aksına yakın dikdörtgen bir kapı açıklığı harime geçiş sağlamaktadır (Fotoğraf:

280). Güney duvarının ortasındaki boyuna dikdörtgen bir açıklıktan son

cemaat yeri işlevinde kullanılan bölüme geçilir. Son cemaat yeri, giriş mekânı

ile aynı plân ve tavana sahiptir. Güney duvar aksında yer alan yarım daire

plânlı basit bir mihrap nişi muhtemelen son onarımda yapılmıştır. Doğu

duvarına da dikdörtgen birer pencere açılmıştır (Fotoğraf: 281).

333- Çeşme, camiden daha geç tarihli olmakla birlikte, kütlesinin iç mekâna doğru taşıntı

yapması bu cephedeki tadilatı ortaya koymaktadır.

257

Harim, esas itibariyle muhdes bölümleri de kapsayacak şekilde doğu-

batı yönünde dikyamuk plânlı, ahşap tavanlı büyük bir hacimdir (Fotoğraf:

282). Güney kenar hariç, “U” plânla yerleştirilmiş bir mahfil mekânı üç yönde

de dolanır. Tavan ve mahfil, her sırada üçer adet olmak üzere toplam dokuz

adet kare kesitli ahşap ayakla desteklenmiştir. Ayaklar, alt yüzleri “S” kavisli

birer yastığa sahiptir. Eserin asıl halini koruyan ve sanat değeri taşıyan en

önemli kısmı tavanı ile göbeğindeki kalemişi süslemelerdir334. Tavanın ortası,

iç içe üç büyük sekizgen oluşturacak şekilde kısmî derinlikte birer girinti ile

kademelendirilerek sembolik bir kubbe niteliğinde yükseltilmiştir (Fotoğraf:

283). Merkezi sekizgen dışındaki tavan yüzeyi tamamen kahve rengi aşı

boyalıdır ve parçalar halindeki profilli ince çubuk çıtalarla kare-dikdörtgen

biçimi küçük bölümlere ayrılmıştır. Dıştaki ilk kademenin köşelerine birer,

aralarına ise beşer adet konsol sıralanmıştır. Konsolların alt yüzleri “C-S”

kavislidir. İçteki iki sekizgenin girintili yan yüzlerinde, sarı zemin üzerine

kırmızı, yeşil ve kahve renkleri kullanılarak yapılmış süslemeler görülür.

Bunlardan ikinci kademeyi teşkil eden sekizgenin yan yüzlerinde rumîli bir su

ile aralarına işlenmiş karanfil, yıldız ve benzeri çiçek motifleri mevcuttur.

Merkezi sekizgenin yan yüzleri ise zikzaklı bir bordürle kuşatılmış; göbek

niteliğindeki yüzeyi de geometrik ve bitkisel bezemelerle dolgulanmıştır.

Kompozisyonun esasını on kollu bir yıldızdan gelişen diğer yıldızlar ile

bunların aralarına işlenmiş karanfil, lâle, hataî, yıldız ve iri yapraklı muhtelif

çiçek tasvirleri oluşturmaktadır. Kompozisyon, ince bir zencerekle daire

içerisine alınmış ve rumî-hataî motifleriyle süslü sekizgen bir bordürle

334- Tavan süslemeleri için bkz., Nemlioğlu, a.g.t., s.42-43.

258

çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 284). Kullanılan ana renkler genellikle sarı, kırmızı,

beyaz, yeşil, lacivert ve kahve tonlarıdır. Natüralist bir yaklaşımla tasvir edilen

kalemişi süslemeler 17. yüzyıl özelliği yansıtmaktadır.

Duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz yüzeyler halinde

sıvanarak beyaz badana yapılmıştır. Kapı, pencereler dış kütledeki düzen ve

görünüşe sahip olmakla birlikte kuzey kenardaki kapı açıklığı, yol kotu

nedeniyle doğrudan mahfil katına yönelir. Harimin zemin seviyesi, kapı

açıklığının batı yanından itibaren kuzey kenar boyunca doğu duvara kadar

biraz yükseltilerek bir seki meydana getirilmiş; kuzeybatı köşeye de mahfile

ulaşan ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 282).

Kadınlar mahfili, harimin doğu, batı ve kuzey duvarlarına paralel U

şeklinde uzanan ikinci bir kat niteliğinde ve bütünüyle ahşap malzemeden

yapılmıştır (Fotoğraf: 285). Mahfilin kuzey bölümünün güney kenarı, ayaklar

üzerinde uzanan kirişten itibaren ahşap konsollarla taşınan çıkma şeklindedir

ve ortadaki küçük bir kısmı da güneye doğru dikdörtgen plânla uzatılarak

müezzin mahfili meydana getirilmiştir. Mahfil çıkmasını taşıyan konsolların alt

yüzü içbükey ve “S” biçimi birer kavisle kesilerek şekillendirilmiştir. Mahfilin

harim kenarlarına kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade bir parmaklık

yerleştirilmiştir. Mahfil katının kuzeybatı köşesinde minare kaidesine ait kısmî

taşıntılı kare kesitli ahşap kütle vardır. Minareye bu kütlenin doğu kenarına

açılmış dikdörtgen bir kapıdan çıkılmaktadır.

Mihrap, güney duvar aksında taşıntılı dikdörtgen bir kütle yüzeyine

yarım daire plânla girinti yapan basit bir niştir. Mihrabın önünde madeni birer

şamdan yer alır (Fotoğraf: 286).

259

Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve muhtemelen onarım

sırasında, sanat açısından her hangi bir özellikten yoksun olarak ahşap

malzemeyle yapılmış yeni bir unsurdur (Fotoğraf: 282).

Caminin batı cephesine bitişik çeşme, kitabesine335 göre Ayşe Hatun

tarafından H.1245/M.1829 yılında oğlu Mustafa Ağa için yaptırılmıştır.

Kuzey-güney yönünde dikdörtgen plân ve prizmal bir kütle teşkiliyle

inşa edilmiştir (Çizim: 32, Fotoğraf: 287).

Çeşme yüzeyi çimento harcıyla sıvanıp boyandığı için malzemesi

görülememekle birlikte kaba yonu taşlar kullanıldığı belirlenebilmektedir. Cami

duvarından kısmî taşıntılı bir kütle halinde batıya yönelen ön cephesi, gemi

teknesi kemer biçiminde yüzeysel bir nişten ibarettir. Kemer alnı cephe

yüzeyine göre biraz içerlektir. Kemerin yukarısında enine dikdörtgen biçiminde

kitabe levhası mevcuttur. Kitabe, etrafı oyularak kabartılan harflerle beş satır

halinde yazılmıştır. Kemer açıklığının önüne yekpare blok taşlarla yapılmış,

kısa boylu, dikdörtgen prizmal bir tekne yerleştirilmiştir.

335- Kitabe yüzeyi bütünüyle sıvandığından metnin tamamı okunamamıştır.

260

f) Çay (Aşçı Hüseyin Ağa)336 Camii

Çizim No: 33


İnceleme Tarihi: 11.07.2001, 15.04.2002, 05.10.2003, 20.06.2004

Hacı Balı Mahallesi, Balı Caddesi’nin doğu tarafındaki doğuya hafif

meyilli bir araziye yerleştirilen eser (Fotoğraf: 288), Paşa Hamamı’nın takriben

60 m. kuzeydoğusundadır337.

Kitabesi bulunmadığından inşa tarihi tam kestirilememekle birlikte, bazı

arşiv kayıtlarına göre Hacı (Aşçı) Hüseyin Ağa tarafından yaptırıldığı338

anlaşılan eserin, kayıtlardaki mevcut bilgilerle, avlu kapısı yukarısında yer alan

H.1186/M.1772 yılına ait tamir kitabesini de dikkate alarak 17. yüzyıl sonu

veya 18. yüzyıl başlarında inşa edildiğini düşünmekteyiz339.

336- Eser, yaklaşık 200 m. doğusundan geçen Paşa Deresi (Çayı) nedeniyle Çay Camii,

banisinden dolayı da Hacı (Aşçı) Hüseyin Ağa Camii adlarıyla anılmaktadır.

337- Cami, Merzifon imar plânına göre, 529 Ada ve 65 Parselde yer alır.

338- Hurufat defterlerindeki Mart 1768 (Zilkaade 1181), Şubat 1813 (Safer 1228) ve

Şubat 1822 (Cemaziyelahir 1237) tarihlerine ait bazı kayıtlarda eserin Aşçı Hüseyin

Ağa Camii şeklinde adlandırıldığı açıkça anlaşılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.348; 29

Eylül 1775 tarihli başka bir kayıtta da (B.O.A., Cevdet Evkaf, Sıra No:608, Ev.27,

3.Ş.1189) El-Hac Hüseyin Ağa Camii olarak anılmaktadır; ayrıca Hacı Hüseyin Ağa

Camii’nin bir vakfı bulunduğunu tespit etmemize rağmen V.G.M.’nce arşiv çalışmaları

yasaklandığından vakfiyeyi inceleme imkanı elde edilememiştir.

339- Cami hakkında ulaşabildiğimiz en erken belge şimdilik Mart 1768 tarihli hurufat

kaydıdır (Eken, a.g.m., s.348); öte yandan Şubat 1746 tarihli bir belgede (B.O.A.,

Cevdet Evkaf, Sıra No:17204, s.978, S.1159), Hacı Hüseyin Ağa’nın Merzifon’da

Araste Mescidi’ne para vakfeylediği belirtilmektedir ki bu kişinin aynı zamanda

caminin banisi Hacı Hüseyin Ağa olması kuvvetle muhtemeldir. Avlu kapısı

yukarısında yer alan kitabeye göre de 1772 yılında bir onarım gördüğü

anlaşılmaktadır. Mevcut bilgiler yanı sıra plân ve diğer mimarî özelliklerini de dikkate

alarak caminin en erken 17. yüzyıl sonu, en geç ise 18. yüzyıl başlarında inşa edilmiş

olabileceğini tahmin ediyoruz.

261

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, ilk olarak 1772

yılında340 daha sonra ise Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1947 ve 1977

yıllarında341 yapılmış onarımlara ait izleri taşıyarak günümüze ulaşmıştır.

Cami, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye sahiptir

ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte kuzey-güney doğrultusunda

kareye yakın dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 33). Minaresi son cemaat yeri

mekânının kuzeybatı köşesine bitişik bir kaide üzerinde yükselir. Cami, düz

ahşap tavan üzerine kırma çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri, harime paralel

dikdörtgen plânla uzanarak düz ahşap tavanla örtülmüştür. Harim kapısı, son

cemaat yeri güney duvarına aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir.

Eser, batı cephe itibariyle Balı Caddesi kenarına oturmaktadır. Kuzey

yanında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir hizada devam eden duvarlar

örülerek dikdörtgen plânlı bir avlu meydana getirilmiştir. Güney ve doğu

yanlarında ise yine duvarlarla çevrili fakat oldukça büyük birer alan mevcuttur.

Belirgin dilatasyon hatlarına göre muhdes olduğu anlaşılan kuzeydeki avlunun

batı duvar güney ucunda kapı açıklığı, kuzeybatı köşesinde hela ünitesi,

kuzeyinde cami görevlilerine ait muhdes mekânlar ve ortasında da şadırvanı

bulunmaktadır. Avlu kapısı, güney yanı ile son cemaat yeri kuzeybatı köşesine

bitişik ahşap iskeletli, bakır levha kaplı bir beşik çatı ile örtülüdür. Kanatlarla

beraber tamamen ahşap malzeme kullanılarak hazırlanmış boyuna dikdörtgen

340- Tamir kitabesine göre 1772 yılında bir onarım geçirdiği anlaşılmakla birlikte mahiyeti

ve niteliği belirlenememektedir.

341- Eserin 1947 yılındaki restorasyonu hakkında bkz., Erken, a.g.e., s.305; 1947

onarımıyla beraber 1977 yılı onarımı için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.

05.04.01/10 No.’lu dosya; ayrıca aynı dosyada H. Okatan tarafından 1970 yılında

çizilmiş plân ve kesitlere de ulaşılabilmektedir.

262

biçiminde sövelerle kuşatılan segment kemer görünüşlü büyük bir açıklığa

sahiptir (Fotoğraf: 289). Kapı yüzeyinde çoğunlukla kemer köşelikleri ve

alınlığına oyularak işlenmiş süslemeler görülmektedir. Yan söveler düz

yüzeyli, üst kenar ise gittikçe taşırılan ince profillerle bir tepelik şeklinde

yapılmıştır. Kemer, mukarnaslı başlıklara sahip kare kesitli birer ayağa

oturmaktadır. Ayakların kenarlarında başlıklara kadar yükselen ve bir düz, bir

ters olmak üzere “V” şeklinde sıralanan ince bir bordür mevcuttur. Sövelerin iç

kenarları minik üçgen prizmalardan meydana gelen bir şeritle

çerçevelenmekle birlikte kuzey yandaki bütünüyle yok olmuştur. Kemer kavsi,

başlıkların iki yanından itibaren ayak kenarlarında yükselen şeritlerle benzer

görünüşte bir bordürle üç yönden kuşatılmış ve yukarısına yine aynı bordür

kullanılarak enine dikdörtgen biçiminde bir çerçeve teşkil edilmiştir. Kemer

köşeliklerine altı kollu küçük yıldız çiçekleriyle dolgulanmış birer rozet ile

bunların iç yanlarına kemer kavsine paralel uzanan, ince dal ve yapraklara

sahip karşılıklı birer lâle motifi işlenmiştir. Kemerin hemen yukarısında yine bir

düz, bir ters “V” dizisinden oluşan fakat daha kısa bir şerit vardır. Kemer

açıklığı yukarısındaki dikdörtgen çerçeve içerisinde kısa kenarları üçgen biçimi

sivri hatlarla şekillendirilmiş ve ortadaki kitabelik olarak değerlendirilen yan

yana üç adet pano bulunmaktadır. Panolar etrafı oyularak kabartılmış yüzeyler

halindedir ve yandakiler baklava dilimleriyle süslenmiştir. Orta panonun

ortasına da kısa kenarları kaş kemer biçiminde kavislendirilen kitabe levhası

yerleştirilmiştir. Harfleri etrafı oyulmak suretiyle kabartılan sülüs hatlı levhada

“Mâşâallah tamir sene 1186” yazılıdır (Fotoğraf: 290). Yazı levhasının iki

yanında oniki yapraklı birer rozet görülür. Kapı kanatları bir çifttir ve enli, kalın,

düz yüzeyli tahtaların yan yana sıralanıp kabara başlı iri mıhlarla

263

tutturulmasıyla yapılmıştır. Bini üzerinde de vaktiyle rozetlerin yer aldığı

görülmekle birlikte sadece üstteki ikisi sağlam kalabilmiştir. Kanatların orta

seviyesine küçük mıhlarla çakılan, simetrik birer halkaya ait aynaların ikisi de,

sac levhalardan kesilmiş madeni birer unsurdur. Aynaların kenarları fistoludur

ve her kavis içine birer delik sırası açılmıştır. Üst bölümleri dar bir boyun ve

uçları palmet yaprağı şeklinde kesilmiş simetrik birer uzantıyla sonuçlanır.

Palmetlerin yüzeyinde bir üçgen teşkiliyle üçer adet delik mevcuttur.

Cephe yüzeyleri çimento harcı ile tamamen sıvanıp boyandığı için

duvar örgüsü görülememekle birlikte, önceki halinde caminin hımış duvarlara

sahip olduğu fakat son onarım sırasında doğu ve batı beden duvarlarına bitişik

konumla yaklaşık 50 cm. kalınlığında kârgîr malzemeli birer duvar daha

örüldüğü342 belirlenebilmektedir (Çizim: 33). Tavan ve minare bütünüyle

ahşaptır. Örtü sistemi ise asıl haliyle alaturka kiremitlerle kaplı iken onarım

esnasında bakır levhalarla kaplanmıştır343.

342- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/10 No.’lu dosya muhteviyatındaki 1970

yılına ait bir rölövenin kenarına “…Mevcut doğu ve batı duvarları hımış olduğundan;

çatı konstrüksüyonunun emniyeti bakımından doğu ve batı duvarlarının önüne 50 cm.

genişliğinde kargir duvarlar yapılacak, çatı bu duvarlar tarafından taşınacaktır…”

şeklinde bazı notların yazıldığı ve bu değişikliklerin plân-kesit çizimleriyle de belirtildiği

görülmektedir. Şimdiki duruma göre duvarların 1 m.’ye ulaşan kalınlıkları bahsedilen

faaliyetlerin gerçekleştirildiğini açıkça ortaya koymaktadır; ayrıca yapıyı 15.04.2002

tarihli ziyaretimizde güneydoğu köşenin alt seviyesindeki sıvası dökülmüş

yüzeylerden ahşap hatılın bir kısmı ile duvar örgüsünü oluşturan kaba yonu taşları

görme imkanımız olmuştu. Halen caminin imamlığını yapan sayın Mustafa Uçarlı,

2002 yılı içerisinde sıva tabakalarının dökülmesi üzerine beden duvarları alt kısmının

bir insan boyu yüksekliğinde kazınarak ahşap hatıllı kaba yonu taş örgünün açığa

çıkarıldığını ve tekrar sıvanıp boyandığını şifahi olarak ifade etmiştir.

343- Bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/10 No.’lu dosya.

264

Cepheler, beden duvarları ve çatı olmak üzere iki kademe halinde

algılanır. Çatının dört yöndeki uzantısı aynı zamanda alt kademeyi sınırlayan

saçak görevini de yerine getirir (Fotoğraf: 288).

Bina gövdesinin görünüşleri genellikle masif ve sarı badanalı, düz sıvalı

duvar yüzeylerini yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir.

Pencereler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, doğu cephede üç,

batı cephede iki sıra halinde dörder344, güney cephede ise yine alt ve üst

seviyede ikişer adettir (Fotoğraf: 288, 291). Doğu cephenin alt kısmında

pencere açıklığı yoktur. Batı ve güneydeki pencereler cephe yüzeyine simetrik

bir düzenle aynı aksı paylaşarak yerleştirilmiştir. Doğu cephe pencereleri ise

aslında batıdakilerle simetriktir fakat onlardan farklı olarak kuzey uçtaki bir

tanesi eksik yapılmıştır. Bütün pencere açıklıklarının kenarları ahşap

çerçevelerle kuşatılmıştır. Üst seviyedeki pencereler eş boyutlarda kaş kemerli

birer açıklığa sahiptir ve hepsine de onarım sırasında ince çıtaların çapraz

dizilmesiyle birer kafes hazırlanmıştır. Alt sıradaki pencereler boyuna

dikdörtgen birer açıklıktır ve her birine uçları sövelere saplanan ahşap

çubuklarla basit birer şebeke yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 292). Yatay ve düşey

konumlu çubuklarla kare biçimi gözler oluşturan şebekelerde, çubukların

düğüm noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır. Pencere kenarları ile kafes

ve şebekelerine kırmızı yağlı boya yapılmıştır.

Minare, binanın kuzeybatı köşesinde, çatı seviyesinden itibaren biraz

içerlek konumla yükselir. Silindirik görünüşlü gövdesi, esasen düz tahtaların

344- Doğu ve batı beden duvarlarının onarım sırasında ikinci bir duvarla kalınlaştırıldığı

dikkate alınırsa bu cephelerdeki pencere açıklıklarının güney cephedekilerle ve iç

mekân görünüşleriyle karşılaştırıldığında aynı biçimde yapıldıkları anlaşılmaktadır.

265

düşey vaziyette yan yana sıralanıp derzlerine de ince çıtaların çakılmasıyla

elde edilmiş poligonal bir plâna sahiptir. Şerefeye yakın bölümde fistolu bir

kuşak ile yukarısındaki bir bilezik gövdeyi sınırlandırır. Şerefe altı içbükey-

dışbükey silmelerle kademelendirilmiştir. Şerefe ile petek kısmı gövdeden

biraz daha geniş çaplı olarak aynı kütle içerisinde değerlendirilmiştir. Başka bir

ifadeyle şerefe ile petek aynı gövde içerisinde birleştirilerek; alt kısmı minare

gövdesiyle paralel görünüşlü korkuluk, yukarısı ise “C-S” kavisli dekoratif

kemer açıklıklarından ibaret bir gövde şeklinde hazırlanmıştır. Petek üzerine

de kurşun levhalarla kaplı sivri külah ve iki boğumlu bir alem yerleştirilmiştir

(Fotoğraf: 288).

Son cemaat yeri345 cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının

devamı şeklinde uzanır ve tamamen masif karakterlidir. Binanın görünüşüne

hareket kazandıran kuzey cephesinde alt seviyede altı, üst seviyede dört adet

pencere açıklığı mevcuttur (Fotoğraf: 293). Alt seviyedeki pencereler, cephe

aksında yer alan kapı açıklığının her iki yanına simetrik düzenle aynı hizada

sıralanmış, kare kesitli birer ayağa oturan eş boyutta aynalı kemerli büyük

birer açıklıktır. Her biri için ahşap iskeletli camekân hazırlanmıştır. Cephenin

üst kısmındaki pencereler, alt seviyeye ait batı kenardaki ikinci pencereden

345- Erken (a.g.e., s.304-305), son cemaat yeri ile ilgili “…Kuzey cephede beden

duvarlarının uzantısı olan yan duvarlar ve bu duvarları ortada bir paye ile birleştiren iki

sivri tuğla kemer son cemaat yerini meydana getirmektedir. Kemerlerin üzeri üç sıra

tuğla ve bir sıra kesme taştan meydana gelmekte, duvarlar kirpi saçaklarla

nihayetlenmektedir. Son cemaat yerinin üzerini örten kubbelerin her ikisi de

pandantiflidir...” şeklinde bazı ifadeler kullanmakta ve yapının bir plânı ile fotoğrafını

vermektedir. Son cemaat yerinin halen mevcut durumu da Erken’in yayınladığı plân

ve fotoğrafla aynı özellikleri taşımakta, fakat ifadeleriyle çelişmektedir; dolayısıyla

Erken’in son cemaat yerine ait bilgileri başka bir yapınınkiyle karıştırmış olduğunu

düşünmekteyiz.

266

itibaren aynı aksı paylaşarak doğuya doğru sıralanan daha küçük ve boyuna

dikdörtgen birer açıklığa sahiptir. Hepsinde de güney ve batı cephedeki alt

pencerelerle aynı özellikleri taşıyan ahşap birer şebeke görülür. Kapısı alt

pencerelerle benzer görünüşte aynalı kemerli bir açıklık şeklindedir. Kapı

açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve sanat değerinden yoksun

alelade unsurlardır.

Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve düz ahşap

tavanla örtülüdür. Tavan, ince çıtalar kullanılarak kare biçimi çerçevelerle

hareketlendirilmiş ve yüzeyine kahverengi yağlı boya yapılmıştır. Kuzeybatı

köşede içerisinde ahşap minare çekirdeği bulunan ve ince tahta levhalarla

sınırlandırılmış kare kesitli muhdes bir kütle vardır. Ayrıca güneybatı köşeye

bitişik konumla, mahfille irtibatlı “L” şemaya sahip ahşap malzemeli bir

merdiven hazırlanmıştır. Harim duvarını teşkil eden güney cephesinde, yapı

aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş bir kapı ve her iki yanında da eşit mesafelerle

ikişer pencere açıklığı bulunmaktadır (Fotoğraf: 294). Pencereler, boyuna

dikdörtgen şeklindedir ve yatay sıralı lama demirlerinden düşey konumlu

çubuk demirlerin geçirilmesiyle dikdörtgen biçimi gözler oluşturan basit birer

şebekeye sahiptir. Doğudaki iki pencere arasına, muhtemelen 1947

onarımında ahşap malzeme ile boyuna dikdörtgen biçiminde alelade bir

mihrap kompozisyonu yapılarak mihrabın batısındaki pencerenin yukarısına

“Allah”, doğusundaki pencerenin yukarısına da “Muhammed” yazılmıştır. Doğu

duvarına siyah boya ile oldukça iri bir vav (و) harfi işlenmiş ve ortasına da

sülüs hatlı bir yazı kartuşu teşkil edilmiştir. Kartuşun alt kısmındaki “sene

1366” ibaresinden onarımın 1946 yılında başladığı anlaşılmaktadır. Zemin

267


kadar yükseltilerek birer seki meydana getirilmiştir.

Harim kapısı, tamamen ahşap malzeme kullanılarak boyuna dikdörtgen

biçiminde çerçevelenmiş segment kemer görünüşlü bir açıklığa sahiptir ve

köşelikleri de birbirine bitişen düz bir yüzey olarak biraz taşıntılıdır. Kemer,

mukarnaslarla hareketlendirilmiş birer üzengi konsollarına oturtulmuştur

(Fotoğraf: 295).

Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat ahşaptır ve enli, kalın, düz

yüzeyli tahtaların yan yana sıralanıp kabara başlı ufak mıhlarla tutturulmasıyla

elde edilmiştir. Kapının binisi profilli bir çıtadan ibarettir. Alt ve üst seviyede

yan yana sıralanan beşer adet her bir mıhın etrafında madeni süs unsuru

olarak yapılmış kenarları fistolu birer ayna mevcuttur. Ayrıca biniye yakın

konumla kanatların orta seviyesinde birer halka bulunmaktadır. Bunların

sacdan kesilmiş daha geniş çaplı aynaları da fistolu kenarlara sahiptir ve

kavislerinin iç kısmına birer delik açılmıştır. Köşelikler, mukarnaslı üzengiler,

bini, mıh ve halka aynaları yaldız, diğer yüzeyler ise yeşil renkli kalın bir yağlı

boya tabakası ile kaplıdır.

Harim, doğu-batı yönünde kareye yakın dikdörtgen plânlı büyük bir

hacimdir (Fotoğraf: 296), ancak kuzeydeki son cemaat yerinin üzerine mahfil

katı yerleştirilmek suretiyle mekân genişletilmiştir (Fotoğraf: 297). Harim

mekânı bütünüyle düz ahşap tavanlıdır. Tavan kaplaması, profilli ince çıtalarla

küçük karelere bölünmüş; yüzeylerine de kök boya ve ince çıtalar kullanılarak

çeşitli süslemeler346 yapılmıştır (Fotoğraf: 296-297). Tavanın ortasında dıştaki

346- Tavan süslemeleri için bkz., Nemlioğlu, a.g.t., s.44-45; Özkan, a.g.t., s.126-127.

268

kalın diğerleri ince üç bordürle çerçevelenmiş ve yüzeye göre biraz taşıntılı

dikdörtgen bir göbek yer alır (Fotoğraf: 298). Göbek yüzeyinde parçalar

halindeki yuvarlak satıhlı ince çubuklarla teşkil edilmiş sekiz kollu yıldızlardan

oluşan geometrik kompozisyon görülmektedir. Sekiz kollu yıldızların

aralarında yine sekiz kollu küçük yıldızlar ve baklava dilimleri ortaya çıkmıştır.

Yıldızların zemini açık sarı, kahve, aralardaki levhaların zemini ise mavi ve

yeşil renklerle boyanmıştır. Her bir kol ile ara levhanın yüzeyine çeşitli

renklerde kök boyalarla çiçek tasvirleri işlenmiştir. Göbeği çerçeveleyen

bordürlerde de yine gül, lâle, yıldız v.b. çiçek motifleri görülür. Göbeğin doğu

ve batı yanlarına simetrik bir düzenle kare çerçeve içerisinde büyük birer

çarkıfelek yapılmıştır (Fotoğraf: 299). Kare çerçevenin zemini siyah,

çarkıfeleğin her bir kolu ise kırmızı, sarı ve yeşil renklerle boyalıdır. Tavan

kenarlarında farklı renkte boyalar kullanılarak iç içe kare ve dikdörtgen

çerçeveler halinde yapılmış başka panolara da rastlanmakla beraber bunların

yüzeyinde herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Tavan yüzeyi,

süslemeli bölümler dışında bütünüyle kahverengi yağlı boya ile kaplanmıştır.

Harimin kuzey duvarı hariç diğer cephelerdeki üst pencere açıklıklarının

yanlarına “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı madalyonlar

işlenmiştir. İsimler beyaz zemin üzerine siyah boyalarla yazılmış ve

madalyonların çevresi çiçeklerden oluşan çelenklerle kuşatılmıştır. Güney

duvardaki madalyonların altında girift yazılardan ibaret birer madalyon daha

mevcuttur. Güney duvar alt ve üst pencereleri arasındaki yüzeye işlenmiş

yazıların doğu kenarlarında görülen 1947 ibaresi yapılan onarımlara işaret

etmektedir. Bu yazıların mihraba bakan alt yanlarında da kaideli ve kulplu

269

vazodan çıkan çiçek demetlerinden ibaret birer natürmort tasviri dikkat

çekmektedir (Fotoğraf: 300).

Pencereler, dış görünüşlerine benzer biçimde yapılmakla birlikte, üst

seviyedekilerin alçı şebeke gözlerine renkli camlar yerleştirildiği iç mekândan

bakıldığında görülebilmektedir. Kapı ise dıştaki segment kemerli açıklığa

karşılık iç cephesinde dikdörtgen formludur. Güney duvarın orta bölümüne

mihrap, pencerelerin dış yanlarına da dikdörtgen biçiminde birer dolap nişi

yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 296). Dolaplar, enli tahtaların yan yana

sıralanmasıyla hazırlanmış birer çift ahşap kanada sahiptir. Harimin zemin

seviyesi, kapı açıklığının yanlarındaki ilk pencere açıklığından itibaren biraz

yükseltilerek kuzeydoğu ve kuzeybatı köşeler önünde birer seki meydana

getirilmiştir. Sekilerin mekâna yönelen kenarlarına kare kesitli, kalın düz

çıtalardan ibaret sade bir parmaklık hazırlanmıştır.

Kadınlar mahfili, kuzeyde yer alan son cemaat yerinin üzerine, harim

mekânının devamı niteliğinde yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 297). Tavan yine aynı

görünüşte kare biçimi küçük çerçevelere ayrılarak, mahfil güney kenarındaki

kare kesitli altı adet ahşap ayakla desteklenmiştir. Mahfil döşemesinin güney

tarafı, bir dizi ahşap konsolla taşınan çıkma halindedir; ayrıca doğu ve batı

duvara bitişik yanları biraz daha taşıntılı yapılarak küçük birer müezzin mahfili

teşkil edilmiştir. Mahfilin güney kenarı boyunca uzanan parmaklık, kare kesitli,

kalın düz çıtalardan elde edilmiştir. Mahfile son cemaat yerinin güneybatı

köşesindeki ahşap merdivenle çıkılmaktadır. Mahfil katının kuzeybatı köşesine

bitişik konumla minare kaidesine ait kare kesitli ahşap kütle mevcuttur. Minare

kapısı, mahfil döşemesinden daha yüksek seviyede, boyuna dikdörtgen bir

270

açıklıktır ve bu kütlenin doğu kenarı önüne hazırlanmış beş basamaklı bir

merdivenle ulaşılır.

Mihrap, güney duvar aksında beş kenarlı girinti yapan bir niş

biçimindedir (Fotoğraf: 301). Harim tarafındaki iki köşesine, kum saati şeklinde

başlık ve kaideye sahip birer sütunce yerleştirilmiştir. Kavsarası altı sıra

mukarnasla hareketlendirilmiş ve mukarnas sıralarına göre basamak gibi

kademelenerek tepede birbirine bağlanan hafif içerlek bir yüzeye sahiptir.

Gövdenin alt kısmına dilimli kemere sahip küçük bir niş daha açılmıştır.

Mihrap iki yan ve üst kenarı dolaşan enli bir bordürle kuşatılmıştır. Bordür

yüzeyi, alçıdan kalıplama tekniğiyle yapılmış bitkisel ve geometrik motiflerle

süslüdür. Bordürün iç ve dış kenarları burmalı, ince şeritlerle çerçevelenmiş,

yüzeyi ise yan yana simetrik bir çift halinde lâlelerle dolgulanmıştır. Lâle

motiflerinin aralarında karşılıklı birer “S” kıvrımı yukarı doğru uzayıp

gitmektedir. Kavsaranın yukarısına diğerleriyle aynı görünüşte yatay konumla

bir bordür daha yerleştirilerek ayet kitabeliği şeklinde enine dikdörtgen bir

çerçeve oluşturulmuştur. Bordür, kavsara ve sütuncelere yaldız, mihrap

yüzeyine yeşil yağlı boya yapılmıştır. Mihrabın iki yanında yaldızla kaplı

madeni birer şamdan bulunmaktadır.

Minber, güney duvar batı yanındaki pencere ile dolap nişi arasında yer

alan ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 302). Yan aynalıkları, dik açılı üçgen bir pano

içerisine teşkil edilmiş geometrik şekil ve köşebentlerindeki bitkisel motiflerle

süslüdür. Aynalıklar, esasen tavan göbeğiyle aynı özellikte hazırlanmakla

birlikte buradaki kompozisyon on kollu yıldızlar ile aralarda oluşan beş kollu

küçük yıldızlardan meydana gelir. Merkezi yıldızın göbeği ile aynalığın iki

köşesine birer rozet, diğer köşesine de iri bir yaprak kabartılmıştır. Bitkisel

271

süslemeler kırmızı, yeşil; yıldızlar ise sarı, kırmızı ve açık mavi renklerle

boyanmıştır. Korkuluklar ve aynalığın etrafındaki yüzeyler, kenarları tırtıklı

küçük parçaların birbirleriyle birleşmesinden oluşan geometrik kompozisyonla

ajurlu bir görünüşe sahiptir. Minber kapısı, üzengisi “S” şeklinde kavislenen

yarım daire kemer biçiminde yapılmış bir açıklıktır ve korkulukla aynı tarzda

ajurlanmış bir çift kanadı vardır. Bini yüzeyinde çiçek kabartmaları görülür.

Kemer köşeliklerine kabartma kıvrım dallar arasında birer rozet işenmiştir.

Kapı kemerinin yukarısında besmele yazılı enine dikdörtgen bir pano

mevcuttur. Kapı, küçük geometrik şekillere sahip ince bir bordürle

çerçevelenmiş ve yukarısına ortasında iri bir rozet bulunan kıvrım dallı bir

tepelik ile üç adet alem yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 303). Sivri külahlı köşk

kısmında, cepheler oldukça basit birer dekoratif kemer şeklinde açılmıştır.

Kemer köşelikleri ajurlu kıvrım dallarla hareketlendirilmiştir. Kemer açıklığının

alt kısımları yine korkulukla aynı tarzda ajurlanmış yüzeylere sahiptir. Geçit

bölümü ise minber kapısındakiyle benzer görünüşte dekoratif kemerli bir

açıklık şeklinde düzenlenmiştir. Minberin aynalık dışındaki bütün yüzeyleri

halen yeşil yağlı boyalıdır.

Harimin güneydoğu köşesine bitişik konumla ahşap malzemeli bir vaiz

kürsüsü yerleştirilmiştir. Kürsü diyagonal bir ayakla desteklenen küçük bir

çıkma şeklindedir ve kenarlarına minber korkuluklarıyla ortak özelliklere sahip

bir korkuluk hazırlanmıştır. Kürsüye birkaç basamaklı ahşap merdivenle

çıkılmaktadır.

Avlunun ortasında yer alan şadırvan, mevcut durum itibariyle

muhtemelen geç dönem eseridir ya da önceki onarımlar esnasında tamamen

272

yenilenmiş bir unsurdur, ancak yapının asıl halinde de böyle bir şadırvanın

bulunduğunu söylemek mümkündür.

Altıgen plânla köşelere yerleştirilen altı adet ahşap sütunun taşıdığı

yarım daire kemer açıklıklı baldaken bir kuruluşa sahiptir ve içte düz tavan,

dışta ise oldukça basık, piramidal bir külahla örtülüdür. Ortasında onikigen

plânlı, prizmal gövdeli bir havuz bulunmaktadır (Çizim: 33, Fotoğraf: 304).

Şadırvanın taşıyıcı sistemini teşkil eden sütunlar, saçaklar ve tavan

göbeği ahşap, kemer açıklıkları ise betonarmedir. Örtü sistemi 1977

onarımında cami çatısıyla aynı özellikte bakır levhalarla kaplanmıştır. Havuz,

yekpare bloklar halindeki düzgün kesme taşlarla yapılmıştır.

Şadırvan iki kademeli bir görünüş sergilemektedir. Alt kademe, yukarı

doğru gittikçe daralan ve yatay profillerle kademelenerek taşıntı yapan

başlıklara sahip ahşap sütunların taşıdığı yarım daire kemerli birer açıklıktan

ibarettir ve kemerlerin hemen yukarısına oturtulmuş geniş bir saçakla

sınırlanmaktadır. İkinci kademe, saçaktan itibaren başlayan ve basık piramidal

bir külahla sonuçlanan örtü sisteminden müteşekkildir. Tavan, profilli ince

çıtalar kullanılarak yapılmış dairevi bir göbekten gelişen, ışınsal dağılımlı

adeta sembolik bir güneş kompozisyonu gibi düzenlenen yüzeye sahiptir.

Kompozisyonun dış kenarları yine profilli çıtalarla altıgen biçiminde

çerçevelenmiştir. Zemin kırmızı, çıtalar yeşil yağlı boyalıdır. Güney kenar

hariç, her bir kemer açıklığı arasına dinlenmek amacıyla parmaklıklı birer

ahşap seki yerleştirilmiştir. Eşit aralıklarla düşey sıralı, kare kesitli, kalın düz

çıtalardan oluşan parmaklıklar, sütunların dış yüzleri boyunca uzanır. Sütunlar

ve parmaklıklar yeşil yağlı boyalı, kemer-köşelikleri ise sarı badanalıdır.

Şadırvanın zemini muhtemelen son onarımlarda çimento harcıyla yapılmış iki

273

basamaklı bir sekiyle yükseltilmiş ve güneybatıdaki kemer açıklığı arasına üç

basamaklı beton bir merdiven hazırlanmıştır.

Şadırvanın ortasında yer alan onikigen plânlı, prizmal gövdeli havuz,

her kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde kalın levhalar kullanılarak düzgün

kesme taş malzemeyle yapılmıştır. Havuzun merkezinde daha yüksek

seviyeli, mermerden oyularak hazırlanmış yarım küre şeklinde kaideli bir

fıskiye çanağı bulunduğu eski bir fotoğraftan347 anlaşılmakla birlikte havuzun

üzeri onarım sırasında camekânla kapatılmıştır.


274

g) Hacı Hasan Camii

Çizim No: 34-35


İnceleme Tarihi: 12.07.2001, 20.04.2002, 06.10.2003

Hacı Hasan Mahallesi’nde, güneye meyilli bir arazi üzerine

yerleştirilen eserin batısında Dar Sokak, güneyinde ise Kerim Sokak uzanır348

(Fotoğraf:305).

Harim kapısı yukarısına yerleştirilmiş yedi satırlık tamir kitabesinde349

H.1126/M.1714 yılında inşa edildiği ve Hacı Ali tarafından Hafız İmam Veli

isimli bir ustaya H.1278/M.1861’de350 genişletilmek suretiyle yenilettirildiği

belirtilmektedir. Kitabede banisinden söz edilmemekle birlikte mahalleye351 de

348- Cami, Merzifon imar plânına göre, 255 Ada ve 14 Parseldedir.

349- Bayram, Osmanlıca metni Yusuf Akyurt’tan aynen aldığını ifade ederek

yayınlamıştır, bkz., “Tarihin Derinliklerinde...”, s.511. Kitabenin transkripsiyonu

şöyledir:

Tamir 1278 Tarih-i bani-i merhum Fi senetin 1126

a. Hoşâ ferhunde âsâr-ı hayr-ı’uzmâ—Zehî ferah ibâdetgâh-ı garâ

b. İdüb Hacı Ali tevsî’i tecdîd—Erişdi feyzi hakle lutf-ı Mevlâ

c. Olub şâyeste gufrân-ı bârî—İde pâdâş ona cennetde me’vâ

d. Didi tarihin eşref hâtif-î gayb—Güzel hayr-ı celîl ve cây-ı zîbâ

e. Kılub ta’mir hafız imam Veli—Şefaat eylesün ol ism-i a’lâ

f. Üstâdına sad-hezârân âferîn—Gün gibi şevkini verdi pür-ziyâ

g. Şöyle bil tarih-i cevher eyledim—Kıl nazar kayyum-ı kaydım câ-be-câ


İbrahim Bülbül tarafından gerçekleştirilmiştir, kendisine sonsuz teşekkürlerimi

sunarım.

350- Binanın tamir tarihi Hicrî 1278, Milâdî 1861 senesine tekabül etmektedir (krşl., Unat,

a.g.e., s.86); halbuki Erken (a.g.e., s.309), Hicrî yılı 1287 olarak okumuş ve milâdî

karşılığını, yanlışlıkla 1871 göstermiştir; Bayram da (“Merzifon Ulu...”, s.75) benzeri bir

hata ile Hicrî yılı 1287 şeklinde vermiştir.

351- Hacı Hasan Mahallesi adına ulaşabildiğimiz en erken tarihli belge şimdilik

H.1136/M.1723 yılına ait bir hurufat kaydıdır, bkz., Eken, a.g.m., s.351; ayrıca Hacı

275

adını veren Hacı Hasan tarafından yaptırıldığı ve dolayısıyla ismini buradan

aldığı anlaşılmaktadır. Nitekim eser, H.1181/M.1767 yılına ait bir hurufat

kaydı352 ile Merzifon şer’iyye sicillerinde353 de Hacı Hasan Camii olarak

geçmektedir.

Cami, 1861 yılında yenilenip asıl şeklini kaybettikten sonra 1935 yılı354

ile tarihini belirleyemediğimiz geç bir dönemde tekrar onarılarak günümüzdeki

halini almıştır.

İlk yapısı hakkında fazla bilgi edinemediğimiz binanın ahşap ya da

kerpiç malzemeli iken duvarlarının kârgîr olarak yeniden yapıldığına dair iki

farklı kayıt355 bulunmaktadır.

Mevcut bina, kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte, kuzey kenarı

güneydekinden biraz daha uzun olmak üzere, kuzey-güney doğrultusunda

dikdörtgene yakın bir dikyamuk plânla uzanır (Çizim: 34). Minare, harim kuzey

cephesinin batı kenarında, beden duvarları ile kaynaşmış bir kaide üzerinde

yükselir. Cami, ortası kubbeli ahşap tavan üzerine kırma çatı ile örtülüdür. Son

cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânla uzanarak düz ahşap

Hasan Mahallesi adına 19. yüzyıla ait temettuat kayıtları (BOA.ML.VRD.TMT.14186,

H.1260-1261/M.1844-1845) ile Merzifon şer’iyye sicillerinde de (1301-1305/1883-

1887 yıllarına ait defter, s.1, 6, 19, 46, v.d.) rastlanmaktadır.

352- Bu kayda göre Serçe Bıçak Hacı Mehmed Ağa’nın camiye para vakfederek gelirleri

ile hasır alınması, imam ve mütevelli için de günlük bir miktar akçe ödenmesi istendiği

belirtilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.351.

353- Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.117.

354- Caminin 1935 yılı onarımıyla ilgili bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/04

No.’lu dosya.

355- Erken (a.g.e., s.309), yapının daha önceki halinde ahşap olduğunu ve 1871 yılında

kârgîr malzeme ile yeniden yapıldığını ileri sürer; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.

05.04.01/04 No.’lu dosyadaki bir belgede ise evvelce kerpiç duvarlı iken 1935

senesinde çatısı askıya alınarak duvarlarının kârgîre tahvil olunduğu belirtilir.

276

tavanla örtülmüştür. Harim kapısı, son cemaat yeri güney duvarına aksı ile

ortalanarak yerleştirilmiştir.

Eserin kuzey ve doğu yanlarında, kısa duvarlar örülerek “U” şemalı

birer avlu meydana getirilmiştir. Muhdes bu avlulardan doğudaki diğerinden

daha küçük boyutludur ve bitişiğindeki konutun bahçesi olarak kullanıldığı

anlaşılmaktadır. Kuzeydeki avlunun batı ve kuzey duvarlarında kapı açıklığı,

doğu yanında ise sonradan yapılmış küçük bir müştemilat ile abdestlik ve hela

mekânları vardır. Doğu cephesi kuzey kenarına bitişik yapılmış konutlardan

dolayı kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 306).

Beden duvarları, minare kaidesi halen kârgîr malzemelidir ve yüzeyleri

çimento harcı ile tamamen sıvanarak badana yapılmıştır. Minare gövdesi

ahşap üzerine sac kaplamalıdır. Örtü sistemi ise Marsilya tipi kiremitlerle

kaplıdır.

Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç, iki kademe

halinde algılanır. Alt kademe beden duvarlarından ibarettir ve üst kademeyi

teşkil eden örtü sistemine ait çatının devamı niteliğindeki enli birer saçak ile

sınırlıdır.

Cepheler, sıvalı ve açık sarı boyalı yüzeyleri ile tamamen masif bir

görünüş sergilemekle birlikte pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler

doğu ve batı cephede dörder, güneyde iki adettir (Fotoğraf: 305-306). Cephe

aksına göre simetrik düzenle yerleştirilmiş, aynı hizada ve eş boyutta sivri

kemerli birer açıklıktır. Kemer alınları ile söveleri duvar yüzeyine göre hafif

taşıntılı yapılmış, denizliklerinin alt yüzü profilli silmelerle hareketlendirilmiştir.

Şimdiki görünüşleri itibariyle 19. yüzyıl özelliği yansıtan pencerelerin her birine

muhtemelen geç bir dönemde çubuk demirler kullanılarak “S” kıvrımlı simetrik

277

süslemelere sahip basit birer şebeke yerleştirilmiştir. Pencere açıklıklarının üst

kısmında saçak seviyesine yakın konumla yer alan profilli bir silme cepheleri

boydan boya kuşatır.

Minare, bina kütlesinin kuzeybatı köşesine yakın konumla çatı üzerinde

yükselen kare kesitli kârgîr bir kaideye oturmaktadır. Gövdesi356 ahşap üzerine

sac levhalarla kaplanarak beyaz yağlı boya yapılmış yeni bir unsurdur ve

herhangi bir özelliğe sahip değildir (Fotoğraf: 305).

Son cemaat yeri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının devamı

şeklinde uzanması ve beden duvarları ile beraber sıvanıp boyanması

nedeniyle bir bütün halinde algılanmakla birlikte, kuzey cephe dikkate

alındığında bütünüyle muhdes olduğu anlaşılmaktadır. Binanın genel

görünüşüne hareket kazandıran kuzey cephesi, kalkan duvar niteliğinde

örülerek üçgen biçimi bir alınlık teşkil edecek şekilde yükseltilmiş ve üzeri de

beşik çatı ile örtülmüştür (Fotoğraf: 307). Cephe yüzeyine üç adet kapı ile üç

sıra halinde ve her sırada üçer adet olmak üzere toplam dokuz pencere

açıklığı yerleştirilmiştir. Kapı açıklıklarından biri cephe aksında diğerleri iki

köşeye yakın konumda yer alır. Batıdaki kapı açıklığı mahfille, doğudaki ise

küçük bir depo ile irtibatlıdır. İkisi de boyuna dikdörtgen birer açıklıktır ve

günümüz malzemesi demirden yapılmış basit birer kapı kanadına sahiptir. Alt

seviyedeki pencerelerden ikisi son cemaat yeri kapı açıklığının doğu yanına

birbirine bitişik konumla, diğeri batı yanına yerleştirilmiştir. Orta seviyedeki

pencereler simetrik düzenle aynı hizada sıralanmaktadır. Alt ve orta

356- Yayınlanan eski bir fotoğrafta (Erken, a.g.e., s.310), minarenin pabuç kısmından

itibaren yıkılmış olduğu ve sadece küçük bir bölümü kalabilmiş silindirik gövdenin de

tuğladan inşa edildiği görülmektedir.

278

seviyedeki pencereler yaklaşık eş boyutlarda boyuna dikdörtgen birer

açıklıktır. Orta pencerelerin yukarısında yükselen üçgen alınlıklı kalkan duvar

yüzeyi kısmen taşıntılıdır ve bu kademelenme beyaz boyalı düz bir kornişle

vurgulanmıştır. Alınlığın aksına ortadaki diğerlerinden daha yüksek ve geniş

olmak üzere kaş kemerli üçüz pencere açılmıştır. Son cemaat yeri kapısı,

ötekilerden daha büyük ölçülere sahip boyuna dikdörtgen biçimindedir ve kapı

açıklığına yerleştirilen bir çift kanat, üst kısmı camlı pencere, alt kısmı demir

levhalardan ibaret yeni birer unsurdur.

Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve enli

tahtaların yan yana sıralanıp derzlerine ince çıtalar çakılmak suretiyle

hazırlanmış düz ahşap tavanla örtülüdür. Tavan ve duvar yüzeyleri tamamen

beyaz yağlı boyalıdır. Kuzeybatı köşede mahfile çıkan merdivenin diyagonal

kütlesi mevcuttur. Esasen harim duvarını oluşturan güney cephesinde, yapı

aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş bir kapı ve her iki yanında da eşit mesafelerle

boyuna dikdörtgen şeklinde birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Zemin


kadar yükseltilerek birer seki haline dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 308).

Harim kapısı, kısmî taşıntılı dikdörtgen bir kütle yüzeyine boyuna

dikdörtgen şeklinde açılmıştır. Kapı açıklığının yukarısına asılı kare bir levha

içerisinde tamir kitabesi mevcuttur. Kitabe, yan yana iki sıra halinde yedi

satırdan meydana gelmektedir ve her sıra oval bir kartuş içerisinde yer alır.

Harfler sarı zemin üzerine siyah boya ile yazılmıştır (Fotoğraf: 309).

Kapı kanatları ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift halinde, üst ve alttaki

boyuna, ortadaki ise enine birer dikdörtgen şeklinde üç panoya ayrılmıştır. Her

panonun etrafı pahlanarak inceltilmiş ve orta kısmı çevresinden yüksek düz

279

birer yüzey halinde bırakılmıştır. Kanatlara beyaz yağlı boya yapılmıştır

(Fotoğraf: 308).

Harim, kuzey kenarı güneydekinden biraz daha uzun olmak üzere,

kuzey-güney doğrultusunda dikyamuk plânlı büyük bir mekândır. Mekânı örten

ahşap tavan, doğu ve batı kenarlara yakın konumla, mihraba dik doğrultulu iki

sıra halindeki silindirik kesitli dörder ahşap direğe oturan ana kirişlerle

desteklenmiştir (Fotoğraf: 310-311). Her direk, alt yüzü “S” biçiminde kavisli

birer yastığa sahiptir. Tavanın ortası kısmî derinlikte birer girinti ile

kademelendirilerek iç içe iki sekizgen biçiminde büyük bir göbek teşkil edilmiş

ve göbeğin merkezi de sekiz dilimli bir kubbe şeklinde yükseltilmiştir (Çizim:

35, Fotoğraf: 312). Göbek ve kubbe yüzeyi kök boya kullanılarak çeşitli bitkisel

ve geometrik kompozisyonlarla357 süslenmiştir. Göbeğin etrafındaki tavan

yüzeyi ise profilli ince çubuk çıtaların üçgen, kare, dikdörtgen, altıgen ve

baklava dilimleri oluşturacak biçimde yerleştirilmesiyle küçük geometrik

bölümlere ayrılarak hareketlendirilmiştir (Fotoğraf: 310-311). Göbek dışındaki

tavan yüzeyleri esasen aşı boyalı iken 1935 yılı onarımında358 açık yeşil

renkte yağlı boya ile tamamen kapatılmıştır. Sekizgen göbeği çevreleyen ilk

kademe, dik açılı bir girintiye sahiptir ve köşelerde birer, aralarda eşit mesafeli

dörder adet konsolla bölümlenmiştir. Alt yüzleri “C-S” kıvrımlarıyla

kavislendirilen konsolların yan yüzleri ile ilk kademeyi teşkil eden girintili

yüzeylerin tamamı, karanfil ve hataî benzeri çiçeklerle süslenmiş; ayrıca ilk

kademenin alt kenar aksları birer yazı levhası olarak değerlendirilmiştir. İkinci

kademe pahlı bir girintiden ibarettir ve yüzeyi üç bordüre ayrılmıştır. Alt ve üst

357- Tavan süslemeleri hakkında bkz., Özkan, a.g.t., s.138-140.


280

bordürler bir ters, bir düz yerleştirilmiş palmetlerle, orta bordür “>” biçimindeki

zikzaklarla oluşturulmuştur (Fotoğraf:313). Sekizgenin bu kenarları ile kubbe

arasındaki göbek yüzeyi profilli ince çıtalarla küçük altıgenlere ayrılmış ve her

bir altıgenin içerisine de altı kollu birer yıldız teşkil edilmiştir (Çizim: 35).

Geometrik süslemeye sahip kompozisyonun her iki yanı bitkisel bezemeli ince

birer bordürle kuşatılmıştır. Sekiz dilimli kubbe eteğinde yine bir ters, bir düz

palmet dizisi ile bunun hemen yukarısında zikzaklı bir bordür görülür. Her bir

dilimin yüzeyine ucu palmet biçiminde sonuçlanan ve gövdesi asma

yapraklarıyla sarılmış iri bir selvi motifi işlenmiştir. Ayrıca selvinin gövdesinden

dağılan karanfil, lâle, kıvrım dallar ve muhtelif çiçekler bütün yüzeyi

doldurmaktadır (Fotoğraf: 314). Natüralist bir üslup gözlenen bitkisel

süslemelerde ağırlıklı olarak kırmızı, sarı, koyu yeşil ve kahve rengi tonları

kullanılmıştır. Caminin 1861 yılında yenilendiği bilinmekle birlikte, süsleme

kompozisyonu ve özellikleri esasen 18. yüzyıl karakteri yansıtır. Duvarları

kaplayan düz sıvalı yüzeylere her hangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz

badana yapılmış, fakat duvarların alt kısmı 80 cm. yüksekliğe ulaşan lambri ile

kaplanmıştır. Pencereler, dış kütledeki düzeni yansıtmakla birlikte, farklı olarak

yarım daire kemerli birer açıklıkla harime yönelir (Fotoğraf: 310-311). Güney

duvarın orta bölümüne mihrap, onun batı yanına da minber yerleştirilmiştir.

Harimin zemin seviyesi, kapı açıklığından itibaren bir basamak yükseltilerek

kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelere bitişik birer seki meydana getirilmiştir.

Sekilerin mekâna yönelen kenarlarına ahşap malzeme ile yeni bir parmaklık

hazırlanmıştır.

Kadınlar mahfili, kuzeydeki son cemaat yerinin üzerine, harim

mekânının devamı niteliğinde ikinci kat olarak hazırlanmıştır (Fotoğraf: 311).

281

Tavanı, son cemaat yeri örtüsü ile aynı görünüştedir ve kare kesitli dört adet

ahşap ayakla desteklenmiştir. Mahfile bina kuzey cephesinin batı kenarındaki

kapı açıklığından geçilen ve son cemaat yeri kuzey duvarına bitişik konumla

uzanan bir merdivenle ulaşılmaktadır. Mahfil döşemesinin güney tarafı, dört

adet ahşap ayakla taşınan çıkma halindedir. Müezzin mahfili, kadınlar

mahfilinin orta bölümünden güneye doğru dikdörtgen plânlı bir taşıntıdan

ibarettir ve güney kenar boyunca baştan başa uzanan korkuluk, “S” kıvrımlı

ahşap levhaların alt ve üst yanlarda dalgalı bir şekilde birbirine bitişik

sıralanmasıyla meydana getirilerek yapılmıştır. Mahfil katının batı duvar

ortasına bitişik konumla minare kaidesine ait kare kesitli, taşıntılı kütle

mevcuttur. Minare kapısı, kütlenin doğu kenarında yer alan yarım daire

kemerli bir açıklıktır.

Mihrap, güney duvar aksına esas yüzeylere göre biraz çıkıntılı

dikdörtgen bir kütle teşkiliyle yerleştirilmiş, yarım daire plânlı bir niş

biçimindedir (Fotoğraf: 315). Mihrap nişinin iki yanında kavsara boyunca

yükselen ve kaide ile başlıklara sahip dekoratif birer sütunce mevcuttur.

Kavsaranın yukarısında enine dikdörtgen bir pano içerisinde, ortasında oval

bir madalyon bulunan barok karakterli akantüs yapraklarından ibaret büyük bir

kartuş görülür. Aynı özellikte bir kabartma da mihrap çerçevesinin yukarısına

tepelik niteliğinde hazırlanmıştır. Öte yandan kavsara köşelikleri ile

sütuncelerin yukarısındaki taşıntılı yüzeylerde çiçek kabartmaları

bulunmaktadır. Alçı malzeme ile yapılan bu süslemeler, mihrap yüzeyi ile

birlikte muhtemelen 1935 yılı onarımında açık mavi, sarı ve pembe renkli yağlı

boyalarla kaplanmıştır.

282

Minber, mihrabın hemen batısında yer alır ve ahşap malzeme ile

yapılmış; yan aynalıkları dışında tamamen yeni bir unsurdur (Fotoğraf: 316).

Yan aynalıklar ise bu yapı ile hiç bir şekilde uyuşmadığını hemen ilk bakışta

hissettirmektedir. Aynalıkların her ikisi de yuvarlak satıhlı oyma tekniği

kullanılarak geometrik ve bitkisel süslemelerle dolgulanmıştır. Batıdaki ayna,

esasen oniki kollu yıldızlar ile bunların arasında meydana gelen beş kollu

küçük yıldızlardan oluşan geometrik bir kompozisyona sahiptir. Bu yıldızlarla

birlikte bütün yüzey palmet ve rumî motiflerinden müteşekkil bitkisel bezeme

ile süslenmiştir (Fotoğraf: 317). Doğudaki ayna da benzeri bir kompozisyon

sergilemekle birlikte, diğerinden farklı olarak geometrik şemayı sekiz kollu

yıldızlar ile etrafındaki sekizgenler ve arada oluşan beş-altı kollu küçük

yıldızlar meydana getirir. Bitkisel bezeme yine palmet ve rumî motifleri ile

kıvrım dallardan ibarettir (Fotoğraf: 318). Yan aynalıklar sergilediği bu süsleme

ve üslup özellikleri bakımından farklı bir yapıdan getirildiğini açıkça ortaya

koymakta, fakat hangi yapıya ve döneme ait olduğu ise bir problem olarak

ortaya çıkmaktadır. Edhem359, Pervâne Muînüddin Süleyman’ın yaptırdığı ve

Çelebi Sultan Mehmed’in tamir ettirdiği Eski Cami’ye ait bir minber ile kapı

kanatlarından360 bahisle, 1902 yılında caminin yanması üzerine bunların

kurtarılarak Sultan II. Murad Camii’ne nakledildiğini yazar. V.G.M. arşivinde

mevcut bir kayıt361 ile yayınlanmış bazı bilgilerde362 Eski Cami’ye ait bu

359- Halil Edhem, a.g.m., s.42.

360- Bu kapı kanatları hakkında bkz., tezimizin 184. sayfası.


362- Bilgi için bkz., O. Zeki Özköse, “Eski Cami ve Eski Hamamın Geçmiş Zamanlarına

Dair Anlatılmış ve Yazılmış Malûmat”, Bedesten Kültür Sanat Edebiyat Dergisi, S.7,

Merzifon 2000, s.12-14 (s.14); ayrıca yazar, Hacı Hasan Camii yakınında evi ve

283

minberin Hacı Hasan Camii’ne getirildiği ve bir müddet kullanıldıktan sonra

yıpranması üzerine parçalara ayrıldığı ve yan aynalıkların şimdiki minbere

yerleştirildiği ileri sürülmektedir. Aynalıklar kompozisyon ve palmet-rumî

kombinasyonu ile ilk bakışta gerçekten de 15. yüzyıl hissi uyandırmakla

birlikte bitkisel motiflerin karakteri 15. yüzyıl ilk yarısı ile uyuşmamaktadır.

Özellikle aynı yapıdan getirildiği söylenen kapı kanatlarındaki kompozisyon ile

motifler, işleniş ve biçim bakımından belirgin farklılıklar arz etmektedir. O

tarihlerde bitkisel bezemeyi teşkil eden motifler daha belirgin ve karakteristik

özelliklere, daha etli yapraklara sahipken buradaki motiflere baktığımızda

rumîlerin adeta sadece kıvrım dal gibi inceldiği görülür. Öte yandan Öney’in

“tamamen röliyefli kündekâri” 363 dediği bu tarz oyma işçiliğinin örneklerine

Selçuklu ve Beylikler devri kapı kanatlarında rastlanırken minberlerde

görülmemesi de dikkat çekicidir. Hacı Hasan Camii minberi yan aynalıklarının

karakterini yansıtan benzerlerine 15. yüzyıl örneklerinde rastlanmaması

nedeniyle, ileri sürüldüğü gibi 15. yüzyıl ilk yarısına ait olmadığı söylenebilir364.

Ancak, belki de böyle bir minberin aslı taklit edilerek yapılmaya çalışıldığı

düşünülebilir. Sonuç itibariyle bu aynalıkların hangi yapıya ve döneme ait

olduğu şimdilik çözemediğimiz bir problem olarak kalmaktadır.

atölyesi bulunan marangoz Nihat Özkasap adlı ustanın Eski Cami’ye ait minberden

söktüğü yan aynalıkları yeni yaptığı minbere yerleştirdiğini belirtmektedir.

363- G. Öney, “Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri”, Sanat Tarihi

Yıllığı, III, İstanbul 1969-1970, s.135-149 (s.139-141).

364- Aynalıklar hakkında değerli görüşlerini bizimle paylaşma nezaketi gösteren hocam

sayın Yrd.Doç.Dr.Rüstem Bozer’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

284

ğ) Buğdaylı Camii

Çizim No: 36


İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 18.04.2002

Buğdaylı Mahallesi’nde, güneye hafif meyilli bir araziye yerleştirilen

eserin (Fotoğraf: 319) batı yanında Şair Nabi Sokak uzanır365.

Harim kapısının yukarısına yerleştirilmiş, sülüs hatlı tek satırlık kitabe

kaydına366 göre Seyyid Ahmed bin Muhammed tarafından H.1196/M.1781

yılında yenilettirildiği anlaşılmakla birlikte, ilk yapısı hakkında herhangi bir bilgi

mevcut değildir; ayrıca şimdiki binanın da kitabede yenilendiği belirtilen halini

yansıtıp yansıtmadığı konusunda şüphelerimiz bulunmaktadır.

Mevcut bina, 1996 depreminde hasar görmesi üzerine ibadete

kapatılmıştır367. Halen boş ve bakımsız bir vaziyettedir.

Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye

sahiptir ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte aynı doğrultuda

dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 36). Minaresi son cemaat yeri mekânının

güneybatı köşesinde harim duvarı ile kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir.



االجامع الشريف صاحب الحيرات سيداحمد بن محمدهذجدد –

١١٩٦

- Ceddede hâze’l-câmi eş-şerîfe sâhibü’l-hayrât Seyyid Ahmed bin Muhammed(?)

1196

“Bu camii şerifi hayırlar sahibi Muhammed oğlu Seyyid Ahmed yeniletti

1196 (M.1781)”

Kitabe sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur, kendisine

teşekkür ederim.


285

Harim kütlesi, düz ahşap tavan ve kırma çatı ile örtülüdür. Doğu-batı yönünde

dikdörtgen plânlı son cemaat yeri, dört adet ayak üzerine bir ana kiriş

oturtulmak suretiyle elde edilen büyük bir açıklıkla kuzeye yönelir. Düz ahşap

tavanlıdır ve harim çatısının uzantısından ibaret beşik çatı ile örtülüdür. Harim

kapısı, son cemaat yeri duvarının aksı ile ortalanarak yerleştirilmiştir.

Cami, ahşap iskelet ve kerpiç malzeme kullanılarak inşa edilmiştir.

Minare tamamen ahşaptır. Halen Marsilya tipi kiremitlerle kaplı çatının daha

önceleri ise alaturka kiremitlerle kaplı olduğu eski bir fotoğraftan368

anlaşılmaktadır.

Cepheler, son cemaat yerinin bulunduğu kuzeydeki hariç iki

kademelidir. Beden duvarlarından ibaret alt kademe, ikinci kademeyi teşkil

eden çatının uzantısı niteliğindeki birer saçakla sınırlıdır.

Bina gövdesi, çamur harcı ile yapılmış düz sıvalı duvar yüzeyleri

şeklinde masif bir görünüş yansıtmakla beraber, az sayıda pencere

açıklıklarına da sahiptir. Pencereler güney cephede dört, doğu cephede üç

(Fotoğraf: 320), batı cephede ise iki adettir (Fotoğraf: 321). Doğu, batı ve

güneyde beden duvarlarının alt kısmına aynı hizada sıralanmış ikişer

pencereden güneydekiler cephe aksına göre simetrik konumda bulunmakla

birlikte, doğu ve batıdakilerden birer tanesi eksende, birer tanesi de güney

kenara yaklaştırılmış konumdadır. Güneyde yer alan diğer iki pencere,

alttakilerle aynı aksı paylaşarak üst seviyeye yerleştirilmiştir. Doğu cephedeki

üçüncü pencere ise kuzey kenara yakın konumla yine üst seviyede yer alır.

Hepsi de yaklaşık eş boyutta boyuna dikdörtgen birer açıklıktır ve ahşap

368- Fotoğraf için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/25 No.’lu dosya.

286

söveleri vardır. Güney cephenin orta bölümü pencere açıklıklarından itibaren

bütünüyle yıkılmış vaziyettedir (Fotoğraf: 320).

Minare, harim kuzey cephesinin batı ucuna bitişik bir kaide üzerinde ve

son cemaat yeri çatı seviyesinden itibaren yükselir (Fotoğraf: 319). Silindirik

görünüşlü gövdesi, esasen poligonal plânla düşey konumda yan yana sıralı

düz tahtalar ile derzlerine çakılmış çıtaların oluşturduğu profillere sahip ahşap

malzemeden hazırlanmıştır. Şerefeye yakın bölümünde bir bilezik mevcuttur.

Şerefe ve petek şekil itibariyle gövdeden biraz daha geniş çaplı olarak aynı

kütle içerisinde birleştirilmiştir. Peteğin alt kısmı aynı zamanda minare

gövdesiyle benzer görünüşte bir korkuluk niteliğinde, üst kısmı ise yarım daire

kemerli bir dizi açıklık şeklinde düzenlenmiştir. Külah, sac levhalarla kaplı

konik biçimindedir ve tepesinde üç boğumlu alemi vardır.

Son cemaat yeri cepheleri, doğu ve batı yanda beden duvarlarının

devamı şeklinde uzanır ve tamamen masif karakterlidir. Kuzey cephesi, ikisi

yan duvarlara bitişik kare kesitli dört adet ahşap ayakla desteklenen bir ana

kiriş üzerine oturtulmuş üçgen alınlıklı duvar yüzeyine sahip büyük bir açıklık

şeklinde düzenlenmiştir (Fotoğraf: 319).

Son cemaat yeri, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı ve düz ahşap

tavanla örtülüdür. Güneybatı köşesinde yer alan minare kaidesine ait

dikdörtgen plânlı, kısmî taşıntılı kütle tavan seviyesine kadar yükselir. Harim

duvarından ibaret güney cephesinde bir kapı ile dört adet pencere açıklığı

mevcuttur. Pencereler, cephe yüzeyine göre simetrik düzenli iki sıra halinde

aynı aksı paylaşarak yerleştirilmiştir. Hepsi de beden duvarlarındaki diğer

pencerelerle benzer görünüştedir (Fotoğraf: 319).

287

Harim kapısı ahşap çerçeveli boyuna dikdörtgen bir açıklığa sahiptir.

Hemen yukarısında enine dikdörtgen bir levha içerisinde tamir kitabesi

bulunur. Kitabe levhası ahşaptır ve etrafı oyulmak suretiyle kabartılan harflerle

tek satır olarak yazılmıştır (Fotoğraf: 322).

Kapı kanatları bir çifttir ve enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan yana

bitiştirilip kabara başlı mıhlarla tutturulan, sanat değerinden yoksun alelade

unsurlardır. Doğu kanadın biraz üst seviyesinde, düz yüzeyli bir şerit halindeki

biniye yakın konumla bir halka mevcuttur. Aynası sac levhadan kesilmiş ve

kenarları fistoludur, ayrıca her kavis içine birer delik sırası açılmıştır. Bunun

simetriğinde ise sonradan yapılmış basit bir kol yer almaktadır. Kapı yüzeyi

tamamen yeşil yağlı boyalıdır.

Harim, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânla uzanan düz ahşap

tavanla örtülü küçük bir hacimdir (Fotoğraf: 323-324). Enli tahtaların yan yana

sıralanıp derzlerine ince çıtalar çakılmasıyla oluşturulmuş tavan yüzeyine geç

bir dönemde beyaz yağlı boya yapılmıştır. Taban döşemesi de bütünüyle enli

tahtalardan meydana gelir. Duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan

düz yüzeyler halinde sıvanarak yeşil yağlı boya yapılmıştır. Kapı, pencere

açıklıkları dış kütledeki düzeni yansıtmakla birlikte alt seviyedeki pencereler,

batı duvar güney kenardaki hariç doğu ve batı yanları itibariyle hafifçe

genişleyerek iç mekâna yönelirler. Harimin kuzeybatı köşesinde dikdörtgen

kesitli, ahşap malzemeli minare kaidesine ait kısmî taşıntılı kütle vardır. Bu

kütlenin güney cephesine de boyuna dikdörtgen biçimi minare kapısı

açılmıştır. Zemin seviyesi kapı açıklığından itibaren her iki yanda doğu ve batı

duvara kadar biraz yükseltilerek birer seki meydana getirilmiştir. Sekinin

288

mekâna yönelen kenarlarına kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade birer

parmaklık yerleştirilmiştir.

Kadınlar mahfili, doğu, batı, kuzey duvarlara bitiştirilerek, uçları doğu ve

batı duvarlara saplanan kare kesitli bir ana kirişe oturtulmak suretiyle ahşap

malzemeden yapılmıştır (Fotoğraf: 323). Kiriş, ayrıca sekinin güney kenarıyla

aynı hizada sıralanan ve ikisi yan duvarlara bitişik, ikisi kapı hizasında olmak

üzere dört adet ahşap direkle desteklenmiştir. Direkler kare kesitlidir ve alt

yüzü içbükey kavisli birer yastığa sahiptir. Müezzin mahfili, kadınlar mahfilinin

orta bölümünden güneye doğru yarım daire plânlı bir taşıntıdan ibarettir ve

güney kenar boyunca baştan başa uzanan parmaklık, sekidekilerle aynı

görünüştedir. Mahfile kuzeybatı köşedeki minare kaidesinin güneyine

hazırlanmış ahşap bir merdivenle ulaşılmaktadır.

Mihrap nişi, güney duvarın orta kısmıyla beraber yıkılmıştır (Fotoğraf:

324).

Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve sanat açısından her

hangi bir özellikten yoksun olarak, ahşap malzemeyle yapılmış basit bir

unsurdur (Fotoğraf: 324).

289

h) Hanife Hatun Camii

Çizim No: --


İnceleme Tarihi: 22.07.2001, 19.04.2002, 05.10.2003

Nusratiye Mahallesi’nde düz bir arazi üzerine yerleştirilen eserin

batısında Bağlar, kuzeyinde Aşık ve güney kenarına yakın konumla

Tabakhane Sokak uzanır369. Halk arasında “Tabakhane Camii” adıyla da

anılmaktadır.

Bina, tavanındaki tarih ibaresine göre H.1242/M.1826 yılında inşa

edilmiş, fakat zaman içerisinde tahribata uğraması üzerine halk tarafından

1953 yılında370 tavanı askıya alınmak suretiyle betonarme olarak yenilenmiştir

(Fotoğraf: 325).

Asıl halinde kerpiç malzemeli olduğunu öğrendiğimiz caminin sadece

ahşap tavanı ile direkleri günümüze ulaşabilmiştir.

Tavan, ortası kırlangıç tarzı kubbe biçiminde beş kademeli bir kuruluşa

sahiptir (Fotoğraf: 326). Kademeler, ensiz tahtalardan ibaret düz tavan371

yüzeyinden itibaren her birinin köşesi/kısa kenarları diğerinin kenar akslarına

tekabül edecek şekilde dar bir girinti ile yerleştirilmiş bir kare, iç içe iki

sekizgen ve yine bir kare çerçeveden meydana gelmektedir. Son kademeyi


370- Kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde şimdiki yazıyla

1953 yılında inşa edildiği belirtilmektedir; caminin 1953 yılında yenilendiğine dair

ayrıca bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/19 No.’lu dosya.

371- Tavan yüzeyinin asıl halinde enli düz tahtalar ile derzlerine çakılmış ince çıtalardan

meydana geldiği üçüncü kademeyi teşkil eden sekizgen ile dördüncü kademeyi

oluşturan kare çerçevenin etrafında görülebilen bölümlerden açıkça anlaşılmakla

birlikte muhtemelen geç bir dönemde dar levhalar şeklindeki tahtalarla yenilenmiştir.

290

teşkil eden kare çerçevenin yüzeyi ince çıtalar kullanılarak iç içe kare

biçiminde dört bölüme ayrılmış ve merkezine de yüzeysel taşıntılı oniki kenarlı

bir göbek oturtulmuştur. Bu kare çerçevenin dıştaki ilk iki bordürü, kırmızı

çizgilerle yapılmış baklava dilimleriyle hareketlendirilerek her birinin zemini

siyah, kırmızı, sarı ve yeşil renklerle boyanmıştır. Üçüncü bordür, siyah zemin

üzerine kırmızı renkli beneklere sahip ince bir şerittir. Göbeğin etrafındaki kare

çerçeve ise kırmızı çizgilerle küçük kareciklere ayrılmış ve her biri siyah, yeşil

ve sarı renklerle boyanmıştır. Göbek, hafif taşıntılı düz bir yüzey üzerine

kenarları dilimli, uçları ise kaş kemer biçiminde oyularak yapılmış oniki kollu

bir çarkıfelek motifiyle hareketlendirilmiştir. Kolların her biri kırmızı, sarı, yeşil

renkte devri sıra boyalıdır ve yüzeylerinde kırmızı benekler bulunmaktadır.

Kademelerin girintili yan yüzlerinde de muhtelif süslemeler vardır. İkinci

kademeye ait sekizgenin güney kenarında kahverengi zemin üzerine siyah

boya ile yazılmış “1242” ibaresi görülmektedir. Üçüncü kademedeki

sekizgenin kenarları stilize bir çiçek dizisiyle kuşatılmıştır. Dördüncü

kademenin yanları ise koyu yeşil zemin üzerine kırmızı, sarı ve siyah

beneklerle dolgulanmıştır (Fotoğraf: 327).

Tavan, harim mekânının doğu, batı ve kuzey duvarlarına paralel U

şeklinde sıralanmış kare kesitli ahşap direklerle desteklenmiştir. Direkler, alt

yüzü kavisli kesilmiş birer yastığa sahiptir. Halen mevcut mahfil, yenilenmiş

olmakla birlikte direklerin yerleşim düzeni asıl yapısında da böyle bir mahfilin

bulunduğunu düşündürmektedir (Fotoğraf: 328).

Şimdiki binanın diğer dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat

tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 325, 328-329).

291

ı) Dedeoğlu Camii

Çizim No:--


İnceleme Tarihi: 12.07.2001, 09.10.2003

Sofular Mahallesi372, Dede Sokak güney yanındaki doğuya hafif meyilli

bir araziye yerleştirilmiştir373 (Fotoğraf: 330).

Harim kapısının yukarısına yerleştirilmiş, ta’lik hatlı dört satırlık kitabe

kaydına374 göre, Dedezâde el-hac Muhammed Ağa tarafından H.1244/M.1828

yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.

Cami, 1994 yılında çıkan bir yangın sonucu tamamen harap olmuş ve

V.G.M. tarafından 1995 yılında tuğla malzeme ile aslına benzer biçimde

yeniden inşa edilmiştir375 (Fotoğraf: 330-331). İlk yapıdan günümüze sadece

kitabe levhası ulaşabilmiştir (Fotoğraf: 332).

Eserin daha önceki halinde kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen

plânlı, düz ahşap tavan örtülü ve alaturka kiremitlerle kaplı kırma çatılı olduğu

372- Mahallenin daha önceleri Sormasüd adıyla anıldığı ve camiye bir ev vakfedildiği

Merzifon şer’iyye sicillerinden belirlenebilmektedir, bkz., Sicil Defteri, 1305-

1307/1887-1889, s.47.


374- Bu kitabenin transkripsiyonu şöyledir:

- Muvaffak oldu bünyâdı bu cami-i bihişt âsâ

- Cemaatle eda olur selât-ı cum‘a hamse(a?)

- Bu cami‘ bânîsi oldu Dede Zâde el-hâc Muhammed Ağa

- Gelubdur tam tarihi cinân bağı bi keennehâ

١٢٤٤ (M.1828)

Kitabe sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur, kendisine

teşekkür borçluyum.

375- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/27 No.’lu dosyada mevcut belgelerden

caminin 1994 yılında sabotaj sonucu yandığı ve 1995’de tamamen yeni olarak inşa

edildiği anlaşılmaktadır.

292

arşiv kayıtlarındaki376 çizim ve fotoğraflardan belirlenebilmektedir. Ayrıca

kayıtlardaki belge ve fotoğraflardan beden duvarlarının kerpiç malzeme ile

örüldüğü; cephelerin dikdörtgen biçimi pencere açıklıklarına sahip olduğu;

kuzey tarafında, doğu ve batı yanları kapalı, kuzey cephesi ise dört adet

ahşap sütun üzerine C-S kıvrımlı bağdadi kemerlerle oturan üç büyük açıklık

şeklinde düzenlenmiş bir son cemaat yerinin bulunduğu; güney duvar

eksenine beş kenarla girinti yapan bir mihrap nişi yerleştirilerek, bütün

yüzeyine alçıdan kalıplama tekniğiyle yapılmış sekiz kollu yıldızlar ile

yıldızların merkezine sekiz, her bir koluna da altışar yapraklı birer çiçek motifi

kabartıldığı tespit edilebilmektedir.

376- Yapının onarım öncesine ait rölöve çizimleri ve restorasyon projeleri ile fotoğrafları

için bkz., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş.05.04.01/27 No.’lu dosya.

293

i) Aşağı Hacı Hasan Camii377

Çizim No: 37


İnceleme Tarihi: 10.07.2001, 20.04.2002, 06.10.2003

Hacı Hasan Mahallesi, İniş Sokak doğu yanındaki güneye hafif meyilli

bir arazi üzerine yerleştirilen eser (Fotoğraf: 333), Hacı Hasan Camii’nin

yaklaşık 100 m. güneyindedir378.

Kitabesi bulunmadığından banisi ve inşa tarihi kesin belirlenememekte,

ancak mihrap tepeliğinde tam seçilememekle beraber H.1250(M.1834) veya

1290(M.1873) şeklinde okuyabildiğimiz bir tarih ibaresi 19. yüzyıl ilk çeyreği ile

ikinci çeyreği arasında yapılmış olabileceğini düşündürmektedir379. Öte

yandan kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde

şimdiki yazıyla 1721 yılında inşa edildiği belirtilmekte ise de ne derece doğru

olduğunu bilemiyoruz.

Binanın mevcut dış kütle görünüşü mimarî özelliklerini değiştirecek

biçimde esaslı onarım geçirdiğini göstermekle birlikte yapılan müdahalelerin

niteliği ve dönemi hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır.


sahiptir ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte aynı doğrultuda

dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 37). Minaresi doğu cephenin kuzey kenarında

377- Eser, bulunduğu mahalle ile Hacı Hasan Camii’nin yaklaşık 100 m. güneyinde ve

biraz aşağıda yer alması nedeniyle halk arasında “Aşağı Hacı Hasan Camii” şeklinde

anılmaktadır.


379- Mihrap tepeliğinde yer alan tarih ibaresi yapının inşasına ait olabileceği gibi bir

onarımla ilişkilendirilmesi de imkan dahilindedir.

294

son cemaat yeri beden duvarıyla kaynaşmış bir kaide üzerinde yükselir. Harim

kütlesi, düz ahşap tavan ve beşik çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri, doğu-batı

yönünde dikdörtgen plânlı ve düz ahşap tavanlıdır. Kapısı, son cemaat yeri

batı duvarının kuzey kenarına yerleştirilmiştir.

Eserin kuzey, güney ve doğu cepheleri bitişik nizam konutlar nedeniyle

kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 334).

Cephe yüzeyleri binanın onarımı sırasında tamamen sıvandığı için

duvar örgüsü görülememekle birlikte, yer yer dökülen sıva tabakalarının

altında beliren ahşap hatıllar ve duvar kalınlığı hımış tekniği ile inşa edildiğini

göstermektedir. Minare kaidesinde düzgün kesme taş380, gövdesinde ve

tavanda ahşap kullanılmıştır. Mihrap ise alçı malzemelidir. Örtü sistemi

Marsilya tipi kiremitlerle kaplıdır.

Cepheler batıdaki hariç iki kademe halinde algılanır. Alt kademeyi

beden duvarları, üst kademeyi örtü sistemi teşkil eder. Örtü sistemini oluşturan

beşik çatının uzantısı kuzey ve güneyde oldukça dar, doğuda daha geniş birer

saçak meydana getirir. Batı cephe ise iki katlı bir görünüş sergilemektedir. Üst

kat, beden duvarlarının yarı yüksekliği hizasından itibaren batıya doğru

yaklaşık 60 cm. genişliğinde bir çıkma yapar. Çıkmanın alt yüzü birkaç

konsolla desteklenen pahlı bir yüzey halindedir (Fotoğraf: 333-334). İkinci kat

ta doğu cephedekiyle aynı tarz bir saçakla sınırlandırılmıştır.

Cepheler, düz sıvalı duvar yüzeyinden ibaret masif bir görünüm

yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler, kuzey

cephede bir, güney cephede iki, batı cephede sekiz adettir. Doğu cephede ise

380- Kaidenin düzgün kesme taşlarla örülmesi, minare gövdesi ile birlikte yapının da

esasen kârgîr olabileceğini düşündürmekte fakat bir ihtimalden öte gitmemektedir.

295

herhangi bir açıklık görülmez. Kuzey cephedeki pencere beden duvarının üst

seviyesine, doğu kenara yakın konumla yerleştirilmiş enine dikdörtgen bir

açıklıktır (Fotoğraf: 333). Güney cephe pencerelerinin ikisi de yukarı

seviyededir ve biri cephe aksına enine dikdörtgen şeklinde, diğeri batı kenara

boyuna dikdörtgen biçiminde açılmıştır. Batı cephedeki pencerelerden üçü üst,

beşi de alt kat seviyesinde boyuna dikdörtgen birer açıklıktır (Fotoğraf: 334).

Üst pencereler, eş boyuttadır ve cephe aksına göre simetrik bir düzenle aynı

hizada sıralanmıştır. Alt seviyedeki pencerelerden dördü yapı aksının

güneyine ve birbirine bitişik vaziyette, diğeri ise kuzey kenarda yer alan kapı

açıklığının hemen güney yanına yerleştirilmiştir. Alt pencereler üsttekilere göre

daha büyük boyuttadır ve geç dönemlerde yapılmış çubuk demirlerden basit

birer şebekeye sahiptir.

