kiana a ii ii aa kiana - lazca.org3 7 10 lazish alphabet lazuri alboni laz alfabesi. aca ¨ ¡...

KİANA | Laz dili ve kültürü e-dergisi | www.lazca.org - 2016-4

Kiana 1

Kiana | Laz dili ve kültürü e-dergisi www.lazca.org

3. SAYI

KIANALAZCANIN DIYALEKTLERILAZLARIN TARIH SAHNESINE ÇIKMASI

LAZ DİLİ VE KÜLTÜRÜ AYLIK E-DERGİSİ

Aylık Laz dili ve kültürü e-dergisi Yıl: 1 Sayı: 3 www.lazca.org'un armağınıdır. Satılamaz.

ÖZEL YAZI DIZISI Lazcanın diyalekt farklılıkları ve Lazların tarih sahnesine çık-maları

Kolxis takıları

LAZ YEMEKLERİwww.lazca.org Ma Lazi Vore!

www.lazca.org Ma Lazi Vore!

Kiana; lazcanın doğu diyalektlerinde dünya anlamına gelmektedir.

İçine bir tutam ay ışığı koyduk, biraz rutubet, biraz da lazma kattik. Yagmurla yoğurduk. Yayla havasına, yosun kokusuna buladik .

Lazcanın sihrini üfledik. Kiana doğdu!

Kiana dergisi sadece internet ortamında yayınlanmaktadır. Burada yer alan içeriklerin izinsiz kopyalanması,

çoğaltılması, www.Lazca.Org dışında herhangi bir yerde yayınlanması yasaktır.

İmtiyaz sahibi ve yazı işleri sorumlusuK'LEMURİŞİ Ramazan KOSANOĞLU

Editörler K.R.K.

Merve ALÇİÇEK

Yazarlar Kamil AKSOYLU TOROCİ

KLEMURŞİ Ramazan KOSANOĞLU Merve ALÇİÇEK

İnci Derya TURNA Ergün KONAKÇI

Fotoğraflar

K.R.K ve

(anonim)

Desing K.R.K.

İletişim bilgillerimiz 531 571 6188537 729 6034

İ[email protected]

facebook/lazca.Turkiye


Kiana 5


LAZLAR VE LAZCA K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU

Lazlar Lazca konuşanlardır. Lazlar, tarihte Lazistan olarak adlandırılan Doğu Karadeniz Böl-gesinde, Artvin’in Hopa (Xopa), Arhavi (Arkabi), Borçka (Borçxa) ilçeleri, Rize’nin Fındıklı (Viǯe), Ardeşen (Artaşeni), Pazar (Atina), Çamlıhemşin (Vija) ilçelerinde; göçmen olarak

İkizdere’nin Merkeze yakın 6 Köyünde ve Güneyce beldesinde 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından dolayı Batum, Hopa ve Arhavi’den göç ederek yerleştikleri Göl-cük, Yalova, İzmit, Sapanca, Kocaeli/Kandıra, Karamürsel, Karasu, Düzce, Akyazı, Akçakoca, Samsun, Baruthane, Vezirköprü, Ladik, Kavak, Havza, Balıkesir/Manyas gibi yerlerde toplu olarak yaşamaktadırlar. Bu insanlar kendilerine has dilleri olan Lazca konuşurlar. Ayrıca Türki-ye’nin dışında da Lazlar yaşamaktadırlar.

Son zamanlarda yapılan bilimsel araştırmalar ışığında Lazca, Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile birlikte Lazcanın Güney Kafkas dil grubu içinde yer aldığı bilinmektedir. Lazca ile Meg-relce birbirlerine en çok benzeyen dillerdir. Bu dilleri konuşanlar birbirleri ile anlaşabilirler. Megreller Gürcistan’da yaşamaktadırlar.

Lazcanın yazılı hale gelmesi 100 yıl öncesine dayanmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde İskendr Chitaşi 1929 yılında Latin alfabesine dayalı ilk Lazca alfabeyi oluşturdu. 1932 yılında Çquni Çhara – Albonişi Supara (Yazınımız - Alfabe Kitabı adlı ilk ders kitabı yayımlandı. Daha sonra 1935 yılında Laz alfabesini öğretmeye yönelik 34 harfli latin harflere dayalı Alboni (Alfabe) adlı kitap yayımlandı. 1930’larda Fransız dilbilimci Prof. Georges Dumézil de Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitap Paris’te yayımladı.Fahri Lazoğlu (Kahraman) tarafından Latin harflerine dayalı olarak hazırlanan Laz alfabesi ( Lazuri Alboni) 1984 yılında kamuoyuna duyuruldu. Fahri Lazoğlu, Laz Alfabesi oluşturma çalışmalarına 1970`li yıllarda baş-lamıştı. Bu alfabe Kafkasoloji kongrelerine sunulmuştur. Bu çalışma günümüzde de kullanılan Laz alfabesinin temelini oluşturmaktadır.

LAZOĞLU ALFABESİA B C Ç Ç ̌D E F G Ğ H X İ J K Ǩ L M N O P P̌ Q R S Ş T Ť U V Y Z Ž Ʒ Ǯ

KOJİMA ALFABESİ Türkiye’de Lazca Gramer ve Laz Halk Masalları adlı çalışmaları ile bilinen Japon araştırmacı Gôichi (Goişi) KOJİ-

MA’ya göre 38 harfli Laz alfabesi şöyledir. A, B, C, Ç, Ç’, D, E, F, G, Gy, Ğ, H, İ, J, K, K’, Ky, Ky’, L, M, N, O, P, P’, R, S, Ş, T, T’, U, V, X, X’, Y, Z, Z*, 3, 3’

KOJİMA, Lazoğlu alfabesine ek olarak Gy, Ky, Ky’, harfleri vardır. Ayrıca Lazoğlu alfabesindeki Q q harfi X’ olması gerektiğini savunmuştur.

FIRTINA VADİSİ’NDE KULLANILAN ALFABE ŞU ŞEKİLDİDİR.

A B C Ç Ç ̌ D E F G Ğ H X I J K Ǩ L M N O P P̌ R S Ş T Ť U V Y Z Ž Ʒ Ǯa b c ç ḉ d e f g ğ h i j k ǩ l m n o p ṕ r s ş ʒ ǯ t ť u v x y z

Sesli harflera e i o u

LAZCAYA ÖZGÜ HARFLER

ḉ ǩ ṕ ʒ ǯ ť x ž Bu harflerin Türkçe karşılığı yok. Ğ harfi yumuşatılmadan okunur.

