Kla’ak Semanal 28 Dezembru 20082 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

Tamba quarto governu inkonsti-tusional mak sira nebe faz parteAMP la fiar konstituisaun. Iha inicio,kuandu fo poder ba AMP sira naintolu la fiar ona konstituisaun tanbaiha sira nia kakutak Timor oan

Sira mak lei

mesak beik ten. Sira mak lei, siramak konstituisaun.

Duarte F. Costa.Lospalos, Mobile: 7335XXX.

Tanba korrupsaun sae makas liu mak nasaun Timor-Leste lakon fundus dollar juta ba juta hodi hatun kiak husi Governu Estadus Unidus nian, naran MCA (Mille-

nium Challenge Account).Millenium Challenge Corporation (ka MCC),

neebe kaer MCA, hasai Timor-Leste husilista rain hirak neebe kualifika atu hetan osanhusi “assistensia kompak” – osan barak tebe-tebes atu halo investimentu atu hamenuskiak. “MCC nia desizaun ne’e sai depois deTransparensia Internasional públika sira nianrelatoriu kona ba Indise Persepsaun Korrup-saun ba tinan 2008, ne’ebe hatudu katakTimor-Leste iha Xanana Gusmão no AMP niaokos hamosu situasaun aat liu kona-ba nivelkorrupsaun iha mundu tomak,” hateten par-tidu opozisaun FRETILIN ne’ebe hato’o kartakomunikadu ba imprensa iha 17 Dezembrufoin lalais ne’e.

Sinál ne’ ebe partidu opozisaun FRETILINhateten sai katak governu AMP ne’ e foin kaerukun iha tinan ida ho balun deit maibekorrupsaun buras ba bebeik ne’e la’os tanbapartidu ne’ e la kaer governu, maibe Repre-zentante UNDP iha Timor-Leste deit mos re-koñese katak korrupsaun aumenta ihaTimor-Leste. Finn Rieske Nielsen, iha loron10 Dezembru, liu husi Radio Timor-Lestekonfirma katak korrupsaun aumenta ihaTimor-Leste.

Iha parte seluk, koalia konaba MCC, XefiBankada Parlamentar FRETILIN nian, Ani-ceto Guterres dehan katak MCC hasai Timor-Leste husi programa MCC nian tanba kor-rupsaun aumenta makas; inklui alegasaunbarak ne’ebe mosu kontra ministru boot siraiha governu de facto AMP nian.

“Primeira ves desde ita tama iha MCCnia programa iha tinan 2003, Timor-Lestela konsege tama iha MCC ninia kriterius kona-ba ‘Kontrole ba Korrupsaun’. Iha tinan idane’e Sr. Gusmão ninia governu mos la kon-sege tama iha kriteriu kona ba ‘Estadu deDireitu’ no ‘Efetividade Governu nian, “ Gu-terres tenik.

Liu husi komunikadu ba imprensa, Guter-res hatutan liu tan katak Primeiru Ministrude facto Xanana Gusmão nia promessa atuluta hasoru korrupsaun sai fali anedota idaiha ohin loron.

“Publiku no media tomak sei husu nafa-tin perguntas kona-ba PM Gusmão ninia ha-halok rasik; liliu kona ba sosa foz ho folinjuta US$ 14 ne’ebe entrega deit ba niniamaluk husi CNRT Germano da Silva,” hatu-tan Guterres. Iha komunikadu ba imprensane’ e, Guterres mos ezije ba PM de facto Xa-nana atu demiti Ministra Justisa, Lucia Lo-bato, ne’ebe hetan alegasaun korrupsaunsériu iha media hasoru nia tanba nia labelekaer hela pasta justisa enkuantu investi-gasaun lao hela.

Xefi Bankada FRETILIN ne’e afirma katak

governu uluk FRETILIN nian halo atu Timor-Leste bele kualifika atu hetan osan husi‘assistensia kompac’ MCC nian iha 2004.“Maibe tanba krize 2006 prosessu atu hetanosan ne’e atraza to’o eiz Primeiru MinistruDr. Mari Alkatiri resigna a’an. Governu FRE-TILIN hetan rekoñesimentu internasionaltanba sira iha transperensia makas ba jes-taun ekonomia no finansas nian no tanbaharii sistema hasoru korrupsaun forte. Buathirak ne’e mak kriteriu atu hetan osan husiMCA,” dehan Guterres.

Maibe tuir Guterres depois de eleisauniha 2007, korrupsaun sai makas no emahotu-hotu kolian kona ba ida ne’e. “Amihatene katak bainhira diretores MCC nianmai vizita Timor-Leste iha fulan Agostu2008 hodi halo avaliasaun ba ita, empre-zariu nasionál boot ida hatete sai ba sirakatak korrupsaun agora makas liu iha AMPnia governasaun laran. Emprezariu ne’eapoiante boot PSD nian, aliadu ida ihagovernu de factu AMP nian,” tenik nia.

Governu Gusmão nian haluha hela revi-zaun kona ba lei anti-korrupsaun no atuharii Komissaun Anti-Korrupsaun. ”FRETILINmos hanoin katak lei anti-korrupsaun idane’ebe forte liu presiza duni. Maibe komis-saun foun ida la’os solusaun ba moraskorrupsaun iha ita nia rain. Ami hanoinkatak diak liu aumenta rekursus no for-masaun ba Provedoria Direitus Umanus noJustisa nian, Ministeriu Publiku no Tribunais.Ida ne’e mak diak liu atu loke dalan ba lutahasoru korrupsaun,” dehan Guterres.

Iha komunikadu imprensa Bankada FRE-

TILIN nian ne’e hatutan liu tan katak: “Amiharee katak Prezidenti Republika mos kon-korda, tanba ida ne’e mak nia dehan baParlamentu Nasional iha loron boot mundialdireitus umanus nian iha 9 Dezembru 2008,bainhira nia afirma dehan nia la fiar “katakparlamentu bele hetan ema nain 5 ne’ebela iha ligasaun politika no independenti losatu tama iha komissaun anti korrupsaunida.”

Guterres dehan katak PM Gusmão to’oohin loron seidauk haruka ba Provedor Di-reitus Umanus no Justisa, deklarasaun debens neebe nia hatete sai iha ninia interven-saun bainhira nia simu tomada de posseiha tinan kotuk, katak nia sei haruka ba Pro-vedor iha semana ida nia laran. ”Ida ne’eezemplu ida tan atu hatudu ba ita hotu kataknia koalia buat ida kona ba korrupsaun,maibe nia halo fali buat seluk, tuir ne’ebehodi lori MCC atu lakon konfiansa mos, nohodi lori Timor-Leste lakon osan boot husiMCC,” Guterres tatoli.

“Desizaun husi MCC ne’e mosu hanesansinu atu fanu ami nia maluk AMP sira ihaparlamentu ne’ebe ikus mai fiar makas katak‘MCC sei mai’ hanesan Presidenti Parlamentumos dehan. Ami iha Bankada FRETILIN husuboot ba sira atu servisu besik liu ho ami, hososiedade sivil no Provedor atu aprova leianti-korrupsaun ida ne’ebe efetivu liu atuluta hasoru korrupsaun,” deklara Guterres.

Depois la hetan osan husi MCC, Prezi-dente Ramos-Horta hato’o ninia sentimentula diak ba Estadus Unidus da Amerika. “Haula fiar ona Estadus Unidus da Amerika tanba

hau koñese diak politika Amerika nian kebosok mak barak,” katak Ramos-Horta bajornalista sira iha eskola Portuguesa Balide,depois de halo festa natal hamutuk ho ko-munidade eskola ne’ebe refere.

Maske nune’e Ramos-Horta la kohi reko-ñese nafatin korrupsaun akontese iha go-vernu AMP nia laran. Korrupsaun iha gover-nu AMP ne’ebe lidera husi Primeiru MinistruXanana Gusmão ne’e laos deit sai polémikano levanta iha nivel politiku-nain sira. Maibepovu bai-bain mos haree katak governuAMP ne’e halo korrupsaun. Depois de elei-saun, hanoin kala la iha ona korrupsaun.Tanba Xanana rasik iha kampania partiduCNRT hateten katak se mak nauk 50 centa-vaus, tenki sai husi ministru ka ministra.“Maibe iha realidade Xanana garganta deit.Tan sá Xanana la hasai Lucia Lobato husiMinistra Justisa tanba jornál fó sai onadadus konaba nia fo tender ba nia laen rasik.Tan sa PM Xanana la hasai Ministru Gil Alveshusi ninia kargu wainhira ministru rasik hasaiosan $ 8 miloens ba foz, maibe la liu tender,”katak Antonio Soares, hela iha Fatuhada bakla’ak foin lalais ne’e.

Uluk Prezidente Parlamentu Nasional,Lasama hateten katak nia rasik sei harukakarta ba Transparensia Internasional atumai PN hodi esplika korrupsaun ne’e akonteseiha ne’ebe. Agora dadaun, Lasama sei bolutan Reprezentante UNDP iha Timor-Leste,Finn Rieske Nielsen atu ba PN hodi esplikakonaba korrupsaun ka lae? Tanba Repre-zentante UNDP ne’e rasik mos rekoñese katakkorrupsaun aumenta iha Timor-Leste.

Timor-Leste Lakon MCC Tanba Korrupsaunalmerio ALVAREZ Prezidente Ramos Horta lakon fiar ba governu Estadus Unidus, tan deit governu AMP la hetan fundus

Millenium Challenge Corporation (MCC). Parte governu nian, sei tenta nafatin atu Timor-Leste hetannafatin fundus. Maibe tuir bankada opozisaun husi partidu FRETILIN, Timor-Leste labele hetan fundusMCC ne’e tanba korruptor sira iha governu AMP, buras ba bebeik. Reprezentante UNDP iha Timor-Leste,Finn Rieske Nielsen rasik mos rekonese katak korrupsaun aumenta iha Timor-Leste.

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 2008 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ, bendita RIBEIRO

4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

klaak-semanal.blogspot.com

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus: iva SERAN, julião SOARES, nico ZECORO10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, basilio12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

“Se hatene,hanorin!

Se La hatene,aprende!”

- Lema Kampaña Nasional Alfabetizasaun iha Cuba (1961)

Resposavel online: ateroPintor logo : Alit Ambara

H A L I R I

Timor-Leste la merese fundu husi MCC (Millennium ChallengeCoorporation), deklara instituisaun ne’ebé kaer fundu ne’e. Fundu MCCne’e nasaun amigu Estadus Unidus da Amérika mak estabelese atuajuda nasaun ki’ak sira hanesan ita. Se ita merese karik, fundu ne’e seiosan ba ita nia nasaun tokon atus ba atus atu ajuda harii infraestrutura

sira ne’ebé bele ajuda ita sai husi pobreza. Maibé lae. Tinan ida ne’e, hanesantinan uluk, Timor-Leste kontinua la merese. Tanba sá? Tanba korrupsaun.

Korrupsaun ida ne’ebé, oinsá? Ida ne’e mak agora sai fali debate boot. Ita dunba malu sé mak halo korrupsaun, sé mak na’ok Estadu nia osan, sé mak fó proyekba fe’en sira ho la’en sira, ba sobriñu sira. To’o ikus, enkuantu boot sira dun maluba mai, sira haluhan tiha katak povu ki’ik sira dun duni ba sira.

Presidente Ramos-Horta responde ba fallansu husi Timor-Leste atu hetan fundune’e hodi dehan fali katak MCC ne’e ko’alia arbiru de’it. Korrupsaun iha Timor-Lestelaiha, oinsá mak MCC bele dehan ita nia nasaun ne’e pratika korrupsaun? Ne’e haloema barak mak hamnasa, liu-liu ema-boot sira husi komunidade internasionáltanba ita nia Prezidente halo-an hanesan labarik no laiha maturidade. Maluk siraiha Timor-Leste hatete momoos de’it, Sr. Presidente da Repúblika fasilita korrupsauniha ita nia rai doben.

Depois mai fali intelektuál ekonomista ida naran Dr. João Mariano Saldanha. Dr.João Mariano hatudu liman katak governu anteriór, governu FRETILIN, mak satannetik Timor-Leste nia xanse atu hetan fundu ida ne’e. Sé mak la koñese Dr. JoãoMariano nia istória mak monu ba ninia fitas. Atu defende ninia kadeira, nia tenkeko’alia tuir versaun ne’ebé ninia patraun sira fó-sai hanesan versaun ofisiál.

Ita haree didi’ak istória ba Timor-Leste nia esforsu atu hetan fundu husi MCC,komesa husi tinan 2003, Timor-Leste nunka falla dala ida atu atinje (memenuhi)standar ka syarat sira ne’ebé MCC estabelese. Porezemplu, Timor-Leste sempreiha kontrolu ida di’ak ba korrupsaun. Iha 2007 ho 2008, indikadór ida ne’e monukedan ba mean i indikadór ida ne’e tun hela ba bebeik. Iha 2007 Timor-Leste hetanpontu mean ba dala-uluk, iha 2008 pontua mean ne’e tun aat liu fali.

Iha 2007 bainhira Timor-Leste la konsege hetan indikadór ida di’ak, MCC sei husuba governu Timor-Leste atu hadi’a sira nia an halo didi’ak, katak implementamedida para halakon korrupsaun. Maibé saida maka akontese? Korrupsaun honepotizmu komesa mosu kedan husi lideransa máximu. Vice Primeiro Ministro niafeen rasik hetan fali saláriu internasionál tanba vida iha sidade boot New York ne’ekarun. Nu’usá mak la tuir nia la’en mai Dili ona? Ema husu.

