K U LT U R A SJ E A N JA : 1 9 4 1 .

Biblioteka SREDNJI PUT (9. knjiga)

Nakladnik Disput, Zagreb Za nakladnika Josip Panduri

Fotografija na naslovnici Prizor munjevitoga njemakog zaposjedanja Jugoslavije travnja 1941. Recenzenti Zdenko Radeli Nenad Zakoek Lektura Jasmina Han Likovno oblikovanje naslovnice Goran Gri Grafika priprema Disput Tisak Zrinski, akovecGodina i mjesec objavljivanja 2008, studeni CIP-zapis dostupan u raunalnom katalogu Nacionalne i sveuiline knjinice u Zagrebu pod brojem 683960 ISBN 978-953-260-079-7

1

1941.K U L T U R A SJEANJA:1941.Povijesni lomovi i svladavanje prolosti

UREDILI: SULEJMAN BOSTO, TIHOMIR CIPEK I OLIVERA MILOSAVLJEVI

Zagreb, 2008.

Knjiga je objavljena u suradnji s Friedrich Ebert Stiftung uredom u Banjoj Luci.

SADRAJ

Predgovor Povijesni lomovi: 1941. u sjeanju nacij (Sulejman Bosto, Tihomir Cipek, Olivera Milosavljevi) HISTORIJSKI KONTEKST I KULTURA SJEANJA Sulejman Bosto Konflikt ideolokih paradigmi: crveno versus crno Olivera Milosavljevi Beogradska tampa 30-ih godina o nastupajuem ratu air Filandra Redeskripcija sjeanja Prilozi bonjakom traganju za novim identitetom Asim Mujki 1941. i (de)konstitucija bonjakog politikog identiteta STUDIJE SLUAJA Radmila Radi Istorija i seanje primer 27. marta 1941. okica Jovanovi ... uo je da su Cigani streljani na Bubnju... Kultura zaborava ili Romi u Niu u vreme II svetskog rata Olga Manojlovi Pintar, Aleksandar Ignjatovi Prostori selektovanih memorija: Staro sajmite u Beogradu i seanje na Drugi svetski rat

7

13 29

41 51

69

83

95

Vjeran Pavlakovi Opet Za dom spremni Desetotravanjske komemoracije u Hrvatskoj nakon 1990. godine UDBENICI POVIJESTI I HISTORIOGRAFIJA Tihomir Cipek Ustaka politika povijesti 1941. kao revolucionarna godina Damir Agii, Magdalena Najbar-Agii Hrvatska historiografija o 1941. polemika bez dijaloga? Dubravka Stojanovi Revizija revizije 1941 u udbenicima istorije u Srbiji PRILOG Goran Greti O zloinu, oprostu i zaboravu O autorima

113

133 145

157

167 179

POVIJESNI LOMOVI: 1941. U SJEANJU NACIJPredgovor

Ako je tano da se okrugli brojevi u kalendarskom rasteru svjetske povijesti ne poklapaju sa onim vorovima vremena koje zapliu sami historijski dogaaji pa su zato puka okrugla godita kao to su 1900. ili 2000. godina bez znaaja u poreenju sa historijskim datumima kao to su 1914, 1945. ili 19891 onda se i dramatski vor 1941. godine u historijskom prostoru junoslavenskih naroda i sa stajalita historijske znanosti i sa stajalita teorije sjeanja moe razumjeti i kao historijska prijelomnica u novijoj politikoj (i kulturnoj) povijesti tog prostora, ali (istovremeno) i kao logian ishod kauzaliteta (globalne i lokalne) politike povijesti koja je u sluaju junoslavenske politike fabule 20. stoljea (kauzalno) pripremljena, uvjetovana i usmjerena iskustvima i ishodom Prvog svjetskog rata, konstitucijom zajednike drave 1918, internim (nacionalnim) protuslovljima i konfliktima unutar te zajednice, hipotekama kolektivnih (= nacionalnih) sjeanja, nacionalnim politikim utopijama te eksternim (globalnim) determinantama evropske povijesti i evropske igre snaga. Sva ta batinjena (i novosteena) iskustva koja su se kristalizirala u obliku (kolektivnih/nacionalnih) koncepata samorazumijevanja, u obliku (nacionalno specifine) kulture sjeanja i iz toga proisteklih konkretnih normativnih politikih programa za dotine nacionalne kolektivitete generirala su, akumulirala i reproducirala potencijal konflikta koji je imao svoju ideoloko-politiku artikulaciju, ali i mentalno-psiholoku i kulturoloku interiorizaciju u samorazumijevanju dotinih politikih i kulturnih kolektiviteta, koja je stilizirana kao kultura sjeanja, to je u danim okolnostima efektuirana kao eksplozivni resurs sa produenim djelovanjem ili kao motivacijski energent za sasvim konkretne politike akcije politikih elita u (pragmatiki gledano) povoljnim drutvenim i historijskim okolnostima. O tim (historijski uvjetovanim) konstelacijama i kauzalitetima koji su datumski locirani na evropsku 1918. godinu te o njiho1

Jrgen Habermas, Die postnationale Konstellation. Politische Essays, Suhrkamp, Frankfurt/M., 1998, str. 65.

8

KULTURA

SJEANJA:

1941.

vu pohranjivanju u pamenje i sjeanje, o njihovu utjecaju na oblikovanje politike zbilje i politike akcije, o njihovoj kulturnoj i mentalnoj stilizaciji i politikoj instrumentalizaciji, bilo je rijei u prvoj istraivakoj fazi projekta Kultura sjeanja koja je (kao rezultat historijskih, politolokih, sociolokih, filozofskih, kulturolokih... uvida) prezentirana u zborniku Kultura sjeanja. Povijesni lomovi i svladavanje prolosti.2 Na toj osnovi naime, na osnovi povijesti narod u bivem jugoslavenskom politikom prostoru poslije 1918. godine godina 1941. iskrsava kao klimaks ve postojeih, prethodnim konstelacijama determiniranih konflikata koji su, s jedne strane rezultat (i) historijskog (kolektivnog) pamenja (kao priguenog, potisnutog, hiberniranog, ali zapravo ivog, virulentnog i infektivnog politikog goriva), ali i dogaaja i procesa na evropskoj politikoj sceni na kojoj su junoslavenski narodi manje-vie samo eksponenti ili instrumenti sraza velikih i monih aktera evropske politike. Sa stajalita teorija sjeanja na temelju kojeg u ovom istraivanju operiramo vodeom tezom o kulturnom sjeanju (i o kulturi sjeanja) kao toposu samorazumijevanja i samotumaenja ljudskih drutava, kao toposu oblikovanja identiteta i vrijednosnih poredaka, ali i kao toposu oblikovanja politike samosvijesti dotinih zajednica fokusiranje na 1941. godinu (u spomenutom politikom prostoru) ima za cilj pokazati da 1941. u sebi retrospektivno taloi konfliktni potencijal sjeanja na (nacionalnu/nacionalne) prolost(i), kao to istovremeno (u krajnje dramatinim okolnostima na poetku Drugog svjetskog rata) na toboe normativnom kapitalu sjeanja na prolost prospektivno projektira novu politiku budunost (kao neku vrstu replike izgubljene ili proputene, a sada u liku sadanjosti ostvarive prolosti). Pada u oi da se sadraji i iskustva kulturnog sjeanja, kulturnog samoidentificiranja, i kulturne povijesti izriito prevode na politiku povijest i spreu s njom, da se politiki instrumentaliziraju pa se tako i rekonstrukcija kulture sjeanja zapravo u najveem dijelu koncentrira na politiku povijest u kojoj su sublimirane kako oblikotvorne tako i razorne energije, a koja asimilira i apsorbira kulturnu povijest to tako fungira samo kao eksponent te iste politike povijesti. Utoliko se i istraivanja 1941. godine fokusiraju prije svega na konstelacije, konflikte, interakcije, politike programe i akcije nacionalnih kolektiviteta. Utoliko se nacionalno pitanje u sluaju junoslavenskih naroda te godine (obnovljeno i u novim okolnostima raspada evropskog politikog poretka) javlja ili kao pitanje zakanjelih nacija ili (u kodu nacionalistikih opsesija) kao pitanje svih pitanja. Dakako da osim sklopa internih determinacija i motivacija prividno separatnih,Kultura sjeanja. Povijesni lomovi i svladavanje prolosti (ur.: Tihomir Cipek i Olivera Milosavljevi), Disput, Zagreb, 2007.2

POVIJESNI

LOMOVI:

1941. U

SJEANJU NACIJA /PREDGOVOR/

9

a stvarno prepletenih nacionalnih historija (u to spadaju i balasti kolektivnog pamenja dotinih nacionalnih zajednica) u historijski kauzalitet 1941. godine nesporno spada iskustvo evropske katastrofe u liku eksplozije nacionalsocijalizma i faizma, te sraza sa suprotnom ideolokom paradigmom komunizma i staljinizma, ija je zajednika politika forma totalitarizam, a rezultat kultura koncentracijskih logora, genocida i gulaga. Ti globalni (evropski) poremeaji i katastrofe imaju svoje ideoloke i politike klonove i derivate u politikim i ratnim procesima na ruevinama prve Jugoslavije i u svojevrsnom internom politikom, ideolokom i vojnom srazu nacionalnih kolektiviteta i njihovih politikih ambicija. Osim batinjenog, u sjeanju profiliranog i u pamenju zadatog potencijala konflikta (po matrici poravnanja ili osvete za stare historijske dugove u meunacionalnim raunima) u historijsku sliku 1941. godine ulazi i element sraza velikih ideolokih paradigmi, odnosno politikih kultura: lijeve i desne politike paradigme, revolucionarne utopije i tradicionalistikog konzervatizma, demokracije i totalitarizma, nacionalizma i liberalizma... Cijeli taj splet konfigurira i sadraje pamenja, i politike akcije, i podjelu uloga u uvjetima lokalnih i globalnih konflikata, i socijalne i ideoloke razdjelnice unutar pojedinanih nacionalnih zajednica, i mehanizme interakcije meunacionalnih konflikata ili saveznitava... S obzirom na zadatost historijskog materijala ili historijskih injenica ali i s obzirom na aporije koje u razliitim nacionalnim, odnosno naciocentrinim ili solipsistikim nacionalnim historiografijama selektivno iskrivljuju sliku ili sjeanje na (zajedniku ili separatnu?) povijest ovo je istraivanje nastojalo izbjei ideoloka zatamnjenja i osigurati metodoloku poliperspektivnost uvida i tumaenja 1941. godine kao kompleksnog historijskog vora u kojemu se kao kauzalna rezultanta sustiu silnice prethodne povijesti, u kojemu se istodobno razrjeavaju ali/i/ili umnoavaju (novi/stari) konflikti i oblikuje nova drutvena i politika zbilja. Sama ta nova zbilja ostavlja nerijeenim i potisnutim frustracije prethodne povijesti te se ne moe razumjeti kao klimaks razrjeenja i oputanja, nego kao resurs odloenih konflikata koji su stupili na scenu u dolazeem vremenu. Cijeli taj kompleks tematiziraju prilozi ovog zbornika, uzimajui u obzir specifinu faktografiju posebnih nacionalnih zajednica (Hrvata, Srba, Bonjaka, Jevreja, Roma...), njihova poloaja u konstelacijama rata 1941. te njihove politike sudbine i uloge, zahvaajui pritom irok registar pitanja i problema ije se kritiko osvjetljenje nastoji oblikovati s one strane udeavanja, pripitomljavanja, selektiranja ili prilagoavanja historijske istine nekom ideoloki poeljnom nacionalnom interesu. Ovdje prezentirani prilozi integrirani su u obliku interdisciplinarne suradnje i istraivanja koje nam nudi irok spektar tema koje predstavljaju indekse dra-

10

KULTURA

SJEANJA:

1941.

matinog vremena 1941. godine: indeks ideolokih podjela i ideolokih matrica u beogradskoj tampi 30-ih godina; razliitost interpretacija pua 27. marta 1941; diskriminiranje i marginaliziranje Roma u ratnim godinama, ali i u historijskom pamenju; djelovanje selektivne memorije u procesima komemoracije rtava Drugog svjetskog rata (primjer jevrejskih rtava) te rigidni i totalizirajui koncept oblikovanja nacionalnog identiteta; redeskripcija sjeanja i aporije konstitucije nacionalnog identiteta u Bonjaka, odnosno lomovi u konstituciji bonjakog identiteta i utjecaj referentnih identitetskih previranja u drugim nacijama; tekoe hrvatske historiografije i njezina ideoloka optereenja; ambivalencija u interpretaciji 1941. (revolucionarna godina u oima NDH ili godina katastrofe iz ugla nasuprotne interesne paradigme); pitanje zloina i oprosta na temelju iskustva zloin koji u nacistikoj izvedbi predstavljaju negaciju moralnog i politikog univerzalizma Francuske i Amerike revolucije; sukob velikih ideolokih paradigmi (crnog i crvenog) u knjievnom i kulturnom horizontu na primjeru sukoba na knjievnoj ljevici i desnici; falsificiranje rituala komemoracije u odnosu na 1941. i instrumentaliziranje komemoracije u kodu novog desniarstva i konzervativizma itd. sve su to teme to ih predstavlja ovaj zbornik na niti vodilji formativne snage pamenja i sjeanja u politikoj zbilji i u odnosu na odreeno historijski dramatino razdoblje kakva je bila 1941. godina. Ideja koja je sinergijski povezala nau istraivaku zajednicu mogla bi se saeti u temeljnoj intenciji da prozirui mo i nemo sjeanja i njegova oblikotvornog kapaciteta odgovorimo na sljedee pitanje: Moemo li uiti iz katastrofa?3 Sulejman Bosto Tihomir Cipek Olivera Milosavljevi

3

Upor.: Jrgen Habermas, nav. dj., str. 65.