Kiana 6


A aArguni

B bBere

C cCoğori

Ç çÇabla

Ç̌ çÇ̌ubri

D d Dadala

E eEmxu

F f Fot̆a/Foga

G gGuri

Ğ ğĞeji

H h Heya/Him

İ iİni

J jJur

K kKomoli

Ǩ ǩ Ǩuzi

L lLeri

M m Mamuli

N nNena

O o Ovro

P pPuji

P̌ p̌P̌iji

R rRaxna

S s Sum

Ş şŞǩit̆

T tToli

Ť t̆Ťoroci

U u Urzeni

V vVit̆

X x Xami

Y y Yali

Z z Zuğa

Ž žŽemuri

Ʒ ʒ Ʒxeni

Ǯ ǯ Ǯiǯila

34 harfuri alboni ren

Ǩlemurişi Ramazan Kosanoğlu

www.lazca.orgKİANA

LAZLARIN İNTERAKTİF DERGİSİ

283 7

10

Lazuri AlboniLazish Alphabet Laz Alfabesi


Kiana 7


LAZLAR KİMDİR NERELERDE YAŞARLARLazlar Lazca konuşmalarıdır. Lazlar, tarihte Lazistan olarak adlandırılan Doğu Karadeniz Bölgesinde, Artvin’in Hopa (Xopa), Arhavi (Arkabi), Borçka (Borçxa) ilçeleri, Rize’nin Fındıklı (Viǯe), Ardeşen (Artaşeni), Pazar (Atina), Çamlıhemşin (Vija) ilçelerinde; göçmen olarak İkizdere’nin Merkeze yakın 6 Köyünde ve Güneyce beldesinde 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından dolayı Batum, Hopa ve Arhavi’den göç ederek yer-leştikleri Gölcük, Yalova, İzmit, Sapanca, Kocaeli/Kandıra, Karamürsel, Karasu, Düzce, Akyazı, Akçakoca, Sam-sun, Baruthane, Vezirköprü, Ladik, Kavak, Havza, Balıkesir/Manyas gibi yerlerde toplu olarak yaşamaktadırlar. Bu insanlar kendilerine has dilleri olan Lazca konuşurlar. Ayrıca Türkiye’nin dışında da Lazlar yaşamaktadırlar. LAZ ALFABESİ HAKKINDASon zamanlarda yapılan bilimsel araştırmalar ışığında Lazca, Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile birlikte Lazcanın Güney Kafkas dil grubu içinde yer aldığı bilinmektedir. Lazca ile Megrelce birbirlerine en çok benzeyen dillerdir. Bu dilleri konuşanlar birbirleri ile anlaşabilirler. Megreller Gürcistan’da yaşamaktadırlar. Lazcanın yazılı hale gel-mesi 100 yıl öncesine dayanmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde İskendr Chitaşi 1929 yılında Latin alfabesine dayalı ilk Lazca alfabeyi oluşturdu. 1932 yılında Çquni Çhara – Albonişi Supara (Yazınımız - Alfabe Kitabı adlı ilk ders kitabı yayımlandı. Daha sonra 1935 yılında Laz alfabesini öğretmeye yönelik 34 harfli latin harflere dayalı Alboni (Alfabe) adlı kitap yayımlandı. 1930’larda Fransız dilbilimci Prof. Georges Dumézil de Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitap Paris’te yayımladı. Fahri Lazoğlu (Kahraman) tarafından Latin harflerine dayalı olarak hazırlanan Laz alfabesi ( Lazuri Alboni) 1984 yılında kamuoyuna du-yuruldu. Fahri Lazoğlu, Laz Alfabesi oluşturma çalışmalarına 1970`li yıllarda başlamıştı. Bu alfabe Kafkasoloji kongrelerine sunulmuştur. Bu çalışma günümüzde de kullanılan Laz alfabesinin temelini oluşturmaktadır.

FAHRİ LAZOĞLU’NUN ALFABESİA B C Ç Ç ̌D E F G Ğ H X İ J K Ǩ L M N O P P̌ Q R S Ş T Ť U V Y Z Ž Ʒ Ǯ

KOJİMA ALFABESİTürkiye’de Lazca Gramer ve Laz Halk Masalları adlı çalışmaları ile bilinen Japon araştırmacı Gôichi (Goişi) KOJİ-

MA 'ya göre 38 harfli Laz alfabesi şöyledir.

A, B, C, Ç, Ç’, D, E, F, G, Gy, Ğ, H, İ, J, K, K’, Ky, Ky’, L, M, N, O, P, P’, R, S, Ş, T, T’, U, V, X, X’, Y, Z, Z*, 3, 3’Lazoğlu alfabesine ek olarak Gy, Ky, Ky’, harfleri vardır. Ayrıca bu çalışmada Lazoğlu alfabesindeki Q q harfi X’

olması gerektiğini savunmuştur.

34 HARFLİ LAZ ALFABESİBu çalışmamızda kullandığımız Fırtına Vadisi diyalekti alfabesi şu şekildidir.

Büyük harfler: A B C Ç Ç ̌D E F G Ğ H X I J K Ǩ L M N O P P̌ R S Ş T Ť U V Y Z Ž Ʒ ǮKüçük Harfler: a b c ç ḉ d e f g ğ h i j k ǩ l m n o p ṕ r s ş ʒ ǯ t ť u v x y z

Sesli harfler: a e i o u

LAZCAYA ÖZGÜ HARFLERḉ ǩ ṕ ʒ ǯ ť x ž Bu harflerin Türkçe karşılığı yok. Ğ harfi yumuşatılmadan okunur.

LAZCANIN DİYALEKTLERİGenel olarak Lazca 3 diyalekte ayırabiliriz Bunlar;

1. Doğu diyalekti: Artvin/Hopa, Borkça ve Hopa çevresi.2. Orta diyaklekt: Artvin/Arhavi ve Rize/Fındıklı çevresi

3.Batı diyalekti: Rize/Ardeşen, Çamlıhemşin ve Pazar içesi.

Lazcanın Orta ve Doğu diyalektinde G’ler Batı diyalektinde C olabiliyor.

K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU LAZCANIN ARTVİN VE RİZE İLÇE AĞIZLARI VE FARKLARI


Kiana 8

Kiana | Laz dili ve kültürü e-dergisi www.lazca.orgKiana | Laz dili ve kültürü e-dergisi www.lazca.org

GY fonemleri Cgyari carigyoçkam coç’amtek istisna Ardeşen ileçsinde kullanılan gyuli kelime-sidir.b ler v vulur bulurk fonemi batı diyalektinde Ç kilimi çilimikyazimi çazimikyona çona ışıkkitabi çitabiköyi çoyigy ve c fonemleri batı diyalektinde c’ye denk gelir.gyabğen cabğen dökülüyorgyaç’aben caç’aben yapışıyorgyobams cobams asıyorgyobun cobun asılı duruyorgyoburams cıburams yapa yapıyorLazcanın Orta ve Doğ diyalektlerindeki ky ve ç Batı diyalektinde ç’ye denk düşer.Kyabe çabekyoi çoyikyoki çokikyona çonakyosta çostraLazcanın Doğu diyalektlerinde gözlemlenen iki adet fonem ky’ ile ç’, Batı diyalektlerinde tek bir fonem ç’’ye denk düşer. ky’ameti k’iyamet’iLazcanın Batı diyalektlerindeki r, Doğu diyalektlerinde cümle içinde bazı durumlarda düşebiliyor.vore boehimoraz hemuazdidoren didoenvaroren/varen vaenosinapu op’aamit’u(oparamitu)………. Rendoren-rendoen(ren-do-ren)Lazcanın Batı diyalektlerindeki r, Doğu diyalektlerinde cümle içinde y ye düşebiliyor.koziriyi k’oziyiyimi ren mi yenLazcanın Batı diyalektlerindeki y, Doğu diyalektlerinde cümle içinde v ye düşebiliyor.diyu divuLazcanın Batı diyalektlerindeki u, Doğu diyalektlerin-de cümle içinde o ye düşebiliyor.vikum bikom

Lazcanın Batı diyalektlerindeki o, Doğu diyalektlerin-de cümle içinde u ya düşebiliyor.gi3’omer gi3’umerBazı durumlarda a u ya dönüşürviç’itxam bik’itxombziram bz’iromFırtına Vadisi diyalekti kendi içinde küçük değişikler söz konusu olabiliyor. Ardeşen’de B fonemi Çamlıhemşin’de V olabiliyor.Bulur vulur (gidiyorum)Bikum vikum (yapıyorum)Aynı kelimede farklı anlam yüklenen kelimelerden de bahsetmek de mümkünArdeşen’de 3aduy kelimesi tadına bakıyor anlamına gelirken Çamlıhemşin’de bakıyor. anlamına gelir.J ve C fonemleri tüm diyalektlerde köyler arasında bile değişiklik gösterebiliyor.Puji pucixoji xocisaji sacijandarma candarmajileni ngola çileni ngolaP’ ile B harfleri Ardeşen ve Çamlıhemşin ilçerinde farklılık gösterebiliyorP’ut’uji but’uciLazcanın Fırtına Vadisi genelinde dativ, lokativ ve ergativ ekler bulunmayabiliyor.“Hedef olan kişi” datif durumdadır.Aşağıdaki örnekte ergativ-dativ sözdizimi Bu çalışmamızda dikkat eBerek nana-muşis abgars. (PZ) Çocuk annesini hedef alıp ağlıyor.Lokatif durum. S/Z harfleridir.oxoris /oxoriz (evde) Çamlıhemşin ve Ardeşen diya-lektlerinde bu ek günümüzde varlığını sürdüreme-diğine inanıyoruz. Biz de bu çalışmamızda derleyen olduğumuzdan dolayı düzeltmeye girmeden söylen-diği gibi nakedeceğiz. Yani ekleme yapmayacağız.Rize/Ardeşen, Çamlıhemşin ilçelerinin tümünde, Pa-zar ilçesin doğuya yakın köylerinde üstte belirttiğimiz Lazca özellikleri barındırmaz. Bunun yanısıra Fırtına Vadisi diyalektinde kendi içinde yakın fonemlerde değişiklikler gözlenmektedir.Bazı durumlarda Ardeşen ilçesindeki b Çamlıhemşin ilçesindeki v ile yer değiştirirmebulu mevulur gobikti govikti gibi.

