luan giai trung luan - vien cao dang phat hoc hai duc

8/3/2019 Luan Giai Trung Luan - Vien Cao Dang Phat Hoc Hai Duc

1/396

VIN CAO NG PHT HC HI CHng Dng Nguyn Vn HaiLUN GII TRUNG LUN

TNH KHI V DUYN KHIPL.2547 - DL.2003 - Ban tu th Pht hc

---o0o---

Ngunhttp://thuvienhoasen.org

Chuyn sang ebook 18-7-2009Ngi thc hin : Nam Thin [email protected] Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org

Mc LcLi u schI. Nhn v Duyn

1. Qun Nhn duyn Tng quan nhn qu.

2. Bt bt v Duyn khiTnh i xng ca tng quan nhn qu.3. Nhn duyn v T cNhn duyn v T c Trung qun.

II. Php gii duyn khi4. Vin dung v ngiHoa nghim cnh gii.5. Nhn duyn Php giiV ng tc i Bi.6. Bn Php giiTm chng sanh l Nh Lai tng, l Nht php gii.

7.Tnh khi v Duyn khiLi nhn phn toi.

III. V thng v Pht tnh8. Pht tnh l Chuyn yPht tnh l Tu hnh Pht o.9. V thng tc th Pht tnhBn gic v Th gic.10. Pht tnh tc th V thng Gii thot i ng.


2/396

IV. Hu tnh11. i tm NgC Ng hay khng c Ng.12. Hu tnhHu tnh.

13. Hu tnh: Tr, tnh, Bin dch sinh t.14. Hu tnh: Tm, Tm sPhn loi tm s.15. Hu tnh: Xc ng v l trXc ng tnh cm.

V. Lun gii16. Nhn v Duyn trong Phm I17. V thng v Bin chuyn trong Phm II18. iu kin nhn thc trong Phm III19. Nng to v s to trong Phm IV

20. Nng tng v s tng trong Phm V21. Hu v s hu trong Phm VI22. Tm thc, Ton hc, v Th gii

---o0o---

Li u sch

Tip theo tp Tm Hiu Trung Lun - Nhn Thc v Khng Tnh sch

Lun gii Trung lun: Tnh khi v Duyn khi ln ny thu gp cc bi hcPht bt ngun t su Phm u ca Trung lun. Bn Trung lun ngi LaThp dch ra Hn vn gm 27 phm, 446 bi tng, chia thnh 4 quyn.Quyn th nht c su Phm: Qun Nhn Duyn, Qun Kh Lai, Qun LcTnh, Qun Ng m, Qun Lc Chng, Qun Nhim Nhim gi.

Mun c hiu ton b mt cch nht qun, thi cn phi thng t yu chTnh Khng ca Khng hay Khng Khng ca Trung lun. Yu ch nyxem nh c pht biu trong bi tng Trung lun XXIV.18: Cc php doDuyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o.

Ni mt s vt do duyn sinh tc ni n l Khng, ngha l khng c t tnh,khng c quyt nh tnh. Ni mt s vt l Khng tc ni n sinh khi hayhnh thnh do nhn duyn. Ngoi ra, duyn khi c tn m khng thc chonn duyn khi l gi danh, ch c trn danh ngn ch khng c trong thct. Do , cn tnh ca bt k duyn khi no cng ty thuc ngn thuyttheo quy c cng ng. Ni mt s vt l duyn khi tc l ni n ngn


3/396

ch ca mt danh t, ci c danh t ch vo. Ni mt s vt l gi danhtc ni n l Khng.

Tnh Khng c nhn thc nh vy l c nhin khng phi l mt thcth, khng phi l phi hu, m l mt hu theo quy c. Hn na, tnhKhng l gi danh. Ngn ch ca danh t Khng l tnh Khng, do , tnhKhng c xc nhn l c theo quy c nhng cu cnh l khng. l ngha Trung o i vi tnh Khng. Th gii duyn khi cng vy, c trn

phng din quy c nhng cu cnh l khng. l Trung o i viduyn khi. Ngn thuyt v tc c c xem nh c s ca th gii duynkhi nn c trn phng din quy c nhng cu cnh l khng. lTrung o i vi quy c thng tc. Cui cng, v duyn khi v tnhKhng l gi danh, cho nn quan h gia th gii duyn khi theo quy cthng tc v tnh Khng l Khng. y chnh l tnh Khng ca Khng,

yu ch ca Trung lun, v cn c s y ca lp trng khng c lp trngca B tt Long Th.

thu t ngha cu ni tnh Khng l Khng, ta th t cu hi Thno l tnh Khng phi khng? Ni mt hin tng l Khng tc l ni rngkhi tm cch xc nh t tnh ca n thi khng tm thy t tnh y u c.Khi tm xem c thc cht no nm bn di cc phm tnh v cc thnh

phn thi khng khm ph ra thc cht no c. Khi thc mc v ci g quynh s hu ca cc hin tng thi khng th lun c trn cc s kin bnth hc m ch c th bng c vo quy c thng tc. Nh vy mt s vt l

phi khng ch khi no n c t tnh v t tnh ny c th do qun st phntch m xt tm ra c, hoc n l mt thc cht nm bn di nhng clp i vi cc phm tnh v cc thnh phn ca n, hoc n t hu c lpring bit.

Vy tnh Khng l phi khng ch khi no n l mt thc th c t tnh l vt tnh, t hu c lp ring bit, khng l thuc quy c thng tc. Theoquan im Trung qun mi hin tng u Khng, cho nn tnh Khng ph

bin, thng hng, v c lp i vi mi quy c. l ch trng ca

mt s trng phi Pht gio, tnh Khng hon ton cch bit vi nhnghin tng c nh ch c trn danh t gi tng. Tnh Khng tr thnh itng ca tu qun v hin tng c nh l i tng ca vng tng

phn bit. Nh , th tc v nht ngha , hon ton khng lin hnhau.


4/396

Theo ngi Nguyt Xng, B tt Long Th khng ng vi quan im tnhKhng l phi khng. Ly mt th d c th hiu v sao tnh Khng lKhng, th d c xe ca i c Na Tin chng hn. Khi qun st v phntch c xe tm t tnh ca n, thi ngoi cc b phn ca c xe, khng cg l t tnh ca ci xe. Ci tm ra c l tnh Khng ca c xe. C xe hinhu theo quy c cng ng. By gi hy qun st v phn tch tm tnhKhng ca c xe. Ln ny, khng tm thy g ht ngoi tr tnh v t tnhca c xe. Nh th, tnh Khng ty thuc c xe. Khng c xe c theo quyc, thi tnh Khng ca c xe cng khng c. Theo ngi Long Th, thyc xe l Khng khng phi l thy mt thc th no khc siu qu hnhtng vng tng ca c xe. Chnh l thy c xe nh mt hu do ngnthuyt, do c nh. C xe m tnh Khng ca n tm thy c v c xethy c theo tc c v ngn thuyt tht ra ch l mt. Do , tnh Khngkhng sai khc thc ti c nh. Vy tnh Khng l duyn khi v n ty

thuc cc hin tng v t tnh. Rt cuc, tnh Khng l Khng.Trong i sng hng ngy, ngi thng cm tri cc hin tng c nhnh hu c t tnh. Nhng cm gic v khi nim nh hin tng ngoi giiv ni gii, nng lc nhn duyn, chn l o c, v.v... u tng nh hinhu c lp ring bit, c t tnh kh d nhn bit c, v tt c u c thccht. Tuy l cch nhn th gii duyn khi theo thi thng ca a squn chng m mui, nhng theo Pht gio, khng phi l hnh thi nhnthc theo th tc . Thy vy m khng phi vy! Theo Trung qun, htthy cm gic v khi nim u ch c trn ngn thuyt v tc c, nhngtt c cu cnh l khng. l c trn phng din chn l tng i cath tc v khng trn phng din chn l tuyt i ca thc ti cu cnh.Tuy nhin, theo yu ch Khng Khng ca Trung lun, s phi hu cu cnhv s hu c nh tu trung ch l mt. Tnh tng ly tng tc ny biutrng mi quan h ng nht tng mc su thm gia hai , th tc v nht ngha . Qu vy, v tnh Khng v duyn khi tng ly tng tc,nn tnh Khng l Khng v l nguyn nhn hai tng ly tng tc.

Phi i n Phm XXIV: Qun T B tt Long Th mi trnh bylun thc thuyt minh tnh Khng ca Khng. Nhng v kt lun ca lun

thc ny rt cn thit c hiu tt c cc Phm khc ca Trung lun, chonn ngay Phm u, B tt Long Th a ra phng thc bin lun thuytminh tnh Khng ca Duyn khi. Phng thc bin lun trong Phm ukhng nhng c dng lm c s m cn gi trc lun thc trong PhmXXIV. Bi vy, thuyt tnh Khng ca Duyn khi trnh by trong Phm I:Qun Nhn duyn v Phm I tr nn rt thit yu trong mi cng trnh tmhiu Trung lun v ton b h thng trit hc ca ngi Long Th.


5/396

Phm I c lun gii trong bi Nhn v Duyn trong Phm I Trung lun.Ngi Long Th khng chp nhn ch nhn vi ngha l mt hin tng ct tnh, t n hay cng vi cc php khc m c nng lc dn sanh qu. Chduyn Ngi dng c hai ngha. Mt, duyn l php lm duyn, l hin tngv t tnh trng ra nhm ct ngha iu kin lin h n s sinh khi qu tduyn (duyn d sinh) gi l php duyn khi, hay ngn gn hn, l duynkhi. Hai, duyn l mi quan h gia php lm duyn v duyn d sinh. Miquan h ny c m t l khng mt khng khc, tc l Khng. S sinhkhi t duyn l khng tht c. y l tnh Khng ca Duyn khi, ca ssinh khi t duyn. Mt khc, hiu qua bi tng XXIV.18, Khng l Duynkhi. Do , tnh Khng ca Duyn khi thuyt minh trong Phm I chnh lyu ch ca Trung qun: Tnh Khng ca Khng.

Do qun st bn th ca Duyn khi v do nhn thc c tnh Khng ca

Duyn khi, ta thu t bn th ca tnh Khng v y bin chng phpTrung qun n kt lun: Ht thy mi php u Khng, ngay c tnhKhng cng Khng. Thu t bn th ca cc mi quan h nhn duyn lcha kha thu t bn th ca thc ti v ca s tng quan lin h giata vi thc ti. l l do v sao Phm m u Trung lun cp quntng nhn duyn.

c hiu Trung lun cn c trn quan im n gin Khng l v t tnh tcl nhn thc hin tng theo li phn hai, c t tnh v khng c t tnh. Do, c th hiu lm hin tng v t tnh v l Khng nn khng hin hu.

Ngc li, nu hiu ty thun yu ch tnh Khng ca Khng thi mi khilun chng cp hin tng l Khng, v Khng l duyn khi nn hintng khng phi l khng hin hu. Hy ly cch c Phm II: QunKh Lai lm th d. Phm ny c lun gii trong bi V thng v Binchuyn trong Phm II Trung lun.

i tng b ph trong Phm II l chuyn ng c xem nh mt thchu hay mt c tnh ca vt chuyn ng nhng hin hu c lp ring

bit. Nu quan nim n gin Khng l v t tnh v ph nh chuyn ng

v chuyn ng c nhn thc nh c t tnh, thi c th hiu lm xemchuyn ng nh khng hin hu. Quan nim mt th gii tnh ch nh vykhng thun hp vi nguyn l ch hnh v thng ca Pht gio.

Ngc li, nu gii thch lun chng mt cch tch cc theo quan imKhng l Duyn khi, thi kt lun chuyn ng l Khng c nghachuyn ng l c trong tng quan v theo tc c. Vt chuyn ng cng


6/396

vy, c trong tng quan v theo tc c. C y l nh khng c t tnhm c, nh Khng m c. Chuyn ng hin hu nh mi tng quan linh gia nhng v tr ca vt ti nhng thi im ring bit, do m tngquan lin h vi vt v nhng v tr y. Vy tnh Khng ca chuyn ng ls c chuyn ng trong tng quan v theo tc c.

Cc Phm k tip, t Phm III n Phm VI, cng c c hiu cn c trnyu ch Tnh Khng ca Khng. Phm III: Qun Lc tnh c lun giitrong bi iu kin nhn thc. Phm ny qu quyt cn, cnh, v thc khngth em ra phn tch mt cch tha ng nh nhng t th c lp ring bitc yu tnh quyt nh. Chng ng thi hin khi, nng ta v nh hngln nhau, ci ny c thi ci kia c, ci ny khng thi ci kia khng, ci nysinh thi ci kia sinh, ci ny dit thi ci kia dit.

Phm IV: Qun Ng m chn Sc lm th d lun chng v c lungii trong bi Nng to v S to. Phm ny kt lun rng khng c phnloi no c th chia ch con ngi thnh nhng yu t hin hu c lpring bit v c sn nh tnh ni t tnh ca chng. Hai bi tng cui Phm,IV.8 v IV.9, dn d rng khi gii p hay khi t cu hi, thi phi y ctrn tnh Khng, nu khng thi mc li ly gi nh lm lun c gio bin.

Phm V: Qun Lc chng chn khng gii lm th d lun chng vc lun gii trong bi Nng tng v S tng. Theo Phm ny, c vkhng c u l danh tng ca s gii. Chng i i nhau m thnh nn

khng phi l nhng t th ring bit c yu tnh quyt nh. Ngoi ra, sgii v danh tng khng th em phn tch nh nhng hu c lp ring

bit v c t tnh. Trn phng din tu hnh, Phm ny kt lun rng hnhgi no nhn lm mi hin tng u c t tnh v chp th tng c haytng khng ca chng, thi hnh gi khng th thy v hiu r thttng ca vn php.

Phm VI: Qun Nhim Nhim gi c lun gii trong bi Hu v Shu, tip tc lun v s phn hai s gii v danh tng cp trong Phmtrc. Nhng c khc l c bit ch trng v quan h tm l gia ch thv thuc tnh, gia ngi b nhum (rakta; nhim gi) v cht nhum (rga;nhim). Trng hp quan h gia ngi c phin no v phin no cchn lm th d lun chng. Phm kt lun rng nu ch th v thuc tnhc phn tch thnh nhng t th c lp ring bit v c yu tnh quytnh thi khng th no rp hp chng li vi nhau mt cch tha ng trn

phng din thi tnh, lun l, v bn th hc.


7/396

Khi c cc Phm va k, tm hiu phng thc bin lun ph h lun,thng hay gp mt s t tng trng yu ca Pht gio thy cn phi luncu su rng thm thu t chnh xc yu ch Tnh Khng ca Khng.Do ngoi nhng bi lun gii, cn c nhng bi vit v Nhn v Duyn,v Php gii duyn khi, v V thng v Pht tnh, v v Hu tnh.