Doğu cephede ötekilerden farklı olarak kare kesitli minare kaidesine ait,

kısmî taşıntılı kütle vardır. Kuzey kenarda beden duvarıyla kaynaşmış bir

şekilde yer alan kaide, düzgün kesme taş örgüyle inşa edilmiştir; boyu, saçak

seviyesinden biraz daha yüksektir. Minare, düz tahtaların düşey konumla yan

yana yerleştirilmesi ve derzlerine ince çıtaların çakılması ile ahşap

malzemeden yapılmış poligonal plânlı bir gövdeye sahiptir. Şerefe altı

içbükey-dışbükey silmelerle yukarı doğru genişleyerek kademelendirilmiştir.

Şerefe korkuluğu çubuk demirlerden hazırlanmış yeni bir unsurdur. Petek

kısmı, şekil itibariyle gövdeye paralel görünüştedir ve üzeri yine ahşap bir sivri

külahla örtülerek, tepesine üç boğumlu alem yerleştirilmiştir Fotoğraf: 333).

296

Son cemaat yeri kapısı, batı cephenin kuzey ucuna yerleştirilmiş

boyuna dikdörtgen bir açıklıktır. Kapı kanatları381 bir çifttir ve muhtemelen

2002 yılı içerisinde ince demir levhadan yapılmış yeni bir unsurdur. Bu kapının

güney yanında, caminin deposuna irtibatlı boyuna dikdörtgen bir kapı açıklığı

daha bulunmaktadır ve tek kanadı da yine ince demir levhadan imal edilmiştir.

Son cemaat yeri, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı ve düz

ahşap tavanla örtülüdür. Muhtelif tarihlerde gerçekleştirilmiş tadilat ve

ilavelerle asıl şeklini kaybettiği ilk bakışta anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 335).

Güney duvarına eksenden biraz batıya kaydırılarak harim kapısı yerleştirilmiş

ve doğu yanına da kareye yakın dikdörtgen bir pencere açılmıştır. Son cemaat

yeri zemini, harimin kapı açıklığından itibaren doğu tarafta iki basamak kadar

daha yüksek bir seki meydana getirilerek ve demir konstrüksiyonlu bir

camekânla bölünerek ayrı bir mekân haline dönüştürülmüştür. Mekânın

kuzeydoğu köşesine “L” plânlı ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir. Son cemaat

yerinin güneybatı köşesinde, abdestlik işlevinde kullanılmak üzere yüksek bir

seki hazırlanarak güney duvarın batı ucuna üç adet musluk takılmış ve önüne

de küçük bir tekne oturtulmuştur.

Harim kapısı ahşap sövelerle kuşatılmış boyuna dikdörtgen bir

açıklıktır.

Kapı kanatları, ahşap malzemeden simetrik düzenli bir çift halinde imal

edilerek her biri iki bölüme ayrılmıştır (Fotoğraf: 336). Üstteki boyuna, alttaki

381- Kapı kanatlarının daha önceki halinde ahşap malzemeli olduğunu 10.07.2001

tarihinde gerçekleştirdiğimiz inceleme sırasında görmüştük (Fotoğraf: 334). Kanatların

her biri yatay konumlu ikişer kayıt kullanılarak, üst ve alttaki boyuna, ortadaki ise

enine dikdörtgen şeklinde üç bölüme ayrılmaktaydı ve bunların ortaları da düz yüzeye

sahip dikdörtgen biçimi birer panodan ibaret bırakılmıştı.

297

ise enine dikdörtgen biçiminde ikişer yüzeye sahip kapı kanatlarının üst

bölümü oldukça uzundur ve büyük bir kısmı bitkisel bezeme, küçük bir bölümü

de yazı levhası şeklinde değerlendirilmiştir. Kanatların alt bölümü, etrafı

pahlanarak inceltilmiş ve orta kısmı hafif taşıntılı, düz yüzeyli birer panodan

ibarettir. Üstteki panoların yüzeyi oyma tekniğiyle işlenmiş ve esas itibariyle

palmet-rumî kombinasyonlarından meydana gelen bitkisel motiflerle

süslenmiştir. Kompozisyon palmet benzeri çiçeklerden müteşekkil ince bir

bordürle çerçevelenmiştir. Panoların üst kenarlarına yakın konumla enine

dikdörtgen birer yazı levhası382 vardır.

Harim, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı bir mekândır (Fotoğraf:

337). Düz tavan örtüsü, enli tahtaların yan yana sıralanıp derzlerine ince

çıtalar çakılmak suretiyle ahşap malzemeden hazırlanmış ve beyaz yağlı boya

ile kaplanmıştır. Duvarların alt kısmı geç bir dönemde yaklaşık 60 cm.

yüksekliğinde lambrilerle kaplanmıştır, daha yukarısı ise düz sıvalı ve pembe

yağlı boyalı yüzeyleriyle masif bir görünüş sergiler. Pencere açıklıkları, dış

kütledeki düzen ve biçimle harime yönelirler. Doğu duvarın kuzey kenarında

boyuna dikdörtgen bir dolap nişi mevcuttur.

Kadınlar mahfili, adeta üst kat niteliğinde, doğu, batı ve kuzey kenarlar

boyunca “U” şeklinde uzanarak harimi dolanır (Fotoğraf: 338). Uçları duvarlara

saplanan kare kesitli birer ana kirişe bindirilmek suretiyle ahşap malzemeden

yapılmıştır. Mahfil döşemesi, alt yüzleri “C-S” kıvrımı şeklinde profilasyonla

kesilen bir dizi konsola oturmaktadır; kuzey bölümü ise ayrıca son cemaat

382- Kapının batı kanadında “ed-dünya fânî”; doğu kanadında “ve’l ahiretun bâki”

yazılıdır; bu yazılar sayın Yrd.Doç.Dr. Abdülhamit Arbaş tarafından okunmuştur,

kendisine teşekkürlerimi sunarım.

298

yerinin üzerine oturtulmuştur. Mahfile son cemaat yerinin kuzeydoğu

köşesindeki merdivenle ulaşılır. Mahfilin kuzey kenar orta bölümü, güneye

doğru dikdörtgen bir plânla taşırılarak müezzin mahfili meydana getirilmiştir.

Harime yönelen bütün kenarlar, kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret sade

bir parmaklıkla çevrelenmiştir. Mahfil çıkmasının kuzeydeki köşelerine birer,

uzun yanlarına da eşit mesafelerle serbest konumlu ikişer direk yerleştirilerek

tavan desteklenmiştir. Direkler, kare kesitli ve ahşap malzemelidir; güney

uçtaki karşılıklı ilk ikisi birer yastığa sahiptir. Batı yandakinin uçları mukarnas

biçiminde, alt yüzeyinin ortası ise silindirik bir profille hareketlendirilmiştir.

Doğudaki yastığın kısa kenarlarında oyularak yapılmış geometrik motifler

görülür. Bu kenarlara çapraz ve enine çizgilerle altıgenler teşkil edilmiş, her bir

altıgenin esasını da oldukça küçük prizmal üçgen dilimler oluşturmuştur

(Fotoğraf: 338). Harimin batı cephesi, mahfil katı itibariyle batıya doğru

takriben 60 cm. taşırılarak mekânın genişlemesi sağlanmıştır. Mahfil katının

doğu duvar kuzey kenarına da segment kemerli minare kapısı açılmıştır.

Mihrap nişi, güney duvar eksenine beş kenarlı girinti yaparak ve

dikdörtgen biçiminde bir çerçeve teşkil eden, esas yüzeylere göre biraz

çıkıntılı üç bordürle kuşatılarak yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 339). Niş kavsarası

nervürlerle hareketlendirilmiştir. Mihrap yüzeyi, alçıdan kalıplama tekniğiyle

yapılmış yazı, bitkisel ve geometrik motiflerle bezenmiştir. Mihrap çerçevesinin

dış ve iç bordürleri dar bir şerit halindedir ve altı yapraklı birer çiçek dizisiyle

dolgulanmıştır. Bu bordürler her iki yanda iç içe geçmiş “V” şekilleriyle süslü

birer kaval silme ile sınırlandırılmıştır. Ortadaki bordür, diğerlerine göre daha

enlidir ve sekiz kollu yıldızlardan müteşekkil geometrik süslemeye sahiptir.

Yıldızların merkezine sekiz, her bir koluna ise altışar yapraklı birer çiçek motifi

299

kabartılmıştır. Kavsaranın hemen yukarısına, kısa kenarları kaş kemer

biçiminde kavislendirilmiş bir pano içerisinde Kelime-i Tevhîd yazısı,

köşeliklerine de iri birer rozet işlenmiştir (Fotoğraf: 340). Mihrap çerçevesinin

üst kısmı barok karakterli iri yapraklardan ibaret bir tepelikle taçlandırılmıştır.

Tepeliğin orta bölümünün alt kısmında görülen Sene 1250 (veya1290?)

ibaresi inşa tarihiyle ilgili olmalıdır. Mihrap yüzeyi beyaz, kavsara ise yeşil

yağlı boya tabakasıyla kaplanmıştır.

Minber, sade görünümle mihrabın hemen batısında yer alan, şimdiki

haliyle yeşil yağlı boyalı ahşap bir eserdir (Fotoğraf: 341). Yan aynalıklar ve

korkuluklar profilli ince çıtalarla çerçevelenmiş düz birer yüzeyden meydana

gelir. Aynalıkların alt kısmı ile süpürgelik bölümleri, etrafı pahlanarak orta

kısmı düz bir yüzey halinde kabarık bırakılmış panolarla hareketlendirilmiştir.

Üstteki panolar kare, alttakiler ise boyuna dikdörtgen şeklindedir. Minber

kapısı, dekoratif birer sütuna oturan segment kemer görünüşlü bir açıklıktır.

Külahı soğan kubbe biçiminde yapılmış köşk kısmında, cepheler oldukça basit

birer dekoratif kemer şeklinde açılarak köşelerine birer sütunce yerleştirilmiştir.

Köşkün alt yanları yine çeşitli panolardan oluşan geometrik taksimata sahiptir.

Bu kompozisyonun altında bulunan geçit ise yarım daire kemerli birer açıklıkla

mekâna yönelir.

Vaiz kürsüsü, harimin güneydoğu köşesinde yer alır ve sanat açısından

her hangi bir özellikten yoksun olarak, ahşap malzemeyle muhtemelen geç bir

dönemde yapılmıştır (Fotoğraf: 337).

300

j) Akkaş Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi: 15.07.2001, 20.04.2002

Hacı Balı Mahallesi, Ulus Caddesi’nin doğu tarafında, Birlik Sokak

kuzey kenarındaki doğuya meyilli bir araziye yerleştirilmiştir383 (Fotoğraf:342).

Kitabesi bulunmamakla birlikte, kapısının yukarısındaki mermer bir

levha üzerine günümüz Türkçesi ile 1851 yılında inşa edildiği yazılmıştır;

ancak Cevher Mehmed Paşa384 tarafından 18. yüzyıl ortalarında yaptırıldığına

dair bazı bilgiler de385 bulunmaktadır.


384- Cevher Mehmed Paşa, Merzifon’un Zuğu köyündendir; ilk kez 1154 (1741) yılında

ve daha sonra 1157 (1744), 1161 (1748), 1166 (1752), 1167 (1753), 1175 (1761)

yıllarında olmak üzere defalarca Amasya mutasarrıflığı görevlerinde bulunmuştur,

bkz., A. Taşan, a.g.e., s.66.

385- A. Taşan (a.g.e., s.66), camiyi Cevher Mehmed Paşa’nın yaptırdığını ileri sürer.

Hurufat defterlerini esas alan bir çalışmada ise Sorma Süd Mahallesi’nde Cevher

Mehmed Paşa Mescidi adıyla anılan bir eserden bahisle Abdülbaki Efendi’nin bu

mescid için bir vakıf kurmasının ardından Abdulbaki Camii şeklinde anılmaya

başlandığı ve Mart 1789 (Recep 1203) tarihinde Mehmed Halife’nin imamlık yaptığı

belirtilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.349. Uygun (a.g.e., s.24-26), Merzifon’daki tarihi

eserleri sıralarken Cevher Paşa Mescidi ve Abdullah Baki Mescidi adlı iki farklı yapıyı

zikretmekte fakat Akkaş Camii’nden hiç söz etmemektedir. Uygun’un Abdullah Baki

Mescidi adıyla verdiği yapı, büyük ihtimalle Eken’in bahsettiği Abdulbaki Camii

olmalıdır. Dolayısıyla ilk olarak Cevher Paşa Mescidi ile Abdullah Baki Mescidi’nin iki

farklı eser olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Öte yandan Cevher Mehmed Paşa

Mescidi hurufat kayıtlarına göre Sorma Süd Mahallesi’nde yer almaktadır. Sorma Süd

Mahallesi’nin 16. yüzyıldan beri var olduğu 1520 tarihli tapu tahrir defterindeki mevcut

kayıtlardan (Gürbüz, a.g.t., s.89) anlaşılmakla birlikte, 1930 yıllarında bugünkü Sofular

Mahallesi’ne dahil edildiği (A.Taşan, a.g.e., s.44) belirlenebilmektedir. Zaman

içerisinde mahallelerin isimlerinin değiştirilmesi ve birleştirilmesine paralel, Sorma Süd

Mahallesi’nin bir kısmının Hacı Balı Mahallesi’ne dahil edilmiş olması da kuvvetle

301

Binanın mevcut görünüşü her iki dönem özelliklerini de

yansıtmamaktadır. Dolayısıyla daha önce burada başka bir caminin yer aldığı

ancak zamanla tahribat geçirmesi üzerine yıkılarak yerine şimdiki caminin inşa

edildiği söylenebilir.

Yapının günümüzdeki mimarî özellikleri ise dış kütle (Fotoğraf: 342) ve

iç mekân (Fotoğraf: 343-344) itibariyle sanat tarihi bakımından

değerlendirilebilecek durumda değildir.

muhtemeldir, nitekim Sofular ve Hacı Balı Mahalleleri bugün birbirine sınır teşkil

etmektedir. Akkaş Camii de iki mahalleyi birbirinden ayıran Ulus Caddesi’nin hemen

doğu kenarında yer almaktadır. Mevcut bilgiler ışığında Taşan’ın ileri sürdüğü gibi

camiyi Cevher Mehmed Paşa’nın yaptırmış olduğu kabul edilebileceği gibi, şimdiki

binanın bahsedilen ilk yapıya ait olmadığı da gayet açıktır.

302

k) Hacı Murteza Camii

Çizim No: 38


İnceleme Tarihi: 10.07.2001, 17.04.2002

Nusratiye Mahallesi, Adak Sokak güney tarafındaki düz bir araziye

yerleştirilmiştir386 (Fotoğraf: 345).

Kitabesi bulunmamakla birlikte avlu kapısının yukarısındaki mermer bir

levha üzerinde şimdiki yazı ile 1886 yılında inşa edildiği belirtilmektedir; ayrıca

yapının mimarî özellikleri de en erken bu tarihte yapılmış olabileceğini

göstermektedir.

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan cami, küçük

müdahaleler dışında herhangi bir onarım görmeden günümüze ulaşmıştır.

Halen bakımsız bir vaziyette ibadete açıktır.

Cami, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal bir gövdeye sahiptir

ve kuzey yanındaki son cemaat yeri ile birlikte kare bir plân teşkil eder (Çizim:

38). Düz ahşap tavan üzerine beşik çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri harime

paralel dikdörtgen plânlı ve kirişleme ahşap tavanlıdır. Minare, kuzeyde,

eksenden biraz batıya kaydırılarak son cemaat yeri çatı seviyesinden itibaren

yükselir. Son cemaat yeri kapısı, kuzey duvarına eksenden doğuya

kaydırılarak yerleştirilmiştir.

Eserin kuzey yanında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir hizada devam

eden duvarlar örülerek dikdörtgen plânlı bir avlu meydana getirilmiştir.

Avlunun kuzey duvarında kapı açıklığı, kuzeybatı köşesinde muhdes hela


303

mekânları vardır. Doğu ve batı yanları konutlara ait avlularla sınırlıdır, ayrıca

bitişik yapılmış bir konut nedeniyle doğu cephesi kısmen görülebilmektedir

(Fotoğraf: 345).

Cami duvarları hımış, minare ise ahşap malzeme ile yapılmıştır. Çatı

halen Marsilya tipi kiremitlerle kaplıdır.

Cepheler, beden duvarları ve çatı olmak üzere iki kademe halinde

algılanır. Çatı uzantısı aynı zamanda alt kademeyi sınırlayan saçak

niteliğindedir.

Eser, az sayıdaki pencere açıklıkları dışında masif görünüşlü, düz sıvalı

yüzeylerden ibaret bir gövdeye sahiptir. Pencereler, doğu ve batı cephede

birer, güneyde üç, kuzeyde ise altı adettir. Hepsi de boyuna dikdörtgen biçimi

birer açıklıktır. Doğu ve batı cephedeki pencereler, yaklaşık eş boyuttadır ve

güney kenara yakın konumla beden duvarlarının biraz üst seviyesine

yerleştirilmiştir. Güney cephede yer alan pencereler oldukça büyük birer

açıklıkla aynı hizada sıralanır. Kuzeydeki pencereler, üçerli sıra halinde alt ve

üst seviyelere açılmıştır. Üsttekiler daha küçük boyutta ve ikisi doğu, diğeri

batı kenara yakın konumdadır. Alt seviyedeki pencerelerin üçü de farklı

ölçülerdedir ve muntazam bir düzen sergilemezler (Fotoğraf: 346).

Minare, son cemaat yeri çatı seviyesinden itibaren yükselir. Gövdesi

silindirik forma sahiptir ve yüzeyi tamamen sac levhalarla kaplanmış olmakla

birlikte ahşap malzemeden yapıldığı anlaşılmaktadır. Şerefe ile petek kısmı

aynı gövde içerisinde birleştirilmiştir. Peteğin üst bölümü, dekoratif kemer

görünüşlü bir dizi açıklıkla aynı zamanda şerefe görevini de yerine

getirmektedir. Külah konik biçimlidir ve tepesinde üç boğumlu alemi vardır

(Fotoğraf: 345).

304

Son cemaat yeri kapısı boyuna dikdörtgen biçimi bir açıklığa sahiptir.

Kapı kanatları, camlı birer pencere halinde ahşap iskeletle yapılmış bir çifttir

ve hiçbir özellikleri yoktur.

Son cemaat yeri doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kirişleme

ahşap tavanla örtülüdür. Batı yanında, kuzey-güney kenarlar arasına örülen

bir ara duvarla doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı küçük bir bölüm

teşkil edilmiş ve ara duvar aksına boyuna dikdörtgen biçimi bir kapı açılarak

irtibatı sağlanmıştır (Fotoğraf: 347). Kapının kuzeyinde silindirik gövdeli

minare çekirdeği yer alır. Bu bölümden itibaren görülebilen güneydeki yüzey,

aslında harimin kuzey cephesidir ve harim kapısı da, son cemaat yerininkiyle

aynı aksa yerleştirilmiştir. Kapının her iki tarafında simetrik görünüşlü boyuna

dikdörtgen birer pencere açıklığı mevcuttur ve ikisi de basit birer şebekeye

sahiptir. Şebekeler, eşit aralıklarla yatay ve düşey sıralı, uçları sövelere

saplanan ahşap çubuklar kullanılarak, kare biçimi gözler oluşturacak şekilde

hazırlanmış; düğüm noktalarında ise düşey çubuklardaki deliklerden yatay

çubuklar geçirilmiştir.

Harim kapısı, ahşap çerçeveli, boyuna dikdörtgen bir açıklıktır. Kapı

kanatları ahşaptan yapılmış bir çifttir ve her biri yatay konumlu ikişer kayıt ile

üst ve alttaki boyuna dikdörtgen, ortadaki kare şeklinde üç panoya ayrılmıştır.

Panoların orta kısmı, çerçevelerine paralel görünüşte taşıntılı düz birer yüzey

olarak bırakılmıştır (Fotoğraf: 347).

Harim, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı küçük bir hacimdir ve enli

tahtaların yan yana sıralanıp derzlerine ince çıtalar çakılmak suretiyle ahşap

malzemeden hazırlanmış düz tavanla örtülüdür. Duvarlar, herhangi bir

süsleme unsuru taşımayan düz yüzeyler halinde sıvanarak açık mavi renkli

305

badana yapılmıştır. Pencere açıklıkları, dış kütledeki düzeni yansıtırlar.

Harimin zemin seviyesi kapı açıklığından itibaren doğu ve batı yanlarda biraz

yükseltilerek birer seki meydana getirilmiştir (Fotoğraf: 348).

Kadınlar mahfili, kuzeydeki son cemaat yerinin doğu, batı ve kuzey

duvarları yükseltilmek suretiyle ve ahşap malzeme kullanılarak üst kat

niteliğinde yapılmıştır. Mahfil döşemesinin güney tarafı, son cemaat yeri tavanı

uzantısından ibaret kirişlerle taşınan çıkma halindedir ve sekilerin güney

kenarlarına yerleşik kare kesitli üç adet ayakla desteklenmiştir. Mahfil

merdiveni de “L” plânla kuzeybatı köşeye yerleştirilmiştir. Mahfilin kapı aksına

rastlayan bölümü güneye doğru bir bombe ile taşırılarak müezzin mahfili

meydana getirilmiş; bu bölüme gövdesi boğumlu, ince çubuklardan ibaret

sade bir parmaklık, diğer kısımlarına ise ince çıtaların baklava dilimi

oluşturacak şekilde dizilmesiyle elde edilen kafes biçimi bir korkuluk

hazırlanmıştır (Fotoğraf: 348). Mahfil katında, aksa yakın ve kuzey duvara

bitişik konumla minare kaidesine ait silindirik görünüşlü kütle mevcuttur.

Minare kapısı, kaidenin batı yanındaki dikdörtgen bir açıklıktır.

Mihrap, güney duvara, eksenden doğuya kaydırılarak yerleştirilmiş

taşıntılı dikdörtgen bir kütle yüzeyine köşeleri içbükey kavisle girinti yapan,

kavsarası sivri kemer görünümünde basit bir niştir (Fotoğraf: 349). Niş, iki yan

ve üst kenarı dolaşan bir kaval, bir içbükey kesitli silme kuşakları ile

çerçevelenmiştir.

Minber, harimin güneybatı köşesinde yer alır ve sanat açısından her

hangi bir özellikten yoksun olarak ahşap malzemeyle yapılmıştır (Fotoğraf:

348).

306

l) İstanbulluoğlu Mescidi

Çizim No: 39


İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 09.10.2003

Hoca Süleyman Mahallesi, Çatal Sokak doğu kenarındaki güneye

meyilli bir araziye yerleştirilen eser, Darülkurra’nın güneydoğusundadır387

(Fotoğraf: 350).

Kitabesi bulunmamakla birlikte mimarî özelliklerini dikkate aldığımızda

en erken 19. yüzyıl sonlarına tarihlendirilebileceği anlaşılmaktadır.

Batı duvar kalınlığının diğerlerine göre çok ince olması esaslı bir onarım

geçirdiğini göstermektedir.

Kuzey-güney yönünde yamuk plânlı mescid (Çizim: 39), düz ahşap

tavan ve kırma çatı ile örtülüdür. Kapısı kuzeybatı köşeye diyagonal konumla


Eserin güney cephesi serbest kalmakta iken kuzey ve batı yanlarına “L”

şema ile bir avlu teşkil edilmiştir. Avlunun batı duvarında kapı açıklığı,

kuzeydoğu köşesinde basit bir sundurmadan ibaret muhdes depo vardır.

Bitişik yapılmış konutlardan dolayı kuzey ve doğu cephesi kısmen

görülebilmektedir. Avlu kapısı, batı duvarın kuzey ucunda yer alır ve beşik

çatılı basit bir sundurma ile örtülüdür. Kapı, tamamen ahşap malzeme

kullanılarak yapılmış, boyuna dikdörtgen bir çerçeve ile kuşatılan yarım daire

kemer görünüşlü bir açıklığa sahiptir (Fotoğraf: 351). Üzengiler, alt yüzleri

yarım daire kavisli, üçer kademeli konsollar şeklinde kısmî taşıntılıdır. Kapı

387- Yapı, Merzifon imar plânına göre, 393 Ada ve 32 Parseldedir.

307

kanatları bir çifttir ve enli, kalın düz yüzeyli tahtaların düşey konumla yan yana

sıralanıp kabara başlı iri mıhlarla tutturulmasıyla hazırlanmıştır. Kanatların orta

seviyesine küçük mıhlarla çakılan, simetrik birer halkaya ait aynaların ikisi de,

sac levhalardan kesilmiş madeni birer unsurdur. Ayna kenarları fistoludur ve

her kavis içine birer delik açılmıştır. Üst kısımları dar bir boyun ve uçları

palmet yaprağı şeklinde kesilmiş simetrik birer uzantıyla sonuçlanır.

Beden duvarları çimento harcı ile tamamen sıvandığı için duvar örgüsü

görülememekle birlikte, kârgîr malzeme ile inşa edildiği belirlenebilmektedir.

Çatı alaturka kiremitlerle kaplıdır.

Cephe görünüşleri düz sıvalı yüzeyler halinde oldukça masiftir ve güney

cephede iki, batı cephede bir adet olmak üzere toplam üç pencere açıklığı

mevcuttur. Güneydeki iki pencere, eş büyüklükte boyuna dikdörtgen birer

açıklıktır ve biri cephe aksında, diğeri doğu kenara yakın konumla aynı hizada

yer alır. Her ikisi için de uçları sövelere saplanan ahşap çubuklarla basit birer

şebeke yapılmıştır. Yatay ve düşey konumlu çubukların kare biçimi gözler

oluşturduğu şebekelerde, çubukların düğüm noktaları prizmatik lokmalarla

bağlanmıştır. Pencerelerin yukarısına üst kenarı düz, yanları dışbükey kavisli

birer alınlık teşkil edilmiştir. Batı cephedeki pencere, eksene enine dikdörtgen

biçiminde yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 352).

Harim kapısı, kuzeybatı köşede diyagonal konumla yer alır ve boyuna

dikdörtgen bir açıklığa sahiptir. Kapı kanadı tektir ve sanat değerinden yoksun

olarak ahşap malzemeden yapılmıştır (Fotoğraf: 352).

Harim, kuzey-güney yönünde yamuk plânlı ve düz ahşap tavanlıdır

(Fotoğraf: 353). Tavan, batı kenara yakın konumla harime paralel uzanan, üç

adet ahşap ayak üzerine oturtulmuş, alt yüzleri içbükey kavisli kemer

308

görünümünde bir ana kirişle desteklenmiştir. Ayaklardan ikisi kuzey ve güney

duvarlara bitişik, diğeri ise bunların arasına eşit mesafeyle yerleşiktir. Tavan

açık yeşil yağlı boyalı, duvarlar ise mavi badanalı düz sıvalı yüzeyler

halindedir. Alçı malzeme ile yapılmış fistolu bir kuşak duvarların üst kenarlarını

boydan boya dolanır. Pencereler dış kütledeki görünüşleriyle aynı biçimde

harime yönelir. Kuzey duvarına eksenden biraz doğuya kaydırılarak boyuna

dikdörtgen bir dolap nişi teşkil edilmiştir.

Mihrap nişi, güney duvardaki iki pencere arasına yarım daire plânla

girinti yaparak ve dikdörtgen biçiminde bir çerçeve oluşturan, esas yüzeylere

göre biraz çıkıntılı enli bir bordürle kuşatılarak yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 353).

Niş kavsarası alçıdan yapılmış dekoratif bir kaş kemere sahiptir. Üzengi hattı

bir kaval silme ve bunun altında yer alan fistolu bir bordürle vurgulanmıştır.

Harim tarafındaki iki kenarında, yatay profilli başlığa sahip birer ayak

mevcuttur. Mihrabı çerçeveleyen bordürün iç köşelerine birer çeyrek yelpaze

kabartılmıştır. Kavsaraya “S” biçimli bir kıvrım dal kabartmasıyla sınır

çekilmiştir. Kıvrım dalların alt bölümlerine aşağı bakar vaziyette birer lâle,

birbiriyle bitişen üst kısmına da yaprak kabartmaları işlenmiştir. Ayrıca köşelik

yüzeyleri, ayaklara ait başlıkların alt yanları ve mihrabı kuşatan bordür

yüzeyinin köşeleri muhtelif çiçek kabartmaları ile süslenmiştir.

Mescid, bunlardan başka herhangi bir özelliğe sahip değildir.

309

m) Çorbacı Camii

Çizim No: - -



Naccar Mahallesi’nde, kuzeydoğuya meyilli bir araziye yerleştirilen

eserin (Fotoğraf: 354) kuzeyinde Mallı, doğusunda ise Çorbacı Sokak

uzanır388.

Kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde şimdiki

yazıyla H.1320/M.1902 yılında inşa edildiği belirtilmekle beraber döneminin

özelliklerini yansıtmamaktadır.


sahiptir ve kuzey yanında doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı son

cemaat yeri mevcuttur. Minaresi kuzeybatı köşede beden duvarlarının

üzerinde ve çatı seviyesinden itibaren yükselir. Yapı, düz ahşap tavan ve

kırma çatı ile örtülüdür. Kapısı, kuzey cepheye aksı ile ortalanarak



duvar örgüsü görülememekle birlikte, kârgîr malzemeden inşa edildiği

anlaşılmaktadır. Minaresi ahşaptır. Çatı alaturka kiremitlerle kaplıdır.

Eserin batı cephesi bitişik yapılmış konutlarla tamamen kapatılmıştır.

Binanın halen mevcut dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat

tarihi bakımından değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 355-357).


310

n) Yahya Baş Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi: 11.07.2001, 07.10.2003

Harmanlar Mahallesi, Belediye Meydanı’nın güney kenarındaki düz bir

araziye yerleştirilen eserin (Fotoğraf: 358) kuzeyinde Müftü Vehbi, doğusunda

ise Muammer Aksoy Sokak uzanır389.

Kitabesi bulunmadığından inşa tarihi tam kestirilememekle birlikte, kapı

açıklığı yukarısına yerleştirilmiş mermer bir levha üzerinde günümüz Türkçesi

ile 1890 yılında yapıldığı belirtilmektedir.

Mihrap nişinin yukarısında yer alan yazı levhası altındaki H.1385

ibaresinden 1965 yılında esaslı bir onarım geçirdiği ve asıl halini kaybettiği

anlaşılmaktadır.

Cami, kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, prizmal gövdeye sahiptir

ve kuzey yanında doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlı son cemaat yeri

mevcuttur. Harim, son cemaat yeri ile beraber düz ahşap tavan üzerine beşik

çatıyla örtülmüştür.

Yapı, daha önceleri kerpiç duvarlı iken onarımlar sırasında kârgîr

malzeme ile yenilenmiş ve cephe yüzeyleri çimento harcıyla tamamen

sıvanmıştır.

Halen mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat

tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 358-360).


311

o) Denizli Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 16.04.2002, 06.10.2003

Harmanlar Mahallesi’nde, düz bir araziye yerleştirilen eserin390

kuzeyinde Harmanlar Caddesi, doğusunda Samancı Sokak uzanır (Fotoğraf:

361). Halk arasında ve yayınlanmış bazı bilgilerde391 Aşağı Harmanlar Camii

adıyla da anılmaktadır.

Kitabesi bulunmadığından banisi ve inşa tarihi tespit edilememekle

birlikte, kapı açıklığının batı yanına yerleştirilmiş bir mermer levha üzerinde

şimdiki yazıyla 1903 yılında yapıldığı belirtilmektedir.

Cami, 1943 depreminde büyük hasar görmesinin ardından muhtelif

tarihlerde geçirdiği onarımlar nedeniyle ahşap tavan ve mihrabı dışında asıl

şeklini tamamen kaybetmiştir392. Kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı

harimin kuzeyinde doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı, kapalı bir son cemaat

yeri vardır. Beşik çatı ile örtülüdür. İlk yapısı hakkında daha fazla bilgi

bulunmamakla beraber, harim kuzey duvarının batı kenarındaki kare kesitli

kaide ile çatı seviyesinden itibaren yükselen kare kesitli pabucun kaba yonu

taş örgülü kütlesi, binanın asıl halinde de kârgîr malzeme ile inşa edilmiş

olabileceğini düşündürmektedir.

Mevcut durum itibariyle kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlı

harim, doğu ve batı yanlarda ana kirişlere oturan, doğu-batı yönünde


391- Uygun, a.g.e., s.24.

392- Evrenos, a.g.t., s.57; ayrıca cami hakkında verdiği bilgilerden dolayı Tavşan

Mahallesi muhtarı sayın Münir Yeriçer’e teşekkürlerimi sunarım.

312

kirişleme, ortada ise düz ahşap tavanla örtülüdür (Fotoğraf: 362-363). Tavan,

esas itibariyle uçları kuzey ve güney duvarlara saplanan kare kesitli birer ana

kirişe oturtularak bunların orta hizalarına yerleştirilmiş, alt yüzleri profilli

yastıklara sahip ahşap birer sütunla desteklenmiştir. Ayrıca doğu-batı

yönündeki kirişlerin ana kirişten itibaren görülebilen uçlarının alt yüzeyleri de

“C-S” kıvrımı şeklinde birer profilasyonla kesilmiştir. Tavanın mihraba dik

uzanan orta bölümü, profilli ince çıtalarla kare çerçevelere ayrılmış ve

merkezine de her bir karenin etrafında gelişen, birbirine geçmeli sekizgenlerle

dikdörtgen çerçeveli geometrik bir kompozisyon teşkil edilmiştir. Bu şemanın

bir benzeri de kompozisyonun kuzey ve güney yanlarında çok küçük birer

pano halinde tekrar edilmiştir.

Mihrap, güney duvar aksına yerleştirilmiş yarım daire plânla girinti

yapan bir niş biçimindedir. Tamamen alçı malzemelidir. Kavsarası dekoratif

kaş kemer görünüşünde kavislendirilmiş ve ayrıca mihraba dikdörtgen biçimi

bir bordür teşkil etmek üzere duvar yüzeyinden biraz çıkıntılı olarak iki yan ve

üst kenarı dolaşan silme kuşakları yapılmıştır. Mihrap çerçevesinin dış

bordürü içbükey kavisli, ortadaki fistolu bir kuşak şeklindedir, içteki diğer

bordürler ise düz yüzeylerden ibarettir. Kavsara kemerinin etrafında ve üzengi

aksında çiçek kabartmaları mevcuttur (Fotoğraf: 363).

Minber, güneybatı köşededir ve ahşaptan yapılmış yeni bir unsurdur.

Caminin dış kütle ve diğer iç mekân mimarî özellikleri ise sanat tarihi

itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir.

313

ö) Şerbetçi Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi:20.07.2001, 19.04.2002

Gazi Mahbub Mahallesi’nde, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin yaklaşık

100 m. güneydoğusundaki doğuya meyilli bir araziye yerleştirilmiştir393;

kuzeyinde Şerbetçi, batısında Umak, doğusunda ise Öksüz Sokak

uzanmaktadır (Fotoğraf: 364).

Bazı kayıtlardan daha önce burada Sultan II. Murad zamanında Kadı

Mahbûb Çelebi tarafından yaptırılmış bir caminin bulunduğu öğrenilmekle394

birlikte, tarihini tespit edemediğimiz bir dönemde yıkıldığı ve bu bina yerine,

kapı açıklığının batısındaki mermer bir levha üzerine günümüz Türkçesi ile

yazılmış kitabesinde belirtildiğine göre, 1952 yılında betonarme olarak şimdiki

caminin yapıldığı anlaşılmaktadır. İlk caminin mimarîsi hakkında herhangi bir

bilgiye ulaşılamamakla birlikte, mahalle adının da caminin banisinden dolayı

16. yüzyıldan beri Kadı Mahbûb şeklinde anıldığı395 ve geç dönemlerde Gazi

Mahbub olarak değiştiği ortaya çıkmaktadır.


394- H. Hüsameddin, Amasya kadısı Mahbûb Çelebi’nin Sultan II. Murad Han

zamanında bir cami-i şerif ve bir mekteb yaptırdığını yazar, bkz., H. Hüsameddin,

a.g.e., s.326; Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.523; Eken ise hurufat

defterlerini esas aldığı çalışmasında (a.g.m., s.351), “…XVI. Yüzyılın 20 hanelik Kadı

Mahbub Mahallesi’nde o yıllar için mescidin varlığına dair herhangi bir kayıt

bulunmamaktadır. 1796 (1211) yıllarına gelindiğinde kaynaklarda Kadı Mahbub ya da

Gazi Mahbub Mescidi olarak geçen mabette, aralık 1796 (receb 1211) tarihinde

Süleyman ve Ali adlarında iki kardeşin nim akçe karşılığı imamet vazifesini yaptıkları

görülür…”, şeklinde bazı bilgiler vermektedir.

395- Gürbüz, a.g.t., s.89.

314

Halen mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat

tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 364-366).

315

p) Erikçi Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 08.10.2003

Tavşan Mahallesi, Gazi Caddesi’nin kuzey tarafında, Erikçi Sokak batı

kenarındaki düz bir araziye yerleştirilen yapı396, Şişli Camii’nin doğusundadır

(Fotoğraf: 367).

Bina, daha önce burada kerpiç duvarlarla yapılmış, düz ahşap tavanlı

bir caminin yerine 1957 yılında tamamen yeni olarak inşa edilmiştir. Kerpiç

malzemeli ilk cami hakkında herhangi bir bilgi şimdilik bulunmamakla birlikte

mevcut binadaki mihrap nişinin yukarısına, bir tablo gibi asılmış yazı

levhasında H.1356/M.1937 tarihi okunmaktadır.

Mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri ise sanat tarihi

itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 367-369).


316

r) Piri Baba Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 16.04.2002

Nusratiye Mahallesi’nde, güneybatıya meyilli bir arazi üzerine

yerleştirilen eser397, Piri Baba Türbesi’nin güneybatısında yer almaktadır

(Fotoğraf:370).

Bazı kayıtlardan daha önce burada bir mescidin bulunduğu

öğrenilmekle398 birlikte, 20. yüzyıl ortalarında yıkıldığını tahmin ettiğimiz399 bu

bina yerine, harim kapısının yukarısındaki mermer bir levha üzerine günümüz

Türkçesi ile yazılmış kitabesinde(Fotoğraf:371) belirtildiğine göre, 1958 yılında

betonarme olarak şimdiki caminin yapıldığı anlaşılmaktadır.

Halen mevcut yapının mimarî özellikleri ise dış kütle (Fotoğraf: 370) ve

iç mekân (Fotoğraf:372-373) itibariyle sanat tarihi bakımından

değerlendirilebilecek nitelikte değildir.

397- Cami, Merzifon imar plânına göre, 20 M.II-III Pafta, 136 Ada ve 20 Parseldedir.

398- Hurufat Defteri, 1145/86 (Eken, a.g.m., s.352); B.O.A., Cevdet Evkaf, Sıra No:9399,

Ev.477, 9.C.1256; ayrıca Ş. Uygun, Merzifon’daki tarihi eserleri sıralarken Piri Baba

Mescidi’ni de belirtmekte ama açıklayıcı hiçbir bilgi vermemektedir, bkz., Uygun,

a.g.e., s.26.

399- Uygun, a.g.e. 1938 yılında yayınladığına göre mescidin o tarihlerde henüz ayakta

olduğu ortaya çıkmaktadır.

317

s) Aşut Camii

Çizim No: - -



Harmanlar Mahallesi, Kara Mustafa Paşa Caddesi’nin doğu yanındaki

düz bir araziye yerleştirilen eserin400 kuzeyinde Okul, doğusunda ise Öncül

Sokak uzanmaktadır (Fotoğraf: 374).

Kapı açıklığı yukarısına yerleştirilmiş mermer bir levha üzerinde 1969

yılında inşa edildiği belirtilmekle beraber, halen mevcut durum itibariyle kare

plânlı, kübik gövdeli, tek kubbeli bir harim ve kuzey yanında doğu-batı

yönünde dikdörtgen plânlı, üç kubbeli son cemaat yerine sahip olması

(Fotoğraf: 374); dış kütle sivri kemerli pencere açıklıkları (Fotoğraf: 375), doğu

cephe kuzey kenarında okunamayacak vaziyetteki mermer kitabe parçası

(Fotoğraf: 376), kubbenin köşe geçişleri üç dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş

sekizgen kaideye eteğinin enli bir girinti halinde geri çekilerek oturtulması

(Fotoğraf: 377); harim ile son cemaat yerini birbirinden ayıran kuzey duvarın

üst kısmında, kadınlar mahfiline ait iki sütuna oturan aynalı kemerli üç büyük

açıklığın bulunması (Fotoğraf: 378), daha önce burada başka bir caminin yer

aldığını ve şimdiki binanın da aslına benzetilerek yeniden yapıldığını veya

böyle bir yapının esaslı bir onarım geçirdiğini düşündürmektedir. Ayrıca bir

yayında401 caminin 18. yüzyıl eseri olduğu ileri sürülmektedir.


401- Bayram, “Merzifon Ulu…”, s.75’de yapı hakkında herhangi bir bilgi vermeden

sadece 18. yüzyıla ait olduğunu ifade etmektedir.

318

ş) Fenerli Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi: 12.07.2001, 14.04.2002, 08.10.2003

Tavşan Mahallesi, Tavşan Sokak doğu yanındaki düz bir araziye

yerleştirilmiştir402 (Fotoğraf: 379). Halk arasında Tavşanlı Mehmet Usta Camii

adıyla da anılmaktadır.

Bina, daha önce burada yer alan bir caminin yerine 1973 yılında moloz

taşlarla yeni olarak inşa edilmiştir (Fotoğraf: 380). İlk yapıdan günümüze

sadece ahşap tavanı ile minaresi ulaşabilmiştir.

Onarım öncesine ait fotoğraflardan403, asıl halinde hımış duvarlara

sahip olduğu ve alaturka kiremit kaplı kırma çatı ile örtüldüğü

belirlenebilmektedir. Bu fotoğraflara göre, doğu ve batı cephesinde aynı

hizada sıralanmış boyuna dikdörtgen biçimi pencere açıklıkları mevcuttu ve

pencerelerin her biri uçları ahşap sövelere saplanan, kare biçimi gözlerden

ibaret ahşap birer şebekeye sahipti. Güney cephesi bitişik nizam konutlar

nedeniyle kısmen görülebilmekteydi. Kuzey yanında yer alan son cemaat yeri,

doğu ve batı yanları kapalı, kuzey cephesi ise ikisi yan duvarlara bitişik olmak

üzere kare kesitli dört ayağa oturan dekoratif kemerli üç büyük açıklık şeklinde

düzenlenmişti. Harim, duvarların üst kenarları içbükey kesitli yüzeyler halinde

pahlanarak ahşap tavanla örtülmüştü. Duvarlarla birlikte pahlı yüzeylere

kalemişi bitkisel süslemeler yapılmıştı.


403- Fotoğraflar için bkz., V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/15 No.’lu dosya.

319

Caminin ilk yapısından günümüze ulaşan minare, kuzeybatı köşede

beden duvarlarının üzerinde silindirik görünüşlü bir gövde ile yükselir

(Fotoğraf: 379). Gövde, düz tahtaların düşey konumla yan yana yerleştirilmesi

ve derzlerine ince çıtalar çakılmasıyla ahşaptan hazırlanmıştır. Şerefe altında

fistolu bir kuşak gövdeyi dolanır. Şerefe ve petek şekil itibariyle gövdeden

biraz daha geniş çaplı olarak aynı kütle içerisinde birleştirilmiştir. Peteğin alt

kısmı aynı zamanda minare gövdesiyle benzer görünüşte bir korkuluk

niteliğinde, üst kısmı ise dekoratif kemerli bir dizi açıklık şeklinde

düzenlenmiştir. Külah, sac levhalarla kaplı konik biçimindedir ve tepesinde

dört boğumlu alemi vardır.

Harimi örten ve asıl şeklini koruyabilmiş tavan, ince çubuk çıtalarla

küçük kare bölümlere ayrılmış ve her karenin köşesine de daha küçük birer

kare çerçeve yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 381).

İlk yapısına ait ahşap tavan ve minare hariç, halen mevcut binanın

diğer mimarî özellikleri ise sanat tarihi itibariyle değerlendirilebilecek nitelikte

değildir.

320

t) Şişli Camii

Çizim No: - -


İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 08.10.2003

Tavşan Mahallesi, Gazi Caddesi’nin kuzey tarafında, Şişli Sokak doğu

kenarındaki düz bir araziye yerleştirilen eser, Erikçi Camii’nin batısındadır

(Fotoğraf: 382).


bir caminin yerine 1979 yılında betonarme olarak inşa edilmiştir404. Kerpiç

malzemeli ilk camiden günümüze sadece kuzey-güney yönünde kirişleme

ahşap tavanı ulaşabilmiştir (Fotoğraf: 383-384). Minaresinin de ahşap

olduğunu öğrendiğimiz ilk yapı hakkında daha fazla bilgi elde edilememiştir.

Halen mevcut bina ise dış kütle ve iç mekân mimarî özellikleri itibariyle

değerlendirilebilecek nitelikte değildir (Fotoğraf: 382-384).

404- Cami hakkında verdiği bilgilerden dolayı Tavşan Mahallesi muhtarı sayın Münir

Yeriçer’e teşekkürlerimi sunarım.

321

2- MEDRESELER

a) Çelebi Sultan Mehmed Medresesi

Çizim No: 40-41


İnceleme Tarihi: 20.07.2001, 19.04.2002, 06.10.2003

Camii Cedid Mahallesi’nde, doğuya meyilli bir arazi üzerine yerleştirilen

eserin doğusunda Cumhuriyet Caddesi, batısında Şair Eşref Sokak uzanır405;

güneyinde küçük bir bahçe ile konutlar, güneydoğusunda ise Sultan II. Murad

Camii yer alır (Fotoğraf: 385). Halk arasında Merzifon Sultaniyesi adıyla da

anılmaktadır406.

Giriş ünitesi kemer açıklığının yukarısına yerleştirilmiş, celî sülüs hatlı

kitabe kaydına407 göre, Çelebi Sultan Mehmed’in emriyle H.817/M.1414

yılında inşasına başlandığı, Ali oğlu Emîr Umur Bey tarafından H.820/M.1417

405- Medrese, Merzifon imar plânına göre, 26.30.Z. Pafta, 381 Ada ve 16 Parseldedir.

406- H. Hüsameddin, a.g.e., s.329; A. Taşan, a.g.e., s.26; M. Bilge, İlk Osmanlı

Medreseleri, İstanbul 1984, s.186; A. Gül, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve

Bunlar Arasında Dâru’l-Hadîslerin Yeri, Ankara 1997, s.46.

407- Kitabe metni ilk defa Gabriel (a.g.e., s.73) tarafından Fransızca’ya çevrilerek

yayınlanmıştır; Osmanlı alfabesiyle yayını için bkz., M. Akok, “Merzifonda Çelebi

Mehmet Medresesi”, Mimarlık, Güzel Sanatlar ve Şehircilik Dergisi, Yıl:IX, S.1-2,

İstanbul 1952, s.29-37(s.30); Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.190;

Demiralp, a.g.e., s.63; Tüfekçioğlu, a.g.e., s.124; günümüz Türkçesiyle yayını için

bkz., Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme, I, Erken Devir (1300-1453), İstanbul

1979, s.621; Erken, a.g.e., s.318; Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar

Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar (2. Baskı), Ankara 1995, s.403; ayrıca

kitabede yapının Çelebi Sultan Mehmed tarafından yaptırıldığı açıkça belirtilmekle

birlikte Evliya Çelebi, “…evvelâ Medrese-i Sultân Murâd-ı Sânî; talebe hücreleri ve

ders-i âm kubbeleri ile mebnî bîbedel bir dârü’t-tedrisdir ve ilm-i hadîs dahi tilavet

olunur…” şeklinde verdiği bilgilerde yanlışlıkla Sultan II. Murad tarafından

yaptırıldığını ifade eder, bkz., Evliya Çelebi (Haz. Z.Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı),

Seyahatnâme, 2. Kitap, İstanbul 1999, s.206.

322

yılında tamamlattırıldığı ve mimarının Ebu Bekir Mehmed bin Hamza el-

Müşeymeş el-Dımışkî408 olduğu anlaşılmaktadır. Vakıflarının tanzim tarihi

tespit edilememekle beraber Çelebi Sultan Mehmed Vakfı’na409 ait olduğu

bilinmektedir.

Mimarîsi bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan eser, 1866,

1951-1954 ve 1977 yıllarında410 muhtelif onarımlar geçirmiş, uzun yıllar askerî

depo411 görevi üstlenmiş, ardından bir müddet kütübhâne412, kitap deposu ve

408- Aslanapa (a.g.e., s.36) ve Sönmez (a.g.e., s.403-404), mimarın Şam’lı olduğunu ve

aynı zamanda Amasya Bâyezid Paşa Camii’ni de inşa ettiğini belirtir.

409- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326); Bilge (a.g.e., s.186); ayrıca Merzifon’a bağlı Hırka,

Samadolu, Saru ve İlemi köyleri mâlikâne gelirlerinin Çelebi Sultan Mehmed vakfına

ait olduğuna dair bkz., Çolak, a.g.t., s.31; Gürbüz, a.g.t., s.231-232.

410- Eserin bilinen ilk restorasyonu 1866 yılına aittir ve Amasya mutasarrıfı Ziya

Paşa’nın giriş ünitesi üzerine saat kulesi yerleştirmesiyle gerçekleştirilmiştir, bkz., K.

Akyüz, Belgeler I, Ziya Paşa’nın Amasya Mutasarrıflığı Sırasındaki Olaylar,

A.Ü.D.T.C.F., Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Enstitüsü: 2, Ankara 1964, s.29;

ancak, Taşan (a.g.e., s.27), Erken (a.g.e., s.317), Akok (a.g.m., s.31) ve S.K. Yetkin-

H.Z. Ülken-T. Özgüç v.d. (Turkish Architecture, Ankara 1965, s.66), kulenin 1870

yılında eklendiğini belirtmektedir. İkinci onarım Merzifon Belediyesince yapılmıştır,

Ayverdi (a.g.e., s.189), bu onarımın 1953-1954 yıllarında yapıldığını ileri sürmekte ise

de Akok’un (a.g.m., s.29) verdiği bilgilerden 1951 yılında restorasyonun devam ettiği

anlaşılmaktadır. Eser son haliyle 1977 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından

onarılmıştır, bkz., Demiralp, a.g.e., s.63.

411- H. Hüsameddin (a.g.e., s.329), medresenin 1844 yılına kadar ilim hayatına hizmet

ettiğini, ancak müderrisliğin veraset yoluyla intikal etmeye başlaması sonucu

çalışmaların aksadığını ve bu tarihten sonra askerî silah deposu haline getirildiğini

ifade eder; Gabriel’in (a.g.e., s.72, 1. dipnot) verdiği bilgilere göre bu fonksiyon

değişikliğinin 1930 yılı itibariyle de devam ettiği anlaşılmaktadır.

412- Yayınlanmış eski bir fotoğraftan (Anonim, Merzifon, İstanbul 1954, s.5), 1950’li

yılların başında yapılan onarımın ardından kütübhâne görevi üstlendiği

anlaşılmaktadır.

323

muzika dershânesi413 fonksiyonu görmüş, daha sonra İlçe Müftülüğü’ne

bağlanarak Kur’an Kursu’na dönüştürülmüştür, halen boş vaziyettedir.

Medrese, esasen kare plân ve prizmal kütle teşkiliyle inşa edilmiş,

revaklı, açık avlulu bir binadır414; ancak dört eyvanlı medrese şemasına uygun

nitelikte, cephe akslarına yerleştirilmiş yaklaşık ⅓ oranında kısmî taşıntılı

dikdörtgen biçimi birer kütleye sahiptir (Çizim: 40, Fotoğraf: 386). Doğudaki

giriş ünitesi, diğerleri dershâne mekânlarına ait kütlelerden giriş ünitesinin

üzerinde silindirik gövdeli saat kulesi yükselir. Avlu, kare plânlı ve dört kenarı

da revaklıdır. Dershâneler, eş boyutlara sahip kare plânlı, kubbe örtülü kübik

birer hacimdir ve batıdaki ana eyvan biçiminde avluya açılırken, kuzey ve

güneydekiler kapalı yapılmışlardır. Doğuda, portalin önünde yer alan giriş

ünitesi, yine kare şema ve eyvan şeklinde düzenlenerek düz tavanla

örtülmüştür. Revakların gerisinde, dershânelerle portal arasındaki bölümlere

birer tanesi köşelerde olmak üzere, beşer taneden toplam yirmi adet talebe

hücresi yerleştirilmiştir. Köşe hücreleri daha küçük ebatta, kare plânlı ve

kubbe örtülüdür, diğerleri avluya paralel dikdörtgen plânlı ve dik doğrultuda

beşik tonozludur. Revakın ana eksenlere yönelen gözleri sivri beşik; diğer

bölümleri geçme tonoz örtü sistemine sahiptir.

Eserin batı cephesi, dershâneye ait kütlenin kuzeyinden itibaren bitişik

yapılmış konut nedeniyle kısmen görülebilmektedir (Fotoğraf: 385).

İnşa malzemesi az miktarda mermer ve kaba yonu, çoğunlukla düzgün

kesme, moloz taşlar ile tuğladır. Beden duvarları moloz, kaba yonu taşlarla

413- Ayverdi, a.g.e., s.189.

414- Plân için ayrıca bkz., Gabriel, a.g.e., s.72; Akok, a.g.m., s.30; Ayverdi, a.g.e., s.186;

Demiralp, a.g.e., s.64.

324

örülmüş, aralarda yer yer tuğla hatıllar kullanılmış, köşe bağlantıları ise

düzgün kesme taşlarla sağlanmıştır. Giriş ünitesi, yan cephelerinin batı

kısmındaki tuğla hatıllı moloz taş örgü hariç, tamamen düzgün kesme taşlarla

örülmekle birlikte, kitabe, kemer ve portal mermer malzemelidir. Dershâne

kütlelerine ait üst sıra pencerelerinde tuğla, diğer pencerelerde düzgün kesme

taş hakimdir. Avlu cepheleri ve revak ayakları bütünüyle düzgün kesme taş

örgülüdür. Kubbeler, geçiş elemanları, tonozlar ve bacalar tuğla ile örülmüştür.

Mekânların revaka sınırlı duvarlarının alt kısımları tuğla-moloz taş

örgülüdür415. Saçaklar, dışta tuğla, avluda kesme taştır. Tuğla örgülü örtü

sistemi onarım esnasında çimento harcıyla sıvanmıştır.

Medresenin cepheleri, akslar dikkate alındığında simetrik bir düzen

sergiler. Plândaki kısmî taşıntılı kademelenme cephelere de yansımış,

dolayısıyla masif duvar görünüşü yerine biri dershâne mekânları-giriş

ünitesine diğeri hücrelere ait olmak üzere ortak özelliklere sahip, birbirine

bitişik iki ayrı kütle görüntüsü ortaya çıkmıştır. Cephe akslarında yer alan

dershâne ve giriş mekânlarına ait kütleler beden duvarlarından daha yüksek

yapıldıkları için hakim görünürler (Fotoğraf: 385, 387). Hücrelere ait basık

kütle ile yapıya hakim taşıntılı kütleler, giriş ünitesi hariç, kendi içerisinde iki

kademe halinde algılanır ve hepsinde de alt kademeyi beden duvarları, üst

kademeyi örtü sistemi teşkil eder. Alt kademeler, üst kenarları çepeçevre

dolanan saçaklarla416 sınırlandırılmıştır. Saçaklar, tuğlaların dershâne

kütlelerinde yatay iki düz sıra arasına bir sıra testere dişi biçiminde


mevcut) fotoğraflarda seçilebilen izlerden saçakların büyük bir kısmının yıkılmış

vaziyette olduğu ve 1977 yılı onarımında tamamen yenilendiği anlaşılmaktadır.

415- Akok, a.g.m., s.32.

325

yerleştirilmesiyle; hücre beden duvarlarında ise aynı sıranın iki kere

tekrarlanarak dışa doğru gitgide taşırılmasıyla yapılmıştır. Dershâne

kütlelerinde ikinci kademeler, çimento harcı ile kurşun kaplama görünümünde

sıvanmış kubbelerden417 ibarettir. Hücrelere ait basık kütlenin üst kademesi

esasen kubbe ve tonoz örtü sisteminden meydana gelmekle birlikte, beden

duvarları üzerine örülen parapet duvarlar nedeniyle cepheden bakıldığında

görünmezler, sadece bunlar arasından yükselen bacalar dikkati çeker

(Fotoğraf: 386, 387). Bacalar, kare kesitli, tamamen tuğla örgülüdür ve onarım

esnasında piramidal külahları yenilenmiştir, her bir kenarında dikdörtgen

biçimi birer delik mevcuttur418.

Bina cepheleri, doğudaki giriş ünitesi hariç, taşıntılı kütlelerle beraber

tuğla hatıllı moloz taş duvar örgüsünü ve kesme blok taşlarla yapılan köşe

bağlantılarını yansıtır. İrili ufaklı parçalar halindeki moloz taşlarla aralara

serpiştirilmiş kaba yonu taşlar duvar örgüsünün esasını teşkil eder. Cephelerin

orta seviyelerinde moloz örgünün yer yer iki/üç sıra tuğla hatıllarla sınırlandığı,

hatta üst seviyelerin bazı bölümlerinde derzlerine tuğlaların dikey

yerleştirilmesiyle çerçevelendiği de görülebilmektedir. Duvar örgüsünün kalın

derzlere sahip olduğu, ancak muhtelif müdahalelerde çimento harcıyla

yenilendiği mevcut izlerden anlaşılmaktadır. Her cephede, basık kütleye ait

417- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/11 No.’lu dosyada mevcut fotoğraflar,

onarım öncesinde kubbe ve tonoz örtü sistemindeki tuğla örgünün bütünüyle açıkta

bulunduğunu, yer yer toprak tabakasıyla örtüldüğünü ve şimdiki sıvanın 1977 yılı

onarımında yapıldığını göstermektedir; Akok (a.g.m., s.32), kubbelerin esasında

kurşunla örtülü olduğunun anlaşıldığını ifade etmektedir.

418- Akok (a.g.m., s.37), 1951 yılı itibariyle sayıları yirmiyi bulan bacalardan sadece üç

tanesinin ayakta kalabildiğini, her birinin dört köşe plânlı, sivri külahlı olduğunu ve her

kenarında birer duman deliği bulunduğunu belirtmektedir.

326

beden duvarlarının üst kenarlarına yakın konumla yerleştirilmiş, taşıntılı

kütlelerin sağ ve solunda ikişer adet olmak üzere toplam dörder çörten

bulunmaktadır. Çörtenler, ön yüzü düz, altı dışbükey kavisli basit birer

unsurdur (Fotoğraf: 388).

Cephe yüzeyleri genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü

yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler, farklı boyut

ve biçimde olmak üzere hem basık kütlenin, hem de dershânelere ait

kütlelerin beden duvarlarına açılmıştır. Basık kütledeki pencereler, doğu

cephede dokuz, diğerlerinde onar adettir. Kuzey ve güney cephelerdeki altışar

pencere, dershâne kütlelerinin doğu; batı cephedeki altısı kuzey; doğu

cephedeki beş tanesi giriş ünitesinin güney yanına, diğerleri ise kütlelerin öbür

tarafına sıralanmıştır. Pencereler, alt seviyeye yakın konumla aynı hizada

fakat farklı aralıklarla yerleştirilmiş; çoğunluğu yekpare kesme taş blok

kullanılarak boyuna bir dörtgenin üst ve alt kenarlarının basık yay biçiminde

kavislendirilmesiyle yapılmış oval görünüşlü, oldukça küçük boyutlara sahip

birer açıklıktır419 (Fotoğraf: 388). Sadece güney cephenin doğu kenarındaki

ikisi, biraz daha büyük ve boyuna dikdörtgen biçimindedir420. Dershâne

kütleleri üç yönde de biri alt, diğeri üst seviyede olmak üzere ikişer pencereye


mevcut) fotoğraflarda doğu cephenin güneyindeki pencerelerin farklı boyutlarda ve

boyuna dikdörtgen biçiminde gelişigüzel yapıldıkları anlaşılmaktadır, halbuki aynı

seviyedeki diğer pencerelerin tamamı küçük oval birer açıklıktan ibarettir, dolayısıyla

yapının daha önceleri farklı amaçlar için kullanıldığı da dikkate alındığında bu

pencerelerin mekânlara daha fazla ışık sağlayabilmek amacıyla sonradan

genişletildiği fakat onarım sırasında eski görünüşüne tekrar kavuşturulduğu

söylenebilir.

420- Bu pencerelerin de esasen diğerleri gibi küçük ebatta olduğu fakat belirlenemeyen

bir dönemde genişletildikleri düşünülebilir.

327

sahiptir. Ana cephedeki pencereler aynı aksı paylaşarak, yan cephedekiler ise

üsttekiler aksta, alttakiler ana cephelere doğru biraz kaydırılarak

yerleştirilmiştir. Bu pencereler daha büyük boyutlarda ve farklı görünüşlere

sahiptir. Üstteki pencereler, tuğla ile örülmüş yarım daire kemerli birer

açıklıktır421 ve her birine alçı şebeke yerleştirilmiştir. Alt seviyedeki pencereler,

üsttekilerden daha büyük ölçülere sahip olduğu gibi görünüşleri itibariyle de

cephelerin masif etkisini kısmen gidermektedir. Her biri, düzgün kesme

taşlarla örülen, yüzeysel derinlikteki boyuna dikdörtgen bir çerçeve içerisine

yerleştirilmiş ve profilli silmelerle kuşatılmış dikdörtgen birer açıklıktır. Lentoları

yekpare blok taştandır ve yukarısına beyaz-kahverengi kesme taşlar

kullanılarak sivri kemerli birer alınlık yapılmıştır (Fotoğraf: 389). Çubuk

demirlerden hazırlanmış şebekeleri vardır. Eşit aralıklarla yatay ve düşey sıralı

kalın çubuk demirlerle kare biçimi gözlerden oluşan şebekelerin düğüm

noktaları prizmatik lokmalarla bağlanmıştır, kuzey cephedeki pencere

şebekesi ince çubuk demirlerle yapıldığından farklılık gösterir. Batı ve

güneydeki dershâne kütlelerinin yan duvar pencere açıklıkları, ana akstakilerle

aynı görünüşte yapılmıştır, fakat dikdörtgen çerçeve ve sivri kemerli alınlıkları

yoktur (Fotoğraf: 390). Kuzey cephedeki dershânenin yan pencereleri ise

bunlardan farklı olarak basık kütle beden duvarlarındakilerle benzer özelliklere

sahip küçük birer açıklık şeklindedir.

421- Demiralp (a.g.e., s.63), üst seviyedeki pencerelerin ilk halinde sivri kemerli

yapıldıklarını fakat onarımlar sonucunda bugünkü şekle dönüştürüldüğünü kabul eder,

ancak eski bir fotoğrafta (Ayverdi, a.g.e., s.192, R.322), batı cephedeki pencerenin

1977 yılı onarımı öncesinde de muntazam bir tuğla örgü ile yarım daire kemerli

olduğu görülmektedir.

328

Medresenin doğu cephesindeki giriş ünitesi, taşıntılı kütle ve üzerinde

yükselen saat kulesiyle binaya ilk bakışta dikkati çeken bir eyvan niteliğindedir

(Fotoğraf: 391). Giriş mekânının üzerinde daha önceleri ikinci bir katın

bulunduğu bilinmektedir, ancak 1866 yılı onarımında Amasya Mutasarrıfı Şair

Ziya Paşa tarafından kubbesi yıktırılarak yerine şimdiki saat kulesi

oturtulmuştur422. Örtüsü hariç alt yapısı halen mevcut bu mekânın Akok’un

çizdiği plân ve kesitler423 de dikkate alındığında, dışta esasen kare bir

şemanın kuzeybatı ile güneybatı köşelerinin pahlanmasıyla elde edilen altı

kenarlı, içte ise sekizgen plânlı olduğu ve kubbeyle örtülerek girişinin

güneybatı cephesine açıldığı, ayrıca doğu ve batı kenarlarında birer pencere

açıklığı, diğer kenarlarında da dikdörtgen plânla girintili birer dolap nişinin yer

aldığı anlaşılmaktadır. Mevcut durum itibariyle duvar örgüsü, basık

kütledekiyle benzer özelliklere sahiptir ve aynı tarz saçakla sınırlandırılmıştır

(Fotoğraf: 392). İç mekândaki sekizgen plân, kuleye çıkabilmek amacıyla doğu

kenara hazırlanan geniş bir döner merdiven kütlesi nedeniyle asıl halinden

uzaklaştırılmıştır. Kapı açıklığı ile kuzeybatı kenardaki dolap nişi halen

mevcuttur. Yarım daire kemerli olduğu belirlenebilen pencere açıklıkları ve

dolaplar örülerek kapatılmıştır (Fotoğraf: 393).

Saat kulesi, tuğla ve ahşap malzeme kullanılarak örülmüştür. Üç

kademeli bir kaide üzerinde tuğla örgülü silindirik gövde yükselir. Gövde yukarı

doğru daralır ve keskin hatlı üç bilezikle dörde ayrılarak bunları dik doğrultuda

kesen eş aralıklı dört adet payandayla desteklenmiştir. Gövdenin üst kısmı

ince çubuk demirlerden hazırlanmış korkuluğa sahip bir şerefe biçiminde

422- Saat kulesinin inşasıyla ilgili bkz., tezimizin 410. dipnotu.

423- Akok, a.g.m., s.30, 31.

329

düzenlenerek üzerine saatin yer aldığı, petek niteliğindeki sekizgen plânlı

ahşap konstrüksiyon oturtulmuştur (Fotoğraf: 394).

Giriş eyvanının önüne arazinin meylinden dolayı on basamaklı bir

merdiven hazırlanmıştır. Cephesi, sivri kemerli büyük bir açıklıkla boyuna

dikdörtgen biçiminde düzenlenerek düz bordür ve silmelerle kuşatılmıştır

(Fotoğraf: 391). Cephenin dış bordürü yanlarda dar, yukarda ise daha enli düz

bir yüzeye sahiptir ve içeri doğru sırasıyla içbükey kavisli bir silme, enli düz bir

bordür, pahlı bir silme, düz bir bordür ve içbükey kesitli silme kademelerinden

sonra düz yüzeyli kemer cephesine geçilmiştir. Tepelik kısmındaki enli bordür

bir sıra palmet-lotus kabartmasıyla süslenmiştir (Fotoğraf: 395). Kemer

açıklığının hemen yukarısına beyaz mermerden hazırlanmış, yatay bir sıra

halinde inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabe levhası, ortadaki daha geniş üç

panodan ibarettir ve harfler yüzeyden etrafı oyulmak suretiyle kabartılarak düz

satıhlı ince bordürlerle çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 396-398). Ortadaki

panonun kısa kenarları, üzengisi “S” kıvrımlı kaş kemer şeklinde

kavislendirilmiştir. Cephe muntazam bir işçilik sergiler. Kemeri üç yönden

kuşatan çerçevelerde kahverengi düzgün kesme taş kullanılmıştır. Kemer,

yine kahverengi kesme taş ve beyaz mermerin dönüşümlü yerleştirilmesiyle

örülerek, “S” kıvrımlı yatay profillerle kademelendirilen üzengi konsollarına

oturtulmuştur. Kemer köşeliklerinde bir sıra beyaz mermer, bir sıra kırmızı

kesme taşla oluşturulmuş alternatif örgü görülmektedir.

330

Giriş mekânı424 kare plânlı, düz tavan örtülü bir eyvan biçimindedir.

Eyvanın kuzey ve güney duvarlarında, dikdörtgen plânla girintili, sivri kemerli

büyükçe birer niş bulunur. Üzengi hatları “S” kıvrımlı yatay profillerle

vurgulanan nişler düz, içbükey kesitli ve kaval silmelerle boyuna dikdörtgen

biçiminde çerçevelenmiştir. Kemerler, kırmızı ve beyaz iki renkli mermerle,

diğer yüzeyleri kahverengi düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Mekânın tuğla

örgülü tavan yüzeyine alçı ile geometrik süsleme yapılmıştır425. Süslemenin

esasını sekiz kollu yıldızlar ve aralarında oluşan sekizgenlerle beş kollu küçük

yıldızlar meydana getirir(Fotoğraf: 399). Zemin mavi, şekiller kırmızı renklerle

boyalıdır. Eyvanın batı kenarında beyaz mermerden yapılmış, avluyla

bağlantılı portal yer almaktadır (Fotoğraf: 400). Portal, batı kenarının bütün

yüzünü kapsayan büyük bir niş şeklinde düzenlenerek düz ve içbükey kesitli

silmelerle kuşatılmıştır. Niş kavsarası ondört sıra mukarnasla

hareketlendirilmiş ve her bir mukarnas sırası kahve, mavi, yeşil, sarı, kırmızı

renkler kullanılarak boyanmıştır. Nişin iki yanında simetrik bir düzenle dört

kenarlı birer mihrabiye mevcuttur (Fotoğraf: 401). Mihrabiyeler, beş sıra

mukarnaslı birer kavsaraya sahiptir ve esas yüzeye göre kademelenerek

girinti yapan düz silmelerle çerçevelenmiştir. Mihrabiyelerin altında,

kahverengi düzgün kesme taşlardan hazırlanmış, dekoratif kemer biçimi

açıklığa sahip, ince profillerle çerçevelenen küçük birer niş mevcuttur. Kapı

açıklığı her iki yüzdeki de segment kemerli olmak üzere çift sövelidir. Dış

yüzde söveler, alternatif sıralı beyaz mermer ve kahverengi kesme taşlarla,

424- Bu ünite hakkında ayrıca bkz., Demiriz, a.g.e., s.621; Ş. Çakmak, Erken Dönem

Osmanlı Mimarîsinde Taçkapılar (1300-1500), Ankara 2001, s.116; çizim için bkz.,

Akok, a.g.m., s.35.

425- Alçı süslemeler 1866 yılı onarımında yapılmış olmalıdır.

331

kemer ise aynı düzendeki taşların silindirik profiller halinde birbirine

geçirilmesiyle örülmüştür, ancak beyaz mermerden kesilmiş kilit taşının

hemen iki yanındaki taşlar kırmızıdır. Ayrıca üzengi taşları, üç sıra mukarnaslı

konsol şeklinde kısmen taşıntılıdır. Kapı açıklığına yerleştirilen bir çift kanat,

ahşap malzeme ile aslı taklit edilerek yapılmıştır426. Esas kapı kanatları

Ankara Etnografya Müzesi’nde427 korunmaktadır (Fotoğraf: 402). Kanatlar,

ceviz ağacından çakma tekniğiyle yapılarak428 esas itibariyle simetrik

görünüşlü üçer pano halinde düzenlenmiş (Çizim: 41) ve bütün yüzeyi

geometrik, bitkisel süslemelerle işlenmiş, bir kısmı da yazı levhası olarak

değerlendirilmiştir. Her bir kanat, düz yüzeyli ince bir bordürle

çerçevelenmiştir. Kanatları üç yönden kuşatan ikinci bir bordür üst kısımda

birbiriyle birleşerek basık kemer teşkil eder. Bu çerçeve içerisinde yatay

426- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/11 No.’lu dosyada mevcut 20.01.1998

tarihli bir belgede Merzifon müftülüğünce asıl kapı kanatlarının bir kopyasının

yapılarak yerine takılmak istendiği ve V.G.M. tarafından da uygun bulunduğu

belirtilmektedir. Tezimizle ilgili incelemelerde bulunmak üzere belirli aralıklarla

yaptığımız ziyaretler sırasında söz konusu kapı kanatlarının 2000 yılı içerisinde

takıldığını öğrendik.

427- Kapı kanatları, Ankara Etnografya Müzesi, 13000 No’lu envanter kaydından

anlaşıldığına göre 16.05.1943 tarihinde müzeye getirilmiştir.

428- Kapı kanatları, R. Bozer tarafından çizimler ve fotoğraflar eşliğinde ayrıntılarıyla

tanıtılmıştır, bkz., Bozer, a.g.t., s.217-220 ve ilgili resim, şekil levhaları; aynı yazar,

“Kemerli Şemaya Sahip Selçuklu Devri Ahşap Kapı Kanatları”, 9. Milletlerarası Türk

Sanatları Kongresi, 1.C., Ankara 1995, s.407-421(411-412); aynı yazar, “Amasya ve

Çevresinde Erken Osmanlı Dönemine Ait Üç Ahşap Kapı”, Osmanlı, C.11, Ankara

1999, s.285-293(s.285-287); bu kapı kanatları hakkında bilgi veren diğer yayınlar için

bkz., Ayverdi, a.g.e., s.187; Demiriz, a.g.e., s.621-622; A. Ersoy, a.g.e., s.17-18; B.

Ögel ise kapı kanatlarını Merzifon Çelebi Sultan Mehmet Türbesi Kapısı diye tanıtır,

bkz., B. Ögel, “Selçuk Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar”, Yıllık Araştırmalar

Dergisi, I, Ankara 1957, s.199-235 (s.218)., ancak Çelebi Sultan Mehmed’in

Merzifon’da bir türbesi bulunmamaktadır.

332

konumlu ikişer kayıt kullanılarak, üstteki basık kemerli, alttaki enine, ortadaki

ise boyuna dikdörtgen şeklinde üç pano elde edilmiş ve çerçeve ile kayıt

dışındaki bütün yüzeyler, yuvarlak satıhlı oyma, kakma, çakma ve kabartmalı

kündekârî teknikleri429 uygulanmak suretiyle bezenmiştir. Üstteki panoyu

kuşatan kemerli bordürlerde celî sülüs hatlı hadîs-i şerîf yer alır430. Kemer

köşelikleri ve yazı bordürünün ortasında kalan küçük panolar rumîlerle

dolgulanmıştır. Ortadaki pano esasen oniki kollu yıldızlardan meydana gelen

geometrik bir kompozisyonun aralarına işlenmiş rumî ve palmet motifleriyle

süslenmiştir. Üçüncü panolar da yine aynı tarz bitkisel bezemeye sahiptir.

İç ve dış söveler arasındaki duvar boşluğu kemer/tonoz örtü sistemine

sahiptir ve bunun iki yanındaki segment kemerli birer kapı açıklığından duvar

kütlesi içine hazırlanmış, üst katla irtibatlı, taş basamaklı birer merdiven

dehlizine geçilir. Avluyla bağlantılı iç yüzdeki kemer açıklığı bütünüyle

kahverengi düzgün kesme taş örgülüdür, ayrıca sövelerin avluya bakan

köşeleri pahlanmıştır (Fotoğraf: 403).

Avlu, kare plânlıdır ve simetrik bir görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 404).

Ortasında yer alan dairevi plânlı, kısa boylu havuz 1977 yılı onarımında

yapılmakla birlikte, daha önceki haliyle poligonal plânlı, prizmal gövdeli bir

havuzun bulunduğu431 bilinmektedir. Halen düzgün kesme blok taşlarla kaplı

429- Bozer, a.g.t., s.217.

430- Yazılar için bkz., Ayverdi, a.g.e., s.187; Tüfekçioğlu, a.g.e., s.125.

431- Gabriel’in (a.g.e., Planche XIX, 2) yayınladığı eski bir fotoğrafta avlunun ortasında

yer alan havuzun yarısı görülebilmektedir; Akok (a.g.m., 35) ise 1951 yılında yapıyı

ziyaretinde havuzun bulunmadığını ancak edindiği bilgilere göre sekizgen plânlı bir

havuzdan bahsedildiğini ifade etmektedir.

333

zeminde önceleri kaba yonu taş kullanıldığı432 belirlenebilmektedir. Avlu dört

yönde de revaklarla kuşatılmıştır. Revaklar, her cephede avlu seviyesine göre

bir basamak yüksekliğindeki zemin üzerine üçer göz sivri kemerle

hazırlanmıştır. Ana aks hizasındaki revak gözleri, giriş ünitesi ve dershânelere

paralel biçimde diğerlerinden daha geniş ve yüksektir. Bu nedenle hepsi de

avluya dik sivri beşik tonoz örtülü ayrı birer eyvan niteliğindedir (Fotoğraf:

404). Kemerler avlu cephesinde, altı pahlı kesilen üzengilere sahip, köşelerde

“L”, aralarda kare kesitli ayaklara, geri plânda ise hücre duvar örgüsünden

ibaret üzengilere oturur. Ayaklarla hücre duvarları arasında uzanan kemerler

diğerlerinden farklı olarak segment biçimindedir, ayrıca ayakları birbirine

bağlayan kemerler, her bir revak sırası boyunca baştan başa örtülen sivri

beşik tonozların karnına doğru genişletilerek penetrasyon yapılmıştır

(Fotoğraf: 405). Her bir ayağın avluya yönelen köşeleri üzengi seviyesine

kadar pahlanmıştır. Avlu cephesi ayaklarla beraber tamamen düzgün kesme

taş kaplamalıdır. Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz içerlektir. Batı

kenardaki revak gözlerinden iki uçtakinin kemer alınlarında hafifçe kazınmak

suretiyle bir düz, bir ters işlenmiş “∏” biçimi geometrik birer süsleme görülür,

diğerleri ise beyaz ve kahve olmak üzere iki renkli taş işçiliği yansıtır (Fotoğraf:

406). Cepheler, alt yüzü pahlı bir şerit halinde taşırılan saçak profiliyle

sınırlandırılmıştır. Revakların gerisindeki mekânlar simetrik bir düzenle

sıralanır. Doğudaki giriş açıklığı hariç, ana akslarda yer alan dershânelerin

üçü de kübik ve tek kubbeyle örtülü birer hacimden ibarettir ve hücrelere göre

takriben bir misli daha büyüktür (Fotoğraf: 407). Kubbe geçişleri, kuzeyde

432- Gabriel, a.g.e., Planche XIX, 2; Akok, a.g.m., s.35.

334

pandantif, güneyde prizmatik üçgenlerden müteşekkil bir kuşakla sağlanmıştır

(Fotoğraf: 408). Batıda ise esasen pandantiflerden ibaret köşe geçişlerine düz

yüzeyli üçgen şekli verilerek az girintili, sekizgen bir kasnak görüntüsü elde

edilmiş ve kubbe eteği de prizmatik üçgenlerden oluşan bir kuşakla

süslenmiştir (Fotoğraf: 409). Batıdaki dershâne, ana eyvan biçiminde avluya

yönelmekle birlikte onarım sırasında demir iskeletli camekânla kapatılmıştır.

Kuzey ve güneydeki dershâneler ise kapalı birer mekândır (Fotoğraf: 407).

Hücreler, köşelerdeki hariç avluya paralel kenarları daha uzun ve her biri

yaklaşık eş boyutta dikdörtgen plânla yapılmakla birlikte, köşe hücrelerine ait

kapı açıklıklarına sınırlı köşeleri kısmen pahlanmıştır. Bu mekânlar avluya dik

doğrultuda beşik tonozla örtülmüşlerdir. Köşe hücreleri ise kare plânlı, kübik

gövdeli ve tek kubbeyle örtülü küçük birer hacimdir. Kubbelerine geniş çaplı

birer aydınlatma deliği açılarak, geçişleri kuşaklar halindeki Türk üçgenleriyle

sağlanmıştır (Fotoğraf: 410). Mekânların her biri, köşedekiler hariç birer kapı

ve en az birer pencere ile revaka açılır (Fotoğraf: 405). Kapı ve pencereler,

yüzeysel derinlikte birer niş içerisine yerleştirilmiş, yarım daire kemerli boyuna

dikdörtgen biçimi birer açıklıktır. Kapalı dershâne mekânları, akslarına

yerleştirilmiş birer kapı ile iki yanlarına açılmış birer pencereye sahiptir. Ayrıca

hücrelerden farklı olarak kapıyla aynı aksı paylaşmak üzere üst seviyelerinde

yarım daire kemerli birer pencere açıklığı daha vardır (Fotoğraf: 407).

Hücrelerden yalnızca kapalı dershânelerin iki yanındaki ile giriş ünitesinin

güneyindeki ikişer pencereye sahiptir. Bu pencereler yine kapı açıklıklarının

her iki yanında yer alır. Tek pencereye sahip olanlardan batı cephedekiler,

birbirini sınırlayan ara duvarlara bitişik konumda yerleştirilmiştir. Kuzey

cephedekilerde giriş istikametine göre batı kenardakinde kapının sağında,

335

doğu kenardakinde ise solunda yer almaktadır. Güney ve doğu cephedekiler,

batı ve kuzeydekilerin tam bir simetrisidir. Köşedeki hücreler, sadece revaktan

mekâna doğru diyagonal yerleştirilmiş, düz tavanlı uzun bir dehliz biçiminde

birer kapı açıklığına sahiptir (Fotoğraf: 411). Mekânların iç cephelerindeki

pencere açıklıkları dıştaki düzeni yansıtmakla beraber, hücrelere ait

pencereler mekâna doğru genişleyen mazgal biçimindedir. Ayrıca batı eyvan

kuzey ve güney duvarlarının alt seviyesindeki pencereler dıştaki dikdörtgen

görünüşünün tersine yarım daire kemerlidir. Güneybatı köşe hücresinde

herhangi bir pencere açıklığı mevcut değildir. Hücreler, giriş ünitesinin

kuzeyindeki433 hariç ocak ve dolap nişlerine de sahiptir. Dershânelerde ise

yalnızca dolap nişleri mevcuttur (Fotoğraf: 408-409). Ocaklar, hücrelerin dış

cephelerini oluşturan beden duvarlarına cephe aksları ortalanarak

yerleştirilmiştir. Hepsi de kemerleri deforme olmuş basit birer niş

görünümündedir. Üst kısımlarında yüzeyden hafifçe taşkın düz yüzeyli birer

korniş mevcuttur. Dolap nişleri herhangi bir özelliği bulunmayan kare

biçimindedir (Fotoğraf: 412). Güneybatı ve güneydoğu köşe ile giriş ünitesinin

güneyindeki hücrelerde birer diğerlerinde ikişer dolap bulunmaktadır.

Güneybatı köşe hücresinin dolap nişi kuzey duvarında yer almakla birlikte,

kırılmış ve bitişiğindeki hücre ile bağlantılı küçük bir kapı haline

dönüştürülmüştür. Güneydoğu köşedeki hücrenin dolabı batı kenar

ortasındadır. Giriş ünitesinin güneyinde yer alan hücreye ait dolap nişi güney

duvarına yapılmıştır. İkişer dolap nişi bulunan hücrelerde köşedekiler hariç

hepsi de uzun kenarlarının ortalarına yerleştirilmiştir. Kuzeydoğu köşe

433- Akok (a.g.m., s.31), onarım çalışmaları sırasında bu hücrede sondaj yapıldığını ve

helâ-temizlik işlerinde kullanıldığının anlaşıldığını ifade etmektedir.

336

hücresinde doğu ve batı duvarlarda, kuzeybatı köşe hücresinde kuzey ve

güney duvarlardadır. Batı ve güney dershânelerde bitişiğindeki hücrelerle sırt

sırta olmak üzere karşılıklı birer dolap nişi mevcuttur. Kuzey dershânede ise

ikisi batı duvarında biri doğu duvarında üç adet dolap görülmektedir.