K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU LAZCANIN DİYALEKT FARKLILIKLARI VE LAZ ALFABESİ


Kiana 9


ASLINA DÖNEN KÖY

Rize'nin Çamlı-hemşin ilçesi Komilo muhtarı

Lütfü SEZGIN köyü-nün orjinal adı olan KOMILO isminin iade edilmesi yönünde giri-şimlerde bulunmuştu.Geçtiğimiz yıl yasala-şan yer isimlerinin ia-desi yönündeki karara istinaden köyünün or-jinal adının iade edil-mesi için girişimlerde bulunan muhtar SEZ-GIN, yaklaşık bir yılın ardından beklediği haber Içişleri Bakanlığı'ndan geldi. Bakanlık ilgili yasalar çerçevesinde Muratköy

olarak değiştirilen kö-yün orjinal adı Komilo köyünün isminin iadesi-ne karar verdi. Bölgede tüm köylerin halk dışın-da geçmişti değiştirilmiş olması rahatsızlık uyan-dırıyor. Muhtar SEZGIN sadece köyünün değil mahalle-lerin orjinal isimleri olan Pip'eri ti, Onçxure, La-zivat gibi isimlerin geri verilmesi için bakanlığa başvurmuştu. Köyün or-

jinal adını alan ilk Karadeniz yerleşi-mi olan Komilo'da köylüler de karar-dan memnun. Laz köylerinin hemen hemen hepsi orji-nal isimleri ile anı-lırken, sonradan değiştirilen isimler halk arasında kul-lanılmıyor.

K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU RİZE/ÇAMLIHEMŞİN KOMİLO KÖYÜ

Kiana 10


Lazların en eski ismi Kolhi’dir ve bu ismin geçtiği ilk ta-rihi kaynakta,M.Ö.764 yılında Urartu kralı olan, II.Sar-duri’nin dönemine ait bir kitabedir. Urartu krallığına ait bu kitabede, kral II.Sarduri'nin seferleri anlatılır-ken, kuzeydeki “Kulha” isimli bir ülkeden ve “Kulha” halkından da bahsedilir. Urartu dili ve tarihi uzmanla-rı, bahsi geçen bu ülkenin, antik batı kaynaklarında da ismi benzer şekilde geçen, Doğu Karadeniz’deki “Kol-ha ülkesi” olduğu konusunda hemfikirdirler.Kolhlara günümüzde kullanılan isim olan Laz isminin verilişi ve yaygınlaşması milattan sonraki yüzyıllara tekabül eder. Etnik bir terim olarak Laz kelimesi, ilk olarak Plinius'un "Naturalis Historia" adlı eserinde geçmekte olup, Procopius’un da belirttiği gibi "Lazlık" birden fazla Kolhis kabilesi tarafından zamanla be-nimsenmiş bir isim olmalıdır. MS.6. yüzyılda Doğu Ka-radeniz’i bizzat gezip, elde ettiği bilgileri ve gözlem-lerini kaydeden Bizanslı tarihçi Agathias, bu durumu kesin bir dille ifade etmektedir;“…Lazika’da yerleşik olanlar, eskiden Kolhiler olarak bilinirlerdi ve bu Laz-lar ile Kolhiler de aynı halktır...” (Agathias, II. 18.4).Aynı dönemin bir başka Bizanslı yazarı, Lydus da; ya-kın zamana kadar “Kolhida”olarak bilinen ülkenin, kendi döneminde “Lazika” olarak adlandırıldığını ya-zar ve Lazlardan bahsederken, kendisi de “Kolhi” te-rimini kullanır.

Lazların kullanılan diğer isimleri Egrisili, çoğunlukla Gürcülerin kullandığı ‘’Çani ’ ’İsmidir. Bu isim değişik yazılışlarda muhtelif eserlerde yer almıştır.Tcani,T-

san,Chan,San,Ç’ani,Tjani gibi. Gürcüler bu günde Laz-lara Çani, Ermenilerin de "Çen" demektedir.Tzani/Tzannoi ve Tsani/Tsannoi (Τζάνοι),Çani ismi ise ise Lazların (Λαζούς), Yunan ve Gürcü kaynaklarında geçen diğer adı olup, günümüzde Lazca konuşulan Lazonanın batısında,,Roma ve Bizans yönetiminde kalıp, erken dönemde asimile edilen Lazları ifade et-mek için de kullanılmıştır.Bu da tarihte Trabzon'da yaşayan Tzani/Tzannoi ve Tsani/Tsannoi olarak adlandırılan halkın bir Kolhis kavmi olduğunu ve Kolhis'in 3. yüzyıldan sonraki mi-rasçısı olan Lazikalı Lazların bölgedeki versiyonu oldu-ğu ispatlamaktadır.Lazların tarihi yurtları Batıda Trabzon’a kadar uzanan Karadeniz kıyıları,doğuda da günümüz Abhazya Cum-huriyetine kadar Bütün Gürcistan devletinin Karade-niz kıyıları ve buralara yakın olan yerlerdir.Lazların en eski tarihleri,Kolheti yönetim ve kültür alanıyla yakından ilişkilidir. Antik bir devlet olan Kol-hida Devleti’nin net bir tarih olmamakla birlikte M.Ö 12-11 yüzyıllar arasında kurulduğu tahmin ediliyor.Kolheti yönetim alanı günümüz Gürcistan devletinin Karadeniz kıyıları ve kıyılara yakın yerler ve güneyde Karadeniz’i izleyerek Trabzon’a kadar uzanmaktaydı.Bu antik devletin kuruluşunda Lazların etkili olduğu daha sonra diğer Kafkas halklarının da bu uygarlığa katkılarının bulunduğu anlaşılıyor. Gürcülerin Kolhi-dayı tamamen kendi uygarlıkları saymalarının köke-ninde, resmi tarih yaratma çabaları olarak görebiliriz. Kolheti,Homerik çağ Greklerin ilgi alanıydı.Argonot-

LAZLARIN TARİH SAHNESİNE ÇIKMALARILAZLARIN TARİHİ LAZLARIN TARİH SAHNESİNE ÇIKMASI. KOLHİDA DEVLETİ

KOLHİDA (KOLHİS(KOLXİS) YA DA KOLHA, KOLHETİ, KOLHİDA LAZCA: ǨOLXA, DEVLETİ.(M.Ö.12-MİLADİ .1 YÜZYIL ARASI)

Kiana 11


lar,Karadeniz’i aşarak altın postu ele geçirmek için kral Aeetes(Ayet)’in ülkesi Kolhetiye ayak basmışlar-dı. Altın post efsanesi, Grek tacirlerin bölgeyle olan ticari ilişkileri konusunda önemli ipuçlarını gözler önüne sermektedir.Pers imparatoru II.Kuruş'un M.Ö.546 yılında gerçek-leştirdiği Lidya seferinden bahseden ve o dönemlerde yaşayan kralların sahip oldukları zenginliklere deği-nen Plinius, bu zengin krallar arasında Kolha ülkesinin Saulak isimli kralına da yer vermiştir ;“Aietes’in so-yundan gelen Kolkhis kralı Saulakes, Suani bölgesinde ve diğer bölgelerde sahip olduğu el değmemiş geniş arazilerde, büyük miktarlarda altın ve gümüş madeni elde etmişti.Onun krallığı ayrıca “Altın post” nedeniy-le de meşhurdu.” (Naturalis Historia XXXIII. xv)Arkeolojik bulgular da, Kolha ülkesinde merkezi bir devlet örgütlenmesinin, bu yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış olabileceğini göstermektedir. Muhte-melen, bu yıllarda güçlü bir krallık çatısı altında bir-leşen Kolha derebeylikleri, doğu komşuları olan güçlü İran Hahameniş imparatorluğunun sınırları dışında, bağımsız bir devlet olarak varlıklarını devam ettirmiş-ler, ama aynı zamanda İranlılarla yakın ittifak ilişkileri içinde olmuşlardır.MÖ.500 ’lü yılların sonuna doğru yazıldığı tahmin edi-len, Hekataeus’un Periegeseis isimli coğrafya eserin-de de, Kolha ülkesinden ve Kolhalılardan(Lazlardan) bahsedildiği bilinmektedirMÖ.440’lı yıllarda yazıldığı tahmin edilen, ünlü ve bir o kadar da tartışmalı eserinde Herodot, verdiği önemli bilgilerin yanında, çelişkili yorumları ve hata-lı bilgileri ile tarihçilerin işini oldukça zorlaştırmıştır.