Trong phn Nhn v Duyn, bi Qun nhn duyn a ra nhn xt mimnh pht biu tng quan nhn qu u thuc loi gi nh, c li chthc tin, khng kim chng bng lun l c m ch kim chng bng tcdng ca kinh nghim. Chng hn, trong trng hp tng quan nhn quloi tc ng, kim chng cu A l nhn ca B c ngha l hy tc nggy s pht hin ca A thi s thy B pht hin, hay l hy ngn chn khngcho A pht hin thi s thy B khng xut hin. Kim chng tng quannhn qu bng cch tc ng cc bin c l nn tng ca khoa hc thc

nghim hin i. T xa c Pht trng dn nhng tng quan nhn quloi tc ng gia mi hai chi trong php qun mi hai nhn duyn theohai chiu lu chuyn v hon dit.

Tng quan nhn qu loi tng i tng thnh c bn n trong bi Btbt v duyn khi. Tng i tng thnh c ngha l hin hu trong s htng l thuc v ng thi cu khi. Hin hu nh th c gi l duynkhi. B tt Long Th s dng bn song th ph nh (bt bt) biudng o l Duyn khi ca c Th Tn. Ni hin thc sinh dit haykhng sinh dit, thng on hay khng thng on, nht d hay khng

nht d, lai xut hay khng lai xut, d ni cch no i na, thc ti vn lthc ti, n nh vy l nh vy, khng l g c. l li nh ngha c oca tnh Khng bng bt bt. Hnh tng tch cc ca tnh Khng l mngli nhn duyn sinh v i, tt c khi ln ng thi, h tng nhip nhp.Mng li y c gi l Php gii, bn tnh ca hin khi nu xt v tonth tin trnh duyn khi ca v tr.

Bi Nhn duyn v t c nu r s khc bit gia ch trng vn phpu sanh do nhn v duyn ca Hoa nghim v ch trng nhn khng

sanh qu v khng c nhn t n c nng lc dn sanh qu ca Trungqun. S khc bit y dn n kt qu l trong h thng lun l Trung qunht thy mi ngn thuyt ng thi tr nn sai lm cn phi on tn chng t ci chn khng diu hu. Pha Hoa nghim, tri li, qu trnhon hoc chng chn dn n kt qu l mt khi la hn vng tng hlun thi thy ngay trong t thn sn c tr hu rng ln l Pht tnh, cng


8/396

Pht khng khc. Ci nhn ca t thn l ci cn li sau mt tin trnhtu on phin no.

Nhng bi lun cu trong phn Php gii duyn khi gm c: Vin dung vngi, Nhn duyn Php gii, Bn php gii, Tnh khi v Duyn khi. Kli chuyn c Pht ct ngha cho B tt Tm Vng hiu s rng ln caPhp gii, bi Vin dung v ngi c chp ra mt on kinh Hoa Nghim tr ti nng ton hc ca c Pht khi em th gian nhp vo ngha slng. Bi ny cng gii thch ti sao Php gii c th m t mt cch ngngn l Vin Dung v V ngi.

Hai nguyn l, nguyn l h tc v nguyn l h nhp, c s thnh lp Phpgii c cp trong bi Nhn duyn Php gii. Bi ny gii p hai cuhi thng c t ra khi tm hiu gio l Hoa nghim. Mt, Vin gio

kin ca Hoa nghim c tri nghch vi nhng quy lut c bn ca logic haykhng? Hai, lm th no mt th trit l v ton th tnh ca tt c hin hunh l Vin dung c th dn n s thnh tu mt trt t, x hi, o c,tm linh,...?

Bi Bn Php gii phn tch bn cch nhn Php gii. Bi ny lit k miphp qun l s v ngi ca Thun, khai t chnh thc ca Hoa nghimtng v l ngi khi sng thuyt Bn Php gii. Hai danh t L v Sc cht Trung hoa c dng ph din mi php qun y. c bittrong bi ny, nhiu on kinh Hoa nghim dng s hc minh gii

nguyn l Php gii duyn khi c trnh by li theo ngn ng ton hchin i. Th d S t vng nh m n hong V Tc Thin thng t ngha Vin dung v mi huyn mn dng qung din nguyn l ng thiv ngi, nn tng trit l Hoa nghim, cng c tng thut li trong biny.

Bi Tnh khi v Duyn khi a ra nhng l do v sao i vi KhuPhong Tng Mt, Php gii l L s v ngi php gii, khc vi Php Tngquan nim Php gii l S s v ngi php gii. Tng Mt gii thch chPhp gii hon ton theo ngha Nh Lai tng v php gii duyn khi l

Nh Lai tng duyn khi tc tnh khi. Theo Tng Mt, tnh khi v duynkhi l hai th nhn duyn sanh khi. Tnh khi ch vo hai mt bt bin vty duyn ca vn php, duyn khi ch vo hai ca nhp o n ng vtim tu. Bi ny c on tm lc nm th lp xut sanh v bin chuyn cavn hu c Tng Mt trnh by nh tin trnh tnh khi trong Hoa nghimnguyn nhn lun.


9/396

Trong phn V thng v Pht tnh, bi Pht tnh l chuyn y ni n ttng Pht tnh ca ngi Th Thn. Trong tc phm Pht tnh lun ca Ngi,Pht tnh c trnh by nh l c s ca trit l hnh ng ca B tt ota trn ba thuyt, Tam nhn Pht tnh, Tam tnh tam v tnh, v Nh Laitng.K tip l hai bi V thng tc th Pht tnh v Pht tnh tc th Vthng. Hai bi ny trnh by t tng V-thng-Pht-tnh ca o

Nguyn, t khai sng Thin To ng Nht bn. Vi cng dng trin khaidiu hu quan ca Bt nh, ging nh lp trng Phin no tc B ca Thin tng, hay t tng Php gii v tn duyn khi trong kinh Hoanghim, V-thng-Pht-tnh ca o Nguyn din t cng mt ngha vicu Sc tc th Khng, Khng tc th Sc trong Tm kinh, cng nh tiung Thng cu B , h ha chng sinh ca B tt o. Ngay c nimPht cu vng sanh Tnh , theo t tng V-thng-Pht-tnh, thi

trong tng vng tr v Cc Lc, cn phi c tng hon, tc hi chuyn TaB.

Trong phn Hu tnh, bi i tm Ng gii thch ti sao t tng v ngca Pht gio li c din t nh l h qu t thc t kh. Ngoi ra, phpthin T nim x c gii thiu i chiu vi php Tch Khng qun.

K tip l bn bi Hu tnh. Bi Hu tnh th nht cp phng phpcc k tinh t v cht ch ca c Pht ng trn nhiu lp trng khcnhau phn tch v qun st cc yu t cu to hu tnh nhm chun b cho

mc ch tu dng. Sau y l cc phn loi thng hay c ni n vc cp trong bi: Lc i, T thc, Thp nh x, Thp bt gii, v Ngun.

Bi Hu tnh: Tr, tnh, m t nhng t tng Pht gio, bin dch sinht, tnh sc cn, tr, tnh, , theo ngn ng sinh hc hin i.

Bi Hu tnh: Tm, Tm s tm lc hai cch phn loi cc php theoCu x v theo Duy thc. Phng php qun st Nh c nhc nh tm hiu ngha ch Tm. Cc tc dng tm m Cu x v Duy thc phn loiu thuc v Tm hiu theo ngha tc . Theo ngha chn , thi Tm tcChn tm chnh l V tm, l Tm bt kh c.

Bi Hu tnh: Xc ng v L tr ni n cc cng trnh quan st v phntch ca cc nh thn kinh hc hin nay c tc dng qun chiu ci nguncc php, c t nhiu tnh cch ca thin qun.


10/396

Cui cng kt thc tp Tnh khi v Duyn khi ny, bi Tm thc, Tonhc, v Th gii trnh by vn Tm thc v Th gii di nhn quan cahai nh vt l ton hc ni ting, Roger Penrose v David Bohm. y l mt ti khoa hc nng bng ang li cun s ch ca cng ngy cng ngchuyn gia khoa hc mi ngnh. Ni theo thut ng Pht gio, Tm thcv Th gii l vn lin h n hai thuyt duyn khi, a li da duyn khiv tnh khi.

Tp Lun gii Trung lun: Tnh khi v Duyn khi c hnh thnh l nhc s n cn khuyn khch, hng dn, v ch gio ca Thy Tu S quain th. Trang u sch trnh by mt bn th php ca Thy vi khuquyt lng danh ca B tt Long Th: D hu khng ngha c, Nht thit

php c thnh. Thnh knh mong Thy nhn ni y tt c tm lngngng m v bit n su xa ca ti.

Chn thnh cm t Nhm Pht Hc Louisville, Kentucky thng xuynkhch l v yu cu ti ghi li nhng kinh nghim hc Pht v ph binnhng bi ti vit trn Nguyt san Pht Hc v Trang nh www.phathoc.org.

Chn thnh cm t v t lng bit n qu v xa gn b thi gi c v phphn nhng bi ti vit by lu.

C ha s Bu Ch trc khi qua i c nh gi tng tc phm Sc scKhng khng gip trnh by trang ba ca tp sch ny. Tc phm rt ph

hp yu ch Khng Khng ca Trung lun, t tng cn bn thng hiuthuyt Tnh khi v Duyn khi. Nguyn cu hng linh C Ha s vngsanh Tnh .

Hng Dng Nguyn Vn HaiThng ging 2003

---o0o---

I. Nhn v Duyn

1. Qun Nhn duyn Tng quan nhn qu.

Kinh Thy sm, Ha thng Thch Tr Quang dch, c on: t chngcon trong gi pht ny, thn tm an tnh, khng cn hoa dng, khng cnvng mc, ch th l lc sinh thin dit c, nn cng pht thm bn thqun st lm phng tin dit tr ti c: qun st nhn duyn, qun st


11/396

qu bo, qun st bn thn, qun st thn Pht. Nh vy, qun st nhnduyn l mt trong bn phng tin hiu qu hn c trong vic hy ditmi th ti li, chnh yu bc nht trong s loi tr mi th chng ngi.Kinh gii thch: Qun st nhn duyn l xt ti li ca chng con y xutt v minh, t nhng t tng khng phi hin lnh, t ci l do khng csc mnh ca s chnh qun. Nn khng thy ti li ca mnh, khng gnthin hu l Pht B tt, chy theo ng ma, i vo ci ng cong m lihim. Nh c cn cu khng bit tai ha, nh tm lm kn t qun t buc,nh con thiu thn nho vo la ngn t thiu t t. V l do khng thsiu thot.

Nhng th no l ti li? Theo kinh, sc thi ti li tuy tht v lng, ith m ni, khng ngoi ba th, mt l phin no, hai l c nghip, ba l kh

bo. C ba th ny c th tr ngi tu gic gii thot ca cc thnh gi, li

cn tr ngi qu bo tt p ca c nhn thin, nn trong kh kinh mnhdanh ba chng... Dit c ba chng th su gic quan, mi th cnghip, cho n tm vn bn ngn trn lao, u sch tt c. Nh vy, qunnhn duyn l mt trong cc php mn c hiu nng chuyn ha nhng honcnh khng may y chng ngi thnh con ng thnh thang a n gicng.

Ni v nhn duyn, thng ngi ta hay phn bit mt cch n gin vai trca khoa hc l m t cch thc lm th no? (how?) cc hin tng hinra v vai tr ca trit hc hay tn gio l tm cch tr li cu hi ti sao?

(why?). Lm th no lin quan n qu trnh nhn qu hay phng tin,cn ti sao? thi lin h n mc ch, nguyn nhn.

Tht ra, trong lnh vc khoa hc cng c nhng tiu chun ring xc nhnhn duyn ca bin c hay hin tng X, hu tr li thch ng cu hiTi sao X? nhm trnh mu thun gia cch gii thch lm th no vlp lun tr li ti sao vy?. Cu hi Ti sao X? hnh nh pht xut tnhu cu thit lp mt trt t cho cc iu tai nghe mt thy nhm lm chngn khp thch hp vi nhau. Nhng chng n khp thch hp vi nhau hay

khng l cn ty theo chng c sp xp trong ci khung nim no. Nhth, khi bc b mt cu tr li thi c th ti v cch gii thch i nghchvi cc khi nim c sn trong khung hoc trong khung khng c khinim no kh d dng gii thch bin c hay hin tng cp trong cuhi.


12/396

Trong trng hp n gin nht, s n khp thch hp l s lin hp haihin tng ni tip theo nhau. Kinh nghim cho thy mi ln mt tri lnthi cnh vt mt m hn. Mi ln ma h kh ro thi ma mng khng ttp. Mi ln c nn i thi bnh tt pht sinh. m t s ni tip hai hintng nh vy, ngi ta thng ni: Tri mt l do mt tri ln. Mamng mt l v khng ma. Bnh tt pht l ti thiu n. Ri t hin tng no khi hin trc thi gi l nhn v khi hin sau thi gi lqu. Tm hiu nhn duyn t nhin a n thnh lp tng quan nhn qu.Lin h nhn qu l thi quen lin hp hai hin tng no thng xut hinu n ni ui nhau. Trit v s gia David Hume ch trng cc oanrng trt t nhn qu ch l s phn chiu ca nhng tp qun thy bit mthi. Nu qu tht nh vy thi s hiu bit ca con ngi khng my khciu kin phn x (conditioned reflex) ca con ch m Pavlov iu khin

bit sp c cho n khi nghe chung ging. Trong trng hp ny, s p

t iu kin khng cn hu hiu nu kch thch v phn ng cch nhau mtkhong thi gian ng k. Do , nu ch th ng vin vo thi quen m linhp cc hin tng hay bin c thnh nhn vi qu thi chc chn khng

bao gi thu hiu c bnh st rt l do mui gy ra hay nguyn nhn bnma l do trc quay ca qu t c mt nghing. Trong thc t c qunhiu i tng thy bit v v s cch ghp chng thnh tng i nhn qu.

Th nghim Pavlov mt rt nhiu thi gi lp i lp li kch thch sinh l dy con ch nh di khi nghe ting chung lin ngh n thc n. Tri li,con ngi thng ch cn mt ln kinh nghim lin hp hai bin c ni uinhau l vi kt lun ngay rng l trt t nhn qu, nht l khi tm no c hng tra tm nguyn nhn ca mt s kin chnh mnh ang chngnghim. Chng hn sau khi va n xong mt t da chua ta cm thy au xttrong bng. Ta lin suy ngay nguyn nhn bng au l do da chua, khngcn bit trc ta n da chua ln no hay cha. Hn na, tng rng tm ra nguyn nhn ca au bng vi ch mt ln kinh nghim thi sau ta thy khng cn kinh nghim n da chua v au bng thm ln no khcna tin chc hn v ci lut nhn qu ta mi ngh ra. Thm vo , ci trnh tt ca ta lun lun nhc ta khng nn n da chua, ng thi gy ni ta

nim tin da chua l nguyn nhn ca au bng. Th ri ta truyn li nimtin y cho con chu v cho ngi khc. Do , mt truyn thng khng nda chua c th pht sinh trong ton th mt quc gia sut vi th k. Nhvy, trt t theo ci no nhn ci no qu tr nn khng do kinh nghim

bn thn thy bit m do s tin tng vo kinh nghim ca ngi khc haydo tp qun truyn thng p t.