Mekânlarda örtü sistemleri ve duvarlar düz sıvalı yüzeyler halindedir ve bir

kısmı beyaz badanalı bir kısmı ise farklı renklerde boyanmıştır. Bazı mekânlar,

muhtelif zamanlarda yapılmış tadilat ve ilaveler sonucu aslî görünüşünden

uzaklaştırılmıştır. Güneybatı köşe hücresi, tuğla örgülü ince duvarlarla helaya

dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 413). Güney duvarındaki ocak örülerek

kapatılmıştır. Kuzeyindeki hücre yine sonradan örülen duvarlarla banyo haline

getirilmiştir. Bunun kuzeyindeki hücre ise mutfak olarak kullanılmış ve kuzey

duvarındaki dolap nişi kırılarak ana eyvanla bağlantı sağlanmıştır.

337

3- TÜRBELER

a) Künbet Hatun434 Türbesi

Çizim No: 42-43


İnceleme Tarihi: 22.07.2001, 20.04.2002

Sanayi Mahallesi’nde küçük bir tepe üzerine yerleştirilen eserin batı

yanında kendi adını verdiği cadde, kuzeydoğusunda ise Kırklar Caddesi

uzanır435 (Fotoğraf: 414).

Kitabesi bulunmamakla birlikte, 14. yüzyıl sonu veya 15. yüzyıl

başlarına tarihlendirebileceğimiz yapının inşa tarihiyle ilgili bazı görüşler

mevcuttur436.

434- Yapı, halk tarafından ve yayınlanmış (Erken, a.g.e., s.318-319; Bayram,

“Merzifon’da Bilinmeyen...”, s.1355-1361) bilgilerde “Künbet Hatun Türbesi” diye

anılmaktadır. Yaptığımız araştırmalarda türbeye adını veren medfun kişinin kimliğini

öğrenebileceğimiz herhangi bir yazılı belgeye ulaşamadık; ancak başka bir yayında

(Uygun, a.g.e., s.28) Selçuk hanedanından Zeynep Hatun adında bir kadının medfun

olduğu ileri sürülerek, dipnotunda “…Hakikaten künbette yatan kadının adı Zeynep ise

de Selçuk hanedanından olduğu rivayetten başka bir şey olmasa gerek…”

denilmektedir, fakat bu bilginin de gerçeği ne ölçüde yansıttığını bilemiyoruz.

435- Türbe, Ankara-Samsun Karayolu’nun Merzifon’a bağlandığı ana kavşağın takriben

200 m. güneyinde yer almaktadır.

436- Erken (a.g.e., s.318), herhangi bir belge veya özelliğe değinmeden yapının 13.

yüzyıl sonu ile 14. yüzyıl başları arasında inşa edildiğini ifade etmektedir; Bayram,

a.g.m., s.1357’de türbenin yayınlanmış eski bir fotoğrafına (Uygun, a.g.e., s.28)

istinaden mimarî özelliklerinden hareketle 14. yüzyıl son çeyreği ile 15. yüzyıl ortaları

arasındaki bir zaman dilimine tarihlendirmekte, ancak s.1361’de Künbet Hatun’un

Merzifon’da pek çok eser meydana getiren Osmanlı hanedanından (Çelebi Mehmed

veya Sultan II.Murad) birinin yakını olması halinde türbenin de bunların inşa ettirdiği

eserlere yakın bir yerde olması gerektiğini ileri sürerek daha önceki bir dönemde ve

muhtemelen 14. yüzyıl sonlarında inşa edilmiş olabileceğini belirtmektedir. Yapının

kütlesi günümüze ulaşamamakla birlikte eski bir fotoğrafında (Uygun, a.g.e., s.28)

sağlam vaziyeti ile görülebilen mimarî özelliklerini esas aldığımızda Erken’in belirttiği

338

Türbe, 20. yüzyıl ortalarına kadar sağlam durumda iken 1943

depreminde yıkılmış437 ve günümüze sadece dört adet ayağa ait küçük birer

bölüm ile sembolik lahit kaidesi ulaşabilmiştir (Çizim: 42).

Yayınlanan eski bir fotoğrafta, kare bir plânla köşelere yerleştirilen “L”

kesitli dört adet ayağın taşıdığı sivri kemer açıklıklı baldaken bir kuruluşa

sahip olduğu ve sekizgen prizmal bir kasnak üzerine oturan tek kubbe ile

örtüldüğü açıkça görülmekle beraber, üç sıra tuğla, bir sıra düzgün kesme

taşın alternatif dizisiyle inşa edildiği, kubbenin alaturka kiremitlerle kaplı

olduğu, kemerlerin cephe yüzeyine göre biraz içerlek örüldüğü ve ahşap

gergilerle birbirine bağlandığı da belirlenebilmektedir(Fotoğraf:415, Çizim:43).

Türbeden günümüze ulaşabilen ayaklara ait bölümler, birkaç sıra

kesme taştan ibarettir ve dış yüzleri hariç, çimento harcı ile sıvanmış

vaziyettedir. Sembolik lahit kaidesi, doğu-batı yönünde dikdörtgen prizmal

gövdelidir ve esasen düzgün kesme taş örgüye sahip olmakla birlikte yan

yüzlerinin tahrip olması üzerine tuğla malzeme ile dolgulandığı görülür

(Fotoğraf: 416). Ayrıca kaidenin üzerinde vaktiyle yer aldığı bilinen mermer

lahit438, 2000’li yılların başında kaybolmuştur.

Türbenin doğu yanında 1915’te şehit edilen Trabzonlu Ömer Efendi’ye

ait olduğu anlaşılan bir mezar daha mevcuttur.

tarihin oldukça erken bir döneme rastladığını ve Bayram’ın tarihlendirmesinin daha

doğru olduğunu düşünmekteyiz.

437- Bayram, a.g.m., s.1356; ayrıca araştırma sırasında görüştüğümüz yörenin yaşlı

kişileri de türbenin 1943 Erzincan depremi sırasında yıkıldığını şifahi olarak ifade

etmişlerdir, kendilerine şükranlarımı sunarım.

438- Fotoğraf için bkz., Uygun, a.g.e., s.28; Erken, a.g.e., s.319; Bayram, a.g.m., Levha:

377-379; aynı yazar, “Merzifon Ulu…”, s.73.

339

b) Piri Baba Türbesi

Çizim No: 44


İnceleme Tarihi: 14.07.2001, 16.04.2002

Nusratiye Mahallesi’nde, şehre hakim konumla güneye meyilli bir

araziye yerleştirilen eserin439 kuzeydoğusunda Piri Baba Caddesi, doğusunda

ismini belirleyemediğimiz bir ara sokak uzanır (Fotoğraf: 417); güneybatı

yanında ise Piri Baba Camii yer alır.

Kitabesi bulunmamakla birlikte, Piri Baba’nın440 yaşadığı dönem dikkate

alınarak 15. yüzyıl ikinci yarısında inşa edildiğine dair bilgiler mevcuttur441;

nitekim yapının plân şeması ve diğer mimarî özellikleri de aynı yüzyıla işaret

439- Türbe, Merzifon imar plânına göre, 20 M.II-III Pafta, 136 Ada ve 15 Parseldedir.

440- Bazı yayınlarda Piri Baba’nın Horasan’dan geldiği ve Ahmet Yesevî’nin

müridlerinden olduğu ileri sürülerek hayatı ve menkıbeleri hakkında farklı bilgiler

verilmektedir, bkz., Evliya Çelebi, a.g.e., s.206-208; M. Şükrü, Orta Anadolu’da Bir

Dolaşma, Ankara 1934, s.47; F. Köprülü, Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar (2.

Baskı), Ankara 1966, s.46; H. Tanyu, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri,

Ankara 1967, s.166; V.C. Aşkun, Piri Baba, Sivas 1947; Anonim, Merzifon Guide...,

s.39; hurufat kayıtlarında ise Hızır Baba adıyla “a’za-yı kiramdan kutb’ül-arifîn”

şeklinde bahsedilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.352.

441- H. Hüsameddin, Horasan’lı Piri Baba’nın H.868/M.1464 yılında (Hicrî 868, Milâdî

1463 senesine tekabül etmektedir, krşl., Unat, a.g.e., s.58) bir zaviye yaptırarak

vakıflarını tanzim ettiğini yazar, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.326-327; S. Faroqhi,

Piri Baba ve menkıbesi hakkında hazırladığı kapsamlı bir çalışma ile 15. yüzyıl ikinci

yarısında yaşadığını, Bektaşiliğe bağlı olduğunu ve ölümü üzerine türbesinin

Şamlıoğlu Hoca İbrahim tarafından yaptırıldığına dair bilgiler bulunduğunu belirtir,

bkz., Faroqhi, “The Life Story of An Urban Saint in The Ottoman Empire: Piri Baba of

Merzifon”, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (Ord.Prof.İ.Hakkı Uzunçarşılı Hâtıra

Sayısı), S.32, İstanbul 1979, s.653-678(s.659, 663, 665, v.d.).

340

etmektedir; ayrıca Piri Baba’nın bu mevkide bir zaviye/tekke yaptırdığı442 fakat

günümüze ulaşamadığı anlaşılmaktadır.

Plân bakımından asıl halini koruyan yapı, 20. yüzyıl başlarında büyük

bir onarım geçirmesine rağmen 1977 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü

tarafından tekrar onarılarak443 günümüzdeki halini almıştır.

Türbe, alt katı cenazelik444 olmak üzere fevkâni bir kuruluşla inşa

edilmiş kare plânlı, kübik gövdeye sahiptir ve güney yanındaki giriş mekânı ile

birlikte kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânla uzanır (Çizim: 44).

Eserin kübik kütlesi üst köşelerde pahlanarak sekizgen prizmal bir kasnak

teşkil edilmiş ve tek kubbe ile örtü sistemi sağlanmıştır. Giriş mekânı, doğu-

batı yönünde dikdörtgen plâna sahip sivri kemerli bir çift açıklıkla güneye

yönelen iki bölümlü revak şeklinde düzenlenmiş ve örtü sistemi itibariyle eş

büyüklükte iki bölüme ayrılarak bunlardan doğudaki kubbe, batıdaki ise düz

442- Zaviye 1515 yılına ait tapu tahrir defterinde “Zâviye-i Pîrî Baba der Merzifon”

şeklinde kayıtlıdır, bkz., Çolak, a.g.t., s.32; hurufat defterlerindeki kayıtlardan Bektâşi

tekkesi olduğu anlaşılmakla birlikte Hızır Baba veya Pir Baba Zaviyesi adıyla

geçmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.352; Piri Baba Zaviyesi hakkında ayrıca bkz.,

Evliya Çelebi, a.g.e., s.206; H. Hüsameddin, a.g.e., s.327; Faroqhi, a.g.m., s.659-660;

Bayram; “Merzifon Ulu...”, s.77; Anonim, Merzifon Guide…, s.39; B.O.A., Cevdet

Evkaf, Sıra No:2040, Ev.109, 23.Z.1119; aynı defter, Sıra No:2533, Ev.122,

29.R.1180; aynı defter, Sıra No:19185, s.1891, 18.M.1123; aynı defter, Sıra

No:28154, s.2479, 27.Ş.1192; ayrıca 1766 yılına ait bir kayıtta (B.O.A., Cevdet Evkaf,

Sıra No:2533, Ev.122, 29.R.1180) zâviyedârı Derviş Ali’nin dikkatsizliği yüzünden

hasar gördüğü ve yerine Derviş Mehmed’in tayin edildiği, 1780 yılına ait diğer bir

kayıtta ise (B.O.A., Cevdet Evkaf, Sıra No:32169, s.2700, S.1195) zâviyedârı Derviş

Mehmed tarafından tamir edildiği belirtilmektedir.

443- Erken, a.g.e., s.334.

444- Türbenin fevkani kuruluşundan başka cenazeliğe sahip olduğunu gösteren herhangi

bir açıklık halen görülememekle birlikte, bazı yayınlarda cenazeliğinin bulunduğu

belirtilmektedir, bkz., Erken, a.g.e., s.334; Bayram, a.g.m., s.77; M. Doğanbaş,

Kültürel ve Sanatsal Boyutuyla Amasya, Amasya 2003, s.171.

341

tavanla örtülmüştür. Giriş mekânına açılan kapısı yapı aksına göre biraz

batıya yerleştirilmiştir.

Binanın doğu cephesi güneye meyilli sokak kenarına oturmakla birlikte

kuzey, güney ve batı yönlerde kabaca “U” şemaya sahip büyük bir avlu

içerisinde yer almaktadır (Fotoğraf: 418). Avlu duvarları daha önceki halinde

kerpiç malzemeli iken 1977 onarımı sırasında bütünüyle yıkılarak moloz

taşlarla yeniden yapılmıştır445. Avlunun güney bölümü diğerlerinden daha

küçük boyutludur ve hazire olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kuzey, batı

yanı ağaçlarla dolu bir bahçeden ibarettir ve kuzey bölümüne mutfak işlevinde

kullanılan küçük bir müştemilat yapılmıştır. Avlunun batı duvarında cephe

aksına göre biraz güneye kaydırılmış konumla, doğu duvarında da eserin

güneydoğu köşesine bitişik olmak üzere birer kapı açıklığı mevcuttur.

İnşa malzemesi, az miktarda düzgün kesme taş ile tuğla, çoğunlukla

moloz taştır. Beden duvarları moloz taşlarla örülmüştür. Kubbeler, geçiş

elemanları, kemerler ve saçaklarda tamamen tuğla, revak ayaklarında ise

düzgün kesme taş ve tuğla beraber kullanılmıştır. Örtü sistemi kurşun

levhalarla kaplıdır.

Cepheler, giriş mekânının bulunduğu güneydeki hariç üç kademeli bir

görünüş sergiler. Beden duvarlarından ibaret ilk kademe, kübik kütlenin üst

köşelerde pahlanarak kasnak elde edilmesi ile ortaya çıkmış üçgen şeklindeki

çatı yüzeylerine ait saçak frizleriyle sınırlıdır. Bir sıra düz, bir sıra testere dişi

biçimindeki tuğla dizilerinden oluşan saçakların kuzeydoğu ve kuzeybatı

köşelere ait bölümleri diğerlerinin hizasına göre biraz daha düşük seviyededir.

445- Bu bilgiler sayın Münir Yeriçer’den alınmıştır, kendisine teşekkürlerimi sunarım.

342

İkinci kademe, bunlar arasında yükselen sekizgen prizmal kasnaktır ve üst

kenarlarını çepeçevre dolanan bir sıra testere dişi, bir sıra düz tuğla sırasının

iki kere tekrarından müteşekkil kademelerle dışa taşıntılı saçak kornişi

tarafından sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademeyi tek kubbeli örtü sistemi

meydana getirir (Fotoğraf: 418).

Cepheler, irili ufaklı moloz taşlarla örülen masif duvarlardan ibarettir446

ve biri doğu, diğeri batı cephede iki adet pencere açıklığına sahiptir.

Pencereler, kasnak yüzeyine aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş, eş boyutta sivri

kemerli birer açıklıktır. Kemerleri tuğla, diğer kenarları moloz taşlarla örülmüş

ve üzengi hizasından itibaren her kemerin çevresi bir sıra tuğla ile

sınırlandırılmıştır. Pencere açıklıklarına onarım öncesi yerleştirildiği anlaşılan,

geç dönemlere ait demir şebekeler, uçları yan kenarlara saplanan yatay

konumlu enli iki levha demir üzerine aynı kalınlıktaki düşey sıralı levhaların

eşit aralıklarla kaynaklanmasıyla elde edilmiş basit birer unsurdur.

Giriş mekânı, beden duvarının devamı şeklinde aynı tarz örgüyle

uzanan doğu yanı ile masif karakterli bir görünüşe sahiptir. Güney cephesi, biri

güneybatı köşede olmak üzere iki ayak ve doğu yandaki duvar arasına örülen

teğetli birer sivri kemer kullanılarak iki büyük açıklıkla bir revak şeklinde

düzenlenmiştir (Fotoğraf: 417). Batı yanı da güneybatı köşedeki ayakla beden

duvarına oturtulmuş sivri kemerli bir açıklıktır (Fotoğraf: 418). Bütün kemerler

birbirine kare kesitli ahşap gergilerle bağlanmıştır. Güney cephe beden duvarı

yan cephelere göre nispeten daha yüksektir ve türbe kütlesine ait alt kademeyi

sınırlandıran saçaklarla aynı görünüşte bir saçak frizi ile kuşatılmıştır. Doğu ve

446- Cephe yüzeylerindeki moloz taşların boyutları, derzleri ve duvar örgüsündeki

farklılıklar yapının esaslı bir onarım geçirdiğini ortaya koymaktadır.

343

batı yanı sınırlayan saçaklar ise türbe beden duvarları saçaklarının

devamından ibarettir. Daha önceleri saçakların yukarısında kasnağa kadar

uzanan iki-üç sıra moloz taş dolgusu ile bunun üzerine yerleştirilmiş alaturka

kiremit kaplı beşik çatı bulunduğunu yayınlanan eski bir fotoğraf447

göstermekle birlikte, muhtemelen 20. yüzyıl başlarındaki onarım sırasında

yapılmış bu muhdes kısımların 1977 onarımında ortadan kaldırıldığı

anlaşılmaktadır. Giriş mekânının doğu duvarı aksında, vaktiyle tuğla örgülü

yarım daire kemerli bir pencere açıklığının yer aldığı halen mevcut izlerden

açıkça görülmekle beraber yine önceki onarım döneminde moloz taşlarla

örülerek kapatıldığı tespit edilebilmektedir448 (Fotoğraf: 417).

Binanın görünüşüne hareket kazandıran güney cephesinde kemerler,

hafif taşıntı yapan ön yüzü düz altı pahlı birer başlığa sahip kare kesitli ayaklar

ile doğu yandaki duvar örgüsünden ibaret bir üzengiye bindirilmiştir. Revak

kemerleri tuğla ile örülmüş ve üzengi seviyesinden itibaren dış kenarları bir

sıra tuğla dizisiyle sınırlandırılmıştır. Kemer alınları cephe yüzeyine göre biraz

içerlektir (Fotoğraf: 417). Ayaklarda inşa malzemesi muntazam görünüşlü bir

sıra düzgün kesme taş ve üç sıra tuğladır. Aynı örgü başlıklardan itibaren

doğu kenar ve ortada bir, batı kenarda iki sıra daha devam ettirilmiştir; ayrıca

bu örgünün doğu cephede de kapatılmış pencere açıklığına kadar uzandığı

görülmektedir. Kemerlerin tepe noktası hizasından saçak seviyesine kadar

ulaşan üst kısımda vaktiyle çini süslemeli geniş bir kuşağın yer aldığı küçük bir

447- Erken, a.g.e., s.334.

448- V.G.M. tarafından gerçekleştirilen 1977 yılı onarımı öncesine ait aynı fotoğrafta

(Erken, a.g.e., s.334) pencere açıklığının kapatılmış hali ile şimdiki vaziyette olduğu

görülmekte ve dolayısıyla bu değişikliğin daha önceki onarım döneminde yapıldığı

ortaya çıkmaktadır.

344

bölümü halen mevcut levhalardan anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 419). Süslemenin

esasını alt ve üst kenarları tek renk sırlı dikdörtgen levhalardan oluşan birer

bordürle sınırlandırılmış petek biçimi altıgen çinilerin teşkil ettiği ve saçakların

hemen altındaki bordürde sağlam kalabilen birkaç parçadan da dikdörtgen

levhaların türkuaz oldukları görülebilmektedir. Altıgen levhaların nitelikleri ise

belirlenememekle beraber, dikdörtgen levhalar gibi tek renk sırlı yapıldıkları

düşünülebilir. Bu kompozisyon şeması üst ve alt yanlarda yine yatay bir sıra

tuğla dizisiyle sınırlandırılmıştır. Ortadaki ayağın biraz yukarısında beyaz

mermerden kesilmiş, kitabe levhası görünümünde enine dikdörtgen biçimi düz

yüzeyli büyük bir pano bulunmaktadır. Pano, dört yanda da bir sıra tuğla ile

çerçevelenmiştir. Revakın batı cephesindeki kemer açıklığı güneydekilerle

aynı görünüşe sahiptir. Türbe kütlesinin altında mezar hücresi bulunması

nedeniyle daha yüksek seviyede kalan giriş mekânına çıkabilmek için batı

kemer açıklığı önüne iri bloklar halindeki düzgün kesme taşlardan “L” şemalı

bir merdiven hazırlanmıştır (Fotoğraf: 418). L kollarından kuzeydeki, kemerin

kuzey ayağına dik konumla uzanır ve kare bir sahınlıktan itibaren dik açı ile

kırılarak kemer açıklığına paralel güneye yönelir. Merdivenin büyük bir kısmı

çimento harcı kullanılarak sıvanmıştır; kenarlarındaki yeşil yağlı boyalı çubuk

demirlerden yapılmış basit korkuluk ise tamamiyle yeni bir unsurdur.

Merdivenin doğu kolu cephesinin alt seviyesi sıvanıp üç adet musluk takılmak

suretiyle abdestliğe dönüştürülmüştür.

Giriş mekânı doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır. Örtü sistemi,

revakın orta ayağı ile beden duvarı arasına örülen teğetli bir sivri kemerle eş

boyutlarda, kareye yakın boyuna dikdörtgen biçimi iki bölüme ayrılarak

bunlardan doğudaki kubbe, batıdaki ise düz tavanla örtülmüştür (Fotoğraf:

345

420). Doğu bölümde revak kemerleriyle aynı biçimde fakat daha yüzeysel

görünüşlü birer kemer de giriş mekânının sağır cephelerine yerleştirilmiştir.

Esasen pandantiflerden ibaret köşe geçişleri ikişer üçgen yüzey kullanılarak

az girintili sekizgen bir kasnak görüntüsü elde edilmiş ve kubbe dar bir

kademe ile bu kasnak üzerine oturtulmuştur. Batıdaki bölümde düz tavan

örtüsünün köşelerine bir sıra mukarnaslı kuşak yerleştirildiği görülmektedir.

Örtü sistemine ait kubbe, pandantif ve kemerlerdeki biçim bozuklukları yapılan

onarımlara işaret etmektedir. Duvarlarla birlikte örtü sistemi ve kemer

yüzeyleri düz sıva ile kaplanarak yeşil renkte badana yapılmıştır. Türbe

duvarından ibaret kuzey cephesinde aksa göre simetrik konumlu iki adet

açıklık mevcuttur ve bunlardan batıdaki kapı, doğudaki ise pencere açıklığıdır.

Pencere, yekpare düzgün kesme bloklar halindeki söve taşlarıyla

çerçevelenmiş ve uçları sövelere saplanan demir bir şebeke yerleştirilmiştir.

Şebeke, yatay ve düşey sıralı kalın çubuk demirlerin kare biçimi gözler

oluşturacak şekilde eşit aralıklarla dizilmesinden müteşekkildir ve düğüm

noktalarında prizmatik lokmalar kullanılmıştır. Pencere yüzeysel derinlikte sivri

kemerli bir alınlığa sahiptir. Mekânın doğu duvarı aksında dikdörtgen plânla

girinti yapan, aynalı kemerli bir niş mevcuttur ve daha önceki halinde burada

bir pencere açıklığının bulunduğu anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 421). Giriş

mekânı zemin seviyesi kapı açıklığı hizasından itibaren doğu yanda bir

basamak kadar yükseltilerek seki haline getirilmiştir. Sekinin batı kenarına,

mekânın yarı hizasına kadar uzanan kare kesitli, kalın düz çıtalardan ibaret

sade bir korkuluk yerleştirilmiştir. Korkuluk kuzeyde duvara, güneyde ise kare

kesitli ahşap bir dikmeye uçları yarım palmet biçiminde kesilmiş ince tahta

levhalarla tutturulmuştur. Zemin, dikdörtgen biçimi tuğlalarla kaplanmıştır.

346

Türbe kapısı, yekpare düzgün kesme taş örgülü söveler ve segment

kemerle kuşatılmış bir açıklıktır (Fotoğraf: 422). Kemer beyaz ve yeşil renklere

boyanarak, alternatif sıralı iki renk taş izlenimi yaratılmak istenmiştir. Kapı

kemerinin biraz yukarısına da çok az derinliğe sahip, enine dikdörtgen

biçiminde kenarları pahlı bir niş oluşturularak içerisine her iki yanı dilimli kaş

kemer şeklinde kavislendirilmiş tamir kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabe levhası

beyaz mermerdir ve yazılar siyah renkli boya ile yazılmıştır. Levhanın üst

bölümünde tek satır halinde Kelime-i Tevhîd, alt bölümünde ise sağ tarafta

sene 1322 (M.1904), sol tarafta Nakkaş İbrahim yazılıdır. Kitabede belirtilen

1904 yılı yapının 20. yüzyıl başlarında geçirdiği onarımla ilgili olmalıdır.

Kapı açıklığına yerleştirilen kanatlar ahşaptır ve simetrik düzenli bir çift

halinde, yatay konumlu ikişer kayıtla üst ve alttaki birer kare, ortadaki ise

boyuna dikdörtgen biçiminde üç panoya ayrılmış ve bunların her biri geometrik

şekillerle süslenmiştir; ayrıca her iki kanatta da kayıtlar üzerine mıhlanarak

tutturulan madeni süs elemanları da kullanılmıştır. Üstteki panolar, profilli ince

çıtaların kare çerçeve oluşturacak biçimde iç içe sıralanmasından ibarettir ve

her bir kare köşelere basamak şeklinde yerleştirilen küçük çıtalarla birbirine

bağlanmıştır. Ortada oluşan kare biçimi göbek ise işlemesiz düz bir levha

olarak bırakılmıştır. Alt panolar, merkezi bir sekizgenin etrafında kırık hatlarla

gelişen geometrik bir şemaya sahiptir. Kapı kanatlarının orta panoları, alt veya

üst panolara göre iki misli büyüklükte birer dikdörtgenden oluşmaktadır ve iç

taksimat bakımından onlardan daha farklı bir kompozisyona sahiptir.

Süslemenin esasını profilli ince çıtalarla yapılmış üst kısımdaki büyük bir

baklava dilimi ile alt bölümdeki bir altıgen teşkil etmektedir ve aslında sonsuza

uzanan altıgenlerin baklava dilimleriyle birbirine bağlantısından ibaret

347

kompozisyonun küçük bir bölümünü yansıtmaktadır. Altıgenlerin her biri kenar

eksenlerinden geçen profillerle eş büyüklükte altışar bölüme ayrılmış ve elde

edilen her bölümün ortasına da kısmî taşıntılı düz yüzeylere sahip ok ucu

görünümünde dört kenarlı birer levha yerleştirilmiştir. Baklava dilimleri de

benzeri bir bölümlenmeye sahip olmakla birlikte köşeleri, esas itibariyle

altıgenlerin birer köşesinden meydana gelmektedir.


kabara başlı, ufak mıhlarla tutturulmuş üçer adettir. Yan kenarları fistoludur ve

kavislerin iç kısmına açılmış delik dizilerinden ibaret sade bir süslemeye

sahiptir. Kanatların alt ve üst kenarlarını oluşturan kayıtlarda da uçları palmet

motifi şeklinde kesilmiş dar, uzun sac levhalar bulunmaktadır. Kapı söveleri,

alınlığı ve kanatların yüzeyleri yeşil renkte yağlı boya ile tamamen

kaplanmıştır.

Türbenin iç mekânı, kübik ve tek kubbeyle örtülü küçük bir hacimden

ibarettir (Fotoğraf: 423). Kubbe, dört cephede yarım daire birer kemer ve köşe

geçişleri de dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen kaide üzerine, ufak bir

kademe oluşturan; köşeleri alttaki kaide cephelerinin akslarına denk gelecek

şekilde yerleşik, basık sekizgen bir kasnak görüntüsündeki etek kısmı ile

oturtulmuştur (Fotoğraf: 424). Tromp ağızları dört cephedeki kemerle aynı

biçimde yapılmakla birlikte kemerler yüzeysel taşıntıya sahiptir. Örtü, geçiş

sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere Nakkaş İbrahim tarafından

1904 yılında kalemişi süslemeler yapılmıştır. Pencereler, dış kütledeki düzeni

yansıtmakla birlikte, doğu ve batı cephelerde kasnak yüzeyindekiler boyuna

dikdörtgen birer açıklık olarak mekâna yöneldikleri için farklı bir görünüşe

sahiptir. Kapı ise dıştaki segment kemerli açıklığa karşılık iç cephesinde lento

348

kullanılarak dikdörtgen şeklinde yapılmıştır. Mekânın zemini kapı açıklığından

itibaren bir basamak kadar düşük kottadır ve halen düz tahtalarla kaplıdır.

Türbede yapı aksından biraz kuzeye kaydırılarak yerleştirilmiş bir adet ahşap

sanduka bulunmaktadır.

Mekânın kubbe, kubbe eteği, kasnak yüzeyi, kemer alınları, köşelikleri,

tromp ağız ve sırtları ile duvar yüzeyleri zengin bir süsleme programına449

sahiptir (Fotoğraf: 423-424). Kompozisyonun esasını muhtelif çiçeklerden

ibaret bitkisel motifler, natürmortlar ve bazı sembolik tasvirler oluşturmaktadır.

Süslemede kullanılan hakim renkler, kırmızı, yeşil, patlıcan moru, mavi, sarı,

kirli sarı ve beyazdır. Kubbe göbeğinde iç içe daireler biçiminde sıralanmış

çiçek motiflerinden oluşan küçük bir rozet mevcuttur. Kubbe eteği, “S” biçimi

bir burgu şeridiyle çepeçevre kuşatılmıştır. Burgunun her dilimi, farklı renkte

zemin üzerine yapılmış, gövdesinde bir lâle bulunan ve tek dal halinde uzanan

yapraklardan müteşekkil birer çiçekle dolgulanmıştır. Kubbe eteğinin sekizgen

kasnak görünümündeki dar kademeli yüzeyine, kısa kenar aksları yarım daire

şeklinde kavislendirilen sekiz adet kartuş yerleştirilmiştir. Her bir kartuşun

içine, uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde merkezi bir çiçek ile bunun iki

yanına doğru simetrik uzanan çiçek demetleri işlenmiştir. Kartuşların

arasındaki köşelere ise birer Bektâşi sikkesi tasvir edilmiştir. Dört köşedeki

tromplarla, cephelerdeki yarım daire kemerler arasında yer alan pandantif

görünüşlü bölümlerde, vaktiyle “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri

yazılı olduğunu düşündüğümüz ancak mevcut durum itibariyle yeşil yağlı

449- Yapıdaki süslemeler hakkında ayrıca bkz., M. Doğanbaş, “Merzifon’un Gönüller

Durağı Piri Baba Türbesi”, Cem Dergisi, S.87 (basım yeri yok), Şubat 1999, s.46-

47(s.47), aynı yazar, a.g.e., s.118-120, 172-174; Özkan, a.g.t., s.128.

349

boyalı madalyonlar bulunmaktadır. Tromp ağızları ile kemer alınları, bütünüyle

birbirinin tekrarı niteliğinde iri dal ve yapraklardan oluşan motiflerle bezenmiş,

ayrıca trompların her bir dilimi farklı renklerde boyanarak vurgulanmıştır.

Doğu, batı cephelere ait kemerlerin sağır yüzeylerinde pencere açıklıkları yer

almakla birlikte, kuzey ve güneydekinde yeşil boyalı, enine dikdörtgen birer

pano mevcuttur ve bunlardan kuzeydekinin yukarısına bir çiçek demeti

yerleştirilmiştir. Duvarların üst bölümü, dört yönde de yan yana sıralanmış

palmet dizisinden meydana gelen bir bordürle sınırlandırılmıştır (Fotoğraf:

425). Doğu, batı ve kuzey duvarlarda, siyah renkli ikişer ince şeritle boyuna

dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş, aynı hizada ve eş boyutlarda üçer adet

pano tasviri görülmektedir. Panoların iç köşeleri dilimli yaprak şeklinde çeyrek

yelpazelerle kavislendirilmiş ve üst yanlarına da ağaç görünümlü bir motifin

yan yana sıralanmasından ibaret bitkisel bezemeli bir tepelik yapılmıştır.

Bunlardan batı duvar ortasındaki hariç diğerlerinin merkezine kaideli, gövdesi

dilimli birer vazodan çıkan çiçek demetlerinden müteşekkil natürmortlar

işlenmiştir (Fotoğraf: 426). Batı duvar ortasındaki panoda ise Bektâşi

tarikatının sembolik ifadeleri olarak simetrik konumla yerleştirilmiş birer teber,

nefir, tespih ve keşkül tasvirleri görülmektedir (Fotoğraf: 427). Teberler

birbirine bakar vaziyettedir ve nefirler de bunlara asılıdır. Keşkül

kompozisyonun tam ortasında yer alır ve yukarısında iki satır halinde “destur”

ibaresi450 bulunur. Keşkülün iki yanına birer tespih sarkıtılmıştır. Güney

duvardaki kapı ile pencere arası yüzeyde, ortasına ince bir zincirle kandil451

450- Yazının transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi için bkz., Doğanbaş, a.g.e., s.174.

451- Kandil motifinin Türk Sanatında kullanıldığı alanlar ve sembolik anlamları için bkz.,

A. Akar, “Yüzyıllar Boyunca Mezar Yazıtlarında Süslemeler”, Atatürk Konferansları

350

asılmış ve burmalı birer sütunceye oturan yarım daire kemerle tasvir edilmiş

vaziyette bir mihrap kompozisyonu görülmektedir (Fotoğraf: 428).

1973-1974, S.6, Ankara 1977, s.73-77; S. Kalfazade-Ö. Ertuğrul, “Kandil ve Kandilin

Motif Olarak Anadolu Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine”, Sanat Tarihi Araştırmaları

Dergisi, C.II, S.5, İstanbul 1989, s.23-34; B. Karamağaralı, Ahlat Mezartaşları (2.

Baskı), Ankara 1992, s.3, 19, 59, 72; M. Çerkez, “Eyüpsultan Mezartaşlarında Kandil

Motifleri”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu (28-30 Mayıs

1999), Tebliğler, İstanbul 2000, s.338-365.

351

c) Ahi Kerim Sultan Türbesi

Çizim No:- -


İnceleme Tarihi: 11.07.2001, 10.10.2003

Gazi Mahbub Mahallesi’nde, kuzeydoğuya meyilli bir araziye

yerleştirilen eserin batı yanında Ahi Kerim Sokak uzanır452 (Fotoğraf: 429).

Kitabesi bulunmadığı gibi mimarîsinin de tarihlendirme konusunda

herhangi bir fikir vermeyen yapının yayınlanmış bazı bilgilerden453 hareketle

18. yüzyıldan daha önceki bir dönemde inşa edildiği söylenebilir.


bir türbenin yerine halk tarafından 1967 yılında tamamen betonarme olarak

inşa edilmiştir454. Kerpiç malzemeli ilk yapı hakkında daha fazla bilgi şimdilik

elde edilememiştir. Ayrıca türbede iki adet ahşap sanduka bulunmakla birlikte

medfun kişilerin kimlikleri konusunda herhangi bir yazılı belgeye ulaşamadık.

Mevcut binanın dış kütle ve iç mekân mimarîsi sanat tarihi itibariyle

hiçbir özellik taşımamaktadır (Fotoğraf: 429-430).

452- Türbe, Merzifon imar plânına göre, 228 Ada ve 1 Parselde yer almaktadır.

453- Ocak 1734 (Şaban 1146) tarihli bir berat kaydında Ahi Kerem Zaviyesi, zaviyedar

ve mütevellisiyle ilgili olarak anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.352; bu kayıtta bahsi

geçen zaviye ile Ahi Kerim Türbesi arasında bir bağ kurulabileceği kanaatindeyiz.

Dolayısıyla zaviye 1734 yılı itibariyle var olduğuna göre türbenin de en azından bu

tarihten daha önce inşa edildiğini düşünmekteyiz. Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.77’de

yapıdan Ahi Keskin Türbesi şeklinde bahsetmekte ve karşısına Kara Mustafa Paşa

tarafından 1682 yılında bir çeşme yaptırıldığını ifade ederek türbenin de 17. asırdan

önce inşa ettirilmiş olabileceğini ileri sürmektedir.

454- Verdikleri bilgi ve gösterdikleri ilgi nedeniyle mahalle sakinlerine teşekkürlerimi

sunarım.

352

4- HAMAMLAR

a) Eski Hamam

Çizim No: 45-46


İnceleme Tarihi: 24.07.2001, 14.04.2002, 07.10.2003, 08.08.2004

Eski Cami Mahallesi’nde, şehre hakim bir tepenin455 güney eteğindeki

doğuya meyilli bir arazi üzerinde yer alan eserin güneybatısında Taş Han,

güneydoğusunda Eyüp Çelebi Camii bulunmakta, güneyinde ise kendi adını

verdiği sokak uzanmaktadır456 (Fotoğraf: 431).

Soyunmalık kütlesi güney cephesindeki portalin yukarısına yerleştirilmiş

kitabe kaydına457 göre, Sultan Bâyezid’in oğlu Çelebi Sultan Mehmed

455- Bu tepenin üzerinde vaktiyle Selçuklu veziri Pervâne Muînüddin Süleyman

tarafından yaptırılmış bir caminin bulunduğu fakat günümüze ulaşamadığı

bilinmektedir, bkz., Halil Edhem, a.g.m., s.42-52; Bayram, “Merzifon Ulu ...”, s.70-71.

456- Hamam, Merzifon imar plânında, 197 Ada, 27 Parseldedir.

457- Kitabe levhası günümüz itibariyle ne yazık ki okunamayacak derecede tahrip

olmuştur, ancak biraz daha sağlam haliyle ilk defa ve sadece Ayverdi (a.g.e., s.191-

192) tarafından Osmanlı alfabesiyle yayınlanmıştır. Bu yayın doğrultusunda kitabenin

transkripsiyonu şöyledir:

a. Büniye hâzâl hamamü’l-âli fi eyyâmı devleti’s-sultânu’l-azam malik-i rikâbü’l-

ümem sultânü’s-selatinü’l-arab ve’l-acem

b. (emîrü’d- dünya ve’d-din ?) sultân Muhammed bin Bâyezid Hân halleda’llâhü

c. ......(ortalardan sonra) kâsımü’l-ada tarih sene sitte ve aşere ve semânimâye

Kitabenin transkripsiyonu halen mevcut kısımlarla karşılaştırılarak sayın Öğretim

Görevlisi Dr. İbrahim Bülbül tarafından gerçekleştirilmiştir, kendisine sonsuz

teşekkürlerimi sunarım. Kitabenin sağlam kalabilmiş bölümlerinde Çelebi Sultan

Mehmed’in adı açıkça geçmemekle birlikte, Sultan Bayezid’in oğlu… ve tarih ibareleri

Çelebi Sultan Mehmed’e işaret etmektedir. Evliya Çelebi (a.g.e., s.206) ve H.

Hüsameddin (a.g.e., s.326), Çelebi Sultan Mehmed’in Merzifon’a bir hamam yaptırdığını

belirtir. Aslanapa da (a.g.e., s.37) hamamı Çelebi Sultan Mehmed’in yaptırdığını ifade

etmektedir. Buna karşın Ş. Uygun (a.g.e., s.27), Romalılar tarafından yaptırıldığını; A.

Taşan (a.g.e., s.21, 29), halk tarafından kabul görmüş bir rivayetten ve el yazması,

353

tarafından H.816/M.1413 yılında yaptırıldığı anlaşılan eser, halk arasında Eski

Hamam adıyla anıldığı gibi 16. yüzyıl tapu tahrir defterlerinde de hamam-ı

köhne olarak kayıtlıdır458.

Mimarîsi bakımından aslî özelliklerini büyük ölçüde korumakla birlikte,

uzun bir süre önce fonksiyonunu kaybetmiş ve herhangi bir müdahalede

bulunulmadan459 günümüze ulaşmıştır. Batı cephesi, güneydeki küçük bir

bölümü hariç bitişik yapılmış dükkânlardan dolayı kısmen görülebilmektedir.

Doğu yanına kuzey-güney duvarları devam ettirilerek “U” plânlı muhdes bir

avlu teşkil edilmiş ve ortasına da bir konut yapılmıştır. Kuzey cephesi ise

bütünüyle tepeye yaslanmış durumdadır (Fotoğraf: 431).

Plân itibariyle mekânlar, soyunmalık, soğukluk, ılıklık, sıcaklık, su

deposu-külhan olmak üzere batıdan doğuya sıralanmakta ve kare biçimi

soyunmalıktan itibaren kuzey ve güneye kısmen taşıntılı bir dikdörtgen

biçiminde uzanmaktadır; ayrıca bina, kuzeydeki tepeye bitişik konumla inşa

edildiğinden buradan kaynaklanabilecek basıncı karşılamak üzere soyunmalık

imzasız bir kağıttaki bilgilerden bahisle, Bizanslılar zamanından kalma bir kiliseden

bozma olduğunun çok eskiden beri söylenegeldiğini ve Kâtip Çelebi’’nin de Cihannümâ

adlı eserinde “Âtik Kâfir Hamamı” diye kaydettiğini belirtir; Bayram (a.g.m., s.75) ise

Pervâne Muînüddin Süleyman’ın yaptırdığı fakat günümüze ulaşamayan Ulu Cami’nin

güney bitişiğinde yer alması nedeniyle Pervâne Muînüddin Külliyesi’ne ait olması

gerektiğini ileri sürmektedir, ancak bunlar bir ihtimalden ibarettir ve doğrulayacak her

hangi bir belge de şimdilik mevcut değildir, dolayısıyla kitabeden edindiğimiz bilgiler

yanı sıra mimarî özelliklerini de esas alarak hamamın Çelebi Sultan Mehmed tarafından

inşa ettirildiğini kabul etmekteyiz.

458- Çolak, a.g.t., s.33.

459- V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/26 No.’lu dosyada mevcut T.C. Kültür

Bakanlığı Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 20.11.1995 tarih ve

4770 sayılı yazısını içeren bir belgede hamamın onarılması için rölöve ve restorasyon

projelerinin hazırlanmasına karar verildiği belirtilmekle birlikte henüz herhangi bir

müdahale başlatılabilmiş değildir.

354

kütlesinden itibaren güney duvar boyunca düzensiz aralıklarla dikdörtgen

kesitli kalın payandalar yapılmıştır (Çizim: 45). Soyunmalık mekânı, kübik

gövdeye sahiptir, ahşap tavanlı örtü sistemi büyük ölçüde yıkılmıştır.

Soğukluk, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve örtü sistemi

itibariyle güneydeki daha büyük, diğerleri yaklaşık eş boyutlarda üç bölüme

ayrılarak yandakilere birer sivri beşik tonoz, ortaya da bir kubbe

yerleştirilmiştir. Mekânın kuzey duvarına, dikdörtgen plânla girintili nişten

ibaret bir çeşme yapılmıştır. Güney duvarındaki batı kenara yakın bir kapıdan

geçilen hela-usturalık, soyunmalık ve soğukluk duvarlarının güneye doğru

devamı niteliğinde uzanan iki payanda arasına yerleştirilmiş, doğu-batı yönde

dikdörtgen plâna sahip beşik tonoz örtülü bir hacimdir. Ilıklık, kuzey-güney

doğrultusunda dikdörtgen plânla uzanır. Örtü sistemi, soğukluk mekânına

benzer biçimde ortadaki kubbe, yanlardaki sivri beşik tonoz örtülü üç bölüm

halinde tanzim edilmiştir. Bu mekânın kuzeyinde daire plânlı kubbe örtülü bir

halvet yer almaktadır. Sıcaklık, esasen bir kare içerisine yerleştirilmiş merkezi

bir sekizgen ve eksenlerdeki dört eyvan ile köşelerde yer alan kare biçimi

halvetlerden ibaret haçvari bir düzende plânlanmıştır. Örtü sistemi, merkezi

mekân ve halvetlerde kubbe, eyvanlarda ise sivri beşik tonozdan meydana

gelmektedir. Su deposu, sıcaklığın doğu duvarına paralel dikdörtgen plânla

uzanır ve baştan başa sivri beşik tonoz örtülüdür.

İnşa malzemesi az miktarda mermer, düzgün kesme, kaba yonu taş ve

ahşap, çoğunlukla moloz taşlar ile tuğladır. Soyunmalık beden duvarları tuğla

hatıllı moloz taş, diğer kütlenin beden duvarları, kubbe kasnakları ve

payandalar ise moloz taş kullanılarak inşa edilmiştir. Payandaların

yüzeylerinde ve özellikle köşelerinde kaba yonu taşa da rastlanır. Kubbeler,

355

geçiş elemanları, tonozlar ve portal alınlığındaki kemer tamamen tuğla ile

örülmüştür. Portal ve çeşmede düzgün kesme taş, kitabe ile kurnalarda

mermer, soyunmalık taşıyıcı ve örtü sisteminde ahşap malzeme kullanılmıştır.

Üst örtüde soyunmalık çatısı ve kubbeler alaturka kiremitlerle tonozlar ise ince

toprak tabakasıyla kaplanmıştır.

Hamamın cepheleri, genel görünüş bakımından ortak özellikler

yansıtmakla birlikte, biri soyunmalık, diğeri öteki mekânlara ait olmak üzere

birbirine bitişik iki ayrı kütle halinde algılanır. Soyunmalık kütlesi, yapıya hakim

konumla daha yüksek, doğu yanda uzanan diğer mekânlara ait kütle ise basık

bir görünüş sergilemektedir (Fotoğraf: 432). Soyunmalık cepheleri, beden

duvarları ve örtü sisteminden ibaret iki kademelidir. İkinci kademeyi teşkil eden

ve yanlardaki bir kısmı sağlam kalabilmiş çatı, beden duvarlarından kısmen

taşırılarak aynı zamanda saçak görevini de üstlenmiştir (Fotoğraf: 433).

Soyunmalıktan itibaren doğuya doğru uzanan diğer hacimlerden müteşekkil

kütle, dikdörtgen prizmal bir kuruluşla daha basık ve yayvan bir görünüşe

sahiptir. Alt kademe beden duvarlarıdır ve üst kenarları yıkıldığından

sınırlayıcı her hangi bir saçak izine rastlanmaz. Güney cephesinde

diğerlerinden farklı olarak, yatay gelişen kütlesel kademeyi dikey doğrultuda

bölümlendiren kalın payandalar bulunmaktadır. Payandalar, üst kenarları

güneye meyilli yapılarak düzensiz aralıklarla yerleştirilmiş ve doğudaki ikisi

daha kısa olmak üzere altı adettir. Batıdaki iki payanda arasında hela-usturalık

mekânlarına ait basık kütle mevcuttur. Bu kütlenin batı kenarındaki bir bölümü

tahrip edilmiş ve daha sonra tuğla malzeme ile dolgulanmıştır. Doğudaki ikisi

hariç diğer payandaların arası geç dönemlerde ahşapla kapatılarak küçük

birer depo haline dönüştürülmüş ve üzeri alaturka kiremitlerle örtülmüştür

356

(Fotoğraf: 434). Örtü sistemini oluşturan ikinci kademede, mekânlara ait

kubbelerin sekizgen prizmal kısa birer kasnağa oturtularak alaturka kiremit

kaplı piramidal külahla örtüldüğü görülmektedir. Diğer mekânları örten tonozlar

ise toprak tabakası nedeniyle yer yer tümsekler şeklinde algılanabilmektedir

(Fotoğraf: 431).

Bina cepheleri, soyunmalık mekânının güney cephesi dışında,

çoğunlukla moloz taş duvar örgüsünü yansıtmaktadır, yalnızca basık kütle

güney cephesindeki payandaların ön yüzlerinin bazı kısımları ile köşe

bağlantılarında kaba yonu taşlar da kullanılmıştır, ayrıca bu cephede duvar

örgüsünün zaman içerisinde yer yer tahrip olduğu ve bozulan bölümlerin tuğla

malzeme ile dolgulandığı anlaşılmaktadır. Soyunmalık mekânının güney

cephesi esasen yine moloz taşlarla örülmekle birlikte yatay kuşaklar halinde

belli aralıklarla yerleştirilmiş, üç sıra tuğla örgülü hatıllara da sahiptir.

Cepheler, son derece masif karakterlidir ve sadece güney cephede,

birisi soyunmalık; ikisi basık kütleye açılan toplam üç adet pencere

bulunmaktadır. Soyunmalık penceresi, portalin üst kısmına yerleştirilmiş

boyuna dikdörtgen bir açıklıktır. Diğer iki pencere ise batı uçtaki payandalarla

sınırlı duvar yüzeylerinin yukarı seviyelerine açılmış birer adettir. İlk

payandalar arasındaki pencere dikdörtgen, bunun hemen doğusundaki

pencere kare biçimindedir. Batı ve doğu cepheler her hangi bir açıklığı

bulunmayan düz yüzeyler halindedir, ancak doğu cephenin alt seviyesine

tuğla örgülü sivri kemerli büyük bir nişle kuşatılarak külhan ağzı

yerleştirilmiştir. Külhan ağzının yer aldığı bu bölüme, tuğla ile örülerek

yapılmış alaturka kiremit kaplı sundurma ile örtülü muhdes bir yakma mahalli

bitiştirilmiştir.

357

Hamamın kapısı, soyunmalık güney duvarına cephe aksı ortalanarak

yerleştirilmiş, büyük boyutlu düzgün kesme taş örgülü söveler ve segment

kemerle kuşatılmış bir açıklıktır (Çizim: 46, Fotoğraf: 435). Kemer kavsinde

dikkati çekecek boyutta bir form bozukluğu mevcuttur. Kapı açıklığı, boyuna

dikdörtgen biçiminde profilli silmelerle çerçevelenerek bunun üst köşelerinden

itibaren tuğla örgülü yayvan-sivri kemerle sathi derinlikte bir alınlık yapılmış,

ortasına da çerçeveye bitişik konumla enine dikdörtgen bir levha halinde inşa

kitabesi oturtulmuştur. Kitabe levhası beyaz mermerdir ve etrafı oyularak

kabartılan harflerle ince-düz bordürler kullanılarak üç satır halinde yazılmıştır.

Levha, doğu kenarına yakın konumla kırılmış iki parça halindedir ve yazıların

büyük bir bölümü okunamayacak derecede tahrip olmuştur. Kitabenin

etrafındaki küçük bir alandan ibaret alınlık yüzeyi, bir sıra kaba yonu taş ve iki

sıra tuğla ile örülerek derzlerine dikey yerleştirilen ikişer tuğlayla da

çerçevelenmiştir (Fotoğraf: 436). Kapı kanatları enli, kalın, düz yüzeyli

tahtalardan yapılmış bir çifttir ve birbirleriyle bağlantıları, yüzeylerine yatay

şeritler halindeki dövme demir ince levhaların kabara başlı ufak mıhlarla

tutturulmasıyla sağlanmıştır (Fotoğraf: 437).

Soyunmalık mekânı, kare plânlı büyük bir hacimdir. Örtü sistemi,

kenarlardaki düz yüzeyli küçük bir bölümü hariç tamamen yıkılmakla birlikte,

mevcut kalıntılar ve ahşap konstrüksiyonlu taşıyıcı sistem dikkate alındığında

içte, ortasında aydınlık feneri bulunan düz bir tavanla, dışta ise alaturka

kiremit kaplı beşik çatı ile örtüldüğü460 anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 438).

460- Yayınlanan eski bir fotoğrafta (Bayram, a.g.m., s.69), soyunmalık mekânının beşik

çatı ile örtüldüğü ve ortasında camekânlı büyük bir aydınlık feneri bulunduğu

görülmektedir.

358

Mekânın içerisi yıkılmış bölümlere ait kalıntılarla doludur ve ortasında da iri bir

ağaç bitmiştir. Bu haliyle bile ilk bakışta yıllardır bakımsız kaldığı belli

olmaktadır. Ahşap konstrüksiyonlu taşıyıcı sistem, kısmen sağlamdır ve

şpolyen kaide ile yatay profilli başlıklara sahip kare kesitli sekiz adet direk

üzerine yarım daire kemerlerle oturtulmuş sekizgen bir plâna sahiptir.

Duvarlar, herhangi bir süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı yüzeyler

halindedir ve yer yer dökülen sıva tabakalarının altında moloz örgü

seçilmektedir. Kapı ve pencere açıklıkları dışarıdaki düzeni yansıtmakla

birlikte mekâna yönelişleri farklıdır. Kapı açıklığı yarım daire biçiminde,

pencere ise dört yönde de içe meyilli mazgal şeklindedir. Kapı açıklığının her

iki yanında aynı hizada ve eş boyutlarda birer dolap nişi vardır. Dolaplar,

dikdörtgen plânla girintili hiçbir özelliği olmayan basit unsurlardır. Kapının

hemen doğusunda tuğla örgülü bir ocak görülmektedir. Ocak, duvar

yüzeyinden dikdörtgen bir kütle ile taşıntı yapmakta ve her biri sivri kemerli

açıklığa sahip iki katlı bir görünüşe sahiptir. Kemer alınları biraz içerlek

örülerek köşeliklerine birer künk yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 439). Mekânın doğu

duvarına eksenden biraz kuzeye kaydırılarak sivri kemerli soğukluk kapısı

açılmıştır. Kapı açıklıkları hariç, dört yönde de kenarlar boyunca yerleştirilen

ve yaklaşık 50 cm. yüksekliğindeki sekiler duvarlara bitişik uzanmaktadır.

Döküntülerin arasından seçilebildiği kadarıyla altlarında üçgen nişler biçiminde

pabuçluklar bulunmaktadır (Fotoğraf: 440).

Soğukluk mekânı, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır.

Örtü sistemi itibariyle kuzey ve ortadaki yaklaşık eş boyutta, güneydeki ise

diğerlerinden daha büyük ölçülere sahip üç bölüme ayrılmış ve ortadakine

kubbe, yandakilere ise birer sivri beşik tonoz örtülmüştür. Tonozlar, duvar

359

kenarlarından biraz içeride dar bir kademe ile yapılarak yüzeylerine kuzey ve

güney duvarlara yakın konumla birer ışık deliği açılmıştır. Kubbe, kuzey ve

güneyde yayvan-sivri kemerli tonoz ağızlarına, doğu ve batı cephelerde ise

diğerleri ile aynı görünüşte birer kemere oturtularak bunlar arasından

yükseltilmiş ve köşe geçişlerinde pandantifler kullanılmıştır (Fotoğraf: 441).

Bütün kemerlerin yüzeysel taşıntısı vardır. Göbek kısmına geniş çaplı bir ışık

deliği açılarak etrafına da bir altıgenin köşelerine rastlayacak biçimde altı delik

yerleştirilmiştir, ayrıca kubbe kavsinin yarı seviyesinde olmak üzere güneyde

bir kuzeyde iki adet daha ışık deliği görülmektedir. Örtü sistemi ve duvarlar,

süsleme unsuru taşımayan düz sıvalarla kaplanarak alt seviyelerine mavi,

yukarı kısımlarına beyaz badana yapılmıştır. Güney duvarın yukarı kısmına,

mekânın aksı ile ortalanarak bir mazgal pencere açılmıştır. Soğukluk

mekânında doğu, batı ve güney duvarlarında olmak üzere üç adet kapı

açıklığı mevcuttur ve hepsi de sivri kemerlidir. Batıdaki kapı kuzey duvara

yakındır ve soyunmalık bağlantısını sağlar. Doğu duvarın orta bölümündeki

kapı ılıklık mekânları ile irtibatlıdır; güney duvarın batı kenarındaki kapı ise

hela-usturalık hacmine açılır (Fotoğraf: 441). Batı duvarın kapı açıklığından

itibaren güney kısmı ve güney duvar ile kapı açıklıklarının bulunduğu bölümler

hariç soyunmalık mekânının kenarları boyunca dolanan yaklaşık 60 cm.

yüksekliğinde, kaba yonu iri blok taşlarla yapılmış sekiler vardır ve zemin de

bunlara benzer biçimde kaba yonu taşlarla kaplanmıştır. Mekânın kuzey

duvarı bir çeşme niteliğinde değerlendirilmiştir. Çeşme, cephesi tamamen

düzgün kesme taşlar kullanılarak boyuna dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş

sivri kemerli yüzeysel bir nişten ibarettir. Kemer alnı cepheye göre biraz

içerlektir ve köşeliklerinde birer kabara bulunmaktadır. Nişin alt kısmında,

360

vaktiyle suyun devamlı akıtılmasının sağlandığı basit bir oluk vardır ve bunun

altına da kemer açıklığınca kısa bir tekne hazırlanmıştır (Fotoğraf: 442).

Güney duvarındaki kapı açıklığından geçilen hela-usturalık, doğu-batı

doğrultusunda dikdörtgen plânlı, beşik tonoz örtülü küçük bir hacimdir. Tonoz

yüzeyine ikisi ortada diğer ikisi batı kenara yakın konumla yerleştirilen dört

adet delikle ışık sağlanmıştır. Mekân, geç dönemlerde gerçekleştirildiği

anlaşılan tadilat sonucu, güney duvara dik doğrultuda uzanan ve 2 m. kadar

yükseklikteki ince ara duvarlar ile üç eşit bölüme ayrılmıştır. Bunlardan

batıdaki duvar “T” biçiminde yapılmıştır.

Ilıklık mekânı, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve örtü

sistemi soğukluktakiyle aynı görünüştedir, ancak burada yanlardaki bölümler

daha kısadır (Fotoğraf: 443). Kubbenin göbek kısmı bombe şeklinde

yükseltilerek ortasına bir, yanlarına her biri ana aksta olmak üzere dört adet

ışık deliği açılmıştır, ayrıca göbeğin etrafında bir altıgenin köşelerine yerleşmiş

gibi altı adet delik daha vardır. Tonozlardan güneydekinde güney duvara

paralel konumla yan yana üç adet ışık deliği sıralanmıştır. Örtü sistemi ve

duvarlar düz sıvalı yüzeyler halindedir. Alt seviyedeki kısa bir bölüm mavi,

yukarısı ise beyaz badanalıdır. Güney duvarın yukarı kısmına, eksenden biraz

batıya kaydırılarak bir mazgal pencere açılmıştır. Doğu, batı ve kuzey

duvarların yukarısında mekânın aksı ile ortalanarak yerleştirilmiş, yüzeysel

derinlikte boyuna dikdörtgen birer çerçeve içerisinde sivri kemerli birer niş

mevcuttur. Ilıklık mekânının doğu, batı ve kuzey duvarlarında sivri kemerli

birer kapı açıklığı yer almaktadır. Batıdaki kapı ortadadır ve soyunmalıkla

bağlantılıdır. Doğudaki, kuzey kenara yakın konumdadır ve sıcaklık

mekânlarına geçiş sağlar. Kuzey duvarının ortasındaki kapı ise halvete açılır.

361

Kapı açıklıklarının yanındaki küçük bir alan dışında bütün duvarlara bitişik

uzanan bir basamak yüksekliğinde sekiler görülmektedir. Sekilerle birlikte

zeminde kaba yonu taşlar kullanılmıştır.

Ilıklık mekânının kuzeyinde yer alan halvet dairevi plânlıdır ve kubbe

örtü sistemine sahiptir. Kubbe göbeği, ılıklık mekânındakine benzer biçimde

bir bombe ile aynı düzende ışık gözlerine sahiptir. Etek kısmı, dar bir kademe

ile yapılarak kısmî taşıntılı düz yüzeyli üçgenlerden oluşan bir kuşakla

süslenmiştir (Fotoğraf: 444). Kubbe ve duvarlar, beyaz badana kaplı düz sıvalı

yüzeyler halindedir.

Sıcaklık, kare bir çerçeve içine haçvari düzenle yerleştirilmiş merkezi bir

sekizgen ve dört yan eyvan ile köşelerde yer alan eş büyüklükteki kare biçimi

halvet hücreleri şeklinde plânlanmıştır. Merkezi mekân ve halvetlere kubbe,

eyvanlara ise sivri beşik tonoz örtü sistemi uygulanmıştır (Fotoğraf: 445).

Sekizgenin ana aksa yönelen kenarları ara akstaki dört kenara göre yaklaşık

bir misli daha uzundur. Eyvan ağızları birer sivri kemerle merkezi mekâna

açılmaktadır. Bütün kemerlerin üzengi hizasından itibaren yüzeysel taşıntıları

vardır. Sekizgenin kısa kenarlarını oluşturan duvarların orta bölümüne

köşelerdeki halvetlere bağlantı sağlayan sivri kemerli kapı açıklıkları

yerleştirilmiştir. Eyvanlar, ana akslara paralel doğrultuda dikdörtgen plânlıdır.

Batı eyvanın aksında yer alan kapı ılıklık mekânına açılır. Doğudaki eyvan

hariç diğer üç eyvanın kısa kenarlarının yukarı kısımlarında boyuna dikdörtgen

birer çerçeve içerisine yerleştirilmiş sathi derinlikte sivri kemerli birer niş

görülür. Doğudaki eyvanda ise nişlerle aynı biçimde yapılmış, su deposuna

açılan yarım daire kemerli küçük bir gözetleme penceresi vardır (Fotoğraf:

446). Eyvan kemer köşeliklerinde tuğladan kesilerek kabartılmış birer motif

362

dikkat çekmektedir ve bunlardan kuzeydoğudaki beş kollu bir yıldız,

güneydoğudaki düz yüzeyli bir rozet (Fotoğraf: 446), güneybatıdaki palmet,

kuzeybatıdaki de bir hilalden ibarettir (Fotoğraf: 445). Köşelere yerleşik halvet

hücrelerinin her biri esasen kare şemada plânlanmakla birlikte merkezi

mekâna yönelen köşeleri itibariyle pahlanmış durumdadır. Örtü sistemlerinde

birer kubbe kullanılarak geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmıştır. Üçgenler,

güneydoğu halvette kubbe eteğini bir kuşak halinde dolanmasına karşın

(Fotoğraf: 447), diğerlerinde yalnızca köşelerde yer alır ve bunların

aralarındaki yüzeylere de her bir kenar aksı ile ortalanarak birer niş

yerleştirilmiştir. Nişler, yüzeysel derinlikte basit birer unsurdur ve kuzeybatı

halvetteki üçgen, güney batı halvetteki sivri kemerli, kuzeydoğu halvetteki ise

yarım daire kemerlidir ve ayrıca üzengiden itibaren üst kısmı

çerçevelendirilmiştir (Fotoğraf: 448).

Sıcaklık mekânlarının örtü sistemi ve duvar yüzeyleri tamamen

sıvanarak merkezi mekânın alt kısımlarına mavi, yukarı kısımlarına beyaz,

halvet hücrelerine ise bütünüyle beyaz badana yapılmıştır. Mekânların

hepsinde zemin kaplaması olarak kare bloklar halinde düzgün kesme taşlar

kullanılmıştır. Kuzeybatı köşeye konumlu halvet, muhtemelen geç bir

dönemde takriben 2 m. yüksekliğe sahip ince ara duvarlar ile birbirinden farklı

plân ve ölçülerde üç hacme bölünerek usturalık mekânına dönüştürülmüştür.

Halvetin ortasında bakımsızlıktan bir de ağaç yetişmiştir (Fotoğraf: 449).

Merkezi mekânda, tam ortaya oturtulan göbek taşı, kısa boylu, kare

plânlıdır ve mermer levhalarla kaplanmıştır (Fotoğraf: 446).

363

Mekânların her birinde duvarlara bitişik uzanan ve yaklaşık 10 cm.

yüksekliğinde birer sekinin461 mevcudiyeti anlaşılmakla birlikte bunlardan

sadece çok az bir bölümü günümüze ulaşabilmiştir, ayrıca yine sekilerin

üzerinde yer alan kurnaların da büyük bir çoğunluğu kayıptır. Kurnalar, halen

mevcut birkaçından anlaşıldığı kadarıyla kısa boylu, kübik mermer gövdeye

sahiptir. Ağız kenarında ön tarafa, iki yana doğru simetrik bir çift halinde, baş

aşağı yerleştirilmiş palmet ve kum saati motifleri şeklinde işlenen kabartma

konsol kütleleri bulunmaktadır (Fotoğraf: 450).

Sıcaklık mekânlarına ait her kubbenin göbek kısmı, soğukluk-ılıklık

bölümlerindekilerle aynı görünüşe sahip birer bombe şeklinde yükseltilmiş ve

bunlara ışık delikleri açılmıştır. Halvet kubbelerinin her birinde aynı düzenle,

göbeklerin ortasında ve ana akslarında birer adet ışık deliği mevcuttur.

Merkezi mekânın kubbesinde ise göbeğin etrafındaki karın yüzeyine de ışık

gözleri yerleştirilmiştir. Göbek kısmında ortadaki delik daha büyük çaplıdır ve

hemen çevresine dairevi biçimde beş adet delik sıralanmıştır. Karın

kısmındaki delikler yıldız şeklindedir ve iç içe iki sıra halindedir. İçteki sırada

dokuz, ikinci sırada onbeş adet ışık gözü vardır. Bunlardan farklı olarak göbek

ve etek seviyesi arasındaki mesafeyi ortalayan bir hizaya, ana akslarda olmak

üzere yarım daire kemerli birer pencere açıklığı daha yerleştirilmiştir (Fotoğraf:

451).

Su deposu, sıcaklığın batı duvarına bitişik konumla dikdörtgen plânla

uzanır ve baştan başa bir sivri beşik tonozla örtülmüştür. Doğu duvarının

ortasında külhana ait kısmî taşıntılı kütle bulunmaktadır.

461- Sıcaklık mekânlarına ait sekiler bir bütün halinde algılanamadığı için plânda

gösterilmemiştir.

364

b) Çifte Hamam

Çizim No: 47


İnceleme Tarihi: 25.07.2001, 17.04.2002, 08.10.2003, 08.08.2004

Hoca Süleyman Mahallesi’nde, Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin

kuzeybatısındaki düz bir araziye yerleştirilen eserin doğusunda Bilgin Sokak,

güneyinde ise kendi adını verdiği sokak uzanır462 (Fotoğraf: 452).

Erkekler kısmı soyunmalık kapısı yukarısında yer alan iki satırlık sülüs

hatlı kitabe kaydına463 göre Sultan II. Murad’ın oğlu Sultan Mehmed (Fatih)

tarafından H.878/M.1473 yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde koruyan hamam, tarihini

belirleyemediğimiz muhtelif dönemlerde, ehil olmayan eller tarafından alelade

yapılmış onarımlara ait izleri taşıyarak ve birtakım ilavelerle günümüze

ulaşmıştır; halen V.G.M. mülkiyetinde müstecir tarafından işletilmektedir.

462- Hamam, Merzifon imar plânında, 397 Ada, 1 Parseldedir.

463- Kitabenin Osmanlı alfabesiyle yayını için krşl., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih

Devri, IV..., s.822; Bu kitabenin transkripsiyonu ve günümüz Türkçesi şöyledir:

- Emere bi-binâi hâze’l-hamam es-sultân Muhammed bin es-sultân

- Murad Han hullide mülkehû senete semâne ve seb‛in ve semânimie

- “Bu hamamın yapılmasını Sultan Murad Han oğlu Sultan Mehmed -mülkü daim

olsun- 878 (hicrî) senesinde emretti.


İbrahim Bülbül tarafından gerçekleştirilmiştir, kendilerine sonsuz teşekkürlerimi

sunarım. Kitabede belirtildiği üzere, hamam Sultan Mehmed tarafından H.878

(M.1473) yılında yaptırılmıştır; fakat Erken (a.g.e., s.327) ve muhtemelen Erken’e

istinaden bir başka yayında da (Anonim, Merzifon Guide..., s.36) yapının 1388’de

Sultan II. Murad tarafından yaptırıldığı yanlış olarak verilmiştir; Ş. Uygun (a.g.e., s.27)

ise yine yanlışlıkla H.818 yılında Çelebi Sultan Mehmed’in yaptırdığını yazar.

365

Hamamın plânı464 ana hatlarıyla “L” şemasında düzenlenmiştir. L

kollarından güney taraftakine soyunmalık ve soğukluk mekânları, kuzey

taraftakine ise doğu yana erkekler, batı yana kadınlar kısmı olmak üzere

sıcaklık ve halvetler yerleştirilmiş; kuzey kenarları boyunca da su deposu ve

külhan kısmı bitiştirilmiştir, ayrıca L kolları arasında kalan güneybatıda yamuk

plânlı muhdes veya plân bakımından değişikliğe uğramış bir soyunmalık ta

kadınlar kısmı için yerleştirilmiştir (Çizim: 47).

Erkekler kısmına ait soyunmalık mekânı, kare plânlı, kübik gövdeye

sahiptir. Örtü sistemi, içte sekiz adet ahşap direğin taşıdığı ve ortasında

aydınlık feneri yükselen düz ahşap bir tavan, dışta ise kırma çatı ile

sağlanmıştır465. Soğukluk, soyunmalık mekânının batı kenarına paralel

uzanmakla birlikte güney duvarı takriben ¼ oranında geri çekilerek örülmüş

kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve baştan başa beşik tonozla

örtülmüştür. Bu mekânın güney yanına da soyunmalık duvarına dik konumla

kuzeydeki dehliz, güneydeki hela olmak üzere kabaca doğu-batı yönünde

dikyamuk şeklinde tanımlayabileceğimiz beşik tonoz örtülü iki hacim

yerleştirilmiştir. Ilıklık mekânı, soyunmalığın kuzey yanına bitişik uzanır ve

doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Örtü sistemi, kuzey-güney

duvarları arasına örülen iki adet takviye kemeriyle üç bölüme ayrılarak

batıdakine aynalı tonoz, ortaya bir kubbe, doğudakine ise dilimli tonoz/yarım

464- Ayverdi (a.g.e., s.821), hamamın kadınlar kısmına giremediğini belirterek yalnızca

erkekler kısmına ait bir plânı yayınlamıştır; ancak bu plânda da belirgin bazı hata ve

eksiklikler mevcuttur.

465- Ayverdi (a.g.e., s.821), soyunmalık mekânından “soğukluk” şeklinde bahsetmekte

ve duvarların kubbe örtü sistemini taşıyabilecek kalınlıkta olmasına rağmen çatılı

yapıldığını, ayrıca mahalli rivayetten de eskiden beri çatılı olduğunun anlaşıldığını

belirtmektedir; ancak yayınladığı plânda örtü sistemini kubbe biçiminde göstermiştir.

366

kubbe yerleştirilmiştir. Mekânın kuzey duvarının batı kenarında, bir kapı

açıklığından geçilen ve kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı, çapraz tonoz

örtülü küçük bir hacim daha vardır. Sıcaklık, doğu-batı doğrultusunda uzanan

dikdörtgen bir hacim içerisine ortaya kare plânlı bir ana mekân ve iki yan

eyvan ile bunun kuzeyine kareye yakın dikdörtgen biçimi iki adet halvet, güney

yanındaki ılıklığın doğu kenarına bitişik konumla da yine aynı plânda bir halvet

hücresi daha yerleştirilerek kabaca L şemasında düzenlenmiştir. Ana mekân

ve halvetler kubbe, eyvanlar ise aynalı tonoz birer örtüye sahiptir. Hamamın

kapısı soyunmalık mekânının güney cephe aksında yer alır.

Kadınlar kısmı soyunmalık mekânı, her kenarı farklı ölçülerde yamuk

plânla inşa edilmiştir. Kuzey ve doğu kenarları birbirine dik uzanmakla birlikte,

doğu kenar güneye yakın konumla batıya doğru hafif bir kırılma yapar; diğer

kenarları ise takriben ara yönlere konumlanmıştır ve bunlardan güneybatı

kenarı doğu duvarına dar açı ile kuzeybatı kenarı da kuzey duvarına geniş açı

ile birleşir. Mekân, üçgen konumla yerleştirilmiş üç adet ahşap direğin taşıdığı

ve ortasında aydınlık feneri yükselen düz ahşap bir tavanla örtülerek üzerine

kırma çatı yapılmıştır. Kuzey duvarın batı kenarına yakın bir kapı vasıtasıyla

bağlantılı hela ise kuzey-güney doğrultusunda uzanarak ılıklık yanına

bitiştirilmiş dikdörtgen plâna sahip, aynalı tonoz örtülü küçük bir hacimdir.

Ilıklık, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve örtü sistemi itibariyle iki

bölüme ayrılarak doğudakine bir kubbe, batıdakine de boydan boya beşik

tonoz yerleştirilmiştir. Sıcaklık mekânı, erkekler kısmındakine benzer nitelikte,

doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir hacim içerisinde ortada kare

plânlı bir ana mekân ve iki yan eyvan ile bunun kuzeyine yan yana

yerleştirilmiş kare biçimi iki adet halvetten oluşmaktadır. Örtü sistemi ana

367

mekân ve halvetlerde kubbe, eyvanlarda ise yarım birer çapraz tonozla

sağlanmıştır. Su deposu, her iki kısma ait sıcaklığın kuzey yanı boyunca

dikdörtgen plânla uzanır ve baştan başa bir beşik tonozla örtülmüştür.

Kadınlar kısmının kapısı soyunmalık mekânının kuzeybatı cephesinde güneye

yakın konumla yer alır.

Eserin kuzey yanında, doğu ve batı beden duvarlar ile bir hizada devam

eden duvarlar örülerek dikdörtgen plânlı bir avlu meydana getirilmiştir. Belirgin

dilatasyon hatları ile malzeme farklılıklarına göre muhdes olduğu anlaşılan bu

avludan dolayı binanın kuzey cephesi görülemeyecek derecede kapanmıştır.

İnşa malzemesi az miktarda mermer, çoğunlukla moloz taşlar ile

tuğladır. Beden duvarları moloz taşlarla örülmekle birlikte yer yer tuğla

malzemeye de rastlanır. Kubbeler, geçiş elemanları, tonozlar ve kemerler ile

kadınlar kısmı soyunmalık kütlesinde tuğla, zemin kaplaması, havuz-su

haznesi ve kurnalarda mermer kullanılmıştır; soyunmalık mekânları örtü

sistemi halen bütünüyle alaturka kiremitlerle kaplı iken diğer mekânlara ait örtü

sistemi sıvanmış yüzeyler halindedir.

Cepheler, ilk bakışta ana hatlarıyla ikisi soyunmalık, diğeri öteki

mekânlara ait olmak üzere birbirine bitişik üç ayrı kütle halinde algılanmakla

birlikte görünüş itibariyle ortak özelliklere de sahiptir. Soyunmalık kütleleri,

binanın geneline hakim bir görünüş sergiler (Fotoğraf: 452-453); kuzeye

yönelen diğer mekânlara ait kütle ise nispeten daha basık görünüşlüdür

(Fotoğraf: 454). Güney cephede soyunmalık kütleleri arasında yer alan

erkekler kısmına ait soğukluk beden duvarlarının biraz geri plânda yapılması

nedeniyle “U” biçiminde bir kademelenme meydana gelmekle birlikte, daha alt

seviyede bu kademelenmeyi kısmen gidererek her iki kütle arasında uzanan

368

hela mekânına ait beden duvarı bulunmaktadır (Fotoğraf: 455). Ayrıca,

kadınlar kısmı soyunmalık kütlesinin batıya doğru kısmî taşıntılı kuzey duvarı

ile diğer mekânlara ait batı duvarının güney kenarı arasında diyagonal biçimde

uzanan, daha basık görünüşlü ufak bir kütle de kadınlar kısmı hela mekânına

aittir (Fotoğraf: 454). Kütlelerin hepsi de kendi kuruluşları içerisinde beden

duvarları ve örtü sisteminden ibaret iki kademeli bir görünüş yansıtmaktadır.

Soyunmalık kütlelerinde ikinci kademeyi teşkil eden kırma çatı aynı zamanda

saçak görevini de yerine getirmektedir. Her iki kısma ait çatının üzerinde,

ahşap iskeletli, alaturka kiremit kaplı sekizgen prizmal gövdeli birer aydınlık

feneri yükselmektedir. Hamamın ılıklık, sıcaklık ve su deposu hacimlerinden

müteşekkil kütle, soyunmalık bölümüne göre alt seviyede, yayvan ve daha

basık dikdörtgen prizmal bir görünüşe sahiptir; üst kademeyi teşkil eden örtü

sistemi tamamen kalın bir sıva tabakasıyla kaplanmıştır ve kubbelerin kısa

birer sekizgen kasnağa oturdukları, tonozların da küçük tümsekler halinde

belirdikleri görülebilmektedir. Daha düşük seviyede yer alan hela hacimlerine

ait kütlelerin tonoz örtü sistemleri de sıvalı yüzeyler halindedir ve bunlardan

güneydekinin örtüsü, beden duvarının biraz yükseltilmesi sebebiyle cepheden

bakıldığında görülememektedir.

Bina cepheleri, kadınlar kısmı soyunmalık kütlesi hariç tamamen irili

ufaklı parçalar halindeki moloz taşlarla örülmüştür. Soyunmalık cepheleri

genellikle sarı renkte boyanmış düz sıvalı yüzeylere sahip olmakla birlikte,

kadınlar kısmı duvar örgüsünde hımış tekniğinin kullanıldığı kuzey

cephesindeki sıvasız bölümlerden anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 454). Öte yandan

duvarların bazı bölümlerindeki farklılıklar, zamanla yapılmış tamirat

değişikliklerini de belirtmektedir. Nitekim soyunmalık hacminden itibaren diğer

369

mekânlara ait kütlenin doğu cephesi, harman tuğlası (dolu tuğla) ile tamamen

kaplanmış ve örtü sisteminin görünüşünü kısmen engelleyecek şekilde aynı

malzeme kullanılarak parapet duvarı niteliğinde yükseltilmiştir. Ayrıca

kuzeydeki muhdes duvarlar da yapının esas dokusunu zedeleyen unsurlardır

(Fotoğraf: 456). Batı cephede duvarın yukarı seviyelerinde gayrımuntazam

yatay şeritler halindeki tek veya ikişer sıra tuğla hatıllar da muhtemelen geç

dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.

Cepheler, genellikle masif görünümlü duvar örgüsünü yansıtmakla

beraber erkekler kısmı soyunmalık kütlesinin güney cephesinde yer alan

büyük bir niş ile az sayıda pencere açıklıklarına da sahiptir. Soyunmalık

kapısının batı yanında yer alan ve gemi teknesi biçiminde kemere sahip niş,

yüzeysel derinlikte basit bir unsurdur (Fotoğraf: 455). Cephedeki fonksiyonu

tam anlaşılamamasına rağmen vaktiyle alt seviyesinde bir çeşme

bulunduğunu fakat günümüze ulaşamadığını düşünmekteyiz. Pencere

açıklıkları her biri farklı boyut ve görünüşte olmak üzere toplam beş adettir.

Bunlardan ikişer tanesi erkekler kısmına ait soyunmalık ile soğukluk

hacimlerinin güney cephesine, biri de kadınlar kısmındaki soyunmalık

kütlesinin güneye doğru kısmî taşıntılı duvar yüzeyinin doğu cephesine

yerleştirilmiştir. Erkekler kısmı soyunmalık kütlesindeki pencerelerden biri kapı

açıklığının yukarısında enine dikdörtgen, diğeri niş yüzeyinin doğu kenarında

boyuna dikdörtgen biçiminde birer açıklıktır ve bütünüyle muhdes oldukları

anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 452). Soğukluk cephesindeki pencerelerden biri

kare formludur ve hela kütlesi örtüsünün hemen yukarısında yer alır, diğeri

çatı seviyesine yakın ve soyunmalık kütlesine bitişik konumla boyuna

370

dikdörtgen bir açıklıktır466. Kadınlar kısmına ait pencere ise kare biçimle

duvarın yukarısına yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 455). Bunlardan farklı olarak

kuzey cephenin alt seviyesi aksında tuğla örgülü yarım daire kemerli büyük bir

nişle kuşatılarak yapılmış külhan ağzı bulunmaktadır.

Kadınlar kısmı kapısı, soyunmalık kuzeybatı cephesinin güney kenarına

yakın boyuna dikdörtgen şeklinde bir açıklıktır. Çevresi üç yönden de

fayanslarla kuşatılmıştır (Fotoğraf: 453). Kapı kanadı üst kısmı cam, diğer

bölümleri demir iskeletli bütünüyle yeni bir unsurdur. Erkekler kısmına ait kapı,

şimdiki duruma göre soyunmalık güney duvarının aksı ile ortalanarak

yerleştirilmiş fayanslarla kaplı segment kemerli bir açıklıktır; ancak asıl halinde

düz yüzeyli silmelerle boyuna dikdörtgen biçiminde çerçevelenmiş, sivri

kemerli büyük bir niş içerisine segment kemerli bir açıklık şeklinde yapıldığı bir

kısmı günümüze ulaşabilmiş silmelerden ve kapının batı yanındaki üzengisi

halen seçilebilen kemerden anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 457). Kapı kemerinin

biraz yukarısına da inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabe levhası, halen

hamamın adı ve çalışma saatlerinin yazdığı bir tabela ile kapatılmış

bulunmakla birlikte, eski bir fotoğraftan467 (Fotoğraf: 458) enine dikdörtgen

biçiminde bir pano üzerine etrafı oyularak kabartılan harflerle ince-düz

bordürler kullanılarak iki satır halinde yazıldığı ve kısa kenarlarının dekoratif

kemer biçiminde kavislendirildiği görülebilmektedir. Kapı kanatları bir çifttir ve

enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların yan yana bitiştirilerek mıhlanmasıyla

yapılmıştır.

466- Bu pencere soğukluk mekânının üzerindeki çatı katına açılmaktadır.

467- Kitabenin fotoğrafı sayın Sadi Bayram’dan temin edilmiştir, kendisine sonsuz

teşekkürlerimi sunarım; ayrıca Ayverdi (a.g.e., s.821, R.1213), kitabenin eski bir

fotoğrafını yayınlamıştır.

371

Erkekler kısmına ait soyunmalık mekânı, ortasında sekizgen aydınlık

feneri yer alan düz ahşap tavanla örtülü, kare plânlı kübik bir hacimden

ibarettir (Fotoğraf: 459). Sekiz adet ahşap direkle desteklenen tavan, doğu-

batı yönünde uzanan enli düz tahtaların derzlerine ince çıtaların çakılmasıyla

elde edilmiştir. Aynı biçimdeki tahtalar, aydınlık fenerinin yukarı doğru

yükselen kenarlarına da yerleştirilmiş ve üst kısmı camekânla

sonuçlandırılmıştır. Duvarlar herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz

badanalı düz sıvalı yüzeylere sahip olmakla beraber alt kısımları fayanslarla

kaplanmıştır. Kapı ve pencere açıklıkları dışarıdaki düzeni yansıtmakla birlikte,

kapı açıklığı sövelerden itibaren duvar kalınlığı boyunca devam ederek

dikdörtgen bir biçimle mekâna yönelir, kapının yukarısındaki pencere açıklığı

ise mazgal şeklinde dört yöne de eğimli yapılmıştır. Soyunmalık batı duvarına

eksenden biraz güneye kaydırılarak sivri kemerli soğukluk kapısı açılmıştır

(Fotoğraf: 460). Soyunmalık zemini, kapı eşiğinden itibaren bir basamak

düşük kottadır ve ortasında sekizgen plânlı, prizmal gövdeye sahip bir havuz-

su haznesi bulunmaktadır. Zeminle birlikte havuz yüzeyleri de muhtemelen

geç bir dönemde mermer levhalarla kaplanmıştır. Mekânın kapı açıklıkları

arasında kalan güneybatı köşe hariç, ahşap direklerle diğer duvarlara bitişik

uzanan yaklaşık 60 cm. yüksekliğinde sekiler mevcuttur ve yüzeylerine yine

geç dönemlerde fayans kaplanmıştır. Sekiler, kuzeybatı, kuzeydoğu köşeleri

pahlanarak yapılmış ve pahlı bu kenarlarla birlikte kuzeydekinin önüne dörder

basamaklı birer merdiven hazırlanarak üzerlerine kenarlar boyunca dolaşan

ahşap iskeletli soyunma kabinleri sıralanmıştır. Doğu kenardaki sekinin altına

da üçgen görünümlü küçük nişçikler şeklinde pabuçluklar açılmıştır (Fotoğraf:

459). Soyunmalık kapısının batı bölümü müstecir tarafından kullanılan ahşap

372

iskeletli camekândan ibaret ufak bir mekân, güney batı köşe ise aynı tarz

iskeletle sınırlandırılarak havlu kurutma mahalli olarak değerlendirilmiştir.