Bizzat görmediği halde, Kolha ülkesi ve Kolhalıların kökeni ile ilgili yorumlar da yapan Herodot, kitabının bazı bölümlerinde,muhtemelen isim benzerliği nede-niyle, onları Afrikalı bazı kabilelerle karıştırmıştır.Elde edilen arkeolojik bulgular, MÖ.5. yüzyılın son çeyreğinde, Kolha kültürünün yüksek bir üretim sevi-yesine ulaştığını ve merkezi feodalizmin diğer uygar-lıklarla karşılaştırılabilecek düzeyde gelişmiş olduğu-nu göstermektedir.Nispeten izole bir yaşam sürmeye devam eden dağlı kabilelerden farklı olarak,merkezi Kolha’nın ova kültürü; Yunan ve Pers kültürleriyle güçlü bir etkileşim içinde gelişmiştir,Aynı döneme ait Kolha yapımı çanak çömlek ürünleri-nin miktarı ve yaygınlığı da,bölgedeki ekonomik yapı-nın üst düzeyde gelişimini göstermektedir. Kolha ya-pımı çanak çömleklere, önemli bir ihraç ürünü olarak, ülke dışındaki topraklarda da rastlamak mümkündür.Karadeniz’in kuzey kıyılarında Don nehri havzasında yapılan arkeolojik kazılarda, bu dönemlere ait Kolha yapımı çanak çömlek örneklerine rastlanmıştır.Ekonomik ve kültürel gelişimin doğal sonucu olarak gelişen ülkeler arası ticaret,kültürler arası etkileşime de zemin hazırlamıştır. Doğuda İran kültürü ile, Kara-deniz sahillerinde Yunan ticaret kolonileri ile kurulan ilişkiler, Kolha kültürünün gelişim sürecinde önemli etkiler yaratmıştır.Bugünkü Kobuleti kasabası civarında, aynı yüzyıla ait bir Kolha mezarlığında yapılan arkeolojik inceleme-de, o dönemde bölgenin kültür dokusunda meydana gelen değişikliklere ilişkin ipuçları elde edilmeye çalı-şılmıştır. Buna göre 167 mezarın 42 tanesinde, cena-ze güneşin doğduğu istikamete doğru gömülmüştür.

ERGÜN KONAKÇI LAZLARIN TARİH SAHNESİNE ÇIKMASI. KOLHİDA DEVLETİ

Prometheus insanoğluna yasaklanan ateşi Güneş'ten çaldığı böylece ışığın ve ateşin kaynağı Güneş'e de el sürdüğü için Güneş'in doğduğu ve kutsal olduğu Kolkhis'te zincire vurulmuştu. Kartal da aynı zamanda Güneş'in oğlu Laz Kralı Aietes'in simgelerinden biridir.

Kiana 12


19 mezarda toplam 49 tane sikke bulunmuş olup, Sinope kaynaklı bir sikke dışında, diğerlerinin tamamı Kolha sikkesidir.MÖ.5. yüzyılın son çeyreğinde, Babil bölgesindeki bir savaştan ül-kelerine dönmekte olan bir Yunan ordusuyla birlikte bugünkü Trab-zon bölgesinde yaklaşık bir ay konaklayan Ksenofon da bunu doğ-rulamakta ve o sıralar Phasis bölgesinde “Aietes” soyundan gelen bir kralın hüküm sürdüğünü bildirmektedir. Güçlü ve bağımsız bir merkezi yönetime sahip olduğu anlaşılan Kolha’nın aynı zamanda da zengin bir ülke olduğu, yine Ksenofon’un notlarından anlaşıl-maktadır.Ksenofon, Anabasis isimli eserinde, Doğu seferinden dönen bir Yunan ordusunun,Doğu Anadolu’yu Güney’den Kuzey’e geçerek MÖ.400 yılında30 Karadeniz’e ulaşmasını ve Trapesoz'daki Yunan ticaret kolonisinin yardımıyla Yunanistan’a geri dönmesini anlatır.Tarihe “Onbinlerin dönüşü” olarak geçen bu seferin tüm ayrıntılı kayıtları, bu sefere katılan Ksenofon tarafından tutulmuştur. Kse-nofon’un kendi gözlemlerine dayanan bu kayıtlar, yerli halkı Kolha kültürüne mensup olan, ancak Kolha krallığının yönetim sınırları dı-şında kalan, bugünkü Trabzon bölgesine dair en eski ve en ayrıntılı tarihsel verileri içerir. Yazarın bölgeye ilişkin gözlemlerinin son dere-ce gerçekçi ve tutarlı olması nedeniyle, bu çalışma, bölgeyle ilgili en eski güvenilir antik yazılı kaynak niteliğini taşımaktadır.Ksenofon’a göre; Yunanlılar Makronlar’a amaçlarının istilâ değil de-nize ulaşmak olduğunu söylemişler ve onların geleneklerine göre mızraklarını karşılıklı değiştirerek tanrıların tanıklığında barış yap-mışlardı.Makronlar da kendilerine yol açarak sahile ulaşmalarına yardım et-mişlerdi. Ancak daha aşağıda sahile yakın kesimlerde yaşayan yerli halk ,Yunanlılara Makronlar kadar dostça davranmamıştı.Ksenofon’un “Kolhiler” olarak tanıttığı bu insanlar, Yunanlıları tuza-ğa düşürmüşler ve terk ettikleri köylerinde bol miktarda zehirli bal (deli bal) bırakarak, Yunanlıların kitle halinde komaya girmelerine neden olmuşlardı.Yunanlılar, ölümcül bir etkisi olmayan bu balın etkisinden ancak üç dört gün sonra kurtulup yollarına devam edebilmişlerdi. Daha sonra iki günlük bir yürüyüşle Trapezos’a ulaşan Yunan ordusunun erzak sıkıntısına düşmesi ve bu nedenle yerli halka saldırarak köylerini yağmalaması da, Anabasis’te ayrıntılı şekilde anlatılmıştır ;“... Karadeniz kıyısındaki Trapezos, Sinope’nin Kolhilerin ülkesindeki kolonisidir. Orada otuz gün kadar Kolhilerin köylerinde kaldılar. Bu köyleri üs olarak kullanıp Kolhilerin ülkesini talan ettiler.MÖ.335 yılına doğru, PseudoSkylax tarafından hazırlanan bir coğ-rafya kitabında da, Kolha ülkesi ile ilgili bilgiler yer almaktadır.Skylax, sahil boyunca sıraladığı tüm bu yerlerin dışında, Kolha ül-kesinin iç kısımlarında, Phasis nehrinden yaklaşık 3035 km içeride olduğunu belirttiği, ancak ismini açıklamadığı, yerlilere ait büyük bir kentin varlığını da bildirmektedir.Skylax’ın bahsettiği bu kent, muhtemelen Phasis nehri havzasında, bugünkü Vani mevkiinde kalıntılarına ulaşılan antik Kolha kentidir. Bu bölgede yıllardır yürütülen kazılar sonucu, Kolha uygarlığına ait bir çok buluntu elde edilmiştir. Bu yerleşime ait kalıntılar, yine Sa-


New York Özgürlük Heykeli'ne ilham veren Antik Dünya'nın Yedi Harika-sı'ndan biri Rodos Helios Heykeli. Helios mitolojide Kolkhis krallarının atası kabul ediliyordu.

MÖ 5. yüzyıla ait Kolkhis sikkesi.