13/396

Cn mt phng cch khc rt thng dng thit lp tng quan nhn qu. l dng ngn ng thay kinh nghim. Cch ny cho ta cm tng l taang lin hp kinh nghim vi nhau, nhng k tht ta ang lin hp danh tvi nhau. Trong mi cu gii thch, hai ch bi v ng l phi ng trcmt kinh nghim nguyn nhn. Nhng thng thng hai ch y c xemnh l gii thch nguyn nhn khng cn bit n kinh nghim no c

pht biu sau hai ch y. Sau y l mt vi th d.

Hi: Ti sao thng Ba ght lm vic?

Tr li: Bi v n li.

Gii thch nh vy khng nu ra mt th t nhn qu m ch lin hp cc tng, ght lm vic v li. Nhng v li c ngha l ght lm vic nn cui

cng chng khc no ni: Thng Ba ght lm vic bi v n ght lm vic.Nhng th d tng t khc: Thuc phin lm ta ng bi v nhng phmtnh gy ng ca n. Cha Tri khng th phm ti bi v Cha Tri lng ton ho. Nhng pht biu nh vy khng nu ra s lin hp hai kinhnghim m ch l s lin hp nhng danh t nn khng ng l nhng ligii thch.

Nhng th d va k tuy h trong s nhn xt tng quan nhn qunhng vn c kha cnh tch cc ng cp. Suy on trt t nhn qu tc nht mt kinh nghim bn thn c th gip ta hc hi nhanh chng hn

so vi s hc hi ca cc ng vt khc. Tin tng vo kinh nghim thanhn chp nhn mt tng quan nhn qu cng l thi tt, thi snsng hp tc vi k khc nhm thc hin nhng li ch chung. S dng ngnng thay th thc nghim mu cu hiu bit l kh nng c bit duy chloi ngi trn qu t ny s c. L do: tc ng ngn ng l mt phngcch thc hnh th nghim bng tng tng v tc ng trong u c chcchn l nhanh chng v an ton hn l th gii bn ngoi. Chnh do khnng thc hnh th nghim bng t tng m s hc hi ca con ngic m rng khp mi lnh vc quan h vi i sng.

Tm li, s nhn nhn qu trnh hc hi ca con ngi nh dao hai li ttnhin c tc dng trn quan im gii thch v t trn quan nim nhnqu. Ni nh vy c ngha l mi mnh pht biu tng quan nhn quu thuc loi nh (postulate) tc l loi gi thit c li ch thc tinkhng kim chng bng lun l c m ch bng tc dng ca kinhnghim. Ch nhng tc ng kim chng mi mang li ngha cho mnh


14/396

xc quyt bin c A l nhn ca bin c B. Bng vo nhng tc ng kimchng, tng quan nhn qu c th phn thnh ba loi: loi quan st, loi ginh, v loi tc ng.

---o0o---Tng quan nhn qu loi quan st.

Khi bo A l nhn (quan st) ca B l c mun ni rng: Hy chc xemA pht hin thi s thy B pht hin. Trong trng hp ny khng th ctc dng no trn A hay trn B, ch ngi yn m quan st s xut hin cachng. Nu c s din tin u n A lun lun xy ra trc B, thi ta boA l nhn (quan st) ca B. V ting st lun lun pht sinh lin sau tia chpnn ta c th bo tia chp l nhn (quan st) ca ting st. Trong trng hpA v B pht sinh ng thi hay trnh t pht sinh A v B thay i, c khi A

trc B sau, c khi B trc A sau thi bt c A hay B ci ny c th gi lnhn ca ci kia. Th d: V tr thng ng ca kim ng h nh ga Hu lunlun pht hin hoc ngay trc khi hoc ngay sau khi chuyn tu s 456 nga. Ta c th ni: v tr thng ng ca kim ng h l nhn ca s tu nhay ngc li. i vi ngi rnh i tu la v quen thuc vi cc thikhc biu thi ni nh vy nghe rt chng tai. ng l thun l phi ni:Chuyn tu s 456 n ga vo lc 5 gi 55 pht, v gi tu n x xch t5:55 n 6:05.

Tuy nhin, nn t nhin nhn xt s tng quan nhn qu mt cch cht

phc, ng lun lun buc mnh gii thch bng l tr. C nhin, v lu vdi phng cch l on vn cn thit hn l nhn thc cht phc ngy th.

Nhng phi nh rng l gii thng bt ngun t nhng thin kin c sn vnhng thin kin ny lm tr ngi s khm ph nhng kin thc mi m hays hiu bit thm su. S nhn xt ngy th v tng quan nhn qu gia vtr kim ng h v s tu n tuy sai lm nhng hm cha mt nim rtquan trng: ty theo li quan st, nhn v qu c th thay th ln nhau.

Mt thi cc oan ca hnh thi nhn thc cht phc v tng quan nhnqu l khng tin c nhn c qu v quan nim tt c hin tng u sinhkhi mt cch tnh c. l ch trng ca hc thuyt ngu nhin, cn gil v nhn v duyn lun, khng tha nhn c bt c mt quy lut hay l

php no. i vi phi ny, thin c v ha phc u ngu nhin ch khngdo mt hnh vi hay ch no ca con ngi. Trn phng din o c,thuyt ny ph nhn trch nhim c nhn, v vy khng ch li cho nhn


15/396

sinh.

---o0o---Tng quan nhn qu loi gi nh.

Mt bin c A c xem nh nhn (gi nh) ca bin c B nu vo tnhth sau y: B hin khi v gy ngc nhin khi cha bit A hin khi, vkhi bit A xy ra thi khng cn ngc nhin ti sao B xy ra. Ni cchkhc, A c xem l nhn (gi nh) ca B nu khi nghe gii thch B hinkhi l v A xy ra ta lin tht ln: L th !. Nh vy s thit lp tngquan nhn qu gia A v B loi gi nh hon ton ch quan, bi v nguynnhn gii thch mt bin c bt thng l mt bin c quen thuc i vi cnhn.

Th d hi: Ti sao nhiu ngi chy v mt hng vy n?

Tr li: Pha y c m chy.

Cu hi hm cha ngh v mt iu g bt thng xy ra. Thng ngykhng c cnh nhiu ngi chy dn v mt hng. Nhng nu c lnnhn thy rt nhiu ngi cng chy v pha mt m chy, thi iu tonn mt s quen thuc: m chy l nhn ca s chy dn v mt pha.Bi vy cho nn mt bin c bt thng (chy v mt hng) do gii

thch m tr thnh mt bin c quen thuc (ng ngi chy v pha mtm chy). Chng ta hi lng vi cu tr li ch khi no iu m ta cho lbt thng (do mi hi: Ti sao?) tr thnh iu ta quen thuc (ium ta tng vng). Nh vy ch quan m xt cu tr li c thch ng haykhng, ci ty thuc nhng g c nhn quan nim l thng hay btthng.

Hy lu rng phng php quan st khng th p dng kim chngtng quan nhn qu loi gi nh. Ta khng nhn ra pha ngoi tm cchxc nh A l nhn ca B. Tri li, ta vin vo nhng tng vng bn trong

v thng hay suy lun phn tch nhng iu pht biu v s lin h nhnqu l ng (valid) hay sai, l chn (true) hay gi.

Mnh pht biu c cng nhn l ng ch khi no n c suy din tnhng mnh ng khc hp theo nhng qui tc lun l c nh. Mnh c cng nhn l chn tht ch khi no hi ba iu kin sau y.


16/396

1. Mnh phi hm ng nhng d on (predictions) c th th nghimbng nhiu cch tc ng suy ra t chnh nhng d on y.

2. Cc cch tc ng c thc hin th nghim cc d on camnh .

3. Cc d on ca mnh c th nghim bng cc cch tc ng.

Trong trng hp iu kin th 3 khng thnh cng, ngha l cc cch tcng em ra p dng u khng mang li kt qu nh d on thi mnh c cng nhn l gi (false), khng chn tht. Nu iu kin th 2 khngtha mn, ngha l tuy c ngh ra nhiu cch tc ng nhng khng thchin bt c cch no, thi mnh c cng nhn l bt nh(indeterminate). Cui cng nu iu kin 1 khng c tha mn, ngha l

mnh khng hm ng mt d on no hoc nu c m khng gi ra btk mt cch tc ng no th nghim thi mnh xem nh v ngha.Nh vy khoa hc cng nhn bn loi mnh : chn, gi, bt nh (vachn va gi?), v v ngha (khng chn khng gi?) khc hn vi logic caAristotle ch chp nhn hai loi mnh chn v gi m thi.

Theo nh va trnh by v tnh ng v tnh chn ca mnh thi mi phtbiu tng quan nhn qu theo loi gi nh ch c th ng m thi chkhng th chn tht, v thng lm ln tnh ng vi tnh chn nn t ngigia cng th nghim phn bit mnh l chn hay gi. V li, thng

khi pht biu, mnh khng hm cha mt d on no c th gi ln mtphng cch kim chng. Chng hn ni: Ma bt mt hn, ng Ti Caoto ra vn vt

Theo Nhn minh lun, i tng nhn thc ch c hai th: t tng(svalaksana) do cm gic trc nhn v tng tng (smnyalaksana) do suylun m thng t. T tng c ngha l ci khng th vin vo ci khc nh ngha n tr ra chnh n. N c th thc nghim c trong mtkhonh khc. Ngay trong st na c thc chng, n khng c phm tnh,danh tnh, thuc tnh,... ngha l thot ra ngoi mi thi thit din t. Tngtng l s hu trong mt khonh khc st na nhng li biu l nh l ttc mi thi: thy s hu by gi v y nh l thy n trong mi lc v mi ni. Ngoi tnh cht tng qut, tng tng cn c th pht biu quangn ng, c th nh ngha, v em chia x gia nhiu c th. Trn nguyntc, tng tng tuy do vng tng phn bit nhng khng h o nh hoam gia tri.


17/396

Mi nhn thc thc ti u c tc dng l thnh lp tng quan nhn quloi gi nh gii thch s quan h gia t tng do cm gic n thunnhn bit (hin lng) v tng tng l nhng khi nim c thi thit ngaysau st na u tin ca qu trnh nhn thc (t lng). Thm vo , bmtnh con ngi l mun dng ngn ng v lun l din t v truyn tnhng tng quan nhn qu pht hin theo tr phn bit ca mnh. Chnh vth m ngn ng v lun l tr nn rt cn thit trong i sng x hi, nhngcng rt nguy hi nu khng bit phn bit tnh ng v tnh chn ca ccmnh pht biu.

---o0o---Tng quan nhn qu loi tc ng.

Cu A l nhn ca B c ngha l Hy tc ng gy A pht hin thi s

thy B pht hin. Ni khc, A l nhn (iu kin) B xut hin. Haycng c ngha l: Ngn chn khng cho A pht hin, v B s khng xuthin. Ni khc, A l nhn (iu kin) cn B xut hin. Trong trng hptng quan nhn qu loi tc ng, ta khng ngi yn m i chng xyn. Tri li, ta phi tm cch gy cho A pht hin hoc ngn chn khngcho A pht hin.

Theo Phm Pht , Tng ng b, ii.1, thi hn 2500 nm v trc, cPht bng vo ni thc ti ca chng sinh tm nguyn nhn ca khau v khm ph ra rng sinh mnh ch l mt gi hp ca mi hai nhn

duyn ch khng c thc ng. Do qun thp nh nhn duyn theo hai chiu,lu chuyn v hon dit, Ngi trng dn nhng tng quan nhn qu loi tcng gia mi hai chi, mi chi va l php lm duyn (duyn khi) va l

php do cc duyn sinh (duyn d sinh). Nu T thuyt minh nhn qugii thot v lun hi thi Mi hai Nhn duyn cho thy do thun qun mlun hi, do nghch qun m gii thot. Theo chiu hon dit, chiu ondit sinh khi ca th gii lun hi, sinh t kh au,... v a n gic nggii thot, c Pht nh hng con ng dn n thot ly sinh t nh sau,

bt u t s tn dit V minh, ci ngun ca tham i.

Do ly tham, on dit v minh mt cch hon ton nn hnh dit. Do hnhdit nn thc dit. Do thc dit nn danh sc dit. Do danh sc dit nn sux dit. Do su x dit nn xc dit. Do xc dit nn th dit. Do th ditnn i dit. Do i dit nn th dit. Do th dit nn hu dit. Do hu dit nnsinh dit. Do sinh dit nn gi, cht, su, bi, kh, u, no dit. Nh vy lton b kh un ny on dit.


18/396

Theo chiu hon dit, khoen xch i l chi quan trng nht trong Mi haiNhn duyn. Phn trc chi l do duyn t qu kh m khi cho nnhnh gi khng th tc ng on dit. Khi n chi i thi hnh gi c thla chn hoc tip tc i duyn Th m tip tc lu chuyn trong vngsinh t lun hi, hoc cng quyt on dit i Th mi hai khoen xchnhn duyn ca th gii sinh t lun hi tan r.

---o0o---Kim chng tng quan nhn qu bng cch tc ng cc bin c l

nn tng ca khoa hc thc nghim.

Trong mt s a ht s tc ng th nghim gp nhiu kh khn hay c khikhng th thc hin. Chng hn c nhiu trng hp khng th th nghimtrn c th con ngi hay khng th tc ng dn xut mt s trng hung

x hi theo d nh. Trong nhng hon cnh bt lc nh vy khoa hc giach cn cch duy nht l ngi bn v nhng tng quan nhn qu loi quanst. Trn y ta thy gi thit nhn qu loi quan st khng ng tin cyso vi gi thit nhn qu loi tc ng. Bi vy tng quan nhn qu loiquan st thng c gi l tng quan gi (spurious correlation).

S kim chng tng quan nhn qu loi tc ng cng cho thy nhiutrng hp trong nhn v qu c th thay th ln nhau. Ci c gi lnhn ty thuc cch ta tc ng th nghim. Chng hn, khi tc ng mtmy pht in quay tay, chuyn ng ca cun dy quay l nhn v dng

in l qu. Ngc li, em ni hai u dy ca my y vo mt ngun inxoay chiu my s tc ng nh mt ng c. Trong trng hp ny, dngin l nhn v chuyn ng l qu. Nh vy, quyt nh ci no l nhn vci no l qu ty thuc nhng th nghim m ta tc ng kim chng stng quan.