Havuz, esasen boyuna dikdörtgen biçiminde kalın levhalar kullanılarak yine

mermer malzemeyle yapılmıştır ve ortasına biraz daha yüksek konuma sahip

yarım küre biçiminde fıskiye çanağı oturtulmuştur.

Soğukluk mekânı468, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlı,

beşik tonoz örtülü uzun bir dehliz biçimindedir (Fotoğraf: 461). Tonoz, duvar

kenarlarından biraz içeride dar bir kademe ile yerleştirilmiş ve sırtına tek sıra

halinde plâna paralel uzanan altıgen biçiminde beş adet ışık gözü açılmıştır.

Tonoz ve duvar yüzeyleri düz sıvalı beyaz badanalıdır, ancak duvarların alt

seviyesi takriben 1 m. yüksekliğinde fayansla kaplanmıştır. Güney duvarın

yukarı kısmında, mekânın aksı ile ortalanarak yerleştirilen enine dikdörtgen bir

pencere mevcuttur. Soğukluk mekânında doğu duvarında iki, güney duvarında

bir tane olmak üzere toplam üç adet kapı açıklığı vardır. Doğu duvardaki

kapılardan biri kuzey uçtadır ve yarım daire kemerle ılıklığa açılır, diğeri güney

kenara yakın konumla sivri kemerlidir ve soyunmalıkla irtibatlıdır. Güney

duvarın doğu kenarına yerleşik yarım daire kemerli kapıdan hela hacmi ile

bağlantılı dehlize geçilir. Mekânın kuzey kenarı doğu yarısından itibaren batı

duvarına bitişik olmak üzere güney kenara yakın konumla uzanan yaklaşık 60

cm. yüksekliğinde bir seki mevcuttur. Sekinin üst yüzeyi çimento ile

468- Y. Önge (Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara 1995, s.28), soğukluk

mekânından “keçeliğe benzer bir bölüm” şeklinde bahseder; ayrıca Evliya Çelebi’nin

(a.g.e., s.206) “…Erler hammâmının sülüsünde keçeciler keçe deperler, bir sülüsünde

tabbâğlar âsumânî ve sarı ve kırmızı sahtiyân edüp işlemededir…” şeklinde verdiği

bilgilerden hamamda keçeciler ve debbağların sanatlarını icra ettikleri anlaşılmakta,

dolayısıyla da bu mekânın daha önceleri keçelik olarak kullanıldığı öğrenilmektedir.

373

şaplanmış, ön yüzü ise duvarlarla aynı özellikte fayans kaplanmıştır. Zemin

kaplaması yine mermer levhalarla sağlanmıştır. Mekânın güney duvarındaki

kapı ile bağlantılı dehliz, doğu-batı yönünde dikyamuk plânlıdır ve beşik tonoz

örtülüdür (Fotoğraf: 462). Tonoz, duvar kenarlarından biraz içeride dar bir

kademe ile yerleştirilerek sırtına plân doğrultusunda tek sıra halinde uzanan

daire biçimli dört adet ışık deliği açılmıştır. Hela hacmi, plân, tonoz ve ışık

delikleri itibariyle dehlizle aynı özelliklere sahiptir; ancak doğu duvarının içeri

doğru kısmî taşıntılı kütlesi nedeniyle daha kısa boydadır ve kuzey-güney

kenarları arasına takriben 2 m. yüksekliğinde bir ara duvar örülerek iki eşit

bölüme ayrılmıştır. Hela mekânlarına kuzey duvarlarındaki yarım daire kemerli

birer kapı açıklığından girilir. Hela, dehlize ait duvarların alt kısımları fayans

kaplı, diğer yüzeyleri örtü sistemiyle birlikte düz sıvalı, beyaz badanalıdır.

Ilıklık mekânı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Örtü

sistemi bakımından kuzey-güney duvarlar arasına örülen ve doğudaki sivri,

batıdaki ise form bozukluğuna uğramış bir yarım daire kemerle her biri farklı

boyutta üç bölüme ayrılmıştır (Fotoğraf: 463). Batıdaki bölüm diğerlerine göre

daha büyük boyutta, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kare biçimi

aynaya sahip bir tonozla örtülüdür. Orta bölüm kare plânlıdır ve kubbeyle

örtülmüştür. Doğudaki bölüm, kuzey-güney doğrultuda dikdörtgen plânla

düzenlenmiş ve örtü sistemine dilimli tonoz/yarım kubbe uygulanmıştır. Orta

bölümdeki kubbe, dört yönde de yüzeysel birer sivri kemer kullanılarak kare

kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri çift yüzlü

pandantifle sağlanmıştır. Merkezi bir delik etrafına eşkenar bir beşgenin

köşelerine rastlayacak şekilde dairevi birer ışık deliği açılmıştır. Batıdaki

bölümün tonoz aynasında büyükçe bir delik vardır. Doğudaki bölümün

374

köşelerinde mukarnasa benzer üç kademe ile dolgulanmış tromplar

görülmektedir, ayrıca bu bölüm doğu kenarının ortasından batıya doğru T

biçiminde uzanan bir ara duvar ile iki eşit hacme ayrılarak usturalık mekânına

dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 464). Örtü sistemi ve duvar yüzeylerine düz sıvalı

beyaz badana yapılmış, duvarların alt kısmı da fayanslarla kaplanmıştır.

Güney duvara, eksenden biraz doğuya kaydırılarak yüzeysel derinlikte boyuna

dikdörtgen bir çerçeve içerisinde sivri kemerli küçük bir niş yerleştirilmiştir.

Ilıklık mekânındaki kapılar, kuzey kenarda iki, batıda bir tane olmak üzere

toplam üç adettir. Batıdaki kapı güney duvara bitişik yarım daire kemerlidir ve

soğuklukla bağlantılıdır. Kuzey kenardaki kapılardan biri yine eksenden hafifçe

doğuya kaydırılarak yapılmış sivri kemerli bir açıklıktır ve sıcaklığa geçit verir,

diğeri ise batı kenardadır ve basık kemerle küçük bir hacme açılır. Soğukluğa

bağlantılı kapı ile sıcaklığa açılan kapı arasında kuzey duvara bitişik uzanan

30 cm. yüksekliğinde bir seki mevcuttur. Öte yandan usturalık işlevinde

kullanılan doğudaki bölüm, seki yüksekliğinde bir zemine sahiptir ve doğu

duvarına bitişik uzanan 20 cm. yüksekliğinde ikinci bir seki yapılarak

kuzeydoğu ve güneydoğu köşelerine birer kurna yerleştirilmiştir. Kurnalar, içi

yarı küre biçiminde oyularak mermerden yapılmış, kısa gövdeli basit birer

unsurdur. Sekilerle birlikte zemin kaplaması mermer levhalarla sağlanmıştır.

Kuzey kenarın batı ucundaki kapı açıklığından geçilen hacim, kuzey-güney

yönünde dikdörtgen plânlı, çapraz tonoz örtülü ufak boş bir mekândır ve yapı

içerisindeki fonksiyonu belirlenememekle birlikte daha önceleri hela niteliğinde

kullanılmış olabileceğini tahmin ediyoruz. Tonozun ortasına açılmış dairevi

küçük bir delikle ışık sağlanmıştır.

375

Sıcaklık, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir çerçevenin orta

bölümündeki kare plânlı bir ana mekân ve iki yan eyvan ile bu çerçevenin

kuzeyinde yan yana birer adet, doğu eyvanın güney kenarında da bir adet

olmak üzere toplam üç adet halvet hücresinden müteşekkil, kabaca L

biçiminde tanzim edilmiştir (Fotoğraf: 465). Ana mekân ve halvetler kubbe,

eyvanlar ise aynalı birer tonoz kullanılarak örtülmüştür. Eyvan ağızları yarım

daireye yakın birer yaya sahip sivri kemerle ana mekâna bağlanmaktadır.

Kemer karınlarına yaklaşık 10 cm. derinliğinde dik köşeli birer yuva açılarak

çifte kemer görüntüsü verilmiştir. Orta bölümdeki kubbe, kuzey ve güney

cephelerde diğerleri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare

kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri

pandantifle sağlanmıştır. Minik üçgen prizmalardan meydana gelen bir kuşak

kubbe eteğini çepeçevre dolaşmaktadır (Fotoğraf: 466). Ayrıca bütün

kemerlerin yüzeysel taşıntıları vardır. Eyvanlar, kuzey-güney yönünde

dikdörtgen plâna sahiptir ve tonoz geçişlerinde kubbe eteğindekilerle aynı

görünüşte fakat üç kademe halinde sıralanmış üçgen prizma kuşakları

kullanılmıştır (Fotoğraf: 467). Doğudaki eyvan kuzey-güney duvarları arasına

örülen, takriben 2 m. yüksekliğinde bir duvar ile sınırlandırılarak keselik haline

dönüştürülmüştür (Fotoğraf: 468); ayrıca keselik mekânı da doğu duvar

ortasından batıya doğru uzanan ikinci bir ara duvarla bölünerek eş büyüklükte

iki hacme ayrılmıştır. Bu hacimlere geçiş ise ana mekâna cepheli ara duvarın

ortasına, yan yana yerleştirilmiş yarım daire kemerli birer açıklıkla

sağlanmıştır. Bu açıklıklardan başka kuzey ve güney kenarlarda ikişer adet

olmak üzere toplam dört adet sivri kemerli kapı açıklığı mevcuttur ve hepsi de

zeminden başlayan ve kemer tepe noktasının biraz yukarı seviyesine kadar

376

düz bir şekilde yükseldikten sonra basamak gibi kademelenen ve tepede

birbirine bağlanan yüzeysel derinlikte birer niş içerisinde yer almaktadır. Kapı

açıklıkları iki yönde de eyvan ağızlarını teşkil eden kemerlere bitişik

konumdadır. Güney kenarın batısındaki kapı ılıklık mekânıyla diğer üçü ise

halvet hücreleriyle bağlantılıdır. Kuzey ve güney duvar akslarına sathi

derinlikte boyuna dikdörtgen bir çerçeve ile sınırlanan oldukça büyük ölçülerde

bileşik kemerli birer niş teşkil edilmiştir (Fotoğraf: 465). Halvet hücreleri doğu-

batı yönünde kareye yakın birer dikdörtgen plâna sahiptir ve kuzeydeki ikisi

yaklaşık eş boyutta, diğeri daha küçük ebattadır. Hepsi de birer kubbe ile

örtülüdür ve geçiş sistemleri kuzeydekilerde pandantif, güneydoğudakinde

dört sıra mukarnas dolgulu tromplarla sağlanmıştır; ayrıca pandantifler, çift

yüzlü üçgen biçiminde yapılarak az girintili, sekizgen bir kasnak görüntüsü

elde edilmiştir. Güneydoğu halvette dört yöndeki yan duvarlarda yüzeysel

çıkıntılı sağır birer aynalı kemer mevcuttur. Kuzeydeki halvetlerin güney

duvarlarına, doğu halvette doğu kenara, batı halvette batı kenara yakın

konumla ana mekândakiyle benzer görünüşte bileşik sivri kemerli birer niş

yerleştirilmiş (Fotoğraf: 469), ayrıca kuzey duvar akslarına da yaklaşık 2 m.

yükseklikte, su deposuna bakan ve batı halvetteki sivri kemerli, doğu

halvetteki üzengisi biraz içeri çekilerek yapılmış yarım daire kemerli küçük

birer gözetleme penceresi açılmıştır.

Sıcaklık mekânlarının tamamında zeminle beraber duvarların 1,5 m.

yüksekliğe ulaşan alt kısmı mermer levhalarla kaplıdır469; daha yukarısı ile örtü

sistemlerine ait diğer yüzeylerde ise herhangi bir süsleme unsuru taşımayan

469- Mermer kaplamaların geç dönemde yapıldıkları anlaşılmaktadır.

377

sarı badanalı düz sıva tabakası görülmektedir470. Ana mekânın ortasına

tamamen mermer levhalarla kaplanmış, kareye yakın dikdörtgen plânlı ve

prizmal gövdeli ufak bir göbek taşı oturtulmuştur. Göbek taşının ortasına da

mermer malzeme ile 20 cm. yüksekliğinde, dairesel formlu, yüzeyi istiridye

biçiminde dilimlere ayrılmış bir kurna/çanak yapılmıştır (Fotoğraf: 465).

Eyvanlarla birlikte niş açıklıklarına birer seki hazırlanmıştır. Batıdaki

eyvanda, üç kenara “U” şeması ile yerleştirilen bir seki, duvarlara bitişik

uzanmaktadır. Doğudaki eyvanda keselik olarak kullanılan iki bölümden

kuzeydeki hacmin doğu duvarına, güneydeki hacmin güney duvarına bitişik

birer seki mevcuttur. Bu hacimlerin doğu duvar akslarına, batıdaki eyvanın

kısa duvarlarının mekâna sınırlı kenarlarına ve uzun duvarının aksına birer

adet kurna yerleştirilmiştir. Aynı özellikteki kurnalardan biri kuzey nişte, iki

tanesi de güney nişte görülmektedir. Kuzeydeki halvetlerde kapı açıklığının

bulunduğu kenarlar hariç diğer üç kenarda yine “U” şeması ile duvarlara bitişik

uzanan sekiler vardır. Bunlardan batı yandaki halvette kuzey duvarına bitişik

uzanan seki ötekilere göre daha yüksek ve enlidir, ayrıca bu seki dışında

diğerlerinin duvar aksında birer tane kurna bulunmaktadır. Güneydoğu

halvette sekiler doğu ve batı duvarlara bitişik uzanmakla birlikte batıdaki seki

bir ucu güney duvara bitişik olmak üzere daha kısadır. Doğu ve güney duvarı

aksında birer kurna mevcuttur.

470- Evliya Çelebi (a.g.e., s.206), hamamın kubbe ve duvarlarının cibiz kireci ile

sıvandığını, bir damla terin bile damlama ihtimalinin bulunmadığını fakat eski bir bina

olduğundan biraz karanlıkça olduğunu söyler.

378

Kurnaların471 çoğu mermerden yapılmış yeni birer unsurdur. Kuzeydeki

halvet hücrelerinde yer alan kurnalar aslî özelliklerini korumakla birlikte

oldukça yıpranmış vaziyettedir. Bunlardan anlaşıldığı kadarıyla kurnalar kısa

mermer gövdelidir ve içi yarı küre biçimde oyularak, ön köşeleri de pahlı

yüzeyler halinde yapılmış ve bu kısımlar da ters palmet ve yarım kum saati

kabartmalarının işlenmesiyle konsol kütleleri niteliğinde değerlendirilmiştir.

Sıcaklıkta, ana mekân ve halvetlere ait kubbelerle eyvan tonozlarının

aynalarına ışık delikleri açılmıştır. Kubbelerdeki ışık delikleri altıgen, tonoz

aynasındakiler altı kollu birer yıldız şeklindedir; fakat hepsi de takriben aynı

büyüklüğe sahiptir (Fotoğraf: 466-467). Ana mekânı örten kubbenin göbek

kısmı bir bombe ile yükseltilmiş ve merkezine bir, çevresine ise bir karenin

dört köşesine yerleşmiş gibi görünen dört adet delik açılmıştır. Göbek

etrafındaki karın yüzeyine de iç içe ve farklı eksenlere sahip iki sekizgenin

köşelerine rastlayacak biçimde sekizer adet delik sıralanmıştır. Halvet

kubbelerinde, sayı ve düzen değişmektedir. Kuzeybatı halvet kubbesinde

ortadaki bir deliğin çevresine üçgen kompozisyonunda ve üç grup halinde

toplam dokuz tane ışık gözü yerleştirilmiştir. Güneydoğu halvette de benzeri

bir düzen tekrar edilmiş fakat ortadaki ışık deliği kapatılmıştır. Kuzeydoğu

halvette ise merkezdeki bir deliğin etrafına yine iç içe ve farklı eksenlere sahip

iki beşgenin köşelerine rastlayacak biçimde beşer adet delik açılmıştır. Tonoz

aynalarındaki ışık delikleri, yüzeyin uzun ekseni boyuna tek sıra halinde

dizilmiş dörder adettir.

471- Evliya Çelebi (a.g.e., s.206), kadınlar ve erkekler kısmında olmak üzere toplam

yetmiş kurna bulunduğunu, hatta bunlardan kırk tanesinin halen kullanıldığını

belirtmektedir. Hamamın mekânları dikkate alındığında bu rakamın abartılı olduğu

anlaşılmaktadır.

379

Kadınlar kısmı soyunmalık mekânı yamuk plânlıdır ve ortasında her

kenarı farklı ölçülerde sekizgen bir aydınlık feneri bulunan düz ahşap tavanla

örtülüdür (Çizim: 47, Fotoğraf: 470). Mekânın kuzey ve doğu duvarları birbirine

dik uzanır, ancak doğu duvar, güneye yakın bir noktada hafif bir kırılma ile

batıya yönelir, diğer duvarlar biri güneybatıya diğeri kuzeybatıya olmak üzere

takriben ara yönlere konumlanmakla beraber güneybatı kenarı doğu duvarına

dar açı ile kuzeybatı kenarı da kuzey duvarına geniş açı ile birleşir. Kuzey

duvarının batı kenarında ufak bir kademelenme mevcuttur. Doğu, batı ve

güneye üçgen biçiminde yerleştirilmiş üç adet ahşap direkle desteklenen

tavan, enli düz tahtaların derzlerine ince çıtaların çakılmasıyla hazırlanmıştır.

Aydınlık feneri erkekler kısmı soyunmalık mekânındaki ile aynı görünüşe

sahiptir. Tavan yüzeyine açık yeşil yağlı boya yapılmıştır. Duvarlar, düz sıvalı,

beyaz badanalı yüzeyler halindedir ve alt kısımları yaklaşık 2 m. yüksekliğinde

fayanslarla472 kaplıdır. Kapı, pencere açıklıkları dış görünüşlerine benzer

biçimdedir. Kuzey duvarında biri doğu kenara, öteki batı kenara yakın yarım

daire kemerli iki kapı açıklığı vardır. Bunlardan doğudaki ılıklıkla, batıdaki hela

ile bağlantılıdır. Soyunmalık zemini, kapı açıklığından itibaren yaklaşık 70 cm.

düşük kottadır ve ortasında oniki kenarlı, prizmal gövdeli bir havuz-su haznesi

bulunmaktadır. Havuz, her kenarında boyuna dikdörtgen biçiminde kalın

levhalar kullanılarak mermer malzemeyle yapılmış ve geç dönemde bütün

yüzeyi sarı renkte boyanmıştır. Ortasında yarı küre biçiminde bir fıskiye

çanağı yükselmektedir. Zemin, küçük levhalar şeklindeki döşeme taşlarıyla

kaplanmıştır. Mekânın kuzey kenarı dışında diğer duvarlara bitişik uzanan, 60

472- Yapıdaki fayans kaplamaların tamamı geç dönem eseridir.

380

cm. yüksekliğinde ve duvarlarla aynı özellikte fayanslarla kaplı sekiler

mevcuttur. Sekilerin batı ve güney köşelerinde üçer basamaklı birer merdiven

vardır ve üzerinde ahşap iskeletli soyunma kabinleri sıralanmaktadır. Kapı

açıklığının doğusundaki küçük bir bölüm müstecir tarafından kullanılmaktadır.

Kuzey duvarın batısındaki kapıdan geçilen hela, kuzey-güney yönünde

dikdörtgen plânlı ve aynalı tonoz örtülü küçük bir hacimdir. Tonoza ayna ile

aynı doğrultuda iki adet küçük ışık deliği açılmıştır. Tonoz ile duvar yüzeyleri

düz sıvalıdır.

Ilıklık mekânı, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Örtü

sistemi doğu kenara yakın konumla kuzey-güney duvarları arasına örülen

yarım daire kemerle iki bölüme ayrılmış, bunlardan doğudakine kubbe,

batıdakine boydan boya beşik tonoz örtülmüştür (Fotoğraf: 471). Kubbe, dört

yanda yüzeysel taşıntılı yarım daire kemerler kullanılarak kare kaideye az

girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri pandantifle

sağlanmıştır. Göbek kısmı yine dar bir kademe ile bombe şeklinde

yükseltilerek ortaya bir, yanlarına da eşkenar bir dörtgenin köşelerine

rastlayacak biçimde dört adet dairevi ışık gözü açılmıştır. Tonoz yüzeyinde

plâna paralel olarak eşit aralıklarla tek sıra halinde yerleştirilmiş altıgen biçimi

beş adet ışık deliği görülür. Duvarların alt kısmı yaklaşık 1 m. yüksekliğinde

fayanslarla kaplanmış, daha yukarısı ile örtü sistemi düz bir şekilde sıvanarak

sarı renkte badana yapılmıştır. Mekânın kuzey ve güney duvarında, eksene

göre kuzeydeki biraz doğuya, güneydeki ise batıya kaydırılmış birer kapı

açıklığı vardır. Güney duvardaki kapı yarım daire kemerlidir ve soyunmalık

bağlantısını sağlar. Kuzeydeki kapı sivri kemerli bir açıklıkla sıcaklığa geçit

verir. Güneydeki kapı açıklığının batı yanında yarım daire kemerli derin bir niş

381

mevcuttur. Mekânın batı tarafındaki zemin seviyesi bir basamak kadar daha

yükseltilmiş ve tamamen kare biçimi döşeme taşlarıyla kaplanmıştır.

Sıcaklık mekânı düzenleniş bakımından erkekler kısmı soyunmalığı ile

benzer özelliklere sahip olmakla birlikte halvet sayısı, tonoz örtüsü, kubbe

geçişleri ve niş görünüşleri gibi belirgin bazı farklılıkları da yansıtmaktadır.

Sıcaklık, esas itibariyle doğu-batı yönünde dikdörtgen bir çerçevenin orta

bölümündeki kare plânlı bir ana mekân ve iki yan eyvan ile bu çerçevenin

kuzeyinde yan yana yerleştirilmiş kare plânlı iki halvet hücresinden

oluşmaktadır (Fotoğraf: 472). Ana mekân ve halvetler kubbe, eyvanlar ise

yarım birer çapraz tonozla örtülmüştür. Eyvan ağızları yarım daire kemer

formuna yakın birer sivri kemerle ana mekâna açılmaktadır. Orta bölümde

kuzey ve güney duvarlar, eyvan duvarlarına göre az bir girinti ile içerlek

yapıldığından esasen kare olan plân, kuzey-güney yönünde dikdörtgen bir

şemaya dönüşmüş ve kubbeyi oturtabilmek amacıyla da eyvan

ağızlarındakiyle aynı biçimde, fakat daha enli birer kemer sağır duvarlara

yerleştirilerek dört kenarı da eşdeğer ölçülere sahip bir taşıyıcı sistem

hazırlanmıştır. Kubbe, meydana getirilen kare kaideye az girintili, dar bir

kademe ile oturtulmuş ve köşe geçişleri pandantifle sağlanmıştır (Fotoğraf:

473). Eyvanlar, ana mekâna birer uzun kenarla bağlantılı dikdörtgen plânlıdır

(Fotoğraf: 474). Ana mekân kuzey duvarının iki yanında birer, güney duvar

aksında ise bir tane olmak üzere toplam üç adet kapı açıklığı mevcuttur. Kapı

açıklıklarının hepsi de sivri kemerlidir ve güneydeki ılıklıkla, kuzeydekiler

halvet hücreleriyle bağlantı sağlamaktadır. Halvet hücreleri erkekler

kısmındakilere göre daha büyüktür ve ikisi de eş boyutlarda kare plânlı, kubbe

örtülü kübik birer hacimdir. Kubbe geçişlerinde üçgenler kullanılmış ve

382

kuzeydoğu halvetin dört yöndeki yan duvar akslarına boyuna dikdörtgen

biçiminde yüzeysel birer niş teşkil edilmiştir. Halvetlerin güney duvarlarında

erkekler kısmındakilerle simetrik düzende birer niş mevcuttur, ancak

buradakiler farklı olarak aynalı kemer görünüşünde yapılmıştır (Fotoğraf: 475).

Sıcaklık mekânlarının hepsinde örtü sistemi ile duvarlar herhangi bir

süsleme unsuru taşımayan düz sıvalı, sarı badanalı yüzeyler halindedir ve

duvarların alt kısmı yarı seviyelerine kadar fayansla, zemin ise kare biçimi

döşeme taşlarıyla kaplanmıştır. Ana mekânda kuzey duvara, kuzeydoğu

halvette de güney duvara bitişik konumla uzanan birer göbek taşı

bulunmaktadır. Ana mekândaki enine diğeri ise boyuna dikdörtgen şeklinde

prizmal gövdelidir (Fotoğraf: 472, 475).

Eyvanlarda duvarlara bitişik uzanan birer seki hazırlanmıştır. Sekiler,

batı eyvanda üç kenara bir “U” şeması ile doğu eyvanda ise kuzey kenar hariç

diğerlerine “L” biçiminde yerleştirilmiştir. Batı eyvanda duvar aksları ile

güneybatı köşeye bitişik dört adet kurna vardır. Doğu eyvandaki kurnalar üç

adettir ve biri kuzeydoğu köşede, ikincisi doğu duvarının güneyinde, üçüncüsü

güney duvarının batı ucunda yer alır (Fotoğraf: 474). Halvetlerdeki sekiler

güney kenarları hariç “U” şeması ile üç kenar boyunca duvarlara bitişik uzanır.

Sekilerin üzerine duvar aksları ortalanarak birer kurna oturtulmuştur, kuzeybatı

halvette ayrıca batı kenarının güneyine yakın konumla dördüncü bir kurna

daha mevcuttur. Kurnaların bazıları mermerden yeni imâldir ve asıl şeklini

koruyanlar erkekler kısmındakilerle aynı görünüşte fakat çok yıpranmış

vaziyettedir.

Sıcaklık mekânında orta bölüm ve halvetlere ait kubbelerle eyvan

tonozlarına altıgen biçiminde ve takriben aynı büyüklükte ışık delikleri

383

açılmıştır. Orta bölüm ile halvet kubbelerinde sayı ve düzen birbirinin tekrarı

niteliğindedir. Bunlarda merkezi birer delik etrafına iç içe ve farklı eksenlere

sahip iki altıgenin köşelerine rastlayacak biçimde altışar adet delik

yerleştirilmiştir, ancak dıştaki altıgen şema diğerlerinden biraz daha mesafeli

olarak karın kısmına sıralanmıştır (Fotoğraf: 473). Tonozlardaki ışık delikleri

ise bir üçgen teşkil edecek biçimde simetrik düzenle dizilmiş üçer adettir.

Su deposu, erkekler ve kadınlar kısmı sıcaklıklarının kuzey kenarına

paralel dikdörtgen plânla uzanır ve boydan boya beşik tonoz örtülüdür.

384

c) Konak Hamamı

Çizim No: 48



Camii Cedid Mahallesi’nde, Emin Bey Sokak güneyindeki düz arazide

yer alır473 (Fotoğraf: 476).

İnşa tarihi ve banisi bilinmeyen eserin mimarî özelliklerini dikkate alarak

15. yüzyıl sonu, 16. yüzyıl başlarında yaptırılmış olabileceğini düşünmekteyiz.

Bina, güney kısmı yıkılarak yerine büyük bir konut bitiştirilmesi

nedeniyle kısmen harap durumdadır ve gelişigüzel yapılmış onarımlara ait

izleri taşıyarak günümüze ulaşmıştır; halen bir şahsa ait depo fonksiyonunda

kullanılmaktadır.

Hamam, mevcut durum itibariyle doğu-batı doğrultusunda uzanan

dikdörtgen bir kütle içerisinde batıda ılıklık, doğuda sıcaklık ve

güneydoğusunda bir kısmı sağlam kalabilmiş su deposundan müteşekkil

küçük bir binadır (Çizim: 48). Bu mekânlardan ılıklık, kuzey-güney yönünde

dikdörtgen plânlıdır ve aynı eksende aynalı tonoz örtü sistemine sahiptir.

Sıcaklık, kare plânlı, kübik gövdeli ve sekizgen prizmal bir kaideye oturtulmuş

tek kubbe ile örtülüdür. Güney kenar yıkıldığından bu bölümde başka

mekânların varlığı ile su deposunun plân ve örtü sistemi belirlenememektedir.

Girişi batıya açılan kapıyla sağlanmıştır.

İnşa malzemesi moloz taşlar ile tuğladır. Beden duvarlarında taş-tuğla,

kubbe, geçiş elemanları, tonoz ve kemerlerde yalnızca tuğla kullanılmıştır.

473- Hamam, Merzifon imar plânına göre, 26.27.D.b. Pafta, 385 Ada, 62 Parseldedir.

385

Örtü sistemini kaplamak üzere alaturka kiremitler kullanıldığı bir kısmı

günümüze ulaşabilmiş yüzeylerden anlaşılmaktadır.

Hamamın cepheleri biri beden duvarları diğeri örtü sisteminden ibaret

iki kademe halinde algılanır. Beden duvarlarının üst kenarları tahribata

uğradığından herhangi bir saçak izine rastlanmaz. Örtü sistemine ait

kademede kubbe ile tonoz algılanabilecek durumdadır ancak etrafındaki

yüzeyler taş-toprak dolgusu altında kalmış, hatta yabani otlar da yetişmiştir.

Cepheler, batıdaki kapı dışında herhangi bir açıklığı bulunmayan, taş

ve tuğla örgülü duvarlardan ibaret masif bir görünüm sergiler. Beden duvarları

kuzey (Fotoğraf: 476) ve doğu cephelerde (Fotoğraf: 477) esasen üç sıra

tuğla, bir sıra moloz taşın dönüşümlü örgüsünü yansıtmakla beraber, bu

cephelerin bazı kısımlarında ve batı cephenin genelinde (Fotoğraf: 478) moloz

taşların derzlerine dikey konumlu tuğlaların yerleştirilmesiyle elde edilen duvar

örgüsü görülmektedir. Öte yandan duvarlardaki bazı farklılıklar, zamanla

yapılmış tamirat değişikliklerini de belirtmektedir. Nitekim doğu cephenin

yukarı kısmındaki kerpiç dolgu, kuzey cephede alt ve üst bölümlerde

bozulmuş moloz örgünün tuğla ve küçük parçalar halindeki taş malzeme ile

rastgele dolgulanması ve batı cephede kapı açıklığının kenarlarındaki tuğla

örgüler geç dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.

Hamamın kapısı batı cephenin kuzey kenarında yer alır. Esasen sivri

kemerli bir açıklığa sahip olmakla birlikte halen mevcut kapı kanadının

yerleştirilebilmesi amacıyla dış görünüş bakımından boyuna dikdörtgen bir

açıklık şekline dönüştürülmüştür. Kapı kanadı, geç dönemde demirden

yapılmış sanat değeri taşımayan basit bir unsurdur (Fotoğraf: 478).

386

Ilıklık mekânı kuzey-güney yönünde dikdörtgen plânlı ve aynalı tonoz

örtülüdür (Fotoğraf: 479). Tonoz, duvar kenarlarından biraz içeride dar bir

kademe ile yerleştirilmiş ve aynası da plân doğrultusunda yapılmıştır. Ayna

yüzeyine tek sıra halinde üç adet ışık deliği açılmıştır. Işık delikleri takriben

aynı boyuttadır ve ortadaki yedi kollu yıldız, yandakiler beşgen birer delik

biçimindedir. Örtü sistemi ve duvar yüzeyleri süsleme unsuruna rastlanmayan

düz sıva tabakası ile kaplanmıştır. Mekânın batı duvar aksına dikdörtgen

plânla girintili bir niş teşkil edilmiştir. Niş, sivri kemerli sade bir görünüşe

sahiptir. Kemer alnı duvar yüzeyine göre biraz içerlektir. Doğu duvarının kuzey

kenarında yer alan sivri kemerli bir kapı açıklığı sıcaklık bağlantısını sağlar

(Fotoğraf: 480). Zemin, kapı açıklığından itibaren bir basamak düşük kottadır

ve dikdörtgen biçimi kaba yonu taş kaplıdır.

Sıcaklık, kare plânlı, kübik gövdeli, kubbe örtülü küçük bir hacimden

ibarettir. Kubbe, dört kenarda teğetli birer sivri kemer ve köşelerdeki aynı

görünüşe sahip dilimli birer tromp ile teşkil edilmiş sekizgen kaideye oturur.

Bütün kemerler yüzeysel taşıntı yapmaktadır. Kubbe eteği oldukça az girintili,

dar bir kademe halindedir ve minik üçgen prizmalardan meydana gelen bir

kuşak eteği çepeçevre dolanır. Kubbe göbeği kısmen derinleştirilmiş bir

altıgen şeklindedir ve ortasına yedi kollu yıldız, etrafına da bir karenin

köşelerine rastlayacak biçimde dört adet beşgen ışık deliği açılmıştır

(Fotoğraf: 481). Örtü sistemi ile duvarlar her hangi bir süsleme unsuru

taşımayan düz sıvalı yüzeylere sahiptir ve yer yer dökülen sıva tabakalarının

altından tuğla örgü seçilebilmektedir. Mekânın kuzey ve doğu duvar aksı ile

batı duvarı güney kenarında sivri kemerli birer niş görülmektedir. Nişler, kuzey

ve doğudaki daha büyük olmak üzere duvara dikdörtgen girintili sade birer

387

görünüşe sahiptir ve kemer alınları duvar yüzeyine göre biraz içerlek

yapılmıştır (Fotoğraf: 482). Zemin, ılıklıktakiyle aynı biçimde kaba yonu taş

kaplıdır.

388

ç) Tuz Pazarı Hamamı

Çizim No: 49


İnceleme Tarihi:01-02.08.2001, 10.10.2003

Gazi Mahbub Mahallesi’nde, “Tuz Pazarı” mevkiinde474, doğuya az

meyilli ve Kara Mustafa Paşa Külliyesi’nin yaklaşık 100 m. güneyindeki bir

araziye yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 483); kuzeyinde kendi adını verdiği sokak,

batısında Cumhuriyet Caddesi, doğusunda ise Ekin Pazarı Sokak

uzanmaktadır. Kuzeybatısında Odun Pazarı Camii, güneydoğusunda Bozacı

Camii yer almaktadır.

Kitabesi bulunmayan bir eserdir ve bazı yazarlarca475 Kara Mustafa

Paşa’nın Vakıflarından olduğu ileri sürülmekte, yahut da Kara Mustafa Paşa

veya oğlu Ali Paşa tarafından yaptırıldığı kabul edilmekte476, bir yayında477 ise

474- Hamam, Merzifon imar plânında, 30.27.A.a. Pafta, 225 Ada, 2 Parseldedir. Halen

yer aldığı mahalle ise tahrir defterlerindeki kayıtlara göre 16. yüzyılda “Tuz Pazarı

Mahallesi” şeklinde anılmaktadır: Çolak, a.g.t., s.29, 39; Gürbüz., a.g.t., s.89; Merzifon

şer’iyye sicillerinde de (1301-1305/1883-1887 yıllarına ait defter, s.15), “Tuz Pazarı”

adıyla geçmektedir. Böylece hamamın adını bu mevkiden aldığı, fakat mahalle isminin

daha sonra Gazi Mahbub olarak değiştirildiği anlaşılmaktadır.

475- Erken (a.g.e., s.325), Paşa Hamamı’nın tarihini H.1092/M.1678 şeklinde vermekte

ve (a.e., s.327) bu hamamın da Kara Mustafa Paşa Vakfı’ndan olduğunu, Paşa

Hamamı’ndan on yıl sonra, H.1087/M.1677’de yaptırıldığını belirterek, yıl bakımından

kendisiyle çelişkiye düşmektedir; üstelik H.1087/M.1676 ve H.1092/M.1681 yıllarına

tekabül etmektedir; krşl., Unat, a.g.e., s.74; muhtemelen Erken’e istinaden Bayram da

(“Merzifon Ulu...”, s.77), bu hamamı Kara Mustafa Paşa Vakfı’na dahil etmekle

beraber H.1087/M.1676 yılını vermektedir; ayrıca eserle ilgili V.G.M.

Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/21 No’lu dosyadaki bir belgede, Kara Mustafa

Vakfı’na kayıtlı olduğu ve H.1087/M.1677 yılında inşa edildiği belirtilmiştir.

476- Anonim (a.g.e., s.35)’de 1677 yılında Kara Mustafa Paşa tarafından inşa

ettirildiğinden bahsedilir; fakat Kara Mustafa Paşa mahdumu Ali Paşa tarafından

yaptırıldığı da ileri sürülmektedir (İ. Hâkî Engin, “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”,

389

plânı ve fizikî benzerlikleri yorumlanarak Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne dahil

edildiği görülmektedir. Buna karşılık, külliyeye ait vakfiyede478 bu hamamdan

hiçbir surette bahsedilmediği gibi tarihi ve banisini açıklayıcı herhangi bir belge

tespit edilememektedir. Ancak hamamın plân şeması ve diğer mimarî

özelliklerini dikkate aldığımızda, 17. yüzyıl sonlarına tarihlendirilebileceği

anlaşılmaktadır.

Plânı bakımından hamam, asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte

evrak kayıtlarına rastlayamadığımız muhtelif tarihlerde, ehil olmayan eller

tarafından alelade yapılmış onarımlara ait izleri taşıyarak günümüze ulaştığı

gibi çevresinde de çeşitli değişikliklerin gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.

Eserin kapısı soyunmalık mekânının kuzey cephe aksında yer alır. Beden

duvarlarının yarı yüksekliği seviyesine kadar bitiştirilerek yapılmış muhdes

dükkân sıraları tarafından kuzey ve doğu yan cephelerin görünümü kısmen

engellendiği gibi (Fotoğraf: 483), doğu, batı ve güneye sıralanmış dükkânlar

Taşan, S.7-31, Merzifon, 1 Aralık 1936, s.4); Uygun (a.g.e., s.27) ise Kara Mustafa

Paşa tarafından yaptırılmış iki tane Paşa Hamamı bulunduğunu, birincisinin Hacı Bali

Mahallesi’nde (halen mevcut Paşa Hamamı) yer aldığını ve H.1077 (M. 1666) yılına

ait olduğunu, Tuz Pazarı’ndaki ikincisinin de birinciden on yıl ara ile H.1087 (M. 1676)

yılında yapıldığını belirtmektedir;

477- A. Yeşil, hiçbir belgeye dayanmaksızın Kara Mustafa Paşa Vakfı’na ait olduğunun

kabul edildiğini belirterek, “…Hamamın fiziki konumu itibâriyle külliyenin diğer

yapılarına çok yakın olması, kullanılan malzemeden başlayan ve mimari elemanlara,

plân düzenlemelerine kadar yansıyan dikkat çekici bir bütünlüğün olması bugün dahi

suyunun Kara Mustafa Paşa vakfından karşılanması gibi birçok faktör, bu yapıyı da

külliyeye dahil etmemizi gerekli kılmıştır…” şeklinde bir ifade kullanmıştır; bkz.,

“Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası...,

s.339; ayrıca krşl., Yeşil, a.g.t., s.128-129; ancak yapının külliyeye dahil edilmesi için

bu faktörlerin yeterli olamayacağını, ama aynı özelliklere dayanarak tarihlendirme

yapılabileceğini düşünmekteyiz.

478- V.G.M.A., 641 No’lu Vakfiye Defteri.

390

ve konutların arka duvarlarınca sınırlı olarak, güney tarafında da doğu-batı

yönü daha uzun, L plâna sahip bir avlu ortaya çıkmıştır. Bu alanın doğu

kısmında ise alaturka kiremit kaplı bir sundurma çatı da örtülerek elde edilen

muhdes bir müştemilat vardır ve halen depo vazifesinde kullanılmaktadır. Batı

yanda ise biraz yüksekçe yapılmış bir duvar, kuzey ve güneydeki dükkân

sırasının batı kenarıyla birleşerek, hamam cephesi önündeki cadde ile bir sınır

hattı meydana getirmektedir ve aynı duvarın güney ucuna yerleştirilmiş

boyuna dikdörtgen biçimindeki tek kanatlı bir kapı açıklığı ile bağlantı

sağlanmaktadır.

Hamam plânında mekânlar, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık, su deposu-

külhan olmak üzere doğudan batıya sıralanmakta ve kare biçimi

soyunmalıktan itibaren kuzey ve güneye kısmen taşıntılı bir dikdörtgen

biçiminde uzanmaktadır (Çizim: 49). Bu mekânlardan soyunmalık, kübik

gövdeye sahiptir ve sekizgen prizmal bir kasnağa oturtulmuş tek kubbe ile

örtülüdür. Ilıklık, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır ve doğu-batı

duvarları arasında uzanan iki adet yayvan-sivri takviye kemeriyle üç bölüme

ayrılarak örtü sisteminde ortaya bir kubbe, yanlara da birer aynalı tonoz

yerleştirilmiştir. Bu mekânın kuzey duvarında doğu kenarına yakın bir kapı ve

daracık bir dehliz vasıtasıyla bağlantılı hela ise doğu-batı doğrultusunda

uzanarak soyunmalık yanına bitiştirilmiş dikdörtgen plâna sahip, beşik tonoz

örtülü bir hacimdir. Sıcaklık, bir kare içine haçvari şema ile yerleştirilmiş

merkezi bir sekizgen ve dört yan eyvan ile köşelerdeki kare biçimi halvet

hücreleri şeklinde plânlanmıştır. Merkezi mekân ve halvetler kubbe, eyvanlar

ise aynalı tonoz birer örtüye sahiptir. Su deposu, sıcaklığın batı yanı boyunca

dikdörtgen plânla uzanır ve baştan başa bir beşik tonozla örtülmüştür.

391

İnşa malzemesi az miktarda mermer, çoğunlukla düzgün kesme ve

kaba yonu taşlar ile tuğladır. Beden duvarlarında taş ve tuğla, saçaklarda taş,

kubbeler ve geçiş elemanları, tonozlar, kemerler ve külhan ağzında tamamen

tuğla, zemin kaplaması ve havuz-su haznesinde mermer kullanılmıştır; örtü

sistemi ise halen bütünüyle alaturka kiremitlerle kaplıdır.

Hamamın cepheleri, genel görünüş itibariyle biri soyunmalık, diğeri

öteki mekânlara ait olmak üzere birbirine bitişik iki ayrı kütle halinde

algılanmakla birlikte, görünüş bakımından ortak özelliklere sahiptir. Binanın

bütününe hakim görünümdeki kübik soyunmalık kütlesinde beden duvarları

daha yüksektir. Batı yanındaki diğer mekânlara ait kütle ise basık

görünüşlüdür (Fotoğraf: 483). Soyunmalık cepheleri dört kademe halinde

algılanır. İlk kademe beden duvarlarıdır ve kübik kütlenin üst köşelerde

pahlanarak kasnak elde edilmesi ile ortaya çıkmış üçgen şeklindeki çatı

yüzeylerine ait saçak frizlerinde son bulur. Bunların arasında yükselen ikinci

kademe, sekizgen prizmal kasnaktır ve üst kenarlarını çepeçevre dolanan

saçak frizi ile sınırlandırılmıştır. Üçüncü kademe ise üst kenarları saçak friziyle

çepeçevre sınırlandırılan, sekizgen prizmal ikinci bir kasnaktır; ancak köşeleri

alttaki kasnak cephelerinin akslarına denk gelecek şekilde ve biraz daha

geriye çekilen birer cepheyle yerleştirilmiştir. Dördüncü kademe tek kubbeden

ibaret örtü sisteminden oluşur (Fotoğraf: 484). Saçaklar, ön yüzeyleri düz, alt

yüzleri pahlı kesilen ince-uzun prizmal taş blokların yan yana dizisiyle elde

edilmiş az çıkıntılı bir profil halindedir. Hamamın ılıklık, sıcaklık, su deposu ve

diğer hacimlerinden müteşekkil kütle, soyunmalık bölümüne göre alt seviyede,

yayvan ve daha basık dikdörtgen prizmal bir görünüşe sahiptir (Fotoğraf: 485).

Üst kenarlarını çepeçevre dolanan saçaklar, soyunmalık kütlesindekine

392

benzemekle birlikte, taş profiller üzerine ikişer tuğla sırası da yerleştirilerek

biraz daha kalınlaştırılmıştır. Örtü sistemine ait kademede ılıklık ve sıcaklık

orta mekânlarındaki birer kubbe algılanabilecek durumdadır; halvet hücreleri

ile diğer bölümlerde kullanılan kubbe veya tonozlar kalın bir toprak tabakasıyla

kaplandığı için bazı tümsekler şeklinde seçilebilmekte; bunlardan bir kısmı

arasında da tüteklikler yükselmektedir.

Bina cepheleri her iki kütlenin de doğu, batı, güney duvarlarında üç sıra

tuğla, bir sıra düzgün kesme-kaba yonu taşın dönüşümlü örgüsünü ve kesme

bloklarla yapılan köşe bağlantılarını yansıtmakla beraber, kuzeyde bütünüyle

kesme taş örgü kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ancak duvarlardaki diğer bazı

farklılıklar, zamanla yapılmış tamirat değişikliklerini de belirtmektedir. Nitekim

soyunmalık mekânı kuzey cephesinde esasen kesme taş malzeme kullanıldığı

halde batı bölümün saçak frizine kadar yükselen kısımlardaki tuğla sıraları

(Fotoğraf: 486) ve basık kütle kuzey cephesi ile güney cephenin alt

bölümlerinde tuğla malzemeyle yapılmış rastgele dolgudan ibaret duvar

örgüsü geç dönem müdahalelerinin sonucu olmalıdır.

Bütün cepheler, masif karakterlidir ve sadece güney cephede, ikisi

soyunmalık; biri de ılıklık bölümüne açılan boyuna dikdörtgen biçiminde

toplam üç adet pencere bulunmaktadır (Fotoğraf: 487). Soyunmalık

pencereleri cephenin alt kısmına, simetrik bir düzenle yerleştirilmiş, eş

büyüklükte birer açıklıktır ve yekpare düzgün kesme söve taşlarıyla

çerçevelenen demir şebekeleri, tuğla malzemeyle örülen sivri kemerli yüzeysel

birer alınlıkları vardır. Pencere şebekeleri, eşit aralıklarla yatay ve düşey sıralı,

iki ucu sövelere saplanan çubuk demirler kullanılarak ve kare biçimi gözler

oluşturacak şekilde hazırlanmış; düğüm noktalarında ise yatay çubuklardaki

393

deliklerden düşey çubuklar geçirilmiştir. Doğu taraftaki pencerenin söveleri

çimento harcıyla sıvanarak değişikliğe uğramıştır; ayrıca biraz aşağısında da,

dikdörtgen biçiminde muhdes bir kapı açıklığı vardır (Fotoğraf: 488). Ilıklık

mekânına ait pencere, diğerlerinden daha küçük boyuttadır ve etrafı da duvar

örgüsünün devamından ibaret olduğu için farklılık gösterir.

Batı cephenin alt kısmı arazi meylinden dolayı toprak seviyesine göre

aşağıda kalmaktadır ve düşük kottaki kısmın orta bölümüne sivri kemerli

büyük bir nişle kuşatılarak, tuğla örgüyle yapılan külhan ağzı yerleştirilmiştir

(Fotoğraf: 489). Külhan ağzının önündeki düşük kotlu zemine, sıkıştırılmış

toprakla hazırlanan birkaç basamaklı merdivenle inilmektedir.

Güney cephenin orta bölümüne doğru, yakın tarihlerde basit bir

sundurma çatı altına yerleştirildiği anlaşılan bir kalorifer kazanı ile buna ait iri

cüsseli bir baca kütlesi bulunmasına rağmen bu ısıtma sistemi şimdi

kullanılmamaktadır.

Hamamın kapısı, soyunmalık kuzey duvarı aksı ile ortalanarak

yerleştirilmekle birlikte, bu cephedeki hela kütlesine ait kısmî taşıntıdan dolayı

biraz daha batı tarafa konumlanmış gibi görünmektedir. Kapı açıklığından

itibaren her iki yanda cepheye bitişik uzanan dükkân duvarları ise adeta bir

giriş dehlizi meydana getirdiği gibi, ahşap düz tavanı ve Marsilya tipi kiremit

kaplı sundurma çatı örtüsü ile bir çift ahşap kapı yerleştirilmek suretiyle bu

ünite dükkân sırasının devamı niteliğine de bürünmüştür (Fotoğraf: 490).

Hamamın kapısı, yekpare düzgün bloklardan ibaret yan söveler ve yatay

profillerle az çıkıntılı bir çift üzengiye oturan düzgün kesme taş örgülü

segment kemerle kuşatılmış bir açıklıktır. Kemer, bloklar halindeki düzgün

kesme, yan söveler ise yekpare düzgün kesme taşlardan örülmüştür

394

(Fotoğraf: 491). Kapı kanatları bir çifttir ve enli, kalın, düz yüzeyli tahtaların

yan yana bitiştirilerek mıhlanmasıyla yapılan, sanat değerinden yoksun

alelade unsurlardır.

Soyunmalık mekânı, kübik ve tek kubbeyle örtülü büyük bir hacimden

ibarettir (Fotoğraf: 492). Kubbe, köşe geçişleri kuzeybatı, güneydoğudaki

dilimli, kuzeydoğu ve güneybatıdaki ise sivri sırtlı dört tromp ve cephelerdeki

teğetli birer sivri kemer ile teşkil edilmiş sekizgen kaideye oturur. Tromp

ağızları dört cephedeki kemerle aynı biçimde yapılmakla birlikte bütün

kemerlerin yüzeysel taşıntısı vardır. Kubbe eteği, baklava dilimleri oluşturan

prizmatik üçgenler kuşağı ile bezenmiş az girintili ve dar bir kademe

halindedir. Kubbenin ortasında büyükçe bir aydınlatma deliği mevcuttur

(Fotoğraf: 493). Örtü sistemi ve duvarları kaplayan düz sıvalı yüzeylere

herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badana yapılmıştır. Vaktiyle

varlığını tesbit ettiğimiz, her biri yan yana sıralanan ve içleri çiçek motifleri ile

süslü bir sıra madalyondan oluşan, kubbe yüksekliğinin yarı seviyesindeki

kalemişi kuşak şimdi mevcut değildir479. Duvar yüzeyleri az sayıdaki kapı ve

pencere açıklıkları hariç masif karakterlidir. Pencereler ve güneye açılan

muhdes kapı, dış görünüşlerine benzer biçimdedir; fakat esas kapısı ise

segment kemer ardındaki duvar kalınlığınca yapılmış sivri kemerli bir açıklık

olarak mekâna yönelir. Soyunmalık batı duvarında kuzey kenara yakın

konumla ve az girinti yapan yarım daire kemerli açıklığa sahip ılıklık kapısı,

anlaşıldığına göre onarımlar sonucu asıl görünüşü bozularak günümüze

ulaşmıştır (Fotoğraf: 494). Soyunmalık zemini, kapı açıklığından itibaren iki

479- Bu kuşağı 01.08.2001 tarihli ziyaretimizde görmemize rağmen, badana neticesi

kaybolduğunu 10.10.2003 tarihindeki son ziyaretimizde tesbit ettik.

395

basamak düşük kottadır ve ortasında kaidesi de dahil dokuzgen plânlı, prizmal

gövdeye sahip bir havuz-su haznesi bulunmaktadır ve çevresi halen

mermer480 levhalarla kaplıdır. Dört duvar kenarında dolaşan sekiler ise bir

basamak daha yükselir ve yüzeylerine geç dönemlerde fayans kaplanmıştır.

Mekânın kuzeydoğu köşesi hariç sekilere oturan ahşap iskeletli soyunma

kabinleri sıralanmaktadır (Fotoğraf: 492). Kuzeydoğu köşede ise diğer

taraflara göre seki eni daha fazladır ve bu kısma yerleştirilen alüminyum

iskeletli camekândan ibaret ufak hacimli bir bölme de müstecir tarafından

kullanılmaktadır. Havuz, beyaz mermer malzemeyle yapılmıştır; her kenarında

kareye yakın dikdörtgen biçiminde kalın levhalar kullanılmış ve bunlardan

kuzeydeki diğerlerinden daha yüksek, boyuna dikdörtgen biçiminde bir çeşme

olarak düzenlenmiştir (Fotoğraf: 495). Çeşme cephesinin alt kısmı, basık

kemerli yüzeysel bir niştir; kavsarası yedi yapraklı ve çevresi atnalı kemerle

kuşatılan, kısmî bir çiçek motifi görüntüsü verecek şekilde ince profillerle

işlenmiştir. Kavsaranın hemen yukarısında da, etrafı ince profillerle kuşatılarak

enine dikdörtgen biçiminde çerçevelenen bir pano vardır. Panodan sonraki taç

bölümü, seyrek aralıklarla yan yana kabartılan altı adet mukarnasla plastik

etkiye sahiptir ve bunlarla aynı hizada olmak üzere biraz yukarıdaki taşkın

bölüm ise enine dikdörtgen bir satıh halindedir ve bu yüzeye iki baştaki yarım,

diğerleri tam yapraklardan oluşan bir dizi palmet kabartması işlenmiştir. Basık

480- V.G.M. mülkiyetinde ve müstecir eliyle işletilen hamamda, izinsiz bir müdahale ile

son yıllarda eski mermer kaplamaların sökülerek, yenilerinin döşenmesi faaliyetinin

gerçekleştirildiğine dair bilgiler (V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/21 No’lu

dosyada) mevcuttur; fakat muhtemelen yeni mermerler döşenirken, asıl haliyle

zemindeki mevcut su kanallarının da çimento harcı doldurularak kapatıldığını

bugünkü izlerden anlamak mümkündür.

396

kemerli çeşme nişi halen bütünüyle sağırdır; muhtemelen lülesi sökülerek yeri

kapatılmış ve önündeki tekne taşı da ortadan kaldırılmış olmalıdır481.

Çeşmenin iki tarafında peş peşe sıralanan diğer cephelerde, alt ve üst

kenarlara yakın seviyelerde kesintisiz uzanan yatay bir çift düz silme ile

çepeçevre sınırlandırılarak ve çeşme yanlarında da düşey doğrultu ile birbirine

bağlanarak çerçeve teşkil edilmiştir. Doğu cephedeki levhanın yukarı kısmına

sonradan bir delik açılarak bir taşma borusu yerleştirilmiş ve çeşmenin

kavsara ve taç kısmı hariç, havuz-su deposuna ait diğer bütün yüzeylere mavi

renkli yağlıboya yapılmıştır (Fotoğraf: 492).

Ilıklık mekânı, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Doğu-

batı duvarları arasına simetrik bir düzenle yapılan iki adet yayvan-sivri kemer

açıklığı ile üç bölüme ayrılmış ve bunlardan ortadakine kubbe, yanlardakilere

ise birer aynalı tonoz örtülmüştür (Fotoğraf: 496). Orta bölümdeki kubbe, doğu

ve batı cephelerde diğerleri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer

kullanılarak kare kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve köşe

geçişleri pandantifle sağlanmıştır. Göbek kısmında, eşkenar dörtgen

biçimindeki bir bölümün merkezine bir ve her kenarına da üçer tane olmak

üzere toplam sekiz adet, altıgen şeklindeki ışık delikleri açılmıştır (Fotoğraf:

497). Aynalı tonozlar ise duvar kenarlarından biraz içeride dar bir kademe ile

yerleştirilmiş ve güneydeki doğu-batı yönünde dikdörtgen, kuzeydeki ise kare

biçiminde birer ayna yüzeyi ile yapılmıştır. Tonoz aynalarından güneydekine,

üçer üçer iki sıra halinde altı adet, kuzeydekine de dört adet ve her biri altıgen

481- Çeşmenin ayna taşını oluşturan niş yüzeyinde herhangi bir su deliği şimdi

bulunmamakla birlikte, aslında böyle bir deliğe bağlı lüle olduğu halde sonradan

kapatıldığını düşünmekteyiz. Nitekim çeşme önünde başlayıp ılıklığa doğru devam

eden su kanalının izleri bu düşüncemizi desteklemektedir.

397

biçiminde açılan ışık gözü yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 498). Örtü sistemi ve

duvar yüzeyleri düz sıvalıdır. Güney duvarın yukarı kısmında, mekânın aksı ile

ortalanarak yerleştirilen bir mazgal pencere vardır. Ilıklık mekânına açılan

kapılar, doğu, batı ve kuzey duvarlara olmak üzere üç adettir ve hepsi de

yarım daire biçiminde kemerlidir. Doğudaki kapı kuzey duvara yakın

yerleştirilmiştir ve soyunmalık bağlantısını sağlar. Batı duvarın orta

bölümündeki kapıdan sıcaklık mekânlarına geçilmektedir; kuzey duvarın doğu

kenarındaki kapı ise hela hacmine bağlantılı ufak bir dehlize açılır. Kapı

açıklıklarının bulunduğu bölümler hariç ılıklık mekânının kenarları boyunca

dolanan bir basamak kadar yüksekliğe sahip sekiler vardır ve bunlarla birlikte

zemin kaplaması mermer levhalarla sağlanmıştır. Sıcaklık kapısının kuzey

yanındaki duvara bitiştirilerek yüksekçe bir tekne yapılmış ve hem yüzeyleri,

hem de yaslandığı duvar bölümüne fayans kaplanmıştır. Kapının güney

tarafındaki duvara da bir musluk takılarak lavabo yerleştirilmiştir. Çeşme ve

lavabonun tamamiyle muhdes elemanlar olduğu günümüz malzemesiyle

yapılmalarından anlaşılmaktadır (Fotoğraf: 496). Mekânın kuzey duvarındaki

kapı ile bağlantılı dehliz, oldukça dar ve ufak bir hacim olarak helaya geçit

verir. Doğu-batı doğrultusunda biraz yamuk görünüşlü dörtgen plânla yapılan

hela da küçük bir mekândır. Halen duvarları 1,5 m. yüksekliğe kadar fayansla

kaplı bu mekânların her ikisi de birer beşik tonozla örtülmekle beraber yarım

daire biçimindeki iki kemerle desteklenen dehliz tonozu müdahalelerle

değişiklik geçirmiştir. Bu tonozların ikisinde de doğu kenara yakın olmak üzere

açılan beşgen biçiminde birer delikle ışık sağlanmıştır (Fotoğraf: 499).

Sıcaklık, kare bir çerçevenin merkezi bölümündeki büyük bir sekizgen

ve ana akslara göre ortalanmış haçvari konumda dört eyvan ve dört köşeye eş

398

büyüklükte yerleştirilen birer halvet hücresi ile simetrik düzene sahiptir.

Merkezi mekân ve halvet hücreleri birer kubbe, eyvanlar ise aynalı birer tonoz

kullanılarak örtülmüştür. Sekizgenin eyvanlara bitişik kenarları diğer dört

kenara göre takriben bir misli daha uzundur. Bu kenarlarda eyvan ağızlarına

teğetli birer sivri kemer yapılmış; sekizgenin kısa kenarlarını teşkil eden

duvarların orta bölümüne ise köşe halvetlerinin kapı açıklıkları yerleştirilmiştir

(Fotoğraf: 500). Eyvanlar, merkezi mekâna birer uzun kenarla bağlantılı

dikdörtgen plâna sahiptir. Doğudaki eyvanla aynı ekseni paylaşan kapı ılıklıkla

bağlantı sağlar; bu açıklıkla simetrik konumlu olarak batıdaki eyvan ile su

deposunun ara duvarında da takriben 2 m. yükseklikte, yarım daire kemerli

küçük bir gözetleme penceresi vardır. Sekizgen plânlı şemada kısa kenarlara

yerleştirilerek birer köşesi pahlanmış durumdaki halvet hücrelerinden her biri,

diğer üç köşesine keskin sırtlı birer tromp ve dört yöndeki yan duvarlarına ise

yüzeysel çıkıntılı sağır birer sivri kemer yapılmak suretiyle sekizgen kaideli ve

tek kubbeden ibaret bir örtü sistemine sahiptir (Fotoğraf: 501).

Sıcaklık mekânlarının tamamında duvarların 1,5 m. yüksekliğe ulaşan

alt kısmı fayanslarla kaplıdır; daha yukarısı ile beraber örtü sistemlerine ait

bütün yüzeylerde ise herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz badanalı

düz sıva tabakası görülmektedir. Mekânların hepsinde zemin kaplaması

mermer levhalarla sağlanmıştır.

Merkezi mekânda, plâna paralel dört uzun ve dört kısa kenarla ortaya

oturtulan göbek taşı, tamamen mermer levhalarla kaplanmış büyük boyutlu,

sekizgen prizmal bir gövdeye sahiptir.

Güney, kuzey, doğu eyvanlarda her iki yandaki kısa kenarlar boyunca

karşılıklı birer seki; batıdaki eyvanda ise üç kenara bir “U” şeması ile

399

yerleştirilen bir seki, duvarlara bitişik uzanmaktadır. Doğu eyvan hariç, her

eyvandaki karşılıklı iki yan seki üzerine, duvar aksı ile ortalanarak birer tane

kurna yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 500).

Kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatı halvet hücrelerinde, kapı

açıklığının karşısındaki köşe ile bitişik iki duvar kenarına her kolunda birer

kurna olan “L” biçiminde seki yerleştirilmiştir (Fotoğraf: 502). Güneydoğu

köşeye konumlu hücre ise, oldukça geç dönemlerde gerçekleştirildiği anlaşılan

tadilat sonucu, 2 m. kadar yükseklikteki ince ara duvarlar ile birbirinden farklı

plân ve ölçülere sahip üç hacme bölünerek usturalık mekânına

dönüştürülmüştür. Fakat güney duvarına bitişik ve güneydoğu köşedeki ufak

bir bölümü daha yüksek seki kalıntıları, bu hücrenin de ilk şekli ile diğerlerine

benzer özellikler taşıdığına dair fikir vermektedir. Hamamın mevcut sekileri,

beden duvarlarına yaslanmayan uçlarda kısa boylu, yekpare birer mermer

blokla sınırlandırılmıştır. Bu blokların üzerinde de, mermer malzemeyle duvara

bitişik olarak yarım palmet biçiminde birer profil, ön tarafa ise silindirik gövde

ve biraz daha geniş bir yarım küre şeklindeki başlıkla hazırlanan, ufak birer

baba yerleştirilmiştir.

Kurnalar, dışta kısa bir ayakla oturan tıknaz görünüşlü silindirik, mermer

gövdeye sahiptir ve içi yarı küre biçimde oyularak su haznesi yapılmıştır. Ağız

kenarında ön tarafa, iki yana doğru simetrik bir çift olarak baş aşağı miğfer ve

uçları da palmet şeklinde işlenen kabartma konsol kütleleri vardır (Fotoğraf:

500).

Sıcaklıkta merkezi mekân ve köşe halvetlerine ait her kubbenin göbek

kısmı birer bombe ile yükseltilmiş; hem bunlara, hem de çevrelerine ve eyvan

tonozlarının aynalarına ışık delikleri açılmıştır. Merkezi mekânın kubbesinde

400

göbek ve etek seviyesi arasındaki mesafeyi ortalayan bir hizada kuzey ve

güney akslara yakın karşılıklı birer tane, batı yönde ise aksa göre biraz güney

tarafa bir tane olmak üzere, toplam üç adet, dikdörtgen biçiminde pencere

açıklığı yerleştirilmiştir. Kubbe göbekleri ile tonoz aynalarının ortasındaki ışık

delikleri altı kollu birer yıldız, diğerleri ise altıgen şeklindedir; fakat hepsi de

takriben aynı büyüklüğe sahiptir. Merkezi kubbe göbeğindeki yıldızın

etrafında, bir karenin dört köşesine yerleşmiş gibi dört adet altıgen delik daha

vardır; göbek çevresindeki karın kısmında da iç içe ve farklı eksenlere sahip

iki sekizgenin köşelerine rastlayacak biçimde sekizer adet altıgen

bulunmaktadır (Fotoğraf: 503). Köşe halvetlerine ait kubbelerde, göbek

etrafındaki karın kısmına yerleştirilmiş altıgen delikler yedişer tanedir; kuzey

ve güney yandaki mekânlar arasında simetrik bir düzen görülmekle birlikte,

muntazam bir sıra dahilinde değillerdir (Fotoğraf: 501). Tonoz aynalarındaki

ışık delikleri, yüzeyin uzun ekseni boyuna dizilmiştir ve ortada yer alan yıldızın

iki tarafına simetrik birer altıgen şeklinde yerleştirilmişlerdir.

Su deposu, sıcaklığın batı kenarına boydan boya bitişerek dikdörtgen

plânla uzanır. Batıdaki halvetlerle eyvanı ayıran duvarların devamı gibi birer

taşıntıya sahip ve doğu duvara bitişik ayak çifti ile batı duvar arasında uzanan

yarım daire biçimindeki iki kemerle üçe bölünmüş örtü sistemi, mekâna paralel

doğrultulu bir beşik tonozdan ibarettir.

401

d) Belediye Hamamı

Çizim No: 50


İnceleme Tarihi:12.10.2003

Sofular Mahallesi’nde, düz bir araziye inşa edilen eserin doğu yanında

Ulus Caddesi, güneyinde ise Şenel Sokak uzanır482 (Fotoğraf: 504).

Kitabesi bulunmamakla birlikte H.1311/M.1893 yılında yaptırıldığına

dair bilgiler483 mevcuttur. Halk arasında “Maarif Hamamı” adıyla da

anılmaktadır.

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte, 1988

yılında484 dış kütle ve iç mekân mimarî özelliklerini değiştirecek biçimde

onarım geçirmiş ve birtakım ilavelerle günümüze ulaşmıştır.

Hamamın plânı ana hatlarıyla “L” şemasında düzenlenmiştir (Çizim:

50). L kollarından batı taraftakine soyunmalık, soğukluk, ılıklık ve sıcaklık

mekânları yerleştirilmiş, doğu taraftakine ise su deposu ve külhan kısmı

bitiştirilmiştir. Ayrıca batı yandaki mekânlar, kare biçimi soyunmalıktan itibaren

doğuya kısmen taşıntılı bir kütle ile kuzeye doğru dikdörtgen biçiminde

uzanmaktadır. Soyunmalık ve su deposunun bütünüyle muhdes olduğu ilk

482- Hamam, Merzifon imar plânında, 30.30.T.d. Pafta, 31 Ada ve 8 Parseldedir.

483- H. Hüsameddin’in “…1311/1893’deki karışıklıklarda hükümet konağı ve kasabanın

ortası yanmış olduğundan, kazanın ileri gelenleri, hepsi, büyük bir yardım-severlik

göstererek, yeni bir hükümet konağı, belediye binası ve büyük bir kışla yaptırmışlar;

maarif çalışmalarına gelir olmak üzere, güzel bir hamam, bir otel, bir kıraathâne ve

mağazalar inşâ ettirmişlerdir…” şeklinde verdiği bilgilerden hamamın 1893 yılında

yaptırıldığı anlaşılmaktadır, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.328.

484- V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/13 no’lu dosya muhteviyatındaki bir belgede

1988 yılı itibariyle yapının onarımda olduğu ve içine girilemediği belirtilmektedir.

402

bakışta anlaşılmakla beraber yapının ilk şeklinde de bu mekânlara sahip

olduğu söylenebilir.

Soyunmalık, kübik gövdeye sahiptir ve cepheleri oldukça geri çekilerek

yerleştirilen sekizgen prizmal bir kasnağa oturtulmuş tek kubbe ile örtülüdür.

Soğukluk, doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kuzey-güney duvarları

arasına örülen iki adet sivri takviye kemeriyle üç bölüme ayrılarak örtü

sisteminde ortaya bir kubbe, yanlara da birer aynalı tonoz yerleştirilmiştir. Bu

mekânın batı yanında kemer açıklığı arasına örülen bir duvar ile hela-usturalık

hacmi meydana getirilmiştir. Ilıklık, plân ve örtü sistemi itibariyle soğukluğa

benzer görünüşte yapılmıştır. Sıcaklık, bir kare şema içerisine haçvari düzenle

yerleştirilmiş merkezi bir sekizgen ve dört yan eyvan ile köşelerdeki kare

biçimi halvet hücrelerinden oluşmaktadır. Merkezi mekân ve halvetler kubbe,

eyvanlar ise birer aynalı tonozla örtülüdür. Su deposu, sıcaklığın doğu yanı

boyunca dikdörtgen plânla uzanır485. Eser, soyunmalık kütlesi batı duvarı ile

güneydoğu köşesinde olmak üzere iki adet kapı açıklığına sahiptir.


duvar örgüsü görülememekle birlikte, moloz taşlarla inşa edildiği ve köşe

bağlantılarında düzgün kesme taş kullanıldığı bilinmektedir486. Soyunmalık

kütlesi tamamen betonarmedir ve kubbesi kurşun levhalarla kaplıdır. Diğer

mekânlara ait örtü sistemi ise alaturka kiremitlerle kaplanmıştır.

Hamamın cepheleri, onarım esnasında yapılan tadilat ve ilaveler

sonucu asıl şeklini kaybetmiştir. Muhdes su deposunun doğu yanına depo ve

yakma mahalli niteliğinde sundurma çatılı bir müştemilat daha eklenmiş

485- Su deposunun örtü sistemi tespit edilememiştir.

486- İnşa malzemesi için bkz., V.G.M.Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/13 no’lu dosya.

403

(Fotoğraf: 505), soyunmalık kütlesinin batı yanına da muhdes mekânlar

bitiştirilmiştir (Fotoğraf: 506). Halen mevcut dış kütle, sarı boyalı ve düz sıvalı

yüzeyleri ile hiçbir özellik taşımamaktadır. Yalnızca soğukluk, ılıklık ve sıcaklık

mekânlarını örten kubbelerin oturduğu sekizgen kasnaklarla bunların ana

akslarına açılmış yarım daire kemerli birer pencere kayda değer unsurlardır.

Kemer alınları biraz içerlek yapılmış, kasnak cepheleri ise gittikçe taşırılan düz

silmeler halinde üç sıra saçak frizi ile sınırlandırılmıştır (Fotoğraf: 504-505).

Öte yandan halvetleri örten kubbeler de dışarıdan bakıldığında

görülememektedir.

Hamam kapılarından batıdaki eksenden biraz kuzeye kaydırılarak

yerleştirilmiş yarım daire kemerli, diğeri ise güneydoğu köşeye diyagonal

konumla hazırlanmış segment kemerli bir açıklık şeklindedir (Fotoğraf: 504).

Soyunmalık mekânı, kare, kübik bir hacimdir ve ortası kubbe, etrafı düz

tavanla örtülüdür (Fotoğraf: 507). Kubbe, sekizgen plânla yerleştirilmiş kare

kesitli sekiz adet ayağa oturan yarım daire kemerlerle taşınmaktadır. Kemer

açıklıklarının aralarına iki katlı düzenle soyunma kabinleri sıralanmıştır. Kuzey

duvarında eksenden batıya kaydırılarak açılmış segment kemerli bir kapıdan

soğukluk mekânına geçilir.

Soğukluk, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Kuzey-güney

duvarları arasına örülen iki adet sivri kemer açıklığı ile üç bölüme ayrılmış ve

bunlardan ortadaki kubbe, yanlardakiler ise birer yarım aynalı tonozla

örtülmüştür. Orta bölümde, kubbeyi oturtabilmek için kuzey ve güney

duvarlarda diğerleri ile aynı görünüşte, yüzeysel birer kemer kullanılarak kare

kaide teşkil edildiği ve köşe geçişlerinin de pandantifle sağlandığı görülür.

Kubbenin merkezine bir, etrafına da bir karenin köşelerine tekabül edecek

404

şekilde dört adet ışık deliği açılmıştır. Etek seviyesine yakın konumla doğu,

batı ve güney akslara birer tane sivri kemerli pencere açıklığı yerleştirilmiştir

(Fotoğraf: 508). Aynalı tonozlar, duvar kenarlarından biraz taşıntılı dar bir

kademe ile oturtulmuş ve doğu-batı yönünde dikdörtgen biçiminde birer ayna

yüzeyi ile yapılmıştır. Tonozların ayna yüzeyine ikişer, kısa, dış yanlarına da

bir üçgen meydana getirecek biçimde üçer ışık gözü açılmıştır. Doğudaki

bölüm, diğerlerinden daha büyük boyutlarda, doğu-batı doğrultusunda

dikdörtgen plânlıdır. Kemer açıklığı oldukça geç bir dönemde demir

konstrüksiyonlu bir camekânla kapatılmıştır (Fotoğraf: 509). Batı yandaki

bölüm ise kuzey-güney yönünde kareye yakın dikdörtgen plâna sahiptir.

Kemer açıklığı, bir ara duvar ile tamamen kapatılmış ve takriben 2 m.

yüksekliğinde “T” biçimli daha ince duvarlarla tekrar bölümlenerek hela-

usturalık hacimlerine dönüştürülmüştür. Bu bölümün doğu duvar aksında

segment kemerli bir kapı ve yaklaşık aynı aksı paylaşmak suretiyle de üst üste

boyuna dikdörtgen birer pencere açıklığı görülür (Fotoğraf: 510). Mekânın

kuzey duvar aksındaki yarım daire kemerli bir kapı açıklığı ılıklıkla bağlantı

sağlar. Soyunmalık zemini ve duvarların alt kısmı 1,5 m. yüksekliğe kadar

mermer levhalarla487 kaplıdır, daha yukarısı ile birlikte örtü sistemi tamamen

düz sıvalı yüzeylerden ibarettir.

Ilıklık mekânı, soğuklukla paralel doğrultuda dikdörtgen plânlıdır.

Kuzey-güney duvarları arasına simetrik bir düzenle örülen iki adet sivri kemer

açıklığı ile eş boyutlarda kare biçimi üç bölüme ayrılmış ve ortaya çıkan

bölümlerden ortadakine kubbe, yanlardakilere ise birer yarım aynalı tonoz

487- Hamamdaki mermer kaplamaların son senelerde günümüz malzemesi ile yapıldığı

anlaşılmaktadır.

405

örtülmüştür (Fotoğraf: 511). Kubbe, geçiş ve örtü sistemleri soğukluktakilerle

aynı görünüşe sahip olmakla birlikte bazı farklılıkları da yansıtmaktadır. Orta

mekânı örten kubbeye geçiş yine pandantiflerle sağlanmış ancak pandantif

yüzeylerine ikiz üçgen nişler açılmıştır. Işık gözleri ve etek seviyesindeki

pencereler aynı sayı ve görünüştedir. Ötekilerden farklı olarak tonozların ayna

yüzeyinde üçer, dış kenarlarında ikişer ışık deliği vardır. Ilıklık hacmi,

muhtemelen onarım sırasında her iki kemer açıklığı arasına yaklaşık 2 m.

yüksekliğinde ince birer duvar örülmek suretiyle üç bölüme ayrılmış ve ara

duvar akslarına da yarım daire kemerli birer kapı açılmıştır (Fotoğraf: 512).

Kuzey duvarı ortasında, sıcaklıkla irtibatlı yarım daire kemerli bir kapı açıklığı

daha mevcuttur. Her bölümün kapı açıklıkları dışındaki kenarları önüne

duvarlara bitişik konumla birer seki hazırlanmıştır. Doğu ve batı bölümlerdeki

sekilerin üzerine cephe aksları ile ortalanarak birer kurna yerleştirilmiştir.

Kurnalar mermerden yapılmış, kare kesitli, kübik gövdeli yeni birer unsurdur.

Zemin, duvar ve örtü sistemine ait yüzeyler soğukluk mekânıyla aynı

tarzdadır.

Sıcaklık, kare bir çerçeve içerisinde merkezi konumla yerleşik büyük bir

sekizgenin etrafına haçvari şema ile yerleştirilmiş ana akslardaki dört eyvan ile

köşelerde eş büyüklükte birer halvet hücresinden müteşekkil simetrik bir

düzen sergilemektedir. Merkezi mekân ve halvet hücreleri birer kubbe,

eyvanlar ise aynalı tonoz birer örtü sistemine sahiptir. Sekizgenin ana akslara

rastlayan kenarları ara yöndekilere göre yaklaşık bir misli daha uzundur.

Eyvanlar, sivri kemerli birer açıklıkla merkezi mekâna bağlanır. Sekizgenin

kısa kenarlarını oluşturan duvarların orta bölümünde ise köşe halvetlerine ait

kapı açıklıkları yer alır (Fotoğraf: 513). Kapı açıklıklarının biraz yukarısına sivri

406

kemerli yüzeysel birer niş teşkil edilmiştir. Eyvanlar, sekizgenin uzun

kenarlarına paralel doğrultuda dikdörtgen plâna sahiptir. Güney eyvanın

güney duvar aksında ılıklıkla bağlantılı kapı açıklığı, doğudaki eyvanın doğu

duvar aksında da takriben 1,5 m. yükseklikte, yarım daire kemerli küçük bir

gözetleme penceresi vardır. Haçvari şemanın köşelerine yerleştirilerek birer

köşesi pahlanmış görünümdeki halvet hücrelerinden her biri, diğer üç

köşesine keskin sırtlı birer tromp ve dört yöndeki yan duvarlarına ise yüzeysel

çıkıntılı sağır birer sivri kemer yapılmak suretiyle sekizgen kaideli ve tek

kubbeden ibaret bir örtü sistemine sahiptir.

Sıcaklık mekânlarının zemini ile duvarların alt kısmı 1,5 m. yüksekliğe

kadar aynı görünüşte mermer levhalarla kaplanmıştır; daha yukarısı ve örtü

sistemlerine ait yüzeylerde herhangi bir süsleme unsuru taşımayan beyaz

badanalı düz sıva tabakası görülmektedir. Merkezi mekânın ortasında yer alan

göbek taşı, tamamen mermer levhalarla kaplanmış; sekizgen plânlı, büyük bir

prizmal gövdeye sahiptir (Fotoğraf: 513).

Eyvanlarda üç kenar boyunca “U” şeması ile yerleştirilen birer seki,

duvarlara bitişik uzanmaktadır. Köşe halvetlerinde ise kapı açıklıkları dışında

dört yönde de uzanır. Sekilerin üzerine duvar aksları ile ortalanarak birer

kurna yerleştirilmiştir.

Kurnalar, ön köşeleri pahlı yüzeylerden ibaret altı kenarlı mermer

gövdeye sahiptir ve içi yarı küre biçimde oyularak su haznesi yapılmıştır. Ön

taraftaki kısa ağız kenarlarında, iki yana doğru simetrik bir çift olarak baş

aşağı ve uçları bir kısmı palmet, bir kısmı akantüs yaprakları şeklinde işlenmiş

kabartma konsol kütleleri vardır. Bazı kurnaların ön yüzünde yine akantüs

407

benzeri yapraklar görülürken (Fotoğraf: 514), kuzey eyvanın kuzey duvarı

önündeki kurnada bir ibrik kabartması dikkat çekmektedir (Fotoğraf: 515).

Sıcaklıkta merkezi mekân ve köşe halvetlerine ait her kubbe ile eyvan

tonozlarının aynalarına daire plânlı ışık delikleri açılmıştır. Merkezi mekânın

kubbe göbeğinde bir, etrafında ise iç içe ve farklı eksenlere sahip bir karenin

dört köşesine yerleşmiş gibi görünen dörder adet ışık deliği vardır. Ayrıca

göbek ve etek seviyesi arasındaki mesafeyi ortalayan bir hizaya ana

eksenlere rastlayacak biçimde yarım daire kemerli birer pencere açıklığı

yerleştirilmiştir. Köşe halvetlerine ait kubbelerde, merkezde bir, etrafında yine

dörtgen teşkiliyle dörder adet delik bulunmaktadır (Fotoğraf: 516). Tonoz

aynalarındaki ışık delikleri, tek sıra halinde ve üçer adet olmak üzere yüzeyin

uzun ekseni boyuna dizilmişlerdir.

Su deposu, sıcaklığın doğu kenarına boydan boya bitişerek dikdörtgen

plânla uzanır.

408

5- DARÜLKURRALAR

a) Darülkurra

Çizim No: 51


İnceleme Tarihi: 13.07.2001, 09.10.2003

Hoca Süleyman Mahallesi, Çatal Sokak doğu kenarındaki güneye

meyilli bir araziye yerleştirilen eser (Fotoğraf: 517), Çifte Hamam’ın yaklaşık

100 m. kuzeydoğusunda kalmaktadır488.

Kitabesi bulunmadığından inşa tarihi ve kim tarafından yaptırıldığı

bilinmemekle beraber plân şeması ve diğer mimarî özelliklerini dikkate

aldığımızda 15. yüzyıl ikinci yarısına tarihlendirilebileceği anlaşılmaktadır.

Plân bakımından asıl halini büyük ölçüde korumakla birlikte evrak

kayıtlarına rastlayamadığımız muhtelif tarihlerde, ehil olmayan eller tarafından

gelişigüzel yapılmış onarımlar ve keyfî bazı değişikliklere ait izleri taşıyarak

günümüze ulaştığı belirlenebilmektedir. Halen bir şahsa ait konut olarak

kullanılmaktadır.

Eser, kuzeybatı-güneydoğu yönünde kareye yakın dikdörtgen plân

(Çizim: 51) ve prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilmiştir. Bina kütlesi, gövdenin

üst köşelerde pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnak üzerine

oturan tek kubbe ile örtülüdür. Kapısı güneydoğu cephenin doğu kenarına

yakın konumla yerleştirilmiştir.

Eserin yalnızca güneybatı cephesi serbest kalmakta iken, kuzeybatı ve

kuzeydoğu yanlarına bitiştirilen binalar, bunların görünmesini engelleyecek

488- Yapı, Merzifon imar plânına göre, 393 Ada ve 33 Parseldedir.

409

şekilde tamamen kapatmıştır; ayrıca yapı konut işlevinde kullanıldığından yeni

mekân elde etmek amacıyla güneydoğu cephesinin doğu kenarına bitiştirilerek

birer oda niteliğinde iki katlı bir müştemilat yapılmış ve bunun önüne de batı

kenara bitişik uzanan bir balkon ilave edilmiştir489 (Fotoğraf: 517-518).

Balkonun altına binanın güneybatı, müştemilatın ise güneydoğu duvarları

devam ettirilerek kare plânlı küçük bir antre teşkil edilmiş ve güneybatı

duvarına da kapısı açılmıştır.

Cephe yüzeyleri geç dönemde çimento harcı ile tamamen sıvanıp

boyandığı için duvar örgüsü görülememekle birlikte, yayınlanan eski bir

fotoğraftan490 moloz ve kaba yonu taşlar ile tuğla malzemeden inşa edildiği

anlaşılmaktadır. Buna göre beden duvarları moloz taşlarla örülerek köşe

bağlantıları iri bloklar halindeki kaba yonu taşlarla sağlanmış; kubbe, geçiş

elemanları ve kemerlerde ise tuğla kullanılmıştır. Örtü sistemi halen alaturka

kiremit kaplıdır.