Depois Secretario de Estado Miguel Manetelu ho Vice Ministra Madalena Hanjamhalo mainupalasaun hodi sira mak simu uluk fali pakote rekuperasaun ba IDP sira,maske sira na’in rua la hetan estragu ruma ba sira nia sasán durante krize 2006.

La kleur Primeiro Ministro rasik, Sr. Xanana, fó fali kontratu single source hofolin $14 jutas ba ninia belun di’ak no mós militante ninia partidu, Sr. Germano daSilva Cs. atu sosa foos. Sr. Germano nia parseiru sira iha kompañia Três Amigosne’e mak la seluk la leet, Ministro da Economia e Dezenvolvimento nia feen rasik, Sra.Kathleen Gonçalves.

Tuir fali mai, Ministra da Justiça, Sra. Lucia Lobato mós lakohi lakon hodi fó kontratusingle source ba ninia la’en, Sr. Americo Lopes atu hadi’a prizaun Becora. Kontratuseluk nia fó fali ba ninia belun sira iha Indonézia. Depois, uainhira kuandu jornalistasira fó-sai ninia hahalok korruptu sira ne’e, nia tenta taka fali jornalista sira nia ibunho lei difamasaun.

Lista insidente korrupsaun ne’ebé involve ministru ho ministra sira kontinua, itamak laiha de’it fatin atu hakerek hotu. Agora tansá mak Timor-Leste la meresehetan fundu MCC ba tinan ida ne’e, imi husu?

Imajina. MCC ne’e fundu ida atu ajuda governu husi rai sira ne’ebé kiak atu tulunsira nia povu sai husi pobreza. MCC ne’e osan barak, dolar juta atus ba atus. SeMCC fó karik fundu ne’e ba governu ne’ebé Sr. Xanana kaer, osan juta atus resinsei monu hotu ba se nia bolsu? Povu kiak sira nia bolsu? La hetan boy! MCC mósla’ós beik i sira mós la mehi atu halo ministru ho ministra sira iha nasaun terseirumundista ida hanesan ita nian sai riku ho povu Amerikanu nia kosar-been.

Felizmente ba ministru ho ministra sira, ba señór deputadu sira, osan husiFundo de Petróleo agora ajuda hela hasai sira husi pobreza. Sira nia saláriu fulan-fulan boot tan ba beibeik de’it, sira simu tan karreta luxu Prado ka Pajero. Germanosira ho Lucia Lobato sira, Romeu sira ho Natalino sira goza ho riku-soi ida Timor-oan nein ida konsege goza iha ninia vida. Dr. João Mariano Saldanha mós gozanafatin ho ninia kadeira hanesan nia sempre goza husi tempu uluk kedan. Agorasira hakilar ho lian aas atu dun kulpa ba malu to povu nia halerik mak sai falihanesan buat barullu biasa ida.

Infelizmente ba povu ki’ik sira, sira tenke kontinua ho sira nia mimpi di siangbolong atu loron ida sira mós sai netik husi pobreza.

Timor-oan la merese hetan MCC tanba?...

Governu deklara tinan 2009 nudartinan ba infrastutura, dezenvolvi-mentu rekursu humanu no dezenvol-

vimentu rural. Husi parte dezenvolvimentururais governu fo atensaun liu dis-tritu 13.Orsamentu nebe sei aloka ba distritu makhanesan salariu ba funsionariu sira iha dis-tritu, pensaun no subsidiu idiozu husi minis-teriu solidariedade, antigu kombantentes,konseisaun publika hanesan konsensaun baautoridade lokal, eskola iha distritu, refei-saun eskolar, enerjia alternativa husi Sekre-tariadu Politika Enerjetika no asoens des-portiva sira.

Alokasaun OJE ba DistrituDistritu Alokasaun Kapital Dezenvolvimentu

DiliBaucauAileuAinaroBobonaroErmeraLautemLiquisaManatutoManufahiOecusseKovalimaViqueque

Miloens $17,605Miloens $2,673Miloens $1,624Miloens $1,489Miloens $3,378Miloens $1,733Miloens $1,643Miloens $1,867Miloens $1,639Miloens $1,548Miloens $3,347Miloens $3,963Miloens $6,981

Hanesan mos OJE 2008, tinanne’e governu sei foti liu Ren-dimentu Sustentavel Estimadu(RSE).Konsellu Konsultivu Fun-du Petroliferu (KKFP) konsidera

uza folin mina USD 60/baril atu halo kalku-lasaun RSE la prudenti maski governu hatootiha karta esplikasaun konaba foti liu RSE.

Iha loron 10/12 komisaun organiza au-diensia publika hodi rona pareseres husi KKFPno NGO forum i mos eplikasaun husi Sekre-tariadu Estadu ba Rekursu Naturais konabaprograma husi departementu ne’e. KonselluKonsultivu Fundu Petroliferu hatoo katak uzafolin mina iha fulan Outobru tinan ne’e USD60/barril la prudenti tamba folin mina ohinloron tun USD 43-45/baril.

Rendimentu Sustentavel Estimadu batinan ne’e mak miloens USD 407.8. Governusei transfere liu miloens USD 181.2. Totaltransferensia husi Fundu Petroliferu hamu-tuk miloens USD 589. Iha pareser hanesannebe hatoo iha Com, Lospalos iha loron 15Dezembru, KKFP hatoo katak tuir asumsinebe governu halo relasiona ho analiza sen-sibilidade hatudu katak mudansa iha presumina bainhira menus $ 10 kada bariil, sig-nifika presu mina $ 50/barril, RSE sei menusmiloens USD 85.

Autoridade Bankaria no Pagamentun(ABP) iha ninia pareser nebe hatoo hatetenkatak folin USD 60/barril nudar folin razoa-vel maibe presiza kuidadu ho volatilidadefolin mina nian.

Maski governu iha nia karta iha esplikas-aun konaba foti osan liu RSE, maibe tuirKKFP katak esplikasaun nebe governu foseidauk esplika detallu konaba planu uza

Uza Folin Mina USD60/barril La Prudentinuno rodriguez TCHAILORO osan liu RSE no nia retornu.

Deputadu CNRT Aderito Hugo hateten ihaCom katak esplikasaun nebe KKFP hatoone’e tuir intrepretasaun KKFP ninian; iha mosintrepretasaun sira seluk. Fernanda Borgeshusi PUN konkorda ho pareser KKFP hodi de-han governu tenki duni fo esplikasaun de-tallu hanesan Lei Fundu Petroliferu haktuir,atu nune’e Tribunal labele deklara tan ilegal.Tuir deputada ne’e katak mayoria tenki uzamos mayoria ho konsiente.

Preokupasaun hanesan mos mai husi NGOForum katak sosiedade sivil lakoi atu gover-nu repete fali faillansu mak akontese ho OJE2008 ba inkonstitusionalidade OJE nebe es-traga kredibilidade estadu nudar nasaun so-beranu no demokratiku.

NGO forum rasik mos hatoo nia pre-okupasaun konaba alokasaunba bens iservisu nebe boot liu fali kapital dezenvol-vimentu. NGO Forum kestiona fali tinan2009 nebe konsidera nudar tinan infrastru-tura. Deputada PUN Fernanda Borges moshusu ba Ministeriu Finansas atu bele esplikakonaba osan hira mak uza ba asesor lokalno hira mak uza ba asesor internasional atunune’e fasil atu bele hatene alokasaun babens no servisu. Orsamentu ba salariu nebesae fo impaktu ba KKFP iha nia pareser nebehatoo iha Com hateten katak reseita minaiha tinan 2008 hamutuk biloens USD 2,510.Reseita mina iha tinan 2009 sei sai biloensUSD 1,253. Tuir KKFP katak previzaun ne’ehatudu katak reseita Fundu Petroliferu seitun kuaze 50 %.

Produsaun Bayu-Undan, uniku posumina nebe fo reseita mai Timor-Leste tootiha ona nia tutun, katak produsaun sei tunno labele hasae tan. Preokupasaun seluknebe KKFP hatoo mak total retornu iha 2008sei iha miloens USD 164.2

Numeru 38/12 Dezembru 2008

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 20084 LENO

Iha loron 9 Dezembru ita se-lebra loron anti korrupsaunmundiál. Realidade ne’ebe akon-tese iha Timor-Leste katak kor-rupsaun boot iha governu AMPnia laran, oinsa ita boot nia ha-reee?

Ita hotu hatene katak iha Timor-Leste korrupsaun sae ba bebeik.Wainhira komemora loron antikorrupsaun, ita tenki aproveita halodenúnsiu boot liu tan. Governu idane’e korrupsaun lao dadauk. Siraatu hari tan Komisaun kombate kor-rupsaun maibe sira hatudu dadaukkatak sira la kumpri desizaun. Tanba

sira la gosta. Ita haree Tribunal Re-kursu foti desizaun maibe governuAMP la kumpri. Ida ne’e korrup-saun at liu tanba foti osan ne’ebela bele foti. Se governu ida mak niaatetudi hanesan ne’e, lalika maibosok no harii tan Komisaun, ne’eatu bosok deit opiniaun públiku in-ternasionál no ema Timor oan ra-sik. Se sira hakarak hatudu katakiha vontade kombate korrupsaun,tenki kumpri desizaun tribunal nian,respeita uluk tribunal. Rezolusaunmai husi Parlamentu mos sira la kum-pri. Depois sira dehan atu kombatekorrupsaun. Hau hanoin katak go-

DR. Mari Alkatiri:

“Governu Ne’e Nafatin, TL SeiSai Korruptu Boot Iha Mundu”

Tuir los Timor-Leste bele hetan fundus husi MCC, maibe tanba governuAMP la hakruk ba desizaun Tribunal Rekursu no tanba governu AMP hetanraport korruptu boot, TL labele hetan tulun husi MCC. Ikus mai governuAMP tristi no nonok de’it. Korrupsaun karakterístika ida ne’ebe at tanbaimpaktu negativu ba nasaun liliu ba povu ki’ik sira. Iha loron 9 Dezembru,mundu tomak selebra loron anti korrupsaun mundiál hodi hatudu ba públikukatak tenki kombate korrupsaun. Hodi fó edukasaun hanoin nafatin ba emakorruptu sira, iha Timor-Leste mos komemora loron anti-korrupsaun.Perguntas boot ba públiku mak governu Timor-Leste kombate dunikorrupsaun ka haburas korrupsaun?

Jornalista kla’ak, zevonia Vieira dada lia ho DR. Mari Alkatirikona ba korrupsaun ne’ebe mosu dadauk hela iha rai idane’e. DR.Mari Alkatiri mos hateten krizi boot liu mak wainhirajustisa la funsiona.

vernu ida ne’e mak nafatin, abanbain rua Timor-Leste sei sai raine’ebe korruptu boot liu iha mundutomak.

Governu AMP iha planu atuharii Komisaun anti korrup-saun. Iha parte seluk PDHJ la-iha iha podér ona atu halo in-vestigasaun. Tuir informasaunmembru Komisaun anti kor-rupsaun mesak membrus AMP.Ida ne’e polítika governu AMP?

Governu AMP infiltra ema ihafatin hotu atu nune’e bele hamoriskorrupsaun. La’os atu hamate kor-

rupsaun. Hahu kedas husi halobisnis, hahú kedas husi asina kon-tratu ba heavy fuel, sosa ró hodipatrolha iha ita nia tasi, la iha ten-der, laiha konkursu públiku in-ternasionál. Ida ne’e korrupsaunhotu. Ita haree korrupsaun bootwainhira sosa Fos no fa’an. Fen makMinistra fó projeitu ba laen. Selaen mak Ministru fó projeitu bafen. Ida ne’e hotu korrupsaun. Itaharee momos maibe sira dehanlaiha korrupsaun. Uluk governa-saun Fretilin nian, tinan-tinan ihaauditoria independente interna-sionál. Agora auditoria indepen-

dente mos laiha. Sira so atu dunisai juiz Portugés sai husi ne’e de-pois sira ba fali Portugal atu ajudasira hodi monta tribunal de kontas(administrativu da kontas). Se abanbain rua juiz sira ne’ebe mai montatribunal foti desizaun kontra sira,entaun sira duni fali. Ne’e makanafatin hanesan ne’e hodi bosokdeit. Ho governu ida ne’e, ita lalikaiha esperansa katak sira atukombate korrupsaun. So governuAMP monu no troka fali ho governuida ne’ebe ita bele fo konfiansa.

Se karik Komisaun kombatekorrupsaun ne’e mosu oinsa itaboot nia haree kona ba kna’arPDHJ ne’ebe mos halo inves-tigasaun ba korrupsaun?

Ida ne’e konfuzaun. Envéz haloreforsa ba provedor ninian gabi-nete, maibe kria fali Komisaunseluk. Wainhira halo ona konfuza-un funsaun iha instituisaun nian,tanba lakohi konstituisaun sira ne’efunsiona ho didiak. Sira atu kria falikonflitu entre instituisaun. Se kriakonflitu ne’e sira nunka atu fun-siona ho didiak. Objetivu maka ne’eatu kria konflitu, envéz atu hametin

funsaun ida tanba provedor kome-sa halo investigasaun, komesa ha-ruka kazu korrupsaun bar-barakba prokurador, entaun provedorne’e la serve fali ona. Inspector jerálmos agora laiha ona. La hatenepara los iha ne’ebe. Uluk inspectorjerál deit mos halo servisu ne’ebeita hotu hatene. NGO sira ne’ebeuluk hakilar kona ba korrupsaun,agora kontente no nonook hotu. SoNGO rua ka tolu deit mak kontinuadenunsia. Nune’e aban bain rua,governu ida ne’e konsege muda itania mentalidade sai at liu. Uluk itahanoin katak sosiedade sivíl ne’eforte tebes kontra korrupsaun.Agora NGO barak maka nonookhotu.