Trong i sng hng ngy, ta thng quen vi nhng hin tng khng ochiu. Nh trng hp nh ri mt ci chn lm v tan thnh mnh. C khino trong tng lai cc mnh vn tp hp tr thnh ci chn nguyn thy rinm li vo ch c trn bn hay khng? Chnh v nhng kinh nghim nhvy m lu ngy sinh ra hai khi nim sai bit l qu kh v v lai. K c chghi qu kh ch khng nh tng lai. Cch tri lng nhng bin c c thxy ra cng khng ging hnh thi nhn thc nhng g c th xy n. Tathng tin rng khng th lm g c thay i qu kh nhng c thhnh ng mt cch no nh hng tng lai. Qua nhng danh t


19/396

thng dng nh hi hn, nui tic, hy vng,... ta thy ngay mt s cch bitqu r rng gia qu kh v v lai.

Ngc li, cho n nay trong vt l hc, mi nh lut c bn v sc ht vnvt, in t trng, v phn ng ht nhn, ht thy u thun nghch, nghal khng phn bit qu kh v v lai. Lm thi nu tt c cc phn t camt h thng phc hp mi mi u i hng vn tc thi nhng g thunhip v trc s phng khai tr li. Theo thut ng Pht gio, mi hintng u do s hin hnh ca nhng chng t c hun trng. giithch tnh khng o chiu trong th gii hin tng l nh huyn, khng btngun t cc nh lut c bn, cc nh vt l hc phi thi thit thm nhiukhi nim phc tp nh h thng kn, h thng h, bo ton nng lng,entropy,... v phi tn nhiu cng phu suy din ta trn nhng d kin thnghim. iu ny cho thy cc nh lut vt l c bn khng kh nng

m t ton vn thc ti nh tht. Tuy nhin chng vn c li ch cho thykhng c g c nh trong mi pht biu v l nhn duyn ci no l nhn vci no l qu.

T thu s khai con ngi bit to la bng cch c xt hai phin vinhau. l p dng tng quan nhn qu mt chiu, cng sinh nhit,cng l nhn v nhit l qu [Vt l hc nh ngha cng l lc tc dngnhn vi qung ng vt x dch]. n khi hiu c ngc li nhit c thchuyn ha thnh cng, nhit sinh cng, nhit l nhn v cng l qu,tc l n khi khm ph tng quan nhn qu ng hin hai chiu nhn =

qu, khng c sai bit gia nhn v qu thi cc my chy hi nc vng c n c ch to, khi u cuc Cch mng K ngh (IndustrialRevolution) nc Anh vo cui th k 18 thay i ton din i sng trnmt t.

i vi vt l hc, lut nhn qu khng my li ch. Ngoi tr nhng lccn tr li vn tt nhng cu hi thc mc v nhn qu hay pht biu kt qumt cch bnh dn khng chn tht nh: Sc ht vn vt l nguyn nhnchuyn ng ca hnh tinh quanh mt tri, Ma st l nguyn nhn ca

nhit, khoa hc gia s dng hon ton ton ng, bin chuyn cc phngtrnh ton hc theo nhng quy tc nht nh, c th tnh chuyn ng ca cchnh tinh ty thuc sc ht vn vt hay ngc li tnh sc ht vn vt bngvo chuyn ng ca cc hnh tinh. Bi th cho nn khng cn phi phn

bit u l nhn v u l qu.


20/396

Hin nay, m phng phng php kho st phn tch v s dng ton ngca vt l hc, cc b mn nh kinh t hc, x hi hc, tm l hc,... cngnghin cu tng quan nhn qu loi tc ng tm hiu cc vn linquan sinh hot con ngi. Th d hi: Gia tng tin cng c phi l nguynnhn ca s gia tng vt gi? Chin tranh gn k c phi l do chy ua snxut v kh? Ni n chn khng tt c lm suy gim tham vng v sc snxut hay khng? Tt nhin mi pht biu v gi thit nhn qu phi ckim chng cht ch bng mi phng php khoa hc thi mi mong dnn nhng hnh ng c li ch x hi. Thng khi thi thit tng quannhn qu loi tc ng ngi ta c khuynh hng t trng tm vo nhngyu t d tc ng. Chng hn, gia hai yu t, ci cch cu trc kinh t cax hi v thay i i sng vt cht v tm linh ca dn chng, mt s ngitin rng ci cch cu trc kinh t ca x hi d tc ng hn l thay i isng vt cht v tm linh ca dn chng. Do mi pht sinh ch thuyt

chn ci cch c cu kinh t lm nhn xy dng mt i sng vt cht vtm linh tin b. Him ha y l chp ly mt gi thit v bin n thnhmt chn l.

Lm ln hai tnh ng v chn ca mnh pht biu dn n s lmtng tng quan nhn qu loi gi nh l tng quan nhn qu loi tcng. Chng hn trong ngnh ng y, cch nh bnh ch ng ch khngchn tht. L do: tm ra nguyn nhn ca bnh, thy thuc thng y votng vng v suy din ng theo mt m hnh l lun. Cha tr l thc hinmt s tc ng nh bt mch, th mu, nh thuc tr bnh,... Nhng ngithy thuc khng h thc hin cc tc ng y nh l th nghim th xemnhng nguyn nhn ng chn on c chn tht hay khng.

Phn bit nhn qu loi tc ng v loi gi nh rt cn thit trnh nhngtranh lun v b gia nhng trng phi c ch trng khc nhau. Chnghn, c cc nh x hi hc tin vo nhng tng quan nhn qu loi tc ngv ch trng khm ph nhng nh lut khch quan chi phi tp qun xhi ca con ngi, gii thch qu trnh tin ha ca cc x hi,... Bt chccc nh vt l hc kim chng nhng nh lut vt l h tm cch th

nghim cc nh lut x hi hc bng mi phng php khoa hc. Nhngcng c cc nh x hi hc khc ch bng vo nhng tng quan nhn quloi gi nh ty thun nhng tiu chun ch quan thch hp vi khung nim ring bit ca h. L c nhin, nhng trit gia nh Plato, Rousseau,Hegel,... thnh lp nhng h thng t tng x hi rt hon ho trong mihin tng u lin h thun hp nhau theo ng nhng lun chng c phptc minh bch. Nhng v khng xut mt d on no hm phng


21/396

cch th nghim, nn cc h thng t tng y khng chn tht m ch ngi vi nhng ngi ng ch trng m thi. Khi thy r s khc bit gianhng loi tng quan nhn qu mi hc phi chn lm cn bn cho hthng t tng ca mnh thi khng cn ph phm thi gi tranh bin bit

pha no pht biu ng, pha no pht biu chn tht.

---o0o---

2. Bt bt v Duyn khiTnh i xng ca tng quan nhn qu.

Trong c hc lng t vn tng quan nhn qu lin h vi nguyn l ixng dng gii thch s quan h gia tm (phng cch th nghim) v vt(lng t hin hu). Theo cc nh lng t hc, vo bt c lc no, ta khngth bit ht thy mi iu kin (nhn) mt bin c lng t hin khi.

Ni tng qut, nu mt thc th gi nh nh lng t vt ngoi tri gicca con ngi thi khng c cn bn ch trng s hin hu ca n, biv thi thit s hin hu ty thuc kh nng th nghim. Khng th thit lps hin hu ca thc th nu khng c phng cch kim chng s hin huy. Cng vy, khng th xc quyt s hin hu ca phng cch kimnghim c lp vi thc th m s hin hu c th nghim. Do , tathy ngay c s i xng gia hin hu v phng cch kim nghim.

Sau y l mt th d khc v tnh i xng ca nhn v qu c th ng

dng chng nhng trong vt l hc m c trong tm l hc. Gi A l tp hpgm tt c iu kin (nhn) pht hin mt hin tng B. Tp hp Ach xut hin st ngay trc lc B hin khi. Do , tt phi c mt khongthi gian rt ngn, khng cn bit ngn bao lu, min l trong khong thigian y khng hin ra bt c nh hng no ngn cn B xut hin. Ch volc st ngay trc khi B hin khi ta mi chc chn hon ton l B s xuthin. Cho n giy pht y mi iu d on u thu tm vo s bin thinca mt hm s xc sut m thi.

Nu cui cng B khng xy ra, thi cc nhn ca B chng bao gi hin hu.

L do: khng th thi thit s hin hu cc nhn ca B khi hin tng Bkhng c. S hin hu cc nhn ca B c xc nh mt cch chc chnch vo lc B sp hin khi, ngha l bng cch nghch suy tr v ngay trclc B hin khi. Do , tp hp A gm cc nhn ca B khng th hin hum ch l xc sut B hin khi cho n khi B thc s xy ra. Cng vy, Bc xem l qu ca A n khi ton th tp hp A xut hin. Ni n ginhn, nu A l tp hp gm mt hay nhiu bin c xut hin trc bin c B


22/396

v B khng hin khi khi A khng xut hin trc, thi A c cng nhnl nhn ca B.

Trong tp Nhp Trung o (Madhyamakvatra), ngi Nguyt Xng cngnh ngha tng quan nhn qu mt cch tng t: Nu nhn sinh qu cnthit ca n, thi v l do m gi n l nhn. Nu khng qu no csinh, thi v vng (qu) nn nhn khng c.

Quan nim tng quan nhn qu nh vy tc l nhn nhn tnh i xng catng quan nhn qu: hin thc ny c xc nh trong tng quan i ivi hin thc kia. Tng quan nhn qu y l tng i hay tng thnh.Tt c mi tng m ta gi l hin hu u l hin hu gia cc mi quanh, gia cc duyn, ch khng tht c. Theo Duy thc, l do thc bin.Thc l mt trong ht thy php, nhng c bit, thc l ch lc ngay

trong mi mi chng sanh, c nng lc phn bit bit c ci khc, v tbit c mnh. Th d thc bin: Vn vt hin hu l do thc phn bitdanh tng, sc, tm, hun tp vo Tng thc nhiu i nhiu kip thnhchng t (tp kh, thi quen) c hu, nn khi thc mng khi thi lin hinra cc tng ng nh khi c hun tp vo Tng thc, v t phn bitra Kin phn c nng lc nhn bit v Tng phn l i tng ca nhn

bit. Ch th (Kin phn) v i tng (Tng phn) nhn thc nng vonhau m hin hu v xut hin ng thi nh l i tng chuyn hin cathc. Kin, Tng phn nh vy gi l nhn duyn bin.

Kin phn (bit) v Tng phn (b bit) khng phi l ng v php, lngi v vt. Nhng nu tng ng php ny c hun tp mi voTng thc thnh chng t c sn, thi khi mng khi ln lin thy ng v

php l nhng hin hu c t thn c lp ring bit. Chnh do thc bintheo cch ny (gi l phn bit bin) m cc php trong ng nht tnhduyn khi, v danh v tng, v th v chung, v trung v bin (khngtrong khng ngoi) ni ln thin hnh vn trng, ri m mui chy theo gitng thin hnh vn trng m m trc, tri buc theo n, gy nn khau.

iu ny cho thy i tng nhn thc v ch th nhn thc khng ri nhaum c, i tng nhn thc v ch th nhn thc u l nhn thc. y lcn bn v l khi im ca hc thuyt Duy thc.

c Pht c ln nu r ci gi l th gii chng qua ch thnh lp trnquan h tng i v tng thnh gia su cn v su cnh:


23/396

V nh hai b lau da vo nhau m ng. Cng vy, ny Hin gi, doduyn danh sc, thc sanh khi. Do duyn thc, danh sc sanh khi.... NyHin gi, nu mt b lau c ko qua (mt bn), b lau kia lin ri xung.

Nu b lau kia c ko qua (mt bn), b lau ny c ri xung. Cngvy, ny Hin gi, do danh sc dit nn thc dit. Do thc dit nn danh scdit... (Kinh B lau, Tng ng b, ii.112).

Khng c ch quan thi khng c khch quan v ngc li. Ngoi quan htng i v tng thnh, khng c ci gi l th gii. Ht thy u cthnh lp trn quan h h tng sinh tn. Cng thc y tha khi c ghi linh sau trong kinh Pht t thuyt, Tiu b I:

Ci ny c thi ci kia c

Ci ny khng thi ci kia khngCi ny sinh thi ci kia sinh

Ci ny dit thi ci kia dit.

Vt l hc cng c nhng th d tng t: thi gian v khng gian, vt chtv nng lng, tim nng (potentiality) v hin hnh (actuality).

---o0o---

Bt bt v Duyn khi.Trong 21 ngy ngi ti ci B , c Pht chng nghim nh l y tnhduyn khi php (Prattyasamutpda; l Duyn khi) v v nhng ngicha ng t php ny thi lm cho ng t, bng mi cch thuyt minh,ging gii, ch by, xc lp, ni rng ra, v phn bit r rng cho h c ththy nn sut 45 nm truyn b chnh php, Ngi phn bin thuyt ging lm cho nhng ngi nghe php cng c gii thot nh chnh Ngi. Btt Long Th tn thn cng c cao dy v su rng trong bi tng khiu Trung qun lun nh sau.

Bt sinh dic bt dit

Bt thng dic bt on

Bt nht dic bt d


24/396

Bt lai dic bt xut

Nng thuyt th nhn duyn

Thin dit ch h lun

Ng kh th l Pht

Ch thuyt trung nht.

Ting Vit dch ch Prattyasamutpda l l Duyn khi, ting Anh ldependent co-origination, dependent co-arising. Theo ngi NguytXng, cn i c ngha chuyn ng; tin tr t prati c ngha l t c.

Nu thm mt tin tr t vo cn thi ngha ca cn s thay i. Vy chprattya khi c xem nh mt ng t bin hnh cch thi t c cngha l ty thuc hay tng i. Cng th, cn pad c ngha i hayng xung, nhng khi thm tin tr t samut c ngha t m ra thisamutpda ngha l hin khi, sinh khi. Vy duyn khi(Prattyasamutpda) c th hiu l hin khi trong s h tng l thuchay do cc duyn phi hp m php sinh khi. Nh vy, phn u ca tn(prattya) loi b t kin chp thng, v php c l do cc duyn phi hpcho nn khng thng hng. Phn sau (samutpda) ngn chn t kin chpon, v c s sinh khi cc php khi duyn hi . C hai phn gp li biuth Trung o, ngha l khng chp thng khng chp on.

Thanh Tnh o, s c Tr Hi dch, gii thch: Danh t duyn sinh khic dng ch ton th cc php sinh khi do duyn tnh, cn c hiu nhsau. Ton th cc php y cn c thu t (paticca). Khi ton th cthu r, n a n an lc hnh phc siu th, nn ngi tr xem ton bduyn sinh l ng c thu r hay t n (paccetum). V khi n sinh(uppajjati), n sinh cng vi (saha), v mt cch chn chnh (samm) chkhng phi sinh n c v v nhn, nn n l s ng sinh khi(samuppdo). Vy v n l s ng sinh khi, v do cc duyn, nn giduyn sinh, v v ton b cc nhn l mt duyn cho cc php duyn sanh,

nn ton th nhn y cng c gi l Duyn sanh, vn dng ch qu can. Cng nh ta ni S xut hin ca ch Pht l iu phc lc, chnh vs xut hin y l iu kin (duyn) em li phc lc.