Cepheler üç kademeli bir düzene sahiptir. Birinci kademeyi beden

duvarları oluşturur ve bina kütlesinin üst köşelerde pahlanmasıyla ortaya

çıkan, üçgen biçimi çatı yüzeylerine ait saçak tarafından sınırlandırılmıştır.

İkinci kademe, bunlar üzerinde yükselen sekizgen prizmal kasnaktır ve üst

kenarları çepeçevre dolanan saçak frizlerinde son bulur. Üçüncü kademe

kubbe örtü sisteminden ibarettir (Fotoğraf: 517). Saçaklar esasen testere dişi

489- Bu ilavelerin yakın tarihlerde gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Tezimizle ilgili ön

araştırma yapmak üzere 1999 yılı temmuz ayı içerisindeki Merzifon’a ilk gidişimizde

burada sadece bir avlu mevcuttu. 13.07.2001 tarihli ziyaretimiz esnasında

müştemilatın; 09.10.2003 tarihli ziyaretimizde ise balkonun ilave edildiğini gördük.

490- Resim için bkz., Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.74.

410

biçiminde bir sıra tuğla dizisinden meydana gelmekte iken duvarlarla birlikte

sıvanarak değişikliğe uğratılmıştır.

Cephe yüzeyleri491 düz sıvalı, sarı badanalı masif bir görünüm

yansıtmakla beraber pencere açıklıklarına da sahiptir. Pencereler, güneybatı

cephede dört (Fotoğraf: 518), güneydoğu cephede bir adettir. Güneybatı

cephedeki pencerelerden ikisi beden duvarlarının yukarısına ilk kademeyi

sınırlandıran saçak seviyesine yakın konumla aynı hizaya ve eşit aralıklarla;

diğer ikisi ise biri alt seviyeye, öteki kasnak yüzeyine aynı aksı paylaşarak

yerleştirilmiştir492. Üstteki pencerelerin üçü de eş büyüklükte yarım daire

kemerli birer açıklıktır. Alt pencere boyuna dikdörtgen biçimindedir ve uçları

sövelere saplanan çubuk demirlerle hazırlanmış bir şebekeye sahiptir.

Şebeke, yatay ve düşey konumlu çubuk demirlerle boyuna dikdörtgen biçimi

gözlere ayrılmış ve her birine sırtları alt ve üst kenarlara kaynakla tutturulmuş,

uçları helezoni kıvrımlı “C” biçiminde simetrik bir çift lama demiri bağlanarak

süslenmiştir. Güneydoğu cephedeki pencere açıklığı kasnak seviyesindedir ve

güneybatı cephedekiyle aynı görünüştedir. Eserin kapısı güneydoğu cephenin

doğu kenarına yakın konumla yer alan boyuna dikdörtgen biçimi bir

açıklıktır493.

491- Yapının eski fotoğrafında (Bayram, a.g.m., s.74), 1990 yılı itibariyle harap bir

vaziyette olduğu ve güneybatı cephesinde büyük çatlakların bulunduğu


492- Bayram’ın (a.g.m., s.74) yayınladığı fotoğrafta, üstteki pencere kemerlerinin cephe

yüzeyine göre biraz içerlek olarak tuğla ile örüldükleri, alttaki dikdörtgen pencerenin

ise düzgün kesme söve taşlarıyla çerçevelendiği ve tuğla örgülü sivri kemerli sağır bir

alınlığa sahip olduğu görülebilmektedir.

493- Kapının asıl halinde yarım daire/segment kemerli bir açıklıkla cephe aksında yer

aldığını ve muhtemelen binanın konut haline dönüştürülmesi sırasında kapatılarak,

411

Eserin iç mekânı, kubbeyle örtülü, kuzeybatı-güneydoğu yönünde

kareye yakın dikdörtgen bir hacimden ibarettir. Kubbe, kuzeybatı ve

güneydoğu cephelerdeki daha enli olmak üzere dört yönde de teğetli sivri

kemer kullanılarak kare kaideye az girintili ve dar bir kademe ile oturtulmuş ve

köşe geçişleri pandantifle sağlanmıştır494 (Fotoğraf: 519). Kubbe, pandantifler

beyaz, duvarlar ise sarı boyalı düz sıvalı yüzeyler halindedir ve herhangi bir

süsleme unsuruna rastlanmamaktadır. Duvarların alt kısımları yaklaşık 80 cm.

yüksekliğinde lambri ile kaplıdır. Kapı ve pencere açıklıkları, dış cephelerdeki

düzen ile aynı görünüşte mekâna yönelmektedir (Fotoğraf: 520). Mekân,

pencere açıklıkları dışında ocak ve dolap nişlerine de sahiptir (Fotoğraf: 521).

Kuzeybatı, kuzeydoğu duvarlarında kenarlara yakın konumla ikişer adet,

güneydoğu duvarında da batı kenara yakın bir adet dolap nişi mevcuttur.

Dolaplar, boyuna dikdörtgen biçiminde basit birer girintiden ibarettir. Ocak ise

kuzeybatı duvarındaki dolapların arasına, cephe aksı ile ortalanarak kısmî

taşıntılı dikdörtgen bir kütle halinde yerleştirilmiş yarım daire kemerli bir niştir

ve aslî özelliklerini kaybettiği anlaşılmaktadır.

Mekânın zemini kapı açıklığından itibaren halen düz tahtalarla kaplıdır.

yerine şimdiki daha geniş ve yüksek dikdörtgen biçimindeki açıklığın yapıldığını

düşünmekteyiz.

494- Kubbe eteği ile kemerler, sıvanmak suretiyle asıl görünüşlerinden uzaklaştırılmıştır.

412

C) GÜNÜMÜZE ULAŞAMAMIŞ ESERLER

1- Kale

Merzifon ilçe merkezinde, Hoca Süleyman Mahallesi sınırları

içerisindeki şehre hakim bir tepe üzerinde yer aldığı belirlenebilmektedir.

Evliya Çelebi495, kalenin Dânişmendoğulları tarafından yaptırılmış kerpiç bir

bina olduğunu ve daha sonra Yıldırım Hân (Sultan I. Bâyezid) zamanında

fethedildiğini, içinde evlerin bulunmadığını, toprak olduğundan kale ağası ve

neferlerinin olmadığını ancak mühimmat ve levazım için gözcülerin yer aldığını

belirtmektedir. Salname kayıtlarına496 göre Depecik Kale denilen yüksek bir

kale olduğu, iki kapısı ile içerisinde bir kilise ve hanelerin bulunduğu

anlaşılmaktadır. Hüseyin Hüsameddin497, kalenin ufak olduğunu ve kasabanın

güneydoğu taraflarında yıkıntılarının görüldüğünü, eski eser sayılabilecek bir

öneminin bulunmadığını yazar. Bayram498 ise antik iç kalenin eski İrfan

İlkokulu ile Sanat Mektebi’nin yer aldığı, şehir ortasındaki tek tepe üzerinde

bulunduğunu, dış kalenin de tepenin eteklerinde olmakla birlikte bir izi

kalmadığını ifade etmektedir.

Günümüzde kaleye ait herhangi bir kalıntıya rastlanmamakla beraber,

bu mevkîdeki sokaklardan bazıları halen dahi Kaledibi Sokak, Kale Sokak

şeklinde adlandırılmaktadır.

495- Evliya Çelebi, a.g.e., s.205.

496- Bilgi için bkz., Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304/M.1886,

s.235.

497- H. Hüsameddin, a.g.e., s.325.

498- Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.69-70.

413

2- Çelebi Sultan Mehmed Sarayı499

3- Eski Cami

Eski Cami Mahallesi’nde500, Yokuşbaşı Caddesi’nin doğu, Eski Cami

Sokağı’nın güney yanındaki Merzifon ovasına bakan, güneydoğuya meyilli bir

tepede yer aldığı501 belirlenebilmektedir (Fotoğraf: 431). Tepenin güney

eteğine bitişik konumla Eski Hamam mevcuttur. Yayınlanmış bazı

bilgilerden502 kitabesine göre H.663/M.1264 yılında Selçuklu veziri Pervâne

Muînüddin Süleyman503 tarafından yaptırıldığını, Çelebi Sultan Mehmed’in

tekrar ihya ettiğini, 1902 yılında çıkan bir yangında tamamen yok olduğunu,

ancak ağaç minberi504 ile iki adet kapı kanadının505 kurtarılarak Sultan II.

Murad Camii’ne nakledildiğini öğreniyoruz. Başka bir yayında506 Merzifon Ulu

Camii şeklinde bahsedilen eserin, 1904 yılında yandığı ve ahşap olduğu ileri

sürülerek, yeniden inşa edilmesi için birtakım faaliyetlerin başlatıldığı ancak

tamamlanamadığı ifade edilmektedir.

499- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326), Çelebi Sultan Mehmed’in Amasya Valisi olduğu

zamanlarda Merzifon’a gittiği ve bir saray yaptırdığını belirtmekte fakat yeri ve yapısı

hakkında hiçbir bilgi vermemektedir.

500- Mahallenin adını camiden aldığı ve 16. yüzyıldan beri bu adla anıldığı

anlaşılmaktadır, bkz., Gürbüz, a.g.t., s.89.

501- Bayram, a.g.m., s.70.

502- Halil Edhem, a.g.m., s.42-43; yazar ayrıca, mermer kitabenin yangında kireçlenerek

parçalara ayrılması sonucu çok zor okunduğunu ifade etmekle birlikte metnini

yayınlamıştır. Akıbeti bilinmeyen kitabenin günümüz Türkçesi için bkz., Bayram,

a.g.m., s.70.

503- Pervâne Muînüddin Süleyman hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., N. Kaymaz, Pervâne

Muînüddin Süleyman, Ankara 1970.

504- Minber için bkz., tezimizin 272-273. sayfaları.

505- Kapı kanatları için bkz., tezimizin 184-186. sayfaları.

506- Bayram, a.g.m., s.70-71.

414

4- Hoca El-Hâc Hasan Çelebi Camii507

5- Hacı Bahşi (Yahşi) Mahallesi Camii508

6- Hacı Ahmed Camii509

7- Mirza Bey Camii510

8- Hâmid Efendi Camii511

9- Hasan Ağa Camii512

10- Kadı Emin Mehmed Efendi Camii513

11- Sofizâde Hacı Süleyman Camii514

12- Tuzbazarı Camii515

13- Hoca Ali Camii516

507- H. Hüsameddin’in (a.g.e., s.326) verdiği bilgilerden Çelebi Sultan Mehmed

zamanında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.

508- Cami, H.1229/M.1813 yılına ait bir hurufat kaydında hatibiyle ilgili olarak anılır, bkz.,

Eken, a.g.m., s.351; ancak Gürbüz’ün (a.g.t., s.89) verdiği listeye göre 16. yüzyılın ilk

tahririnde 66, ikinci tahririnde 82 hane ile Merzifon’un en büyük mahallesi olması

nedeniyle o tarihlerde de bir caminin varlığı muhakkaktır.

509- Eken (a.g.m., s.350), Sofular Mahallesi’nde bulunan caminin Nisan 1732 (Zilkaade

1144) tarihli bir belgeye göre El-Hâc Ahmed tarafından müceddeden bina edildiğini,

dolayısıyla burada daha önceleri başka bir mescidin yer aldığını ifade eder.

510- Cami, H.1178/M.1764 yılına ait bir kayıtta (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:29608,

s.2560, Z.1178) evkaf tevliyetiyle ilgili olarak anılmaktadır.

511- H.1178/M.1764 tarihlidir, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.327-328.

512- H. Hüsameddin’in (a.g.e., s.327) verdiği bilgilerden Hacı Balı Mahallesi’nde yer

aldığını öğrenmekteyiz.

513- H. Hüsameddin (a.g.e., s.328), caminin Harmanlı Mahallesi’nde bulunduğunu

belirtmektedir, söz konusu mahalle şimdiki Harmanlar Mahallesi olmalıdır.

514- Hacı Rahat Mahallesi’nde yer aldığı ve 1806 yılı itibariyle kullanıldığı tespit

edilebilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.350.

515- Eken’in (a.g.m., s.348-349) verdiği bilgilerden H.1229/M.1814 yılında ibadete açık

olduğu ve Kasabzâde Halil’in bir vakıf tesis ettiği anlaşılmaktadır.

415

14- Nusrettin Camii517

15- Naççar Camii518

16- Piroğlu Camii519

17- Seydî Çelebi Mescidi520

18- Halil Bey Mescidi521

19- Hacı Ahmed Fakih Mahallesi Mescidi522

20- Hacı Adil ve Bahtiyar Mescidi523

516- Eken (a.g.m., s.348), Şaban 1237/Nisan 1822 yılına ait bir hurufat kaydına istinaden

Depecik Mahallesi’nde yer aldığını bildirir. Vakfiyesi bulunmakla birlikte elde

edilememiştir.

517- Uygun, a.g.e., s.24.

518- Uygun, a.g.e., s.24.

519- Evrenos’un (a.g.t., s.56), Hacı Balı Mahallesi’nde yer alan bir caminin yerine kârgîr

malzeme ile yeniden inşa edildiğini belirttiği bu cami de günümüze ulaşamamıştır.

520- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle Seydî Çelebi Mescidi Mahallesi’nin varlığı bazı

çalışmalardan öğrenilmektedir, bkz., Gürbüz, a.g.t., s.89; Çolak, “XVI. Yüzyıl

Başlarında Merzifon’a Ait İki Tapu Tahrir Defteri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim

Fakültesi Dergisi, 6, Samsun 1991, s.43-59 (s.55). Dolayısıyla mahalleye adını vermiş

olan mescid, daha önceki bir tarihte yaptırılmış olmalıdır.

521- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle Halil Bey Mescidi adını taşıyan bir mahallenin

bulunduğu bazı çalışmalardan (Gürbüz, a.g.t., s.89; Çolak, a.g.m., s.55)

öğrenilmektedir, dolayısıyla mahalleye adını vermiş olan mescid, daha önceki bir

tarihte yaptırılmış olmalıdır.

522- Mescidin yer aldığı mahalle, 16. yüzyıldan itibaren var olduğuna göre (Gürbüz,

a.g.t., s.89) bir mescidin mevcudiyeti de muhakkaktır. Adını mahalleden almış olan

mescidin Eken’in (a.g.m., s.347-348) verdiği bilgilere göre H.1188/M.1774 yılında

halen sağlam vaziyette olduğu anlaşılmaktadır. Vakfiyesi bulunmakla birlikte

ulaşılamamıştır.

523- Eken (a.g.m., s.349), Nisan 1822 (Şaban 1237) tarihli hurufat kaydında eserin Hacı

Adil ve Bahtiyar Mescidi şeklinde geçtiğini bildirir; ancak 16. yüzyıl Merzifon

mahallelerine bakıldığında (Gürbüz, a.g.t., s.89) hem Hacı Adil, hem de Mescid-i Ahî

Bahtiyar adlı iki ayrı mahallenin mevcudiyeti görülmekte, dolayısıyla hurufat defterinde

aynı isimle kayıtlı mescidin aslında iki farklı eser olduğu ve Bahtiyar Mahallesi’nin

adını buradaki bir mescidden aldığı akla gelmektedir.

416

21- Harmanlar Mahallesi Mescidi524

22- Osman Bey Mescidi525

23- Hacı Kasım Ağa Mescidi526

24- Araste Mescidi527

25- Erzincan Mahallesi Mescidi528

26- Hoca Süleyman Mahallesi Mescidi529

27- Selam Ağası Mescidi530

524- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle bir Harmanlar Mescidi bulunduğu (Gürbüz, a.g.t.,

s.89) ve dolayısıyla mahallenin adını bu mescidden aldığı anlaşılmaktadır. Mescid,

Mayıs 1731 (Zilkaade 1143) tarihli bir berat kaydında hatibiyle ilgili olarak

anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.349; yazar, ayrıca hurufat defterine istinaden daha

sonraki yıllarda mescidin Korucanzâde Hacı Hüseyin Ağa Camii şeklinde geçtiğini ileri

sürmektedir.

525- H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), emirlerden Osman Bey’in H.1018/M.1609 yılında,

Adil Mahallesi’ne bir mescid, bir mekteb ve bir çeşme yaptırdığını yazar.

526- Hacı Hasan Mahallesi’nde yer aldığı ve H.1136/M.1723 yılı itibariyle sağlam olduğu

belirlenebilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.347; ayrıca Merzifon şer’iyye sicillerindeki

bir kayıtta (Sicil Defteri, 1305-1307/1887-1889, s.7), Mehmed Ağa bin El-Hâc Ali

Ağa’nın mescidin tamiri ve bazı ihtiyaçlarının giderilmesi için evini vakfettiği

bildirilmektedir.

527- Eken (a.g.m., s.347), bu mescid için en eski kaydın Şevval 1143/Nisan 1730 tarihli

olduğunu ve Hacı Adil Mahallesi’nde yer aldığını söyler; mescid için ayrıca bkz., BOA,

Cevdet Evkaf, Sıra No:17204, s.978, 11.S.1159.

528- Mahallenin 16. yüzyıl itibariyle gayr-i müslimlere ait olduğu (Gürbüz, a.g.t., s.89;

Çolak, a.g.m., s.56) bilinmekle beraber, H.1143/M.1730 yılına ait bir kayıtta

bahsedilen mescid, 18. yüzyılda müslümanların da yaşadığını göstermektedir, bkz.,

Eken, a.g.m., s.351. Vakfiyesi bulunmasına rağmen elde edilememiştir.

529- Mescid, H.1146/M.1733 yılına ait bir hurufat kaydında imamıyla ilgili olarak anılır,

bkz., Eken, a.g.m., s.351; ayrıca Merzifon şer’iyye sicillerindeki bazı kayıtlarda da

(Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.110, 118) bahsedilen mescidin 1940’lı yıllara

kadar sağlam vaziyette olduğu Uygun’un (a.g.e., s.26) verdiği listeden

anlaşılmaktadır.

417

28- Çile Hâne Mescidi531

29- Muslihiddin Çelebi Mescidi532

30- Kale Mescidi533

31- Kara Dilsizoğlu Mehmed Ağa Mescidi534

32- Seydi Bölük Mahallesi Mescidi535

33- Toşak Tarla Mahallesi Mescidi536

34- Südçü Mahallesi Mescidi537

35- Abdulbaki Mescidi538

530- Hacı Hasan Mahallesi’nde yer aldığı bilinen mescid, Muharrem 1181/Mayıs 1767

tarihli hurufat kaydında müezziniyle ilgili olarak anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m.,

s.347; ayrıca bir vakfiyesi olduğunu belirlememize rağmen elde edilememiştir.

531- Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle Çile Hâne Mahallesi bulunduğu (Gürbüz, a.g.t.,

s.89) öğrenilmekle birlikte, mescidin de o döneme aidiyeti belirlenememektedir. Bu

durumu açığa kavuşturabileceğini düşündüğümüz vakfiyesine ise ulaşılamamıştır.

Eken’in (a.g.m., s.350) verdiği bilgilerden 1788 yılında halen sağlam vaziyette olduğu

anlaşılmaktadır.


533- Mescid, H.1192/M.1778 yılına ait bir kayıtta (BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:32744,

s.2733, 16.C.1192) imamıyla ilgili olarak anılmaktadır.

534- Harmanlar Mahallesi’nde yer aldığını Ekim 1788 (Muharrem 1203) tarihli bir kayıttan

öğreniyoruz, bkz., Eken, a.g.m., s.349.

535- Mescid, H.1219/M.1804 yılına ait bir hurufat kaydında imamıyla ilgili olarak

anılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.350-351.

536- İnşa tarihi bilinmeyen eser, cemaati az olduğu sebebiyle Hacı Mustafa Efendi

tarafından Aralık 1804 (Ramazan 1219)’de bir minber yaptırılmak suretiyle camiye

dönüştürülmüştür, bkz., Eken, a.g.m., s.349.

537- Ocak 1822 (Cemaziyelevvel 1237) tarihi itibariyle halen kullanıldığı anlaşılmaktadır,

bkz., Eken, a.g.m., s.348; yazar, ayrıca aynı mahallede Seyid El-Hac Mustafa bin

Abdulkadir’in yaptırdığı bir mescidden bahisle bu kişinin daha önce var olan bir

mescidi tamir mi yoksa inşa mı ettirdiğinin belirlenemediğini söyler, öte yandan Seyyid

El-Hâc Mustafa ibn Abdulkadir Mescidi adına 1810 yılına ait başka bir belgede de

(BOA, Cevdet Evkaf, Sıra No:5948, Ev.312, 11.M.1225) rastlamaktayız.

538- Eken (a.g.m., s.349), mescidin Sorma Süd Mahallesi’nde bulunduğunu ve esasen

Cevher Paşa Mescidi olarak ta geçtiğini, ancak Abdulbaki Efendi’nin bir vakıf tesis

418

36- Debbağhâne Mescidi539

37- Karagözoğlu Mehmed Ağa Mescidi540

38- Tarakçı Mescidi541

39- Davud Halife Mescidi542

40- Göz Göz Mescidi543

41- Feroz Dede Mescidi544

42- Çayoğlu Mescidi545

43- Kerimoğlu Mescidi546

44- Hoçet Mescidi547

45- Kaydıran Mescidi548

etmesi üzerine bu adla anılmaya başladığının zannedildiğini ileri sürer, fakat her iki

mescidin farklı yapılar olduğu Uygun’un (a.g.e., s.25-26) verdiği bilgilerden tespit

edilebilmektedir.

539- Debbağhâne Mahallesi’nde bulunduğu ve hem tamir hem de imarı için bazı

dükkânlarla bahçelerin vakfedildiği anlaşılmaktadır, bkz., Eken, a.g.m., s.350; Sicil

Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.18; ayrıca Uygun’un (a.g.e., s.26) Dabağlar Mescidi

adıyla belirttiği eser de bu olmalıdır. Vakfiyesine ulaşılamamıştır.

540- Hürmetler Mahallesi’nde yer aldığı ve Emir Gazi Camii adıyla anıldığı

bildirilmektedir, bkz., Eken, a.g.m., s.351. Çalışmalarımız sırasında Merzifon’a ait ve

bu isimle anılan bir mahalleye hiçbir belgede rastlayamadık, dolayısıyla mahallenin

adının yanlış okunmuş olabileceğini düşünmekteyiz.

541- Hacı Hasan Mahallesi’nde yer aldığını belirleyebildiğimiz eserin vakfiyesi

bulunmakla birlikte elde edilememiştir.

542- Sorma Süd Mahallesi’nde yer aldığını belirleyebildiğimiz mescidin vakfiyesi

bulunmakla birlikte elde edilememiştir. Uygun’un (a.g.e., s.25) verdiği bilgilerden

1940’lı yıllara kadar sağlam vaziyette olduğu anlaşılmaktadır.

543- Uygun, a.g.e., s.26; V.G.M. Abd.Yp.İş.Dai.Bşk.Arş. 05.04.01/17 No.’lu dosya.

544- Uygun, a.g.e., s.25.

545- Uygun, a.g.e., s.26.

546- Uygun, a.g.e., s.25.

547- Uygun, a.g.e., s.25.

548- Uygun, a.g.e., s.25.

419

46- İmam Ali Mescidi549

47- Hacı Muslu Mescidi550

48- Müftü Cafer Mescidi551

49- Tatar Mescidi552

50- Devlet Hatun553 Zaviyesi, Camii ve İmârethânesi

Camii Cedid Mahallesi’nde554 yer aldığı düşünülen eserlerin

H.822/M.1419 yılında yaptırıldığı555 ve H.825/M.1422’de vakıflarının tanzim

549- Uygun, a.g.e., s.26.

550- Uygun, a.g.e., s.26.

551- Uygun, a.g.e., s.26.

552- Uygun, a.g.e., s.26.

553- Devlet Hatun, Yıldırım Bayezid’in eşi, Çelebi Sultan Mehmed’in annesidir ve

H.816/M.1414 yılında vefat etmiştir, bilgi için bkz., Y. Öztuna, Türkiye Tarihi, C.III,

İstanbul 1964, s.51; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I.C., Ankara 1972, s.174; H. Önkal,

Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara 1992, s.60-61.

554- Gürbüz (a.g.t., s.239), yapıların İmâret Mahallesi’nde yer aldığını belirtmektedir,

günümüzde bu isimle anılan bir mahalle bulunmamakla birlikte, adını Devlet Hatun

İmâreti’nden aldığı ve sonraları Camii Cedid Mahallesi’ne ilave edildiği

anlaşılmaktadır, nitekim Merzifon’da 16. yüzyıl itibariyle hem Camii Cedid, hem de

İmâret Mahallesi’nin bulunduğu ve İmâret Mahallesi’nin en küçük mahalle olduğu

belirlenebilmektedir, bkz., Gürbüz, a.g.t., s.239; Çolak, a.g.t., s.28, 34, 39; aynı yazar,

a.g.m., s.55; ayrıca Bayram da (“Merzifon Ulu...”, s.71), yine aynı mahale işaret

ederek ve daha ayrıntılı bir tanımla zaviyenin kale dışında, Çelebi Sultan Mehmed

Medresesi kuzeyinde, eski Hükümet Konağı, bugünkü Çınar Oteli’nin yerinde

bulunduğunu ileri sürmektedir.

555- H. Hüsameddin (a.g.e., s.326), eserleri Devlet Hatun’un yaptırdığını ifade eder;

Ayverdi ise H. Hüsameddin’den farklı olarak vakfiyeden hareketle, Çelebi Sultan

Mehmed’in emri üzerine sadece zaviyenin inşa edildiğini yazar, bkz., Ayverdi,

Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.190; Bayram da Ayverdi’ye benzer bir şekilde ve

sadece zaviyeden bahisle Devlet Hatun’un H.816/M.1414 yılında vefat ettiğini ancak

onun vasiyeti üzerine oğlu Çelebi Sultan Mehmed tarafından inşa ettirildiğini söyler,

bkz., Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen…”, s.1358-1359; aynı yazar, “Merzifon Ulu...”,

s.71; yayınlanmış bu bilgiler dışında 1795 yılına ait bir arşiv belgesinde ise (BOA,

420

edildiği556 belirtilmektedir. Yapıların mimarî özellikleri hakkında herhangi bir

bilgiye rastlanmamakla birlikte, zaviyenin iki oda ile bir sofadan müteşekkil

olduğu557 ifade edilmektedir.

51- Şeyh Abdurrahim Rumî558 Zaviyesi

Yayınlanmış bir çalışmada559 zaviye olarak adlandırılmakla birlikte,

halen mevcut durum itibariyle Şeyh Abdurrahim Rumî’ye ait sadece bir mezar

bulunmaktadır ve Camii Cedid Mahallesi, Eren Sokak kuzey kenarındaki

duvarlarla çevrili düz bir avluda yer almaktadır.

52- Şeyh Ali Çelebi Tekkesi560

53- Sırrî Baba Tekkesi561

Cevdet Evkaf, Sıra No:18307, s.1838, S.1210) Devlet Hatun Camii ve İmareti

vakfından söz edilmektedir.

556- Vakfiye için bkz, Bayram, “Tarihin Derinliklerinde…”, s.498-499 ve krşl, V.G.M.A.,

746 No’lu Vakfiye Defteri, s.58; vakıfları ve vakıf görevlileri için ayrıca bkz., Ayverdi,

a.g.e., s.190; Gürbüz, a.g.t., s.239; Eken, a.g.m., s.356.

557- Ayverdi, a.g.e., s.190; Bayram, “Merzifon’da Bilinmeyen…”, s.1359; aynı yazar,

“Merzifon Ulu...”, s.71.

558- Asıl adı Abdürrahim Nizameddin olan Şeyh Abdurrahim Rumî, Merzifon’da 1385-

1390 yılları arasında doğmuş, 1458 yılında vefat etmiştir. 15. yüzyıl mutasavvıf ve

şairlerindendir, ayrıntılı bilgi için bkz., Evliya Çelebi, a.g.e., s.208; B. Taşan,

Merzifonlu Şeyh Abdürrahim Rumî, İzmir 1975; aynı yazar, “Merzifon’lu Şeyh

Abdürrahim Rûmî ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XIII, Ankara 1981, s.91-100; A.

Taşan, a.g.e., s.55-61; M.Süreyya (Haz. A.Aktan-A.Yuvalı-M.Hülagu), Sicill-i Osmanî

yahud Tezkire-î Meşâhir-î Osmaniye, C.III, İstanbul 1996, s.372.

559- Eken (a.g.m., s.352-353, 357), Şeyh Abdurrahim Rumî’ye ait bir zaviyeden bahisle

1835 tarihli vakıf muhasebe defterinde Teberrükzade Şemseddin Zaviyesi olarak

geçtiğini ve mutasarrıflar eliyle gelip geçen yolculara yemek ikram edilmesi için bir

miktar gelir tahsis edildiğini belirtir.


561- H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), eserin Nakşibendî şeyhlerinden Eş-Şeyh Sırrî Ali

Efendi tarafından H.1035/M.1626 yılında yaptırıldığını ve Adil Mahallesi’nde yer

aldığını belirtir.

421

54- Ramazâniye Medresesi562

55- Süheyliye Medresesi563

56- Dürrî Mehmed Efendi (Dürrîye) Medresesi564

57- El-Hâc Ali Ağa Medresesi565

58- El-Hâc Hasan Ağa Medresesi566

59- Kapan Hanı567

60- Hacı Halil Ağa ibn Abdullah bin Abdurrahman Hanı568

61- Tilkioğlu Hanı569

562- Merzifon’lu Ramazan-zâde Mehmed Bey tarafından H.962/M.1555 senesinde

yaptırılmıştır, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.327.

563- Emirlerden Süheyl Bey’in H.987/M.1579 yılında yaptırdığı esere daha sonraları

Zeyneliye Medresesi denmiştir, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e., s.327.

564- Eser, Şeyhülislâm Merzifon’lu Dürrî Mehmed Efendi tarafından H.1145/M.1732

yılında yaptırılmakla birlikte, oğlu Şeyhülislâm Mustafa Efendi’nin vakıflarını tanzim

etmesi üzerine Dürrîzâde Medresesi adıyla da anılmıştır, bkz., H. Hüsameddin, a.g.e.,

s.327, 329; Uygun’un (a.g.e., s.27) verdiği bilgilerden medresenin 1930’lu yıllarda

tamamen harap bir vaziyette olduğu anlaşılmaktadır. Yeri bilinmemekle beraber

Harmanlar Mahallesi’nde olabileceği belirtilmektedir, bkz., Bayram, “Merzifon Ulu...”,

s.77.

565- H.1178/M.1764 yılında yaptırıldığı bilinen eserin (H. Hüsameddin, a.g.e., s.327),

1930’lu yıllarda tamamen harap bir durumda olduğu belirtilmektedir, Uygun, a.g.e.,

s.27.

566- H. Hüsameddin (a.g.e., s.327), eserin H.1212/M.1797 yılında El-Hâc Hasan Ağa

tarafından yaptırıldığını ve Şifâiye Medresesi diye meşhur olduğunu yazar; Eken

(a.g.m., s.353), Ahmed Ağazâde Hacı Hasan Ağa ile sair ashab-ı hayratın

H.1213/M.1798 yılında müceddeden bir medrese bina ettiklerini ayrıca tamiri, imarı ve

diğer ihtiyaçları için de üçyüzseksen kuruş para vakfettiklerini ifade etmektedir. Her iki

yazarın bahsettiği medresenin kesin olmamakla birlikte aynı yapı olduğunu

düşünüyoruz.

567- Ayverdi, a.g.e., s.192.

568- Merzifon şer’iyye sicillerindeki bir kayıttan (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887, s.8),

çarşı içerisinde “İbadullah” mevkiinde yer aldığı anlaşılmaktadır.

569- Merzifon şer’iyye sicillerindeki bir kayıttan (Sicil Defteri, 1301-1305/1883-1887,

s.15), çarşı içerisinde “Tuz Pazarı” mevkiinde yer aldığı belirlenebilmektedir.

422

62- Çukur Han570

570- Mahallinde yaptığımız incelemelerde, Taş Han ve bedestenin doğu, Taceddin

İbrahim Paşa Camii’nin kuzey yanında şimdiki pazar yeri olarak kullanılan alanda halk

tarafından Çukur Han şeklinde anılan bir yapının bulunduğunu fakat geç bir dönemde

ortadan kaldırıldığını öğrendik. Pazar yeri iki katlı bir kuruluşa sahiptir ve alt kısmında

belki de hanın asıl yapısına ait olabilecek, kuzey-güney yönünde yan yana sıralanmış,

segment kemerli açıklığa sahip eyvan dizileri şeklinde dört adet dükkân halen

mevcudiyetini korumaktadır. Geniş bir alanı kapsayan alt katın üzerine kare kesitli

ayaklarla desteklenen büyük bir platform yapılmış, çimento harcıyla zemin

oluşturularak pazar yeri teşkil edilmiştir.

423

IV- KARŞILAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME

Merzifon, coğrafî konum itibariyle ilk çağlardan günümüze kadar daima

cazip bir yerleşim alanı olmuştur; zira Karadeniz Bölgesi, Orta Karadeniz

Bölümü’nün Anadolu steplerine bakan iç kesiminde, Kuzey Anadolu dağlarının

alçalarak güneyindeki İç Anadolu’ya ve Karadeniz’e geçit verdiği büyük bir ova

üzerinde571 yer almakla birlikte, söz konusu bölgeleri birbirine bağlayan bir

köprü konumundadır. Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın dayısı Emir

Dânişmendoğlu Gümüştekin Ahmet Gazi’nin Sivas, Tokat, Niksar, Amasya,

Merzifon, Çorum, Kayseri ve Malatya civarını 1074 yılında ele geçirmesiyle572

bölgenin önemi daha da artmış ve Dânişmendoğulları tarafından bir kale

yaptırılmasıyla573 Merzifon’daki ilk imar faaliyetleri de başlamıştır. Selçuklu

veziri Pervâne Muînüddin Süleyman’ın 1264 yılında inşa ettirdiği bilinen fakat

günümüze ulaşamayan Eski Cami574 şimdilik belirleyebildiğimiz ilk mimarî

eserlerdendir. Şehirdeki Türk dönemine ait esas yapılaşma, Yıldırım

Bâyezid’in bölgenin idaresini oğullarından Çelebi Sultan Mehmed’e vermesiyle

ağırlık kazanmıştır. Merzifon, bu tarihten itibaren “Şehzadeler Sancağı”

Amasya’nın himayesinde kalmış, Çelebi Sultan Mehmed başta olmak üzere

annesi Devlet Hatun, Sultan II. Murad ve Sultan II. Mehmed(Fatih) 15. yüzyıl

için önemli sayılabilecek nitelikte eserler meydana getirmiştir. Daha sonraki

dönemlerde de Taceddin İbrahim Paşa, Abdullah Paşa ve Kara Mustafa Paşa

571- S. Erer, “Merzifon’un Depresyonunun Jeomorfolojisi”, Merzifon’un Monografyası,

İstanbul 1980, s.5-29 (s.5).

572- O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1984, s.112 v.d.; A. Sevim,

Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Ankara 1990, s.27.

573- Evliya Çelebi (Haz. Z.Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı), Seyahatnâme, 2. Kitap,


574- Halil Edhem, a.g.m., s.42-43; Bayram, “Merzifon Ulu...”, s.69-70.

424

gibi devletin üst kademesinde görev almış kişiler, kendi devirlerinin mimarî

özelliklerini yansıtan tesisler inşa ettirerek şehrin imarında önemli katkı

sağlamıştır.

Merzifon, her ne kadar Amasya gibi Osmanlı Devleti’nin siyasî, ticarî ve

mimarî alanlarda büyük yatırımlar yaptığı bir kente yakınlığı nedeniyle gölgede

kalmış gözükse de küçümsenmeyecek derecede bir şehir gelişimi ortaya

koymuştur. Bu gelişimde öteden beri önemini yitirmeyen yol ağının üzerinde

bulunması kuşkusuz en büyük etkendir. Nitekim yollar, Osmanlı döneminde

üçlü (sağ kol, sol kol, orta kol) bir sistemle bağlanıyordu ve Anadolu’da sol kol,

Üsküdar’dan başlamak üzere Gebze, İzmit, Düzce, Bolu, Koçhisar, Tosya,

Hacı Hamza, Merzifon, Niksar, Şebinkarahisar, Bayburt, Tercan, Erzurum ve

Kars üzerinden Tebriz’e; orta kol ise sol kolla Merzifon’a kadar aynı güzergâhı

takip edip buradan ayrılarak Tokat, Sivas, Hasan Çelebi, Malatya, Harput,

Diyarbekir, Nusaybin, Musul, Kerkük güzergâhını takiben Bağdat-Basra’ya

ulaşırdı575 (Harita: 2). Merzifon’un hem sol, hem de orta kol üzerinde yer

alması ticarî hayatın daima canlı kalmasını sağlamış, dolayısıyla şehrin

gelişimini ve imar faaliyetlerini önemli derecede etkilemiştir.

Araştırmamızda, Merzifon’a Danişmendoğulları’ndan başlayarak

Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde çok sayıda eserin inşa edildiği, ancak

büyük bir kısmının ne yazık ki günümüze ulaşamadığı belirlenmiştir. Halen

575- Osmanlı dönemi yolları hakkında bkz., Y. Halaçoğlu, XVIII. Yüzyılda Osmanlı

İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi (2.Baskı), Ankara 1991,

s.96; aynı yazar, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı,

Ankara 1991, s.147; R. Bozkurt, Osmanlı İmparatorluğunda Kollar, Ulak ve İaşe

Menzilleri, Ankara 1966; C. Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı,

İstanbul 1967, s.56 vd.

425

mevcut mimarî eserler üzerine yürütülmüş çalışmamızda; 26 cami, 1 mescid,

4 türbe, 1 medrese, 1 saat kulesi, 1 han, 1 bedesten, 1 dershâne, 1

kütübhâne, 1 muvakkithâne, 1 darülkurra, 6 hamam, 1 su maksemi, 4

şadırvan, 7 çeşme olmak üzere farklı türde toplam 57 adet yapı incelenmiş ve

bunlardan bir kısmının asıl şeklini yitirdiği, bir bölümünün de yeniden inşa

edildiği anlaşılmıştır. Eserlerin harabiyeti ve bu derece azalmasının ilk sebebi,

özellikle mahalle mescidlerinin kerpiç veya tuğla malzeme ile inşa

edilmeleridir. İkinci sebep insanların yol açtığı tahribat ve bilinçsizce yapılan

müdahalelerdir. Ayrıca 20. yüzyıl başlarından itibaren yerel yönetimlerin imar

faaliyetleri çerçevesinde pek çok eserin ortadan kaldırıldığı

belirlenebilmektedir. Merzifon’un maruz kaldığı şiddetli depremler de diğer bir

etkendir ve özellikle 1939, 1943 yılı depremleri, başta camiler olmak üzere

neredeyse eserlerin tamamına yakın bir kısmına muhtelif zararlar vermiştir.

Taceddin İbrahim Paşa Camii’ne bitişik han bütünüyle; Künbet Hatun Türbesi,

sadece ayaklara ait küçük bir bölüm hariç yıkılmış; Sofular Camii

kullanılamayacak duruma gelmesi üzerine büyük ölçüde yenilenmiş; Paşa C.

harim kuzey duvarı esaslı bir onarım geçirmiş, son cemaat yeri ve şadırvan

yeniden yapılmıştır. Sultan II. Murad C., Odun Pazarı C., Eyüp Çelebi C. ve

Belediye Hamamı asıl cephe görünüşlerini kaybedecek derecede elden

geçirilmiştir. Bozacı C., Alaca Minare Mescidi, Dobak Minare C., Hacı Hasan

C., İstanbulluoğlu Mescidi, Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, Sofular Türbesi,

Piri Baba Türbesi, Çifte Hamam ve Darülkurra da bazı onarımlara ait izleri

yansıtmaktadır. Hanife Hatun C., Yahya Baş C. ve Denizli C. beden duvarları

yenilenmiş; Dedeoğlu C., Akkaş C., Şerbetçi C., Erikçi C., Piri Baba C., Aşut

C., Fenerli C., Şişli C. ve Ahi Kerim Sultan Türbesi ise ilk yapılarının yerine

426

yeni birer bina halinde tekrar inşa edilmiştir. Sağlam kalabilen camilere ait bazı

minareler, esasen taş veya tuğla örgülü iken depremler sonucu ahşap

malzeme ile yeniden yapılmıştır. Küçük müdahaleler dışında onarım

görmemiş eserler de bakımsız bir vaziyette, kendi hallerine bırakılmıştır.

Mevcut eserler, 14. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıla kadar geniş bir

zaman dilimine yayılmaktadır. Kitabesi bulunanlar hariç, diğerlerinin inşa

tarihleri kesin belirlenemediğinden net bir kronoloji gerçekleştirilemese de,

plân ve mimarî özelliklerine göre yaptığımız tarihlendirmeler çerçevesinde:

Künbet Hatun Türbesi (14.yy. sonu, 15.yy. başı), Eski Hamam (1413),

Taceddin İbrahim Paşa Camii Çeşmesi (1415), Çelebi Sultan Mehmed

Medresesi (1414-1417), Sultan II. Murad C. (1426), Çifte Hamam (1473), Piri

Baba Türbesi (15.yy. ikinci yarısı), Bozacı C. (15.yy. ikinci yarısı), Odun Pazarı

C. (15.yy. ikinci yarısı), Darülkurra (15.yy. ikinci yarısı), Taceddin İbrahim

Paşa C. (15.yy. sonu), Taceddin İbrahim Paşa Camii Şadırvanı (1498), Alaca

Minare Mescidi (1500), Sofular C. (15.yy. sonu, 16.yy. başı), Sofular Türbesi

(15.yy. sonu, 16.yy. başı), Dobak Minare C. (15.yy. sonu, 16.yy. başı), Konak

Hamamı (15.yy. sonu, 16.yy. başı), Sofular Çeşmesi (16.yy.), Kara Mustafa

Paşa Külliyesi (1666-1681), Tuz Pazarı Hamamı (17.yy. sonları), Eyüp Çelebi

C. (17.yy.), Çay C. (17.yy. sonu, 18.yy. başı), Hacı Hasan C. (1714), Buğdaylı

C. (1781), Hanife Hatun C. (1826), Dedeoğlu C. (1828), Aşağı Hacı Hasan C.

(19.yy ortaları), Akkaş C. (1851), Saat Kulesi (1866), Hacı Murteza C. (19.yy

sonu), İstanbulluoğlu Mescidi (19.yy sonu), Belediye Hamamı (1893), Yahya

Baş C. (19.yy sonu), Çorbacı C. (1902), Denizli C. (1903), Şerbetçi C. (1952),

Erikçi C. (1957), Piri Baba C. (1958), Ahi Kerim Sultan Türbesi (1967), Aşut C.

427

(1969), Fenerli C. (1973), Şişli C. (1979), şeklinde bir sıralama

yapılabilmektedir.

Farklı türlerdeki eserlerin çoğu müstakil bina halinde inşa edilmekle

birlikte, az sayıdaki bazıları külliye dahilinde yer almıştır. Taceddin İbrahim

Paşa, Sofular ve Kara Mustafa Paşa külliyeleri şeklinde beliren üç tesisten en

erken tarihlisini teşkil eden Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi; bir cami, camiye

bitişik bir han, bir çeşme ve bir şadırvandan meydana gelmekle beraber, han

yıkılmış, ancak cami kütlesinde seçilebilen izleri günümüze ulaşabilmiştir.

Külliye bünyesindeki eserlerden çeşme 1415, şadırvan 1498 tarihli iken, cami

1494 yılında düzenlenmiş vakfiyesine göre şadırvandan daha önce yapılmış

olmalıdır. Her üç eser de farklı kişiler tarafından farklı tarihlerde inşa

ettirilmekle birlikte, aynı avlu içerisinde birbirleriyle bağlantılı bir bütün teşkil

ettiğinden külliye dahilinde değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Cami,

diğerlerinden daha yüksek, hakim konumdadır ve çeşmeyle şadırvan

kuzeyindeki bir avlu ile sınırlıdır. Sofular Külliyesi 15.yy. sonu, 16.yy. başında

inşa edilen bir cami, bir türbe ve 16.yy.a tarihlendirdiğimiz bir çeşmeden

ibarettir. Kara Mustafa Paşa Külliyesi ise daha zengin ve çeşitli eseri ihtiva

eden geniş programlı külliye biçimlenmesiyle dikkat çekicidir. Esas itibariyle bir

cami ile müştemilatından şadırvan, dershâne, kütübhâne, muvakkithâne yanı

sıra, bir han, bir bedesten, bir hamam ve bir su makseminden meydana

gelmektedir. Anılan binalardan camiyle müştemilatı beraberce bir avlu içinde

yer almakta; han ve bedestenle birlikte birbiriyle bağlantılı üç blok teşkil

etmektedir; hamam ve su maksemi ise biraz daha uzak mesafeyle farklı

mahallerde ayrı binalar halindedir.

428

Mardin’de Artuklu Sultanı Necmeddin İlgazi (1108-1123) ile kardeşi

Emineddin’e mal edilen Emineddin Külliyesi; maristan, cami, medrese, hamam

ve çeşme binalarıyla bir bütün halinde düşünülüp aynı avlu etrafında

derlenmiş, külliye kavramı içerisinde kabul edilen ilk yapılar topluluğudur576.

Anadolu Selçuklu döneminde yaygın olmamakla birlikte, birkaç yapıdan

ibaret külliye tesislerine rastlıyoruz. Bunlar daha çok cami, medrese, türbe,

hamam, darüşşifa gibi binalardan bazılarının birbirine bitişik veya aynı kütle

tertibinde farklı işlevlere yönelik şekillenmesiyle ortaya çıkmıştır. Kayseri Külük

Külliyesi (12.yy. ilk yarısı)577, Kayseri Çifte Medrese (1205)578, Sivas İzzeddin

Keykavus Darüşşifası (1217-18)579, Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (1228)580,

Kayseri Huand Hatun Külliyesi (1238)581, Kayseri Hacı Kılıç Camii ve

Medresesi (1249)582, Akşehir Taş Medrese ve Camii (1250)583, Konya Sahip

576- A. Altun, Mardin’de Türk Devri Mimarisi, İstanbul 1969, s.68, 133, Plân 16; aynı

yazar, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, İstanbul 1978, s.14-15,

268, Plân 1-2; G. Cantay, Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu, Ankara 2002, s.17.

577- E. Yurdakul, “Kayseri Külük Camii ve Medresesi’nde Yapılan Hafriyat ve Araştırma

Sonuçları ile İlgili Yeni Görüşler”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, I, Ankara 1974,

s.167-207; aynı yazar, Kayseri-Külük Camii ve Medresesi, Ankara 1996, s.4, v.d.

578- A. Kuran, Anadolu Medreseleri, I, Ankara 1969, s.66-67, Ş.32.

579- G. Cantay, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Ankara 1992, s.45-50, Plân

3.

580- Y. Önge, “Bugünkü Bilgilerimizin Işığı Altında Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası”,

Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası, Ankara 1978, s.33-50.

581- M. Akok, “Kayseri Hunad Mimari Külliyesi Rölövesi”, Türk Arkeoloji Dergisi, XIV/1,

Ankara 1967, s.1-44.

582- G. Öney, “Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi”, Belleten, C.XXX, S.118, Ankara

1966, s.377-387.

583- Y. Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara 1996, s.31-34, 57-64.

429

Ata Külliyesi (1258)584, bu çerçeve içerisinde değerlendirilebilecek Selçuklu

külliyelerindendir.

Selçuklu külliye geleneğinin yapı sayısı artarak Beylikler döneminde de

devam ettiği görülmektedir. Nitekim Manisa Ulu Camii ve Külliyesi (1366)585

cami, medrese, türbe, hamam, çeşmeler ve mevlevihâneden meydana gelmiş;

bunlardan cami, medrese, türbe ve çeşmeler birbirine bitişik kütleler halinde

inşa edilmiştir. Tire Karakadı Mecdeddin Külliyesi (14.yy.)586 de cami,

medrese, türbe, han ve hamamdan müteşekkil binalarıyla aynı geleneği

devam ettirmiştir.

Erken Osmanlı döneminde 14. yüzyılın ilk yarısından itibaren tesis

edilmeye başlanan külliyeler, yeni iskân bölgelerinin kendi etrafında

gelişmesine yol açmış ve fethedilen şehirlerin imarı ile canlanmasında büyük

önem kazanmıştır587. Bu dönemde Bursa-Çekirge’deki Sultan I. Murad’a ait

Hüdavendigâr Camii (1366-1385 arası)588 gibi alt katta cami, üst katta

medreseyi tek kütlede birleştiren Selçuklu geleneğini yansıtan589 külliyelere

rastlanmakla beraber, genellikle cami, medrese, mektep, imaret, şifahâne,

türbe, hamam ve han yapıları olarak ayrı birimler halinde, fakat belirli bir eksen

584- H. Karamağaralı, “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme”, Rölöve

ve Restorasyon Dergisi, 3, Ankara 1982, s.49-75, Ş.1.

585- H. Acun, Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999, s.32-66, Plân 4.

586- İ. Aslanoğlu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara 1978, s.17-20.

587- A. Kuran, “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı Külliyelerinin

Mimari Esasları Konusunda Bazı Görüşler”, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi,

İstanbul 1979, s.795-818.

588- A. Gabriel, “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”,

Vakıflar Dergisi, II, Ankara 1942, s.37-43.

589- S. Ögel, “Osmanlı Devrinde Türk Külliyesi”, Türk Kültürü, S.2, Ankara 1963, s.37-42

(s.37).

430

düzeni göstermeksizin dağınık vaziyette tanzim edilen külliyeler yapılmıştır590.

Bursa Orhan Gazi (1339)591, Yıldırım Bâyezid (1390-1406)592, Yeşil (1413-

1421)593, II. Murad (1421-1451)594 külliyeleri bu tarzda inşa edilmiştir.

Osmanlı mimarîsinde külliye plânlaması, İstanbul’un fethinden hemen

sonra yapılan Fatih Külliyesi (1463-1470)595 ile tamamen yeni bir boyut

kazanır. Yapı sayısı artmakla beraber, eserlerin yerleşim düzeninde farklı ve

yeni bir sistematik geliştirilmiş, arazinin topoğrafyası göz önüne alınarak diğer

binalara hakim konumla merkeze cami, etrafına da medrese, tabhâne, imaret,

darüşşifa, hamam ve han binaları geometrik bir taksimatla simetrik düzende

yerleştirilmiştir596. O zamanki haliyle kendi içine kapalı, her türlü sosyal

hizmetin düşünüldüğü tesis, büyüyen imparatorluğa ayak uyduran muazzam

bir mimarî organizasyon sergilemektedir597. Külliye, sahip olduğu program ile

İstanbul ve başka yerlerde yapılan daha sonraki külliyelere öncülük etmiştir.

Afyon Gedik Ahmed Paşa (1472) ve İnegöl İshak Paşa (1482)

külliyelerinde uyumlu bir geometrik düzen görülür598. Sultan II. Bâyezid’in

590- T. Cantay, “Osmanlı Devletinin Kuruluşundan İstanbul’un Fethine Kadar Osmanlı

Sanatı”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1, İstanbul 1988, s.53-68

(s.58).

591- E. H. Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i, Osmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri,

630-805 (1230-1402), C.I, İstanbul 1966, s.61-90.

592- Ayverdi, a.g.e., s.419-440, 447-460, 464-471, 481-482.

593- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi …, s.46-94, 95-100, 101, 102-118.

594- Ayverdi, a.g.e., s.298-316, 317-320, 321, 327.

595- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, 855-886/1451-1481, C.III, İstanbul

1973, s.356-407.

596- Ögel, a.g.m., s.38; A. Kuran, a.g.m., s.796.

597- Ögel, a.g.m., s.38.

598- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve

Eserleri 1, İstanbul 1988, s.167-173 (s.167).

431

(1481-1512) Amasya, Edirne ve İstanbul’da inşa ettirdiği külliyelerden599

Amasya ve Edirne’dekiler, Fatih Külliyesi’nin Osmanlı mimarîsine getirdiği

rasyonel yerleşme sistemini yansıtırken, İstanbul II. Bâyezid Külliyesi’nde

binalar arasında geometrik ilişki fazla aranmamış; Bursa külliyelerinde

görüldüğü gibi medrese ve hamam birbirinden kopuk yapılmış, dolayısıyla

külliyenin bütünlüğü zayıflamıştır, ancak bu düzenleme Bâyezid Meydanı’nın

16. yüzyıl kadastral durumu ve Eski Saray’ın burada yer almasının meydana

getirdiği zorlamalar sonucu ortaya çıktığı ihtimalini düşündürmektedir600.

Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyılda siyasî, iktisadî ve sosyal alanlardaki

ulaştığı üst düzey mimarîde de kendini hissettirmiş, plân ve strüktür itibariyle

ilk devirden beri başlayan mimarî arayışlar ve getirdiği problemler çözülmüş,

bunun sonucu olarak daha fazla eser ve daha ileri boyutta düzenlemeler

ortaya konulmuştur. Nitekim mimarîde ulaşılan son noktayı gösteren külliyeler,

sadece şehir merkezlerine değil, İstanbul’u Balkanlar, Orta Avrupa, Anadolu

ve Ortadoğu’ya bağlayan sefer, kervan, hac ve ulak amaçlarına hizmet eden

yollar üzerine de inşa edilmiştir601. Dolayısıyla 16. yüzyıl külliyeleri, Şehiriçi

Külliyeleri ve Menzil Külliyeleri şeklinde başlıca iki gruba ayrılmaktadır602.

599- Amasya II. Bayezid Külliyesi için bkz., İ. A. Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid

Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), V, İstanbul 1983, s.16-30; Edirne II. Bayezid

Külliyesi için bkz., Yüksel, a.g.e., s.106-127; İstanbul II. Bayezid Külliyesi için bkz.,

Yüksel, a.g.e., s.191-217.

600- A. Kuran, “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda…”, s.796; aynı yazar, Mimar Sinan,


601- M. F. Müderrisoğlu, 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İnşa Edilen Menzil

Külliyeleri (H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Bölümü Sanat Tarihi

Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1993, s.150.

602- T. Reyhanlı, Osmanlılarda Külliye Mimarisinin Gelişmesi (İ.Ü. Sanat Tarihi Bölümü

yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1974, s.56.

432

Şehiriçi külliyelerine, çoğunluğu İstanbul’da mevcut diğer kentlerde de

rastlanır. Manisa Ayşe Hafsa Sultan (1522), Hüsrev Ağa (1554-1558) ve

Dilşikar külliyeleri (1579-80)603 İstanbul dışındaki başlıca şehiriçi külliyeleridir.

Aynı döneme ait şehiriçi külliyelerinin en gelişmişleri ise Mimar Sinan

tarafından inşa edilmiştir. Çok genel çizgilerle belirtmek gerekirse, Mimar

Sinan’ın külliye plânlaması üç aşamalı bir gelişme ortaya koymuştur604. İlk

aşamayı teşkil eden Haseki Sultan (1539-1550)605, Üsküdar Mihrimah Sultan

(1540-1548)606 ve Şehzade Mehmed (1543-1548)607 külliyelerinde yapıların

yerleşimi dağınık, aralarındaki geometrik bağlantı zayıftır608. İkinci aşamaya ait

Süleymaniye (1550-1557)609, İstanbul Atik Valide (1570)610 ve Edirne Selimiye

(1570-1574)611 külliyelerinde, yapılar arasında dik açılı bir ilişki, simetrik ve

dengeli bir yerleşimin geliştiği görülür612. Üçüncü ve son aşamayı oluşturan

Eyüp Zâl Mahmud Paşa (1575-1580)613, Üsküdar Şemsi Ahmed Paşa

(1580)614, Tophâne Kılıç Ali Paşa (1580)615 ve Manisa Muradiye (1583-

603- Ayşe Hafsa Sultan Külliyesi için bkz., Acun, a.g.e., s.146; Hüsrev Ağa Külliyesi için

bkz., a.g.e., s.178; Dilşikar Külliyesi için bkz., a.g.e., s.202.

604- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”…, s.171.

605- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.36-45.



608- A. Kuran, “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”…, s.167-171.








433

1586)616 külliyeleri gibi yapı topluluklarında ise bilinçli asimetriye dayalı

hareketli bir plânlamanın belirtileri ortaya çıkar617. İstanbul’daki yapı

faaliyetleri, Mimar Sinan’ın ölümüyle beraber 16. yüzyıl sonuna kadar

ekseriyetle küçük külliyeler üzerinde yoğunlaşmıştır. Cerrahpaşa Külliyesi

(1593)618 anıtsal cami çevresinde gelişen külliye tipinin son uygulamasıdır619.

Divanyolu Koca Sinan Paşa (1593)620, Saraçhanebaşı Gazanfer Ağa (1595-

96)621 ve Cağaloğlu Hadım Hasan Paşa (16.yy. sonu) külliyelerinde ağırlık

merkezi artık cami değildir ve medrese, türbe, sebilden ibaret bir düzenleme

söz konusudur622.

Osmanlı Devleti’nin büyük, geniş programlı son şehiriçi külliyeleri ise

17. yüzyıla ait Sultan Ahmed (1609-1620)623 ve Eminönü Yeni Cami (16.yy.

sonu-1664)624 külliyeleridir. Bu yüzyıldan itibaren devletin yaşadığı ekonomik

zorluklar sebebiyle artık anıtsal yapıların bir araya geldiği sultan külliyelerinin

inşası sona ermiş; buna mukabil vezir, sadrazam, paşa gibi ileri gelen devlet

adamları tarafından yaptırılan külliyeler ağırlık kazanmaya başlamıştır. Bu

yapı toplulukları arasında İstanbul’daki Kuyucu Murat Paşa (1607-1609)625,

616- Acun, a.g.e., s.214-243.


618- O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul 1986, s.311-312.

619- Z. Nayır, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690),

İstanbul 1975, s.22-23.

620- Aslanapa, a.g.e., s.314-315.

621- Aslanapa, a.g.e., s.319.

622- Nayır, a.g.e., s.23-24.

623- Nayır, a.g.e., s.35-133.

624- Nayır, a.g.e., s.135-168.

625- Nayır, a.g.e., s.170-173.

434

Ekmekçioğlu Ahmed Paşa (17.yy. başı)626, Bayram Paşa (1635)627, Çinili

(1640)628, Kemankeş Kara Mustafa Paşa (1641)629, Ebulfazl Mahmud Efendi

(17.yy. ortaları)630, Köprülü (1660-61)631, Divanyolu Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa (1681-1691)632 ve Fazıl Ahmed Paşa’nın Vezirköprü’deki (17.yy. ikinci

yarısı)633 külliyesi sayılabilir.

Menzil külliyeleri, esas itibariyle Karahanlı, Gazneli ve Büyük

Selçuklular’ın inşa ettikleri ribat-han-kervansaray binalarından geliştirilmiştir.

Osmanlı menzil külliyelerinin yapımı, imparatorluğun yükselişi ve klasik devir

çerçevesinde en yoğun döneme erişmiş ve büyük kuruluşlar haline geldiği

gibi, çevrelerinde yeni yerleşimler ortaya çıkarak bazı şehirler böylece

teşekkül etmiştir. Bu çerçevedeki külliyeler, şehirlerarası önemli yollar

boyunca belirli yerlerde yapılmış derbendlere, terk edilmeye yüz tutmuş çevre

yerleşimlerine veya Osmanlı kolonizasyon politikasına bağlı olarak çeşitli yeni

merkezler kuracak şekilde programlanmışlardır634.

Osmanlı döneminde büyük bir çoğunluğu Mimar Sinan tarafından inşa

edilen bu tesislerin başlıcaları Gebze Çoban Mustafa Paşa (1522-1524)635,

626- Nayır, a.g.e., s.173-175.

627- Nayır, a.g.e., s.175-178.

628- Nayır, a.g.e., s.178-183.

629- Nayır, a.g.e., s.183-184.

630- Nayır, a.g.e., s.185.

631- Nayır, a.g.e., s.186-188.

632- Nayır, a.g.e., s.188-191.

633- Aslanapa, a.g.e., s.357-359.

634- Nayır, a.g.e., s.196; derbendler ve derbend teşkilâtı için ayrıca bkz., Orhonlu, a.g.e.,

s.1 vd.

635- İ. Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Ankara 1989.

435

Silivri Mehmed Paşa (1530-31)636, Karapınar Selimiye (1549)637, Lüleburgaz

Sokullu Mehmed Paşa (1564)638, Payas Sokullu Mehmed Paşa (1574)639,

Havsa Sokullu Mehmed Paşa (1576)640, Ilgın Lala Mustafa Paşa (1577)641,

Belen Kanuni Sultan Süleyman (16.yy.)642, Büyükçekmece Sultan Süleyman

(1563)643, İzmit Pertev Paşa (1579)644 Ulukışla Öküz Mehmet Paşa (1615-

1616)645, İncesu Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (1670)646, Nevşehir Damat

İbrahim Paşa (1726-27)647 külliyeleridir.

Anadolu külliye mimarîsinin gelişim çizgisi göz önüne alındığında

Merzifon’daki üç külliyenin de ana hatlarıyla dönemlerinin özelliklerini

yansıttığı söylenebilir. Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi’nde cami ve hanın

birbirine bitişik bir kütle teşkiliyle inşa edilmesi, Selçuklulardaki cami-medrese-

türbe beraberliğini ve bunun Beylikler dönemindeki farklı versiyonlarını akla

636- Müderrisoğlu, a.g.t., s.84.


638- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul

1975, s.178, 183-184; Müderrisoğlu, a.g.t., s.88.

639- Aslanapa, a.g.e., s.267-270; M. F. Müderrisoğlu, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu

Akdeniz’deki İskelesi Payas ve Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, Kültür ve Sanat, S.8,

Ankara 1990, s.61-63.

640- T. Reyhanlı-A. Altun, “Edirne-Havsa’da Sokollu (veya Kasım Paşa) Külliyesi”, Sanat

Tarihi Yıllığı, S.VI (1974-75), İstanbul 1976, s.67-88.

641- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.200-201, 204.

642- F. Müderrisoğlu, “Bir Osmanlı-Türk Şehri Olarak Belen”, Vakıflar Dergisi, XXIV,

Ankara 1994, s.237-272.

643- Müderrisoğlu, a.g.t., s.94.

644- İ. Aktuğ, İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Ankara 1990.

645- R. E. Gültekin, Ulukışla ve Öküz Mehmed Paşa Menzil Külliyesi, Ankara 2001.

646- A. Kuran, “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki Külliye”,

Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247; M. Denktaş, “İncesu Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224.

647- İ. Aktuğ, Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Ankara 1992.

436

getirmektedir. Öte yandan arazinin eğimine göre alt katı depo olmak üzere iki

katlı tasarlanması, şadırvan, çeşme ve hela mekânlarının bir avlu içerisinde

toplanması nispeten geometrik bir tasarımın ürünüdür. Buna yakın tarihlerde

inşa edilen Sofular Külliyesi, binaların az sayıda ve ayrı birimler halinde

olması, fakat belirli bir eksen gözetilmeden yapılması nedeniyle kuruluş

dönemi külliyelerine benzemektedir.

Kara Mustafa Paşa Külliyesi, Osmanlı Devleti’nin siyasî, sosyal ve

ekonomik açıdan bunalımlı bir döneminde inşa edilmiştir. Uzun süren

savaşlar, idarî aksaklıklar, askerî teşkilattaki bozulmalar, artan vergiler, malî

sıkıntılar ve bunların sonucunda Anadolu’nun değişik yerlerinde çıkan

ayaklanmalar devleti içinden çıkılamayacak bir noktaya getirmiş648, dolayısıyla

imar faaliyetleri de büyük ölçüde yavaşlamıştır. Bu durum 17. yüzyıl ortalarına

kadar şiddetini artırarak devam etmiştir. Köprülü Mehmed Paşa’nın 1656

yılında büyük yetkilerle sadarete getirilmesinin ardından alınan katı tedbirler,

uygulanan politika devlet mekânizmasına işlerlik kazandırmış, ekonomik

durum bir ölçüde rahatlamış649 ve bunun neticesinde mimarî yapılaşma da

hızlanmıştır. Köprülü Mehmed Paşa’nın Divanyolu’nda, Fazıl Ahmed Paşa’nın

Vezirköprü’de, Kara Mustafa Paşa’nın Divanyolu, İncesu ve Merzifon’da

meydana getirdiği külliyeler, Osmanlı Devleti’nin böyle bir döneminde inşa

edilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır.

Merzifon Kara Mustafa Paşa Külliyesi, her ne kadar bir taşra imar

hareketi olsa da caminin şadırvan, dershâne, kütübhâne, muvakkithâne ve

648- Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.III/1 (6.Baskı), Ankara 2000, s.99 v.d.;M. Akdağ,

Türkiye’nin İktisâdi ve İçtimâi Tarihi, C.II, İstanbul 1979, s.169.

649- Köprülüler devri hakkında bkz., Uzunçarşılı, a.g.e., s.367 v.d.

437

hela mekânları gibi müştemilatıyla bir avlu içerisinde toplanıp arazi meylinden

yararlanarak bütün yapılara hakim konumla daha yükseğe oturtulması, alt

seviyedeki yanlarına simetrik bir düzenle bedesten ve hanın yerleştirilmesi, bu

üç binaya ait dükkânların adeta birer arasta niteliğindeki dar sokaklarla

organik bir bütün halinde birbirine bağlanması itibariyle klasik dönem özellikleri

yansıtmaktadır. Ayrıca bir yandan cami-müştemilatı ile dini ve eğitim ihtiyacını

karşılarken diğer yandan hamam, han, bedesten ve dükkânlarla farklı

ihtiyaçlara hizmet etmesi yine klasik dönem külliyelerindeki uygulamaları akla

getirmektedir. Ancak hamam, önceki dönemlere ait Eski ve Çifte Hamamın

yakınlığı nedeniyle bu üç bloktan uzakta bağımsız bir şekilde konumlanmıştır.

Klasik dönem külliyelerinde rastladığımız belirgin giriş eksenleri burada

görülmemekle birlikte, çarşıyı teşkil eden sokakların şehre açılımı bu görevi

yerine getirir niteliktedir. Dükkânlarla beraber oluşturulan çarşı bölgesi, şehrin

ticarî merkezi olarak ön plâna çıkmaktadır. Merzifon’un önemli yollar üzerinde

bulunduğu dikkate alınırsa döneminin Osmanlı ekonomisine katkısı daha da

iyi anlaşılır. Nitekim külliyenin inşasından kısa bir süre önce, 1648’de

Merzifon’a uğrayan Evliya Çelebi’nin şehirden bahsederken verdiği bilgiler650,

650- Evliya Çelebi (a.g.e., s.205-207), Merzifon’dan “… Türk vilayetidir, ucuzluk ve

ganimetli mamur bir şehirdir, kırkdört mahalle ve yetmiş mihrabdır. Ayıntâb bekmezi

gibi hâlis bekmezi, leziz ve sulu üzümü olur. Altıyüz adet dükkânı vardır, ama boyacı

dükkânlarından gayrı dükkânı çok yoktur. Acem boyasından latîf boya yaparlar ve

mavi boyası meşhurdur. Tüccarlar buradan Kırım diyarına her sene binlerce top çeşit

çeşit pembe bezi götürüp esir ile değiştirirler. Kırım halkının ferace ve elbisesi

tamamen Merzifon bezidir ve pembe ipliği dahi meşhurdur. Beledî döşeği, beledî

alaca yastığı ve basma kalemkârı, latîf çit yorgan yüzleri, çarşaf ve perdeleri dahi

mevsûfdur…” şeklinde bahsetmektedir.

438

külliyenin inşa edildiği ticarî ortamı ve katkılarını gözler önüne daha iyi

sermektedir.

Kara Mustafa Paşa’nın külliye inşası dahilinde gerçekleştirdiği önemli

bir hizmet de su maksemi, su yolları ve kanalizasyon şebekesidir. Bilindiği

üzere Anadolu’da geç Roma döneminden itibaren kanallar veya kemerler

vasıtasıyla şehrin su ihtiyacı giderilmiş, bu sistem Bizans devrinde farklı

şekillerde devam etmiştir651. Selçuklular cami, darüşşifa, kervansaray, saray

gibi imar faaliyetlerinin yanı sıra bunlarla ilgili su sistemleri de geliştirmiştir.

İstanbul’un fethinden hemen sonra Fatih’in emri ile şehre akar su getirmek için

yeni kaynaklar bulunmuş ve isaleler yapılmıştır. Osmanlı’nın klasik döneminde

ise Mimar Sinan’la gelişen alt yapı çalışmaları, özellikle İstanbul ve Edirne’de

yoğunlaşmış; su alma, çökeltme havuzu, üstü kapalı kanallar, kum yıkama

tertibatı, kemerler, havuzlar, maksemler, dağıtma şebekesi, su terazileri, debi

ölçme tertibatı ve çeşmeleri ile hiçbir eksiği bulunmayan, her türlü hesap ve

tekniğin kullanıldığı tesisler meydana getirilmiştir652. İstanbul Kırkçeşme

tesisleri, Süleymaniye su tesisleri, Mihrimah su yolları, Edirne Taşlımüsellim

su tesisleri ve pek çok maksemle kemer bunların başında gelmektedir653. Öte

yandan alt yapıya yönelik kanalizasyon sorununun ise eski şehirlerimizde,

kentin bütününü veya büyük bir bölümünü kapsayacak ölçüde

çözümlenmediği, klasik dönemde de sadece külliye ölçüsünde ve onun bu

651- K. Çeçen, “Sinan’ın Yaptığı Su Tesisleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve

Eserleri 1, İstanbul 1988, s.439-461(s.439).

652- Çeçen, a.g.e., s.439 v.d.

653- İstanbul su tesisleri hakkında bkz., Çeçen, İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su

Tesisleri, İstanbul 1984; Edirne için bkz., O. Oral, Edirne Su Kültürü, 1978.

439

yöndeki ihtiyacına cevap verecek biçimde ele alındığı görülmektedir654.

Nitekim Fatih ve Süleymaniye külliyeleri gibi kalabalık nüfuslu veya Eminönü

Yeni Cami Külliyesi gibi denize yakın ve çözümü kolay yerlerde kanalizasyon

sistemleri hazırlanmıştır. Topkapı Sarayı’nda kârgîr örme ile yapılarak denize

bağlanan tesisat şebekesi, klasik dönem Osmanlı şehirciliğinde en geniş

kapsamlı kanalizasyon sayılabilir. Daha sonra da, Sultan III. Selim zamanına

ait Selimiye Kışlası, subay evleri, dükkânlar ve diğer binalardan müteşekkil

bina topluluğuna kanalizasyon yapıldığı da bilinmektedir655.

Merzifon Kara Mustafa Paşa Külliyesi de, arazinin topoğrafik yapısı

değerlendirilerek, binaların işlevlerine göre bir bütünlük teşkil edecek biçimde

geometrik bir tasarımla inşası yanı sıra, su yolları tesisi ile Taşan Dağı’ndan

şehre getirilen suyun büyük bir maksemde depolanması ve sonra küçük

ölçülerdeki mahalle maksemlerine aktarılarak künkler vasıtasıyla külliye

binaları başta olmak üzere, meydan çeşmeleri ile meskûn mahallere

dağıtılması ötesinde, külliyeye tahsis edilmiş su atıklarının kanalizasyon

şebekesine bağlanması gibi ana özellikleri dikkate alındığında, Osmanlı

medeniyetinin 17. yüzyıl itibariyle ileri bir şehircilik anlayışına sahip

bulunduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Camiler, Merzifon’daki mimarî eserlerin çoğunluğunu teşkil eder. Örtü

sistemi bakımından ahşap çatılı ve kârgîr kubbeli olmak üzere ikiye

ayrılmaktadır. Yirmiyedi adet camiden ondokuzu ahşap çatılı, sekizi kubbelidir.

654- M. Cezar, Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar

Sistemi, İstanbul 1985, s.384.

655- Cezar, a.g.e., s.389.

440

Ahşap çatıyla örtülü camiler kare, dikdörtgen ve yamuk plânla inşa

edilmişlerdir. Aşağı Hacı Hasan C., Hacı Murteza C., Yahya Baş C., Denizli C.

ve Erikçi C. beşik çatılı, diğerleri kırma çatılıdır. Kare plânlı tek bina, asıl hali

hakkında bilgi edinilemeyen tamamı yenilenmiş durumdaki Şerbetçi Camii’dir.

Dikdörtgen plânlı eserlerden Sultan II. Murad C., Buğdaylı C., Dedeoğlu C.,

Aşağı Hacı Hasan C., Yahya Baş C., Çorbacı C., Denizli C., Erikçi C., Piri

Baba C., Fenerli C. ve Şişli C. kuzey-güney; Çay C., Akkaş C. ve Hacı

Murteza C. ise doğu-batı aksı boyunca uzanır. Dikyamuk plânlı Eyüp Çelebi

C. doğu-batı; Hacı Hasan C., Hanife Hatun C. ve İstanbulluoğlu Mescidi

kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiştir. Ahşap çatılı camilerin hepsinde

örtü sistemi duvarlara oturtulmakla beraber, büyük boyutlu eserlerde ayrıca

kare plânlı veya silindirik ahşap direkler kullanılarak örtü sistemi

desteklenmiştir. Nitekim Merzifon’daki en erken tarih ve en büyük hacme

sahip Sultan II. Murad Camii(1426)’nin, mihrap aksına paralel iki sıra halindeki

beşer ahşap direk tarafından üç sahna ayrılan hariminde, orta sahın yan

sahınlardan biraz daha geniş ve yüksek yapılarak bazilikal bir görünüş ortaya

çıkmıştır.

Bu tarz cami menşeinin Orta Asya’ya kadar uzandığı656, Anadolu’da

Selçuklu, Beylikler ve daha sonraki dönemlerde de bazı farklılıklarla aynı

geleneğin devam ettiği bilinmektedir657. Mevcut eserlerden pek az kısmında

656- A. Kuran, “Anadolu’da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimarîsi”, Malazgirt Armağanı (2.

Baskı), Ankara 1993, s.179-186 (181).

657- Ahşap destekli belli başlı camiler hakkında bilgi için bkz., K. Otto-Dorn,

“Seldschukische Holzsäulenmoscheen in Kleinasien”, Aus Der Welt Der Islamischen

Kunst, Festschrift für Ernst Kühnel, Berlin 1959, s.59-88; aynı yazar, “Der

Seldschukische Moscheenbau in Kleinasien”, Institut für Auslands-Beziehungen,

441

mihrap duvarına paralel uzanan sahınlar658 bulunmakla birlikte, büyük

çoğunluğunda mihrap aksı boyunca dikdörtgen plânlı bir iç mekânın değişik

sayılarda sahınlara ayrıldığı, orta sahnın genellikle daha yüksek ve geniş

yapıldığı görülmektedir659. Plân ve örtü şekli itibariyle bu tarzı yansıtan

Stuttgart, Zeitschrift für Kulturaustausch, 2-3, 1962, s.158-163; G. Öney, Ankara’da

Türk Devri Yapıları, Ankara 1971; O. Aslanapa, Türk Sanatı, II, İstanbul 1973, s.72-

79; aynı yazar, Anadolu’da İlk Türk Mimarîsi Başlangıcı ve Gelişmesi, Ankara 1991,

s.63-69; Y. Erdemir, “Tokat Yöresindeki Ahşap Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”, Türk

Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987,

s.295-312; A. Kuran, a.g.m., s.179-186; H. Çal, Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı

Camiler ve Mescitler, Ankara 2000.

658- Bu tarzdaki eserlerden Afyon Ulu Camii (1272) için bkz., Otto-Dorn,

“Seldschukische Holzsäulenmoscheen...”, s.59-64, Abb. I ve Erken, a.g.e. (İlâveli II.

Baskı), s.94-100; Sivrihisar Ulu Camii (1275) için bkz., K. Otto-Dorn, “Die Ulu

Dschami in Sivrihisar”, Anadolu (Anatolia), IX, 1965, Ankara 1967, s.161-168; Niğde

Şah Mescidi (1413) için bkz., E.Diez-O.Aslanapa-M.M.Koman, Karaman Devri Sanatı,

İstanbul 1950, s.158; A. Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul

1958, s.32-34; Çal, a.g.e., s.3-10.

659- Konya Sahip Ata Camii (1258): H. Karamağaralı, “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu

Hakkında Bir Deneme”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 3, Ankara 1982, s.49-75;

Ankara Arslanhane Camii (13.yy.): Otto-Dorn, “Seldschukische

Holzsäulenmoscheen...”, s.64-69, Abb.9 ve Öney, a.g.e., s.20-24, Plân 2 a-b;

Beyşehir Eşrefoğlu Camii (1297/99): Kızıltan, a.g.e., s.36-46, R.13 ve Otto-Dorn,

“Seldschukische Holzsäulenmoscheen...”, s.77-84, Abb. 26; Kastamonu Kasabaköy

Candaroğlu Mahmut Bey Camii (1366): M. Akok, “Kastamonu’nun Kasaba Köyünde

Candaroğlu Mahmut Bey Camii”, Belleten, C.X, S.37, Ankara 1946, s.293-301 ve

Kızıltan, a.g.e., s.55-62; Beyşehir Köşk Köyü Mescidi (14.yy.): Y. Önge, “Anadolu’da

XIII.-XIV. Yüzyılın Nakışlı Ahşap Camilerinden Bir Örnek: Beyşehir Köşk Köyü

Mescidi”, Vakıflar Dergisi, IX, Ankara 1971, s.291-296; Konya Meram Mescidi (1402-

1424): Diez-Aslanapa-Koman, a.g.e., s.142 ve Kızıltan, a.g.e., s.24, R.6; Ayaş Ulu

Camii (15.yy. başı): Otto-Dorn, “Seldschukische Holzsäulenmoscheen...”, s.72, Abb.

20 ve B. Karamağaralı, “Ayaş Ulu Camii”, Ayaş ve Bünyamin Ayaşi, Tarihte-

Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaş-i Sempozyumu (Ayaş, 2-4 Temmuz 1993),

Ankara 1993, s.53-59; Kastamonu Küreihadit Köyü İsmail Bey Camii (1451): Kızıltan,

a.g.e., s.64-68; Ayaş Bünyamin Camii (15.yy. sonu): Erken, a.g.e., s.481-483;

Karaman İlisra Köyü Camii (1533 onarımı): Diez-Aslanapa-Koman, a.g.e., s.104-105,

442

Kastamonu Kasabaköy Candaroğlu Mahmut Bey C., Beyşehir Köşk Köyü

Mescidi, Ayaş Ulu ve Bünyamin C., Kırıkkale Balî Şeyh Yukarı C. gibi

benzerleri ise iç mekân boyutları, pencere sayısı, ahşap direklerin biçimi ve

son cemaat yeri diyebileceğimiz çeşitli unsurlar bakımından bazı farklılıklar

göstermektedir. Bazilikal mekânın çeşitli bakımlardan değişikliklerine

Merzifon’da da rastlanmaktadır; nitekim Hacı Hasan Camii (1714), ahşap

iskelet arasına kerpiç örgülü duvarlarının 1861 yılında kârgîr malzeme

kullanılarak yenilenmesi sonucu, köşe bağlantılarındaki hafifçe taşkın kesme

taşlar da dahil, dış görünüş itibariyle Sultan II. Murad Camii’ne benzerlikleri ile

dikkati çeker; fakat ahşap örtü sisteminde, düz tavana büyükçe bir göbek gibi

yerleştirilmiş kademeli sekizgen bölüm ve bunun merkezine oturtulan sekiz

dilimli, ufak bir sembolik kubbenin kullanımı, 19. yüzyıl anlayışının bazilikal

tarza getirdiği değişik bir yorum olmalıdır. Merzifon’da Sultan II. Murad C. ile

bazı benzerlikler taşıyan Denizli Camii de, plân ve örtü bakımından 20.

yüzyılda aynı geleneğin devamını sergilemekte, fakat mihrap duvarına dik

doğrultulu üç sahna ayrılmış harim mekânında, yan sahınlarının doğu-batı

yönündeki kirişlemesi ve orta sahnın düz tavan kaplaması ile farklılık

göstermektedir. Eyüp Çelebi C.(17.yy.) ve Hanife Hatun C.(1826) ise ahşap

çatı örtüsünü harimin doğu, batı ve kuzey duvarlarına paralel U şeklinde bir

şema ile sıralanan ahşap direkler desteklemektedir ve böylece aynı şemayla

Ş.146; Kırıkkale Balî Şeyh Yukarı Camii (16.yy.): Erken, a.g.e., s.511-513; Yozgat

Divanlı Köyü Camii (1678): H. Acun, “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları”, Vakıflar

Dergisi, XIII, Ankara 1981, s.635-715 (s.640, Plân 3); Acıpayam Yazır Köyü Camii

(1802): Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.313, 316; Akşehir Karabulut Köyü

Camii (1941): Y. Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara 1996, s.54-

56, Ş.41, yayınlara geçmiş bazilikal şemadaki eserlerin başlıcalarıdır. Ancak aynı

tarzdaki eserlerin daha fazla sayıda olduğu bilinmektedir.

443

hem kadınlar mahfili660meydana getirilmiştir; hem de batı tarafta mahfil

seviyesine kadar yükselen, ince birer duvar örülerek muhdes son cemaat yeri

elde edilmiştir. Tavan kaplaması da birbirine benzemekle birlikte, Eyüp Çelebi

C. tavanında iç içe sekizgenler; Hanife Hatun C. tavanında kırlangıç kubbe

görünüşünde kademeler kullanılmıştır. Aşağı Hacı Hasan C. (19.yy. ortaları)

de U şemalı bir mahfile sahiptir; fakat kuzey bölümü son cemaat yerinin

üzerine oturtulmak suretiyle harime açılan mahfil, doğu ve batı yanları alt

seviyede direklerle desteklenmeksizin, kuzey kenara kısa mesafeyle uçları

doğu-batı duvarlarına saplanmış iri bir ahşap kiriş ve doğu-batı aksına yakın

konumlu bir çift ahşap konsola bindirilmiştir. Çay C. (17.yy. sonu, 18.yy. başı),

ahşap örtülü binalar arasında mimarî özelliklerinden ziyade, daha sonra ayrıca

bahsedeceğimiz tavan süslemeleriyle dikkat çekicidir ve kuzeydeki son

cemaat yerinin üst katı niteliğinde yapılmış kadınlar mahfilini, güney kenarı

boyunca harime sıralanan kare kesitli altı adet ahşap direk desteklemektedir.