HISTORIJSKI KONTEKST I KULTURA SJEANJA

Sulejman Bosto KONFLIKT IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNOU kaotinim godinama na poetku II svjetskog rata (nakon sloma Kraljevine Jugoslavije) na politikoj sceni se pored oivljavanja starih politikih ressentimenata i starih/novih rekompozicija politikih odnosa, a pod utjecajem opeg evropskog ratnog i politikog konteksta kao i unutarnjeg/lokalnog konteksta politikih borbi, koje su se vodile izmeu nacionalno-hegemonistikih i nacionalno-emancipacijskih tenji nacionalnih zajednica osim isto nacionalnih aktera javlja i utjecaj dviju globalno sukobljenih ideologija: komunizma (= boljevizma = staljinizma) te faizma i nacionalsocijalizma, i njihovih domaih sljedbenika i adepta. Cilj je ovog priloga markirati impakt tih ideolokih matrica na domaem tlu i konkretno ih prikazati na primjeru ideolokog sukoba u knjievno-kulturnom polju: na primjeru sukoba knjievne ljevice sa dogmatskom strujom (kao i sa nacionalistiko-klerikalnom desnicom), odnosno na primjeru sukoba dogmatske i liberalne struje unutar ljevice.

S

a stajalita nae teme vodilje (kultura sjeanja) te s obzirom na nau bazinu zadau da iz razliitih interpretacijskih perspektiva, a na temelju historijskog materijala i historijskih iskustava, tumaimo procese i uinke historijskog sjeanja s obzirom na njegovu ulogu u konstituciji (individualnog i kolektivnog) samorazumijevanja u ak-

14

KULTURA

SJEANJA:

1941.

tualnoj politikoj i kulturnoj zbilji, 1941. godina se kao godina dramatinog prijeloma i poetka II svjetskog rata na naim prostorima mora tumaiti u najmanje dvostrukoj ekspoziciji, a to znai: u opem evropskom kontekstu II svjetskog rata i evropske politike scene uope i, kao drugo, u specifinom kontekstu nae lokalne historije i njezinih specifinih politikih i kulturnih konstelacija. Godina 1941. dramatina je kulminacija traumatinih iskustava politike i kulturne historije prvih decenija 20. stoljea, odnosno traumatsko razrjeenje odavno zapoetih konflikata, ressentimenata, neostvarenih starih politikih utopija, konstruiranja novih ideologija i politikih mitologija itd. Stoga tu godinu ne moemo ni razjanjavati ni razumjeti samo u okviru ogranienog i u sebe zatvorenog kalendarskog isjeka vremena (to jest, ne moemo se ograniiti samo na kalendarsku 1941. godinu), nego, naprotiv, unutar kompleksnog povijesnog kauzaliteta u kojemu se ona javlja kao rezultanta i ujedno kao ishodite jednog potonjeg procesa ija iskustva i sadraji bitno suodreuju, suoblikuju i optereuju i nae dananje sjeanje i samorazumijevanje. U tom pogledu o 1941. moemo i moramo govoriti uzimajui u obzir procese koji su ju historijski proizveli (u prvim decenijama 20. stoljea, ali i impulse koji seu u 19. stoljee, pa i jo dublje natrag u historiju). Pritom se ini da u tom poslu rekonstrukcije dogaaja i procesa u prvom planu stoje spoznaje historijske znanosti, sa jasnim akcentom na politikoj historiji. Izgleda naime da u znanstvenom prostoru historijske znanosti svoju privilegiranu poziciju temelje na preutnoj pretpostavci da politika historija (kao historija drava) predstavlja pravi ili glavni sadraj ljudske historije, dok (sa tog stajalita) druge historije a prije svih kulturna historija stoje u drugom planu ili kao pomona disciplina ili kao derivat politike historije. Premda ova diskriminacija kulturne historije (kao instrumenta za razumijevanje ljudskog povijesnog procesa) tu (kulturnu) dimenziju ne moe strogo odvojiti od politike historije, politika historija (kao historija drava) dobiva prednost iz slijedeeg razloga:Povijest se (...) podvrgava redukciji na (...) povijesne shematizme a viedimenzionalnost ljudske povijesti svodi se na politiku povijest odnosno na povijest drave i dravnih ustrojstava. Premda je to evidentna redukcija povijesti, razlog shvaanju da je ba politika povijest reprezentant onog bitnog povijesti lei po Alfredu Heuu u injenici da se u dravi sabiru najvee javne energije koje imaju oblikotvornu mo, pa se sadraj, tok i tendencije povijesti itaju iz perspektive povijesti drava...1ire upor. Sulejman Bosto, Svijet i kontingencija, Filozofska istraivanja-HFD, Zagreb 1997, str. 103. i naredna.1

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

15

U naoj rekonstrukciji i hermeneutici kulture sjeanja, i u fokusiranju na 1941, elim dati rije jednom aspektu upravo kulturne historije koja spada u konstelacije tog vremena i u sklop povijesnog kauzaliteta 1941. godine. Pokazat e se da taj aspekt kulturne historije nezaobilazno pripada dramatinim 30-im i 40-im godinama 20. stoljea, odnosno da zbivanja na kulturnoj sceni suoblikuju (ili reagiraju na...) proturjenu i konfliktnu politiku i socijalnu fizionomiju tog vremena, pri emu je kulturna (preciznije reeno: knjievna) scena duboko upletena u aktualnu politiku povijest bilo kao konformistika akcija bilo kao kritika reakcija. Zbivanja na kulturnoj (umjetnikoj/knjievnoj) sceni bila su pak dio irih, opih politikih i ideolokih konstelacija na evropskoj sceni ali nisu samo povratno suoblikovala tadanju politiku (samo)svijest, nego su oblikovala i tendencije, sadraje i procese kasnijih politikih razvitaka (sve do danas), ujedno proizvodei i sadraje i forme naega (dananjeg) historijskog pamenja i samorazumijevanja. U horizont dogaaja krajem 30-ih godina iji je rezultat Drugi svjetski rat, koji na naem prostoru eksplodira 1941. spadaju barem dva kompleksa faktora: a/ lokalne (ili interne) politike konstelacije u Kraljevini Jugoslaviji sa specifinostima nacionalnih povijesti i njihovog konflikta;2 b/ evropske (ili globalne) politike konstelacije (na pozadini rezultata I svjetskog rata i revolucionarnih prevrata, ili na pozadini crvene revolucije ili na poU kontekstu analize nasilja na Balkanu u najnovijim ratovima na tlu bive Jugoslavije 1991-1995, odnosno u okviru kritike analize stereotipa o nasilju kao strukturalnom regionalnom obiljeju Balkana Wolfgang Hpken u svojoj rekonstrukciji povijesnog kauzaliteta balkanskih (odnosno jugoslavenskih) konflikata, pored strukturalne razine i situacijskih konteksta koji konkretno generiraju nasilje, ukljuuje i faktore kulturnih uvjeta. Pored toga, osim bazinih (opepoznatih) determinanti politike historije Balkana (odnosno Jugoslavije) koje sainjavaju: osmanska i habzburka vladavina, te nacionalno-emancipacijski pokreti i njihove razliite motivacije nakon raspada tih imperija on u analizu ukljuuje element unutardravnog nasilja. Naime: Historiografija nacionalnih pokreta i oblikovanja nacionalnih drava 19. stoljea, najee gotovo potpuno ignorira to da je oblikovanje nacionalnih drava ovdje (kao i drugdje) bilo procesom koji je stalno bio povezan sa nasiljem... i da je osloboenje vlastitog naroda od strane vladavine nerijetko ilo sa istrebljenjem pripadnika nekog drugog naroda. Runa rije etniko ienje svoje je opravdanje imala u opisu popratnih okolnosti onih idealiziranih nacionalnih pokreta, kojima su se balkanski narodi u 19/20. stoljeu odricali osmanske i habzburke vlasti. U najboljem sluaju postoje zaeci unutardravnog nasilja koji su u meuratnom vremenu, na primjer, u znatnoj mjeri obiljeili politiku svakodnevnicu jugoistonoevropskih drava. A i nasilje u Drugom svjetskom ratu uzimano je u obzir najee samo u okviru tradicionalne ratne povijesti a jedva u smislu eksplicitne perspektive koja eksplicitno polazi od pitanja uvaavajui teoriju nasilja. Tek je najnoviji rat u bivoj Jugoslaviji stimulirao pogled na fenomen nasilja, u kojemu je regionalno istraivanje povezano sa pitanjima opeg istraivanja nasilja uvrteno u usporednu analizu etnikih i politikih fenomena nasilja. To se pak do sada nije zgusnulo u teorijski i historijski fundiranu analizu povijesti nasilja na Balkanu (Wolfgang Hpken, Gewalt auf dem Balkan Erklrungsversuche zwischen Struktur und Kultur, u: Wolfgang Hpken/Michael Rieckenberg (ur.): Politische und ethnische Gewalt in Sdosteuropa und Latinamerika, Kln 2001, str. 55. i naredne.2

16

KULTURA

SJEANJA:

1941.

zadini crne revolucije odnosno involucije). Te konstelacije fundamentalno su obiljeene sukobom ideolokih paradigmi, koje su na simbolikoj ravni obojene kao crvena i crna. Sraz tih paradigmi u naem prostoru obiljeava tok tada aktualnih, ali i kasnijih povijesnih tokova i sainjava (bilo vrijednosno pozitivni bilo vrijednosno negativni) sadraj naeg historijskog (politikog i kulturnog) pamenja. Na toj pozadini 1941. godina u svoj historijski miraz unosi upravo te sadraje, neto odreenije reeno: balast raspada jedne drave, jake tendencije takozvane nacionalne emancipacije, koje se, zavisno od take gledita, zavisno od historijskih samointerpretacija dotinih nacionalnih zajednica, zavisno od interesnih sklopova i odnosa snaga, na jednoj strani tumae kao osloboditeljske, a na drugoj strani kao separatistike ili hegemonijalne, i to na matrici reinkarnacija starih nacionalnih mitologija i utopija, ukratko: euforijom nacionalnog samopotvrivanja. Ne treba posebno naglaavati da opi okvir lokalnih zbivanja predstavljaju eksterne (globalne) determinacije odnosa snaga i interesa unutar evropskog svijeta, historijskog pamenja, te (ponovo naglaavam) utjecaj ideolokih paradigmi i njihovog sraza. Ako je dakle posljedica i zajedniki nazivnik evropske ratne katastrofe iz I svjetskog rata i raspada drava i starih imperija, te procesa stvaranja novih imperija ekspanzija nacionalnih ideologija (i njima odgovarajue politike i nasilne operacionalizacije), dakle nacionalizam (koji je svog partnera i saveznika ili patrona bio naao u crnoj ideolokoj paradigmi) na drugoj strani politikog spektra javila se opozicijska alternativa (iz tabora crvene ideoloke paradigme), iji je alternativni programatski politiki pojam bio internacionalizam. Ideoloki kapital tog vremena (koji svoj saldo ima u eksploziji rata 1941), sastoji se, dakle, od mjeavine nacionalnih/nacionalistikih ideologija i sponzorstva ideolokih (i ekonomskih) blokova. Pod kiobranom nacionalsocijalizma i faizma generiraju se lokalni/regionalni nacionalno-faistiki klonovi, a pod kiobranom boljevizma (u varijetetima od lenjinizma do staljinizma, armiranima idejom komunistike povijesne utopije i njezinih teorijskih i programsko-politikih operacionalizacija i opravdanja) nastaju emancipatorske alternative meunarodnog radnikog odnosno komunistikog pokreta, koji je s jedne strane svoju politiku superstrukturu imao u internacionalama (II i III) koje su de facto realizirali represivni sustavi kontrole pod ideolokom egidom jedinstva pokreta, a s druge strane taj je sistem trpio unutranje sporove i lomove, na primjer, oko metoda revolucionarne borbe (radikalne i/ili nasilne revolucije s jedne strane i, recimo, reformistike ili socijaldemokratske struje s druge strane). Komunistiki je pokret osim svog prirodnog ideolokog neprijatelja (kapitalizam i imperijalizam) dobio jo jednog:

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

17

naime evropski nacionalsocijalizam i faizam, u borbi s kojim je crpio dodatnu real-politiku i ideoloku legitimaciju i opravdanje. Jugoslavenski narodi su se tako nali izmeu ekia globalnih ideolokih pogona (crvenog ili crnog) i nakovnja svojih domaih (nacionalnih i/ili vjerskih) frustracija, ambicija, ressentimenata. Sa takvim kapitalom zatekli su se jugoslavenski narodi 1941. optereeni raspadom drave, neistim savjestima aktera represivnog a naglo propalog monarhistikog reima, silama i oktroiranim ideologijama nacionalsocijalizma i faizma ukratko, u svekolikoj konfuziji. Toj je konfuziji, kako znamo, spasonosnu alternativu nudio komunistiki pokret, koji je u jugoslavenskom sluaju (KPJ) bio prinuen manevrirati izmeu Scile ideoloke i represivne kontrole staljinizma (u koji se tragino izvrgnuo boljevizam, posve kompromitirajui komunistiki pokret) i Haribde domaih problema (u koje spadaju lokalni faistiki reimi, nacionalistika bjesnila i njihova sistematska praksa okrutnih zloina), ali i unutarnjih konflikata, frakcijskih borbi i ideoloko-teorijskih razlikovanja. Eksplozija faizma i nacionalsocijalizma pojavila se kao neoekivano straan dodatni izazov, pa je u tom pogledu komunistiki pokret, kao reakcija na eksploziju faizma i nacionalizma (i njihovih derivata), mogao sauvati istu savjest ili dobiti dodatni alibi svoga postojanja i djelovanja. Ali, jugoslavenski se komunistiki pokret nije mogao lako rijeiti paternalizma i hipoteke staljinizma, te je (to iz razloga idealistikog uvjerenja to iz isto taktikih pragmatikih razloga politikog preivljavanja ili situacijskog prilagoavanja) i na ideolokom planu dugo ostao vjeran dogmatici dijalektikog i historijskog materijalizma, koji je dobio status ideoloko-politike batine. U tom je pogledu i sa stajalita naeg istraivanja kulture sjeanja i za neposredno oblikovanje kolektivnih memorija ili, ako hoemo, historijske svijesti sovjetski komunistiki pokret, koji se izopaio u strahovladu Staljinove represije, imao jednako neistu savjest i krvave ruke (brutalne politike likvidacije i procesi, gulazi...) kao i evropski nacionalsocijalizam i faizam, pa je staljinistiki patronat strateki kontrolirao, ometao i kompromitirao tadanje jugoslavenske komuniste. Na ideolokom planu i na planu pragmatine (ali kompromitantne) lojalnosti Staljinu crvena je paradigma u danoj situaciji mogla (ili morala?) takorei progutati sve strane staljinistike blamae komunistike ideje, totalitarnu praksu i kompromitaciju kroz potpis na pakt sa Hitlerom da ne govorimo o stravinoj sistematskoj praksi nasilja i likvidacije u ime dogme o beskompromisnosti puta u komunizam, odnosno, dogme o nunosti rtve za ideoloki i povijesno-filozofski konstrukt povijesnog cilja kao carstva slobode. Na strani crne poasti faizma nastupili su jednako brutalni domai faistiki reimi sa svojim povijesnim zadaama realizacije nacionalnih ideologija i utopija.

18

KULTURA

SJEANJA:

1941.

U toj konfuziji i s obzirom na toliko brojne ideoloke, a uskoro potom i vojne neprijatelje, za lijevu paradigmu nije ostalo previe manevarskog prostora. Njezin unutarnji teret (dogmatska ideoloka stega, borba sa ideolokim i politikim frakcijama, patos revolucionarne utopije...) pratio je i vanjski teret nerijeenog obrauna sa staljinizmom. U tim je okolnostima vaan element sadraja tadanjeg iskustva i vaan materijal naeg historijskog pamenja stanje kulturnih procesa i nove (to znai: s one strane nacionalno-centrinih monokulturnih obrazaca kulture i kulturne povijesti) kulturne svijesti kao forme historijske svijesti. Naravno, operiranje pojmom kulturnih procesa ili kulturne svijesti u ovom kontekstu mora biti posve obazrivo jer otvaranje teme kulturne historije i njezine prepletenosti sa politikom historijom nadilazi okvire ovog priloga, koji se fokusira na jednu ogranienu historijsku epizodu (pri emu se i sama ta epizoda kao dio superstrukture cjeline historijskog procesa javlja kao nepregledna kompleksnost, pa se zbog toga i njezino tumaenje mora zadovoljiti metodskom redukcijom na bitna obiljeja). Uvoenje u horizont dogaanja 1941, u horizont sraza spomenutih ideolokih paradigmi, i njegovo konkretiziranje na jednom kulturno-politikom, odnosno knjievno-politikom primjeru (kakav je sukob na tadanjoj jugoslavenskoj knjievnoj ljevici), kao i postavljanje teze da u oblikovanju svijesti epohe sudjeluju i kulture i njihova prerada, upotreba ili politika operacionalizacija u danom historijskom kontekstu ne eli precijeniti, ali ni podcijeniti znaaj kulturnih energija i kulturnog kapitala u oblikovanju konkretnih politikih procesa. Spomenuti primjer o kojemu se ovdje radi (sukob na knjievnoj ljevici) nikako ne iscrpljuje puno sloenije i opsenije pitanje kulturne historije i interakcije (ili sudara) kulturnih totaliteta, nego se uzima kao indeks jednog specifinog stanja duha na umjetnikoj i ideolokoj razini, koje je ako ne presudno determiniralo tok stvari danog historijskog trenutka, onda barem sudjelovalo u dramaturgiji evropskog svijeta (i nae lokalne historije). Stoga ovdje treba dodati da kulturna historija ili kulturna predhistorija 1941. godine see daleko preko granica sukoba na knjievnoj ljevici ili sukoba crvene i crne ideoloke paradigme. Ta kulturna (pred)historija jugoslavenskih naroda (koja je uvijek nekako bila spregnuta sa politikom historijom, sa njezinim konceptima samorazumijevanja dotinih zajednica, njezinim nacrtima i politikim akcijama) ve je smjetena u interpretacijske stereotipe (kulturne i politike historije) balkanskih (jugoslavenskih) naroda. Jedan je od tih stereotipa, na primjer, stereotip o nasilju kao strukturnom regionalnom obiljeju Balkana, stereotip s kojim se, meu ostalim, kritiki razraunava Wolfgang Hpken.3 On u navedenoj3

Wolfgang Hpken, nav. dj.

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

19

raspravi, prikazujui stanje (prilino zaotrene i vieznane) rasprave o nasilju na Balkanu i njegovim historijskim i drutvenim korijenima, nastoji izbjei jednostranost stereotipa o tobonjoj ekskluzivnoj specifinosti balkanskih naroda u pogledu njihove (habituelne?) pripadnosti kulturi nasilja, odnosno njihove pripadnosti predmodernoj sirovosti (nasuprot racionalnom civilnom poretku modernih drutava):Takve civilizacijsko-teorijske predrasude o moderni koja je liena nasilja izgubile su plauzibilnost, i to ne tek od erupcija nasilja u bivoj Jugoslaviji. I ondje gdje se granice izmeu rata i mira u moderni, izmeu civilnog poretka i poretka klanja generalno ne daju izbrisati kako je to uinio Michel Foucault samoizvjesnost jedne moderne koja je tendencijski liena nasilja je odbaena, a umjesto toga nasilje se spoznaje ne samo kao skrivena nego i kao stalno prisutna i inherentna strana te moderne. Ondje gdje se tako misli nasilje na Balkanu vie se ne pojavljuje kao bojite jedne zaostale periferije koje se moe staviti nasuprot spremnosti na mir centara, nego kao dio jedne evropske povijesti koja je upravo uvijek i posvuda bila oznaena prisustvom nasilja. I samo emo tada odbaciti elju da nasilje ove regije brzopleto analiziramo kao tobonji specifikum njezine povijesti.4

Eliminiranje ove predrasude Hpken vidi u obavezi kompleksnog historijsko-analitikog istraivanja koje bi moralo uzeti u obzir i razinu strukturnih elemenata i elemenata koji se odnose na aktere te njihovu interakciju, a jednako se tako mora raditi o uzimanju u obzir dugotrajnih, razvojnih i drutveno-povijesnih procesa kao to su procesi oblikovanja drava i moderniziranja te o primjerenom lociranju utjecaja kulturnih faktora nasilja.5 Razmatrajui kulturalne dimenzije nasilja, Hpken dovodi u pitanje one teorije i stereotipe o inherentnoj povezanosti kulture i nasilja, o tobonjoj kulturno-antropolokoj konstanti mentaliteta dugih noeva6, kao to odbacuje i jednostrano prebacivanje uzroka nasilja na kulturu koje zapravo znai diskreditiranje drugih kultura kao nasilnih, a time i kao normativno problematinih.7 Takva kratkovida perspektiva u objanjenju nasilja previa i podcjenjuje svrhovitu racionalnost svakog nasilja (Hpken).Wolfgang Hpken, ibid., str. 56. Ibid., str. 57. 6 Upor. ibid., str 72 i naredne. 7 Ibid. U vezi sa istraivanjem sprege kulture i nasilja, u polju rasprave nalaze se i teze o tome da izraajne forme nasilja stoje pod utjecajem kulture, potom, da je kultura mobilizirajua snaga, te da nasilju prethodi kulturna i simbolika priprema. Nadalje, Hpken navodi i tezu o kulturnoj dimenziji nasilja po kojoj se uzrok nasilja nalazi ne samo u socijalnim i politikim konfliktima, etnikim antagonizmima ili ekonomskim interesima nego jednako tako u spremnosti na nasilje do5 4

20

KULTURA

SJEANJA:

1941.

Pa ipak se (povratna) sprega kulture i nasilja ne moe posve apstrahirati. Fokusiranjem na balkansku povijest i s intencijom da se oblikuje neto kao bazini povijesno-kulturni profil Balkana, Hpken markira niz determinanti, socio-kulturnih i mentalnih obiljeja Balkana koja se razumiju kao rezultat rada povijesti, povijesnih prilika i kao interakcija specifinih, socijalnih, prirodnih, politikih pretpostavki koje predstavljaju agense politikih tokova i djelovanja u danome povijesnom kontekstu. To su (ovdje navodei samo ilustrativno): predmoderni patrijarhalni i hijerarhijski ustrojeni drutveni poreci (koji imaju dugo historijsko djelovanje), pastoralni naini privrede koji su oblikovali specifine porodine i klijentelistike socijalne odnose, bazino razlikovanje pripadnosti grupi i nepripadnosti grupi, logika lojalnosti zajednici i (na toj osnovi) odbrambeni mentalitet, podnoenje konflikta kao ivotnog modusa, borbena kultura i njegovanje herojskih ivotnih formi, itd. Na tom osnovu oblikovao se specifian supstrat etikih orijentacija i vrijednosti kao to su patrijarhalni poredak, kult snage i asti, maskulinocentrina norma hrabrosti itd. Unutar globalnih povijesno-politikih determinanti (u koje spada i stalna izloenost imperijalnim impaktima i tome odgovarajui mentalitet otpora) sa kapitalom pred-modernih kulturnih konstanti, sa batinom iskustva nasilja koje je u izvjesnom smislu postalo mentalnom batinom (Hpken) nasilne prakse (to jest organizacija i mobilizacija nasilja) izgledaju objanjive unutar sloenog povijesnog kauzaliteta u kojemu se sama kultura ne moe uzeti kao jedini, fundamentalni, linearni i odluujui izvor nasilja, premda ovi povijesno oblikovani kauzalni kompleksi djeluju takorei na dugi rok i (u obliku kolektivnog sjeanja) aktiviraju svoju energiju u danim konfliktnim situacijama ugroenosti (ili u situacijama novog traenja) identiteta, te (u konfrontaciji sa iskustvima nenasilno strukturirane politike kulture modernih drutava) djeluju kao iracionalni ili opsesivni (na primjer, opsesija prolou ili opsesija inscenacijom poeljne prolosti). Ako se ove predmoderne determinante vide aktiviranima u novijoj povijesti jugoslavenskih zemalja u 20. stoljeu (balkanski ratovi, Prvi svjetski rat i njegove posljedice za samorazumijevanje pojedinih nacionalnih zajednica i njihovih povijesnih ambicija, rezultati novih politikih konfiguracija, kosovski mit u polititinog drutva koja je [spremnost] batinjena u kulturnim obrascima (...) budui da na nastanak nasilja ne utjeu samo interesi, politiki odnosi moi i stanje socijalnih problema. I slike svijeta, religijska uvjerenja i sistemi tumaenja nekoga drutva odluuju o tome dolazi li se do nasilja ili ne, i to ne samo u pred-moderni nego i u moderni, koja sebe nekritiki razumije u figuri nenasilne racionalnosti. U ovoj poliperspektivnoj diskusiji o kauzalitetu nasilja Hpken se poziva na brojne aktere diskusije, kao to su John Keegan, Georg Elwert, Erwin Orywel, Helga Breuninger, Michael Rieckenberg, Denis Crouzet, Bedrich Lwenstein, Hannes Granditis i mnogi drugi (iscrpnije o tome str. 72, 73 i naredne).