MÖ 4. yüzyıla ait altın küpeler

irhe civarında bulunan diğer bir antik Kolha yerleşim kalıntılarıyla birlikte, şu ana dek ulaşılabilen en büyük iki yer-leşimden birinin, ve muhtemelen de Kolha başkentinin izlerini günümüze taşımaktadır.Kolhalıların günümüze ulaşabilen bir yazı dilleri olmaması nedeniyle, Kolha ülkesinin bu en büyük kentinin ismine


Kiana 13


dair kesin bir kayda ulaşmak, mümkün olmamıştır.Büyük İskender’in, Pers İmparatorluğunu ele geçire-rek, Ortadoğu'da İran egemenliğine son verdiği yıl-larda(M.Ö.4.y.y), Doğu Karadeniz’de varlığını devam ettirmekte olan Kolha krallığı, bu gelişmelerden etki-lenmemiş ve bağımsızlığını korumuştur.Bu yıllara tarihlendirilen çok sayıda Kolha sikkesi, ül-kede merkezi bir siyasi otoritenin varlığını göstermek-tedir.Bu yıllarda Kolha ülkesi ile ilgili ilginç bir kayıt da, Büyük İskender’in Doğu seferine ka-tılarak, Anadolu ve Ortadoğu’yu do-laşan Aristoteles’e aittir.Hayvancılığı konu aldığı bir yazısında Aristoteles, Phasis bölgesindeki küçük cins sığırların,Yuna-nistan’daki büyük sığırlara göre çok daha fazla süt veri-mine sahip olduğu-nu Bu yıllarda Kolhalıların, sadece hayvancılıkta değil, diğer alanlardaki gelişmişlik düzeyleri de ilgi çekici ayrıntılarla günümüze ulaşmıştır.Ksenofon, “Avcılık” isimli bir çalışmasında, keten do-kumalarıyla tanınan Kolhalıların, ürettikleri kendir iplerinin de,ağ yapımında en makbul malzemelerden biri olduğunu vurgulamaktadır.Çok eskiye dayanan bir metalürji birikimine de sahip olan Kolhalılar, para basımı konusunda da oldukça ye-tenekliydiler. Elde edilen arkeolojik bulgular, onların bu potansiyellerini, kendi Kolha sikkelerinin dışında da kullanmış olduklarını göstermektedir.Çağının en önemli coğrafya kitabını yazan Amasyalı Strabon, daha sonra yaptığı bazı düzeltme ve ekleme-lerin dışında, büyük kısmını, en geç MÖ.5 yılına doğru tamamladığı düşünülen bu eserinde, Doğu Karadeniz sahilleri ile ilgili önemli bilgiler vermiştir.Strabon, Doğu Karadeniz’den bahsettiği bölümün ilk kısmında,Kolha’nın kuzeyindeki sahillerde yerleşik olan denizci kabilelerin yaşam biçimleri ile ilgili ayrın-tılı bilgiler verir;Doğu Karadeniz’de, sarp kayalık sa-hillerde oturan ve denizcilikle geçinen topluluklar ile dağlık kesimlerde yaşayan toplulukların dışında, üre-

tim ilişkileri ve yaşam biçimleri açısından üçüncü te-mel grubu teşkil eden, merkezi bölgelerdeki ova top-lumu da, Strabon tarafından ayrıca değerlendirmiştir. Uzun süredir Yunan kültürü ile yakın ilişkiler içinde olan merkezi Kolha halkı, diğer batılı antik yazarlar gibi Strabon’un gözünde de, nispeten daha “uygar” bir toplum görünümündedir.M.Ö 7.yy’dan itibaren, Grek koloniciler Trapezus(T-

rabzon),Baths(Ba-tum),Phasis(Po-ti),Diascurias(So-humi) gibi ticaret merkezlerini Ka-radeniz kıyıların-da kurmaya baş-ladılar. Homeros Odysseia adlı ese-rinde kral Ayetin ülkesi Kolhetiyi de anmaktadır. Gü-nümüzde yapılan arkeolojik kazılar gün ışığına çıkarı-lan en eski antik kent ve diğer yer-leşim birimleri ve

diğer bulgular, yazılı kaynaklar Kolhetinin maddi zen-ginliklerini ve kültürünü gözler önüne sermektedir.yapılan bilimsel çalışmalar kolhetinin de içinde bu-lunduğu bölgenin eski taş devrinden beri insanların yaşama alanı olduğunu göstermektedir.Karadeniz, Grekler ve Kolhlar arasında önemli ve sürekli rekabet alanıydı.Kolhlar,Çoruh’u aşarak Trab-zon’un doğusuna kadar olan bölgeye yerleşmeye başlamışlardı.Kolheti M.Ö. 1 yüzyıldan itibaren saldır-ganlara karşı savaşmak zorunda kaldı. Bu saldırgan-lardan ilki Roma İmparatorluğu idi. M.Ö. 1.yüzyıldan sonra Kolheti ve Kartli(Gürcü)arasında birbirleri üze-rinde egemenlik kurmayı amaçlayan sürekli savaşlar yaşandı. Bu savaşlar sonucunda Roma imparatorluğu bölgeye askeri müdahalede bulundu. Romalı saldır-ganlar Kafkasya’ya girdiğinde güneyde üç krallık bu-lunmaktaydı.Kolheti,Kartli(gürcü) ve Albanya Krallığı.Pompeius M.Ö. 1 .yüzyılda Albanyayı(67),Kartli(65)ve Kolhetiyi(64) ele geçirdi.

Kaynak: http://www.lazca.org/lazlar-tarihi/ resim: wikipedia



Kiana 14


ŞİDDETLİ YAĞIŞ CAN ALDI RİZE VE ARTVİN'DE SEL FELAKETİ

01.09.2016 sabah saatlerinde, Rize ve Artvin'in büyük bir kısmında, bir gün önceden başlayan kesintisiz yağmur sele dönüştü.Sel zararı en yoğun olarak Hopa, Fındıklı/ Derbent ve ona sınır olan Arhavi/ Ulaş'ta görüldü. Köylerde ve ilçe merkezlerinde bir çok ev ve dükkan sel suları sebebiyle hasar gördü. Köylerde çok sayıda heyelan meydana geldi.

Yetkililerce halen tespitleri süren bir çok ev ve arazide hasar ve kayıp mevcut. Mahalle yollarının bir kısmı ulaşıma kapalı. Özellikle arazi sınırlarındaki küçük ırmakların bakımsızlıktan ötürü taştığı, ilçe merkezlerin-de ise logarların sel sularını kaldıramadiği görüldü. Hasar tespit çalışmaları devam ediyor. Selin en büyük kaybı ise Fındıklı'da sele kapılan ve halen ulaşılamayan Efecan! Annesi iki çocuğunu selden kaçırırken Efe-can elinden kayarak sel suarına kapılmıştı. Fındıklı'nın Beydere köyünde kaybolan Efe halen bulunamadı.

DOĞU KARADENİZ SELE TESLİM OLDUSabah saatlerinde, Rize ve Artvin'de yağmur sele dönüştü.

Merve ALÇİÇEK - Artvin/Arhavi


Kiana 15


Aprili moxtaşi ar oxelu komeşemixt'amt'u. Ncalepe dopukurumt'u, but'k'ape kogoyntxamt'u. Hamtepe irixolo kyoyişe oxtimuş oraşi ambayi momç'amt'u. Hem orapez varmiçkit'u; oçut'e mutu navarmu-lurt'u.Mektebişi tatili ivuk'ala mebulurt'it kyoyiçkunişe. Gunz'e gzaz boyne saatiz gebo3'k'ert'i. P'ap'ulik gzaz pucepe k'ore3'xi mi3'umert'u. Samsoni'şen Arkabi'şe pucepe ok'oro3'xut'e şuri doboçk'idamt'i. Beroba msk'va şeyi ren.K'apisre'şi xinci bz'iraşk'ule yeriçkimiz vardomağu-nert'u. Oxorişi t'ikşayi gobon3'k'amt'it. Avlişe ama-bulurt'it. Jimok'a do avli mteli çaçi do but'k'apeten opşa ivet'u.Eni didi dulya ntxiri miğut'ez. Ağustozi moxtaşi nandidiçkimik mixaziramt'ez. Go3'ak'urepe mixe-namt'ez. Kimi ç'uvalepe, kimi mcveşi k'umaşepe ok'odgamt'u do go3'ak'urepe miç'umt'ez. Şk'az got'k'oni şibebeti eluç'anamt'u.Iri şeyiz ar k'aide do usuli uğut'u. Ipti ntxirepuna-şe bulut'it do tipepe pk'onumt'it. Uk'açxe ncalepe bonk'anamt'it do tude namelamt'u ntxirepe pk'oro-bumt'it. K'alat'epe obopşamt'it do oxorişi avliz ge-bobğamt'it. Hek boxominamt'it. Çayişi kinariz naren ncalepe k'ok'ariten gebiz-damt'it. Navaremazdanorenpe k'ancaten meye-bust'vinamt'it.Nandidik ark'ele gemiçinademt'ez. " Haya mt'k'o ntxiri ren, majurani ntxiri nusa. Hati ntxiri but'k'u-