Banku Mundiál fo sai katakinflasaun agora as tebes?

Inflsaun ne’e la iha duvidas, itaba basar deit sosa sasán ita beleharee inflasaun boot tebes. Tanbane’e sira dehan iha kresimentu eko-nómiku 8%, maibe inflasaun 12,15%. Ita halo 15,12% menus 8% sig-nifika kresimentu ekonómiku nega-tivu menus (-) 4%. Uluk osan oi-tuan deit, ami komesa sai ona husikresimentu ekonómiku negativu nokomesa tama ona ba kresimentuekonómiku pozitivu. Governu AMPagora osan lubuk ida halo fali kre-simentu ekonómiku negativu.

Iha tempu governasaunFretilin kresimentu ekonómikune’e hira?

Wainhira hau sai, kresimentuekonómiku to ona (+) 3%. Iha pro-grama ba 2006-2007 atu to’o +7%tanba investe barak iha infrastruk-turas. Agora governu AMP oinseluk uza osan bar-barak para haloinflasaun boot ba bebeik. La ha-tene uza osan ne’e tuir dalan ne’ebelos, la hatene ekonomia. Ekonomiane’e laos arbiru. Tenki hatene. Eko-nomia ne’e laos halo tuir ita niahakarak. Ekonomia ne’e katak ihadezenvolvimentu. La bele halo eko-nomia, se la halo dezenvolvimentu.Ekonomia ne’ebe la iha dezenvol-vimentu, laos ekonomia.

Realidade ne’ebe akontesekatak governu AMP hasai osanbarak liu ba sira nia interese.Realidade membrus Parla-

mentu mos saláriu aumentaba bebeik?

Aumentu bele, maibe se au-mentu ba 400% - 500%, hau nun-ka haree iha hau nia vida. Ne’ebele dehan uza osan sira ne’e parabele hatama ba bolsu lalais tiha.Depois idak-idak ba halo nia vida.Buat seluk aumentu saláriu lei la-iha, propoin deit orsamentu, la halouluk lei. Atu halo lei tenki halo polítikasalarial. Ba funsionáriu iha ona tan-ba Fretilin maka halo. Se husik basira mos la halo tanba sira la ha-tene halo. Sira kaer deit uluk ne’ebeFretilin halo, muda deit palavra si-ra seluk, sira dehan muda uitoanona. Agora aumenta saláriu bamembru parlamentu no governusira, bele aumenta maibe tenkihalo polítika salarial ida. Tenki des-kuti uluk lei iha parlamentu tanbaida ne’e atu aumenta gastus baestadu. So Parlamentu maka beleaprova lei para autoriza governuatu aumenta gastus. Lei laiha, sirahalo arbiru deit ne’e oinsa. Depu-tadu sira iha direitu atu aumentasaláriu. Maibe deputadu sira atumanán osan hanesan fali PrimeiruMinistru. Deputadu ida tau hamu-tuk osan ne’ebe simu, atu hanesanho osan ne’ebe Primeiru Ministruatu simu. Despeza da reprezen-tasaun, se hakarak tau saláriu tenkitau saláriu, labele tau despeza dareprezentasaun i simu fali hane-san segundu saláriu ka segunduvensimentu. Despeza reprezenta-saun mos tenki iha regulamentuida para hatudu lolos atu gastane’e halo nusa. Fim de semana,hau hakarak ba han iha hotel Timorho hau nia família, ba tur iha ne’ebahan no hemu furak tiha depois es-tadu maka selu iha despeza re-prezentasaun. Ida ne’e la los. Sehau sai ho hau nia amigu ka fa-mília sira ba han, se hau la ihaosan diak liu han iha uma. Se ihaosan, selu ho hau nia osan laosselu ho estadu nia osan.

Ho saláriu ne’ebe sae, sa-sán nia folin iha merkadu seisae maka’as, ne’e impaktu bapovu ka lae?

Folin sasán iha merkadu sei saetan. 2009 ne’e krizi boot. Se hauhatún lia nune’e, sira dehan hau

>> ba pajian 5

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 2008 5LENO

Kazu Portu Kom, saiezemplu di’ak-ida baita atu hatene di’ak liutan kona-ba lia-fuanrua ne’ebé hakerek iha

lei subsidiáriu ba Timor-Leste. Mo-lok ita ko’alia kona ba lia-fuan rua,no sira nia arti, di’ak liu tan ita hotuhanoin fali ba kestaun ukun ihaTimor-Leste. Iha ita nia rai, ita la’otuir ita nia konstituisaun, ukun itania, ukun internasionál balun (ne’e-bé ita simu), no ukun uluk UNTAETno Indonézia nia tempu.

Lia-fuan rua ne’ebé ohin amihaklaken mak:

- Estudu impaktu ambientál- Auditoria ba impaktu am- bientál

Iha ukun belun (lei subsidiáriu)51/1993 kona ba Estudu ImpaktuAmbientál, ita hetan prosedimentuida naran Estudu Impaktu Ambientál(lia-Indonéziu Analisis MengenaiDampak Lingkungan). Tuir ukunne’e, estudu impaktu ambientál mak

prosesu ida ne’ebé ita estuda, ana-liza no lehat impaktu ne’ebé belemosu ba ambiente karik atividaderuma la’o.

Iha ukun belun seluk, 23/1997kona ba jestaun Ambientál ita hetanprosedimentu seluk naran Audi-toria ba impaktu ambientál. Audi-toria ba impaktu ambientál makprosesu avaliasaun impaktu ba am-biente husi atividade ruma ne’ebéhala’o. Auditoria ne’e mós buka ha-tene se kompañia nia hahalok la’otuir ukun no la fó impaktu negativumakás ba ambiente.

Dala ruma bainhira ita sani artirua ita hanoin katak sira atu hane-san, maibé tuir loloos sira la ha-nesan. Ida haree sá impaktu belemosu (estudu impaktu ambientál)no ida seluk hatudu sá impaktumosu ona (auditoria ba impaktuambientál).

Prosesu dahuluk (estudu im-paktu ambientál) hatudu informa-saun barak ba Governu hodi fasi-lita nia hola desizaun kona-ba apro-vasaun projetu. Prosesu daruak(Auditoria ambientál) hatudu baGovernu se kompañia ne’ebé hetanaprovasaun hodi hala’o atividadeiha Timor-Leste tau matan ba am-biente duni ka la’e? No hatudu da-lan ba kompañia hosi hamenus sirania impaktu ba ambiente.

Governu uluk, halo estudu im-paktu ambientál balun (AnalysisMengenai Dampak Lingkungan)ezemplu ida mak estudu Mini-idroelétrika iha Iralalaru.

Ho informasaun ne’ebé sanina’in foin hetan, ha’u konvida imiatu analiza Enj. Mariano Sabinonia ko’alia ba ONG La’o Hamutuk:

“(…) ne’ebé la hanesan onaprocedure ne’ebé que uluk, la iha

studi kelayakan, la iha analysiskona ba impaktu sosiál cultural, laiha analysis impaktu Dampak Ling-kungan, la iha analysis impaktuekonómiku e depois fó kedan ne’ehanesan porezemplu 50 anos barai ne’ebé que porezemplu iha Komne’e, pelabuhan Kom ne’e, fó baemprezáriu peska nian maibé sirala halo estudu analysis katak raisorin ne’ebá rai balu lulik, rai balune’ebé ita devia uza ba peskadórsira atu tun iha ne’ebá. Mas agoraida ne’e ba ita fó ba tiha ba China,emprezáriu china nian ne’e iha ba,ne’e be…atu labele mosu tan mo-delu ida hanesan ne’e mak a Minis-tériu ne’e estabelese procedurehanesan ne’e (…)”

Studi kelayakan (Lia-Indo-néziu) ka Estudu viabilidade (Lia-Portugés), la hanesan estudu idane’ebé hatudu loloos impaktu baambiente, estudu viabilidade saiprosedimentu ida ne’ebé kompa-ñia halo hodi hatene to’ok, kariksira loke business ne’e sira atuhetan osan (lukru) ka la’e.

Ikus fali mai, ita haree kataktuir Eng. Sabino, Governu uluk la

hala’o estudu impaktu ambientál,ida ne’e informasaun laloos, tanbahanesan ha’u foin temi, molok ha-noin Iralalaru atu la’o ba oin ka la’egovernu uluk hala’o estudu impak-tu ambientál.

Karik bainhira Eng. Sabino ha-tete katak Governu uluk la halo es-tudu impaktu ambientál nia ko’alialiu kona ba, estudu impaktu am-bientál ba portu Kom, karik. Karikne’e, mezmu hanesan ne’e, Eng.Sabino, halo konfuzaun entre artiEstudu impaktu ambientál no Audi-toria ba Impaktu ambientál.

Bainhira ita haree Portu Kom,ita hotu hatene katak, Portu ne’eIndonézia mak harii, nune’e mósmolok sira harii mak sira iha obri-gasaun atu halo estudu impaktuambientál. I, II no III Governukonstitusionál, la bele halo estuduimpaktu ambientál ba buat idane’ebé harii tiha ona, tanba: «estu-du impaktu ambientál ita halo mo-lok harii», Governu konstitusionáluluk, no Governu daudaun sira ruabele husu deit, auditoria ba impaktuambientál ba kompañia ne’ebéhala’o atividade iha portu Kom.

Diferensa entre Estudu impaktu ambientál (EIA)no Auditoria ba Impaktu Ambientál (AIA)Rui Pinto Iha artigu seluk ne’ebé haklaken iha jornál Kla’ak

sani na’in hetan informasaun husi membrugovernu daudaun, no husi membru I, II, III go-vernu Konstitusionál kona ba kestaun Portu Kom.

maka atu provoka krizi. Sira makaprovoka dadauk tanba halo polítikasala. Folin komesa sae tanba emabalun komesa iha osan barak emaoituan mak iha osan barak, maibeema barak liu osan la iha. Se emaida ne’ebe fa’an modo, nia mos pre-siza sosa masin midar. Se masinmidar nia folin sae, nia tenki fa’anmodo karun liu para nia bele sosamasin midar. Buat ne’e siklu ida,nia mos presiza sosa óliu, sosana’an. Entaun nia modo tenki sae,ida ne’e normál.

Ita haree mina rai nia folin tunona. Hau haree sira atu halo oinsa.Mina rai folin $40 i tal/barrél. Sig-nifika katak tinan-tinan ita simu$400.00 milloens. Sira gasta$400.00 milloens, $300.00 mil-loens sira ba foti husi ne’ebe. Osanne’ebe hau husik ne’e sei iha. Segasta hotu tiha, sira ba hola ihane’ebe. Banku mundiál kontenti losno basa liman tanba sira komesaatu fo kréditu. Uluk ho hau, sirahakarak atu deve, sira la gostahau tanba hau lakohi deve. Tempuagora sira gosta los tanba governuloke dalan atu ba deve.

Iha loron kombate korrup-saun mundiál, saida makaFretilin sei halo iha futuru konaba korrupsaun ne’ebe boottebes iha Timor-Leste?

Opozisaun so bele iha forsawainhira sistema funsiona. Signi-fika sistema justisa no instituisaunhotu funsiona. Se sistema la fun-siona, opozisaun hakilar lori bajustisa no manán. Maibe governukontinua dehan la kumpri. Entaun

krizi instituisional. Krizi la’os dehankuandu Parlamentu la funsionadeit. Krizi mosu, kuandu tribunalmos la funsiona. Se governu la hu-sik tribunal atu funsiona, ne’e kriziinstituisional ona. Prezidente Re-públika envéz konsidera ida ne’ehodi dehan governu ne’e la serve.Governu saida maka la kumpri faliho desizaun tribunal. Krizi boot liuwainhira justisa la funsiona nolaiha podér ona. Ita labele husikema atu la fiar ba justisa. Se sida-daun normál komesa la fiar justisaona, ida ne’e krizi boot liu dukeparlamentu la funsiona. Tanba idane’e hau dehan ba Prezidente Re-publika tenki komesa haree buatida ne’e. Se governu la kumpri onajustisa, governu ne’e la serve notenki tun.

Realidade sira la konsideralei ne’e oinsa?

Se ita dehan dalan katak povumaka tenki mai lurón para koalia.Sira dehan ita atu halo violensia.Hau la haree tan dalan seluk. Povuida ne’ebe atu sosa deit masinmidar mos osan la iha ona. Povuida ne’e maka tenki agora dehanami lakohi tan ona situasaun ne’eakontese. Laos hanesan iha 2006ne’ebe halo violensia gratuita tanbahakarak deit podér tenki halo vio-lensia. Laos povu maka hahú haloviolensia iha 2006. Elite maka hahúno bosok povu.

Agora ita hein katak povu honia susar, bele sei buka fali lide-ransa ida ne’ebe nia hanoin kataknia bele fiar.

DR. Mari Alkatiri:“Governu Ne’e Nafatin, TL Sei SaiKorruptu Boot Iha Mundu”>> husi pajina 4

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 20086 LENO

Padre bele esplika jeralmente kona-ba situasaun refujiadus husi Timor-Leste nian iha Kupang?