Hoc v tng th cc nhn a n qu k tip, cho nn c th ni l chngcng sinh khi vi nhau.


25/396

Tng hp cc nhn khi t v minh, dn n s th hin mt qu v dhnh, thc, v.v... tng hp y c gi paticco ngha l hng ti qu ca ndo s h tng l thuc ca cc chi phn, ngha l chng pht sinh cng mtqu, v khng th thiu mt chi phn no. V n c gi l samuppdo,cng sanh khi, v n khin cho cc php c sanh phi sanh trong s htng l thuc. Do vy, v n do duyn (paticco) v cng sanh (samuppda)nn gi l Duyn khi, samuppda.

Mt cch gii thch khc: Ton b y duyn tnh ny tc ng h tng lthuc, khi ln nhng php ng ng vi nhau. y l l do bc i thnh,

bc kin gi, cho t ng ny hnh thc ngn gn.

Nh vy, s vt trong v tr sinh khi khng do mt quyn nng siu nhinnh Thin cha. V tr khng phi l hi th, l mt gic mng ca ng

Phm thin (Brahman), ngha l vn vt khng pht sinh t mt Nguynnhn Ti s, mt Bn th tuyt i c tnh cht thng tch, v sinh, v vtr, ng nht vi t th (tman) tc cn bt dit ca hin tng conngi. Tt c khng pht xut t mt nguyn nhn cho nn vn hu nhtnh xut hin do nhiu nhn. Ni khc, tt c u l sn phm do h tngl thuc, hin hu quan h trong tin trnh nhn duyn.

Khi nim Duyn khi l mt khi nim v Khng, ti v khng c mt cig vt ra ngoi (siu nhin), nm bn trong (bn th), hay khong gia(i thin trung) cc h tng l thuc. Khng y khng phi khi nim

khng i i vi khi nim c. Khng y l thc ti ca vn huvt thot mi khi nim ca nhn thc thng thng, l mt tm vi trn duyn sinh t v nhng bc ha v cng sc s. Nh th, Khng ntrc nhng khng phi trc trong thi gian v thi gian gi nh mt chuiduyn sinh. Ci n trc c ngha l ci cn bn. Khi ngi ta c th nghn duyn sinh hay tng i tnh c, l v chng sn trong Khng.(D. T. Suzuki, Thin lun. Tp H) Cu cui din t cng mt ngha vikhu quyt lng danh ca B tt Long Th: D hu Khng ngha c/ Nhtthit php c thnh/ (trong bi tng Trung lun XXIV.14). Dch thot:

Mi php do Khng m c hay Cc php phi Khng (v t tnh) thimi c th hin hu. V do duyn sinh s hu ca vn vt l thuc nhnduyn, ngha l s hu khng c yu tnh quyt nh nn ton l gi hu.i vi nhng s vt ca th gii thng nghim, s gi hu ca chng tythuc vo nhn duyn nn khng th c t tnh m hin hu c. iu nycho thy cu ni ca ngi Long Th, Phi Khng mi c, khng c gng gi l nghch l.


26/396

biu dng o l Duyn khi ca c Th Tn B tt Long Th sdng bn song th ph nh (bt bt). Dng song th ph nh bt..., bt...l mun tr vo hai i cc mu thun nhau, sinh v dit, thng v on,nht v d, lai v xut, ng thi bc b lun c hai cc, tc l ph nh hailn k tip. Kt qu l chuyn ha hon ton mt ph nh tuyt i (phnh c hai c v khng, tc Khng) thnh mt khng nh tuyt i (khngnh c hai c v khng, tc Bt Khng). C nhng im ng lu sau ydo s dng php Bt bt.

1. Hai i cc tuy mu thun nhau nhng cng chung mt bnh din. Trnmt lng nguyn , hai cc khng hp v cc ny ph nh cc kia.Chng khng ly v chng c thnh lp trn quan h h tng sinh tn.Song th ph nh l mt bc nhy vt xuyn qua ci mt lng nguyny.

2. Song th ph nh khng nhng l mt qu trnh lun l m trn phngdin tu dng cn l mt li din t s phn u ni tm gii quyt muthun gia hai kin chp i nghch, hu v v, khng nh v ph nh,thng xuyn gn b vi tm thc v l t thn ca au kh. Qu vy, trongTn tm minh, Tam t Tng Xn ni: Khi no mnh cn thy c thun cnghch, i i thi lc l tm bnh. Tt c s bt mn v mt t do hin ti u c to ra bi ch sinh hot khng nh ca c th bt ngunt v minh, dc, i, ng chp, ng dc, v.v... Nhng khi khm ph csinh, lo, bnh, t hin thc tc thi bit ngay c ci bt sinh bt dit, do

m quyt tm thc hin thanh tnh, vt thng phin no, tiu dit khu, t ti chnh o. Gii thot tc l nhn thng vo hin thc, da vo cisinh mnh hu hn m qun st nhn duyn. S bc bch hin thc thc yci b mi tri buc, siu vit hin thc, th hin sinh mnh tuyt i v hntc Khng, t ti mt cnh gii k diu bt t, ci m Pht gi l gii thot,l nit bn.

Hy nghe Pht thut li kinh nghim ca Ngi sau khi thnh o: Nh th,Ta l sanh php, trong sanh php, sau khi bit r s nguy hi ca ci b

sanh, tm cu ci khng sanh, v thng an n khi ci kh ch, nit bn, v chng c ci khng sanh, v thng an n khi ci kh ch, nit bn.Ta t lo php, trong lo php, sau khi bit r s nguy hi ca ci b gi,tm cu ci khng gi, v thng an n khi ci kh ch, nit bn, v chng c ci khng gi, v thng an n khi ci kh ch, nit bn chon bnh, t, u, bi, kh no cng th. V tr v kin khi ln ni Ta. S gii


27/396

thot ca Ta khng b dao ng. Nay l i sng cui cng ca Ta, khngcn s ti sanh na. (Kinh Thnh cu. Trung b, s 26)

3. Do thc hnh php qun Bt bt, cn chp ng chuyn ha t ci ngkhng tng thnh ci gi ng v t tnh, tc Khng. Hnh gi thc hinc trng thi tuyt i mu thun t k ng nht (self-identity ofabsolute contradiction), tc l ng c l ng th tc Khng. ng thl ci th trong ng thi, trong hin ti. Ci th chnh n ang hin tin,ch khng phi ngoi ci , khng phi qu kh, v lai, khng phi vtkhc, m ngay chnh n gi l ng th. ng th tc khng c ngha lng ngay ni th tnh y l khng, ch khng phi ng tng tckhng. Khng y l Khng ca bn tnh (prakriti-snyat).

4. Ta khng th em ci nhn thc thng thng ca ta m hiu tnh Khng.

L do: tnh Khng l t thn thc ti, khng c tng sinh tng dit, m trikin ca ta l cc khung nim, cc khun kh ca vng tng nh sinh vdit, c v khng, mt v nhiu,... nn khng nm bt c t thn thc ti.

Nh li Pht dy trong kinh Php n, phi i thng vo thc ti m chimnghim trc tip ch khng phi ng bn ngoi v qun st tnh Khngnh mt i tng khch quan. L t thn thc ti, tnh Khng khngnhng l cn su thm nht ca c th hu tnh m cn l cn su thmnht ca ton th v tr.

Tr v vi tng quan nhn qu c tnh i xng tc quan h tng i v

tng thnh, tnh Khng c xem nh va l i tng va l ch th canhn thc. Kinh Php n gii thch: V thot ly c mi nm bt cho nnn (tnh Khng) bao hm c tt c cc php v an tr ni ci thy bnhng khng phn bit: ci thy y l ci thy chn thc. Trn phng dinvn php, hai ng t bao hm v an tr u c cng mt ch t l n(tnh Khng). Nhng ng t bao hm ch v i tng nhn thc vng t an tr ch v ch th nhn thc.

Lp trng Bt nh xut pht t vng tm duyn sinh quan, ch trng qunst t bn cht ca ht thy cc php thu sut tnh Khng to thnh mtsc sinh hot hot ng t do, khng b tr ngi hay tri buc. S thu sut gi l Bt nh, tc tr tu. Cho nn gi l tr tu hay l Khng tht ra cngch l mt. Cng mt s tht m ng v phng din ch quan thi gi ltr tu (Bt nh) nhng nu ng v phng din khch quan thi gi l tnhKhng.


28/396

Cng vy, Pht tnh ch ring cc loi hu tnh hay Php tnh ch chung chovn hu c xem nh va l nhn va l qu ca s tu dng. Ni theonhn thi l kh nng s gic ng, ni theo qu thi l trng thi cagic ng. T ng Php thn cng c hai ngha: Bn thn gio php v Bnthn l th. Bn thn gio php ch cho gio in tn ti lm biu tng cho

bn thn ca Pht sau khi khut bng. Bn thn l th ch cho Gic ng nhl bn thn v tng. Ch Chn Nh cng c hai mt ngha: (1) Tht Khng(nh tht khng), tc l ci th tnh rt ro chn tht ca Chn nh khng ccc vng nim, khng c cc php nhim . (2) Tht C (nh tht btkhng), tc l v phng din tng dng thi y v lng hng sacng c. Nhng cnh gii Tht C ny khng c hnh tng g nm bt.V la cc vng nim phn bit nn ch c ngi chng ng mi bit cm thi.

Tm li, trong Pht gio, cn c trn vn t li ni m lun thi hu nhmi trng thi no c th biu th cho mt ci g nh l tuyt i hay cn thm su nht u lun lun phi c nhn vo theo hai mt ngha ixng nh vy. Li nhn vn hu theo cch , c gi l bit v thy thcti nh th l nh th. B tt Long Th ch trch li quan st phn bitnhng yu t ch quan, khch quan, v quan h nhn duyn i lp vinhau. Theo Ngi, ngoi yu t khch quan khng c yu t ch quan; ngoiyu t ch quan khng c yu t khch quan; ngoi khch quan thi quan hkhng c, m quan h khng c thi nhn thc cng khng th c c. Bivy, phng cch nhn thc ng v chn tht nht l phng thc Nh .

Bng thuyt Nh ta c th minh gii cng thc duyn khi v o l nhnqu nh sau.

(1) nht ngha hay Chn : Ci g nng nhn duyn sinh u khngth t hu t tn, c lp vi mi ci khc. Ngha l, s hin thc ca chngl gi lp, ch c trn mt th tc, khng th hin hu bn ngoi th giithng nghim.

(2) Th tc hay Tc : Tiu chun duy nht hin hu trong th giithng nghim l hin hu nng nhn duyn sinh. Tng quan nhn qugia hin thc v cc duyn yu t c nhn thc ty thun khung nimxy dng trn cn bn kinh nghim x hi, ngn ng, v lun l thu tptrong qu kh v hin ti v s c trong tng lai.


29/396

S hin hu theo th tc l mt hin hu gi danh bi v ngn t gi tnn l tc dng kt hp cc thuc tnh biu th n ty theo khung nim cnhn v theo quy c cng ng. Nh th, hin hu l Khng, khng c tth. Tn gi khng ch vo mt thc ti no tng ng vi hin hu. Do ,gi tr chn thc ca mt cm t hay ca mt khi nim ty thuc cch sdng chng c thun hp hay khng vi tnh c nhn v l lut do cngng quy nh. Ngoi ra ngha ca cm t hay khi nim dn xut t cchchng c ng dng trong nhng trng hung ring bit. l l do ti saoTrung lun phn bc mi hnh thc s dng ngn t m t Thc ti tuyti. Chn bt kh thuyt, khng phi v ngn ng khng din t cthc ti siu th gi l tnh Khng, m ti v ngha cc ngn t ty thuctnh ca ngi ni v do cng c cng ng quy nh nn v cn ,khng th quy chiu bt c mt thc ti no.

Vy mi hin hu theo tc c bt buc phi l mt qu ni theo nhn can, v n l mt nhn, ni theo qu ca n. Khng mt s th no thot khitng quan nhn qu theo kiu y. C nhn tc c qu, v ngc li c qutt phi c nhn. Khi nim nhn v qu c ngha c v bn tnh ln hnhtng ch khi no c xt trn quan h gia chng m thi.

---o0o---Tng quan nhn qu loi nht a tng tc.

Ni rng s vt khng c t tnh khng c ngha chng khng c bn tnh

hay Tht tng. Tht tng ca chng l Khng, l Thc ti cu cnh. Thttng ca cc php thi on bt, ct t c tm hnh ln ngn ng (t duyv ni nng), khng sanh cng khng dit, tch dit nh Nit bn (Bi tngTrung lun XVIII.7). Tht tng hay bn tnh tuy phn bit vi gi tngnhng khng phi l mt t th, khng phi l i tng xc nh ca trigic. Bn tnh ca s vt l phi bn tnh; chnh ci phi bn tnh l bn tnhca chng. Ti v chng duy nht c mt bn tnh, chnh l phi bn tnh.[prakrtyaiva na te dharmh kimcit. y ca prakrtih sprakrtih, y cprakrtih s

prakrtih sarvadharmnm ekalaksanatvd yad utlaksanatvt]

(Astashasrik Prajnpramit; Kinh Bt nh Ba la mt Bt thin tng).Tnh Khng bng bc khp ni, ngha l tnh Khng an lp trong mi svt. Cu ch hnh v thng cng c ngha nh vy. Tnh Khng ca mt

php ng nht vi tnh Khng ca tt c mi php. Bi tnh Khng an lptrong mi php nn do tng ng m tnh Khng v hn, khng c bingii, do bao hm c vn php. Vn hu tc v tr khng t hin hu,


30/396

ch hin hu khi duyn, ch hin hu bng vo quan h, lp ny lp khctrng trng v tn, mt lm duyn cho tt c, tt c lm duyn cho mt, ttc y ni mt, mt y ni tt c.

V th v tr v nh mt mng li nhn duyn sinh v i, tt c khi lnng thi, nng ta ln nhau, nh hng ln nhau, mi hu khng chngngi hin hu v hot ng ca hu khc. Mng li y cn gi l Php gii(dharmadhtu), l hnh tng tch cc ca tnh Khng, l biu l ng caChn nh. Php gii va ch th gii hin tng tc th gian gii, chi phi

bi nh l y tnh duyn khi php, va ch cnh gii Chn nh ca chPht, v vi tch dit, i tn nit bn. Nu xt v ton th tin trnh duynkhi ca v tr, thi bn tnh ca hin khi l v tr ni theo nhn, l tnhKhng, l Php gii.