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

21

koj samosvijesti Srba, prinuda nacionalnog samopotvrivanja Hrvata i nacionalni dravotvorni ciljevi...), onda se ti povijesni politiki i mito-politiki kauzaliteti efektuiraju kao konflikt kulturne i politike memorije (i njezine normativne snage) i realnosti novih politikih (globalnih i lokalnih) konstelacija i odnosa moi. Mito-politike energije u figurama rata, pobjede, poraza, osvete, ideala slobode... (uvijek kontekstualizirane i nijansirane u partikularnim nacionalnim historijama i memorijama te u njihovim meusobnim konfliktima i kolizijama) suodredile su stanje stvari u godinama koje su (i u jugoslavenskom prostoru) vodile ka 1941. kao kulminacijskoj taki i kao vratima dolazee ratne katastrofe. Prihvatljivom se ini dijagnoza (koja se odnosi na noviju povijest jugoslavenskih naroda) da nain drutvenog suoavanja iskustava sa iskustvima rata i nasilja pokazuje iznenaujui kontinuitet kolektivnih obrazaca sjeanja koji [kontinuitet] u krajnjoj liniji afirmira nasilje.8 Ako se sada (naputajui ovaj iroki opi plan) fokusiramo na kompleks stanja stvari koji je blisko prethodio i koji je nuno vodio 1941. godini, onda emo (osim starog mito-politikog prtljaga kolektivnih memorija pojedinih jugoslavenskih naroda) morati uraunati ulazak na politiku scenu Evrope novih ideolokih paradigmi: komunizma i nacionalsocijalizma/faizma9 koje sam u naslovu preveo na simbolike oznake crvenog i crnog. U novoj situaciji evropskog svijeta (iji se kauzalni sklop i sklop rubnih uvjeta rastee u rasponu od zavretka I svjetskog rata pa do izbijanja II svjetskog rata) nije, dakle, zanemariv ovaj prodor velikih ideologija te njihov oblikotvorni utjecaj na simboliki kapital kulture i umjetnosti. Ako smo ranije (ak sve do granica pred-moderne kulture) govorili o interakciji kulture i politike u kvazikauzalnom lancu: kultura kao vrijednosni rezervoar politika prakse nasilja (uz neophodnu ogradu da kultura nije bez ostatka normativni pra-izvor, nego samo suigra u politikim praksama), sada je u pitanju suigra starih (tradicionalno ustanovljenih) nacionalnih kulturnih motivacija i novih ideolokih aktera. U toj suigri kao odnosu moi kauzalni se poloaj kulture i politike prakse u izvjesnom smislu obre: poWolfgang Hpke, ibid., str. 83. Ove ideoloke paradigme kao oprene i neprijateljske moda su nove samo u smislu vremena u kojem stupaju na scenu, premda su supstancijalno stare u tom smislu da su, recimo, nacionalsocijalizam i faizam i simboliki, programatski i retoriki impregnirani arhainim mitoloko-politikim motivima, promocijom neke vrste konzervativne revolucije koja poziva na tradiciju, te inscenacijom moi, snage, imperijalne veliine, jedinstva i kontinuiteta rase, voe, duha naroda itd. Na strani komunistike paradigme na djelu je sekularizirana povijesna eshatologija, utopija budunosti i njezine povijesne nunosti ideoloki impregnirana simbolikom moi, jedinstva, trijumfa kolektiva (klase) i revolucije, snage pobjede koja se u staljinistikoj izvedbi izopaila u totalitarnu represiju i nasilje. Njihov zajedniki imenitelj sadran je u legitimiranju nasilja kao instrumenta politike.9 8

22

KULTURA

SJEANJA:

1941.

litika preuzima ulogu tvorakog uzroka, kultura ulogu posljedice ili derivata politike volje i njezinog instrumenta.10 Takav odnos snaga u novoj evropskoj politikoj realnosti zatie i jugoslavenske narode. Cijelo predratno razdoblje svoj kulturni i ideoloki kapital (svoje konflikte i nedoumice) takorei istresa ratnoj 1941. godini kao godini osjeaja poraza, kao godini koja je postala stratite nada i pesimistine melankolije (kako, na primjer, Stanko Lasi jednom opisuje Krleino raspoloenje u 1941. godini). Stoga mi se ini da unutarnje nijanse, tok i rezultate ideoloko-kulturnih procesa i borbi iz tog vremena na bivem jugoslavenskom prostoru nije mogue razumjeti bez evociranja kulturno-ideolokog sukoba na ljevici (i desnici), sukoba iji su katalizatori bili i unutarnji, specifino lokalni kulturni (umjetniki, knjievni) odnosi, ali i utjecaji obiju velikih vanjskih superstruktura (staljinizma i faizma/nacionalsocijalizma) dakle crvenog i crnoga ideolokog Moloha. U toj su konstelaciji svjetonazorni, ideoloki, kulturni, umjetniki, knjievni koncepti bili u direktnoj interakciji, pa je i stanje svijesti ili stanje duha neizbjeno upleteno u vieznani izazov (na jednoj strani, konzervativnog nacionalno-romantinog ili, na drugoj strani, revolucionarno-utopijskog) angamana. Pesimistikoj melankoliji iz 1941. godine prethodi relativno dugo razdoblje borbi oko uloge, zadae i forme umjetnikog (= knjievnog) angamana. To dugo razdoblje, kako znamo, na crvenoj strani (u Sovjetskom Savezu) zapoinje poznatim sporovima oko ruske avangarde, politikim kanoniziranjem prolet-kulta, ideolokim normiranjem knjievnosti u slubi klasne borbe, institucionaliziranjem ideoloke kontrole knjievnosti kroz RAPP (Rusku asocijaciju proleterskih pisaca) koja je ovjerovljena i ojaana Harkovskom knjievnikom rezolucijom 1930. godine. U jugoslavenskom prostoru se (prema Ivanu Krtaliu11) glasoviti sukob na knjievnoj ljevici u knjievno-politikim tumaenjima i knjievno-historijskim sjeanjima najee reducira samo na spor unutar ljevice (zaboravljajui na sukob10 Ovo politiko/ideoloko instrumentaliziranje kulture simetrino se odvija i na crnoj i na crvenoj strani evropske politike pozornice. U crvenom taboru kultura postaje instrumentom revolucije unutar ideolokog reza na buroasku i proletersku kulturu (uz eliminaciju umjetnike avangarde) u crnom taboru, u figuri mitologije moi i trijumfa volje, kao represivno eliminiranje izopaenih umjetnikih praksi (na pr. ekspresionizma) i uz promociju umjetnosti koja treba biti dienstbare Kunst. 11 Ivan Krtali, Sukob sa desnicom, Mladost/Komunist, Zagreb 1989. Krtalievo djelo, koje ima ambiciju da bude prilog ili nadopuna dugotrajnoj raspravi o glasovitom sukobu na knjievnoj ljevici, a pogotovo o ulozi Miroslava Krlee, u najboljem sluaju predstavlja upotrebljiv rezervoar materijala i informacija o sukobu na knjievnoj desnici (i komplementarno, na ljevici), ali je obilje i opseg podataka kojima Krtali operira zaguilo mogunost sustavnog i metodski jasnog prikaza stanja stvari. Osim toga, samo Krtalievo stajalite nosi jak predznak ideoloke motivacije i ima ambiciju da bude apologija marksistikog svjetonazora i lijeve ideoloke opcije.

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

23

sa desnicom), kao to se takoer (u jugoslavenskom kulturno-politikom prostoru prije II svjetskog rata) ita samo po teritorijalnom principu, po kojemu se sukob uglavnom zbiva na osovini Ljubljana-Zagreb-Beograd, dok se dogaanja u Podgorici, Nikiu, Sarajevu, Subotici, Vinkovcima i drugim manjim gradovima, po Krtaliu, zaobilaze i zapostavljaju (to se, opet, moe razumjeti kao indeks lokalne raspodjele moi i uloga u bivem jugoslavenskom prostoru u kojemu je indikativna poznata figura kulturno-politike osovine Beograd-Zagreb kao osovine sukoba i/ili suradnje). Dakle, u tom prostoru na knjievnoj, kulturnoj i umjetnikoj sceni veze sa evropskom umjetnikom avangardom (u modalitetima prihvaanja ili odbijanja) seu unatrag jo u 1919. Te veze dokumentira, na primjer, Krlein manifest Hrvatska knjievna la u asopisu Zenit (1921). Ta veza (koja se koleba izmeu osporavanja i prihvaanja avangarde) progovara i u Cesarevom Plamenu iz 1919, ali se pojam avangarde na knjievnoj ljevici uz postupno odbacivanje prolet-kulta dovodi u vezu sa promicanjem socijalne literature. Tome odgovara promocija socijalno-kritiki motiviranih razliitih knjievnih formi u kojima se (uza sve anrovske varijacije) u osnovi radi o nalogu za angamanom, odnosno, o sutinskoj heteronomiji umjetnosti i knjievnosti. U toj mjeavini knjievnosti i socijalnog angamana glavni lik kasnijeg sukoba na knjievnoj ljevici, Miroslav Krlea, ne nalazi svoje mjesto, tanije, naputa ga nakon sporova koji su se ticali odbacivanja ne samo njegove knjievne estetike nego i ideolokih kvalifikacija njegove literature. U svom knjievnom razvoju i kolebanjima izmeu (anti)ekspresionistikih poticaja, njihovog prihvaanja i/ili odbacivanja, te koncepta izriitog socijalno-kritikog angamana, on (odbacujui imperative koncepta prolet-kulta)12 i sam dolazi pod udar ideoloki kontrolirane strategije knjievnog angamana. Krlein odgovor koji je, kako je dobro poznato, faktiki otvorio sukob na knjievnoj ljevici njegov je Predgovor Podravskim motivima Krste Hegeduia (1933). To je vrijeme u kojemu je na sceni lijeve (a to tada znai partijske) inteligencije za knjievnost obvezujua norma tzv. drutvene funkcije knjievnosti koja (norma) je faktiki znaila ideoloku ulogu i ideoloku kontrolu knjievnosti (koju su u ruskom prostoru predstavljali Harkovska deklaracija i RAPP). Kao to znamo, slina politika operacionalizacija ideoloke kontrole knjievnosti u okviru jugoslavenskih komunista svoj je kasniji izraz dobila u AGITPROP-u (CK KPJ).U vezi sa ideolokim kvalificiranjem Krleinog knjievnog angamana (koji ni estetski ni ideoloki nije ni jednoznaan ni kontinuiran u profilu cjelokupnog njegovog djela i njegova razvoja), trebalo bi uzeti u obzir i ocjenu Stanka Lasia da je Krlea uza sve otklone i traenja u svom politikom izboru u osnovi ostao vjeran onoj politikoj crti koja se protee od Lenjina do Tita, pri emu se mora uraunati njegovo izriito odbacivanje staljinizma. Ova dijagnoza stoji otvorena za raspravu.12

24

KULTURA

SJEANJA:

1941.