Amu Bispo hatudu fatin ida ne’e mai haupara atu mai tu’ur iha parokia ida ne’e. Ulukkedas hau hanoin tiha ona oinsa atu hariiigreja ida ne’e hodi sai parokia ida. Maibeiha tempu ne’eba, sarani sira ne’e ema ha-mutuk nain 3500 deit. Populasaun maioria15.000 ne’e mai husi Timor-Leste. Wainhirahau to’o iha fatin ida ne’e, hau nia senti-mentu kahur malu kontenti no tauk. Maibe,depois hau mai tiha iha fatin ida ne’e, hauharee fatin ida ne’e diak tebes. Tanba fatinida ne’e sai sentru ba sarani Katólika sira;liliu sarani Katólika sira mai husi Timor-Leste. Maioria sira ne’ebe mak hela ihane’e, ema Katólika deit, tanba mai husiTimor-Leste.

Maske dala ruma hau haree sira ne’e,maioria sai vítima ba problema politikane’ebe mak akontese iha Timor-Leste ihatinan hirak liu ba. Maibe hau haree rea-lidade ida ne’e, hau senti kontente tebes.Maibe wainhira hau haree no hateke husibesik konaba refujiadus sira nia vida lor-loron, hau senti tristi. Tristi tanba uma sirane’ebe mak governu Indonezia fó ba refu-jiadus husi Timor-Leste ne’e, balun la diak.Problema seluk mak iha povu balun husiTimor-Leste, sira seidauk iha rai para atuhalo uma ou halo tós ka natar ruma. Pro-blema ba datoluk mak wainhira hau halodiálogu ho povu sira, sira barak mak la belekontinua sira nia estudu tanba finansia-mentu. Inan-aman la iha osan atu harukasira nia oan ba kontinua sira nia estuduto’o iha universidade. Problema hirak ne’emak sai nu’udar naha boot ba hau nu’udarPadre iha igreja Taklale ida ne’e.

Sarani sira hamutuk ema nain15.000 ne’e mai husi Timor-Leste, oin-sa Amu maneija tempu atu servi siraho karakteristiku ne’ebe mak saranisira iha?

Hau rasik seidauk halo diálogu didiak hosira, wainhira sira infrenta problema oi-oin.Maibe saida mak hau haree katak, emaTimor-Leste sira iha Kupang, sira kria uni-dade ida ne’ebe mak me-tin. Dala ruma, sira hato’osira nia ejijensia ba go-vernu oinsa governu taumatan ba sira; liliu hareesira nia susar no térusne’ebe mak povu sira in-frenta. Maibe servisune’ebe mak to’o agorahau halo mak, hau halovizita ba uma kain ida bafali uma kain seluk.

Iha futuru, saidamak Amu nu’udarAmu Parokia sei halo?

Wainhira ami halo tihaprograma parokia nianhamutuk ho konseilu pa-rokia nian, ami sei haloprograma ida ne’ebemak bele responde nese-sidade refujiadus siramai husi Timor-Leste ne’e.Maibe antes atu haloprograma, ami sei halaouluk lai diálogu ho saranisira no mos sei halo sen-sus ba uma kain ida-idakatu nune sira rasik hato’ouluk lai sira nia ejijiensia

deit. Laos nu’udar grupu. Sira iha duni ha-noin atu vizita sira nia familia ne’ebe makhela iha Timor-Leste. Maibe atu fila-fali baTimor-Leste, hau rasik seidauk rona. Tanbarealidade ida ne’ebe mak hau haree katakrefujiadus sira ne’e hola rai no halo umaatu hela. Tanba ne’e mak hau bele dehankatak refujiadus sira mai husi Timor-Leste,ne’e to’o agora seidauk iha hanoin atu filafali ba sira nia moris fatin.

Konaba foinsa’e Timor-oan sirane’ebe mak to’o ikus la bele kontinuasira nia estudu, tanba inan-aman la ihaosan atu selu sira nia eskola. Meius

Pe. Piet Onin, Diosezanu:

“Hau Tristi, Haree Refujiadus Husi Timor-Leste”Padre Piet Onin, Amu Diosezanu Kupang nian ne’ebe mak durante ne’e fóninia vida tomak atu servi refujiadus sira mai husi Timor-Leste, depois detrajédia Setemberu negro akontese iha Timor-Leste iha tinan 1999. Pe. PietOnin ne’ebe moris iha Kefamenanu iha loron 5 de Jullu 1945 ramata niniaestudu iha Semináio Maior Ritapiret, Maumere. Durante tinan barak nia laranona, Pe. Piet sai Amu Pároku iha Katedral Kupang. Wainhira jornalista kla’akhalao dada lia ho nia iha ninia hela fatin iha estasaun parokia Taklale,Subdistriu Kupang Leste, nia haktuir buat barak konaba lalaok no niniaesperiensia durante moris hamutuk ho refujiadus sira husi Timor-Leste. Tuirmai ami hatún kompletiu entrevista ne’ebe almerio ALVAREZ halao iha Kupangiha 27 Dezembru foin lalais ne’e.

“ONG no governu halo povu sira lakreativu atu servisu. Kuandu ita kria

métodu ka meius dependensia, itala hasai ita nia povu husi kiak”

- Pe. Piet Onin.

saida mak igreja bele ajuda notulun sira. Maibe dau-daun ne’ehau rasik seidauk bele hatene,saida mak sira hakarak husiIgreja.

Wainhira halo diáolgu ho sira, refu-jiadus sira hakarak fila fali ba sira nianasaun?

Iha diálogu nia laran, hau rasik seidaukrona barak konaba ejijensia ida ne’e. Ihaema ida rua mak husu mai hau no hato’osira nia ejijensia mai hau, oinsa bele fasilitasira atu nune’e sira rasik bele fila-fali basira nia rain. Maibe ida ne’e ema pessoal

Padre Piet Onin ho jovenrefujiadu Timor oan sira

>>

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 2008 7LENOsaida mak Amu Pároku haloatu nune’e joven sira ne’e belebuka moris ho diak?

Problema ida ne’e mos sai duninaha todan ida mai hau nu’udarAmu Pároku. Wainhira hau halaovizita privada ba grupu ka liu husisakramentu konfesa, hau rasikrona problema hirak ne’e mai husisira rasik. Rona tiha problema hi-rak ne’e, hau rasik hanoin no oinsabuka dalan ba sira atu nunue’e,sira rasik bele hetan oportunidade,kuandu sira hakotu sira nia estuduiha dalan klaran. Barak mak dropout. Barak mak labele kontinuasira nia eskola to’o iha nivel univer-sidade. Enjeralmente, sira hatetenmai hau katak inan-aman la ihakapasidade finanseiru atu hatamasira nia oan to’o iha nivel universi-dade. Hau labele halo milagre ru-ma. Hau iha kbiit bele reza deit.Keta Maromak fó dalan mai haukonaba problema hirak ne’ebe makhau nia sarani sira infrenta iha sirania moris lor-loron.

Amu rasik iha ideias rumaatu buka meius hodi rezolveproblema ne’ebe mak foin-saesira infrenta iha sira nia moris?

Hau hanoin hela ho meius sosialekónomiku. Maibe ida ne’e foin

mak to’o iha ideias deit. Dala rumaservisu hamutuk ho organizasaunnaun govermental ka husu tulunhusi parte Dioseze nian oinsa beleajuda foin-sae sira ne’ebe makhakotu sira nia eskola iha dalanklaran. Maibe hau rasik la kohi uzamétodu ne’ebe mak ONG ka go-vernu halo.

Tanba sá?Tanba realidade hatudu tiha

ona katak povu barak mak sai falidependensia ba ONG ka governurasik. Ida ne’e hau la kohi halo. Tan-ba ONG ka governu la eduka povusira. Saida mak hau hakarak atuhalo mak oinsa bele kria unidadekoperativa ida atu nune’e povu ra-sik mak kria no sira rasik bele ma-neija osan ne’ebe mak sira hetantiha ona. Ideias ida ne’e mak haufoin hanoin atu halo.

Métodu ne’ebe mak gover-nu ka ONG sira halo ba refu-jiadus sira durante ne’e halonusá?

Kuandu ita fó deit, hau hareeida ne’e ladún ajuda povu. Tanbaita komesa kria ona dependensia.Ne’e ladiak ba ita nia sarani sira.Realidade ida ne’e mak durantene’e hau rasik haree. ONG no go-

vernu halo povu sira la kreativu atuservisu. Ne’e duni bele buka meiusida ne’ebe mak la bele kria depen-densia ba ita nia povu. Kuandu itakria métodu ka meius depen-densia, ita la hasai ita nia povu sirahusi kiak. Ikus mai povu sira morisnafatin iha mundu dependensia.

Entaun métodu dependen-sia ne’e la tulun refujiadus sirahusi Timor-Leste?

Hau haree la diak duni. Tanbapovu sira la kreativu. Maibe de-pende deit ba ajudus husi governuka ONG.

Ita koalia fali konaba pro-blema uza rai no propriedadene’ebe mak durante ne’e re-fujiadus sira infrenta. Métodusaida mak Igreja rasik halo,atu nune’e la bele kria dezen-tendementu entre komuni-dade sira ne’ebe mak mai husiTimor-Leste no mos ho ema rainain sira?

Problema ida ne’e sensitivutebes. Saida mak hau haree katakdurante ne’e, povu sira mai husiTimor-Leste, balun ne’ebe mak sei-dauk iha rai no propriedade rasik,sira sei uza ema rai nain sira nia rai.Saida mak hau haree katak povu

nian, bele sai masin no naromanba ema seluk. Saida mak durantene’e hau haree katak, jerasaun fo-un sira mak involve barak liu ihavida aktividade Igreja Katólikanian. Hau haree espiritu no Fé foin-sae sira boot liu, duké katuas-feriksira. Ami haree no senti duni katakfoinsae husi Timor-Leste sai dunimasin no naroman iha Dioseze Ku-pang.

sira ne’e moris tiha ona iha uni-dade nia laran liu husi Xefi sukuno Xefi aldeia sira. Ho nune’e povubele kria diálogu entre povu rai nainrasik no mos ho refujiadus sira ne’e-be mak mai husi Timor-Leste.

Problema konaba uza rai,karik durante ne’e iha kon-flitu?

Dala ruma kuandu sira niarelasaun komesa la diak, konflitubele mosu. Maibe realidade no fak-tus ne’ebe mak durante ne’e hauhasree, katak volume konflitu ne’ekiik tebes. Dala ruma, kuandu ihaproblema, ami rasik mini-miza tiha konflitune’ebe mak akon-tese entre komu-nidade rai nain nomos komunidadesira ne’ebe makmai husi Timor-Leste.

Koalia konaba involvimentusarani Katólika sira nian iha vi-da aktividade Igreja nian, sai-da mak durante ne’e refujia-dus sira husi Timor-Leste halotiha ona ba dezenvolvimentu FéIgreja Katólika; liliu iha Dio-seze Kupang nian?

Ami espera katak komunidadesira mai husi tradisaun Fé KatólikaLENSA Sarani Bai-Bain Mos Bele >>>>>>>>>>husi pajina 12

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 20088 KNUAMANUFAHI

Atu haburas sub distritune’e, ninia emar sira maizo-menus haleu 7000 habi- tantes. Husi emar hirak ne’e, barak liu ninia knar

produz ai-han ba sira nia-an. Rezul-tadu husi sira nia kolen balu sira kon-sumi rasik no resin, sira hodi ba ihamerkado iha sira nia fatin rasik hoditroka sasan seluk ne’ebé mák sira ra-sik la produz no balu sira fa’an hodihola osan.

Mezmu hanesan ne’e, iha tempuokupasaun TNI rezimi Soeharto nian,kuandu iha vizita ruma husi ema bo’ot(Governadór) husi Dili ba iha fatin ne’e-bá, sempre kasu lia fuan katak, sub-distritu Alas hane-san sub-distritu idane’ebé mák ki’ak no izoladu liu husisub-distritu sira seluk iha Timor larantomak. Lia fuan ne’ebé mák ema botsira kasu ne’e, karik sira mos la hatenesa ida mák sira koalia. Sira koalia ha-nesan ne’e, karik iha sorin seluk ihaduni rajaun atu justifika hanesan ne’eduni, maibé iha sorin seluk, ita moshusu fali ba sira, tamba sa mák amisai ki’ak no izoladu liu? Ema bo’ot ne’esei hatan katak, imi ki’ak tamba imibaruk ten, hanesan pergunta fílozofiaida, sosiedade iha Alas komesa husufila fali, tamba sa mák ami sai baruk ten?

Nune’e mos iha ukun-an ida ne’enia laran, iha ukun nain balu halo vi-zita ba iha ne’ebá no fila tiha mai Dili,kazu lia fuan hanesan ba povu rai Alasdehan hanesan ne’e, sub-distritu Alasninia rain bokur, maibé ninia emar siramesak krekas. Lia fuan ida ne’e atu ha-tudu sa ida ba emar Alas oan sira?Karik refere ba rai bokur, maibé niniaema sira me-sak baruk ten? Wainhiramanu-ain Kla’ak hasoru malu ho tiuida iha Alas, iha semana hirak ba ko-tuk, ne’ebé lakohi katak sai ninia na-ran, ho lian halerik fakar sai lia fuanema bot nian hanesan ne’e. Mos tiune’e hatutan liu tan katak, di’ak liusai ki’ak, duke riku moris nunka felixtamba la iha ona solidaridade ba malu,la koiñese ona kultura no sel-seluktan. I pior liu atu defende ninia riku,atu la-lakon no la monu, meyus oi-oin riku nain ne’e sei uza hodi defendeninia riku. Inklui koropsaun, nepotiz-mu no kolusaun karik riku nain ne’etu’ur iha pozisaun importante rumaiha governu.