Php gii duyn khi l l thuyt cho rng v tr ni theo qu l cng ngto tc ca tt c mi loi, tng quan lin h trn i th, v hin khi trongh tng giao thip. Ht thy mi s vt c bit giao thip nhau, nhng mis vt duy tr trn vn c bit tnh trong t thn.

Stephen Hawking, nh bc hc tr danh v vt l l thuyt, xng mt vtr tng t Php gii Hoa nghim. Vo nm 1970, cng vi vt l giaRoger Penrose, ng s dng thuyt tng i ca Einstein, v khm ph mtnh l ton hc theo v tr hin khi t mt d im ton hc(singularity) gi l im nguyn thy ca v tr. Thuyt ny thng c

gi l thuyt Bng n (Big Bang). Nhng thuyt ny mi gii quyt vn hin khi ca v tr c mt na m thi, v thuyt tng i khng kh nng m t im nguyn thy ca v tr. Bi vy, vo nm 1981,Stephen Hawking tm cch phi hp thuyt tng i vi c hc lng t,dng o s biu tng thi gian, v thnh cng chng minh bng ton hcrng vn hu hin khi khng phi t mt d im m t mt thc ti nhtth, ng nht v i xng, khng d im, khng sai bit, khng sinh khngdit. din t thc ti y, Stephen Hawking vit: The universe is reallycompletely self-contained, having no boundary or edge. It would have

neither beginning nor end: It would simply BE. What place, then, for acreator? (A Brief History of Time). Dch: V tr tht s hon ton mn tc,khng c bin gii hay b mp, v th v chung. N hin hu n gin lth. Nh vy cn ch no dnh cho mt ng Sng to? L th, danh tPht hc l nh th, l yathbhta. L th tc l khng th miu t c.


31/396

Theo nguyn l bt nh ca Heisenberg, s vt hin khi l do Thc ti ttnh sai bit, bt bin ty duyn, m thng ging nng lng pht khi, phhy tnh i xng nguyn thy ca Thc ti. Bt u tin trnh bin chuynl s sinh khi tng thnh (pair production) c tnh cch i xng, ngha lnhng cp i i ht v phn ht pht hin ng thi, ng biu hin mtnng lng ging nhau nhng khc im ht l nng lng dng v phnht l nng lng m. S d cn bng m dng nh th ti v sinh khi caht v phn ht pht xut t mt v tr m tng s nng lng l khng. Nitheo thut ng Pht gio, v tr l Chn Khng v sinh khi tng thnhnhng cp i i ht v phn ht l Diu hu. Trong trng hp phn htv ht va chm nhau thi chng tng hy theo ngha l chng h tngnhip nhp hon chuyn nng lng tr li. V sau c mi ln nhit cav tr gim n mt mc no thi li thm mt ln tnh i xng mc b ph hy. S ht v s phn ht bt u chnh lch, s ht tr nn

nhiu hn s phn ht. Do , vi thi gian pht hin nhng ht sai bit,trc l ht nng nh dng in t, trung ha t, sau l ht nh nh min t. Sau do lc hp dn cc ht tp hp li to thnh nguyn t,nguyn t thnh phn t,... Ri n lt thin h thnh hnh, t khi sinhsao v cc h thng hnh tinh, v.v... Sinh mnh cui cng thnh lp do hi cc yu t cn thit.

V mt php tng, mi mt s vt c bit t gi c tnh ring, lm itng cho s nhn thc bit n l n. V mt php tnh, Tht tng ca vnhu l Khng, khng c gii hn, khng c phn v sai bit. Do mi mts vt chu bin v bao dung v tr. y l nhn quan Vin dung ca Hoanghim: Chn Nh vn thanh tnh, mn tc, v vin minh, nhng cng cdiu dng nng sanh to ra th gii sum la vn tng. C th ni th giiny l mt th gii trng trng duyn khi nm gn trong lng mt vi trnm khng b thu nh li. Vi trn l thut ng dng ch mi mt s vt c

bit. Ni th gii trng trng duyn khi nm gn trong tc l ni tnhKhng an tr trong. Ni khng thu nh li tc l ng trn phng din

php tng ca th gii m ni.

C bn trng hp tng dung. Mt, ci mt trong ci mt. Mt hin huc bit duy tr trn vn c bit tnh v phng din php tng, ng thi vmt php tnh bao hm mt c th khc l do c hai c th cng c Thttng l Khng. Hai, ci mt trong tt c, c ngha l tt c khng mtc bit tnh ca chng ng thi dung cha mi mi c th m php tnhng nht vi php tnh ca tt c. Ba, tt c trong ci mt, c ngha l cimt vn gi c c bit tnh, ng thi bao hm tt c l do tt c ng


32/396

nht mt tnh Khng. Bn, tt c trong tt c, c ngha l tt c duy tr cbit tnh ca chng v mt php tng, ng thi mi mi c th bao dungtt c v mt php tnh.

Tm li, Thc ti c bit c bao hm trong mt Thc ti bao la, v Thcti bao la ny li thy tham d trong tng mi Thc ti c bit. Thm na,mi mi hin hu c bit bao hm trong chnh n tt c nhng hin hukhc. Nh th c th ni c mt s h tng giao thip ton din trong Phpgii. Thuyt h tng giao thip c th din t theo thut ng ca tngquan nhn qu. Nhng t ng phi c hiu theo mt ngha cao suhn, v Php gii l th gii vt ra ngoi lng cc c v khng v khngcht lin h vi nim v tng quan nhn qu theo ngha th tc. Giaothip nhn qu trong Php gii c trc nhn khng qua trung gian cakhi nim no c, khng phi nh l kt qu ca tr nng suy lun. Th gii

ca nhng quan h loi nht a tng tc cn c gi l Khng (Snya), lV sinh (anutpda), v V t tnh (asvabhva).

Ngi Php Tng nhn xt rng mun hiu duyn sinh quan ca Hoa nghimcn phi thc hnh su php qun sau y: (1) nhn vo bn tnh trong sngca Chn tm, ni tr v ca vn hu; (2) nhn vo t th ca th gii sai

bit vn l do Chn tm m c; (3) qun st v b mt vin dung ca tm vcnh; (4) qun st rng tt c ch l Chn Nh, m tt c nh hin tn ti u

phn chiu trong ; (5) qun st rng i gng nht th thu np nh tngca mi vt, mi mi vt khng ngn ngi nhau; v (6) qun st rng ch v

khch cng quan h tn ti ton trit khp tt c th gii, nu ko ra mt vtc bit thi ton th tt c vt khc cng c ko ra theo cng lc. (D. T.Suzuki. Thin lun. Tp H)

Tm li, duyn sinh quan Hoa nghim c thuyt minh qua mt giai onKhng lp nn ci th tm thanh tnh, ri ng trn lp trng tnh tmtrit khong trng thnh th gii quan, ch trng mt tc ht thy, htthy tc mt (nht a tng tc). l im khc bit vi lp trng Vngtm duyn sinh ca Bt nh tuy cng ch trng mi php duy tm nh Hoa

nghim.

---o0o---


33/396

3. Nhn duyn v T cNhn duyn v T c Trung qun.

Trng tm ca Phm I: Qun nhn duyn l phn bit gia nhn (hetu) vduyn (pratyaya). Ch nhn (hetu) trong Trung lun l ch mt hintng (bin c, trng thi, hay qu trnh) t tnh n c nng lc dn sanhqu. Ch duyn (pratyaya; condition) c ngha l php lm duyn. lmt hin tng c th trng ra nhm ct ngha iu kin hin hu ca mthin tng khc gi l php duyn d sinh hay duyn khi. Quan h gia cc

php hi lm duyn cho mt qu sanh v s hu qu khng mangmt tnh cht huyn b no v khng cn thi thit bt k mt khi nim siuhnh no din t s quan h y. Bi th ngi Long Th mt mt phn bcmi s hin hu ca nhn, mt mt xc quyt duyn ch c bn th m thi.

Ngay bi tng u Phm I, Ngi a ra mt phng php qun st v phn

tch s sanh bng vo t c. Lun thc dn n kt lun l mi php u vsinh, ngha l khng c s sanh c t tnh tc l s sanh do nng lc dnsanh qu t t tnh ca nhn. Sau y l bi tng I.1.

Bn ch Hn:

HI.1. Ch php bt t sinh/ Dic bt tng tha sinh/

Bt cng bt v nhn/ Th c tri v sinh//

Bn ch Phn:

PI.1. na svato npi parato na dvbhym npy ahetuta /

utpann jtu vidyante bhvh kva cana ke cana//

Dch PI.1. Khng c bt c s hu no bt c ni no sanh t chnh n, tcc ci khc n, t c hai cng li, hay khng c nguyn nhn.

Theo kinh Thp a, i B tt ng a mun vo lc Hin

tin a phi qun st mi php bnh ng: v tng, v th, v sinh, vdit, bn lai thanh tnh, khng h lun, khng th x, tch tnh, v t tnh(nh huyn, nh mng, nh bng, nh vang, nh trng trong nc, nhtng trong gng, nh dng dim), hu v bt nh.


34/396

Trong Phm I, ngi Long Th chn gii thch php qun st tt c php vsinh v do php qun ny m thin sinh thng hiu d dng chn php bnhng kia.

Trong bi tng ny, mnh tn biu tng quan h nhn qu gia hai tn yl s hu (bhva) v sanh (utpann vidyante). Theo phng php t c,tn y sanh c chia lm bn cch: t chnh n, t ci khc, t c hai cngli, v khng do nhn no c. Do , bi tng ny c th vit li di dnglin hp bn kin gii:

P1. na svato bhv utpann vidyante

[s hu khng sanh t chnh n]

P2. na parato bhv utpann vidyante

[s hu khng sanh t ci khc n]

P3. na dvbhym bhv utpann vidyante

[s hu khng sanh t c hai cng li]

P4. na ahetuto bhv utpann vidyante

[s hu khng sanh khng c nguyn nhn].

Hai kin gii P1 v P2 c tm quan trng c bit. Chng khc nhau chkin gii P1 ni n t chnh n (svato), kin gii P2 ni n t ci khcn (parato). N v ci khc n trit loi tr h tng, ngha l c nthi khng c ci khc n v ngc li, ngoi ra khng c ci th ba nokhc. V vy, tp hp ng phm vi n v tp hp ng phm vi ci khcn b sung nhau. Hi ca chng to thnh v tr ngn thuyt (universe ofdiscourse) tc l tp hp nhn ca tt c mi s hu. Giao ca chng l tphp rng, tng ng vi cc hu sanh chng phi t chnh n chng phi t

ci khc n. Theo li thnh lp t c nh vy, thi tt c ch c bn cchsanh m thi, khng c cch th nm no khc. Sau y l hnh v tngtrng bn kin gii: tp hp ng phm vi n (I), tp hp ng phm vici khc n (II), tp hp v tr ngn thuyt hi hai tp hp y (III), v tphp giao rng ca hai tp hp y (IV).

I II III IV


35/396

Trng hp kin gii th t thc ra c hin nghim ngay sau khi hai kingii u ph nh s hin khi t chnh n cng nh t ci khc n. Cngth, trng hp kin gii th ba l mt s xc nhn nhng g ph nhtrong hai kin gii u. Nh vy ch cn chng minh hai kin gii u mthi.

Php qun st tt c php v sinh gm nhng giai on sau y:

1. Xc nh ci g phi bc b y theo l v ng, tc l xc nh ci phi bcb l mt php duyn khi.

2. Qun st v phn tch pht hin tt c mi ci g sanh c t tnh uphi sanh theo mt trong bn kin gii ca t c v tt c ch c bn kingii y m thi.

3. Ln lt qun st nguyn nhn ca tng mi kin gii: ti sao t thkhng sanh t chnh n, t ci khc, t c hai cng li, khng do nguynnhn no.

Ht giai on ny, thin sinh thy r s hu khng sanh do nng lc dnsanh qu ca bt c nhn no. Bi s hu l do duyn sinh v khng donng lc dn sanh qu ca nhn m sanh, nn tt nhin s hu khng c ttnh. Do , thin sinh kt lun s hu khng c t tnh.

Pht H (Buddhaplita) lun gii kin gii P1 theo php h qu phi l(reductio ad absurdum; php phn chng) nh sau:

(a1) Nu s hu sanh t chnh n, s hu hin nhin nn s sanh mt lnna khng cn thit.

(b1) Gi thit s hu sanh t chnh n. Do s sanh mt ln na khng cnthit nn dn n h lun phi l l s sanh ko di lin min bt tn, khnggiy pht no l khng sanh.

(c1) Kt lun: S hu khng sanh t chnh n.

i vi kin gii P2 cng l lun tng t theo php h qu phi l:

(a2) Nu s hu sanh t ci khc n, thi n sanh t bt c ci g khc n.


36/396

(b2) Gi thit s hu sanh t ci khc n. Do n sanh t bt c ci no khcnn dn n h lun phi l l bt c ci g u sanh t bt c ci g.

(c2) Kt lun: S hu khng sanh t ci khc n.

Pht H p dng php phn chng cho mi mt kin gii v cui cng tnghp kt qu ca bn t c thi thy rng vn hu khng sanh t chnh n, tci khc n, t c hai cng li, v v nhn, tt nhin vn hu v sinh. Bnch Hn bi tng I.1 nu r trong cu cui li kt lun ny: Th c tri vsinh m bn ch Phn khng c.

V sau, Thanh Bin (Bhvaviveka) ch trng phm lp mt thuyt g thicn lp lun theo qui tc Nhn minh, ngha l phi ba phn tn, nhn vd. Ngi ch trch Pht H khng a ra mt ch trng, mt mnh tn

no lm tiu ch tranh lun m ch dng lun php tn cng bng php phnchng. Nh vy, lun chng khng kh nng gii thch v thuyt phci phng v thiu chnh xc v c th dn n kt lun sai lm. Chng hntrong trng hp chng minh kin gii P1, l lun c th xoay ra nh sau:

(a1) Nu s hu sanh t chnh n, thi s sanh mt ln na khng cn thit.

Nhng v c th o v (a1) thnh mt mnh tng ng:

(a1') Nu s sanh mt ln na cn thit thi s hu sanh khng t chnh n,

cho nn Thanh Bin ni rng ngi ta c th hiu l Pht H xc nhn:

Nu s hu sanh t chnh n, thi s sanh mt ln na khng cn thit vnu s sanh mt ln na cn thit thi s hu sanh khng t chnh n.

Nh th, qu tht Pht H xc quyt s hu sanh khng t chnh n tcl c th sanh hoc t ci khc n, hoc t c n v ci khc n, hoc khngc nguyn nhn.