Kad je rije o samom Krlei koji kao glavni akter utjelovljuje sukob na knjievnoj ljevici i, istovremeno se borei na frontu, obraun sa politikom i kulturnom desnicom kao krajnje sloeno pokazuje se njegovo vlastito politiko sazrijevanje u ijem je amalgamu oblikovana i njegova knjievnost. U tome sazrijevanju sudjeluje izriito razoaranje i rezignacija s obzirom na iskustva I svjetskog rata. Prema Stanku Lasiu: Za Krleu je presudan dogaaj poetka rata: izdaja partija Druge internacionale. Umjesto da slijedi proklamirana naela i sprijei klanje socijalistika Internacionala se slomila: partije su glasale za ratne kredite i usvojile politiku nacionalne obrane, nacionalnog jedinstva...13. U drugoj prilici, kada se Krlea nakon sloma nacionalnih zanosa i vjere, pribliio ideji socijalizma u smislu Rjeenja za koje vrijedi poloiti ivot, on (u Izletu u Rusiju, 1926) pie: Umro je predsjednik njemake republike socijaldemokrata Ebert, a ja putujem daleko preko Njemena i Visle, do carskog Kremlja gdje su porueni carski spomenici, a u andrejevskoj sali govore Meksikanci i Kinezi o nadnicama i osmosatnom dnevnom radu. To je dakle to patetino ostvarenje sna iz vremena kada sam bio spreman da umrem u svojoj dvadeset i prvoj godini pod junakim i revolucionarnim vodstvom Jurice Demetrovia negdje na barikadi kod Kaieva spomenika.14 Neku vrstu kasnog otrenjenja, ili bolje realistikog otrenjenja (s obzirom na iskustvo ideoloke degradacije revolucionarnog ideala, kojemu je prema Lasievoj interpretaciji Krlea ostao sutinski vjeran, ali se distancirao od ideoloke manipulacije dijalektiko-materijalistikim dogmatizmom, radi ega je i nastao Dijalektiki antibarbarus) neku dakle vrstu otrenjenja predstavlja i Krlein obraun sa dogmatskom glupou partijsko-ideolokog dijalektikog barbarstva, sa diktatom Partije i njezinih ideolokih slubenika, i to u novim okolnostima, na samom poetku II svjetskog rata, kada je (u vremenima neotklonjive katastrofe evropskog svijeta, odbacujui lojalnost dogmatizmu partijskog diktata i partijskih ideologa, i ujedno posve razoaran pred krvavim plodovima staljinizma) branio autonomiju knjievnog stvaranja, ne odustajui pritom od (knjievnosti imanentnog) potencijala angamana, ali po unutarnjoj naravi same umjetnosti, ne i po kanonima ideolokog katekizma. Kad je Dijalektiki antibarbarus objavljen u predveerje rata u 8. i 9. broju zagrebakog Peata, izazvao je potres koji je (uz balast ve voenih ratova sa desnicom, na primjer 1936. u Hrvatskoj strai, koja Krleu kvalificira kao radikalnog marksista komunista) znaio knjievno-politiki obraun sa dogmatskim ideolokim kanonom, pa i sa samom politikom Partije (o emu svjedoe susreti sa R.13 14

Stanko Lasi, Krlea. Kronologija ivota i rada, Grafiki zavod Hrvatske, Zagreb 1982, str. 118. Ibid., str. 115. (Izlet u Rusiju, citiran prema Stanku Lasiu na nav. mjestu).

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

25

olakoviem, u kojima je Krlea skeptik spram Partije, u godini 1937, a posebno u godini 1938, u godini politikih likvidacija u Sovjetskom Savezu, npr. smaknua Tuhaevskog, hapenja Gorkia i niza drugih jugoslavenskih komunista u SSSR-u, u godini procesa Buharinu, u godini Anschlussa, u vrijeme promjene sastava CK-a: Kardelj, Rankovi, ilas, Milutinovi...). Prema Lasievim svjedoenjima, tih godina Krleu odreuju tri duhovna procesa: prvo, kritika Sovjetskog Saveza koja ide u pravcu negacije svakog despotizma i totalitarizma a za obranu slobode i dostojanstva linosti; kritika Staljina tu je implicitna. Drugi se tie knjievnosti i ide u pravcu obrane vrijednosti i samostalnosti knjievnog miljenja kao punovrijedne i nezamjenjive ljudske avanture. Trei se zove osjeaj uzaludnosti svakog ljudskog napora: glupost je vjena, sve je besmisleno.15 Godina 1939. poetak je obrauna sa dijalektikim barbarstvom. Samo pojavljivanje Peata izgledalo je (po Stanku Lasiu) kao utopijska gesta. Jer: U godini rata, pakta Hitler-Staljin, invazije na Finsku, sistematske staljinizacije Tree internacionale pokretanje Peata nalikuje na samoubojstvo, premda se Krlei uinilo da braniti knjievnost vrijedi vie nego misliti na individualnu sigurnost. A on ju je sada morao braniti od onog pokreta za koji ni u snu nije mogao pretpostaviti da e ugroziti princip knjievne ili artistike misli (...) Krlea je shvatio da staljinizam koji je zavladao komunistikim pokretom ugroava ono to je moderna zamisao od renesanse naovamo osvajala: slobodu misli, to jest umjetniku pustolovinu. Nebo se zacrnjelo, bila je to nova intelektualna inkvizicija.16 U situaciji u kojoj je komunizam zavrio u duhovnom i materijalnom Gulagu (Lasi), Krlea se u politikom kaosu izmeu staljinistikog ekia i nakovnja faistike ekspanzije, te sa paketom unutarnjih protuslovlja i podjela oko metoda revolucionarne borbe u komunistikom pokretu, morao osjeati podijeljeno. Pred prinudom injenica staljinistikoga nasilja on je morao odbaciti politiku Gulaga, ali je prema Lasiu ostao vjeran izvornoj boljevikoj vjeri. Ta bitna kontradikcija Krleinog poloaja i njegova nazora po Lasiu je podgraena i injenicom da e usprkos uasnim spoznajama iz 1939. i 1940, Sovjetski Savez iznenada godine 1941. dobiti vrijednost oslobodilake sile. Samo tako mogue je protumaiti Krleinu nadu za vrijeme rata i njegov dostojanstveni ali zanosni (iako pun netonosti za koje je znao da su netonosti) pozdrav Staljinu 1946. Dvije godine kasnije on e se vratiti tezama koje je sam istakao kao spoznaje iz 1939, ali ponovo e se zatvoriti u gornje kontradikcije.1715 16

Ibid., str. 271. Ibid., str. 274, 275. 17 Ibid., str. 280.

26

KULTURA

SJEANJA:

1941.

Na lijevoj strani fronta dakle u obraunu sa lijevim dogmatizmom unutar jugoslavenskog komunistikog pokreta Krlea se u Dijalektikom antibarbarusu estoko obraunava sa svojim partijskim inkvizitorom Ognjenom Pricom. Taj obraun, koji je adresiran na Pricu kao izravnog polemikog protivnika, rezultirao je radikalnim raskidom sa cijelim blokom negdanjih bliskih prijatelja koji su kao vojnici partije ostali dogmatski vjerni politikom projektu Partije i njezine ideoloke utopije. Premda Krlein obraun sa dijalektikim barbarstvom nije neposredno efektuiran ni promjenom kulturne politike Partije ni prosvjeivanjem dogmatske partijske struje (nego je, naprotiv, rezultirao Krleinim praktinim porazom koji Lasi opisuje pojmovima usamljenosti, melankolije i izolacije, dok su historijske sile istodobno marirale u pravcu katastrofe ne osvrui se na glasove duha ili kulture), njegov je obraun sa lijevim dogmatizmom (i, ujedno, sa desnim konzervatizmom) na dugi rok i sa odloenim efektom dobio status paradigmatinog manifesta slobodnog miljenja. Premda je u meuvremenu historija obavila svoj posao ne osvrui se previe na otpore slobodnog duha, u naem dananjem vremenu, nakon sloma povijesnih utopija i navodnog poraza totalitarnih poredaka, u vremenu u kojemu nam se na mala vrata u ivote uselila predmoderna, arhaina politika kultura pod kiobranom neo-liberalnog politikog pluralizma, a odjevena u kostime malih i velikih (etnokratskih i etnocentrinih) neo-faizama, vrijedi memorijalno i kao ilustraciju uti zaboravljeni ton Dijalektikog antibarbarusa. Na Pricinu dogmatsku historijsko- i dijalektiko-materijalistiku propovijed po kojoj historijski dogaaji teku svojom logikom koja ne iskljuuje stvarnost historijskog djelovanja ljudi, njihove energije, njihovog duha, logikom koja ne doputa, na primjer, iracionalistike i mjesearske sanjarije intelektualca-pustinjaka nadrealiste Marka Ristia (koji, po Prici, kao opasan individualist i larpurlartist uiva zatitu sumnjivog Peata, ne razumije logiku historije i odbija da joj slui prema Pricinom nalogu revolucionarnog optimizma... itd. itd.) na tu Pricinu dogmatsku tiradu Krlea, izmeu ostalog, odgovara ovako:Meu posljednjim umornim, jesenjim muhama koje se osjetie mlinaricom te poletjee na knjievni kota Peata da ga zaustave, copnuo je na dragi Prica uvjeren da je etnja po mrtvim asopisima jedna neobino slavna, a istodobno savreno neopasna stvar... Isprecrtkavi ovozemaljska politikomoralna trupla Peatovih pokojnika tokicama svoje muje dijalektike, sad e zinuti od uda to se toak Peata od njegovih buhoserina nije zaustavio (...) U mrkloj, olujnoj ovoj evropskoj noi, kada se gole sablje same vade jedna na drugu, na bijegu u trogloditsku metafiziku dokotrlja se stari otrcani idealistiki fijaker naeg Pea-

SULEJMAN BOSTO: KONFLIKT

IDEOLOKIH PARADIGMI: CRVENO VERSUS CRNO

27

ta do dijalektike stijene sablazni. Na bijegu u kontrarevolucionarni idealizam prokrijumarili smo se konano do dijalektikog kamena meaa pograninog spoticanja o neoborive, da, upravo sakrosanktne Pricine principe, kad je napokon stigao taj blagoslovljeni i tako dugo oekivani tren da Ognjen Prica naloi vatru u prsima ove nae opasne vercerske i trockistike bande i da nam u drutvu ovih sumnjivih dentlmena dovikne svoj definitivni, politiki: stoj!18

Krlein se obraun u tim godinama, iji je konani saldo katastrofa 1941. godine i II svjetskog rata odvija i na suprotnom polu ideoloke crveno-crne polarnosti: na fronti prema crnim ideologijama i protiv crnog tabora nacionalistiko-klerikalne, ali i protiv malograanske i lijeve dogmatski kolovane publike, ime je Krlea kompletirao svoje polemiko bojite. Sa crnom scenom na kojoj se meu brojnim protagonistima istiu, na primjer, Bogumil Herman, Kerubin egvi, Filip Lukas, Ivan Lendi, Hrvatska straa, Papine enciklike, te njihova otvorena bitka protiv marksizma i komunizma Krlea se u Najnovijoj anatemi moje malenkosti razraunava na slijedei nain:Gospoda doktori rimskog privatnog prava i rimske teologije, biskupi i nadbiskupi, Dominikanci i Jezuiti, materijalistiki dijalektiari i predstavnici socijalne knjievnosti, dioniari banke, Novoevropljani, Obzorai i sljedbenici fra Kerubinovi, gospoda predsjednici, popovi i sveenici... Hrvatska straa, kao glas zagrebakog Kaptola i Nedjelja, kao glas Isusovaca iz Palmotieve ulice, asna braa Franjevci sa Socijalnom revijom iz Makarske, sarajevski Knjievni Pregled (...) sarajevska tampa i cetinjski Valjci, fra Kerubin egvi u ime najieg, sublimnog hrvatstva... Hrvatska smotra... Jutarnji list, doktor Mladen u ime marksistike trgovake komore (...) sva ta gospoda magnati, knjievnici i farizeji, ti legitimni predstavnici svih naih kulturnih stalea i redova, blagoizvoljeli su potpisati i javno izrei i objaviti u ime boga i djedovskih predaja, u ime naroda hrvatskoga i hrvatske narodnosti, u ime Marksa i marksizma, nae socijalne literature i socijalnoliterarne pravovjerne ljevice, u ime uzvienog morala i metafizike ljepote isto tako kao i u ime socijalne tendencije u knjievnosti, koju sam obesastio predgovorom Hegeduievoj mapi crtea, u ime vjeno patetinih knjievnih ideala, ja, nedostojan i meu naim i desnim i lijevim knjievnim smrtnicima najnedostojniji trudbenik i rabotnik, nisam vrijedan da ivim ni knjievno ni moralno. Treba me rasetvoriti, popljuvati, pribiti o sramotni stup, zapaliti... da ne ostane ni jedne stranice, ni jedne strofe, ni jedne reenice od svega toga to nema ni knjievne, ni nacionalne, ni kulturne ni socijalne18

Miroslav Krlea, Dijalektiki antibarbarus, Osloboenje, Sarajevo, str. 33. i 49.