Buğdaylı C., Dedeoğlu C., Akkaş C., Hacı Murteza C., Yahya Baş C., Çorbacı

C., Şerbetçi C., Erikçi C., Piri Baba C., Fenerli C., Şişli C., İstanbulluoğlu

660- Klâsik dönem Osmanlı mimarîsinde kârgîr kuruluşlarıyla karşılaştığımız bu tarz

mahfil uygulamasının, Batılılaşma dönemiyle beraber özellikle ahşap çatılı eserlerde

yaygınlaştığını görüyoruz. Ankara Leblebicioğlu C. (1713): Öney, a.g.e., s.75, Plân

39; Çorum Kale C. (18.yy. başı): A. Dündar, Çorum Cami ve Mescitleri, Ankara 2004,

s.32, Çizim 5; Zeytinliova Hacı Mustafa Ağa C. (18.yy. ilk yarısı): İ. Kuyulu, Kara

Osman-Oğlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992, s.16, Plân 1; Yozgat Cevahir

Ali Efendi C. (1788): R. Arık, Batılılaşma Dönemi Türk Mimarîsi Örneklerinden

Anadolu’da Üç Ahşap Cami, Ankara 1973, s.23, Plân 2; Acun, a.g.m., s.647; Soma

Hızır Bey C. (1791/92): Arık, a.g.e., s.10, Plân 1; Yozgat Başçavuş C. (1800/1801):

Arık, a.g.e., s.26, Plân 3; Acun, a.g.m., s.649; Bergama Yeni C. (1813-14): Kuyulu,

a.g.e., s.36, Plân 3; Tekirdağ Eski C. (1830/31 yenileme): M. Tunçel, Babaeski,

Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara 1974, s.36-38, Plân 6, ahşap konstrüksiyonlu

mahfile sahip belli başlı eserlerdir ve sayılarını daha da artırmak mümkündür.

444

Mescidi plân ve diğer mimarî özellikleri bakımından öteki yerleşme

merkezlerinde de günümüze kadar yapılagelen ahşap çatılı camilerin ufak

boyutlu ve alelade birer temsilcisi durumundadır.

Merzifon’da, kubbeyle örtülü camilerin diğerlerine göre daha az sayıda

inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bunlardan Bozacı C. ve Odun Pazarı C., 15.yy.

ikinci yarısı; Taceddin İbrahim Paşa C., 15.yy. sonu; Alaca Minare Mescidi,

1500 yılı; Sofular C. ve Dobak Minare C., 15. yüzyıl sonu-16. yüzyıl başı; Paşa

C., 1666; Aşut C.,1969661 yılına aittir.

Bozacı C., Odun Pazarı C., Dobak Minare C. ve Alaca Minare Mescidi

müstakil binalardır; Taceddin İbrahim Paşa C., Sofular C. ve Paşa C. ise birer

külliye dahilinde yer almıştır. Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C., Dobak

Minare C. ve Alaca Minare Mescidi kare plânlı kübik; Taceddin İbrahim Paşa

C., doğu-batı; Paşa C., kuzey-güney aksına paralel dikdörtgen plânlı prizmal

birer kütle teşkiliyle inşa edilmiş harim mekânları, birer kubbe ile örtülmüştür.

Taceddin İbrahim Paşa C. ve Alaca Minare Mescidi’nde kubbeye geçiş

pandantiflerle sağlanmış; diğer camilerde ise dört cepheye birer sivri kemer,

köşelere de aynı görünüşe sahip birer tromp yerleştirilerek hazırlanan

sekizgen kaideye kubbe oturtulmuştur662.

Son cemaat yeri, Taceddin İbrahim Paşa Camii’nde yoktur; diğerlerinde

ise harimin kuzey yanına bitiştirilmiş, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen

plâna sahip birer revak şeklindedir. Eş büyüklükte kubbelerle örtülmüş son

661- Aşut C., 1969 yılında tamamen yenilendiğinden plân ve mimarîsi bakımından

değerlendirmeye tabi tutulmamıştır.

662- Osmanlı Camilerinde kubbe ve geçiş elemanları hakkında bilgi için bkz., A. Batur,

Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri, Sorunlar ve Biçimler 1300-

1600 (1. Metin, 2. Şekil ve Resimler), İstanbul 1980.

445

cemaat yeri revakı, Alaca Minare Mescidi’nde iki, diğerlerinde üçer bölüm

halindedir ve Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C. ve Dobak Minare C.

revakı silindirik sütunlarla duvar örgüsünden ibaret üzengilere oturan üçer,

Alaca Minare Mescidi revakı ise kare kesitli bir orta ayağa oturtulmuş bir çift

sivri kemer açıklığı ile kuzeye yönelir. Dobak Minare Camii’nde doğu yan,

Alaca Minare Mescidi’nde doğu ve batı yanlar kapalı; Odun Pazarı C. ve

Sofular Camii’nde revakının üç yanı açıktır. Asıl haliyle aynı tarzda yapılan

Bozacı C. son cemaat yerinde ise batı yan muhdes bir duvarla kapatılmıştır.

Merzifon camilerinin minareleri, İstanbulluoğlu Mescidi ile 1995 yılında

yenilenen Dedeoğlu C. hariç tek şerefelidir. Minarelerin bazıları herhangi bir

cephenin kenarına yakın veya harim ile son cemaat yerini ayırır nitelikte kare,

dikdörtgen kesitli birer kaide; bazıları da beden duvarlarının üzerinde ve çatı

hizasından itibaren yükselmektedir. Büyük bir kısmının esasen taş veya

tuğladan yapıldığı bilinmekle beraber, deprem hasarları üzerine ahşap

malzemeyle yenilendiği anlaşılmaktadır. Nitekim en erken tarihli Sultan II.

Murad Camii ile 20. yüzyıl camilerinin minareleri hem malzeme, hem de

görünüş itibariyle fazla bir fark yansıtmamaktadır. Minarelerin petek kısmı,

çoğunlukla gövdenin devamı niteliğindedir; fakat bazılarında (Eyüp Çelebi C.,

Çay C., Buğdaylı C., Akkaş C., Hacı Murteza C., Fenerli C.) şerefe ile aynı

kütle içerisinde bütünleştirildiği ve üst kısmına hareket kazandırıcı kemer

biçimi dekoratif açıklıklar yapıldığı görülmektedir.

Merzifon Camilerinin kapı açıklıkları, diğer yerleşme merkezlerinde

görüldüğü gibi çoğunlukla birer adettir ve kuzeye yönelir. Eyüp Çelebi C.,

kuzey ve batı cephede olmak üzere iki adet kapı açıklığına sahiptir. Sultan II.

Murad C. doğu ve batı; Bozacı C. batı cephesindeki kapı açıklıkları

446

pencereden dönüştürülmüştür. Hanife Hatun C., Aşağı Hacı Hasan C. ve

Akkaş C. kapı açıklıkları ise batıda yer alır.

Mahfiller, Akkaş Camii’nde “L”; Eyüp Çelebi C., Hanife Hatun C. ve

Aşağı Hacı Hasan Camii’nde “U” şema ile, diğerlerinde sadece kuzey kenara

yerleşik konumla karşımıza çıkmaktadır.

Mihraplar, genellikle güney duvar aksına; iki yapıda (Hacı Murteza C.,

İstanbulluoğlu Mescidi) ise eksenden doğuya kaydırılarak yerleştirilmiştir.

İkisi663 yedi kenarlı, yedisi664 beş kenarlı, birisi665 dört kenarlı, onbeşi666 yarım

daire plânlı ve birisi667 içbükey kavisli birer niş biçiminde yapılarak boyuna

dikdörtgen birer kütle ile çerçevelenmiştir. Buğdaylı C. mihrabı bütünüyle

yıkıldığından biçimi hakkında herhangi bir bilgi elde edilememiştir. Başta

Sofular ve Paşa C. olmak üzere bir kısmı onarımlarda yenilenerek veya

yüzeylerine lambri kaplanmak suretiyle aslî özelliklerini kaybetmiştir. Sultan II.

Murad C., Taceddin İbrahim Paşa C., Çay C. ve Aşağı Hacı Hasan C. mihrabı

süsleme programlarıyla dikkat çekicidir. Son yüzyıllara ait mihraplar, herhangi

bir niteliğe sahip değildir.

Minberlerin büyük bir bölümü onarımlar sırasında ahşap malzeme

kullanılarak yenilenmiş, sanat değeri taşımayan basit birer unsurdur. Hacı

663- Taceddin İbrahim Paşa C., Sofular C.

664- Bozacı C., Alaca Minare M., Dobak Minare C., Paşa C., Çay C., Dedeoğlu C., Aşağı

Hacı Hasan C.

665- Sultan II. Murad C.

666- Odun Pazarı C., Eyüp Çelebi C., Hacı Hasan C., Hanife Hatun C., Akkaş C.,

İstanbulluoğlu M., Çorbacı C., Yahya Baş C., Denizli C., Şerbetçi C., Erikçi C., Piri

Baba C., Aşut C., Fenerli C., Şişli C.

667- Hacı Murteza C.

447

Hasan C. ve Çay C. minberleri ise dönemleri itibariyle süslemeleri bakımından

önem arz eden birer eserdir.

Türk mimarîsinde kare plânlı kübik bir mekânın tek kubbe ile

örtülmesinden ibaret camiler, Anadolu’da ilk defa Selçuklu döneminde Konya

ve Akşehir merkezlerinde görülmeye başlanmıştır668. Bazıları kapı açıklığının

da bulunduğu tarafa yerleştirilmiş iki veya üç bölümlü birer giriş mekânına669

da sahiptir. 14. yüzyıldan itibaren Beylikler ve Erken Osmanlı dönemi

mimarîsinde670 fazla sayıda yapılmış bu tarz eserler671, esasen Selçuklu

geleneğini devam ettirmekle birlikte, mekân boyutlarındaki büyüme, son

cemaat yerinin yaygınlaşması bakımından önemli gelişmelere yol açmıştır.

Örtü sistemini taşıyabilmek için önceleri hayli kalın yapılan duvarlar, yapı

668- Konya Beşarebey Mescidi (1213), Hacı Ferruh Mescidi (1215), Erdemşah Mescidi

(1220), Küçük Karatay Mescidi (1248), Aksinne Dibekli Mescidi (13.yy.), Beyhekim

Mescidi (13.yy.), Hoca Hasan Mescidi (13.yy. ikinci yarısı), Sırçalı Mescit (13.yy. ikinci

yarısı), İnce Minareli Medrese Mescidi (1260-1265), Akşehir Taş Medrese Mescidi

(1250) şeklinde sıralanan belli başlı eserler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., M.

Katoğlu, “13. Yüzyıl Konyasında Bir Cami Grubunun Plân Tipi ve Son Cemaat Yeri”,

Türk Etnografya Dergisi, IX (1966), Ankara 1967, s.81-100; S. Dilâver, “Anadolu’daki

Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi Yönünden Önemi”, Sanat Tarihi

Yıllığı, IV (1970-1971), İstanbul 1971, s.17-28; O. Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk

Mimarîsi, Ankara 1991, s.55-62.

669- S. Dilaver (a.g.m., s.21-23), kapı açıklığının yer aldığı cepheye bitişik bu üniteleri

“giriş bölümü” şeklinde nitelendirir; M. Katoğlu ise (a.g.m., s.81, 3. dipnot) önce “giriş

holü” olarak değerlendirmekte ve daha sonra “son cemaat yeri” tabirini kullanarak, M.

Önder’in “dehliz”; İ. H. Konyalı ile Sarre’nin de “son cemaat yeri” dediğini ifade

etmektedir.

670- Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi camileri için bkz., Kızıltan, a.g.e.; A. Kuran, İlk

Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara 1964; aynı yazar, The Mosque In Early

Ottoman Architecture, Chicago 1968; Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i...; G.

Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara 1989.

671- A. Kuran (İlk Devir..., s.3, 5), bu tarz eserleri “Tek Üniteli Cami” şeklinde

adlandırmaktadır.

448

teknolojisinin ilerlemesine paralel gelişen taşıyıcı sistemler vasıtasıyla önemli

ölçüde yükü azaltılarak incelmiş ve dolayısıyla da Selçuklu eserlerindeki

hantal, masif görünüş yerine daha fazla sayıda pencere açıklıklarına sahip,

hareketli, zarif cephe düzenlemeleri belirmiştir. Ayrıca giriş mekânının

çoğunlukla kuzey cepheye bitiştirilerek sabit yer edindiği ve bir revak şekline

dönüşmüş son cemaat yeri haline geldiği, bu şema çerçevesinde minarelerin

de genellikle harimin kuzeybatı köşesine yakın konumlandığı görülmektedir.

Bunlar arasındaki en belirgin farklar ise kubbe geçişleri ve son cemaat yerinin

bölüm sayısında karşımıza çıkmakta, çoğunlukla iki veya üçe ayrılarak

genellikle kubbe, bazen de tonozla örtülmektedir672.

672- Bursa Alâeddin Bey C. (1326): E. H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Yıllık

Araştırmalar Dergisi, I, Ankara 1956, s.115-197 (s.124-125); Kızıltan, a.g.e., s.110-

111 ve A. Kuran, a.g.e., s.6; Behramkale Hüdâvendigâr C. (14.yy. ikinci yarısı):

Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.225; Bursa Kemâlli Asılhan Bey C.

(1382): Ayverdi, a.g.e., s.337; Mudurnu Yıldırım Bâyezid C. (1382): Aslanapa,

Osmanlı Devri..., s.19-20; Karaman Davgandos C. (14.yy. sonu): Diez-Aslanapa-

Koman, a.g.e., s.106; Kütahya Kurşunlu C. (1377): Kızıltan, a.g.e., s.83; A. Altun,

“Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi” Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan

Kütahya, İstanbul 1981-1982, s.171-700 (s.507, P.9); Afyon Ak Mescit (1397):

Kızıltan, a.g.e., s.77; Bulgaristan Eski Zağra (Hamza Bey) Camii (1409): Aslanapa,

a.g.e., s.20; Kütahya Arslan Bey C. (1426-1427): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde

Çelebi..., s.515; Altun, a.g.e., s.525, P.12; Kütahya İshak Fakih Mescidi (1433-1434):

Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.519; Altun, a.g.e., s.597, P.33a; Edirne

Kuşçu Doğan C. (15.yy. ortaları): S. Bayrakal, Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler,

Ankara 2001, s.42; İznik Mahmut Çelebi C. (1442): Aslanapa, a.g.e., s.66; Priştine

Fatih C. (1461): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV..., s.835; R. Vırmıça,

Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri, Ankara 1999, s.596; Hersek Hersekoğlu Ahmet

Paşa C. (15.yy. sonları): Yüksel, a.g.e., s.149; Keşan Hersekoğlu Ahmet Paşa C.

(15.yy. sonları): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV..., s.783; Edirne Taşlık

C. (15.yy. ikinci yarısı): Bayrakal, a.g.e., s.69; Edirne Sitti Sultan C. (1484): Bayrakal,

a.g.e., s.78; Bursa Arab Mehmed C. (1490): Yüksel, a.g.e., s.67; İstanbul Firuz Ağa

C. (1491): Goodwin, a.g.e., s.167; T. Öz, İstanbul Camileri, I. C. (3. Baskı), Ankara

449

Merzifon Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C. ve Dobak Minare C.,

yukarıda ana hatlarıyla belirtmeye çalıştığımız gelişmeleri yansıtan birer

eserdir. Mudurnu Yıldırım Bâyezid C. (1382), Karaman Davgandos C. (14.yy.

sonu), Bulgaristan Eski Zağra (Hamza Bey) C. (1409), Kütahya Arslan Bey C.

(1426-1427) ve İshak Fakih Mescidi (1433-1434), Priştine Fatih C. (1461),

Keşan Hersekoğlu Ahmet Paşa C. (15.yy. sonları), Edirne Sitti Sultan C.

(1484), İstanbul Firuz Ağa C. (1491), Sivrihisar Kurşunlu-Baba Yusuf C.

(1492), Üsküb Mustafa Paşa C. (1492), Edirne Süleyman Paşa C. (Vakfiyesi

1493 tarihli), Yunanistan Narda Faik Paşa C. (15.yy. sonu), Hırvatistan

Helivne-Livno Bal Ağa C. (1514-1515), Eyüp Cezeri Kasım Paşa C. (16.yy.

başı), Taraklı Yunus Paşa C. (1516), Ankara Cenabi Ahmet Paşa C. (1565-

1566), plân ve örtü sistemine göre aynı şemayı yansıtan belli başlı eserler

arasındadır, ancak bazı detaylar açısından çeşitli farklılıkları da mevcuttur.

Edirne Sitti Sultan C. kubbe geçişleri, Merzifon Bozacı C., Odun Pazarı C. ve

Sofular Camii’ndeki gibi üç yüzlü; Mudurnu Yıldırım Bâyezid C., Bulgaristan

Eski Zağra (Hamza Bey) C. kubbe geçişleri de Merzifon Dobak Minare C. ile

aynı biçimde keskin sırtlı tromplarla sağlanmıştır. Edirne Süleyman Paşa C.,

1997, s.61; Sivrihisar Kurşunlu-Baba Yusuf C. (1492): Yüksel, a.g.e., s.373; Üsküb

Mustafa Paşa C. (1492): Yüksel, a.g.e., s.393; Edirne Süleyman Paşa C. (Vakfiyesi

1493 tarihli): Bayrakal, a.g.e., s.97; Yunanistan Narda Faik Paşa C. (15.yy. sonu):

Yüksel, a.g.e., s.355; Amasya Pir Mehmet Çelebi C. (15.-16.yy): Erken, a.g.e., s.238;

Akşehir Hasan Paşa C. (1510-1511): Demiralp, a.g.e., s.50; Hırvatistan Helivne-Livno

Bal Ağa C. (1514-1515): Yüksel, a.g.e., s.428; İstanbul Eyüp Cezeri Kasım Paşa C.

(16.yy. başı): Yüksel, a.g.e., s.431; Sakarya Taraklı Yunus Paşa C. (1516): H. Acun,

Sakarya İli Taraklı İlçesi Ve Yunus Paşa Camii, Ankara 1996, s.22; Ankara Cenabi

Ahmet Paşa C. (1565-1566): Öney, Ankara’da Türk Devri..., s.356, yayınlarda

rastlanan tek kubbeli bir harim ve üç bölümlü son cemaat yerine sahip belli başlı

eserlerdendir.

450

Taraklı Yunus Paşa C. ve Ankara Cenabi Ahmet Paşa C. tromp sırtları

istiridye biçimi dilimli, Helivne-Livno Bal Ağa C. trompu ise kürevî

görünüşlüdür. Diğer camiler pandantif, üçgen kuşağı v.b. geçiş sistemleri

itibariyle değişiklik gösterir. Mudurnu Yıldırım Bâyezid C., Karaman

Davgandos C., Sivrihisar Kurşunlu-Baba Yusuf C., Helivne-Livno Bal Ağa C.,

son cemaat yeri doğu ve batı yanlarının kapalı olması nedeniyle Merzifon

camilerinden ayrılırlar. Ayrıca revak kemerlerini taşıyan ayak veya sütunların

biçimi, minarelerin yeri, kasnak düzenlemesi, pencerelerin sayısı, konumu,

formu ve duvar örgüleri gibi bazı unsurlar da yapılar arasındaki farklılığı

yansıtan diğer özelliklerdir.

Merzifon Alaca Minare Mescidi’ne benzer şekilde tek üniteli ve son

cemaat yeri iki bölümlü eserlerin başlıcaları Manisa Hacı İlyas Bey Mescidi

(1362)673, Edirne Şehabettin Paşa C. (1436-1437)674, Edirne Selçuk Hatun C.

(1455-1456)675, İstanbul Bâb-ı Hümâyûn yakınında Sadrazam İshak bin

İbrahim Paşa Mescidi (15.yy. ikinci yarısı)676, İstanbul Uzunçarşı Yavaşça

Şahin Mescidi (15.yy. ikinci yarısı)677, İstanbul Un Kapanı Yavuz Er Sinan C.

(15.yy. ikinci yarısı)678, Amasya Kilâri Selim Ağa C. (1484)679, Edirne Kadı

Bedreddin C. (1529 yılı öncesi)680, Edirne Hızır Ağa C. (16.yy. ortası)681,

673- Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.29.

674- Bayrakal, a.g.e., s.32.


676- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, III..., s.426, 666.R.

677- Ayverdi, a.g.e., s.532, 831.R.

678- Ayverdi, a.g.e., s.535, 836.R.

679- Yüksel, a.g.e., s.38, 18.Ş.



451

şeklinde sıralanabilir. Edirne Şehabettin Paşa C. ve İstanbul Sadrazam İshak

bin İbrahim Paşa Mescidi kubbe geçişleri, benzer biçimde pandantiflerle

sağlanmış, diğerlerinde tromp veya üçgenler kullanılmıştır. Manisa Hacı İlyas

Bey Mescidi, Edirne Şehabettin Paşa C. son cemaat yeri, Alaca Minare

Mescidi’ndeki gibi doğu ve batı yanları kapalı yapılmıştır. Amasya Kilâri Selim

Ağa C., son cemaat yeri batı kenarının kapalı; diğerleri ise üç yöne de açık

olmaları ve son cemaat yeri revakını teşkil eden kemerlerin silindirik sütunlara

oturması bakımından farklılık arz eder. Ayrıca Manisa Hacı İlyas Bey

Mescidi’nin minaresi yoktur, Edirne Şehabettin Paşa C. ve Hızır Ağa

Camii’nde minarelerin doğu cephede yer alması başka bir farklılıktır.

Bozacı C., Odun Pazarı C., Sofular C., Dobak Minare C. ve Alaca

Minare Mescidi, birbirine yakın ölçülerde mütevazi boyutları, plân, örtü sistemi

ve dış kütle tertibi bakımından dönemlerinin karakteristiklerini sergilemektedir.

Merzifon Taceddin İbrahim Paşa C. ve Kara Mustafa Paşa C., kare

plânlı, kübik gövdeli harim mekânını genişletme çabalarının denendiği farklı

birer eser olarak karşımıza çıkmaktadır. Taceddin İbrahim Paşa C., bu

arayışın erken örneklerinden biridir ve harim mekânını örten kubbenin kuzey,

güneyde yüzeysel çıkıntılı, sağır; doğu, batıda ise diğerleriyle aynı görünüşte

fakat enli birer sivri kemere oturtulması ile doğu-batı aksında yönelen bir

genişletme çabasını yansıtır. Bu tarzdaki ilk denemelerin Bilecik Orhan Gazi

C. (14.yy. ilk yarısı)682 ve İnönü Hoca Yadigar Camii’nde (1374)683

gerçekleştirildiğini, daha sonraları Manisa Aynı Ali C. (15.yy. ikinci yarısı)684,

682- A. Kuran, İlk Devir..., s.16; Goodwin, a.g.e., s.19.

683- Kızıltan, a.g.e., s.108, R.57; A. Kuran, The Mosque..., s.70, Ş.69.

684- Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.247, Plân 26.

452

Lüleburgaz Sokollu Mehmet Paşa C. (1564)685 ve Adana Misis Mescidi

(1659)686 gibi eserlerde de uygulandığını görüyoruz. Bilecik Orhan Gazi C. ve

İnönü Hoca Yadigar C. harim mekânı dört yöne, diğerleri ise Taceddin İbrahim

Paşa Camii’ndekine benzer şekilde doğu ve batı yanlara yerleştirilen enli

kemerlerle genişletilmiştir. Kubbe geçişlerinin hepsinde de pandantiflerle

sağlanması ortak bir özelliktir, ancak Taceddin İbrahim Paşa C. pandantifleri

mukarnas dolgusuyla farklı bir görünüş sergiler. Pandantifli geçiş sisteminin

Osmanlı camilerinde 14. yüzyıl ikinci yarısında kullanılmaya başlandığı, 15.

yüzyılın ikinci yarısından itibaren sistematik hale geldiği ve pek çok eserde

tercih edildiği687 bilinmektedir; ancak mukarnaslarla dolgulanması sık

karşılaşılan bir özellik değildir. Taceddin İbrahim Paşa C., mukarnaslı köşe

geçişleri ile Tokat Hatuniye C. (1485)688 ve İstanbul Firuz Ağa Camii’ne

(1491)689 benzemektedir. Manisa Aynı Ali C. ve Lüleburgaz Sokollu Mehmet

Paşa C., son cemaat yerine sahip olmaları itibariyle ötekilerden ayrılır. Ayrıca

minarelerin konumu ve dış kütle düzenlemesi bakımından da bazı farklılıklar

mevcuttur.

Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii’nde ise harim mekânının kuzeye

doğru genişletildiğini görüyoruz. Kare plânlı, tek kubbeli ana mekânın

kuzeyine aynı hizada sıralanmış, birer tanesi doğu ve batı duvarlara bitişik,

ikisi serbest kare kesitli dört ayak ile kuzey duvar arasına örülen sivri

685- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.183.

686- Erken, a.g.e., s.49.

687- “Küresel üçgen” şeklinde nitelendirilen pandantifli köşe geçişleri hakkında ayrıntılı

bilgi ve kullanıldığı eserler için bkz., Batur, a.g.e. (1. Metin), s.129-132, Tablo 2.

688- Goodwin, a.g.e., s.157.

689- Aslanapa, Osmanlı Devri..., s.146-147.

453

kemerlerle adeta iç son cemaat yeri niteliğinde üç bölümlü bir mekân

hazırlanarak harimin genişletilmesi sağlanmıştır. Ana mekânı örten kubbe,

doğu, batı ve güneyde yüzeysel çıkıntılı, sağır; kuzeyde ise kare kesitli iki

ayağın taşıdığı yayvan-sivri kemerlere oturmaktadır. Köşe geçişlerinde dört

cephedeki kemerlerle aynı görünüşe sahip üçer dilimli tromplar kullanılmıştır.

Kuzeyde yer alan hacmin orta bölümü oval görünüşlü yarım kubbe; yanlar

kuzey-güney istikametinde aynalı tonoz birer örtü sistemine sahiptir. Yan

bölümler, kemer açıklıklarının dar ve basık yapılması nedeniyle ana

mekândan kopuk gibidir, orta bölüm ise geniş ve yüksek bir açıklıkla harime

yöneldiği için kısmen de olsa bir bütünlük sağlanmıştır. Aynı şema ilk defa

İznik Yeşil Camii’nde (1378-1392)690 denenmiş ve sayıca az olmakla birlikte

16. yüzyıl hariç her asırda kullanılagelmiştir691. Edirne Şah Melek C. (1429)692,

Darülhadis C. (1434)693, Gölmarmara Halime Hatun C. (1600)694,

Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa C. (1660’da inşa edilmiş, 1892 yılında

yenilenmiş)695, Kastamonu Alaca Mescit (17.yy.)696, İstanbul Ayazma C.

690- A. Kuran, İlk Devir..., s.13-15; Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.309-

319, 463.R.

691- H. Çal, “Zile Ulu Camisi”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.27-52 (s.37).

692- B. Ersoy, “Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri Hakkında

Düşünceler, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, VI, İzmir 1992, s.47-61, Ş.1; Bayrakal,

a.g.e., s.9-23, Ş.2.

693- A. Kuran, The Mosque..., s.64-65, Ş.58; Bayrakal, a.g.e., s.24-30, Ş.9.

694- N. Özkul, “Gölmarmara Halime Hatun Külliyesi”, Türk Etnografya Dergisi, S.XX,

Ankara 1997, s.131-162 (s.147, Çizim 2).

695- Bilgi ve plân için bkz., F. Bayram, Amasya’nın Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş

Nahiyesindeki Türk Devri Mimarlık Eserleri (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat

Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1994, s.5-10, Ş.1.

Caminin asıl halinde de bu şemaya sahip olduğu konusunda bazı tereddütler vardır,

nitekim Çal (a.g.e., s.38), 1892 yılında yenilendiğini ifade etmektedir.

454

(1757)697, Laleli C. (1759)698, Yozgat Çapanoğlu C. (1779)699, Safranbolu İzzet

Mehmet Paşa C. (1796)700, İstanbul Selimiye C. (1801-1805)701, Nusretiye C.

(1826)702, Dolmabahçe C. (1853)703, Ortaköy C. (1854)704, Bolu Yıldırım

Bâyezid C. (1899 yılında yenilenmiş)705 ve Zile Ulu C. (1904)706 bu tarz

uygulamanın görüldüğü belli başlı eserlerdir. Hepsi de plân itibariyle aynı

şemayı yansıtmakla birlikte, kubbe geçişleri, kuzeydeki hacmin bölümlenmesi,

iki mekânı birbirine bağlayan ayak veya sütunların biçimi, son cemaat yeri, dış

kütle tertibi gibi çeşitli unsurlar bakımından önemli farklılıkları da

bulunmaktadır.

Kara Mustafa Paşa Camii ana mekân kubbesi, köşelerde tromplara,

yanlarda kemerlere oturmakla beraber, örtü sisteminin yükü esasen harim

duvarlarına bindirilmiştir. İznik Yeşil C., Edirne Şah Melek C., Darülhadis C.,

Yozgat Çapanoğlu C. ve Kastamonu Alaca Mescid’de de, köşe geçişleri farklı

yapılmasına rağmen, örtü sisteminin yükü harim duvarlarınca karşılanmıştır.

Gölmarmara Halime Hatun C., İstanbul Ayazma C., Safranbolu İzzet Mehmet

696- K. Bilici, Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (A.Ü.

Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1991, s.78-79, Levha

53.

697- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.286, Plân 635.

698- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.286, Plân 637.

699- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.301, Plân 674; H. Acun, Yozgat İli Türk

Devri Yapıları, I, Ankara 2001 (baskıda).

700- Aslanapa, Osmanlı Devri..., s.415.





705- İ.A.Yüksel, Bolu Yıldırım Bayezid Külliyesi Hamamlar ve İmaret Camii, Ankara

1993, s.6-42, Ş.1.

706- Çal, a.g.m., s.27-52, 1.Plân.

455

Paşa C., İstanbul Selimiye C., Nusretiye C., Dolmabahçe C., ve Ortaköy

Camii’nde yükün cephelerdeki dört büyük kemer tarafından karşılandığını

görüyoruz. Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa C., İstanbul Laleli C., Bolu

Yıldırım Bâyezid C. ve Zile Ulu Camii’nde ise, sekizgen kaidenin köşelerinde

bulunan ve kuzeydekiler serbest diğerleri duvarlara bitişik ayak/sütunlar

tarafından taşınmaktadır.

Edirne Şah Melek C. harimi kuzey yanındaki hacim iki; İstanbul

Selimiye ve Nusretiye C. beş; diğerleri ise Kara Mustafa Paşa Camii’ndeki gibi

üçer bölümlü bir düzenlemeye sahiptir ve çoğunlukla orta bölüm daha geniştir.

Kara Mustafa Paşa C., yan bölümlerin aynalı tonoz, orta bölümün yarım kubbe

ile örtülmesi itibariyle hepsinden farklıdır. Sadece İznik Yeşil Camii’nin yan

bölümleri benzer şekilde aynalı tonoz örtülüdür, fakat burada orta bölüm dilimli

kubbe ile örtülmesi bakımından değişiklik gösterir. Diğer eserlerde genellikle

kubbe, oval kubbe ve tonoz çeşitlemeleri tercih edilmiş bu bölümlerin, esas

itibariyle kadınlar mahfili işlevinde değerlendirildiği anlaşılmaktadır.

Kara Mustafa Paşa’nın İncesu ve Marınca’da yaptırdığı camiler

Merzifon’daki ile yakın benzerlikler sergilemektedir. Özellikle İncesu Kara

Mustafa Paşa C. (1670)707, kare plânlı kübik gövdeli harim mekânı, örtü-geçiş

sistemi, kasnak ve tali akslara yerleştirilmiş sembolik kuleler, mihrap ile

minberin konumu, duvar kütlesi içerisine hazırlanmış mahfil merdivenleri ve

vaiz kürsüsü, minare, cephe düzenlemesi gibi unsurlar bakımından Merzifon

Kara Mustafa Paşa Camii’ne son derece benzemektedir. İki eseri birbirinden

707- A. Kuran, “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki Külliye”,

Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247; M. Denktaş, “İncesu Merzifonlu Kara

Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224.

456

ayıran en belirgin fark ise Merzifon’dakinin kuzeye doğru genişletilmesidir.

Paşa’nın, annesi adına Marınca’da yaptırdığı Abide Hatun Camii (1680)708,

yine duvar bünyesindeki mahfil merdivenleri, vaiz kürsüsü; mihrap, minber ve

minarenin konumu; pencere düzenlemesi gibi iç mekân ve dış kütle tertibiyle

Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii’ne benzer, ancak ahşap çatıyla örtülmesi

bakımından farklılık gösterir. Bahsettiğimiz üç eser arasındaki benzerlikler

aynı mimar tarafından yapılmış olabileceklerini düşündürmektedir. Öte yandan

Kara Mustafa Paşa’nın İstanbul’da yaptırdığı eserlerle Merzifon, İncesu ve

Marınca’dakiler arasında aynı ilişkiyi kurmak mümkün değildir, dolayısıyla

Paşa’nın İstanbul gibi büyük merkezlerde ve taşradaki eserlerinde farklı

ustaların çalıştığı sonucuna ulaşılmaktadır.

Görüldüğü üzere, Taceddin İbrahim Paşa C. ve Kara Mustafa Paşa C.,

hem Merzifon, hem de diğer şehirlerdeki Osmanlı dönemi camileri arasında iç

mekân teşekkülü itibariyle değişiklik gösteren birer eser olarak karşımıza

çıkmaktadır. Kara Mustafa Paşa C., bir yandan döneminin bir yandan da daha

önceki eserlerin vasıflarını yansıtması bakımından istisnai bir öneme sahiptir.

Taş Han, Kara Mustafa Paşa’nın külliye programı içerisinde Türk

mimarîsine kazandırdığı, Merzifon’daki günümüze ulaşabilmiş tek handır.

708- Sözen-Arık-Asova ve diğerleri, a.g.e., s.262, Plân 576; H. Gülgen, Merzifon Kara

Mustafa Paşa Câmii ve Hamamı ile Nârince Abide Hâtun Câmii (Marmara Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk-İslam Sanatları

Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1996, s.49-67.

457

Hanlar, Anadolu Selçuklu mimarîsinde709, önemli ticaret yolları üzerine

tesis edilmiş, yolların güvenliğini sağlayan ve ticarî hayata canlılık kazandıran

yapılar şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Genellikle revaklı, açık bir avlu ile

buna bitişik kapalı kısımlardan meydana gelen710 ancak, az sayıda avlusuz

yapılanlarına da rastladığımız bu dönemdeki eserlerin çoğunda yatakhâne,

aşhâne, erzak anbarı, depo, ahır, samanlık, mescit, hamam, şadırvan,

hastahâne, eczahâne, ayakkabıcı, nalbant gibi her türlü ihtiyacı ücretsiz

karşılayacak tesis-teşkilât yanı sıra bunlara ait gelir ve masrafları idare edecek

bir dîvân ve memur bulunmaktaydı711. Beylikler712 ve Osmanlı713 döneminde,

Selçuklulardan kalma kervansaraylar kullanılmaya devam ederken, bir yandan

aynı geleneği yansıtan menzil hanları, bir yandan da yeni bir grup teşkil etmek

709- Hanlarla ilgili genel bilgi ve Anadolu Selçuklu dönemi hanları için bkz., O. Turan,

“Selçuk Kervansarayları”, Belleten, C.10, Ankara 1946, s.471-496; K. Erdmann, Das

Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil I, II, Berlin 1961; F. Akozan,

“Türk Han ve Kervansarayları”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, S.1,

İstanbul 1963, s.133-167; M.K. Özergin, “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, Tarih

Dergisi, XV/20, 1965, s.141-170; İ. İlter, Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969; M. Cezar,

“Türk Tarihinde Kervansaray”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Ekim 1976),

Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara 1981, s.931-940.

710- C. Güran, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, İstanbul 1978, s.5-

8, 58-60.

711- O. Turan, a.g.m., s.479.

712- Beylikler döneminde inşa edilen hanlarla ilgili geniş bilgi ve çizim için bkz., A. Baş,

Beylikler Dönemi Hanları (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora

Tezi), Konya 1989.

713- Osmanlı dönemi şehir-içi hanları hakkında bkz., G. Cantay, Anadolu’da Osmanlı

Devri Kervansaraylarının Gelişimi (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Türk

ve İslam Sanatları Kürsüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1975; aynı yazar,

“Türkiye’de Osmanlı Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi”, IX. Türk Tarih Kongresi

(Ankara 21-25 Eylül 1981), Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989, s.1381-

1390; Nayır, a.g.e.; Güran, a.g.e.; B. Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı

ile Cephe ve Malzeme Özellikleri”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.75-97.

458

üzere ve daha çok ticarî faaliyetlerin yoğunlaştığı yerleşim merkezlerine

şehiriçi hanları inşa edilmiştir.

Şehiriçi hanlarının özellikle Osmanlı döneminde, 15. yüzyıldan itibaren

devletin daha da güçlenip merkezi otoritenin sağlanması üzerine

yaygınlaştığını görüyoruz. Genellikle kare veya kareye yakın dikdörtgen,

bazen de arsanın durumuna göre asimetrik plâna sahip, tek veya çok katlı,

revaklı bir avlunun etrafına sıralanmış tüccarlara ait depo ve odalarla yolculara

ait mekânlardan müteşekkil binalardır714, ancak iki, üç avlulu veya avlusuz

hanlar da mevcuttur.

Merzifon Taş Han, bu gelişim çizgisi içerisinde Osmanlı şehiriçi

hanlarının önemli bir temsilcisi niteliğindedir. Eser, prizmal bir kütle teşkiliyle

inşa edilmiş kısmen üç katlı, tek avlulu bir düzenlemeye sahiptir ve alt katta

kuzey, güney; üst katta ise doğu, batı yanlar olmak üzere kısmen revaklıdır.

Doğu, batı, güney kenarları iki katlı binanın kuzey kenarı, avlu zemin kotundan

yarım kat aşağıya yerleştirilen ahır bölümü sayesinde üç katlı tasarlanmış,

ancak bu düzenleme yapının dış cephelerindeki iki katlı görünüşüne hiçbir

şekilde yansımamıştır.

Osmanlı şehiriçi hanlarının çoğunlukla iki katlı tasarlandıkları ve üç katlı

hanların özellikle 18. yüzyılda yaygınlaştığı düşünülürse, Taş Han’ın kısmen

üç katlı yapısı önemli bir gelişimi ortaya koymaktadır. Urfa Gümrük Hanı

(1563)715, doğu kenar giriş açıklığı üzerindeki mescidin iki yanında yer alan ve

asma kat şeklinde inşa edilen üç odası ile kısmî üçüncü katın daha erken bir

714- Ersoy, a.g.m., s.75; Nayır, a.g.e., s.259.

715- Bilgi ve plân için bkz., A. Özme, Urfa (Merkez) Hanları (Ankara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara

2000, s.29, 74, Çizim 10.

459

örneğidir. Ancak buradaki üç katlılık Taş Han’daki gibi bir kenarın tamamını

değil, sadece yan bölümlerini kapsamaktadır. İstanbul Kalcılar Hanı716, 18.

yüzyılda, arazinin meylinden dolayı kısmen üç katlı inşa edilmiş nadir

eserlerdendir. 18. yüzyıla tarihlenen İstanbul Büyük Yeni Han, Küçük Yeni

Han, Simkeşhâne, Trabzon Vakıf Han, Sabır Hanı ve 19. yüzyıla ait İstanbul

Yıldız Hanı ile Gaziantep Kumruoğlu Hanı, üç katlı hanların başlıcalarıdır717.

Klasik dönem hanlarında mekânların yerleşimi esas itibariyle alt katta;

avluyu çevreleyen revaklar ve revakların gerisinde tüccar oda-depoları, üst

katta ise revaklı koridorlara birer kapı ve pencereyle irtibatlanan odalardan

müteşekkildir. Taş Han’ın mekân yerleşimi ana hatlarıyla bu şemaya

uymaktadır. Alt katta kuzey ve güney kenarlara revaklı üniteler, doğu ve batıya

tüccar odaları sıralanmıştır. Üst katta ise geleneksel şemadan farklı bir

düzenleme dikkat çeker. Doğu ve batı yanlarda yine revaklı koridorlara açılan

odalar söz konusu iken, kuzey ve güney yanlarda avlu cephelerine de odalar

sıralanmış, böylece bir orta koridor teşkil edilerek mekân/koridor/mekân

şeklinde bir yerleşim plânı ortaya çıkmıştır. İzmir Kızlarağası Hanı (1744)718 ve

İstanbul Simkeşhâne’de (18. yüzyıl)719 de mekân/koridor/mekân tasarımı

uygulanmıştır720. İstanbul Büyük Valide Hanı (17. yüzyıl)721 ile Safranbolu

716- Güran, a.g.e., s.123-124.

717- Ersoy, a.g.m., s.79.

718- Plân için bkz., B. Ersoy, İzmir Hanları, Ankara 1991, s.25, Ş.16-17.

719- Plân için bkz., Güran, a.g.e., s.233.

720- Ersoy, a.g.e., s.125.

721- Plân için bkz., Nayır, a.g.e., s.397, Ş.178; Güran, a.g.e., s.217.

460

Cinci Han’da (17. yüzyıl)722 ise revak/mekân/koridor/mekân şeklinde benzeri

bir düzen görülmektedir723.

Hanlarda, avlu cephelerine hareketlilik kazandıran revaklar, katların

tamamını çevrelediği gibi Merzifon Taş Han’dakine benzer şekilde bir veya

birkaç cepheyle sınırlı da olabilmektedir. İzmir Kızlarağası Hanı724 üst katı,

İstanbul Büyük Yeni Han (1764)725 her üç katı, Tokat Voyvoda Hanı (1626-

32)726 alt katı ve Yazmacılar Hanı (19. yüzyıl sonu)727 her iki katı bu bakımdan

benzer özelliklere sahiptir.

Taş Han’ın örtü sistemi her iki katta da hemen hemen aynı özellikleri

sergiler. Mekânlar ve koridorlarda aynalı; revaklarda ise çapraz tonoz kararlı

bir şekilde kullanılmış ancak, üst katta avlu cephesi akslarına rastlayan

bölümler ile kuzey koridorunda iki bölüm ve giriş açıklığı yukarısındaki cumbalı

oda pandantif geçişli birer kubbeyle örtülmüştür. Kullanımındaki kolaylığı

nedeniyle Selçuklu kervansaraylarından beri hanlarda en çok tercih edilen örtü

sisteminin tonoz çeşitlemesi olduğunu görüyoruz. Amasya Taş Han(1698)728

ve İzmir Girit Hanı(18. yüzyıl)729 alt ve üst kat mekânlarında aynalı tonozun

düzenli bir şekilde kullanılması bakımından Merzifon Taş Han’la ortak

722- Bilgi için bkz., Nayır, a.g.e., s.232-233.

723- Nayır, a.g.e., s.260.

724- Ersoy, a.g.e., s.25, Ş.16-17.

725- Plân için bkz., Güran, a.g.e., s.218.

726- Plân için bkz., Nayır, a.g.e., Ş.174; S. Sunay, Tokat Şehir-İçi Hanları (Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2003, Çizim 6.

727- Plân için bkz., Sunay, a.g.t., Çizim 14-15.

728- B. Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanlarından Önemli Bir Örnek: Amasya Taş Han”, 9.

Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (İstanbul 23-27 Eylül 1991), II.C., Ankara 1995,

s.81-92(s.91-92, Ş.1-2).

729- Ersoy, a.g.e., s.48, Ş.43-44.

461

özelliklere sahip nadir eserlerdendir. İzmir Kızlarağası Hanı, Kastamonu

Urgan Hanı(1748-49)730 ve Manisa Yeni Han’da(1860-62)731 ise üst kat

mekânları aynalı, alt kat mekânları beşik tonoz örtülüdür. Tire Kutu Han(1429),

İstanbul Rüstem Paşa Hanı(1556-68) ve Kızlarağası Hanı(18. yüzyıl), alt ve

üst katlardaki çapraz tonozlu revaklarıyla732 Taş Han’a benzeyen başlıca

yapılardır. Öte yandan Bursa İpek Hanı (1419-21)733, Fidan Hanı(15.

yüzyıl)734, Koza Hanı(1491)735, İstanbul Kürkçü Hanı(15. yüzyıl)736, Edirne

Rüstem Paşa Hanı(1560-61)737 ve daha sonraki dönemlere ait pek çok hanın

üst kat revakında kubbe örtüye düzenli bir şekilde yer verilirken Merzifon Taş

Han üst kat revakındaki kubbelerin avlu eksenlerini belirleyici konumda

yerleştirildiği görülmektedir. Cumbalı mekândaki kubbe örtünün benzerleri

Tokat Deveciler Hanı (16. yüzyıl)738 ve Voyvoda Hanı gibi eserlerde de

kullanılmıştır.

Külliyenin diğer bir tesisi Paşa Camii’nde de görüldüğü gibi örtü

sisteminin eksenlerinde yer alan sekizgen gövdeli tamburlarla, bunların ara

akslarına yerleştirilmiş simgesel ağırlık kuleleri, hanlarda başka uygulaması

bilinmeyen bir özelliktir739.

730- Bilici, a.g.t., Ş.67-68.

731- Kuyulu, a.g.e., Plân 7-8.

732- Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı...”, s.87.

733- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi …, 191.R.

734- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, III..., s.128, 201.R.

735- Plân için bkz., Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid..., 29.Ş.

736- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV..., 876.R.

737- Plân için bkz., A. Kuran, Mimar Sinan…, R.172.

738- Sunay, a.g.t., Çizim 1-2

739- Nayır, a.g.e., s.235-236.

462

Dört cephe boyunca bir dizi eyvan şeklinde sıralanan dükkânlar, şehrin

ticarî hayatı ile doğrudan bağlantılı biçimde sokağa açılmakta ve hanın çarşı

içerisindeki konumunu belirlemektedir. Diyarbakır Deliller Hanı (1527)740, Urfa

Gümrük Hanı741, Diyarbakır Hasan Paşa Hanı (1574)742, Edirne Rüstem Paşa

Hanı743, Tokat Deveciler Hanı744 ve Voyvoda Hanı745, İstanbul Vezir Hanı

(1661)746, Amasya Taş Han747, aynı anlayışı yansıtan belli başlı eserlerdendir.

Taş Han’ı önemli kılan özelliklerin başında gelen ahır mekânı

uygulamasına diğer şehirlerdeki hanlarda da rastlanmaktadır. Yapının boyutu

ve arazinin topoğrafyasına göre konumlandığı anlaşılan ahırlar, bodrum kat

şeklinde, alt kat avlu kenarlarında veya ana binaya bitişik kapalı bir mekân

halinde karşımıza çıkmaktadır748. İstanbul Kürkçü Hanı749, Ankara Çengel Han

(1522-23), İstanbul Büyük Valide Hanı ve Taş Han (18. yüzyıl ikinci yarısı)750

gibi belli başlı eserlerde, ahırın benzeri bir düzenle bodrum katına

yerleştirildiği görülmektedir, ancak avludan yarım kat inilerek ahıra ulaşılması,

katlar arasında yarım kat kot farkı meydana gelmesi ve bu farkın üst kat örtü

740- M. Sözen, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul 1971, s.194, Ş.55.

741- Özme, a.g.t., s.22-23, Çizim 1-2.

742- Bilgi için bkz., Sözen, a.g.e., s.196-199.

743- A. Kuran, Mimar Sinan…, R.172; Cantay, a.g.m., s.1387.

744- Sunay, a.g.t., s.19, Çizim 1.

745- Bilgi ve plân için bkz., Nayır, a.g.e., s.230-231, Ş.174; Sunay, a.g.t., s.35-36, Çizim

6.

746- Nayır, a.g.e., s.233; Güran, a.g.e., s.100.

747- Ersoy, “...Amasya Taş Han”, s.91, Ş.1.

748- Ersoy, “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı...”, s.83-84.

749- Güran, a.g.e., s.83-84.

750- Ersoy, a.g.m., s.83-84.

463

seviyesinde eşitlenmesi Osmanlı hanları içerisinde yalnızca Merzifon Taş

Han’da görülen özel bir tasarımdır751.

Merzifon Taş Han, bir dizi konsolla desteklenerek portal üzerine

yerleştirilmiş cumbalı mekânıyla yine 17. yüzyıl karakteristik özelliği

sergilemektedir ve aynı düzenlemeyi Tokat Voyvoda Hanı752, Safranbolu Cinci

Han753, İstanbul Büyük Valide Hanı754, Leblebici Hanı755, İzmir Kızlarağası

Hanı756, İstanbul Çuhacı Hanı (18. yüzyıl)757 gibi daha pek çok eserde görmek

mümkündür.

Merzifon Taş Han’da yer alan mescit, hanlar için önemli bir tasarımdır.

Mescitlerin şehiriçi hanlarında alt kat, üst kat ve avlu ortasında olmak üzere

başlıca üç şekilde konumlandırıldığı758 ve çoğunlukla ayrı bir mekânın

düzenlendiği görülmektedir. Taş Han’da ise özel bir mescit ünitesi

hazırlanmamış; avlunun kuzey kenar doğu ucundaki üst kata ait odanın avluya

yönelen güneydoğu köşesine küçük bir mihrap eklenerek teşkil edilmiştir. Aynı

uygulamaya 17. yüzyıla ait diğer hanlarda rastlanmaması759 yapıya ayrı bir

değer kazandırmaktadır.

Hanın kuzeybatı köşesine yerleştirilerek simetrik düzeni bozan hela,

banyo mekânları dikkat çeken önemli bir uygulamadır. Çünkü hanların

751- Nayır, a.g.e., s.260.

752- İlter, a.g.e., s.66; S. Sunay, a.g.t., s.36, R.41, 56.

753- Nayır, a.g.e., s.232.

754- Güran, a.g.e., s.97, R.8.

755- Güran, a.g.e., s.93.

756- Ersoy, a.g.e., R.22, 24.

757- Güran, a.g.e., s.117, R.14.

758- Bilgi ve sınıflandırma için bkz., Ersoy, a.g.m., s.84-85.

759- Nayır, a.g.e., s.235.

464

çoğunda böyle ünitelerin bulunup bulunmadığı tam belirlenememektedir.

Tüccar ve yolculara ait odalardan başka bazı mekânların ahır, mescit gibi

amaçlarla kullanıldığı bilinmesine rağmen, bazı mekânların fonksiyonları ise

anlaşılamamaktadır. Eser, Edirne Rüstem Paşa Hanı ve Ankara Hasan Paşa

Hanı ile beraber hamama sahip olduğu bilinen760 ender yapıların başında

gelmektedir.

Han, segment kemerli geniş bir açıklığa sahip portali, üst kat

cephelerine bir dizi halinde yerleştirilen ve hepsi de yekpare düzgün kesme

bloklar halindeki söve taşlarıyla çerçevelenmiş boyuna dikdörtgen biçimi

pencere açıklıkları, mekânlara ait segment kemerli kapı açıklıkları, kare kesitli

kalın ayaklara oturan sivri kemerli taşıyıcı sistemi itibariyle de diğer

şehirlerdeki pek çok hanla aynı özellikleri paylaşmaktadır.

Merzifon Taş Han’ın Amasya Taş Han’ı etkilediği ileri sürülerek her iki

yapıyı da aynı mimarın inşa etmiş olabileceği belirtilmekte761, ancak bu

düşüncenin sadece yapılar arasındaki benzerliklerden kaynaklandığı ve

doğrulayıcı herhangi bir belgenin ortaya çıkarılamadığı anlaşılmaktadır.

Bedesten, Kara Mustafa Paşa’nın Taş Han’la beraber 17. yüzyıl

sonlarına doğru inşa ettirdiği ve çoğu Osmanlı kentinde de görüldüğü gibi

şehrin aktif ticarî merkezini belirleyen bir yapıdır. Türk sivil mimarîsi içerisinde

önemli bir yere sahip bedestenlerin kronoloji bakımından 14. yüzyıl sonları ile

760- Ersoy, a.g.m., s.85.

761- Goodwin, a.g.e., s.363.

465

17. yüzyıl ikinci yarısına kadar belirli bir dönemle sınırlı olduğu762 düşünülürse,

Merzifon Bedesteni’nin bu tarz binaların son örnekleri arasında yer aldığı

anlaşılmaktadır.

Eser, ana hatlarıyla kare plânlı, her biri eş boyutta ve geçişleri

pandantifle sağlanmış kubbe örtülü dokuz kübik bölümden ibaret bir iç mekân

ile dört cephe ortasına yerleşik birer giriş ünitesi ve bunlar arasına sıralanmış

dükkânlardan müteşekkil bir dış kütleye sahiptir.

Merzifon Bedesteni, plân itibariyle İstanbul Galata, Tokat, Kastamonu,

Kayseri, Konya, Maraş ve Sofya şehirlerine tesis edilmiş yedi adet bedestenle

ortak özellikler taşımasına rağmen763, kübik ünitelerin örtü sistemi gibi çeşitli

unsurlar bakımından bazı farklılıkları da mevcuttur. Edirne Eski Cami(1403-

1414)764, Sofya Ulu Camii(15. yüzyıl)765, Kahire Aldin Bey Camii(17. yüzyıl)766

762- M. Tunçel, “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası...,

s.387.

763- Karşılaştırma eserleri hakkında bilgi ve çizim için bkz., Tunçel, a.g.t; İstanbul Galata

Bedesteni hakkında ayrıca bkz., Cezar, Tipik Yapılariyle..., s.244-247, Plân 169-171;

Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri, IV..., s.576-579, 870-872.R.; Tokat

Bedesteni için, Cezar, a.g.e., s.282-283, Plân 214; G. Özdeş, Türk Çarşıları, Ankara

1998, s.183; Kastamonu Bedesteni için, Cezar, a.g.e., s.262; Kayseri Bedesteni

hakkında, Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid..., s.308; A. Baş, Kayseri Ticaret

Yapıları Üzerine Bir Araştırma, Kayseri 1996, s.40-46, Çizim 13; Konya Bedesteni

hakkında, A. Baş-T. Bozkurt, “Konya Bedesteni”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2003, S.10, Konya 2003, s.507-527; Sofya Bedesteni için, M.

Tunçel, “Türk Mimarîsi’nde Bulgaristan’daki Bedesten Binaları”, Balkanlar’da Kültürel

Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000,

Şumnu-Bulgaristan), C.2, Ankara 2001, s.725-762(s.735-737, Çizim 5).

764- A. Kuran, İlk Devir..., s.39-43.

765- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri, IV..., s.854-857, 1265.R.

766- Aslanapa, Osmanlı Devri..., s.363.

466

ve Şam Esad Paşa Hanı(1752)767, aynı plân şemasının Osmanlı mimarîsinde

çeşitli amaçlarla ve farklı yapı türlerinde de uygulandığını göstermektedir768.

Eser, dört cephesindeki dükkân dizileri, dış kütle tertibi ve cephe

akslarına yerleştirilmiş giriş üniteleri ile diğer şehirlerdeki pek çok bedestenle

yakın benzerlikler sergilemektedir ancak, her birinde çift cephesi süslenmiş

portal karakteri, bu tür yapılarda pek rastlanmayan bir uygulamadır769.

Merzifon Bedesteni, plân ve mimarî özellikleri bakımından Osmanlı

bedestenlerinin karakteristik bir temsilcisi mahiyetinde karşımıza çıkmaktadır.

Medrese, Çelebi Sultan Mehmed tarafından 1414-1417 yıllarında

Merzifon’a kazandırılmış bir yapıdır ve plân, mimarîsi itibariyle Erken Osmanlı

dönemi medreselerinin gelişimini yansıtması bakımından istisnai bir yer teşkil

eder.

Eser, esasen kare plân ve prizmal kütle teşkiliyle inşa olunmuş, revaklı,

açık avlulu bir düzenlemeye sahiptir ve dört eyvanlı medrese şemasına770

uygun vasıflarda, doğudaki giriş, batıdaki ana eyvan(yazlık dershâne), kuzey

ve güneydekiler kapalı dershâne olmak üzere, her kenar aksına ana kütleden

kısmen taşırılarak yerleştirilmiş birer ünite bulunmaktadır.

767- A. Raymond (Çev. A. Berktay), Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, İstanbul 1995,

s.182.

768- Tunçel, a.g.m., s.387.

769- Tunçel, a.g.m., s.387.

770- Bu şemadaki eserler Ötüken tarafından “A2 tipi: Dikdörtgen şemalı simetrik

medreseler” şeklinde değerlendirilmektedir, bkz., Y. Ötüken, “Orhan Gazi (1326-1359)

Devrinden Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı

Medreseleri”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Prof. Albert

Louis Gabriel Özel Sayısı), IX, Ankara 1978, s.337-371(s.342).

467

Bazı İslâm yazarları, dönemlerinin en önemli eğitim kurumu sayılan

medreselerin kurucusu olarak Büyük Selçuklu Veziri Nizâm ül-Mülk’ü kabul

etmekle birlikte, İslâm dünyasında özel vakfiyelerle kurulup devlet tarafından

desteklenen bu yapıların Nizâm ül-Mülk’ten önce de mevcut olduğu; nitekim,

Gazneli Sultan Mahmud(997-1030) ve oğlu Sultan I. Mesud(1030-1040)’un

Nîşâpur’da pek çok medrese inşa ettirdiği bilinmektedir771. Medreseler ilk defa

10. yüzyılda Maverâünnehir ve Horasan Bölgesi’nde ortaya çıkmış, ancak

Nizam ül-Mülk tarafından “Nizâmiye” denilen medrese teşkilâtının

kurulmasıyla eğitim müessesesi düzenli ve sistemli bir devlet teşekkülü haline

gelmiştir772.

Nizâmiyelerden hiç birisi günümüze ulaşamadığından plân ve

mimarîleri hakkında bilgi edinilememektedir, fakat A. Godard’ın Hargird

Nizâmiyesi’nde gerçekleştirdiği kazılar, ana akslara yerleştirilmiş birer eyvan

ile bunlar arasına sıralanmış hücrelerden müteşekkil bir yapının mevcudiyetini

ortaya koymaktadır773.

Büyük Selçuklulardan itibaren Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı

döneminde de bazı farklılıklarla devam eden dört eyvanlı medrese şemasının

menşei hakkında muhtelif görüşler ileri sürülmüştür774.

771- A. Kuran, Anadolu Medreseleri..., s.5.

772- A. Kuran, a.g.e., s.5-6.

773- A. Kuran, a.g.e., s.6.

774- Dört eyvanlı medrese şemasının menşei, M. Van Berchem’e göre Suriye,

Mezopotamya veya Kalde’de aranmalıdır, bkz., A. Kuran, a.g.e., s.6; Creswell, bu

şemanın Ortaçağ Kahire evlerinden kaynaklandığını ifade eder, bkz., K.A.C. Creswell,

The Muslim Architecture of Egypt, Oxford 1959, s.120; Godard, dört eyvanlı Horasan

evlerini kaynak göstererek, ilk örneklerinin 10. yüzyıla kadar uzandığını ve

medreselerdeki her eyvanın bir mezhebe ait dershâne fonksiyonu gördüğünü belirtir,

bkz., A. Godard, “Origine de la Madrasa, de la Mosquée et du Caravansérail à Quatre

468

Anadolu Selçuklu medreselerinin kapalı ve daha çok açık avlulu olmak

üzere başlıca iki şekilde tasarlandığını ve mekânların avlu etrafına

sıralandığını görüyoruz775. Açık avlulu medreselerde avlu iki, üç veya dört

yönden revaklarla kuşatılmış ve genellikle ana akslara eyvan yerleştirilmiştir.

Bu dönem eserlerinde çoğunlukla giriş açıklığının karşısına rastlayan ana

eyvan yazlık dershâne fonksiyonu görürdü. Bazılarında kapalı dershâneler de

yer almakla birlikte, bunlar bağımsız oda karakterinde yapılır, eyvanla

bütünleşmezlerdi776. Mekân ve revaklar esas itibariyle tonoz çeşitleri ile

örtülürdü.

Beylikler ve Erken Osmanlı dönemi eserlerinde de aynı şema

uygulanmakla beraber, plân ve mimarî biçimleniş bakımından bazı yeniliklerle

karşılaşıyoruz. Kare veya dikdörtgen plânlılar yanı sıra “U”, “L”, sekizgen

şemaya sahip medreselerin777 inşa edildiğini; ana eyvanın Selçuklu

Iwans”, Ars Islamica, C.XV-XVI, 1951, s.1-9; A. Kuran (a.g.e., s.7-10), Creswell’in ileri

sürdüğü gibi Kahire evlerinin dört değil iki eyvanlı olduklarına değinerek, bir yandan

Godard’ın iddiasına katılmakta, bir yandan da avluların bir kubbe ile kapatılması

nedeniyle Horasan evlerinin ancak kapalı avlulu medreselere örnek teşkil

edebileceğini, açık avlulu medrese menşeinin ise eski Budist manastırlarına (Vihara)

dayandığını ifade etmekte ve batı Pakistan’ın kuzeyinde yer alan eski Taxila

şehrindeki Jaulian Manastırını örnek göstermektedir.

775- Anadolu Selçuklu medreseleri hakkında ayrıntılı bilgi, plân ve fotoğraf için bkz., A.

Kuran, a.g.e.; M. Sözen, Anadolu Medreseleri, C.I, İstanbul 1970; aynı eser, C.II,

İstanbul 1972.

776- A. Kuran, Mimar Sinan…, s.44.

777- İznik Süleyman Paşa Medresesi(1330’lu yıllar), Afyon Gedik Ahmed Paşa

Medresesi(1470 civarı), Bursa Ahmed Paşa Medresesi(15.yy. ikinci yarısı), İnegöl

İshak Paşa Medresesi(1481), Amasya İkinci Bâyezid Medresesi(1486), “U”; Amasya

Ayas Ağa Medresesi(15.yy. sonları), Seferihisar Hereke Köyü Medresesi(1489), “L”;

Amasya Kapı Ağası Medresesi(1489), sekizgen şemalı medreselere örnek teşkil

etmektedir, adı geçen yapılar ve diğer benzerleri hakkında ayrıntılı bilgi ve çizim için

bkz., Y. Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara 1999.

469

medreselerinden farklı biçimde bina kütlesinden dışa taşkın ve daha yüksek

yapılarak778 zamanla kapalı bir dershâne mekânına779 dönüştüğünü;

eyvanların ve diğer birimlerin örtü sistemini teşkil eden tonozlar yerine daha

çok kubbenin tercih edildiğini780; öğrenci hücrelerine ocakların yerleştirildiğini

görüyoruz.

Merzifon Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nin dört eyvanlı şema

tarzındaki yapısı, köşe hücreleri hariç, diğer öğrenci hücreleri ile avluyu dört

yandan çevreleyen revakların tonozlarla örtülmesi Selçuklu medrese

geleneğini hatırlatır. Eyvanlarla dershâne mekânlarının ana kütleden daha

yüksek ve taşıntılı yapılarak, köşe hücreleriyle beraber kubbe ile örtülmesi,

hücrelerde ocak nişlerine yer verilmesi beylikler devrindeki yeniliklerin bir

778- Peçin Ahmed Gazi Medresesi(1375), Bursa Yıldırım Medresesi(14.yy. sonu), Yeşil

Medrese(1418-19), Muradiye Medresesi(1426), Suluova Yolpınar Köyü Kasım Bey

Medresesi(1463-64), Afyon Gedik Ahmed Paşa Medresesi, bu tarzdaki yapıların

başlıcalarıdır. Bahsi geçen eserlerden Peçin Ahmed Gazi Medresesi için bkz., A. Arel,

“Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I, İstanbul

1968, s.60-69(Ş.4); diğerleri ile ilgili geniş bilgi ve çizim için bkz., Demiralp, a.g.e.

779- İznik Süleyman Paşa Medresesi, Bursa Subaşı Eyne Bey Medresesi(14.yy. sonu),

İstanbul Fatih Medreseleri(1463-1471), İnegöl İshak Paşa Medresesi, İstanbul Davud

Paşa Medresesi(1485), Amasya ve Edirne II. Bâyezid(1488) Medreseleri, İstanbul

Atik Ali Paşa Medresesi(15.yy. sonu), ana eyvanın kapalı dershâne mekânına

dönüştüğü belli başlı eserlerdir, daha fazla bilgi ve çizim için bkz., Demiralp, a.g.e.

780- İznik Süleyman Paşa Medresesi, Edirne Saatli Medrese(1447), İstanbul Fatih

Medreseleri, Afyon Gedik Ahmed Paşa Medresesi, İstanbul Davud Paşa Medresesi,

Edirne II. Bâyezid Medresesi, İstanbul Atik Ali Paşa Medresesi gibi başlıca eserlerin

bütün mekânları kubbe; Bursa Yeşil Medrese’de ana eyvan ve revak kubbe, hücreler

aynalı tonoz; Muradiye Medresesi’nde ana eyvan ve giriş eyvanı ile doğu, batı

revaklar kubbe, diğer bölümler aynalı tonoz; İnegöl İshak Paşa Medresesi’nde

dershâne ve hücreler kubbe, revak manastır-aynalı tonoz; Amasya İkinci Bâyezid

Medresesi’nde dershâne ve hücreler kubbe, revak haç tonoz; Amasya Kapı Ağası

Medresesi’nde dershâne ve hücreler kubbe, revak manastır tonozu örtülüdür, ayrıntılı

bilgi ve çizim için bkz., Demiralp, a.g.e.

470

yansımasıdır. Ayrıca yazlık dershâne işlevi gören ana eyvandan başka, kuzey

ve güney akslara yerleştirilen kapalı dershâne mekânları, Osmanlı

medreselerinde bu tarz uygulamanın öncülerindendir781. Edirne Saatli(1447),

Peykler(15. yüzyıl ikinci yarısı) ve Afyon Gedik Ahmed Paşa(1470 civarı)

Medreseleri de ana eyvan yanı sıra kapalı birer dershâneye sahiptir782, ancak

dershânelerin hem birer adet, hem de ana eyvanla yan yana yapılması

bakımından farklılık gösterirler.

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nin en yakın benzerine yine aynı

dönem ve bölgede rastlamaktayız. Amasya Beylerbeyi Hacı Halil Paşa’nın

1413-1415 yılları arasında Gümüş’te inşa ettirdiği medrese783, haçvari dört

eyvan tarzındaki şeması, kare plânlı avlusu, avlu etrafındaki mekânların

simetrik düzeni, doğu eyvanın giriş, batıdakinin ana eyvan, kuzey ve

güneydekilerin kapalı birer dershâne şeklinde yapılarak giriş eyvanı hariç

diğerlerinin ana kütleden taşkın tutulması, hücrelerde ocak nişlerinin

bulunması, duvar örgüsü, dış cephelerdeki pencerelerin düzen ve görünüşleri

781- A. Kuran (Mimar Sinan…, s.44, 66, 30.not), Osmanlı medreselerinde eyvandan

kapalı dershâneye geçişin iki aşamada gerçekleştiğini ve ilk uygulamanın Merzifon

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde yapıldığını ifade etmekle beraber, Orhan Gâzi

zamanına tarihlenen İznik Süleyman Paşa Medresesi ile Yıldırım Bâyezid devrine ait

Bursa Subaşı Eyne Bey Medresesi’nde de kapalı dershânelerin bulunduğunu; fakat,

Süleyman Paşa Medresesi’nin şimdiki biçimini XV. yüzyılda aldığını, Eyne Bey

Medresesi’ndeki eyvanın ise XVII. yüzyılda önü örülmek suretiyle kapalı dershâne

haline dönüştürüldüğünü belirtir. Demiralp(a.g.e., s.220), erken dönem Osmanlı

medreselerinin genel şemalarını dikkate alarak her iki esere ait dershâne

mekânlarının asıl hallerinde de kapalı yapıldıklarını ve eyvan olduklarını gösterecek

her hangi bir iz bulunmadığını ileri sürer.

782- Adı geçen yapıların plânları için bkz., Demiralp, a.g.e., Ş.47, 56, 59.

783- Ayrıntılı bilgi ve plân için bkz., Demiralp, a.g.e., s.55-62, Ş.28; krşl., F. Bayram,

a.g.t., s.53-63, Ş.13.

471

itibariyle Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’ne benzemektedir. Ancak, Hacı

Halil Paşa Medresesi’nde halen açık olan avlu esasen revaksız ve kubbe

örtülüydü, diğer mekânlar da şimdiki gibi düz ahşap tavanlı değil yine birer

kubbe örtü sistemine sahipti. Ayrıca eyvan ve dershânelerin bina kütlesiyle

aynı yükseklikte yapılması, öğrenci hücrelerinin her kenarda birer adet daha

az olması ve kapalı dershâne mekânları da dahil avluya sadece birer kapı ile

açılması, giriş eyvanının dışa taşırılmayarak tek katlı tasarlanması gibi

sıralanabilecek çeşitli unsurlar iki eser arasındaki diğer farklılıklardır. Başka bir

yapı türü olmakla birlikte, Amasya Bâyezid Paşa C.(1414)’nin alt seviyedeki

pencereleri ile her iki medresenin dershâne cephelerindeki alt pencereler

düzen, görünüş ve malzeme itibariyle birbirlerine çok benzemektedir. Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi ile Amasya Bâyezid Paşa Camii’nin aynı mimar

tarafından inşa edilmeleri bu benzerliğin sebebini ortaya koymaktadır.

Merzifon Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde portal kütlesi, sivri

kemerli açıklıkla dışarıya yönelen bir giriş eyvanı hazırlanarak bunun arka

plânına yerleştirilmiştir. Aynı uygulama, yine erken dönem eserlerinden Bursa

Yıldırım, Yeşil ve Muradiye Medresesi’nde de görülür. Eyvanlardan Yeşil

Medrese’ninki yıldız tonoz, diğerleri birer kubbe ile örtülüdür. Çelebi Sultan

Mehmed, Yıldırım ve Muradiye Medresesi’nde eyvanların iki yan duvarına

büyükçe birer niş, Yıldırım Medresesi’nde ise mukarnaslı birer kavsarayla

örtülü ikişer mihrabiye yapılmıştır784. Bursa Orhan C. (1339-40), Yıldırım C.

(14. yüzyıl sonu), Amasya Bâyezid Paşa C., Bursa Muradiye C.(1425-26),

Bursa Seyran Köyü Issız Han (1394-95), Bursa Koza Hanı (1489-91), Bursa II.

784- Bilgi için bkz., Demiralp, a.g.e., s.204.

472

Murad Türbesi (1451) ve Bursa Cem Sultan Türbesi (1479)785, Erken Osmanlı

dönemi mimarîsinde benzeri düzenlemenin, farklı yapı türlerinde de

kullanıldığını göstermektedir.

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, plân ve mimarî özellikleri bir bütün

halinde dikkate alındığında, açık avlulu medreseler arasında geçiş dönemi

özellikleri sergileyen müstesna bir Erken Osmanlı eseri olarak belirmektedir.

Medresenin doğu cephesindeki giriş ünitesi üzerine Amasya Mutasarrıfı

Şair Ziya Paşa tarafından 1866 yılında inşa ettirilen saat kulesi, üç kademeli

bir kaide üzerinde yükselen silindirik gövdesi ile ayrı bir değer katmaktadır.

Tamamen tuğladan yapılmış gövdenin yukarısına bir şerefe ile saatin yer

aldığı ahşap malzemeli sekizgen petek kısmı oturtulmuştur.

Saat kulesi geleneği, Avrupa’da 14. yüzyılda ortaya çıkmakla beraber,

Osmanlı hayatına 16. yüzyıl sonlarına doğru girmiş ve 18. yüzyılla birlikte

giderek yaygınlaşmıştır786. Merzifon Saat Kulesi de bu geleneğin tipik bir

temsilcisidir. Anadolu’nun muhtelif kentlerinde çeşitli biçim ve kuruluşa sahip

bir çok saat kulesi inşa edildiği, büyük bir kısmının üst üste kademeler halinde

yükselen prizmal gövde teşkiliyle hazırlandığı belirlenebilmektedir. Zile (1875),

Ladik (1889), Çorum (1896), Gümüşhacıköy (1900), Vezirköprü (1906-1908)

saat kuleleri787, silindirik gövde, şerefe ve petek bölümlerinden müteşekkil

minare görünüşlü yapıları ile Merzifon Saat Kulesi’ne benzer özellikler

sergilemektedir. Ancak gövdeleri, kaideden şerefeye kadar bir bütün halinde

785- Adı geçen eserlerin portalleri hakkında bilgi, çizim ve fotoğraf için bkz., Ş. Çakmak,

Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Taçkapılar (1300-1500), Ankara 2001.

786- H. Acun, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara 1994, s.5-6, 55.

787- Adı geçen eserlerle birlikte, Anadolu’daki diğer saat kuleleri hakkında ayrıntılı bilgi

ve resim için bkz., Acun, a.g.e.

473

yükselirken, Merzifon Saat Kulesi’nin gövdesi, köşeleri keskin hatlı üç adet

bilezikle dört bölüme ayrılmıştır.

Türbeler, günümüze ulaşabilmiş dört adettir ve kronolojik bakımdan

Künbet Hatun Türbesi (14.yy. sonu, 15.yy. başı), Piri Baba Türbesi (15.yy.

ikinci yarısı) ve Sofular Türbesi (15.yy. sonu, 16.yy. başı) Merzifon’daki halen

mevcut mimarî eserlerin en erken tarihlileri arasındadır. Ahi Kerim Sultan

Türbesi, tamamen yenilendiğinden değerlendirilebilecek nitelikte değildir.

Anılan üç eser de, müstakil birer bina şeklinde yapılmakla beraber, Sofular

Türbesi aynı ismi taşıyan külliyenin bir parçasıdır.

Merzifon türbeleri, Anadolu Türk türbe mimarîsi788 içerisinde her biri

çeşitli gruplarda değerlendirilen birbirinden farklı özellikler sergilemektedir.

Künbet Hatun Türbesi, mevcut durum ve eski fotoğraflardan anlaşıldığı

kadarıyla, bir karenin köşelerine yerleştirilmiş “L” kesitli dört adet ayağın

taşıdığı sivri kemer açıklıklı baldaken tarza sahipti ve sekizgen prizmal bir

kasnak üzerine oturan tek kubbe ile örtülüydü.

Baldaken türbelerin menşei tam belirlenememekle birlikte, Zerdüşt

dinine mensup Pers ve Sasanîler tarafından dini törenler için İran’da yapılan,

788- Anadolu Türk mimarîsinde türbelerle ilgili başlıca çalışmalar için bkz., M.O. Arık,

“Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu (Anatolia), XI,

1967, Ankara 1969, s.57-119; R.H. Ünal, “Az Tanınan ve Bilinmeyen Doğu Anadolu

Kümbetleri”, Vakıflar Dergisi, XI, Ankara 1977, s.121-164; H. Acun, “Manisa’daki

Türbe Mimarisi”, Belleten, C.XLIX, S.195 (Aralık 1985), Ankara 1986, s.479-501; O.C.

Tuncer, Anadolu Kümbetleri, 1, Ankara 1986; aynı yazar, Anadolu Kümbetleri, 2,

Ankara 1991; aynı yazar, Anadolu Kümbetleri, 3, Ankara 1992; Y. Demiriz, Eyüp’de

Türbeler, Ankara 1989; H. Önkal, Tire Türbeleri, Ankara 1991; aynı yazar, Osmanlı

Hanedan Türbeleri, Ankara 1992; aynı yazar, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara

1996; aynı yazar, Selçuklu-Osmanlı Sultanları ve Türbeleri, Ankara 1999.

474

bir karenin köşelerine yerleştirilmiş dört ayağın taşıdığı kemerlerle dışa açılan,

üstü kubbeli tarzdaki “ateşgede”lere uzandığı ve bunlara benzetilen “köşk

mescid”lerle ilişkilendirildiği bilinmektedir789.

Anadolu’da Selçuklu döneminde hiç rastlanmayan ancak, 14. yüzyıldan

itibaren görülen790 ve daha sonraki dönemlerde de muhtelif farklılıklarla devam

eden bu tarzdaki türbelerin büyük bir kısmı kare plân ve kübik gövde teşkiliyle

inşa edilerek külah791 veya kubbeyle792 örtülmüştür, öte yandan altıgen793 ve

sekizgen794 şemalı prizmal gövdelilerle münferit tipleri795 de mevcuttur.

789- Bilgi için bkz., K. Erdmann, “Keykubâdiye’deki Dört Kemerli Bina Hakkında”, Yıllık

Araştırmalar Dergisi, II, Ankara 1957, s.105-109; Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.11-12;

Tuncer, a.g.e., 1, s.365. Ayrıca baldaken kelimesinin etimolojisi ile baldaken türbelerin

menşei, İslam dünyası ve Anadolu öncesi Türk mimarîsinde bu tarzdaki eserlerle ilgili

geniş bilgi için bkz., A. Kılcı, Türkiye’deki XIV ve XV. Yüzyıllara Ait Baldaken Tarzı

Denen Türbeler (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı

yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992, s.15-22.

790- H. Acun, “Yozgat Yöresinden İki Plan Türünde Dört Türbe Örneği”, Bedrettin

Cömert’e Armağan, Ankara 1980, s.409-424(s.412); Tuncer, a.g.e., 3, s.275-276,

363; Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.11-12.

791- Kare plânlı ve külah örtülü baldaken türbelerin başlıcaları hakkında bkz., Kılcı,

a.g.t., s.56-58, Ş.15, Tokat Kiçi Hatun Türbesi (1310); Ayverdi, İstanbul Mi’mârî

Çağının Menşe’i..., s.303-305, R.457, Gebze Malkoçoğlu Mehmed Bey Türbesi

(1385); Tuncer, a.g.e., 3, s.32-35, Kayseri Dört Ayak Türbesi (14.yy); Kılcı, a.g.t.,

s.91-93, Ş.27, Niğde Dört Ayak Türbesi (14-15.yy); Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.60-

63, Ş.2, Bursa Devlet Hatun Türbesi (1414); aynı yazar, s.90-91, Ş.8, Bursa Saraylılar

Türbesi (15.yy. ikinci yarısı); Acun, “Yozgat Yöresinden...”, s.409-410, Plân 1,

Akdağmadeni Çalışkan Köyü Muşallim Ailesine Ait Türbeler (1466-1477); Kılcı, a.g.t.,

s.127-128, Ş.43, Ürgüp Kesikbaş Türbesi (15.yy. sonu).

792- Kare plânlı ve kubbe örtülü belli başlı baldaken türbeler için bkz., Kılcı, a.g.t., s.71-

73, Ş.20, Afyon Garipler Türbesi (1386); s.74-75, Ş.21, İznik Yakup Çelebi Türbesi

(14.yy); s.82-84, Ş.24, Eski Malatya Kanlı Kümbet(14.yy); s.79-81, Ş.23, Ankara

Kesikbaş Türbesi (14.yy. sonu); s.76-78, Ş.22, İznik Üstü Açık Kümbet (14-15.yy);

s.85-87, Ş.25, Amasya Şehzadeler Türbesi (1410); s.105-106, Ş.33, Bursa Umurbey

Türbesi (1461); s.114-115, Ş.37, Amasya Halkalı Dede Türbesi (1475); s.97-98, Ş.29,

Bursa Ebe Hatun Türbesi (15.yy); s.123-124, Ş.41, Bayındır Hacı Sinan Türbesi

475

Künbet Hatun Türbesi ile yaklaşık aynı dönemlerde inşa edilen Afyon

Garipler Türbesi (1386), İznik Yakup Çelebi Türbesi (14.yy), Eski Malatya

Kanlı Kümbet (14.yy), İznik Üstü Açık Kümbet (14-15.yy) ile bir sonraki

döneme ait Bursa Umurbey Türbesi (1461) ve Ebe Hatun Türbesi (15.yy), plân

ve örtü sistemi bakımından benzer özelliklere sahiptir. Örtü sisteminin erken

tarihli eserlerde içte kubbe, dışta piramidal veya konik külahla teşkil edildiğini;

Beylikler döneminden itibaren de duvarlara doğrudan veya kasnak vasıtasıyla

oturan kubbenin ağırlık kazandığını görüyoruz. Karşılaştırma eserlerinde

kubbe doğrudan duvarlara oturmaktadır; Künbet Hatun Türbesi ise sekizgen

kasnağa oturan kubbe örtüsüyle bu geleneğin erken bir temsilcisi

konumundadır. Ayrıca anılan eserlerin ortak bir özelliği de taşıyıcı sistemi,

kare kesitli ayaklara sahip Bursa Ebe Hatun Türbesi hariç, “L” plânlı ayakların

(15.yy. sonu); s.125-126, Ş.42, Bayındır Cinli Mescid Türbesi (15-16.yy); s.129-130,

Ş.44, Eyüp Molla Arap Türbesi (15-16.yy); Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.135-137,

Ş.19, İstanbul Hançerli Sultan Türbesi (1533); s.171-174, Ş.25, İstanbul Fatma Sultan

Türbesi (1588-89).

793- Ürgüp-Damsa Hızır Bey Türbesi (1351-1355): Tuncer, a.g.e., 3, s.133-135; Kayseri

Suyakanmış Hatun Kümbeti (15.yy. ilk yarısı): aynı eser, s.48-49; Tire Rum Mehmed

Paşa Türbesi (15.yy. ikinci yarısı): Önkal, Tire Türbeleri, Ankara 1991, s.77-88, Ş.12;

Edirne Darülhadis Camii Açık Türbe (15.yy. ilk yarısı): Kılcı, a.g.t., s.99-100, Ş.30;

Manisa Paşa Kızı Türbesi (17.yy. başı): Acun, “Manisa’daki Türbe...”, s.492-493, Plân

11, altıgen şemalı, prizmal gövdeli baldaken türbelerin ilk akla gelenleridir.

794- Karaman Karabaş Veli Türbesi (1465): Diez-Aslanapa-Koman, a.g.e., s.87, Ş.117;

Kılcı, a.g.t., 107-108, Ş.34; Eski Van’da 8 Kolonlu 2 Kümbet (15.yy. ikinci yarısı):

Tuncer, a.g.e., 3, s.225; Eyüp Bulak Mustafa Paşa Türbesi (1534): Demiriz, Eyüp’de

Türbeler..., s.20, Plân 6, Anadolu’daki baldaken türbeler arasında sekizgen şemalı

ender eserlerdendir.

795- Amasya Yörgüç Paşa Türbesi (1430): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi...,

s.217, 354.R. ile Ahlat Emin Bayındır Türbesi (1491): Tuncer, a.g.e., 2, s.88, münferit

tipteki baldaken türbelerin başında gelmektedir.

476

teşkil etmesidir. Ankara Kesikbaş Türbesi(14.yy. sonu), yine aynı plân ve örtü

sistemini yansıtmakla beraber, ayak yerine daire kesitli sütunlar kullanılmıştır.

Merzifon Piri Baba Türbesi, alt katı cenazelik olmak üzere fevkâni

kuruluşla inşa edilmiş, kare plânlı, kübik gövdeli bir ziyaret mekânına sahiptir

ve güney yanındaki giriş mekânı ile birlikte kuzey-güney istikametinde

dikdörtgen plânla uzanır. Ziyaret mekânı, kübik gövdenin üst köşelerde

pahlanmasıyla elde edilmiş sekizgen prizmal bir kasnağa oturan tek kubbe ile

örtülüdür. Doğu-batı yönünde dikdörtgen plânlı giriş mekânı, sivri kemerli bir

çift açıklıkla güneye yönelen iki bölümlü revak şeklinde düzenlenerek,

doğudaki kubbe, batıdaki düz tavanla örtülmüştür. Kubbe geçişleri, ziyaret

mekânında dilimli tromp, revakta ise çift yüzlü pandantiflerle sağlanmıştır.

Kübik gövde üzerine doğrudan veya bir kasnak vasıtasıyla kubbe

uygulanan müstakil türbe yapıları 13. yüzyıldan itibaren ortaya çıkmış ve her

bölgede rastlanan yaygın bir tip haline gelmiştir796. Ancak ziyaret mekânının

önüne bir giriş mekânı hazırlanması çok fazla tercih edilen bir tarz değildir.