SusarSusarSusarSusarSusar, Halerik No Lun-turu Rohan Laek, Halerik No Lun-turu Rohan Laek, Halerik No Lun-turu Rohan Laek, Halerik No Lun-turu Rohan Laek, Halerik No Lun-turu Rohan Laek

Lia fuan ne’e hanesan sadik (nan-tan) ida ba emar Alas-oan sira ne’e-bé mos brani iha luta nia laran hodifera komando (koramil) iha tinan1998. iha kolaborasaun hamutukentre FALINTIL no sosiedade Alas-oan ninia rezultadu ha-tudu ba sósie-dade Timor-Leste tomak katak iharovulusaun ne’e konsege hadau kilatIndonezia nian maizomenus 36. Kon-disaun ida ne’e laos hanesan tai-anka gaba-an (menonjolkan diri) maibéhanesan reflesaun ida atu, nune’evaloris solidaridade ne’ebé komesamihis ona hametin fila fali, hodi nu-ne’e bele haforsa no hametin na-saun ida ne’e sai forti no metin liu tan.

Lia fuan sadik husi ema bo’ot hirakne’e mos komesa fanun estudanteAlas-oan sira ne’ebé estuda iha univer-sidade tomak iha Dili laran, hodi ku-mu liman hamutuk no fó solidaridadeba malu no fanun malu nafatin, liu-liu hodi tau matan ba dezemvolvi-mentu ne’ebé mák sei halao’o ihasub-distritu Alas. Sira nia isforsu tomakhodi tau matan ba dezemvolvimentune’ebé lao’o iha sub-distritu Alas,parte ida mák tau matan ba proyekdalan ne’ebé mák gover-nu entregaba kompañia Atramor hodi lokedalan foun ida ho ninia distánsia 12km (tuir karta husi xefi konstrusaundalan nian rejiaun Same) sr. NeneLobato, maibé kompañia ne’e souimplementa deit 9 km. Lamenta Ir.Domingos Flabio, mos nu’udar kon-selór ba organizasaun Klibur Estu-dante Sub Distritu Alas. Estrada ne’ebémák kompañia Atramor ne’e sei kom-pri no halao’o komesa husi suku Dotikba to’o Alas vila maizomenus niniadistánsia 12 km, ho orsamentu pro-volta de US $ 598. 910,79.

Prosesu serbisu tuir kontratu,kompañia tenki hala’o serbisu ha-nesan tuir mai ne’e: clean up (hamósdu’ut, dudu sés fatuk sira, ai sira nodudu foho sira), depois compak (ha-nehan rai halo metin), prosesu idane’e, kompañia Atramor la halo, tanne’e halo estrada ne’ebé mák siraobra ba sai dodok no tahu bo’ot liu.Depois de compak tenki ateru (pen-gerasan) fila fali ho ninia kom-posisimák hanesan; fatuk 5/7, britas (kerikil),rai mutin (tanah kapur), depois com-pak tan dala ikus nian hodi hetan dalanne’ebé to’os nian (pemadatan) ne’e-bé di’ak, másimu 25 cm tenki com-pak (hanehan), esplika Ir. Domingos

Flavio mai manu-ain Kla’ak foin dau-daun iha Alas. Maibé kompañia ne’ela kumpri ninia obrigasaun hodi halodalan ne’e tuir ninia kontratu, tan ne’eestudante Alas-oan ne’ebé hamahon-an iha sira nia organizasaun KESA (Kli-bur Estudante Sub-distritu Alas) hodihatama keixa ba Parlamentu Nasio-nal no halo kolaborasaun ho NGOLuta Hamutuk hodi halao’o konfren-sia pers ba dala rua ona maibé seidauk iha atendementu ne’ebé sériuhusi Parlamentu Nasional mos go-vernu.

Husi esforsu hirak ne’e, tuir Boar(dewan penasehat) KESA nian Ir.Domingos Flabio katak, governu ha-monu ona sansaun ba kompañia ne’ehodi la hasai osan restu kompañianian ne’ebé mák sei falta 50 %. Sr.Domingos Flabio hatutan liu tankatak, kompañia ne’e la halao’o niniakna’ar ho didi’ak, tan ne’e mák raine’ebé mák tuir lolos tenki halovaleita (gorong-gorong) maibé kom-pañia ne’e la halao’o, kompañia ne’ehalo fali ba áreia ne’ebé mák tuir lolosla persija halo valeita. Buat selukne’ebé mák tuir estudante sira niaharee katak kompañia ne’e fallahalao’o sira nia funsaun mák bronjonne’ebé mák halo, oras ne’e daudaunkomesa naksobu ona, ponte ki’ik idane’ebé mák la tau matan ho di’ak ba,oras ne’e daudauk mos mota komesasobu tiha ona. Buat seluk ne’ebé mákestudante sira lamenta teb-tebesmák prosesu halo pengerasan ne’ebétuir kontratu kompañia ne’e tenkihalo to’o ramata, maibé kompañiasou halo deit 3 km, ne’ebé mák orasne’e sei bele utulija, maibé retantehusi ne’e labele utulija, tamba la halopengerasan tuir kompozisaun ne’ebémák Ir. Domingos mensiona iha leten.

Kondisaun dalan ne’ebé mák kom-pañia ne’e halo no husik hela la konse-ge halo ramata, halo sosiedade Alas-oan sira sadi’a no halerik nafatin tam-ba iha fulan Dezembru to’o fulan Juñunia laran, sei labele mobiliza sira niaprodutu agríkula no pekuaria husi Alasba iha sidade ka kapital distrital mosnasional. Susar, halerik no lun-turune’e sei la nahas, wainhira udan, ko-munidade sira iha Alas hasoru dalanla di’ak tamba tahu do-dok, halotransporte pú-bliku no privadu sirasei labele mobiliza ba iha fatinne’ebá.

Susar no terus ida ne’e seidauk

kotu, tamba wainhiraiha tempu wailoro, ihafulan Jullu to’o Novem-bru, komunidade siratenki obrigadu hodi la-o’o distánsia barak nialaran atu ba buka wémós hodi bele konsumi.Wainhira lakon tiha onatempu naruk hodi babuka wé mós, maibéwainhira to’o tiha ihawé matan, sira tenki he-in malu (antrian) tam-ba wé matan wa’en mákmaran tiha ona, hela deitwé matan ida ka rua (wématan bo’ot, besik kla-letek dirlaun nia hun, wéSantu-Antonio, wé Ma-sar no wé tatihak ma-nen) mák sei moris hodisus-ténta ba ema kuaze7000 habitantes. Wématan hirank ne’e seilabele susténtan komu-nidade ho totalidade ha-nesan ami mensiona ihaleten, tan ne’e durantetinan barak nia laran, ko-munidade iha Alas-oanne’ebé iha Alas vila, dalawaen tenki konsumi wémerak (air keruh) ka wéfoer. Tan ne’e iha tempune’e halo labarik barakmák sofre kabun morasno té ben.

Husi kondisaun loromanas ne’e, sei hamaranwé matan sira, tan ne’ehasusar (menyedihkan)no haterus (menyusah-kan) sosiedade iha fatinne’ebá, entaun igrejane’ebé hanesan moslibertadór, la tur nonokhodi hatan ba ninia sa-rani sira ne’ebé mák in-frenta susar no terus ida ne’e hodihalo serbisu hamutuk ho lider komu-nitáriu sira hodi halo lian halerik ne’esai forsa no maka’as liu tan. To’o ikuslian halerik ne’e konsega harona(memperdengarkan) ninia sidademaun-alin ida iha Sidney Australia.Tan ne’e ninia sidade maun-alin ihasira iha Sidney liu husi kolekta kadaDominggu, konsege halibur osanizmola hodi sosa matérial wé nianne’ebé non lokal hodi haruka mai niniasidade maun-alin Alas. Esforsu ne’eserbisu hamutuk entre ParoqueaNossa-senhora de Fátima Alas hoParoquea Sidney. Material hirak ne’e,RWSSP (Rural Water Suplay andSanitation) komesa organiza no mo-bilize ba Alas iha fulan Outubru. Oinsamák material wé nian ne’e bele to’oiha fatin ne’ebá, DNSAS (DirasaunNasional Aqua e Sanitáriu) mák organizatransporte hodi fasilita matérial sira ne’eba to’o iha Alas.

Atu implementa ba projeitu ne’e,RWSSP halo kontratu ho NGO nasio-nal ida naran CPT (Centru Pupuh IraTimor) hodi fó asisténsia téknika. TuirJulião da Costa Napolião (Site ManegerCPT) ne’e katak, wé ne’ebé mák atudada husi wé hun mai to’o komuni-dade sira ho distánsia 9 km. Site ma-neger ne’e mos hatutan liu tan katak,atu halo susesu ba projeitu ne’e, liderkomunitáriu sira iha kooperasaun di’akduni ho sira tan ne’e besi kanun sirane’ebé mák fahe ona ba kada tohar(kelompok) ida-idak husi kada aldeia,tohar idaidak husi aldeia ida-idak kumpridunik sira nia obrigasaun hodi hala’osira nia kna’ar.

Tuir Site maneger ne’e katak, pro-jeitu ne’e komesa hahú husi fim deSetembru 2008, to’o agora projeitune’e komesa ezekuta ona 15 %. Tuirsite maneger ne’e katak, durasaunprojeitu ne’e sei ezekuta ramata du-rante fulan 6 nia laran.

Tuir komunidade sira ne’ebé helaiha sub-distritu Alas, hateten maimanu-ain kla’ak katak, ho sira nia si-dade maun-alin husi sidney ne’e niatulun, pelumenus bele ona hatan basira nia susar no terus ne’ebé mákdurante tinan barak nia laran sira ha-soru. Konsiente ka la konsente, emahotu sempre persija wé, tantu labarik,klosan, feto-ran, ferik, katuas, emabo’ot, ema ki’ik, sempre persija wé.Ita bele imajina, karik fatin fuik maranida ne’ebé la-iha balada no la-iha ai-horis ruma mák hamahon iha fatinne’ebá no derrepenti iha ema rumamák liu iha ne’ebá, sa ida mák nia seisenti? Atu hakotu lian hadais, halerikno susar husi Alas, ne’ebé fatin idahanesan sakola ida (kantong plas-tik), lian tatoli mai ita tomak katak,hadomi natureja hadomi ita nia vidano futuru.

Wa’idinik

Sub distritu Alas,Distritu Same, geografikamente rai tetuk no klaletek(bukit). Áreia ne’e poténsia ba halo to’os, natar no haki’ak balada sira.Sub distritu Alas iha nia riku soin rai nian mak hanesan Ai-kameli, nú,kami no ai-tahan mean (kayu jati) nsst.

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 2008 9KADI

Baseia ba testu ne’e, ha’ukoko atu hamamar Ra- mos-Horta nia fiar, no hatudu ba leitór sira katak, nia, nudar Prezi-

dente da Repúblika, ho kontribui-saun boot ba ita nia diplomasia.Biar nia fuuk mutin ona nia hanoinsei matak hela atu ko’alia ba itakona ba agrikultura ka ekonomia.

Tuir señór Prezidente, tanbania moris iha fatin barabarak, nofatin ne’e fó subsídiu ba agrikul-tura, nia hanoin katak ne’e di’ak.

Ha’u husu ba kolega sira ne’e:Prezidente mós moris iha rai balunne’ebé halo invazaun ba sai seluk(Estadus Unidus Amérika do Norte)nia fiar katak ida ne’e di’ak ka? Pre-zidente mós moris iha kontinenteida (Europa) ne’ebé hahú haklakenhanoin ba mundu katak ema mutinho fuuk belanda mak tenke kaerukun, no iha direitu atu oho ema se-luk ne’ebé la mutin, nia mós fiar katakida ne’e di’ak ka?

Tanba nasaun seluk halo, idane’e la hatudu ba ita katak ita móstenke halo tuir, tanba nasaun selukhalo ida ne’e la terik katak iha na-saun ne’ebá polítika sira ne’e mósdi’ak ba ema hotu. Nune’e mós ha’ukoko atu haklaken ba sani na’in in-formasaun no referénsia ne’ebéhatudu no tada ba ita katak sistemasubsídiu, ne’ebé Prezidente fiar me-

Horta: fiar-metin subsídiu agrikultura

tin, la la’o di’ak hanesan nia hanoiniha rai no kontinente ne’ebé Pre-zidente temi.

ESPERIÉNSIA SUBSÍDIU AGRIKUL-TURA IHA UNIAUN EUROPEIA (POLÍTI-KA A G R I K O L A K O M Ú N)2

Polítika agrikola komún (PAK)iha Uniaun Europeia, la’o durantetinan naruk (liu tinan 50), no saipolítika ida importante tebetebesba agrikultura iha nasaun ne’ebéhatama ba Klibur Uniaun Europeia.Mezmu assim polítika ne’e la dunefisiente hodi hetan ninia Objetivu.Sira mós hahú hanoin, halo nusamak sira bele hapara no hahú po-lítika foin hodi troka subsídiu siraiha PAK. Sira haree katak meka-nizmu intervensionista ba agrikul-tura no subsídiu sira ne’e deveriahalo ba kazu espesífiku hanesankrize ida envés de ba ema hotu-hotu durante tinan tomak, hane-san KAP halo3.

Estudu balu ba polítika PAK móshatete katak, ema ne’ebé hetansubsídiu diretu, dala barak la’ósto’os na’in ne’ebé presiza duni osansubsídiu, maibé kompañia boot sirane’ebé hadau subsídiu hotu husito’os na’in ki’ik sira ne’e4. Estudu

seluk mós haklaken katak To’osNain ne’ebé hatene le no hakerek,(ne’ebé hetan Edukasaun aas) makhetan osan, no To’os Na’in sira ne’e-bé la hatene sani, la hetan osansubsídiu5.