28

KULTURA

SJEANJA:

1941.

vrijednosti, od svega to je mutno, mrano i pesimistiko... i emu je konano i neopozivo opet jedanput odzvonilo.19

Ovaj Krlein izazov ili bolje: rat i desnoj i lijevoj fronti, ak i ako Krlea taj rat nije dobio niti je mogao dobiti njegova ekskomunikacija, izolacija, gubitak prijatelja, usamljenost u podruju niije zemlje u 1941. godini, simboliziraju historijski verdikt duhu koji (neizbjeno?) kapitulira pred tokom povijesti kao povijesti nasilja i volje za moi. Krlein intelektualni i umjetniki sukob sa svijetom konkretiziran u specifinom sukobu na ljevici (kao i sa desnicom), i bez obzira na njegov stvarni kratkoroni (neposredni) ili dugoroni uinak, predstavlja svojevrsnu sliku danog povijesnog vremena i logike tog vremena koja (podzemno ili otvoreno), stilizirana ili redizajnirana u novim okolnostima, upravlja i naim svijetom. Utoliko je ovaj historijski primjer vie od mrtvog historijskog dokumenta, budui da u sebi sadri i figure i logiku nae vlastite politike i duhovne sadanjosti.

The Conflict of Ideological Paradigms: Red versus Black SummaryIn the chaotic years at the beginning of the Second World War (after the break-up of the Kingdom of Yugoslavia), apart from the distinct nationalistic participants, the influence of two conflicting ideologies communism (i.e. bolshevism, Stalinism) and fascism and national-socialism, along with their local adherents and adaptations appeared on the political scene (in spite of the resurgence of old political sentiments and the old/new configurations of political relations, but rather under the influence of the overall European war and political situation, which also acted as an internal/local context for the political fights that were carried out between the national hegemonic and national-emancipating pursuits of the national communities). The goal of this paper is marked by the impact of those ideological matrices on the local territory as concretely shown in the examples of ideological conflicts in the literary-cultural field: the conflict of the literary left with dogmatic trends (and also with the nationalistic clerical right), i.e. the conflict between dogmatic and liberal trends within the left.

19 Citirano iz: Ivan Krtali, nav. dj., str. 12-13. Citat sam iskljuivo zbog opirnosti teksta mjestimino skratio, uglavnom ne navodei dugi niz imena koje Krlea spominje, pritom nastojei sauvati glavne Krleine akcente.

Olivera Milosavljevi BEOGRADSKA TAMPA 30-ih GODINA O NASTUPAJUEM RATUTema ovog teksta je percepcija faizma u beogradskoj tampi i periodici tridesetih godina, u vreme dok jo nisu bile oigledne njegove posledice koje e se ispoljiti u Drugom svetskom ratu. Analiziran je samo jedan segment velike produkcije analiza koji se odnosio na razumevanje faizma u odnosu na liberalizam i komunizam, sa posebnim osvrtom na ocene odluke Kominterne o borbi protiv faizma u saradnji sa demokratijom. Kako je percepcija faizma zavisila od ideoloke pozicije autora, analizirana su etiri razliita stanovita: leviarsko-komunistiko, demokratsko-liberalno, desniarsko-konzervativno i profaistiko.

Arthur Neville Chamberlain, predsjednik britanske vlade poslije Minhenskog sporazuma 1938.

tanovita o novim politikim pokretima i idejama, a to se posebno odnosi na faizam, zastupana pre nego to su se ispoljile posledice njihovog delovanja, viestruko su znaajna. Iako mogu danas da izgledaju anahrona, ona pruaju odgovor na pitanje da li je postojala kultura razumevanja i predvianja, odnosno, da li je svest o znaaju odreenih zbivanja vodila ispravnom zakljuivanju o moguim posledicama ili je, pratei ideoloke elje savremenika, vodila zakljucima manje ili vie udaljenim od realnosti. Pokazuju i sa kakvim je predznanjima ira javnost doekivala prelomna zbivanja, a mogu i da ukau na razloge dijametralno suprotnih aktivizacija pojedinaca i grupa u njima.

S

30

KULTURA

SJEANJA:

1941.

Lako je utvrditi da je i u beogradskim glasilima percepcija faizma zavisila od ideoloke pozicije autora. Njihova najgrublja podela odnosila bi se na leviarsko-komunistiku, demokratsko-liberalnu, desniarsko-konzervativnu i profaistiku, odnosno, na stav kritiki i prema faizmu i prema liberalizmu sa isticanjem primata borbe protiv faizma, stav kritiki i prema faizmu i prema komunizmu sa ispoljavanjem veeg straha od faizma, stav ambivalentan prema faizmu, a kritiki prema komunizmu i stav afirmativan prema faizmu, a potpuno kritiki prema komunizmu i liberalizmu. Leviarsko-komunistika orijentacija nije bila konzistentno sadrana u jednom glasilu, ovde e biti, sa malim metodolokim odstupanjem, prezentirani njeni stavovi rasuti u tri ideoloki raznorodna asopisa koja su 30-ih godina izlazila u Beogradu (mesenici Naa stvarnost, Pravna misao i ivot i rad).1 Kao primer ostalih orijentacija, analizirano je pisanje tri nedeljnika: Javnost demokratske orijentacije, Narodna odbrana konzervativne orijentacije i Otadbina profaistike orijentacije.2 ak i ako apstrahujemo razlike u stavovima i zakljucima koji su iz njih proisticali, pisanje navedenih (i drugih) glasila nedvosmisleno pokazuje da je srpska javnost sa solidnim znanjima o faizmu doekala 1. septembar 1939. godine. tampa je analizirala uzroke uspona faizma, njegovu ideologiju, imperijalistike namere, rasnu teoriju, antisemitizam, obavetavala o rasnim zakonima, koncentracionim logorima, spaljivanju knjiga, progonu najvienijih intelektualaca... Iz njenog pisanja nedvosmisleno je bilo jasno i da dolazi novi svetski rat. Iako se razlike mogu registrovati u uverenjima ili eljama da e on ipak biti izbegnut, ili, naprotiv, u tvrdnji da je neminovan, ostaje injenica da je polazno stanovite svih orijentacija bila perspektiva novog rata. Istovremeno, i potpuno u neskladu sa ovim znanjima, a u skladu sa dijametralno razliitom percepcijom izazivaa budueg rata, tampa nije umela da predvidi mesto Jugoslavije u nastupajuim zbivanjima, ostavljajui nepripremljenu javnost da doeka 6. april 1941. u evidentno dubokoj konfuziji. Leviarsko-komunistiko stanovite. Sama predmet svih rasprava o faizmu kao njegov antipod, leviarsko-komunistika pozicija u beogradskim glasilima percipirala je faizam kao internacionalnu pojavu prvostepenog znaaja koja se ispoljavala u znaajnom broju politikih pokreta u svetu sa istom drutvenom sadrinom i poliNaa stvarnost, asopis za knjievnost, nauku, umetnost i sva drutvena i kulturna pitanja, ur. Aleksandar Vuo; Pravna misao, asopis nove generacije, ur. Vladan Batavelji, dr Nikola Vuo i dr.; ivot i rad, ur. Milan Raji. 2 Javnost, asopis za kulturna, socijalna, privredna i politika pitanja, ur. Niko Bartulovi; Narodna odbrana, ur. Milorad Pavlovi i dr.; Otadbina, organ Jugoslovenskog narodnog pokreta Zbor, vl. Dimitrije Ljoti.1

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

TAMPA

30-IH

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

31

tikim ciljevima, iako pod razliitim imenima. Njegovo univerzalizovanje je, kako se tvrdilo, dokazivalo da mu se uzroci ne nalaze u izuzetnim okolnostima jedne zemlje ve u drutvenoj strukturi itavog niza kapitalistikih zemalja, pa je pod internacionalnost faizma podvodila i internacionalnost njegovih nacionalistikih crta iji je izrazito agresivni karakter iskljuivao mogunost faistike internacionale. Celokupna socijalna evolucija prethodnih decenija, po leviarskom je stanovitu predstavljala inkubaciju faizma koji se javio kao autentini proizvod opte krize kapitalizma zbog ega je podjednako pogrenim ocenjivalo i tvrdnje da je on apriori nemogu u nekim kapitalistikim zemljama kao i one da je on nuna etapa kapitalizma. Po ovom stanovitu faizam je bio definisan ekstralegalnim borbenim formacijama, antiparlamentarizmom, socijalnom demagogijom, vladavinom terora, totalitarnom dravom, dok mu je krstaki rat protiv nauke pruao idealnu osnovu za propovedanje rasizma, antisemitizma, pozivanje na Provienje kao odluujui faktor u istoriji i misticizam kao svemonu metodu saznanja. Obeleavan je kao bezobzirna vladavina krupnog kapitala nad radnim masama za iji je uspon odgovornost snosila mona finansijska oligarhija sa kvazidemokratskim politiarima. Predviajui 1935. novi svetski rat jer je faizam video reenje svih problema u ratu i zato morao neminovno i voditi u rat, leviarsko stanovite je kao imperativ nalagalo istovremenu borbu protiv faizma i protiv rata. Tvrdilo je da su faizam i rat nakazni siamski blizanci koje je kao potporu svoje nemoi donela na svet zalazea civilizacija oznaavajui potpunu negaciju svega pozitivnog to je stvorilo graansko drutvo. Zato borba protiv rata nije smela da ima karakter platonskog pacifizma ve je morala da sadri razumevanje stvarne pozadine konfuznih ratnih poklia faizma koju su inile kase finansijskih feudalaca. Odbacujui politiku stalnih ustupaka faizmu sa obrazloenjem da je u njegovoj nezajaljivoj prirodi da bude stalno nezadovoljan, ova je orijentacija, tvrdei da je mir smrtonosan za faizam, verovala da je jedini put za otklanjanje rata bio sadran u formulaciji mir e biti totalan ili ga nee biti. Iako se nije otvoreno pozivalo na odluke Kominterne, leviarsko stanovite je navodilo da se opti uslovi za pojavu faizma istovremeno potvruju i kao uslovi za delovanje suprotstavljenih snaga vienih prvenstveno u radnikoj klasi kao predvodniku antifaistikog pokreta koji e, usled ivotne zainteresovanosti za reenje istorijske dileme faizam ili demokratija, odnosno, rat ili mir, ujediniti nunost zajednike borbe. Polazei od tvrdnje da je moderni proletarijat predstavljao smrtnu presudu za stari svet, ocenjivano je da se Narodni front javio u trenutku opte krize kapitalizma sa ciljem uspostavljanja saveza sa srednjim slojevima kako

32

KULTURA

SJEANJA:

1941.

bi se onemoguilo njihovo okretanje faizmu. S druge strane, iako je naglaavano leviarsko uverenje da je ekonomski slom kapitalizma neizbean i da e on usloviti socijalizam, ipak se tvrdilo da cilj Narodnog fronta nije politika organizacija tog sloma, ve otpor faizmu pomou velike kontraofanzive koja e mobilisati mase. I u trenutku otpoinjanja rata, leviarska pozicija je negirala da je on rezultat ludila dvesta osoba, tvrdei naprotiv da je rat bio sraunato neizbeno pribeite onih koji su pokuavali da se zgreni nad svojim interesima obaviju tamom baruta i maglom krvi kako bi sauvali svoja ve zauzeta mesta pred najezdom malih, neodoljivih snaga.3 Demokratsko-liberalno stanovite. Kritiki orijentisano prema obe suprotstavljene ideologije, demokratsko stanovite je 30-ih godina odbijalo da prihvati alternativu faizam ili boljevizam tvrdei da upornost sa kojom oni pokuavaju da je nametnu najbolje pokazuje koliko se u netoleranciji i nasrtljivosti te dve krajnosti dodiruju i koliko su neslobodarske i antidemokratske, nudei u svojoj toboe ideolokoj borbi izbor izmeu dve diktature. Iako su fanatini nacionalisti i fanatini socijalisti ocenjivani kao sabraa ije su ideje dolazile iz istih izvora, ipak su kod njih pronalaene i svetle take, u faizmu tenja da unese red u razularenu anarhinost parlamentarizma, a u boljevizmu ruenje caristike reakcije i ukidanje kapitalistike svemoi. Uza svu kritinost prema komunizmu, zakljuivalo se da je faizam opasniji po mir i demokratiju jer je, dobivi podrku razoaranih masa, zaveo autoritativni sistem, princip nejednakosti ljudi protegao i na nejednakost rasa, razbio organsku vezu demokratije i nacionalnog oseaja, izobliio nacionalizam i upotrebio ga kao ma kojim e odrubiti glavu demokratiji. Uoavalo se da utakmica izmeu dva bloka, demokratskih i faistikih drava, preti da u budunosti dovede do novog sukoba, a da sporost i odsustvo inicijative demokratskih drava kao i brzina i odlunost faistikih, omoguavaju da lakoveran svet poveruje da e u njemu faistiki blok imati prevagu. Predvialo se da faizam vodi oruanom sukobu ne samo sa narodima koji nisu spremni da prihvate njegov diktat, ve i izmeu samih faistikih odabranika meusobno. Odluke Kominterne iz 1935. po demokratskom su stanovitu donete protivno svim dotadanjim naelima ove organizacije. Naglaavano je da je komunizamNikola Vuo, Italijansko-abisinski sukob, Pravna misao, septembar 1935; Aleksandar Vuo, Reakcija i kultura, Pravna misao, decembar 1935; Marko Risti, Intelektualci pred problemom rata, Pravna misao, april 1936; N. Vuo, Pobeda demokratije u Francuskoj, Pravna misao, maj-jun 1936; Veselin Maslea, Narodni front i ranije koalicione vlade, Pravna misao, juli-avgust 1936; Koa Popovi, Uloga faizma u savremenom drutvenom zbivanju (povodom jedne knjige o faizmu), Naa stvarnost, novembar-decembar 1936; Mati i Vuo, U drugoj smo godini rata..., ivot i rad, februar 1941.3