ca, mele naren ntxiri uça.. Hak na z'iromt ntxiri masari ren. K'un3'ala naren. Sicalepez kavurmişi hamute buxenamt " ya zop'ont'u.Ok'orobu içodaşk'ule omlesuriz geboç'k'amt'it. Go-bilamt'it di nageskidu ntxirepeti pk'orobumt'itAr, jur teneketi heşote kogamulut'u.Ark'elet'i badi do zabuni ncalepe mepk'vat'umt'it. Dişkat'i ivet'u. Msk'va filisepe naşkvit mi3'umert'ez nandidik. Badepe k'vat'it, filisepe naşkvit.Limcepez meci bikomt'it. Maltepe momixtamt'ez. Ntxiri p3xunumt'it. Çayi ebodgamt'it, ç'olo pç'umt'it. Ç'eşidi hekayepe do dest'anepez biyucamt'it.O3xunut'e variçodet'u ntxirişi dulya. Gobompi-namt'it do boxominamt'it xolo. St'aoşinaz urz'e-nepe imonç'aşk'ule, kumeşi oxenuşi ora mulut'u. Ç'alat'en ntxiri pt'axumt'it. Şibepez lemşite bo3'o-namt'it. Kume bikomt'it uça urz'enişi.Goyk'tinuşi ora arşvaciz mulut'u. Mektebişi ora. Bgarini meşemixt'amt'u t'ikşayi gembk'olatşi. Ntxi-rişi meseli haşote içodet'u. Napk'orobit ntxirepeşi kavurmişi bikomt'it do gzaz elebipxort'it.K'at'a 3'anaz, mektebi goyn3'k'aşi moellimepek ta-tiliz mu vit ar donç'arit mi3'umert'ez. Mati iri haşo ntxirişi dulyape pç'arumt'i. Kyoyişi dulyape. Opute-pe, ğalepe, germape...Oxobo3'onap'amt'i iriz.Dido ora golaxt'u. Xoloti pç'ara minon kyoyişi dulyape. Lazist'anişi ç'ipaşaşi dulyape. Lazist'anişi şura, nostoni... Pç'ara minon nenaçkimite,Lazurite!

MERVE ALÇİÇEK NTXİRİ

NTX İR İ

Kiana 16


Dünyada tek dilin konuşulduğu ülke neredeyse yok gibidir. Genelde bir ülke içinde birçok dil bir arada ko-nuşulmaktadır. Değişik kaynaklardaki verilerde mesela Zaire’de 200’ün üzerinde, Nijerya’da 400’ün üzerinde veya Yeni Gine’de 800’ün üzerinde dil ya da değişik lehçelerin konuşulduğu söylenmekte.Bazen de tam tersi durumla karşılaşıp bir dilin birçok ülkede konuşulduğunu görürsünüz. Ingilizce 80 ülkede konuşulur ve 45 ülkenin resmi dilidir. Fransızca 50 ülkede konuşulmakta ve 32 ülkenin resmi dilidir. Keza Ispanyolca ve Portekizce de değişik ülkelerde konuşuluyor. Çok dilli ve çok kültürlü kimi ülkeler bu zenginliklerini yasalarla korumaya çalışmaktadır. Bazı ülkelerde de tehlike altındaki diller için Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü’nün (UNESCO) koruma programları uygulanmaktadır. Bizim ülkemiz de çok dilli ve çok kültürlü bir yapıya sahiptir. Fakat gel gör ki ülkemizde yakın bir gelecekte 20 civarında dilin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olmasına rağmen ne yasalarla koruma altına alınmıştır, ne de ülkemizde UNESCO tarafından yürütü-len bir çalışma vardır. Araştırmalarda çeşitli dilleri konuşanlara dair verilen bilgilerin yaklaşık değerler olduğu belirtilmekte. Özellikle azınlık dillerinin siyasi kaygılarla öne çıkarılmaması, ikinci bir dil bilenlere yönelik veri-lerin sağlam olmayışı ve başka sosyal nedenlerle birlikte kimi yerlerde de coğrafi engeller resmi dilin dışında konuşulan dillerle ilgili sonuçların yaklaşık olmasının nedenleri olarak gösterilmekte. Dilbilimcilere göre bir dili çocuklar öğrenmiyorsa ve genç kesim konuşmuyorsa ciddi olarak tehlike altındadır. Eğer bir dilin konu-şanı yoksa o dil ölü dil olarak kabul edilmektedir. Bütün canlı organizmalar gibi bir dil için de en son aşama ölümdür. Son konuşmacısını kaybeden dillerin artık yeniden canlanma ihtimali yoktur. Ancak kayıtlarda adına rastlanabilir. Yine dilbilimcilere göre dünyada 6000 dolayında dil konuşulmakta. Önümüzdeki yüzyıl içinde bu dillerin yarısının kaybolacağı ya da bir şekilde öleceği tahmin edilmektedir. Dil üzerine çalışma yapanların görüşleri dillerin neden öldüğünün tek bir nedeni olmayacağı yönünde birleşiyor. Canlılarda olduğu gibi dillerin ölümü de bilinir nedenlere bağlıdır. Dilbilimcileri bu alanda bazı sınıflandırmalar yaparak hiç değilse tehlike altındaki dillerin kurtarılabileceğine dikkat çekmektedirler. Hangi dilin daha çok tehlike altında olduğuna dair karşılaştırmaların yapılabileceği bileşenler olmasa da, lengüistik, etnolojik ve sosyolojik verilerden belirlenen ortak kriterlerle herkes dilinin tehlike seviyesini be-lirleyebilir. Son yıllarda UNESCO’nun bu yöndeki çalışmaları kamuoyunda sıklıkla paylaşılmaktadır. Önem bakımından çocukların ve genç nüfusun kendi anadillerini konuşup konuşmaması kriterlerin en başında gelmektedir. 1.Tehlike altındaki dil, henüz genç nüfusunu ve günlük hayat içindeki itibarıyla toplum içindeki meşru zemi-nini kaybetmemişse bu dil yaşamayı sürdürecektir.2. Tehlike altındaki dil, mevcut eğitim sisteminde varlığını gösterebiliyorsa, konuşmacıları tarafından yazılıp okunabiliyorsa,3. Tehlike altındaki dil, çarşıda, pazarda, hastanede, yerel bürokraside kendine yer bulabiliyorsa,4. Tehlike altındaki dilin konuşmacıları mevcut sistemde dillerini bilişim, elektronik gibi teknolojik ortamda kullanabiliyorlarsa o dilin yaşama şansı vardır. Belirtilen bu kriterler olumlu olduğu sürece dilin yaşama şansı sürecektir. Tersini düşünüp bu kriterlerin han-gisinin ne derece olumsuz olduğu ise o dilin ölümüyle ilgili tehlike seviyelerinin de göstergesidir. Eğer bu kriterlerin tümü olumsuz ise o dilin ölümünün çok yakın olduğuna dair tehlike çanları çalmaktadır.Dolayısıyla bizim dilimiz Lazca özeline gelirsek, dilimizin neden tehlike altında olduğunu anlamadan ne ya-pıla bilirin cevabı pek sağlıklı olmaz. Çözümü toplum, bilim insanları ve devlet üçgeninde aramak gerekiyor. Bunun için bana göre olmazsa olmaz birkaç unsurun altını çizmek gerekli. Toplumsal FarkındalıkDilbilimcilerin RolüDevletin RolüMetodolojik (yöntem bilimsel) Çalışma Gelecek yazımda bu başlıklarda Lazcayı içine alan tehlike kriterleri ve çözüm önerilerine ilişkin görüşlerimi paylaşmak umuduyla hoşça kalınız.

KAMİL AKSOYLU TOROCİ DİLLER NEDEN ÖLÜR? NE YAPILABİLİR?


Kiana 17


Guri moxt'u xurt'uli komemadu Paşi dolink'aru cigeri madu Vargişk'un çi musoyi mak'omadu Ğura vorson bet'e hoşo golvaşa!

Vap'a gişk'un ti dumani namizunGuri nok'ançxule p'andate mizunYağyari omp'ila ali cemizunĞura vorson bet'e hoşo golvaşa!

MU İVEN Toli gemk'olaşi Si gz'irom Toli gom3'k'aşi Si gomaşine...

Gyari bipxort'aşi 3'kari pşumt'aşi Cigaraz mebun3'aşi Si gomaşine....

Binciyaşi siEbiselaşi siPç'arumt'aşi siGuriz meşemixeTiz meşemixe....

Komoxti doAr dobiraxataTolik mibgarzAr misa dobiva....

İr şeyi omant'aluMutu isa var maxenenTi gomaktenTi ma3'k'unenGuri domaç'venSi vart'aşi var Komoxti çk'vaMu iven.......

İnci Derya TURNA

EDEBİYAT LAZCA-TÜRKÇE ŞİİRLER

ĞURA VORSON BET'E HOŞO GOLVAŞA!