Ida ne’e ezemplu balun deitne’ebé hatudu katak tanba nasaunEuropa hili atu fó subsídiu ba sirania agrikultór sira, ida ne’e la sig-nifika katak subsídiu la’o di’ak, kaita hotu tenke fiar katak ida ne’e di’ak

ES P E R I É N S I A S U B S Í D I U A G R I -KULTURA IHA ESTADUS UNIDUS DA

AM É R I K A 6

Bainhira nasaun ne’e tama ihafaze depresaun ekonómiku, to’osna’in husi Estadus Unidus da Amé-rika (do Norte), hahú simu subsídiubarak no tulun husi programa ne’ebégovernu harii hodi estabiliza folinai-han, no halo katak sira nia to’osna’in la sees husi sira nia servisuno halo katak família sira iha Esta-dus Unidus da Amérika (do Norte)nia osan to’o hodi hola ai-han7. Maibébainhira sira halo ida ne’e, proble-ma seluk mosu, horas ida hahúhada’et ba membru sosiedade sira,tanba polítika ne’e halo katak sirania sosiedade hetan moras obe-

sidade no mós problema nutrisaunbarak8

Iha Estadus Unidus da Amérikado Norte, subsídiu sira ne’e hasa’enivel kompetisaun entre to’os na’in,no mós iha kazu subsídiu balun (ca-pital-gains provisions, investmenttax credits) ba deit ema ne’ebéiha rai luan boot. Ida ne’e hasa’einflasaun9, no halo katak kompañiaboboot sira ne’e hetan osan liu tanhodi hola mákina tan no la fo ser-visu ba ema.

Iha Amérika latina (ne’ebé hoekonomia hanesan Timor-Lestenian) bainhira governu hahú in-sentivu no subsídiu ba agrikulturaiha 1974, kompañia boboot deitmak manán, to’os na’in sira ne’e lahetan tulun ne’ebé makukun pro-mete ba sira10

RELASAUN SUBSÍDIU HO HANOIN

AT U S E N T R A L I Z A E K O N O M I A

Bainhira ita haree no estudadidi’ak hanoin subsídiu iha nasaunoioin ita haree katak nasaun ho Eko-nomia Sentralizadu ita haree kataksira nia osan barak halai ba sub-sídiu agrikultura nia, maibé, tuirloloos ida ne’e kria fali dezekilibríuiha folin ai-han iha rai laran11. Idane’e hatudu, katak Prezidente Ra-mos-Horta, nudar polítiku prontoatu hahú prosesu sentralizasaunekonomia no lori ita ba dalan ne’e-bé habokur kompañia boboot nohakrekas to’os na’in iha foho leten.

1 “Acredito em subsídios porque vivinos Estados Unidos da América e naEuropa, que subsidiam a sua agricul-tura”, diskursu Ramos-Horta iha loron26 fulan kotuk (Novembru, 2008)2Common Agricultural Policy, (PolítikaAgrikola komún)3 Grochowska, R., Kosior, K. (2008).Paper Prepared For The 109th EAAESeminar “ The Cap After The FischlerReform4 Cionga, C., Luca, L., Hubbard, C.(2008). Paper Prepared For The 109thEaae Seminar “ The Cap After TheFischler Reform5 Elek, S., Fertö, I., Forgács, C.(2008). Paper prepared for the 12thCongress of the European Associationof Agricultural Economists – EAAE20086 Iha artigu ne’e ha’u hakerek EstadusUnidus da Amerika do Norte, tanba tuirloloos Mexiku mós hanesan Kliburestadu nian, no mós nia iha Amerikatan.7Environmental Health Perspectives,112 (14) pp. A820-A8238 Artigu husi James Tillotson ihaAnnual Reviews of Nutrition (2004)9 Proceedings of the Academy ofPolitical Science, 34 (3), Food Policyand Farm Programs (1982), pp. 12213310 Bulletin of Latin American Research,16 (1) Special Issue: Agrarian Changeand the Democratic Transition in Chile(1997), pp. 11-2411 American Journal of Agricultural Eco-nomics, 64 (5), Proceedings Issue(Dec., 1982), pp. 845-853

«Ha’u fiar subsídiu sira, tanba ha’u moris onaiha Estadu Unidu Amérika ne’ebá, iha Europa,fatin ne’ebé sira fó subsídiu ba agrikultura»1

(tradusaun). - José Ramos-Horta, 26 Novembru, 2008

Rui Pinto

Ha’u foin hetan livru idakapás la halimar ne’ebéBlackwell Publishing, niatítulu mak “Tohu” (Su-

gar Cane) ba edisaun daruak. Ha’uhahú es-tuda didi’ak livru ne’e, tan-ba tuir ha’u nia belun sira iha ONGLa’o Hamutuk hatete katak TermuReferénsia ba raronak públiku trokatanba kompañia GTLESTE mós atuaprezenta parte téknika kuda tohu,no sá téknika no teknolojia mak siraatu uza iha Timor-Leste. Ha’u kala-kalan le hela deit, tanba buat ne’ebéha’u hatene liu mak posivel impaktukuda tohu ba ambiente, tuir loloosha’u la hatene buat ida kona ba ték-nika kuda tohu. Nune’e mós ha’u sanilivru ne’e, ne’ebé indústria no kom-pañia kuda tohu sira uza. Ha’u lotatéknika barak hodi hamenus impaktuambientál, maibé, autór sira semprehateten, iha tohu rai no bee makimportante liu.

Ha’u nia isin fulun hamriik, bain-hira ha’u hare sistema kuda tohune’ebé sira uza iha rai ida naran Gu-yana. Ne’ebá sira kuda tohu iha railuan ida ne’ebé naruk liu, ne’ebá,tanba rai barak tetuk liu no klean,sira tau fali motobomba sira bobootne’ebá no bainhira sira rega tiha to-hu, bee ne’ebé suli ba mota sori-sorin,(ne’ebé dala barak nakonu ho kímikusira ne’e) sira bomba fali ba tasi1. Idane’e hamosu problema barak babalada sira iha mota laran no tasi la-ran, no mós ba ai-horis, no alga ihaekosistema tasi laran no mota laran.

Ha’u rona aprezentasaun no heinkatak sira hatete sá sistema mak siraatu uza, maibé, infelizmente kompa-ñia la fó hatene, to’o daudaun ita lahatene se sira atu uza sistema hane-san iha Mosambique, ka atu hanesaniha Florida. Iha kompañia nia apre-zentasaun sira mós “haluha” atu fóhatene ba públiku katak sira mós atuuza pestisida, erbisida, no fertilizantesira ne’ebé iha kímiku balun ne’ebébele hamosu kankru, no halo proble-ma barak ba ema nia sistema endo-krinu (sistema ormona nian).

Konstituinte ativu husi Kímiku ba-lun ne’ebé kompañia balun uza belefilak haburas no siklu reprodusaunema nian. Kímiku ne’e halo ida ne’e

tanba sira tama ba ita isin, no hatamaita nia sistema endókrinu no bainhiraita nia isin hasoru kímiku ne’e ita niaisin hanoin katak kímiku ne’e atuhanesan fali ormona ida no mós filakprodusaun testosterona no estrojé-nio. Estudus balun hatudu katakbainhira ema feto, moris besbesikkímiku ne’e mós bele hetan kankruiha sira nia susun, no uteru no haloendo-metriosis (halo dodok oan tuurfatin). Ba mane kímiku sira ne’e mósbele hamenus mane nia posi-bilidade atu halo oan (hamenuskualidade esperma) no mós halokatak órgaun seksuál mane nian laburas didi’ak2.

1 Ellis, R.D., Merry, R.E.(2004)Sugarcane agriculture in. ‘Sugarcane’second edition, ed. Glyn James. BlackwellPublishing.2 Rushton, L. (2004). Endocrine disru-ptors. In ‘The endocrine system’Chelsea house Publishers.

Karik kompañia hili atu uzasistema kuda tohu hanesaniha Guyana…

Ø Korrespondente espesiál ba asun-tu ambiente nian iha Jornal kla’ak

Enfoke ambientál husi Rui PintoØ

Ha’u nia ran manas… atunakali fali, bainhira ha’uharee katak lideransapolítika balun hanoinkatak planu atu kuda to-

hu iha Timor-Leste hamosu benefí-siu ambientál ba Timor-Leste. Be-nefísiu sá ida loloos? Tuir estudu sien-

Kuda tohu: kapítulu dahuluk ihaIstória kontemporáneu sobuekosistema iha Timor-Leste

Opiniaun husi Rui PintoØ

Ø Korrespondente espesiál baasuntu ambiente nian ihaJornal Kla’ak

1 Komunikasaun husi Sr. Yuoanto Ken-chana iha raronak públiku loron 7 No-vembru, 2008;2 Ibid. no komunikasaun husi MinistruAgrikultura no Peskas Enj. Mariano Sa-bino ba La’o hamutuk;3 Trop Anim Prod (1980). 5(1) 53-564 Trop Anim Prod (1979). 4, 185-1865 Trop Anim Prod (1978). 3, 9-116 Livestock Production Science(2000). 66, 25–347 Hydrol. Process.(2008) DOI: 10.1002/hyp.71158 Livru: Hunt, C. (1988)Down by the River: The Impact ofFederal Water Projects and Policies onBiological Diversiv,Island, Washington, D. C., 1988.1) WATER RESOURCES RESEARCH(1999) 35 (4)1305-13119 Geomorphology (2008). 91, 103–123.10 Catena (2007). 70, 416 –427.11 Livru: Soil Erosion Studies in Spain.Geoforma Ediciones: Logroño, Spain;109–122 -1)Catena 70, 416–427 -2)Water and Environment Journal(2008) 1–14 -3)Journal of Hydraulic Engineering125, 1231 –1242.

tífiku sá ida? Tuir estudu impaktuambientál sá ida?

Ema balun dehan katak impaktupozitivu ba ambiente mós iha, balundehan katak ha’u sadere liu ba im-paktu negativu. Iha ne’e ha’u analizalia balun ne’ebé kompañia GTLESTEhato’o ba ita tuir ninia reprezentanteYouanto Kenchana.

Tuir kompañia nia aprezentasaunninia impaktu pozitivu mak planta-saun tohu no ninia halihun (barrajen

ka rezervatoriu bee) bele haparaerozaun iha mota1 no ita mós beleuza tohu tahan hodi habokur karausira ne’e2.

Iha testu seluk (ho títulu “lianmidar hahalok moruk”) ha’u rasikdezafia Ministru no Ministru nia ték-niku hodi hato’o ba ha’u, publika-saun sientífiku balun ne’ebé hatetekatak karau sira ne’e han tohu ta-han. Iha artigu ne’ebá ha’u esplikakatak estudu husi sientista balunhalo, tohu-tahan la habokur karauka bibi3, tanba valor proteína tohu-tahan nian, ladún makás4, no móskatak karau nia kabun laran (rúmen)la toman hodi dulas no dijere tohu-tahan5. Iha ne’ebá ha’u mós dehankatak “tuir loloos karau la gosta hantohu-tahan”6. To’o agora daudaunsira seidauk buka no tatoli ba ha’uinformasaun ne’e.

Iha artigu ne’e ha’u mós dezafiatékniku sira husi kompañia ne’ebédehan katak kuda tohu bele ha-menus no hapara erozaun iha motalaran.

Sientista sira balun hateten baita katak bainhira ita filak maneira uza(hanesan natar ba kuda tohu) italoke dalan ba erozaun no hasa’e ku-antidade tahu teen iha bee laran7.Bainhira ita harii halihun ida, sientistasira haree katak halihun hamosuproblema balun iha rai barak liu tihahalihun nia fatin8. Iha estudu ne’ebésientista sira halo tinan kotuk, sien-tista sira hetan katak 72 % husi 58barrajen ne’ebé sira analiza hatuduprosesu tahu teen iha bee no 81%hatudu erozaun iha rai liu tiha bar-rajen9.

Sientista balun10 mós tatoli liahatami ba ita katak, halihun hamosuerozaun iha rai ne’ebé liu tiha bar-rajen, no mós iha rai ne’ebé emaharii barrajen11. Karik barrajen belehamenus erozaun iha Timor-Leste,tanba sá mak iha rai seluk barak

sientista sira barak hateten katak tuirloloos barrajen la hamenus erozaun?Dadu sira ne’e ha’u foti deit husipublikasaun balun, maibé ha’u sentekatak karik ita halo estudu klean tanita bele hetan ezemplu tan ne’ebéhatudu ba ita katak buat ne’ebékompañia hateten ba ita dala rumala lós.

Referénsia ba testu sientífiku balunne’ebé ha’u uza hodi hakerek artigune’e:

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 200810

Radikál sira ko’alia ba malu,“buat hotu [kaer ukun] uluk [moloksira kaer poder] hanesan buat fasilida”: se bainhira podér lejislativuno ezekutivu moris husi eleisaunpopular, rezultadu ne’e tuir lolooshaklaken vontade povu nian, nune’emós ida ne’e tenke hamosu “bemestar” iha populasaun nia laran,ne took?

Sala boot husi sistema repre-zentativu5 mak ilusaun katak go-vernu no lejislasaun ida ne’ebé ha-mosu tuir eleisaun popular deveno tenke haklaken vontade povunian.