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

TAMPA

30-IH

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

33

uvek bio protiv graanske demokratije i pacifizma smatrajui da svaki rat treba pretvoriti u graanski kako bi se slomila demokratija i uspostavila diktatura proletarijata. Tvrdilo se da je nemaki nacionalsocijalizam bio pripremljen kroz odvratnu borbu Kominterne protiv nemake demokratije i da su komunisti unitavajui demokratske slobode svesno raiavali teren za faistiku reakciju. Zato je, po ovom stanovitu, jezuitski moral da cilj opravdava sredstvo postao dialektiki instrumenat komunizma usvojen kao mudrost za teoriju i praksu svetske revolucije, pa je zahtev Kominterne da se usvoji politika koja je dotle tumaena kao kontrarevolucija i izdajstvo a definisana u reima ili socijalizam ili faizam, ocenjivan kao rezultat objektivnih uslova u kojima su dravni interesi Sovjetskog Saveza dobili primat nad interesima revolucije. Stav komunizma da stupi u borbu protiv faizma kao najveeg neprijatelja radnike klase, a u saradnji sa demokratijom u kojoj radnitvo ima jo mogunosti da se bori za svoja klasna prava, komentarisan je kao istorijski oportunizam koji pokazuje da je estina komunistikog naleta poela opadati. Navedeni stavovi vodili su ovu orijentaciju ka relativizaciji antifaizma. Isticalo se da iskreni demokrati moraju da kau da su najodluniji protivnici faizma, ali da ni antifaizam ne ele da prihvate kao kapiju za uvlaenje boljevizma, uz izraavanje nezadovoljstva to se u zemlji antikomunistika akcija, koja je mogla da bude rezultat okupljanja konstruktivnih demokratskih i nefaistikih protivnika boljevizma, javila suprotno, u redovima Hitlerovih eksponenata upravo sa ciljem dokazivanja da je nastupio neminovan izbor izmeu njega i Staljina.4 Desniarsko-konzervativno stanovite. Krajnje ambivalentna pozicija bila je prisutna u konzervativnim nacionalistikim krugovima koji su uglavnom imali puno razumevanja za mere koje je faizam sprovodio u svojim zemljama, ali i, oseajui sopstvenu ugroenost od njega, kritikovali ga u onom segmentu u kome je ta ugroenost dolazila do izraaja. Ilustrativan primer za autistinu okrenutost iskljuivo onome to je smatrano sopstvenim nacionalnim interesom, predstavljalo je pisanje Narodne odbrane da moe da razume krajnju bezobzirnost nacionalsocijalista prema Jevrejima i bezobzirno postupanje prema komunistima, ali da ne moe da razume proganjanje Luikih Srba.

Bogdan Prica, Faistiko pravdanje nacionalizma, Javnost, 25. maj-2. jun 1935; Komunisti, faizam i demokratija, Javnost, 10. avgust 1935; M. Dadi, Logika stvari, Javnost, 17. avgust 1935; Niko Bartulovi, Faizam kod nas, Javnost, 1. februar 1936; N. Bartulovi, Faistika i hitlerovska propaganda, Javnost, 25. jul 1936; Pokuaj stvaranja faistikog bloka, Javnost, 24. oktobar 1936; N. Bartulovi, Protiv alternative: faizam ili boljevizam! Javnost, 7. novembar 1936; Ton i moral g. Ljotieve Otadbine, Javnost, 19. decembar 1936.

4

34

KULTURA

SJEANJA:

1941.

Istovremeno se pozivajui na demokratiju i zagovarajui antisemitizam, ovo je stanovite videlo komunizam kao vei i opasniji problem po svet od problema faizma, iz uverenja da je istorija Rusije od 1917. predstavljala Himalaje naslaganih ljudskih kostiju i Volgu ljudske krvi. Istovremeno je pokazivalo veliko razumevanje za uspon nacionalizma baziranog na idejama rase kojim su razbijene evropske nacije, razapete izmeu duha individualizma i duha kolektivizma i njihove destruktivnosti, ponovo pokuavale da se poveu. Zato je uspon nacionalsocijalizma tumaen kao rezultat neuspeha dotadanje Nemake da izgradi istinsku politiku naciju sposobnu da ostvari socijalni nacionalizam, uz tvrdnju da je Hitler obeleio poetak nove epohe pobedivi tri razorne sile koje su nemakom narodu unitavale najbitnije rasne odlike: crvenu internacionalu boljevizam, crnu internacionalu popovtinu i utu internacionalu Jevreje, odnosno, moskovske crvene satrape, jezuitske crnorizce i jevrejsko zlato. Oznaavajui njegov pokret kao duhovnu revoluciju koja je odbacila komunizam, a parlamentarizmu pretpostavila narodnu svest kao osnovu za stvaranje rasistike ideologije, konzervativna struja je zakljuivala da se Hitler pojavio u dvanaestom asu da pronae kontraotrov protiv boljevikog otrova i da vrati zemlji radosni lik. Imajui razumevanje za uspon nacizma, konzervativno je stanovite ipak, uviajui da njegov cilj nije bio samo obraun sa komunizmom ve i sa demokratijom, iskazivalo i izvesnu rezervu prema njemu. Zakljuivalo je da bi Hitlerov pokret smatralo opravdanim kada bi se on zadrao u odbrambenom stavu prema komunizmu, ali je njegov napadaki odnos prema demokratiji inio da posumnja da on moe postati isto tako tetan i ruilaki i za mir sveta opasan, kao to je komunizam. Bavei se odlukama Kominterne ova orijentacija je tvrdila da je komunizam, koji je svuda stvarao nered i anarhiju, ruio demokratiju i spremao svetsku revoluciju, njima upravo proklamovao da treba spasavati buroasku demokratiju, raditi da se ouva mir i boriti se protiv faizma zajedno sa malograanima. Na pitanje da li ovo odstupanje predstavlja istinsku korekturu jedne ekstremne doktrine ili veliku prevaru, odgovarala je da su promenu nalagali neuspesi unutranje politike u SSSR-u, ali i spoljne okolnosti stvorene neoekivanom pobedom nacionalsocijalizma u Nemakoj, ocenjujui da komunizam nije imao izbora pred perspektivom da faisti ree socijalne prilike i time konano suzbiju komunizam. Verovala je da su komunisti, pod pritiskom faistikog naleta, prvi put bili prisiljeni da svoju doktrinu prilagoavaju svetskoj stvarnosti postajui od izrazitih revolucionara konzervativci koji legalno uvaju postojei poredak. Kontroverzni stavovi o faizmu proizveli su i kontroverzan odnos konzervativne orijentacije prema antifaizmu. U poetku je kao i demokratska, priznajui

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

TAMPA

30-IH

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

35

znaaj promene taktike komunizma, traila da istinski demokratski elementi budu oprezni prema njemu. Pomerajui se radikalnije udesno, ubrzo je tvrdila da se pod maskom borbe protiv faizma ustvari kriju nastojanja da se potisnu ispravni jugoslovenski nacionalisti sa jedinim ciljem da se porue temelji drave.5 Profaistiko stanovite. Profaistika pozicija je bila nedvosmisleno obeleena prezirom prema demokratiji, strahom od komunizma i velianjem faizma. Ocenjujui demokratiju preivelim, a komunizam zloinakim sistemom, ovo stanovite je politiku situaciju u Evropi videlo kao rat dve beskompromisne vere boljevizma i novog nacionalizma, kako je nazivalo faizam kao jedan oblik njegovog ispoljavanja, ali i iz nespremnosti da ga zove tim, ve tada prokazanim imenom. U svim analizama razlika izmeu faizma i komunizma, neprikriveno je davalo prednost faizmu, branei njegove vrednosti i odbacujui njegovo izjednaavanje sa komunizmom. Navodilo je da je nasuprot komunistikom materijalistikom shvatanju sveta, faizam postavio idealistiko, a nasuprot njegovom internacionalizmu, svoj nacionalizam, konstatujui da su idealizam i nacionalizam pre u stanju da izazovu oduevljenje. Razliku je videlo i u tenji prvog da sanja o svetskoj revoluciji, a drugog o istorijskoj misiji germanstva kao predodreene rase, tvrdei da je nemaki radnik uvek prvo bio Nemac zbog ega ni u Hitlerovom uenju nije bilo nieg socijalistikog. Odbacivalo je izjednaavanje ideologije koja objavljuje rat Bogu i negira porodicu i ideologije koja se stavlja u odbranu boanskih sila, a porodicu kultivie kao osnovu drutvene zajednice. Profaistika je orijentacija, ocenjujui da su tzv. demokratske zemlje u raspadanju i nemone da spasu svet od komunizma, tvrdila da su upravo faistike drave bedemi pred navalom boljevizma, spasioci dosadanje kulture i vizionari budue. Prebacivala je Evropi to ne odaje priznanje Nemakoj za mrtvu strau prema komunizmu, zahtevajui da se i ona preporodi na nain na koji je to uraeno u faistikim dravama ako ne eli da istruli i postane plen Azije koja se preko Rusije ve pribliavala, a ija su avangarda bili komunisti kao grobari bele rase i njene civilizacije.5

M. P., Nacionalizam i komunizam, Narodna odbrana, 19. mart 1933; ... a svet uti, Narodna odbrana, 7. maj 1933; M. P., Pred smrt jednog malog naroda, Narodna odbrana, 30. jul 1933; B. S., Protivu Marksizma, Narodna odbrana, 19. novembar 1933; M. I. M., Od Bizmarka do Hitlera, Narodna odbrana, 29. jul 1934; M. P., Povodom pakta sovjetsko-ehoslovakog, Narodna odbrana, 26. maj 1935; M. Popovi, Posle Kongresa III internacionale, Narodna odbrana, 22. septembar 1935; M. P., 1935-1936, Narodna odbrana, 19. januar 1936; Ni Jevreji ni masoni ve nacionalni heroji, Narodna odbrana, 16. februar 1936; B. S. Nikolajevi, Pouke iz nemakog nacionalizma, Narodna odbrana, 10. maj 1936; Rezolucija Sabora Nar. odbrane, Narodna odbrana, 5. jul 1936; Spokojno i hladnokrvno, Narodna odbrana, 10. septembar 1939; . M., Iseljavanje Nemaca iz Jugoistone Evrope, Narodna odbrana, 4. novembar 1939.

36

KULTURA

SJEANJA:

1941.