Giriş mekânlarının ilk uygulamasını teşkil eden eyvan biçimi hacimler, 12.

yüzyılda Dehistan bölgesindeki kümbetlerle başlamış797, Anadolu’da798 ise

796- Arık, a.g.m., s.95-96; bu tarzdaki eserler hakkında ayrıntılı bilgi, resim ve çizim için

bkz., Tuncer, a.g.e., 1-3.

797- Tuncer, a.g.e., 1, s.319.

798- Tunceli-Mazgirt Elti Hatun Kümbeti (13.yy. ilk yarısı): Tuncer, a.g.e., 1, s.251-252;

Konya Ulaş Baba Kümbeti (1261): aynı eser, s.191-194; İznik Kırkkızlar Kümbeti

(14.yy. ortaları): Tuncer, a.g.e., 2, s.123-126; Kayseri Ali Cafer Türbesi (14.yy.

ortaları): Tuncer, a.g.e., 3, s.25-29; Kayseri Emir Sultan Kümbeti (14.yy. ortaları):

Tuncer, a.g.e., 3, s.38-42; Kayseri Şadgeldi Kızı Uluhatun Kümbeti (14.yy. ortaları):

Tuncer, a.g.e., 3, s.46-47; Manisa Saruhan Bey Türbesi (14.yy. ortaları): Acun,

“Manisa’daki Türbe...”, s.480-482, Plân 3; Manisa Revak Sultan Türbesi (1371): Acun,

“Manisa’daki Türbe...”, s.483-484, Plân 4; Manisa Yedi Kızlar Türbesi (14.yy. son

477

fazla rağbet görmemiş ve 15. yüzyıldan itibaren yerini revaklı girişlere

bırakmıştır799.

Yaptığımız araştırmalarda Piri Baba Türbesiyle tamamen benzer

özellikler taşıyan bir esere şimdilik rastlanılmamıştır; ancak, aynı yüzyıl

içerisinde inşa edilen Bursa Yıldırım Bâyezid Türbesi(1406)800 ve Gelibolu

Ahmed Bicân Efendi Türbesi(15.yy. ilk yarısı)801; kare plânlı, kubbe örtülü

kübik birer gövde ile revaklı birer giriş mekânına sahip olması bakımından

yakın benzerlikler sergilemektedir, ayrıca her üç eserin kubbesi de sekizgen

birer kasnağa oturtulmuştur. Bursa Yıldırım Bâyezid Türbesi’ndeki sivri

kemerlerle dışa açılan ve her biri eş büyüklükte birer kubbeyle örtülen üç

bölümlü revak düzeni, revaklı giriş mekânına sahip Osmanlı türbelerinin

öncüsü802 niteliğindedir. Revakın kubbe örtülü üç bölümden meydana gelmesi,

kemerlerin köşelerde “L” kesitli ayaklara, ortada ise iki sütuna oturması ve üç

çeyreği): Acun, “Manisa’daki Türbe...”, s.486-488, Plân 7; Kula Süleyman Şah Türbesi

(14.yy. sonları): R. Bozer, Kula’da Türk Mimarisi, Ankara 1989, s.55-57, Çizim 8;

Tokat Gümüştop(Dazya) Köyü Ali Baba Türbesi(14.yy): E. Yurdakul, “Tokat

Vilayetinin Gümüştop(Dazya) Köyündeki XIV ncü Yüzyıla Ait Eski Eserler”, Vakıflar

Dergisi, VIII, Ankara 1969, s.243-247(s.246-247, Ş.3); Gelibolu Saruca Paşa Türbesi

(1436-37): Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.487; Çandır Şah Sultan Hatun

Türbesi (1499-1500): Acun, “Yozgat Yöresinden...”, s.411, Plân 2; Çayıralan Çerkes

Bey Türbesi (1587-88): Acun, a.g.m., s.412, Plân 3, yayınlara geçmiş eyvan biçimi

giriş mekânına sahip türbelerin başlıcalarıdır. Eyvan, bu eserlerden Elti Hatun

Kümbeti, Ulaş Baba Kümbeti, Kırkkızlar Kümbeti, Ali Cafer Türbesi, Saruca Paşa

Türbesi, Şah Sultan Hatun Türbesi ve Çerkes Bey Türbesi’nde poligonal; diğerlerinde

ise kare veya dikdörtgen plânlı bir gövdeyle birleşmektedir.

799- Bilgi için bkz., Tuncer, a.g.e., 1, s.321, aynı yazar, a.g.e., 3, s.343, 375.

800- Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.464-469, 800.R.; Önkal, Osmanlı

Hanedan..., s.55-59, 1.Ş.

801- Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.493-494, 855.R.

802- Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.57.

478

yöne de açık yapılması Piri Baba Türbesi ile bu eser arasındaki belirgin

farklılıklardır. Gelibolu Ahmed Bicân Efendi Türbesi’nde ise giriş mekânını

teşkil eden revak, köşelerdeki “L” kesitli birer ayak ile duvar örgüsünden ibaret

üzengilere oturan yarım daire kemerli birer açıklıktan ibarettir. Piri Baba

Türbesi’nde revak cephesi, beden duvarlarından daha yüksek yapılarak adeta

vurgulanmıştır. Yıldırım Bâyezid Türbesi’nde revak kütlesinin tamamı beden

duvarlarından yüksek tutulmuş; Ahmed Bicân Efendi Türbesi’nde ise

diğerlerinin aksine daha alçak seviyede ve bir kenarı daha içerlek yapılmıştır.

Ayrıca iç mekân genişliği, pencerelerin sayısı, boyutları ve biçimlenişleri gibi

unsurlar bakımından da bazı farklılıkları mevcuttur. Revak cephesinin kalkan

duvar niteliğinde yükseltilmesi Bursa’ya mahsus bir uygulamadır803 ve

bilhassa camilerde sıkça kullanıldığı görülmektedir804.

Revaklı giriş mekânı düzenlemesi 15. yüzyıl ortalarından sonra daha da

artmış ve özellikle hanedan türbelerinin vazgeçilmez bir unsuru haline

gelmiştir. Nitekim Bursa II. Murad Türbesi(1451), Bursa Şehzade Mahmud

Türbesi(1507), İstanbul Sultan II. Bâyezid Türbesi(1513), Bursa Şehzade

Ahmed Türbesi(1514), İstanbul I. Sultan Selim Türbesi(1522), İstanbul

Şehzadeler Türbesi(1522-1523), İstanbul Şehzade Mehmed Türbesi(1543),

803- Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.266.

804- Koca Nâib Camii (14.yy)’nin öncülüğünü yaptığı bu uygulama Somuncu Baba C.

(1407), Molla Fenârî C. (15.yy başları), Veled-i Yaniç Mescidi (1440), Nalbantoğlu C.

(15.yy. ilk yarısı), Yiğit Köhne C. (15.yy. ilk yarısı), Selçuk Hatun Mescidi (1450), Tuz

Pazarı C. (15.yy. ortaları), Çakırağa Mescidi (15.yy. ortaları), Acem Reis C. (15.yy.

ortaları), Altıparmak C. (15.yy. ortaları), Azeb Bey Mescidi (1455), Sittî Hatun C.

(1459-1460), Hacılar C. (1470), Kara Şeyh C. (16.yy) ve daha pek çok Bursa eserinde

devam etmiştir. Anılan eserlerle birlikte bu tarz uygulamaya sahip diğer Bursa yapıları

için bkz., Ayverdi, a.g.e., I-IV. Ciltler; N. Beşbaş-H.Denizli, Türkiyede Vakıf Abideler ve

Eski Eserler, III, Ankara 1983.

479

İstanbul Hurrem Sultan Türbesi(1559)805 ve daha sonraki dönemlere ait pek

çok Osmanlı türbesinde farklı revak kuruluşlarıyla karşılaşıyoruz. Bu eserlerin

çoğunda revakın ince, zarif sütunlara oturan kemer açıklıklarıyla teşkil edilerek

örtü sisteminde tonoz çeşitlemelerine ağırlık verildiğini ve cephe görünüşünü

kapatmayacak şekilde gövdenin yarı seviyesine kadar yükseldiğini görüyoruz.

Türbelerde cenazelik/mumyalık katı uygulaması, Selçuklulara ait çoğu

eserde806 görülmekle birlikte, Beylikler döneminden itibaren azalmaya

başlamış ve daha sonraki dönemlerde ise kullanılmamıştır. Piri Baba Türbesi,

cenazelik katı itibariyle bir yandan Selçuklu geleneğini devam ettiren, diğer

yandan eyvan tarzı giriş mekânlarının yerini revaklı girişlere bıraktığı bir

dönemin izlerini yansıtan Erken Osmanlı eseri olarak belirmekte ve Bursa

yapılarında yoğunlaşmış bir tasarımın Merzifon gibi uzak bir taşra kentinde de

uygulandığını göstermesi bakımından ayrı bir değer taşımaktadır.

Merzifon Sofular Türbesi, altıgen plân ve prizmal gövde teşkiliyle inşa

edilerek aynı biçimde ikinci bir kademe oluşturan kasnak üzerine tek kubbe ile

örtülmüştür.

Türk türbe mimarîsinde, altıgen plânlı şemaya sahip türbeler, poligonal

gövdeli eserler arasında fazla ilgi görmemiş ve Selçuklular döneminde hemen

hemen hiç uygulanmamıştır, ancak Beylikler devrindeki yeni mimarî arayışlar

ve denemeler sonucu altıgen şemalı türbe sayısının kısmen arttığı, fakat hiçbir

dönemde yaygınlaşmadığı görülmektedir807. Birgi Sultan Şah

805- Bahsedilen türbeler hakkında ayrıntılı bilgi, resim ve çizim için bkz., Önkal, a.g.e.

806- Cenazelik katına sahip Selçuklu dönemi türbeleri için bkz., Tuncer, a.g.e., 1.

807- Önkal, Tire Türbeleri, s.41, 120.

480

Türbesi(1310)808, Tire Yağlıoğlu Türbesi(15.yy. başı)809, Tire Cağaloğlu Ali

Paşa Türbesi(15.yy. ilk yarısı)810, Bursa Hatuniye Türbesi(1449)811, Bursa

Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi(1479)812, İnegöl Tâcü’n-nisa Sultan

Hatun Türbesi(15.yy. ikinci yarısı)813, Manisa Aynı Ali Türbesi(15.yy. son

çeyreği)814, Eyüp Şair Fitnat Hanım Türbesi(18.yy)815 ve Bolu Yozgat Köyü

Kasım Dede Türbesi(tarihi bilinmiyor)816, Merzifon Sofular Türbesi gibi altıgen

plânlı, prizmal gövdeli ve kubbe örtülü başlıca eserlerdendir.

Birgi Sultan Şah Türbesi, Bursa Hatuniye Türbesi, Bursa Şehzade

Mustafa ve Cem Sultan Türbesi ile İnegöl Tâcü’n-nisa Sultan Hatun

Türbesi’nde cephelerden birinin taçkapı niteliğinde düzenlenmesi; Manisa

Aynı Ali Türbesi’nde de eyvan biçimi bir giriş mekânı hazırlanması bu eserlerle

Sofular Türbesi arasındaki belirgin farklılıklardır. Örtü sistemini teşkil eden

kubbe, Birgi Sultan Şah Türbesi, Bursa Hatuniye Türbesi, İnegöl Tâcü’n-nisa

Sultan Hatun Türbesi, Manisa Aynı Ali Türbesi, Eyüp Şair Fitnat Hanım

Türbesi ve Bolu Yozgat Köyü Kasım Dede Türbesi’nde doğrudan duvarlara

otururken, Bursa Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi’nde Sofular

Türbesi’ndeki gibi altıgen bir kasnağa, Tire Yağlıoğlu ve Cağaloğlu Ali Paşa

808- E. Daş, “Türbeler”, Birgi Tarihi, Tarihî Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Ankara

2001, s.115-126(s.124-126, Ş.24).

809- Önkal, Tire Türbeleri, s.41-47, Ş.7.

810- Önkal, Tire Türbeleri, s.48-56, Ş.8.

811- Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.75-78, 5.Ş.

812- Önkal, Osmanlı Hanedan..., s.85-89, 7.Ş.

813- Y.Ötüken-A.Durukan-H.Acun-S.Pekak, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler,

IV, Ankara 1986, s.124, Ş.36.

814- Acun, “Manisa’daki Türbe...”, s.488-489, Plân 8; krşl., aynı yazar, Manisa’da Türk

Devri..., s.408-412, P.46

815- Demiriz, Eyüp’de Türbeler..., s.79-81, Plân 41.

816- S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, II, Ankara 1977, s.332.

481

Türbeleri’nde ise aynı tarzda fakat çift kasnağa oturtulmuştur. Bursa Şehzade

Mustafa ve Cem Sultan Türbesi’nin kubbe geçişleri Sofular Türbesi’ndekine

benzer nitelikte prizmatik üçgenlerden oluşan baklava dilimleri görünüşündeki

bir kuşakla sağlanırken, Tire Yağlıoğlu ve Cağaloğlu Ali Paşa Türbeleri’nde

tromp, diğerlerinde ise pandantif kullanılmıştır. Ayrıca Birgi Sultan Şah

Türbesi, Tire Yağlıoğlu ve Cağaloğlu Ali Paşa Türbeleri, Bursa Hatuniye

Türbesi, Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi, İnegöl Tâcü’n-nisa Sultan

Hatun Türbesi, birer mihraba sahip olmaları bakımından da farklılık teşkil

ederler. Bolu Tekke Köyü Ümmi Sinan Türbesi(15.yy.)817 de altıgen plân ve

prizmal gövdeli bir kuruluş yansıtmakla beraber, örtü sistemi diğerlerinden

farklı biçimde piramidal ahşap bir çatı ile sağlanmıştır.

Merzifon Sofular Türbesi, Selçuklular döneminde rastlanmayan, ancak

Beylikler dönemindeki yenilikler sonucu uygulanmaya başlanan altıgen plânlı

şeması ile az sayıdaki Osmanlı türbelerinden birisidir.

817- Erken, a.g.e., s.335.

482

Hamamlar, Anadolu Türk sivil mimarîsinin önemli bir kısmını teşkil

eder818 ve fetihten günümüze kadar uzanan geniş zaman dilimi içerisinde

zengin bir tür ve farklı plân şemalarıyla karşımıza çıkar. Bir külliye dahilinde

veya müstakil binalar şeklinde inşa edilen bu eserler, bazen erkek ve

kadınlara yönelik ayrı mekânlara sahip çifte; bazen de tek hamam819 olarak

tanzim edilmiştir. Ayrıca köşk, saray, han, kışla, tekke v.b. muhtelif yapıların

bazılarına müstakil, yarı müstakil veya yapı kütlesinin bir bölümünü

kapsayacak çeşitli hacimler halinde ve sınırlı sayıda kişilerin yıkanabileceği

düşünülerek daha küçük boyutlarda özel hamamlar tesis edilmiştir820.

Türk hamamları, esas itibariyle soyunmalık, ılıklık, sıcaklık, su deposu

ve külhan gibi bölümlerden meydana gelmekle beraber, büyük boyutlu

eserlerde aralık şeklinde adlandırılan bir bölüm ile hela ve usturalık mekânları

da mevcuttur821. Hamamlar, tipolojik bakımdan sıcaklık mekânlarının plân

şeması dikkate alınarak başlıca altı ana grupta sınıflandırılmıştır822. Ayrıca

818- Türk hamamları hakkında derli toplu bilgi veren başlıca çalışmalar için bkz., H.

Glück, Die Baeder Konstantinopels, Wien 1921; K. Klinghardt, Türkische Bäder,

Stuttgart 1927; K. A. Aru, Türk Hamamları Etüdü, İstanbul 1949; S. Eyice, “İznik’de

Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi,

C.XI, S.15, İstanbul 1960, s.99-120; A.S. Ünver, “Türk Hamamı”, Belleten, C.37,

S.145, Ankara 1973, s.87-94; A.S. Ülgen, “Hamam”, İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul

1986, s.174-178; Y. Önge, Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara 1995.

819- Günün belli saatlerinde erkekler veya kadınlara hizmet eden tek hamamlar “kuşluk

hamamı” şeklinde adlandırılmaktadır, bkz., Ünver, a.g.m., s.89.

820- Önge, a.g.e., s.11.

821- Türk hamamlarının bölümleri hakkında geniş bilgi ve örnekleri için bkz., Önge,

a.g.e., s.19-40.

822- Eyice tarafından yapılan tasnif şu şekildedir: 1-Haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli

tip; 2-Yıldızvari sıcaklıklı tip; 3-Kare bir sıcaklık etrafında sıralanan halvet hücreli tip;

4-Çok kubbeli sıcaklıklı tip; 5-Ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tip; 6-

483

bazıları, plânlarındaki çeşitli farklılıklarla bu gruplardan birine dahil

edilebilmektedir.

Araştırmalarımız esnasında, Merzifon’da birisi çifte olmak üzere altı

adet hamam tespit edilmiştir. Mevcut durum itibariyle Çifte Hamam, Paşa

Hamamı, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı onarım geçirmiş

vaziyetleri ile halen kullanılırken, Eski Hamam uzun yıllar kapalı ve bakımsız

kalmış, Konak Hamamı’nın bazı hacimleri yıkılmış, sağlam kalan mekânları

ise depo işlevi görmüştür.

Merzifon hamamları tipolojik açıdan düşünüldüğünde altı adet eserden

dördü (Eski Hamam, Paşa Hamamı, Tuz Pazarı Hamamı, Belediye Hamamı)

“haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli tip”, biri (Çifte Hamam) “ortası kubbeli,

enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tip” içerisinde değerlendirilebilir, birisi (Konak

Hamamı) ise diğer yerleşme merkezlerinde de sıkça karşılaşılan ve yukarıdaki

tipolojik sınıflandırmanın dışında kalan, münferit olduğunu düşündüğümüz

küçük ölçülere sahip bir ev hamamıdır.

Haçvari dört eyvanlı, köşe hücreli hamam tipinin tamamen eski Türk

mimarî geleneğine bağlandığı ve menşeinin dört eyvanlı avlulu binalara

dayandığı bilinmektedir823. Anadolu’da daha ilk devirlerden başlayarak son

dönemlere kadar bazı farklılıklarla yaygın bir şekilde kullanılan bu tarz

eserlerde esas mekânı teşkil eden sıcaklık, bir kare içine ana akslar

ortalanarak haçvari konumla yerleştirilmiş dört yan eyvan ile merkezi bir

sekizgen ve köşelerdeki kare biçimi halvet hücrelerinden oluşan simetrik bir

Soğukluk, sıcaklık ve halvet eş odalar halinde olan tip. Ayrıntılı bilgi için bkz., Eyice,

a.g.m., s.108-115.

823- Eyice, a.g.m., s.115.

484

düzene sahiptir824. Merkezi mekân ve halvetler kubbe ile örtülmüştür.

Eyvanların örtü sistemi ise erken tarihli eserlerde çoğunlukla sivri beşik, bazen

824- Ani Menûçehr Hamamı(11.yy.) ve Tigran Honentz Kilisesi yanındaki hamam (12.yy.

ikinci yarısı): Önge, a.g.e., s.119-120, Ş.1-3; İ. Akçay, “İlk Türk Hamamları ve

Şİfahanelerde Isıtma Tertibatı İle İlgili Bir Araştırma”, Ülkemiz, 2/13, 2/14 (basım yeri

yok), 1967, s.22-24; Mardin Sitti Radviyye Hamamı(1176-1185 arası): Önge, a.g.e.,

s.130; Divriği Bekir Çavuş Hamamı(1228): Önge, a.g.e., s.184; Kayseri Hunad Hatun

Hamamı(1238 civarı) erkekler kısmı: Önge, a.g.e., s.207; Konya Sahip Ata

Hamamı(1258): Önge, a.g.e., s.234; Tokat Pervane Hamamı(1275 civarı) erkekler

kısmı: Önge, a.g.e., s.248; Mardin Yeni Kapı Hamamı(13.yy. ikinci yarısı): Altun,

Mardin’de..., s.114-115; Beyşehir Eşrefoğlu Hamamı(1295 civarı): Y. Önge, “Konya

Beyşehir’de Eşrefoğlu Süleyman Bey Hamamı”, Vakıflar Dergisi, VII, İstanbul 1968,

s.139-144; aynı yazar, a.g.e., s.272; Ermenek Karamanoğlu Hamamı(14.yy. başı): B.

Erat, Anadolu’da XIV. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü

Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1997, s.32-34, Ş.8;

Mardin Ulu Cami Hamamı(14.yy. ilk yarısı): Altun, Anadolu’da Artuklu Devri..., s.193,

Plân 25; Bursa Orhan Gazi Hamamı(14.yy. ilk yarısı): Erat, a.g.t., s.115-127, Ş.19-20;

Akşehir Meydan Hamamı(1330): Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki..., s.91, Ş.66;

Balat I No.lu Hamam(14.yy. ortaları): Erat, a.g.t., s.162-168, Ş.25; Karaman

Süleyman Bey Hamamı(14.yy. ortaları): Önge, a.g.e., s.31; Selçuk İsa Bey

Hamamı(14.yy. ikinci yarısı): Erat, a.g.t., s.191-203, Ş.29; Manisa Çukur

Hamam(1366 civarı): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.493, Plân 62; Manisa Dere

Hamamı(14.yy. ikinci yarısı): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.499, Plân 64; Ankara

Eyne Bey Hamamı(14.yy. sonları): Erat, a.g.e., s.401-415, Ş.53; krşl., H.Ö. Barışta,

“Ankara Yıkık Hamam (Eyne Bey Hamamı) 1999 Yılı Kazısı”, 22. Kazı Sonuçları

Toplantısı, 2.C. (22-26 Mayıs 2000 İzmir), Ankara 2001, s.397-410; Bursa Nalıncılar

Hamamı (14.yy.) erkekler kısmı: Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i..., s.288,

436.R; Edirne Tahta Kale Hamamı(1435) erkekler kısmı: Ayverdi, Osmanlı

Mi’mârîsinde Çelebi..., s.472, 811.R., krşl., S. Erken, “Edirne Hamamları”, Vakıflar

Dergisi, X, Ankara 1973, s.403-419(s.408-409, Plân 3); İstanbul Samatya Ağa

Hamamı(1462-71) erkekler kısmı: Glück, a.g.e., R.41; Aru, a.g.e., s.59, Ş.39; Trabzon

Tophane Hamamı(1494): H. Karpuz, Trabzon, Ankara 1990, s.62, Çizim 23; İznik

Hacı Hamza Hamamı(15.yy.): Klinghardt, a.g.e., s.50, Ş.57; İstanbul Aksaray Bâyezid

Hamamı(1507): Aru, a.g.e., s.67, Ş.53; Kilis Hoca Hamamı(16.yy. başı): A. Dündar,

Kilis’teki Osmanlı Devri Mimarî Eserleri, Ankara 1999, s.405; İstanbul Zeyrek Çinili

Hamam(1540): A. Kuran, Mimar Sinan..., s.92; Kilis Eski Hamam(1562) ve Paşa

Hamamı(1562): Dündar, a.g.e., s.418, 438; İstanbul Edirnekapı Mihrimah Sultan

485

de beşik ve çapraz tonozdan meydana gelirken, 14. yüzyıldan itibaren başta

aynalı olmak üzere yıldız, dilimli, tekne v.b. değişik tonoz çeşitlerinin

yaygınlaştığı; nadiren de kubbe, yarım kubbe ile örtüldüğü görülmektedir.

Araştırma kapsamımızdaki Eski Hamam, Paşa Hamamı, Tuz Pazarı

Hamamı ve Belediye Hamamı, aynı geleneğin Merzifon’da 15. yüzyıldan 19.

yüzyıla kadar uygulandığını ortaya koyan birer eserdir. Merkezi mekân ve

halvet hücreleri hepsinde de birer kubbe ile örtülüdür. Eyvanlar, merkezi

mekâna sekizgenin ara akslarındaki dört kenara göre takriben bir misli daha

uzun birer kenarla bağlantılı dikdörtgen plâna sahiptir. Eski Hamam sıcaklık

eyvanları sivri beşik; diğerlerinin eyvanları aynalı birer tonoz kullanılarak

örtülmüş ve merkezi mekâna geniş birer sivri kemerle açılmıştır. Sekizgenin

kısa kenarlarını teşkil eden duvarların orta bölümüne ise köşe halvetlerinin

kapı açıklıkları yerleştirilmiştir. Paşa Hamamı, halvet kapılarının her iki yanına

birer niş hazırlanması sebebiyle diğerlerinden farklıdır.

Hamamı(1565): A. Kuran, Mimar Sinan..., s.395; Edirne Sokollu Mehmed Paşa

Hamamı (1569) erkekler kısmı: A. Kuran, Mimar Sinan..., s.397; Kilis Hasan Bey

Hamamı (16.yy. sonu): Dündar, a.g.e., s.453; Aydın Çifte Hamam (16.yy.) erkekler

kısmı: S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I (İlâveli II. Baskı), Ankara

1983, s.691; Antalya Elmalı Bey Hamamı (16.yy. sonu-17.yy. başı): Erken, a.g.e.,

İlâveli II. Baskı, s.637; İstanbul Aksaray Kızlarağası Hamamı (1669-70): Aru, a.g.e.,

s.116, Ş.115; İzmir Yeşildirek Hamamı (17.yy.): H. Ürer, İzmir Hamamları, Ankara

2002, s.56, Ş.16; Kilis Tuğlu Hamamı(1785): Dündar, a.g.e., s.465; Yozgat

Çapanoğlu Çifte Hamamı(1793) erkekler kısmı: H. Acun, Yozgat İli Türk Devri

Yapıları, I, Ankara 2001, s.167, Plân 10 (baskıda); Yozgat Başçavuş Çifte

Hamamı(19.yy. ilk yarısı) erkekler kısmı: Acun, a.g.e., s.174, Plân 11; Trabzon

Meydan Hamamı(19.yy. sonu): Karpuz, a.g.e., s.67, Çizim 27; Akşehir Yukarı

Hamam(19.yy. sonu-20.yy. başı): Demiralp, a.g.e., s.99, Ş.71, Antalya Çifte

Hamam(tarihi belirsiz) erkekler kısmı: Erken, a.g.e., İlâveli II. Baskı, s.575, yayınlara

geçmiş haçvari dört eyvanlı, köşe hücreli sıcaklığa sahip hamamların başlıcalarıdır.

Ancak aynı tarzdaki eserlerin daha fazla sayıda olduğu bilinmektedir.

486

Eserlerin ortak bir özelliği de hamamların çoğunda görüldüğü gibi

soyunmalık, soğukluk ve ılıklık mekânlarına sahip bulunmalarıdır, ancak Tuz

Pazarı Hamamı’nda soğukluk bölümü mevcut değildir. Mekânlar, Eski

Hamam, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı’nda aynı eksen boyunca

sıralanırken, Paşa Hamamı, “L” şeklinde bir düzenlemeye sahiptir ve

soyunmalıkla soğukluk L’nin kısa kolunu, ılıklık, sıcaklık, su deposu, külhan

uzun kolunu teşkil eder. Manisa Çukur Hamam(1366 civarı), Manisa Dere

Hamamı(14.yy. ikinci yarısı), Kilis Hoca Hamamı(16.yy. başı) ve daha geç

döneme ait Yozgat Başçavuş Çifte Hamamı(19.yy. ilk yarısı) erkekler kısmı,

mekânların tertiplenmesi bakımından Paşa Hamamı’na benzer eserlerden

sadece birkaçıdır.

Soyunmalık mekânları kare plânlı, kübik gövdeli yapılarıyla bina

kütlesine hakim görünüşlüdür. Eski Hamam soyunmalık mekânı, bir kısmı

sağlam kalabilmiş bölümlerden anlaşıldığı kadarıyla sekizgen plânla

yerleştirilmiş kare kesitli ahşap direklerle desteklenen ve ortasında aydınlık

feneri bulunan ahşap konstrüksiyonlu bir çatı ile örtülüydü. Ahşap çatılı

soyunmalığa sahip hamamların Anadolu’daki en eski örneği muhtemelen Ani

Menûçehr Hamamı (11.yy.) idi ve aynı tarz örtü sistemi, Konya Sahip Ata

Hamamı(1258), Tokat Pervane Hamamı(1275 civarı), Beyşehir Eşrefoğlu

Hamamı(1295 civarı) gibi pek çok eserde tatbik edilmiştir825. Paşa Hamamı ve

Tuz Pazarı Hamamı soyunmalık mekânları kârgîr birer kubbe ile örtülüdür.

Belediye Hamamı soyunmalığı ise halen ortası kubbe, etrafı düz tavanlı

betonarme örtüsü ile tamamen muhdestir.

825- Bilgi için bkz., Önge, a.g.e., s.20.

487

Soğukluklar, Eski Hamam ve Belediye Hamamı’nda dikdörtgen; Paşa

Hamamı’nda ise “L” plânla düzenlenmiş birer mekândır. Anadolu’da Selçuklu

döneminden itibaren görülen ve soyunmalıkla ılıklık mekânları arasında kalan,

bazen büyük bazen küçük ebatta tutulmuş, kubbe veya tonoz örtülü bölümler

aralık şeklinde adlandırılmıştır826. Bazıları hela ve usturalık gibi hacimleri de

içeren bu mekânlar, klasik devir Osmanlı hamamlarında da varlığını korumuş,

fakat 16.yüzyıldan itibaren giderek ortadan kalkmıştır827. Eski Hamam

soğukluğu, örtü sistemi itibariyle üç bölüme ayrılmış ve ortadakine kubbe,

yanlardakilere birer sivri beşik tonoz örtülmüştür. Paşa Hamamı soyunmalığı

da iki adet sivri kemerli açıklıkla birbirinden ayrılmış üç bölümlü bir düzen

yansıtmakla birlikte, L’nin kısa kolunu teşkil eden büyük hacim doğu-batı;

ortadaki bölüm kuzey-güney yönünde aynalı tonoz; batıdaki üçüncü bölüm ise

kubbe ile örtülmüştür. Belediye Hamamı soğukluğu, biri kubbe, diğeri yarım

aynalı tonoz örtü sistemine sahip iki bölümlüdür. Her üç eser, soğukluk kısa

kenarlarından birinin birer hela mekânıyla irtibatlanması bakımından da

benzerlikler sergilemektedir.

Ilıklık mekânları, soyunmalık ile sıcaklık arasında yer alan esas

bölümlerden biridir ve bazı hamamlarda kubbe-tonoz örtülü dikdörtgen828,

826- Geniş bilgi ve bu mekâna sahip eserlerden bazıları için bkz., Önge, a.g.e., s.22-24.

827- Önge, a.g.e., s.22.

828- Mardin Sitti Radviyye Hamamı (1176-1185 arası), Divriği Bekir Çavuş Hamamı

(1228), Kayseri Hunad Hatun Hamamı (1238 civarı) erkekler kısmı, Mardin Ulu Cami

Hamamı (14.yy. ilk yarısı), Edirne Tahta Kale Hamamı (1435) erkekler kısmı, İstanbul

Samatya Ağa Hamamı (1462-71) erkekler kısmı, Zeyrek Çinili Hamam (1540),

İstanbul Edirnekapı Mihrimah Sultan Hamamı (1565), Edirne Sokollu Mehmed Paşa

Hamamı (1569) erkekler kısmı, Aydın Çifte Hamam (16.yy.) erkekler kısmı, Antalya

Elmalı Bey Hamamı (16.yy. sonu-17.yy. başı), İstanbul Aksaray Kızlarağası Hamamı

(1669-70), İzmir Yeşildirek Hamamı (17.yy.), Yozgat Çapanoğlu Çifte Hamamı (1793)

488

bazılarında ise kubbe örtülü kare plânla829 karşımıza çıkar. Merzifon Eski

Hamam, Paşa Hamamı, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı ılıklık

mekânları, sıcaklığa paralel dikdörtgen plânla uzanır, ancak, Eski Hamam’da

kuzey kenara bir halvet, Paşa Hamamı’nda ise güney kenara bir usturalık

mekânı yerleştirilmesi nedeniyle boyları daha kısadır. Örtü sistemi Eski

Hamam, Tuz Pazarı Hamamı ve Belediye Hamamı’nda üç, Paşa Hamamı’nda

iki bölümlüdür. Eski Hamam ve Belediye Hamamı ılıklık mekânları, soğukluk

mekânlarıyla aynı tarz örtüye sahiptir. Tuz Pazarı Hamamı’nda orta bölüm

kubbe, yanlar aynalı tonoz; Paşa Hamamı’nda kuzey bölüm kubbe, güney

bölüm aynalı tonoz örtülüdür.

Eski Hamam, ılıklığın kuzeyine yerleştirilmiş dairevî plânlı ve kubbe

örtülü halvet hücresi ile dikkat çeker. Hamamların çoğunda ılıklık mekânının

bir yanına hela-usturalık gibi bölümlerin teşkil edildiği830 görülmekle birlikte,

erkekler kısmı, Yozgat Başçavuş Çifte Hamamı (19.yy. ilk yarısı) erkekler kısmı,

dikdörtgen plânlı ılıklık mekânına sahip eserlerden bazılarıdır.

829- Ani Menûçehr Hamamı(11.yy.) ve Tigran Honentz Kilisesi yanındaki hamam (12.yy.

ikinci yarısı), Konya Sahip Ata Hamamı (1258), Beyşehir Eşrefoğlu Hamamı (1295

civarı), Bursa Orhan Gazi Hamamı (14.yy. ilk yarısı), Akşehir Meydan Hamamı

(1330), Karaman Süleyman Bey Hamamı(14.yy. ortaları), Manisa Çukur Hamam

(1366 civarı), Manisa Dere Hamamı (14.yy. ikinci yarısı), Ankara Eyne Bey Hamamı

(14.yy. sonları), Bursa Nalıncılar Hamamı (14.yy.) erkekler kısmı, kare plânlı, kubbe

örtülü ılıklık mekânına sahip başlıca eserlerdendir.

830- Kayseri Hunad Hatun Hamamı erkekler kısmı, Konya Sahip Ata Hamamı, Beyşehir

Eşrefoğlu Hamamı, Bursa Orhan Gazi Hamamı, Akşehir Meydan Hamamı, Karaman

Süleyman Bey Hamamı, Manisa Çukur Hamam, Manisa Dere Hamamı, Ankara Eyne

Bey Hamamı, Bursa Nalıncılar Hamamı erkekler kısmı, Edirne Tahta Kale Hamamı,

İstanbul Samatya Ağa Hamamı erkekler kısmı, Trabzon Tophane Hamamı, İstanbul

Zeyrek Çinili Hamam, İstanbul Edirnekapı Mihrimah Sultan Hamamı, Yozgat

Çapanoğlu Çifte Hamamı erkekler kısmı, ılıklık mekânının bir yanına hela-usturalık

gibi bölümlerin yerleştirildiği eserlerden yalnızca bir kaçıdır.

489

dairevî plânlı halvet uygulaması aynı dönem içerisinde şimdilik benzerine

rastlayamadığımız bir özelliktir.

Merzifon Çifte Hamam, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ile su deposu

mekânlarına sahip bir eserdir, ancak erkekler ve kadınlar kısmının soyunmalık

mekânları, erkekler kısmının batı kenarına bitişik yerleştirilen ve kadınlar kısmı

ılıklık mekânına dik uzanan bir soğukluk bölümü ile birbirinden ayrılmıştır. Türk

mimarîsinde çifte olarak inşa edilen hamamlarda, erkekler kısmının kadınlar

kısmına oranla genellikle daha büyük boyutlarda tasarlandığı ve kadınlara ait

giriş cephesinin geriye çekildiği görülmektedir. Merzifon Çifte Hamam’da,

erkekler kısmı soyunmalık, ılıklık ve sıcaklık mekânlarının daha büyük

boyutlarda yapılması aynı geleneğin devam ettirildiğini göstermekle birlikte,

erkekler kısmı halvet hücreleri daha küçük ölçülere sahiptir ve kadınlar kısmı

soyunmalık mekânı binanın genel simetrisini bozacak şekilde “L” şema ve

yamuk bir plânla yerleştirilmiştir.

490

Eser, “ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli” hamamların831 bir

temsilcisi niteliğindedir. Erkekler ve kadınlar kısmının sıcaklıkları doğu-batı

yönünde dikdörtgen plânlıdır ve kuzey-güney duvarları arasında uzanan iki

831- Tokat Pervane Hamamı(1275 civarı) kadınlar kısmı: Önge, a.g.e., s.248; Bursa

Nalıncılar Hamamı(14.yy.) kadınlar kısmı: Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının

Menşe’i..., s.288, 436.R.; Bursa Şengül Hamamı(14.yy.): Ayverdi, İstanbul Mi’mârî

Çağının Menşe’i..., s.480, 827.R.; Edirne Gazi Mihail Bey Hamamı(1422) erkekler

kısmı: Erken, a.g.m., s.406-408, Plân 2; Bursa Muradiye Hamamı(1426): Ayverdi,

Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.321, 573.R.; Edirne Tahta Kale Hamamı(1435)

kadınlar kısmı: Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.472, 811.R.; Ankara

Karacabey Hamamı(1440) kadınlar kısmı: Öney, a.g.e., s.149-150, Plân 72; Tire

Yeniceköy Hamamı(14.yy. ikinci yarısı-15.yy. ilk yarısı): C. Çakmak, Tire Hamamları,

Ankara 2002, s.43, Çizim 7; Edirne Mezitbey Hamamı(15.yy. ilk yarısı): Erken, a.g.m.,

s.414-415, Plân 9; Manisa Alaca Hamamı(15.yy. ortaları) erkekler kısmı: Acun,

Manisa’da Türk Devri..., s.504, Plân 65; Afyon Gedik Ahmet Paşa Hamamı(15.yy.

ikinci yarısı) erkekler kısmı: Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri, III..., s.19,

33.R.; Tire Molla Arap Hamamı(15.yy. ikinci yarısı): C. Çakmak, a.g.e., s.58, Çizim 10;

Zile Taceddin İbrahim Paşa Hamamı(1496) erkekler kısmı: H. Çal, “Zile Hamamları”,

Türk Etnografya Dergisi, XVIII, Ankara 1988, s.103-124(s.116); Eyüb Çifte

Hamam(15.yy. sonları) erkekler kısmı: Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri,

III..., s.354, 564.R.; İznik Büyük Hamam(15.yy.): Eyice, a.g.m., s.119, R.4; Niksar

Çavuş Hamamı(15.yy.): H. Çal, Niksar’da Türk Eserleri, İstanbul 1989, s.75, 14.Plân;

İzmir Lüks Hamamı(15.yy.?): H. Ürer, İzmir Hamamları, Ankara 2002, s.49, Ş.14; Tire

Eski-Yeni Hamam(16.yy. ilk yarısı) kadınlar kısmı: C. Çakmak, a.g.e., s.67, Çizim 12;

Manisa Hüsrev Ağa Hamamı(1558): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.523, Plân 68;

Edirne Sokollu Mehmed Paşa Hamamı(1569) kadınlar kısmı: A. Kuran, Mimar

Sinan..., s.397; Aydın Çifte Hamam(16.yy.) kadınlar kısmı: Erken, a.g.e., İlâveli II.

Baskı, s.691; Bolu Sultan Hamamı (16.yy.?): Yüksel, Bolu Yıldırım Bayezid

Külliyesi..., s.70, Ş.8; Edirne Aptullah Hamamı(16.yy.?): Erken, a.g.m., s.414, Plân 8;

Manisa Dilşikar Hamamı(16.yy. ikinci yarısı) erkekler kısmı: Acun, Manisa’da Türk

Devri..., s.532, Plân 70; Tire Mehmet Ağa Hamamı(16-17.yy. arası) erkekler kısmı: C.

Çakmak, a.g.e., s.82, Çizim 15; Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa

Hamamı(1658): F. Bayram, a.g.t., Ş.3; aynı yazar, “Amasya İli Gümüşhacıköy İlçesi

ve Gümüş Nahiyesinden Üç Hamam”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, S.I,

Ankara 2000, s.87-93(s.88, Ş.1); Yenişehir Çifte Hamam(17.yy.) kadınlar kısmı:

Klinghardt, a.g.e., s.53, Ş.61; İzmir Namazgâh Çifte Hamamı(17.yy.): Ürer, a.g.e.,

s.54, Ş.15, bu tarzdaki eserlerin başlıcalarıdır.

491

adet sivri kemerle üç bölüme ayrılarak örtü sisteminde ortadaki ana mekâna

bir kubbe, yanlardaki eyvanlara ise erkekler kısmında aynalı, kadınlar

kısmında yarım birer çapraz tonoz yerleştirilmiştir. Her iki kısım da ana

mekânın kuzeyine yan yana hazırlanmış, kubbe örtülü ikişer adet halvet

hücresi ile simetrik bir düzen sergilerken, erkekler kısmında, ana mekânın

güneydoğusuna bir halvet hücresi daha yerleştirilmesi iki kısmı birbirinden

ayıran en belirgin farklılıktır.

Anadolu’da sıkça karşılaştığımız bu tarz eserlerden Bursa Şengül

Hamamı(14.yy.), Edirne Tahta Kale Hamamı(1435) kadınlar kısmı, Edirne

Mezitbey Hamamı(15.yy. ilk yarısı), Manisa Alaca Hamamı(15.yy. ortaları)

erkekler kısmı, Afyon Gedik Ahmet Paşa Hamamı(15.yy. ikinci yarısı) erkekler

kısmı, Eyüb Çifte Hamam(15.yy. sonları) erkekler kısmı, Niksar Çavuş

Hamamı(15.yy.), sıcaklık mekânlarının düzenlenişi itibariyle Merzifon Çifte

Hamam erkekler kısmı; Tokat Pervane Hamamı kadınlar kısmı(1275 civarı),

Bursa Nalıncılar Hamamı(14.yy.) kadınlar kısmı, Edirne Gazi Mihail Bey

Hamamı erkekler kısmı(1422), Bursa Muradiye Hamamı(1426), Ankara

Karacabey Hamamı(1440) kadınlar kısmı, Tire Yeniceköy Hamamı(14.yy.

ikinci yarısı-15.yy. ilk yarısı), İznik Büyük Hamam(15.yy), Zile Taceddin

İbrahim Paşa Hamamı(1496) erkekler kısmı, Tire Molla Arap Hamamı(15.yy.

ikinci yarısı), İzmir Lüks Hamamı (15.yy.?), Tire Eski-Yeni Hamam (16. yüzyıl

ilk yarısı) kadınlar kısmı, Manisa Hüsrev Ağa Hamamı (1558), Manisa Dilşikar

Hamamı (16.yy. ikinci yarısı), Aydın Çifte Hamam (16.yy.) kadınlar kısmı, Bolu

Sultan Hamamı (16.yy.?), Tire Mehmet Ağa Hamamı (16-17.yy. arası)

erkekler kısmı, Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet Paşa Hamamı(1658),

Yenişehir Çifte Hamam(17.yy.) kadınlar kısmı, İzmir Namazgâh Çifte

492

Hamamı(17.yy.) da Merzifon Çifte Hamam kadınlar kısmı ile aynı şemayı

yansıtmakla birlikte eyvanların örtü sistemi, ılıklık ve soyunmalık mekânlarının

biçimlenmesi gibi çeşitli unsurlar bakımından bazı farklılıkları da beraberinde

getirmektedir.

Merzifon Çifte Hamam, erkekler kısmı soyunmalık mekânının kare

plânı, ortasında aydınlık feneri bulunan ahşap çatılı örtüsü ve ahşap direkli

sekizgen destek sistemi itibariyle aynı yüzyılın başlarında inşa edilen Eski

Hamam ile ortak özelliklere sahiptir. Kadınlar kısmı soyunmalık mekânı ise bir

hayli tamir ve tadil görmekle birlikte yine ahşap çatılıdır ve ortasına

yerleştirilmiş bir aydınlık feneri mevcuttur.

Eserin ılıklık mekânları her iki kısımda da dikdörtgen plânla uzanmakla

birlikte, kadınlar kısmı, biri beşik tonoz, diğeri kubbe örtülü iki; erkekler kısmı,

batıdaki aynalı tonoz, ortadaki kubbe, doğudaki dilimli tonoz/yarım kubbe

örtülü olmak üzere üç bölümden müteşekkildir. Eser, ılıklıklarının plânı ve örtü

sistemi itibariyle Merzifon’daki diğer hamamlarla benzer özelliklere sahiptir,

ancak Çifte Hamam, erkekler kısmı ılıklığındaki dilimli tonoz/yarım kubbe örtü

sistemi ile farklılık teşkil eder.

Erkekler kısmına ait soğukluk mekânı, plân ve bir kenarının hela-

usturalık hacimlerine irtibatlanması bakımından Eski Hamam, Paşa Hamamı

ve Belediye Hamamı ile benzerlikler yansıtırken, boydan boya beşik tonoz

örtülü tek bölümden ibaret yapılarak, sıcaklığa dik konumla yerleştirilmesi

itibariyle diğerlerinden ayrılır.

Çifte Hamam erkekler kısmında, sıcaklık ana mekânının kuzey ve

güney duvar aksları ile halvet hücrelerinin güney duvarlarına yerleştirilmiş

büyük boyutlu, dikdörtgen girintili ve bileşik sivri kemerli birer niş

493

bulunmaktadır. Aynı nişler kadınlar kısmının sadece halvetlerinde tekrar

edilmiş, ancak burada aynalı kemer kullanılmıştır. Bu tarz nişlere erken

dönemden geç döneme kadar pek çok hamamda rastlanmaktadır. Nitekim

Bursa Nalıncılar Hamamı kadınlar kısmı, Bursa Şengül Hamamı, Bolu

Eskiçağa Yıldırım Hamamı (14.yy. sonları)832, Bursa Mahkeme Hamamı

(1421) erkekler kısmı833, Ankara Karacabey Hamamı kadınlar kısmı, İznik

Büyük Hamam, Gelibolu Saruca Paşa Hamamı (15.yy. ilk yarısı) erkekler

kısmı834, Afyon Gedik Ahmet Paşa Hamamı erkekler kısmı, Eyüb Çifte

Hamam erkekler kısmı, Tire Eski-Yeni Hamam kadınlar kısmı, Manisa Hüsrev

Ağa Hamamı, Bolu Sultan Hamamı (16.yy.?), Gümüşhacıköy Köprülü Mehmet

Paşa Hamamı, benzeri nişlere sahip eserlerden akla ilk gelenlerdir. Bunlar

arasında Şengül Hamamı, Yıldırım Hamamı erkekler kısmı, Mahkeme

Hamamı, Büyük Hamam erkekler kısmı, Gedik Ahmet Paşa Hamamı kadınlar

kısmı, Eski-Yeni Hamam kadınlar kısmı ve Köprülü Mehmet Paşa Hamamı,

ayrıca halvet hücrelerinde de niş bulunması bakımından Merzifon Çifte

Hamam ile paralellik göstermektedir. Özellikle Bursa Mahkeme Hamamı

sıcaklığında yer alan nişler835, kemerlerinin görünüşü itibariyle Çifte Hamam

erkekler kısmı nişlerine çok benzemektedir.

Konak Hamamı, hızla artan yeni yapılaşmanın arasında sıkışmış

vaziyetiyle kısmen sağlam kalabilmiş küçük bir eserdir. Anadolu’da

benzerlerine çok sık rastladığımız bu tarz yapılarda, soyunmalık, soğukluk ve

ılıklık gibi mekânlardan bazılarının yer almadığı, esas hacmi ise bir veya iki

832- Plân için bkz., Erat, a.g.t., Ş.50.

833- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.124, 195.R.

834- Plân için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.492, 853.R.

835- Resim için bkz., Ayverdi, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi..., s.128, 202.R.

494

bölümlü sıcaklık mekânlarının teşkil ettiği görülmektedir836. Nitekim yapı,

kuzey-güney yönünde dikdörtgen plân ve aynalı tonoz örtü sistemine sahip bir

ılıklık ile doğu yanına bitişik kare plânlı, geçişleri dilimli tromplarla sağlanmış

kubbe örtülü bir sıcaklık mekânından ibarettir. Sıcaklığın güneyinde yer alan

ve su deposu olduğunu düşündüğümüz hacim yıkılmış vaziyettedir.

Merzifon Hamamları, hamam kavramının fonksiyonuna uygun nitelikte

masif görünüşlü cephelere sahiptir ve soyunmalık cephelerine yerleştirilen

kapılarla daha yukarı seviyelerdeki pencereler hariç, başka açıklıkları mevcut

değildir. Aydınlatma sistemi, bütün hamamlarda görüldüğü gibi farklı

boyutlardaki daire, kare, beşgen, altıgen ve altı kollu yıldız biçimi ışık

delikleriyle teşkil edilmiştir.

Merzifon Hamamları, Konak Hamamı hariç, büyük boyutlu bina

kütleleriyle şehrin önemli mimarî eserleri arasında yer alırlar ve hem plân

şemaları hem de mimarî vasıfları itibariyle Türk hamamlarının karakteristik

özelliklerini yansıtan birer eser olarak belirirler.

Darülkurra (15.yy. ikinci yarısı), Merzifon’daki Türk devri mimarî

eserlerinin çeşitliliğine zenginlik katan; kuzeybatı-güneydoğu yönünde kareye

836- Alara Kalesi Kasır Hamamı(13.yy): Ş. Yetkin, “Alara Kalesindeki Hamamlı Kasır ve

13. Yüzyıl Anadolu Mimarisindeki Yeri”, Malazgirt Armağanı (2.Baskı), Ankara 1993,

s.119-126, Plân 1; Edirne Kum Kasrı Hamamı (15.yy.): Erken, a.g.m., s. 417, Plân 11;

Yozgat Çapanoğlu Ali veya Kâni Bey Hamamı (18.yy. son çeyreği): Acun, Yozgat İli

Türk Devri..., s.181, Plân 12; Yozgat Çapanoğlu Konak Hamamı (19.yy. ikinci yarısı):

Acun, Yozgat İli Türk Devri..., s.186, Plân 13; Manisa I ve II No.lu Ev Hamamı

(tarihleri belirsiz): Acun, Manisa’da Türk Devri..., s.537-538; Zeytinliova Kara Osman-

Oğlu Konağı Hamamı (19.yy. başları): Kuyulu, a.g.e., s.124, Plân 15; Yozgat Lök

Köyü Bey Hamamı (19.yy.): Acun, Yozgat İli Türk Devri..., II, s.353, Plân 23, aynı

uygulamayı yansıtan eserlerden sadece birkaçıdır.

495

yakın dikdörtgen plân ve prizmal bir kütle teşkiliyle inşa edilerek pandantif

geçişli bir kubbe ile örtülmüş ufak boyutlu bir eserdir.

Anadolu’da kare plânlı, kubbe örtülü eserlere her dönem ve her türlü

yapı grubunda rastlanmaktadır. Merzifon Darülkurrası, bu tarz yapıların basit

bir temsilcisi niteliğindedir.

Mimarların belirlenmesi bakımından ne yazık ki fazla bilgiye sahip

değiliz. Merzifon’daki Türk Devri Mimarî Eserleri arasında sadece Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi’nin mimarı bilinmektedir. Eseri inşa eden Ebu

Bekir Mehmed bin Hamza el-Müşeymeş el-Dımışkî837, aynı zamanda Amasya

Bâyezid Paşa Camii inşaatında da çalışmıştır. Araştırmalarımızda diğer

eserlerin mimarlarına yönelik herhangi bir bilgiye ulaşılamamakla birlikte,

bölgedeki ustalar tarafından inşa edildiklerini düşünmekteyiz.

Malzeme-Teknik itibariyle Merzifon’daki Türk Devri Mimarî eserlerinin

önemli bir farklılık sergilemediği gözlenmektedir. Araştırmamız neticesi,

Merzifon’daki mimarî eserlerin inşa malzemesi düzgün kesme, kaba yonu ve

moloz taşlar yanı sıra tuğla, kerpiç, mermer, ahşap şeklinde belirirken, taşın

daha fazla tercih edildiği anlaşılmıştır.

837- Sönmez (a.g.e., s.404)’in “... Şam’lı bir aileden gelen bu sanatçının amcası Ali ibn

Müşeymeş el-Dımışkî’nin daha önce Aydınoğullarının hizmetinde çalıştığı ve

H.776/M.1374-1375 yılında İsa Bey Camisini yaptığı bilinmektedir. Aynı mimarın oğlu

Sinaneddin Ahmed de, Ankara’daki H.831-848/M.1427-1444 tarihli Karacabey

Külliyesini inşa etmiştir...” şeklinde verdiği bilgilerden mimarın sanatçı bir aileden

geldiği ve Anadolu’daki imar faaliyetlerinde önemli yer teşkil ettikleri anlaşılmaktadır.

496

Yapıların beden duvarlarında esas itibariyle taşa yer verilirken, bazı

eserlerde taşla birlikte alternatif sıralar halinde tuğla; kubbe, geçiş elemanları,

tonoz, kemer, pencere alınlıkları, minare gövdeleri ve saçaklarda ekseriyetle

tuğla; kitabe, revak sütunları, havuz/su hazneleri, kurna ve bazı kapı

açıklıklarında mermer; geç dönem camilerinde kerpiç-tuğla; camilerin büyük

bir kısmının örtü ve destekleyici sistemleri, minare gövdeleri, minberleri,

mahfilleri ile bazı hamamların soyunmalık mekânı örtü ve destekleyici

sistemlerinde ahşap malzeme kullanılmıştır.

Düzgün Kesme Taş; Taceddin İbrahim Paşa C., Paşa C. ve Odun

Pazarı C.’nin beden duvarları, saçakları, kubbe kasnaklarında; Dobak Minare

C. beden duvarları ile kubbe kasnağının bazı bölümlerinde; Paşa Hamamı

soyunmalık kütlesi beden duvarları ile diğer mekânlara ait basık kütlenin doğu,

güney cepheleri ve saçaklarında; Su Maksemi’nin güney cephesinde; Taş

Han’ın alt katı, portal-cumba kütleleri, pencere söveleri, saçakları, kubbe

kasnakları, ayakları ve avlu cephelerinin büyük bir bölümünde; Bedesten’in

saçakları, ayakları, iç mekândaki kemerleri, portallerin iç ve dış yüzeylerinde;

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi beden duvarlarının köşe bağlantıları, giriş

ünitesi, avlu cephesi ve revak ayaklarında; Tuz Pazarı Hamamı’nın kuzey

cephesi, köşe bağlantıları ve saçaklarında; Taceddin İbrahim Paşa C.

şadırvan ayaklarında; Sofular C. ve Alaca Minare Mescidi’nin alt pencere

söveleri ile yapıların büyük bir kısmının kapı açıklıklarında kullanılmıştır.

Moloz taş; Alaca Minare Mescidi beden duvarları, kubbe kasnağı ve

minare kaidesinde; Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, Eski Hamam, Çifte

Hamam, Konak Hamamı, Belediye Hamamı, Sofular Türbesi, Piri Baba

Türbesi ve Darülkurra’nın beden duvarlarında düzenli-düzensiz sıralar halinde

497

esas malzeme olarak kullanılmakla beraber; Taceddin İbrahim Paşa C.’nin alt

katını teşkil eden depo duvarlarında; Bozacı C.’nin güney ve batı

cephelerinde; Dobak Minare C. beden duvarlarının bazı kısımlarında; Eyüp

Çelebi C. su basmanında ve Sofular C. minare kaidesinde de uygulanmıştır.

Kaba yonu taş; esas itibariyle beden duvarları moloz taş örgülü

eserlerde köşe bağlantılarını sağlamak amacıyla kullanılmıştır. Ayrıca, Dobak

Minare C. ve Çelebi Sultan Mehmed Medresesi beden duvarlarının bazı

kısımları, Sofular Türbesi doğu cephesinin büyük bir kısmı, Paşa Hamamı

basık kütlesinin kuzey ve batı cepheleri, kaba yonu taş örgüye de sahiptir.

Eserlerin bazılarında cephe yüzeyleri çimento harcıyla sıvanıp

boyandığı için duvar örgüsü tespit edilememekle beraber, kârgîr malzeme ile

inşa edildikleri anlaşılmaktadır. Nitekim Sultan II. Murad C., Eyüp Çelebi C.,

Hacı Hasan C., İstanbulluoğlu Mescidi, Çorbacı C. ve Denizli C., bu tarz

duvarlara sahip birer eserdir.

Taş, Merzifon mimarî eserlerinin ana yapı malzemesi olmakla beraber

bazen tuğla ile birlikte dönüşümlü kullanılmıştır. Sofular C. beden duvarları ve

kubbe kasnağı; Bozacı C. doğu cephesi; Alaca Minare Mescidi son cemaat

yeri kuzey cephesinin bir kısmı; Dobak Minare C. beden duvarları ve kubbe

kasnağı; Paşa C.’nin hela, dükkân ve avlu duvarları; Taceddin İbrahim Paşa

Camii şadırvanının gövdesi; Taş Han üst katı; Bedesten beden duvarları;

Paşa Hamamı kubbe kasnakları; Su Maksemi doğu, batı, kuzey cepheleri;

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi beden duvarları, kubbe kasnakları; Künbet

Hatun Türbesi; Piri Baba Türbesi revakı; Konak Hamamı beden duvarları; Tuz

Pazarı Hamamı doğu, batı ve güney cepheleri, taş ile tuğlanın düzenli sıralar

halindeki alternatif örgüsünü yansıtmaktadır. Bu örgü çoğunlukla üç sıra tuğla

498

bir sıra taş dizisinden elde edilmiştir. Ayrıca Eski Hamam soyunmalık kütlesi

ile Çifte Hamam beden duvarlarında taş malzeme yanı sıra tuğla hatıllara da

kısmen yer verilmiştir. Çelebi Sultan Mehmed Medresesi ve Konak

Hamamı’nın bazı bölümlerinde derz aralarına tuğlaların dikey yerleştirilmesiyle

taşların çerçevelendiği de görülmektedir.

Taş ve tuğlanın dönüşümlü kullanılması, geç Bizans yapılarının

etkisiyle Osmanlı mimarîsinde bir gelenek haline gelmiş ve 14. yüzyıldan 18.

yüzyıl sonlarına kadar muhtelif farklılıklarla devam etmiştir838. Anadolu’da

tarihi bilinen ilk Osmanlı camii kabul edilen İznik Hacı Özbek Camii(1333)’nde

başlayan bu tarz duvar örgüsü, öncelikle İznik ve Bursa yapılarında yoğunluk

kazanmış, daha sonra İstanbul, Edirne ve Manisa başta olmak üzere pek çok

yerleşme merkezinde de uygulanmıştır839.

Tuğla malzeme; salt olarak ekseriyetle kubbeler, geçiş elemanları,

tonozlar, kemerler, pencere alınlıkları, minare gövdeleri ve saçaklarda tercih

edilmiştir. Örtü ve geçiş sistemlerinin yanı sıra Taceddin İbrahim Paşa C. alt

kat kapı kemerleri, şadırvan saçakları; Sofular C. pencere alınlıkları,

kasnaktaki pencere kemerleri, minare gövdesi, saçakları; Sofular Türbesi

saçakları; Taş Han dükkân kemerleri, avlunun doğu ve batı yanlarındaki üst

838- A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, Anadolu Sanatı

Araştırmaları, II, İstanbul 1970, s.135-216(s.186-187).

839- Taş ve tuğla malzemenin dönüşümlü kullanıldığı yapılar için bkz., Batur, a.g.m.;

Ayverdi, İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i...; aynı yazar, Osmanlı Mi’mârîsinde

Çelebi…; aynı yazar, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri, III...; aynı yazar, Osmanlı

Mi’mârîsinde Fâtih Devri, IV...; Yüksel, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid...; bu tarz

duvar örgüsünün sadece Bursa’daki uygulaması için ayrıca bkz., Y.Selçuk Şener,

“XIV. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü”, Türk Etnografya

Dergisi, S.XX, Ankara 1997, s.193-249; Manisa için bkz., Acun, Manisa’da Türk

Devri..., s.1 vd.

499

kat revak kemerleri-köşelikleri; Bedesten dükkân ve giriş ünitesi kemerleri,

kubbe kasnağı, kasnak saçakları; Odun Pazarı C. minare gövdesi; Alaca

Minare Mescidi pencere alınlıkları, üst pencere kemerleri, minare gövdesi,

saçakları, son cemaat yeri revak kemerleri ve hemen yukarısındaki

süslemeler; Dobak Minare C. son cemaat yeri revak kemerleri, alt seviye ve

kasnaktaki pencere kemerleri, saçakları; Çelebi Sultan Mehmed Medresesi

dershâne kütlelerinin üst seviyedeki pencere kemerleri, saçakları ve saat

kulesinin gövdesi; Piri Baba Türbesi revak ve pencere kemerleri ile saçakları;

Eski Hamam soyunmalık kapısı alınlığı; Tuz Pazarı Hamamı soyunmalık

kütlesi güney cephedeki pencere alınlıkları tuğla örgüye sahiptir.

Taş ve tuğla kullanılan eserlerin çoğunda duvar örgüsünün kalın

tabakalar halindeki harçlarla derzlendiği görülmektedir. Merzifon’daki mimarî

eserler arasında Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait yapıları ise ince derzli

muntazam duvar işçilikleri ve kullanılan sarı renkli düzgün kesme taş

nedeniyle ilk bakışta ayırt etmek mümkündür.

Kerpiç; mevcut durum itibariyle sadece Buğdaylı C. beden duvarlarında

görülmekle birlikte, kârgîr malzemeyle yenilenen Hacı Hasan C., Yahya Baş

C., Erikçi C. ile betonarme olarak yenilenen Hanife Hatun C., Şişli C., Ahi

Kerim Sultan Türbesi ve tuğla kullanılarak yenilenen Dedeoğlu Camii’nin asıl

halinde kerpiç malzeme ile inşa edildikleri belirlenebilmektedir.

Kerpiç ve tuğlanın, ahşap çatkılar arasında hımış tekniğinde

kullanıldığını da görüyoruz. Çay C., Aşağı Hacı Hasan C., Hacı Murteza C.

beden duvarları ile Çifte Hamam kadınlar kısmı soyunmalık kütlesinde aynı

teknik uygulanmış; Fenerli C. de esasen hımış duvarlara sahipken 1973

yılında moloz taşlarla yenilenmiştir.

500

Halen betonarme birer kütleye sahip Şerbetçi C. ve Piri Baba C.nin ilk

yapıları ise belirlenememektedir.

Mermer malzemeye yapıların kitabeleri başta olmak üzere, şadırvan ve

hamamlara ait havuz/su hazneleri ile kurna ve zemin kaplamalarında, Sofular

C., Bozacı C., Odun Pazarı C., Dobak Minare C. son cemaat yeri revak

sütunlarında, Alaca Minare Mescidi son cemaat yeri revakı orta ayağında,

Sultan II. Murad C. harim kuzey kapı açıklığında, Sofular C. harim kapı

açıklığında ve Çelebi Sultan Mehmed Medresesi portalinde rastlamaktayız.

Eserlerin bazılarında farklı renkteki taşların veya taş-mermerlerin devri

sıra yerleştirilmesiyle elde edilmiş iki renkli taş işçiliği uygulandığını da

görüyoruz. Taceddin İbrahim Paşa C. kuzey cephe üst pencere kemerlerinde,

Taş Han’ın cumbası ile avluya cepheli alt kat odalarından doğu ve batı

yandakilerin kapı kemerlerinde, Bedesten portal kemerlerinin dış yüzlerinde

sarı-kırmızı, Sofular C. revak kemerlerinde beyaz-kırmızı kesme taş; Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi dershâne kütlelerinin ana cephe alt pencere

alınlıklarında beyaz-kahverengi kesme taş, giriş eyvanı kemer açıklığında

beyaz mermer-kahverengi kesme taş, köşeliğinde beyaz mermer-kırmızı

kesme taş, eyvanın niş kemerlerinde beyaz-kırmızı mermer, portal kemer

açıklığının dış yüzünde beyaz mermer-kahverengi kesme taş, avlu cephesini

teşkil eden revak kemerlerinde beyaz-kahverengi kesme taş; Sultan II. Murad

C. harim kuzey kapı açıklığında beyaz mermer-kahverengi düzgün kesme

taşlarla teşkil edilen alternatif örgü bu tarz işçiliği yansıtmaktadır. Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi’nde gördüğümüz taş işçiliğinin bir benzerine

Amasya Bâyezid Paşa Camii’nin son cemaat yeri revakı, giriş eyvanı ve alt

501

seviye pencere açıklıklarında da rastlıyoruz. Bu benzerliğin sebebini ise iki

eserde de aynı mimarın çalışması şeklinde açıklamak mümkündür.

Ahşap; mahfil ve minberlerin yanı sıra Sultan II. Murad C., Eyüp Çelebi

C., Çay C., Hacı Hasan C., Buğdaylı C., Aşağı Hacı Hasan C., Akkaş C., Hacı

Murteza C., Denizli C., örtü ve destekleyici sistemleri ile minare gövdelerinde,

Hanife Hatun C., İstanbulluoğlu Mescidi, Şişli C., örtü ve destekleyici

sistemlerinde, Çorbacı C., Yahya Baş C., Erikçi C., Piri Baba C., Fenerli C.,

örtü sisteminde, Bozacı C., Dobak Minare C. minare gövdelerinde, Paşa C.

son cemaat yeri ve şadırvan direkleri ile Eski Hamam, Çifte Hamam

soyunmalık mekânları örtü, destekleyici sistemlerinde görülmektedir.

Süsleme bakımından Merzifon’daki Türk Devri Mimarî eserlerinin fazla

zengin olmadığı anlaşılmakla birlikte, dönemleri itibariyle önemli sayılabilecek

nitelikte muhtelif bezeme programlarına sahip bulunduğu; bazı yapılara ait

özgün süslemelerin ise günümüze ulaşamadığı belirlenebilmektedir.

Ekseriyetle camilerde yoğunlaştığı anlaşılan süslemeler başlıca; taş,

mermer, tuğla, alçı, ahşap, kalemişi, çini ve maden şeklinde gruplandırılabilir.

Taş ve tuğladan yapılmış süslemeler cephe ve portal düzenlemelerinde;

mermer, kitabe ve hamam kurnalarında; alçı, mihraplarda; ahşap, kapı

kanatları, minber ve tavanlarda; maden, kapı kanatlarına ait halka aynaları,

rozet ve levhalarla pencere, havuz şebekelerinde; kalemişi, kubbe, geçiş

elemanları, tavan, duvar yüzeyleri, kapı ve pencere alınlıklarında; çini ise

cephe yüzeyinde kullanılmıştır.

Taş süsleme, Anadolu’da özellikle Selçuklu döneminde yoğun bir

kullanım alanına sahiptir ve hemen her yapı türünde bilhassa geometrik

502

motiflerin zengin kompozisyonlarıyla karşılaşılır840. Ancak, Beylikler ve Erken

Osmanlı dönemiyle841 beraber başlayan sadeleşme akımı, süsleme

programını da etkilemiş ve önemli derecede bir azalma meydana gelmiştir,

fakat bununla birlikte bir yandan Selçuklu taş tezyinatı geleneği devam

ettirilirken diğer yandan bitkisel bezeme ağırlık kazanmıştır. Bu çerçeveye

göre değerlendirildiğinde Merzifon mimarî eserlerinin taş süsleme itibariyle

oldukça sade yapıldıkları söylenebilir. Dikkat çeken en önemli bezemeler ise

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi ile Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait bazı

yapılarda görülür. Çelebi Sultan Mehmed Medresesi giriş eyvanı cephesinin

yukarı kısmı enli bir bordür şeklinde palmet-lotus kabartmasıyla süslenmiştir.

Benzerlerine Bursa Yıldırım Medresesi dershâne eyvan kemeri yastıkları842 ile

farklı yapı türünden İznik Yeşil C. taçkapısı köşe sütuncelerini çevreleyen

şeritler843, Balat İlyas Bey C.(1404) batı cephe güney üst pencere alınlığı844 ve

Edirne Şah Melek C. doğu portalinin kemer alnında845 rastladığımız bu tarz taş

süslemeler, 15. yüzyıl ilk çeyreğinden sonraki döneme ait medreselerde

hemen hemen hiç uygulanmamıştır846. Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde

840- Selçuklu dönemi taş süslemeleri hakkında bkz., S. Ögel, Anadolu Selçukluları’nın

Taş Tezyinatı (2.Baskı), Ankara 1987.

841- Beylikler ve Erken Osmanlı dönemi süslemeleri için bkz., Demiriz, a.g.e; M. Görür,

Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453) (H.Ü. Sosyal Bilimler

Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1999;

Y.Özbek, “Erken Dönem Osmanlı Taş Süslemeleri”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999,

s.335-355; aynı yazar, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme, Ankara 2002. 842- Resim için bkz., Demiriz, a.g.e., R.421; çizim için bkz., Demiralp, Erken Dönem

Osmanlı..., Ş.25.

843- Çizim için bkz., Ş. Çakmak, a.g.e., s.75, Ş.42.

844- Resim için bkz., A. Durukan, Balat, İlyas Bey Camii, Ankara 1988, Lev.27.

845- Resim ve çizim için bkz., Bayrakal, a.g.e., R.5, Ş.3.

846- Bilgi için bkz., Demiralp, Erken Dönem Osmanlı..., s.234.

503

görülen diğer taş süsleme ise avlu batı kenarındaki revak gözlerinden iki

uçtakinin kemer alınlarına hafifçe kazınmak suretiyle işlenmiş, meander biçimi

“∏” dizisinden ibaret geometrik şekillerdir.

Merzifon Taş Han’da doğu cephe kuzey kenarına yakın konumla ve

avlu kuzey cephesi yanlarındaki kemer köşeliklerine simetrik düzenle

yerleştirilmiş birer kuş evi, plastik etki uyandıran farklı bir taş süsleme

unsurudur. Benzerleri hanlar yanı sıra çeşitli yapı türlerinde de sıkça

kullanılmıştır847. Taş süslemenin başka bir grubunu, Paşa C. alt seviyesindeki

bazı pencere kilit taşları ile bedesten portallerinde yer alan altı kollu yıldız

çiçeği motifleriyle işlenmiş rozetler teşkil eder. Aynı rozetlere Paşa C. avlu

kapı açıklıklarına ait kilit taşlarında da yer verilmekle beraber, doğu kapısında

Mühr-ü Süleyman kabartması görülür. Kilit taşlarındaki rozetler kabara;

bedestenin portal panosu köşeliklerindekiler ise sathî oyma biçiminde

yapılmıştır, ancak bunlardan farklı olarak, batı portalinde kilit taşı ile kemer

köşeliklerine kabara biçimi kırmızı taşlar kakılarak yerleştirilmiş birer rozet

daha vardır. Ayrıca bedesten portallerinde segment kemer açıklığının hemen

arka yüzüne, kısmen taşıntılı konsol biçimindeki “C” kavisli üzengiye oturtulan

lento üzerine sathî derinlikte dekoratif bir kaş kemer yapılmış ve sağır

yüzeyine de dıştakilerle aynı görünüşe sahip birer altı kollu yıldız motifi

847- Kuş evleri hakkında bilgi ve kullanıldığı yerler için bkz., E. B. Şapolyo, “Kuş

Köşkleri”, Önasya, C.4, S.38 (basım yeri yok), 1968, s.12-13; Y. Önge, “Mimar Gözü

ile Kuş Evleri”, Kültür ve Sanat, S.5, İstanbul 1977, s.86-91; H. Ö. Barışta, “Kuş

Evleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1994, s.133-134; aynı

yazar, “Anadolu’dan Bazı Kuş Evleri”, Aslanapa Armağanı, İstanbul 1996, s.29-36;

aynı yazar, “Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuşevleri”, Osmanlı, C.10, Ankara

1999, s.476-479, aynı yazar, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İstanbul’undan

Kuşevleri, Ankara 2000.

504

işlenmiştir. Benzeri rozetler, Paşa Hamamı inşa kitabesi ve kapı açıklığı

yukarısındaki panoya mermer malzemeyle teşkil edilmiştir. Kara Mustafa Paşa

Külliyesi’ne ait eserlerde görülen rozetler, adeta Paşa’nın imzası niteliğinde

sembolik bir anlam ifade edebileceğini düşündürmektedir. Paşa C. harim

kuzey duvarındaki mihrabiye alınlıklarına muntazam bir işçilikle oyularak

kabartılmış geometrik ve bitkisel süslemeler de az sayıdaki taş

süslemelerdendir. Kıvrım dal, çiçek, altı kollu yıldız, rumî ve palmetlerin

meydana getirdiği kompozisyon; burma, prizmatik üçgen ve “z” biçimi

geometrik şekillerden ibaret ince birer şeritle sınırlandırılmıştır.

Mermer süslemenin ilk grubunu kitabeler teşkil eder. Taceddin İbrahim

Paşa C. şadırvanının bani kitabesinde hem kazınarak, hem de oyularak; usta

kitabesinde sadece oyularak kabartılmış palmet, rumî ve kıvrımdallara yer

verilmiştir. Yazı bordürleri, bani kitabesinde “C-S” kavisli bir kartuşla; usta

kitabesinde ise yuvarlak satıhlı ince bir profilasyon halindeki dekoratif kaş

kemerle kuşatılmıştır. Alaca Minare Mescidi kitabe levhasında yazı

bordürlerinden itibaren iki yandaki yüzeylere simetrik bir kompozisyonla stilize

bitkisel süslemeler ve üst köşelere yakın birer Mühr-ü Süleyman ile bunların

göbeğindeki altıgenlere altı kollu birer yıldız motifi işlenmiştir. Bitkisel

süslemeler yatay eksene göre de simetrik düzenlenen, kazınmış yüzeyler

halindeki bir tam ve iki yarım palmetten ibaret çerçeve içerisinde kabarık

bırakılmış tam ve yarım palmet yapraklarının kompozisyonudur. Paşa C.

güney yanındaki dükkânların doğu kenarına Yusuf Ağa tarafından 1747

yılında inşa ettirilen çeşmenin kitabe levhasında, yazı bordürünün üst yanına

çarkıfelekli bir kabara; alt yanına ise simetrik düzenle bir çift lâle kabartması

işlenmiştir. Kitabelerdeki bu motiflerin her yapı türünde farklı malzemelerle ve

505

çeşitli üsluplarda kullanıldığını görüyoruz. Özellikle Yusuf Ağa Çeşmesi’ndeki

lâle kabartmaları, ince-uzun gövdeleriyle 18. yüzyıl karakterine uygun tipik

birer motiftir. Sofular Çeşmesi musluk tablası tepeliğinde yine oyularak

kabartılmış bir çift palmet mevcuttur. Mermer süslemenin Merzifon’daki güzel

bir uygulaması Tuz Pazarı Hamamı soyunmalık mekânının havuz çeşmesinde

karşımıza çıkar. Çeşme cephesinin alt kısmı, çevresi atnalı kemerle kuşatılan,

kavsarası yedi yapraklı kısmî bir çiçek motifi görüntüsü verecek şekilde ince

profillerle işlenmiş basık kemerli yüzeysel bir nişten ibarettir. Taç bölümü,

seyrek aralıklarla yan yana kabartılmış altı adet mukarnas ve bunun hemen

yukarısına işlenmiş iki baştaki yarım, diğerleri tam yapraklardan oluşan bir dizi

palmet kabartması ile plastik bir etki sergiler. Aynı kompozisyonun, 17.

yüzyıldan itibaren çoğunluğu İstanbul’da bulunmak üzere diğer merkezlerdeki

pek çok çeşmede de uygulandığı görülmektedir848. Mermer süslemenin diğer

bir bölümünü de hamam kurnaları teşkil eder. Ağız kenarlarının ön tarafına, iki

yana doğru simetrik bir çift kabartma konsol kütlesi halinde yapılan

süslemeler, ekseriyetle baş aşağı miğfer, kum saati, palmet ve uçları palmet

görünüşlü çiçeklerden müteşekkildir ve hemen hemen bütün hamam

kurnalarında benzerlerine rastlamak mümkündür. Belediye Hamamı, aynı

848- Benzeri süslemelere sahip çeşmeleri de kapsayan başlıca yayınlar için bkz., İ.H.

Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, C.I-II, İstanbul 1943, 1945; A. Egemen, İstanbul’un

Çeşme ve Sebilleri, İstanbul 1993; H. Aynur-H.T. Karateke, III. Ahmed Devri İstanbul

Çeşmeleri, İstanbul 1995; E. Özdeniz, İstanbul’daki Kaptan-ı Deryâ Çeşmeleri ve

Sebilleri, İstanbul 1995; H.Ö. Barışta, İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi,

İstanbul 1989; aynı yazar, İstanbul Çeşmeleri, Beyoğlu Cihetindeki Meyva Tabağı

Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler, Kaptan Hacı Hüseyin Paşa

Çeşmesi, Topçubaşı İsmail Ağa Çeşmesi, Kemankeş Çeşmesi, Ankara 1991; N. K.

Pilehvarian, Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, İstanbul 2000.

506

motiflerin tekrar edildiği kurnalar yanı sıra ön yüzünde akantüs ve ibrik

kabartmaları bulunan kurnalara da sahiptir. İbrik vb. nesne tasvirleri, daha

ziyade çeşmelerde tercih edilen bir süsleme grubudur.

Tuğla süslemeye yalnızca Alaca Minare Mescidi ile Eski Hamam’da

rastlanmıştır. Alaca Minare Mescidi son cemaat yeri kuzey cephe alınlığındaki

süsleme, yatay ve çapraz doğrultulu tuğla dizilerinden meydana gelen

bordürlerle bunların oluşturduğu çerçevelerle kuşatılmış üçgen ve altıgen

görünüşteki sıvanmış yüzeylerden müteşekkildir. Benzeri süslemelerin değişik

kompozisyonlarına Bursa ve Manisa başta olmak üzere diğer yerleşme

merkezlerindeki pek çok eserde de rastlanır849. Ancak dikkati çeken husus bu

tarz süslemelerin ekseriyetle Erken Osmanlı dönemi eserlerinde

yoğunlaştığıdır. Alaca Minare Mescidi tuğla süslemeleri de aynı geleneğin

taşraya yansıması şeklinde önem kazanır. Eski Hamam sıcaklık merkezi

mekânının kubbe geçişlerindeki geç dönem ilavesi olduğunu düşündüğümüz

tuğladan kesilmiş hilâl, yıldız, rozet ve palmet kabartması, hamamlarda sık

görülen bir süsleme değildir. Ayrıca bazı eserlerde tuğla ile taşın alternatif

dizisiyle teşkil edilen duvar örgüleri de masif cephe görüntülerini kısmen

gideren estetik bir uygulamadır.

Alçı süslemenin mihraplarda tercih edildiği görülmektedir. Alçı mihrabın

Anadolu Selçuklu döneminde kullanıldığı eser sayısı oldukça azdır850, ancak

849- Bursa ve Manisa eserleri için bkz., Ayverdi, a.g.e., I-IV. Ciltler; Demiriz, Osmanlı

Mimarisi’nde...; Beşbaş-Denizli, a.g.e.; Acun, Manisa’da Türk Devri...

850- Ö. Bakırer (Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara 1976,

s.33), Selçuklu dönemine ait sadece iki eserde alçı malzemenin tek başına

kullanıldığını ileri sürer; B. Eskici (Ankara Mihrabları, Ankara 2001, s.225, dipnot 491)

ise V.G.M.nin gerçekleştirdiği kazı çalışmalarında ele geçen Konya Hoca Hasan ve

507

Beylikler ve Erken Osmanlı dönemiyle beraber yaygınlaştığı bilinmektedir851.

Bu tarz uygulamanın Merzifon’daki ilk ve en önemli örneğini Sultan II. Murad

C. mihrabı teşkil eder. Mihrabın harim tarafındaki iki köşesine, iki sıra

mukarnaslı başlığa sahip birer sütunce yerleştirilmiş ve kavsarası yedi sıra

mukarnasla hareketlendirilmiştir. Üst ve yan kenarlar iki bordürle kuşatılarak

bütün yüzey, kalıplama tekniğiyle yapılmış yazı, bitkisel ve geometrik

motiflerle süslenmiştir. Bitkisel süslemenin esasını palmet, rumîler; geometrik

süslemeyi kırık hatlarla teşkil edilmiş oniki kollu yıldızlar, bunları çerçeveleyen

zencerek ile merkezlerine yerleştirilmiş çarkıfelekli birer kabara, zikzak ve

meanderler meydana getirir. Bordürler ise birer yazı levhası şeklinde

değerlendirilmiştir. Kompozisyonun ana unsurunu oluşturan oniki kollu

yıldızlar, Beylikler ve Erken Osmanlı dönemine ait pek çok mihrapta

kullanılmıştır. Ankara Abdülkadir İsfehani Mescidi (15.yy), Hacı Doğan Mescidi

(15.yy. ilk yarısı), Rüstem Nail Mescidi (15.yy. ilk yarısı), Hacı Seyid Mescidi

(15.yy. ilk yarısı), Ayaş Ulu C., Ayaş Başayaş Köyü C. (15.yy. ilk yarısı),

Kalecik Saray C. (15.yy), Edirne Gazi Mihal C. (1422), Şah Melek C.852,

benzeri süslemeye sahip belli başlı eserlerdir. Mihrabı kuşatan bordürlerle

kavsaranın ilk mukarnas dizisindeki rumî ve palmetten müteşekkil bitkisel

Zemburi Mescidi mihraplarına ait alçı parçalarına istinaden, bilinen örneklerin sadece

iki eserle sınırlı kalmadığını ifade eder.

851- Eskici, a.g.e., s.224; Karaçağ, a.g.t., s.293.

852- Bilgi ve Ankara mihrapları için bkz., Eskici, a.g.e., s.283-284, Katalog no: 13, 22-24,

26-28; Edirne Gazi Mihal C. mihrabı için, Karaçağ, a.g.t., R.255-258; Şah Melek C.

mihrabı için, aynı eser, R.440-447.

508

bezemenin bir benzeri Osmancık Koca Mehmet Paşa C. (1430-31)853

mihrabında görülür.

Merzifon Taceddin İbrahim Paşa C. mihrabı, Sultan II. Murad C.

mihrabı ile bazı paralellikler sergiler. Kalın boya tabakası nedeniyle tam

seçilememekle birlikte, geometrik şekillerin kırık hatlarla yapılmış

çokgenlerden meydana geldiği ve merkezlerine muhtelif çiçeklerin kabartıldığı

belirlenebilmektedir. Ancak kompozisyon, mihrap yüzeyinin tamamına

yayılmayıp, sadece mihraba çerçeve teşkil eden bordürlerle sınırlıdır.

Sütunceler, kum saati biçimi başlıklara sahiptir ve yüzeylerinde süsleme

unsuru yoktur. Ayrıca mihrap çerçevesinin palmet, rumî ve kıvrım dallardan

ibaret tepelikle taçlandırılması başka bir farklılıktır. Niş gövdesine geç

dönemde yağlı boya ile yapılmış perde ve lamba tasvirleri ise Türk Sanatına

batı tesiriyle girmiş unsurlardır ve benzerlerine mihraplarla beraber kalemişi

süslemeye sahip pek çok eserde rastlamak mümkündür. Aşağı Hacı Hasan C.

mihrabı, benzeri kompozisyonun 19. yüzyıl anlayışını ortaya koyar. Geometrik

şekiller, sekiz kollu yıldızlardan elde edilmiş ve merkezlerine sekiz yapraklı,

her bir kol içerisine de altı yapraklı birer çiçek kabartması yerleştirilmiştir.