Povu, tuir sira nia instintu6 heinbuat rua husi sitema ne’ebé kaersira. Sira hein 1) atu hetan prospe-ridade boot hamutuk ho 2) liber-dade ba sira nia movimentu no

LISAN

Uluk…Ema hanoin katak “sufrájiu1 universal” mak tuir loloos fó garantia ba povu nia liberdade. Maibé, ha-

nesan istória hatudu, sufrájiu uni-versal, hanesan hakmehik boot, ilu-zaun2 ida. Bainhira ema ne’ebé ho-la parte iha Partidu Radikál hahúhatene iluzaun ne’e, sira hahú dez-moraliza no sente laran la metin.Radikál 3sira ne’ebé la kohe bosokpovu, (ida ne’e, mak sira haklakentuir nia hakerek liberal) sira rasikmak hetan bosok husi sistemane’ebé sira hili, sistema “sufrájiuuniversal”.

Radikál sira, fiar metin katakbain-hira sira promete liberdadeba povu tuir “sufrájiu universal”,sistema ne’e fó liberdade duni bapovu. Radikál sira, ho inspirasaunne’e, halibur ema barak, masabarak, no hamonu no harahun go-vernu aristokrátiku ne’ebé uluk kaerukun. Ohin loron, radikál sira ne’elakon fiar ba sistema ne’ebé sirarasik mak haburas. Sira lakon fiartanba sira lota no aprende tuir es-periénsia, tuir realidade polítika,tuir esperiénsia moris ho podérkatak prinsípiu ne’ebé sira ulukkaer, afinál la metin hanesan sirauluk hanoin no sente. Sira hahúsente sira nia prinsípiu harahun noprinsípiu ne’ebé daudaun burasiha sira nia kakutak mak hanoinkorruptu4.

Iluzaun Sufrajiu universal

asa-un. Ida ne’e arti katak, tuir lo-loos, povu buka organizasaun didi’akne’ebé garante no satan sira niainterese (ekonómiku popular). Idane’e mós hatudu katak povu sirabuka auzénsia organizasaun polí-tika no podér, tanba tuir loloos or-ganizasaun polítika mosu hodi ha-menus liberdade [movimentu noasaun] balun. Ida ne’e mak buatrua simples ne’ebé povu hakarak.

Governante sira, ema ne’ebéha-kerek ukun, no ne’ebé hala’oukun, hanesan opozisaun ida bapovu nia hakarak tanba sira niapozisaun esep-sional. Biar emane’ebé kaer ukun bele demokrátikuliu iha sira nia hakarak, bainhirasira hetan podér boot, no sa’ekargu boot, sira haree sosiedadene’ebé sira ukun, hanesan profesórida haree alunu sira. Keta haluha

katak profesór nunka haree alunuhanesan, bainhira profesór ida ha-ree alunu, igualdade la iha, tanbania haree alunu nudar ema idane’ebé sei kuran atu lota, nudarema ida inferior.

Bainhira ita lehat ka analiza di-di’ak kazu alunu-profesór ita hareekatak sentimentu superioridademosu tanba kargu/pozisaun podérne’ebé nia iha. Ida ne’e mós mosuiha governante sira ne’ebé hanoinkatak sira superior ho kompara hosidadaun baibain tan sira mak kaerpodér lejis-lativu no ezekutivu.

Ema hotu-hotu ne’ebé ko’alia ko-na-ba podér polítiku, ko’alia kona-ba dominasaun. Bainhira domina-saun iha, ema barak iha sosiedadenia laran mak dominadu. Ema ne’e-bé dominadu, baibain la gosta emane’ebé domina sira. Ema ne’ebédomina la iha dalan seluk atu ha-soru ema dominadu, duke dalansubjugasaun7, opresaun.

Ida ne’e mak istória mateneknian iha mundu laran, ida ne’e makha-klaken ba ita tan sá mak de-mokrata radikál no rebelde vio-lentu hanesan bainhira sira hetanno kaer podér, sira rua filak hotuba ema konservadór no kautelozo8

(matan-moris). Ema balun hareefilak ne’e hanesan traisaun bootida, maibé tuir loloos ida ne’e latraisaun ida, ida ne’e mak rezul-tadu mudansa pozisaun podér, nomudansa perspetiva hodi sanimundu.

Iha suisa no iha rai seluk, emala-den (klase) ne’ebé kaer ukun lahanesan ema ne’ebé sira ukun. Ihane’e, biar sira moris iha polítikaiguali-táriu9 ida, burgezia mak kaer

ukun, no povu, fabrika na’in noto’os na’in mak hakru’uk no la’otuir burgezia sira nia ukun. Povula iha tempu ka Edukasaun hodihasoru governu, tanba burgeziamak kaer buat rua, tuir direitu, nopriviléjiu eskluzivu, nune’e mós,Suisa hanesan rai seluk, polítikaigualdade sai fiksaun ida, lia-bosokida.

Tanba burgezia dook liu husipovu, tuir sirkunstánsia sosiál noekonómiku, halo nusa mak bur-gezia bele haklaken iha ukun ne’ebésira hakerek, hanoin, sentimentuno hakarak povu nian?

Tuir esperiénsia iha fatin balun,burgezia belek hakerek ukun ne’ebékona povu nia hakarak, hanoin,maibé keta haluha katak ukun nogovernu nia ukun la’o tuir burgeziania laletak (interese) uluk, no la taumatan didi’ak ba laletak povu nian.

Lós! Ema hotu-hotu ne’ebé kaerukun no mós membru governu po-vu mak hili, ukun na’in hetan knartuir eleisaun diretu ka indiretu. Lósduni katak, iha loron eleisaun, bur-gezia hotu-hotu, mezmu ida ne’ebéfoti-matan no oin, hakru’uk ba sirania liurai: matenek no hakarakpovu nian. Maibé liu tiha eleisaun,povu sira fila ba servisu, no bur-gezia, no fila ba sira nia negósiuno intriga polítika.

Povu no burgezia la hasorumalu, la hetan malu ona, sira ruala tada ka rekoñese malu ona. Halonusa mak ita bele hein katak povu,ne’ebé hetan opresaun tuir servisutodan, halo nusa mak ita bele heinkatak povu, ne’ebé la hatene pro-blema barak governu nia mak taumatan no sai kontrola ba sira niareprezentante?

Tuir loloos, kontrole ne’ebé elei-tór hala’o ba sira nia reprezentantehanesan fiksaun ida duni, tanbasis-tema reprezentativu, kontrolepopular, hanesan garantia ida deitba povu nia liberdade, hanesanha’u foin esplika, liberdade ne’e,la real, iha realidade liberdadene’e hanesan fiksaun ida.

Tradús: Rui Pinto

Hakerek husi: Mikhail Bakunin

1 Direitu atu vota2 Sala ida iha ita nia sentidu ka husi ita nia hanoin no matenek ne’ebé halo katak ita fiar katak buat ne’ebé hanesan buat ida sai buat ida mezmu katak sasán ne’e la’ós buat ne’ebé ita fiar nia sai3 Ema ne’ebé hanoin katak ita hodi hadi’a instituisaun barak liu iha governu no sosiedade laran ita presiza hadi’a no doko husi hun to’o abut hodi buka fatin ne’ebé la metin, no hametin no hadi’a.4 Hanoin ne’ebé sees husi prinsípiu di’ak hodi garante katak ema hotu moris iha liberdade nia laran5 Sistema ida ne’ebé haklaken no la’o tuir ema hotu nia hakarak, hanoin6 Tendénsia hodi hili buat ida mezmu bainhira ita seidauk hatene tansá mak ita hili ida ne’e; intuisaun7 Hahalok ne’ebé halo katak ema sai atan ba, ka hakru’uk ba ema ida nia hakarak8 Ema ne’ebé iha kuidadu boot hodisees hosi buat perigu ba sira9 Polítika ne’ebé hatete katak emahotu-hotu moris hanesan nune’e mósno iha direitu hanesan

TIENSI hanesan com-panha/fábrica aimo-ruk nebe bo’ot ihamundu. TIENSI mosproduz aimoruk husi

Xina iha tempu viz avo sira nian.Liafuan ne’e hato’o husi fun-dadorTiensi, Francisco Djoko Tiensine’ebe mak tama ona iha Timor-Leste hahu iha tinan 2004 fulanFevereiru. Catarina deklara katakbainhira atu tama iha TIENSI ne’e

ita tenki join atu sosa aimoruk ne’ehahu iha fulan Fevereiru tinan2004.

Tiensi atu kora moas saidadeit? Tuir Catarina katak tiensi atukura moras iha timor mak hanesanmoras rins no estomuk. Tiensi mosbele kura moras hanesan AIDS.Husi parte Tiensi nian, halo tihaona teste ba ema nebe mak isinkrekas, ain as sira bele hemu tuirnia todan nomos nia as hanesan.No mos tiensi cha bele mos kuraema sira nebe bokur ka tensaun.Maizoumenus efektivu liu deabetes

no strouk. Labarik sira ne’ebe hetanmoras alejiadu, cha tiensi mosbele kura.

Tiensi laos aimoruk kimikamaibe tiensi halo husi aitahan. De-pois aitahan sira ne’e halo tihaaimoruk, aimoruk ne’e bele sai su-plementu bai-bain deit. Tiensi niniakompozisaun mak hanesan kra-tingdaen no adem sari. Kompozi-saun produtu ne,e ninia benefisiumak bele kura ema nia moris.

Tiensi ne,e hanesan bisnis idanomos sira iha ida- idak nia nivel.Ema neébe mak iha kliente barak,

ninia nivel sei sae tuir fitun. Klientebarak ona bele hetan fitun 5. IhaTimor-Leste, foin mak hetan to’onivel 5. Maibe iha rai liur belehetan nivel ás liu tan. Se bainhirato’o iha nivel ás, kliente sira seihetan kareta no seluk-seluk tan.

Ema nebe mak hakarak atutama sai membru ou klienti tiensitenki hatama osan hamutuk 200dolar foin bele sai membru tiensi.No mos tiensi fa’an ba ema nebemak sai kliente ho folin difirente.

Produtu Tiensi Bele Kura Moras Oi-oingemscy, no’olok

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 2008 11Nasional

Ministra Justisa Hahu AtakeJornál Tempo SemanalTinan foun 2009, Governu AMP liu husi Ministra Justisa sei lori jornal Tempo Semanálatu ba hatan iha tribunal konaba kazu alegasaun halo korrupsaun. Kuandu ida ne’eakontese, liberdade imprensa ne’e komesa mihis ona. Entaun saida mak jornalistaTimor-oan sira sei halo? Karik nonok deit, tuir mai ami hatun kompletu, komunikaduimprensa ne’ebe kla’ak semanal hetan husi Tempo Semanal.

Kazu ne’e kria prezidentetan kazu ida ne’ebemembru senior husi Go-vernu loke dalan no hili atu uza ukun kona-ba

difamasaun ba dala uluk hodi ha-soru liberdade imprensa iha Ti-mor-Leste.

Iha loron 12 Dezembru tinanne’e nia laran, Gabinete Proku-rador Jeral notifika Jornál TempoSemanal, jornal ne’be haklakensemana-semana, atu hatán lia ihaloron 19 Janeiru 2009 kona-baakuzasaun difamasaun ne’ebe Mi-nistra da Justisa, Lúcia Lobato ta-toli ba tribunal. Bainhira TempoSemanal husu atu hetan kopia husuakuzasaun, Gabinete ProkuradorJeral hateten katak ida ne’e impo-sivel. Tan dokumentu ne’ebé tem-po semanal husu konfidensial. Nu-ne’e Gabinete labele fó dokumentune’e ba Tempo Semanal. BainhiraGabinete Prokurador Jeral, Gabi-nete hatun Tempo Semanal nia di-reitu hodi prepara defeza atu ha-soru akuzasaun difamasaun. Mai-be ida ne’e hanesan irregulari-dade ida deit iha prosesu ne’e nialaran.

Iha loron, 12 Outubru 2008,Tempo Semanal haklaken artiguida ne’ebé ko’alia kona-ba posibi-lidade korrupsaun iha Governu nialaran; liliu iha kontratu balun ihaMinisteriu da Justisa. Artigu ne’e,

sani na’in bele sani iha nakfati ihaelektróniku ne’e iha lia-Inglés. Ar-tigu ne’e hakerek tuir intrevista kon-fidensial balun no mos tuir SMSne’ebé Ministra tatoli no simu ihania telemóvel ofisiál ida ne’ebé po-vu timor rasik selu, tuir taxa ne’e-bé sira selu hodi fo dignidade noprivilejíu balun ba lideransa raine’e. Informasaun no testu iha men-sajen laran ne’ebé Tempo Sema-

nal haklaken ba publiku mai husifonte konfidensial, no Tempo Se-manal sei satan no proteje nafatinninia fonte.

Mensajen ne’e tatoli no simu ihanúmeru telefone Governu nianne’ebé Ministeriu Justisa uza, none’ebé estadu Timor-Leste selu.Nune’e mos informasaun ne’e emaTimor-Leste tomak nian. Mensa-jen hatudu katak sei iha suspeita

katak Ministra Justisa fó informa-saun balun ba Emprezáriu Indo-nezia hodi fasilita sira nia negosiuiha Timor-Leste. Kontratu ne’ebékona ba mensajen hanesan 1) kon-tratu atu hadi’a moru Prizaun Be-kora nian, 2) kontratu fornesimen-tu fardamentu ka uniforme baGuarda prizional (hatama Videoiha ne’e) no 3) Halo design, faseno sere dokumentasaun identi-dade nasional nian. Artigu ne’esani na’in bele hetan iha nakfatiTempo semanal online.