Xt cho k, rc ri gy ra l do ch na trong pht biu kin gii P1 bngting Phn:

P1. na svato bhvh utpann vidyante [s hu khng sanh t chnh n]

Ch na c th ph nh ng t vidyante trong utpann vidyante (sanh)v cng c th ph nh danh t svato (t chnh n). Nu ph nh ng t


37/396

trong mt cm ng t (verb phrase) thi c ngha l ph nh ton thmnh tc l mt ph nh tuyt i (prasajyaprati edha), khng hm mt khng nh ng sau. Tri li nu ph nh mt danh t trong mt cmdanh t (noun phrase) thi l mt ph nh khng qu quyt (paryudsa)hm mt khng nh ng sau. Do , p dng php phn chng phn bcmt mnh tri nghch vi mnh tn l mt lun php nguy him. Nc th dn n mt ph nh khng qu quyt hm mt khng nh ngsau, v cui cng a n kt qu ngc li dng ca ngi Long Th nhtrong th d kin gii P1 nu trn.

V sau, bnh vc lp trng ca Pht H, ngi Nguyt Xng gii thch dng ph nh ca ngi Long Th trong bn kin gii l ph nh tuyt i(prasajyaprati edha). Phn bc kin gii khng sanh t chnh n khng c ngha l cng nhn kin gii i nghch sanh t ci khc n. Mt khc,

mnh i nghch ny cng b ph nh trong kin gii th hai. Bi vyThanh Bin ch trch sai lm. Ngoi ra, Pht H khng cn phi bo vhay i trnh v ch trng ca mnh. V mc ch ca cuc tranh lun lch cho i phng thy hc thuyt ca h sai lm nn khng cn t chclun thc phi ba phn tn, nhn v d. Dng t ng, s kin i phngcng nhn ph lp lun ca h l ri. V li, php phn chng thc ral mt hnh thc thu gn ca ph lun theo quy tc Nhn minh.

Nn lu y khng mt thc ti no b ph nh. Ci b ph nh l ngnng v lun l nhp th trong cc mnh tn S hu khng sanh t chnh

n, t ci khc n, v.v... Mc ch ca t c Trung qun l ch by cchthc phn bc ngn ng v lun l thng tc khi c s dng m t thc ticu cnh. S ph nh thnh cng l v kt cu vn php ca mnh pht

biu t trn nh thc duyn khi nn khng quy chiu mt thc ti no c.Phng cch t duy v pht biu thng tc l qung din v bin d li giithch nh nguyn v hin hu: khng nh v ph nh, tch cc v tiu cc,mt v nhiu,... Ngay trong mt mnh phn on n gin nh t giyny trng bt buc phi c hai ngn t l ch t t giy ny v thuc ttrng. Thm na, khi nim trng cn c khi nim i nghch khng

trng mi nh ngha c: trng l khin tr khng-trng. Bt c phtbiu no cng phi nng vo t nht l hai khi nim mi c ngha.

Tht ra, suy lun v m t lun lun cn c trn kin gii phn hai v hinhu. Nu khng th thi khng lm sao ni nng bn lun v quan h giatc nghip v nghip, thy v i tng b thy, bit v ci b bit,... Miqung din v bin d kin gii phn hai v hin hu to nn ci c gi l


38/396

h lun [prapanca; nguyn ngha ca prapanca l qung din (expansion)hay bin d (diversity)]. Kin gii phn hai tht ra v hi nhng khi i ivi chp trc v c chp thi sinh ra h lun gy nguy hi rt ln. H luncn ph din mt ngha sai lm rng s hu c t tnh, ci khng c mvng tng chp l chn tht. Theo ngi Long Th, mun nh ht gc rmi kh au v v minh vi t nht ra khi tm tr gii thot ht kh,chng ta phi on dit h lun. Trung lun khng ngt ph nh ngn ngv lun l mc du vi c tnh qung din v bin d ngn ng v lun l lcng c ti cn v hu ch nht trong i sng thc tin ca chng ta.

Mt phng php xc nh tnh ng ca lun thc t c Trung qun l qunst v phn tch cn c vo din thi gian ca v tr ngn thuyt. Chnghn, hai mnh x sanh t ci khc n v x khng sanh t ci khc nmu thun nhau. C hai nu ng thi thi khng th ng. Tuy nhin, nu

xt mi mnh vo mt thi im khc nhau thi c hai c th ng. Skin x sanh t ci khc n thi im a v s kin x khng sanh t cikhc n thi im b khc a thuc hai h thng lun l khc nhau. Bivy mun hiu r cu trc lun l ca t c v xc nh tnh ng ca n,cn phn bit nhng h thng t c trn phng din dch chuyn thi gian.T c Hoa nghim cp sau y l mt th d khc vi t c Trung quntrn phng din .

---o0o---Su ngha ca nhn v T c Hoa nghim Ng gio Chng

Ngi Php Tng, v t th ba nhng thng c xem nh sng t ch thcca Hoa nghim tng, c cng h thng ha ton vn nn trit hc Hoanghim. Trong s rt nhiu tc phm ca Ngi, Hoa nghim Nht tha Giongha Phn t Chng, cn gi vn tt l Hoa nghim Ng gio Chng, l

b lun cn bn c dng lm sch gio khoa khng nhng v gio l Hoanghim m cn v t tng Pht gio na. Chng hai: Duyn khi mnlc nhn ngha ca b lun ny c dnh ging gii v su ngha canhn. Su ngha ca nhn l su c tnh ca ci c quan nim l nhn.

Su ngha ny do ngi Php Tng ng trn phng din th v dng giithch li su ngha ca php chng t [st na dit, qu cu hu, hng tychuyn, tnh quyt nh, i chng duyn, v dn t qu] thuyt ging trong

Nhip i tha lun ca V Trc.

Xt mt th, nhn c hai: Khng v Hu. Nhn Khng l cn c vo s kinmi hin tng do duyn sinh u v t tnh. Nhn hu l cn c vo s


39/396

kin mi hin tng do duyn sinh u l danh t gi tng. Hu mndanh m c cho nn gi hu.

Xt mt dng, nhn c hai: hu lc v v lc. Nhn hu lc l cn c vo skin nhn t n n c hay chung hp vi duyn m c nng lc dn sanhqu. Nhn v lc l cn c vo s kin nhn khng c nng lc dn sanhqu.

Ngoi ra, xt v mt l thuc duyn sanh qu, nhn c hai: nhn iduyn (i duyn tc i duyn) l nhn l thuc duyn v nhn bt iduyn l nhn khng l thuc duyn m sanh qu.

ng trn su quan im: Khng v hu, hu lc v v lc, i duyn vbt i duyn, ngi Php Tng sp t su c tnh ca nhn theo th t sau

y. Hoa nghim Ng gio Chng gi su c tnh ny l su ngha canhn:

N1. Khng, hu lc, v bt i duyn.

N2. Khng, hu lc, v i duyn.

N3. Khng, v lc, v i duyn.

N4. Hu, hu lc, v bt i duyn.

N5. Hu, hu lc, v i duyn.

N6. Hu, v lc, v i duyn.

iu ng lu l trong s su ngha c bn l hu lc (N1, N2, N4, N5) vhai v lc (N3, N6). l v hai c tnh sau y b gt b:

N7. Khng, v lc, v bt i duyn.

N8. Hu, v lc, v bt i duyn.

L do: Ngi Php Tng cho rng khi v lc v mt dng v bt i duyn vmt l thuc duyn thi khng cn l do g quan nim ci l nhn na.

Ngi Php Tng dng tn su c tnh ca chng t nh danh su nghaca nhn v gii thch nh sau.


40/396

Ngha 1: Khng, hu lc, v bt i duyn. y l ngha st na dit. Tisao? Do st na dit m hin l v t tnh. l Khng. Do dit ny m qu

php c sanh. l hu lc. Nhng s tn t dit vong ny khng phi dolc ca duyn, nn ni l bt i duyn (khng l thuc duyn).

Ngha 2: Khng, hu lc, v i duyn. y l ngha qu cu hu. Docu hu, ngha l cng ng hin hu, nn mi c th (hin) hu, nh thl bt hu tc Khng. Do cu tc tng tc cho nn c th thnh hu. l hu lc. Do cu nn khng phi l n c, cho nn i duyn (l thucduyn).

Ngha 3: Khng, v lc, v i duyn. y l ngha i chng duyn.Ti v loi nhn ny cn s h tr ca nhiu iu kin khc na mi c thdn n qu. Do khng c t tnh nn Khng. Nhn khng sanh nhng do

duyn sinh, nn nhn v lc. Do ngha ny m ni i duyn.Ngha 4: Hu, hu lc, v bt i duyn. y l ngha tnh quyt nh.Do nhn khng thay i chng loi ca t thn dn n qu, cho nn cngha l hu. T thn khng thay i nhng c kh nng sanh qu, cho nnhu lc. Nhng s khng thay i ny khng phi do lc ca duyn, nn bti duyn.

Ngha 5: Hu, hu lc, v i duyn. y l ngha dn t qu. Do dnxut kt qu t thn nn c ngha l hu. Tuy nhn cn s h tr ca i

duyn mi sanh qu nhng khng phi l sanh qu ca duyn, nn c nghal hu lc. Chnh do iu ny m ni l i duyn.

Ngha 6: Hu, v lc, v i duyn. y l ngha hng ty chuyn. Vty thuc ci khc cho nn khng th l v. V tng tc chuyn bin khngth tri nghch vi duyn nn khng c tc dng ca lc (v lc). Chnh doiu ny m c ngha l i duyn.

Sau khi gii thch, ngi Php Tng lin kt su ngha ca nhn vi hai dngt c dn t Thp a kinh lun v i tha A t t ma tp lun.

Dng t c th nht dn t Thp a kinh lun (Dasabhmi-sstra) ca ThThn, B lu chi dch:

Thm qun (v 12 chi duyn khi) c bn:


41/396

L1. Hu phn khng phi l tha tc, v sanh ra t nhn ca t thn [s hukhng sanh t ci khc n],

L2. Khng phi t tc v sanh do duyn [s hu khng sanh t chnh n],

L3. Phi c hai tc, v sanh do ty thun, v khng c tri gi, v thi gian totc khng nh tr. [s hu khng sanh t c hai cng li],

L4. Khng phi v nhn tc, v ty thun m hin hu [s hu khng sanhkhng c nguyn nhn].

Dng t c th hai dn t i tha A t t ma tp lun(Abhidharmasamuccaya), V Trc to, c din t nh sau:

TL1. V chng t t thn hin hu nn khng sanh ra t ci khc [s hukhng sanh t ci khc n].

TL2. V hi cc duyn mi sanh, nn khng phi t sanh [s hu khngsanh t chnh n].

TL3. V khng c tc dng nn khng cng sanh [s hu khng sanh t chai cng li].

TL4. V c cng nng nn khng phi l v nhn [s hu khng sanh khngc nguyn nhn].

Hai dng t c ni trn cng c mt cu trc lun l ging nhau:

LTL1. V sanh do nhn ca t thn, nn khng sanh t mt duyn [s hukhng sanh t ci khc n].

LTL2. V sanh t mt duyn, nn khng sanh t mt nhn [s hu khngsanh t chnh n].

LTL3. Khng sanh t c hai nhn v duyn v khng c tri gi v v thigian tc dng khng nh tr [s hu khng sanh t c hai cng li].

LTL4. Khng phi v nhn m sanh, v do ty thun m hin hu [s hukhng sanh khng c nguyn nhn].

Trong kin gii u LTL1 l do khng sanh t ci khc n c giithch l v do nhn ca t thn m sanh. Trong kin gii th hai LTL2,


42/396

l do khng sanh t chnh n c gii thch l v do duyn (ci khcn) m sanh. Nh vy l khng nh mnh ny gii thch l do phnh mnh kia v ngc li.

So snh vi t c Trung qun, thi hai kin gii u trong t c Trung qunkhng cng mt th t trc sau v c bit l ngi Long Th khng giithch l do ph nh mnh ny bng cch khng nh mnh kia nhtrong LTL1 v LTL2. Kin gii th ba trong t c Trung qun khngkhc vi kin gii th ba LTL3. Kin gii th t Trung qun c s d bitv ch ni vn vn rng khng c s hu no sanh khng c nguyn nhn.Tri li, kin gii th t LTL4 nu r l do v ty thun m hin hu, nnkhng th ni l khng c nhn. Ni cch khc, LTL4 xc nhn nhn hinhu.

S d bit l do quan nim v dch chuyn thi gian trong hai h thng lunl khc nhau. Mt bn, ngi Long Th pht biu bn kin gii ca t ccng trn mt bnh din thi gian. Bi th bn kin gii Trung qun trit loi tr ln nhau. Kin gii no cng b ba kin gii kia phn bc. Kt quca t c v th m khng c xc chng. Bn kia, tri li, phi xt bnkin gii LTL theo cc din thi gian khc nhau. L do l ti hai mnh u, LTL1 v LTL2, khng th ng thi ng c.

lin kt su ngha ca nhn vi t c a lun hay Tp lun, Hoa nghimNg gio Chng u tin khng dng n hai quan im nhn Khng v

nhn Hu. Bn quan im: hu lc v v lc, i duyn v bt i duync s dng thnh lp mt h thng bn cu HN1, HN2, HN3, HN4tng ng vi t c a lun hay Tp lun. Sau ghp thm vo mi cuquan im nhn Khng hay nhn Hu, Ng gio Chng c hai h t c:mt vi nhn Khng, mt vi nhn Hu. Nhng d nhn Khng hay nhnHu, iu ny khng nh hng g n s tng ng gia bn cu HN1,HN2, HN3, HN4 vi t c a lun hay Tp lun.

HN1. Nhn hu lc v bt i duyn, tng ng vi kin gii LTL1.

HN2. Nhn v lc v i duyn, tng ng vi kin gii LTL2.

HN3. Nhn v lc v bt i duyn, tng ng vi kin gii LTL3.

HN4. Nhn hu lc v i duyn, tng ng vi kin gii LTL4.


43/396

Cu HN1 l kin gii u ca t c Hoa nghim, cn gi l Bt tha sanh.Hu lc c ngha l sanh t chnh n v bt i duyn c ngha lkhng sanh t ci khc n. Vy kin gii Bt tha sanh c th pht biul: V sanh t chnh n nn khng sanh t ci khc n. Khi pht biu cnu l do v sao khng sanh t ci khc n: l v sanh t chnh n.

Cu HN2 l kin gii th hai ca t c Hoa nghim, cn gi l Bt tsanh. V lc c ngha l khng sanh t chnh n, v i duyn cngha l sanh t ci khc n. Vy kin gii Bt t sanh c th pht biul: V sanh t ci khc n nn khng sanh t chnh n. Khi pht biu cnu l do v sao khng sanh t chnh n: l v sanh t ci khc n.

Cch pht biu hai kin gii u trong Ng gio Chng phn bit hai l dosanh qu, t chnh n tc l do nhn ca t thn v t ci khc n tc l do

duyn, cn c trn quan im sanh, khc hn vi cch Trung qun phtbiu hai kin gii u: khng sanh t ci khc n v khng sanh t chnhn, ch ph nh s sanh ch khng gii thch l do ph nh. Trung qunch trng quan im khng sanh.