Kavsara, mukarnas sıralarıyla değil nervürlerle hareketlendirilerek

köşeliklerine iri birer gülçe işlenmiştir. Tepelik, “C-S” kavisli kıvrım dallar ve iri

yapraklardan ibaret barok karakterli süslemeleriyle yüzyılın üslup özelliklerini

yansıtır. Çay C. mihrabı, yine aynı malzeme ve teknik kullanılarak yapılmakla

birlikte, yukarı doğru uzayıp giden “S” kıvrımları arasına simetrik bir çift

halinde işlenmiş lâle motiflerinden ibaret süsleme bordürleriyle farklılık

853- Resim için bkz., Karaçağ, a.g.t., R.448-452.

509

gösterir. Odun Pazarı C., Hacı Hasan C., Akkaş C., İstanbulluoğlu Mescidi,

Çorbacı C., Yahya Baş C., Denizli C., Şerbetçi C., Erikçi C. mihrapları,

Anadolu’daki küçük boyutlu cami ve mescitlerin çoğunda gördüğümüz geç

dönem özelliği sergileyen mihrapların alelade birer temsilcisi durumundadır.

Ahşap süslemenin ilk grubunu cami tavanları teşkil eder. Eyüp Çelebi

C., Hacı Hasan C. ve Hanife Hatun C. örtü sisteminde, düz tavana büyükçe bir

göbek gibi yerleştirilmiş kademeli sekizgen bölümler, başlı başına estetik bir

değer katmaktadır. Anılan ilk iki eserde sekizgen kademenin girintili

yüzeylerine belli mesafelerle sıralanmış konsol dizileri tavan göbeğine bir

hareketlilik kazandırmıştır. Hacı Hasan C., göbek merkezine oturtulmuş sekiz

dilimli, ufak boyutlu sembolik kubbesi ile istisnai bir eserdir. Sekizgen kademeli

göbek yüzeyine, içerisinde altı kollu birer yıldız bulunan altıgenlerden ibaret

çıtakarî süslemeler yapılmış ve farklı renklerde boyanmıştır. Göbek etrafındaki

tavan kaplaması da yine kare, altıgen, çapraz v.b. geometrik şekillerden

müteşekkil çıtakarî süslemelerle donatılmıştır. Aynı tarz işçilik, Hanife Hatun

C. tavanının kare biçimindeki kademeli yüzeyine baklava dilimi ve karelerle

oluşturularak merkezine çarkıfelekli bir göbek kabartılmış; kompozisyonu teşkil

eden her bir bölüm de, farklı renklerle boyanmıştır. Eyüp Çelebi C., Çay C.,

Denizli C., Fenerli C. ile Kara Mustafa Paşa C. dershâne ve muvakkithâne

mekânları, benzeri tarzda yapılmış çıtakarî tavan süslemelerine sahiptir.

Ahşap süslemeye rastladığımız ikinci grup kapı kanatlarıdır ve bunlar arasında

sanat tarihimiz bakımından en dikkat çekici vasıflara sahip olanlar Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi ile Sultan II. Murad C. kapı kanatlarıdır. Çelebi

Sultan Mehmed Medresesi’nin çakma tekniği ile yapılmış kapı kanatları,

kemerli ve üç panolu bir şemaya sahiptir. Ortadaki panolarda, oniki kollu

510

yıldızlardan müteşekkil geometrik kompozisyon hakimdir ve bunlarla beraber

bütün yüzey bitkisel bezemelerle doldurulmuştur. En yakın benzerleri yine

kendisiyle çağdaş Amasya Bâyezid Paşa C. (1419) ile Osmancık Koca

Mehmed Paşa C.(1430-31) kapı kanatlarıdır ve her üç eserin de, küçük

farklılıklara rağmen, gerek şema, gerekse süsleme programı ve

kompozisyonlarıyla birbirlerini tekrar etmeleri, bir modelin belli bölgede nasıl

benimsendiğini göstermesi bakımından dikkat çekicidir854. Merzifon Sultan II.

Murad C. kapı kanatları da çakma tekniği kullanılarak yapılmıştır, ancak

süsleme programı itibariyle medrese kapı kanatlarından farklılık gösterir.

Kanatların üst kısımları yine basık kemer görünüşlü bir yazı bordürü şeklinde

değerlendirilmekle beraber, alt seviyesine kanatlara hakim konumla boyuna

dikdörtgen birer pano tertiplenmiş, yüzeyine de merkezi bir madalyon ile buna

alttan ve üstten bağlanan damla biçimi küçük birer madalyon işlenerek;

madalyonun içi palmet-rumî; etrafındaki yüzey ise rumî-kıvrım dallarla

süslenmiştir. Kanatlar, geometrik şemalara yer verilmeyişi ve geniş satıhlara

yayılan bitkisel bezemenin bilhassa hem madalyon hem de etrafındaki yüzeyi

kapsamasıyla 15. yüzyılın ilk çeyreğine uygun karakteristikler

sergilemektedir855. Karaman Figürlü ve Ankara Aslanlı kapı kanatları (13.yy.),

Sinop Aslan C. (1351), Kastamonu İbni Neccar C. (1357), Kasabaköy

Mahmud Bey C. (1367), Ankara Hacı Bayram Türbesi (14. yüzyıl ilk yarısı),

kapı kanatları ile Ermenek Sipas C. (14. yüzyıl ilk yarısı), Birgi Ulu C. (1312),

Bursa Yeşil C.(1424) pencere kanatları, benzeri düzenlemelere sahip birer

854- Bozer, a.g.t., s.219; aynı yazar, “Kemerli Şemaya Sahip...”, s.411-412; aynı yazar,

“Amasya ve Çevresinde...”, s.292-293.

855- Bilgi için bkz., Bozer, a.g.t., s.228.

511

eserdir856, fakat pano sayısı ve süslemeyi teşkil eden motifler itibariyle bazı

farklılıkları da mevcuttur. Öte yandan, Merzifon Alaca Minare Mescidi, Paşa

C., Piri Baba Türbesi’nin geometrik; Odun Pazarı C., Aşağı Hacı Hasan C.’nin

bitkisel tezyinatlı kapı kanatları; Çay C.’nin geometrik ve bitkisel süslemeli avlu

kapısı yanı sıra, üçüncü grubu teşkil etmek üzere Çay C. ve Hacı Hasan C.

minberleri, sanat tarihi bakımından dikkat çekici niteliklere sahip diğer ahşap

eserlerdendir; ancak, Hacı Hasan C.’nin halen mevcut minberi ile ilgili farklı bir

yapıdan getirildiğine dair iddialar eğer doğruysa, nereden getirildiği ve dönemi

şimdilik çözemediğimiz bir problem olarak kalmaktadır.

Kalemişi süslemeler, Merzifon mimarî eserlerinde görülen bezeme

programının önemli bir bölümünü teşkil eder. Ahşap ve sıva üzerine iki çeşitte

uygulanan süslemelerin ilk grubu ahşap üzerine yapılmış kalemişleridir. Eyüp

Çelebi C., Çay C. ve Hacı Hasan C., dönemlerinin karakteristik özelliklerini

sergileyen tavan süslemeleriyle dikkat çeker. Her üç esere ait tavan göbekleri,

kök boyalarla işlenmiş muhtelif geometrik ve bitkisel motiflerden müteşekkil

kompozisyonlara sahiptir. Eyüp Çelebi C. tavan göbeğinde on; Çay C. tavan

göbeğinde ise sekiz kollu yıldızlardan gelişen geometrik şekillerle bunların

aralarına işlenmiş karanfil, lâle, hataî, yıldız vb. iri yapraklı muhtelif çiçek

tasvirlerine yer verilmiştir. Kompozisyon, Eyüp Çelebi Camii’nde dairevi ince

bir zencerekle sınırlandırılarak rumî-hataî motifleriyle süslü sekizgen; Çay

Camii’nde yine gül, lâle, yıldız vb. çiçeklerle dolgulu kare bordürlerle

çerçevelenmiştir. Bitkisel ve geometrik süslemeli birer bordür, Eyüp Çelebi C.

tavanındaki sekizgen kademelerin girintili yan yüzlerinde de kullanılmıştır. Çay

856- Bozer, a.g.t., s.228, 291; aynı yazar, “Kemerli Şemaya Sahip...”, s.411.

512

C. ayrıca, göbeğin doğu ve batı yanlarında kare biçimi bordürlerle

çerçevelenmiş, devri sıra renklerle boyalı kollara sahip simetrik düzenli büyük

birer çarkıfelek yer alır. Hacı Hasan C. tavanında kademeli sekizgen göbeği

çevreleyen konsolların yan yüzleri ile girintili yüzeylerin tamamında yine

karanfil, hataî gibi muhtelif çiçeklerle bir ters, bir düz yerleştirilmiş palmetler ve

“>” biçimi zikzaklardan müteşekkil bordürler görülür. Ancak, ilk kademeye ait

alt kenar akslarının yazı levhası şeklinde değerlendirilmesi farklılık teşkil eder.

Merkezdeki sekiz dilimli sembolik kubbenin süsleme programını meydana

getiren bir ters, bir düz palmet dizisi ile bunun hemen yukarısında zikzaklı bir

bordür; her bir dilimin yüzeyine işlenmiş ucu palmet biçiminde sonuçlanan ve

gövdesi asma yapraklarıyla sarılmış iri bir selvi motifiyle selvinin gövdesinden

dağılan karanfil, lâle, kıvrım dallar ve benzeri muhtelif çiçekler 18. yüzyıl

kalemişi süslemelerinin eriştiği düzeyi yansıtır.

Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemine ait eserlerde de kalemişi

süslemelerin yer aldığı bilinmekle beraber, günümüze ulaşabilenlerin sayısı

oldukça azdır. Afyon Ulu C.(1272), bu tarz süslemeye sahip en erken tarihli

eser olarak bilinmektedir857. Sivrihisar Ulu C.(1275), Beyşehir Eşrefoğlu C.

(1297/99), Beyşehir Bayındır Köyü C.(1365), Beyşehir Köşk Köyü

Mescidi(14.yy), Kastamonu Kasabaköy Mahmut Bey C.(1366), kalemişi

süslemelere sahip başlıca eserlerdendir858. Erken döneme ait eserlerde

kompozisyonun esas itibariyle geometrik şekillerden meydana geldiği; ancak,

bunlar yanı sıra palmet, rumî ve hataî gibi motiflerin de üslup özelliği taşıyarak

857- Nemlioğlu, a.g.t., s.11.

858- Bilgi için bkz., Nemlioğlu, a.g.t., s.11-13.

513

kullanıldığı görülmektedir859. Osmanlı döneminde, yüzyıllar boyunca kullanılan

motif ve kompozisyonlara muhtelif çiçek, ağaç, yaprak ve kıvrım dallar ilave

edilmiş860; 16. yüzyıl itibariyle manzara tasvirleri ve natürmortlar da süsleme

programına girmiştir861. Erken tarihli kalemişlerinde antinatüralist bir üslup

gözlenirken 17. yüzyıldan itibaren daha gerçekçi bir üslup izlenmektedir.

Merzifon camilerindeki ahşap üzerine yapılmış kalemişi süslemeler motif,

kompozisyon, üslup özellikleri itibariyle aynı gelişmeleri yansıtmaktadır ve

Ankara, Bursa, İstanbul, Edirne, Amasya başta olmak üzere diğer yerleşim

merkezlerindeki pek çok eserde benzerlerine rastlamak mümkündür862. İkinci

grubu meydana getiren sıva üzerine yapılmış kalemişleri, Paşa C. şadırvanı,

Sultan II. Murad C. ve Piri Baba Türbesi’nde görülür. Bu tarz resimlerin Türk

tasvir sanatına Batı etkisiyle 18. yüzyıl ortalarından itibaren girdiği ve sonraki

dönemlerde giderek yaygınlaştığı bilinmektedir863. Merzifon eserleri arasında

en erken tarihli ve en önemlisi Paşa C. şadırvan kubbesini süsleyen, Zileli

Emin’in 1875 yılında yaptığı kalemişleridir. Kubbe kavsinin tüm yüzeyini

boşluk bırakmamacasına dolduran resimler, ilk bakışta birbirlerinin devamı

niteliğinde ve birbirleriyle bağlantılı belli bir konunun tasviri gibi algılanmasına

rağmen, dikkatlice bakıldığında İstanbul panoraması, ordu, saltanat, tarikat

sembolleri, farklı şehir-tabiat manzaraları, natürmortlar, muhtelif mimarî ve

fantastik öğelerden ibaret birbirleriyle ilgisiz çok farklı konulardan meydana



861- R. Arık, Batılılaşma Dönemi..., s.119.

862- Kalemişi süslemeye sahip eserler ve ayrıntılı bir karşılaştırma için bkz., Nemlioğlu,

a.g.t.

863- Arık, a.g.e., s.23, 120; Renda, a.g.e., s.27, 77.

514

geldiği anlaşılmaktadır, ancak sanatçının konuları çerçevelerle

sınırlandırmadan aynı üslup ve yöntemle işlemesi böyle bir bütünlüğün ortaya

çıkmasını sağlamıştır. Resimler genellikle sarı, yeşil, mavi ve kahve

renklerinin çeşitli tonlarıyla yapılarak koyu renklerle konturlanmıştır. Pek fazla

başarılı olmasa da belli bir perspektif anlayışı ile yer yer ışık-gölge oyunlarının

denendiği tasvirlerdir. Sanatçı, resimleri gördüğü gibi değil de sanki aklında

kalanları sadıkça yansıtmaya çalıştığı hayali görüntüler niteliğinde ve minyatür

geleneğine bağlı çocuksu bir bağımsızlıkla, soyut denilebilecek bir üslupta

işlemiştir864. Merzifon Paşa C. ve Sofular C. harim mekânının da vaktiyle aynı

sanatçı tarafından yapılmış benzeri süsleme programına sahip olduğu

bilinmektedir. Birgi Çakırağa Konağı, Yenişehir Şemaki Evi, Urla Kapan C.

şadırvanı, İzmir Şadırvanaltı C. şadırvanı, Amasya Gümüşlü C., Amasya

Sultan II. Bâyezid C. şadırvanı, Zile Şeyh Nasreddin Türbesi aynı yüzyılda

yapılmış benzeri tasvirlere sahip başlıca eserlerdendir865. Merzifon Sultan II.

Murad C. harim duvarları ile kapı ve pencere açıklıklarının kenarları, tarihi

belirlenememekle beraber daha önceleri de mevcudiyeti bilinen ve 1950

onarımında hattat İskender Hâki tarafından yenilenmiş kalemişleriyle süslüdür.

Kompozisyonun esasını “Allah”, “Muhammed” ve dört halifenin isimleri yazılı

madalyonlar, uçları rulo biçiminde kıvrılmış bir kağıt, açık vaziyette büyük bir

kitap, çeşitli büyüklükte muhtelif çiçek, yaprak, kıvrım dallar ve vazodan çıkan

çiçek demetlerinden ibaret natürmortlar teşkil eder. Piri Baba Türbesi ziyaret


865- Benzeri süslemeler hakkında değerlendirme ve daha geniş bir karşılaştırma için

bkz., tezimizin 140. dipnotundaki neşriyat; Zile Şeyh Nasreddin Türbesi için ayrıca

bkz., H. Çal, “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat

Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s.427-461.

515

mekânının kubbe, kubbe eteği, kasnak yüzeyi, kemer alınları, köşelikleri,

tromp ağız ve sırtları ile duvar yüzeyleri de Nakkaş İbrahim tarafından 1904

yılında yapılmış zengin bir süsleme programına sahiptir. Burada muhtelif

çiçek, dallardan ibaret bitkisel motifler, natürmortlar ve Bektâşi sikkesi, teber,

nefir, tespih, keşkül, kandil gibi bazı sembolik tasvirler konu edilmiştir. Sultan

II. Murad C. ve Piri Baba Türbesi’nde görülen süslemeler, özellikle geç

döneme ait farklı türdeki çoğu eserde de büyük bir beğeni ile kullanılmıştır.

Çini süsleme, sadece Piri Baba Türbesi’nde revak kemerlerinin tepe

noktası hizasından saçak seviyesine kadar ulaşan üst kısımda görülür.

Neredeyse tamamı dökülmüş vaziyetteki çini bezemenin varlığı küçük bir

bölümü halen mevcut levha ve izlerden anlaşılmıştır. Buna göre petek biçimi

altıgen çinilerden meydana gelen geniş süsleme kuşağı, alt ve üst yanlarda

türkuaz sırlı dikdörtgen levhalarla sınırlanmaktaydı. Altıgen levhalar günümüze

ulaşamadığından nitelikleri belirlenememekle beraber, dikdörtgen levhalar gibi

tek renk sırlı yapıldıklarını düşünmekteyiz. Anadolu Selçuklu mimarîsinde

zengin kompozisyonlarıyla karşılaştığımız sırlı tuğla, sıraltı tekniğindeki çiniler

ve çini mozaikler Erken Osmanlı sanatına da yansımış, ancak bu dönemde

üçgen, altıgen, kare, dikdörtgen şeklinde hazırlanan tek renk sırlı çini levhalar

ağırlık kazanmış ve renkli sır (cuerda seca) tekniği ile yapılmış çiniler ortaya

çıkmıştır866. Tek renk sırlı altıgen çini levhalarla teşkil edilmiş süslemelerin

866- Anadolu Türk çini sanatı hakkında başlıca yayınlar için bkz., K. Otto-Dorn,

Türkische Keramik, Ankara 1957; Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının

Gelişmesi, İstanbul 1973; aynı yazar, “Türk Çini Sanatından Bazı Önemli Örnekler ve

Teknikleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, İstanbul 1964-1965, s.60-120; G. Öney, Türk Çini

Sanatı, İstanbul 1976; aynı yazar, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları

(3.Baskı), Ankara 1992; aynı yazar, “Çini ve Seramik”, Geleneksel Türk Sanatları,

516

Bursa ve Edirne’deki eserlerde yoğunlaştığı görülür. Nitekim Bursa Yeşil C.,

Türbe ve Medresesi, Muradiye C. ve Medresesi, Şehzade Cem Türbesi,

Şehzade Mahmud Türbesi, Şehzade Ahmed Türbesi867 ve Edirne Şah Melek

C.868, zengin çini süsleme programı çerçevesinde tek renkli altıgen levhalarla

yapılmış kompozisyonlara da sahip belli başlı eserlerdir. Çini levhalardaki

hakim renkler ise firuze, lacivert, patlıcan moru, yeşil ve sarı şeklinde

belirmektedir. Piri Baba Türbesi, plân ve mimarî özelliklerinin yanı sıra çini

süslemeleriyle de Erken Osmanlı dönemi karakteri sergilemektedir.

Madeni süslemelerin ilk grubunu kapı kanatlarındaki dövme demir ve

sac levhalardan kesilerek hazırlanmış halka aynaları, dar-uzun levhalar ve

küçük rozetler teşkil eder. Aynalar, halkadan biraz daha geniş çaplı daire

biçiminde, kenarları fistolu yapılarak her birine ait kavis içerisine birer delik

açılmış ve düşey ekseni üzerinde aşağı ve yukarı doğru şerit halinde devam

eden uçları ise palmet yaprağı şeklinde kesilmiştir. Rozetler, aynalarla aynı

görünüşte fistolu kenarlara sahip birer unsurdur. Dar, uzun sac levha uçları da

yine aynadakilere benzer palmet şeklinde kesilmiştir. Piri Baba Türbesi, Alaca

Minare Mescidi, Eyüp Çelebi C., Çay C., Paşa C. ve dershânesi, farklı

İstanbul 1993, s.77-111; aynı yazar, “Bursa Çinileri”, Bursa, Ankara 1996, s.108-116;

aynı yazar, “Erken Osmanlı Mimarisinde Çini (XV.-XVI. Yüzyıl Başı İznik-Bursa-

Edirne)”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999, s.205-212.

867- Bursa’daki eserlerin çini süslemeleri için bkz., Demiriz, a.g.e., R.146-168, Muradiye

Camii; R.182-184, Muradiye Medresesi; R.190-192, Şehzade Ahmed Türbesi; R.279-

286, 303-305, Yeşil Cami; R.343-346, Yeşil Medrese; R.355, Yeşil Türbe; Ayverdi,

Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi…, 84-85, 91, 101-115.R., Yeşil Cami; 176, 181-184.R.,

Yeşil Türbe; 559-560.R., Muradiye Camii; 569.R., Muradiye Medresesi; Önkal,

Osmanlı Hanedan..., 23.R., Şehzade Cem Türbesi; 38.R., Şehzade Mahmud Türbesi;

46.R., Şehzade Ahmed Türbesi.

868- Resim için bkz., Demiriz, a.g.e., R.518-521; Bayrakal, a.g.e., R.8.

517

tarihlerde inşa edilmekle beraber, kapı kanatlarında aynı tarz madeni

süslemeler görülür. Diğer grup ise geç dönem eseri bazı şebekelerden

ibarettir. Bozacı C., Paşa C. alt pencereleri ile Taceddin İbrahim Paşa C. ve

Paşa C. şadırvan havuzu şebekeleri, lama demirlerinden hazırlanmış uçları

helezoni kıvrımlı “C” ve “S” biçimi süslemelere sahiptir. Aynı tarz şebekeler,

her çeşit yapı türünde sıkça kullanılan bir unsurdur.

V- SONUÇ

Merzifon’daki Türk devrine ait ilk yapılaşmanın Danişmendoğulları ve

Selçuklulara kadar uzandığı bilinmekle birlikte, bu eserlerin günümüze

ulaşamaması nedeniyle o dönemin mimarî dokusu hakkında fazla bir bilgiye

sahip değiliz. Ancak yerleşimin öncelikle bugün Hoca Süleyman Mahallesi

sınırları içerisinde kalan, vaktiyle kalenin de yer aldığı; kuzeyden Paşa

Hamamı Sokak, doğudan İrfan Sokak, kuzeybatıdan Ulus, güneybatıdan

Cumhuriyet ve güneyden Yokuşbaşı Caddeleri ile sınırlı bir alan içerisinde

geliştiği, Selçuklular zamanında ise Pervâne Muînüddin Süleyman’ın

yaptırdığı Eski Cami dikkate alınarak güneye doğru kaydığı anlaşılmaktadır.

Bölgenin Yıldırım Bâyezid tarafından hakimiyet altına alınmasıyla beraber

diğer Osmanlı şehirlerinde de görüldüğü gibi siyasî, ticarî ve sosyal alanda

hızlı bir gelişim çizgisi yakaladığı arşiv belgelerindeki kayıtlar yanı sıra halen

518

mevcut eserlerden tespit edilebilmektedir. Nitekim özellikle Camii Cedid, Gazi

Mahbub, Nusratiye, Sofular, Hacı Balı, Harmanlar ve Hacı Hasan Mahalleleri

çoğu Osmanlı dönemine ait pek çok eseri ihtiva etmektedir. Bunlar, 14. yüzyıl

sonlarından 20. yüzyıla kadar tarihlenmektedir.

Günümüze ulaşabilenler üzerinde yürütülmüş araştırmamız;

Merzifon’un cami, mescid, medrese, türbe, han, bedesten, hamam, darülkurra,

saat kulesi, şadırvan ve çeşme gibi farklı işlevlere cevap veren yapı türleriyle

zengin bir mimarî mirasa sahip bulunduğunu, fakat çoğunun deprem, yangın

gibi afetler yanı sıra, ne yazık ki bilinçsiz onarımlar başta olmak üzere, insan

eliyle yapılan tahribat ve ihmal izlerini taşımalarından dolayı asıl vasıflarını

kaybettiklerini ortaya çıkarmıştır.

Eserlerin büyük bir bölümü müstakil binalar halinde, bazıları da külliye

programı çerçevesinde karşımıza çıkmaktadır. Taceddin İbrahim Paşa ve

Sofular Külliyesi az sayıdaki yapılarıyla kuruluş dönemi külliyelerini hatırlatır;

ancak, Taceddin İbrahim Paşa Külliyesi’nde gördüğümüz cami-han birlikteliği,

Selçukluların cami-medrese-türbe v.b. birbirine bitişik külliye uygulamasının

uzantısı niteliğini taşımaktadır. Kara Mustafa Paşa Külliyesi, yapıların

fonksiyonlarına uygun organik bağlantıları, muntazam geometrik düzeni,

topoğrafyaya intibakı açısından klasik dönem külliyelerine benzemekle birlikte,

su ve kanalizasyon tesisatı gibi alt yapı düzenlemeleriyle de ileri bir şehircilik

anlayışını ortaya koymaktadır. Ayrıca öteki şehirlerde de rastladığımız han ve

bedesten yanı sıra, sokaklar boyunca dizilen dükkânlarla teşkil edilmiş çarşı

dokusu, şehirdeki yoğun ticarî faaliyetlerin kalbi olarak belirmektedir.

Eserlerin plân, dış kütle, iç görünüş ve malzeme bakımından kısmen

Selçuklu geleneğine bağlı kaldığı, fakat ekseriyetle dönemlerine ait

519

karakteristikler sergilediği anlaşılmıştır. Camiler, örtü sistemi itibariyle ahşap

çatılı ve kârgîr kubbeli olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Ahşap çatılı

camiler sayıca daha fazladır. Taceddin İbrahim Paşa C. doğu-batı; Kara

Mustafa Paşa C. ise kuzey-güney yönünde mekânı genişletme çabalarını

yansıtan birer eser olarak dikkat çekicidir. Ancak her iki eserde de alt kütle ve

üst yapı arasındaki organik bağlantının sağlanamadığı anlaşılmaktadır.

Selçuklu dönemi Konya yapılarından beri görülen son cemaat yeri

uygulamasına Taceddin İbrahim Paşa C. dışındaki diğer kubbeli camilerde de

rastlıyoruz. Ahşap çatılı camiler, esasen Anadolu’nun diğer yerleşim

merkezlerinde de yaygın biçimde kullanılarak gelenekselleşen bu yapı türünün

alelade birer temsilcisi niteliği taşımakla beraber, Sultan II. Murad C. ve Hacı

Hasan C., bazilikal şemaları ile Selçuklu geleneğini hatırlatan birer eser olarak

belirmekte; ayrıca, Hacı Hasan Camii’nde sembolik bir kubbe kullanımı da

bazilikal tarzın 19. yüzyıl yansımasına ayrı bir değer katmaktadır.

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, Selçuklu medrese geleneğinin

izlerini taşımakla birlikte, Beylikler devrindeki yeni mimarî arayışların bir

sonucu olarak, kubbe örtülü dört eyvanlı şeması, revaklı açık avlusu, eyvan-

dershânelerin ana kütleden taşıntılı yapılması, kapalı dershâne uygulaması ve

giriş eyvanının esasen iki katlı düzenlenmesi gibi vasıflarıyla Erken Osmanlı

dönemi medreselerinin gelişim çizgisini yansıtması bakımından ayrı bir önem

teşkil etmektedir. Giriş mekânı üzerine geç dönemde ilave edilen saat kulesi

ile eser daha farklı bir değer kazanmıştır.

Merzifon’da dört adet türbe mevcuttur ve her biri farklı plânla karşımıza

çıkmaktadır. Künbet Hatun Türbesi dört ayaklı baldaken tarzda; Piri Baba

Türbesi kare; Sofular Türbesi altıgen şemada inşa edilerek birer kubbe ile

520

örtülmüşlerdir. Ahi Kerim Sultan Türbesi 1967 yılında tamamen

yenilendiğinden aslî şeklini kaybetmiştir. Künbet Hatun Türbesi ve Sofular

Türbesi, Selçuklu döneminde uygulanmayan, ancak 14. yüzyıldan itibaren

yaygınlaşan plân şemaları ile dikkat çekerler, Piri Baba Türbesi ise bir yandan

cenazelik katı itibariyle Selçuklu geleneğini devam ettirirken, diğer yandan

eyvan tarzı giriş mekânlarının yerini revaklı girişlere bıraktığı bir dönemin

izlerini taşımaktadır.

Şehrin ticarî merkezini teşkil eden Taş Han ve Bedesten, diğer

kentlerdeki çağdaş eserlerle benzer özellikler sergilemesinin yanı sıra, hanın

kuzeydeki alt katı ahır olmak üzere kısmen üç katlı yapısı, hela, banyo gibi

ihtiyaçlara yönelik tasarımları ve bedestenin dört yönde de çift cephesi

süslenmiş portal unsurları, bu tür yapıların 17. yüzyıl içindeki gelişimini

yansıtmaktadır.

Araştırmalarımız sırasında altı adet hamam tespit edilmiştir. Bunların

dördü, sıcaklığı örten merkezi kubbe akslarına haçvari yerleşmiş dört eyvan,

köşe hücreleri ve diğer mekânlarla donatılmış plân şemaları ile çok sık

karşılaştığımız bir düzene sahip tek hamam; biri sadece iki halvet boyunca

paralel uzanan, ortası kubbe iki yanı karşılıklı birer eyvandan ibaret enine

sıcaklık tertibiyle çifte hamam olarak yapılmış; bir tanesi de Anadolu’nun çeşitli

yerlerinde benzerlerine sıkça rastladığımız küçük boyuttaki konak hamamıdır.

Günümüze ulaşabilmiş Darülkurra ise Anadolu’da her dönem ve her

türlü yapıda uygulanan kare plânlı, kubbe örtülü eserlerin ufak boyutlu bir

temsilcisidir.

521

Eserlerin örtü sisteminde ahşap çatılılar hariç, kubbeyle beraber beşik,

çapraz ve aynalı tonoz çeşitlemeleri uygulanmış; kubbe geçişleri ise genellikle

tromplarla sağlanmıştır.

Merzifon’daki Türk Mimarî eserlerinde inşa malzemesi ekseriyetle taş

ve tuğladır; bazen her ikisi alternatif sıralar halinde beraberce kullanılmıştır.

Erken dönemde daha ziyade moloz taş örgü ile aralarına yer yer dizilmiş tuğla

hatıllar görülür. Kara Mustafa Paşa Külliyesi, bütün binalarında kullanılan sarı

renkli kum taşı ile şehirdeki diğer yapılar arasında hemen fark edilir. Başka bir

ifadeyle Merzifon mimarî eserleri arasında Kara Mustafa Paşa’nın tesis

ettirdiği binaları malzemesinden dolayı ilk bakışta ayırt etmek mümkündür.

Geç döneme ait küçük boyutlu bazı yapılarda bölge konut mimarîsinde de

sıkça tercih edilen hımış duvar ve kerpice de rastlanır.

Yapılarda dönemlerinin karakteristiklerini sergileyen süsleme

programlarına belli ölçülerde yer verildiği görülmüştür. Alaca Minare Mescidi

kuzey cephesindeki tuğla dizileriyle yapılmış geometrik düzenlemeler erken

dönem özelliklerini hatırlatır. Kara Mustafa Paşa Külliyesi’ne ait binalarda

hemen her kapı açıklığı yukarısına işlenmiş rozet kabartmaları, adeta

külliyenin bir sembolü niteliğindedir. Paşa C. şadırvan kubbesinin Zileli Emin

imzalı kalemişi nakışları ise Türk tasvir sanatı içerisinde müstesna bir yere

sahiptir. Ahşap çatılı camilerde 17. ve 18.yy. özellikleri yansıtan kalemişi

süslemeler önemli bir grubu teşkil eder. Çay C., Eyüp Çelebi C. ve Hacı

Hasan C. bu tarz tavan süslemeleri ile ön plâna çıkmakta; diğer yandan Sultan

II. Murad C. ve Piri Baba Türbesi gibi bazı eserlerde rastlanan kalemişleri de,

geç döneme ait yansımaları ortaya koymaktadır. Çelebi Sultan Mehmed

Medresesi’nin halen Etnografya Müzesi’nde sergilenen kapı kanatları ile

522

Sultan II. Murad C., Alaca Minare Mescidi, Paşa C. kapı kanatları ve Hacı

Hasan C., Çay C. minberleri şehirdeki önemli ahşap eserlerin başında

gelmektedir. Ayrıca tarihleri farklı olmakla beraber, kapı kanatlarının hemen

hepsinde görülen halka ve madeni süs unsurları, aynı dönemde ve aynı usta

tarafından yapıldığı izlenimi uyandırmaktadır. Sultan II. Murad C. alçı mihrabı

döneminin istisnai örneklerindendir. Öte yandan bazı eserlere ait pencere ve

havuz şebekeleri, estetik görünüş sergileyen ayrı birer unsurdur.

Araştırmamız sonucu, Merzifon’un çok sayıda ve farklı türdeki eserlerle

zengin bir mimarî dokuya sahip bulunduğu; yapıların devrin ileri gelenleri

tarafından bölgedeki mimarlara Osmanlı mimarî geleneklerine bağlı kalarak

yaptırıldığı anlaşılmış; ancak bazılarının çeşitli tahribat, bilinçsiz müdahaleler

ve bir takım ilavelerle aslî özelliklerini büyük ölçüde yitirdikleri, bazılarının da

iyi ki onarılmamış denilecek vaziyette bakımsız bırakıldıkları ortaya çıkmıştır.

Beklentilerimiz restorasyon faaliyetlerinin yapıları özgün şekillerine

kavuşturacak biçimde ve çağdaş koruma ilkeleri doğrultusunda

gerçekleştirilmesidir.

523

ÖZET

Merzifon, Orta Karadeniz’in iç kesiminde, Orta Anadolu ile Karadeniz

Bölgesi arasında geçit veren büyük bir ovada yer almaktadır.

Tarihi eserler bakımından zenginliklerle dolu önemli bir yerleşim

merkezi konumundaki Merzifon’da, inşa edilmiş binaların çoğunluğu Osmanlı

dönemine aittir ve bu mimarî varlıklardan büyük bir kısmının Sanat Tarihi

açısından şimdiye kadar yeterince incelenip tanıtılmadığı görülmektedir. Böyle

bir boşluğu gidermek amacıyla, Merzifon’da Türk Devri Mimarî Eserleri başlıklı

bu araştırmaya yönelerek, öncelikle daha önceki yayınlar ve arşiv belgelerinde

kayıtlı bilgilerin derlenmesi ardından, şehir merkezindeki mevcut binaları

bizzat inceleyip, rölöve çizimleri ve fotoğraflarla belgelemek suretiyle tespit

işlemlerini tamamladıktan sonra, sistematik katalog düzeni içinde her birinin

ayrıntılı tanıtımını ve ayrı bir bölüm halinde bütün eserlerin karşılaştırma ve

524

değerlendirmelerini yaparak, Türk Sanatı Tarihi gelişim çizgisindeki yerlerini

belirlemeye çalıştık.

Araştırmamızda, Merzifon’un mimarî varlıkları zengin bir şehir

dokusuna sahip bulunduğu, halen ayakta kaldığı tespit edilebilen cami,

mescid, medrese, türbe, han, bedesten, hamam, darülkurra, saat kulesi,

şadırvan ve çeşme olmak üzere toplam 57 adet eser ile açıkça

anlaşılmaktadır ve bunların tamamı bu çalışmamız kapsamına alınmıştır.

Kronolojik bakımdan mevcut binalar, 14. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıla

kadar geniş bir zaman dilimine aittir ve çoğu müstakil inşa edilmekle birlikte,

az sayıdaki bazıları Taceddin İbrahim Paşa, Sofular, Kara Mustafa Paşa

külliyeleri dahilinde yer aldığı gibi, anılan bu tesislerin üçü de kendi

dönemlerinin genel karakteristiklerini yansıtır.

Merzifon’daki Türk Mimarî eserlerinden camiler, kârgîr kubbe ve ahşap

çatı olmak üzere örtü sistemi bakımından ikiye ayrılmaktadır. Kubbe ile örtülü

binalar arasında Taceddin İbrahim Paşa Camii doğu-batı; Kara Mustafa Paşa

Camii ise kuzey-güney yönünde mekânı genişletme çabasını yansıtmaları ile

ahşap çatılı eserlerden Sultan II. Murad Camii’nde bazilikal plân; Çay Camii,

Hacı Hasan Camii, Eyüp Çelebi Camii ve Hanife Hatun Camii ise tavan

düzenlemeleri ile dikkat çekici özelliklere sahiptir.

Çelebi Sultan Mehmed Medresesi, dört eyvanlı, revaklı açık avlusu ile

bu yapı türünün istisnai temsilcilerinden biridir ve giriş mekânı üzerinde geç

dönem ilavesi olarak yükselen saat kulesi de ayrı bir değer katmaktadır.

Türbeler, kare ve altıgen plânla veya baldaken tarzında yapılarak

kubbeyle örtülmekle beraber, Piri Baba Türbesi’nin bir giriş revakı da vardır.

525

Ticaret binaları Taş Han ve Bedesten, inşa dönemlerinin mimarî

karakteristiklerini sergileme yanı sıra, hanın kısmen üç katlı inşası ile ahır

mekânının yerleştirilmesi ve ayrıca belirgin hela, banyo hacimleri düzenlenişi

itibariyle bu tür yapıların 17. yüzyıl içindeki gelişmesini aktarmaktadır.

Hamamlar, sıcaklığı örten merkezi kubbe akslarına haçvari yerleşmiş

dört eyvan, köşe hücreleri ve öteki mekânlarla donatılmış plân şemaları ile sık

rastladığımız bir çerçevede inşa edilmekle birlikte, bir tanesi sadece iki halvet

boyunca paralel uzanan, ortası kubbe iki yanı karşılıklı birer eyvandan ibaret

enine sıcaklık tertibiyle çifte hamam olarak yapılmıştır.

Merzifon’daki Türk Mimarî eserlerinin inşasında malzeme, genellikle taş

ve tuğladır; bazen alternatif sıralar halinde beraberce kullanılmıştır. Örtü

sistemi bakımından ahşap çatı yanı sıra, kubbe ve aynalı, çapraz veya beşik

formunda olmak üzere tonoz çeşitleri de görülmektedir.

Süslemeler, bazı binaların ahşap kapı kanatları, minber ve alçı

malzemeli mihrapların bünyesi ile sınırlı kalmakta veya kalemişi nakışlar

halinde öteki yüzeylere de yayıldığı görülebilmektedir. Bunlar arasında Kara

Mustafa Paşa Camii şadırvan kubbesi iç sathına fevkalade bir kompozisyonla

çepeçevre dolanarak işlenmiş tasvirler, bilhassa sanatkârı Zileli Emin adını

veren kaydı da taşımasıyla Türk resim sanatı tarihinde nadir bir yere sahiptir.

Merzifon’daki Türk Devri Mimarî Eserleri’ne yönelik bu araştırmamızla,

konumuz kapsamındaki binalardan bir kısmının deprem, yangın gibi afetlerle

tamamen ortadan kalktığı, günümüze sağlam gelebilmiş bir kısmının da aynı

sebeplerden başka, ne yazık ki bilinçsiz onarımlar başta olmak üzere, insan

eliyle yapılan tahribat ve ihmal izleri taşımalarından dolayı asıl vasıflarını

kaybettikleri ortaya çıkmaktadır. Çoğunlukla bakımsız vaziyette kendi hallerine

526

bırakıldıkları anlaşılan bu eserler hakkında, arşiv bilgilerinin derlenmesi,

günümüze ait durumlarının belgelenmesi, topluca kataloglanarak tanıtılması

ve sanat tarihi değerlerinin belirlenmesi şeklinde ana hatlarını

sıralayabileceğimiz çalışmamız, esasen bilimsel kıstaslarla sürdürdüğümüz bir

araştırma ve inceleme ürünü oluşturmak maksadıyla hazırlanmıştır. Ama aynı

zamanda bir daha tekrar yerine konulamayacak çeşitli niteliklere sahip

Merzifon’daki Türk Mimarîsi’nin mümkün mertebe en iyi şekilde korunması,

onarılması ve gelecek kuşaklara aktarılarak sonsuza kadar yaşatılmasına da

katkı sağlayacağına inanıyoruz.

SUMMARY

Merzifon is located in the Central Black Sea set in a plain that

constitutes a route between Black Sea and Central Anatolia.

Most of the buildings in Merzifon, which is an important settlement full

of ancient artefacts, are from Ottoman Period, and it is seen that great part of

these architectural properties are not sufficiently studied and presented in

terms of History of Art. In order to fill this gap, we inclined towards this study

named Architectural Artefacts of Turkish Period in Merzifon; initially collecting

the information from previous publications and archive documents and then

personally examining the existing buildings at the city centre, and completing

the process of establishing them by measured-drawing and photograph

documentation, followed by the detailed identification of each, and comparison

527

and evaluation of all artefacts as a separate section within a systematic

catalogue system, we tried to determine their place on the course of the

development of the Turkish Art.

During our study, it is clearly understood through surviving total 57

monuments that Merzifon has a civic tissue rich in architectural properties;

and all of them consisting of mosques, masjids, madrasahs, tombs, inns,

bazaars, baths, the Quran teaching schools, clock towers, fountains are

included in our study.

Chronologically, the existing structures belong to a wide time span from

the end of the 14th century to the 20th century; although most of them are

constructed detached, few of the take place within the complexes of Taceddin

İbrahim Pasha, Sofular, Kara Mustafa Pasha; these three above-mentioned

establishments, which have a wide extent, reflect the general characteristics

of their time.

As regards the Turkish architectural monuments in Merzifon, the

mosques are divided into two groups according to their roof system, namely

domes built of stone or brick and wooden roofs. Among the dome covered

buildings, Taceddin İbrahim Pasha Mosque and Kara Mustafa Pasha Mosque

draw attention with the efforts of expanding the space on east-west and on

north-south axes respectively; about the monuments with wooden roofs,

basilical plan of Sultan Murad II Mosque, ceiling arrangements of Çay

Mosque, Hacı Hasan Mosque, Eyüp Çelebi Mosque, and Hanife Hatun

Mosque have remarkable characteristics.

Çelebi Sultan Mehmed Madrasah is an exceptional example for this

structure type with its four iwans and colonnaded open court, and the clock

528

tower rising over the entrance space which is an annex of a later period also

adds more value.

Though the tombs are made with square and hexagonal plan or in

baldachin style, and they are covered with domes, Piri Baba tomb has an

entrance colonnade.

In addition to commercial buildings, Taş Han and Bedesten,

demonstrating the architectural characteristics of their building period, the

partly three-storey construction of the inn and the placing of the stable place

and concerning the evident arrangement latrine and bath volumes carry the

development of such buildings in the 17th century.

Although the baths are built within a common framework with four

iwans cruciformly placed on the axes of the central dome that covers the

caldarium, the corner niches, and plan schemes ornamented with other

spaces, only one of them is constructed as a double bath with a breadthwise,

central domed caldarium arrangement lying parallel along the two cubicles,

composed of an iwan on each side.

The materials used in the construction of the Merzifon architectural

artefacts are usually stone and brick; they are sometimes used together in

alternating rows. As for the roof system, vault types such as dome and

cloistered, groin or barrel vault forms are seen in addition to the wooden roof.

Ornamentation is sometimes limited to the wooden portal wings, the

minbars, and the structure of the mihrabs with plaster material of some

buildings, or sometimes it is seen that they spread to other surfaces in the

form of engraved embroideries. Among these, the depictions made all around

the interior surface of the dome of Kara Mustafa Pasha Mosque’s fountain has

529

a unique place in the Turkish History of Art especially with the record carrying

the artist’s name, Zileli Emin.

With our research regarding the Turkish Period architectural

monuments in Merzifon it is discovered that some of the structures within the

scope of our matter are completely collapsed due to disasters such as

earthquake and fire; and a part of the surviving buildings lost their original

characteristics due to human caused destruction and negligence, mainly

unconscious restorations in addition to the above mentioned same reasons.

Our study of which its mainline can be listed as collecting archive information,

documenting current situation, totally cataloguing and presenting, and

determining the value in terms of History of Art of these artefacts that are left

to their fate in a poor condition, is fundamentally prepared with the aim of

forming a product of research and work carried on the basis of scientific

criteria. However, at the same time we believe that it will contribute to the best

possible conservation, restoration, and transfer of the Turkish Architecture in

Merzifon with many irreplaceable characteristics to the future generations and

keep them alive forever.

530

BİBLİYOGRAFYA

ABDİ-ZÂDE, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, I.C., İstanbul 1327-1330.

ABDİ-ZÂDE, Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, II.C., İstanbul 1329-1332.

ABDİ-ZÂDE, Hüseyin Hüsameddin (Sadeleştirenler: A. Yılmaz-M. Akkuş),

Amasya Tarihi, C.l, Ankara 1986.

ACUN, H., “Yozgat Yöresinden İki Plan Türünde Dört Türbe Örneği”, Bedrettin

Cömert’e Armağan, Ankara 1980, s.409-424.

ACUN, H., “Yozgat ve Yöresi Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, XIII,

Ankara 1981, s.635-715.

ACUN, H., “Manisa’daki Türbe Mimarisi”, Belleten, C.XLIX, S.195 (Aralık

1985), Ankara 1986, s.479-501.

ACUN, H., Anadolu Saat Kuleleri, Ankara 1994.

531

ACUN, H., Sakarya İli Taraklı İlçesi ve Yunus Paşa Camii, Ankara 1996.

ACUN, H., Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999.

ACUN, H., Yozgat İli Türk Devri Yapıları, I-II, Ankara 2001(baskıda).

AĞAOĞLU, M., “Unpublished Wooden Doors of the Seljuk Period”,

Parnassus, Vol.10, Number:1, New York 1938, s.24-25.

AINSWORTH, W., Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia,

Chaldea And Armenia, Vol. II, London 1842.

AKAR, A., “Yüzyıllar Boyunca Mezar Yazıtlarında Süslemeler”, Atatürk

Konferansları 1973-1974, S.6, Ankara 1977, s.73-77.

AKÇAY, İ., “İlk Türk Hamamları ve Şİfahanelerde Isıtma Tertibatı İle İlgili Bir

Araştırma”, Ülkemiz, 2/13, 2/14 (basım yeri yok), 1967, s.22-24.

AKDAĞ, M., Türkiye’nin İktisâdi ve İçtimâi Tarihi, C.II, İstanbul 1979.

AKOK, M., “Kastamonu’nun Kasaba Köyünde Candaroğlu Mahmut Bey

Camii”, Belleten, C.X, S.37, Ankara 1946, s.293-301.

AKOK, M., “Merzifonda Çelebi Mehmet Medresesi”, Mimarlık, Güzel Sanatlar

ve Şehircilik Dergisi, Yıl: IX, S.1-2, İstanbul 1952, s.29-37.

AKOK, M., “Kayseri Hunad Mimari Külliyesi Rölövesi”, Türk Arkeoloji Dergisi,

XIV/1, Ankara 1967, s.1-44.

AKOZAN, F., “Türk Han ve Kervansarayları”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve

İncelemeleri, S.1, İstanbul 1963, s.133-167.

AKSEL, M., Anadolu Halk Resimleri, İstanbul 1960.

AKTEPE, M., “Mustafa Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, 8.C., İstanbul 1960, s.736-

738.

AKTUĞ, İ., Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Ankara 1989.

AKTUĞ, İ., İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii, Ankara 1990.

532

AKTUĞ, İ., Nevşehir Damat İbrahim Paşa Külliyesi, Ankara 1992.

AKYÜZ, K., Belgeler I, Ziya Paşa’nın Amasya Mutasarrıflığı Sırasındaki

Olaylar, A.Ü.D.T.C.F., Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları

Enstitüsü: 2, Ankara 1964.

ALTUN, A., Mardin’de Türk Devri Mimarisi, İstanbul 1969.

ALTUN, A., Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, İstanbul

1978.

ALTUN, A., “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi” Atatürk’ün Doğumunun 100.

Yılına Armağan Kütahya, İstanbul 1981-1982, s.171-700.

ANDREASYAN, H. D., Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi, İstanbul 1964.

ANONİM, Cumhuriyetin 50. Yılında Vakıflar (basım yeri ve tarihi yok).

ANONİM, Merzifon, İstanbul 1954.

ANONİM, Merzifon Guide 2000, İzmir 2000.

AREL, A., “Menteşe Beyliği Devrinde Peçin Şehri”, Anadolu Sanatı

Araştırmaları, I, İstanbul 1968, s.60-69.

ARIK, M.O., “Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu

(Anatolia), XI, 1967, Ankara 1969, s.57-119.

ARIK, R., Batılılaşma Dönemi Türk Mimarîsi Örneklerinden Anadolu’da Üç

Ahşap Cami, Ankara 1973.

ARIK, R., “Camide Resim”, Türkiyemiz, S.14, İstanbul 1974, s.2-9.

ARIK, R., “Camilerde Resim ve İslâm’da Tasvir Sorunu”, Köken, S.4, Ankara

1974, s.10-14.

ARIK, R., “Anadolu’da Bir Halk Ressamı: Zileli Emin”, Türkiyemiz, S.16,

İstanbul 1975, s.8-13.

ARIK, R., Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988.

533

ARU, K. A., Türk Hamamları Etüdü, İstanbul 1949.

ASLANAPA, O., Türk Sanatı, II, İstanbul 1973.

ASLANAPA, O., Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul 1986.

ASLANAPA, O., Anadolu’da İlk Türk Devri Mimarîsi Başlangıcı ve Gelişmesi,

Ankara 1991.

ASLANOĞLU, İ., Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara 1978.

AŞKUN, V.C., Piri Baba, Sivas 1947.

AYAN, S., “Kuş Evleri”, Bedesten Kültür Sanat Edebiyat Dergisi, S.7, Merzifon

2000, s.23-25.

AYNUR, H.-KARATEKE, H.T., III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri, İstanbul

1995.

AYVERDİ, E. H., “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Yıllık Araştırmalar Dergisi, I,

Ankara 1956, s.115-197.

AYVERDİ, E. H., İstanbul Mi’mârî Çağının Menşe’i, Osmanlı Mi’mârîsinin İlk

Devri 630-805 (1230-1402), I, İstanbul 1966.

AYVERDİ, E. H., Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-

855 (1403-1451), II, İstanbul 1972.

AYVERDİ, E. H., Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 855-886 (1451-1481), III,

İstanbul 1973.

AYVERDİ, E. H., Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 855-886 (1451-1481), IV,

İstanbul 1989.

BABACAN, H., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Vakfiyesi ve Merzifon’daki

Vakıflarına Dair Bazı Bilgiler”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa

Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),

Ankara 2001, s.363-370.

534

BAKIRER, Ö., Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Ankara

1976.

BARIŞTA, H. Ö., İstanbul Çeşmeleri, Bereketzade Çeşmesi, İstanbul 1989.

BARIŞTA, H. Ö., İstanbul Çeşmeleri, Beyoğlu Cihetindeki Meyva Tabağı

Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler, Kaptan Hacı

Hüseyin Paşa Çeşmesi, Topçubaşı İsmail Ağa Çeşmesi,

Kemankeş Çeşmesi, Ankara 1991.

BARIŞTA, H. Ö., “Kuş Evleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5,

İstanbul 1994, s.133-134.

BARIŞTA, H. Ö., “Anadolu’dan Bazı Kuş Evleri”, Aslanapa Armağanı, İstanbul

1996, s.29-36.

BARIŞTA, H. Ö., “Osmanlı İmparatorluk Döneminden Kuşevleri”, Osmanlı,

C.10, Ankara 1999, s.476-479.

BARIŞTA, H. Ö., Osmanlı İmparatorluğu Dönemi İstanbul’undan Kuşevleri,

Ankara 2000.

BARIŞTA, H. Ö., “Ankara Yıkık Hamam (Eyne Bey Hamamı) 1999 Yılı Kazısı”,

22. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. C. (22-26 Mayıs 2000 İzmir),

Ankara 2001, s.397-410.

BAŞ, A., Beylikler Dönemi Hanları (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü

yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 1989.

BAŞ, A., Kayseri Ticaret Yapıları Üzerine Bir Araştırma, Kayseri 1996.

BAŞ, A.-BOZKURT, T., “Konya Bedesteni”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2003, S.10, Konya 2003, s.507-527.

BATUR, A., “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, Anadolu Sanatı

Araştırmaları, II, İstanbul 1970, s.135-216.

535

BATUR, A., Osmanlı Camilerinde Eğrisel Örtüler ve Geçiş Öğeleri, Sorunlar

ve Biçimler 1300-1600 (1. Metin, 2. Şekil ve Resimler), İstanbul

1980.

BAYRAKAL, S., Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara 2001.

BAYRAM, F., Amasya’nın Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş Nahiyesindeki Türk

Devri Mimarlık Eserleri (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat

Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara

1994.

BAYRAM, F., “Amasya İli Gümüşhacıköy İlçesi ve Gümüş Nahiyesinden Üç

Hamam”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, S.I, Ankara 2000,

s.87-93.

BAYRAM, S., “Merzifon’da Bilinmeyen Bir Türbe: Künbet Hatun”, IX. Türk

Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989,

s.1355-1361.

BAYRAM, S., “Merzifon Ulu Camisinin Yeri: Merzifon’da Türk-İslam Eserleri”,

Kültür ve Sanat, S.5, Ankara 1990, s.69-77.

BAYRAM, S., “Tarihin Derinliklerinde Merzifon”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa


Ankara 2001, s.493-514.

BEŞBAŞ, N.-DENİZLİ, H., Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III,

Ankara 1983.

BİLGE, M., İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1984.

BİLGİN, İ., “Merzifon’da Bulunan Bir Çift Ahşap Kapı Kanadı”, İsmail Hakkı

Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s.411-414.

536

BİLİCİ, K., Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi

(A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi),

Ankara 1991.

BOZER, R., Kula’da Türk Mimarisi, Ankara 1989.

BOZER, R., 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap

Kapılar (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji

ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi),

Ankara 1992.

BOZER, R., “Kemerli Şemaya Sahip Selçuklu Devri Ahşap Kapı Kanatları”, 9.

Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, 1.C., Ankara 1995, s.407-

421.

BOZER, R., “Amasya ve Çevresinde Erken Osmanlı Dönemine Ait Üç Ahşap

Kapı”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999, s.285-293.

BOZKURT, R., Osmanlı İmparatorluğunda Kollar, Ulak ve İaşe Menzilleri,

Ankara 1966.

CANTAY, G., Anadolu’da Osmanlı Devri Kervansaraylarının Gelişimi (İ.Ü.

Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Türk ve İslam Sanatları

Kürsüsü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1975.

CANTAY, G., “Zile’li Emin Usta’nın Bilinmeyen İki Eseri”, Bedrettin Cömert’e

Armağan, Ankara 1980, s.497-507.

CANTAY, G., “Türkiye’de Osmanlı Devri Kervansaray Yapılarının Tipolojisi”,

IX. Türk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eylül 1981), Kongreye

Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara 1989, s.1381-1390.

CANTAY, G., Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Ankara 1992.

CANTAY, G., Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu, Ankara 2002.

537

CANTAY, T., “Osmanlı Devletinin Kuruluşundan İstanbul’un Fethine Kadar

Osmanlı Sanatı”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve

Eserleri 1, İstanbul 1988, s.53-68.

CEMAL, A., Edirne, İstanbul 1932.

CEZAR, M., “Türk Tarihinde Kervansaray”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara

11-15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara

1981, s.931-940.

CEZAR, M., “XIV-XVI. Yüzyıllar Türk Şehrinde Çarşının Konumu ve Çarşıların

En Tipik Yapısı”, Akademi 10, Mimarlık ve Sanat, İstanbul 1981,

s.11-26.

CEZAR, M., Typical Commercial Buildings of Ottoman Classical Period and

the Ottoman Construction System, İstanbul 1983.

CEZAR, M., Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem

İmar Sistemi, İstanbul 1985.

CRESWELL, K.A.C., The Muslim Architecture of Egypt, Oxford 1959.

CUİNET, V., La Turquie d’Asie, C.VI, İstanbul 2001.

ÇAKMAK, Ş., Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Taçkapılar (1300-1500),

Ankara 2001.

ÇAKMAK, C., Tire Hamamları, Ankara 2002.

ÇAL, H., “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi”, Türk Tarihinde ve Kültüründe

Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s.427-

461.

ÇAL, H., “Zile Ulu Camisi”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.27-52.

ÇAL, H., Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı Camiler ve Mescitler, Ankara 2000.

538

ÇEÇEN, K., İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul 1984.

ÇEÇEN, K., “Sinan’ın Yaptığı Su Tesisleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı

Çağ ve Eserleri 1, İstanbul 1988, s.439-461.

ÇERKEZ, M., “Eyüpsultan Mezartaşlarında Kandil Motifleri”, Tarihi, Kültürü ve

Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu (28-30 Mayıs 1999),

Tebliğler, İstanbul 2000, s.338-365.

ÇERKEZ, M., “Merzifon Taş Han”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası

Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001,

s.415-449.

ÇOLAK, M., XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon Kazâsı (1515-1520), (Ondokuz

Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler

Eğitimi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),

Samsun 1991.

ÇOLAK, M., “XVI. Yüzyıl Başlarında Merzifon’a Ait İki Tapu Tahrir Defteri”,

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 6, Samsun

1991, s.43-59.

DAĞLIOĞLU, H. T., “Edirne Mezarları”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya

Dergisi, S.3, İstanbul 1936, s.163-192.

DANİŞMEND, İ. H., İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul 1948.

DARKOT, B., “Merzifon”, İslâm Ansiklopedisi, 7.C., İstanbul 1972, s.785-787.

DAŞ, E., “Türbeler”, Birgi Tarihi, Tarihî Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları,

Ankara 2001, s.115-126.

539

DAVİD, G., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ve Dönemi Hakkında Yeni ve Az

Bilinen Kaynaklar”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası


s.75-90.

DEMİRALP, Y., Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara 1996.

DEMİRALP, Y., Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara

1999.

DEMİRAY, A., Resimli Amasya, Ankara 1954.

DEMİRİZ, Y., Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme, I, Erken Devir (1300-1453),

İstanbul 1979.

DENKTAŞ, M., “İncesu Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar

Dergisi, S.XXVI, Ankara 1997, s.193-224.

DİEZ, E.-ASLANAPA, O.-KOMAN, M. M., Karaman Devri Sanatı, İstanbul

1950.

DİLÂVER, S., “Anadolu’daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi

Yönünden Önemi”, Sanat Tarihi Yıllığı, IV (1970-1971), İstanbul

1971, s.17-28.

DOĞANBAŞ, M., “Amasya Yöresi Kuş Evleri”, Arkitekt, S.447 (basım yeri

yok), 1997, s.70-72.

DOĞANBAŞ, M., “Merzifon’un Gönüller Durağı Piri Baba Türbesi”, Cem

Dergisi, S.87 (basım yeri yok), Şubat 1999, s.46-47.

DOĞANBAŞ, M., Kültürel ve Sanatsal Boyutuyla Amasya, Amasya 2003.

DÖNMEZ, Ş., “1997-1999 Yılları Yüzey Araştırmalarında İncelenen Samsun-

Amasya İlleri İ.Ö. 2. Binyılı Yerleşmeleri”, Belleten, C.LXV,

S.244, Ankara 2001, s.879-904.

540

DURUKAN, A., Balat, İlyas Bey Camii, Ankara 1988.

DÜNDAR, A., Kilis’teki Osmanlı Devri Mimarî Eserleri, Ankara 1999.

DÜNDAR, A., Çorum Cami ve Mescitleri, Ankara 2004.

EGEMEN, A., İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri, İstanbul 1993.

EKEN, G., “XIX. Yüzyılda Merzifon Vakıflarına Dair”, Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),

Ankara 2001, s.345-361.

ELDEM, H. E., “Merzifon’da Pervâne Muînüddin Süleyman Namına Bir

Kitabe”, TOEM, VIII/43, C.4, İstanbul 1333, s.42-52.

ENGİN, İ. H., “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”, Taşan, S.7-31, Merzifon, 1

Aralık 1936, s.4.

ENGİN, İ. H., “Merzifon Tarihine Genel Bir Bakış”, Taşan, S.10-34, Merzifon, 1

Mart 1937, s.3.

ERAT, B., Anadolu’da XIV. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi (A.Ü. Sosyal Bilimler

Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora

Tezi), Ankara 1997.

ERDEMİR, Y., “Tokat Yöresindeki Ahşap Camilerin Kültürümüzdeki Yeri”,

Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz

1986), Ankara 1987, s.295-312.

ERDMANN, K., “Keykubâdiye’deki Dört Kemerli Bina Hakkında”, Yıllık

Araştırmalar Dergisi, II, Ankara 1957, s.105-109.

ERDMANN, K., Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Teil I, II,

Berlin 1961.

ERER, S., “Merzifon’un Depresyonunun Jeomorfolojisi”, Merzifon’un

Monografyası, İstanbul 1980, s.5-29.

541

ERER, S., Merzifon Depresyonu ve Çevresinin Jeomorfolojik Yapısı, İstanbul

1983.

ERKEN, S., Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara 1972.

ERKEN, S., “Edirne Hamamları”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara 1973, s.403-419.

ERKEN, S., Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I (İlâveli II.Baskı),

Ankara 1983.

ERSOY, A., XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul 1993.

ERSOY, B., İzmir Hanları, Ankara 1991.

ERSOY, B., “Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri

Hakkında Düşünceler, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, VI, İzmir

1992, s.47-61.

ERSOY, B., “Osmanlı Şehir-içi Hanları, Plan Tasarımı ile Cephe ve Malzeme

Özellikleri”, Sanat Tarihi Dergisi, VII, İzmir 1994, s.75-97.

ERSOY, B., “Osmanlı Şehir-içi Hanlarından Önemli Bir Örnek: Amasya Taş

Han”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, II.C., Ankara

1995, s.81-92.

ERÜNSAL, İ. E., Türk Kütüphaneleri Tarihi II Kuruluştan Tanzimat’a Kadar

Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 1988.

ESKİCİ, B., Ankara Mihrabları, Ankara 2001.

EVLİYA ÇELEBİ (Haz. Z.Kurşun-S.A.Kahraman-Y.Dağlı), Seyahatnâme, 2.

Kitap, İstanbul 1999.

EVRENOS, S., Merzifon’daki Türk Mimari Eserleri (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi

San’at Tarihi Enstitüsü Türk-İslam San’atı Kürsüsü

yayınlanmamış Lisans Tezi), İstanbul 1967.

542

EYİCE, S., “İznik’de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında

Bir Deneme”, Tarih Dergisi, C.XI, S.15, İstanbul 1960, s.99-120.

EYİCE, S., “Bedesten”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, 5.C., İstanbul 1992, s.302-

311.

FAROQHİ, S., “The Life Story of An Urban Saint in The Ottoman Empire: Piri

Baba of Merzifon”, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi

(Ord.Prof.İ.Hakkı Uzunçarşılı Hâtıra Sayısı), S.32, İstanbul 1979,

s.653-678.

FINDIKLILI MEHMED AĞA, Silâhdar Tarihi, C.II, İstanbul 1928.

GABRİEL, A., Monuments Turcs d’Anatolie, II, Paris 1934.

GABRİEL, A., “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei

Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara 1942, s.37-43.

GALLAND, A., İstanbul’a Ait Günlük Anılar (1672-1673), II.C., Ankara 1998.

GLÜCK, H., Die Baeder Konstantinopels, Wien 1921.

GODARD, A., “Origine de la Madrasa, de la Mosquée et du Caravansérail à

Quatre Iwans”, Ars Islamica, C.XV-XVI, 1951, s.1-9.

GOODWİN, G., A History of Ottoman Architecture, London 1971.

GÖRÜR, M., Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453) (H.Ü.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı

yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1999.

GÜL, A., Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’l-

Hadîslerin Yeri, Ankara 1997.

GÜLGEN, H., Merzifon Kara Mustafa Paşa Câmii ve Hamamı ile Nârince

Abide Hâtun Câmii (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk-İslam

543

Sanatları Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),

İstanbul 1996.

GÜLTEKİN, R. E., Ulukışla ve Öküz Mehmed Paşa Menzil Külliyesi, Ankara

2001.

GÜN, R., Amasya ve Çevresindeki Mimarî Eserlerde Yazı Kullanımı (Ondokuz

Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve

Sanatları Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),

Samsun 1993.

GÜNALTAY, Ş., Yakın Şark II (Anadolu En Eski Çağlardan Ahamenişler

İstilasına Kadar), Ankara 1987.

GÜNALTAY, Ş., Yakın Şark IV/1 (Persler’den Romalılara Kadar), Ankara

1987.

GÜNALTAY, Ş., Yakın Şark IV/2 (Romalılar Zamanında Kapadokya, Pont ve

Artaksiad Krallıkları), Ankara 1987.

GÜRAN, C., Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, İstanbul

1978.

GÜRBÜZ, A., Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya

Sancağı (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih

Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1993.

GÜRBÜZ, A., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Kayseri/İncesu Vakıfları”, III.

Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu (6-7 Nisan 2000), Kayseri

2000, s.229-237.

GÜRBÜZ, A., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Merzifon Vakıfları”,

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11

Haziran 2000 Merzifon), Ankara 2001, s.319-329.

544

HALAÇOĞLU, Y., XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti

ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi (2.Baskı), Ankara 1991.

HALAÇOĞLU, Y., XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve

Sosyal Yapı, Ankara 1991.

HAMMER, J. V. (Çev. V. Bürün), Osmanlı Devleti Tarihi, C.XII, İstanbul 1986.

HAMMER, J.V. (Çev. M. Ata), Osmanlı Tarihi, C.I, İstanbul 1991.

İLTER, İ., Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969.

KALFAZADE, S.-ERTUĞRUL, Ö., “Kandil ve Kandilin Motif Olarak Anadolu

Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine”, Sanat Tarihi Araştırmaları

Dergisi, C.II, S.5, İstanbul 1989, s.23-34.

KARAÇAĞ, A., Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler (T.C. Selçuk

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı

yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya 2002.

KARAMAĞARALI, B., Ahlat Mezartaşları (2.Baskı), Ankara 1992.

KARAMAĞARALI, B., “Ayaş Ulu Camii”, Ayaş ve Bünyamin Ayaşi, Tarihte-

Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaş-i Sempozyumu (Ayaş, 2-4

Temmuz 1993), Ankara 1993, s.53-59.

KARAMAĞARALI, H., “Sâhib Atâ Câmii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir

Deneme”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 3, Ankara 1982, s.49-

75.

KARPUZ, H., Trabzon, Ankara 1990.

KATOĞLU, M., “13. Yüzyıl Konyasında Bir Cami Grubunun Plân Tipi ve Son

Cemaat Yeri”, Türk Etnografya Dergisi, IX (1966), Ankara 1967,

s.81-100.

545

KAYA, S., Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Vakıfları (A.Ü. Dil ve Tarih-

Coğrafya Fakültesi yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara

1986.

KAYMAZ, N., Pervâne Muînüddin Süleyman, Ankara 1970.

KILCI, A., Türkiye’deki XIV ve XV. Yüzyıllara Ait Baldaken Tarzı Denen

Türbeler (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim

Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992.

KIZILTAN, A., Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul 1958.

KLINGHARDT, K., Türkische Bäder, Stuttgart 1927.

KÖPRÜLÜ, M. F., “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihî

Ehemmiyeti”, Vakıflar Dergisi, S.I, Ankara 1938, s.1-6.

KÖPRÜLÜ, F., Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar (2.Baskı), Ankara 1966.

KREİSER, K., “Bedesten-Bauten im Osmanischen Reich”, Istanbuler

Mitteilungen, Band 29, Tübingen 1979, s.367-400.

KREUTEL, R. F. (Çev. M. Kayayerli), Viyana Önlerinde Kara Mustafa Paşa,

İstanbul 1994.

KURAN, A., İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara 1964.

KURAN, A., The Mosque In Early Ottoman Architecture, Chicago 1968.

KURAN, A., Anadolu Medreseleri, I.C., Ankara 1969.

KURAN, A., “Orta Anadolu’da Klâsik Osmanlı Çağı Sonlarında Yapılan İki

Külliye”, Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s.239-247.

KURAN, A., “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı

Külliyelerinin Mimari Esasları Konusunda Bazı Görüşler”, I.

Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul 1979, s.795-818.

KURAN, A., Mimar Sinan, İstanbul 1986.

546

KURAN, A., “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ

ve Eserleri 1, İstanbul 1988, s.167-173.

KURAN, A., “Anadolu’da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimarîsi”, Malazgirt

Armağanı (2.Baskı), Ankara 1993, s.179-186.

KUYULU, İ., Kara Osman-Oğlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992.

MANDEL, G., I Caravanserraglı Turchı, 1988.

MANTRAN, R. (Çev. S. Tanilli), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, İstanbul 2000.

MORDMANN, A.D. (Nşr. F.Babinger), Anatolien, Skizzen und Reisebriefeaus

Kleinanaisen (1850-1859), Hannover 1952.

MÜDERRİSOĞLU, M. F., “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Akdeniz’deki

İskelesi Payas ve Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi”, Kültür ve

Sanat, S.8, Ankara 1990, s.61-63.

MÜDERRİSOĞLU, M. F., 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İnşa Edilen

Menzil Külliyeleri (H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat

Tarihi Bölümü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış

Doktora Tezi), Ankara 1993.

MÜDERRİSOĞLU, F., “Bir Osmanlı-Türk Şehri Olarak Belen”, Vakıflar Dergisi,

XXIV, Ankara 1994, s.237-272.

NAYIR, Z., Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-

1690), İstanbul 1975.

NEMLİOĞLU, C., 15., 16. ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalem İşleri

(T.C.İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1989.

ORAL, O., Edirne Su Kültürü, 1978.

ORHONLU, C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı, İstanbul 1967.

547

OTTO-DORN, K., Türkische Keramik, Ankara 1957.

OTTO-DORN, K., “Seldschukische Holzsäulenmoscheen in Kleinasien”, Aus

Der Welt Der Islamischen Kunst, Festschrift für Ernst Kühnel,

Berlin 1959, s.59-88.

OTTO-DORN, K., “Der Seldschukische Moscheenbau in Kleinasien”, Institut

für Auslands-Beziehungen, Stuttgart, Zeitschrift für

Kulturaustausch, 2-3, 1962, s.158-163.

OTTO-DORN, K., “Die Ulu Dschami in Sivrihisar”, Anadolu (Anatolia), IX,

1965, Ankara 1967, s.161-168.

ÖGEL, B., “Selçuk Devri Anadolu Ağaç İşçiliği Hakkında Notlar”, Yıllık

Araştırmalar Dergisi, I, Ankara 1957, s.199-235.

ÖGEL, S., “Osmanlı Devrinde Türk Külliyesi”, Türk Kültürü, S.2, Ankara 1963,

s.37-42.

ÖGEL, S., Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı (2.Baskı), Ankara 1987.

ÖNEY, G., “Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi”, Belleten, C.XXX, S.118,

Ankara 1966, s.377-387.

ÖNEY, G., “Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri”, Sanat

Tarihi Yıllığı, III, İstanbul 1969-1970, s.135-149.

ÖNEY, G., Ankara’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1971.

ÖNEY, G., Türk Çini Sanatı, İstanbul 1976.

ÖNEY, G., Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara 1989.

ÖNEY, G., Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları (3.Baskı),

Ankara 1992.

ÖNEY, G., “Çini ve Seramik”, Geleneksel Türk Sanatları, İstanbul 1993, s.77-

111.

548

ÖNEY, G., “Bursa Çinileri”, Bursa, Ankara 1996, s.108-116.

ÖNEY, G., “Erken Osmanlı Mimarisinde Çini (XV.-XVI. Yüzyıl Başı İznik-

Bursa-Edirne)”, Osmanlı, C.11, Ankara 1999, s.205-212.

ÖNGE, Y., “Anadolu Sanatında Cami Motifi”, Önasya, C.4, S.38, Ankara 1968,

s.10-11, 22.

ÖNGE, Y., “Konya Beyşehir’de Eşrefoğlu Süleyman Bey Hamamı”, Vakıflar

Dergisi, VII, İstanbul 1968, s.139-144.

ÖNGE, Y., “Anadolu’da XIII.-XIV. Yüzyılın Nakışlı Ahşap Camilerinden Bir

Örnek: Beyşehir Köşk Köyü Mescidi”, Vakıflar Dergisi, IX,

Ankara 1971, s.291-296.

ÖNGE, Y., “Mimar Gözü ile Kuş Evleri”, Kültür ve Sanat, S.5, İstanbul 1977,

s.86-91.

ÖNGE, Y., “Bugünkü Bilgilerimizin Işığı Altında Divriği Ulu Camii ve

Darüşşifası”, Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası, Ankara 1978,

s.33-50.

ÖNGE, Y., Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara 1995.

ÖNKAL, H., Tire Türbeleri, Ankara 1991.

ÖNKAL, H., Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara 1992.

ÖNKAL, H., Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara 1996.

ÖNKAL, H., Selçuklu-Osmanlı Sultanları ve Türbeleri, Ankara 1999.

ÖTÜKEN, Y., “Orhan Gazi (1326-1359) Devrinden Kanuni Sultan Süleyman

(1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri”,

Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Prof.

Albert Louis Gabriel Özel Sayısı), IX, Ankara 1978, s.337-371.

549

ÖTÜKEN, Y.-DURUKAN, A.-ACUN, H.-PEKAK, S., Türkiye’de Vakıf Abideler

ve Eski Eserler, IV, Ankara 1986.

ÖZ, T., İstanbul Camileri, I.-II. C. (3.Baskı), Ankara 1997.

ÖZBEK, Y., “Erken Dönem Osmanlı Taş Süslemeleri”, Osmanlı, C.11, Ankara

1999, s.335-355.

ÖZBEK, Y., Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme, Ankara 2002.

ÖZDENİZ, E., İstanbul’daki Kaptan-ı Deryâ Çeşmeleri ve Sebilleri, İstanbul

1995.

ÖZDEŞ, G., Türk Çarşıları, Ankara 1998.

ÖZER, C., “Edirne’deki Osmanlı Dönemi Mezartaşlarının Korunmaları

Üzerine”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.36, S.1-2, Ankara 1993, s.367-

372.

ÖZER, C., “Edirne Sarucapaşa Camii Haziresindeki Bir Grup Mezartaşı”,

A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.XXXVII, S.1-2, Ankara 1995, s.101-126.

ÖZERGİN, M. K., “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, Tarih Dergisi,

XV/20, 1965, s.141-170.

ÖZKAN, M. D., Amasya İli Yapılarındaki Kalem İşi Süslemeler (T.C. Gazi

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi

Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi), Ankara 2001.

ÖZKÖSE, O. Z., “Eski Cami ve Eski Hamamın Geçmiş Zamanlarına Dair

Anlatılmış ve Yazılmış Malûmat”, Bedesten Kültür Sanat

Edebiyat Dergisi, S.7, Merzifon 2000, s.12-14.

ÖZKUL, N., “Gölmarmara Halime Hatun Külliyesi”, Türk Etnografya Dergisi,

S.XX, Ankara 1997, s.131-162.

550

ÖZME, A., Urfa (Merkez) Hanları (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Doktora

Tezi), Ankara 2000.

ÖZSAİT, M., “1995 ve 1996 Yıllarında Amasya-Merzifon ve Gümüşhacıköy

Yüzey Araştırmaları”, XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı (26-30

Mayıs 1997 Ankara), II, Ankara 1998, s.143-161.

ÖZTUNA, Y., Türkiye Tarihi, C.III, İstanbul 1964.

ÖZTUNA, Y., Devletler ve Hânedanlar Türkiye (1074-1990), C.II, Ankara

1969.

PEREMECİ, O. N., Edirne Tarihi, İstanbul 1940.

PİLEHVARİAN, N.K., Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, İstanbul 2000.

RAMSAY, W. M. (Çev. M. Pektaş), Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul

1961.

RAYMOND, A. (Çev.A.Berktay), Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, İstanbul

1995.

RENDA, G., Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara

1977.

REYHANLI, T., Osmanlılarda Külliye Mimarisinin Gelişmesi (İ.Ü. Sanat Tarihi

Bölümü yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1974.

REYHANLI, T.-ALTUN, A., “Edirne-Havsa’da Sokollu (veya Kasım Paşa)

Külliyesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.VI (1974-75), İstanbul 1976,

s.67-88.

SÂLNÂME, Sivas Vilâyeti Sâlnâmesi, Sivas Vilâyet Matbaası, H.1304

(M.1886).

SAMİ, Ş., Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1987.

551

SEMERCİ, A., “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Memleketi, Yetişme Şekli,

Yükselmesi”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası


s.129-138.

SEVENER, C., Merzifon Mimarî Eserleri (A.Ü.D.T.C.F. Sanat Tarihi Kürsüsü

yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara 1967.

SEVİM, A., Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Ankara 1990.

SÖNMEZ, Z., Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam

Mimarisinde Sanatçılar (2.Baskı), Ankara 1995.

SÖZEN, M., Anadolu Medreseleri, C.I, İstanbul 1970.

SÖZEN, M., Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul 1971.

SÖZEN, M., Anadolu Medreseleri, C.II, İstanbul 1972.

SÖZEN, M.-ARIK, R.-ASOVA, K. v.d., Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar

Sinan, İstanbul 1975.

STRABON (Çev. A. Pekman), Coğrafya, Kitap XII, İstanbul 1991.

SUNAY, S., Tokat Şehir-İçi Hanları (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi), Ankara 2003.

SÜREYYA, M. (Haz. A.Aktan-A.Yuvalı-M.Hülagü), Sicill-i Osmanî yahud

Tezkire-î Meşâhir-i Osmaniyye, C.III, İstanbul 1996.

SÜREYYA, M. (Haz. M.Keskin-A.Öztürk-H.Savaş-H.Kurt), Sicill-i Osmanî

yahud Tezkire-î Meşâhir-î Osmaniye, C.IV/I, İstanbul 1997.

ŞAPOLYO, E. B., “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa”, Önasya, S.2 (basım yeri

yok), 1965, s.7-8, 21.

552

ŞAPOLYO, E. B., “Kuş Köşkleri”, Önasya, C.4, S.38, Ankara 1968, s.12-13.

ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûs-ı Türkî (2.Baskı), İstanbul 1987.

ŞENER, Y. S., “XIV. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü”,

Türk Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara 1997, s.193-249.

ŞÜKRÜ, M., Orta Anadolu’da Bir Dolaşma, Ankara 1934.

TANIŞIK, İ.H., İstanbul Çeşmeleri, C.I-II, İstanbul 1943, 1945.

TANMAN, B., “Merzifon Kara Mustafa Paşa Camii Şadırvanının Kubbesinde

Zileli Emin’in Yarattığı Osmanlı Dünyası ve Bu Dünyaya

Yansıyan Kişiliği”, ‘Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar’,

Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.491-522.

TANYU, H., Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara 1967.

TAŞAN, A., “Tarih Açısından Merzifon’a Bir Bakış”, Önasya, S.2 (basım yeri

yok), 1965, s.4-5, 18.

TAŞAN, A., “A Glimpse at Merzifon in History”, Önasya, S.2 (basım yeri yok),

1965, s.12-13.

TAŞAN, A., Dün’den-Bugün’e Merzifon, İstanbul 1979.

TAŞAN, B., Merzifonlu Şeyh Abdürrahim Rumî, İzmir 1975.

TAŞAN, B., “Merzifon’lu Şeyh Abdürrahim Rûmî ve Vakfiyesi”, Vakıflar

Dergisi, S.XIII, Ankara 1981, s.91-100.

TOP, M., Erken Dönem Osmanlı Mihrabları (XIV-XV. Yüzyıl) (Yüzüncü Yıl

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Bilim Dalı

yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 1997.

TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri, 1, Ankara 1986.


553


TUNÇEL, M., Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara 1974.

TUNÇEL, M., Osmanlı Mimarisinde Bedestenler (A.Ü.D.T.C.F.,

yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1980.

TUNÇEL, M., “Merzifon Bedesteni”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa


Ankara 2001, s.383-398.

TUNÇEL, M., “Türk Mimarîsi’nde Bulgaristan’daki Bedesten Binaları”,

Balkanlar’da Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası

Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000, Şumnu-Bulgaristan),

C.2, Ankara 2001, s.725-762.

TURAN, O., “Selçuk Kervansarayları”, Belleten, C.10, Ankara 1946, s.471-

496.

TURAN, O., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1984.

TÜFEKÇİOĞLU, A., Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, Ankara 2001.

UNAT, F. R., Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu (Yedinci Baskı),

Ankara 1994.

UYGUN, Ş., Merzifon İlçesi (basım yeri yok), 1938.

UZUNÇARŞILI, İ. H., Osmanlı Tarihi, I.C., Ankara 1972.

UZUNÇARŞILI, İ. H., Osmanlı Tarihi, II.C. (5.Baskı), Ankara 1988.

UZUNÇARŞILI, İ. H., Osmanlı Tarihi, C.III/1 (6.Baskı), Ankara 2000.

ÜLGEN, A.S., “Hamam”, İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1986, s.174-178.

ÜNAL, R.H., “Az Tanınan ve Bilinmeyen Doğu Anadolu Kümbetleri”, Vakıflar

Dergisi, XI, Ankara 1977, s.121-164.

ÜNVER, A. S., “Türk Hamamı”, Belleten, C.37, S.145, Ankara 1973, s.87-94.

554

ÜRER, H., İzmir Hamamları, Ankara 2002.

VIRMIÇA, R., Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri, Ankara 1999.

YEDİYILDIZ, B., “Müessese-Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır

Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, S.XV,

Ankara 1982, s.23-53.

YEŞİL, A., Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi (Ankara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı

yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992.

YEŞİL, A., “Merzifon’lu Kara Mustafa Paşa ve Hiç Bilinmeyen Vakfiyesi

Hakkında Bazı Notlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-

Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.2, 1996, Isparta

1996, s.264-270.

YEŞİL, A., “Merzifon-Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa Uluslararası Sempozyumu (08-11 Haziran 2000 Merzifon),

Ankara 2001, s.331-344.

YETKİN, S.K.-ÜLKEN, H.Z.-ÖZGÜÇ, T. v.d., Turkish Architecture, Ankara

1965.

YETKİN, Ş., “Türk Çini Sanatından Bazı Önemli Örnekler ve Teknikleri”, Sanat

Tarihi Yıllığı, I, İstanbul 1964-1965, s.60-120.

YETKİN, Ş., Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1973.

YETKİN, Ş., “Alara Kalesindeki Hamamlı Kasır ve 13.Yüzyıl Anadolu

Mimarisindeki Yeri”, Malazgirt Armağanı (2.Baskı), Ankara 1993,

s.119-126.

555

YURDAKUL, E., “Tokat Vilayetinin Gümüştop (Dazya) Köyündeki XIV ncü

Yüzyıla Ait Eski Eserler”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara 1969,

s.243-247.

YURDAKUL, E., “Kayseri Külük Camii ve Medresesi’nde Yapılan Hafriyat ve

Araştırma Sonuçları ile İlgili Yeni Görüşler”, Rölöve ve

Restorasyon Dergisi, I, Ankara 1974, s.167-207.

YURDAKUL, M. E., “Tacüddin İbrahim Paşa’nın Vakıfları ile Vâkıfın

Merzifon’da İnşa Ettirdiği Hana Bitişik Mescidinde Yapılan

Restorasyon Çalışmaları”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 11-

15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler, III.C., Ankara 1983,

s.1619-1626.

YURDAKUL, E., Kayseri-Külük Camii ve Medresesi, Ankara 1996.

YÜKSEL, İ. A., Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-

926/1481-1520), V, İstanbul 1983.

YÜKSEL, İ. A., Bolu Yıldırım Bayezid Külliyesi Hamamlar ve İmaret Camii,

Ankara 1993.

merzİfon'da tÜrk devrİ mİmarİ eserlerİ

Documents