Tempo Semanal buka dalan nofó espasu ba Ministra Justisa atuklarifika oituan kona-ba kazu

alegada korrup-saun, maibe iha lo-ron 16 Outubru 2008,Ministra Justisa la fóoportunidade baTempo Semanal atuentrevista. TempoSemanal mos hakla-ken kazu alegasaunkorrupsaun kontraAmérico Lopes, Mi-nistra Lúcia Lobatonia kaben, no pro-prietáriu kompaniaPualaka Petróleo(sani nain bele hareeartigu ne’e iha nak-fati eletrónoku ne’e).Mensajen telemóvelnian sani nain beleharee iha nakfati In-ternasional ba de-nunsia Wikipeaks(http://wiki leaks.o r g / w l i k i / T i -mor_Leste_Minister-

_Lucia_Lobato_SMS_tenders).Tempo Semanal hetan ameasa

indireta husi membru Governu nianne’ebé hateten katak, karik jornalne’e kontinua hakerek artigu kona-ba korrupsaun, ida ne’e sei lao na-fatin, maibe Tempo Semanal móshetan lia-fuan apoiu husi membruGovernu balun, membru opozi-saun no membru sosiedade civílne’ebé fo korajen nafatin ba Tem-po Semanal.

Biar Tempo Semanal lai iha re-kursu hanesan Ministra Justisa niarekursu, Tempo semanal sei de-fende nafatin nia fonte, no móspapél média livre iha Timor-Leste.No tanba Tempo Semanal mósprontu atu haklaken nia hanoin tuirukun, no la’o tuir ukun.

Tempo Semanal sei la simuosan husi Governu atu halai ba raiseluk, hodi evita fali prosesu ju-disiariu. Imi bele “Oho ema ne’ebéhaklaken lia-foun”. Tempo Sema-nal husu ba simpatizantes ba jor-nál atu hatudu konfiansa no apoiunafatin ba jornál ne’e. No favorsani ami nia jornál semana-sema-na. Ba simpatizantes lia-foun selukne’ebe hakarak fó animu no votukonfiansa. Tempo Semanal husudeit ba simpatizantes atu halo idane’e tuir ukun, tuir lei.

Ema ne’ebé kritika ka la simulia-fuan ne’e, Odamatan nakloke baimi hotu hodi haklaken imi nia de-zagradu, tuir hakerek, no tuir boi-kota hola no sani jornál Tempo Se-manal. Tempo Semanal hetan niafinansiamentu husi nia publisidadene’ebé ema balun hatama baJornál, no la simu tulun seluk husikomunidade internasionál ne’ebéiha reprezentasaun iha Timor-Leste.

Iha tinan 2008 Tempo Sema-nal haklaken ba dala uluk kazukorrupsaun basuk iha Timor-Leste.Durante tempo ne’e, orsamentujeral do estadu sa’e 500% durantetempu ida ne’ebé la to’o fulan 18.Iha nia artigu, Tempo Semanalhalo reportajen espesiál kona-baalegasaun korrupsaun ba 1) minis-teriu Saúde, 2) Sekretaria de Es-tadu ba Solidariedade Social, 3)Polísia Nasionál, 4) Ministériu dasFinansas 5) Gabinete do PrimeiruMinistru e 6) Ministeriu Justisa noseluk tan.

Loron 10 de Dezembru,nu’udar loron interna-sional ba direitus huma-nus. Timor-Leste mos selebra loron importante

ne’e no hala’o seremonia iha umafukun Parlamentu Nasional. Ban-kada PUN liu husi ninia Prezidenti,Fernanda Borges hato’o ninia de-klarasaun katak kestaun mak to’oagora povu Timor-Leste seidaukhetan lolos ninia direitus huma-nus.

Konaba povu Timor-Leste sei-dauk hetan lolo’os ninia direitu,Borges haklean liu tan katak maskeita nia lei inan rasik no Konven-saun Direitus Humanus promovepovu ninia direitu. “Maibe ita iharealidade, implementasaun makfraku. Tanba dala barak ita lakohirekonese katak iha violasoens,” te-nik nia.

Tuir Borges ninia konesementukatak ema sira ne’ebe mak haloviolasoens sira ne’e dala barak liumak mai husi Polisia. “Polisia bakuema. Hatama ema iha kadeia. Itaharee, ita mos hakfodak, tanbaema ne’ebe tuir lolos tama ihakadeia, maibe la tama iha kadeia,”konfirma Borges. Iha indikasaun idane’ebe mak ladun diak tuir Borges

ninia observasaun mak ema kiiksira ne’ebe mak halo sala oituanne’e mak tama fali kadeia. Tuir lo-los, ida ne’e labele akontese.

Haree ba kondisoens hanesanne’e, tuir Borges katak parte im-plementasaun lei mak sei fraku.“Implementasaun lei ne’e mak sei-dauk halo didiak. Dala ruma italakohi hakruk ba lei. Politika husiema ida ka ema nain rua mak do-mina liu. Ou dala ruma ema haka-rak halo saida deit tuir ninia haka-rak,” katak Borges.

Kuandu realidade ida ne’e maklider ka timor-oan sira pratika na-fatin iha sira nia moris, Borges ha-tutan liu tan katak ita nia nasaunne’e, la’os nasaun ida ne’ebe kaermetin valores direitus humanus nonasaun demokratiku. “Tanba de-mokrasia mos iha kultura ida. Itadala barak ko’alia konaba kulturademokrasia, maibe kultura ida ne’e-be tenki iha integridade, la belebosok ten, la bele na’ok osan, tenkitau matan ba hotu-hotu,” esplikaBorges. Prezidente PUN ne’ebemos kaer pasta nu’udar Xefi Komi-saun A iha Parlamentu Nasionalne’e afirma liu tan katak poderne’e labele as liu lei.

Governu AMP rasik mos tuirFernanda Borges ninia haree katakla hakruk ba iha Desizaun Tribunal

Rekursu. “Ida ne’e mak presiza tauneon no fuan hanoin didiak kuanduita halo buat sira ne’e para la belesita deit lei. Kuandu la implementa,ita bosok deit internasional. Ita makoin monu hela deit. Ita hotu tenkiservisu hamutuk atu nune’e belelori nasaun ne’e tuir dalan los,” ha-tutan nia.

Fernanda Borges husu ba emahotu atu labele viola Konstituisaunno halo violasaun Direitus Huma-nus. Fernanda Borges dehan tankatak Ukun nain sira atu labele violadireitus humanus no tenki halo prá-tika konaba violasaundireitus hu-manus. Se lae orsida ema interna-sional sira dehan, ita halo erro baviolasaun Direitus Humanus iha Ti-mor-Lese.

Iha parte seluk, wainhira kome-mora loron Internasional ba Direi-tus Humanus, Joao da Silva bakla’ak informa katak husi ninia par-te, husu ba nai ulun sira atu labelehalimar ho lei no justisa. “Kuandunai ulun sira mak komesa la fiarona lei no Konstituisaun RDTL, su-sar liu atu kaer ukun. Ema ne’ebemak atu kaer ukun, nia tenki mosno labele uza sistema favoritizmuba ninia ema sira atu kaer kom-pania,”afirma da Silva ba kla’akTersa-feria foin lalais ne’e iha niniauma, iha Becora Dili.

Povu Seidauk Hetan Direitus Humanusgerson abel GEMCY

Husi Komunikadu da imprensanebe kla’ak hetan

Kla’ak Semanal 28 Dezembru 200812 N A S I O N A L

INDISE

Uza Folin MinaUSD 60/barril LaPrudenti

Timor-Leste La-kon MCC TanbaKorrupsaun

DR. Mari Alkatiri:

“Governu Ne’e Nafatin,TL Sei Sai KorruptuBoot Iha Mundu”

pajina 4pajina 3pajina 2

Fulan Dezembru, nu’udar loron selebrasaun ba Kosok-Oan Jesus moris mai iha mundu. Iha lo- ron ida ne’e, sarani kris-

taun mundu tomak, hahi hanai festanatal. Oinsa signifika natal ba sa-rani kristaun Timor-Leste?

Iha Timor-Leste, sarani sira ihabairro idak-idak halo nia prezepiuka baraka hatudu katak Jesus morisiha fatin ida, iha bibi-luhan, naranBelem. Iha parte Comoro, FoinsaeKatolika Comoro ne’ebe organizahusi Padre Domingos Santos, SDBhalo karvu natal iha lafatik. Gover-nu aktual fo fiar ba Foscas Comorohodi hari’i prejepiu boot iha fatinne’ebe refere. Buat importante idane’ebe mak sai sai úniku mak tan-ba durante ne’e partidu FRETILINhasae bandeira partidu FRETILINiha Lafatik besik tinan ida resin ona.

Prezidente partidu FRETILIN,Francisco Guterres, Lu Olo no Se-kretariu Jeral, Mari Alkatiri husuba militantes FRETILIN atu hatúnbandeira FRETILIN iha Lafatek du-rante sarani Katólika sira selebraloron ksolok. Tanba ne’e mak ihaloron 15/12, juventude FRETILINsira halibur hamutuk iha Lafatikhodi hein Padre Domingos Santosno Foinsae Katolika hodi hatúnbandeira FRETILIN. Maibe la kon-

Padre Domingos Santos, SDB:

“FRETILIN Respeita Igreja ho Maturidade”sege tanba Padre no Foin sae Ka-tolika sira la mai iha lafatik.

Joventude FRETILIN hamutuknain 7 foti inisiativa hodi hasoru Pa-dre diretamente iha eskola Secun-daria Sao Pedro Comoro hodi en-trega bandeira FRETILIN foun ne’ebesei hasae iha loron 8 Janei-ru 2009.

Padre Domingos simu ho laranluak joven FRETILIN hodi koaliakona-ba oinsa atu hatún bandeiraFRETILIN iha loron natal no hasaefila fali bandeira FRETILIN wain-hira loron natal liu tiha. MilitantesFRETILIN, Carlito da Silva esplikaba parte Igreja katak FRETILINkonkorda hodi hatún bandeira FRE-TILIN iha lafatik. Tanba FRETLINmos nudár sarani Katolika respeitaloron ksolok ne’ebe ita selebra ha-mutuk iha fulan Dezembru. “Maibetanba Igreja mak halo prejepiune’e, ami husu ba parte Igreja homilitantes FRELIN hamutuk hodihatún bandeira. Politiku maka laohanesan ne’e ona. Uluk ita hotusofre ho bandeira FRETILIN, hodiluta ba ukun rasik an. Signifika ka-tak bandeira FRETILIN nudur ban-deira ne’ebe lulik tanba nakonu horan no ruin,” katak Carlito.

Padre Domingos Santos, SDBmos hato’o agradesementu ba par-tidu FRETILIN ne’ebe bele kumpreno respeita Igreja. “Nudár Amu Lu-lik, hau agradese ba militantes FRE-TILIN hakarak hatún bandeiraFRETILIN iha loron natal. Ida ne’e

hatudu katak FRETILIN mos saraniona. Ida ne’e hanesan honra bootba igreja tanba FRETILIN respeitaIgreja ho maturidade,” tenik Pe. Do-mingos iha Comoro.

Padre Domingos hatutan kataknudar responsavel ba karvu natal,nia rasik koalia ona ho SekretariuJeral partidu FRETILIN katak tanbamilitante mak hasae bandeir FRE-TILIN, entaun militante mak tenkihatun bandeira FRETILIN ne’e.“Bandeira FRETILIN nudár iden-tidade partidu nian. Hau hanesanAmu hau tenke respeita. Hau husuba partidu Fretilin se sira lakohihatún, ami mos labele hatún. Haunudár Amu Lulik ba ema hotusignifka hau mos amu lulik baFRETILIN”, tenik Padre Domingos.

Joven FRETILIN hato’o agrade-se barak ba Igreja tanba PadreDomingos bele kolabora ho FRE-TILIN maske hetan presaun husiPrimeiru Ministru, Jose AlexandreGusmao. Fretilin hanesan parteida husi Igreja Katólika. MilitantesFretilin fo agradese boot ba Igrejania kontribuisaun. Tuir observa-saun jornalista kla’ak katak joven-tude FRETILIN entrega bandeiraFRETILIN ba Padre Domingos San-tos, SDB. Bandeira ne’ebe entregaba Padre sei hasae iha loron 8 Ja-neiru 2009. Padre Domingos nomilitantes Fretilin maka sei hasaehikas fali bandeira FRETILIN iha la-fatik.

vonia VIEIRA, gerson GEMCY

Sarani Bai-Bain Mos BeleIha loron 23 - 27 Dezembru, 2008, kla’ak akompanya road Show nebe halao husi ekipa prof. Dr.Vincent Gaspersz iha Timor Weste, Indonesia; komesa husi Naibona Kupang, So’e, Kefa,Atambua, fila fali mai iha Kupang. Kuaze ema atus ba atus nebe hetan moras, sai diak fali liu husisentuhan Prof. Dr. Vincent, ema Katoliku bai-bain (laos Padre) mak Maromak uza atu kura emamoras sira. Iha fatin-fatin nebe mak Profesor Vincent vizita, dosente iha universidade Trisakti,Jakarta nomos ahli estatistiku ne’e halo penyembuhan ho gratuita. Tuir Profesor Vincent, ne’ehanesan prezenti Natal ida ba ema kiik-kiak no moras sira. Kuaze moras hirak nebe ProfesorVincent kura hanesan moras akut tinan ba tinan, matan delek, lumpuh, tuli-bisu, stroke, morasmental, ruin siin (asam urat) no moras seluk-seluk tan. kla’ak sei hatun reportajen kompletukona-ba vizita ekipa Prof. Dr. Vincent Gaspersz iha fatin hirak iha NTT, Indonesia iha edisaun tuirmai. Hare mos Lensa iha pajina 7. (foto: zeloy vieira)