K'lemurişi Ramazan Kosanoğlu

Pucepe moǯido moy golupini?Gzaǯaleni ona moy dolupini?Sevdaluği guri moy memipini?Va moxeli ena var ixelare!..Avlapesǩanişa kogolovulur,Vibgar vibgar ceri komolovulur,Sǩanisuzi yağmi kodolovulurVa moxeli ena var ixelare!..Avlapesǩanişa komevti ğoma,Pencere noretti isxotti toma,Si var eoşkvare hişote koma,Va moxeli ena var ixelare!..Avlasǩani ceren mʒxuli mektasi,

Moy va memoǯere sǩanda mef-tasi,Ma si ekḉoparťu cuzi moxťasi,Va moxeli ena var ixelare!..Avlasǩani bnexi komegizuťu,Yoxosǩani amutxa cegozuťu,Ma si eḉopinu va cemozuttu,Va moxeli ena var ixelare!..Kefti tumbi şuri kodovoşvani,Dostiti domau aşǩva düşmani,Sevdaluği doṕi va vipişmani,Va moxeli ena var ixelare!..Kogişkuni mati mḉarum destani,

Gurişkimi kodoskudu virani,Soğuni mevaşkum ham Lazistan'iVa moxeli ena var ixelare!..LA EDRİ(DÜZENLEYEN: HIZIR İRFAN ÖN-DER)

Kaynak: http://www.lazca.org/lazca/113-ena-var-ixelare-cileni-z-gemuri-lazca-destani.html

ENA VAR İXELARE!..

Kiana 18


1980 li yıllar hepimizin mâlümü ülkede eğitim kurumlarında Lazca konuşanlarla mücadele kolluklarının kurulduğu, yer isimlerinin Türkçeleştirildiği, öğrencilerin evde bile Lazca ko-nuşmasının yasak olduğu yıllar. Bu yıllarda hatta 1991 yılına kadar anadilde kurs açmak bile yasaktı. Rize Eğitim Enstitüsü sonrası 1978'in Eylül ayında sınıf öğretmeni olarak Rize/Çamlıhemşin/Dikkaya (mekaleskirit) Köyüne öğretmen olarak atanan İkram Taştan Lazca ile bu köyde tanıştı. Dil ve Kültüre olan baskının yoğun olarak yaşandığı bölge-ye gelen Taştan, köy halkının ilgisinden çok memnun kaldı. Halk kendi aralarında Lazca konuşmasından etkilenir. Kendi deyimi ile “onlarla kendi dillerinde” konuşmak ister.

Lazca öğrenmeye karar verir. Bildiği bütün kitapçılara gider ama Lazca içerikli hiçbir kitap bulamaz. "öfkeli sevincim" adında şiir kitabı yazan Taştan, Lazca sözlük hazırlamaya karar verir. Bunun üzerine içinde Türkçe kelimeler bulunan kâğıtları karşılıklarına Lazca kelimeler yazmaları için öğrencilerine dağıtır. Lazca konuşulmasının yasak olduğu okulda Lazca ders yapmıştı öğretmen. Uzun uğraşlar sonunda sözlük haline gelecek taslağı hazırlamıştı. Lazca sözlük basılacaktı ki o talihsiz olay yaşandı. O dönemi ken-disine sordum.

Hocam merhaba nasılsınız?Merhaba. Teşekkür ederim. Lazca ile tanışmanız nasıl oldu? Laz olmadığınız halde neden sözlük yazmak istediniz?Lazcaya baskıların olduğu bir ortamda derslerde Lazca sorular soruyordunuzişinizden olmaktan korkmadı-nız mı?

Çok küçük yaşlardan beri şiirle ilgileniyordum. Şiirler yazıyordum. Şiir, dili iyi bilmeyi ve dili iyi kullanmayı gerektirir. Lazca da bir dildi. Bu dili kullanan çok insan olmasına rağmen alfabesi ve sözlüğü yoktu. Göre-ve başladığım yerdeki halkın iyi niyetli yaklaşımları ilgimi çekmişti. Onlarla zaman zaman onların diliyle konuşabilmek istiyordum fakat dillerini bilmiyordum. Müzik derslerinde öğrencilere bazen yöresel türküler söylettiğimi hatırlıyorum. Bu türküler elbette ki Lazcaydı. Onları daha iyi anlamak istiyordum. Sınıflarda Lazca yazılı yapıyormuşsunuz öğrencileriniz anlattı.

O günlerde Lazca Sözlük hazırlamaya çalışıyordum. Sol yanımda bir sızı olarak kaldı. O günlerimi hep yaşa-ran gözlerle hatırlarım...

1972 de Lazca sözlük hazırlama fikri nasıl oluştu? Göreve başladığım yerde Lazca çok yoğun olarak konuşulmaktaydı. Lazca sözlük almak için gittiğim kitap-çılardan hep eli boş dönüyordum. Çünkü piyasada böyle bir sözlük yoktu. Öğrencilerin ve orada yaşayan halkın yardımıyla Lazca sözlük hazırlayabileceğimi düşünerek çalışmalara başladım. Çok kısa zamanda um-duğumdan fazla malzeme birikti. Bütün bunların anlaşılabilir olması için öncelikle Lazca alfabe hazırlamam

RÖPORTAJ K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU-İKRAM TAŞTAN

K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU

İKRAM TAŞTAN

O TALİHSİZLİK YAŞANMASAYDI ... 1980 YILINDA LAZCA SÖZLÜK BASILACAKTI


Kiana 19


gerekiyordu. Lazcada olup da alfabemizde olmayan harfleri belirleyerek kendimce yepyeni harfler oluştur-dum. Lazca sözlüğü bitirme aşamasına geldiğim günlerde evlenmiştim. İlginçtir; evde olmadığım bir gün, içerisinde ne olduğuna bakmadan -atık kağıtlarımın olduğunu sanan eşim yıllarca emek verdiğim çalışmamı sobada yaktığını eve döndüğümde öğrenmiştim... Yazık hocam vallahi yazık oldu. Şimdi ben bir editör olarak o dönemlerde buna girişmiş olmanızın önemini çok iyi biliyorum. Bu çok büyük bir cesaret örneği idi. Peki hocam ne kadar taslak hazırlamıştınız? Elinizde taslak kalmadı mı? Mevcut Laz alfabesinden haberiniz yoktu anlaşılan şimdiki alfabe ile benzer ve değişik şeyler var mı idi? Alfabe yoktu. Şimdiki Lazca alfabeyi görmedim. adı geçen okulHocam ben de ilk görev yaptığınız köydenim. Mekaleski-rit’liyim. Soyadınız neydi?

Kosanoğlu Osman Bey'in akrabası mısın? Nesi oluyorsunuz?

Osman Kosanoğlu akrabamızdı. Vefat etti. Başınız sağ olsun. Osman Kosanoğlu, tanıdığım en iyi yöne-ticilerdendi. Osman bey ile geç tanıştık bir iki kez bir araya gelebildik. O hep İzmir’de yaşadı.O dönemdeki öğrencilerinizden Hasan Topaloğlu eniştem-dir. Öğretmenlere baskı yapılırdı derlemelerimden biliyorum. Lazca ile mücadele kollukları sınıflarda idi siz korkmadınız mı? Ana dilleri Lazca olan insanların kendi dilleriyle konuşmalarını engellemeye çalışmanın mantığını hiç bir zaman anlayamamıştım.Yaptığım çalışmaların korkulacak bir yanı yoktu. Şimdi de olsa yine aynısını yapardım... Yaşadığınız ilginç bir olay oldu mu sınıfta yada çevredehiç unutamadığınız, üzüldüğünüz, sevindiğiniz....

Tuvalet yapmıştık. Okulumuzun tuvaletini Fırtına Deresi götürdü...Bütün Mekaleskirit’lilere özlem dolu selamlar yolluyorum... Aleyküm selam hocam. Taştan Artvin ili Şavşat ilçesi Karaköy köyünde arıcıklık ile uğraş vermektedir.

Kendisine Lazca ailesi olarak Lazcaya olan ilgi ve desteği için sosnsuz teşekkür ediyoruz.

RÖPÖRTAJ K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU-İKRAM TAŞTAN


Kiana 20


SSSSARHAVİSPOR TESİSLERİ

Bu ay sitemizin kurucu ve yöneticisi Ramazan Kosanoğlu K'lemurişi eşliğinde LAZCA facebook sayfamızın genç takipçileri ile buluştuk. Farklı şehirlerde üniversite eğitimlerini sürdüren genç-ler bizlere ışık oldu. Lazca' ya olan ilgileri gurur vericiydi.