Ocenjujui da snani razmah narodnoga buenja onemoguava stvaranje terena za svetsku revoluciju i da je komunizam pred slomom, profaistiko stanovite je verovalo da je doao trenutak u kome e narodi odluiti da li e se povesti za parolama krvavim, lanim i punim otvorene mrnje ili e poi putem koji mu pokazuje njegov probueni socijalni nacijonalizam. To su bili razlozi to je, po njemu, komunizam bio spreman na sporazum sa demokratijom, odnosno, sa grupacijama koje pretstavljaju prolost, tvrdei da bi on pruio ruku i crnome avolu samo da se narodno buenje uniti i na prevaru baci u ropstvo celo oveanstvo. Odluka Kominterne ocenjivana je kao podmukla jer joj je cilj bio da se ubije novi nacijonalizam, koji hoe da na ruevinama drutvene trulei, moralne gadosti i marksistikoga otrova sagradi novu, bolju budunost naroda. Tvrdilo je da su komunisti postali vatreni pacifisti optuujui faizam da sprema rat tek kada je postalo jasno da e se u novom meunarodnom sukobu raditi o njihovoj koi, predviajui da e se komunizam po obavljenom poslu obraunati i sa kapitalizmom koji je ve potonuo u nepovrat. S druge strane, demokratija je po ovom stanovitu, zaboravljajui na pravu komunistiku opasnost, radije prihvatila saradnju sa komunizmom nego sa faizmom jer je u samrtnikoj borbi u kojoj je umirao njen preiveli sistem, komunizam ipak znaio njegovo dalje odravanje u obliku dravnog kapitalizma, a ujedinio ih je zajedniki strah od socijalnog nacionalizma i elja da laima unite njegov glas krvi. Uvereno da su se i demokratija i komunizam prevarili u oceni faizma koji se vie ne moe pobediti, profaistiko stanovite je odbacivalo parole o agresivnom nacionalizmu kao najveem neprijatelju mira i o ratnoj opasnosti sa te strane, verujui naprotiv da e izazivai rata biti udrueni kapitalizam sa svojim trabantom komunizma. Stvaranje dva svetska fronta tumailo je nepremostivim razlikama meu njima. Prvi su verovali da postoje meunarodni kalupi za sve narode, drugi su smatrali da svaki narod ima posebna rasna shvatanja. Prvi je bio internacionalan i zato front nereda, haosa i razoarenja, drugi je bio nacionalan i zato front mira i reda, sporazuma i sklada. Zato je u sukobu dva sveta zahtevalo nedvosmisleno opredeljivanje, ili u tabor udruene demokratije i komunizma, ili u tabor onih koji su eleli da narod uzme svoje poslove u svoje ruke kako bi uredio zemlju po svojim potrebama poniklim iz njegovih rasnih osobina jer treeg nema.6Staro i novo, Otadbina, 15. april 1934; Stara pesma, Otadbina, 20. maj 1934; Komunistika opasnost, Otadbina, 28. jul 1935; Dan. Gr., Nova taktika, Otadbina, 25. avgust 1935; Velibor Joni, Nova komunistika taktika, Otadbina, 3. novembar 1935; Dva fronta, Otadbina, 8. decembar 1935; Miniranje, Kominterna, buroaske partije i faizam, Otadbina, 15. mart 1936; Evropa u magli, Otadbina, 18. april 1936; Ideja protiv ideje, Otadbina, 26. april 1936; Dva sveta koraa6

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

TAMPA

30-IH

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

37

* * *

Prezentirani naelni stavovi etiri ideoloke orijentacije uslovili su i razlike u vienjima odnosa Jugoslavije i faizma. Nasuprot svim ostalim orijentacijama koje su negirale postojanje faistikih pokreta u zemlji, leviarsko-komunistika pozicija registrovala je njihovo prisustvo, posebno izraeno u rasistikim obelejima. Demokratsko-liberalno stanovite odbacivalo je ove teze sa obrazloenjem da se faizam uglavnom javlja u gradovima, a da u zemlji seljaka faistike ideje mogu da nastanu samo kao plod kafanskih razgovora. Minimizirajui faistiku opasnost u zemlji, demokratsko stanovite ni u Ljotievom pokretu nije videlo sklonost ka faizmu, ve samo njegove primese, lo surogat i neozbiljna oponaanja fantasta sklonijih diktaturi nego temeljima ove ideologije. Optimistiki je zakljuivalo da je jugoslovenska javnost u ogromnoj veini protiv komunizma i faizma, odnosno, da je spremna da odbije i la o nepotrebnosti nacionalnog oseaja i la da je najvii cilj oveka da u krvi unitava slobodu rasa. Svoju je poziciju demokratska Javnost oznaila kao borbu za nacionalnu jugoslovensku misao, a protiv svih klerikalnih, faistikih i boljevikih separatista i internacionalista. Konzervativno-nacionalistiko stanovite, prilino udaljeno od realnosti oekujui krah komunizma, budunost je Jugoslavije videlo u porastu politikog znaaja slovenskih naroda na elu sa Rusijom, alei to oni, iako rasno najhomogeniji, etiki najsauvaniji i duhovno najdublji, ne oseaju dovoljno zajednicu rase, krvi i jezika, ali i optimistiki zakljuujui da e takva slovenska ideologija postati neophodnost novog vremena. Istovremeno je trailo da se jugoslovenska omladina ugleda na evropsku koja se ve svrstala u redove nacionalizma, posebno na italijansku kod koje je Musolini pokopao Marksa i nemaku kod koje ga je Hitler zbrisao. Zahtevano je da se i ona okupi u vrste nacionalne redove, prozrai Marksom okueni vazduh i prouavanjem evropskih nacionalistikih pokreta stvori novu rasnu ideologiju. Ocenjujui demokratiju definitivno propalom, profaistiko stanovite je zakljuivalo da Jugoslavija moe samo biti nacionalistika, ili je u opte nee biti, pri emu njen nacionalizam mora biti socijalan, konstruktivan i borben kako bi u nepomirljivom stavu protiv liberalnog kapitalizma i komunizma naao u narodnomju zajedno, Otadbina, 3. maj 1936; V. Joni, Ne cilj ve sretstvo, Otadbina, 10. maj 1936; Nova Nemaka, Otadbina, 13. avgust 1936; Novi nacionalizam i opasnost rata, Otadbina, 8. oktobar 1936; trajkovi i novi nacionalizam, Otadbina, 15. oktobar 1936; D. Gr., Verski rat u Evropi i Zbor, Otadbina, 5. novembar 1936; Dimitrije Ljoti, Da li smo faisti? Otadbina, 5. novembar 1936; Svetislav Stefanovi, Kobna ravnodunost, Otadbina, 19. novembar 1936; S. Stefanovi, Apsurdi i paradoksi demokratije, Otadbina, 11. decembar 1936; S. Stefanovi, Nacionalizam kao stvarni uvar mira, Otadbina, 6. januar 1937.

38

KULTURA

SJEANJA:

1941.

duhu svoj nacionalni i socijalni sistem sadran u stalekoj i zadrunoj dravi. Negiralo je da u zemlji ima faizma jer on moe da postoji samo u Italiji, kao to nacizam moe da postoji samo u Nemakoj, nazivajui i Musolinijev i Hitlerov i sopstveni pokret Zbor zajednikim imenom novi nacionalizam. Zbog svega navedenog, razlika u oceni faizma izmeu komunistike i demokratske pozicije nije bila prisutna toliko u stepenu percipirane opasnosti od njega, koliko u izraenijoj antifaistikoj borbenosti u prvoj orijentaciji. Razlika u oceni faizma izmeu demokratskog i konzervativnog stanovita bila je u njegovoj negaciji kod prvog i deliminoj prihvatljivosti kod drugog, a u oceni komunizma, u percipiranju kao manje opasnosti od faizma kod prvog, a vee kod drugog stanovita. Razlika izmeu konzervativnog i profaistikog stanovita u oceni demokratije bila je deklarativna prihvatljivost kod prvog i potpuno odbacivanje kod drugog, u oceni faizma bila je u naelnoj prihvatljivosti i uzdranom osporavanju nekih njegovih elemenata kod prvog i velianju kod drugog, dok u odbacivanju komunizma meu njima nije bilo razlike. U razliitom stepenu izraeni antikomunizam u tri ideoloke orijentacije, opredelio je razliite ocene nunosti antifaistikog ujedinjavanja. U prve dve, demokratskoj i konzervativno-nacionalistikoj orijentaciji, antikomunizam je stvorio u bitno razliitom stepenu ambivalentan odnos prema ueu komunizma u antifaistikom frontu, a kasnije i prema komunistikom vostvu antifaistike borbe u zemlji. Eksplicitno orijentisana protiv faizma, demokratska pozicija je sa dosta uzdranosti posmatrala pribliavanje komunizma demokratiji, zadravajui sve rezerve koje je imala prema njemu i oekujui njegovu skoru propast. Konzervativna struja je prieljkivala sukob faizma i komunizma, voljna da ga sa strane posmatra. I pored pohvala koje je upuivala faistikom konceptu rasne drave preporuujui ga i za Jugoslaviju, samo je strah od onog dela njegovog rasizma u kome je prepoznavala ugroenost Slovena spreavao da mu se pridrui. Profaistika struja se eksplicitno opredelila za faizam spremna da ga aktivno i borbeno pomogne u buduem ratu. Istovremeno, vera u pobedu sopstvene ideologije, socijalizma, demokratije, nacionalizma ili novog nacionalizma, odnosno, faizma, bila je prisutna kod svih. Leviarsko je stanovite, verujui da je kapitalizam na smrt bolestan organizam koji mora da umre da bi oveanstvo ozdravilo, tvrdilo da on ne sme da umre u gru imperialistikog rata jer bi za sobom povukao u smrt i milione ivih elija iz kojih e biti sastavljena budua zajednica ljudi. Ocenjivalo je da je borba protiv faizma borba za odbranu kulture, odnosno, svega onog to u umiranju postojeeg mora da bude preneseno u temelje budue civilizacije. Tvrdei da

OLIVERA MILOSAVLJEVI: BEOGRADSKA

TAMPA

30-IH

GODINA O NASTUPAJUEM RATU

39

se utvruju stubovi budueg drutvenog ureenja, leviarsko stanovite je oekivalo da e spas svetske kulture biti delo naprednog i istoriski poslednjeg stalea, zakljuujui da je nastupio poslednji as da se ona prenese na svea i snana plea novih nosilaca. Demokratsko stanovite je bilo uvereno u pobedu demokratije i nad faizmom i nad komunizmom. Odbijajui tvrdnje koje su stizale sa razliitih ideolokih pozicija o dubokoj krizi demokratije u svetu, ve 30-ih godina je tvrdilo da su, naprotiv, i faizam i komunizam u opadanju, dok je demokratija svuda u ivoj renesansi. Konzervativno je stanovite, prieljkujui da sa strane posmatra sukob faizma i komunizma, oekivalo da e se iz njihove prolivene krvi roditi novo oveanstvo. Poetak rata je propratilo tvrdnjom da Jugoslavija kao nezainteresovana zemlja nema nikakvih obaveza da u njega stupi, videi u nacistikoj Nemakoj lojalnog i dobrog suseda i izraavajui elju da sa njom ivi u prijateljskim odnosima. Profaistiko stanovite je bilo nedvosmisleno uvereno u pobedu novog nacionalizma i nad demokratijom i nad komunizmom, tvrdei da e sutranjica biti svetla i radosna. Verovalo je da e narodi jednim zamahom svoje uljevite ruke zbrisati i demokratiju i komunizam, odnosno, i mrane gotovane koji mu piju snagu i nove proroke, koji mu obeavaju krvavi komunistiki raj, optimistiki zakljuujui: neka se trea internacionala stavi sto puta u slubu kapitalistiko-liberalne reakcije. Neka se sve sile lai i krvi spoje u jedan splet protiv naroda narod je jai. Podsmevajui se strahu od faizma, istovremeno je pretilo obeavajui da drava novog nacionalizma nee dozvoliti ni besnilo komunizma ni slobodu vrljanja demokratije, koji e zajedno i umreti jer e ma nove ideje posei ta dva sveta koja koraaju zajedno. Zakljuivalo je da u sukobu dva bloka samo jedan moe pobediti, a upravo je na strani novog nacionalizma bila i sigurnost u borbu do kraja i uverenje da e konana pobeda pripasti njemu. Prezentirani deo ideolokih stavova zastupanih u predratnoj javnosti moe da ukae i na korene razlika koje su se ispoljile u ponaanju pripadnika pojedinih ideolokih struja u toku samog rata. Zato su neki postali aktivni borci protiv faizma, neki ostali deklarativni antifaisti, a aktivni uglavnom u borbi protiv komunizma, neki bili pasivni posmatrai zbivanja, a neki stupali u otvorenu kolaboraciju sa faizmom, moe se nedvosmisleno identifikovati i po ideolokim stavovima zastupanim pre rata, to vodi i zakljuku da konkretna ratna aktivizacija kod pojedinaca i grupa, bar kada je o intelektualnoj eliti re, nije bila proizvod trenutka, sluaja, neznanja ili nunosti ve najee ranije duboko usaenih uverenja.

40

KULTURA

SJEANJA:

1941.

Belgrade Press of the 1930s About the Oncoming War SummaryThe theme of this text is the perception of fascism in Belgrade press and periodicals of the thirties, at the time when its consequences, which would show themselves during the Second World War, were still not obvious. Only one segment of the many analyses which referred to the understanding of fascism when compared with liberalism and communism has been analysed, with a special retrospective view on judgements of the Comintern about the fight against fascism in collaboration with democracy. Since the perception of fascism depended on the authors ideological positions, four different viewpoints have been analysed: left-communist, democratic-liberal, right-conservative and profascist.

air Filandra REDESKRIPCIJA SJEANJA Prilozi bonjakom traganju za novim identitetomOvaj referat istrauje i kritiki predstavlja najnovija teorijska, ideoloka i politika usmjerenja u aktualnom bonjakom redefiniranju identiteta. Autor iznalazi i predstavlja etiri ideoloke orijentacije unutar Bonjaka tokom Drugog svjetskog rata te odreuje i socioloki karakterizira njihove nosioce i vojno-politike domete. Rad se fokusira na funkcioniranje principa selektivnog pamenja u najnovijoj konstrukciji bonjakog