Trng hp cu HN3 l trng hp va v lc va bt i duyn nn nh ni trn khng c c tnh ca ci c quan nim l nhn. Cu HN3 cth pht biu l: khng sanh t chnh n v khng sanh t ci khc n.Cu ny tuy c tn gi Bt cng sanh, nhng v khng c g l c tnhca nhn, nn khng c chnh thc cng nhn l kin gii th ba ca t c

Hoa nghim.

So vi Trung qun, kin gii th ba Trung qun c th pht biu l: khngsanh t chnh n v ci khc n. Trung qun bc b s sanh t hi ca haitp hp b sung, tp hp ng phm vi n v tp hp ng phm vi cikhc n, tc l tp hp gm nhn ca tt c mi s hu. Ni cch khc, kingii th ba Trung qun bc b s sanh t mi nhn.

Cu HN4 (nhn hu lc v i duyn) l kin gii th t (tht ra l kin giith ba) ca t c Hoa nghim, cn gi l bt v nhn sanh, c th pht

biu l: Sanh t chnh n v sanh t ci khc n. R rng kin gii th tHoa nghim l mt mnh khng nh s sanh. Hoa nghim Ng gioChng gii thch hai ch bt v l mt ph nh kp nn bt v nhnc ngha l c nhn. Ch nhn y c ngha rng bao hm c duyn na.V th, trong Ng gio Chng, danh t Bt v nhn sanh khng ch dnhring cho kin gii th t m thi. N c dng ch chung cho tt c bn


44/396

kin gii, k c kin gii th ba xem nh khng c ci c gi l nhn (thtra ch c ba kin gii).

So vi Trung qun, kin gii th t Trung qun c th pht biu: khngsanh t ci chng phi chnh n chng phi ci khc n. Nh vy c nghal v sinh, ch khng hm : sanh t chnh n v sanh t ci khc n.

Nh trnh by trn y, s phn loi su ngha ca nhn c ngi PhpTng cn c trn quan nim l nhn thi phi c tc dng, hu lc hay vlc m i duyn. Do , Ngi gt b mi ci khng c tc dng, cho rngchng khng tng ng vi bt c kin gii no ca t c, v ch trngvn php u sanh do nhn v duyn. y l ngun gc ca s khc bitvi t c Trung qun. V theo Trung qun, nhn khng sanh qu vkhng c nhn t n c nng lc dn sanh qu.

Tt c lin h gia su ngha ca nhn (Hoa nghim Ng gio Chng), suc tnh ca chng t (Nhip lun), v ba loi t c a lun, Tp lun, Hoanghim c trnh by trong Bng I.

T c Ng gio Chng y c vo tin sanh t chnh n hay sanh t cikhc n, ngha l hoc mnh sanh t chnh n, hoc mnh sanh tci khc n, hoc c hai mnh u phi chn tht (true). Bi vy, haimnh pht biu hai kin gii u khng th ng thi ng. Cng v l do m kin gii th ba khng bao gi ng. Ngc li, t c Trung qun

khng y c vo mt tin nh vy.

i vi t c Hoa nghim, nhn Khng hay nhn Hu chng c nh hngno n ni dung ca bn kin gii. Ngc li, trong t c Trung qun, nhnKhng tng ng vi loi t c ph nh: bt t sanh, bt tha sanh, bt cngsanh, bt v nhn sanh. Nhn hu tng ng vi loi t c khng nh: hu,v, hu v, phi hu phi v. Loi t c ph nh l nhm on dit h lun.Loi t c khng nh l nhm ni ln s hu l gi danh gi hu v k tht ch l duyn khi c phc hot t tnh Khng sau khi tri qua mt ln

b ph nh.

Theo Trung qun, trong t c ph nh, mi lp lun lin h cc kin giiu thnh lp cng trn mt bnh din thi gian v dn n kt qu l tt c

bn kin gii u b bc b. Tri li trong t c khng nh lp lun lin hcc kin gii khng cng ng chung trn cng mt bnh din. Trong Nggio Chng cng th lun chng t c c thnh lp trn nhiu bnh dinthi gian khc nhau.


45/396

C B tt Long Th ln ngi Php Tng u ch trng on dit h luna n thc chng tnh Khng. Pha Trung qun, t c ph nh l phng

php s dng bao hm ton th v tr ngn thuyt. thc hin qu trnhph nh khp ton th v tr ngn thuyt, t c Trung qun cn c thnhlp trn duy nht mt bnh din thi gian. Do , trong h thng lun lTrung qun ht thy mi ngn thuyt (ngn ng v lun l) ng thi trnn sai lm cn phi trit on tn chng t ci chn khng diuhu. Pha Hoa nghim Ng gio Chng, c im d bit l qu trnh onhoc chng chn dn n kt qu l mt khi la hn vng tng h lunthi thy ngay trong t thn sn c tr hu rng ln l Pht tnh, cng Phtkhng khc. Nh vy, ci nhn ca t thn l ci cn li sau mt tintrnh tu on phin no.

Tht ra, khi Trung qun ni tt c u khng l cha ni r n ci tnh

chn thc bt khng tc l ci nhn ca t thn cp trong Ng gioChng. Cng nh ch bit mng tng cng mng cnh u khng mchng ni n ngi ng m (v d ci chn tnh) thi cha ht l. Li cngi hi: Nu tt c u khng c php tht thi nng vo u hinra cc php gi di? Theo Tht gio, php th gian v php xut th gian unng tm bt khng bn gic thc hin. Hoa nghim Nguyn nhnlun, Tng Mt lun ch, Ha thng Thch Khnh Anh dch, dn kinh PhpC v kinh i phm Bt nh lm chng rng l lun ca Trung quncha rt ro, khng y ngha, v php khng l ca ban s ca itha. ng nh kinh Gii thm mt ni, gio php thuyt ging trong thik chuyn php lun ln th hai khng liu ngha (Neyartha): c Th tnch v nhng v xu hng i tha, cn c o l cc php ton khng,khng sinh khng dit, bn lai vng bt, t tnh nit bn, dng s n mtm chuyn php lun, tuy cng rt l, cng rt him, nhng php lun cchuyn trong thi k ny vn cn c ci trn na, vn cn chu ng ph,vn l ngha l cha hon ho, vn l ni t chn ca s tranh lun. (KinhGii thm mt, Thch Tr Quang dch).

Gio l Hoa nghim c tuyn thuyt trong khi c Pht th nhp Hi n

Tam mui. Gio l ny biu hin s gic ng ca Pht mi tht rt ro, liungha, v c Ngi chng thc v chng ng khng ng vi nhngkinh gio khc c tuyn thuyt ty theo c hi. L Vin dung ca Hoanghim v mt Ton th h tng dung nhip cn c trn thuyt v ng, trnnh thc duyn khi, v trn nim xc tn vo hin hu ca ci bn gicchn tm tc Pht tnh trong tt c chng sinh. Tnh l ci nhn hin thi,Pht l qu s n. Bn gic, tnh Pht sn c, l nhn i vi th gic, ngha


46/396

l mi gic ng. Chn tm l ci nhn chnh thc thnh Pht. Ngi ThanhLng quc s gii thch rng i vi ch Pht, chng nhng chng sinhng nhn m thi, m cng ng qu na, nu tm khng m. Cu y cngha l v nhn thi d chng sinh ang trong trin, vn sn qu php rakhi trin, nn kinh mi ni rng: Khng mt chng sinh no m chng c tr hu (Pht tnh) ca Nh Lai, nhng chng chng chng ng thithin ra, l v bi chng cn vng tng chp trc. Li na, qu tr ninhn ca phm phu chnh l qu tr thnh ca ch Pht khc. Nh vy,trong nhn ca t thn tc bt khng bn gic, nhn qu, t tha u khnghai th.

Bng I: Lin kt su ngha ca nhn, ca chng t vi cc loi t c: alun, Tp lun, Hoa Nghim Ng gio chng.

---o0o---

II. Php gii duyn khi

4. Vin dung v ngiHoa nghim cnh gii.

Trong kinh Thng Thin Vng Bt Nh c on: Ly tm knh trng tutp hnh Khng; tu tp hnh Khng nn xa la mi ch thy, xa la mi kinhoc, nn tu hnh chnh o; tu hnh chnh o nn thy c Php gii.

Nhng th no l Php gii?Hi hay tr li u l tc dng truyn thng qua ngn ng v lun l. Tr litc l tm cch chia x kinh nghim c nhn vi ngi hi. Nhng khi ngihi khng cng chung kinh nghim c san s thi cu tr li khng mangmt ngha no i vi h. Trng hp tr li cu hi Th no l Phpgii? cng vy. ng trn lp trng tu dng thi v phng din qu vchng ng cu cnh tuyt i, Php gii l cnh gii t thn ca c Pht.Bit r chng sinh khng chia x c kinh nghim ca Ngi, nn Ngithng xuyn nhc nh cc v B tt ty cn thc chng sanh rng ni kinh

php, chng nn mc ni ngn thuyt. Ni ra l khin h la ci h ngyt v thy, chuyn tm, , thc, t bit t chng. Nhng quyt khng cni ch by ch t gic thnh tr. Bi v t gic thnh tr la tng ngnthuyt, la tng tm duyn, t chng c bn trong, chng phi ch hin

by ca vng tng ngn thuyt.


47/396

Theo Hoa nghim thm huyn k, Php gii l s nhp. Php y c bangha. Mt, duy tr t tnh tc tt c nhng g c c tnh ca n, khngkhin ta lm ln vi ci khc. Hai, qu tc, tc c nhng khun kh ringca n c th lm pht sinh ni ta mt khi nim v n. Ba, i tng ca. Gii cng c ba ngha. Mt, ngha l nhn, v Thnh o y trn y msinh trng. Bin Trung bin lun gii thch: Do ngha l nhn ca Thnh

php nn gi l Php gii, v ht thy Thnh php duyn vo y m phtsinh. Trong y, gii c ngha l nhn, c ngha l v ng. Hai, ngha ltnh, ngha l tnh s y ca tt c cc php. Ba, ngha l phn t (gii hnthc t), bi v tng ca cc duyn khi khng hn tp.

Kinh Hoa nghim, mt trong cc kinh ln ca i tha, miu t Php giiv cng k diu di hnh thc lu cc T L Gi Na trang nghim tngvi nhng nh sng siu nhin v tt c nhng trng l thin ng rc r.

Hoa nghim Php gii c nhng c im sau y:

(1) Php gii bao trm v lng v bin cnh gii cc ci. Mt ci trongPhp gii c th v cng ln hay v cng b ty theo nc thang o lnghay v tr thc hin s o lng.

(2) Bt k ci no cng bao hm nhng ci b hn, v c cha trong mtci ln hn. Chng hn nh qu t bao hm nhng nguyn t, v l mtthnh phn ca h mt tri. Tnh cch cc ci ca Php gii lp lp chngcha nhau v cng tn trong c hai chiu v cng ln v v cng b nh vy

c gi l trng trng duyn khi.

(3) Mt ci b, nh mt nguyn t chng hn, chng nhng cha v lngci nh b hn, m cng cn cha v lng ci rng ln hn, nh h mttri, v nh th to Php gii thnh mt ton th v tn vin dung v ngi.

(4) Trong Php gii, tt c ba thi u nhip nhp mt ci hin ti mintrng nn khi nim thi gian khng cn cn thit m t s lu chuyntheo dng qu kh, hin ti, v v lai na.

(5) V lng v bin cnh gii cc ci trong Php gii l ni hin bynhng thn thng bin ha, nhng lu xut nng lc, s qung b nhngnguyn v tr, nim hoan h tnh lc, nhng cng hnh v gii thot bt kht ngh ca ht thy B tt, v s trang nghim ci Pht, nhng th nguynv thng ca cc Nh Lai.


48/396

Tht ra, Hoa nghim Php gii cng l Th gian gii. Duy ch nhng B tt sinh ra t hnh nguyn Ph Hin mi c th chim nghim cnh giitrang nghim trng l Hoa nghim vi v s hin tng mu nhim k b,vt ra ngoi kh nng t duy v din t ca ngn ng thng tc. Sinh rat hnh nguyn Ph Hin c ngha l sing tu mi php: tm chng xa btt c chng sanh, xem ch B tt nh Pht, chng hy bng Pht php, bitcc quc u v cng tn, tin mn hnh B tt, gi tm bnh ng hkhng php gii b , qun st Chn tm nhp tr lc Pht, sing tu binti v ngi, gio ha chng sanh khng nhm mi, tr ni tt c th gii mtm khng nhim trc.

An tr ni mi php ny ri thi B tt c y mi th thanh tnh(chng hn, thng t thm thm php thanh tnh, hay thn cn thin tri thcthanh tnh, hay tu hnh tt c Pht php thanh tnh), v mi th tr rng ln

(chng hn, tr bit tt c tm hnh v nghip bo ca chng sanh, hay l trbit tt c vn t bin ti, hay tr hin thn mnh khp trong tt c thgii).

Tr trong mi tr ny ri thi c mi th ph nhp (chng hn, tt cthn chng sanh vo mt thn, mt thn vo tt c thn chng sanh, hay ttc Pht php vo mt php, mt php vo tt c Pht php, hay tt c tamth vo mt th, mt th vo tt c th).

Qun st nh vy ri thi an tr mi tm thng diu (chng hn, tm thng

diu tng nim ca tt c chng sanh khng ch y ch, hay tm thng diuphp gii v bin, hay tm thng diu tt c th gii bnh ng v sai bit).

Cui cng, an tr mi tm thng diu ri thi thnh tu mi tr thin xov Pht php (chng hn, tr liu t Pht php thm thm qung i, hay trkho thuyt ging Pht php, hay tr kho dng t tm t lc khng thichuyn khi tu tp Pht php).

Nhng v i Thanh vn nh ngi X Li Pht, khng c phc qu, khngc tu nhn, khng c tam mui, khng c gii thot, khng c thn lc binha, khng c uy lc, khng c tm nguyn ln lao nh cc B tt vn chac th chng kin mi din bin nhim mu trong lu cc T L.

c kinh Hoa nghim, Phm 30 - A tng k, khng th khng c cm tngl c Pht ang dng ngn ng s lng Thin vn hc hin i giithch s rng ln ca Php gii, khi B tt Tm Vng hi th no l vlng, v bin, v ng, bt kh s, bt kh xng, bt kh t, bt kh lng,


49/396

bt kh thuyt, bt kh thuyt bt kh thuyt. on kinh sau y t r tinng ton hc ca c Pht khi em th gian nhp vo ngha s lng mc Pht bit. [Ti nng ton hc ca Ngi cng c Ph diu kinh(Lalitavistara) k li trong mt cuc thi m s lng m Ngi thng g

luan giai trung luan - vien cao dang phat hoc hai duc

Documents