Küçük çaplı bir söyleşi tadında geçen buluşmamızda Kiana dergisi üzerine de sohbetler ettik.Gençlerin dillerine ve kültürlerine olan ilgileri bizlere ufuk açtı. Üniversitelerde Lazca ve Laz Kültürü ile ilgili yapılabilecek etkinlikler konusunda fikir alışverişinde bulunduk.

Farklı laz ilçelerinden olan arkadaşlarımız kendi aralarında Lazca konuştular.

Tespit ettiğimiz tek üzücü şey Laz Alfabesi' ne uzak oluşlarıydı. Bunun için sayfamızda ve dergimizde yayınladığımız alfabe öğretici klavuzların kolaylık sağlayacağını düşünüyoruz.Bu heyecanı ve hevesi görmek Lazca ailesi olarak bizleri de heyecanlandırdı. Gelecekte bu tür toplantı ve söyleşileri sıklaştırmalı, gençlerdeki ve çocuklardaki bu potansiyeli harekete geçirmeliyiz.

Diller yaşar! Yaşamalıdır. Öldürmemek için hep birlikte el ele çabalamalıyız.Bu güzel buluşma bizler için bir başlangıç oldu. Katılan herkese ve emekleri için Ramazan Kosanoğlu' na teşekkür ediyoruz.Hep birlikte başaracağız gençler. Var olun!

MERVE ALÇİÇEK ARHAVİ'DE LAZCA BULUŞMASI

ARHAVİ'DE LAZCA BULUŞMASI


Kiana 21


LU NCAXERI

Jur baği lu doç'korit do ar m3'ika 3'k'ayiten gubit. Ginonanna jur sum soğaniti uk'at'it.3'oxle lazutişi bulguri ixmarinet'u, ha3'i dik'aşi bulguri, princi, lazutişi mk'veriti diven. Ari naren uk'at'it do k'ayi gont'axit.M3'ikaçk'va gubit.Uk'açxe ar k'uzi k'onari alima do salçat keludvit.Ar mç'ipe cumut k'uk'atit.Ark'ele t'ağaniz pucişi yaği do pul p'ep'eri onçxvinit do jindole yubit. Megak'aran.

K'VALI GET'AĞANERI

Pucişi k'vali mç'ipe mç'ipe doğvanç'it. Ar didi angiz yobğit.Didi t'ağanite jur mcixi k'onari pucişi yaği ondğulinit.Cumu varunon.Yaği imç'itanaşk'ule ezdit do nadoğvanç'it k'valepez yobit. K'valepe m3'ika ondğilunaşk'ule oç'k'omuz gyoçk'it. Lazut'işi mç'k'udik'ala...

Megak'aran...

OÇK 'OMALEPE LU NCAXERI-K'VALI GET'AĞANERI


Kiana 22


Tahta arabalar Doğu Karadeniz bölgesinde Lazistan köylerinde hemen hemen her çocuğun oyuncağı olmuştur. Tahta arabalar yapımı, tasarımı ve kullanımı açısından ciddi mühendislik, el becerisi ve zeka gerektirmektedir. Bu araçların geçmişte bıçak, bıçkı, demir ve keserle çocuklar tarafından da rahatlıkla yapıldığını düşünürsek Laz çocukların zeka, bilgi ve becerileri hayranlık uyandırıcıdır. Tamamen tahta olan arabaların yapımı el becerisi, zeka ve ustalık gerektirmektedir.

Geleneksel tahta arabalar 5 temel parçalardan oluşmaktadır. Tahta araba 4 tane tekerlek, direksiyon, 4 tekerleği ikişer ikişer birbirine bağlayan 2 tane aks, oturak tah-tası, hareket halindeyken ayakların konulduğu ayaklık ve bunları birleştirmek için kullanılan çivi. Son zamanlarda "meyojinaşe” denilen yaslanmalık kullanılmaya başlandı.Yine fren sistemi arabalarda görünebilmektedir. TAHTA ARABABIN BÖLÜMLERI VE LAZCA ISIMLERI1-DIREKSIYON Lazcada "oçvalena” "goktumale” denmektedir. Geleneksel tahta arabalarda resimdeki 1 nolu şekilde de olabildiği gibi çatal ağaçlardan da yapılmaktadır.

2- TEKERLEKLERLazcada "tekeri” denmektedir.Tekerlekler geleneksel yöntemle ya el burgusu ya da ısıtılan demirlerle delinirdi. Mümkün olduğu kadar tahta akslar kı-rılmayacak şekilde ince delinir. Delinen delikler sürtünmeyi azaltmak için pürüzsüzleştirilmektedir. 4 tekerleklerin genelde önleri arkalarına oranla daha küçük olurlar. Bu Karadeniz’in dik yollarında aşırı hızlanan aracı yönlendirilmesine yardımcı olmaktadır. Tekerlekler pergel-lerle çizilip bıçkı gibi el aletleriyle kesilirdi. Delinen deliklere hayvansal yağlar sürülür sürtünme azaltılırdı.

3- OTURAK TAHTASILazcada "cexunace, cexunaje" (3) ve "gexunay” denmektedir. Oturak tahtası aynı zamanda arabanın şasesi ve aracın süspansiyonudur. Karadeniz’in stabilize ve bozuk yolların enerjisini emmesi için mümkün olduğu kadar ince ve esnek yapılırdı.Böylece araba hem hızlı gider hem de sarsılmaz.

4- AKSLazcada "mazo” denmektedir. Akslar genelde komar ağacından yapılırdı. Dayanıklılık açısından şimşir ağacından da yapılırdı. Akslar tekerleklerin deliklerine göre inceltilir ve tekerleklere geçirilir. Tekerin dış kısmına taşan bölümüne tekerleklerin çıkmaması için çivi çakılarak engellenir.

5-AYAKLIKLazcada "Mebazgaşe, Mebazgaje” denmektedir. Araç yürür haldeyken ayakların konulduğu kısımdır. Bu kısım aracın sürülebilmesi ve virajlarda sürücünün dengede durması için önemlidir.

Bütün tahta kısımları birleştirmek için metal çivi kullanılmaktadır. Arabanın başka bir yerinde tekerlekleri dahil bilye ve ya metal aksam bulunmamaktadır.

K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU LAZ ÇOCUKLARININ TAHTA ARABALARI


Kiana 23


Lazlar hayvancılık ve tarım ile geçinirlerdi. Hayvanlar onlar için geçim ve yaşam kaynağı idi. Önemli idi. Her birinin isim-leri vardı tıpkı insanlar gibi. İsimler konulurken hayvanın karakteristik yapısı ve rengi isim koymak adına önemli idi.

Çemera: boz rekleri olana ÇemeraAynali: kafasında beyazlık olan (genelde siyahlar inekler-de)k'arana: tamamen siyah olanYazmali: rekleri fazla ve belirgin olan Elifi: yüzünde beyaz çizgileri olanNazli: zayıf ve dayanoksız, hassas (maynale)Funduğa: Fındık renkli olanlaraElmali: elma renginde genelde kırmızaya yakın renklerNazara: İyi ve bakımlı, bol süt veren ineğeNarina: Nar gibi olanT'alaxa: kirli hayvanaAranz'a: bütün hepsine konulabiliyorDumanli: Tamamen beyaz olana

sığırlar nasıl çağırılırdı:ha nazaraaa haaaaha funduğa haaaaha k'arana haaaaa, ha k'arana haaaaaEeelaaaaaa haaaaa.

Buğalara:piiii3i pi3i, piiii3i pi3, piiii3i pi3

tavuk çağırmak:pviiii pviiii pviiii ç'o ç'o

kovmak:

kşo kşo kşo

köpek çağırmak:kut kut kuuttkuta kuta kuta kovmak:oşt' tet

koyun = keçiK'araçali, k'arak'uşi,koyunları çağırmak: kiti kitihey hey hey

kaçırmakkrii

kuş isimlerim3ana3'ari k'inçiçurçizemsk'ulaç'i k'inçiNgola mamulimt'a kormeğugunguli

17 ocak 2014 Kazım, ayşe kosanoğlu mekaleskiriti

K'LEMURİŞİ RAMAZAN KOSANOĞLU HAYVAN ISIMLERINI BELIRLEYEN UNSURLAR

kiana a ii ii aa kiana - lazca.org3 7 10 lazish alphabet lazuri alboni laz alfabesi. aca ¨ ¡...

Documents